IngTliz

2OO7 )'ILrN

Galaxy

l(itap

Oatitri

)'AZA.RJI

Sahibi

RICHARD
"Kdr Saatgi" ve "Gen Bencildir" in vazan

KI]{S

V)

m
ca;

6 A]'DAN

UL-USTARARASI BESTSETLER @
F:A.ZLA. NEI\/ YOR.K TT]\1IES BCSTSELLEf,I
l<tJasy

@
Kuzey

e2 <v
o s ,n"
-/'-J.

't ' tT''l ---

Fn

f-{

F{

C,
F]
fr{

f-{

TANRI YANII]GISI
- zamanlamast mtkemmel, coqkuluve parlakqasavunulmug.
'...e[lenceli, oldukga bilgilendirici, gtirkemli yazrlmrq."'aldrftmlz im fini elitimden-bu yina bagrmrzabela olan boq inanglardan

kaynakraninbuzrwararakaprldrsrm'ri;f i?fffi :ffi fll1,"ff;.,

'Heyecanlt ve negelibir kitaP. Dawkins,kuwetli tezlerinin tiim giictiylekiikreyerekgeliyor...' Guardian Joan Bakewell, .Ateqli, akrlhca,eslenceli,moral verici ve hepsininotesinde , liizumlu...' 6liimct1 derecede Onily Express
'Tann Yamlgrsr olafaniistti ilging bir kitap... parrldayan dili ile anlatrlmrg bu kitap sadece okumayl bir zevk haline getirmekle kalmryor, ayrir zamalda geniq bir yelpazede diiqiinmemiz rgin beynimizi uyanyor' Financial Times

.Dawkins, bir golge siiper giig tarafindan sarmalanmr$, elveriqli ve duymayan ihtiyag dtinyasrna insan bir rahat bir ortamdibulunan

tti*Kffi?:$r". bakrs aktl ve entellektiiel bir parsa okuyuculara

.Dtinyayr bir kez dahayrkayan, kopiiklii bir boq inang gelgitine kar$r, biifid kariyeri boyunca hayatrn kendisinin zor ve muhtegemsebebl4i kamtlayan biiyiili bir bilimadamrndan, fevkalade savlt$glbir atak' Iohann Hari, Independent

Richard Dawkins

TANRI YANILGISI
The God Delusion

Qeviren Kalisto
Bilgin TungTuncay ISrIN978- 9944- 315- 11 - 1

Kitabrn Tiirkiye telif haklan NurcihamKesim Telif Haklan Ajansr vasltasrylaahnmrEfir. Bu kitap Altan Basrm Ltd.'de basrlmrEttr 0212629 0374 Yiiz.yrl - Mahallesi MatbaacrlarSitesi 22214 Bafcrlar/istanbul

Qeviren Kalisto Tung Tuncay Bilgin Editrir Erol Kaarslan ISBN 978-9944-315-r l-1 1. Baskr Haznan2O0T Diizeltilmig.2.Baskr Ekim 2007 3. Bash Kasrm 2007 Kuzey Yaymlan lari.com www. kuzcyyayin

kitaplailgili hcr tilrlli rlrrnrrnda bizimlc ltlrr:stttrlctt ilctir;imc gcgebilirsiniz. kitaS(a)kuzrryyayinlari.corn

'

ADAMS DOUGI.AS
anlslna

(1952- 2001) 'Bir kiigesinde oldu$unainanmadanda, meleklerin giizeloldu$unug<irmek bir bahgenin yeterlide$il midir?'

Iticharcl l)awkins,bilimin halkga anlagrlmasr iEinolupturulmug Oxford UnivcrsitcsiCharlcsSimonyikiirsiisiindcprofcsrir vc New Collegcbilim kurulunun bir iiyesidir. aynr zarnanda Gen Bencildir, l'{tch,ard Dawkins'i iine kavugturan ve hali hazrrda cn i.inli.ive Eok okunan kitabrdrr. Bir dizi gok satan kitap arkasrndan gelmiEtir: GenigletilmiS Fenotip (The 'Watchmaker), ExtendedPhenotype), Kor Saatgi(The Blind Cennetten Akan Irmak (RiverOut of Eden),imkanstzhk Dagna Trmanmak (Climbing Mount Improbable), Gi5kkuSafiinr Sdkmek (Unweaving the Rainbow), Atalartmtan Hihayesi (The Ancestor'sTale) ve krsayazrlanndan olugan Bir $eytan'm Papazt(A Devil's Chaplain). Dawkins hem Kraliyet Cemiyeti ('[he Royal Society)hem de Kraliyet EdebiyatCemiyeti (Royal Scrcieryof Literature) iiyesidir. Aralannda 1987 Kraliyet Edebiyat Cemiyeti 6di.ilii, 7990 Kraliyet Cemiyeti Micheal Faraday6diilii, L997insanBiliminin ilerlemesi iEinUluslararasr KozmosOdfilti (InternationalCosmos Prizefor Achievement in Human Science), Z00l Kistler Odtilti, 200l Shakspeare odiilii, 2007 Galaxy ingiliz Kitap Odtilleri Yrhn Yazan odiililniin de oldu$u sayrsrz onurlandrrmave <idiiliinde sahibidir. Haziran 2006 da ingiliz Kanal Dcirt, bu kitapta geligtirilen konulann bazrlaruuirdeleyen Ttim Kritiiltiklerin Kokeni isimli, Richard Dawkins tarafindan yazilan ve sunulan iki belgesel yayrnladr.

IQERIK
t

Boliim 1

e Onsoz igten inanan Bir inanEsrz Hakh itibar H a k s r zi t i b a r Tanrr.Flipotezi Politeizm Monoteiznr Laiklik, Amerika'mn Kuruculan veDini AgnostisizminYetersi zligi Noma Biiyiik Dua Deneyi Neville Chamberlain EvrimcilerOkulu Kiisiik YegilAdarnlar

9 77 18 27 35 37 42 44 51 58 64 69 72

Boliim 2

Boliim 3

Tannmn Varhgr Yoni.indeKarutlar 77 'Kanrtlan' ThomasAquinas'rn 78 OntolojikKarutl:rr ve DigerOlasr Kanrtlar 8t GtizelliktenKanrr Bd 'Deneyimden'Kanrr Kigisel 88 Kutsal Kitaptan Kanrt 92 Sevilen Dindar Bilimadamlanndan Kanrr 97 Pascal'rn Bahsi I0Z BayesKarutlan 104

Iloliinr 4

Kesin Olarak Neden Tann Neredeyse 109 Yoktur 110 747 giz Boei.ng rerr Hsra Olarak Do$al Seqilirn I 1 i Bir Bilinqlendirici 116 indirgenert ez Karn:agrkhk

ibadeti Bopluk
VersiYonu insanctilke: Gezegen insancrilket KozmolojikVersiyon Bir Soylegi Cambridge'de Bciliim5 Dinin Kokeni DarwinizmEmreder Dinin BarizFaydalan Grup Segilimi Bir $evinYarrUriinii Olarak Din l3rrpka l)iinlik Psikoloiikistek Dir:re Kargoktiltler' Boliim 6 Ahlakrn Kdkeni: Neden iYiYiz?

tzz

131 137 146

155 156 159 '162 165 171 191 199

tlzerinde Yiirii,vorstrn I82 Sakin Ol .rv{EME'leritnin

n t1
tloliim T

DarwinciKokeni Var rnrdrr? 203 Ahlaki H,$itimimizin 21I Bir DururnAra9trnrasr AhlakrnKtikenil-Iakkrnda

YoksaNedeniYiYiz? H,ger'fanrt

215

'iyi' Kitap ve De$i9en Ahlak Anlayrgr 223

Eski Ahit Ahit Dahaiyi midir? Yerri Sev Komgunu Ahlak AnlaYrPr ZamanlaDe$ipen
Peki Ya llitler ve Stalin? Oniar Ateist De$il miYdi?

224 236 240 248 257

Br:li.im8

Dinin Sakrncasr Nedir? Neden DtigmanOlmak Gerekir? AgrnTutuculuk Edilmesi ve BilirninAlti,ist Saltgrhgrn KaranhkYiizii inatrgve Eqcinsellik inanq ve insanHayailnurl(utsalirgr Bilyiik Beethnven Safsatasr 'llrmh'irrrrncrn Bagnazhga Katmasr Citiq Qocukluk, Istismarve Dinden Kaqrg Fiziksel istismar ve Ruhsak QocuklanKorumak Bir Egitim Skandah BilinElenrne'Iekrar Yiikseliyor
Eclebiliiiltiiriin

265 267 271 273 276 282 286

Biiliim 9

z:93

298 307 311 317 Bir Pargasr Olarak Dinsel [i1;itim 3 1 9 32'5 326 3:30 338 339

Boliim l0

Qok GerekliBir Bogluk(mu?) Binker Avuntu - ].eselli Esinlerrme Tiirn Br-rrkalann i\nasr

Dinden Kurtulmak igin Yardrmaihtiyacr Olanlara, Krsmi Bir Yararh AdreslerListesi 353 Sozii GeEen veya TavsiyeEdilen Kitaplar Notlar

3s6
361

Nof: Kitabrn bazr boliimlerinin anlagrlmasr iEin editcir ve gevirmen ge$ltli dipnotlar eklemigtir. Bu notlarrn yaza,.,n dipnotlanndan aynlmasr amaq ile, editortin dipnotlaf,r e-n. ve Eevirmenindipnotlan e.n. ile baglamaktadr.

onsoz
gocuklufunda'okulundan nefret eder ve ay'lmayr dilermig. 5TrYrllar sonra bir giin, yirmili yaglannda,kanm bu tizticii gergegiailesine agrklamrg ve gag'krnlgrnr gizleyemeyen annesigiiyle bir tipki u.tmi9:."Amahayanm, bizegelip bunu nedens6ylemedin?,' Lalia'nm o giin bu soruyaverd$i yanrt,kitabrmrngu anki konusudur: ,.soyleyebilecegimi bilmiyordum;" SiiyIeyebilece {im i bilmiy ordum. Egaftl guya da bu dinin dgretileriyle yetigtirilmip olan, iginde mutsuzolan, bunlarainanmayanveyadin adrylayaprlanbirsiirii k6tiiliikten endigeeden, ailelerinin dinini brrakmak igin belirsiz arzular du.ral ve bunu-yapabilraeyi dileyenama terkermeningerEekbir seqenek oldugunu farkedemeyen birgok kigi oldugundan glpheleniyorum (ashnda,oldugundaneminim).Eger siz de onlardan-blrisiyseniz, bu kitap sizin iEin. Bilinci arftrmayr amaglar,bir ateist olmanin gergekgi, cesur ve grirkerili bir istek oldugu konusundabilinci arftrrmayr. Mutlu olan, dgngell ahlakl ve manrrga dayafu fikirlerle tatmin olmpp bir ateistolabilirsiniz.Bu, bilinglendirici mesajlanmrn ilkidir . Aynia, bilinci afttumayr, birazdan deginecegimiz iig iarkh yolla da yapmak istiyorum. .2006 yrhnrn ocak ayrnda,bir ingiliz televizyon kanahnda (Kanal Dort) Biiti n Riitil:liiklerin KaynagnmI isimli iki boliimliik bir belgeselsundum. Baglangrgta belgeselinadrndan pek hoglanmamgtrm. Higbir geytek bagrnabiiriin hergeyinkaynagi olamayacagrigin din tiim k<itiiliiklerin kaynagr deSildir. Fakat Kanal Dd,ri,iin otorat gazetelerinsayfalannaverdisi reklimdan gok hoglandrm.Reklamda Maiihattan'rn siluetinin tizerinde'Dinin olmadtp bir d.iinyahayal Peki,baglannneydi? Diinya TicaretMeikezi'nin !in'.by\Er atrlmrgtrikiz kuleled garprcrbir bigimdeyerli yerinde duruyordu. John Lennon ile birlikte dinin olmadrgrbir diinya hayal edin. . intihar bombacrlannm,9/1f inr, 717'ninr,Ifagrr seferleri'nin, cadr avlannm, Barut Komplosununs,Hintliler ile pakistanhlarrnaynlmatanmn; israil-Filisrin savaglanrun, sup-Hrrvat-Miisliiman katli'isa katilleri' yakrytrrmasryla yahudilere yaprlan eziyetin, amlanrun, ' . Kuzey irlanda'sorunlarinrn','nr*u, cinayetlerinin", saf insanlann paralannrellerindenalarakonlan soyupsoBana gevirenparlak takrm elbiseli,kabank saghtelevanjelistlerina olmadrgrnr hayal edin. (.Thnrr
t'-&iz Kulclere ugakhrta y:prlan saldrn :.* 2005 yrlodalondra.da diizcotencn nretro bombdaoa eylemtcri r'* Ketoliklcrin lngiliz Krehoe kary diizcnleclikledbafnsrjrga - ugrey.n suikasl rt^ Tclevizyon eracrtgyla propaganda yapan misyoncilcr

10

,TANIII YANTI.GISI

yrkrpyok istiyor.')Antik heykelleri yananakadar vermenizi canlnrz kesilmekafirlerinhalk iqindekafalarrnrn edenTaliban'rnolmadrgr, gcisterdikleri igin digi, kadrnlann viicutlanntn, birkag santimetresini MorDesmond Meslektagrm edin. hayal diinya bir krrbaqlanmadrgr ciimle-' garktstndaki sansiirlenen ris, John Lennon'tnbu muhtegem zamanzaman Amerika'dakikonserlerde nin (ve dinin de olmadrgr) biri, garktmn yorumlanndan Hatta anlanr. tesadi.ifen kullanrldrgrnr 've geklinde kadar kullanacak hig bir dinin olmadr$r' bu ciimleyi, ciirretkardrr. makul bir goriigoldu$unu,ancakateBelki de agnostisizmint (inanqsal) oldu$unu diikadar dogmatikz inang izmin en az dinsel "Tanrl Varsaytmrnrn" giiniiyorsunuz. E$er oyleyse,Bdliim Z'nin sizi kiinatla ilgili bilimsel bir varsayrm(hipotez)oldu$una ve bunun da analiz edilmesiningetrpkr digerleri gibi kugkucubir bakrpagrsryla iimit ediyorum. Belki rektigine ikna ederek fikrinizi de$igtirece$ini Tannya inanmak iEin sa$lam ve ilahiyatErlann de sizefelsefecilerin bu yirndeygerekqeler one siirdiikleri ogretildi. Eger diiEtinceleriniz "Tann'ntn ($agrncl derecede Varhgr Yoniinde Kantdar" ie, B6liim 3 Belki de Tannnm var olkanrtlar) dan hoglanabilirsiniz. zayrflamrp aksi takdirde masrgerektigininqok agrk oldu$unudtigiiniiyorsunuz; biltiin tiirleri zengin ki? Bi.iti.in diinya nasrlvarolabilirdi Eegitliligiyle, gibi duran, hayatrnkendisi nastl varoacaip bir pekildetasarlanmry bu sanrlarboyuncauzanrpgidiyorsa, labilirdi?Eger diigiinceleriniz "Tanrt Kesin Olarak NedenYoktur?" ile aydrnNeredeyse 4 Boliim umuyorum. Yagayandiinyadaki tasanm yanilsaryrast lanaca$rnrzl qok daha biiyiik bir sistemve igaretetmektenziyade, bir tasarrmcryr ile agrklanabilir.Do$al miithig incelikte Darwinci do$al seleksiyon strurlt kalsa da, benzer canh diinyasrntaqrklamakla segilim,sadece konusundabilincimizi arttrarak kozmos'un kenaErklayrcr'vingler' yardtmctolur. "Vinglerin"3giicii ve do$al seqilim, disini anlamamfza dort bilinglendirmeartnnctmdanikincisidir. Belki de bir veya daha gok tanrt olmasrgerekti$inidiigiiniiyorsunuzqiinki.iinsan bilimciler (antropolog)ve tarihEilerinanEhlarrn biitiin insan ktilttiriine hikim oldu$unu belirttiler. E$er tarihqilerin bu iddiasr size inandrncrgeliyorsa,liitfen inanElarrnneden bu Bciliim 5 "Dinin Kokeni" konukadar yaygm oldugunu aErklayan sunabakrn.Veya dinselinanctnme$ruahlaki de$erleriolan insanlar Iyi birisi ololabilmemizigin gerekli oldu$unumu diigiiniiyorsunuz?
r."'Bilinmezcilik olarak tanrnlanan TanrCnrnvarhlmm ya da yoklulunun 9u an igin bilinenreyecelinii!ugdren fclsefeaktnl. i-'Asla degiqnreyacli kabul edilcn, siizkonusubilginin mstlak lrakikat oldu8u' inceleme,tartqnu yahut ihtiyacm olmadrf,rdiigilntlen. nra$trrmayn ,oniDerl Dennett Skyhook vc Crane kelimeleriaegu anlamryiiklemil Skyhook, gdk oltasr, ktsaca nucize kaynafr. Crare ise kendiaolamrnagcliyor, diigiik katmanlar iizerinekurulu rilmayan bir tasannrkarmagasr sallam sindendaia karnaprk yaprlann iiretilmesindekullanrlanancakkcndisinil de fiziksel bilim sahasurda remellcriolan bir yapr. Burada kelime oyunu yaprlm4. Cranehem kafatasthem ving anlamtnagelir

C)nsiiz

1l

mak igin Tannya ihtiyacrmrzyok mu? Bunun neden boyle olmadrgrnr gormek igin liitfen Briliim 6 ve 7'yi okuyun. inancrnzr goktan yitirmig olsanz da hil6 dinin diinya igin iyi bir geyoldugunu hisseniren hassas bir noktamz mr var? Boliim 8, sizi dinin diinya igin hiq iyi bir geyolmadrgrdurumlar hakkrndadiigiinmeye davetedecektir. Eger kendinizi yetigtirildiginizdinin iginde kapana krsrlmrg hissediyorsamz, bunun nasrl meydanageldigini kendinize sormaya degerdir.Yarut, geneldegocukluktaugranrlanbir gegitbeyin yrkanmasrdr. Eger az da olsa dindarsanrz, biiyiik bir ihtimalle dininiz ailenizin dinidir. EgerArkansas'ra dogup, Flrristiyanh$rn dogru, -( islamiyet'in yanhgbir din oldugunu dtigtiniiyorsanrz,Afginisran'da do$mugolsaydmrzramamentam tersini diigiineceginizi bilerek) qocuklukta beyninizin yrkanmasmnkurbanrsrnrz. Afganistan'da do$saydrruz beyin yrkanmasraynen olacakn ve diigiinceler tam ters olacaktr. Din ve gocukluk sorunununtamarnl, ayru zamandaiigiincii biling artt'lcuru da igeren Biiliim 9'un konusudur. 'Erkek veya kadrn'yerine yalnvra 'erkek'ya da 'insan'yerine.adam,ifadesiniduyunca irkilen feministlerde oldugu gibi, herkesin,Katolik gocuk'.ya tMiisliiman da gocuk' gibi ifadeleriduydusundaiikilmesini isterim. Bger isterseniz"'Katolik bir ailenin gocugundan'bahsedebilirsiniz; ancakegerherhangibirisinin 'Katolik bir gocuktan'bahseniginiduyarsanlz, onu durdurun ve kibarcaEocuklannekonomik ya da siyasi meselelerde nerededuracaklannrbilmedikleri gibi bu gibi meselelerde de nerededurulacagrnr bilemeyecek kadar kiigiik olduklarrnr belirtin. Amacrm agrkcabilinci arturmak olduSu igin, bu konudan hem buradayani Onsoz'dehem.de 9. Bdliim'debahsettigim igin oziir dilemeyecegim. Bunu gokfazla s<iyleyemexiniz. Ben tekrar soyleyecegim. O, Mtisliiman bir gocuk degildir, ama Mtisliiman bir ailenin gocugudirr.Bu gocuk Mi,isliimanolup olmadrgrnr anlayamayacakkadar ktigtiktiir. Aynca Fhristiyangocuk diye bir geyde yoktur. Biiliim 1 ve 10, gergekdiinyarun muhtepmliginin mannkhca kavranmaslmve bunun bir din haline getirilmedendinin tarih boyunca tekeline aldrBr(ve yetersizkaldrg) telkin edici rolii iistlenebilmesinikendi farkh ydntemleriyle agrklayarak, kitabrn bagrmvc sonunuolugturmaktadrrlar. Diirdiincii biling arruncrmateistonurudur. Bir ateist olmak <iziirdilenecekbir geydegildir. Bunun tam aksine,gurur duyulacak, insamnkendi ayaklan iizerindeufka karg dik durmasrgibi ve her zaman saglambir fikir itzgituliigii ve saghkhigleyenbir zihni igareteden birgeydir.Kalplerinin derinliklerindeateist olduklannr bilen ancak bunu ailelerineve hatta bazrdurumlardakendilerinedahi itiraf edemeyenbirgok kigi vardu. Bununsebebi krsmende olsa, areistkelime-

12

TANRI YANII.,GISI

elli yrl <incekihomoseksiiellerinkiyre ayrudr. Gay Gururu harekednin ardrndan bir homosetsiielindevleiin yonetim kademelerine seqilmesizor da olsa arnk miimktindtit lggg da yaprlan bii kamuoyu ara$trmasrnda Amerikahlara-iyi donanrmhbir- kadrna (%gs euity, Katolik'e (%94 Euetl, yahudi'ye (%92 Euetl, siyaha (i/"gz Eueti', Mormon'a (%79 Euet),homoseksii ele(%79 Euet)'veyaateiste (%4g Euet'1 oy verip vermeyeceklerisoruldu- Agrkgasr ["t !a.."t Eol yolumuz var. Ancak Eo$unluklasanilanrn aksine,ateistrerinsayrsr Eok daha fazladrr, rizellikle de egitimri ve elit tabaka arasmda. Hatta bu, John stuart Mill'in gu s<izii s<iyreyebildigi on dokuzuncu yiizyrlda bili boyleydi:j'piinya, en zenginmiiceuherLri olan, ," ,"Cp.n,iilgelik ue erdetnde bile en seuilen iinliileriiin ne kadar biiyiik iii iran n n din konusunda tatnamen skeptic(kughucu)otdaguiu bitseyi uun*dtj gtiniimiizde bu daha da soirurlagmrg trm"h - -Dogrusu ve bunun hakkrnda B<iliim 3 te kanrtlar sundum.nirgok i"r""rr, ateistlerin bu kadar fazla oldusunu fark etmemesinin sebebigo$umuzun "ortaya grkmaya" isteksizolmasryiiziindendir.Hayalim'fL kit"brn insanla.n orraya grkm_ala.na yardim etmesidir.eyn"n -"y hateketinde oldugu gibi, ne ladar gok insan ofteyagrkarsa,digerteri igin onlara katrlmak o ka.darkolay olacaktrr.Zinciileme bir t"epkimenin baglatrlmasr igin kritik bir sayrnrn eldeedilmerig"r.kif* oiabilir. Amerikan kamuoyu yoklamalan, ateiitlerin ve agnostik_ lerin sayrsrnrn dindar yahudilerin ve hafta diper bazr dindar topluluk iiyelerinin sayrsrnr. aErk.arafarkla gegtiginl ileri siiriiyor. Ancak, Amerika'daen etkili siyasallobi oldugu h.r-k.rg. bilinen yahudilerin ve dahabti-vtikpolitik giicti kuilanabilen evanleiikHrristiyanlann ak_ sine,ateis-tler ve agnostikler organizedegildiri.. u" u" ytizaen hemen srfu etkive sahiptirler. Asrrndaa-teistleri "tg""i;;;;ek, ket-:n dileri giitmeye benzetilir giinkii ateistler bagrmsrzcidtigtinmeyeyarve.ororiteye bovun egmevecekrerdir. Fakat iyi'uiil* adrm, \lldlhl digerlerinide peginden siiriikliyecek "ortaya grkmuya' istekli kritik

borrlca gok fazla abartmryor Qg.tntl(kitdp notw biiykmaretandntacakar, Nururab tothn kitalnn sotuada ulasabtirciaizJ Giiniimiiz Amerika'stndaki ateistlerin konumu,

sinin rsrarlagok k<iti.i ve korkutucu bir etiket halinegetirilmipolma_ srdrr.Boli.im9, ailesinin,komedyen lteist oldugunu JuriaSweeney'in bir gazeteyi okudugundakegfetmesiyte ilgiti traii[omik tiit imftair. Tan.ya inanmamasr agagr yukarr tahammtiledilebilecekleri bir geydi peki ya bir ateist olmasr? Bh ATEisr M/? (Annenin sesiggtrga ditntigiir.) Amerikafnrn bugtinkii basnazrrgrnrn gergekten de dikkaye d9se.roldugu hakkrnda Amerikan oki,yucoLra <izellikle bir gey.dinle dalga ler sciylemeliyim. gegmek, {".1-".t E" Wendy Kaminer, AmericanLegion Hallda yakmak kadar risklidir'" aJaigina, -bayrak

13 bir ktitle olugnrrmak olacaknr. Giidiilemeyecekbile olsa, yeterli sayrda kedi gok fazla giirtiltii yapabilir ve gilz ardr edilemez. Baghsrmdaki'yanrlg (delusion)' kelimesi, kelimeyi teknik bir terim olarak gcirenve ortaLkta taru$ma konusu olmasmr istemeyen bazr psikiyatristlerin huzurunu kagrdr. Iglerinden iig tanesi dini yarulgrigin bana iizel bir teknik terim olarak 'relusion'r kelimesini cinerenyaalar g6nderdiler.(d,Belki ileride kullamnm. Ancak gimdilik 'yanrlgr' kelimesinesadrk kalacaf,lmve bu konuda kendimi dogrulamalryrm . Petgum ingiliz.ce Siidiigii,' dehtsistt' kelimesini'yanig irure ueya klmim'olarak tammhyor. $agrtrodrr ki, siidiigiin sundugu aydrnlaocralmu Phillip E. Johnson'dangelmig:'Darviniilik, insanhgrn,kaderini kendisindendaha bii)'iik bir giictin kontrol enigi yarulgrstndankurnrlmasrmn hikiyesidir.' Bu kigi giintimiie Amerika'smda Darvincilite karE yaradrhggr saldrmrn iinderligini yapan phillip E. Johnsonile aynr kigi olabilir mi? Elbetteoyledir ve bu ahntr tahmin edebileceSimiz gtbi gerEeksciylemek istedigi geylerindrgrndaalnmrgnr. Qahgmalanmdan ahntrlar yapan ve bunlan kasrthve yanrlncrolarak kullanan gok sayrdaolugumcuayru nezaket <irnegini giistermedigi igin, umuyorum ki agkladrgm bu hakikat yeterince<inemsenir. Jolinson'rn gergekteanlatmak istedigiher ne oluisa olsun, ifadeyi yukandaki haliyle desteklemekten mutluluk duyanm. Microsoft vord tarafrndan tedarik edilen siizliik ise, 'yanrlgr' kelimesini 'son derece kargrtkanrtlara ragmen iginde bulunulan kalrcryanhginang, iizellikle ruhsal bozuklugun bir belinisi olarak'pklinde tanrmrryor.itt uoliim dini inancm tarifini kusursuzcayakahyor. Ruhsal karmagarun bir belinisi olup olmadrgrkonusunda s6znZenue Motosihlet Baktmt Sanatfnrny^?'^n Robert M. Pirsig'ebrrakmak isterim. Kendisi g<iyle demigtir; 'Yanrlgrdanbir kigi acrgekiyorsa,buna delilik denir. yamlgdan birgok insan acr gektigindeise buni Din denir,' Eg& bu kitap amagladrgrm gekildegahgrsa"kitabr eline ahp kapa$rruagan dindar okuyucular, okuyup ellerinden buakrrklannda birer ateist olacaklar. Ne ciiretkir bir iyimserlik! Elbette ki rurucu dindar. zihinler kanrtlara karp bagrgkhkhdrrlar, dayanma giigleri olgunlagmasr asrrlar siirmiig olan (gerekevrimle, gerek planli oian) gocukluk gagrbeyin yrkamay<intemleri tizerinekuruludur. En etkili bagrEkhkkazanmayollarh arasnda,bunun gibi kesinliklegeytanigi olan kitaplann kapalrnr bile agmaktankagrnmanrn dehptli uya'sr vardu. Ancak, gevrede yeni fikirlereagk birgok insan olduguna inaruyorum: gocukluk gag beyin yrkamasiLeci gok sinsi olmayan ya da bazr diger sebeplerdcnitriirii bu siirece'maruz kalmayan'ya da doEugtangelcn zekisr bunun iistesindengelebilen.Biiylesi iizgiir ruhlann dinin kusurlanndan tamamenkurnrlabilmeleri igin yalnrzcabiraz
rF Db Y.ldFFRcfigioo Dehrir= Rclurbo

74

].ANR]YANILGISI

cesarerlendirilmeye .bu kitabr ihtiyaqlan olacaktrr.Sonugta okuyan hiq kimsenin'sciyleyebilecegimi bilmiyordum,. diyemiye."girri o-uyorum. Bu kitabrn hazrrlanmasrnda bana yardrm edenbirgok arkadagrm ve meslektagrma minnertanm.Hepsini burada ,n-"* i-t "nr,, ancak bu kigiler arasmda,. edebiyatyardrmcrm John Brock.n"nl nt"u, a,ryarhhkla ve akrlcr bir uyumla okuyarak bana elegtiri ve t"usiyenin yardrmcrka.grmrnr sunan editcirleiimSally Gaminara (Transworld igin) ve Eamon Dolan (Houghton Mifflin igin) burunrnaktadr. Kitabaolan kalpten ve cogkuruinangla. benimiEin son der"", ."r"r", vericiydi.Gillian somerscales tavsiyeleriyle yaplr oldugu gibi dtizelt_ melerindede agrntitiz oran, ornel arrnacak bi, y"rJi.J editiirdii. Qegitlitaslakla' elegtirendigerlerineve Jerry coyne, J. Anderson Thomson,R' Elisabethcorwelr, ursula Gtodenougt,L"irr" Menon ve <izellikle de kitabrn.herbir taslasrrun arasmd"bion"n bagrantr ve baslannsrzhkhaklundaki bilgisi rlredeyse benim kadar derin olan olaganiistii elegtirmenKaren bwens'a tegekkiirii bir;;;; biliri-. Bu kitap ineiliz terevizyonkanarrnda(Kanar btirtl ocak . 20.06'da sundugum'Ttim Kritiiliiklerin Kaynaf,r?l iri-li iti u.rttir'ttit "e.tg...i-d;; televizyon belgeseline bir geylerborEludur(u" kiraba.) Yaprmda gmegigeqenherkese ve Deborahkida, i.rrr"tiuines, Tim cragg, Adam Prescod, Aran cremenrs ve de Hamish vtftoo'y" *irrnetrarlm.Belgeselden ahnrl yapma izni igin Irfc Media,ya ve Kanal Dorr'e tegekkiirederim. riim Kati;ti;kterin Kaynag? iitiit"r"'a" mu_ kemmelizlenmeoranlanna. ura$uveayrca Ag'c rleviri"r,u bergeselin yayrnhakla'nr satrnaldr. Giriye bergeseli h.rhangi Li, a-"rik"r, kanahmngostermeye cesarer edip-edemeyecesini gormek karryor.l Bu titap birkag yrldanberi kafamrnidnae"gekilleniyordu. Bu zamanzarfindafihirlerimdenbazrla' kagrmlmaz oi"rak konferansl"rmda kendilerineyer buldular, meselaHarvard'taki ranner konfe_ ranslarrm srasrnda ve dergi ve gazetelerdeki makalul.rJu. or.itili. Free Inquiry'deki devamrrk<igemin okurran b",, p"r"fhr, "gir,a bur"bilirler. Bu takdire degel derginin editorii Tom ilynn'a, devamhbir kogeyaza. olmam igin beni g<irevrendirdifinde d;;"r"gr regvik igin tegekkiirii bir borg biririm. Kitabrn bltme "g"."o'i"i; ;;;r bir boglugun ardrndankrigemdeki yazrranmak"rdtir* y.rl"r, d.u"etmeyiumut ediyorlm._nr hig kugkusuz kitapra irgiri eregtirilerecevabrmrvermekiEin de kullanaca$rm. Dan Dennett,Marc Hauser, MichaelStirrat,SamHaris, He_ len Fisher,MargaretDowney,Ibn farraq, Hermionet.",;ull" S_"_
I xagk koplalar ABD')'G batb seyrsrz wcb sitesindenindidlmtktcdir. yasallagmasr vc DVD kopyalann pazari gkmasr iqin anlagrrararstrryfrc<r5, nnn* "g"-"r-i jerindigi srradat" ""l"ir*art.nuz tamamlancumrgn-giincetlegtimrlsr !ry]v.rlouaEo"tiqtuil aliesin?e iun edirecettir.

Onsijz

15

eney,Dan Barker,Joseptrine !?elsh,Ian Baird ve cizellikre de George scales'e gegitlisebeprerden otiirii ,.g"t t ti, ederim.Giiniimiizdebu_ nun gibi bir kitap' iamamlayrcr uilgitersunanforumu olan, tepkireri vc tartrpmalart igeren.sorularve cevaplar krsmrolan .n.rli frt *"U sitesinin. Eekirdegi gcrmedigi sii.ec. tamamlanmamrgtrr. Gelef ilil. ceginnelergetirecegini kim bitebriir ki? [Jmuyorumki www.richard_ dawkins.net(Manuk ve Bilim igin Richard Dawkins vakfinrn web bu b,?.t1rqu doldurmay" b"glry"."kur ve siteyeyetenekterini, :tj::il protc-syonelligini ve katrgrksrz zorluga6grna saatlerinikatmakta olan Josh'I'imonen'e son derece minnetarim. Her geyinotesinde, dim duraksama ve kendimden giipherenmelerimdeyalntzcaverimrilik katan manevi rlestegive akrlcr tavsiveleri ile degil; kitabrn geligme,rir..ind.ki iki fa.il, ;r;;., kirabr b:u:1n sonayiiksek r"rrr-ok,,y^r^i,il;;tr" bir okurun gozi.indc nasrl gciziikece$ini anlayabilme-i rugl"yarak beni canlandrran Eok aqrkqa esimLalla ederim. BJre[nigi d,g;;;;rlara Y"rg'1gok tegekkiir da tavsiyeederim fakat uyarmahyrmki en iyi ,or,r[ i;i;;.i;;.,cunun, sesinin ve kulagrnrn hassas_bir iekirdedirin miizigd;;;i,;rofesyonel bir oyuncu olmasrgerekir.

BOLUnn 1

IEtenInanan Bir inanqs rz

insan suretindebir Tanrt " Kafamda,' canlandtrmay a gahgnam;diiny arun yaptst kargtanda, onu kaurafitaya yetersizalgtlanmt&tnel uerdigi titgilde hugu duymak yeterlidir.

Arsnnr ElNsrErN

18

ri\NRl YANILGISI

Heru irisen
elleriyledestekleyerek gimenlerin Qocuk,genesini iizerineyiizi.ikoyun uzandr.Aniden, mikrodiinyanrnekonomisine sessiz ve gririinmezce kuwet veren arapsagnadonmtigsap ve kirklerin, mikro evrendeki bir ormanrn,bagkalagrm gegirmig bir bricekve kannca diiniasrnrnve hatta (bu gagdaayrmfilan bilemeyecek olmasrnaragmen)topraktaki milyarlarca bakterinin agrrlagan farkrndalgrnrn altrndaezildigini fark etti- Birdenbire,gimendenmikro orman san.kibiiyiiyormus, evren ve de kendisini seyreden mesrolmugzihniyle biitiinlegiyormug Eoculf;un gibi gririindii. Bu tecriibeyi dinselterimlerleyorumladrve bu da en sonundaonu papazhgaytinlendirdi. Bir Anglikan papazlunvanrnr alarak benimokudugum okula atandr,gok sevdigimbii <igrermendi. onun gibi iyi kalpli, serbestfikirli bir pip^"r"y.rfr,d" hig iimse bana dinin zorla dayatrlmaya galryrldrgrnr aslaiddia edemez.r Bagkabk zamanve mekinda, bu gocuk ..yrldzlar alundaki ben' olabilirdi; Orion takrmylldrzr, Kiigiik ve Biiyiik Ayr,run2 rgrklanyla gcizlerikamagmry, samanyolu'nunduyulmamrymiizigiyle gozleriyagh,bir Afrika bahgesindeki trompetEigeklerinin ve bademli pastanrngeceyekangmrgkokulaflyla bagrdrinmtig.Aynr duygunun neden cisretmenimi ve beni ramamen farkh yonlere ytinelttigi cevaplanmasr kolay bir soru degildir.Bilimadamlanu. rasyonalistler arasmdadoga ve kiinata verilen yan mistik, ortak bir yanrr vardr. Bulun dogaiistiiciiinanElabir alakasr yoktur. Ogretmenimgocukluk yrllarmda muhtemeJenThe origin of species'in(Tiirlerin Kokeni) son saflrlanndan haberdar degildi (ben de degildim); 9u meghur 'karmakangrk kiime' pasair;'Eahlarda gar\r sdyleyen kuplarla,ugusan gepit gegitboceklerve nem diinyasrndaagtra$r si.iriinen kurtquklar.' EBerbilseydihig kugkusuz benimseyecek ve papazolmakyerinebelki de Darwin'in 'her geyin,Eevremizde rol alan iikeleregore iiretildigi, fikrine yonelecekti:
I Derslerikaynatmal igil en eglenceliyiintemimiz hiq kuqkusuz onu din deriindca bir pekildeuzaklagnrmak ve cogkulu Fighter Comrnaod {U9 ingilir Hava Kornutanhgrnden birisi) vc Savaghikayelcrine qeftmekri. Kmliyet Hava Kuwederinde askerlik hizmetini tamamlamrguve hcm ingiliz Kilisesi'nc oian aginalrgm hem pargacrk de bir sevgimdcn olsa gerek' conradanJohn Beticman'rn oldugu-nu kegfcnigimbir giirihala aklrmda tutanm: (enazndan d$rcocilerarasrgekigmedeki iisdfnliif,limii giistcr6ck adrna) Ordu papazrmrz eski bir pilottur kestiler, $imdiysekanadanur hagince Ancak bayrak diregi hala papazrnbahgesinde, Daha Yiiksck gcyleri igarereder. :'" GtiLyiiziiodeyrhn biiyiik zamarunda giiriilebilecekparlak akrmyrl&ztar

iEteninanarrBir.inanEsr t B6ylece, akhmlzln alabilece$ien yiice amag, yani daha iistiin hayvanlann iiretimi, do$anrn savaynjan, aghk ve <iliirnden hemen sonra hayat,buldu. Baglangrgta Ltr. ya da daha az sayrdatiirii banndrran bu y"9"rrui L-".r, birbirinden farkl yetenekrerive ihtigamr sergilemektir; ,,e bu gezegen sabit biryergekimi kanunu." uy,rm saglayarak dtinmeye devam ederken, oldukga sade bir U";""g,.rn ardrndaki sayrsrz yaprdanen giizel ve en kusursuz o{aila' evrim gegirdiler ve gegirmekteler. Carl Sagan, Uguk Mavi BeneA'te g<iyle yazm$: Nasrl oldu.da hemen hemen hig bir biiyiik din, bilimi mercek dnna aldrf,rndagu sonucu grkaramadr,.no Ui;i_ diigiindiigiimtizden daha iyi! Kiinat peygamberrerili;i; sdyledigindengok daha biiyiik, genig,akricrve grk, t;;" gdyle dediler, .Hayrr, hayrr, hanr! Benim ranflm 1erin9 kiigtik bir tanndr ve onun b6yie [alm"r,ni iri"ii.., Kiinarrn g<irkeminimodernbiliminonaya grkardrg, g"klig" vurgulayan eski ya da yeni bir din, derin sayg,k;;"il;r; kazanabilecek ve gerenekser dinlerin p".n9.i.ri"J.n korkmayacaktir.

Ig

'Elbettevar' olmadrgrnr bilmek istemig. diye yirrrtl"t rrl.ig..t*"ni. '_9"!" pozitif bilimi dinlebagda$mryor ancakdogave kairiatlailgili fikirleri insanrmesreder. rence din budw!' Aicak burada .din, dogru kelime midir? Hig sanmam. Nobel 6diillii n ir.iii"" ateist) Dr1am; of a Final Theory ,de (Son'Kuramrn lr:".." Y"inberg, Diipleri)basitbir agrklamayla tagr gediiineorurtmugrur:
Bazt insanlann <iylesine genig, {iylesine esnek Thnn gririigleri vardrr ki her nereyebakarrirsa baksrnlarThn'yr bulacaklanna hig giiphe yokrur. Onlara sordugunuzda, ,Thnrr bizim en en iistiin iaraaitrStr lT?1r1 biiyiiktiir' ya da halimizdir' ya da 'Thnn kainan*' criyecekrerdi..ptu.rir, trpkr diger kelimelerde ordugu gibi "ian'' kelimesine de istedif,imiz anlamr verebiliriz. EEer.Thnn enerjidir, demek isterseniz,onu bir avug k<imiiriin iginde de buiabilirsiniz.

Tiim sagan kitapla', dinin gegmig yiizyr[arda tekeline aldgr iisti.in mera$rn sinir uEla'na temas eder. Benim kitapra'm da ayru ama.' tagrr. Bu nedenle srk srk son derece dindar birisi olarak tanm.l.andlSrmr duyanm. Mektup yazarak benirnle ,.r*., gegenAmerikah bir <igrenci, rigretmeninin benimle ilgili dii$ii;.;i..i oi"i

weinberg "Tan'kelimesinin tamamen yarars* bir kelime olmamasr iqin, insanlann genelde anladrsr gekriyrekullanrlmasr gerekir: .ibadet

20

TANITIYANII.,GISI

etmemizeuygun olan' bir do$aiistii yaratlclyl gi)steren." derken hakhydr. din denilebilecek Dahatalihsizbir kafa kangrklgriseEinsteincr geyi dogaiistiiciidindenayramamakyiiziinden dogmugtur. Einstein'rn (ki bunu yapantek ateistbilimadamr ara srraTanrr'runadrnranmasr, o degildir) yanhganlamayave bu iinlii d0gtiniir iizerindehak iddia can atan dogaiistiiciilere Hawking'in etmeye cazipgelmigti.Stephen A Brief Story of Time (Zamanm krsabir ozeti) eserindekidramatik Tdnnnm akhnr bilmeliyiz', son (yoksa zararltson muydul), 'Oyleyse yanhp yorumlanmrynr. Btrs<iz, elbetteyanhghkla, dile diigecek bigimde herkesin Hawking'in dindar bir adam olduguna inanmasma yol - aqm$nr.Hiicre biyologuUrsulaGoodenough,'The Depthsof Sacred Nature' (Dof,anrnkutsal derinlikleri) isimli eserinde, Hawking ya da Einstein'dan dahadindar birisi olduguizleniminiuyandnr. Kiliseleri, yarunda,kitabrndakisayrsrz pasai camilerive taprnaklansevmesinin adeta yanhganlagrlmakigin safgayalvanyor gibidir ve dolayrsryla ' dogaiistiicii din igin cephane olarak kullamlrr. Hatta kendisine 'Dindar Natiiralist' diyecek kadar ileri gider. Yine de kitabrnrn bir kez dikkatlice okunmasl, onun gergekte en az benim kadar sa$lam bir ateistoldu$unu ortaya koyar. 'Natiiralist' anlamca belirsiz bir kelimedir. Bana .gocukluk kahramamm Hugh Lofting'in Doktor Dolittle'rml hatrrlanr (ki aklrma gelmigken, Dr. Dolittle, HMS Beagle'n natiiralistininz kendisi hakkrnda oldu$undan daha fazla 'felsefe' hastasrdrr.) On sekizincive on dokuzuncu yiizyrllarda natiiralist sozciigiiniin anlamr, bugi,in hala golumuzun bildigi anlamrndan farksrzdr: bir dogal diinya ogrencisi. Bu bilingle hareket eden nattiralistler, Gilbert Darwin, bir kciy White'dan bu yana genelde din adamrolmuglardrr. papazmmsakin yagantlsmlnb<icektutkusunun pegindekogmasrna umut ederekgenqliginde kendi istegiyleKiliseye olanak tanryacagml 'natiiralist' kelimesini gok farkh kapanmrgtrr.Antak felsefeciler bir anlamda, siipernatiiralist (dogailstiiail kelimesinin ztttr olarak kullanrrlar.Julian Baggini,Ateizmt Qok ksa Bir Ozet'debir ateistin nattiralizmleba$lantrsrrun anlamrnr agrklar:'Ateistleringenelinancr; kiinatta yalnrzca tek Eegit hammadde bulundugu ve bu madde somut olmasma ragmen, fikirleri, giizelligi, duygulan ve ahlaki insan hayaunazenginlikkatan tiim fenomenleri de$erleri,krsacas.r, ttiretebilmesidir. iirurrogtunun diigiincelerive duygularrbeyin igindeki fiziksel nesnelerin fazlasryla karmagrk baSlanalanndan doSar. Felsefi natiiralist egilimde olan bir ateist do$al, fiziksel diinyanrn otesinde
t.- Dr.Doli&le Hugb Lofting tarafindrn yazrlangocuk kitaplan dizisinin kahramanrdrr, tnsan hasalat yerinehayvanhactalan tedrvi cmreyi tercih edet ve onlann dilini anlayrpkonupbilir. t.". ChartesDarwio'in evtim kuramrnrotupurmasrnatemel olan iinlii araprrna gezisine grktrgrIngiliz gemisinin ismi HMS Beagle'dir,Siizii edilen natiiralist CharlesDerwin'dir.

igten inarrau Bir inangsrz

Zl

higbir geyin olmadrgrnave incelenebilirkiinatrn arkasrndapusuya gizlenmigdogaiistii bir yaratrcrzekirun, bedendendaha uzun siire ya$ayan ruhlann ve mucizelerinvar olmadrklannainanan birisidir. (Heniiz anlayamadrgrmrz dogal fenomenolarak bilinen geylerdrgrnda) Eger kesin olarak anlagrlamadr$r igin dogamn <itesineuzanryormus gibi gdrtinenherhangibir geyvarsa,enindesonundaonu anlamayrve doianrn igindeonu kucaklamayr uma''. Ne de olsa bir g<ikkuga$rnr bilimsel tammryla agkladrgrmzda muhtepmliginden-higbii gey kaybetmeyecektir. Qagrmrzmdindar gibi gdriinen biiyiik bilim insanlannn inanglannrdaha derinlemesine incelediginizde geneldetersi orraya grkar. Bu gergekhig kugkusuzEinsteinve Hawking igin gegerlidlr. $u anki Kraliyet Astronomu ve Kraliyet cemiyetinin nagkanrMartin Rees, bana kiliseye 'inangsz bir Anglikan... tarikar sadakatinden yoksunbirisi'olarak gittiSinisoylemigti. Rees'in dinte igili inanglan yoktur ancakadrnrandr$rm digerbilim insanlanmn,.rrt"ntarafindan krgkrrtrlmrg olan giirsel natiiralizmlerini paylagr- yakrn gegmigte televizyondayayrnlanmrg bir sohbetsrrastnda ingiliz yahudilerinin saygr duyulan bir kigisi,dogum uzmanlarkadagrm Robert winston'r, kendi Yahudiliginin tam da bu karakterde oldugu ve bu yiizden dogai.istii herhangi bir geyeashnda inanmadrgrrukabul etmesi igin srkrgtrrdrm. ikna olmak iizereydiama son andi gekindi. (adil olmak gerekirse, benimle yalnzra rriportaj yapaca$rmzannediyordu, bu konulara girece$imden haberi lokt'.y(':j onu srkrgtrrdrg'n zaman, Yahudiligi,hayatrnr di,izene sokmaya ve dahaiyiye gotiirmeyeyardrm edecek saglambir disiplin olarakgrirdiigiiniisciyledi. Beki de dybdir; amabunun dininin dogaiistiitaleplerinin gergek deierleriyle.tt Ltgtik bir. ilgisi dahi yoktur. Yahudi oldugunu gurur duyarak'soyreyen ve Yahudidini kurallanna uyan bir gok entelekdiel ateistvardir. Bunun sebebi bElki eski geleneklere ya da cildtiriilmiig akrabalara kargr sadakatve aynr zamanda"din"'i, birgoklanmrzrn paylaptr$r, en iinlii taraftan Albert Einstein olan panteistik saygrolarak srnrflandrrmaya olan gagkrn ve ga$trucr isteklilik olabilir. inanmayabilirlerancak Dan Dennett'in s<iyledi$i gekilde,'inanca inamrlar'./"al Einssein'rn en hevesle alnu yaprlandiigtincesi gudur, .Dinsiz bilim topal, bilimsiz din k<irdtir.' Ancak Einstein avnr zamanda gunlanda soylemigtir: Dinsel "gOrii okuduklarrruz elbene bir

iliizenli olarak rekrar edilmekte olan bir yalan. suretindebirTanrrya inanmamve bunu higbir zaman inkar etmedim, aksine bunu agrk bir gekilde if* ettim. Eger igimde dirrselolarak tammlanabilecekbir his var ise, bu diinyarun yaprcl kargsrndaki srnrrsrzhayranhgrmdrr,

22 .

TANRI YANILGISI elbene bilimimizin agrklayabildifi kadanna.

Einstein kendisiyle geligiyormug gibi mi gdriiniiyor? Bu s<izler bir tartrgmanrn iki zrttezini destekleyibilecek alnnlar igin agrrlabilir mi? Hayu. Einstein 'din' derken, scizcii$ii geleneksei anlamrndan btitiin0yle farkh bir anlamda kullanmrgn. rui dogaiistiicii inang ve Einsteincr inanq arasrndaki aynmr agrkhga kavigturmaya devam ederken, yanrlgrsal olarak adlandudrgr. t"t rrl"rrn y"Inrzx'i dogaiistii Tannlar. olduf,unu aklrruzdan gkarmayrn. Igte Einstein'dan birkag almu daha, amag Einsteincr inancm _ lezzetini katmakar. Ben igten inanan bir inangsrzm. Bu biraz yeni bir tiir inangnr. Ben dogaya- hiqbir zaman bir amag, hedef veya anuopomorfik (insan bigiminde) olarak anlaprlabilecek bir Seyyiiklemedim. Dogadan anladrg,s, onun sadece gok eksikge kavrayabildigimiz olaganiistii giizellikte bir yapr oldugu ve diigiinen insana dgkgciniilliittik hissirri agrlamasr gerektigidir. Bu, mistisizm ile hig alakasr olmayan gergek bir inanca dayah bir duygudur. insan surerindebir Tanrr 6kri bana ordukgayabancrdr.r ve hatta safgagelir.

oltimi,inden y.n", gok sayrda dindar apolojist (din .by _ .biri sawnucusu) anlagrlabilecegiiizere Einstein'rn kendiierindur, oldutunu gcistermeyegahErlar. Bazr dindar yagrtla. onu oldukqa farkh gririirdii. 1940 senesinde Einstein .insan-suretindebir Tannya il"$llT"qf ifa{esini dogrulayan iinlii bir rapor yaz&. Bu ve b"nier ifadeler dindar ortodok_sl_aldan gelenbir mektup frrhnasrrutetikledi, gogunlugu Einstein'rn Yahudi koklerine tag atryordu. Agagrdaki alrnular Max Jammer'in Einstein and Religion iEinstein uJ oin) kitabrndandr (ayrrca bu kitap Einsteinln dinsel meselelerleilgiil yorumlanndan ahntr yaptrsrm baghcakaynasrmdrr.) Kansas cIry Roman Katolik Piskoposuyiyle demig,'Tevrat-"eonun ogretilerinin soyundan gelen bir adamr bu soyun muhtegemhadisini Lk"r eder 3rirmek iiziicii.' Bir diger Katotik papaz "h"ng. katrlmrg: .insan suretindebir Tann'dan bagkaTanrr yoktur... Einitein ne soyledigini bilmiyor. o bagtansona hatahdu. Bazrinsanlar, birtalam alanlarda yrilyek bir bilgi seviyesineulaguklannda, her konuda diigiincelerini viyleme hakkrnr kazandrklanru zannederler.' Dinin oznl bir alan oldutu gdriigu, ki uananh& istedigi iddia edilebilir, kiirii kortine

iEterr lnarranBir lnangsz

23

gereken bir g<iriigttir. Eminim ki bu papaz peri nrun rengive kati geklikonusunda uzmanbir,peribilimcinin' na danlgmayren az benim kadar sagma buturdu. O ve ilahiyat konusunda tecriibesizolan Einstein'rn Tannnm r yanhganladr$rm dtigiindtiler. Aksine,Einsteinneyi tamamen gini gok iyi biliyordu. Ekiimenik bir birlegmeadrna gahganbir Amerikan Roman Xatoligi hukukgusu, Einstein'ayazdrgrmeltupta g6ylediyor: Ifadenizi derin bir iiziintiiyle kargrhyoruz... iginde bedensel bir Thnn diigtincesiyle d"lga gegtiginiz saurlardan bahsediyorum. Gegtilimiz on ylda, higbir gey Hitler'in Yahudileri Almanya'dan kovmasmrnmantrkh bir sebebi olduguna insanlan diigiindiirmeyesizin ifadeleriniz kadar u)'gun olmamrgtr.Ozgiir konugma hakkrnra g<iz iiniinde bulunduruyor ama yine de bu ifadenizinsizi Amerika'daki uy.r$mazhgrn en biiyiik kaynaklanndan biri /aptrBrnl stiyliiyorum. Bir New York hahamr g<iyle demigtir: .,Einstein tartrElmaz

biqimdeuuytit bir bilim adamrir"fzAar' dlnsel giiriigleri yahuiiligin am karysrndadr.' Neden "fakat" da ove'degit? _ New Jersy'deki bir tarih dernegininbagkanrdindar zihnin zaytfbf.rmfazlauylasergileyen bir mektup yazmrgttE,iki kez okumaya deger:
Dr. Einstein, bilginize saygrduyuyoruz; aocak goriinen o ki bilmediginiz bir geyvar: Tann bir ruhtur ve teleskopya da mikroskop yardrmryla bulunamaz, aplu beyni inceleyerek igrsan diigiince ve duygulanmn bulunamayaca$r gibi. Herkesin bildigi gibi, din inanE iizerine kuruludur, bilgi iizerine degil. Belki de, her diigiinen insan kimi zaman dinsel giiphelere kaprlmrgtrr.Benim sadakarim dahi zaman zaman sendelemigtir.Ancak iki sebepten <ittirti ruhsal sapkrnhklanmdan kimseye babsetmedim:(1) lyi niyetli imalanmla baa hemcinslerimin hayannr ve umutlannr alt iist edip onlara zarar vermekten korktum; (2) giinkii 'Bir digerinin inanonr yok eden kttrnin iginde k6tii niyet vardn' diyen yazarla^yil fikirdeyim. ...umuyorum ki Dr. Einstein, yanhgaktarrldrmzve sizi onurlandrrnaktan zevk alacak muazzammiktarda Amerikahnm daha gok hoguna gidecek bir geylerdaha s6yleyeceksiniz.

Ne kadar olaganiistti agklayrcrbir mektup! Her ciimlesindenzihinsel

24

TANRI Y.{NILGISI

ve ahlaki korkakhk akryor. Daha az rczil ama daha dehgetediigiirticti bir diger mektup, oklahoma'daki calvary Tabernacle Associationt ku-rucusundan gelmig: Profesrir Einstein, Amerika,daki her Fhrisdyan,m size kargrhk verecesineinanryorum, ,Tannmrzave onun of,lu isa -Peygambere olan inancrmrzdan u"rg"gi;;;;:Ei, an-c-ak, e$er bu milletin Tannsrna inanm,-yorraruzs"izi geldiginiz yere dcinmeyedavet ediyoruz.,Biirin giiciimle lsrail'e faydah olmak igin her geyi yaptrm ,. ,Jnru ,", kafir dilinden grkantek bir scizire gerdin, hatkrruincitmek igin ve sonrasrnda yahudi kargrirrgrnrtoprakla.mrzdan atmak igin israil'i sevenFhristiyanLnn biitiin gabala'ru baltalamak igin. profestir Einstein, Amerikataki her Hrristiyan size-derhalyarur verecek,:Sagmave bog evrim reorini al ve geldigin yere,Alrnanya,ya geridcinya i" terk etmeye zodandr$rn anavamnlnd"n-geldigi., zaman seni hog karglayah insanlann inancrru yrt*iy" gahgmakran vazgeg.' Einstein'r elegtiren rannya inanan biiriin elegtirmenlerin kavradrgr tek gey, onun kendirerinden biri olmadrgrydr. logru-

Einsteinbir teist oldulunun ima edirmesine duydugu ofkeyi t.[r", tekrar.dile gelirmlgii. o halde, o da trpkr voltaire"ve Diderot gibi bir deist miydi? Y9ks1 felsefesine hayian oldugu spinoza gibiiir panteist miydi: 'Varolanrn sistemli harmonisi-nde kendisirri u"tti eden, spinoza'nrn Tan'sma inarunm, kendisini insan eylemleri ve kaderleriyleiligkilendirenbir Tann'ya de$il.'? c'elin terminolojiyi hatrrlayarrm. Bir teist, ilk i9i olah evreni yaratmaslfimyanrnda, hala ortahklarda ilk yarattrkl"r,nrn sonraki kaderini etkileyen ve g<izleyen bir dogaiistii zekiya i;;;. Tannya i1a-nan birgok inang sisteminde, Tanri insani meselelerle gok yakrn iligkidedir. Dua edenlere cevap verir; giinahlan affedil*,rya da cezalandru; mucizeler yarararak dtinyaya miidahare eder; iyi ve kotii eylemlerimizinhesabrnr nrtar ve bunla'ne zaman yapugrmrzr bilir (ve hqtta ne zaman yapmayr dtig*ndiigiimiizii ae'bilir.1 nir deist de {ogaiistti bir zekiya inanr ancak1u zekimn eylemleri onceliklekiinara htikmedenkanunlan dilzenremekle srnrrhdir.Deist Tann asla daha sonra miidahaleeffnez ve insan meselelerine ozel bir ilgi duymadrgrkesindir. panteistlerdosaiistii bir Tan''ya hig inanmazlar ancak Tan. kelimesiniDoga'mn ya da Kiinatrn ya da igleyige hiikmeden kanunlarm dogaiistii ormayaneganlamhsr olarak k ullanr.rl ar. Ancak bu epan l amhhkdogaiistiiciillgii iEtrmez.Deistlerin
''* Amerika'da bulunan bir kilise birligi

igten inarrarr Bir inanqsrz.

Zs

gJa11k -:.ay .Dlt _uIa$trgmrhi r_qgrck _b! di ndarh ktrr. iste ben bu anlamda dindinmr*BE"-?iffi a-a 'kavrayamayaca$f ifadesinin'sonsuza kadar kavranamaz, anlamma gelmemes.ikopuluyla. Ancak kendimedindar dememeyi tercih ederim gi.inkii bu yanrltrcrolur. zant verici gekildeyanrlucr olur giinkii insanlanngok biiytk bir qogunluguigin, .4ip.n"*6oguiistii' demekrir. Carl Saganbunu gok giizel ifade eder: .... ,,Tann', eger sadece ve

n'!- .Ye-4e:!?$Teti nin bir_fv:lggg1-C0by!:tr{ y*ql qYe.' Ia {e [s] yag ngltqa

Tannsrduacilaracevapvermez, gtinahlarlaya da giinah grkarmalarla ilgilenmez, diigiincelerimizi okumazve kaprisli mucizelerie miidahale etmezve dolayrsryla deistlerteistlerden bu noktada aynlrr. Deistler ile panteistlerarasmdakifark ise, deist Tannrun pantiistin kainarrn kurallan igin belirledigimecazi ya da giirsel eganlamolmaktanziyade, bir gegitkozmik zekaolmasrdr.panteizmuyanlryug ateizmdir.Deizm sulandrnlmrg teizmdir. 'Tan'zekidir ancak kotti niyetli de$ildir' ya da .Tan'zar atmaz' ya da'Evrenin yaranlmasrnda Tann'nln segmehakkr var mrydr?'gibifikirleri banndrranguiinlii Einstein'crhgrn deistikdegilde panteistikoldugunuvekesinlikle teistikolmadrgrm Jiigiinmekoljukga mantrklrdrr.'Tanrtzar atmdz,ciimlesi,Her geyinkal-b;nde rastgelelik yatmaz'olarak terciimeedilmelidir.'Evreni n yaratrlm asrnda Tanrr'nrn tercih hakkr var mrydr?','Evrenherhangibapkabir yolla meydana gelebilir miydi?' olarak diigi.iniilmelidir. Einstein .Tann' sozciigi.inii yalruzca-mec.azi ve giirselamaglakullanryordu.Stephen Hawkiig ve yer yer dinselmecaandiline kayangogufizikgide 6yle. paul Davies,in The Mind of God isimli kitabr Einsiein'cr panteizm'ile gerici yaprdaki arasrnda. geziniyormug gibi goriini.ir; ve bu eJefiTimpleto, Ir,{:bT adiililnii almrgnr(Templeton vakfr tarafrndansenede bir kez verilen Eok yiiksek meblagdapara ridiiliidi.irve genelde din hakkrnda gizel geylers<iylemeye hazrrhkhgelenbir bilim insamnaverilir.) Bizzat Einsrein'dan hir ahnu yaparak Einsteincr inancr toparlamama izin verin: T..ttibe -edil"bi!. arkasrndaakhmrzrnkavriffi bir $ey olduf,unu ve bunun

:lH{ffiffi1c*Is.lHFnrffii" sOylenemCzr'.

a GfrfiE";Giil uoyF I qe-4lkss4eLfsklrl}e'HL"' ll1=: -F varhgrgok agrktrr.Bu TanFffi'fiffi-den-Taiiiln

Lr{11gryl

;rififfii*il#t"

w6-giiltingtiir ki Sagan,mson vurgusu, Einstein,m 1940'ta inian suretinde bir Thnnyrinkinnrn hemen afa bindekiofkeli saldnnrn bir pargasrolarak, Amerikan Katolik Universitesi ogretim gorevlisi, din adamrDr. Fulton J. sheentarafindangoktan im" ealmiiti. sheen igneleyicibir tislupla, insanlaraSamanyolu igin hayatlannr kenara koymayahaz'olup olmadrklarml sormu$tu. Einstein'r $u sozieriyle

26

TANIil YANII,GISI

desteklemek bir kenara, ona cevapyap$trmayr diigiiniiyor gibiydi: 'onun kozmik dininde yalntzca bir hata var: keiimey. f"rl"d"n bir harf eklemig- nz" harfi.'t Einsteinln inanglanndagiiriing olan higbir gey yoktur. Bunun yaru sra, bu fizikgilerin Tann kelimesini kendilerine rizgii mecazi anlamlarda kullanmaktan sakmmalarinr dilerdim. Bu fizikgilerin metaforik (mecazi) ya da panteistikTannsr, lncil'in, rahiplerin, molla ve hahamlann ve de Katolik Kilisesi'nin degigmezkurallanrun miidahale eden, mucize iireten, diigtinceleri o\uyan, giinah cezalandran, dualara yanrtveren,Tann'sndan birkaE rgrkyrh uzaktadrr,Bu ikisini kasrthca kangtrrmak, benim kanaatimce entelektiiel hainligin daniskasrdr

r* komik dia -> kozmik dia

igten irrarran Bir iuangsrz

27

Herslz irinen
Kitaba verdigim baghk olan Tattn Yamlgsfnn, az <incebahsettigim Einstein ya dt diser aydrn bilim insanlannrn Tannlanyla bir ilgisi yoktur. Adamakrlh bir baglangrg yapabilmek igin Einsteincrdini aradangrkarmamgerekiyordu:giinkii ispatlanmrg bir kafa kangtrrma gticti vardr. Kitabrn geriye kalarunda yalnvra doiaiisrti Tanrrlara deginecegim ki iglerinden biri okuyuculanmrn goguna agina gelecektir,Tevrat'm TannsrYehova.Ona birazdan gelece$im.Ancak bu baglangrgbriliimiinti sonlandumadan tince ele almam gereken, aksi halde tiim kitabr alt iist edecekbagkabir meselevar. Bu sefer, mesele gcirgii kurallan. Dindar okurlar birazdan soyleyeceklerim yiiziinden giicenebilirler ve bu satrlann kendi, hassasinanglanna (abi egergergekten k'endiinanqlanysa) yererince sayglgdstermedigini diigtinebilirler ancak bunu yapmak zorundayrm. Eger briylesi bir giicenmeonlan okumaya devam etmekten ahkoyarsa bu gok yazrk olur, nitekim buna burada agkhk getirmeliydim, yani baglangrgta. Toplumumuzda dindar olmayanlar dahil neredeyse herkesin kabul ettigi genelbir saruvardr; bu dinselinancm bilhassasaldnlara karg savunma$z oldugu ve ola$andrgr kahnhkta bir saygrduvanyla korunmasr gerektif,idir. Bu saygr her insanoglunun birbirine gostermekleyiiktimlii olduiu saygldanfarkh bir srnrftadr. Douglas Adams <iliimiindent"s/ Eok krsa bir siire iince Cambridge'te yaptrgr dogaglama bir konugma suasmda bu konuya gok ustaca aEkllk getirir, onun bu siizlerini paylagmaktan hig usanmam: Din... rnerkezinde bazrfikirler banndrnrve biz bunlan kutsal ya da miibarekdiye adlandrrrnz ya da benzer terimler kullamnz.Bu 9u anlamagelir, 'lgtb hakkrnda kiitii sdz s6yleme izninizinolmadgrbir fikir ya da bir kavram;tek kelimeyle, bu yasaknr. Pekineden olmasrn? yasakur!' Eper birisi sizin onaylamadrgrnrz bir Qtinkii partiyeoy verirse, bu konudaonunlaistedig.iniz kadar tartrgmakta serbestsiniz; herkes bir giiriigbildirecek ama bu kimseyirencide etmeyecektir. EB"t birisi vergilerin gerektif,inistiylerse, artnursrya da az.almasr bu konuda da yorum yapmakta 6zgtirsiintiz. Ancakdifer taraftan, birisi 'Bir Sebtgiinii rgrkdiismesine dokunmamahyrm' 'Bunasaygduyanm.' derqe, ona g<iyle dersiniz, Neden Muhafazakir partiyi ya da iggi partisini, Cumhuriyetgileri ya da Demokratlan, gu ya da bu

28

1ANRI YANIT,GISI model ekonomiyi ya da Tfindows yerine Macintosh u desteklemek tamamen megrudur da Kiinatln nasil meydana getdigi ve onu kimin yarattgryla ilgili bir fikir beyan etmek yasaktrr? Kutsal meseleler oldugu igin mi?... Geneldedinsel gririiglereiriraz etmemeye alqkrmz ancak Richard'rn bunun aksini yaparak yarattr$rcogkunun boyutu son dereceilging! Bu konuda herkesin agrr derecedeheyecanlanmasr normal giinkii bu tarz sozler soylemekyasak. Yine de meseleyimanukhca irdelediginizde,bdylesi fikirlerin diger fikirlerle gekigebilmesi adrna en az onlar kadar serbest olmamasrnrn bir gerektigini arasebebiyoktur, tabi egerstiylenmerneleri mrzda bir pekildekararlagurmadrysak.

igte toplumumuzun dine gcisrerdif,i liizumsuz miktardaki saygnm detayh bir ornegi, gerqekten de onemli bir drnek.

marunda vicdani muhalif statiisii elde

etmenln

yoru
ahlak felsefecisi olabilirsiniz,lakin yine de vicdani savag kargruolma iste$inizi degerlendiren bir askeri heyet size zor anlar yagatacaktn. Oysa ebeveynlerinizden birinin ya da her ikisinin de bir Protestan oldu$unu soylerseniz kolayca aradan uynlrsrnrz ve her ne kadar kendini ifade etmekten aciz ve bilgisiz olursaruz olun, pasifizm (Barrgseverlik) teorisindeya da ashndabizzatProrestan Meihebinin iEinde sayrlusrnrz. Tayfin pasifizme at ucunda bulunan sava$angruplar igin dini isimler kullanmaya korkakga bir isteksizlik duyarrz. Kuzey irlanda'da, Katolikler'Milliyetgi', Protestanlar ise'Kralcilar' olarak bilini; ve bu bir drtmecedir.'Dinler' kelimesi dahi uygun bulunmayarak'topluluklar' haline getirilmigtir, npkr'topluluklar arasrsavap'ifadesinde oldu$u gibi. 2003 Anglo-Amerikanistilasrnrn bir sonucu olarak, Irak'ta dejenerasyonolugmug, $ii ve Srinni grkmrgnr. Miisliimanlar arasrndasivil mezhepsava$r Bu, agrkgabir dinselfikir aynlgrdrr - Oysa 20 Mayrs2006 tarihli Independent, on sayfamangetve bagmakalesinde bunun bir'etnik temizlik'oldugunu bildirmigti. 0 yazrdaki'etnik' kelimesibir diier <irtmecedir. Irak'ta giirdiiklerimiz dinsel temizliktir. Eski Yugoslavya'daki 'etnik temizligin'esas kullanrmrda, Ortodoks Srrplan,Katolik F{rrvadarve bel da kapsayan dinsel temizligin, rarnsmaya Miisliitlttn Bognaklarr aqrkbir ortmecesidir. Medya ve devletiEinde, etik konusundaki geneltartrgmalarda dinin ayrrcahkholduguna daha iince dikkat Eekmigtim.hT) Her ne zaman cinsellik ya d,a iireme ile ilgili ahlak kurallbrr iizerinde bir

iqten irranan Bir inangsrz

29

anlagmazhk grksa, birkaE farkh inang grubundan dindar <inderin niifuzlu kurullarda ya da radyo ve televizyondaki agrk oturumlarda g6ze qarpar bigimde temsil edilecegini emin olabilirsiniz. Bu insanlarrn giirtiglerini sanstirlemek igin cephe almak zotundayn <inerisini getirmiyorum. Ancak toplumumuz neden bu liderleri bir ahlak felsefecisi, bir aile avukatrya da doktor yerinekoysun ve sanki bir uzmanabagvuruyormuff asmakaprlannrgalsrn ? igte dinin ayncahgrnrvurgulayanbii diger tuhaf <irnek.21 $ubat 2006'da Birlegik DevletlerYiiksek Mahkemesiherkesinuymak zorunda oldu$u, haliisinasyonetkisi yapan ilaglann almmamasmr dikte eden bir kanundan, New Mexico'daki bir kilisenin muaf tutulmasr karannr aldtJ"s)centro Espirita Beneficienteuniao do Vegetal'inr imanh tiyeleri,yalmzca"hoascagayr"igtiklerindeTann'yr anlayabileceklerine inaruyorlardrki bu gay yasadrgr, haliisinojenik bir madde olan "dimethyltryptamine" igeriyordu. Bu ilacrn kavrayrglannrarttrdg rna inanmahnru soyle*uttin yeterli olduf,una dikkatinizi gekerim.Kamt gdstermelerine gerekyok. Diier taraftair, esrann kemoterapiyekatlanmak zorunda olan ve a"t giken kanser hastalanrun agrr, stzrve bulantrlannr hafiflettigini ispailayan goltga bulgu vardr. Yine de, 2005'te, Yiiksek Mahkeme, trb-biamagl"-.rr", k ullanan hastalann tiimiiniin federal davalar da savunmasu oidukl"rt htikmtinii getirdi. (Bu hiiktim uzman doktor denedmindekullanrmrn yasallaganldrgraz sayrdaki eyaletlerdedahi gegerli hale getirildi.) Din, her zaman koz olarak kullanrlmrgar. Bir sanar eligtirmeni toplulugu iiyelerinin, mahkemede gciyle bir savunma yaptrklanm. hayal edin; Empresjronist ya da Siirrealist tablolan' incelerken kavrama yetenegimizi arrurmak igin haliisinasyon etkisi yapan bir ilaca ihtiyacrmrz oldupnna itunryorue. $imdiye dek, her ne zaman bir kilise buna egdeger bir gereksinimtalebinde bulunsa iilkedeki en yiiksek mahteme tarafrndan desteklenir.Dinin giicii adeta bir trlsrm gibidir. On yedi yil <ince, segkinyazarSalmanRiigdi'ye,(ne) bir roman yazdt&tigin oliime mahkfim edildikten sonra, destek olmak i.izere y azilary azmakigin New sraresma n dergisitarafrndangiirevlendiril en yazar daha ionra bir kitap otuz alu yazar ve sanargr arasrndaydrm. yazdrprgerekgesiyle<lliime mahkum edilmigti. Hrristiyan tiderlerin ve hana bazr laik diigiince kuruculannrn Mi.isli,imandi,inyasrnrn 'tiztinti,isi,inti' 'kalp ve krnkhfrnr' 'paylagryoruz'ifadesine<ifkelenerek agagrdaki kargrlagnrmayr kaleine aldrm: ES.r rk aynrncrhfrnrn savunuculan bu konuyu sof,ukkanhhkla ele almak zorundakalsalardr, ellerindeki
biilgerindc faatiyct g6stc.cn bir Hrristiyan cemiycti: ffi http/lor.*ikipcdia.orgifu iki/Uni0z6 C3%A3o*do_Vegcral

30

TANRI YANILGISI tek savunma,karma rklara izin vermenininanglarrrun aleyhindeolaca$rnr iddia etmekolurdu; dogru bildigim kadarryla. B6yleliklekargrthgrn dnemlibir krsmrsaygryla ayaklannrn ucunabasarak ortadan kaybolurdu. Ve bunun yersiz bir kargrlagtrma oldugunda rsrar ermek faydasrz olur giinkii rk aynmolrgrmn akla yatkrnbir gerekEesi yoktur. Dinselinangkavramlnrn, sahipoldulu giiciin ve ihtigamrn tiim esprisi, manukhnedenlere ba$holmamasrdrr. Geriye kalanrmrzdan beklenendnyargrlanmrzr savunmamzdir. Ancak dindar birisinden inancmr dogrulamaunr istediginizde,'dinseldiigiinceOzgiirltigiinii'ihlal etmig olursunuz.

Sanrnm epeyce benzer bir olay yirmi birinci yiizyrlda ya$annugtr. The LosAngelesTimes,l0Nisan 2005 tarihindeAmerika Birlepik Devletleri genelindeki kampiislerde okuyan Eok sayrda Hrristiyan gurubun, aynmcrhk kargrtr hiiktimlerin ve buna dahil olarak tacizci, yaygaras egcinsellere. getirilen igki yasagrrun zorla uygulandrgrgerekgesiyle iiniversitelerinedava agtrklannr bildirdi. Bir diger tipik cirnekte,Ohio'da yagayan on iki yagrndaki JamesNixon, 2004 yrlrnda agngrdava sonucunda,tizerinde ',Egcinse|rlih giinahfir, Islam bir yalandtr, kiirtai cinayettir. Bafi sorunlar tatn anlamryla /yah ue beyazdr." y^z n bir rigcirtii okulda giyebilme hakkr kazanmryus.rnrol QLul gocuktan bu tigortii giymemesiniistediginde ailesi okulu mahkemeye verdi. Eger aile taleplerini ABD Eocugun Anayasasmrn ifade cizgiirliigiireminaunadayandrrsaydr, bu adil bir dava sayrlabilirdi.Ancak yapmadrlar:ashnda,yapamadrlargiinkii ifade iizgtirliigti 'iginde kin olan bir ifadeyi' kapsamamayr clikkate alrr.Ancak tek bagrna kin, bunundinselbirseEim oldugununkanrndrr ve arnk bunun kin oldu$u soylenemez. Biiylece,Nixon'lann avukatr ifade.<izgiirliigtiniin yerine anayasadakidin ozgirliifii maddesine bagvurdu. Kazanmalanyla sonlanan bu dava,giirevi 'dinsel <izgi.irliik igin yasal sava$l siirdiirmek'olan AllianceDefenseFund of Arizona tarafindandesteklendi. Dinin, egcinsel kargrtr aynmcrhkigin yasalbir gerekge olarak yerlegmesi adrnaagrlanbenzerHrristiyan davalannrdestekleyen din adamt Rick Scarborough,bunu yirmi birinci yiizyrhn sivil haklar $avafl olarak adlandrrdr:'Hrrisriyanlar,Hristiyan olma hakkr iqin cephealmak zorundakalacakur.'hrttgitkezdaha,egerb6yle bir insan konupmaozgiirltigi.iniin yanrndayer ahyorsa, insanlartereddiitlti bir gekildesempati duyabilir. Egcinsel kargrtraynmcrhgrnresmi davasri sciztmona dinsel aynmcdrgakargr bir dava olarak diizenlenmigtir! ve yasa buna saygrduyar goriinmektedir. 'Eger egcinsi:llere hakaret etmemi engellemeyegahgrrsaruz, bu benim <inyargr dzgiirliiiiime

igten irratrarr Bil inangsrz

3l

tecaviiz etmektir' diyerek srynlamazsrnu. Ancak $unu diyerek kurtulabilirsiniz,'Bu benim din <izgtirlii$timetecaviiz."t*iktir.' Uzerinde diigiindiigiiniizde, aradaki fark nedir? Birkez ilaha din baskrngrkmrgur. Toplumunabaruhdinsaygrsmmr sradaninsanisaygmrncitesine geqiginietkili bir gekildeaydrnlatan<izelbir davanm inceiemesiyle bu boltimti bitirecegim. Bu dava $ubat ZO06,daparlayrverdi: komedi ve rraiedinin stnrrla'n ir olaydr. Gegti gi miz Eyliil ayrnda bir Danimarklp_1g_tg :,_ly-tk.ry*:!,,'tn, FGzati-trt-uhammrein"tasi*adr";ri[iadii-iiif
;J-. il----f:i )onraKl ug ay zarilnda,Ltanrmarka'ya srsmmalanna izin verilmigiki an Miisl iiman Iard an ol.t gan i-" T onderliginde, D animark a'da y agay gurupnbir islam Diinyasrnr bagtan baga saracak bir iifteyi ltiEti.t <izenleve sistemlicebesledi.an,za}s sonunda, siirginde yagam ;i: - *=!r% - -

itaiririiyqffi
-r;

olmak iizere tiim Islam iilkelerine dagrnldr. Dosyanrn igeriginde Danimarka'daki Miisliimanlann manrz katargrsirziimona aiyet hakkrnda temelsiziddialar vardr ve Jyllands-posien'in devlet y<inetimindekibir gazercoldugu iftirasr da bu dosyada yer almrgtr. Dosyada ayncakritik nitelikli on iki karikatiir veimamlann kaynagrnr agrklamadanekledikleri, ancak Danimarka'yra kesinlikle hiq iGisi olmayan tig ilave resim bulunuyordu. orijinal on iki karikittiriin aksine, bu iig ekleme resim gergektenhakaret boyutundaydr. (ya da olacaklardr,tabi eger'ategli propagandacmm ileii stirdtigii iizere gergekten Muhammed'i betimleselerdi. Bu i.ig resimde bilhassazarar ) vericiolam bir karikatiir defildi ve bu resim,lastikli sahtebir domuz burnu takan sakalh bir adamrn fax cihazrndangeqmigfotoSrafiydr. Daha sonra bunun bk Associatedpress fotografr oldugu orta'y" giktr; fotograf F*ansa'dakibir koy panayrmrn h& yrl dtizenledigidomuz yangmasma katrlan Bir Fransz vatandagrnrn Er$lrgr fotografi!d1.brt1 Foto$rafrnne Muhammed Peygamber, ne islam ne de Dan-imaika'yla bir baBlantrsr yoktu. Ancak Mtisliiman iylemcilerin Kahire;yc yapnklan zarath ve cogkulu yiiniytigleri bu iig baglantryr proresro ediyordu...ve tahmin edilebilir sonuglarhayat buldu. Ozenle iglenen 'incinme' u. .haiaret', on iki oriiinal karikatiiriin yayrnlanmasrndanbg "y Jgpg-parlamaya hazrr bir

tJf .nbu--kcitil.qiyetlileryanlann;Ef ty"-ar,;X-Uanmmtf-aan M* rr'a qe_ya h-qt eIi ler. Fdrri ilin- doCyifd;a ;-ll,;py;i;.il';; 6AA t'ndonezya

-:tt,'

32

TANRI YANILGISI

Posten'la iyi niyetli dayanrgmaiginde olduklannr giisterircesine karikatiirleri tekrar basular ve ate$e kiiriikle gitmig oldular. Etgilik ve konsolosluklar lunandr, Danimarka iirilnleri boykot edildi, Danimarkahalla ve genellikle BatrAmerikahlarfizikseltehdidemaruz kaldr; Pakistan'daki Hrristiyankiliseleri; Danimarkave Avrupa'yla

ibir Norveg, Almanya, Fransa ve hatta Amerika'daki garprcr t{in-ak bir bigimde, ingiltere bunakatrlmadl Jyltand s-

bS-b_U-

Lmyan-fv"n.'fi;

n konsoloslu$u yandr.Germain Greer'rnbu konuyla ilgili yazrsrnda goylediyor; Bu insanlarkryametgrkarmaya sahiden ve en iyi yapabildikleri bayrlrrlar geY de [udrrr./rr+/ kellesine Pakistanh bir imam Oapintar.kalr ..kar_ikqdli_stin I d,o-lq1 korrdx. Belli ki on iki iar[h -sylygn *itCql lfrefrnll.C Danimarkah karikattrist oldugundan habersizdi ve en kot'ti tig resmin Danimarka'da h(bir zaman orraya qrkmadrSrndanda neredeyse (ve,bu arada,bu bir milyon dolar kesin olarak habersizdi neredengelecekti?)Niierya'da Danimarkab karikatiirleri krnayan Miisliiman protestocular birkag Huistiyan kilisesini ategeverdiler ve sokaklardakiHrristiyanlara(siyahNiieryah)saldrnponlan oldi.irmek iqin pala kullandrlar. Bir Huistiyan zorla bir araba lastiginin igine trkrldr,benzinlerslatrhptutugturuldu.Tagrdrklan pankartlann iizerinde giddetiqerikli ifadeler bulunan gostericilerfotograf kareleringyansrdr; 'islam'a hakaretedenleri katledin', 'islam'la aiay edenleridolrayrn', 'Avrupa bunun bedelini tideyeceksin:Yrkrm baglamak iizere' ve giiriiniige giire ironisiz olarak, 'islam vahgi bir dindir diyenlerin kafasmrkesin.' Ttim bu k6tti sonuglannardmdan,gazeteci Andrew Mueller lngiltere'nin ileri gelen'rhmh' MiisltimanlanndanSir lqbal Sacranie ile bir rciportaj y^ptr.brstBu gahrsgtiniimiiz islami standartlanna grire rhmh sayrlabilir ancak Andrew Mueller onu gegmigte Salman R0gdi'nin idamr igin yaptrf,ryorurnla degerlendirir: 'Oliim onun igin belki de gok kolaydu.' Bu yorumu, onun ingiltere'nin en ntifuzlu Miisliiman'r olan ve SalmanRtigdi'ninvatanmdasrgmmasr teklifni getirencesurselefi merhumDr.ZakiBadawi ile ytiz knartrcrbir zrtlga diigtiiiiiniin ispatrdrr.Sacranie, Mueller'e Danimarka karikatiirleri yilziindenne kadar endiplendigini anlanr.Mueller'deendigelenmigti ancak farkh bir sebepten ritiirii: 'Ben,gdzlerden rrak bir iskandinav gazetesindekimizahtan yoksun birkag eskizegcisterilenbu gtiliing, oransrz tepkinin islam ve batrnrn aslen uzlagunlamayaca$rnr dogrulamasrndan endigelenirim... .Diger taraftan, Sacranie ingiliz gazetelerini karikatiirleri tekrar basmadrklan igin ovdii ki Mueller ulusun biiyiik bir gogunlugunun bu konudaki giiphesini dile

nda dokuz kifi

irrarrarr Bir inangsrz .iqten

33

'ingiliz gazetelerinin fikirlerini hapsetmesi, Miisliiman uguna olan duyarhh$r satlamaktan gok pencerelerin masl arzusunuaglia grkardr. giiylebir agrklamasr Sacranie'nin kigi, huzur oldu, 'Peygamber olsun, Miisliiman diinyasrndagok derin bir saygr giiriir, kelimelerleanlatrlamayacak bir sevgive muhabbenir. Ailenizin, iklerinizin, gocuklanmzrn iitesindedir. Bu inancrnbir pargasrdrr. hig kimsenin Peygamberin resmini gizmemesinicigiitleyen
i bir ii$retim vardrr.'Mueller'in incelemesinegore; islam'm degerleri digerlerininkini basnracak tiirdendir ki her mtridi bunu b<iyle kabul eder;upkr rek yolun, rek gerqegin, tek rESrn kendidini olduguna inananherhangibir dinin mensubunundiigiineceSi gibi. Egerinsanlar bir 7'nci yiizyrl vaizini kendi ailelerindendaha gok seviyorlarsa,bu onlara kalmrg,Ancak onlardan bagkakimse bunu ciddiye almak zorundadegildir...

ciddiye almazve sayguuzl tam anlamrylagostermezseniz, fiziksel kargrlagrrsrnrz, hem de ortagagdanberi bagkahigbir dinin arzu igi bir olgiide. Bu denli zorlamamngerekliligive onaylanmasr insan gagrrmadan edemezdiyor Mueller ve ekliyor: Siz ar eger bir noktada dahi hakhysanrz,karikariiristler her gidecekler; cehenneme peki bu yeterli degil mi? Bu arada, Miisliimanlara lan haka , ve rasrAf Bi;M tarafr ia edilen isterik qiziindiyle', Arap medyasmm klige Yahudi kargrtr karikati.irlerini ;ayrnlamakta gcisterdigi goniilltiliik arasrndaki zrthgr fark etti. lbkistan'daki Danimarka karikadirleri kargrtrbir giisteri srrasrnda, siyah garfaflarabiiriinmiig bir kadm, 'Tann Hitler'i korusun' yazrlr lir pankaru taguken fotograflandr. Ttim bu grlgrn giimbiirtiiye cevaben,say$n liberal gazeteler g<istermelik beyanlarda fddeti krnadrlarve ifade ozgiirliigiihakkrnda bnlundular. Ancak aynr z^manda, Mtisliimanlann'katlandrklan' dcrin 'iiziintii' ve 'kalp krnkhfr' igin 'saygr' ve 'duygudaghk' hislerini bildirdiler. Hanrlayrn, 'iiziinrii' ve 'kalp krrrkhsr' herhangi lir Miisliiman'm giddeteya da bir tiir gergek aclya maruz kalmasr tonucu ortaya grkmamrgu: Tiim bunlara sebep olan Danimarka yagayan haricinde lrurlan hig kimsenin asla adrnr dahi duymadgr lir gazetedeyaynlanan birkag acemi karikatiirdti ancak bu kasren planlanmrgbir zarara tegvik kampanyasydr. Bu ugurda kimseyi i.izmek,ya da kimsenin kalbini krrmak niyetinde deSilim. Ama laik topluluklammuln dine agrn ayncahk

34

]'ANRI )'ANIL(;ISI

tanrmasr beni hem $aflrttt hem de ilgimi qekti. Tiim politikacrlar yiizbrinin say$slz karikatiirlerine ahgmah ve hig kimse onlarr saftnmak igin ayaklanmamahdr.Ancak din siiz konusu oldu$unda bizden boylesiegsiz,ayncahkh bir saygrgormesinisa$layanozellik n0rJir?H.L. Menken'in dedigi gibi: 'Diger dostlarrmzrn inancrna saygrgdstermekzorundayrzancak bu saygryalnrzcakansrnrn gtizel, Eocuklannrnda akrlh oldugu teorisine gosterdiiimiz anlayrgtave boyuna olmahdrr.' Olaylann geligiminde dine benzersiz gekilde ve haddini a$ansay$ gosterilir ki ben bu kitap iEin bundan feragatediyorum. Ne birilerini. incitmek adrna tarzlmm drgrnaErkaca$rm ne de inang meselesini di$er meselelerden ayn tutarak daha yumuEakbir rutum sergileyecegim.

BOLUM 2
a t

a l

o a

anrl

lpotezL

Bir ga{zndini, bir sonrakinin edebi eglencesidir. R ELP H.$7E LD O E r',I E R SO N I

36

.T'ANRI

YANII.GISI

Eski Ahit'in Tannsqtart$mayaagk olarak,tiim hikiyelerin en tarsn karakteridir. Krskangve bundan gurur duyan, dar kafah, adaletsiz, bagrglamak bilmez bir hikimiyet bagrmhsr, kindar, kana susamrg bir etniktemizlikgi,homofobik,rrkgr,bebek katili, soykrnmcr, evlatkadli, bir salgrnhastahkgibi tehlike sagan, megalomanyak, sadomazogisr, kdti.iciil,d<inekbir zorba ve bir kadrn diigmanr.lvamtzda gocukluk gagrndanitibaren onun ycinremleriyle yetigririlmigolanlar pek tabi bu korkungluklar kargrsrnda duyarsrz kalrrlar. Masumanebir hayat tJfinston goriigiiolan bir safbile, bu'kotiiliikleridahanetalgrlayabilir. Churchill'in oglu Randolph'un kutsal kitap hakkrndaki cahilligi, EvelynlUaugh ve bir subayarkadagrmn kendisiyle incil'in tamamrnr on beggiinde okuyamayacafrna dair bahsegirmesiylesona ermigti. Bu bahis,sava$ta hep birlikte g<ireve Erktrklanbir anda, Churchill'in giiriiltii yafrmasrnrengellemek adrna nafile bir girigimden ibareni ashnda:'Ancak ne yazrk ki umut ettigimiz sonucualamadrk.Daha tinceleri kutsal kitabrn bir sahnm dahi okumamrgve bu durum onu fazlasryla heyecanlandrmrgn; bir yandan ahnnlan ytiksek sesle okuyor, "Baksana,incil'de boyledendi$ine girerim..."t"t6l bahse diger yandanbryrkaltrndangtiliimseyerek tannya gatryordul"Tann, Tanrr bir halt degih'' ThomasJefferson, daha aydrnbirisi olmasrnrnyanr sra Randolphile benzerfikirdeydi: "Hristiyanlann Tannsrkorkung, kdtii huylu bir varhktrr; aclmasE, kindar, diinek ve adaletsizdir." Bu kadar kolay bir hedefesaldumak bir nevi insafsrzhknr. Tann Varsaylml, ne en itici ornek Yehovaile gi.iriitiilmeline de at <irnek,srkrcrHuistiyan onuruyla dogrulanmahdrr,'Hoggciriiliiisa, ezik ve rhman.'(Adilolunursa,bu siit gocugukendinedegil, Victoria donemindeki takipgilerine minnenar olmahdrr. Acaba Bayan C.F. Alexander'rn9u ifadesinden daha tiksindirici, daha mide bulandncr bir iislup.vlr mrdrr?'Hristiyan gocuklannrntiimii trpkr onun (isa) gibi rhmh, itaatkir ve iyi olmahdrrlar") Ben 'Yehova, isa, Allah" ya da "Baal, Zeus, !7oian" gibi ulusa <izgi.iTannlann belirli ozelliklerine saldrrmayaca$rm. Bunun aksine, Tann Varsayrmrnr da\a savunulabilir bir bigimde tarif etmeliyim: bir [stiin insan vardrr ve bu, bilingli olarak tasarlanmry bir dogaiistii zekidrr ki bu varhk, kiinatr ve de igindeki biz dihil her geyiyaratmrghr.Bu kitap daha farkh bir g<iriigii savunacaktr: herhangi bir gey tasarlamaya yeter karmagrkhktaki bir yaratrcrzeki, gergekteher ne olursa olsun, yalnrzcakademeli evrimin uzun bir siirecinin son iiriini.i olarak var olabilir. Evrim gegirmigyararrclzekdlarisrer istemezkiinata en geq katrlanlardr ve bu sebeptenotiirii, evrenin tasanmrndansorumlu olamazlar.Tann bd tanrmagorebir yanrlgrdrve sonraki bdliimlerde agrklayacaSrm iizere, zararhbir yanrlgrdrr.

-fann

Hipotczi

37

varsayrmr'nm temeli, ispat niteligindeki bulgulardan ziyade ine cizgi.iilhamlardan olugan yerel g<ireneklere dayandrgmdan, yrmr'n.ln ilkel.gafdakikabileanimizmindenr baglayar"k,yu n"n, ve iskandinavla'n politeizmleriyle2siiregelen, yaluaift 'leri l:hristiyanhk tiirevleri l:hristiyanhk ve islam'm m monoteizmlerinde3 monoteizmleiindetde htktim hiiLiirn bir devamfilgrnrn farkrndadrrlar.

versiyonunun olmasr$a$rucr desildir.Din tarihgileriran'

PorirEizrra
(Qok Thnncrhl) iteizm'den monoteizm'e geEiginkanrta gerek duymayan ilerici diizelmeolarak kabul edilmesinin gerekliligi bencepek anlagrlrr

cdccekve bu hig kugkusuz biiyiik bir adrmolacaktr.Bu eylemin sunacagr cinemli faydalan olurdu, ozelliklede kiliselerce !+v!!q
lh ilgili olaylan da diiq0ren bir ruhun y6natiBinc ir.nan sisrcm. !hf.* Qoh taotrrhk, birden gok tanrrya inanmak, i"p,nmik,

rmasmr saglamrgrrr ki bunagiire monoteizmsrrasr geldi$indebir daha eksiltmeye mahktm olmug ve ateizm haliniatmignr. The rlic Encyclopedia (Katolik Ansiklopedisi) umursamaz bir tavrrla politeizmi hem de ateizmi redditmigtir: 'Bigimsel dogmatik m kendi kendisini giiriitmtip ve dikkate deger sayrdaki irr"rrrn uynlu onayrnr asla fiilerr kazanamamrgtrr. Kaldr ki politeizm de bagaramamr$trr ve halkrnhayalgiiciintinkontroliinti kol"yca el, nigolsa da, bir felsefecinin zihnini aslamestedememigtir'.ttn.7) Monoteistik govenizma yakrn gegmige kadar hem ingiltere'nin . -Bu d.e Iskoqya'run hayrr kurumu yasasrdihilindeydi. yasa, iit mezheplerin vergiden muaf stattisiiniin onaylarrmasrn, turr, eravr diger yandan gorevi monoteistollllerl ur(,ttulctsf dinleri ClgsteKlgmek ,4usqrr destekltmek olan Sursvt olan r. kurumla'na kolayhklar sa$lardr.ve ay'ca bu tip kurumlar ik yanhsr kurumlar aleyhindesrkrcauygulanan tiiiz giivenlik rgtrrmalanndan muaf tutulurdu. Bu konuyugorl.- altrnda-tutmak ingiltere'nin itibar sahibiHindu iemiyerinin bir iiyesini !1 1magta, dvil bir eylemgergeklegtirmesi konusunda ikna edip,politeizm karptr ayrrmcrhgr smamak zamarunda en biiyiik tutkulanmdan F-"lpo. liriydi. Hindula.n kendi dinlerinin reklimrnr yapmaktan ramamen i bir hayn kurumu statiisii kazanmalin igin ici zemin tegkil

durum desildir.Ancakbu saru, Ibn rrlarraq'rn(BenNedenBir sliimanDe$ilim'inyazarl genig kapsamh, atrlcr bir varsayrmda

flr Hr karpgruba olanoeftu oefrcr vekiidi niyetduygulannr rluviulannr de *oiU"aci.riiii, d*i.rir.t. o.ri;, ar

'-\11-ll. y't inanma, tapnrrna manasurdadr. ll:f p-is anlarnyhgovcrrizn, dayaomaksan .P orupen bagblkrr' lc*a.nsi rit grut;htr "!n, nedcnc

38

TANRI YANILGISI

ffliaf tiii ist&ii;'b_r1t irnT gs*, gg., 8'-it;;;i;i

emilen ve zaren f.azlanylazengin terevanielistlerin ayakkabr cilasrna giden vergisiz baBrgparalanmn toplamrnrn adilane bir ranrmla agrz uguklatacakseviyelere grktrgr AbD,de. 7*kiayla biiinen oral -kitlesi4den -rrrel,iaqq-"r*liG,t[ Roberts, bir keresinde .izleyici

l.^$"ima'r"s,'ifd4titffi Ftrtr'"tleDd'i"ral{ga.s*ipf -isfikraili r$e yaramgrr. Hem -de

universitesi'de oyle. 250 milyon dolar degerindeki tin"l"rrr' T"n' bizzat gu srizlerlesiparigermig:"ofrenciler"ini ayagak;il;; ki sesimi duysunlar ve rggrmrn-..stiniiioldigu, sesimin ior duyuldugu ve iyilegtirme giiciimiin bilinmedigiy"tLt. ulagsrnlar, t "ri" y"rLiire,nin en uzak srnrrlanna kadar t ""nrrni"r. Emeklerik"ti"rr"r"k seninkileri agacaktrr ve bu bana oldukqa keyif verecekrir., Aynnulan g<iziimtin <iniine. getirdigimde hayari Hindu davacrmrn'Eger onla. alt edemiyorsan Jnhrai"nl' k";;;; "y"amasr bana oldukga manukh gelmigti.onun poriteizmi, ;;rt.k anlamda

i;-of "" ma zsa.

trbrjffi-dtlorumaktadrr, b kl"homa'da ki,Tul sa, oi" t nou...,

vergisiz! Rb66rt giictni.i h"i"n

diiEtiniilebilirdi. Bu inanrya gcire yalnrzc" bi, T"n. vard*; yarancr Lord Brahma, koruyucu Lord Vignu, yok edici f"ora Sir", t"rrrrg"l", sarasvati,Laksmi ve parvati (Biahma, vignu "e $iu"'rrr' ka.ia.), Fil tanrrs Lord Ganegve yiizlercediseri. Bu iri*l.rin her biri tek bir Tann'run simgeleriya da viicut bulmughalidir. srcakbakmarrydr. . - Hrristiyanlar bu tarz bir safsataya ortaga$ miirekkebi rmaklanl (kanr ima .t iyo.u*) Kutsai'ufl...,rrin 'giz',mi' ve Ariu* sapkrnrrgrgibi baskrcr ay.mrar ugruna gargur edildi..iskenderiyeli Aiius, ti.s] aotatincii yiizyrld" ir";rr* r" nn,yla. <izdegligini inklr etmigtir(aynrmaddeya da ruht";;d;i;".) Biiytik ihtimalle kendinizesoruyorsunuzdur, yagayandiinyaia bunlar ne .h.uh'demekle anlamifadebdebilir? Madde?Ne.maddesi,? tam olarak neyikastediyorsun? En akla yatkm cevapyalnnra.higbir anlam ifade etmezler'mig gibi goriiniiyor. Bu anlagmaztkHrristiyan diinyasrm bir ytizyrlboyunca ortadan ikiye ayrrmrg ve impararoi Konr.*tin tiim kitapla'nrn kopyalannrn yakirmasrnr, emrermigti.Bu, <izenre $iyr Huistiyan diinyasrru btilmeye gahgmaktrr ki bu ilahiy"urr.r"td"., b".i kullandrgrbir ydntemdir. Sahip.oldlBumuz .*y, iiE rollii bir Tann mrdrr? yoksa iig Thnn aynr rolde birlegmektemiiir? Katolik Ansiklopediri it"hiy"i mantrglnayaragr bir gaheserle bizi bu konuda aydrnlatrn OSulveKutsai $ahrs '"' Diascl mcselclerin ka[rda kaydcdilmcsi kulranrlnulyiizlerceritrc mirrekkep -'^ Hristiveohkra bir ig.^.boprnczheoksrucusr. uil.ao zzo. nrua ao-giu, :re y,lnaa ot-JoJtdii. Kusar ugreinenmadgr 4rtr,312'dcbHittirr*e"akyifitt;;;;""'r --Tcve talcbesiolao Aryiis LibyeLdrr. Hakiki HuistiyanLktan eyrrlao kiliscyc kergrgelmesiU.,iqfruijr.. . Tan' biitiinliiBiinde, iig vardrr, Baba,

bir mo",roi.i"m olarak li:.p"llr:i_"1.d"gil ancik krirkdegisrirmig

Tann Hipotezi Ruh, bu Ug $atus gergekten de birbirinden farkhdrr. Nitekim, Atanasyusiman Agrklamasr(Athanasian Creed) bunu gdyleagrklar:'Baba Tanndrr,OSluThnndr ve Kutsal Ruh Tanndrr ve buna ra$men sadecctek Tann vardr, iig degil.'

39

Eger bu yeterince aydrnlatrcr gelmediyse, Ansiklopedide iigiincii yiiz.yrl ilahiyatgrsr Mucize Yaratrcrsr St. Gregory'nin s<izlerine de goz atabilirsiniz: Kutsal Ugleme bu olugumun drgrndabir anlam igermez, aynca, "bir zamanlaryoktu ama daha sonradanbklendi-, : diye nitelendirilebilecek bir $ey de yokturq.,,..Iundan , . ' dolayrdr ki Baba daima Oglu ile, Oglu da K.utsal Rfii ile beraberdi: Ve bu ayru UElemq,sabit ve sonsuzakadar ;r . ' , ,, deSigtirilemezdir. ,;r,r..-':

Mucizeleriher ne kadar St. Cr"gqrylii'bir.lakap L"""iao-rg olsalar da bunlar ashnda hilesizve berrakmucizeler aegitai.sozleri ilahiyatrn karakteristik-agaan gerici bir havasrnr rqglrki 6u hava bilim ve insan bilginliginin diger dallanndakininaksine.sn, sekjzinciyiizyrlda bile geligirngcistermemigtir; Thomas Jeffergon,rneseleyido$ru kavramry 9l{$".n1 gu srizleriylebelli eder,-nnlagrlmazsorunlar kargrsrnda kullanrlabilecek tek silah dalga gegmektir. Fikirler mantrgrnrtkirin" maruz kalmadan onee belirginlegmelidirve Ugleme hakkrnda hig kimsenin higbir zaman bariz bir fikri olmadr.Bu yalnrzca,kendilerini Isa'runpapazlandiye adlandrran garlatanlann anlamsrz sdzleridir.' Yorum yapmaktan kendimi ahkoyamadrgrm bir diger mesele de,dindarlannsahipolmadrklanveolamayacaklan karutlarhakkrnda tinemsizaynntrlar ileri siirmelerive bunu agrr giiven duygusuiqinde yapmalandu-Bunun sebebimuhtemelen ilahi fikirleri destekleyecek kanrtlarrn bulunmamasdr. Ya da azgok farkh fikirleri banndrranlara iizg'ti drakonr kini beslemeleridir,dzellikle de bu durum Teslis Tarikatr2 dihilinde meydanageldiyse. kendi tanrmryla .Ug Tanrr Jefferson,Kalvenizm3elegtirisinde vardr' ogretisiyleoldukgaalay ermigtir. Ancak politeizmleyinelenen florti.iniin kontrolden grkmrgbir kibirlilik halini almasr yoniinde gayret sarf eden bilhassaHuistiyanhgrnRoman Katoligi koludur. Ugleme,duacilann ikinci hedefiolarak bizzatTanrryla biy olgiigen, 'Cennerin Kraligesi'Meryem !+.tg. l'g,vaklfancakisimsizbir Tannga,
kaoun yapgdrr. Olugturdulu kanunlar cn biiyitjiiodcn en kiiq0giine :*-MO 7. Yiizplda Atina'da yepamS kader biitiin suglan tiliirn cczts ilc cezalandmr. ?'- Hrisdyan dioinde Tann'nrn iig ayn kigidcn olugruguna inanan carikar. ortaya atngr gdriiglere dayanarakkurulan bir Hrristiyan mczhebi4ir. l1lt9ttn Calvin'in XVI. yy baglannda Kalvincilik' toplumsal kurumlan; gelenekgi din anlappaa giire degil de, Hrristiyanblm brglangrcrndaki iiziioe giirc diizcolemcyi tawndu. Bu amagla bitinsel gcliyrrclerc kopi bir cgitm-ogr"tii "ygut";"ya glqarek yeni bir teknoloii olugturdu.

40

TANR] )'ANII.,CISI

Ana tarafindan birlegtirilmigtir. Taprnakkrsabir siire sonra aracrhk (wfaat)giigleriyleuzmanhkgerektiren konula'n iistesinden gelebilen dolup ra$m$rrr ve elbette bu kigiler yan tan. \fr ::h.ordusuyla degildirler. Katolik cemiyeti roplannsr, Trp Fakiiltesi vasrflarrnrn otesine gegmeden, kendi alanlarndauzmanblan yardrmsever 5120 azizi ba'nd.r.fitu'8)i ka'n a$rrlar uzmanl,tecaviizma$durlarl tedavi uzmanl' igtahsrzhk uzmanl,silah tiiccarlan,demir rrrt"rr, krrrk kemik uzmanlan, bomba teknisyenlerive ba$rrsak hastahkian uzmanr, Ve dokuz basamakta sralanan Melek- ordusu Koro dcirtliistinti unurmamahyu: seraphim, cherubim, Tahtlar, Hiiktmdarlar, Erdemler,Giigler, Eyaletler,okgurar, (tiim ordula.n liderleri) te[ kelimeyle g<isterigsiz yagh Melekler ve en yakrn arkadaEla'mrz, sonsuza kadar grizetleyen Koruyucu Melekler. Karolik mitolojisinin benikrsmen de olsaetkileyentatslzve ucuzbir edebiyatr vardr. I,akin en etkileyici buldugum krsrm birbirlerine eplik ederken aynnrrlarr yaratmakta kullandrklan havah, umursamazravrrlandrr. Bu tam anlamrylaytizstizce yaratrlmrg bir adettir. PapaJohn Paul Il'nin yetki verdigi azizlerinsayrsr seleflerinin birkaEyiizyrlda toparlayabildiginden bile fazlaydrve kendisi Meryem Ln"'y". tizel bir ilgi duyardr 798l yrhnda Roma'da maruz kaidrgr bir suikast giripiminin ardrndan politeistik a:rzulandramarik bir bigimde kantlanmrg ve sa$ kalmasr Fatima Meryeni Anasr,nrn miidahalesine dayandrilmrgtrr: 'Bir anne eli kurjunun yoni.inii tayin etmigtir.' 'o halde kurgunun tamamen rskaiainasrnr neden saglamadr?'diye dti.giinmeden edemiyorinsan.onu 6 saat boyunca ameliyatedencerrah ekibinin en azrndan kilise kazancrndan bi, p"y _ hak ettigini diigiinenlerolabilir; ancakdoktorlann elini de bir anne eli yd,nlendirmig olabilir. Asrl mesele gudurki, papa,rundiigiincesine g<irekurgunu yrinlendiren Meryem Ana degil, t"rir t"rrr-ryia Fatima Meryem Anasr'ydr.Herhalde Lourdes Miryem Anasr, 6uadalupe Meryem Anasr, Medjugorje Meryem Anasr, Akita Meryem Anasr, Zeitoun Meryem Anasq Garabandal Meryem Anasr ve Knock Meryem Anasro srradadiger ayak igleriyle megguldti. Acaba Yunanlar, Romahlarve vikingler bu tiir politeolojik muammalann iistesindennasrl geldiler?veniis, yalnnci Afroditlin bir diger ismi miydit Ya da iki farkh agk tanrigasrmr vardr?Thor ve baltasr, wotan'rn bir simgesiya da dtipeifiz farkh bir tann mrydr? Kimin umurunda? Hayat bir ya da birgok hayal iiriinii arasrndaki aynmr kafaya takmayacak kadar kisadrr. politeizmi yeterinceurnursamamaklasuglanmaktan kendimi korurirak adrna gosterdigim iyi niyetin yarunda, artrk bu konu hakkrnda daha fazla geysoylememeliyim.ister Eok tannh istersetek tan'h inanca ait olsun, kitabrn geriye kalanrndatiim ilahlara yahn bir gekilde

'l-anrr l{iprrtez-i

41,

Aynca, ibrahim'in Tannsr'nln(kibarca gevirirsek) -&lot' .diyecegim. katiyetleerkekoldugundan haberdanm ve bu bilgi zamir kuilanrmrma bir diizen saglayacaktrr.'Bilgelikte digerlerine gore daha i.istiin ilahiyatgrlarThnnnrn cinsiyetsiz oldugunu sciylerken, bazr feminist ilahiyatErlar tarihseladaletsizli$i onarmanrn peginde kogarak'ranrr'nrn dipi oldugunu savunurlar.Ancak her geyibir kenara trrakrrsak, var olmayan bir digiylevar olmayanbir crkek arasrndaki fark nedir? Ilahiyat ve feminiz.min bagdondiiriicii sahrelikreki kesigmesinde, var oluguncinsii'ettendaha silik bir simgeoldugunainanryorum. Dinsel olduklarr kabul gormiig, zengin bir qepitlilikteki dlnya gciriiElerineve geleneklerine g0venmeyi ihmai eden din elegtirmenlerininsaldrnya ugrayabileceklerininfarkrnclayrm. sir JamesFrazer'rnGolden Bough (Altrn Dal), pascalBoyer'in Religion 'we Explained(Agrklanmrp Din) ya da scott Atranln In Gotl Trust (Thn.ya inanrnz) eserleri gibi antropolojik bilgilerle donanmrp qahgmalarbatrl inang ve ayinlerin tuhaf fenomenolojisinigarprcr bigimde belgelerler.Bu gibi kitaplan okuyun ve insan enayiiiginin zenginligikargrsrnda hayretedin. Lakin bu kitabrn elegtiri yontemi dalga geEmekdegilclir. Dogaiistiiciiliigii her bigimiyle kritiilerim v" brrnu en etkili sekilde yapmanrn yolu herhalde okuyucularrmrnen agina oldugu (dogatistiiciiliik) tiir iizerinde yogunlagmak olacaktrr; krs"ca-s,, roplumlanmrzr en Eokrehditeden ibrahim;in dinlerinde.olurlanmrn gogu giiniimiiz iig 'biiyiik' monoreisr dinden biriyle yetigmiptir ve (eger Mormonizmi, de sayarsakdcirt din) hepsi de gegmigteki mitolojik resul ibrahim'in izinden gider. DolayrsrylakitJrn geriye talan briliimlerindebu gelenekler ailesiniakrldanqrkarmamat "p"y manukholacaktrr. $u an kitabln kaErnrlmaz olarak karprlagacagr bir repkinin ciniine gegmekigin iyi bir andrr, aksi halde, giindi.iztin arJrndan gecenin gelmesi kadarkesinolarakgoyle bir eregtiiiyle kargrlagacagrm: 'Dawkins'in inanmadr$r Tann, benim de inanmadrgrm blr Tan'idr. Gkyiiziindeki yagh, uzun beyaz sakalh bir adarna inanmam.' Bu yaglradam konu drgr bir zihin oyalamasrdrr ve sakah , en azuzunlu$u kadar brku'crdrr. Ashnda oyalamarun kendisi, alakasrzhprndin gok daha beterdir. Bu son derece zevzekyorum ashnda <inceden hesaplanmrgtrrve amacl dikkatleri spikerin gergekte inandrgr varlrgrn en az yaghadamkadar aptal biivarhk oiaoiu gerqegind;n uzaklagtrrmaktrr. Bulutun birinin tepesinde oturan y"glt ui rit "tt, ui,
ingilizcede kultaurlan zamirlet Tiirltgcdekilerdenfarktr olarak cinsiyetegtirc defigiklik g(istermekteTiirkeede 'o" kelinrcsidili, erkek ve cansrzlarr belinebitdigi rr.ra. i,igiiti"J" "i;:il;;i;;" 9r' baltr olarak 'shc-, 'he " ve 'it" olmak iizere 3 ayn zamir kullanrlrr. dini smith rarafrndan kurulmugtur, Joscph Kendisinegi5rlinen bir mctek ona Tanrr'run va.:. Y".titon hi-vleriniigerenaltn tabekalann yerini s<iylemiptir. Briytecc;oscphSmith 1830 yrLnda Mormon Kitabr,nr yzSnlamrgrc '.-

42

TANRI )'ANII-GISI

biliyorum, o haldebunun igin daha fazlavakit 3damainanmadrgrnrzr kaybetmemeliyiz. ElegtirihamlemThnn'nmherhangibelirti bir formu iizerinede$ildir. Ben Tann'yr elegtiririm, tiim'rannlan, ne zamanve neredeuydurulduklannr dikkate almakszrn,dof,ai.istii olan her geyi ve herkesi.

MoNoraizu
(TekTanncrhk) Kiiltiiriimilzi)n kalbindeki biiyiik, agza altnmoroiA kiitillilk monoteizmd.ir. Eshi en* ad$ta bilinen 6arba, bir Tung Q,afimetnindeniig insanhkk'argu din mevdana gkmrgtr. (Yahudilih, Htristiyanhh ue isiam. Buntir giih tannh dinlerdir. ve tamamenataerkildirler.Tann heri"y" kadir (Sucii her Seye yeten) Baba'&r) Bunun ron "u)io, giik tann ue diitryeui erkek elgileri insanhgasundukran kadm nefretiylg 2000 yildr bu diyarrardaki ka&nrara -.. '-'.- :')':::'' eziyetetrniglerdir. .'

c o RE v r D i " L E ':-'--

:-:

Bu!i9ibrahim dininin eneskisi yahudilikrii: vediier ikisinin barizatasr aslencinsel yasaklarahastahkl bii gekildetakrnuh, yanmrp_i.nsln-eti fokusu e$liginde,rakip tannlar karpsrndai,istiin gortilen ". ."rilr"if bozkrr kabilesinin ayncahkh sayrldrgr <ifkeli, girkln bir tek Tann'ya -Filistin'in dayahbir kabile inancr.Hrribtiyanhgrn t.-eii Rorna iggali srasmdaThrsusluPaul tarafindan,yahudiligin daha rnerhametlive dahaaz ay'caftkh monoteistbir mezhebi olaiak atrlmrg ve diinyanm geri kalanrna Yahudilerce yayrlmrgtrr.Birkag yi.izyrirnardrndan, Muhammed ve takipgileri yahudi kokeninin in.tgi monoreizmine yeniden dondiiler ama ayncahgrnrbir kenara ittiler. ve inancr f]rm1k adrnagiiglii bir askeri fetih ideolojisi yiikleyerek, yeni kutsal kitap Kuran'rn iizerindenislam'r kurdulai. Firristiyanhk, i-p"r"to, Konstantin'in bu inancr drg merkezli bir mezhepolmaktan grka'p resmi inang konumuna yiikseltmesinin ardrnd"n, ilki' Romallarrn, ardrndan, Hagh savaffrlannrn ve daha sonra rurguncrrlar ve $g-ronerter egligindeki diger Avruparr iggalci ve soLiirgecilerin kullandrkla'. krhglar -sayesinde yayrlmrgur. Benim "ri"gl"rrm dogrultusunda,bu iig ibrahirn dini de benzersayrlabilir. Nitekim benzerolmayan konular haricindeen aginaolduium *od"lirrd.r,, yani Hrristiyanhktan bahsedecegim. vermek istedigim mesailarda

T'arrrr l{ipotczi

43

farkhhklar benzerliklerden daha dnemsizdir.Aynca-Budizm ve inanglarla hi yacaktrr. I(onfiigyiisEiiliikl gibi

trTf---'...--

Kesrn bileiler sErnda

---:,--.F-.-r_l.

ya da bir havaif;Gtresiolar;F i ?tiz.n -Eagla'ngigri -Easlanircia deAindiEim deginliffi Tann Tannmmrmr, Vaisffi
-

n olarak degil,-5ii-ih-ldEi
neKsereKlr.

Tannsr'nauyarlandr$rnda oldukga aynntryagirilmelidir. o yalnrzca evreni yaratmadq o kendi yarattrgrevrenin iginde ya da belki de drgrnda ya$ayan(bu her ne anlam ifade ediyorsa)insan bigimli bir Tann'dr ve iist saurlardaaltrnrgizmig oldu$umn"hog insanivasdara sahipdr. insani vasrflar, gerek hog gerek tatsrz, Voltaire ve Thomas Paine'in deists tanrilanmn rolleri arasnda yoktur. Eski Ahit'in psikoz3sorunlu tannslna kryasla,18. Yiizyrl Aydrnlanmasrnrn deist Tannsrbagtan aga$r dahaulu bir varhktrr:kozmik yaratmunayakrgan, yiiceligi itibariyle insani meselelede ilgilenmeyen, mahrem diigiince ve umutlanmza kayrtsrz,karmagrkgiinahlanmu ya da anlamsrz pigmanhklanm'l kafasma takmayan. Deisr Tann riim fizikleri, matematikgilerin alfa ve omegasrnr, tasanmcrlann ilahlagnrma ideallerini sonlandran bir fizikEidir. Kiinatrn degigmezleri ve kanunlanmkuran bir yiiksekmiihendistir ki iinbilgi ve miikemmelbir kesinlikleiiriinlerini inceayardangegirir.$imdiki zamandaheyecanh baglangrg olarak tanrmlayabildigimizmeseleninaksini ispatlamry, emekli olmug ve ortadan kaybolmugtur. Daha koyu inanqlann hiikiim stirdiigii zamanlarda, deistler ateistlerden ayn tutulmayarak daima k<iriilenmiglerdir. susanJacoby, Freethinkers: A History of Americansecularism (Ozgiirdiigiincelilei: Amerikan Laikliginin Tarihi) 'de zavalh Tom paine'e yagdrnlan hakaretlerin iyi kotii ayrklanmrp bir listesini sunar: 'Hain, siiri.ingen, domuz,{<uduzkopek, a)rya$, agaSrhk, bagcanavar,hayvan, yalancr ve elbette kafu'. Yoksulluk iginde 6len Paine, Hrristiyanhk kargrtr goriigleri yiizi.inden rahatsn olan ihtiyath arkadaglan rarafindan yiiziistii brralolmrgtr.Giiniimiizde bu anlayrgoylesine degigmigtirki deistlerinateistlerlegeligtigi,teistlerleise birlegtiSifikri daha uygun bir hal almrgtrr.Ashnda en nihayetindebir nokrada birlegirler;her ikisi de evreni yararm$ iisriin bir zekiya inanirlar.

ibrahim'in

t" Qin etnik ve lclscfc sistcmi.llk olarak (;inli bitgeKonfiigyiis'iin dgrctilcrindengeligtirilmigtir,21, Yiizyrl da dehil olma.kiircrc Qin mcdeniyai tzcrinde qok gtglu bir'e*isi odn ahlaki, mflumsal, siyasi,dinscl dii$ncclerdcn ol,'t"" 1"tt*OL bir sistem. r'" Deisr,diolere degil tmnya hanan kimse. r ca Tiirlii scbeplcdekigiligin biitiinlbk ve uy{m gikiioii tcoit 6lgiide ykan ruhsal bozukluklar; akrl hascabklarnur gcneladr,

44

'I'ANRI

YANILGtSI

Lairlir, AvEniKA,NrN KunuculARr

vp AvERIKA,NIN Dir.ii
Amerika cumhuriyet Kurucula''nrn deist oldukla.nr addetmek kligele.gmigrir. iElerinden en onemlilerinin ateist olma olasrhgrnrn yiiksek oldugunun savunulmasrnaralimen qogu hig gi.ipf,esiz deisrti. Kendi zamanlarmda yazmr$ ordukr"ti iir,r.r makarerer ve kitaplar, ashnda. gogunun trpkr bizim gibi birer ateist olmayr istedisi konusundabeni tiim giiphelerimden arrndr'r. Ancak kendi zamanla.ndakikipiseldinselgoitipleri her ne olursaolsun,hemfikir olduklan bir nokta vardr ki o aa laiklik rarafran oldukla-r-rydr ve bu boliimde bu konuya ayrca deginecegim, Belki a" g"got i, olarak bagkanadayr ve Amerikan muhafazakirrr$rnrn kahramarrrsenator Barry Goldwater'rn.rcumhuriyer'in temelindekilaiklik gelenegini emin tavrrlarladesteklemesini net bir bigimde gosteren, 1fg1 seneli bir ahntrylabaplayacagrrn:
insanlarrn en sarsrlmaz gciriigleri, dinsel inanglandrr. Bir rarugnraesnasrnda kigi isa peygamber, tanri y" d, Allah'tan (ya da bu y-iice varhga hei ne isim veriliyorsa) daha giiglii bir miittefik bulamaz..Ancak trpkr her'giiglt silahra oldugu gibi, birisinin namlna Tan',nrn idin, kullanmaktan genelde sakrmlmahdrr. Vatanrmrrr. dori bir yanrndagenigleyen dinsel gruplagmalar giiglerini ilim amagh kullanmamaktarar. Hiikiimitin b"g,nalti.rin kenJi g<iniglerine yizde.ytizonayvermesi iEinbaskryapmayrbile deniyorl4;.Iger bu yobaz gruplarla herhanii frr ;hlak; konuda anlagmazhgadiigeiseniz,soylenirlei, sizi para ikisinin kaytryla rehdir ed;ler. \aybr, oy kaybr ya da her "egerahrakrr samimi olmak gerekirse, birisi ormakistersen A,B,Cve D ye inanmakzorundasrn,' diyen,iilkenin d<irtbir yantnaserpilmigbu siyasivaizlerden srkrldrm ve igrendim. Kim olduklannr zannediyorlar?Ve ahlaki inlnglanru l>ana zorla kabul ettirrnehaklarrnrn oldugunud" ";i;; grka.yorlar? Ve senatodaki her yoklamailrasrndaoyumu. kontrol etme haklanmn Tann onayh oldug,rno adfin.n dinsel gruplagmalarrnalayrnrn tehditleri l"rg,r,na" Jig srkmak zortnd,a^kalan bir rneclistiyesi olarak daha gok sinirleniyorum. Onlarrbugiinuyanyorum: Muhafazakirhk adrnaahlaki kanaatlerinibiitiin Amerikahlar a zorlak"b;i ettirmeycAahgrrlarsa onlarla her gekikle r"u"grrr-.rr r)

Tanrr Hipotezi

45

Amerika'mn Kuruculan'run . dinsel gdriigleri, tarihi kendi yorumlanyla dayatmaya hevesli giiniimiiz Amerikan "saB" propagandacrlarrrunoldukga ilgisini gekmektedir. Giriiglerinin aksine, ABD'mr bir Hrtirqy* oh k kurulmadrf,r gergegi, ilk rngton rnEfrat, 1797'delohn Adams'rn i Tra --

"BlqlluC

&reb-]eaE[@il

Amerika BirlegikDevletleriHiikiimeti, hiqbir baglamda, Hrristiyan dini iizerinekurulu olmayrp;aym'zamanda Miisliimanlarmkanunlarr, dini ya da diizeninekary kin vasfrtagrmaz ve adt gegen EyaletlerMuhammedyanlnr milletlerinhig biriylesavaga ya da herhangi bir muhalefet eyleminegirigmemigtir. Taraflar tarafindan bildirildigi iizere, iki iilke arasrndakisiiregelenarmoni, dinsel fikirlerdenileri gelenbahaneler yiiztindenhigbir gekilde kesintiye u$ramamrgtr. Bu ahnnrun agrhg sozleri gi.iniimiiz Washington egemenliginde kargagayayol agbilirdi. Oysa Ed Bucker zamqnrndabu s<izlerinne siyasetEiler ne de halk arasmda fikir aynhgrnayol agmadl$rnl tatmin edici bir biqimde gcizlerriniine sermi$i.("20, Kralhk yasalanyla yiinetilen, yerlegmig birtiliseye sahip olan ingiltere en az dindar iilkeler arasrndagiisteiilirken, kurulug temellerinde laiklik olan Birlegik guan Fhristiyanhkileminin Devletler en dindar iilkesidir ve dolayrsryla bu paradokssrkhkla dile getirilir. Bunun sebebi bana durmadan sorulur ancak cevabr bilmiyorum. Sanrrm gu rniimkiin; ingiltere, Prorestanlarve Katoliklerin degigimli olarakavantaive kontrolii elegegirdigi ve de sisrcmatik olarak birinin diierini oldtirdiigii inanglar arasrgiddetin dehgetverici gegmiginden sohra, difiden usandr. Bir diger fikir, Amerika'run bir gogmen milleti olmasmm gdzlemlenmesiyle dogmu$nrr..Bir meslekraflm, Avrupa'daki genig bir ailenin gtvenilirlif,i ve huzurundan kopan bir grigmeninyabancr topraklardaki bir kiliseyi yedek aile olarak kucaklayabilecegi fikrine dikkatimi'gekti. Bu ilging bir fikir, ileride ara$nrmayadeger. Birgok Amerikahnrn yerel kiliselerini rjnemli bir <izdeglikbirligi olarik g<irdiigiine hig kugku yok ki gergekten de kiliselerbiiyiik bir ailenin sfatlanrun baalanna sahiptir. Yine bir di$er varsayrmag<ireAmerika'nrn a$m dindarhSr, mannga aykrn olmakla birlikte, yaprsrndaki laiklikten ileri gelmektedir.Amerika hukuki ydnden agrkgalaik olduSu igin, din, girigim halini almrgtr. Rakip kiliselertoplannlar igin gekigir serbest hale gelir (krsmengetirdikleri karh vergiler igin) ve gekigmepaz.arda

46

-tt\NRi

YANILGISI

bulunan tiim sert satrp teknikleriyle siirer. Sabun tanecikleriner yafty^n Tanrt'nrn da igine yarar, ve sonuglar giintimi.iz az e$itimli smdlar arasmda neredeysedin diigkiinliigiine yaklagrr seviyededir. kilisenin kalkam ardrndaki ingiltere'debunun tam aksine,yerlegmig halini almrg,hatta neredeyse din hog bir sosyalhobidenbiraz fazlasr GilesFrasertarafindannet Bu ingiliz gelenegi din olmaktangrkmrgtrr. kendisihembir Anglikan Papazryardmcrst bir bigimdeagrklanmrgtrr, hem de Oxford'da bir felsefeogretmeniolarak Guardian'da y^z t. Fraser'rnmakalesininaltrnda Sv y^zar,'ingiliz Kilisesi'nin yerlegik grkardq ancak inanca daha bir diizeninin olmasrTanrr'yr dinin drgrna yaklagrmda tehlikeler vardrr': ateglibir Bu gay Bir zamanlar ingiliz iilke papazrbagroldeydi. igen uysal ve tuhaf tip, cilah ayakkabrlarlve igten ra,hafsiz tyla dindaro funaran rnsxmhrr crrirnetrr.T davr anrylar 6ir din modeli sunardr.Aytca Taas'fa sad* kalardaz igin bilim ugrunaverdiginiz biri olup olmadrgrnra sormak miidahaleetmezya da yakamzdan rutup sizi emeklere duvaravurrnaz amaberiyandan dahaiistiin bir giig adrna ya da yollara gatnsr yapmaktan kiirsiisiinden hagh seferleri t gerikahnsv.t"zt maymdiigetmekten

(Betjemanln Golgeleri, 'Ordu Papan' B<iliim f in baErndanalmh yaptrm.) Fraser sozlerinegoyle devam ediyor, 'Kibar iilke papazr gergekte duygular ingiltere'nin genig bir b<iltimiine Huistiyanhk karErtr agrladr.'ingiliz Kilisesindeki daha giincel bir gidigattan, yani dinin yenidenciddiye ahnmasmdan yakmarak makalesinisonlandrnyor ve ciimlesi bir son adeta uyarr niteliginde:'lngiliz din fanatizmi cinini, ' yiizyrllardrr iginde uyudugu resmi kilise kutusundankurtarabilirizve zatenasil endige bundan kaynaklanmaktadu.' Dinsel fanatizmin cini giintimiiz Amerika'smda Saha kalkmrgtu ve bu Amerika'ntn Kuruculan'nr dehgete diigiirmeye yeterlidir.Dogru olan bu paradoksubenimsemek ve vasiyetettikleri laik yapryr kmamak mdrr bilinmez ama Kurucular gok btiyiik bir ihtimalle dini siyasetindrprndatutmak gerektigineinanan laiklik yanhlanydr.Srrf bu dtigiinceden yola qrkarakOnlan devleteait karnu alanlannda On Emir'in gcisterigli teghirlerinekary olanlann yanrna kararh bir gekildekoymak gerekir. Ancak bazrKurucular'rn deizmin 'boga otesine gegmig olabilecegi varsayrmrndabulunmak elbette iimitlendiricidir. Agnostik ya da su katrlmadrk ateistler olabilirler miydi? Jeffersonln agagrdaki demecibugiin agnotisizm dedigimiz kavramdanfarksrzdrr:
t'- Yazeringilizcedcdizi filmlere verilen 'soap opcra" isni ilc bir kelime oyunu yapryor

'fanrr

l-lipotczi

47

Dokunamadr$rmrz varhklardan bahsetmek, higlerden bahsetmektir. insan ruhunun, meleklerin ve tanrrntn maddesel olmadrgm s6ylemek,.ya bunlann birer hig oldugunu sdylemek ya da Thnn, melekler ve ruhlar yok demektir. Bundan daha farkh bir sonug grkaramam... tabi hayaletlerin ve hayallerin dipsiz ugurumuna dalmadrgrm takdirde. Gergektenvar olan pylerle zaten yeterince megguliim ve bu beni fazlasrylatatmin ediyor; lakin-gergekten var olmasr olasr ancak higbir kamta dayanmayan konularla kendime igkence edecek, ya da zihnimi kurcalayacakdegilim. Christopher Hitchens, Thomas Jefferson: Author of America (Amerika'nrn Yarabcrsr) biyografisinde, ateist olmanrn gok daha zor oldu$u kendi zamanmda, Jefferson'rn bir ateist olma ihtimali iizerinde duruyor: Bir ateist olup olmadr$rruanlamak igin onu yargrlamayr bir kenara brcaknnhyn, giinkii siyasi yagamr srrasnda 'uyr4ak zorunda olduf,u bir ortak gtiriigiin etkisi alnndaydr. Ancak ye$eni Peter Carr'a yazdrg mektuba gore, L787'nin baglannda,her bireyin sorgulanmaktan ve bunun sonuglanndan gekinmemesigerektigini stlyliiyor. 'E$er iginde Tannnrn olmadr$ bir inanca vanrsanz, bu uygulamamn size hissettirdigi hogluk ve huzurun yarir sra, iginde hem erdemli olmaya tegvikinolduSunu hem de digerlerinin sevgisini kazandrdrguu kegfedeceksiniz.' Yine Peter Carr?a yazm$ oldu$u bir mektupta apagrdakitavsiyeyi oldukga dokunakh bulurum:
/+

bulunan

Yaltakgrdnyargrlanrunyarattr$r, etkisi altrndaki diger zayrf zihinlerin gurursuzcasindifi korkulann hepsini ba$rndan sav. Manuf,r bir kenara brak ve her olayr ve her 6kri

-*"f..-"l.i"orr-o

varhf,mr bilecesurca sorgula; Eger

bir Tann varsa, akla baghhf,rk<irii k6riine korkudan daha '{"k takdir edecektir.

Jefferson'rn'Huistiyanhk insanh$rn0zerinde panldayan en saptksistemdir'gibi yorumlan hem deizmhem de ateizmlebagdagrr. de:'Hrristiyanh$rn James Madison'm getin anticlericalism'iylet resmi kurulugu neredeyse yiizyrldr on beg deneme agamasrndadr. Bunun sonuglan nedir? M y^ da gok, her yerde gururlu ve tembel papazlar ortaya gkmrqnr; rahip olmayanlar da cahillik ve yaltakgrhga yiinelmiEir; her iki taraf, hurafe, yobazhk ve igkence
t.^ Kilisc kenuolen keqd*r.

48

'I'ANRI YANILGISI fenerleri

d"hl JerartrEEG .t-o .klisslerde-L

selinde kaybolmugtut.' *Eggi"*rl1_Iranklin'in'Deniz

Tiiny alar arasrnflii- enliGi 6la bili rdi, tabi egeriginde din olmasaydr' benzeranlamlargrkanlabilirdi. Adamskendisiniozellikle siizlerinden Hrristiyan kargrtrbirkag parlak krnamaylaifade etmigti: 'Hrristiyan geEmigte dinini iyi anladrf,rmda, ve gimdiki zamandabir esinlenme oldugunu gtiriiyorum. Ancak Hrristiyan ve Yahudi esinlenmesinin karrgrmrndan doganmilyonlarcafabl, oykii ve efsane nasrloldu da bu getirdi?' dinleri var olan en kanh dinler haline Ve Jefferson'ayazdrgt 'bapka 'insanhk bir mekrupta gu soz yer alu, tarihinin korudufu tiziinti.isuistimallerinin tagatma diigiincesi en oliimciil <irnegine beni korkudan titretiyor. Kilise denileni.iziintiifabrikasrnrn ne sefaletlere yol agtrf,rnr bir diigiintin!' Jefferson ve arkadaglanteist, deist, agnostik ya da ateist olmalarrrun yanrnda aynr zam nda dinsel goriigleri olan ya da tamamen iginde tutmasr olmayan bir Bagkanrn,gahsi meselelerini gerektigine inanan tutkulu laiklerdi. Amerika'nrn Kuruculan'nrn hepsi, ozel dinsel inanglarrher ne olursa olsun, e$er Baba George 'Bush'un kendisine gazeteci Robert Sherman tarafrndan sorulan, "Ateist olan Amerikahlannvatandaghklanrun ve vatanseverliklerinin egtJ-$.'nio-naylyor musunuz?' sorusuna verdi$i cevabr okusalardr donakalrrlardt: 'Hayrr, bu ateistlerin ne vatandagne de vatansever zorunlu oldugunu diigiinm0yorum.Bu millet olarak sayrlmalanruir Tann'run emrindedir.'/ozrl kesin do$ru Sherman'rnagrklamasrnln oldugunu varsayarak(Ne yazrk ki bir kayrt cihazr kullanmam$ ve yayrnlamadr), diger higbir Eazete hikiyeyi zamarunda ateist yerine 'Yahudiler' ya da'Miisliimanlar' kelimesinikoymayr deneyinya da 'Zenciler' kelimesini.Bu giiniimiiz Amerikah ateistlerinkatlanmak zorunda olduklan aynmcrh$rnve onyargrnrncilgtistiniiverir. New York Times.y^zail Natalie Angier'in 'Yalruz bir ateistin itiraflan' giiniimtz Amerika'srndakibir ateistinyagadrgsoyutlanmahislerinin 0ziicti ve dokunakh bir tasviridir.z3 Ancak Amerikan ateistlerinin soyutlanmasrgergekte dnyargmm siiiekli olarak geligtirdiSi bir go$uinsanrn yanrlsamadrr. saytsr Amerika'dakiateistlerin kafasrndaki rakamdan bir hayli fazlaidr. Onsozdede dedigim gibi, Amerikan ateistleridindar Yahudilerinsaysmdankat kat fazladn, hem de adr grkmrg en tiiyler iirpertici etkiye Yahudi lobisinin'S7ashington'daki sahip topluluklardan biri olmasrna ragmen.Amerikah ateistlereger adam akrlh organizeolsalarkim bilir nelerbagarabilirler?t David Mills, hayranhk uyandran kitabr Ateist Evreni'nde, eger kurgu olsaydr polis baSnazhgrnrn abartrh bir karikatiirii olarak
I Frce lnquiry'oin Editdrii Tom Flynn etkileyici biqirnde tay gcdiginc koyuyor ('L:ikliiin yiikselmc zamaor', Frce lnquiry 26t],2@6, 16-17l: 'EEerateisrlcryakuz ve ayaklar altrna a[nryorlarsa, yalnrzcakeodimizi suglamahyrz. Seyiolarak giidiiyifz. O halde gelin yumrugumurungiiciinii dencyclim-'

Tann Flipotezi

49

deierlendirip pek fazla rinemsemeyeceginiz bir hikAyeanlatr. Dinsel alkinle tedavi eden bir Huistiyan, bir yrlhk bir siirede Mills'in gehre kadar ulaganbir 'Mucize Seferi" baglatrr. vagadrgr Bu tedavici, diyabet hastalannrensi.ilinlerini gope atmalan ve kanser hastalannl ihq tedavilerinibrrakmalankonusunda cesaretlendirir. Bunun yerine tir mucize olmas iqin dua etmelerinitembihler. Mills, mantrf,ryla hareket eder ve bu insanlan uyarmak igin bang yanhsrbir g<isteri diizenlemeyidiigiiniir. Ancak bir hata yapar, polise giderek planrnr anlatu ve tedavicinin destekgilerinden gelecek olasr bir saldrn larpsrnda korunma talebindebulunur. ilk konugtugupolis memuru txra $u soruyu y<ineltir, 'Tedaviciyi prorestomu edeceksin yoksa ona arka mr gkacaksrn?'Mills 'protestoedece$im' diye yanrtladrgrnda, polis memuru bu toplantrya kendisinin de katrlmayr dtigiindtigtinti ve Mills'in g6sterisininyanmdan gegerken gahsenMills'in ytiziine dkiirecegini sdyler. Mills gansrnrikinci bir polis memurunda denemeyekarar verir.Ve bu memur da, tedavicinin destekgilerinden herhangibirisinin salduarak Mills'e engel olmaya gahgtrgrnda Mills'i tutuklayacagrnr gunkii 'Tannnm igine miidahale etmeyeqahgngrru' s<iyler.Mills eve gider ve iist diizey birisinin kendisinidaha iyi anlayabilecegini umut ederekpolis merkezine girigiminde telefonetme bulunur. En sonunda komiser yardrmcrsr telefonagrkar ve gu karghgr verir, 'Cehenneme git ahbap. Higbir polis memuru laner olasl bir ateisti korumak istemez.Umanm birisi seni iyice benzetir.' G<iriiniigeg<irebu polis merkezindekilerhem diizgiin konugmaktan aciz, hem de insani nezakerve sorumluluk hissindenoldukga uzaktalarmrg.Mills, o giin bu konuyla ilgili yedi ya da sekiz polisle konuEnrgunu vurguluyor. Yardrmsever olmak bir yana,Mills'e agkga gozdagr vermigler. Ateistler aleyhindeki iinyargrnrnbu tiir hikiyeleri boldur ancak "Merkez Philadelphia Ozgiir Diigiince Dernegi'nden" Margarel Downey bu tarz sorunlan diizenli olarak kayrt altrna ahr.hzs) Topluluklar, okullar, ig ortamr, medya, aile ve yonetim baghklanyla srruflandrrdrf,r olaylar,agrrtahrik, ig kaybr, ailedenkaqrg ve hatra cinayet orneklerini iqerir.l':slDowney'in ateistlereduyulan
nefret ve tahammtilsii zlugu
I r. , ..

r#

Kanruamasr,durust blr atelstln azanrilIFrun qercekten

lemsilcllef lvtecllst -nln z[JJ,

Senaro'nun TDldEffiyin
I

im!,{asloldEutru.rq53+s..llolqu-gullu anlamayr Kolayla$urr. f,kola

gogunlufunun halkrn

eBitimlikesimindenoldu$unuvarsayarak, istatistiksel veriler rgr$rnda btiytik bir gogunlugununateist olmasr kagrnrlmazd:r,. Segilebilmek adrna ya ,1alans<iylemiglerdir ya da gerEekhislerini gizlemiglerdir. ikna etmekzorunda olduklan segmenler bu durumdaykenonlan kim suglayabilirki? Ateizmi onaylayanher bagkan adaymrnani bir siyasi

50

.TANRI YANII-GISI

intihara girigmigoldugu, evrensel bir gciriigtiir. Amerika'daki giincel siyasihavaylailgili bu gergeklerve ne demeyegetirdikleri, Jeffers.n, Washington,-Madisin; Adams ve arkadapla'nr iirpertirdi. ister ateisi, ister agnostik, deisr ya da _b_ttiin Hrristiyanolsunlar,21. Yiizyrhnreokrarlanndan korkuyla irkilirierdi. onun yerine eski s<imiirge Hindistan'rnlaik kuruculair, ozellikle de isterlerdi.(.Ben bir _dlndgGandi'ye ve areistNehru'ya yakrnlagmak Hindu'yum,bir Miisliiman'rm,bir yahudi'yim,bir Hrristiyan,rm, bir Budist'im!') Hindistan ya da bagka yerlerde din diyeadlandrnlan geyin
korku hissiyle doldurdu ve bunu srk srk krnadrm. Ttirn bunlan bagtanbapa def,igtirebilmeyi diledim. Galiba din, kcir inang ve tepki, dogma ve bagnazhk,batrl inang,-kotiiye kullanma ve kazanilmrghaklann korunmasrylaher zaman Ayaktakalmrggibi g6riiniiyor. Gandi'nin hayalindeki laik Hindistan'rn (iilkelerinin biitiinltigiinii farkh dinlerden dogan bir toplu kryrmla boimek yerine bunu gergeklegtirebilirlerdi) Nehru t"rr,rn, "deta Jefferson'm zihnine kazmmrgtr: Laik bir Hindistan'r konuguyoruz...Bazt insanlar bunun din kargur bir gey olduf,unu diigiiniiyorlar. Bu kesinlikle doBrudegildir- Bu iryle bir devlettirki iiim inanEla.,.gi.likr. gereflendirir ve hepsine egit firsatlar sunar; Hindistan'rn uzun bir dinsel hogg<irii gegmigivardr. Hindistan gibi bir qok inancr barmdrranbir iilkede raiklik temeli ha-ricinde bir remeldegergekbir miltiyetgilik kuwetlenalirilemez.{,2'tl
a

ya da en azrndan dinsel <irgiidenmenin g<iriintiisii lEimi

Deist Tanrr hig kugkusuzincil canava'nrn otesinegegenbir ilerlemedir.Maalesefne gimdi,ne de gegmigte var olma ola-srhfr pek zayrftr.'fann varsayrmr her iormu iiin g.tetrizdir.r (herhangi bir inancaait bir deisttannrunvar olup olmadr$rm sorgulamaky.riirdi, giinkii b<iyle bir tannnrnolmadgr gok agtttti Aynci Tann varsayrmr olasrhk kanunla*ndan da elimine olmaya meyillidir. Bciltim 3'te Tannrun giiri.imeyeyi.iz tutmug kanitlanna degindikten _varhgrnrn sonra Boliim 4'te buna gelece$im. $imdi agnosrisizm.u.Jo hatah goriigeycinelecegim; Tannnrnvahgrya da yoklugu yasakbir iorgudur ve sonsuza dek bilimin menzili drgrnda kalacaktrr.

t Napolyon' iinlii matcmatikqi Laplace\n Tann'dan siiz ermeden kitabrruyaznrayr nasrlbagardrgrru gagkrnlkla diigin0rken, l:place ona giiyledemigrir,.Efendim,bu varcayrma hiq ihtiyag juymadrm.

TanrrHipotezi

51

A cNorisizMiNYnrrnsi zLi1i
I

Eski okulumun kiigtik kilisesindeki kiirstiden bize nutuk atan giirbiiz, kash Hristiyan, ateistler igin gizliden gSzliye bir saygrhissi beslerdi.onlar en azrndanyanhgyonlendirmeden dogan goriiglerini cesurcasrtlanabiliyorlardr. Bu papazrn asrl tahammtil edemedifi agnostiklerdi: Yapmacrkh ve yavan,agrnduygusal, silik, igeyaramaz, benzi atmrg hazrcevaplar. Krsmen hakhydr ama tiimden yanhg bir mantrkta. Quentin de la B6doyere'egore, aynr mizagtaki Katolik tarihgi Hugh Rossvilliamson'hem zoraki inanghyahem de zoraki ateistesayg gosterdi.Qevresindeki karaktersizinsan miisveddelerinin sagma sijz ve davramglannr aga$rlamayr daha sonrayassls[sdi.'/zzz) Higbir gekilde kamt bulamadrgrmrz konularda agnostik olmakta yanhgolan bir geyyoktur. Mantrga uygun bir duruEtur. carl Sagan,kendisineevrenin herhangibir yerinde hayat olup olmadr$r soruldugunda, agnostikolmaktangururduymuEu.Kendisinisorulara teslim etmeyi reddemiginde sohbetarkadagr onu 'cesarethissi' igin srk$nrm$ ve o an <iliimstizbir yanrt vermigti: 'Ama ben cesaretimle diigiinmemeyegayret ederim. ispat ortaya qrkana kadar karan sakh rutmak sahiden iyidis.'an Diinya drgrhayat ucu aqrk bir sorudur. saglam kanrdar her iki ytinde de grkabilir ve olasrhklaragu ya d.a bu yonde g<ilgediigiirmekten daha fazlasrnryapmaya yeterli kanrt bulamayrz.Agnostisizm, bir anlamda gogu bilimsel sorgulamada uygun bir durugtur; meselafosil tarihindeki en biiyiik imha olan Dinozor neslinin ttikenmesine tiikenmesine neyin yol acnAmrnsorqulanmasmda
: biiytik olasrhklabir mir6i iirigfiiir_rffi1g.senna - -:j^T-.---'t ---'r,*'

ffi

I
I

iolasrhklar birlepimininsonucundameydana geldi. Bu biiytik yok olugunher iki sebebiyle ilgili agnostisizm manrlgauygundur.peki ya Tann sorgusu? Ona da mr agnostikyaklagmahyrz? Birgokkigi bu soruya ..evet"dedi vebunu genelde agrnproresroetmeye meyilli bir hakh olma havasrnda yaptrlar.Peki,gergekten hakhlar mrydr? Agnostisizmi iki gegideayrrarak baglayacafrrm. UGA, yani Uygulam_ad? C4cici Aenosrisizm.gergekten kesin bii yarffi*offi <iyleya da boyle, ancak bu yanrta ulagmakigin yeterli kanrnmrzrn olmadgr,(yada kanrtranlamadrgrmzya dakanrtrokumaya vaktimizin olmadgr, vesaire...) akla uygun hazrrcevaphhktrr.-UGA, dinozor mantrkh bir durusrur. Bir ve bir giin bu ge-.t
q . - - <

blo-le-y;Srraot<@8ilfiIlfi

52

TANRI YANII-GISI

Ancak ayrca, hazrrcevaphh$rn sonderece kagrnrlmaz bir tiirii daha vardrr ki buna Pre-nq1p_gpabir Agnostisizm(pSA) diyeceSim.

troyuiia,tdnrtrn uldgabileiefi bdlFE in dryrnda var olmaya devam eder. Krrmrayr benim gibi gdriip g<irmediginizi sorgulayangu eski felsefesorusu bunun iEin iyi bir 6rnek tegkil edebilir. Belki de sizin krrmumz benimyegilimdir ya da benimhayaledebilecegim renklerden tamamenfarkh bir renktir. Felsefeciler gelecekte gtin rprgrna qrkacak delilleri de g<izardr etmeden,bu soruyuasla cevaplanamayacak bir soru olarak kabul ederler.ve bazr bilim adamlan ve entelekttieller psA Tann'mn var olup olmadrgrsorusunu, sonsuza kadar eripilemez kategorisinesokmaya ikna olmugturlar;bana sorarsamzbunu son
derece cre receh eves le yapular. hevesle yapnt ar.soytec:rgg99ggr*ggr9, Boylece, g<i

bigrna uyeut?nega3_4p Soiu UistaTitaiiiffil",i; f1-1r^rt $kribaefi

hemen) tesadiifidir.$gnostisizmin PSA tiilii, nekadarkanrttop_l.a_r!-* toplaya.h m asla c&a=plh namaya.cak sorul 3r rEil g;gr.g{q{_q_ri, !tp

Yash okulpapizifrifr'ilironim bir kainiaffiailE-n |iiaiiiken kuilandgr

ol<t_g_$_u mantrksrz sonucuna van{A&_Benim savunac{iffiorug -;G;;i"

H,:jlE;*riseneu'l

_fk!{!!rll. y1+gl

uEIffi

tE?iiEffieff" faTkhdriiTlnfinil

rse

ilgiti agnostisiim rlk, .,k,y,

UGA srnrfrna aimir. var olsa da olmasada. Bu bilimsel bir sorudur: giin belki bir cevabr bilebileceiiz ve gu an, bu olasrhk hakkrnda oldukgagiiglii ifadelersunabiliriz. Kayrtlarda, daha onceleri sonsuzakadar bilim drgr hiikmii konmug sorulann cevaplandr$rnrn <irneklerigoktur. 1835'te iinlii Fransz felsefeciAuguste comte yrldrzlarlailgili diigiincelerininot almrgnr:'Kimyasal kompozisyonla'm ya da mineralojik yaprlarrnr hangi ytintemi kullanrrsak kullanahm asla inceleyemeyecegiz. Qyr" Comte'un siizlerini kaleme almasrndancince, Fraunhofer g0neginkimyasal kompozisyonunuincelemekiEin spektroskopunu kullanmaya baglamrgtrbile. Gi,iniimiizde spektroskop kullanan bilim adamlan giinegten bile daha uzak yrldrzlann mutlak kimyasal kompozisyonla'nr uzun mesafeliaragtrrmalanylagozler <iniinesermekte ve her geengtin Comte'un agnostisizminibopa grkarmaktalay.hze) Comte'un astronomik agnostisizminin kesin konumu her ne olursa olsun bu egitici ciykii en azrndangunu tavsiyc edcr,agnostisizmin mutlak gergekligini yiikseksesle bildirmedendnce biraz diigiinmeliyiz.Yine de, Tanrrsozkonusuoldu$unda,kelimenin yaratrclsr T.H. Huxley'den baplayarak gok sayrdafelsefecive bilim adamtaynrtutumu sergilemekten hognu6g1.rr.l0l Huxley buldugu sdzciigii agrklarkenaynr zamanda bunun Tb.p oldugu kigiselbir salduryag6giis germekteydi.London King Universitesi'ninmiidiirii muhreremDr. Wace, I-Iuxley'in 'algakEi agnostisizmine' agagrlayrcr sozlerya$drrdr:

TanrrHipotezi

Kendisine agnostik demeyi tercih edebilir; ancak onun gergek srfau daha eskileredayanmaktadrrro bir kiftdir; yani bir inangsz. Kifir s6zctigii belki de tatstz bir anlam tagryabilir. funa bclki de en adaledisi budur. isa'ya inanmadr$rnr agrkga sriyleyen bir adam iEin tatsrz bir siizciiktiir elbene,olmahdrr da.

Huxley bu tarz bir tahrike 96z yumacakbirisi degildi ve 1889'daki 'titiz yanrfl tam da umduSumuz gSbi,hayli igneleyiciydi (gergi gorgi.i kurallanna riayet etmekten asla caymamrgn:trpkr Darwin'in BuldoSunun diglerinin medeni Victoria diinemi hicviyle bilenmig 'Wace'in, olmasr gibi.) Sonugta kendisiyle uf,raganDr hak etdgi cezayr alm6gasrna, cenazesi defnedildi.Huxley'agnostik' kelimesini yenidenele aldr ve ilk olarak nasrlortaya gknglnt izah etti. Notunda goyleder: DiSerleri mutlak bir 'ruhani bilgiye' erigtiklerinden oldukga emindi. Qok ya da az baganyla var olup problemini gtizdiiklerini zannettiler; bu srrada ben g<izemedi$imden oldukqa emindim ve bu sonrnun gozfilmezoldugu konusundaepeyce giiglii bir inancrm vardr.Arkama Hume ve Kant'r alldr$rmda, bu goriige kririi kririine teslim olamayacafrmr fark ettim... Boylelikle dtigtinceyi aldrm ve 'agnostik' srfatrna uygun olan tasavvuruakhmda olugturdum. anlansrrun sonundaagnostiklerinherhangi bir inanglannrn rgrmagrklar, yani olumsuzbir inanglan bile yoktur.
Agnostisizm ashndabir inangdegil ama bir yontemdir, tek bir ilkenin titizce uygulanmasmrn altrndayaran bir irzdiir... Bu ilke mutlak bigimde izah edilebilir: idrak kabiliyeti meselelerinde, diger diigiincelerinhig birine itibar etmeden sizi gotiirdii$ii yere kadar mantgnrzr izleyin. Negatif y<inde agrkladrSrmrzda: idrak kabiliyeti meselelerinde, ispatlanmamrg ya da ispatlanabilir sonuglann kesin olduklannr iddia etmeyin. Benceef,er bir adam agnostik inancrnr saf,larh ve temiz tutarsa, gelecek kendisi igin her ne banndrrrsa banndrsm evrenle yiizlegti$inde utanmayacaktrr. Bir bilim adamr iqin bunlar asil scizlerdir ve hig kimse T.H.

Huxley'i cinemsemezce elegtirmez. Ancak Huxley, Tann'nrn varhgrnrn lamtlanmasr ya da giiriiti.ilmesinin mutlak imkinsrzhsr tizerinde

54

T;\NRJyAN[.ctSI

yogunlagmrgken, sanki olasrhkniianslannrgormezden gelir gibiydi. Bir geyin_ varhsrmnya da yoklugunun kamilana*"-"ri duz[tin'bir sonugrkarsamazemini olugtu$unu ya da oluEmadgrnrgcistermez. Huxley'in kargrt gciriigteoldu$unu sanmam ancak-her"n r^ ^n aksini diigiini,irgibi goriinse,kargt fikre inan'mrg gibi yapbgmdanve bunu diger fikirlerini saglamaalmak igin yaptrgi"'a"o gtipti"lenirim. Bunu hepimizyaptrk, guya da bu zaminda. _Huxley'in aksine, Tann'run varhgmrn da trpkr diferleri gibi bilimselbir hipotezoldugunu <ine si.irmeliyim. uygullmada"sr.ranmasr zor olsad.a, npkr Permian've Kreasre. yokolugunin anlagrlmazh$rnda oldugugibi UGA igeqiciagnostisizm) kategoriiine girmelldir.Tannrun varhgrya da yoklugu ewenle ilgili bilimsil bir olgudur, uygularnada olmasabile prensiptekegfi miimkiindiir. Eger u"t ol."yiive bunu agrgagrkarmayl segseydi,kendi menfaati igin T"tttt bizzat sorunu giirtilttiyle ve anlagilrrbiEimdekcikiindenhallederdi.ve egerTann,nrn varh$rgu ya da bu yontemle asla emin bir pekildekanrtl"anamryor ya da gtinitiilemiyor olsa bile,.mevcurbulgulai ve muhakemesayesinde yizde 50'den qok daha fazlabir olasrhksonucuelde edilebilirdi. o halde gelin olasrhklar dizisi gririigiinii ciddiye alahm ve Tann'mn varhgryla alakalr insan hiikiimlerioi karyt k.sinligin iki u9 srnrlnrn arasma yerlegtirelim. Diigtince dizisi siireklilik ari eder ve aqagrdaki yedi mihenk tagryla simgelenebilirler. 1) Koyu ceistler. Thnn'nrnvar olma olasrhgyiizde rO0'diir. c.G. 'Beninanma Jung'unsozleriyle, m, bilirim.; 2l son derece yiiksekolasrhk amaramyiizde100degildir.Fiili teistler (gergekten rcist olanlar).'Kesin oiarak bilemel "*" T"nr,'yu fazlasryla inamnrnve onun buradaordu$unu varsayarak hayafimr siirdiir0riim.' . 3) Ytizde50'denyiiksekamagok yiiksekolmayanlar. Teknik agrdan agnosrik amateizmmeyilli.'sonderece giiphe duyanmamaTanr(ya inanmaya meyilliyim.' 'Tannnrnvarhgrya 4) Thmyrizde50. Diipegiiz tarafsuagnostik. da varolmamasr tam anlamlyla egit olasrhktadrr.' 5) Yiizde50'dendiigilk amagok diigiikdepil.Teknikagrdan agnostik amaateizmmeyilli.'Tannmnolup olmadrsrm bilmemamainangsrz olmayameyilliyim.' 6) son derece diigiik olasrhk amasrfu degil.Fiili ateist..Kesinolarak
I'*Siirtngenlerin g<Erldrtr ve birgok su hayvanrnrnneslinin tiikendiBi 290 ile 24S milyon yrl iinccki dri. uem 1'..63-135 milyon yrl 6nce riiriingel Sagrnrn sonu

'fanrr

Hipotezi

S.s

bilemem ancak Tann'run epeyolanak drg oldugunu diigiiniiriim ve burada oknadgrm varsayarakhayatrmrsiirdiiriiriim.' 7l Koyu ateist.'Tan'nrn olmadr$rru bilirim', trpkrJung'unbir tannrun oldugunu'bilirim' g6riigiigibi. Kategori 7'nin kalabahk bir ntifusa sahip olmasr beni pagrtacaktrr ll:rk bu kategoriyi kategori I ile simetri olugrurmau iqin ekledim

ki kategori 1-epeyce_kalabahktrr. Jung gibi bir insanrnylterli sebep aramakszrn b6,ylesibir inang bannduma kapasitesineiahip olmasr inancrndogasrndandr.(Bu aradaJung raflarrndakibelirli kitaplarrn glriil+ilii bir patlamayla kendiliginden patladrklanm da diigiinmiig birisidir.) Ateistler inang sahibidegildirler;ve rek bagrna manuk hii kimseyi bir geyin kesinlikle var olmadrgrgoriigiineitemez. Bundan dolayr, gergekteki kategori 7, kendisiniJ zrtti karcgori 1'den bir hayli eksiktir. Kategori f in birgok sadrksakini vardrr. Ben kendimi kategori 9'9"n sayanm ama 7'ye meyilliyimdir. Ben yalnnca cenner bahgesindeki periler konusundaagnostigim. olasrhk dizisi UGA'de iyi randrman verir (uygulamada Gegici Agnostisizm.) PsA'i (PrensipteSabit Agnostisizm)-yiizde j0 Thn' valdrr olasrh$ryla dizinin ortasma yerlegtirmek yiizeysel olarak qekicidir, ancak bu dogru bir yaklagrm olmaz. irsA agnostikler "Tan' var mrdrr yok mudur?" sorusuna' $u ya da bu gekilde bir gey soyleyemeyecegimizi iddia ederler. Bu.soru, psA agnostikler igin _prensiptecevaplanamazdrve kendilerinin dizideki herhangi bir konuma yerlegtirilmelerini sert bir biEimde reddederler. Sizin krmzrruz benim k*mr,mla aynl degilJir desem, bu ifadenin dogruluk oram yiizde 50'yi gegemez.Bunun gibi bir ifacle bir -anlamsrzdrr. olasrhk hesabryladegerlendirilemeyecek yine kadar de bu, Tan.'nm varhgr sorgusunun, varh$mm ve yoklu$unun egit olasrhktaolmasrsonucundan driirii, pr"nript" cevrplanariaz olmas, gkanmmm oresinegegmek adrnadtigtilen ve srk srkkarprlagacagrmrz bir yanrlgrdrr. Bu yanrlgryragrklamanrn bir diger yolu da ispat ytikiidiir ve bu y<intemBertrand Russell'rnkutsal demliginin krssasmdahog bir |) gekildegcisterilmig tir.b3 Ortodoks halkrn gogu,bu gcirevingegerlidogmalan kamtlayan dogmatistlerin' aksinedogmalarrgtirtit.n kugkuculann igi oldugunu sciyler. Bu elberte bir hatadr. Eier ben, Diinya ve Mars arasmda,giinegin etrafindaki eliptik bir yortngede donen bir qi" demligi bulundugu fikrini riie siirseydim ve iu
| * Aratormedan zipilc itiraz edilmeksizinkabul cdilcn kao prensiplcrcrlayalrfikir siiyliyen kipiler.

55

'|ANR]

):ANII.,GISI

demligin en giiglti teleskoplanmzla bile ortaya grkarrlamayacak kadar ktigiik oldugunu da iddiama ekleseydim,hig kimse bunun tersini savunamazdr. Ancak iddiam gi,irtitiilemeyeceginden, sdzlerime bunun insan akhnr kararsrzh$a itecek, gekilmezbir kiistahhk oldugunu soyleyerek devam etseydim, hiE kugkusuz konugmalanmrn anlamsu oldugu diigtiniiliirdii. Oysaki eger biiyle bir demligin varhgr eski kitaplarda bildirilse ve her Pazar kutsal bir gocuklann gergekolarak aktanlsaydr,okul Eagrndaki varh$mainanmakta zihnine yavagyavagaprlansaydr, qekimser davranmak elbette bir tuhaflrk belirtisi halini alrrdr. Ve bu giiphecikimse aydrnhk bir qagda psikiyatristlerin, daha dnceki gallatda ise Engizisyon Mahkemesi'nin ilgisini hak ederdi.

Bu konuyu tekrarlayarak vakit kaybetmemeliyizgiinkti bildigim kadarryla hiE kimse bir demlige tapm z;' ancak eger iistelenirse gu saglam inanclmrzr bildirmekten gekinmeyiz;yririinge izleyen bir demlik kesinlikle yoktur. Hatta hepimiz katr bir biEimde demlik agnostikleri oldugumuzuileri siirebiliriz: Kutsalbir demlik olmadrgmr gerEekten de ispatlay ^m^ytz. Uygulamada, demlik agnostisizminden yola grkaraka-demlikEilige, varrirz. Bir Yahudi olarak yeti$en ve miiasrna baf,hllgrndan dtiirii "sabbath" hala ve diger Yahudi geleneklerine uyan bir arkadaErm kendisinin bir 'dig perisi agnostigi' olduiunu anlatr. Onun igiir Thnn en gok dig perisi kaciar akla yatlondrr. Bu her iki varsayrml ve her ikisi de egitmiktarda olanak drgrdrr. da giiriitemezsiniz O bir ateisttir ve apistligiyle tamr tamrnaaym olgiide bir a-pericidir. Ve her iki fikir kargrsrnda da egit olgiide agnostiktir. Russel'rn demligipek tabii varlgr kavranabilirve giiriitiilemez olan sonsuzsayrdakikonuyu temsil eder.Unlii Amerikan hukukgu ClarenceDarrow gunu ifade etmigtir, 'Tanrryainanmam, trpkr Anne gibi.' Gazeteci Kaza inanmadr$rm Andrew Mueller insanrnkendisini herhangi bir dine esir etmesinin,diinyanrn d<irtkenar oldu$u ve yerinin Esmeralda evrendeki rstakozun ve Keith isimli iki yegildevasa krskaglannrn arasrolduguna inanmaktan daha az ya d,a daha fazla gozdelerinden Ss[ssfs diinyasrnrn tuhaf olmadrgrfikrindedir.ft'-r:/ biri de gqiriinmez,soyut, igitilemezbir tek boynuzlu attrr ki Camp Quest
t Belki dc pegin fikirliyirndir. 5 Haziran 2005 "The Iodcpendent cn Sunday" 9u haberi yaymlanlgtrr: 'Malczla'daki reuni kayoaklar bir ev biiyiikliigiindcki kucsal bir demligi inta edea bir tarikatrn yasalan ayaklar aluna aldgnr bildirdi.' Aynca BBC HabedeCcde bahn: http://ncws.bbc.co.uk2hVasia- pacifrcl4692039.stm 2g.n.;a-teist gibi

Tanrrl{i;rotczi

57

diigiiniiriim Ytiriingedekidemlikrerve digperileriningi.iriittiremez ordugu gergegi, mantrkh hiqbir kimsetarafindanilging tartrgmalar diretecek cinstenbirgerqekolarak kabul edilmez. HiEbiri-i, klndimizi yaratrcr ya da alaycr bir hayal giic0niin uydurabiiec.gr *iryrrr*ca zoraki nesneyiEi.iriitmekzorunda hissetmeyiz. Bir a"reist or"p "t*"dr$rm soruldugunda, Zeus,Apollo, Amon Ra, Mithras, Baal,fnor, Wotan, The GoldenCalf veUganSpagetti Canavan,nr hesaba katarak, soruyu soran kiginin de bir ateist-olduguna dikkati E.t-1yi .iL"iairi.i ui, strateji olarak diipiiniiriim. Qiikii ben bu kigiye jorffirrrrca bir tann <indeyimdir. Hepimiz kendimizde keskin inanEsrzhga kargr septisizmle, yaklagma"hakkrbuluruz. Tek boynuzlulal, aii p.rii.ri li vun"n, Roma, Mrcrr ve Vi\ing.tgnnsr gjbi dogaiistii inanglar (giintimiizde) zararsndrcAncak ibrahim'in Tan''sr1ndi9. y"r"t-"k;;1,, giinkii gezegeni insanlarrn onemli Lir'k,r,,,, bu Tanrr,nrn .paylagu$rmrz varlrgrna istikrarhbir bigimde inanmaktadrr. Russel'rn demligi,Tanrr inancrnrnheryerdeligininkanrtrnyiikiinti bi, uyg"t"n"uiii, poriril." konus'uytiniinde degigtirir gcirtinmesine ragmen, mantrk agsrndan gosierir. gdyle ki, eger ko"nuyu'y"lr*." herhangi *g,t$rydtigi I canp diger camp renn".,*, Questrer einrdi M;;;;,;, I,HX;lXl.r#ffiill,lilu1llli."o,oaki
Quest Amerikan vaz kampt kururnunu biitunriyleokdir" a"g., bir yiine qeker.Dindar ya rla kegfe dayah bir yaprdaolan diiir vaz kanlpr.trr ,[ri*, iii"i" "" rr"r" Kagin tarafindan Kcntuckyde kurutan camp Quest' laik huma-nistier o."rioa* ig.,ir'-itl. *'.*i"r bir yandaa bilinen agrk hava akriviteleriyle diger vandan t "nai n."r""iietiltji-Gr."., diigiinmeleri konusundacesaretrendirilir. )l-.".1f1t-:::tlttken -Micrrisan,

en ^z ^yahwehya da herhangidiger bii tann kadar il Uganspagetti zdk. h7 Ei.iriitiileme canavairnrn bgretisi'nin 1 Gospel of Spageni Uonster) kitap halina" y"yr"nt^-"rrn, girrrn.t *: {lfry ve biiyiik bqgenitopramasr beni oldukg" -uriu ,ffiir."ro, Brn okumadrm amakim sorguranam azbbsoziim onagergekiigi okrmak ister ki ?Lafarasndapoyre birgerigme oldu;ugan$;g"i; a;nava',nrn IslahOlmugKilise'sinde BUyiikiargalanma gergekiegti .1,ssi ahgrlmrpndrgrndaki<irnekleriritiimtiniin ana fikri, giiriitiilemez oldukla'du, ancakyine de hig kimse bu orneklerin var olmahipotezlerinin, var olmama hipotezftriyle egitbir durumda oldugunudtigiinmez. Russel'm belirtmek itt.aiii, tJ;;;; yiikiiniin inanEsnlarrn inanghla.nsufindaoldugudir.dn lr. demrigin -degil var olmasr(Spagetthi Canavan, EsmeraldJ ue KeiJ, tek boynuz vs...) lehindekiolasrhklarrn -ka-1gr sras^,.Lrda..Ja s"gu u"9 "t*"ig-,

herrjl bunun yoklugunu ispatlamaya Hilihazrrda, Ealryu., :_":lll rnterneftepopiiler olmug bir tann, ugan spageni canava''du ve gogunlugun iddiasrna g6regehriy. ur"nu'yL iocukla' ertlir.irii, ve varhgr

: septisizrq gtphccilik veva kug&uculukolarak da adlandrntan.felsefi g6riig. scprisizar;her tiir bilgi savrnr ku'kuyla karptayen, buniann temelterinl, "ril.*"i""-l*riilcrini.irdeleyen, ayrrca akln kesin bir bilgi elde edemeyee$ini,hekikate erigilsebile r*ltri"...'iit '' -i" -" t!' gi,prr. isina. kabnacaf,mr, mutlak-a ulagmaorn miimkiin olmadrgrrusavunanfcliefi g6.iiWtir.---

ohio

58

TANRI YANILGISI

bir pyin yoklu$unun mutlak karuuni asla elde edemeyecegimiz ba$lamrnda elealrsak, Tann'nm yoklugununkanrtlanmasr mi.imkiin olmayacakttr ve bu sagma bir girigimdir. Onemli olan Tann'nrn giiriitiilebilir olup olmadgr deiil (ki giiriitiilemez degildir) varhgrrun miimkiin olup olmadrgrdrr. Ay.ca bu <izel bir meseledir. Bazr gtiriitiilemez konulann mantrkhcade$erlendirilmesinin sonucunda diger giiri,itiilemer konulara kryasla gok daha fazla olanak drgr olduklarr fikrine vanhr. Tann'nrn olasrhklar dizisinde ayrrcahkir oldugunu dikkate almak manrrk drgrdrr. Ve Thnn karutlanamayacapr ve giiriit0lemeyeceginden, var olma olasrhsrnrn yiizde 50 oldugunu varsaymak da kesinliklemannk drgrdrr ki bu diigiincenin geEersizligini aynca ele alacagrz.

Noue
Trpkr Thomas Huxley'in yedi kademeli listemin ram ortaslndaki tamamrylataraf.srzagnosrisizme hizmetediyormug gibi gori,inmekigin gergekteinanmad'gr igler yapmasrgibi, listenin en iistiindeki teistllr, farkh bir y<inden ama egdeger bir sebeple ayrueylemigergeklegtirirler. -Godi ilahiyatErAlister McGrath bu konuyu kitabr dawkii's Genes, Memesand the Origin of Life (Dawkin'in Tann'sr:Geirler,Meme'lel Kaynagr)'rnbaglrca ye Yagamrn konusu olarak belirlemigtir. Dogrusu bilimsel qalqmalanmrn hayran olunacak diizeyde gi.izel bir <jzetini yapmasrnm akabinde, geriye aksini ispatlamak istedigi tek bir konu kalmrg gibi goriiniiyor: Tann'nrn varhgrnrn gi.irtiti.ilemezligi, inkar edilemezancak uundrrr derecedi zayfi bir fikir. McGrathtin kitabrnrn sayfalairnr gevirirken birden kendimi bir kenara 'demligi' karalarkenbuldum. YenidenT.H Huxley'i hatrrlamamasebepolan McGrath gdyle diyordu, 'Huxley, eksik deneysel bulgu temeline dayanarak umursuzca dogmatik agrklamalar yapan teistler ve ateistlerden usanms, Thnn sorgusunun bilimsel ycintem ilkesine uyum saSlayamayacagnr bildirmigtir.' McGrath kendisiylebenzermizagtakiStephen Jay Gould'tan ahntr yaparak sdzlerinedevam ediyor: 'Bunu biitiin meslektaglanma s6ylemigimdir, hem de milyonlarca kez (iiniversite seminerleri ve bilimsel aragtumalar esnasrnda): bilim, agrkga (mantrga dayah ycintemleriyle) Tann'run olas doga kontrolii mesclesine hiikiim koyamaz.Bunu ne dogrulayabilir ne de inkir edebiliriz; yani biz,
I 'Mernc' tuimi yioc bir zoolog olen yazanmn Richard Dawkins tarafmdan iirctilcn, vc bir zihindeo iitet<! oe trensfer olabilca kiiltiircl bilgi parg.crklannr mornlar. Dawkins, 6mek olarak *.lodllcr, giysilcr, moda, Itap kecal yapnnayiiotcrnleri ve mimri tarzla' gibi davranp tenlanm gii,stermcktcdir.

T'ann Hiptrtezi

Sg

bilim adamlanolarak bu konu iizerindeyonttnyapamayfl.'inan$an zotlayrcrtondaki Gould,un bu iddiasigergektende )roF:ln, neredeyse haklr bir mazeretmidir?Neden bilim adamlanolarak rhin hakkrnda y^orumyapamayn? Ve neden Russel'rndemli$i ya da Ugan Spagetti canavan bilimselseprisizm kargrsrnda egir orandaayncalikhaegiiairl Birazdanagrklayacagrm yaranq bir denermen i.izere, egligindJkibir kiinat, denetmensiz bir kiinattan epeycefarkh olurdu.-Bu neden bilimselbir mesele defildir? Gould gergekte inandrgrndanfarkh goriigler.beyan erme sanannr az begenilen kiraplanndan biri olan Rock of Ages'da (Qaglarn srkrntrsr) tam anlamryla lakayt boyutlarara$rml$rlr. iite bu kitapta "non-overlapping magisreria"' tabiri iEinNOMA akronimini uydurmugur. Bilim agrya da alanrdeneysel Alemi kaplar:Kiinaun nasrl meydana geldigi(eylem) ve igleyigiyle (teori)ilgilenir.Din anlamlarve ahlaki degersorulan .ise en Eriztimlenemez iizerindeyogunlagrr. Bu iki alan iiniigmedigigibi ayru zamanda dim sorgulanda kapsamazlar (mesela, sanatsal degerlendirme ve giizellik kavramrruakhmza getirin.) Eger basmakahpbir sriz edeceksek, bilim kayalann yagrm anlamaya, djn Ea$larrn srkrnnslnl anlamayagayrct eder;bilim cennetin nasrligledi$ini, din ise cennetJ nasrl gidilecegini qrizmeye galryr. By. eok berbat g<iriiniiyor; biraz diipiiniin, ne kadar uygunsuz oldugunu anlayacaksrnrz. Dinin gerefli bir konuk sayrldrgr ue bili*in saygrduyarak geri adrm atmasrgerekenbu gozi.imlen"-.-, sorular da nedir? Daha<ince bahsettigim cambridge'iniinlii g<ikbitimcisi Martin Rees, iki adal eoziimlenemez soru.ve NOMA yrnh' bir yamtla our cosmic Habif at (Kozmik ortamrmu) isimli kiiabrnry azmay ^ baglar. 'Bu. iistiin grzem var olugun sebebidir,neden var'olduk? I-Iayatr denklemlerleifade eden ve onlan gergekbir kozmos igerisindevar eden nedit? Bu gibi sorgulamal"t Lili-in tiresineuzanirlar, ancak: bunlar felsefecilerinve ilahiyatgrla'n igidir.' Ben g<iylesdylemeyi segerdim, e$er bu sorular gergekten bilimin otesineor"nryori"rr",'o halde kesinlikleilahiyatgrlannda <itesine uzanmahdrrlar (ielsefeciler kendilerini ilahiyatgrlarla bir griren Martin Rees'e asia tegekkiir etmeyeceklerdir.) Buna meydan okumak igin bir adrm daha atar, ilahiyatqrlannhangi olasryonleri sayesinde tir uzmanhk sahasr hak eaiklerini sorardrm.oxford universitesi'ndeki kurucu Rektoriim,iin yorumunu hatrrladrgrmanlarda hala giilerim. GenE bir ilahiyatEr
t OrNpnreyen, birlqmcyen uzmanlk alanlan, hiikiirn koyrna sistemleri

60

TANRI )'AN]LGISI

iiniversite bursuyla ilgili bir ara$tlrma yapmak igin bagvurur ve Hrristiyan ilahiyatr hakkrndaki doktora tezini teslim etmesinin 'Bunun bir konu ardrndanRektcir'tinyiyle bir yorumuyla kargrlagrr, olup olmadrgrkonusundamtihim gtiphelerim var.l ilahiyatgrlarderin kozmolojik sorgularigin bilim adamlannrn sunamadrgr hangi uzmanhklan sunabilirler?Bagkabir kitapta, bir oxford gokbilimcisinin s<izlerininakletmigtim ki ona bu derin ,Ah, gimdi sorulardan bir tanesini sordu$umdagoyle yarutlamrgu: bilim dtinyasrrun dtesine gegtik.igtetam bu noktadaigisrkrdosrumuz papaz devretmeliyim.' Daha sonradan kitabrma aktardrf,rm bu cevabro an iginde kavrayabilecek kadar dihi birisi degilim: .Ama neden papaz? Neden bahgrvan ya da gefdegil?'Nedenbilim adamla' agn korkak bir rutum sergileyerek ilahiyatErlarrn turkulanna saygr duymahdrr?Kendilerinin bile cevaplayamayacagt ve ilahiyatqrlarir apagrkyetcrsizkaldrgrsorular kargrsmda nedengeri adrm atmahdrr? "Bilim nasil sorula.yla ilgilidir ve yalntzca ilahiyat neden sorulannryanrtlayabilecek donanrmdadr" s<izii can srkrcr bir beylik soziidi,ir.Di.inyadane olup bitigi neden sorusuylamr alakahdrr? (ve diier birEok basmakahp siiziin aksine, bunun dogru olduBu bile soylenemez)Neden sozciigii ile baglayan her ingilizce tiimce hakh degildir. Tek boynuzlu atlar neden epelenirler? Bazr sorular yahn bir bigimde bir yanrtr hak etmezler.Soyutlama ne rcnktir? umut nasrl kokar? Bir sorunun dilbilimsel agrdandogru, ingilizce bir tiimceyle ifade edilebilmesio soruyu anlamh krlmaz ya da pi.ir dikkat kesilmemizi gerektirmez. Hatta sorugergek olsa bili bu, bilim cevaplayamazken din cevaplayabilir anlammagelmez. Bclki sonsuza kadar bilimin menzilinin erigerr,eyecegi, gergektenadamakrlh ve anlamh sorular vardu. Belki de kuanrum teorisi goktan slrnna erigilmezlifin kaprsrnrgalmaya baglamrgtrr. Ancak escr bilim'bazr karmagrksorula. kargrlayamlyorsa, lns"rrl"r, bunu dinin yapabilecegini diigi.inmeye iten nedir? iambridge'li ve oxford'lu bu gokbilimcilerin,ilahiyatgrlarrn bili m igin fazladerinolan sorulancevaplamalanna olanak tanryan herhangibir uzmanhklannrn oldugunagerEekten inandrklannagtiphe duyanm.Bu gokbilimcilerin her ikisinin de, kibar olmak adma, daha once de bahsettigimgibi gergekte inanmadrklan geyleri kabul ettiklerinden giiphelenirim: zaten ilahiyatgilann bagka herhangi bir konuda dinlemeye deger fikirleri yoktur; gelin <inlerinebir kemik atahm ve hig kimsenin cevaplayamayacapp ve belki de asla cevaplayamayacaf,r birkag soru karFrsrnda hrpalanmalanm izleyelim. Gokbilimci arkadaplanmrn aksine,onlara bir kemik bile atmamalryru diyediigiiniiyorum.Bilakis ilahiyatr (incil tarihi, edebiyan,vs. aksine)gerEekbii konu olarak kabul etmemigin saglambir sebep g<irmem [erekir.

Thnrr Hipotezi

6l

Benzergekilde,bilimin iizerimizdekiahlaki deger yetkisinin kugkuuyandncr oldugu konusunda hepimizbirlegiriz.Ancak Gould gergekten dine bize neyin iyi neyin kotii oldugunu sdylemehakkrnr vermek ister miydi? Dinin insan bilgetiginesunacak bagka hiEbir niteliginin olmamasrgerEe$i, bize neyin nasrl yaprlacagrm anlatma yetkisininverilmesiniakrlcrkrlmaz.Bir kere,bu hangi din olmahdrr? Yetigtirildiiimiz din mil Hangi konuyag6reve incil'in hangi kitabrna yonelmeliyizve bunu, fikir birligindengok uzak,bazrknrmlanrunsa tiim makul olgiitler nezdinde igreng olduklan igin mi yapmalryn? Hangi sayrda edebiyatgr ciliim Cezasmmzina, dini tatillerde dal toplamave aileyekargrkiistahlk suglarrna kargremredildiginibilmek igin incil'i okumugtur? Eger Deuteronomy (On Emir kitaplanrun begincisi) ve Leviticus'u kabul ermezsek (tiim qagdag aydrnlar gibi), akabindehangi krstasla,dinin hangi ahtaki degerlerini onaylamayr diigiinmeliyizl Yeya ahlaki tigretileri bize uyan bir tanesini bulana kadar diinyadaki tiim dinleri didikleyip, ardrndan bir segim mi yapmalryv? E$er oyleyse,bir kez dahasormahyz, hangi krstaslarla bu segimiyaptrk? Eger dinsel ahlaklar arasmdansegimyapmamur saSlayan bagrmszbir krstasrmlz varsa,aracrhkyapankigiyi oyundan gkarrp,din olmadandogrudandogruyaahlakiseqimimiziyapm^mtz engelolan nedirl Bu gibi sorularaBoliim 7'de tekrar doneceSim. AErkgasr Gould'un Rock of Ages'dayazdrklannrngogunun sahidenifade ermek istedikleri oldugunainanmryorum.Stiyledigim gibi, hepimiz hak ermeyen ama giiglii bir rakibe yaranmak igin gergekte inanmadrklanmmonaylamaktan sugluyuz ve Gould'un tek yaptrgrnrn bu oldu$unu diipi.iniiyorum. Tann'nm varhir sorgusuyla ilgili aqrk ve g69li.iifadesinisamimiyetle bildirdigini diipiinmek akla yatkrndrr:'Bunune ileri siirebilirne de inkir edebiliriz;krsacasr bilim adamlan olarak bu konu iizerindeyorum yapamavrz.' Bu devamlr ve sabit gegittekiagnotisizmgibi gciriini.iyor, pSA. Bu, ram geligmig bilimin bu soru iEin olasrhkhiikmiinde bile bulunamayacagrnr ima etmektir.Bu <inemli y aygnsafsata,'agnostisizmin cilgiide yetersizligi' baghgrylaaktarmak istedigim diigiinceyi somurlagtrnr; gogunluk bunu bir mantra' gibi tekrar ederve giiphelendigim tizere azbir niifus bundansrkrlmrgnr. Laf arasrnda, Gould rarafsz bir agnostik degildir ancak saglam bir gekilde6ili ateizmeyatlundrr.Eger Tann'nrn var olup olmadrgrylailgili sriylenecek bir geyyok ise bu yargya hangi temel iizerindenvardr$rnr merakederim. Thnn Varsayrmr yagadrSrmrz gergekligin iEinde kiinarr yaratan, koruyan ve hatta mucizeleriyle miidahale eden bir dogaiistii gtig oldu$unu <inesiirer ki bu rnucizeler onun kendi yiice, duraBan kanunlanrun gegici ihlalleridir. ingiltere'nin onde gelen
I Manta gcnctlikle Sanskritqc olan dini heccveyagiLdir. Esaseo ruhani lanallar olarak kullaolrtlar, kelioe. lcr ve olugantitrt$mlerden faydalanarakkiginin daha yfiksck bir bilince ulagruasrnr amaqlar.

:111,
i
62 Tr\NRtyAN[-crSI ilahiyatqrlarmdan Richard swinburne,kitabr Is There a.God (Tanrr Var mrdrr?) da bu konu hakkrndagagrtrcr bigimderakrnrrsudrr: Teisrlerin Tanrr hakkrnda iddialan, onunyaratrna, koruma yada kiigiik veyabiiytik herhangi birgeyiorradan kaldrma giic[ oldugudur. Ve ayrrca o nesneleri hareket erirebilir ya da farkh eylemlerde bulunabilir... Gezegenlerin Kepler;in kegfettigi gekliyle hareket etmesiniya da bir kibrit gakugrmrzda barutunpatlamasmr gergeklegtirebilir; ya da gezegenleri ramamen farkh bir fkilde hareketettirtebilir ve kimyasalmaddelerin gu anki durumlannrbelirleyen kogullardan ramarnen farkh kogultarda patlamalartm ya da patlamamalanru saglayabilir. Thnndo$anln kanunlan tarahndan krcrtlanamaz; kanunlan o belirler ve iptal edebilirya da degigtirebilir; eger isterse.

'

Qok kolay degil mi! Bu her ne ise, NOMA'dan bir hayli uzak 'ayrrk oldu$u agrknr.ve her ne s<iylerlerse stiylesinler, alan'ekoliinii onaylayanbilim adamlarr,do$aiistiiyarancrhbir evrenin,yararrcrsr olmayan bir evrenden fazlastyla degigik olacagrnr kabul ermek zorundadrlar. Bu iki kuramsal kiinarn arasrndakifark, prarikte srnanmasl kolay olmasa bile prensiptebu iki kainat birbirinden bir hayli farkh olmah&r. ve bu, bilimin, dinin varorugiddiasrhakkrnda tamamrylasessiz kalmasrgerekti$inin,halindenmemnunve ayarncl hiikmiinii sarsar.Bir yarancrdoSaiistiizekinrn varhgr ya da yoklugu agrkbir bigimdebilimsel bir sbrgudur,pratikte t"tttg*"rrz olmasabile Aynca dinlerin milyonlarcaimanhyretkilemekigin bel {ya da_heniiz). bagladrgr her mucize hikiyesinin yalanlanmasr ya da ciosrulanmasr da oyledir. isa'runbabasr bir insanmrydrya da do$umuesnasrnda annesi bakire miydit Yanrrlar her ne olursa olsun 6ir hiikme varabilmek igin arda kalan yeterincebulgu vardrr,bu hala prensiptemutlak bir cevabrolan tam anlamrylabilimsel bir sorgudur, Evtt veya hayu. isa Lazarus'uyeniden diriltmip midir? earirha gerildikten iig giin sonra kendisini tekrar hayata diindiirmiig mtidiirl Benzer rotul", iEin birer cevap vardu. Pratikte kegfetsekde kegfetmesekde ve bunlar tamamenbilimselgergeklerdir. Konuyu beriaklagnrmakigin -ige kullanacagrmnyiintemler,dmacauygun bulgulanngiinjen giine ya.rarhale gelmesimiimktin olmasada, bagtanson" u. kaulrkszia bilimselyrintemlerolmahdrrlar.Meseleyidramatizeetdgimiide,bir dizi kayda deger ay.ntnln orraya grkmasryla,adli aikeologla.n qNA bulgusu sayesinde isa'mn gergektende biyorojik bir babasr olmadrgrnrofiaya grkardrklannrhayal edin. omuz siiken ve soguk bir iislupla gunabenzers<izler sarfeden din savunuculannrgciziiniiziin

'lhnrr

l{iptrtczi

63

oniine getirebiliyor musunuz?'Kimin umurunda? Bilimsel ispatrn teolojik sorgularlauzaktan yakrndanalakasryoktur. yanhg otorite! Biz yalnrzca en Eoztimsiiz sorular ve ahlaki degerlerle ilgileniriz. Ne DNA bulgusununne de diger bilimselifadelerinbu konuyla higbir ilgisiolamaz.' Ashndabunu komiklik olsundiyes<iyledim. Bilimselispatrn, cgerherhangibir tanesigrkagelirse, degerlendirileceginden u. gikl.r. grkanlacaSrndan emin olabilirsiniz,NOMA poptileidir gi.inkiiTann Varsayrmr lehinde bagka bir bulgudahayoktur.Dinselinanglehindeki en rinernsizbir bulguyu ele gegirdiklerianda bile, din savunucularr NOMA'yr pencereden drgarr atmakta hig vakit kaybetmezlerdi. eok yonlii ilahiyatgrlar bir kenara dursun (cemaatlerininkoltuklannr kabartmak adma her ne kadar kendileri gibi bilge olmayanlara mucize masallan anlatmaktan mudu olsalar bire;, sciziimona mucizelerinbirEok inanglan ugruna edindikleri en giiglii _imanhnrn manugr sasladrgrndan giiphelenirim;ve mucizeler,ner bir biEimde bilimin ilkelerinerecaviizetmektedir. Roman Katolik Kilisesibaztzamanlarda NoMA'nrn pepinde kogar goziikmesinekargrn,madalyonunoteki yiiziinde mucizelerin verimini azizligin itibarr adma zorunlu bir yetedik olarak belirler. Eski Belgika Krah, ktirtaj karEsrndaki duruguyla bir aziz adayrdrr. oliimtinden bu yana kendileiini ona adamrgduacrlann herhangi mucizevibir iyilegmeyasayrp yagamadrklarmr orraya qrkarmak iqir ciddi aragtrrmalaryaprlmaktadu.Dalga gegmiyorum.Bu hukuksal bir olaydrr ve tipik bir aziz hikdyesidii. Bu meselenin Kilise dihilindeki daha bilge camialar iEin bir uranc kaynagr oldugunu diigiiniiyorum.Qok ycinlii srfatna layrk bir ."mirnro n.J"n Kilise,de kaldrgrilahiyatgrlarahem keyif verenhem de kafalan kanstrranbir gizemdir. Mwize masallanyla yiizlegildiginde Gould biiyiik bir ihtimalle agafrdaki satrrlarasert bir yanrt verirdi. NoMA'nm tiim meselesi, gift taraflr bir anlagmaolmasrdr. Din, bilimin sahasrna adrm attr$r ve mucizelerle gergek diinyaya burnunu soktugu anda, Gould'un savundulu anlamrnryitirir ve deyim yerindey-se bel kemigi krnlrr. (Gould'un dine ytikledigi anlamrn' yanhgirgr ortaya grkar ve savunulamazhalegelir) Ancak $unu unutm"ytn [i Gould'un savundu$umucizesiz din kilisedeoturan ya da vaaz veren ilahiyatgrlanngogu tarafindan onaylanmamaktadrr. Ashnda bu din tanrmr onlar igin biiyiik bir hayal krrrkhgrdrr. Alice'in Harikalar Diyan'na diigmeden evvel krz kardeginin kitabryla ilgili yapugr yorumu uyarladr$rmrzda, mucizeleryaratmayanve dualara kargrlik vermeyenbir Tann'nrn vasfi ne olabilir? Ambrose Birece'nin .dua etmek' fiilini nasil akrlcrhkla tammladrgrnrhatrrlayrn: ,Kiinatrn

64
i'

.ANITI YANILGISI

kanunlanruntek bir talepginamrnafeshedilmesini talep etmek. Bu, itiraf edildigi i.izerealgakf" bir taleptir.' Tann'nrn, kazanm"lanna yardrmettilini diigiinenatletlervardr (yanikaynlmaylen az kendileri kadar hak eden rakipleri kargrsrnda), Tann'run kendilerinebir park - yeri ayrrdr$rnainanan motorlu arag siiriiciileri vardrr, dolayrsryla, biiyiik bir olasrhklabagkasrnr bu hizmettenyoksun brrakacaklardrr. Bu tarz'teizm utang verici diizeydeg6zdedirve NOMA kadar akrlcr olan herhangi bir geydenetkilenmesi(yiizeyselolarak) pek mi.imktin degildir. Her geyeragmen, gelin Gould'a kulak verelim ve dinimizi krparak bir gegitmiidahalesiz, asgaribir dizeye gekelim:rnucizeler, Tann ve bfzim aramrzdakiiki ycinlti(rgrse/ r/errg imin, frzik kurallarnm kurcalanmaslrun ve bilim sahasma tecaviieiin olmadr$rbir din. olsa olsa giiyle olur; kiinann ilk formlanna deistik bir girip, zamanm bollugu igerisindeytldular,elementler, kimya ve gezegenler geligir ve hayat evrimlegir. Bu kesinlikle elverigli bir ay.gma mrdu? NOUR, bu daha gosteripsiz ve iddiasrz dindegiivenlicesagkalabilir mi? bir fikir <ine siirerim, miidahale etmeyen bir NOMA Tan.sr, ibrahim'in Tan''sndan daha becerikli ve iyi olmasmrn yanr srra, insafh ve dogru incelendigindeaynr zamanda bilimsel bir varsayrm olmayr siirdiiriir. Tekrar bagadoniiyorum: diger yavagevrim gegiren zek6lagn haricinde yalnn oldugumuz bir kiinat, zeki tasanmr kendi varolugundan sorumlu olan, bir ilk yol g<istericili kiinattan oldukEa farkhdrr. iki farkh Eregitteki kiinatr pratilte birbirinden ayrrt etmenin gok kolay olmayaca$rnr kabul ediyorum. Yine de, g<iziimsiiztasarrm varsayrmrhakkrnda tamamen <izgiinolan bir gey vardrr ve en az bilinen tek alternatif kadar ozgiindiir: son derece agrk kademeli evrim. Bagdagmaz bigimdefarkh olmayayalandrrlar. Evrim, egsiz bir bigimdeihtimalsizlikleriningergekgi amaglarkapsamrncia kendilerini eleyecegivarliklar igin bir anlam kazandrrmrErr. Ve Boliim 4'te gcisterece$im iizere,bu konunun son sozi,i olarak, Tann Varsayrmr'nr biiytik bir giigletahrip ermeye yakrndflar.

Buvur Due DENryi

?u" Deneyi, eger eglendirici olmasaydr acrnakh oldugunu di.igiineceBimiz bir mucize incelemesidir: hastalar igin dua eimek onlan iyilegtirirmi? Dualar gogunluklahastakigilerigin edilir, kigisel ve gayri resmi bir taprnma igidir. Darwin'in kuzeni Francis Galton, dua etmenin insanlar igin yararh olup olmadrgrnr bilimsellikle

Tannllipotezt

65

ara$hran ilk kigidir. Her Pazar, ingilteregenelindeki kiliselerde,fiim toplulugun kriliyet ailesinin saghgrigin alenen dua ettigine dikkati geker.Yalnzca en yakrnlar:u;nlrzy^da en sevdiklerimiz tarafindandua alan biz digerlerini diigiinecek olursak, acababu durum son derece tuhaf ve faydasv degil midir?' Galton bu durumu incelemeyealdr ve istatistiksel bir farka rastlamadr. Her haliikardaamacrdalga geqmek olabilirdi, trpkr rastgelesegihnig arazi pargalannadua edip bitkilerin daha hrzh yetigip yetigmeyeceSini gormek istediiinde oldugu gibi. (yetigmediler) Daha yakrn geEmigte, fizikgi RusselStannard(Ingiltere'nin en tarunrru$ iig bilim adammdanbirisi ki buna deginecegiz) dua etmenin hastalann saghgrnriyilegtirdigi goriigiinii deneyselolarak srnamak igin, (elbette)Templeton Vakfi'nrn sermayesini sunacagrbir girigime agrrh$rnr koydu;r*ei Bu tarz deneylerinkitaba uygun yaprlabilmesi igin, doubleblinded' prosediiriine uyulmasr gerekir ve bu kurala katr bigimde mu$tur.Thmanlamryla rastgele segilen hastalarbelirlenir,ilk grup k grubu (duaedilenler), digeriyse kontrbl grubu olarak belirlenir edilmeyenler.)Ne hastalar, ne doktorlar ne hastabakrcrlar ne de r hairgi hastalaradua edilecegini ya da hangilerinin kontrol i oldugu bilmez..Ancak deneysel duayr edenlerinher kim igin edeceklerse isimlerini bilmeleri gerekir; aksi takdirde, belirlenen $iler haricindeki ilgisiz kigiler igin dua etmenin ne anlamr olurdu? duacdarahastalannyalmzca<inismi ve soyadmrnilk harfini yeterlidir. Cdriiniige gore bu sayedeTann dogru hastane nrn yerini tam olarak saptayabilecekti. Boylesi deneyler yapma fikri bagta dalga gegilmeye son aqrknr ve beklenildigi gibi bu proje de bu olumsuzluklarr rEnr.Bildigim kadanyla Bob Newhart' bununla ilgili bir skeq rg$tr, ancak yine de sesindeki kararhhgrduyar gibiyim:
Ne s<iyliiyorsun Thnnm? Beni kontrol grubundan oldu$um igin tedavi edemiyorrnusun?...Ah anhyorum, teyzemin dualan yeterli degil. Ama Tanrrm, yan yataktaki Bay Evans...O neydi Tannm? Bay Evansher giin binlerce dua aldr <i'yle mi? Arna Tannrn, Bay Evanso kadar insanr tanrmaz ki... Ah, ondanyalnrzcaJohn E. Olarak bahsettiler, Ellsworthy'yi kastetmediklerini nasrlanladrn?... Ah John evet, hangi John E.'ye dua ettiklerini anlamak igin her geyi bilme yeteneginikullandrn. Ama Tanrun...
r Odord Universitesi dahr 6nce bahscttigim Rcktiirenii s.Ttigindc, Ak.dcmi Uyclcri onun sa![!rna iiq gece d eda iqtiler. Bu ycntcklerin tgfincfisibdc, bit katplrk konu;mrsr yapmak istcdi vc cana yakrn bir yorum yry'Kendirni gimdidendaha iyi hissediyorum.' :f - Bir deney prcscdiirg dency esnalnda, danc&lcrin ve aretormaolann, tcstio g0nccl atamalar gerqeklclatn tcst grubu vc koatrol gnrbunuo durumlenn bilmcrrleri tluilaI konrdycn, staod-up samtgsr ve iktiir. (hapl/ar.wikipedie.orgAriki/Bob_Ncwhart)

65

TANR.I YANIT,CI.SI Tiim

alaylan

yrlmadangahgtr ve Boston yakrnlanndabulunan zihinBlden Trbbi Akademisi'ndeki bir kardiyologoranDr HerbertBenson <inderliginin kontroliindeki 2.4 milyon dorarrrkTempletonsermayesi harcandr. Dr Benson'rn daha <inceleri s<iyledigi bir siizeTempletonbaskrsrndan grkan bir makaledeyer verilmi$ti,lTrbbi olgularda gefaat(aracrhk) dualarmrn etkisinin ispatrnainanmak yiikselmektir.' Ar"go.,n"nr' saslam ellere teslim..edilmigolmasr giiu"r, vericiydi ve gi,ipheciler tarafindan berbat edilme olasrhgr dtigtiktii.Dr Bensonve takrmr altr hastanedeki 1802 hastayrgozlemlediki bu hastat"rrnlr.p.i k;;;; baypas.ameliyaugegirmigti. Hastalar iig gruba aynldr. riirinci gr,rp dua aldr ve bunu bilmedi. Grup 2 (kontiol grubu) dua almadr ve bunu bilmedi. Grup 3 dua aldi ve bunu bild"i. Grup r. "l crup z kryaslamasr aracilrkduala'nrn etkisinismamakiEinai.cr"p 3 birinin dua ettigini bilmenin ortaya grkarabilecegi psikosomatik etkileri rest etmek iEindi. Duacrlar iig kilise cemaadnden oruguyordu, Minnesora, Massachusens ve Missouri, bu tig kilisenin konomo irastanelerden oldukg irzakn. Duacrlara,agrkhnigr iizere,dua edecekreri hastarann yalnrzca <inadla've soyadlarrnrn ilk harfi sdylendi.Bunu miimkiin olabildigince standartlagtrrma k deneysel ahgtrrla/a . -i. Li, gek i lde saglanabilirdi ve dolayrsryla tiim duairlaradjualrnnrnigi;;s" c-iimleyi de katmalan sciylendi,'gab.u!,saghkftbir iyilegrhe ".i"*flir."ryon olmamasryla birlikte baganhbir ameliyatigin.'American I1.."-r, Journal (Amerikan Kalp Dergisi) Nisan 2005 sayrsrnda bildirilen sonuqraroldukga beliriindi. bua edilen ve edilmeyenhastalar. arasmdafark yoktu. Dua Jailaigirri bilen ve dua edildigini ya da edilmedigini bihlyenler arasrndabir fark vardr; ancak bu olurnsuzycindeydi.Duarardanyararlandrklannr bilenler, bilmeyenler e nazaran, yan etkilerdendaha'f azla acrgekti l"r. Tan. bu grlgrngirigimi krnadrgry gcilyepek igin hafifge."""i.rd,r*rg mrydr? Kendileri igin dua edildigini bilen hasial.nrr ronug itibariyle fazladan strestenzarar gcirmiig olmala. daha olasrydr: Aragnrmacrlann deyimiyle'performansanksiyetesi'. Aragnrmacilardan birisi olan Dr charles.Betheag<iyle demigti, 'Bu onlan "dua rakrmri" f"g'1"."t 'olabilir?, hasla mrytm?i' dtigtncesiyle kararsrzlagtrrmrf h9t Giintimiiz dava agmamerakhsr toplumunda,kalp r"h"r*,rlrklanndan zarar goren bu hastalann,deneysel dua aldrklarrnrbilmelerinin bir sonucuolarak, TempletonVakfr aleyhinde eylemniteligindebir dava aqmaya yeltenmig olabileceklerini umut .t*Lk fazla midrr? aragrumanrn ilahiyatglarca krnanmasr hiE gailrficl degildi gtinkii bu deneyin dinie ialga gegme kapasitesi vardr ve

cesurca gogiisleyen araghrmacl grubu

hiq

TannHipotezi

67

bu ilahiyatgdan mutlaka krzdnrdr. Oxford'lu ilahiyatgr Richard Swinburne, ara$trmarun bagansrzh$rmn ardrndan y azdtfrryazrsmda, gu baglamda aragffmaya kargr grkn; Tann, dualara yalnrzca iyi sebepler dihilinde edildigindecevapverir.btT) Rastgele birisi igin degit ama belirli bir kigi igin dua ermek,srrf double-blindedprosedtrlii bir deneyin tasanmmdaki rastgelelikytiziinden saglam bir mantrk tegkil etmeyecektir.Tann bunu anlar. Bu, ashnda Bob Newhart'm taglamasmrn esas fikriydi ve Swinburne'de bunu do$rulamrgtr. Ancak Swinburne raporunun diSer krsmrnda,bizzat taglamanmda citesine geger. ilk defa olmamak kaydryla, Tanrr tarafrndan yrinetilen bir diinyadaacrgekmeninhak verilecek bir y6ntinii bulmayagahgrr: Acr gekmelerimbana cesaretimive sabnmr g<isterme fusanru sunar. Size, duygudaghf, rnragiistermeyi veacrlanmr hafifletmeye yardrm etme fusannr tarur. Ve topluma sundugu firsarise,guyadabugegit aqlanntedavisinin kegfi igin yiksek miktarda para harcarup harcanmayacaSmrn bir karara baf,(anmisrdrr. Iyi bir Tann acr gekmemize iiziilse de, en gok ilgilendigi Seytesinlikle ve kesinlikle her'birimizinsabrr,sevgive biiyiikliik gcistermemizdir ve dolayrsryla kutsalbir karakter olmamrzdr. Baa insanlann kendi iyilikleri igin berbat bir gekildehasta olmalan gerekirve bazrinsanlar isedi$erinsanlara onemlisegimler saglamalan iginhasta olmaya ihtiyag duyarlar. igteyalruzca bu yolla,bazr insanlann olduklaninsan tipi hakkrnda ciddi kararlar vermelerikonusunda cesaretlenirler. Dif,erleri iginse bir hastahk bu kadarfaydah.defildir. Bu giiliing usavurma'eseri teoloiik zihnin agrrrtipik bir ornegidir. Bana Swinburne ve Oxford'lu meslektagrmrz Profesor Peter Atkins ile birlikte kanldrgrmrz bir televizyon panelindeki rizel bir durumu hatrrlatr. Swinburnebir noktada Holocaust'u.iavunmayayeltenmigti ki bu ashndaYahudilerecesurve asil olma sunmaktrr.Swinburnebu temeledayanarak bunu yapmak istemigti.Peter Atkins giddetli bir bigimdegtirledi,'Cehennemde giiriiyesin." Swinburne'iin makalesinin ilerleyen btiliimlerinde tipik bir ilahiyatgr manfik daha gcizegarpar. Emin bir tavrla gu fikri one si.irerle$er Tann varhgrmkamtlamak isteseydi,kalp hastalanndan olugankargrt iki grubun (kontrol grubu ve deneysel grup) iyilegme istatistiklerinibelli belirsizerkilemekten dahaiyi yollar bulurdu. Eger Tann var olsaydr ve bizi bunaikna etmekisteseydi,'diinyayr dogaiistil-

' Muhakcme, maaokh diigiirnmc ! 2. Dfinya Savegrndeki Yahudi katliam ' Bu karp}kh ctkilepimson yapodan akcanlarakhaarlaarnrgur. Swinburne'nintipik tcoloiisini ait bu yorumu, Hirolima hakkludaki oldukga bcozcr yorumuyla dncedcn[aret edihDitti, Existenceof God (Tanrfnrn Varbgr),sayfa264: 'Hitogima atonr bombasryla yok olen insanlanosayrsnrnbir kigi azaldrlrnr varsayahm. Egcr b6yle olsaydqcesarctve helden anlamaadrnafrrsatlarazahidr...'

68

.TANRI YANII..GISI

mucizelerle'doldurabilirdi. Ama Swinburneen sonunda agzrndaki baklayrqrkanr: 'Ancak, zaten Thnn'nrn varh$rnadair y.t.ili k.rut mevcuttur ve bu kadar gok kamt bizim igin iyi olmayabilir.' eok fazlakanrt bizim igin iyi olmayabilir!Tekrarokuyun. eok fazla kanrt bizim igin iyi olmayabilir.Richardswinburne,y"ktn zamanda emekli olmug,ingiltere'nin en itibarh ilahiyat profesiiiti unvamnrnsahibidir u'e Ingiliz A,kadarr.sr'nin bir riy,esidir. Eger ihtiyag du;duguaue hiya tr 6oy/e 6rnn yse, s'rin 6urne'un dr(er/ennden pek' de 7a rk/t 1/a bir ilahiyatgr olmadrgrnrbilmelisiniz. Belki de siz ilahiyatgrya gerek duymuyorsunuzdur. swi nb urne, aragurmarunbaga'srzh$au$ramasmrnardrndan, bunu yadsryantek kigi degildi. Muhterem Raymond Lawrencc J. New York Times'daki kdgesiniccimertge kullanarak, sorumluluk sahibi dini liderlerin aracrlk dualanrunbir etkisi olup olmadr{ryla ilgili herhangibir kanrtrnbulunamamasrndan dolayrrredrr,.derin bir oh gekeceklerini' izah etmigtir.('rs,Eger Benson ara$trrmaslduanrn giiciinii gozler dniine sermeyi bagarabilseydi, aptz degigtirecekler miydil Belki hayrr ama,diger birgok pap^zn ve ilahiyatqinrnboyle yapaca$rndan emin olabilirsiniz. MuhtCremLawrence'in yazrsren 'Gegenlerde Eok gu ilhamla hanrlanrr: bir mesrektaflm, kocasrnrn yanhgtedavi edilmesindenottirti doktorun birini itham eden dindar ve iyi eSitimli bir kadrndan s<iz etti. Doktorun sugu,kocasmrnriliime yaklagtrf, r giinlerde yeterinced ua ermemekmi g.' Diger ilahiyatgrlar NOMA taraftan septiklerle duayr b<iylesi bir yontemle aragtumanmpara kaybr oldugu koirusundatirlegtiler gtinkti onlara gciredogaiistii etkiler barizcebilimin menzili drgrndadrr. Ancak,Templeton vakfi gahgmayr finanse ediptam destegini verirken, siiziim ona aracrhk duasrnrn giicii en azrndan yalnrzca prensipte bilimin menzili drgrndaydr. Double-blindedprosediirlii bii deneyin gergeklegtirilntsimtimktindii ve bu yaprldr.olumlu bir sonugeide edilebilirdi.. Ve eger riyte otsaydr,tek bir apglojist (din savunucusu) hayaledebilirmisinizki bilimselar"gtrr-"t rt dinselmeselelerle ilgisiz oldu$u temelinedayanrp,bu sonucureddetsin? Elbettehayrr. Aragtrrmamnolumsuz sonuglannrninangtrla. saismadrgrnr bildirmek . gereksizdir. Deney duacilannm bir krsmrn r saglalan Missouri ibadet Hizmetleri miidiirti Bob Barth g<iylebir yorum yapm$tr: 'inangh bir insan bu araghrmayr ilgi gekici'bulabilir fakat biz zaten gok uzun zamandtr dua etmekteyizue dua etmenin ige yaradr$rnr g6rdiik, bunun ip yaradrgrnr biliyoruz. Bu deney,dua ve dinsellik aragtlrmaslrun yalnzca ilk adrmrdu.'Evet, dogru: Duarun igeyaradrgrnr inancrms yoluyla biliriz, o haldeegerbunu kanrtlamayr bagarmazsak isredigimiz sonucu alana kadar yrlmadan E"hgmaya devamederiz.

Tanrr Flipotczi

69

Nnvlrrp CHeuneRLArN Evniucirnn Oruru

NoMA'da lsrarcrbilim adamlan,popiilist yaradrhggrhk tehlikesinin neden oldugu olasr bir gizli dtirttiyii iizgiin Amerikan siyasetinin giindemine tagrrlar; Tann Varsayrmr'nrn bilime kargrbagrgrkh olmasr. Amerika'nrn bazr b<ilgelerinde bilim, iyi organize olmug, saSlam siyasiba$lannlan olan ve her geyinotesinde smrrsucafinanserdil.n bir kargrtlrBrn saldmsrna maruz kalmaktadg ve evrim o$rerimi ana hedeftir.Bilim adamlan korkulanndan dolayr affedilebilirlergiinkii tiim arapurmasermayesi enindesonundahiikiimetge sa$lanmaktadrr ve segili vekiller tahsilli segmenlere hizmet ederken aynr zamanda cahil ve taraflr segmenlere de hizmet etmelidirler, Boylesi tehditlere cevaben bir evrim savunmi lobisi olugturulmuitur. Bu topluluktaki bireylergogunlukla,dikkat gekici bir biEimde, Eugenie scott <inderligindeki National center for Science Education(NCSE)(Milli BilimselEgitim Merkezi)tarafindan temsiledilir. Eugeniescomyakrngegmigte kendi kitab' Evolution vs creationism'i (Evrim YaradrhEgrlga kargr) yazmrg, bilim adrnaeylemler yapanyorulmaz bir eylemcidir.NCSE nin ana siyasalhedeflerinden biri de 'mantrkh' dinsel gtiriigii kegfetmekve harekete gegirmektir: kiliseyegrdenhalkrn arasinda,'evrimle bir sorunuolmayanve bunun inanglarryla ilgisiz oldugunu (ve hatta inanglarmr destekledigini) diigunen erfteri ve *aoinfar. Evnm savunmatbbi-si,yaradrrigrn dinin edrm kotiiye Erkarmasrndan srkmtrgekenruhban srruflan,ilahiyatgrlar re a$n tutucu olmayan inanghlann bu ana gririigii gerqevesinde iilgi gekmeyegahgmrgar. Ve ilgi Eekmeninyollanndan biri, gergekte uraylamadlgrmrz bir y<ine kaymak,yani NoMA'yr benimsemektir ve bu" bitimin dinin iddialanndan bagrmsrz olup, hig tehditkar ormadrgr lonusunda .hemfikir olmaknr. Neville Chamberlain evrimciler okulunun en iinde gelen aydrnlarrndanbiri de filozof Michael Ruse'dir. Ruse,yazilarr ve agngr &valarla yaradrhggrhk kargrtr giiglii bir savaggrdr./"rel Ateist oldu$unu lldia ederancak Playboy'dakimakalesi goylebir yaklagrmdadrr; biz bilimi sevenler, diigmanlanmrzrn dtigmanrnrn dostumuz oldu$unu anlamahyn. Evrimciler srizde . miittefiklerini aga$rlamakta gok zaman kaybederler. Ateistleryaradrhggrlara kargrhk vereceklerine cana yakrn Hristiyanlan kiitiilemekiginbol bol nefes tiiketirler.John Paul II Darvinciligi destekleyen bir mektup yazdrSrnda,

70

TANRI )'AN]LGISI Richard Dawkins kendisine giiyle yamt vermigti:papa ikiyiizlii birisidirve bilim hakkrnda siiylediklerinde samimi olamaz. Bu aErklamayr yapmak yerine agrk siidii bir tutucu olrnasmr yeglerdim.

uzman bir goriigagrsryla Ruse'nin bu konuyuHitler kargrtr miicadeleye benzetmesindeki yi.izeysel gekiciligi fark edebilirim: 'winston churchill ve Franklin Roosevelt,stalin ve komiinizmi sevmemigtir. Ancak Hitler'le savagrken Sovyet giigleriyle birlikte davranmalarr gerekti$inisezmiglerdir. Her tiirdenevrimciyaradrhffrhkile savagmak igin bu <irnekte oldu$u gibi yan yanadurmahdu.'Ancak en sonunda meslektagrm, chicago generikgisi Jerry coyne'nin Ruse hakkrndaki sozlerine kulak verdim: Rusesavagrn gergekdo$asrm kavrayamamrgorBu savag yalnrzrt evrim ve yaradrlrEgrhk savagr def,ildir.Dawkins ve Wilson gibi bilim adamlannag<ire[E. O. !?ilson, meghurHarvard'h biyologl,gerEek gekigme rasyonalizm ve hurafeler arasmdadrr. Bilim rasyonalizmin yalmzca bir tegkilederken, din hurafenin en bilindik geklidir. .formunu Yaradrhggrhk, sadece en giiglii diigman olarak gordiikleri geyinbir belirtisidir:din. Din yaradrhgqrhk olmadanvar olabilirken, yaradrlrggrhk din olmadan var olamaz.(ffi) Yaradrhggrlarla ortak bir yanrmvardr. chamberlaii okulunun aksine, onlar da trpkr benim gibi NoMA ve aynk otoritesiyle ilgilenmeyecektir. Bilim sahasrrun bagrmsrzhgrna saygrduymak bir kenara dursun, yaradrhggrlar kirli pengeleriniher yere geqirmeyi gok iyi becerirler. ve ahlaksrzcasavagrrlar.Yaradrhggrhktaraftarr avukatlar Amerikan tagrasrndakikamu davalannda, ateistligini uluorta biftliren evrimcilerinarayrgrndadrrlar. ismimin bu durumlar dihilinde kullanrldrgrnr biliyorum ve bunu esefle kargrhyorum. Bu etkili bir taktiktir qiinkii rastgele segilen jiiri topluluklannrn iginde, ateistlerin seytanmkrhk degigtirmig hali oldukian bilgisiyle yetigtirilmigolanlar murlaka vardu ki ateistler ya pedofil (qocuk saprir) ya da'ter<irist' muamelesi gortir (giiniimtiz salem cadrlanr ve McCarthy Komiinistleri2 gibi). Beni kiirsiide yakalayan yaradrhggr bir avukat, su soruyu yonelterekbir anda iiiriyi kazanabilir: 'Evrim hakkrndaki bilginiz sizi bir ateist olma y6niinde etkiledi mi?' Bu soruya aniden evet demek isterim ancak bunu yaptr$rmdaiiiriyi kaybederim.Bunun aksine,laik ve hukuki agrdandogru bir cevap verilebilir:'Dinsel inanglanm, ya da inangyr,hgrm,6zelbir meseledii.
"".&/'z-/: zla -4aanj(2.9/a.(aab4e, cadtz(k s<g{aran /?(adn ast/d6rr, rs1 kadn 6apse atrft1. t']' dcvrindc senatdrliik y_apan McCarthy'nirisnr! lideri olduf,u r",iLo-ii"iri it"iekedn ba.Fru 9oslk savag qektigi, komiioist cadl avr harekctine isinr kayna$ olorugrur.

Tanrr Hipotezi

7l

Nc bu mahkemenin amacrylane de bilimsel gahgmalanmlaen ufak bir ilgisi yokrur.'Dogrusu bu ifadeyi de kullanamazdrm ki scbebini B<iltim 4'te agrklayacagrm. The Guardiangazetecisi MadeleineBunting,'Akrlcr amagla. olan lobi neden Richard Dawkins igin Tann'ya g-iikreder?' baghkh bir makale yazmrgtr./dt, Bu gazetecininMi;ha;t Ruse haricinde birisinedanrgnsrna dair bir belirti yoktur ve makale sanki Ruse'nin kaleminden grkmrg gibidir.r Dan Dennett,RemusAmca'dan2zeki bir ahnn yaparak Bunting'e karyhk verdi: Bu iki lngilizin (Madeleine Buntingve Michael Ruse) Amerikanhalk yaganusrndaki en bilindik entrikalardan harap olmalanm komik buluyorum(akilo amag liSrnde lobisi nedcn Richard Dawkins igin Tannya tegekkiii etmelidii,Man 27l. Tavpan tilki tarafi ndanyakalandrgrnda ona yalvaru:'Ah, liirfen,liitfen Tilki, ne isiersen y"f "rrr" beni gu korkunggalrya atrna!'Aslnda,gablannarisrnda giivende olacaktrr v9bunutilkininagzrmaramak iginyapar. Amerikanpropagandacr lfilliam Dembskiakrlci amacrn

varartna saf,lam gahgmalandevam enirmesini soyleyerek Richard Dawkins'le dalga gegen bir yazr yaz.drgrnda, Bunting ve Ruse buna aldandrlarl .Oh Tannm, Tilki; samimi iddianrz (evrimselbiyoloji bir yaratro Tann fikrini giriitiir) fen smrfindabiyoloii dersini tehlikeyeatmaktadr qiinkti bunu ci$retrnekkilise ve devlet arasrndaki aynnu bozacakbr!' Dogru. Aynca, bakireykendogumun imkinsrz olduSunu bildirecefi igin fizyoloji dersini de hafiflermelisi
niz...t"tzt

Ncry York Timcs 22 Ocak 2(X)6sayrrndaki,heon-seyrlrt (w gok d:ha sa6lambilgilcr sunrnt gazrtcci Judirt diiFiigiindc'iqin dc ayru py soytioebilir--Gencral MJntgomcry'nin l.h:T"t".llaflci'Kozmoloiiler.tcrs 'Mos&ova'ye FE$.n llk Kur.t ayak basmayrn'idi. Belki de GazcrocilikBiliai igindc bir ilk Kural olr-t O" 'Ilichacl Rusc'darr bepka birilcriyle de riiponai vaprn.' :* vah Disncy ka.llccri r* Fmbriyonun gdititriadc bir saflra

mesele, Tavgan'rn hiir yaka'prda eklenerek, Eahlardan biyolog Jll !" PZ-Myers tarafindan dikkatle ele ahnmrytr. Myers'rn pharyqgular blog'u etkili bir sagduyuadrnaemince dikkate almabilir.('n, odtin vermelobisindeki meslektaglanmm isterisremez aldaucr olduklanmima etmiyorum.NoMA'ya igtenlikle inanmrg olabilirlcr, 6kir ay'hkla'nda ve konunun detayia'nda nasil ozlagtrklanni kavrayamamamara$men. Bu sorunun pegindengitmeye gimdilik -hakkrndaki prek yoktur fakat bilim adamlannrndinsel -.r"1.1". ortahga doktilmiig bildirilerini anlama arayrgrnda olan birisi, siyasi gartlan goz oniinde bulundurmayr unurmamahdrr: gergekiistii medeniyet savaglan arflk Amerika'yrpargalamaktadrr. NoMA tarzr 6di.in vermeyedaha sonraki b<iliimlerde tekrar dcginecegim. $imdi :

72

I'ANRI YANII.,GISI

agnosrisizm, bilgisizlif,imizin yavagyava$ yontulma olasrh$r ve Tanrr'nrn varhgr ya da yokluguyla itgilikararsrzhgrnbelirli bir olEtide azalnlmasmr inceleyelim

Kuqur< yE$iLADAMLAR
Bertrand Russellnhikiyesininuzayda bir demlikdegil,uzaydahayatla ilgili oldugunu varsayrn;bu da en az sagan'rnuniturmaz inkirnrn konusukadar cesaret gerektirir.Bu varsalrmta" gu.urr*eyiz ve ram anlamrylaakla yatkrn tercdurugagnostisizmdir. Ancak b,, u"rr"yrartrk bog bir varsayrm degildir. Hlmen agr'ihtimalrirrit ,"r.-fyir. Elimizdeeksik ispata dayahilginqbir buigu orur ve kar"rsrrtrgrmr, azaltacak ispann qriin_u t<ayaiaeuitiriz.iger hiiktimetimiz, sadece yori.ingede gezinen demlikleriaramakmaksidrylapahaht*r"rr."pr"r" yan.m yapsaydr hakaret etmek isterdik.Ancak, ieki yaban.rt".a"n sinyalleralabilmck umuduyla gokyiiziinti rarayanradyo r"t.rt oft"i kullanarak, DDVA adma p"r"- h"r."mayr rakdir edeLiririz, 'Drgr otinya Varhk Aragnrmasr. carl Sagan'r diinya drgr yagamrigtenrikle inkar etmesiyre <ivmiigriim.Fakat olasrhgrkestirebilmekiqin neyi bilmeye ihtiyacrmrz oldugula ilgili agr'ya kagmayan birdegerfendir-" f"f"[ili. (vesagan yaptr). Bu siireg,en aandan bilgisiz -ldogumo, l,;"u u"9irkl"rii,n bir liste-sini grkarmakla baglatrlabilir,trpk5"paol o.ui..,in tanrmryla, olasrhkla' bir ?raya getiren tinrti br'ake Equation'da (ore.i Denklemi) oldugu gibi. -Bu denklem,kiinatta bag,ms,zbir bigimd. medeniyetlerinsayrsrnrn tahmin "t-Jk iqin yedi *.iirnin o ..t"L1iT.g.lgiren j#:T-qifbtriyle. garprlmasrgcrektigi agrklamasrnr getirir. Bu yedi terimin ' aglrmr g<iyledjr; yrldrzla'n saylsr, yrldrzbagrna diigenDiinya benzeri sayrsr gu ve ya. Bezegenlerin da bu olasrrrk u. dr litr.ye koymayagerek ' diger terimler. eiinkii burada berirtmek istedigiri tek *; T- furmaj,*rT konu, bulf all hepsinin birinemez ya da maazzamhata pJyra'yra . tahmin edilebilir olmala'drr. Tamamen ya da hemenhemenramamen ,.. -. : bilinmezolan terimbirbiriyle qarprldrgmda, eldeedilen ,"nuf lirEok (uzayhmedeniyetlerinin tahmini sayrsr) o ka?ar hatahdrrki burada agnostisizm tek gi.ivenilir durugolmas koguluylason derecemantrkh goriiniir. ordek Denklemi'ndeki bazrterimler, ilk kez not arrndrkla' 7967 yilnda oldukla.ndan daha bilindik haldedirler. o tarihte, merkezi bir yrldrzrn yciriingesindekigtineg sistemi g;r.;"G;*; bilinen tek terimdi, buna Jripite. uJ s.iiir' uydu'sistemlerince saglanmrg krsmi benzerliHer de d6hil di. K6in attaki y6r ii ng:esdsistem savsry(a (916' en yafun ta6m(nfmiz, daha gayri iesmi .srradanrrk

Tanrr l{ipotczi

73

prensibi' egligindeki kuramsal rnodellere dayahydr: yagamakta oldugumuzyerde olagandrgr higbir geyolmamasrgerektigi hissi (bu prensipCopernicus,Hubble ve digerlerinintatsz tarih derslerinden do$mugtur.)Maalesef,uradanhk prensibi arkasrndangelen insancr (Boliim 4'e bakrn)Egerbizim giinegsistemimiz ilkeylezayrflatrlmrgtrr. gergektenkdinatta tek ise, bdylesimeseleler hakkrnda'kafa yoran varlrklarolarak, burasr, tam anlamrylaryagimak zorundaoldu$umuz tek yerdir. Varolugumuzuritiim meselesi, aynl zamanda gegmige yiinelik olarak, ug noktada olagandrpr bir yerde yagadrgrmrz fikrini sabitleyebilirdi. Ancak giineg sistemlerinin heryerdeliginedair giiniimi.iz tahminleri artrk sradanhk prensibi iizerine dayandrnlmamaktadrr; agk, dolaysrzispatla bildirilirler. Comte'un pozitivizminin intikamr spektroskop, tekrar iglerhalegelmigtir. Teleskoplanmrz digeryrldrzlar etrafindaki gezegenleri net bir bigimdegorecekgiigte degildir. Ancak bir yrldrzrn konumu, etrafinda dcinen gezegenlerinin yergekimsel etkisiylediizensizlegir ve spektroskoplar yrldrzlarrnspektrumundaki Doppler def,igimlerini grizler oniine serebilirler. En azrndan diizeni bozan gezegen biiyiik.olursa. Qogunluklabu yontem kullanrlarak, kitabrn yaz/,drgr srada 1.47 yldur yorilngeleyen 170 adet giineg ' sistemidrgrgezegenin oldugunu biliyoruzr"#iancak bu rakam kitabr okudugunuz srada mutlaka ytikselmigtir.$imdiye kadar bunlara biiyiik'Jiipiterler' dendi, qiinkii yalnrzra Jiipiterler yrldrzlannr giiniimiiz spektroskoplannrn kepifbolgesine itebilirler.' En aandan Ordek Denklemi'nin iinceleri sakh kalmrg, bir teriminin sayrsal iilgiimiinti geliptirdik. Bu durum, denklemin sunduguson deger hakkrndakiagnostisizminizin belirgin miktarda*. rahatlamasmr saglamrgtrr. Diger diinyalardakihavat konusundahali agnostik olmak zorandayn Ancak artrk daha az agnostik olabiliriz giinkii artrk biraz daha bilgiliyiz. Bilim agnostisizmibudayabilir, npkr Huxley'in Tann'run <izel durumunu yadsrmak igin gerqek goriiglerini budamasrgibi. iddia ediyorum ki, Huxley, Gould ve di$erlerininkibar kagrnmalanna ragmen,Tann sorgusune prensipte ne de sonsuzakadarbilimin sahasr drgrnda kalmayacaktr. Comte'un aksine, yrldrzlann dogasr ve y<iriingelerindekihayat olasrhgryla birlikte, bilim agnostisizmin sahasrna, en azrndanolasrhksalr akmlar yapabilir. Thnn Varsayrmr tarumlamam 'insaniistii' ve 'do$aiistii' s<izciiklerini kapsar. Farkr belirginlegtirmek igin, bir DDVA radyo teleskopunun gerEekten drgdtinyadanbir sinyal aldrgrnrhayal edin ve bu sinyal agrkgayalnd olmadrgrmrzr ortaya grkarmrgolsun. Bu saEma olmayan bir meseledir, srasrgelmigken, ne tarz bir sinyal bizi
| * olasrlksal, otasrl{a deir, Rom.an Katolik olasrlk felscfcsi

74

TANRI I'ANTI-,GISI

bunun zeki bir kayna$rolduSukonusundaikna eder?Soruyutersine gevirmekiyi bir yaklagrmdrr. Diinya drgrdinleyicilerinvadrgrmrzdan Ritmik titregimler haberdar olmasr igin, zekimula ne yapmahyrz? 7967'de titregimi ilk kegfeden bunu saglayamaz. radyo gokbilimci Burnell, 1.33 saniyelik hrarun hassasiyetinden Bell frekans Jocelyn etkilenerek, gaka yollu, sinyale giiyle bir isim koymugtur, KYA (Ktiqiik Yegil Adam) sinyali. Daha sonra gokyi.iztindeki farkh bir ikinci bir sinyalkegfetmigtir ki bu sinyal,KYA varsayrmrna frekansta biraz daha uygundur. Metronomik ritimler bir gok zeki olmayan fenomen tarafindan olugturulabilir, sallanan dallardan damlayan su damlalarrnakadar, kendinden ayarh ters tepki dongtilerindeki gecikmelerinden, zamanlama kendi etrafindave bir yiiriinge etrafinda dcinen goksel cisimlere kadar. Galaksimizdegu an binden fazla titregim bulunmugturve bunlarm her birinin trpkr bir deniz feneri rgr$r gibi etrafrmrzdasahnan,radyo enerjisigrkaran,diinen niitron yrldrzlanolduklan genelde kabul edilmektedir. Saniyelerle <ilgiilen bir kendi etrafinda donen yrldrzlandiigiinmek merak zamanqizelgesinde uyandncrdrr(giinlerin24 saardegilde, 1.33 saniyesiirdtigiinii hayal edin) ama notron yildln'lan hakkrnda bildiklerimiz zaten fazlasryla merak uyandrncrdrr. Asrl mesele, aruk titregimfenomenininzekinrn degiltemel fizigin bir i.iriinii olarak kabul edilmesidir. Beklemedeki kdinata sadece rifmik bir titrepimle zeki varlgrmrzt gcisteremeyiz. Asal sayilan tam anlamryla fiziksel bir siirecin olugturmug olabileceiini diipiinmek zor oldugundan, genelde tercihe dayahbir tarif olduklan ima edilir. ister asal sayilan saptayarakister diger yollarla, DDVA'nrn anlagrlrrbir diinya drpr ispatla grkageldiginihayal edin ve belki de bunu Fred Hoyle'nin A for Andromeda ya da Carl Sagan'rn bilim Contact eserlerindeki kurgu saurlannda siizii gegenqok genigmiktarda bir bilgi ve akrl gerekir? aktanmrizler. B6ylebir durumdanasilbir kargrhk vermemiz. Tapmmayabenzerbir tepki affedilebilirdiEiinkn bu kadar uzak bir sinyal gonderebilme.kabiliyetine sahip bir medeniyetin mesafeden gok daha iistiin olma ihtimali vardrr. bizden Ustelik bu medeniyet aktarma srasmda bizdendahailkel olsa bile, aramrzdakibumuazzam mesafeyedayanarak, mesajm bizb ulagugr zamanda bizden bin yrl (tabi bu aradakendi yapabiliriz. ilerideolmalan gerektigininhesabmr
,ra7/az.zzr2*etrzez/crc/

Onlar hakkrnda bilgi edinmeye baglayahm ya da baglamayahm, bunlar gok biiytik bir ihtimalle bir ilahiyatqmrnhayal giici.iniin kendisine sunabilecegiherhangi bir varhgr agar; tanrr benzeri varhklardan olugmug insaniistij yaratrk medeniyetleridir. Teknik baganlan bize do$aiislii goriinecektir, tipkr 21,. Yiizyrla rgnlananbir Orta Qag koyliisiinebizim diinyamrz.rn nasrlgririindiigii

-Iann

l-Iipotezi

75

gibi. Bu kiiyltiniin bir diziistii bilgisayara,bir cep telefonuna, bir hidrojen bombasrya da bir jumbo jete nasrl tepki verece$inihayal edin. Arthur C. Clarke'nin, Third Law (Uqiincii Kural'da) dedigi gibi: 'Yeterinceilerlemigherhangibir teknoloji btiyiiden farkszdtr.' Teknolojimizin ikram ettigi mucizeler eskileringdziine,sulan yaran Musa ya da su iistiindeyiiriiyenisahikiyelerindendahaazolaSaniistii gortinmeyecektir.DDVA sinyalimizin yabancrlan bize tanrr gibi ge)ebil)ilet, npki TaS Qap mededyederinde silah)ar, tdeskop)ar,' yarayan kibritler ve giinep tutulmalanm cincedensciylemelerine gibi. qrkagelen gtirmeleri takvimlerle misyonerlerin Tanrr muamelesi (ve hak etmedikleri kadarkullandrlar.) onuru sonuna O halde, en geligmig DDVA yabancrlanhangi anlamdatanrt degildirler? Hangi anlamda iistiin insan olurlar ancak dogaiistii olamazlar? Bu oylesinecinemlibir anlamdrr ki bu kitabrn kalbine iner. Tanrdar ve tann benzeri diinya drgr varhklar arasrndaki yatar. Zeki tanrmlamasrnr hrk, ozelliklerinde degil kcikenlerinde hak etmeye yeter karmagrkhktakivarhklar bir evrim siirecinin eonucudur. Onlarla kargrlagtrsrmrzda her ne kadar'tanfl benzeri g6riiniirlerse gciriinsiinler,baglangrEta tiyle degillerdi. Bilim kurgu 'World'deki (SahteDiinya) Daniel F.Galouye yazarlan, Counterfeit gibi, Eok daha iistiin bir medeniyettarafindan hazrrlanmrpbir bilgisayar benzetimindeyagadrgrmrzr bile one siirmiiglerdir (ve bu varsayrmlnnasrl giiriitiilecefini bilmiyorum). Ancak benzetimlerin de bir ktikeni olmah. Olasrhkkanunlan,dahailkelatalart olmaksmn aniden ortaya grkmalannrbtittintiylereddeder.Biiyiik bir ihtimalle (belki de ahgrlmadrk varhklannrDarwinci evrimin bir qegidine olana) borgludurlar: Daniel Dennett'in terminoloiisindenaltrsak,'gdk oltasrnrn'aksinebir qegitgiderekkarmagrkbir hal alan 'vingler.'{"r'e Gdk oltalan (tiim tannlar dahil) mucizelerdir. Gergekbir agrklayrcr gorevleri yoktur ve sagladrklanndan daha f.azlaagrklama isterler, Vinqlerse gergektenagrkhk getiren nesnelerdir.Dogal seleksiyon tfim zamanlann gampiyonudur. Hayatr ilkel gosterigsizlikten, karmagrkhgrn, giizelligin ve giintimiiziin btiyiileyici tasanmmrnbag Kesin d6ndi,iriiciidoruklannata$m$tr. Bu Briliim4'Tann Neredeyse Olarak Neden Yoktur?'un baghca iqerigiolacakur. Ancak oncelikle, gdsteren esas Tann'nrn varhgrna etkin bir bigimde inanmadr$rmr inanq giripmeden iince, tarih boyunca sunulan manu$ragrklamaya kurtulmakzorundayrm. hakkrndaki olumlu kanrtlardan

BOLUM 3

anrlnln Varh$r

Yoniinde Kanrtlar
ihhtyat kiirsiisil, bizim kurumumuzddyer alamaz.

T noMAsl nFFERsoN

ltrs6: Onivcrsitclctdc belirli bir konudr aragrrma vc 6grctim yapan birim.

78

TANRI YANILGISI

Tanrr'nrn varh$r ycintinde kanrtlar ytizyrllar boyunca ilahiyatgrlar tarafindansistematiklegtirilmig ve bunlara(yanhg anlagrlan'common - sa$duyu'yu saglayanlar sense da dihil olmak iizere)bagkalannca yaprlmrgtrr. bazreklemeler

Tnoues AqurNAs'IN .KANITLARI'

Thomas Aquinas'm on tigtincii yizyild.atine siirdiigii beg 'kanrt' ashndahigbir geyin ispatr degildir ve anlamsshklan kolayca teghir edilebilir; gergi itibanru goz 6niine aldgrmda bunu gekinerekdile getirdim. Bu kanrtlardan ilk iigii yalnrzcatek fikri bildirmenin degigik yollanydr. Bu yiizden iigii birlikte dikkate ahnabilirler. Hepsi grkrgr olmayan sonsuz birer krsrr dongiiye yol agar; bir sorunun cevabr, bagkabir soruyu do$urur ve bu sonsuzakadar bciyledevam eder. . 1- HoreketsizHanehetEttirici. Hig bir gey bir ilk hareketettirici olmadan hareket ermeye baglamaz. Bu bizi tek grlagrn Tann olduSu bir krsr diingiiyeyiineltir.Bir geyilk hareketi saglamrg olmahdrr ve biz bunaTann deriz. 2- Sebepsiz Sebep.Higbit'gey kendi kendinesebepolamaz. Her sDt)LttDt) z;nciilbit scbebjvetdr vebiz tekrzr ktstr dbngiryejtiliriz. Bu dururn,bir ilk sebep tarafindan sonaerdirilmig ormarrdrr ki biz bunaThnrr deriz. 3- Evrercelispar.Maddesel nesnelerin var olmadrgr bir zamandilimi mudaka olmugtur. Ancak,guanmaddesel nesneler bulundu$undan, bunla' var edenmaddesel olmayanbir 9eyolmahdrrki biz buna Tannderiz. Bu kanrtlann iigti de bir krsrrdcingiig<irtigtine dayanrrve bu dongi.iniin sonlanmasr igin Tanrr'dan iardrm alrr. bu bagtan aga$ryersiz bir santdrrve Tann bu dcingiiyekarp '.q<izi.imona,' bagrpksrdrr. Bir sonsuzdcingiiyii ve bu ddngiiyii sonlandracak, isimlendirdigimiz lir sonlandrrcryr keyfice arzulamanm onaylanabilir oldug-unda hemfikir olsak ve bunu sadece bir sonlandmcrya ihtiyacrmrzoldogo igin_ yapsakda, yine de bu sonland'crya genelde Thnn'ya yiiklenin ozellikleri yiiklemek adrna kesinlikle saglambir temelimiz olmaz: her geye gticii yetme,her geyibilme, iyilik, rasanmyaraucilrgr, insani ozellikleri tazlasrylaagandua dinleme, giinah bagrglama vadiigiince okuma. Bu arada, her geyibilme ve her geye giicii yerme vasrflannrn birbirleriyle qeligtigi mannkgrlann dikkatinden kagmamrgtrr.Eger

l-anrrnrn Varbgr Yiiniinde Kanrrlar

7g

Tanrr her geyi biliyorsa, her geyegticti yerme <izelliginikullanarak yapacagrgeylerzaten <inceden bellidir. Demek ki Tann.bu belirli eylemlerinidegigriremeyecektir, ki bu da her geyiyapabilmegiictiniin olmadrgranlamrnagelir. Karen Owensbu niikteli kiigiik paradoksu egitolgi.ideesprili bir dcirtliigiinde yakalam$tr: Hergeyi bilen, giirenThnrr Gelecegi Gelecekteki fikrini degigtirmek igin, gtcii yerme Her geye Ozelligini kullanabilecek mi? Itsrr d<ingtive onu sonlanduacak Tann'ya nafile yakanglara geri donersek,bunlan 'bigbang egsizligi'ya da heniiz bilinmeyen bagka fiziksel kavramlara yormak anlamss kagacaktrr. Bu sonlandrncrya Tann demeken iyi ihtimalleyararsrz, en koti.iihtimalle zararh derecedeyamltrcr olur. Edward Lear'rn NonsenseRecipe for Crumboblious Cutlets (Crumboblious Pirzolalan igin Anlamsrz Tarif) bizi, 'birkaq dilim bifrck temin edip, bu dilimleri mi.imkiin olan en liiiqiik pargalannaaynp, o parEalanbiraz daha kiigiildp, bunu 8 ya da 9 kez tekrarlamaya'davereder. Bazr krsrr d<ingiilir do$albir sonlandrlcryaerigirler. Bilim adamlan,"e1ier, mesela, altrnr miimkiin olan en kiigiik parqalarnaayrrabilseydikneler olurdu?'l sorusununyanrtrnrmerak etmeyeahgkrndrrlar. Neden geriyekalan bu alnn pargacrklanndan birini ortadan kesebilip,dahakiigiik bir altrn zerresielde edemezsiniz? Bu durumda,krslr ddngii atom tarafindan kati suretteyok edilecefttir.Mtimkiin olan en kiigiik altrn pargasr, tam olarak yermiE dokuz proton ve bundan bftaz fazla miktarda niitron ve yetmigdokuz elektronuigerenbir atom qekirdeiidir. Eger altrnrbir atom seviyesinin bir adrm <itesine giderek,'kesebilirseniz', eldeettiginiz geyaruk altrn olmaz.Atom, crumboblious Pirzolalarr tarzrndaki krsrr dcingiiye bir do$al sonlandrrcr saglar. Tann'nrn Aquinas'm krsrr dcingiilerinde dofal bir sonlandrncr niteli$i tagryrp tagrmadrgr asla belli degildir. Kitabrn ilerleyen sayfalannda da g<irecegimiz gibi, ashndabu kibar bir elegtiridir. 4- Derecedenlspat. Dinyadaki konularrn (geylerin)farkh farkh olduklannrbiliriz. Mesela,iyilik ve giizellik dereceleri vardrr. Ancak bu dereceler yalmzca gorekryaslandrktan bir maksimuma sonra agkhk kazanrlar. insanlar hem iyi hem kcitii olabilirler,riyleyse maksimumiyilik gdmiiliiolamaz. insanda O halde, kusursuzluk standardrnr belirlemek iEinde bagka bir maksimum olmalrdrr ve biz bu maksimuma Tanrr deriz.

80

.TANRI

YANILGISI

Bu bir ispat mrdu? Oyteyse griyle de diyebiliriz, insantar kokulanna gcire farkhhk gdsterirler ancak kryaslamayr yalruzr,a kavranabilir bir kusursuz maksimum <irnefiyle yapabiliriz. O halde, leg gibi k<itii kokmakta emsalsiz olan bir maksimum var olmak zorundadu ve biz ona Thnn deriz. Ya da bu kryaslamanrn ogelerini istediiiniz gibi de$igtirin ve benzer, sagma sonuglar tiiretin. 5- Teoloiih Ispdt ya da Tasandan ispat. Diinyadakiler, cizellikle yagayan nesneler, sanki birisi rarahndantasarlanmrg gibi g6riiniirlcr. Tasarlanmam$grbi gririinen, bildigimiz higbir py yokrur. O halde bir tasanmo olmahdr ve biz ona Tann deriz.r Aquinas, hedefe do$ru giden bir ok benzetmesini kullanmryor ancak gagdagbir rsr taramah anti-ugak ftieesiamacrnadaha iyi hizmet ederdi.

Tasandan ispat, giintimiizde hala diizenli olarak kullanrlan tek kanrtnr ve birgoSunungdziindehala yrlacrgiigteve griztimlenemezdir. Geng Darwin, bunu Cambridge'li bir tigrenciykenlTilliam Paley'in Nataral Theology'sinde (Do$al ilahiyat) okudugunda bundan gok etkilenmigti. Paley'in kiir talihine bakrn ki bu kanra Eiiriitmek ergin Darwin'e nasip olmugnrr. Herhalde, popiiler inancm akilcr usavanmla zedelenmesinde,tarihte charles Darwin'in tasandan ispatr gtiriitmesinden daha yrlucr bir drnek yoktur. Bir kere bu gok beklenmedik bir durumdu. Darwin'e giikiirler olsun ki, artrk 'tasarlanmamrg gibi gririinen bildigimiz higbir gey yoktur demek" dosru degildir. Dogal seleksiyonlu evrim karmagrkhkve inceligin ola$anilstii doruklanna brmanarak kusursuz bir tasanm imgelemi iiretmigtir. ve bu sahterasanmtepelerinden birisi de, sinir sisteminin (diger daha basit yeteneklerininyanrnda),bir oktan gok, hedefin pegindeolan karmagk bir stya duyarh gridiimlii fiize sistemi gibi hareket ermastdti kugztk br? b&ekte b.ile h.candan ispata Bciliim 4'te tekrar deginecegim.

t Okul erle&llerrndan birinio. birlikte gcometri gltukeo bir Oklid saflm*nrn {:inc skSurd4r 6liimsiirz urro {Tesm; Dogo kebul ediha iki hiikaiddc! ofiincii tir htkto ololoa yolu, kryar) hacrlemadeo cdc. mcdimr'ABC tlggcni qt<cnardr. O halde....

-[hnrrnrn

\.':rdrgr Yirniinde Kirnrtlar

81

ONror-oJiKl KANTTLAR vE DICER olAsr (ONSEL)

KANITLAR
Tann'nrnvarhg yontindekikamtlarbaghca ikiye boliiniirler,dncekiler ve sonrakiler. Thomas Aquinas'rn beg kanrn sonraki kanrtlardrr, yeryiizi.iniin gozlemlenmesinedayanrrlar. Onsel karutlarrn en iinliisiiyse, sadece uzaktanakil veren usavanmcrh$a dayananontoloiik kanrrur, 1078 senesinde Canterbury Azizi Anselm tarafrndan ileri iilmi.ig ve o tarihten bu yana birgok filozof tarafrndan farkh lllerde yeniden ifade edilmigtir.Anselm'in kanrtrnrnsrra drgrbir i bulunur ki bu da aslen insanlara degrlbizzat Tann'ya hitap idir, trpkr bir dua gibi (dua dinlemebecerisine sahip herhangi varlrgrn kendi varhgrnr ispatlamaya gerek duymayacagrfikri gelebilir.) Anselm'egiire, kendisinden daha miikemmel higbir varhgrn edilemeyece$ibir varhgq en mi.ikemmel olanr rasavvur k miimkiindiir. Bir ateist dahi boylesi iistiin bir varhgr akla ebilir, gergekdtinyadakivarhgrnr inkir etsebile. Kanrt pyle bir
vanr; gergek dtinyada var olmayan bir varlk, bu duruma

miikemmel olamaz. O halde bir qeligkiyediigeriz ve demek ki

vardrr! Bu gocuksu iddiayr uygun bir dile, yani gocuk bahqesi diline lzln verln: 'Tann'run varhgrnr sana ispatlayabilece$ime dair bahse girerim.' 'Yapamazsrn igte.' 'Peki o zaman.. Miimkiin olan en kusursuz kusursuz kusursuzgeyidiigiin.' *Tamam diigiindiim,gimdi yapayrm?' ne '$imdi, bu kusursuz kusursuzkusursuz gey gergek mi? Yagryor mu?' 'Hayrr, yalruzca zihnimin iginde.' 'Ama e$er gergek olsaydrdaha kusursuz olmaz mrydr? gergekten gerqekten kusursuz bir gey,saqma, bayat Qiinkii ve hayal triinii bir geydendaha iistiin olmahdrr. lloylece Tanrr'nrnvarlr$rnr karutlamrg oldum. Lay lalay la lay lay. Tiim ateistlerbudaladrr.' 'Budalalar' sozci.i$iiniiEocuksuukalahgr )'anslrmasl igin iyice

frniip tagrnarakseqtim.Anselm, 14. ilahinin ilk mrsrasrnr almu 'budala' (Latince ve varsayrmsal ateistlerini betimlerken ry 'Budala tiim ans)sozciigiiniikullanacakkadar kiistahlagmrghr,
yaradr[;rn dogasryla ilgilenenfelsele dab

82

TANRI YANILGISI

kalbiyle Tann yokrur dedi,: Sonugitibariyle, bir budala dahi en aandan akhn iqinde daha iistiin_birornepi olmayanbir geyinvar oldugun" ikrr" olmu$rur. Bunu hissetrnesi igin koi"L u.rmeri jE rti. V" hissedilen gey.herne-ise,akhn igindedir.Ve el6ette,daha iisriin bir 'ey diigtiniiremevecef,inden yarruzca zihnin iginde var olamaz..Zirayaluzcazihnin igindevar oldugunu iayal edin: o halde gergektede var oldugu dtigtiniile6ifi.;kii" daha iistiin olarudrr. onemli sonugla'n bu tarz miinakagacr dalaverelerin sonunda

grtarl. grktrgr fikri hiE hoguma gitmemigtir, bu ytizden .budala, benzeii scizctiklerle saldrmamak igin kendirrri airgi"l.;uyi ihmal etmemeliyim. Bertrand Russel (budata degildrf"ilgin; bir sciz gtir,'safsata s<iylemi nrn tam orarak nereden k""yn"ki""alg-r bulmak, [ontoloiik kanrtrnJ safsata olmasr gerektigine i""-"ilrs ormayr hissetmektengok daha zordur.' Ki Russel glngfiginJe bo konud" ik-4aolwermigti: ii.', 't yaparken, birdenbire ontoloiik kanrun-"rrrrkl, oldugunu enigim (ya da fark enigimi sandrsm)o brti.fi an, fark hatrla'm. Bir tiitiin tabakasr almakigiridrja'Irk;;;; geri d<iniigyolunda tabakayraniden hauaya firlattrm ve tekrar yakalar yakalamaz haylurdrm:.Great Scottll Ontolojikkamtsaglamdrr.'

ASil kaplumbageyr asla yekahyamaz,

dehe koEr,kaprumbaga hara t/to mene ora.air... c" ,ri*9nglarrtn4 t ructre

qizBi.romanlannda geqtnbirgagkulk veyabayret ifidesidir. siipcrman nrafrnsiiylenir vc Geleceie.Diiniigserisin;nn-o[ro. B.oJn;rnun diyarolrar,ra" 9T ,"riL,..':,kF ' zf,no'nun peradoksu aynnolan bir dipnona iglenccek ka&r iinliidfir. A,gilkaplumbagadanon kat daha hrzl kogabilnrektcdir,bi;yteceyarrgn baglangtcnd"krplumbagaya 100 metrc amns verir. fuil 100 rnctre kot*gundr..kaplumbege onden 10 rnetie oia"o;.. ,lqi ro t*r.. daha kogrulunda kaprumbaga I mcuc

r'^Gcnelde siiper kahraman

$ii-ytedrigtiniiyorum, acaba neden gtiyle bir ciimle kurmadr: 'Great scott! ontolojik kanrt akla yatkrn liui gtirtintiyor. Ancak kozmosla ilgili rinemlibirgergegin basitbir s<t"zciikiy;;;;;" ardrnda gizli olmasi sgreek olmak adria fazrasagramaegii miJal Beki de Zeno'nunki gibi bir pa'adoks olup olmadigrnr gcizimek igin aragnrma yapmayahazrrlansam yunanlar, Zeno,nun daha iyi olacak,"*r-.i karuu yiiztinden Achilles'in.kaplumbagayr asla y"t "l"y"*"yacagrnr gdrmekteepeyzorluk gekmiglerdir.2 Ancak yunanlar Achilles'in --.fliyaitr. bile bile kaplumbagayrkagrrdrgisonucunugrk"r-"-"y" Bunun yerine bunu'bir paradoksolarak nitelendirdilerve sonraki nrsil matematikgilerin bir agrkhk getirmesi ifi' r"u.ait.r. .buna (Daha sonra ortaya Erka'lan, srnrirr bir degerde birlepen sonsuz

r.li'rr ri,., "" uoyr..u

'[ir

rr Varhgr ]itiniinde Kanrtlar nr:rnr

83

serilerkuramryla.)Russel'mbilgi donanrmr, Achilles'in kaplumbaga yakalamadaki bagarrsrzhgrnr anarken kafasrna tiitiin tabakasr gerektiginin sebebinianlayabilecek firlatrlmamasr birisininki kadar Aziz di elbette. O halde aym dikkati neden Anselm soz oldugundagiistermedi? Egermanhk zorunlu krhyorsa,hayal u$ramaktan bile hig Eekinmeyen, a$rrl derecedetemiz i bir ateist oldugundangiiphelenirim.r Ya da bellcide ipucu jik kanrtr gozmesinden gok sonra Russel'm 1945'da bizt:at notlanndan birinde gizlidir:
Asrl soru gudur; Srrf onu diigiinebiliyor olmamrzdan yola grkarak, zihnimizin drgrndakivarhgrrunda ispatlanabilir oldugunu onaylayabilir miyiz? Bu soruya her filozof evet yarutrvermektenhoglanacakur, giinkii bir fi lozofun diinyevi bulgularr kegfetmeamacmdakigayreti, incelemektengok diigiinme yoluna gitmektir. Eger do$ru yarut evet ise, kuramsal diipiince somut bilgiye bir koprii uzatacaktr. Eger yamt hayrrsa,bu ktiprii yoktur.

Bu konudaki gahsidiigiincem,tiim bunlann aksine, gergek i verilerin gn kiiEiigiinden dahi faydalanmadanboylesi i bir sonucaulagrldrgrnda, bu ttirden bir manu$rnher satnna tik vederin bir kugkuylabakmahyrz. Belki debu benim bir filozof ama bir bilim adamr oldugumu igaretetmekten bagka higbir yaramaz.Ytizyrllar siiresince filozoflar ontoloiik kanrtr gergekten iye alarak hem lehinde hem aleyhinde gtiriig bildirmiglerdir. filozof J. L. Mackie, The Miracle of Theism'de (TanrrcrhSrn ti) krsmenanlagrlrrbir tartrgmabaglatrr.Bir filozofun agagr
n tanrmmr yaparken, "yanlt verirken sa$duyrrlu karan temel yan bfisidir" dedigimde ashnda iltifat etmig oiurum.

Ontolojik karutm yanhghgrmn en kesin kamtlan genelde (7724-1804)atfedilir. Hume (1,717-7776) Immanuel Kant'a ve 'kusursuzdur' 'varltk' yokluktan daha Anselm'in diyen gtipheli giirtiterek grkarmryur. srrnnr ortay^ Amerikah oyunun )nmmr Norman Malcom bunu kendi iislubuyla goyle izah eder: ugun bir kusursuzluk oldugu doktrini gdzlerden kagmayan tuhaflrktrr. ifade akla uygun ve dogrudur; egerevime yalrtrm
buna benzerbir durunru, yaglandrgurda dininden diindiiriilcrck bir qepitTanngaya inanmak brrakrldrgrnr bildirea, filozof Antony Flcw'in bolca reklanu yaprlnugdiincklilinde gdrcbiliriz (inqrlgrn, ategli bir tekrar sUrccibaplaolnugtr.| Aksi yii'ndeki Russcl miithig bir filozoftu. Ve saycsinde H ddiilii kazanrmgo. Ftew'in sdziimonadin detigikligi bclki de Templetonddiiliioe layrk gdriilmcliydi. 'Phillip E. tndcki ift adrm, 2006'da JobnsonDiigiinceOzgiirlii[ii ve SadakatOdtitii'nii'kabul ettilini yiiz krzarnq karandrr. Phillip E. Johnson iidiiliinii ilk alan bizzat Phillip E Johnson'drr, AkIlcr bir'bombardrman strateii'olarak kurarak giivenilirlik kazanmqbir hukukgtdur. Flew 6diiliin ikioci olacako. Odtilii vcren iinivcrsitc BIOLA Univcrsitesi'dir, Bible Iostitue of Los Angeles [Los Angclcs Kitap Kurumu.l 'Flew kullanrldrgrnr fark cdcmiyocmu?' diye diigiinmcdenedemiyor insan. Victor Freeloquiry 25:2,2005, f 7-18'dcki'Flew'in qatrrdayan bilimi'ni okuyun; www.secularhumanism.

_zsJ

84

-f;\NRt YANtl.ctSI

yaptrrrsam, gelecekte, yalrrlm yaprlmamrg halinden daha iyi bir ev olacaktrr;ancakeSerevim var olsaydr, var olmadr$rndan daha iyi bir ycr olacaktrdemekne anlama Eelir?bqtt Bir diger filozof Avustralya'h Douglas Gasking, ironik 'kanrfl' Tenn yoktur ile tagr gedi$ine oturtmu$tur.(Anselmile aynr diinemdcyagamr$ Gaunilo, benzerbir r eductio, ileri siirmrigtrir. ) 1 Diinyanrn olugumu akhn hayalin alabilccefii en harika
bagandrr. 2 Bir bagannrn erdemi / degeri, gerEek bir yctenesin iiriiniidiir (a) ve yaratrcrsrrun giiciidiir (b). 3 Yararrcrnrn yetersiz.ligi (ya da giigsiizliigii) nc kadar gok olursa, bagan da o kadar gok etkileyicidir. 4 Bir yaratrctigin en heybedi engcl, var olmamasrdrr. 5 O halde, efer kAinaun var olan bir yararrcrntn iiriinii oldugunu diigiiniirsek, ondan daha btiyiik bir varhgrn olduf,unu akla getirebiliriz; ismen, kendisi var olmadan her geyi var eden bir yaratrcr. 6 Bu durumda, var olan bir Tann, kendisinden daha giiglii bir varhirn olmadrgrnr diigiindiigiimiiz bir yaratrcr olamaz qiinkii ondan daha miithig ve daha inanrlmaz bir yaraucr, var olmayan bir'fann olacaknr. l)olayrsryla: 7 1ann yoktur.

dould'un esasamaclnrn Tann'nrnvar olmadrfrnrkanrtlamak olmadrgmr soylemek yersizdir. Ay'ca Anselm Tann'run varrrsrnr kanrtlamakniyetindedegildi.Aralanndaki tek fark, Goulcl'un biraz e$lenmcyi istemig olmasrdu. Gould,Tann'nrn varhgr ya da yoklugunun 'mannk.sal hokkabazhkla' bir kararabaglanamayacak kadar onemli bir sorun oldu$unun bilincindeydi.Di$er carafran, kanrrrn en cincmli sorununun, varolugun anlagrlmaz bigimde bir kusursuzluk gostergesi olarak kullanrlmasr oldugunudiiEiinmiiyorum.Aynntrlan unuttum ancak bir keresinde ontolojik kanrt iizerindendomuzlann da ugabilecegini kanrrlayarak bir roplantresnasrnda ilahiyatgrlannve filozoflann tadrnr kagrrmrgtrm. Yanrldrgrmr ispatlamak iqin gekilsel Ivlantrgabagvurmaihtiyacrhissetmiglerdi. Ontoloiik kanrt,trpkr'I'anrr'nrn varh$ryontindekit'fimonciil '"'"
Bir yanhphgrmanoksal sonuqlarla giiriitmck, tuhalhgr indirgentek.

'l:rnrrnrn Varlrgr Yoniinde Kanrrlar

85

kanrtlar gibi, bana Aldous Huxley'in Point Counter Point'indeki (Zt FikreNiganAl)Tann'mn varhgryla ilgili matemariksel bir kanrt bulan yaghadamrhatrlafir: epittir,buna $u formiilii bilirsiniz,ra iistii srfrrsonsuzluga gorembir pozitifsayr olabilirmi?Peki, ncden heriki tarafi da srfirlagarparak denklemi dahabaside indirgemiyoruz.? Hangi durumda,rz egittirsonsuz keresrfireldcedersiniz? Bu gu demektir,.pozitif bir sayr srfrr ve sonsuzlugun garprmrdr. Bu, kiinatrnsonsuz yoktan bir giigrarafindan var edildif,ini kamtlamaz nu?Oyledegitmi? Ya da burada Rus imparatorigesi Bnyiik Katerina, isvigreli MatematikgiEuler ve aydrnlanmanrn Diderot biiyiik ansiklopedicisi arasrndagegen kotii gohretli bir on sekizinci yi.izyrl "'fann'nrn varh$rtartr$masl"sahnelenmig olabilir mi? Sahresofu Eulcr, ateisr Diderot'un iizerine yiiri.ir ve olancasuglarbir sestonuyla qatrsmayr 'Mosyo, (a+b')/n=x,o halde baplatrr: Tann vardrr.Tekrar et!' Diderot vazgeqerek geri qekilir. Hikiyenin bagkabir uyarlamasmda oyle bir geri gckilir ki geldigi yere,yani Fransa'ya gidcr. kadar Euler, 'Bilimle Kcir Et Kanrfi' diye adlandrrabilecegimiz bir yiintem kullanryordu.(Bu durumda,matematik.)DavidMills, Ateist Kaniau'nda,dindar bir s<izciiylebizzat yaprrglbir rtiportair aktanr ki bu kigi bilimle kcir etmey<intemini EneriininKorunumu Yasasr'nr hatrrlatarak denemig ancak bu tuhaf girigimi bagansu olmugtu: 'Hepimiz madde ve enerjidcn meydana geldigimizden,bu bilim.sel prensibinsonsuzhayata(Tanrr'ya) inancrgiivenilir krlmasrmiimkiin degil midir?' Mills bu yoruma benim verece$imden daha kibar sryurHarnl- Sri yanrr vermr$tii tir' 6u rdportalbrnrn siiyl'edikl'eri izceyegevrildigindeyalnrzcagu g<iriigi.i sunar:'Oldtigiimiizde, dumufu olugturan atomlanndan hiqbiri kaybolm az (vecnerjinin krsmr).O halde biz oli.imsijztiz..' Bu kadar derinlemcsine tecri.ibesahibi olan ben bile, bu Lakin http://www. Fpgal vc arzulu bir fikirle kargrlagmadrm. gahane Proof.htmadresindc sergilenen 'Tann'nrnVarh$r Yoniinde 300'ii ann'Eo$unu okumugtum; Kanrt' baghsr alunda listelenenson derece komik yazrlar. kanrttan baglayarakepey giiliing olan alu tanesineburada yer rum.
36- Eksik Tahribattan Kanfi: Bir ugak kazasrnda 143 yolcu ve yanrklarla miirettebat<ildti.Ancak bir gocuksadece iiqtincriderece kurtuldu. O haldeTann vardrr.

TANRI YANII..GISI 37- Olas Dilnyalardan Kant: E$er her geyfarkh olsaydr,o zaman her geyfarkh olurdu. Bu k<itli olurdu. O-natae'llnn vrrdrr. 38- Do$rudan Do$ruya. istekten Kant: Tann'ya inanryorum! Tann'ya inanryorum. -inaruyorum, inaruyorum, inanryorum. Tann'ya inaruyorum! O halde Tann vardr. 39- inangstzhktan Kantt: Diinya niifusunun gogunlugu Fhristiyan inangsrzlard'- igte bu tam da geyan'rn istedigiirir. d h"ld. t"n' vardrr. 40- o.tiimden sonra DeneyimdenKarut: X kigisi bir ateist olarak tildii. Artrk hatasmranlamrgtu.O halde Tann vardr. 41- Dzygzsa! $aztaldaz Kant: Tann sizi sever- Nasil ona inanmayacakkadar kalpsiz olursunuz? O halde Tans vard.rr.

GUzrrriKTENKANrr
Aldous Huxley'in .az. rincg bahsenigim romanrndaki bir diger karakter, Thn''nrn v.arlqrmbirgramofJna" n""tio"*n i'y"yt, sazrar drirdiisii No 15 A mincirliinii.(slring quarter no. li A minbr ,heiliger -inandrrc, Danhgesang') galarak ispatlamrgni. g.l*erneri, k"nrrrn popiiler boyunduruk altrnda oldugunun g<rstergesldir. Gegmigedaha "k"g az ya da fazla acrmasz meydan okuma'larh tez karsrtagtrglmr saymaktanyoruldum: 'o halde shakspeare'i nasrl "grkl"rsrr,?'lN" gektigimi anlamak igin shakspe"r. y.iin. schubert, Mi"i;I;"g;l;; vs. koyun) Kamt size gok laubari gelecektir, bu ytirderidevamrnr yazmak istemiforum. Ancak kan]hn t"-"ri ".r" ."yt rrnlarryla aErklanmamr$ur ve iizerinde ne kadar gok dtigtiniirr.ni, Li, o kadar timitsizli$e stiriiklenirsiniz. Elbeae Beethovln'in eski Jrtrtliikleri olaianiistiidi.ir. Shakspeare'insoneleri de <iyle. Tann burada olsa da olmasa da fevkaladedirler.Tann'run varh$rnr kanrtramazrar; Beethoven ve shakspear.e'i1 varhgmrkanrtlarlar."Btiyiikbi, ua., gu stizi.iyle insanlann giivenini kazanrr,'EserMozart'r dinlemeimkinrnu varsa,nedenThnn'ya ihtiyagduyasrnri?' Bir keresinde, Is*z Ada Diskleriisimti bir radyo programrnda haftanrnlselrrBu idi*. programda,e$errssrz bi, aiaya d"iigerseniz Pl yamruzaalmak istediginiz sekiz pla$r segmekzorundasrnz. Benim segtiklerimin arasnda Bachln {t tvtanhlw porr;on,riiii ,Mache dich mein Herce rein, vardr. Ve programrn sunucusu dindar birisi olmadrgrm halde neden dinsel g"it ttir segtiEimianlamakta gtigltik

-litnnnrn

l'arhgl Yriniindc KanrrJar

87

gekmigti.$iiyle de diyebilirsiniz, Cathy ve Heathcliff in gergekte var olmadrklannm tamamen bilincinde olarak Wuthering Heights'inr tadrnr nasrlErkarabilirsiniz? Ancak dikkad gekmek istedigim konu farkhydr ve her ne zamanSistineKilisesi ya da Raphael'in Bildirisi gibi dinsel meselelere itibar edilsevurgulanmasr gerekirdi.Biiytik sanatglar da hayatlannr kazanmak zorundadrlar ve yagadrklan yerlerde bazr gcirevler i.istlenirler. Raphael ve Michelangelo'nun Hrristiyan olduklanndan giipheduymak igin bir nedenimolamaz;zamanlanndakirek segenek buydu.Ancak bu hemenhemenkendi segimleriydi diyebilirim. Kilise, muazzamzenginli$isayesinde daima sanardallannm iizerindeetkili olmugtur. Eier tarihin akrgrfarkh seyretse ve Michelangelodevasa bir Bilim Miizesi'nin tavammboyamaklagorevlendirilseydi, sonugra en az Sisnne Kilisesi kadar larano bb iitiin e)de edilmez miydi? oven'rn Mesozoikz Senfonisi ya da Mozart' n GenigIeyenKiinat srylahig kargrlagmayacak olmamz ne iiziiciidiir. Ve Haydn'rn im Oratoryo'sundanyoksun brrakrlmamz ne uGrnEvericidir; k bu, Yaradthg'mn tadmr grkarmamzr engellemez.Karrmrn iitiicii hatrdatmasrrgrSmda, konuya farkh bir aErdanyaklagrrsak, kspeareKilise haynna gahgmakzorundakalsaydr.neolurdu?" diigiinebiliriz. Qok biiyiik bir ihtimalle, Hanlet, Kral Lear ve bet'i yitirirdik. Ve kargrhgrnda ne alrrdrk?Bu kadar nefiseserler edebilirmiydik? Hayal edin. Eger <inemli sanat dallannrn varhgrnr Tanrr'om varhgrna yan rutarh bir kanrt var ise, bunu detayhca izah eden birisi gu kadar ortaya grkmamrgtr.Bu kanrtrantek beklenennergeanlagrlrr rr ancak boyle bir kanrt asla olmamrgnr.Belki de sadece mdan kanrtm benzer bir tiirti olarak goriilmelidir: Schubert'in ik zekisr bir ihtimalsizlik mucizesidir,harta omurgah hayvan indetulunan g<izorganrndan bile daha <inemlibir mucizedir. da daha agagrlayrcr bir tanrmla bu kanrt belki de bir tiir deha rgrdu. Bir diier insan, nasrlolur da benim erigemeyece$im ikte miizik/giir/sanat iiretmeyeciiret edebilir? Bunu ancak ve Tann yapar.

Emile Bronre'nin tek rornanr.llk olank 1847 phnda Ellis Bcll rakma adiyla yapnlamrgor ve dliimiiniin den ikinci baskryakrz kardcaiChatlotte sayesinde geqilmigdr.Kiubrn adr hit<iycnin geqtif,i malikineiki gelir. Yazar,Hcatcliff ve Catherioearasrodaki mtkulu agkrbctimler, bu 6yle bir agkor ki hem bu iki bcrnde arkadaglanrumahveder. llcsozoik qat, bir ieoloiil gat,245 milyoo yrl iince baglarve 65 milyon yrt iince biter. Agag ve dinozorlar hz bu qalda ortaya qrkmrgnr.,

88

T'ANRI YANII-GISI

Ki$isBrDENEyiMDEN' KANIT
Akran okul arkadaglanmdan digerlerinegore daha akrlh ve olgun olanlardan birisiki kendisiepey dindardr, iskoE adalannda kamp tatili yapmaya gitmigti.Geceyarsr o ve krzarkadaggadrm iqindelerken bir iblisinsesiniduyar veuyanrrlar; bu,olasr yerbrakmakszrn bir kuEkuya bizzat $eytan'drr: bu ses her agrdangeytanidir.Arkadaprm daha sonradanpapazolmayr seEmesinde ve giireveatanmasndapayr olan bu korkurucu deneyimini higbir zam n unutmaz. Gengligimdebu hikdyedenetkilenmigrim ve bir zoolog etkinliginde, Oxford,daki, Rose&crown isimli barda dinlenenbu hayvanbilimcilere hikAyeyi oldugu gibi aktardrm. Aralanndan ikisi uzman ornitologlardr ve kahkahalin bir aslamn kiikremesinebenziyordu.Keyifli bir koro halinde 'Manx Shearwater!'diye bagrrdrlar.iglerinden biri goyle ekledi, geytani grghk ve grdaklamalarrbu riirlere diinyanrn fakh btilgelerinde ve degigikdillerde, yerel bir takma ad kazandrrmrgnr, '$eytan Kug.' Birgok insan Tanrr'ya inanlr qi.inkii kendi gozleriyle onun hayalini gordiiklerine inarurlar (Ya da bir melegin ya da htziinlii bir bakirenin). Ya da kafalarrnrn iginde Tann'nrn kendileriyle konugru$unu duyarlar. Kigisel deneyimden kanrr, bir Tanrr'ya inanmayaihtiyacr olanlara.enikna edici gelenkanrt tiiri.idiir. Ancak farkh diigiinenve psikoloji hakkrndaaz gok bilgi sahibi olanlar iEin en gilgsi.iz olanrdrr. Tann'ylado$rudando$ruyakargrlagtrgrnrzr mr s<iyliiyorsunuz? Bazrinsanlarda pembebir fille kargrlagmrglardrr ancak bu durum sizi kesinlikle. etkilemeyecektir. Petersutcliffe, Yokshire Katili, belirgin bigimde isa'nrn sesini duymu$tur ki ona kadrnlarr oljiirmesini soylemigtir. Omtir boyu hapis cezasrna Earptrnldr.George'!7. tsush Tann'nrn kendisinelrak'r iggaletmesinibuyurdugunusriyledi(Gelin gori.inki merhametliTann lrak'ra kitle imha silahlan bulunmadrgrm vahyetmeye tenezziil etmemi$.)Akrl hastanelerindekiler Napolyon ya da Charlie Chaplin olduklannr zannederler. Veya ttim di.inyanrn kendilerinesuikastdiizenledigini ya da diigiincelerini diger insanlarn beynine nakledebileceklerini diiptini.irler.Onlann suyuna gideriz ancakilham aldrklan ig diiEiincelerini ciddiyealmayn gi.inki.i genelde insanlann bi.iytik bir krsmr bu fikirlere katrlmayacaktrr. Dinsel deneyimlerdekitek fark, birgok insan tarafindan rine striilmiig olmalarrdrr.Sam Harris, The End of Faith eserinde(inancrn Sonu) yazdtklarrylapek de alaycr bir tutumda degildi:
Mannksal gerekgelere dayanmayan birgok lnang

'lanrrnru Varlrgr Yrirriinde Kanrrl:rr banndraninsanlara isimler yakrgtrnrrz. inanqlan oldukqa .yaygn oldugundaysa bunlara.dinsel'deriz; Eger bunun .psikoz' aksiolsaydr, bunlara'gdgnhk,, ya da ;yarulgrsal' dememiz dahaolasrolurdu...FIiEgiiphesiz ki akhselimler saytcafailadr. Ve Yarauqrun, yatak odas pencerenize ya$mur damlalannr Mors alfabesiyle garptrraraksizinle iletigimkurduguna inanmakzihinsel bir hasrahgrn kati ispatr olurken, buYarancrnrn diigiincelerinizi duyabildifine inanmamn roplumumuzda normal oldu$unun dtigiintilmesi ashndabasit bir tarihselkazadr. Boylelikle, dindarlar genelde glgrn olmazken, tiz inanqlan tamamen iiyledir.

g9

Hal0sina syonlarkonusunaBciliim .10' da tekrar diinecegim. insan beyni birinci srnrf bir benzetim y"rrlr*, kullanrr. G<izlerimiz, beynimize drpandaneler olup bittiginin dogru diiri.ist bir fotografinr ya da tarihselolaylann kesin bir hhini sahnelemez. Beynimiz siirekli giincellenenbir <irnek olugrurur: optik sinirler iizerindegtiri.iltiiler Erkaran gifrelenmig titregimleryoluylagiincellenen ama yine de her haltikarda diizenlenmigolan ornekrer. optik yanrlsamalarbunun canh <irnek ) yamtsamalann cinem le ridir.baT li]ri. tidliimii ki Necker Ktipii buna iyi bir iirnek tegkil eder, beynin aldrgr duyu verisinin yalnrzcaiki gergeklikornegiyli uyumlu olmasrndan kaynaklanrr.Beyin, bunlann arasmdanbir segimyapma temelinin olmamasryla, her ikisini de algrlarve biz bir ilk <irnekten digerinebir dizi gegipyag rv. Baktrglmrz resim,tam anlamryla,bize degigiyor,,re farkh bir hal ahyormuggibi goriiniir. Beyindeki benzetim yazrhmr <izellikle yifiz ve sesleri olugturmaktauzmandr. Penceremin egi$inde Einsrein'mplastik bir maskesi vardr. onden bakrldrgrnda, gagrrtrcl olmayarak,eksikslzbir surat gibi goriiniir. $agrtrcrolan arkadan bakrldrgrnda (oyuk krsrm) yine eksiksiz bir surat gibi g<iriinmesi ve bu sefeigerqekten sra dryr bir algrlamayaganmasrdrr. Bakankigi maskeninetr"frnaa donerken, surat takip gibi gortintir. (Mona Lisa'nrn, takip ettigi _ediyormug siiylenen bakrglanndaoldugu gibi zayfi ve brkt'rcr degilclir.f eukur taraf gerqektenama gergektenhareket ediyormug gibi gortiniir. Bu gcizaldanmasmrdaha cinceg<irmemig insanlann gagkrnhkla nefesleri kesilir.igin tuhafi, e$ermaskey"u"gg. donenbir masayasabitlenirse, iin tarafa bakarken dogru y<inde doniiyormuggibi giirtiniir, ancak gukur tarafa bakngrmzda nt yonde d<;ntiyoimug gibi g<iriini.ir. Buradangoylebir sonug grkar,bir yondendigerinegegipiizlecliginizde, gelentaraf giden tara'fi 'yiyormug' gibi giir{iniir. Bu, gormek igin bazi kiilfetlere dayanmayadeger miithig bir yanrlsamadrr.Bazen Eukur Iosma oldukga yaklagrr ama yine de .gergekten'gukur oldugunu gtiremezsiniz. Bunu gormeyibagarabildi$inizde, tekrar ani bir kayma

90

TANRI YANTLG]SI

giiriirsiiniiz ki bu iki yone de olabilir. Bu neden olur? Maskenin iiretiminde bir hile yoktur. Her qukur maskebunu yapabilir. Tiim hile bakankimseninbeynindedir. iEselbenzetimyazrhmrbir yiiziin varhgrnrbildiren bir veri alr ve belki de bu yiiz yaklagrkolarak dogru konumlanmrg bir gift goz, bir burun u9 bt agndanibarettir. Bu yanm yamalakigaretleriaraibeyin gerisini halleder. Yiiz benzetim yazrhmr harekete geEervb gozlerc sunulan basit bir gukur maskedenyola grkarak eksiksiz bir yiiz orne$i yaratlr. YanhEydne d<inmeyanilsamaslysa, eksiksiz olarak algrlanmasr beklenen maskeyerine,masanm iistiindedd,nen oyuk bir maskeolursa,zrt yrinded<iniig optik veriyi anlamhkilmanrntek yolu olacaktrr(bu epey zordur, ama cizengdsterirseniz g<ireceksinizJ1aoe1 Trpkr bazen havaalanlanndag6rdiigiiniiz, donen radar gizgisinin yanrlsamasrna benzer. Beyinradargizgisinin dogrutirneginialgrlayana kadar, yanhgyonde ama tuhaf bir gekildeegri bir tarzdad<inenhatah bir ornek goriiliir. Tiim bunlan beynin benzetim yazrhmrnrntiiyler iirpertici giiciinii agklamak igin s<iyli.iyorum.Pek tabi olanca dogrulayrcr giigte'Tann'dan gelenleri've'hayalleri' iiretebilecek kabiliyettedir. Bu kapsamh yazrhm igin, bir hayaleti, bir melegi ya da Bakire Meryem'i g<irmiiggibi g<isrermek gocuk oyuncagrdr. Ve aynr durum igitmeiglevindede s<izkonusudur. Bir sesigirtigimizde,bu sesigitsel sinirlere inanglatagmmaz ya da gok imanhBangve olufsen'in naklen yayrmvasrtasryla iletilmez. G<irme giiciinde olduiu gibi, beyin siirekli giincellenenigitsel sinir verisine dayah bir sesiirnegi olugturur. igte srrf bu yiizden crrtlak htirlemesinisa$layan piir ton armonilerinin bir bilegkesini duymakransa, trompet sesini tek bir nota gibi igitiriz. Aynr notayrgkaran bir klarnet'odunumsu'birses grkanrken, fa-rkL armoni uyumlanndand-olayr bir obua 'kamrgrmsr'ses grkaracaknr. E$eraynk armonileri iist fiste koymak iizere bir synthesizer'r (sesseirtezleme cihazr)dikkatlice idare edebilirseniz, beyinbunlan, benzetimyazrhmr durumu'gakana' kadar krsa bir siireligineptii tonlann bir birlegimi gibi duyacakur ve o andan sonra saf trompetin ya da obuarun ya da dinlenenenstriimanrnyalntzca tek notasmttadanz.Konugmanrn iinlii ve iinsiiz seslerive aynca farkh diizeydeki daha ytiksek riitbeli fonemler (ses birimleri) ve siizciikler beyinde yine aynr yontemle olugturulmaktadr. . Bir keresinde, gocukkenbir hayalet sesi duymugrum: bir erkek sesi birgiir ya da dua gibi bir geymrnldanmaktaydr. Scizciikleri hemen hemen seqebiliyorama ne s<iylendigini tam olarak anlamryordum ki bu ciddi, heybetli bir ses tonuydu. Eski evlerdeki rahip srgrnaklannrn hikAyelerini duymugrumve biraz korkmu$rum. Ancak yatagrmdan kalktrm ve sesin kaynagrnadoSru yava$gasiiriindiim.

'Ihnr:rnrn Var:h$r YrinijndeKanrttar

gl

Ben yaklagfikga, ses arfryordu ve aniden ses kafamm iqine ,atladr.' $imdi, bu sesin gergekte ne oldugunu anlamaya gok yaklagmrgrrm. Riizgar, kilit deligindeir igeri siizillen ve beynimdeki benzetim

yazilrmnmbir erkeksesiornegimeydana getirmekigin kullandrsr

sesler yaratryordu.'Duyduklanmln',yalntzca anlagrlmaz konugmalar oldugu soylenemezdi, bazr siizciikler hana ciinileler duymu$rum. Ve eger,hem agrnduygusalolsaydrmhem de dindar bir yetigtirilme tarzlm olsaydr, riizgarm o gece bana neler soyleyebilece$ini gok merakediyorum. Bagka bir olayda,yineaymyaglardayken, denizkryrsrndaki bir kasabada gayrsrradanbir evin penceresinden dryanbakan bir surat gordiim. Bu, inarulmazbir nefretlegozlerini bana dikmip kocaman ve yuvarlak bir surattr. Korkudan titrememe ra$men gergekte ne oldugunugiirebilecekkadar yakrnayaklagtrm: perdelerinkrvnmmm yarattrrgr, surata benzerbelli belirsizbir gekil.surat ve geytaniifade, bizzat benim korku dolu Eocuk beynimce iiretilmigti. 1l Eyliil 2001.'de, dindar kigiler ikiz Kuleler'denyiikselendumanlann iginde Bu ashndabir fotografla $eytan'rnyiiziinti gordiiklerini zannettiler: desteklenen batrl bir inanEnrve inrerneryoluyta yayrnlanmrg lr. h"t yereda$rlmrgtr. Ornekler i.iretmek insan beyninin gok bagarrholdugu bir alandrr. Uykudayken,bunariiya gormekdenir;uyamk oldu$umuzda, hayal etme ya da son dereceinand'rcrysa,sann adr verilir. Boliim 10'un kanrtlayacagr iizere, 'hayali arkadag'sahibi gocuklar bazen arkadaglannrsanki gergekmiggibi gok net gtiriirler" Eger kolay aldanrr yaprdaysak,sann ya da anlagrlrrriiya g<irmeyi olduklan gibi kabullenmeyiz ve hayalet gordiigiimtizii ya da iginigimizi iddia ederiz;ya da bir melek; ya da Tann; ya da (ozellikle de eger genq, kadrnve Katolik ise)Bakire Meryem. Bu tarz kuruntu "e goriinmetei, hayaletler y4 da meleklerin, rannlar ya da bakirelerin gergekten burada olduguna inanmak adma higbir gekilde makul gerekgeler degildir. Toplu halisiinasyonlar arasrnda, portekiz'deki Fatima kentinde7917'd,e 70.000yolcununhepbirlikte,gi,inegin'gdkyiiztinden koparak agagrdaki insankalabahgrnrn arasma girdigini gormeleri'r"+cr gibi <irnekler gok dikkat gekicidir.70.000 kiginin nasrlolup da aym halisiinasyonugcirebildigini agrklamakkolay degildir. Ancak bu olayrndiinyanrngeriyekalamndafark edilemeden iadece Fatima'.da gergeklegmig olmasrnr onaylamak daha giiEti.ir. ve onaylanmasr gerekenyalnrzrabu deSildir.Giineginbciylebir hareket sergilemesi igin,giineg sisteminde yokedicibir yrkrmrn meydana gelmesi gerekirve bu durumda, riim insanhsrn azaydaemin bir bolgeyefirlatilabilmesi igin teknoloiik ilerleme siirecinin h'" kazanmasrnaodaklanrlrr.

92

Ti\NRl yANtr.ctSI

Burada isrer isremez David Flume'unmucizelerigin iiretti$i krsa ve 'Bir t?rlrm akla gelir: gz mucizeninkanrtranmasr igin gahltl-ik yeterli degildir ancak, bu gahitlik kanrtlanmaya gahgrlan gergeklikrcndaha mucizeviyse durum de$igir.' Yctmig bin kiginin eEzamanholarak ardanmasr ya da kitlesel bir yalana beraberceimza atmalan pek olasr goziikmeyebilir. veya tarihteki kayrtlar, yermi$ bin insanrn hep beraber giinegi dans ederken gcirdiigiinii.bildirmekle yaruhyor. ya da hepsf aynr anda serap grirdiiler (bakrglannrgiinege sabitlemeyer"zr edilmiglerdi ki bu.gcirmeyetenekleriigin pekiyi sayrrmaz.) Ancak gciriiniirdeki tiim ihtimalsizlikler elimizdeki diger seqenekren gok daha fazla olasrdrr: Di.inya anidenyanlamasrna blr laskr gdrdii, yciriingesinden drganfirladr ve giinegsistemipargatandr ve buiu Faiima drfrnda hiq kimse fark edemedi. Portekiz bu kadar izole bir memlekei olamaz sanrtm.l Kigisel tanrr 'deneyimleri' ve dinsel fenomenler hakkrnda gerEcktende sciylenebilecek daha fazla sriz yokrur. Iiger bciylesibir yagadrysamz, kendinizi pekili buna srkrsrkryl inanrr halde *rrir bulabilirsiniz.Ancak bizdenbuna inanmamrzr beklemeyin,cizellikle de beyin ve kuwetli igleyigi hakkrndaaz Eok bilgi sahibiysei-.

Kursal KITApTAN KANrr

Bazr insanlar vardr ki hala kutsal kitaplara dayanarak Tann'nrn varh$rna ikna olurlar. c.s. Lewis'e "rf"dil-ig yaygmca ranrnan -r"rr,r,*ahdrr), bir kanrt (ki kendisi kanrta nazaran daha yaygrn"" gu bilgiyi"sunar;isa Tanrt'nrn oglu olduionu 6ri. stircltigtind.rr, y. hakh ya deli ya da yalancrdr:'errgrn,k6tii ya da iyi.'"veya, basit lil bir aliterasyonla(dilbilimde ses. yinilemesi, Lunatii, Li^i, iord), 'Delice, Yalancrya da Rab'drr. isa'nrn Tannsal mevkiyle iigiti orre giildiigti tarihselkanrt gok azdrr.Ancak,egerbu kamt saglam"olsaycft bile elimizdeki iiglemegiiliing derecede etsik olurdu. dbrdfincti tir olasrhk, ki gortinen koy krlavuz istemez,isa gergektenhatahdrr. Birgok insan harahdr. Daha rincede soyledigimgibi, isa'mn kutsal blmavr amagJadrgr y<iniinde bile saglamiarihier t inui", yokrrrr. Kayda gegmig bir metnin, pu gibi sorular sormaya ahgkm . olmayaninsanla'ikna edebilme giicii vardrr, 'Bunu kim, ne zaman yazmryur?''Ne yazrlacagrnr nasrl bilmigler?' 'Kendi zamanlannda yazdrklannrn, bizim zam^nrmrzdada anlagrlrrolabilece$ini sahiden insanlar rarafaz gozremcileri,iait yoksa {iitiilniisteunidir?''Bu I Hiq kugkusuz,
kenmrn eilesinin bir kereiide HoreI de L'Ilniver isimli bir Parisottlinde konaktamg otmalarrnaragmcn. eitlu porugal lKaiarwe portckiz oali)

Titnrrnrn Varlrgr yiirriindc Kanrrlar

93

yazrlannrngarprtrldr$r bir gi.indemleri mi vardr?' on dokuzuncu yiizyrldan beri bilge ilahiyatgrlar,ilahilerin gergekdiinya tarihinde neler_ olup bittiginin -gtvenilir agrklamalari olmadrgrnr kargr konulmaz biEimdekanrtlamrytrrlar. Hepsi isa'nrn oliimii ie paul'un uzun siirc sonra.yazrlm;strr ki bu mektqolarisa'nrn _mektuplarrndan hayatrnrn sozde gergeklerinden neredeysehig bahsetmez.Hepsi trirEok farkh 'Qin Frsrlnsr kugakla'ndaki' (boliim 5'e bakrn) hata yapmasrolasr katipler tarafindan sonradango$altrlmrg ve yenidcn gogaltrlmrgtrki zatenonlann da kendi dinselgiindcmlerivardr. Dinsel giindemle saptrrmanln giizel bir <irnegi isa'nrn Betlehem'de dogmasrnrn kalp rsrran efsanesidir ki akabindeHerod'un trvlsuminsankatliamr vardr. isa'nrnoli.imiinden yrllar sonra,ilahiler .razrlrken, hiq kimse onun nerededo$dugunu bilmezdi. Ancak bir Eski Ahit kehaneti, (Micah 5: 2) Yahudilerin uzun siircdir beklenen Mesih'inBeilehem'de dogaca$rnr ummalanna yol aqmrgtrr. Bu kehanet Tgrrrda,John'un ilahisi ozellikletaraftarlanmn isa'nrn tsetlehem,de dogrnamtg olmasmrgagkrnhkla kargrlamasrnrn altrnr qizer: .Di$erleri, Bu Hz' isa'dr dediler.Ancak bazilanisaKilise'd"n g.l-ry"cek miydi &diler? Kutsal kitap, Hz. isa, Davut'un toh,rmundanve Betlehlm phrinin drgrndan, Davur'un oldu$u yerdengelecek dememig miydi?' Matthew ve Luke isa'nrn her geye ragmen Betlehem,db dogmugolmasrgerektifiikaranna vararak .oro.r,i farkh bir bigimde de aldrlar. Ancak isa'yr o brilgeye farkh yollarla tagrdrlar. Maithew, Meryem ve Yusuf'un birlikte hep Betlehem'de olduklannr, isa'nrn dogumundan gok sonra, Mrs*'dan eve donerken Krar Herod'un nursuminsan katliamrndankaErp,Nazareth'eyerlegtiklerinisoyler. Luke ise,bunun tam aksine, Meryemve yusuf'un isa do$madanrince Nazareth'eyerlegtiklerini soyler.Oyleyse,kehanetintamamlanmasr tl'12, o onemli anda Betlehem'de nasrlbulund'lar? Luke goyleder, cyrenitrs(Quirinius)suriye'ninhiikiimda' oldugur^ ^oi,^,caesar -tugu.stus, vergilendirme amaglariiEin bir niifus sayrmrnl emrcdcr ve berkes'kendi gehrine'gitmek zorundakalrr.yusuf 'bavut'uri evinden te soyundandrr' ve bundanotiirii 'Davut'un gehrine, yani Iletlehern'e' gitmek zorunda kalmrgtrr. Bu iyi bir qoziim gibi goriiniiyordu; A.N.wilson'un isa'da ve Robin Lane l;'ox'un yotai versiyon,da (digerlerininarasrndan)belirttikleri gibi, tarihsel yanhghklannrn .lryrnda. Davut, cger var olsaydr,Meryem ve yusuf'tan yaiclagrk bin yrl rinceya$aml$ olacaktr.Romahlarnasrlbir mantrkla yusuf;u, bin yrl once dolayh bir atasrnrnyagadr$r bir gehregonderme ihtiyacr Ilu guna benzerl mc.sela, eger Fatih l7illiamr ile lisscrmi$lerdir?
1035- I 087 yrllanarastnda Normandiya Diikij ve 1066-l 0ll7 yrllanarasrncla iugiitereKra[ olarakgdrev Robcrt ve llcdeva'nrntek ogludur,Villiam gayrimcpru lrsrrtftrr. Muhtegent olarik Falaisc.cle, Frania'nrn E pargasr olan Normandiya'da do$mu;tur.tVilliim ingihere'yi isiila ermip,1056 yrhndatiasting Savay'nr lnunrur;i ve ingiliz ayaklannralarurr bas$rarak.gimrribiliuen l.iornralcriyai:ethili yapnugt,r, k

legenSenyorde la I)akeyne'ekadar yagaml$ atalanmr

94

TANRIYANILGISI

hesaba katabilseydim, Ashby-de-la-Zouch isimli bir yeri niifus sayrmr formundadogum yerim olarak belirtebilirdim. Dahasr, Luke tarihgilerin ozgiirce kontrol edebilecekleri olaylan diigiincesizce ifade ederek itibannr mahveder.Hiikiimdar gergekten bir sayrmemretmigtir;bu yerelbir niifus sayrmrdr Quirinius ve sezar Augustus'un tiim imparatorluk irnrlan igin emrettisi sayrmabenr.emez. Ancak bu sayrmgok geggergeklegmigiir: M.S 6,d{ Herod'un oli.imi,inden sonra. Lane goyre Fox bir sonuggrkarrr, Eok 'Luke'un hikiyesi tarihsel olarak imkansrzdrru" tot"rrirhklarla doludur,' ancak Luke'un durumu ve Micah kehanetinit"*"rni"*" arzusunug<iz<iniindebulundurarak onu suglamaz. Free lnquiry'nin Arahk 2004 sayrsmda bu miikemmel . dergininEdit<;rtiTom Flynn, gok sevilenNoel hikayesindeki bogluk ve gelipkileribelgeleyenmakalelerin bir koleksiyonunu bir ^i^y^ getirmigtir- Flynn bizzat, isa'nrn dogumu iizerine nutuk geken evanielistlerMatthew ve Luke arasrndakibirgok geligkiyedikkat Robert Gillooly; dogudaki yrldrz, bakiieylen dopum, Ceker./"ro) bebegin krallar tarafindan yiiceltilmesi,mucizeler,id"*, irl'ntn diriligi ve g<igeyiikselmesi de dahil olarak, H.z.isa efsanesinintiim onemli baEhklarrnrn her birinin Akdenizve yakrn Dogu bolgelerinde zatenvar olmakta olan dinlerdennasil ahntryaprldrgrm g<izlir ciniine serer. Flynn $u dtigiinceyi akla getirir, Matthew'in yahudi okuyuculanngrkan ugruna Mesih kehanetlerini (Betlehem'de dogan Davut'tan miras kalan) kargrlamb arzusuyla, Luke'un Hrristiyanhgr, Yahudiolmayanlarauyarlamaarzusuve bundanileri gelenpurperesr Helehistik dinlerin srcak dii$melerinebasrlmasr, buinonon dikint garp$r (bakireyken dogum, krallann taplnmasr vs..) Neticedeki geligkiler giize balar cinsrendirancakinanghlartarafindantutarh bir gekilde gcizardr edilmektedir. Bilge Hrristiyanlar George Gershwin'in kendilerini gu konuda ikna ermesine gerek duymazlar, 'yiiktimliiltikleriniz t incil'den ahnmrytrr/ olmazsa olmaz degildirler.' Fakat qevrede 'bilgiri" bu yiikiimliiliiklerin zorunlu oldugunu diigiinen birgok Hrristiyan vardr; incil'i fazlasryla ciddiye alanlar, bunu gergektende tarihin gergekgi ve kesinbir kaydrolarak kabul ederlervi dolayrsryla inanglannr destekleyen bir kanrtoldufuna inanrlar. peki bu insanlar, aslma uygun bir gergekolduluna inandrklan bu kitabrn kapagrnr hig agmazlarmr? Bu agikir geligkilerifark etmezlermi? crrg.[tik arayrgrndaki birisi, Matthew'in, Yusuf'un Kral Davut'un soyundan yirmi sekizaranesille geldiginisavunmaslnrn karysrnda, Luke,ninkrrk bir nesil oldu$u savunmasrnr kafasmatakmaz mr? Daha da kcitiisii, bu iki listedekiisimlerin baala' <irtiigmemektedir! Her koguld a, egei

l-anrrnurVadrgrYimiindeKarurlar

95

Isa gerEekten yusuf'un soyir bununla bakire bir anneden do$duysa, ilgisizdirve bu bilgi Mesih'in Davut'un soyundan gelmesi gerektigini belirtenEski Ahit kehanetinitamamlamakta isa "drrr" kufianrlarnrz. ,,yeniAbiti Kim, Amerikah incil ilimi Bart Ehrman,alt baghgr, Nede\ Degigtirdi'nin Gerisind.ehi Hikdye' ol"n-bii kit"pt", yeni Ahit metinlerinin i.izerinisisleorten biiyiik kararsrzhgr ,grll"i.r Kitabrn -biqi-de girig boliimiinde, Profesiir Ehrman dokunakh bir incilinanghsr tutucudan ozenli bir septif,e gegigindeki kigiselegitim seyrinin plarumgizerki bu kutsal kitaplann ginig dlgiideyanrlaiilirligini fark etmesiyle baplayan bir seyirdir.Amerikantiniversiteleri hiyerJrgisinde d9B_ru ilerlerken, en alt kayahk dipte bulunan .Moody yt,\31 Incil Enstiti.isiinden' baglayarak, wheaton Universitesi'nden gegen (gizelgede birazcrkdaha yuka'dadr, ancak yine de Billy Graham'in okuludur) ve en tepedekidiinyaca iinlii princeton'a kad"r uzanan her aEamada,agln rurucu Hristiyanh$rnr, tehlikeli progressivizmez kargrkorurken, bagrnrn belayagirecegiioylenmigtir. Bu iurumda biz okuyucularda elbettehak sahibiyiz. Diger ig agg, ikon kargrtr,incil elegtirisikiraplar, daha once bahsettigimnobin Lane Fox'an The unauthorizedversion(Yasak uyarlama)veJacques Berlinerblau,nun T'hesecular Bible: why NonbelieuersMusi Take Religion seriously {Laik incil: inangsrzlar NedenDini ciddiye AlmaLdrrlir) iair. Resmi olgiitler d6hilindeki dtirt ogreti, az ya da gok keyfi olarak, en aandan bir diizine <i$retiarasmdanseEilmigtir,Thomas, Peter, Nicodemus, Philip, Bartholomew ve Magdalah Meryem ogretileri-/^ttl Thomas Jefferson'un ye$enine yazdr$r mektupta bahsettikleri igtebu ilave <igretilerdir: YeniAhir'tenbahsederken, riim isa hikAyelerini okumamn yarusra, kendilerine Evanjelik diyensahteevanieliklerin olugurduSu kilise bilim konseyinin(ecclesiastic) bizim hakkrrnzdaki kararlanruda degerlendirmelisin. eiinkii bu sahteevanjelikler en az dif,erleri kadar vahiy almrg gibi goriiniirler ve sen hu iddialarrrukendi mantrgrnla
muhakeme edeceksin,ecclesiasticlerin mantrf,ryla degil.
| {Alt ball8r vcrdim giinkii tek emin oldugum nokta buydu. Kirabn elimdeki kopyasrnrnaoa baglgr, Conti'Br Kimin Ditryasi' nuunr of Lonrlon tarafrrdan yayrnlanrrug, idi. Bu yayrnda, ieniiz gormedigiri vc Harper SanFraocisco'nuaAmcrikan yatrmr ve aoa battg! YanLtAktanlan isa olan kirapla aynr olut olmadrgtnl s6yleyebilccek bir py bulamadun.Aynr kitap olduklannr "in"y,yoronr ancak yay,nctlaineden-btiylegeyler y^par7') r''' Progtessivizrn Amerika'nrn ripik felsefesi otan pragmatizmincgitime uygulaomasrdrr, TcmsilciteriCharles sondcrs Peirce,villiam Jemesvc John Dcweydir, irogressivizmin prensiplcri gunlardrr: . Egitim gocutun ilgisiae uygun olmaldrr. . Qocuk <igrcamcycihtiyea oldulu ve istcdiii iqin rigreanrelidir. ' Egiunr haiam bi"^r ksld' ' olmahdrr.progressivistlcr clitim ilc hayau i9 igc gdriirlcr. . OBretnrcnin rolii y6n vermek dc6il tavsiye etrnektir. . f,ocuk tigrcneccgikonuyu kendisi scqmelidir. r Okul rckabet yerine birliginc rcaviketmelidir. ! . Demokradk egitim ortaml oluSturulmahdrr.

96

"fANRI

YANlI.GISI

Segilmeyen ogretiler ecclesiasticler tarafindanda ra$bet gcirmemigti qiinki.ibir ihtimal, bu iigretilerdekimantrksrzhklar kilise standardrna uyan dcirt ogretideki mantrksrzhklardan gok daha rahatsz ediciydi. Mesela,Thomas Ogretisi, gocuk isa hakkrnda bircok hikivecik igeriyordu ki buradaisa yaramaz bir peri edasryla biiyiilii giigierini koti.i emellerinealet ediyor, oyun arkadaglannr kegileregeviriyor, gamurdankug i.iretiyorya da tahta pargasrrun uzunlu$unumucizevi bir gekilde arttrarak marangoz babasrnayardrm ediyordu.r Hig kimsenin Thomas Ogretisindekiler gibi yavan mucize hikiyeterini inanmayacagr diigiini.ilmiipti,i. Ancak bu diirt onayh bgretiye inanmak adma herhangi bir neden^ramaya gerek yoktur. eiinkii hepside efsane statiisiindedir ve en az Kral Arthur ve Yuvarlak Masa hikiyeleri kadar belirsizdirler. $ovalyeleri Kilise onayh drirt ilahinin en.ortak olduklan nokra aynr kaynaktan tiiretilmig olmalandrr ki bu ya Mark'rn ilahisi ya da Mark'rn ya$ayanen eski torun oldu$unu belirten kayrp qahpmadrr. Bu dort evanjeligin kim olduklannr hiE kimse bilmez ama isa,yla bizzattanrgmadrklan kesindir.Yazrlanlarin gogutarihegcireanlamsrz, girigimlerdir saf ancak barizceEski Ahit'ten yinelenmiglerdir Eiinkii ilahi iiretenlerisa'nm hayaunrnEski Ahit kehanetlerini tamamlama zorunluluf,uoldugu konusundaiErenlikleikna olmugturlar.ustelik isa'nrn higbir zaman yagamadr$r tarihsel bir durum iiretmek bile miimktindiir,gergibu herkesge desteklenmeyecektir. TrBkrdi$erlerinin arasrndan farkh biri olan, Londra Universitesinde Profesorolan G. A. Wells'in,Did JesusExist?(isavar oldu mu?)da dihil olmak iizere birkag kitabrndayazdrgr gibi. isa biiytik bir ihtimalle yagamry olmasrna ragmen,iinli.i incil bilimcilergenelde-Yeni Ahit'i tarihin giivenilirbir kaydrolarak hesaba katmazlar(vekesinlikleEskiAhitin de)vebendein"il'i artrk herhangi bir tannsalh,$rn kanrtr olarak g<iz oniinde bulundurmayacagrm. Thomas Jefferson'unselefiJohn Adams'a yazdrgrsozctikler adeta gelece$isezer vasrftadrr,goyle ki, 'Yi.ice bir Varhk olan babasr tarafrndan bir bakireninrahminediigtiriilen isa'nrngizemlineslinin, gibi bir masal olarak Jiipiter'in beynindeki Minerva nesli efsanesi degerlendirilecegi giinler gelecektir.'
' A.N.S/ilson, Isa biyografisinde.daha en bagnda Yusuf'un bir marangozolduf,u hikiyesi iizerine giipbclerini ekranr' Yunanca sorcilk tekton sahidende marantoz demektir ancak Aramca siizciik raggarilan qevrilmigrir ki bu sanatkir ya da bilge anlanuna gelir. Bu bazr yapnal yanhgqevirilerden biridir, incil'i bozan,en iirrlUyanbggeviri, tsaiahln lbranicesigenqkadrnrn(alruhj Yunancayabakire (panhenos)olarak qevribnesidir. bir haut (Nasrl oldugunu anlanrakigio lngilizcesiizciikler 'maid' remizlikgi kadrn, krzl 9-asic ve.'maiden'i [bakire, el degmemigl akla getirinl Bu qevirmen glgrncagigirilnilyve isa'nn annesinirrhir harasr bakirc oldugunu siiyleyenakrl alnraz bir efsauenio dolmasrna yol aqmgtr! i'iim zamanlarrl yanSgyaprsal geviri Eampiyonurrnvaorun tek sahibi aynca bakireleride etkilemigit. Ibn Warraq gmatn", bi. iiti,rplo. 9u rinli "her,Miisliiman gehideyetmis iki baAire" siiziini'rn'krisral kadar berrak bcyaz iiziimlerin' ynnhy bi. qevirisiolduf,unu bildirnriptir. $irndi, egerbu yanbS gen\ iilgiidc bilinseydi,indlrar tden -asum kt ibanjann kinr bilir kaq anesi bugi'rnyagryorolurdu? (Ibn warraq, 'Bakireler?Harrgi bakireler?',Free lnq*iry 26: 1, 2005,4J-6.)

Tannnln Varhgr Yoniinde Kanrrlar

97

Dan Brown'un kitabr Da Vinci $ifresi ve kitaptan kurgulanan film, kilise gevrelerindebiiyiik tarngmalarbaglatmrgtrr. Hristiyanlar filmin ve filmi gosteren Pichet isimli sinemalar zinciri girketinin boykot edilmesinetegvik edilmiEir. Bu film bagtansona kurgudur: yalan, yanhg bir kurgu. Ashnda bu katrgrksrz opreti tutkusudur. Da Vinci $ifresi ile ffreti arasrndakitek fark, Da Yinci $ifresi'nin gagdag, <igretilerinse eski kurgu olmasrdr.

SEviTpN DINDAR nlliu ADAMLARINDANKANIT

Ustiin zekih erkeklnin goh biiyiik gogunlugu Hfistiyanhh dinine inanmaz ancak bu gergeSi toplum iginde 6rt basederlergiinkii kaunglannr kay betmekt en korkar hr. BTnTRANDRUSSEL

'Newton dindardr. Sen,Newton, Galileo,Kepler,vs. vs.vs. den iistiin oldugunumu zannediyorsun? ESerTann onlann takdirini kazanacak saglamhktaysa, sen kim oldu$unu zannediyorsun?'Bu gdri,igtinagrn uygunsuz oldugunu sciylemek pek bir py degiEirmeyecektir, lakin bazr sofular buna Darwin'in ismini kangtrnrlar. Bunun sebebik<itti, inatgr bir koku gibi etrafasagilan ancakyanhghgr kolayhklaispatlanabilirbir dcdikoduydu.Ve bu durum hig kugkusuz Darwin'in <iliimdogeginde dini benimsemesiyle ilgili dokunakhbir hikiye uydurma arayrgrndaki bir 'Umut leydisi' tarafindan kasrthcabaglarrlmrgtr. Hikiyeye gore akgamrgrgrnda yata$rndadinlenenDarwin, Yeni Ahit'in sayfalannr qevirirkenbir yandan da Evrim'in tamamrylayanhgoldugunu itiraf etmig.l Bu ^Saghkta gogunlukla bilim adamlanna odaklanacagrm giinkti (belki de akla getirilmesio kadar dazsr olmayan sebeplerden) sevilen isimleri dindar drnekler olarak giisterme qabasrn{akiler genelliklebilim adamlanmkullanrlar. Newton sahiden dindar oldupunu iddia etmiptir; npkr o drinemininsanlannrnneredeyse hepsininyapt$r gibi (ve bunun bir onemi oldugu akla getirilmelidir).Ancak bu goriig,tinceki yiizyrllara gore din <i$retimi yapmakta daha az sosyal ve hukuki baskrnrn olduBu ve dini terk etmek igin daha fazla bilimsel destegin oldugu on dokuzuncu yiizyrla girildifinde sona erer. Elbette her iki yonde James Haught'un 20A0 years of Disbelief: {e-lsdsnatalrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr '
kehancdcriylconurlaudrnldrm.fu-hnda, bu eyicmi monoton bir PT bt!: tilum ddFginde dini bcnimscme ekdiizclikle yiaclcrlcr [c.g. Scr 2003'c bakrn],ki birbiri ardma gctcaher tazc ve caoh yanrlsamabulutunun ekrlcrvc ilk oldulu savunulur' Galiba dldiikten sonraki itibenru korurmk igin bir scskaydcdici cdinmcliyim. l-alla Verd $&ylcckliyor, 'Ncdcn ttlirm datscgiylc ugraplun! Elcr gtiziitecekseniz,Templeton Odailiint elrnakigio bunu sallrkt zgoao'".zdla yaprn ve bundanbunakL$rnrzr sorumlu tutqn..

98

.Ti\NR] YANILGISI

FamousPeopleuith the Courageto Doubt (inangsrzhgrn 2000 yrh: KuEkulanmacesaretiolan iinlii insanlar) isimli eserindebelirttiSi iizere, Darwin'den onceki zamanlardaherkes inangh de$ildi. Ve daha sonra bazr segkinbilim adamlan Darwin'e inanmayr segtilcr. Michael Faraday'in, I)arwin'in gahgmasmokumasmdan sonraki zamanlarda bile igten bir Hrristiyan oldu$undan giiphe etmemiz igin hiq bir sebcpyoktur. O Sandemanian rarikatmm bir iiyesiydi ve bu tarikaun mensuplanincil'in gerEekEi bir yorumuna inarurlardr (geEmig zaman kullamyorum Eiinkii fiilen yok olmug vaziyerteler), yeni baplayan iiyelerin ayaklan bir ayinlc y*anr ve Tann'nrn arzulanm saptamakiqin kura gekerlerdi.Faraday 1860'ta Krdemli 'fhe oldu, Origin of Specics'in yaymlanmasrndan yrllar sonra vc bir Sandemanianolarak 1867'de oldi.i. Deneyci Faraday'm kuramcr akranr,Jamesclerk Maxwell egitmiktarda dir.rdar bir F{rrisriyandr. On dokuzuncu yiizyrl ingiliz fizikgilerinin digcr onde gelenleri r?'illiamThomsonve Lord Kelvindi. Oyle ki bu kigilerevrimin zaman yoksunlugundanreddedildigini ispatlamay a g^yret ermiglerdir.Bu biiyiik tcrmodinamikqinin hatah bilgileri, giinegin bir gegit yakrt ttiketenategoldugu ve binlercemilyon degil onlarcamilyon yrl sonra tiikenecegiyoniindeydi, Kelvin'in niikleer enerji hakkrnda bilgi sahibi olmasr beklenemczdi. 1903'teki ingiliz Birlegmesitoplanusrnda, Charles Darwin'in ikinci oglu Sir George Darwin, Curie Eiftinin radyum kegfinioradakilerehatrrlartr$rnda, o srralaryagamakta olan Lord Kelvin'in heniiz olgunlagmamr$ varsaylmmr' yrkarak govalye unvanl verilmeyenbabasrnrn intikamrm almrgnve bu hakh grkarma grirevininona diigmesimemnuniyet verici bir geligmeydi. Yirminci yiizyrlda din <ifretimi yapan onemli profcscirler bulmak zorlagmrgtrr ancak gok da nadir dcgillerdir. Daha qagdag olanlann gogunlugunun yalnrzca Einstein'cr anlamda dindar olduklarrndan"kugkulanrnm ve Boliim 1 de bunun kelimenin yanhg kullanrlmasrndan kaynaklandrgmr belgelemigtim. Bunara$men,bazr igi drgr bir, iyi bilim adamlannrn geleneksel tam) anlamdadindar olanlan da vardrr.Qagdag ingiliz bilim adamlanarasrndaki tiEdegipmez isim, Dickensianhukuk firmasmdakison unf ogrencilerininkeyif verici aginahgryla on plana grkarlar:Peacocke, Stannardve polkinghorne. Bu iig kigi hem Templeton Odtilii'nti kazanmry hem de Templeton Giiven Kurulu'ndadrr. Hepsiylede aleni ve gizli, bangqrlsohbetlcr etmeminardrndan,bir gegitevrensel kanun dtizenleyicigciriigleriylc olmasa da Hrristiyanhk dininin aynntrlarr hakkrndaki gortiglcriyle bcni gaguttrlar: dirilme, gi.inahlann ve digerlerininbagrglanmasr. Amerika'da buna uyan bazr <irnekler vardrr, mcsela resrni izsan Genom Tasan'stntnAmerikan kolunun idar-i bagkanr

TannmnVarfi$r l'tiniinde Karurlar

Collins.r Ancak ingiltere'de oldugu gibi, nadil olduklarr goze batar ve akademi birliginde kendilerini anlamayan larrnaeslence kaynagrolurlar. 7996'da,Cambridge'tekiClare itesinin bahgesinde, insan Genom Thsansmrn kurucu dihisi Watson genetik ile biliminin kurucu Gregor dihisi Jim iizerine haarladrgrm bir BBC televizyon belgeselihakkrnda tEiim. Mendel, hig giiphesizdindar bir adamdr, bir Augustin iydi; ancak on dokuzuncu yiizyrlda genEMendel'in biliminin kogmasrigin en kolay yol buydu. Onun diigiincesineg<ire bir aragurma <idenegine egdef,erdi. Watson'a kag tane gaSdag 'Ashnda bilim adam tanrdr$mr sormugrum. $iiyle yanrtladr: Errumam. Fusatrnrbuldukgaonlarla tarugtrm ve bu biraz canrmr fkahkahalar] giinkii, bilirsin igte, gergegi ilham yoluyla pek gtivenmem.' 'Watson'un molekiiler genetik devriminin yardrmcr kurucusu is Crick, Churchill Universitesi, Cambridgeiiyeligini feshetmigrir ii iiniversite (bir hayrrseverin emriyle) bir ibadet odasringa ctrrie almrgtr. .Watson'la Clare'de yaptlglm goriigme esnasrnda, ve Crick'in aksine,bazrinsanlanndin ile bilim arasrndasavag g<irmezden geldiginigiinkti bilimin igleyigi, dinin iseher geyin ini ele aldrgrnr iddia eaiklerini sciyleyerek onu kastensmadrm. sert bir kargrhkverdi: 'Herhangi bir geyigin var oldugumuzu iiyorum. Biz yalnrzcaevrimin iirtinleriyiz. Diyebilirsiniz ki, e$er bir amag olduguna inanmlyorsan hayatrn hayli kasvctli ." Ancak ben iyi bir ogle yemegiyemek isterim.' iyi bir ogle yedik. Dindarlann, gergekten segkin, dindar ve gaSdag bilim nr bulma gayrctleri bir umutsuzluk havasr igindedir hatta im yerindeyse kalanlanidarelikullarurlar.'Nobel tidiilli,iHrristiyan adamlarr'runlistesinisunduf,unu s<iyleyen bulabildigimtek web i, toplamda yiizii gegmeyen Nobel ddiillii bilim adamlanndan altr tanesiyleqrkagelir. Bu altr raneden dtirt tanesininhigbir Nobel ddiilii almadrklan oftaya grkmrgtr ve en azmdan bir i, kesin tecriibeme gi5re,tamarnensosyal sebeplerdenkiliseye edenbir inangsndrr. Benjamin Beit-Hallahmi'nindahadiizenli gahgmasr gunuortaya Erkarmrgtrr,'bilim alanlanndaNobel odiilii arasrnda,edebiyat alanrndakilerde buna dahil olarak, ait rt niifusa kryaslakayda degerorandabir dinsizlik y71d11.'t"sz1 Onemli gazetelerden Nature (Tabiat) daki Larson ve S?itham 1998 seneli bir araSnrma,emsallerinegiire daha segkin n diiEiintilen Amerikan bilimadamlanndan Milli Bilim
'bilim korsanr'Craig Ventcr itnderlilindcki gayd resmi lnsanGenom Tesaosryh ka{w inangsrz}

1OO

.I'ANRI YANII.,GISI

(National Academyof sciencest) Akadernisi'ne segilenlelinyalnrzca yi.izde 7'sinin kigilegmig bir Tann'ya inandrklarrnr gcisterir.t'.r.rr Atcistlerin bu ezici iisttinliigii, Amerikan halk niifusunda neredeyse tam zrt yondedir.Buna gore bu insanlannyiizde 90'rndanfazlasrbir gegitdofaiistii varhga inanrlar. Milli Akademiyc seqilmeyen daha diigiik riitbeli bilim adamlanrunsayrsr vasatdiizeydedir. Daha segkin orneklersoz. konusuolrlugunda,dindar inanghlarazrnhktr ancak bu azrnhkyaklagk olarak etkiliyici bir yi.izde 40 seviyesindedir. Trpkr bekledigimgibi, Amcrik.rn bilim adamlarr genelAmerikan halkndan dahaaz dindardrrve en scgkinbilim adamlan,en inanEsuolanlardr. Dikkat qekici nokta, Arnerikan halkrnrn genelindekidindarhk ile entelektiiel elit kesiminateizmiarasrndaki zrt kutuplagmadr.fx+r Baghcayaradrhggr web sitesi, 'YaradilrgaYanrtlar'rn' Larson vc lilTitham'm aragtrmasrndan ahnrryapmasr giiliingttr ki bu, dinde yanhEgiden bir Eeyler oldu$uvarsayrmrna kanrtolarakkullanrlmaktan ziyade, evrimin din ile uyumlu oldugunu rine siiren rakip din savunuculanyla iE savaglannda bir karErsilah olarak kullanrlmrgnr. 'Milli Bilim Akademisi Saprna Kadar Tanrr'srzdrr'{d$baghgrmn altrnda,'Yaratilrga Yanrtl ar', LarsonveWitham'rnN ature,tn editoriine yazdrklanmektuptaki sonugparagrafiahnn yapmaktankeyif alrr. Ilulgulanmrzrderlerken,Milli Bilim Akademisi,kamu okullannda evrim ir$reniminitegvik eden bir. kitapglk yayrnlamryEr ve bu Amcrika'daki bazr muhafazakir Hrristiyanlar ilc bilimsel ropluluklar arasndakiyiiriirliikte olansiirtiismenin kayna$rdrr. Kitapgk,okurlan,.f'ann' run var olup olmadrgr bilimin tarafsaca baktrgr bir sorgudur" goriigtine ikna ctmcktc.MBA bagkam BruccAlbert griyle diyor: 'Bu akadcmininson dcreccdindar birgok seqkin iiyesi vardr ki bunlar cvrimc inananinsanlardr. eof,u da biyologtur.'Bizimara$rrrm.amrz isc bununaksiniiddia eder. Alberrs, Boliim 2 'Ncville Chamberlain Evrimciler Okulu'nda belirttigim sebeplerden otiirii'NOMA'yr kucaklamrpur.'Yaradilrpa Yanrtlar'iseqok farkh baghklara el arar. ABD Milli Bilim Akademisi'niningiltere'deki dengi Kralhk Ailcsi'dir. Bu kitap basrm a$ama$ndayken, ig arkadaglanm R. Elisabeth cornwell ve Michael Stirrat benimkisiylekryaslanabilir ancak daha kusursuzolan ve Kralhk Ailesi Uyelerinin(KAU) dinsel yazarlann fikirleri iizerineolan aragtrrmalannr kalemealmaktaydrlar. eldeettigi sonuElarrn tiimii dahasonrayayrnlanacaktr ancak kibarhk gostercrekilk sonuqlan burada akrarmamaizin verdiler. Fikirleri
''^ Ingiltcrc'nir Kraliyet Ailai'ne iiye olmakla cgteScrdir

Thrlnnrrr Varl4l Yriniinde Kanrdar

101

derecelendirmek igin standartbir vrintemkullandrlar; Likert-tipir yedi puanlrolgek.Kralhk Ailesi'nin elektronik postasahibitii mlo74 Uyesi (btiyiik gogunlugu)anketetabi tutuldu veyizdeZ31d' yanrtverdi (bu tarz bir ara$trma iEin iyi bir rakam).Farkh ifadelersunuldu,mesela: 'Insan suretinde bir Thnn'ya inarunm, bu bireylerle ilgilenen, dualan duyan ve cevap veren,giinah ve ihlallerle alakah, hiiktim bildiren bir Tanrrdr.' Kanhmcrlarabunun gibi her ifade igin, 1.den (giiElii red) 7 ye (gnglii onay) kadar bir rakam bildirmelerisiiylendi.Bu sonuglan Larsonve Witham arattrmaslylado,grudan kryaslamak biraz zordu, giidhii J-a'-rnr lr. sl.rthnrq ar,kaulemiyernh:irrUlnrzmf afu ii' yarhrzca.f bir skala sunmuglardr, ancak uygulamaaynrydr,KAU'nin ezici gof,unlugu, trpkr Amerikan akademisyenlerinin ezici goSunlugu i ateisttir. Uyelerin yalnzca yiizAe 3,3'ii insan surednde bir oldugu fikrine tam baghlk gcisterirken(6lgekre 7'yi segtiler), 78,8 bu 6kiin tam kargundaydr (iilgekte f i seEtiler).Eger ilari 6 ve 7'yi segenler olarak tanrmlar, 'inangszlan' I ve 2 segenlerolarak tammlarsantz, 2t3 inangsrzkargrsrndayalnvra inangh sayrsmrelde edersiniz.Trpkr l.arson ve Witham gibi, ve Bcit-llallahmi ve Argyle'in nor enigi gibi, Cornwell ve Stirrat fizik dalndaki bilim adamlartna ii dalrndakibilim adamlannrn daha ateist olduklannr kegfetriler,bu kiigiik ama <inemli bir Aynnnlar ve son derece ilgtrrgneticelerintamamr igin liirfen ndt$mdakendi bclgelerinebagvurup.tnrer Ifualhk Ailesi ve Milli Akademi'nin segkinbilim adamlannr brrakrsak, acabaniifus genelindeareistlerin daha iyi ef,itimli daha zeki kigiler arasmdanqrkmalannrndaha olasr oldugunu lircn bir kanlt var mrdrr?DindarLk ve epitim sreviyesi ya da IQ ki istatistiksel iligkiyle ilgili yaprlanara$rrrmaqahgmalannrn n yayrnlanmrgtrr. Michael Sherner, ioanma Yiintetnimiz: Bilim Tann Arayryt isimli kitabrnda,kcndisi ye meslektagr Frank ay'in birlikte hazrrladrklan, rasgeleseqilmig Amerikahlar'rn gaph incelemesinianlatrr. En ilgi gekici sonuglardan birisi de gerqektende egitimlc olumsuz yrinde iligkide oldufunun cdilmesidir(daha yiksek egirimliinsanlanndindar olmasrdaha ksrzdrr.) Dindarhk aynrzamanda bilime olan ilgi ve (gok keskin dtigiinceyle de olumsuziligkidedir.Ne bunlar ) politik <iz.giir de dindarhgrn 'ailevi' dindarhkla olumlu iligkide olmasr bende i bir gagkrnl* hissi uyandrrmamakradrr. ingiliz qcrcuklannrn srnr inceleyensosyologlar,incelemeye aldrklarr gocuklardan onikide birinin ailelerinin dinini reddettiklerini ortaya
ftonrtrik tcpki itkiimli, geoclde sorugtutmalarda kullanrlrr. Ankct rrettrmelanod. & cr 1ok kulla6lqnrn ytintcrnidir. Ankctc katrlan dencklcr, kcndilerinc y,tiochilrn iladckri 1rueo vcrcrtk onaylar ye

102

TANRI YANII"GISI

Tahmin edecqginir gibi, farkh aragurmacrlar ara$ffma konulannr farkh yollarla <ilgerler, bu ytizden farkh gahgmalan kargrlagtrrmak zordur. Meta-analiz bir ara$tlrmasnrn bii kono iizerindeyaymlanmr$ riim arastrrma kigrtlanna bakugrbir tekniktir. Aynr sonuca ulagan aragnrmalarsayrlrrve bu sayr farkh bir sonuca glpan aragtrrmalann sayrsryla kargrlagtrrrlr.Din ve Ie konusunda, bildigim tek meta-analizgahgmasr, 2002'de Mensal Dergisinde paul Bell tarafrndanyayrnlanm$tl.{'rzBell gciyle bir sonuggrkaimrg,.Dinsel inang ve bir kimsenin zekisr ve/veyaegitim seviyesiarasrndaki iligki tizerine 1,927'denberi yaprlan43 aragtrmamn, ddrdii hariE hepsi bu etmenler arasrndabir ters oranu oldu$unu ortaya doker. Buna gore, bir kimsenin zekisr ya da egitim seviyesi ne kar'rr yiiksek olntr", bu kipinin dindar olmasr ya da herhangi bir tiirden "inangrar; banndumasro kadar olanak drgrdr.' Bir meta-analiz kendisine katkrsr olan diger tiim araghrmalardan daha az spesifik olmaya mecburdur. Bir satrrlar arasmdakepke daha fazla aragurmaya ya da diger ulusal akademiler gibi seEkin birliklerin tiyelerinin Nobel, Crafoord, Field, Kyoto, cosmos ve diger biiyiiLk <idiiller ve madalyarann kazananlarmm gahgmalanna yer verebilseydik. Bu kirabrngelecek nesil siiriimlerinin b-utaiz bilgileri zenginlegtirece$ini umanm. Mevcut gahgmalardan elde edilebileceken akdcr sonug,din savunucularmmsevilen <irnek insanlar konusunda geneldedurduklanndan daha sessizkalmayr akrl edebilmeleri olmah, en aandan bilim adamlannrnalanrnagiren konularda.

Pesc,q.t'IN BAHSI
Biiyiik Fransz matematikgisi Blaisepascal'rnhesabtnagi)re,Tann'nn e/as*klar her ae kadar yiksek b/n "a oknn, .r.az!e/ bu konuda yanhgbir varsayrmda bulunmanrncezaslgok asimetrik olacakrrr. inansanrz iyi edersiniz gtinkii egei hakhysanlz, ?T.'y" sonsuzmutlulu$unuz sorunsuzca ilerleyecek, ancak e$er inanrp da yanrhyorsamzherhangi bir kaybrnrz ormayacaktu. Dlger tara?tan, e$er Tan''ya inanmazsanrz, yanrldr$rnrzr anladrgrnrzda sonsuz bir igerisincgirersiniz., ancak egeiinanmamakla hakhysanrz yine 1ftbir kaybrnu olmayacaktrr.Tannyainanmamak,bu durumda, diigiik bir zihinsclbaganrun i.irenigibir fikirdir. Thnn'ya inanm. oysa Tannrun varhgryla ilgili bu kanrtta belirgin bir tuhafuk .mesJesi . bir redbii olarak degerLndiiilmesinin r'-

Mcnsa.yiilGek lQ'lu iiyclcrin.oJuttrrduBu bir toplutuktur ve.gazeteleri doBal otarak onlan bir araye getirm tcft bir konuyh ilgili makalcler iizerindc yogunla5augnr.

T:rrrnnrrrVar:hgl Yrjniirtde Kenrtlar

103

uygulamaya konulan bir eylem olamaz. En azrndan, bir irade meselesi degildir. Kiliscye gitmeye ve Nicenc Creed'i ye karar verebilirimya da bir yrSrnkutsal kitabrn iqindeki kelimeye inanacagrmasoz verebilirim. Ancak efrer bunlara n inanmryorsam bu yaptrklanmrnhiE biri benim gerqekten
aml sa$lamaz. Pascal'm bahsi, sadece Tanrt'ya inanma ast yapntaffiz gcistergesi olabilir. Ve inandl$rnrzriddia etti$iniz geyi giicii her olan tiirden bir Tanrr olmasa iyi olur yoksa bilme

planlanmrp bir Eey oldugu giiliinq dalaverenizi sezebilir. inanmanrn gtiri.igtiir ve Douglas Adams Dirk Gently's Holistic Detectiue de (Dirk Gently'nin Kutsal Dedektif Acentast)bununla ilgili sozlerinikalemealmryurki bu kitapta robot Elektrik Papaz'la insanrn yiikiinti azaltancihaz ve 'inanmayt sizin adrntza
r.' Ve elbette sahn alrsrnz. De luxe modelinin tanrtlml poyledir,

geylcre Lake City'de inanrlmayan beceridedir. bile inanabilecek "Eger Tann'yr hognut etmek istiyorsan yapmak zorunda tek gey ona inantnakhr" frkrini nasrlolur da bu kadar kolay nz? inanmakta bu kadar rizel olan nedir? Thnn'nrn gefkati, ligi ya da tevazuyuodiillendirmesi daha olasrdegil midir? Ya diiriistliigii? Ya eSerTanrr, gergegiiEenliklc dgrenmek iEin qaba in en yiiksek erdemoldugunainanan hir bilim adamrise? kiinatrn bagh bagrna bir bilim adamrdeSilmidir? tasanmcrsr , nd Russelkendisine.oldiikten sonra Tann'nrn "Neden bana
drgrnr bilmek istiyorum" sorusu kargsrsmdane ccvap verece$i unda goyle yarutlam$tr: 'Yeterli kanrt yoktu Thnnm, yeterli an olmayacakslzlnrz!"

yoktu'. Tanrr'nrn Russel'rncesur kugkuculugu kargstsrnda,

sgi ve korkak Pascal'a duydugundan qok daha fazla sayg

st olasr degil midirl (Birinci Diinya Savapr'nda hapishanede gosterencesur pasifizmini hesabakatmayrn) Ve Thnn'run ne r verecegini hig bir yolla ogrenemeyccegimiz igin, Pascal'tn nin aksini ispatlamaya dahi gerekduymayu. Unutmayrn ki bir bahsediyoruz ve Pascal, bu girigimininyalmzcauzun vadeli larda igc yanyaca$rnr soyliiyordu.Tann'mn ahlaktan yoksun
inancr (hatta diiriist inancr) agrkyiirekli septizmden daha degerli

na bahsegirer miydiniz? Zira <ildtigiiniizdc karErsrnaqrkacagmrz rannnrn Baai unu varsayrnve Baal'rnnpkr eski hasmrYahweykadar krskanq yanhgtann tizerine bahse girmektense unu farz edin. Pascal, boyle bir girigimde bulunmasakendisi igin daha yararh bir ig rpolmaz mrydr?Ashnda,bahse girilebilecek olasrtannlann ve
lann tam sayrsr Pascal'rntiim mantrgrnralt tist etmcz mi? Pascal

kurallanm belirlerken biiyiik ihtimalle dalga geqiyordu,

704 "

TAnNRI Y,A,NU-GISI

trpkr benim gimdi onunla dalga gegtigim gibi. Ancak iiylesine ruhaf insanlarlakargrlagam ki burada bu konuya knaca deginmemgerekti; pascal'rnbahsinin meselabir konferanslnsoru sorma agamasmda, Tann inancrnrn lehinde bir kanrt olduf,unu ciddiyetle <ine siirenler olmugtu. SonuE itibariyle, bir tiir Pascal kargrnbahsisavunmakmiimkiin mtidiir? varsayahm, Tann'run varh$rnrn gergekten de kiigiik bir gansr oldugunu kabul ettik. Bununla beraber,eger yok oldugu yciniinde bahsegirerseniz daha iyi, daha dolu bir hryitsiiieceginiz soyienebilir. bahsiniz var oldugu yciniindeyse,krymetli zamantnvil ona Qiinkii tapmakla, ona kurban vermekle, onun igin savagmakve cilmekle vs harcamak zorundasmu. Konuyu burada devam ertirmeyece$im, ancak siz gimdiye kadar anlanrklarrmrakhnrzrnbir kogesine not ldin giinkii kitabrn ilerleyen briliimlerinde dinsel inang ve rivayetlerden dogan kcitti sonuglarageri d<inecegiz.

Bevns KANITLART
samnm Tann'mn varl4{r yoniinde kanrt bildirrne girigimlerinden en tuhaf olaru geqenlerdestephen unwin'in The probabiliry of cod'da (Thnrr olasrhgr) <inesiirdiigii Bayeskanrtla'dr. Bu kanidan kitaba aktarmak konusunda endigeliydim giinki.i hem Eok zayrf hem de eski uygarhklar nezdinde, digerlerine giire daha az kutsalddar. Ancak Unwin'in kitabrnrn 2003 yrhnda yaymlanmasrrunardmdan gazetecilerin dikkatini kayda deger oranda geitmigtir ve bazr agrklayrcr ipuglannr bir arayagetirme 6rsau sunmustur. Hedeflerini anhyorumgiinkii &il0m 2'de belirnifim gibi, benTann,nmvarhfmrn incelenebilirbilimsel bir varsayrmolduguna (en azrndanprensipre) inanrnm. Ayrrca Unwin'in hayalperest girigimi, "olaxhklara say dtdtttd" nrn oldukqa giiliing oldugu kabul edilebilir. Kitabrn alt baghgr, A Simple Calculation that proues the Ultimate Truth (Temel Gergegi Kanrtlayan Basit Bir Hesaplama), yayrncrnmgortiglerinden izler tagrr, giinkii bu kadar agrn kendine giivenhissiniunwin'e air ifadelerde rastlayamayz. unwin'in kitabrnr bir '..yapmanrnybntemi' kitabr olarak g6rmek daha uygun olur, orne$in Bayes'in Thearetn for Dummes (Aptallar igin Kuramlar) kitabrgibi. Qiinkii buradaThnn'nrnvarhgrtrpkryan-alaycr bir durum aragtrrmasr gibi incelenir. Unwin pekili Bayeskuramrnr gcistermek igin kuramsal bir cinayeri deneme olayr olarak kullanabilirdi. "Dedektif kamtlan sralar. Silahtakiparmak izleri BayanPeacock'u igaretetmektedir. Sayrsalbir olasrhgr yiiziine vurarak bu giiphenin

'f'anrrnrn

Varhg Yrin iinde Kanrtlar

105

iinii yapar. Ancak Professor Plumln kadrna eamur atmak bir sebebivardr, BayanPeacock'un giiphesiniuygun bir sayrsal azalftn. Adli kamt yizde 70 olasrhklasilahrn kesinlikle uzak ateglendigini sciylemektedir ki bu durum zanlmrn askcri im almrg oldu$unu bildirmektedir. General Mustard'rn arrmrg ini 6lqiin. Aziz Green cinayet igin en akla yatkrn nedene irir.r Onun olasrh$rmnsayrsal de$erlendirmesiniarnuahm. kurbanrn ceketindeki uzun san sagyalmzca Bayan Scarlett'e olabilir..." ve biiyle gider. Belirlenen olasrhklann agagryukan bir kangrmrdetektifin akhnda galkalanr ye onu farkh ytinlere Bayeskuramr detektifin bir sonuqelde etmesiheyardrm etmekle

Bu, birgok tahmini olasrlgrbirlegtirmekve bir final

elde etmek igin kullamlan marematikselbir motordur ve elde son karar yeni bir sayrsal olasrhkdeierini verir. Ancak elbette ron olasrhk tahmininin gtivenilirligi, tamamiyle eldeki oriiinal giivenilirligiyle orantrhdrr. Bunlar beraberindeki tiim kugkularla, genelde<iznelce hiikiim verilmig kararlardrr. prensibi burada uygulanabilir;Lakin Unwin'in Tann iirne$i temelsizdir ki GIGO prensibiylebile bir yere varanr yrz. Unwin, Bayes sonucunu rakip istatistiksel ydntemler a kargrlrksrzca kaywan bir risk ytiaetimi uzmanrdr. Unwin kuramrm bir cinayeti degil ama en biiyiik smav olan Tann,nrn tistlenerek tarumlar- Plan tam kararsrzhkla baglar ve buna Tann'nrn varlgr ve yokluiu olasrhklannaytizde 50 pr ihtimal rek dereceleri belirleme yoluna gidilir. Ardrndan meseleyle altr baghgrlisteler, her baglrf,rn tinemini saprayan rakamlan ve bu altr rakamr BayesKuramr motoruna uygulayarak hangi nlann one grktrgrna bakar. Buradaki sorun, (yine) bu onem altr rakamln StephenUnwin'in kigisel yargrlanndan ibaret ve bu kigisel yatgiar sadeceusulii yerine getirmek adrna a desteklenir.Bu ala baghkgunlardrr: 1 2 3
4 iyilik duygumuz vardrr. insanlar kcitii geyleryapxlar (Hitler, Stalin, Saddaml{iiseyin) Dog" k<itti eylemlcr gergeklegdrir (dcpremler, rsunamiler, kasrrgalar.) Kiigiik mucizelcr cecriibe edilebilir (Anahrarla'mr kaybenim vc sonra buldum:)

ve riim diger lngifri Grccn, lngiltcrc, {oyuou.a keynekhn{rp yed Avustnly+YaniTrlzndz.llindbsn toaug:lao biilgelcrde(KuzeyArnedka'har( ki buradr enider Bay Grccn olur) saulanClucdo fT isirde &de&tif olarak saulmrg bir oyuol vcniyonlarrndakibir lqraltterin adrdrr.Aceba bu da nedir b6ylcl 'Garbage In, Garba8c Out Ztrva, bos lafar iqcri, awa, bo, lafar dryart

106

T'ANRl YANII.GISI

5 6

Biiytik mucizeler tecriibe edilebilir (isa iilmiig ve yeniden dirilmigtir.) insanlardinseldeneyimler yagarlar.

Bunun igeyarayanrarafi gudur;(bence higbir igeyaramaz),Thnnnrn var olma olasrh$r bir yukan grkarbir agagr diiger,ardmdanbaElangrq noktasndaki ytizde 50'yi giiE bela yeniden kazanr ve en ron,r.r,l" unwin'in tahminine grire bu gekigmeliBayesyangrndaTann yiizde 67'lik bir var olma olasrlrgrnaerigir. Akabinde unwin bu yiizde 67'lik Bayes hiikmiiniin yeterince yiiksek olp'drgrna karar verir, boylelikle acil bir 'iman' enjeksiyonuylabu hiikmiiluhaf bir gekilde yiizde 95 seviyesineyiikseltir. Kulaga gaka gibi gelebilir ancak gerEekten. de bunu yapnu$nr. Bu karanm nasrl hakh grkardrfim soyleyebilmeyidilerdim ancak hakikaten sriylenecek higbir 9"y yok. Bu gibi sagmahklarabirgok kez rastlamrglmdrancak dindar ama bir o kadar_zeki, inanqlannrhakh grkaranbilim adamla'yla tarr$rken, kanrt olmadr$rnda bunu itiraf ederler: 'Bu konuda herhangi bir kanrt olrnadr$rmonayhyorum. zaten bu ytizden buna inang iefiz., (Buradaki son ciimle neredeysea,,masrzbir tavrrla dile getirilrnigtir, bir mazeret ya da savunmaigaretidegildir.) $agrrrrcrduki, Unwin'in altr baEhkh listesi ne tasanmdan karutr, ne-Aquinasln beg 'kanrflnr' ne de gegitli'ontolojik kanrtlarr igermemektedir.Listenin bu kanrtlarla ilgisi yoktur: Saynal Tanrr olasrhgrtahminine en ktigiik bir katkr saflamaz. unwin Laganh bir istatistikEiolaiak bu altr ifadeyi tarfismayaagar ve akabinde elde etirdr sonuca'higciki etmeiliklerini belirtir. Buna inanabilirim, her ne kadar tasanm kanrtrnr dnemsememekteki nedenlerimiz<irciigmese de' Ancak Bayes'o'bel baglayarak benirnsedigikanrtlar, bcncc en az diger kanrtlar kadar zay$trc.Geriye soylenecek tek gey kahyor, dl karutlar igin belirledigim <iznelolasrhk degerlerinin onun !u de$erlerinden farkh oldu$udur ve zarenozael yargrlan kim urnursdr hissimizinapagrk bir biEimde Tan''run varhsrnr !l? o:dogru ve yanhg kanrtlar nitelikte oldugunu dtigiiniiyor,oysabencebunlar birbiriyle tama,menalakasrz konulardrr. 6 ve 7.ci boltimlerin g<isterecegi tizerc, dogru ve yanhghissimizin bir dogatistiiilahrn ,raihgrylanit bir baglantrsr oldugu yrintinde saglam bir kanrt yoktur. Trpkr bir Beethovendortltigi.i.ntitakdir etme yetenegimizintanrryla bii itigisi bulunmamasr gibi. iyilik duyumuz bir Tann olsa da olmasada avnr durumdaolacaktr.(gerEi iyi olmak zorundadegiliz) Diger taraftan, unwin'e g6re kotiiliigiin varhgr, tlzellikle dc deprem ve tsunami gibi do$al afetler, Tann'run var o-lmaolasrh$rnr

TanrrnnVarhg YiiniindcKanrtlar

707

oldukga diigiirmektedir. igte burada, Unwin'in yargrsr benimkine ters, ancak birgok tatsrz ilahiyatgrmnkine benzerdir. 'Thkdiri ilahi' (Kritiili.igtin varhgr kargrsrnda Tannsal iyiligin korunmasr) ilahiyagrlann uykusunukagrrmaktadrr. Otoriter Oxford Companion to Philosopby(Felsefi Oxford) k6tiiliik sorununu'geleneksel teizme en giiglii itiraz' olarak verir. Ancak bu yalnrzca iyi bir Tann'nm varhgraleyhindekibir kanrtnr.iyilik Tann Varsaylmr ranlmrnrn hiEbir pargasmr olugturmaz, yalruzca keyfi bir ilavedir. Kabul edilmelidir ki, ilahiyat egilimli kigiler geneldekronik olarak, gergegi,arzulanangergekten ayrr etme yetisinden acizdirler. Ancak daha bilgili bir inanqhigin, bir tiir dogatistiizeki konusunda, k<itiiliik sorununun iistesinden gelmekgocuk oyuncagrdrr.Basitqe, k<itiibir tannnrnvarhgrnr kabul etmek;EskiAhit'in her sayfasrnda kol gezengibibir tann. Ya da, e$erbu hogunuza gitmediyse,ferdi bir kcitii tann icat edin, buna $eytan deyin ve diinyadaki biitiin koriiliiklerin varh$mr, onun iyi tanrrylayapn$rkozmik savaglann bir sonucuolarak goriin. Veya (daha geligmigbir g<iziim)insan srkrntrlanyla rizenlice u$ragmaktan daha dnemli vazifeleriolan bir tannyl do$ru varsayrn. Ya da acrEekilmesine kayrtsrz olmayanancakbu acdan.sistemli, adil bir kiinatta ozgiir irade adrna iidenmesi gereken bir bedel olarak goren bir tanrr. ilahiyatgrlann riim bu rasyonellegrirmelere (akla uygun hale getirme)inandrklangortilebilir. Bu mantrk kapsamrnda,eper Unwin'in Bayes denemesini tekrar uyguluyor olsaydrm,ne koti.iliik sorunu ne de genel ahlaki kurallar bu varsayrmrn (Unwin'in yiizde50'si) bogoldugu konusunda fikrimi de$igtirmeyecekti. Ancak bunun aynnrrsmagirmek isremem Eiinkti, her haliikarda, ne Unwin ne de ben, kigiselfikirlerle heyecan yaratmapeginde kogamayrz. yargrya Kigisel qok daha etkili bir kanrt vardrr, dayanmayan ihtimals[pliktenkanrt. Bu kanrt earprcrbigimde bizi gergektende yiizde 50 agnotisizmdengok uzaklarata$u ki bu birgok teisti teizmin uEnoktalanna gritiiriirken, beni bunun tam aksine,yani ateizminug noktasma giitiiri.ir. Ashnda bunu birkag kez ima etmigtim. Kanrtm <iztinde gubildik'Tann'yr kim yarattr?'sorusu vardu ki bu soruEogu diigiinen insanrn kendi iginde kegfenigibir sorudur. Tasanmcrbir Tann diizenli karmagrkhgr izahermekte giinkii herhangi kullanrlamaz bir geytasarlama kapasitesindeki herhangibir Thnn, aynr aqrklamayr kendi gergekligi igin sunabilecek karmapkhktaolmahdrr.Tanrr bizim iqindengrkmayag0ciimiiziin olmadrgrsonsuzbir krsrr dongii sunar. Bir sonraki boltmde agrklayacagrm iizere,bu kanrt Tannonrn her ne kadar teknik agrdangtiriittilemezolsa da, gerEekte gok gok olanak drgr olduSunugcistermektedir.

4 BOLUnn

Tanrl Neredeyse

KesinOlarak edenYoktur
dinsel cet aatlerin din adamlan, Wkt cadthnn tsrgrndankorktuhlart gibi bilimin ilerlemesinden irl t benimsedikleri aldatmacalann y ok olugunu miiideleyen kaqntlmaz sotu nefretle kag gatatlat'

T uoMAs] nFFERsoN

110

TANRI YAN]I,GISI

EsnennNciz BonrNc z+z

ihtimalsizlikrenkanrt en onemliolanrdrr. Tasanmdan kanrtmbildik kurnazhgrnabenzemesinin yarunda,hig giiphe yok ki rhnn,run varhgr y<ini.inde bildirilen giiniimiizi.in en-rurulan kanrudr ve inanrlmaz genig sayrda teistin nezdindetamamen inandr'crdrr. Ashnda gergektende son derecekuwetli bir kanrtnr ve sanulm qiirtitiilemez;ancak kanrtrngiicii teistamacrn aksinekullamlmahdrr. ihtimalsizlikten kanrt adairakrlh ele arrndgrnda,Tanrrl.rrn u", olmadrgrnrn kanrtlanmas.rna oldukgayakragrrJ.Tann'nrn neredeyse kesinolarak nedenvar olmadrgmrn israristiksel ispatrna koydu$um baglrk,"EsrarengizBoeing741,, gambrtidir.l Bu baphk Fred Hoyle'un giiliinE Boeing 747 benzetmesi ve bir arag hurdahgrndan ileri gelir. Hoyle'un 6u iddiasrn r bizzat kaydettiginden emin degilim ancak yakrn meslekugr chandra wickramasinghe taraftndan ona atfedildiginden, muhtemeren giivenilirdir.r"rs) Hoyle, Diinya iiz.erindey"g"*rn kendiliginden baglayabilmesiolasrhgmrn, bir hurdahgin alnnr iistiinii silip siipiirerek gegenbir_kasrrgamn rastlanaeseribir Boeing 747,nin parqalannr (ugak gahgacak gekilde) birleEtirgbilmesi olasrhgrndan daha ytiksek olmayacagrm sriylemigtir. Dilederiyse bu -*."", aldr ve karmagrk canhla.n miiteakip evrimine uyguladrlar ancak elbettebu suni bir mantrgadayanryordu. Nitekim?47 sahasrnda, parEalannrn geligigiizel kangtrnhp birlegtirilmesiyle dcirt drirtliik igfeyen bir at, bocek ya da devekugu yararmanrn L"rgr, orasrrrkra' yaradrhggrlarca destekg<iriir giinkii onr"r" gtire bunu ancak Thnn yapabilir. Bu, cizetle, yaradrhgErla'n en sevdikreri kanrtnr; lakin bu kan't yalruzca do$al segilimidahaen baErndan k"or^y"-"-rg birisi tarafindaa i,iretilebilir:Bu kigi, dogatsegiliminbir rastlant,teorisi oldugundakarar krlan birisidir fakarrasilantrsalhgrn konuyla ilgili anlamrdikkate ahndrgrnda bruun tam aksi dugiinlihelidii. ihtimalsizlikten kanrun yaradrhggrlar tarafndan kciriiye kullanrmr daima aynr genel ytintemre.ir.irrlik kazarur ve eger 'akrlh tasanmrn' (AT) yara_drlggr politik agrdan avantajh siislii maskesinin ardrndagizlenmeyi s"gse bil" bir gey degigmez.r inceleme aluna alman bazrfenomenler (bunlargeneliey"uiy"n bir varhk ya da bu varhgrndaha karma$rk organlairqrdan biridir, bu sebeple bu fenomenler rek bir moleki.ilden ka]nata kadaruzananbiryelpazedir) tam anlamryla istatistikselimkinsrzrrklarryla methediiirler. Ba/,t zamanlarda bilgi teorisinindili kullanrlrr: Darwincilik, canhlardaki bilgi igerigini teorik anlamdabir ihtimalsizlikoranr y^ d,a,baskrn
.1'. Sganfta oynncunutravanraiLduruma gcAmek igin kiigiik taglankurban etmesi. I r Akrlh tasanm diitmanca tanrmrandrlrnda, yaradrrrggrtrgm ucuzbir smokin giymig haridir.

Tann Neredcyse Kesirr Olarak Neden ]'crkrur

111

yagayan olarakbelirleyip, varhklardaki tiim verininkaynagrnr ya soyunmu$tur. Ama bu karut insanlaraekonomistlerin kahp parolasrnr hanrlaur: bedava yemekdiye bir geyyoktur Darwincilik bir hig ugruna bir geylerelde etmeyeqahgmakla . Ashnda, bu boliimde gosterece$imiizere, Darwinci segilim,tiim bilginin nereden geldigi goziimsiizbilmecesini in bilinen tek yoludur. Ashnda bir hig ugruna bir geyler 'fann etmcye qahganThnn Varsayrmr'ymrg gibi gciriiniiyor. yemegini kapmaya Eahgrr ve kendisi yem olur. Qiinkii bir yr igaretederekizah etmeyegahgtrgrnrz varhk istatistiksel ne kadar olanak drgysa,tasarlmcrsr da en az onun kadar drgrdrr. Tann esrarengiz g 747'dft . Boein Ihtimalsizliktenkamt karmagrk varhklann rasdanb sonucu gelemeyeceklerini saptar. Fakat birgok kigi 'rasrlantr meydana gelemez' ifadesinin, 'kasrth tasanm olmasa a gelemez' ifadesiyle aym anlamdaoldugunuzanneder,Bu ihtimalsizligin tasanmrn bir karufl oldugunu diigiinmeleri olagan bir durumdur. Darwinci dogal seqilim biyolofik izlikten yola grkarakbunun yanhgh$rm gitzler ilniine serer.
Darwinizm ile cansiz dtinya arasmda (mesela evrenbilim) srkr bag olmasa da, bizi biyoloiinin esas alanr drqrndaki konularda

da bilinglendirir. Darwinizmin derinlemesine kavranmasr hem bizi tasanmln rastlanusalLgmtek alternatifi olmadr$r konusunda bilinElendirecekhem de diSer taraftan bize agrr igleyenbir siiregte geligenkarmagrkhgrnkademeliegimlerjni kegfetmeyio$retecektir. Darwin'den cince,Hume gibi filozoflar yagamrnolanak-drprh$rnrn, tasanmln mutlak kanrn anlamma gelmedigini kavramrE ancak buna bir alternatif sunamamr9trrlar-Biz, Darwin'in deste$ini arka;mza alarak rasanm goriigiine kargr iliklerimize kadar ptiphe duymahyrz.Tasarrmyanrlsamasr bizi ezeldent*fTt<apana krsurmrg bir tuzaktrr ancak Darwin sayesinde bilinqlenerek bu konuda bagrgrkhkkazanmamrzgereklidir. Qiinkii o, bunu hepimiz igin bagarmrg olmayr istemigtir.

Bin siriNelENDiRici orenAKDoGAL sEeiLiM

Bir bilim kurgu filminde uzay mekisindeki asrronotlar evlerini ozlerler: 'Dtinya gu anda ilkbaha. yapryor!' Buradaki yanhghir hemenfark edemeyebilirsiniz, derindeyarananlam bilingsizkuzey yanmkiire milliyctgiligidir ki bu durum biz kuzey yanmkiirede

ttz

TANR{ YAMLGTSI

yagayanlar igin gegerli oldugu kadar yagamayanlarigin de gegerlidir.'Bilingsiz' tam olarak dogru tanrmdr. Ve bilinglendirme tam burada devreye girer. Avustralya ve Yeni 7*landa'da, Giiney Kutbunun tst krsma yerlegtirildif,i diinya haritalan satrn alabilirsinizki bunun manngt anlamsu bir eSlencederi fazlasrdrr. Eier bu haritalar kuzey yanm kiiredeki dersliklerin duvarma asrlsalardrigte o z^m^n giiz kamaghncrdiizeyde bir bilinglenme gergeklegirdi.Her gc{en giin gocuklar 'kuzeyin' 'yukanda' tekeli olmayan ve keyfice belirlenmig bir polarite oldugunu akrllanna kazrrlardr. Harita onlarr hem bilinglendirir hem de ilgilerini gekerdi.Eve gider ve bunu ebeveynlerine aktgrrlardr ve bu arada, bir <igpetmeniniiirencilerine verebilecef,ien giiz.el hediyelerden biri gocugunebeveynlerinigagrrtabilecegi bir bilgi sunmakur. Bilinglendirmenin giiciinii fark etmemi saglayan feministlerdir.'Herstory' agkga giiliingtiir, giinkii " history' deki "his"in, etimoloiikl olarak eril zamir'his' ile hig bir ilgisi yoktur. Etimolojiyle ilgili benzerbir saErralk,1999'da Washington'lu bir memurun 'niggardly'2 kelimesini kullandrgrndabunun bir uksal saldn olarak degerlendirilipiginesonverilmesidir.Ancak'niggardly' ya da'herstory'grbi sagmaiirnekler bile insanlarrbilinglendirmeyi bagarmrglardr. Biraz sakinlegip giilmeyi durdurduiumuzda, herstory bize tarihi farkh bir bakrgaErsryla gdsterecektir.Cinsiyet zamirleri kbtii giihretlerinin yanmda bilinglendirme konusunda yol gostericidirler ve ingilizce dili cinsiyet zamirleri konusunda oldukga talihsizdir. (He or shemust askhimself or hetself wheths his or her senseof style coald euerallout himself or hnself to utrite like this. Diigiince yoptstntn bityle bir ydn yazt?utwa imk6n uerip unmeyecetini kendine sorruh.) Ancak egerdilin bu talihsizligiyle bagagkmasrru bagarabilirsek,insan rkrnln yansrun (kadrnlann) hassaslrklanna kargr bilincimiz artacaktr. Man (Adtml, mankind (insanoglu)i The Rights of Man (insan Haklan), all men are createdequal (tiim erkekler egit yaradrlmrgnr), one ,rutn one vote (bir erkek bir oy); ingilizce, kadrnlan siirekli drghyormuggibi g<irtini.ir.3 (the future gelecesi' kadrnlann'erkeklerin Gengligimde, of man) gibi bir ifadeden onurlannrn kurlabilecegihig akhma gelmezdi.Aradan gegenonlarca yrl ardrndanhepimiz bilinglendik. 'Human' yerine'man' kelimesinikullanmaktadiretenlerbile artrk bunu, ne yapugmrnfarkrnda bir iiziir havasriginde yapmaktalar. Ya da feministleri kasrth olarak kzdrrmak igin gelenekseldili zalimcesavunmaktalar, Z eitge ist'i kaurayanlann timid bu konuda bilir$lenmis. hatta nuh deyip peygamberdemeyenve saldmlannr
rr- Kaikrcnbilidq Dilin ktiklcriylc ilgilcscfl bilim d.l t* N4i8.rd, 'nir8ar' yasi r.caci kelicraindcn dirctilco pinti, cimri arilemrna gchn bir kclima r Klesik l-etfucc ya de Yunenca ddre iyi dooeamrgor.ktincchono r6zchBii, {Grck antlnopo-l,lnsanbt rohrnrnr gdiL l/plr (Gnk an&o-l c*ck, fcmina (Gck gme-) irc &adrr uhnune gelir. Bu dlqiidc, aotre pobii inrenl{rn dio&nii kapser, endrobji vc iinckoloii isc rbbrn cinsel ama4t kolhadr.

-fann

Neredeyse Kesin Olarak Neden Yoktur

113

iki katrna grkararak olumsuzcatepki vermeyi segenlerbile artrk yon degigtirmiglerdir. Feminizm bize bilinglendirmenin giiciinii ispatlar ve bu teknigi doial segilimin izahr igin tidting almak isrerim. Dogal segilim yalnlzca hayatm btitiintinti agklamaz; ayrrca dtizenli bir karmagrkhgln, tasanmcrbir krlavuzolmadan basit baglangrglardan nasrl dogabileceSinin agrklamasrru igin bilincimizi kavrayabilmemiz bilimin gucii ytiniinde arthnr. Dogal segilimin biitiiniiyle kavranmasrbizi dif,er alanlara giizii pekgeafilmamrz konusunda cesaretlendirir.Darwinizm bu diger alanlan da iEine alarak, gegmi$e biyoloiiyi bir kereligrine tuzapadiigiiren hatah alternatifler hakkrndaki kugkumuzu ayaSakaldrnr.Darwin'den <ince, yusufquk triicegikanadr ya da bir kartal gozii gibi hayli usarlanmtg gorinen bir organrngergekten rastlannsalolmayan, bilakis kangrksu, do$al cbeplerin uzun bir stirecinin son i.iriinii oldugunu kim tahmin edebilirdi? Douglas Adams'rn k6kten ateizmegegiginindokunakh ve uhaf aqrklamasr bir nevi (birilerinin onu agnostiklerlekangtrmaslnr 'kdkten' 6nlemek igin s<izciigiiniinaltrm gizmigti) Darwincili$in giiciiniin bir bilinglendirici olduguna ramkhk etmektir. Umanm agagrdaki ahnnda su ytiziine grkacak olan rutkumdan dtiirii ba$rglamnm.Oziiriim gudur ki, Douglas'rn bazr kitaplarrmdan etkilenerek (ki bu kitaplar hig kimsenin dinini degigtirme amacl giitmemigtir) din deg'iEtirmesiyle bu kitabr onun amslna atfetmck istemigtim ve bunu yapnm! Oliimtinden sonra The Salmon of Doubt'ta tekrar yayrnlanan bir r<iportai srasmda, bir gazeteci Douglas'a nasrl ateist oldu$unu sorar. Soruyu yamtlamaya nasrl bir agnostik olduiunu anlatarakbaglarve ardrndangiiylc devam eder: Ve diigiindiim,diigiindiim,diigiindiim.Ancak devam etmekigin yeterli bir nedenbulamadrm ve bu yiizden herhangielle tuulur bir sonucaulagamadrm. Tann fikri hakkrnda ug nokrada kugkuluydum ancakmevcut bilgi birikimim, yagam ve kiinata farkh bir agklarna sunabileceksaglam bir igleyigiirnelini kegfetmem igin yeterli degildi. Ancak devamenim, okumayrve diigiinmcyi brakmadrm. Baa zamanlarda, oruzlu yaglanmrn baglannda, evrimsel biyoloiiyle ilgili kiaplara rastlamrgnm ki aynnavermem gerekirse bunlarRichard Dawkins'inkitaplan The Selfisb Geze(BencilGen)ve sonra ki'IDeBlind Watch tnaher(KorSaatgi ) idi vcaniden (sanrnmThe SclfihsGene'iikinci okumamsrrasrnda) taglar yerine oturdu. Bunlar oldukgagagkrna geviren bir basitliktenbahsediyordu ancakbu basitlik elbette

174

Ti\NRl YANII.GISI biitiiniinii hayatrn sonsuz ve degigkcnkarmagrkhgrrun doSurmugtu. Do$rusu iqimde canlanan bu korkuyla kangrk saygr, insanlann dinsel dcncyimler hakkrnda gok dahaakrlaydr. Mantrk konugurkenhisseniklcrinden kargrsrndaki saygm hcr gegen artarken, bilgisiz.ligin yaratuir hugu irncrni yitiriyordu.r"rt

Ilahscttigigarpn basitlik gciriipiiniinelbettebenimlebir ilgisi Bu Darwin'in dogal scgilimlievrim teorisiydi;en yiiksek bili bilinglendirici.Douglas, scni <izliiyorum.Sen benim en akrlh, komik, en agrk gtiriiglii, en haarcevap, en uzun boylu ve muhtemelen de$igtirdi$im tek kigisin.Umarrm bu ki inancrnr yiiziinii giildtirmiigtiir; gergisenbeni (riliimiinle) a$latmrgun. Bilimsel bilgiye vakrf filozof Daniel l)cnnett, elimizdeki en koklii fikirlerden birisiyle Eeligtiginibeli
buna gorc:'Urcten, iiretilenden daima daha karmagrk ve akr

teorisi derim. Higbir r.aman Bcn buna alttan damlatan yaradrftg iiretti$ini gtrremezsiniz. Bir nal muragm bir mrzrak yaprcrsmr iirctcn Bir g<imlekgi ayakkabrdiken bir at asla diigiiniilemez. qomlegi de goremezsiniz.'h60) Darwin'in bu sezgi kargrtr olan sonlandrranbir igleycnsiiregkegfi,insan felsefesine devrimci nitelik agilarve gokgabilinglendirmegiiciiyle doludurBdylesi bilinglendirmelerin, biyoloji drgrnda alan kusursuz bilim adamlanrun kavrayrglan igin bile bu gerckli olmasr hayret vericidir. Fred Hoyle parlak bir fizi vc evrenbilimciydi ancak yanhp anlagtlan Boeing 747'si fosiliyle ilgili talihsiz girigim gibi di$cr biyoloii Archaeopterryxt alakah hatalan, bilincinin doSal seqilim diinyastrun gii arnrrrlmastgerekti$ini akla gctiiir. Aydrn bi sergilenmcsiyle oldugu iqin dogal segilirni kavramrg oldugunu varsay anlamak i Ancak ?logalscailimin giiciiniin degeriaigergekten bclki de <incedogal segilimlerclanmalt,hatta igine batrp bi yiizmelisiniz. Difer bilim dallan bizi farkh ytintemlerlebilinglendi Fred Hoyle'nin astronomi bilimi, yagamdaki rolleri (dtinya) uyum sagla iizerinde oynadrSrmrz o kiigiik sahneye yaz.rnsal gostcrigimiziazaltrp,hem hem de mecazi anlamda haddimizi bildirir; kozmik patlamadan sonraki yrkrnt arasrnda parlayan bir noktacrk. Jeoloji, bize hem birey de ttr olarak krsa s0reli varltgtmra hatrrlanr. John Ruskin'i bilinglcndirmip ve 1851'deki unutulmaz yiirekten haykr yapmasrna nedcnolmuptur:'Kepke ieologlarbeni rahat brraksal gok iyi yagayabilirdimama ya bu koikung Eekiglcrene incil drirtliiklerinin her kadansmrn sonunda qrnla
r''' Bilinen cn eski (osil kug

Tann Ncrcdcyse KesinOlarak Neden Yokrur

115

I I I I I I I I I I I I I I I I I J I | I I I f I I I I I I I I I I

duyanm.' Evrim, z^m^fl algrmrzada aynr etkiyi y^pa\ bu hig degildirgiinkii evrim jeoloiik siireklilik igindeigler.Ancai< $a$rrucr Darwinci evrim, bilhassa dogal segilim, daha fazlastnl yapar. Biyolojinin ilgi alanrnr kapsayarak yok eder rasanmyarulsamasmr ve fizik ve de kozmolojidekirasarrmvarsayrmlannrn her gegidiyle ilgili kugkulanmamrzr tigiitler.FizikEil-eonardSusskind sarunmgu 'Ben bir srizlerininot ederkenbunlan hatrrlamadan edememigti, tarihgi degilim ancak bir fikir bildirecek cesaretteyim: Modern kozmoloji sahidenDarwin ve Wallace ile baglar.Kendilerinden oncekilerin aksine, varhgrmrzla ilgili dogaiisttiermenleri biitiiniiyle inkar eden agrklamalar sundular...Darwin ve !?allace yalruzc.a y.sr- bilimleri igin bir standartbelirlemekle kalmayrp,kozmoloji igin de belirlemiglerdil'lnrrt Bu gibi bilinglendirmelere asla ihtiyag duymayan digerfizik bilimciler,Vcror Stenger'i (kitabrHas Science Found God? Bilim Tanny Bulmug mudur?l (cevap, hayrrdrr) giddetleoneririm ve Perer Atkins'in kitabr Creation Reuisited (Yaradrhgrn Tekrar incelenmesi) bilimselgiir alamndaen sevdigim eserlerdir Onerdigimyollarla bilinglenme niyerindeolmayanve beni srkqahayretediigiiren teistler, dolal segilimi.Tann'nrn eserini meydanagetirme ytintemi' olarak goriip, bundan keyif duyar gibi goriiniirler. Dogal segilimlievrimin, ya$amdolu bir diinya yaratmaktaen basit ve temiz yol olacagrgoriigiinii desteklerler. Tann'nrnhig bir $eyyapmasrna gerek kalmaz! Peter Atkins, az <rncebahsetti$imkitabrnda, ya$am igeren bir kdinat yaratm amacrnda miimkiin olan en az giicii harcayarak kurrulmayagahgan kuramsalolarak tembel bir Thnn'nrn do$rulugunuvarsayarken, bu diigiinceyi mannkh, tannsu bir sonucakadar tagrr.Atkins'in rembel Tannsr18. Yiizyrl Aydrnlanmasmrn deistTann'srndan bile dahaternbeldir: (faydasrz, deusotiouslzs gereksiz tann); aynntryla terciime edersek,acele etmeyen Tanrq igsiz, aylak, gereksiz, ige yaramaz.Atkins tembel Tann'nrn yapmak zorunda oldu$u igin miktannr adrm adrm azaltmayr baganr ki en sonundabu Tann'nrnhigbir $eyyapmasma gerekkalmaz:ashndavar olmaya bile tenezzi.il etmeyebilir.Bu suada, hafizamdaWoody Allen'rn 'sirnugtabir Tann varsa, zekAdolu srzlanmasr canlanrverir: onun kbttiliik yapmapeginde oldugunusanmam. Ancak onun hdkkrnda en fenagekilde yorum yapmak isterseniz, onun bagansrz bir Tanrr oldugunu stiylersiniz.'

116

rANRI YANILGISI +

INDIRGENEMEZ KARMA$IKUK

Darwin ve Wallace'nin gtizdiigii sorunun <inemini gigirmek imkinsrzdr. Yagayanher organizmanln anatomisi, hiicrc yaplsr, biyokimyasr ve davramgiizelliklerinden, aynnnh iirnekler vererek soz edebilirim. Ancak giiriiniirde tasanmrnen dikkat gekici ve otiirii) elbette yaradrhggr baganh iirnekleri, (bariz sebeplerden yazarlar tarafindan ortaya gkarrlmrgar ve benim kibar ironimi - Buraya Nastl Geldim? kitap gudur; Yegam hak eden yaradrlrggr isimsiz bir yazanndr ancak Watchtower Bible and Tract Society tarafihdan on alu dilde, 11 milyon kopyasrbaulmrgnr. Ancak bu kitap bana yalnvsa yaymq firma tarafrndan takdir edilmig gibi geliyor, Eiinkti 11 milyon adet basrlanbir kitabr diinyanm d<irt bir 5 kiginin, bana istemedigim bir yanrndaki iyilikseverlerdensadece en sailam kamndrr. giindermesi bunun hediyeolarak bir sayfasrnr dafrnlmrgqaltgmanm Bu "nonim ve savurganca (Euplectella aspergilluml rasgeleagnsrnrzda,Veniis QtguhSepeti Attenborough Sir David ve beraberindeki siingeri bilinen adryla 'Veniis alrnnsrndan fazlasrm bulamayu, QiEeh Sepeti adryla bilinen ve silikon dikenlerle bezeli karmagrk bir siingerin temel doner. Birbirinden gaflslruinceledi$inizde,hayal giiciiniiz gagkrna nasrl bir i9 birligi hiicreler giiriinen mikroskobik gibi bagrmsrzmrg ve giizcl karmagrk kadar ve bu yafurak miiyonlarca camsrkrymr$r yazarlan fir. k"f"si oiugturur? Bunu bilmeyiz.' The \flatchtower 'Ancak bildi$imiz son ciimlelerini eklemektezaman kaybetmez: .Bu olamaz..'Bu stingcr rasdantrsonucutasarlanmry bir geyvar: bu olamaz'.Hepimizin g"rg"kt"r, do$ru, rastlanuylatasarlanmr$ Euplectelh for,ryl" ilgilihemfikir olaca$rmubir durum vardtr. otpuigiil";t iskeleti gibi fenomenlerin istatistiksel ihtimalsizlif,i h; y;$# teorisinin!6zmesi gerekenesassorundur. istatistikse ihtimaisizlik ne kadai yuksek olursa, rastlantrsalhkmantikh bi ihtimalsizlik kelimeside zaten br qiiziim olmaya o kadar uzaklagrr: aday gtiziimler, bilmecesine durrr*., tammlar. Ancak ihtimalsiz.lik do$a tasagm.ve de$il yorumlanantasarrmve rastlan0salhk yanfug gozlemledigimi segilimdir. Rastlannsalfikcanh organizmalarda yiitsek seviyedekiihtimalsizliklereagrklamagetiren bir qoziir degildir ve akh bagrndahiqbir biyolog btiyle oldu$unu iddi iizere tasarlm d ermemigtir.A.shndadaha sonra agrklayaca$tm gergektir g<iziimdegildir; ancak gimdilik her yagam teorisini devametmek istcri iozmek zorunda oldu$u sorunuaqrklamakla kurrulma sorunu. rastlantrsalhktan Watchtowcr'in sayfalarnr gevirdikge, Lohusa bitkiye rastlalz ki (Aristolochia trilobata) adrylabilinen gah4ne

'lann

Neredeyse Kesin Olarak Neden Yokrur

777

bocekleri mi.ikemmelce traa$adiigiirmek iizere rasarlanmrg g<iriiniir. kicekler polenlerle kaplanrr ve bagka bir Lohusa 'na scvk cdilirler. $ige$in katmagrk tarafeti $Tatchtower'i soruyu sormaya iter: 'Bunlann hepsi rastlantl sonucu mu imugtur?Ya da akrlh tasanmcrtarafindan mr yaranlmrgnr?' kez daha, hayu, elbette rastlann sonucuolugmamrgtr. Bir kez akrlh tasanm rastlantrcallgrn tek doSru alternatifi degildir. segilim yalntzca sade,manhkh ve hog bir griziim degildir; ntlsalhgakargr9uana kadar6nerilmig igleyen tek alternatiftir. tasanmg trpkr rastlantrsallrk gibi aynr sakmcadanzarar . Bu agrkqa anlagrlrr bigimdeistatisriksel ihtimalsizligeakrlcr Eriziim getirmez. Ve ihtimalsizlik ne kadar yiikselirse, akrlh da aynr oranda mantrksu kaEar, Akrlh tasanmcmn nu iki katna grkardrgrgok agrktrr.Sorunun arfinasrna biz.zat mcrsebep olurgiinki,i dogrudandogruya kendi kcikeniyleitgili biiyiik bir sorunuaqrga Erkanr.Bir LogusaOtu kadar olanak bir canhyr zekisryla rasarlamakapasitesine sahip herhangi bir rk baghbagrna en az Lofusa Otu (ya da kiinat) kadar olanak olmahdrr. Bu berbat krsr dcingiiyii sonlandrmakran gok uzak ak Tann, dringiiyii olabildigincekdrii bir hale sokar. 'Watchtower'm n (Sequoiadendron giganteum) d,okunakh bir aErkl amasrna ;. Bahgemde bir tane var Eiinkii bu ozellikle sevdigim bir bir bebek,hemenhemenyiiz yagrnda ; heniiz sadece ancak eki en krsaaSag.'I0zrlafacrn yanindaduran srskabir adam bakrglannr sessizceyukan diker ve bu heybetli agag a sayggr duyar. O halde bu g<irkemlidevin yaprsrve onu n kiiEiik tohumlann bir tasanm eseriolduf,una inanmak h degil midir?' Bir kezdaha,qfer tasanmrntek alternatifinin restlarn old'rBunudi,igiiniirseniz, o halde,hayr, mannkrrdefildir. Ancak yazxrlar ya zekilan yetmeyipkavrayamadrkla'ndan ya da bnnu yapmayr istemediklerinden, bir kez daha gergck arternatif doial segilimiima.etmeyiunuturlar. Bitkilerin (isterkiigiik Farckulaklan isterdevasa Kalif'rniya f.amlan) kendilerini inga edecek enerjiyi kazandrklarr siircce fttosentez denir. \ilflatchtower: Bir biyolog-goyle der, .,.Fotosentcz srasrnda, yaklagrkolarak yetmigfarkh kimyasal tepkime olur,". 'Bu gerqekten de mucizevi bir olaydrr." yegil bitkiler doganrn 'fabrikalar" unvanlnlalmrglardrr; giizel,dingin,gevrekirrctmcyen, iireren, bitkiler suyun geri dciniigiimiiniisagrarvc dilnyayr $siien bcsler. Bunun agrklamasr rasdantrsalhk olabilir mi? Buna sahiden inanabilir miyiz?' flayrr, buna inanmamahyz; ancak 6rnegin ardrndan rirnek tekrarlamasr bizi higbir yere ulasnrmaz. Yaradrhggr'manogr' h"p aynrdrr. Bazr dogai fenomcnlerin
sayfalarrnr Eevirmeyedevam ettigimizde dev

118

.ANRI YANII.GTSI

rasrlantrsal olarak var olmasristatistiksel olarak gok imkinsrzdrr ve ilavetenbu fenomenlergenelde gok karmagrk,qok giizel, gok hugu uyandrrcrdr. Bu yazarlann rastlantrsalhga sunabildikleri tek altcrnatif tasanmdr. Bunlann hepsi bir tasanmcl tarafindan yaratrlmr; olmahdrr. Ve bilimin bu hatah manoga yanltl da hep aynrdrr. Rastlantrsalhsrn tek alternatifi rasanm de$ildir. Dogal seqilim dahaiyi bir alternatiftir. Ashnda, rasanmdahaen bagrnda gergckbir altcrnarifdegildirgiinkii gozdiigiisorundandaha btiyiik bir sorun do$urur: tasanmcryl kim tasarladr? Rastlannsalhk ve tasanm, her ikisi dc istatistikselihtimalsizligin gciziimii olarak baganszdrrlargiinkii biri bagka bir sorun dogurur, digeriyse sorunu krsrrdringiiyc qevirir. Dofal seqilimgergckbir goziimdtir. $imdiye kadar sunulmugyegine igleyengriziimdiir. Ve yalnzca igleyen bir qoziim degil aynr zamandamiithig bir grkhsrn ve giictin agklamasrdrr. DogaI segilimi ihtimalsizlik probleminin baganh bir gciziimii yapanancakaynranda rasrlantlsalhk ve tasanmr daha ilk adrmda bagansrzhga ugratan nedir? Yanrt doflal scqilimin ihtimalsizlik probleminikiigiik pargalara ayran birikimli bir siireqolmasrdrr. Bu kiiEiikpargala'n her biri belli belirsizimkinsrzdrrancakbu o kadar ket vurucu bir durum degildir. Bu belli belirsizimkinsrz sonuqlar yiiksekmiktarda olup, bunlardanbir yrgrnolugturuldugu takdirde, bu yrgrnrnsonug iiriinii gerEekten gok ama gok imkAnsrzdr, <r kadar imkinsrzdrrki rastlantrsalhgrn menzilidrgma qrkar.Bunlar yaradrhgqrnm brktrncr bigimde geri d<iniigttirdtigiikanrnnrn ana fikrini veren sonuq i.iriinlerdir.Yaradrhgqr esassonucu ramamen es gegergiinkii istatistikselihtimalsizlik olugumunu bir kerelik, cgsiz. bir sonugolarak g<irmekte rsrareder.Birikimin giiciinii idral,. edcmcz. ihtimalsizlik Da!,nnaTtrmanmak'ra, konuyu bir mesell yardrmrylaizah crim. Dagrn bir tarafi nrmanrlmasr imkdnsz dik bir kayahktrrancak diger tarafta zirveye dogru yumugakbir egim bulunur. Dorukta karmagrkbir makinc vardr, bu bir goz ya da bakterisel kamgr motoru olabilir. Boyle bir karmagrkhgrn pargalannrnkendiligindenbirlegebilmesi mantrksrz gciriigii,dafrn ereiindcn doruga sadece tek bir srgrayrgla scmbolizcedilmigtir. Evrim, bunun aksine,dagrn di$cr tarafindabulunur ve zirvcyc kadar yumugak egimi kullanarak emekler:kolay! Doruga bir srgrayri;la erigmek yerine yumugak cf,imi a$rr agrr tumanma prensibi oldukga yahndrr,insan bir Darwin'in sahneye qrkarak bunu kegfctmesinin bu kadaruzunsiirmesinc aagrrmadanedemiyor. Basardrgr zamanda, Ncwton'un annus mirabilis'inin' i.izerinden
t^ Bir umumi kiidcye delilct cdcn mclhur s6z,ansriz0, ibrerli vc kiiqiik hikiye. bcnzcr. l :'^.Mucizc yrl, mucizelcryrh (ya da mucizclcrin:lh). Ozelliklc 1665 rl^ l6i6 yrllannrbclinmrk iqirr kullanlhr.1905 yrlnr, Alben Einstcin'r i5arcr etnrek ir;indc srkhkla kullanrhr.

'lanrr

Neredeyse KesinOlarak Neden Yoktur

119

yaklaErk iiq asr geqmigtiki Newton bu baganyrl)arwin'e gcireqok dahazor kogullaraltrndagerEekleptirmig gibi goriiniiyor. Mutlak ihtimalsizligebir dif,er gozde merafor, bir banka kasasrndaki gifreli kilittir. Teorik olarak, bir banka soyguncusu gansh olabilir ve rastlanrr, eseridofru sayrbirlegiminiruplayabilir. Bankanrngifreli kilidi pratikte bu rastlantrsalhgr imkAnsrz krlmaya yeter ihtimalsizlikte rasarlanmptrr; gifreyi gozmek hemen hemen F'red Hoyle'nin Boeing 747'si kadar olanak drgrdrr.Ancak, her adrmdakiigiik ipuglan verenk<itii tasarlanm$bir gifrcli kilidirniz oldugunu diigi.iniin; Trpkr Srcak-Soguk oyununu oynayan gocuklann ebenin konumunagdre 'srcak-soiuk'diye ba$rrmalan "slcak", uzaklagnkga "soguk" diye gibi. (Ebe hedefeyaklagrrkga riiyo verilir.) $ifreli kilidin kadranmekanizmasmrn husrzher dogru rakamayaklagtr$rnda belirleyicimetaliksesler varsayrn. Erkardrgrnr Hrrsn enindesonundabiiyiik piyangoyaulagrr. ihtimalsizliktenkanrrrkendi lehlerinde kullanmavrdeneyen yaradrhgqrlar biyolojik adaptasyonu daima, sonucubclfi olmamrs bir "ya biiyiik piyango,ya eldevar srfir" bulmacasr olarak sayarlar. 'Ya bilyiik piyango, ya elde var srfrr' safsatasrrun diger bir adr da 'indirgcnemez karmagrkl*'rlr (iK). Goz gririir ya da gdrmez.Kanat ugar ya da ugmaz.F'aydasrz orta iiriinler olduklan zannedilse de bu agkga hatah bir sanrdrr.Bu gibi orta iiriinlcr pratikte boldur ki teoridede bunun tam anlamrylabtiyleolmasrmbeklememizgerekir. Yapamn gifrcli kilidi bir, 'rsrmyor, soguyor, rsrruyor' cihazrdu. Yaradrhpqrlar imkdnsrzhkDagr'mn yildrrcr dik kayahir drgrndaki her geyek<ir kalularken, gergekya$amimkdnsrzhk Dagr'nrn digcr tarafrndakiyumugakeSimlerin arayrpndadrr. Darwin Tiirlerin Kdkeni'nin biitiin bir boliimiinii 'Degigiklik gegiren nesil kuramrndakianlagrlmazhklar' konusuna ayrrmrgufve $u dogru bir ifade olacaktrr ki bu krsa b<jliim o zamanakadar ileri siiriilmiig bu sciziimona anlagrlmazhklann hcr birini onceden kebtirmig ve giiniimiiziqin etkisizhalegetirmiptir.En zorlu sorunlar Darwin'in 'agrrr kusursuz ve karmagrkorganlarrdrr, ki bunlar bazcn hatah bir mantrkla 'indirgcnemezkarmagrkhk' olarak tarumlanmrgtrr. Darwin goziin ozel bir sorun grkardrgrnr bclirlemigtir:'Gcizii, farkh mesafeleri odaklamaya, farkh mikrardaki rpr$r igerialmayavekiircselverenksel sapmalan dtizeltmey e yarayan egsizdiizeneklerinin hcpsiylc elc aldrf,rmrzda,bu orgarun dogal segilimin etkisiyle meydanagelmigolma olasrhgrdiiriistqe itiraf cderim ki bana son derece sagma geliyor-'Yaradrhgqrlar bu ifadeyi sinsicetekrar tekrar vurgularlar. l)arwin'in konuyla ilgili diger yorumlannr asla vurgulamadrklannr s<iylemeye bile gerek yokrur. Darwin'in oldukEarahat goriinenbu itirafr ashndarumrurakh bir hiledir.Bu gekilde rakiplerinitam kargrsnaalmayrve zamanr gelipdc

120

TANRI YAN]I.GISI

yumruBunuattrsrndaen gilglii etkiyi vermekistemigti.Bu yumruk, elbetteki Darwin'in gciziinkaaemeliolarak n"ol.uri* t giraEini basitgeizah etmesiydi.Darwin 'indirgenemez karm"grrii,k' ya da 'imkansrzhk dagrna g+T yumupakJgir' if"drsini kullanmanu$ olabilirdi ancak her ikisinin de temeliri agrkga anlamrgu. 'Ya1m gozyn faydat nedir?' ve .yanm kanadrn faydasr nedir?'sorulannrnher ikisi de 'indirgenemez karmagrkhk'karunnm canrmlanmasryla ilgilidir. igleyenbii birimin pargala'ndan -biri-in birinin gkarrlmasreger ti,im birimin iglcmesini ,ng.lliyo.*", b,, indirgenemez karmagrkLkta oldugu sd,ylenirlBuourr, h.,' gcizhem de-kanatlar igin barizbirdurum ordusudtigiiniiltir.An ak b,isarrl"r, dikkatlice grizden gegirmeyevakit ianrdrgrmrzda yanhgrrgr hemen fark ederiz- G<iz lensi ameriyatlagka'rrrug bir kat"r.k"t hasrasr gdzliikleri olmadan net goremez ancakbir agacaE"rp*"f""ak ya da bir ugurumdan kadar iyi g;riir. itir'y"rr',,, kanat -de[ildir -diigmeyecek gergektende ram'bir kanat kadar iyi "n""L hig kanat olrnamasrndan kugk-usuz d,aha iyidir. Bir yi'm kanat bir agagtan ya da lelirli bir yiikseklikten diiEiipiiniizii hafifleterek hayaunrzr kurtarabilir. ve bir kanadrnyiizde5i'lik b<tli.imti bir", daha uz,rn bir agagtan diigtiigiiniizde sizi kurtarabilir. Bir kanadrn hangi oranda bciliimtine gahip olursamz olun, diigtiigiiniizde hayaumzr kurtaracasrbir yiikseklik vardu ki buna g<irebiraz daha kiiEiik bir kanatgrk aynr diipiiEtesiz.e fayda saglariayac*k,rr. .iirrr"nrann iizerinden diigebilecegi farkh boydaki agaql^r,; deneyit orik olarak dikkateahnmasr gereken bir y<intemdir-ve ytizde1'den v"ri r00,e kadar olan her bir kanat kendine ozgii bir yumugakdiriiiE atvantail saglamahdrr.Ormanlar havada ,ilri.ilrn y^ i^ p".;F; yapan hayvanlarladoludur ve bunlar prarikreimla.,rolrk oag, nrr, <irer egimindenyukan urmanan her adrma<irnektegkileder6rFarkh boylardaki agaElardan diipiige kryasla,ya'm bir gciz (yiizde501ik) bir havvanrnhayannrkuriarabilirk.", h;;" 49,ruk bir g<iziin_bunu yapamayacagr durumran akla getirm"t otautg" basittir. -Yumugak diigiigrerin buradaki kargriig,, ii,i.r"na,r*" gartla'ndaki degiEiklikl:t u: avrnrzrya d,a"u.'","",'gitr.;iiiiginiz mesafedeki degipiklerdir. Ve kanarrar veya ugmayt erverigri bedensel yaprlargibi mantrkhorta iiriinleri "[t" g.iir*!L oia.rtE" b_asinir: borca bulunurrar. .Hayvanlar ileminin her kcigesinde Yassrsolucanrn,tiim mantrkh iilgiimler dihilinde, y".rinr"n g<iziinden daha diigiik.yetenektebii gciziivardrr. Nautilus (ve belki tiikenmigfosil kuzenreriki Faleozoikve Mesozoik 9:.r:yl sularrn hi.kimiydiler) yassrkurt ve insan arasrnda, orta atir"ya"-fi, gttr. sahiptir. IgrSrve gcilgeyi fark edebilenancak gd.iirrtiide, yot r,rn yassr kurt gcizi.iniinaksine, Nautilus'un 'igne deligi kamera, gozii gerqekbir goriintii erdeeder;Ancak bizlmkisin"i.ry"rr" b,r,

lanrr NeredcyseKcsin Olarak Neden \bl<rur

t2r

bulanrkve karanhk bir gortintiidtr. Goriinrii netliklerinerakamsal bir degeratamak sahtebir kesinlikolacaktrrancak akhselimhiE kimseinkir edemeyecektir ki omurgahlann ve birqokdigercanlmrn bu gibi gozleresahipolmasrgozsiizolmaktangok daha iyidir ve dolayrsryla bu varhklarrn tiimii imkinsrzhkDa$r'nrn zincirleme ve yiizeysel yamacrboyuncauzanrrlar. Bizim gozijrm;jrz isezirveyegok yakrndrr;en tepededegildirama buna gok yakrndrc. imkdnstzhh I)agna Ttrmanmak'da, bir konuyu btittiniiyle goz ve kanatlara ayrrdrm. Ve bunu varhklar iEinyavap ve kademeliderece[erle evrim gegirmenin ne kadarkolayoldugunu gostermek iqin yaptrm.$imdi bapkabir konuya gegiyorum. Boylece, gozlerin ve kanarlarrn kcsinlikle indirgenemez karmasrkhkolmadrklannrgtirdi.ik;ancak bu ayrrnnh drneklerden dahailginq olanrkazanmamugereken genelibrettir. Birgok kiSinin bu apaErk kanrtlarakrir kalarakolmesibizi dahabelirsizdiger kanrt ornekleri konusunda uyarmaya hizmet ermelidir. Mesela 'akrlh tasanm kuramcilanmn' siyasiavantajh<irtmecesinden yararlanan yaradrhgErlann giiniimiizde qr$rrtkanhgrnr yaptrklan hiicresel ve biyokimyasalkanrtlar. Burada egitici bir hikiyemiz vardr ve bize gu fikri verdi: Hiqbir geyinindirgenemez karmagrkhkta oldugunu beyanetmeyin; bununla ilgili olasrhklargu yrindedir ki, y.a aynntilarr yeterince ozenle incelememigsinizdir ya da yeterince ozen gosterdiginizi zannetmigsinizdir. Diler taraftanbiz bilim yanhlan kesin biqimde agrrrcizgiivenliolmamahyv. Belki de etrafimrzda, dogada, hakiki indirgenemez karmagasryla gerEektende imkinsrzhk Dagr'nrn .'eger yumugake$iminin oniine gesen bir Eey vardrr.YaradrhpErlar, gergek indirgenemez karmagrkhk tam anlamryla kanrtlanabilseydi Darwin'in teorisine z.arar verirdi" derken hakhydrlar. Darwin 'Eger gok bunu zaten sciylemigti: sayrdabagarrLve irili ufakh degigiklftler sayesinde olugturulmasr miimki.in olmayan herhangi bir karmagrkorganrnvarhfr kanrtlanabilseydi, teorim kesinlikle hezimete ugrardi. Ancak ben boyle bir durum goremiyorum., Darwin boyle bir durumu gciremezdi ve riim o gayrerli,gergekten umutsuz gabalara ra$menonun zamarundan itibarenhiEkimsede gdremedi. YaradrhgErhgrn bu kutsalefsanesi igin birgokadaygcizrim getirilmeye gahgrlmrg, nitekim sunulanhigbir goziimiinsavunmasl yaprlamamrgtrr. Oyie ya da boyle, indirgencmez karmagrkhgrn gerEek orneklerinin kegfedilipDarwin'in teorisinin yrkrlmrgolduiunu diigiinsekbile, bu kepiflerinberaberinde akrlh rasarrmteorisini de yrkmayacagrnr kim siiyleyebiliri Ashnda,akrlh tasanm reorisi goktan zedelendi, qiinki.i sciylemektenusanmayacagrmiizere, 'Iann hakkrndaher ne kadar az bilgi sahibi olsak da onun son

122

-fANIlt')'ANII-(;ISI

derccc karmagrk ve muhtcmelcn indirgenemez.rclugundan emin olabiliriz!

Bo$lux ineprri
(BILGIBO$LUKLARINA TAPINMAK)

indirgcnemez karmagrkhgrn detayhorneklcrinibulmayaqarrgmak aslenbilimselbir ilerlemeyontemideSildir: mcvcut bitgi.irtikt"r, kanrt grkarmaya gahgmaknr. itahiyatgr Dietrich Bonhoeffer tarafrndanortay.a atrlan 'Boglukla.nThn.sr' kurnazh$r gibi aynr hatah mantrga bagvurur. yaradrhggrlar giiniimiiziin bilim ya da bilgi birikiminde bogluklarbulmal igin can ararlar. Eser agrk bir bogluk bulunursa, bu bogluguhiitmen Tan.'run doldurm" zorunlulugu oldugu addedilir. Bonhoeffer gibi di.igiinceli (!) ilahiyatqrla'mrzl endigelendirenise bilimin ilerlemesiyle bu boglukla.n kiigiilmesive bunun sonucunda Tan''nrn gorevsizve srgrnaksrz kalmatehdidiyle kargr kargrya karmasrdrr. Bilii adamlarr farkh endigclcr duyarlar. cehaleti kabullcnmek bitimselarrhmrn baglrca g<ircvlerindcndir. Ustelik bilim adamra. gclecek te z.aferlc sonuglanacak aragurm alan goz oniinde bulundurup, bu ttir bir cehalctescvinmelidirler.ArkadagrmMart Ridlcy'in yazdrgrgibi, 'Bilim adamla'nrn qogunlugucjncekikesiflerinden rikrl*r'9l"id,r. onla. alevlendiren bilgisizliktir.'Mistikler gizemesevinirlcrve gizemlikalmasrnr istcrler. Bilim adamlarr gizeme farklr bir ne<ienlc sevinirler: bu onlarakegfedecck bir geysunar. Ddhagenel anlamda, Boliim 8'dc tekrarlayacagrmiizerc, dinin gerqe-kten dc koti.i etkilerinden biri de bize,anlamadan ratminolrnrntn bir i.isriinliik oldugunudgretmesidir. Bilgisizliginitiraf edilmesive geEicigizem,saglambilim igin yagamsaldrr. Ancak bu sebeptcn citiirii, ne yazrk ici yaradrhg propagandacrlannrn ana srrateiisinin, bilimseltecriibedci bogluk arayan vc bu bo5luklarrhiikmcn 'akrlh rasarrmrn'doldurmasr gerektigini cinc siircnlerinkiyle ters diigtiigiinii .sciylemeden gegemeyiz. Agagrdaki ifadc kuramsaldrr ancak tamamentipiktir. yaradrhgg der ki: 'Kiigiik bcnekli gerincik kurbagasrnrn Pir bacak eklemi indirgenemez karmagrkhknr. Ti,im pargala. y"rli yerindeolmazsa,higbir parqasr bir iglevyerineg.rir"-rr. Bahsc girerimgclincikkurba$asrnrn bacakekleminin, y"u"9 ve kadcmeli derecelcrlecvrimlegrigini soyleyecckgoriipt" olrmaz'nrz.' Iiger bilim adamla. hrzhve anlarsrlrr bir yanrtvermeyibaparamazlar-sa, yaradrlrggr bilkmcn bir sonuq elde edcr: .Tr,n",n o zam^n, alternatif teori, "akllh tasa'm", hiikmen kazantr.' Buradaki

-l-ann

Ncrcdcysc Kesirr Olarak Ncdcn )'rrlitur

723

onyargrhmantrgrfark ettiniz mi: Eger A teorisi bazr noktalarda bapansrz olursa,teori B dogru olmak zorundadrr. Kanrnnrersyiiz cdilerck uygulanmadrgrnr soylemeyedahi gerek duymuyorum. Scjz.i,imona yerini alaca$r teorinin trpanp aynr dctay ijzcrinde verimli olup olmayacagnr kontroletmedcn, gipgak zorunlu reoriyi benimsemeye tegvikediliriz. Akrlh tasarrma (AT) bir Hapistcn Qk Karfir bagrglanrki bu evrimin yaratngrgiiqlii iddialara karprsihirli bir dokunulmazhktrr. Ancak burada altrnrgizmekistedigimnokta, yaradrhggrnrn dalaveresininbilim adamr iqin gergekrenelzem olan ..(geEici) piipheden haz almayr" baltalamasrdrr. Biitiini.iyle politik nedenlerden oti.irii, giiniimiiz bilim adamlan gu tarz ifadelerdcn kaygrduyarakkaqrnrrlar:'Hrm, ilginqbir konu. Merak ediyorum, acabagelincik kurbagasrrun atalarrnrn bacak eklemi nasrl evrim gegirdi?Ben gelincik kurbagalannrn uzmanl degilim, Universite Kiittiphanesi'neugrayrp incelemeyapmam gerekir. Bu bir son srnrfogrencisiiqin ilging bir proie olabilir.' Bir bilim adamr boyle bir soz sriyledigianda yaradrhggmm kitabrndazorunlu bir sonuE doSacaktrr:'Gelincik kurbagasrntyalntzcaTann tasarlanmrg olabilir.' Aynca, bilimin ycni ara$trma hedeflerini belirlemek igin bilgisizlilt alanlarrrunagrgaErkanlmasryla ilgili metodolojik gereksinimiyle, Akrlh Tasanm'rnhiikmen zaferini ilan etmek igin aynr alanlan cle gegirmegercksinimi arasrnda talihsiz bir baglantr vardr. Bu kesin bir tanrmla, Akrlh Tasanm'rn kendi ispaunrn olmamasr ancakbilim tecriibcsinin bogbrraktr$r alanlardatrpkr bir yabani ot gibi serpilmesinden ileri gelir. Ve Akltlt Tasanm'rn bu yonii, bilimin aynr bogluklantanrmlama vc ara$tlrmaya baglama planryla raharsrz edici ;ckilde ortiigtir. Bu ba$lamda, bilim Bonhoeffer gibi bilge ilahiyatgrlarlainifak oluqturmak zorunda kalrr ki hcr iki taraf da naif, popiilist ilahiyatrnve akrlh tasarrmrn boglukilahiyatrnrn orrak diigmanlanna kargrbirlegmig olurlar. Yaradrhggrlann fosil kayrtlanndaki'bogluklar' ile olan a$k mesclesitamamen bog olan ilahiyatlannr simgelcr. Bir kcresinde sriziimona CambrianPatlamasr'yla ilgili bir konuyu gu ifadeyle taftr$mayaagtlm, 'Sanki fosiller hiEbir cvrimsel g"g-ig olmaksrzrndiinyaya <iylecebrrakrldrlar.'Bu ifadeyi segmekteki amaclmokuyuculannigtahrnr kabarnp,hemcnakabindcgenigbir agrklamaya yervcrmekti. Bununoncminisonradan kavradrm ancak hoggoriiliiagrklamam bir yerinden kesilecek ve aqrhg ciimlem sinsice ahntr yaprlaraksaptrnlacaktr. Kegkebunu rahmin edebilseydim. Yaradrhgqrlar fosil kayrtlarrndaki'bogluklara' bayrlrrlar, trpkrgcncl anlamdaho$lrrklara bayrlmalalgibi.
r'^ Yaygrn olarak ofnanan Milyoner (Monopol) oyununda oyuncular hapse diigriiklerinde egcr ellcrindc bu kan varsa hapisren krrnulabilirler.

tZ4

-;ANRI t'ANrLGtSr

Birgok evrimscl gegig,kademeli olarak degigirn gegircn ara fosillerin daha krsa ya da uzun si.ireliserilerisayesind"-aE kqa belgelenmigtir-Bazila^ belgelenmemigtirve bunlar iinlii su 'bogluklardrr.' Michael shermer'inde zekiceberirrif i tzer e,' eiler yeni bir fosilin kegfi bir 'bogluSu'temizce orradanikiye "y,r,rr", yaradrlrggr artrk iki kat fazlaboglukoldugunu iddia edecektir!ve her k<rguldayersiz bir diipiince olan grfabnda hiikiim vermeye yonelecekrir. Ef,er dogru varsaydrfrmrz bir evrimser gegioi belgeleyecek fosiller ortada yoksa evrimselgegigyok farz edllir ve Tanrr'nrnmiidahalesihiikmen kazam,' ' Gerekevrimdegerckse digcr herhangi bir konuda,dykiihiin her adrmrnrn eksiksizce belgelenmesini iarep ctmek di.ipediiz mantrksrzhktrr. Birisini cinayerren mahk0m ermedenonce jekili karili cinayete iligkilendircn her adrmrn eksiksiz bir sinematik kaydrnr higbirkareyiatlamadan talepedebilirsiniz. Olen canhlarrn bedenlerinin yalnrzca kiiqiik bir biiliimii fosillegir ve bulabildiiimiz kadarara fosil buldufumuzda gansh sayil'2. oysa elimizd. higbi. fosil olmayabilirdi ki bu durumda evrim iqin molektiler gcnetik ve cografidagrhmgibi diger kaynaklardan kanrteldeccteb]lirdik. Bu kanrtlar da kargr konuhnaz derecede giiqr(i olurlardr. Diger yandan, yalruzcabir fosilin yanhg bir jeolojik katmanda o.*aya grkmasrhalinde, evrim teorisi patlak vermi$ olurdu. Bagnaz bir Popperianr evrimin yanhghgrnrngit gide daha ispatlnabilir oldugunu soylcyerekbir tarrrgmabagLttrgrnda, J.B.B.Haldane eiiElii bir gekilde ki.ikredi: 'Precambrian daki fosil ridlekleri. Yaradrhsgrlann, yanlryhsrylabilincn, coal Measures'dakiz insan kafarasla' efsanelerive dinozor ayak izlerinin arasrnaka'i;mrg insan ayak izleri hikiyclerine ragmenkronik aqrdanhatah fosiller aslagergekten bulunamaml$trr. Bogluklaryaradrhggrnrn zihninde,hiikmenThnn rarafindan doldurulur. Alnr tutumu ayrrca imkinsrzrrk Dagr kirlesinin goriiniigte olan bogluklan iqin de siirdiiriirler; yani kademeli egiminayrmtrlanylakegfedilmcmig olduguveyakegfedilmeye gerek duyulmadrgr bolgelerde. Bilgiya da kavrayrgeksikligiolan ianlarrn kcndiligindcn,hiikmen, Tan''ya air ordukla.r "dd"dilir. pratik bir qareymip gibi 'indirgenemez karmaprkhgrn' etkili bir beyanrna bagvurmak, gergekrehayal giiciiniin bagarisrzhgrnr simgeler.Bazr biyoloiik organla.n, meselabir bakterisel kamqro,.rrorununyo da bir gciziinbiyokimyasal bir yol izlememesi durumunda,daha fazlakanrtagerekduyulmadanbunla.n indirgenemcz karmagrkhk oldugu hiikmii uerilir. indirgenemez karmagrkrga detil g\stermek
I-. Karl.Poppcr, Avustrrya kiikcnli ingilizfelsefccidir, lJilirnscltcorilcr ile bilimsel olnrayanlann ayrrlnrasr hakkrnda gdrtiglcri ilc iinlcnmigtii. :'" .lngiheretopraklan alnndaki, kiikcni 290 ila 323 milyon yrl iincesile dayanan r.enginkiinriir yataklan.

Janrr NercdevscKcsin Olarak Ncden )irkrrrr

IZS

iqin higbir girigimdc bulunulmaz. Egitici goz, kanat ve birgok ragmen, giipheli ovgiiye lagka organ 6ykiilerinin anlaulmasrna layrk gtiriilen (indirgenemcz karmagrkhkovgiisii) yeni adayla.n her birinin apagk bigimde indirgenemezkarmagrkhkolctukla' varsayrlrrve bu konumlan htir iradeye bagh olarak geqerlilik kazanmrgolur. Ancak bu konuda biraz d-iigiinmelisirilr.. eg". indirgenemez karmagrkhk tasa.mrnbir kanrnysa, bu kanrt ancak ve ancakhiir iradeylesaglanmrg olabilir.Sizde bu durumdadaha fazlakanrtya da dogrulamaya ihtiyagduymadan yahn bir gekilde, gelincikkurbailasrnrn karmagrk yaprsrnln (Bombardrman boce$inin, vs.) tasanmrispatladrgrnr iddia edebilirsiniz. Bunun bilimselliklc uzaktanyakrndanilgisi yoktur. Fliir irade manngrnrapatrdakimetin iizerinde uygulayrp inandrrrcrhgrnr srnayahm:'Ben lkendi isminizi yerlegtirinl kigiset olarak fbiyoloiik fenomeni yerlegtirin] adrm adrm geligmig olabilecegihigbir gidigatrakhma getiremem.Bu yiizden-bu bir indirgenemez karmagadrr.Dolayrsryla tasarlanmr$rr.'Bu gekilcle dencyin ve bazr bilim adamlan igin bir orta iiriin kepfedcrek ortaya grkmanrnne kadar rehlikelioldugunu anlayrn;ya da en a,:,n<lan manukh bir orta iiriinii hayal etmcnin. ustelik bilim adamlanilginq bir agrklamayla ortayaqrkmasalar da, 'tasarrmrn' iyi sonuE verdiginivarsaymak sukanlmamrs k0tii manukrr. .Akrlh tasanm' reorisininalrrndayatandiigtince rembelve bozguncudur; klasik 'Boglukla.n Tanrrsr' diigiincesi. Buna daha onceGriKigisel KugkuculuktanKanrt ismini vermigtim. GerEekren muhtegembir sihirbazhknumarasrizlediginizi hayal edin. Meghur sihirbaz ikilisi penn ve Teller'rn rutin bir gosterisinde,bu kigiler birbirlerine aynr anda tabancayla atca eder ve her ikisi de mermiyi agrzlannda yakalamrg gibi yaparrar. lbdbir almak amacryla,mermileri silahlaradolduimad"n ,in.. iistlcrine tanrmlayrcrgizgiler atilr ve bu prosedtriin tamamr izleyicilcr arasrndaki ateglisilahrecri.ibesi olan goniilliilerinyakrn gahitligindegcrqeklegir. Gciriini.irde ti.im hilekarhk olasrhklan '['eller'rn elimineolmugrur. igaretlimcrmisipenn'in agzrnrboylar vc Penn'in igaretlimermisi de Teller'rn. Ben [Richard Dawkins.l bununbir hile olabilecegi hiqbirdurumuakla getirecek yeterlilikte degilim. Kigisel KuEkuculuktan Kanrt, cinsezisel beyinmcrkezlcri min dcrinliklerinden ba$r'r ve ngredcyse beni gunustiylemeye asrlar, 'Bu bir mucize olmah. Burada bilimsel bir izah yok. Mutlaka dogaiistiibir giigtiir.' Ancak bilimselefitimin sakin sesifarkh bir mesaj iletin PennveTellerdiinyaqaprnda namsalmrg sihirbazlardrr. o halde bununmutlaka mantrklr bir aqrklamasr vardrr. Belkidc bcn qok saf ya da qok dikkatsizim. Ya clahayalgiicirndcn yoksunum. Ilu hokkabazhknumarasr igin uygunbir yanrtoldugu gibi aynca

t26

TANRI )'.\\IT GISI

bir biyoloiik fenomenigin karmagtklrk oldugusanrlan iudirgenemcz de uygun bir yantmr. Dolal bir fenomcncolan ki$sel g9krnh$In ka4rsrndaivedi bicimdc dogaiistii bir giicii akla Betireninsanlar, gtirdiiklerindebunun 'paranormal' bir kaqrfrbiiken bir hokkabazr olay oldugu sonucunaatlayandclilerdenfarksndrrlar. iskoqkimyacrA.().Cairns-Smith, kitabl Hayatth Kayna &na faydalanarak Dair Yedi lsarct'te bir su kemeri benzetmesinden taglardanvc harqsrz ek bir nokraya parmak basar.Yontulmamrq yaprlanbir kcmer hiqbir ycrdcndcstekalmasada dcngcli bir yapr olabilir ancak indirgencmcz karmagrklknr: eger ta$lardan bir tanesiycrinden sijkiiliirse kemer yrkrlrr.O halde bunun ilk inqasr Bunun biryolu, sa$lam bir tagyrlrntnmetrafrnakazrk nasrlyaprldr? ddqemek vc ardrndandikkatlicc kazrklarr tetcr tekcr qkarmaktrr. eksiltilmesiyle ayakta Daha genel bir tamrnla, bir pargasrnrn indirgencmcz kalamamasr anlamrnda oian birqok yaprvardrrancak iskelelerin bu yaprlarsonradangrkanlanvc bir daha g<iziikmcyen yardrmryla iskelegiivenle ingaedilir. Yaprbir kcztamamlandrgrnda, kaldrrrlabilirvc yapr sabit kalmayrkorur. Evrimde dc biiylc olur, incclediginiz organ ,vada yapr,canhnrnatala!nda var olan ancak olu5mug olabilir. amk gcrekdululmayan bir iskelesayesinde 'indirgenemez karmagrklk' ycnibir fikir delildir ama rabir yaradrl4grMichacl Behe tarafrndan 1996'da uydurulmuttur.l"6:r Bu zar, yarad rggrhfibiyoloiinin yed bir alanrnatagrmaklaitibar kazanmrlur.(Egeridbar dolru hir deyipe.)Bu alanlar biyokimya vc hncre biyololisidir ki bunlarr bclki de bogluklariqin g<izlerdcn vc kanadardan daha keyifli bir avlanmazemini olarak g6rmiig en.lakla$ngr an (ki bu halakoru bir olabilrr. lyi hrr rlrnekrermeye kamqr motoru konusudur. ornektir) bakteriscl insan lJaktcnsclkamq mororu bir dof,a harrkasrdrr. baf,rmsrzca bir eksengevresinde diindiif,ii teknolojisinin drErnda, bilincn rck"aks iirncf,idir- Sanrnm biiyiik hayvanlar tekcrlekli karmagrkl$agergck bir <irnck olsalardrbu durum indirgcnemez tcgkil edebilirdi ki biiyiik ihtimalle bu yiizden tekerleksizler. iqinden gegscler nasrl Sinirler ve kan damarlarr bir mil yatagrnrn suyun bir pervanedir ve sayesindc bakteri olurdu?r Kamqr ince igindcoyuklar agarakyol alabilir.'Ynzmek'degil de'oyuk aqmak' diyorum qiinkii varolugunbaktcrisel6lgegindcsu qok dahe farkl jolehatta kumgibidirvcbakteriler Dahagok,pekmez, birerkidcdir. ziyadesudadinel aqryorya da suyrlniqindcyiiziiyor gdriinmekten
nml knlbrda. Bu lrlyrlnrtni bt drn.lri. Cduk kioh1v./rn l'hilip PulhD., flEr[ M,lzdkr bn &l'L olu ruryo"..L! rof,un L bk h:rrr! lnNn! l:r.l .d.!: nuhl:. Bu r{- rln n(xii& bcktr u.dd ra4Lr1' hirlil!. yJp. ^rlkhbr bq krblrlrn Er.rb! oh'rk Lqll2n'L'. T.t.'l*kr (.b bud' !kl'n, sr{:k rinir y. k.ndrhr.lirrolrur b.d.nknlu bn prtqr' olE.dleddrn, !1" I'u rirt.m yrlr*:3.r,Bm hoynrzyidr L.r'ikt.r sii{lir bn lshg.rl.luLnnro z?!jbn .ll!n.r:!ii y.l yr.in. t... T!*.n.th' .n!.b.li .h' dolrr hrbh F i.k.l. <taFfi olduiu icin (inl' !, $o tlnld

lann Noc.icys( Kesh Ohruk Ncdcn )'okLur

127

vida gibi krvnhyormuggibi giiriinnr- Daha biiyiik organizmalar olan tek hiicrclilcrinsiizdckamgrlarrnm aksine, bakterisel kamgrbit kamqrgibi dalgalanmaz ya da kiirek gibi qekilmcz. Bir milyatagrnrn iqindc gergektcn serbest bir eksendc devaml olarak d6ncn bir aks vardrr kifcvkalade, kiiqiik birmolekiiler motorla giig alrr. Molekiil seviycde, bu mdtor spkr bir kas prensibiylcqahgrrancak aralkh kasrlmalardanziyade scrbestbir rotasyon izler.r Kamg motor, npkr minik bir rekne drprmoror olarak tanrmlanrr.{miihendislik standartlatrnaragmcn la$rtrcl derecede yctersizve bir biyoloiik mckanizmaigin algrlmadrkbir tanrm) Behc tck bL dogrulama,agrklamaya da aytrntryaralbct ctmeden, bakterisel kamqr motorununbt indirgcnemcz karmagrkhk oldugunu agk bir biEimde beyat eder.Iddiasmn lehindebir kamr sunmadrghdan,hayal giiciiyle ilgili bir eksiklikten giiphc ederck baglayabiliriz-Bundan ba;ka, ilgiti biyolojik ljrcratiiriin sorunu cs geqtiginiiddia eder. iddiasrnrn yanlrghgr aynntrlatrylave (Behe igin) utang verici pkildc, 2005'dc Pcnnsylvaina'da yargrg John li. Jones'un mahkemcsindebelgelcnir,Itu mahkcmcde Behq yerel bir devlet lisesininfen miifrcdaona'akrlh tasanm' yaradrl4qrirgrnr dayatmaya qalgmrg bir ggup yaradrhgqrmnnamtna uzman bilirkigi olarak ifade vermigi. Yargf Joncs'tenaLntr yaparsakbu 'olagaDiistii bir sagmall{ hareketiydi. (ifadc ve ifadcnin sahibi kiginin kaderindc kcsinliklc uzun siireli giihret varmr5,)llirazdan gitrcciniz iizcrc, bu Behe'oindurugmasrrasrnda qektigi tck utang degildi. Indirgenemez karmagayispatctmcnin kilit nokrasr,hicbir parganrn kendi kcndine kullanrgl: olamxyacagrnr gC,stcrmcknr. llerhangi bir iglcv yerinc gerirebilmcsinden dncc riim rrarcalar yerli yerirrdc olmak zorundadrr (Bche'nin gbzdcbenzetmcsi, bir farc kapanrdrr.) Aslnda biyologlat, hem karnqr mororu rgin hcm de Behc'iin diger s<izde indir8enemez karrnagikhkiirnekleri iEin, bir bntiiniin drgnda iglcycbilcnbu biininc ait parqalar bulmalta zorluk qekmezler. Bu mescle BrownUnivcrsiresi'ndc gdrevyapan KenncthMiller tarafrndanustahklaelc aLnmrg vc bOylelikle,akrl! tasanmln en inandrncrintikamr ahnmqtrt. Ustclik bu intikamrrr dnemi kiigiimsencmezgiinkii kcndisi dindar bir llristiyan'drr. Miller'in, Datwn'm Tahnsln Ke1{etmek isimh kitabrnr, bilhassa Bchc tarafrndankandrnlarak bana nekrup yazan dindar ki5ilere tavsiycedcrim. Baktedset rotasyonlu(qarkgibidiinen) makinemeselesindc
'snf!1f..:nlrr !c L6.rlld sibl trflr i;.L,nnr ork, bn of,6ntu n6ror !$, dugi | , {rcH,rk dtF4r bn oitrld. r! pr@ihinh h:L u{!nN B'.d. oLN! bqutq 5d.. Oy- d,.s. B,b, t 6."t |g h; b,:r b Fk6 rci. 'iniMt J/*'d sood.nr rnptr bs l!, sDi, .nL, r,.$in j ,6otu .ai.:r {F dr r} prdr)idnbtdirtLritanDd?rtkr.Brltdl.r,i.b:sirbi'l:ledna.gitu,hnkur!.{,Dbibn 3|h,r..J. p6@nl! b{ du,.(k h:dd,nlhrtrtfu uO{ter) lMt!E!.r b,;d6d"*nk o.do, h, d!tund:, bn doalt bn.,.kFi[ nDhruF dJ vrnl.t n,or.D *D/r

128

TANRI YANILGISI

organizmalarr zehirlemekigin, zehirli maddelerihiicre qeperin<len drga' pompalamaktakullandrklarrbirkagsistemden birid'ir. ins"n <ilgeginde, bir srvryr bir deliktenbogalmal ya da figkrrrmakolarak diigtinebiliriz;ancak, bir kez daha, bu durum bakteriselcilgekte maddeninher morekiirii,UTSSile aynr lTk], e9:yniir- Salgrlanan olgektekibelirli ve tiq bo yutlu bir yaprsr olan biiyi.ik bir proteindir: bir srvrdanziyadesaglambir heykelcigiandrnr. Hcr molekiil dikkatle bigimlendirilmig bir mckanizma iarafindan, bir borudan gok, oyuncak veya igecekdagrtanotomatla.n karmagrk kanallan gibi yaprlardantek tek itilir. Molekiil dagrtrcrsr oldukla -ki az sayrdaki protein molekiillerindenolugmu$tur bu protein molekiilleri,dagrtrlan molekiillerleboyut ve kaimaprkhkyontinden karprlagtrnlabilir. ilginqtir ki, bu bakterisel oto-"i-.kanizmalan kendilerine yakrn akraba olmayan bakterilerrede genel bir benzerlikiEindedir.ol ugumla'ndaki gen ler biiyiik ihti m"a lle diger bakterilerden'kopyalanmrgnr.' Bu, bakterilerin tagarmakragarprcr bigimdeuzman oldukla' bir konudur ve kendi E"irnda biyiileyici bir meseledir ancak buradakesmek ,orr,ndav,m. UTSS'nin y.aprs.r.lr oiugruran protein molektilleri kamEr parqalarryla oldukga benzcair. Evrimci igin Eok aErktrrki Hllt"l urss bilegenleri (y^ kamEr moror.uiim gcairiigind", 4"pargala'), ycni ama biidiniiyle farkh olmayanbir iglevibenimr"*"L zorunda kaldrlar. lifss'nin_kendi molekti[eriyle usragtrprbilindiginden, kamgr moror rarafindan kullamlan pr.nribin ilkd bi. liriinii kullanmasr hig gagrrtrcr degildirki bu da aks molekiiilerinedairesel bir hareketverir. Aqrkgagoriili.iyorki, kamqr mororun yagamsal onemi ol4n pargala' kamgrmotor evrim gegirmeden rince zaten vardr ve Eahgmaktaydr. var olan mekanizrnararr ele gegirmekagrk bir yrintemdir ki bu yolla mekanizmanrn gciriiniird"Inii.g"nemcz karmagrkhkparqasr,imkinsrzhk Dagr'nrnkademeli egilindekl ycrini alabilir. Elbette, daha fazla qahgma yapmak gereklidir ve yaprlacagrndan eminim. Bu gibi gahgmalar, eger bilim adamla. 'akrlh tasarlmreorisi' gibi z.orunlu ve rembelbir sonuglatatmin olup, cesaretlenmeselerdi aslayaprlamazdr. igte, hayali bir ,akrlh tasanmkuramcrsmrn' bilim adamlanna giinderebilece$i bir mesaj: 'Bir geyin nasrl Eahprr$rnr anlam ^rr^n i, bunu dcrt e"trnevin: tek yapman.,a gereken pesetmck ve bunu Thn. yapmrgtrr demek.sinir iqtepilerininnasrlEahgtrgrnr bilmiyo. 'n,rtunuzl Giizel! Hanralann beynenasrlyerlegtiklerini anlamryor musunuz? Harikal Fotosentcz oldukEakafa karrgtrankarmagrk bir siiregmidir? gahane!Liitfen

Miller dikkarimizi(uqnnciiTip Salgrlayrcr sistem,urssl isimli bir.. mekanizmaya geker.{'6i) utss daireselbir hareket iqin kullanrlmaz. Bu,parazit bakterilerin, iqinde bulundukla. evsahibi

Thnrr Nercdeyse KesinOlarak Nedcn Xrkcul:

129

gahgmayrn, sorunug<izmeye sadece ve Tanrr'yabagvurun. vazgegin Sevgili bilim adamlarr, srlannrz iizerine gayret sarf etmeyin. Srrlanruzrbize getirin ki onlarr kullanahm. Degerli bilgisizligi aragurmalanruzla garqur etmeyin. Bu ganh bogluklara Tann'nrn son bir sr$rnagr olarak ihtiyacrmrz epeyaleni var.' St.Augustine'in bir tabiri vardr: 'Giinah iglemenin farkh bir yontemi vardrr ki bu ycintemtehlikeyledoludur. Bu, merak hastahgrdrr. Bize doganrn srrlannrkegfertirmeye gahgan ve kegfettiren budur ancak bu srrlar bizim kavrayryrmzrn otesindedir. Meragrn bize higbir yar^rr dokunmazve higbir insan<i$renmeyi umut etmemelidir'(Freeman 2002' den ahntr yaprldr.) Behe'nindiger gozdeve scizde'indirgenemez karmagrkhk' orneklerinden birisi de bagrgrkhk sistemidir. Hikiyeyi bizzatYargrq aktanyorum: Jones'insozleriyle Qapraz- sorgulama esnasrnda,Profescir Behe, L996 "bilim bagrgrkhk senesindeki iginaslaevrimsel bir agrklama kegfedemeyecektir" iddiasryla ilgili sorgulandr. Bagrgrkhk sistemininevrimiyleilgili elli sekizbilimselonayh yayrn, dokuz kitap ve birkagimmiinolojiderskitabr kendisine ancak,bunlannevrimikarutlamakta sunuldu; halayeterli olmadr$rnda agrkqarsrar etti ve bu savunmasr bence 'yeterince saglam' degildi. $ikiyetgilerin avukatr Eric Rothschildtarafindan Eaprazsorguya alrnan Behe, bu elli sekizbilimsel on ayhyannrngogunu anlamadrgmr itiraf etmeyezorlandr.immiinoloiinin ona agrr gelmiEolmasr hiq ga$rtrcrdegildi. Daha ^z mazvr goriilebilenise Behe'nin bu gibi aragflrmalan'verimsiz'goriip, azletmesiydi. E$er hedefinizgerEek diinyayla ilgili miihim gerqekliklerikegfetmektenziyade kolay aldanan halk ve politikacrlar igindepropaganda yapmaksa elbette bunlar verimsizqairgmalardrr. Behe'yi dinlediktensonraRothschild gi.izcl bir konugma tanryla, mahkeme salonundaki her diiriist insarunn-rutlaka kavramrg olduklan dokunakh bir rizet Erkarrr: Minnettarr ki, ba$tgrkhk sisteminin kaynagrnrn sorgusund
' cevap arayan bilim adamlan vardrr... Bu sistem giigtcn diigmevc <iliimctilhastalrklar savunmamrzdrr. kargrsrndaki Bu kitaplan ve makalelerihaarlayanbilim adamlarr,kitap imtiyazlan ya da konugma sozlegmeleri olmadan gizlilik iginde didinirler. Qabalan ciddi trbbi kogullarr tedavi 'I"iim etmekteve onlara kargrsavagmakta bizeyardrm cder. bunlann aksine,Profescir Beheve akrlh tasanm harckctinin biitiinti bilimsel ve trbbi irfanr ilcrlctmek adrna higbir geligme gibi, gelecek kaydetmedikleri nesiltrilim adamlanna

130

TANRI YANILGISI gcrcktiSinasif,atird vcri cr.t'er kayg anmamalao

Amerikan genetik bilimci Jerry Coyne, Behe'nin kitabrnt elegtirirken konuyt gdyle cle alt: 'Ef,er bilim tarihi bize herhangi bir gey ispatlayacaksa bu, cahilligimize "Tann" ismini vereiek bit yereulagarnayacalrmzrdrr.' Coync, benim va stzmla Grardian'da, akrll tasarrmlailgili bir makaleiizetineyorum yapm$nr, Ncdes Tann her tcyin bir aslilamasrolarak kabul dilsia? Dcgildir. Bu biraqkl.me noksanlgdr,bir omuzsilkm.dtu, 'bilmiyorum' demenin ruhsalveayinsclkrtk dcfiStirmesidir. Egcr bir iosan bir $cyi Tr{n'yla ili5kilcudirirse gcncldc bunun anlamr bu kipinin clinde bir ipucu olmamasrdr. giiziilmczbir g6k perisine Biiylelikle bu bilinmczi crigilmcz, ya5[ dayandru. Bu gclditinin agklaoasar adamrn ncrcden talcp cdin. Brynk ihtimallc bu yatb adamrnhcr z:mao var oldugunu ya da hcp doFnm ittesindoldugunu sityleyen hayal meyal, sahte fclsefi hir ya:* alacaksrnrz. Lakin bu yanrtclbe$ebiCbirScyin izah dcgildir.r"", Darwinizm bizi farkh yollarla bilioglendirir. Evrim gcqirrnig orgaolar, genelde zeki ve giigliidiirter, ayru zatnanda agklayrcr kusurlan vardrr; bu, eicr evrimsel bir gegmiglcri vana tam da beklcmeniz gcrekcndirancakcger tasallanmrylarsa tam anlamryla bekl:nmedik bir durumdur. Diier kitaplanmda da bazr timcklcr iizcrine yorum yaporn: mesclayinelenengrtlak siniri, hedefc dogru ilerlediii miisrif, genip vc dolambaqhbir yolda evrim gegmigine ihanct ctmi5tir, Slrt agnsndan 6uga, sarkrk rahimden siniis iltihaplanna kadar qoFr insani rahatsul{a kargr hassaslrgrmrz, dogrudan dogruya 9u anda dik y0liidiigiimi.izbedenimizin,d<in ayak iizcrinde durmay terk etmek iqin yiizlerce milyon yldan fazta gekil &gigirmig olmasrndan kaynaklanu. Aynca bilincimiz dal seqiliminnacmasrzllr vc savurganhfryla Yrrnolar, artmrgur. 'tasarlanm4' yakalamak kurban hayvanlan gibi igin miikemmelce giiriiniakcn, kurban hayvanlar da kagabilmekieh en az onlar kadar miikemmclce'tasarlanmq'gibi gdriiniir. Peki, Tann kimin taraJrndadrrl'66r

Tann Nercdevse Kesu Olarak Ncden \bkror

r31

INSANCIiLKE: GEZEGEN VERSIYONU

G6zlcr, kanatlar, kamg motorlar ve baggklrk sistemletinden faydalanamayacagrnr anlayan boglukilahiyatqrsr genelde son qare olaraRhataan bailangtcua satagmaya baglar.Biyoloiik olmayan madde yaprsDdaki evriminin kiikeni bir sekilde. sonrak; evrim srrasrndaki en kiigiik degigimden hile d;a bdyiik brr bosluk yaratrm$ gibi giiriiniir gdziine. Bir anlamda daha biiviik bir bogluktur, bu dofru. Aocak bu anlam biiriiniiylc azgtndiir vc dindar apoloiiste rahatlamafrrsannrsunmaz.yasaftIn-ba$lan8lct lalnrzca bir kez gergeklegmelidir. Bu yiizden b,.run ug noktada olanak d$ bir olay oldugunu kabutlenebiliriz ki insrnlann Qogununkavrayabilecegioden daha olanak drsr bir qoklu di.izen (ijrecidir.. Euna birazdan deginecegim. fukasrndan gelen evrimsel adlrntar,daha Cok ya da az benzeryollarla, ieolojik zaman boyuncamilyonlarcave milyoolarcatiirii bagtmsuca ve zincirleme olarak etkileyecekgekildetekrarlanmrgtrr. Bu sebeple,karmagrk yagamrnevrimioi izah etmek igin yagamm baglangcr iizerinde uygulayabildi$mizistatistiksel usavanmrn aynrsrna b-agvor.may,z. Bu.olaganevrimi oluSruran durumlat.casiztraglangrcrndan (vc bclki de birkag rizel durumdan)farkh oiarak, a5rrr"olanak dryr olamazlar. Ayrm npkr bir bilmece gibi gdriinebilir, bunu daha ileride $uiinli insanq ilkedcn faydalanarakagrkiayacalrm, insancr ilkc1974'feIngiliz matematikeiBrandonCarter tarafindanagrklanmrg ve fizikgiierJohnBarrow ve Franklipler'in konuyla iigili'kitaptari sayesinde geneleyayrlmrgor.rtrinsanir kanrt genelolarak kdinatla ilgilidir ve bu konuya defineccf,im.Ancak bu g<iriigi.i tince daha kiiquk, gezegensel bu ailGekte sunacagrm. Biz Diinya'da yagryoruz. O haldeDiinya bizim ilreyip, ya5ayabilecegimiz ri,.dcn bi. iezegen olmalrdrr ki bu riit ah5rlmadrk, hanaegsiz bir tnr olabilir.Orncgin, brzrm yasam tiirijmiiz srvr su olmadan ya$amaytsijrdiiremez. Nitchimdiinya drp yaqam kanrtlanarayanexobiyologlar, uygun yonremler sayesinde su igarcrlcri bulmakigin ga;kyiiziinii rararlar. Bizim giine$imizgibi tipik bir yrldrzrn etrafrnda,sivrsu barrndrran gezegenlcr igir 0nlii Coldilocks billgcleri vardrr; gok srcakya da gok soguk degil ama tam gerekli olan. y<iriingeierdcnolugan inc Eeritler,y dtz.ile yldrzdan qok uzak olan ve suyun donduf,u biilgeler ve yrldurmn yakrnrndaolup, suyun kaynidrgr bOlgeie,

132

i ,\NRI YAN][.CJS{

araslndauzafllr. Biiyiik ihtimalle yagamdosru bir ydriinge hemen hemen . d-aircsel olmahdrr.Gegersiz sayrlan, yeni bulunan onuncu gezegen Xcna'nrnki gibi se.tbi\imdeelrprik bir ybriingc, olsaolsagizegin. (,otdrtocks bdlgcsiboyunca hcr brrkaq on yrl ya da yiizyrlda brr kez gibi krsa bir siire igin vrzridama imkinr verir. Xena gi.incac en yakrn_oldugu konumundaykenbiic Goldilocksb<ilgesine girencz ki bu-firsata 560 Dilnya yrhndabireri$ir.Halley kuyiukluyiidranrn srcaktg\ giinele en yakrn konumda eksi 47C, giinegtencn uzak konumda cksi 270 C derecedir, Diinyanrny<iriingesi, trpkr diler gezegcnlerinki gibi,teorik olarakbirelipstir (Ocakayrnda gtnegc"cn yakrnda, Tcmmr:z'da isetiinetccn uzal konumdadr.')r Ancakbir daire,bir elipsigin cpcy6zcl bir durumdr:rve Diinya'nrrryijriingcsi daireselolmaya itylesineyakrndrrki Goldilocksbdlgesinindrina aslagkmaz. Diinyamngiineg sistemindeki durumu diger y<inlerden tiylesine clvcrisJidir ki yasam evrimlctmek iqin kusursDz bir orram bulmusrur. Jupircr'in masif yerqekimsel vakum snpLlrgesi bizr 0lilmciil garpqme tehdidiyle karqr kargrya brrakabilecek gAkraSlannr qckmek rg'nkonumlanrnrg gibidir.Drinyanrn rek uydusunrspercn geri$ ay, donij9 ekscnimizisabitlemeye yaratt6st tc yagamrfatkh yollarla desreklcmcye yardrm eder. Bizim giinegimiz, ortak bir yciriingr:de kcnedenmigbir qift ylldp olmamasrylaolagand$ldr. yidrzrn gezcgenierioimasr miimkiindiir ancak y6riinjeleri Qift evrimi koruyamayacak kadar kangrkve degiEkcndir. Cczegenimizin egsizyagamdostluguigin gu ana kadar iki ana agklama sunulmuqtur.Tasanm teorisi, Di.inya'yrTanrfnrn yaranrgr,Coldilocks btiigusrne verlcs.irdrgr ve tirm ayrrntrlarr br2rm ) aranmrz iqin rasarladrgrnr hildirir. lnsancr yaklaprm oldukga fgrkldrr ve biraz Darwinizm hissi uyandrrrr.Kijnattaki gezegcnlerin qol buyrik bjr SogunluguyrldrziannrnGoldilocks b<;lgc"inde dcgildirvc ya;amrginuygun dcgildirlcr. Bu qogunlugu-r nrt brrmdeya$am yoklur. Ancakya$am igin rrm dogru koguliafl binnJrranaz sayrdal,r ge.rcgcn olahilir,biz mutlakabu azrnhsrn igrndeyizdir qLinkii buradayu ve br.rnu diitrinuyoruz. Buarada,din savunucularrnrninsancrilkeyesaygduymala hayret uyandrranbir durumdur. Belirli scbeplcrden oiiirii bunun hiqbir anlamr yoktur qiinl.ii kendi davalanm destcklediiini diigi.iniirler. Ashnda gerqekbunun ram aksidir. insancr ilke. trokr dogalscqilimgibi. tasanmvarszyrmrnrn bir alternatifidi,. Mant&lt. tasanmsrT. bir_aqrklama gcrir ir ki bunagrire biz varlrgrmrza elven;li ko$ullar allndayrzdrr. DinJarzihinlcrin karrpmasrnrn scbebi sanrrrm insancr ilkeninquan; kadaryaltuzca qijzdiigij soruna ait bir ayr|nn dilc gctirirmcsidir;rsmenyrgam dosru olan bir Slhiijzii!-diri
bif:_::,ruFFtu,huheu,qra r2d.Ldhx.htrn!.u)rvrlpri rycre,r,rudqyJrddcnLoL-

'lhr.'

N$cdc!3rKcsin OlarakNcdenYo(mr

133

yerde yagadrirme gerfegi. Dindar zihnin kavrayamadrgtnokta soruaa iki aday giiziim sunulmug olmasrdr. Tann ilk qiiziimdiir. lnsancrilke ise diger qbztm.Rtnlar alteraatifletdh_ Srvr su bildigimiz ii?erc ya$amigin zorunlu bir ko;uldur ancak yalnz bagrna asla yetcrli degildir. Yine de, yagamsu iginde baglamahdrve yagamrn baglangcr son dercceolanak drgrbir olay olabilir. Darwin evrimi,yagam bir kcztragladrktan sonrasorunsuzca ilerler.Ancak yaSam nasrlbaglamrgtrr? Hayaon baglangrcr kimyasal bir olgu ya da bir dizi olguyduve bu yolla dogal seqiliminyapamsal dncmdcki kogullan ilk kcz kargrlandr. Ba$hca unsur kairnmdr.Bu ya DNA ya da (dahaolasrolarak)DNA gibi kopyalanbir unsurdu, bclki de daha diigiik bir ihtimalle akraba rn;lckiil RNA'ydr. Yapmsal tinem Egryan unsur (brr qc-git genctik molekdl) bir kez yerli ycrine otulduguoda, gergek Darwinci dogal seqilim bunu izlcyebilir ve son olarak karmagrkyagamlargnn r5rgrna gkarlar. Ancak, ilk kahnmsal molekiiliin rastlantrsal olarak icndiiiiinden orrayaqrkmasr giiziinde olanakdrgrdrr. Belki dc bu Cogunlugun aprn dcrccedeolanak dr5rdr, bunu detayhcaagrklamalyrrn zira kirabu bu bdliimii iein qok iincmli. YaSamln ba5langrcr, duyanlar iqin s<iylemck 5iiphc isrerim .. kl aralnrma konusu olarak geli5mektc olan bir konudur. Bu aragtrrmanm ilgili uzmanlk alanr kimyadrr ve bu bcnim alanrm degildir. Gelitrnelcri eok bnyiik merakla kcnardan izlerim vc <jniimiizdcki birkag yrl iginde efcr kimyacrlar laboratuarlannda ycni bir yagam ba5langronr baSarrh bir gckildc ycniden _ gerEeklegtirdiklerini bildirirlcrsehig paErmam. Ancak yine dc bu hcniiz gcrgekle$medi ve bu gdigmeninolas rgrnrnoidukqa dii$nk oldugunu sdylemekmiimkiindiir ve bu hcr zaman b6ylcydi; gcrqi bu bir kcz gergcklegti! Goldilocks yiiriingclerine ihtiyacrmrzla iliSkili oJarak, . hurada gityle bir sonr:ca vannz ki, hayaor baglangrcr hcr ne kadar olanak drgrolursa olsun, bunun Diinya iizerindc bir kez gcrqeklegmip oldugunu bilivoruz qiinkii buradayrz. Srcakhk meselcsindc oldugu gibr, nclcr oldugunuaqrklayan iki varsayrm vardlr; tasartmvarsaylmr vc bilimsclya da.insancr'varsayrm. Tasanm yaklagrmr,iinemli kariycri boyunca kasrt| bir mucize prebiyotik gorbayrkursei aterle pi;iren ve DNA'yr 5ekillendiren, ya da cgdeger bir geyipiyasaya siirenbir Tann'i, u"r."y".. llir kez daha, Goldilocks'daoldugu gibi, tasanm varsayrmtna insani ahernarif isratistiksel defcrdir. Bilim adamlarr gcniq sayrlarrn biiyiisiinii akla geririrlcr. Galaksimizde I milvar ilc 30 milyar arasrnda gczegcn, kiLinana 100 milyar galaksiolclugu tahmin edilir. Olagal dngitrn srnrrlaniEin birkaEir{rn sitsck Jc, bir millar kere milyar zaten kainaaaki gcEedigo.g"n s"y,.rrr"

134

IN\RI )"\NILCISI

veya giire g<istcriqsiz bir tahmindir. $;mdi, hayatm baglaogrcrnrn onaya geyin kendiliginden bir diger bir tammla DNA'ya eqdcgcr diizeydeolanak drg bir olgu qrkmasmrn gergekten oldukqa sarsrcr varsayrn.O kadar olanak drgrki bir milyar gezegenin olduLrnu geldi,Ara;trrmasponsollan, yalnrca bir tanesinde meydana iginden gansrrun yiizde bir oldu$unu planlananaragtrrmanm bagarr sadece itiraf eden kimyacrya kdhkahayia giilecekrir. Fakat biz burada Oysa...Bekleneninaksine, milyarda bir olasrhltan bahsediyoruz. yagam milyarlarca gczegcndenbirinde mutlaka dogacakdr ki birisidir.r"69 elbeacDiinya bu gezegenlerden bu soDug devamedecegim, Yine soyliiyorumve siiylemcyc yagam ge.zegendc kendiliginden vericidir. Eger bir oldukqa hayret baglamasr milyarda bir olasrhkise,buna ragmenbu altn diizeyde birindeyinede olugacaku. olanak drg olgu bir milyar gezegenden gezegendcn bir rancsini kesfetme Bu hayat verici milyarlarca Alcak bir igne gansr, samanlrktai$ne arama deyimini anrmsatrr. igin yolumuzdansapmakzorundadeiilizqiinkii (insancr kegfetmek sahip herhangibir vadrk, aratnrrnaya ilke) incelcmekapasitesine baglamadan6nce, zaten ister istemezbu miithig ender if,aerin iizerindeoturuyor olmahdr. teEvikiyle Her olasrlk raporu belli bir bilgisizlikscviyesinin bilmiyorsak, gezegen haktrnda higbir ortayae&m$!rr. Egerbir 9ey olasrllrmn milyardabir oldufunu do$ru iizerindedopacakyagam sanrlareklersek, Ancaktahminimiziizerinebazryeni varsayabilitizsahip olabilir. gezegen kendine has 6zelliklere i$ dcfitir. Belirli bir 5zeJ bir yaprya igareteden Belki kayalanndakielementboJluSuna dogabilrnesiyiiniinde sahiptir ki bu durum olaslhklan yaFamrn digerlerinegrire daha degiftirir. Ba$kabir dcyiglc,baz gezegenler gok'D nya benzei'di, Hig gi.iphesiz co baEtaDiinya, -Dirya betzeri bit"gezrgettdir!Bu, ba$ansohkolasrlgrm azaltacagrndan olayr laboratuarlarrnda ycniden meydana getirmeye Salgan kimyacrlar cesaretlenmelidir.Ancak 6nceki hesaplamalarrma g6re,ba$anolasrLgr milyardabirdcn dahadiigiik olan bir kimyasal ya$amtnba$layacagrnr drnek bile kiinatuki bir milyar gezegende yanr giiz,el Ve ilkeoin insancr miildeleyebilir. Eudur; bize, bir yagam gezegendeki ragmen,bir kimyasal 6rnegin, tiim dnseziiere olugumunadair saf,lam ve bndinuyle tatmin edici bir agrklama sunabilmesiiqin, yagmrn milyarlarca ve milyarlarca Sezegenin iginden yalnrzca bir tanesindedofaca$r kehanetinegereksinim pratikte duyacagrn iigretir. Ben gimdilik, yagamrnbaglangroorn agrrrolanak d6r olmayagok vakrnoldugunainanmlyorum.Bu olayr gahgmak deger ugrunaParaharcamaya tekrarlamaya laboraruarda yatrnm Diinya bir oldugunu dii$iiniiriim ve ayflca buna bcnzer giinkii bagka iEindc mudakasaplanmahdrr DrSr Yagam Aragtrrmasr

'lhnn

Neredcyse Kcsin Olarak NcdcnYolirur

13.5

yerlerdede zeki yagamrn var olabilecegini diigi.iniiyorum. Yagamrn kendiliginden baglamrg olabilecegi yoniinde en kiitiimser olasrhk tahminini bir gekildeonaylasak da, bu istatistiksel kanrt (insancr ilke) ilgili boglugutasanmrndoldurmasr gcrekti$i varsaylmlnr tamamen yrkar. Evrimsel geEmigintiim bariz bogluklan bir yana, ya$amrn baglangrcr boplu$u karamsar olasrhklara deger vermeye ayarh beyinlerin ilgisini gekemez griri.iniirve basit bir krstasr tehlikeyeatar: kimyagerlerce cinerilen aragtrmaplanlannamaddidestek sa$layanlann temelaldr$rkrstas. Oysa bu kadar biiyiik bir bogluguistatistiksel bilgiyle donanarak kolaycadoldurabilenbilim, aynrzamanda dahaoncedegindigimiz 'esrarengiz 747' sahastndaki ilahi yaratrclyr diskalifiyeeder. Ancak gimdi bu birliimiin en ilging meselesine dirnelim. Varsayrnki birisi.yagamrn baglangrcryla ilgili az oncedegindigimiz satrlara dayanarak genel biyolojik adaptasyon fenomenini aqrklamayr denedi:gegerligezegenlerin engin saylsna bagvurarak. Elimizdeki gergek,gu ana kadar incelenmig olan her tiir ve bu tilrlere bagh her organrn gorevini iyi bir gekildegergeklegtirmekte oldu$udur.Kuglannkanatlan,anlar veyarasalar uEmakta iyidirler. Gozleriyi goriirler. Yapraklariyi fotosenrezyaparlar. Belki de on milyondan fazla ti.iriin etrafimrzr sardr$rbir gezegende yagryoruz ki bu varhklann her biri kendi rasanm yanrlsamasrnr giiqlii bir gekildesergiler.Her tiir kendine<izgfiyagamrarzlna saglam bir biEimdeuyum saglaml5trr. Tiim bu birbirinden bagrmsrz rasanm 'muazzamsayrdagezegen' yanrlsamalarrnr agrklamakigin sadece kanrtryla igin iginden grkabilir miyiz? Hayu, y^pamayv., tekrar haytr. Bunu akhnrzrn ucundanbile gegirmeyin. Bu Darwinciligin en ciddi yanhganlagrlmalarrnrn kalbinegitigi iqin q<ikonemlidir. Kag tane gezegenihesabakarmamrzgerektif,inin onemi yokrur qiinkii ganshrastlanrrsalh$r oncelikleyagamrn baglangrcrnr agrklamakra kullandrk. Ancak aynr teori Dirnya i.izerindeki karmagrk yagam gegitliligini aqrklamakta aslayeterliolmayacaktrr. Yagamsalevrim yagamm baglangrcrndan tamamen farkh bir meseledirgiinki.i tekrar sriyltiyorum,hayafin baglangrcr yalnrzca bir kez gergeklegmek zorundaolan,egsiz olaydrr. yandan, bir Diger tiirlerin kendi bolgelerine uyum saglayabilme yetenegi ancak ve ancakmilyonda bir kez meydana gelenbir durumdur ve geligmeye devametmektedir. Dtinyaiizerindeki biyolojiktiirlerebir agrklama geririrken, tiim krtalara,tiim adalara,,krsacasr gezegenin biitiiniine ez.elden beri hiikmetmig,ti.irlerinyagadrklan orramaen uygun hali aldrklan bir siireci ele aldrgrmrz. aqrkrrr.Egerbir on milyon yrl daha beklersek, tamamen yeni canh tiirlerinin, trpkr bugiintin geEerlitiirlerindc oldugu gibi, kendi yagam pekillerineuyum saglamrgolacaklan

136

tAfiRl Ytn-llclSl

kchanerinde bulunabilidz.Bu yineienen, iincedenkestirilcbilir, qoklu bir fclomendir iinemi gegkavranm6bir isratistiksel olasrLk krnnnsrdepildir.Ve Darwin sayesinde buna neyin yol agngmr biliyonrz: dotal segilim. lnsancrilke canhlanogok renkli dctaylarmr agklayacak etkide degildir. Diinya iircrindekiyaFm getitliligi vc bilhassa ayartrcr Ersanm yaorlsarnasrru agrklayabilmck igin gcrgckteo Darwin'il tiiqlii den{ine ihtiyacrmrz vardrr. Yapmrn ba5langro, bunun akrine, bu destcginmcnzilinin drlna qkar gnnkii dogal scailim ya;amu baglango olma&n tck baSna ilerleycmea insaoo ilkc bura& giirev alr. EFiz olan yagamrnbaplangro, oldukqa gpnig g.zegel satttnrn sundulu frrsano dogrulugunu onaylajarak mercek alnnaalrnabilir. Bu ilk rastlanasal hamlcbir (ki iosancr l<cz saglandrghda ilkegokkararl bir qekilde bunubize saf,lar) vedof,alsegilim bayralrdotal segilim dcvralrr: katiyenbir rastlann mcselcsi ddildir. Ancak, insano ilkeyle dofrulanan hayatrn baglangcr, cvrimsel urihtcki diipediiz rastlanoylailigkilcndirilen tck bi.iyiik bogfuk oloayabilir. Mcsela, meslcktagrm Mark Rjdley, Metdel Dctaoa'da lMendel $cnaru) {Amerilah yayrncr, ncdcnsiz ve FFrnrcasrn. kitabro adrnrThc Cnopentiuc C"re (l5birlikCiGtn) olarak degigtirmigir) tikaryotik' hiicrcnio baglargromnhayaon baglaogrondan dahaciddi, zor veistatistiksclolarak olanakdrybir adrmoldugunuilcri snrmii$riir. Bilinqbaglangrcr, aynristatistiksel dtizende, doldurulmasr bir digcrbiiyiik boiluk olabilir. olanakdrgr Bunun gibi egsiz, tckrarsrzolgular aSagrdaki satrlar boyunca yapam insancr ilkeyleizahcdilcbilir.Bakteri scviyesindc gcligriren yalnrzra va:dr aacakbu yaga m formlanam milyarlarcaga.egen bir biiliimii smrngcgcrek okaryotik hiicre benzrriolmay bagarmr5ur. yinekiigiik bir b<iliim, Vc bunlani arasradao soffaki Rubicon'u! apmay her ilisi dc egsiz bcccrcrck bilinceulagmrgr. Egerbunlarrn vetekrarsu inceleyeccgimiz olgularsa, silreg, olagao, tigik biyololik adaptasyon gibi her b6lgedc ctkin bir siiroqolamaz. Insancr ilke bize9u bilgiyi vctir; mademki biz iikaryotik ve bilingli olarak buradabulunmaktayrz o haldebizimgerrcgenimiz bu iig boglugu dolduran, sonderece nadirbir gezegen olmahdrr. Dogal s6filim, ilcrlcmc yiiniindc tck yiinlii, birikimli bir caddc i;lcmekte bagnhdrr.Baglamaft igin birazgaosa oldugundan 'milyarlarca gcreksinim gezegcni'bu duyarveinsanoilkenin $ansl gcamigteki saglar.Bclki dc, evrimsel diier bazrbogluklarda insano ilkcnin doerulamagrurFgBrda, biiyiik gns agianoa ihtiyaE
- Olo'ld lGq !n ..{ni,.r E 'n@&d&i i5i r#i L@er 4dilrr. !ri!' .,6! !il@ ii.ridnr. d.i: i*d h. iGc rnrndir r ol.rbt h.dt|.ri! sNp 6ldrac Flid* r. niEradri riti lDI.rF E r*.Lr iE F*.rd tu. t ddtltr!. ld.r f ixrLd or.rd sr. &rdi.. r.r!n ''.!E Fik! L.riB n!6ie dil cir!. l6lF d. hJuqr r GIF il rm r hrb'n.d6:!ru i*mdi. trbis'u .tdul, i.rii oLnL !.n ddnnLrE blr q. a<nrr ..h@ r.h bn J.rindn-

'hnr

Nercduy5c Kc'i,rOl:rr:kNcdcnYokrur

137

duymaktadrr. Atrcak daha bagka ne sdylcyebilirseksiiyleyelim, tasaftm kesinlikle ya$amiein bir aErklama tegkil edernezqiinkii sonugta birikimli degildirve bu yiizdenyanrtladgrsorulardandaha biiyiik sorular aqrgagkartlri bizi dolrudan dogruya esrarengiz 747 krsrrddngiisiineyiinlendirir. Bizim yagamtiiriimiize dost olan bir gezegende yagarrz ve bunuiki mant$a dayandrnnz. ye$amgezegenin Bunlardan birincisi, saf, ladgrkogullarsayesinde geligmek iizere evrimgegilmisrir. Bunun sebebjdogal segilimdir.Diger sebepise insancrilkeyle alakahdrr. Kainatta milyarlarca gezegen vardrr ve evrim dostu gezegenlerin sayrsr her ne kadar az olursa olsuo, bizim gezegenimiz kesinlikle onlardan birisidir. $imdi biyolojidenkozmolojiyegegerek insancr ilkeyi daha eski bt orramaraFyacalp.

INsaNcr ir-rr,
KOZMOLOTiK!'ERSIYON
Uzerindeyagadt$tmtz gezegenin yatarh dostu olmasrnrnyanr srra, iginde bulundugumuz kiinar da yagamdostudur. Varhgrmrzdan yola qrkarak,fizikkanunlantun ya$amm yeterdostlukta dogmasrna olduiunu kesinlikle siiyleyebiliriz. Geceg<iky0ziine baktrgmrzda y drzlafl gdrmemiz rastlan! dcgildir giinkii yrldrla n varhgr goiu kimyasal elementinolugumunda ilk koguldur ve kimyantn ctkisi olmadan yagam olamazdr. Fizikqilerin hesabrna gdre, egcr 6zik kanunlan ve dcgigmezleri bir parga bilc farkl olsaydr, klinat yagamrimkdnsrzkrlacakgekildegeligirdi.Farkh fizikqiler bu koruyu farkL yiintemlerleele alriar, ancak sonuqher zaman ayntdrr. Martin Rees,/zsr Sr* Numbers'da (Tam Akr Rakam), alb remeldegismezi kaydederki bunlafln tiim kiinau etkiledigine inanrlrr.Bu altr rakamrnher birisinin ince bir ayan vardrr ve buna giire, egerbu ayarlarbirazcrkfarklolsalardr kdinat idrak edilebilir seviyede farkl agrrvc hcrhalde ya6am kargltrolurdu.r Rees'in altr rakamrnrn bir iirnegi pumeghur'Eiddetli'giiciin bn|ikliigiidiir, bir atom gekirdegininbilepnlcrini etkilcyen gng: atom 'pargalandrgrnda'baqa qrk masr gcreken niiklecr enerji. Hidrojen, helyum olugturmakiizere fiizyon gegirirken, enerjiye bir hidrojen atomununkiitle oranr [. har6 iie simgclenir. dciniiscn
dircrum, Lrnr ru..n,nd.n onrni, hrnEi !r'r!kdc yrb ' r Fym ErL '.tr,n d urr..Crn, bil.m.yi: vc l,',mo a. ru ncJ.nd.n iin{.', c.rhttu/! bn d4 , T.zi dqiir',m,rin ronJttano d, .:r. .l'ek h{i FpDrnnz oh$dtr. }tr ih rrkrh degdjnjn kiidar ralin:{i6o k icik b.rt a rrlerirte, o rbiUr n.? Fse btr hrl$i'rJii v-^i Ju rtr' Lqd,i h.trdi F, otr d.A., o,?Et u,!l-/r. rtosn, tr buoLn l +rdtu nrrl h udl us olr F'ltri Arc t connyudrh. r:/ tr Li nlhm.m:t fo .u,.J, r.r. n.liyim, Ziic. i.cld.giSmalerir iic. ryr.r,lGvanulb .. Aib lirerunudtrz otrbih kil |hcbrlda

t38

TANRI YANILGISI

Kiinatrmrzda bu rakamm dcicri 0.007'yc c$ittir ve her madde yaprsmrn {hayatrnolugma$ igin 6ncedcngereken}var olmasrigin bu degercgok yakrn olmasr gerekirmig gibi giirirniir. Madde yaprsr bildigimiz kadanyla, periyodik tablonun doksana yakrn dof,al oluqumluelementininbirletimi ya da baykaiagmasrndan meydana gelir. Hidrojen, clcmenderin cn basit vc en yaygrn olanrdr. K6iaattakidigertiim elementler, ennihayetinde, hi&ojenin niikleer fiizyon gegirmcsiyle olugmu;lardr. Niiklccr fiizyon, yrldrzlann (ve hidloieo bombalannrn) iqinde, ug dcrccc srca-kkogullarda gergcklegen gerin bir siircgrir. Nspcten daha kiienk }1ldrzlar, mesela bizim tiinctirdz" yalnrxa helyum gibi ha6f clementler nrctbilir ki hclyum, periyodik tabloda hidrojenden sonra ikinci cn hafifelcmenrtir.Eo agr. .lementlerinSoBunun olusabilmesi iqin gerekcny0kseksrcakhklar daha biiyiik ve daha srcakyrldulardaki niiklccr fiizyon qaglayanlarrnda gelir ki bunun ayrrnnlarr meydana Frcd Hoyle vc iki meslektagr (Bu taraindan onaya grkarrlmrgtrr. iiylesine tuhafbir baganydr kiHoyle digerlerine Iayrkgciriilen Nobel Od0lii'nden csrarengiz bigimde kendinediigenpayr alamadr.)Bu biiytk ylldlzlar siipernovagibi parJayabilip, toz bulutlan iqinde maddelerini(ki buna periyodik tablonun elementleridc dihildir) sagp savururlar. Ardrndan bu toz bulutlan, yofunla;arak yeni yrldrzlar vc gezcgenleriolugmrurlar. Bizim yrlduuorz ve gczegenimiz de biiyle olugmuqmr.Dilnya'nlu, her yerde buiunan hidtoienin drgndaki digcr elementleryiintinden bu kadar angin olmasrrun ncdeniigtc budur: bu elemcntler olmasa,dogal erkilenme{kimya) yagam ve imkinsrzolurdu. Buradaki esas mescle,piddcdi eneriinin delerinin, Eok kritik bir bigimde, niikleer fiizryonqaglayarunrnardradan pcriyodik tablodaki clementlerinnc kadannr olufturacagmrbclirlemesidir. Egcr qiddctli cncrii mikian Cok diigiikse, mesela0.007 yerine 0.006 ise, klinatta hidrojcndcn bagkahiqbir element var olmaz vc sotrug-tailging madde yaprlan ortaya grkmazir. Flcr bu enerii mikt"n gok yiiksck olursa, mcscla 0.008, mevctrt tiim hidroien daha agr clcmcntlerolugurmak iiz.ere fiizyon gceirirdi. BildiSiriz gibi, hidrojensizbir maddc yaprsrmn yagamr baglatmasr miimkiin d%ildir. Ciiokii hidrojen olmadan su olmaz. Goldilocks degeri (0,007) ilging vc yaFm dcstekfisi bir madde yaprsriEin ger.ken elemcntzcnginliginin eldc cdilmcsinde tek kclimcyle yerinde bir dcgerdir. Rees'in aln rakamm&n daha fada bahsetrneyccegi.o. Hepinin can alrcr noktasr aynrdu. Mcvcut rakamlar Goldilocks dctcrlerini upkr bir orkcstra pf gibi yiinctmektedir, bunun aksi olsaydrzatcn yagamryor olurduk. O halde buna nasrlbir karpLk vcrmcliyiz? Bir kcz daha, bir taralta ilahiyatglarrn yamtr, diger

-tanr

\ercdcvse Kesin Otarak Ncdenyoktrrr

139

ta-raftaysa insancrilke yamtr vardu. ilahiyatglar giiyle der; Tanrr, kiinau kurarkentemcldegismezleri oylebir ayarlam6tr ki her def,ei ilgili Goldilocks bcilgesine yagambaglayacak gekiidehtikmed-er. Sanki Tanrfrun eevirebilecegi altr diifmesi vardr ve dikkatlice hcr ddgmeyi olmasr gereken Goldilocks degerine gevirmigtir. ller zaman oldugu gibi ilahiyatgrlarrn yanru oidukg. yete.sildir, giinkii Tann'mn varhgrnr agrklamaoz buakr. iln rakamrn Goldilocks degerlerini hesaplayacak yetenektebir Tanrr, en az bu ince ayarh rakam bilegimleri kadar olanak drs olmahdrr ve bu durumgergekten de bir hayliolanal drpdrr; bu konuyutarnpmaya aQmamrztn asrlsebebi de bu olanakdrgr durumdur. Bundanotiirii ilahiyatgrlarrn yanrtrmevcutsorunug6zmekte en ufak bir ilcrlcme kaydetmemi$rir. Bu iddialarrnrrcddetmekten bagkabir segene$im olamazancakdig6r yandansoruaufark edemeyen ve.ilahiDi;gme Gviricisi' karuoylasahidentatmin olan insanlannsavrsrna ha-vret cdryorum, Bu gagrtrcrkcirliignn psikolojik sebebibelki de insanlann qogunun,'dogal segilim" ve.,dogal scgilimin ihtimalsrzligi krrma gric'Li" iJebilinglcnmig biyologlar kadarbilinqlenmemip oJmasryla ilgilidir. J,Anderson Thomson,bir evrimsel psiliatrist bakrg agsryla buna.farkl bir agrklamageririr ki buna giire hepimiz, iansrz nesncleriki$ileFirerekbir aian vash kazandrmayayiinelten bir psikoloiik yanrlgrdanmuzdaripizdir.Thomson'a gcire,bir hrrsrz, giilgc sanmaya bir g<ilgcyi hrsrz sanmaktan dahayaikrnrzdrr. Hatalr bir_prczirif zamankaybr olabilir.HaraL brr negatifise ohimcirl olabilir. Bana yazdrgrbir mektuptagiiyle bir fkii dne siiriiyordu; geqmige, atalanmrz zamarunda,qevrcmizdekien biiviik diirtii ,Bununmirasr,insani birbirimizdenkaynaklanrrdr. erelin zorunlu olarak, gcneldckorkuyu, y0klenmesidi!. Neden sonua iliskilerini insanoglundan bagkabir ermene ballamakraepeygiiqliik gekcriz.' ,e1"ot"r--' brgt"r, Dogal olfrak bu diirtiiyii ilahi erege tenelledit. qrkaflcrltgrna BiilUm 5'te deginece*im. Olanak drgrvarhklarrn dolupunuagrklamayr hcdefleyen . dolal segilimin giiciiylc bilinelenmit biyologlarrn, ihtimalsid*. problemine kagamakcevap verecekherhangibir teoriyle tatmin olmalan miimkiin defildir. Ve rcisrlerinihtimalsizlik bilmecesinc y_a tr $afrrnd oranda kagamakor. Sorunun farkh bir gekilde ifadcedilmcsindcn titedir,hana giiliingbir pkildc.orunon ikiy" katlanmasrdrr. O haldegimdiinsancr aiternatife bakahm.insancr yamt,engenelhaliylc,bu sorguyu yalnncabizj yaratmayeterliligine eripmigriirden bir kiinana rart$ryo( olabildigimizi ifadc eder. O halde varLgrmrzhi9 kr:gkusuz temel 6zik degigmezlerinin her birinin kendi Goldilocksb<ilgclcrine hiikmenili sonucunukesin bir bigimdekanrtlar. Farkhfizikqiler varolug bilmccesi iqin farkh

I,IO

TANRIY.\NILGISI

tiirdcn irlsancrlC6ziid cr sunarlar. inatg fzikgilcr ilk erap.a, bu alt! deerin asla ditcmcycceginin alunr gi?arler. Bnynk bckleatilerimizi karElayacakHcr $cyin Tcorisi'ne eri5ir erigncz, bu alu anahtar rakamrn birbirleriuc ya da tiiniimiizde bilinmeyen, hayal edcmcyeccgimiz bir gcyebagholdugunugiirecegiz. Ve sonuetabu alo rakam,dcgigmekrc, qapryla bir qemberin gevrcsi arasmdaki oran kadar serbestolmayabilir. KaiDatu var olmasr igin gedye yelnrzca bir yot kalacak.AIB diilmeyi Cevirmesi gackcn Tann bir kco.ra, fwilcccl d(igrncbile yoktur. Diger fizikgilcr (bizz:t Martin Rces bir iirnck tcskit cdcbilir) bunu yetersizbulurlar ve saornmonlarla aym fkirdcyim. Bir kiinaun var olabilmcsiigia yalorzca trir yol olmasrgergekrca oldukg akle yatkrndt. Ancak bu bir yol ncdcnbizim ewimimiz igin bi! orgenizasyondrcligi ta$sto?Kuramsal GzilEi Frccman Dyron'rn tabiriylc, ncdcn adcta 'glecegimizi bilitormut, gibi giiriineobir kiinat olmaldrr?FilozofJobn kslic, idam mangasr tarahndan infaz cdilmck iiz,erc olan bir adam benzetrnesini kullamr. Biiliifrtcki on adamrn da kurbam rkalamat rck kclimeylemtmkiindiir, Vurulrnadgto idrak cdcn kurban gansna scvinmcsininardmdan negeylcliyle diyebilir, $ey, besbclli ki hepsi rskaladryoksa bunu diigiiniiyor olamazdrm.'Ancak yinc dc hepsinin ncdert rskalam:p olabilecegini merakcrmesi ve rii$vcr almSya da sarhoy olabilecckleri varsayrmr iizcrindcdurmasr do6al karglanmaldr. Bu durum Matin Rees'in bizeatdesrcklcdigi bir fkirle yanrtlanabilirki buna g6re bir 'multiverx'inr' iqinde sabun gibi yar yanakonumlanmrq kopi.ikleri birgokkiinat vardr (yada LconardSusskind'in acrcih eftigi rabirle'megaverse').2 Herhangi bir kiirrann kanunlan ve dcgignezleri,upkr bizim giizle giiriiliir kiinanmrz& oldugu gibi, iE tiizEklerdir- Bir biitiin olarak bir multivcrse, altcmatif i9tiiziilleri balomrndan zeogindir. insancrillc bura& dcvrcycgircrck"bizim bu kiinadarm arasrn&n iq tiiziikleri olasr cvrimidiz ifin c! clvcrigliolau Liinatta (muhtcrncleo azrnllm igindc)olmamrzgcrckti$ aqklama$rr getirn vc bu seycdc sorunuo bcklcotisinikarnlar. Multivcrse teorisinin diger merakuyandrno bir yorumu, kiinanmrzrnqtiziimlcneoezakrbetinin96ziiniinde tutulmastndan kaynaklanrr.Martin Rces'in aln ditmizinc trcnzer rakam def,crlerine dayah olarak, kaioabmrz sonsu?- miktarda geniglcyebilir, bir nokada sabitlcnebilirya da genitlcmerersyiinc
: S!i*i.d lIo6i o.rrEd.ldi i,!E iloi. dtitri.t ra.aF n n cdti.i r6rls. !o!@ !.6.!j.i ,r:n@ <i!i .nnrd!' li! !.rL dirtu0r6'nnq, bir M rrd6n. !i4.r 6.iktoi h{ ra. d'd bir 6li.; !.lti & D.ri. [itiF

I:1nnNc'cdcvr Kcs'nOlar:k Ncdcr YoLnrr

747

diinerck daralmaya ditniirebilir. Bu siireg meghur .bnyiik Eiikiig,l ile sonlanabilir. Razt bnynh gciArig ilrneklerinde,kiinat yeniden kadar her 20 milyar yida tedtlcmeye baplarve bu olay sonsuza bir tekrarlarur.Bizim k6inatumzrn standar iilqiisii, bu zamanrnve mekinrn yaklagrk13 milyar yrl rincebiiyiik patlamaile bagladrlrnr varsayar. Birbirini izleyenbfiyiik g<ikiig modelibu ifadeyipekigtirir: bizim zamanrmu ve mekinrruz gergkten biiyiik patlama ile baglamrgur,ancak bizim biitiik patlamardrz yalnrzca, uzun seriler halindeki b0ynk patlamalann cn sonuncusuyduve bu biiyiik patlamala n her biri serininbir <incckikiinaom sonlandrranbir biiyiik g<ikiig rarafindan baglaaldr.Hig kimsc biiynk padama gibi cgsizlikletinnegeligmeler gt!sterece$ini bilemez. dolaysrylakanunlar vc degigmezler her defasrnda yeni delerlerle qrkagelebilirler. Ef,er patlama, geni$lem,datalma, gatrrdama agamalan her zaman upkr bir kozmik akordeon gibi ilerleseydi,multiversc'in paralel bir tiiriinder ziyade seri bir riiriin0 eldc ederdik. Bir kez daha, irtsanclilke ag*lama gtireviniyapar.Keinat serisininiqindcki tiim kiinadardan yalnrzcaazrnhk bir bdliidiin 'iilgiileri' biyotenerik koSullara ayarltdtr. Ve, elbette, bizim kainatrnrz bu aanlgn iginde olmaldu qiinkii biz buradayrz. Sonuqta, multiverse,inseri versiyo[u giiniimiizde daha olanak drqrolarak kabul edilmelidir, etinkii yeni karutlar bizi biiyiik giikii$ iirnegindenuzaklayrrmaya baglam4trr. Kiinatrmrz soosuza kadar genigleyecektir. Bir diger kuramsal 6zik9i be Smolin hem seri hem dc paraleltigeleri (hem sra! hem benzerde diyebiliriz) birlegtiretek, multiverse teorisiiizerinepekonaylanmayan bir Darwin uyarlamasr gli$timittir. The l-ifc of The Cosmos't, aqrklanan Smolin'in giirii$ii, gocuk kiinatlaon ebeveynkiinatlardan dogdugu ve bu durumun tam gelipmig bir biiyiik gdkiigte degii,daha b6lgesel olan kara deliklerde geliEri$ireorisi iizerinde d<incr. Smolin teoriye bir kaLnm faktciriickler:Bir Cocuk kernannremeldegiSmezlcri, cbcveynkiinatlarrnrn dcgigmezlerinin ha6f9e'deligmig'tiirleridir. Kahum Darwinci dogal segiliminbaglca iqerilidir ve Smolio'in tcorisi dogal olarak buna uyum saflar. .Uzun siire dayanma, ve 'iirctme' iein gerckenleri kargrlayan bu kiinatlar, multiverscigindc golunluk konumu kazanrtlar.'Gerckenleri kargdamak',,iiretmek' icin yererinceuzun siire var olmayrda iEcrir. Qiinkii iitctim*ara deliklerdegerqeklegir ve bagarrlr k6inatlar kara delik oluSturmak iqin gcrekenlerikargrlamaLdrr. Bu yetcnck bagkaiiz.clliklcr agrga qrkaru. Mesela, maddeninbulut vc ardtrdao yrldz olma eBilimi kara dclik olugumunda<in ko5uldur. Aynca, degindiSimizBibi, yrldrzlarilging maddc yaprlarrmn, yagamrn dolayrsryla gclipmesinin <inko;uludr.rrlar. Biiylecc, Smolinmr:ltiversc'dc kara delik bercketi

lr.z

T.\NR|)..rNLGlsr

e1n1l1i doqldan dogruya,yapm irrcuminrisc dotayl olarat im, eturi,otur. 3::\q..1.fL Pyinci dogets.gitimotdugunu Nobcl Odiillii fizikgi Murray Gelt-Mann'in tunak iEineahnan siizlcrincra8men_ fzikgilerrnhepsiSmolin'ing6rii$ii;ii ar.rlicc oestcktcmemith:'Smolin? Butuqrlgn genc fikirlercsahip adamdetil mil Yanrlmryor olabilir.'/.'D) Fesat bir biyolog, buni on"ylamayin bazr fizikgilcrin Darwinci auyu; _bilin9lendir..y. g...t;ri. duyned*I.nfl E ral 6d.bili._ 8ir kiimr bolluguouvarseym:run, oneylanmamasgcrckcn zcat oldrgunu dwiit|tnct cazip a"iiti, (". :l"yf Fq-rs -Pi' bir$ogubu ezit?tc.k Fhtqor.) EgE bi, multivcrsc'ioagnl$m (ki t{nr boyhc. SrFdiltiii torumrry otril o yTI T..-t*L nz.te -UFrq oi. 4ip Tenn'p da on:yhyelilirir_ RrnLnrr [g1 tfisr dc ctir.nila.rde 6lirsiiz vc yctcrsizvaruyrobr @iI rridir? ios.nt.r dogd scqitimlc biiinflcarc;idcrdir. P lp*.d"ry":! S.hidcn 6lciisiz Tann varrtpmr ile g6r[niirdc 6lgiistiamulivcrsc varsanmrarasu&ki kilit hrkrn stn icradstik;l ihtimalsizliktc sakldrr, Multiverse hcr nc kadar iilgiisi.iz olsa a., y"trn'-'ti, vaasayhdtr. Tanrr,ya da hcrhangi bir zcka,karar alan. hesaocr aian, agklama borgluoldugu varirklarakarpn, orn.-.n ayri, ,suninksclanl.mda,oldutgaolanaldrgolmehdrr. Multiversc, srf kiin.t lcrzr itibariylc 6lgiisiizgo'rutrcbilir.Ancal bu laio..l".rn hcr bin tcnrl kurallen dihilinde yatn olurlarsa, hi+ir Fyin .Tt_ .q oldugunu v.rs.ramaFz Ancek hcrla_ogibi. rilr ?oTt zcfidaa bahscdertqr,oldulgl zr bir rreyrmda Uotr".matyrz. Brzr fcitgilcr din&rfilhn/a renmrrlar(Russdl Sreaoard John Poltinghora d.h. 6rE. balsettiBi$ iki l" .lIrhl.g -frzikscl tngiliz $is.ldir-) Tahmin cdilcctgi iizrrc bu kigkr, dcg\mczlcrin rdmu.niinez ya da gok dar Goldilochs bblgclcrinc ayarlanmal.nntr ihrimalsizlifini trmimrr vc bu ayailamavr kozmik bir zekinrn tasarlamrg olmasrgcrcktif,iniane stircrlcr. tsutarz iddiatannriifti.ini.i, dahabiiyiilt sorunlar fdzdii_klerinden ortayaqrkardrklarr gcrekgesiylc kafamdan savdtm. Ancekteistlcr kargrhk.vcrmck iginhangi girigimlerde bulundularl ba5a $u kanrtla gkabildilcr mi; ewimimizio b.tlayabilmcsiigin iizcn vc iingiiriiyic ayarlanmr5lirtiinan asarlamaLapasicrinc sahipherha-ng Ln Tann,larplaoalla ytkitmh otdug.u agll.m2drn Jahabuyuih bir agtL aya tcEtiiDim duyancn ust duzcydckarmagl ve olanak dtfl br verful olmaldrr. llahiyaq Rich:rd tem d: kendisin&o b.LHiSimiz dbi bu sorun bL fiiamn oldugunudiFnir vc bu g6niiitrii titabi k Thae a God?'ta (Ienn Var mdr?) aCklar. Elimizdali versapmlann daima gcr5 gc uytun cn Flrn oiaornr t rcrh cnn miz gcrcktiginiinandrrrobir pkildc kaorrlayrp, il

I ' , ' r N { r , d f . s ( K c r n O l : r a L\ , d r r r \ i ' l r r ' -

143

niyctini bclli ederekbagiarkitabrna.Bilim karmagrk cisimLeri daha basitcisim)erin ctkilegiminden faydalanarak izaheder,dahaagrkga, temelparqacrklarrn yani cisminmolekiil)erinin etkilegim)criylc. Her temelpargacrklardan o)ugmugtur ve hercismeait pargacrk sayrsr 9ey gok olmaslnaragmenparlacrk airleri gok az ve srnrrhdrr; oldr-rkga sizebunun gayetbasitbir gdriiqoldulunu sriyleyebilirim. Zatcn kuqkl duymamrzrn asrlsebebibu giiriigiinoldukqabasit olmasrdrr. Ancak Swinburneiqin hiq dc basit degil,tam tersidir. VarsayaLm gok genig sayrda elektron pargacrgrndan bahsediyoruz, bu durumda, Swinburnebu elektronlartneogunun aynr bzellikleri tagryacagr bir rastlannyreok tutar. Bir elektronu bize yutturabilir. Ancak hepsi ayn dzellihlerde milyarlarca ve milyarlarca elcktron, i;te burada SwinburnekararsrzLk6tilimizi gcrgckten atc$ler. Tiim clektronlarfarkh tiirden olsaydrSwinburne igin aqrklamayapmak daha basit, daha dogal ve daha zahmetsiz olurdu; daha da kiitiisti, (Swinburne agrklarken) hig bir elektronun varJriror istikrarla korumamas4her an kaprisli, geligigiizel vc scri biqimdedeiigmcsigerekirdi.Bu, Swinburne'ninmeselclerin doful vc yaln durumlarrnakargrbakrgagrsdu.Daha tckdiizc olan hcrhangibir !ey, (ben ya da siz basitsdzciigiiniitercih cdebiliriz) (ayrrcahkh) daha teqckknllii bir agrklama gerektirir.'Bunun tek nedeniclektronlann, bakrr molekiillerininve difer riim maddesel cisimlcrin on dokuzuncu yiizy daki inerjisiyle yirrninci ;,nzyrldaki eneriisi arasrnda hicbirfark olmamasrdu.' 'Iann'ya geqelim. Tann br: milyarlarcaeloktronunvc bakrr molck0liiniinozelliklerinikasrtl vc dcvam| olarak koruyup, dilcr yandanyaprlarrnda olan deligmen ve diizensiz dalgalanma egilimlcrini erkisizle5tirerek adetabir kurrarma rolii ijsrlcnir. Bir clektron gdrdiigiiniizdehepsini96rmiigsayrlmanrzrn sebebibudur; hcr bakrr r4plekiiliinnn bir bakrr molckiilii gibi harckci etmcsinin scbebibudur vc hcr clcktronun ve de bakrr molckiiliiniin, mikro sanlycdcn mikro saniyeye, yilzyrldan yiizyrlahiq dcgiSnremesinin scbcbi budur.QiinkiiTann hepsinin aynrkalmasr iginherpargacrga srk srk mijdahalc eder,hepsinin pervavztaqkrnhklarrnr frcnlcyip krrl)aqlayarak hizayasokar. Ancak Swinburnenasrl olur da. "fanrr'mnmilyonlarca parlllagr sayesinde dik bagL elektronlafl cA zamanhhklakontrol altrndaruttugu varsayrmrmn 6asitbir varsayrm oldr.rgunu onaylarl Bu varsayrmelbetrc basit degildir, aksine cpey karrnr5rknr. Srvinburnencfcs kesen bir zihinsel &ristalr[l cscriylc kendisini tarmin etmcyi ba$arrr. Dogrulamava gcrek duymadanyalnrzca Tanrr'nrnegsiz bjr maddc olduirrnu iddia edcr. Milyarlarca bagrmsrz clektronu bir dogaiisingiiciin idare qmcsine kryaslane ckunomik, ne parlakbir acrklama!

t44

t-ANr{ll'ANlt,(;rsr
I'eizm, var olan tiim cisimlerjnyalnrzcabir maddedenve fhnn urahndan varauldrklalnr. vad,klan n siirmcsinc 'I'anrinin nedenoldusunu iine sifcr. Ve her maddedekihcr nitlQin ndeniTanrldrr ya da bu niteliklerinvar olmasrna Tanfl olanak tammrttlr- Basit bk aErklama olarak, dogru varsallan bu az mikrardaki nedenTanrr'da birlegir.Buna gdre, yalntca bir nedcni dogru varsayar bir aqrklamadan daha basit bir aqrklama olamaz. Teizm poiiteizrnden daha basittir, V bu bir nedeninlTannnm) dogrulugunu onaylayanteizm, srrursrz gnq (lhnrr mant&h olan her geyi yapabilir),unrrsrzbilgi (Tanrrmantrklolan her seyibilir) vc srnrrsrz irade sahibi bir kigiyidolru varsayar.

Swinburne, fianttgfi onaylama&gl becerileri Tann'nrn ba$aramayacagml ccimertge kabul ederek yiiregimize su serper. Ancak buna ra$men Tanrfnln sonsuz giiciine yiiklenen amaglaan smrrsrzoldukian varsayrlrr- Bilim X'i agrklamakta (X:bilinmeyen) ufak da olsa bir sorun mr: yagadrl Sorun yok, X'i drt etmeyin. Tann'mn srnrsrz giicti X'i (ve herhangi baqka bir konuyu) zahmetsizceizah edecektir ve bu daima oldukga 6asit bir agrklama olacaktrr giinkii sadece bir Tann vardrr. Bundan daha basit ne

olabilir? Ashnda bu hig de basit degildir.Kiinattaki her pargacrgrn dzgiin konumlafiu hiq durmadangiizetleyebilen ve idare edebilen btr Tann basit olamaz.Bdylesibir varlgrn dogrulanmasr dev gibi bir agrklama gerektirecektir.Daha kiitijsii (Sadelik bakLqaqrsr itibariylc), Taon'nrn dev bilincinin diger bdlgeleriise, eg zamanh olarak insanoglunundualarr, duygulan ve faaliyerleriylemeggul olacaktrr. Ayrrca bu galaksinin di$er gezegenlerinde ve de diger yr.izmilyarcagalalsilerdeki gezegenlerde varsa, zeki yabancrlar Tanrr onlarla-da ilgilenmclidir. Swrnburne un gdrii;une gijre, Tann kanseroldugumuzdabizi bu durumdankr.rrtaracak mucizevi herhangi bir miidahaledebulunmamay hep akLnda tutmaLdrr. ilgili olarak goguduaya yanu Qiinkii'eger Tanrr kansertedavisiyle verseydi, bu hastalk insanLkigin bir sorun olmaktan qrkardr.'O zaman biz \nsan\ar igin kegfedecek bir 9eykalmaz srklntrdanne yapacagrmrzr bilemczdik. ilahiyaterlannhcpsi Srvinburne kadar haddini aqmaz. 'Ianfl Varsayrmfnrnbasirbir goriig oidugunu 6ne Ancak yine de, siirenbagkaqagdaS ilahiyatqrlarrn da olmasrdikkat qekicidir.Daha sonradanOxford'ta ilahiyat RegiuslProfescjrii olan KcithlJ(ard (;od, (Tanrr,OlasrLk 1996 tarihli kiiabr Chance ard Necessity'de ve Cereklilik) gdriiglcriniapagrkbiqimdeortaya koymu$lur:
'' | n . . d n r k r d c l , , d ' v { r r r . n d r n L " l . ' h n m !! u ^ ' o u I d f l.

lhnr Ncrcdcyse KcsinOlarak Ncdcr Yoknrr GerEek Suki, teistlerTanri n kainannvarLgmrn eok zekicc, etoncmik ve verimli bir agrklamasr oldugunt iddia ederler. Ekonomiktir qiinkii kiinatraki hemen her Feyin valLBnn ve dogasrtuyalnrzcabir varhia dayandrrrr.Bu, kendisini de igine alarak her Ecyinvarhlma bir martk sumn, en ldziin nemcz nedendir. Bir anahtar gdrit sebebiyle zekicedir iolasr, en mnkenmel varhk giirnen); Tanrinrn dogasmrn 6zii ve kainann var olnasr anlagrlrrbigimde aqlklanabilir.

145

Ward trpkr Swinburnegibi "bir Eeyiaq&layabilmenin"ne anlama geldigini kavrayamamtgtrrve aytrca "bu basirtir" demenin anlamrnr da kavrayamamrggdriiniiyor. $fard'rn basit Tanrr gdriiliinti gereekten ya da yukardaki pasajrn dcstekledigi gegicibir 'kanrt tazeleme'egzersizini konusunda emin simgeledigi deiilim. 56r John Polkinghorne,Science and Christian Belieftc \Rllim ,te llrristiyan Inancr) Ward'rn gegmigte Thomas Aquinas felsefesini clegtirdiii yazrsrndanaLntr yapar: Bu lelsefenin temel yanlSr, Tanrr'nrnmantrksalagdan basitoldugunuvarsaymasrdrr; Basit sdzciigii,ilahin sadece btiliinemez olduiunu belirtmeklekalmayrp, bu varLf,rn her pargasryla ilgiligergegin, kiinatm veiqindekihe4eyin gergegioldugunu daha gnqiii bir qekilde vurgulamaktadrrLakin, Tanrinm b<iliinemez oldu$unuvarsayarken ayrr' zamatda ozinde karmagrkoldugunu varsaymakoldukga tutarhdrr.' lfard burayr iyi anlamrg. Ashnda, biyolog Julian Huxiey, 1912'de, 'pa4alarn hetcrogenetiginde {farkhlagma)' terimleriyle karmagrkirf: tanrmlamrgtrr ki bu yoila fonksiyonelbdliinemezligir belirlj bir riiriine deginmekistemi$tir.."7r, Di$er yazrlarrnda,Ward ilahiyatEr zihniyetin ttm bu karmat.nm kaynagtnr kavramaktayagadgr srkmtlytbelirtir. Ward' canlllarda boy gdsterenbir 'anan karmagaegiliminin' varllgrnr dolru varsayan ilahiyatgr bilim adamr, biyokimyacr Arthur (ingiliz dindar bilim adamlarr Peacocke'tan iigliimiin iiqiincii iyesi) aLnt yapar. Ward bunu'evrimseldegigimin karma;ayrdesteklcyen bazrdogal etkileri' olarak tammlar. Bu gibi bir egilimin, 'dcgigim siirecinin, daha karmagrkdegiqimlerin gerqekle$mesini garantiyc almak iEin uyguladrgr bir takrm etkiier' olabileceginiiddia ederek devam eder. rlVard bu konuda giiphelidir,giiphe duymahdrr da. Qiinkn karma6rkLkhedeflievrimseldiirriioiin, ne artan karmaqa yiinnnde dogal egilimle ne de egilimli degigimle bir ilgisi yoktur. Bunun sebebidogal seQilimdir: q6ziimlenemez bildigimizkadarryla, biqimdebasitlikten karmagrkhk iirermesdarrna sahip rek sitreqtir. Dogal segilim teorisi gerqektenbasittir; tlpkr kendi bagiangrq

146

TANRlYANII.GISI

noktasrgibi. Ki bu, tcorinin neredeyse tarif edilemcyecckkadar karmapk oldugunu giizler atniinesercr (bir gey ne kadar basitse o kadar karmagft bir agrklamas vardrr): akhmran srnrlanru agarcasmakarmapktrr, iiyle ki kcndisini tasarlayabitecekbir Tanridan tasarruf eder-

CeMsPJocgnE BiRsOyLEsi
Carnbridge'te, yakrn gegmigteki bir bilim vc din konferansrnda, bu kitaptaelealdrgrm esrarcngiz T4Tkanrnnt sunmugtum vediyebilirim ki Tanrlmn basitlili sorgusu nzrtinde bir bcyin frmnasr gerEeklqstirmeye gahgnanrntalihsiz bir hataya d6niigmesiyle yiiz yiiz,e gcldim. Bu deneyimoldukqaanlamhydr yiizden bu sizinlede paylapmak isterim. Ilk olarak, bu konfcranm tmplcton Vakfr,nn inanse ctrigini itiraf etmeliyim {sangrgr bu dolru bir tabir olur). Dinlcyiciler Ingilrere ve Amerika'dan itinayla segilmig bilim gazetecilerinden olugan kiigtik trir topluluktu, Davetli on sekiz konuFnacr arasrnda ben arcizmin temsilcisiydim. Gazetecilerden biri, John Horgan, konferansakadmak igin belli bagLmasraflar etmelerininyanrndaaynca bir de 15000 dolar gibi dikkatc deger bir toplam bedel <tdediklerini bildirdi. Bu beni h:iyrcte diigiirdii. Uzun akademik konferans geEmigimizleyicilerin (spikerlerin aksine) katllm bedeli iidediBi durumlara tanrk olmamqu. Eger bu durumun bilincinde olsaydrmgiipheleiimbir anda katlanarak arlardr. Templeron,sermaycsini bilim gazetecilcrinio akhm yanlrg ydnde gclrgek ve benimsenen bilimscl dolrulan yrkmak igin mi kullamyordu?Bu durum John Horgan rn zihnini epey kurcalamrg olmah ki bu dcneyiminibir makaleye dilkerekherkesle payla9n.r",,, Bu makalede,benim bir konugmacr olarak kaolmamrn,onun ve digcrlerinin giiphelerinin iistesiadengelmelerineyardrm enigini agklamrqu: ingiD biyologRichardDawkins,li toplannyakar:lrnasr beni ve diler arkadaglanmr toplaadnrnmc$rulugukonusurda ikna etmi5tir, dinscl inanglarrn bilirnle bagdatmadrgr, mantrksrz ve zararholdufu ydniinde yapantk aqlklama bilimadamydr. Diger konu$rnac ar (nf agnostik, birYahudi, bir deisrve 12 ffirisriyan[Bir MiisliimanfiIozofson aoda kaolmaktan vzzgegtil bariz bigindc din ve Hristiyanlk lehindc bakaac an sundular.

l:nrr \crcder'<u l(c,rnOltak NcdcuYrlrur

147

Horganln makalesihog bir bigimde karrykduygulalm yansroyordu. Kugkulanna ragmen bu deneyimininagrk bigimde dnem verdigi y<inlerivardr {agaSrdaki satrlarda anlagrlacair iizereben de biiyle gdyle yazmrg: diiqiiniiyordum.)Horgan inanglrlarla kargrlLkL sohbetlerim baz zeki, iyi elitimli insanlarrn ilgilitakdirimi dinikucaklamalanyla derinlegtirdi. Bir muhabir, Taffr ile insar arasrndaki fiili sohbetlere deginirken bir digeriisa ile srkrfikr bir iligkil tasvireni. Bnim gitriiglerimhic degirmedi,ncak digerlcrininki degi$i,En aandan,bir gazereci arkadagrm Dawkins'in din soarainandnrn Ve tahlilinidinledikten sarsrldrglnr siiyledi. egITemplton Vak6, benimdirBrzbir diinya gdriisrim lehinde bdylesi kiiCiik bir admm gerqeklelmesine yardrm edebiliyorsa, nekadarkittii bir kurumolabilirl 'Kesit' isimli Horgan\n makalesi edebiyatqr John Brockmanln (genelde web sitesinde on-linebir bilimselsaloaolarak tammianrr) yeni bir yoruma erigti. Buradafarkh tepkJleraydrnlatrldr,mesela kuramsal fizikqi Ftceman Dyson\n yatun. Dyson'a, Templeton Odiilinii kazandlglnda yaptrg teslim alma konugmasndan alntr yaparak cevap verdim. Hoglansa da hogianmasa da Dyson TempletonOdiiliinu almayronaylayarak diinyaya giiglii bir mesaj giinderdi. Bu davranqr, dinin d0nyamn en segkin fizikgilerinden birisi tarafrndandesteklenmesi olarak giiriilmelidir. 'KutsalUgleme doktrini ya da ilahitrinrarihi gcrgklili konularrru gok dnemsneyen ltuisriyan fogunlugun arasmda olrnaktan mutluyum.' Ancak btl ifade tam olarak areist bir bilim adamrnrnHrristiyan gdziikmek istedigindehullanacagt bir ifade defil midir? Dysonln teslimalma konugmasmln dige(bdliimlerine dedelindim. Dyson'rn sozlerinibir Templetonmemurunasorulabilecek hayali sorulann (lralik harflerle)altrna raglamah bir iislupla serpigtirdim: Ob denek bir parqadahaaddtaktlh bi tey istiyors'tnuz, 'Tanrrve akrl arasrnda herhangi bariz bir fark oldufunu diigiinmiiyorum. geeildiginde idtak srnxlarrmrzrn 6resine akrlTanl haline gelir.' Sdyledihlerim yeterli geldiyse atuk fzikle ileili i$lerirne geti &jnebili dyim? Oh hen z yeterli degil n'i? Tdr,Id,n,peki 'Yiminci yiizyrln iirpertici geemi$inde dahi, dinin

148

TANRI Yrlr.{tLGISl iicrtedifinin bazr kanrlannr fark edebiliyorum.eagrmrzrn kiinrliik tirnsali iki bircyi Adotf Hitlr ve Joseph Sralin bariz atcisdcrdi-'. (Bu laralamaurn icabrn. &iliim 7'd
bakac:gIm) $;ndi sid.bili/ miyim?

Lger Dyson'rn niyeri Tanrrya inanmakta hangi kanrtlal onayladrgrnr

aqrkqa izah ctmek olsayd! Tcmplctonreslimalma konugmasrotan yapuirm bu ahnolann iterigini kolayca yalanlayabilirdi. Bu tutumu opkr Biiliim 1'de bahsetrilim Einsleir|'d dii$iinceye benzerdi ki hepimiz bunu anlamsn bigimde onaylayabiliriz. Eger Horganln vermek istedigiana fikri dogru kavradryiam, bu Tcmpleton sermaycsininbilimi ayarm!.rdu. Freeman byson,un ayarulmadndan eminim. Ancak teslim alma konugmast,elcr diierleri igin bir 6mek tegkil cdcceksctalihsiz bir konusma olarak deficrlcndirilmelidir. Tcmpleton Odiilti C"mb.idg"i.Li gazetecilere sunulanrewikten iki kar daha 6nemlidir ki fiituisuzra Nobel Odtliinden daha biiyiik oldugu ilcri siiriilmii5tiir. Faustr mizagharkadagrmfilozof Daniel Dennec bir keresindcbana bir 'Richard, egcrzor giinlr ya$arsan...' laka yaporgu, Iy' v9 kdrii giinde, Cambridge konferansrna iki giin boyunca kanldrm, konugmamr yapnn vc digcrlcri rartrgrrlen arada bir stiz aldrm. llahiyatglaru, bir kiinat tasarlayabilen bir Tanl'orn, ya da herhangi bir qcyin,karma5rkvc israrisrikscl agrdan olanak drg olmasrmeselcsine yanr!vcrmcleriiqin didindim. Aldrgrmen etkili yanu, bilimselepistemololiyi acrmasrzca isteksiz bir ilahiyatayiiklcdiimdi.lllahiyarslardaima Tanrr'nrnbasit oldugunda rsrar etmigtirler.Bir bilim adamr olarak tnnlarrnrn karma5rk olmasrgcrekrigini onlara ben mi kabul cnirmeliyim? llahiyatqrlar her zaman Tanrr'nrn biliminmenzili drgnda oldu!unu savunduklanndankendi alanrmdauygulamayaalgkn oldugum bilimselkamtlar buradauygunsuz kaeardl. AkJlannda baEan savma brr savunma oturtmus ilahiyatqrlarrnkasten aldaocr olduklan izlcnimini kazanmadrnGergekten diiriist kigilrolduklanm dnsiinii.iim. Bununla birlikte, Pctcr MedawarLn }arher Teilhard de Chatdin'in insanoplu Fenomeniiqin yorumu kargrkonulmaz bigimde akhma gcldi. Bu belki de tiim zamanlann en bilyiik olumsuz kirap elcatirisiydi: 'yazann sahtckirL$t ancak ve ancak diler iosanlankandrrmadan <incekendisini kaodrrdrlr igin mazur giiliilebilir.'/"/ Cambridge dcneyimim srrasrnda tan$Eglm ilahiyaterlar kc ndrleri|'i,i unmla*m, manokhkanrtlaonkendilerinibaglamayacagrnr qiinkri bilimin bunu y^pdneyAcagt^r hih ilad.eleriyleilzn ettikleri,cpistomoloiik olarak
,.-Al&.! r A{ irfn liq:r.q.C.,.t. NOM r! :idn' dddn arR, bisi iF fl.bolu t !tuen4t li tdtnn 2 d. ralolr Dirlai,i ilc.tnisin

|;nn Ncrcder.sK6in Olarel Ndcn Yolcur

149

bir Giivcoli &ilgc'dc buluodullanru s6ylcdilerBcnkim oloyorum d: manokh kemtm geqerlitck tiir lamt olduluou s6yliyorum? Bilgilcnmenin bilimrl yollardrgroda yollanda vardr vc bu digcr yollardan birisiTantr'yr onaylamak iginkullamhyor olmah. Bilgilcnmenin en tincmli dif,er yollanndan biri kiqisellcgrnigtir ki bu tiznelTann dcrcyimidir. Cambridgc'tekibazr tamsnacrlar Tann'arn kendilctiylc, kafalanntn igindc, nph bir insaomcripcbilcccgi canl rk vc kigiliktc konuFugutruiddia rtilc.. G<iz aldaomel (illiizyon) ves:nnlan (halisinasyon)B6liim 3'te clc aldrm(Ki;ircl &ncyimdca kann.)Ancat Cambridgc konfcransrnda kanrra i.ki6kir cklcdim.Oncclillq clcr Tann in..nlarlagergckren ilctitim kurs.ydr iiz.rirE b6sa b.s. riiylnyoru$ Li bu oley kcsioliklc bilimin cnzili d{rne gt -r',1'. Taon, dtnya d|9 nuhitin&rr oraya ghrel g6.uaiior, mcreilanorn ingolar rer:6n&a aaledabilcccli bir yer guriittnytc y.rlcgiyor vc bilio b6ylc bir fenomrtrercthii koyamryormul Bir dekika duruo, milyonlerca kipiycca zrnanh olerak anlaglrrsinyallcr g6ndcrcbilclvc yinc et zamanh olank bu kiSilcrdcnsinyal alabilca bir Tann, her nasrlbir verhk olursaolsun,basitolamaz.Nc geoigbir frckans ar.l6l T.nn'nh n6.onlardan olugrnu; bir beyniya de silikon&n iiretilmit bir CPU's! olmayabilirancal kcodisincadedilcngiiglerc gergckten rehip olsayd, giinitmiiziin cn biiynk bilgisayan ya da beynindcn, gok &ha aynnuhvc plenl bir pctilde iirctilmig bL geye sahipolmesr gcrclirdi. llahiyaler .rladatlanm &felarca 9r arsclcyc geldiler; higbir gcy olroemasurdan ziyadc ncdcnbir gylcrin "". oldogono aqklayaca!bir manukolmabdrrHcr teyin bir ilk ncdcnjoimak zorundadr vc bu ncdeni pckili Tann olartk isirnlendircbiliriz. Evct, siiylcmittim, ancakbu ncdcnbesit olmaldr, dolapsyla bu nedenc hangi ismi vcrirscl vcrclim,Teon uygun bir irim degildir (gogudiidar zihiadeki "Iann' dizciiliinun tagdgr yitklcdn hcpsini son dcrccc .9k bifi$de adctmcdilgc.) Bulmayagat5ogmrz ill ncdcn, bilincin& olduf,umoz Uz.rc diinyayr mevcut karmagk varoluguyla bcslcmig, kendi kcadincigleyen bir vincin besit bir preosibi ye & l6lcni olmakrorundedrr. [k gnqkayralrmnakrll tasannl gcrcktirccck ldar k{rnrfl olduf,uou iddia ctnck, milyonlere insarun zihainin cg zzmenl olank okunebilmcsini onaylu:k 96ylcdursurLkigrc iti bir cliniz varlco kaybctrncyc ca dcgerdir.En firxza,diinyadaki yagme bakrn,if ifc tcamit tropik sarmagl, btomclya,k6kler vc ugzndcstek rrngini Ama"rr yagmur ormanlanru incclcyin; kanaca ordulenru ve jaguarlan, tapirlcri vc pclerilcri, egag kurbagalanruw prpag.nlan. (iirdiiklcriniz miikcmmcl bir cli olutturan kanlann isratistiksel kargrhklandrr (parqalanlyerinidcf,igtircbilccef,iniz digerbiitiin yollandiigiiniin,

r50

T.{NRI 1'AMLGISI

hiq biri i$cmcyeccktir); ancak nasrl ghgcldiklcini bilirsek ki biliyoruz, durum dcgi5ir: dogal scgilimin atamah vinciylc. Boylesi bir ihtimalsidigin kcndiligindcn gcldigiainonaylaamasrna meydana scssirre yalnr:'rabilim a&mlan de4.ildiqSalduyt da bagkaldrran inat eder. Bu ilk ncdcnin, bir geylcrinvar olmamao yerine var olrtasrndansorumlu olan biiyiik bilinmczin,kiinatr tasarlayanve eqzamanlrkla milyonlarcainsanla koougabilcn bir varlk olduf,unu iine siirmck, adcta sorumsuzcaiirctilmit bir agklamadrr. Rahaona diigkiin, fclscfeden yoksun giik oltaolrlrnrn k6tii bir sergisidir. Bir rrir dar gciniglir bilim6cldiiSiirrcc yaintemi nin savun rnasrnl yapmryorum. Hcrhangi adil bir gergellik aray.$, bir yagmut ormanr,bir mercanresifiya da kiinat gibi ihtimalsizlikcanavarlannr bir g<ikoltasrndanziyadebir vinq olarak agrklamaya girigmclidir. Bu vincin dogal scailirnolmasrgerekmez. Kabul edilmclidir ki hiq kimsc pu ana kadar daha iyi bir agrklamaiirtrncmitrir. Ancak heriiz keqfedilmcmiq farkl yollar olabilir. Bclki dc fizikgilcrin doiru varsayd{r, kiinatrn ilk yoktosaniycsinin bir biiliimi.inii iggal cdecek olan 'enflasyon' daha iyi kavrandrpnda, bu Danrin'in biyoloiik vincinin yanrndaduracaktel kozmololik ving olacaktr. Yada belkidc cvrenbilimcilcrin aradrlr buzorlu ving bizzatDarwin gdriitiiniin bir uyarlemasolabilir: Smolinmodcli ya da bcnzerbir giiriip.Ya da bclki de multivcrscam insanqilkearo Martin Recsve digerleriyle birlcatirilccek bir 6kirdir. Bir siiperiosantasanmo bile olabilir; ancak cgcr b6ylevsc,kesinliklepet diye var olmu; ya da hcr zamanvar olmupbir tasanmo olamaz.(Bunu ilk duydugumda inanmam$dm)egr kiinatrmrz tasarlaodrysa vc daha ziyadc cdcr tasanmctdiiFiincclcrirnizi okuyup, bilgc nasihatlcr, af vc kunarma dagoyorsa, tasanmcr bizzat bir 9e9it birikimli yiikrclrici ya da vincin iiriinii ohnaLdrr, belki de bir bapka kiinatrn l)arwinizm uyarlamasrdrr." Cambridge'tckicleStirilerime karg sonqarelcrisaldrrmaku. Diinya gitniFiim biiriimitle'on dokuzuncuyiizy i C.gntrrmakla itham cdildi, Bu ncrcdeyscdcginmc!'i unutacagrmkadar ktitii hir iddiaydr. Ancak rizrilerek siiyliiyorum ki bu saldrnyla sk s* kar5rlaSrm.Bir kamq on doluzuncu yiizyrl kanru olarak adlandrrmakla, bu tutumun yanl$bfrru agrklamanm ay $y olmadrgrnr sciylcmckbilc gercksizdir.Bazr on dokuzuncu yii4nl giirii5leri oldukga saglamdr, rrpkr Darwin'in rehlikeli g6rii$ii gibi- ller haliikarda, bu <iz4iin isimlendirme igi biraz komik giiri.iniiyordu, npkr kcndi l hristiyan inancmr Yeni Ahit'in rdziimona tarihscl g.rpkligildcn vola qrkarak d(Srulayan bir kiginu dngngrr drjrurn gibi istqkin bir Cembridgc icologu, hiq lugkustrz Fausr yolunda emin arhmlarla ilcrlcycrcl gchcckte[i 'Ii.mplcton Oddtu'niin hayalini kurar.) ilahiyatqlar, bilhassa

'l:rnrr

N t . r c . d t : \ . sK c c s r r r( ) l a r e k N c d c n \ i r l i l u r

l5l

lngrltcre'dc'gizli kcnrler' if:dcsinrn borzcr bir gizli anlamr Jard:r, ,lubrrun Vaugh'un unasr 'hcr rkr crnsiyetrn grzlt kcutlerr' tikrrnr akl r gairir

Alma'ya'dakiler, ram da bu on dokuzuncuyilzyrrda tarihin kanrta davah ycinremlerini kullanarak, ciddi kugiura.nrn bcrabcrinde bu stiziimona tarihsel gegerlilifin adrnr k'ymuplardr. Bu durum oambridgc k.nferansrndaki ilahiyatqrlar tarafrndan gergekren surarledile gctirilmigri. Hcr haliikarda bu eski .'n dokuzuncu yiz.yil, muzipligini brli'ordum. 'Kriydeki areist' muzipligine cgrik eder. .Dugiinur g<iriindiigiiniiziin aksinc Ha Ha Ha, aruk uz.unbcyaz sakalli yaph hir inanmry.ruz' muzipligiylef'l<irt eclcr.Bu riq gaka gizii, -adama bai;ka bir ifadenin Sifresidir, trpkr rglo'larda ben imerika'tla 'yasa virgarkcn, vc di.izen' deyigininpolirikacrlarigin siyah kargrrr rinyargryrsimgclemcsigibi.' Bu durumda, dinlc ilgili bir kanrt 'Q.k baglamrnda, .n d.kuzuncu yuzyrlsrn' ifadcsiningizli anlamr ncdir? Gizli anlam gudur: 'Qok ilkel ve ahmaksrn, bana doir'dan " dogruya, hie tcrcddiit ctmeden "rnucizelcre inanlr mrsrnrz? y'a da "isa'yr bakire bir annenin dogurduguna inanrr mrsrnrz?" llibi bir soruyu sorarak nasrl bu kadar Juy"rr,, ve paravarstz olabiliyor.sun? Kibar ropluluklarrn bireyleri birbirterinc bu tirr sorular yiinelrmczlcr, bunun farkrndadegil misin? Bu tarz.sorular on dokuz-uncu yiizyrlda kaldr.' Ancak giiniimilziin dindar kigilcrinc diiriist, gerqcklercdayah s,rular sormanrn neden kaba .ljugunu bir diigiiniin. Qnnkii bu sorular rnrarr z'r durumda brrakrr! Ancak zor durumda brrakan soru degil, sorunun yanrfidr, rabi efcr yanrr "cvet" ise. On dokuzuncu yiizyrl baglantrsr gimdi anlagrlmrg olmah. On dokuzuncu yiz.yl, egitimli birisinin,bakire bir inianrn dogurmasr gibi mucizeleri hie uranmadan onaylayabilecegi son zaman dilimiydi. Baskr yaprldrgrnda, qagdagbirqok cgirimri Hrrisriyan, bakircdcn d.gumu vc yeniden dirilmevi inkii ctmcyc olclukqa varkrndrr. Ancak bu soru yine de ,nlan zr>r clrrrumda brraklr qiinkii akrhr z.ihinleribunun saqmaoldugunu sriyrer,bu yiizden bu sorunun hiq sorulmamrg olmasrnr rercihcderlcr.sonuqta,birisi bu soruyus()rmamigin rsrarettiginde, neden'on dokuzuncuyiizyrldan' kalmakla suqlananbcn olurum? Biraz diigiiniin, bu gcrgekrenepcv tuhaf bir durum. Konferansr terk ederken tahrik olmug, canlanmrgnm vc ihtimal sizliktcn kanrnn (esrarengiz Bocing 747 g,ambiti )'larr rr'rrrrr varhgr alcyhinde 'son dcrcce ciddi bir kanrt ordugu konusunda iyiden iyiye ikna olmugtum; saylsrz frrsata ve davcte ragmcn herhangi bir ilahiyatErdanhala inandrrrcrbir yanrr alamadrgrm bir kanrt. Dan Dennen bunu uygun bigimdc aoylc rasvir .,1"i, .nk.ri kanttlanamayan bir giiriitme ve giiniimiiz.dcki tahrip giicii, en Az. flhilo'nlnik.i yiizyrl cinceHume'nin Diyaloglan'ndali tle"nrhcs'i '
hrlzrrca nr:;cu

152

TANRII,AN|LG|SI

boztuna ugiatm. mcsclcsindeoldugu tadar yiiksck. Bir g6k olrasr ors:r ots.r sontnun gozoltnnir tcciltirir, aocak Humc herhangi Drr.uncr aktrna tctucmzdi vc o yiizdcn g6ktii.'.r., Darwin hiq kutku.suz bir yaFmsal vinq tcdarik etti. Bu Hume'nin qok hoguna groctdt. Bu biiliim kitabrn esas kanrhnr igenyordu vc triiylece, tekrar ediyormug izlenimi buatmanrn tehlikesioi giiz ardr Jip, altr ba;hkrabir iizcr grkarmalyrm. l. Ynzyrllar boyuocainsra zkasomcn biiyiit diin cdrdcn biri, liinattali karmalk, olanet dr' tasanm gdrnniiEnniin nasd mcydaragcldigisi agldaeaku.

2. Dot.l cgilin, rl..r|m B6rirniimitr[ biz:t tasenm trendrsine addmclri.- lns.n yapuru,mcsclas.:t gibi bi. yapay doku soz lonusu oldugundaras.nmo gcrgclrcndc zcki 6ir mnhcndistir. Ayot_man!& bir g6ze, bir kanada, bir 6rimcclc ya da bir insana uygulanuk im.noslunacazip gclir. 3. Bucazibe yanrlucrdf,Eiinlii ta!.nmq varsaylmt dosdotsuca dahe biiyn! bir soruadoguru$rasanmol lim rasarladrlfaiUoggtatcr rorunamuz taln anlzmryle, istatirtilsd ifti_"UiAigln egtlanmaoyd, Da[a ot2oal drF bn v..lrgtr a"grutog,iu varsayEEl aglfa gornliior ld hr goara drgidn Bif.;cc, ihriy:dnuz v.rdr, .bn gdk okesrn:'d{it, Lunun slbcbiysc basirlikrcn, atamalvealclcr olarakolanak drg larrnarayararme iti, yalnEca bir vinetarafindan gcrgcklegtirilcbitmcsidir. 4. gu aoa kadarkcgfcdilmcn osralkh vc cn gEdi vingDarwinizrnci dogalseeilinli cvrimdir. Derwia vc hatcfirii ya;ayanvarlrHann, $a$rnctistzti5riksclihtimalsizliklcri vc tasanmg5.usnmb.iytc, basit badaoS{lefdatr nad yavag vc a5arnzlrolaral cvnm g4lqtnri t6rer 6triinc scrmiFi cr. Arok guvcnlc sitylcycbiliriz ki yapayan varlllardaki tegerrm yanrlamasr yzlnurave y:lnuc; bir yanrls:madt. 5. llcniiz fdctcr bir fzi! eincimiz yoLtur. Bir rnr multivcrsctcorisi. DarwinizErn b'yoloii igio yapbg aFHeno Satr.vinaynrsor6zik rfln p.cnsrptc saStaFbilir. Bu tarz bir agklemaDarwinizmin biyolojik uyatlama$ndan yiizeyscl otanl dahaaztatrltiDcdicidir ydniindcdahe agrr.alcpleriserir, funkii tansL rasdanosalLk Ancakinsancr ilkc btze, srnrrh insani sczgimiiinutmin oldugu ganstan gok daM fazlagan$dogru varsayma yctkiiini vcrir, 6 F:jl ?lan'j'd2, Direinl,min biyotoii vinc, k:&r eiftu vc ctrut blr brr vurf buluo|rDs lconusnnd: umudumuzu asl: irinnsncliyiz. Ancat bfolojiainttinc qdcgcr, oldulg tlriD

zayd edici bir 6zik vincinineksiklifi.trdc dahi, elimizdekinispten vingler insancr ilkeyle harmanland*lalnda, agrk bi! $ekilde, bir akrlh tasanmr igaret ederekhayal krnkl{r yaratmrg bir giik ottast varsayfiundan &ha iyidir.

ESer bu biiliimiin sundugu kanlt onaylamrsa, dinin konuyla hale gelir. Tann ilgili agrklamasr {Tann Varsaytm) savunulamaz neredeysekesin olarak yoktur. Ashnda bu ifade kitabrn ana hiikmiidtir. Buradanitibaren farkh sorularael atacaFz.Tanlinln var olrnadrgruonaylasak&, dio hala bunun aksini iddie etmiyor mul Bu insanlarravutrnakdeiil midir? Dinin insanlal iyi ycinde motive etmesigerekmez mi? Ef,er din olmasaydr, iyiyle kdtiintin ayrnmrnr nasrl yapardrkl Dirr neden her kogulda bu kadar nedendiinyadaki her medeniyetin diigmancadu? Ef,er din yanhgsa, bir dini vardt? Dolru ya da yaohg,din her yerdcdir, o haldc nereden kaynaklanr? Bir sonrakibijliim bu son soruyu incelemeyc alarak baglar.

BOLUM 5

Dinin Kokeni
Zaman, gtba, aa ue gizlilik gerektirendiinyantnditrt bir yawnt sat'mtE dinselayin saemahklan, bir eurht psikoloSuigin dinin b*anotluna bigbir gekildeuyunt saglayamay acagrnnen belirgin igaretleridh.

M . an x K o a r r u

156

TANI{I YANII.GISI

D,tn'lriNizt 4 rivlR[,oEt
Dinin ncredenkaynaklandrglve ncden her mcdeniyettarafrndan benimsendigi konusunda herkesinkendinc has, giizde bir teorisi vardrr. Bu 6kir ar,-untu vc huzur verir. Topluluklar&ki birlikrelik hissinicanlandrrrr. Neden varoldugumuzun kavranmasr arzusunu -Iiim doyurur. br.rnlarrn aqrklamasrm birazdanyapacagrmancak, konuya bclirli nedcnlerdcndtrlrii i;nceliL kazanmrg6ir soruyla grnqyapmakisriyorum: Darwincido$alscgrlim sorgusu. Darwinci evrimin iiriinleri oldugumuzun bilincindc . olaral, dogal scgilimin drn dijrrusn yd;dndcki baskr vcya baskrlarrnrn aslen neler oldugunu kendimizesormaLvrz.Bu soiu Darwin ckonomisinin standardagmrg baghklarrnakryasla daha Iaqrnrlmazdrr. Din qok saltrgan ve bir o kadar da dl{r.]sijzdirr ve l)arwinci scgilim devamlhk arz cden bir siireqzar6rx.laisrafr saptar vc yok eder. Doga tpkr cimri bir muhasebcci sibi adera bir kurugun besabrnr yapar.Zamaru tirizce kollar vc hci tiir israfi scrt ve aqmast?-ca cczalandrnr. Darwin'in agrkladrgr iizere .dogal segilim,her giin ve het saar ditnya bijritniindeki her dcgigiklfii, hatta en zayrf olam bile dikkatc airr; kiitii olaur gtiriige qrkarir, giizcl olan hcr geyi korur ve ayrklar; ti;m organik varhklann geli;imindc,he. neredcve her nc zamanbir ftrsat yakalarsascssiz ve acrmaszbir gitrevi iisrlcnir.'Egcrvah$ibir hayvansiirekliolarak gereksiz bir eylem sergiliyorsa, dogal segilimyaramrnvc ijrcmenin dcvamlhgrnrn korunmasradrna bu hay.vanr elcyip, zamant vc enerjiyidaha verimlicedegerlendiren rakiplerine5ani tanryacaktrr. Doianrn anlamsrz Aeyifoyunlannatahammllu yokrur. I ler an hcr senryc gdz{lmiize qarpmasa dr mcrhamctten yoksunfa}dacrIgln (utilitarianizrn)borusu ijrmekredir. Diger ',andan, bir tavus kugunun kuy:nttg! husursuz.a sergilenen hr keyi[ oyunudut. Kuyrugunschibrnesag kalm3 konusundabir yirar saglamadrgr Eok aqrkrr,.Fakar onu daha gristcrigsiz rakiplcrinden ayrrangenleribarrndrrmaktadu. Kuyruk ashnda bir rcklamdrrvedipileri cczbedcrek doganrn ckonomisindcki yetini alrr. Aynr durum, bir gardak kuqunun adadrgr Cardag,n:r zamanve emek igin de geqerlidir: bu, qimen,incc dallar,renkli meyvelcr, gigeklcrve bazcnilcik, boncukve gazozkapaklannd;:u oluqan bir tiir ilavc kuyruktur. Veya reklamia ilgisi olmayan bir 'karrncabanyosr.r' 6rtl<olarak.goze nu elcala|m: Aiakarga {arpan gibikuglann bu sra drgr aLgkanlklan. yu"aslrJa bir bak:me kannca 'yrkanmak' ya da karrncalan rirrler uzcrrnc uygulam.rktrr. Kannca

I) ir Kiikcrrr

1s7

banyosununfaydasrrun ne oldu$u konusundaherkeskararsrzdrr; bu belki de tiiylerdeki parazitlerdcnaflnmaya yarayan bir tiir hijycn sailama tekniiidir; konu iizerindefarkh baqkavarsayrmlar da vardrr ancak hig biri sallarn bir kamtla destcklenmemigrir. [-akin aynnnlariizerindekibukararozhk,Darwinizmcilerikannca banyosununmutlaka bir fayda'sagladi konusunda <izgiivenli varsayrmlardabulunmaktan ahkoymayacakrtr {ve koymamaldrr da.) Bu mcsclede sagduyulu bir birlegmc sailanabilir ancak Darwinizm mantrgr,"e[er kuglarbiiyle bir eylemsergilemeselerdi, bu durum gcnetik baganlarrnrn istatistikselolasrlklanna zarar verirdi" diyerek iizel bir nedeninalnnr qlzer, Ustelik bu zararrn kesinyriniinii heniizkepfetmemig olsakbilc. Darwinizmci sonug$u iki giizlemdcnileri gelir ki, dogal seEilim zaman ve enerii israfrnr acrmasrzca cczalandrrmakta, diger yandan kuglar siirekli olarak karrncabanyosuna zamanharcamaktadrrlar. Egerbu'uyarlamacl' prensibin tck ciimlelik bil iizetini duymak istersek,sdzii seqkin llarvard genetikqisi RichardLewontin'ebrrakmalyrz (biraz hagin ve abartrh tcrimleri tercih enigi kabul edilmelidir): 'Samrrmtiim evrimcilcrin hemfikir olmak zorunda kaldrklarr bir nokta vardrr ve bu, bir organizmanrnkendi ortammda iirettili igten daha iyi bir ip iiretmenin gerEekren imkinsrz oldugudur.'t"z:t Ef,er karrnca banyosununhayatta kalmak vc iiremek adrnamutlak bir faydasr olmasaydr, dof,al segilim Eok uzun zaman dncc bu cylemden sakmancanhlan ayrklamrq olurdu. Bir Darwinizmci avm yorumu dine uyarlamak isteyebilir ki bu, buradaki taftrtfiramrzm esas gereksinimidir. Bir evrimci igin dioselayinler,'giincgli bir alanda dolagan tavus kuglarrgibi gdzegarparlar'(Dan Dennen'in ifadesi.)Dinsel tutr.pr, apagk olarak kannca banyosunun ya da gardak imalinin insanoglundaki kargrhgrdtr.Zaman israftdrr, enerji israfrdrr vc geneldebir CennetKugu'ount0ylerinin oldu!u gibi agrnderecede patafatldrr,Din, dindar bireylerinhayannazarar verebilecegi gibi, diierlerinin haya na da zarar verebiljr, Binlerccinsan belirli bir dinc bagllklarrndan otiirii tiirlii eziyetler gekmiqtir.Gegmig birqok hikiyede bir parga farkl, alternatif inaoqlarrbenimsemigkipiJer fanatik yobazlarcaigkenceiere layk goriilmii$tiir. Din bazengok zcnginolabilcnkaynaklanbir grrprda bitiriverir.Meskenolarak kullamlmayacak ya da herhangi bir faydah amaca asla hizmet ctmeyecekbir OrtaEai katcdralinin insasryijzyrllar siirebiiir. Bu bir gepitmimaritavus ku5ukuyrr:gumudurl Egerdylcyse,rcklam kime ydneliktir?(utsal rniizikvc dinselresimlergenellikleOrtaeag vc R.incsanstarzrnrntekelindcdir.Dindar insanlar rannlan igin dlmiig ve iildiirmnqlerdir; srrtlarrndakikanl krrbaq yaralarrylt, iimiir boyu bekirct ya da sonsuzsiikonccugruna ycmin eder ve

158

I ANRI)' ANtr,GlSl

tiim bunlann dine hizmet adna oldugunu soylerler.Bunlann ne [avdasr Dinin faydasr nedir] olabilir? 'Fayda' ifadesiyle Darwinizm, gergekte genlerin sag kalma siiresininartmasmaetki edenfaydayrima ede.r. $u tincm)i noktayr es gegrnemeliyiz ki Darv,/inizmci faydamn alanr bireysel orgaoizmamo geflleriyle srnrrh kalmamaktadrr. iig Bu faydanrnolasr alternatifhede6vardr. Bunlardaoilki grup segilimi(grup segilimi) reorisinden kaynaklamr ve buna birazdangelecegim. ikinci hedef The Extended Phenotype'ta (YayrlmrgFenotip) savundulum teoridendogar: gdzlemaltrndaki bireyingenleribagkabir bireyin genlerinin giiglii etkisi altrnda olabilir, belki de bir parazitin genlerinin.Dan Deonen bize,nezleninopkr din gibi tirm insanlar iqin evrenselolduguou ancak bu viriisiin bize yararr oldu$unu sdyleyemeyecegimizi parazitin hanrlatrr. Binyesindebarrndrrdrgr ganaktutacakgekildedavranmaya bagkabir biinyeyc srgramasrna itilen birgok hayvan drnegi vardrr.Bu konuy'u'yayrlmrg fenotipinl temelteorisi' isimli Ealrgmamda ilzetledio: 'Bir hayvanrn davranrgr, "ai!" genlerin yagam bu davranua siiresini uzuntutmayameyillidir. Bu genlerbu davranrgr sergileyen belirli bir hayvanrnbedenineait olsada olmasa da. Uqiincii ait baglkta 'temelteori', 'gen' rerimini daha genel birterim olan 'replikatiir' ile degigtirebilir. Dinin heryerdeligi, dinin biiyiik ihtimallebir faydasaglamaktaoldugu izleniminiyaranrancak bu fayda,biz ya da genlerimiziizerindeoiamaz.Belki de, din trpkr bir replikatdr gibi genlerinkine benzerbir ydntemleyayrldrfrndan, yalnrzcadinsel giiri.iglerinsiiregelmesine fayda saglamryolabilir. Bu konuyadahasonra'Sakinol, eiinkii MemeleriminUzerinde Yiiriiyorsun' baghlrmn altrnda deiinecef,im. Aynr zamanda yorumlarrnrele alacafrm ki burada Darwinizmin daha geleneksel 'fayda' birefsel sag kalma ve iireme kabili_vetiyle ilgili faydayr kastetmekaedir. Avustralya yerlileri gibi avcr koleksiyoncusu insanlardan olugan kabileler muhtemelenuzak atalarrmrzrnya$am tarzlna benzerbir gekildeyagamaktadrrlar. Yeni Zelandave Avustralyah yaqanusrndakigarprcr bilim 6lozo{uKim Sterelny, kabile bir tezata parmak basar,Yerliler elverigliyeteneklerinin fazlasryla srnandrir kogullar alanda miilcemrnelbir gekilde 'sa! kalrrlar.' Sterelny g6yledevameder;bizim kadar akrlI olabilirler ancak agrk)amasma bu aklr &rtrit y6tde ktllarL,tlar. Dogal diinya hakkrnda oldukga bilgiii olan ve ciddi zorluklara ragmensag kalmamn iistesiaden usta|kla gelebilen bu insanlar, topluca zihinlerini yanhghlr apagrk doldururlar olan inanglarla ki bu inanqlarigin'faydasrz'
r ,^ F.norip, s.netiL v. icvrc.l oker l.rii yaridiF air.llill. n etrin'n d\ sitninii{ii.dcki y.n!ni!dn. I?ndrip coeunlokb e.nl.r br.6nd.i belnl.trirarcrk brz kotulhldr dide.c&r.lc.,lc.otipin ec.o.i!. yi!d. liil uytuu' .ng.lLv.bih-

Di'lin Kitkctri

159

demck ashnda sorunu ctimerteebasite indirgemektir- Sterelny, Papua Yeri Gineli yerlileri bizzat tamr. Bu insanlar besinin zor elde edildigi getin kogullarda,'biyolojik gevreyiefsanevibigimde dogru kavrayarak yagamayr siirdiiriirler. Ancak bu kavrayrqlarrnr digilcrin regl kirliligi ve biiyiiyie ilgili derin ve yrkrcr takrntrlarla harmanlarlar. Yerel medeniyetlerin Cogu,bnyn ve cadr korkusu ve buna e6lik edengiddetren acrgeker-'Stereiny bizi kendimize9u soruyusormayadavet eder,'aynranda nas hem qok zeki hem de qok aptal olabiliyoruz?'r'761 Aynnolar diinya genelinde farkl,hk g6sterse de her mcdeniyctin, zaman,sagllkve giigisrafrtayol aganve de diigmanhk provoke eden ayinleri gart kogan, bunlara ek olarak gergek drgr fikirleri ve yaratrc rga ket yuran fantezileriyle zararl nitelik tagryan bir inancrvardrr.Bazre$timli bLeylerdini benimsemekten vazgegrnig olabilir ancak genelde her biri vazgegmek igin bilinqli bir karar vermek zorunda kaldrgr dinsel bir kiiltnr iginde yeti$tirilmi$tir.Eski .Kuzey irlanda gakasr,'Evet, ancak sen bir Protestan ateis!rnisinyoksaKatolik ateistmi?'gok keskin bir ge(Cegi yansrtr. Dinsel davramgtrpkr heteroseksiiel davranrygibi evrensclbir egilim olarak diignniilebilir. Her iki genellemede bireyselistisnalar iqerebilir ancak tiim bu istisna kigiler aslnda sadece caydrklan ilkenin anlamuzhgrru Bir Eok iyi sezmiSlerdir. tiiriin evrensel 6zelliklerien nihayetinde bir Darwinizm agrklamasr gerektirir. Aqrkgag6riiliiyor ki, cinseldavramgrn Darwinci faydasrnr agrklamakta yoktur. yapmakla bir zorluk Bu bebek ilgilidir, cizel durumlar dogum kontrolii ya da e;cinsellikgeligkiyaratu gtiriinse dc. insanlar neden oruq tutar, namaz krlar, yalvarrr, kendini krrbaqlar, bir duvann dniinde glgnca bir edayla kafasrm agalr yukan sallar, savaqr ya da yagamr yrpratan,hatta ug durumlarda yagamr sonlandrrabilen, pahahyamal olan eylemlergergeklegtirirl

Diwit.rnanizrevoalenr
Dinsel inanglarrn insani stresebagl hastaLklardan koruduiu viJniinde zayrf bir kanrt vardrr. Kanrt kuvvetli def,ildir ancak telkin tcdavisinirtnadir durumlarda ite yaradrg mantrgrylayola grkrp buna gagrrmayabilirdik, tabi eger gerqek olsaydr. Bu gibi favdahetkilerin dinin talcpleriningerqekdegerlednihigbir gkilde gerekplmadrgrnr eklemcye umut ederim-Georgc .viikscltmeyecegini 'Artrk bir inanElnu bir scptikteodaha BernardShaw1ndeyigiylc,

150

]ANRI YAN]LGISI

mutlu oldugu gitrii$ii, bir sarhogun bir ayktan daha murlu oldugu gdriigiikadar isabetlibir saptama defiildir.' Bir doktorun hastasrna saglayabileceli faydanrnbir krsmrnr telkia ve giiven tazeleme olugturur.Bu iizerindebiraz diigiinmeden deperlendirme y^prl^rr^z bir durumdur. Doktorum telkinle tedaviyiharfi harhneuygulamaz. Ancak birgok kez, bazr.<)nemsiz' hastahklanm, stetoskobuboynundazeki bir ifadedenqrkangiiven tazeleyici bir ses sayesinde bir anda'tedaviedilmiStir.'Plasebo, ilag etkrsi veterderecede belgelenmi5rirr ebunun gokdagrzcmlioldugunu s6yleyemeyiz. Sahte haplar, hiqbir gekildefarmakoloiik erkileri olmamak la birlikre, gdzlc sagLgr duzekirlcr. i1e br. BJrijliirbitimde sebeple double-blindilaq testleri,bu plasebo ilaGlankohtrolamaelr kullanmak zorundadrr,Ve yine aynrsebepten ritiirii, homoepatik, tedavilerde igeyarar giiriinmektedir.Ustelikplasebokontroliinde kullanrlanilaqlarla aynr miktarda aktif etken maddeleribulunup, oldulqaetkisiz olduklar dl5indlsede:yanisrfirmolekiillt ilaglar. Srasr gelmigken,bazr hukukgulann, doktorlarrn alanrna zarar vermek amacrylael uzarmalalndan dolayr doktorlar artrk, tipik uygulamalarda, plasebo rlaqlan yazmaktan qekrnir regereyc olduiar. Aynca biirokrasi, doktorlarr hastamnyarar grirebilece$i plasebo ilaglarr yazrL notlarla tanrmiamayamecbur btrakabilmektedir ki bu uygulama hig giiphesiztedaviyezarar verccektir. (Flasta aldrgrilacrn plasebooldugunu bilmemelidir,bilirse plaseboetkisi saglanmayacagr iEin iglemin bir anlamr kalmaz.) Homoeopatlar d;ha baprrI bir tedavr sunabilirler gnnki-i Ortodoks pratisyenlerin aksine,hala plaseboilaglarrkullanmayetkileri vardrr;ancakfarkL bir isim altrnda. Ayrrca, homoeopadarhastalarlasohbet etmeye daha fazla zamanayrrabilirve bu gekrlde daha basit bir tedavi tasadayabilirler. Diger taraftan, hasradan kan alma gibi etkin bir zararakatlan an Orrodoks trbbi uygulamalannrn aksine,kolay ve acrsrz tedavi sunanhomoeopatiuzun geqmi;ininilk zamanlannda teqadiifcn halk arasrnda rrrbar kazanmrgr,. Din stlesi azaharakdm.i uzatanbir plasebomudur? Bu olasrdrr,ancak bu reorinin, dinin strcsi azaltmaktan ziyade kitriikledigi birgok durumun altrnr qizen kugkuculann a$rr elegtirilcrjne maruzkalmasr gerekir. Mesela, herhanglbir hastahgrn, normal zekinrn altrnda vc suadan zaaflan olan bir Roman Karoligi'nin dertli oldufu, yarrsabirbir <iliimkorkusununetkisiyle iyilegecegine inanmakzordur.Belkisadece Katoliklerdensiiz etmek
i""Pris.boibcol.r.k,Pl.nbnErli.irdrvcrilenpsikolojil.rki:,is:dllnrt !::!.k.iteD Gsiniz n1d deL.in s.nd imidn. Db{holrkiii. hdabnn.6iEt 6ddete.i itle nnrtutrnd $Eh}.Ft Esttr e<jil .'6inj v. lonscolahk hi$ai,!;nrn.'ndu vrnnr!36k b& dudn ardi k6tu irilqrr srdtinNsu, r4Pfnzeriile..d.riy6ntcdidir.rl:$il'llibmTerbetinit6ol$!urarhonn,rD{iLjLqlar.yuctrdunkcrd, iilct trcsii.imii hrrukcrrgegnckk son!.r ulitr, B! ila,;lzrbir[jl.', hryvrnt!r,arincritcrv.lu{al,U] doknlargitii doiil lornokhrdrn cldc cditn

Dinin Kdkcni

151

adaletsizce olabilir. Anerikal Lomedyen Cathy Ladman konuyla ilgili giiyle bir giiriig bildi.i., 'Tiim dinler aymdrr;dinler temelde, farkh kutsal giinlerinin yanr srra,giinahkirhknr.' Her haliikarda, plaseboteorisinin geni$ 6lEiide yaygrn evrenseldin fenomenine yererli gelmeyecegini diiginiiyorum. Elimizdeki mant{rn, dinin atalanmrzrn stresiniazalttlgly6nijndeoldugunusanmam.Bu teori ufak gelir. Din -vardrmobir rol iistlenmigolsa da bu meseleye qok biiynk bir fenomendirve agklamasrdaha biiyiik bir teoriyi gerektirir. DiEer teoriler Darwinci ae*lamalafln ana fikrini hepten rskalarlar. 'Din, kairat ve kainaftaki ycrimiz konulanyla ilgili merakrmzayanrt verir' ya da 'din relkin edicidiri gibi iddialardan bahsediyorum. Biiliim 10'da gdrecegimiz ijzere, bu konuyla ilgili psikolojik bir gergekolabilir ancak bunun Darwinci aqrkiamayla bir ilgisi yoktur. Trpkr StevcnPinkerln, Aful Nasl Iglar'detelkin teorisine igneleyicibi( tarzla dcgindigigibi: 'Telkin teorisi yalnrzca t! soruyu aerga gkanr; akrl neden htzuru yanl4 oldugu agrkga giiriilen inanglardabulacakgekilde evrim gegirir?Sogukbir insan, srcak olduiuna inanarakhuzurakavugamaz; bir aslanla kargr kargrya gelenbit insan, bir tavganolduluna inanarakiqini rahatlatamaz.' Telkin teorisi en azrndan Daawinizm terimlerine terciime edilmelidir ve bunu yapmak sandgrnrzdan dahazordur.insanlarrn bazrinanglanhog ya da nahogbulmasrnrn psikolojik agklamalan, samlamn aksineesash degil belli belirsizagklamalardrrDarwidciler, esash agrklamalarile belli belirsiz olanlar arasrndakifatka fok iinem verirler. Bir igten yanmah motorun silindirlerininigindekipatlamaya sunulan bellibelirsizbir agrklama, buji kablosunaigaretedecekrir. Esash agklama, patlamanrnhangi amag iqin tasarlandrgrylailgilenir: silindirin igindeki pistonu hareketeSeqirmek ve egzamanholarak krank milini d6ndiirmek. Dinin belli belirsiz nedeni, beynin belirli bir bolumundaki agrr harekctlilik olarak tanrmlanabilir.Beyindekibir'tann merkezi' ndroloiik gdriitiinii destcklerncyccegim S0nkuburadabclli belirsiz sorularla vakit kaybetmemeliyim. Amaom agagrlamak degildirOzlii bir tartrqmaigin Michael Shermer'inNasr/ iaaunz: Bilim C,agndaBir Tant Arayp adh kitabrnrtavsiyeedetim, ki bu kitap dii6sel,dinsel deneyimleringeqicilop epilepsiyleilgili oldugunu iddia edenMichael Persinger ve digerlefiningdriiglcriyledoludur, Ancak bu biiliimdeki asrl hedefim Darwinci mantrktan beslenen agrklamalardu. Ndrobilimciierbeyindebir'tanrr merkezi' kegfctseler bile, benim gibi Darwinizmci bilim adamlarr,yine de buna yol aganbir doial segilimbaskrsr olup olmadrgrnr iiBrenmek isterler; atalanmrz yaratma arasrndan bir beyinlerinde tanrrmerkez.i genctik iliminde olanlar ncden rakiplerinin eripemedigisayrda

|(,)

i \Ntit\';\Nli.Gtst

torun s,rhlbirrlup, sag kalnrrSlardrr? Danvinizmrcmelli sorgu. niirolojikbellibclirsiz sorgudan nr dahaiyr bir sorgurjur, rrcdahr dcrin bir sorgudur ne de dahabilimscl bir sorgudur. FakatLrcnirr buradaincclemeye alacagnr bir sorudur llarwincilcr qu gibi politik aqrkiamalarla da ratmin olnaz-lar;'Din cgcmenkesimrara{rndan alt kcsimi zaptermckicir kullanrlanbir tragtr.'r\mcrika'daki siyahi kdlelcrinbir bagk;: va;am veatleriylc teikin cdildikLcri yadsrnamaz bir gergekrir. B,: volLasivahilerin dair hoqrrursuzluklarr vagama krirchilmiS ve bu durulnkatlc sahiplcrinc faydasdBlamrsrrr. Dinicrin, alayc papazl:r ya da hiikijmdarlartarafrndan kastcntasarlamp rasarlannradri ilgingbir sorudurve dol:yrsryl.r tarihqilcr bunakulak vermclidir Arcak bu as|nda bir DarwinizmsorusudegJldir. Darwinizm. insanlannnedcn dinin albenisinc kary sauunmasrz olduklarrn: vc doirudan do!rr-rvapapazJarrn, politikacrlann vc krallrnr istismanne agrkoldukiannr rncrak cdcr. insaniiyiligcinanmayan bir tahrifgi, cinsel$ehveri polirk gircirnbir a(acrolarak kullauabilirancak yine de bunun nasri igledigrne dair bir Darwinizm aglklamasrna ihtiyacrmrz olur. Cinsei gr:hvet mcselesinde yarrr gayerbasitrir: beyinLerimiz cinsellikten zcvk alacak bir sistcmleqah$rr qiinkii cinseliik,dogal koqullarda. bcbekrlrctir. Bir polirik tahrifqiamacrna ulagmak igin iSkcncer: de kLrllanabilir. llu noktadal)arwinizmigkcncenin nedenerkil: olduiu konusundakiaqrklamevr saglamak rorundadrr;gidderi, acrdan korunmakigin ncdcnncrcdeysc her gcyiyapanz? Sorunur bayrgLksrnrnnda olduguaqrkttr ancak yincde korruru Darwinizm avnnirlalyla aydrnlatmr[drr: Dogal sceilimacr algrsrnr, ya;an telrdidi igcrenbcdcnselzararn bir iparctiolarak belirlemigve bizi bundan sakrnmakuzcrc programlamrgor. r\cr hissenncycn ya dr acr-vr umuriamayan nadirbireyicr genelde yaraianarak erkcnyaya oliirler.Biz geriyckalanlar iscbundan dcrsahp,acrdan korunmak igin geri ldrm aranz.isrsr insrnlarla alav crrnckiqin, isrcr kc\1, bevrnedilsin, sonugra rarr:rrzusunejfadeetmektedirl

GRUI sECiLiMi
'grup seqilimi' Bazr sciziimona csasir agrklamalar tcorileri ol,.rp qrkmrglardrr (ya da zatcn i;v1c1crdi.) Grup scqilimi,Darwinci segilirrin, rLirlcr ya da eanir gruplan arasnoan seqrmyapngrnr bildire tirtr;mih bir goriignir.Cambridgc'liarkeolog Colir llclfrerv LlrristiyanLgrn bir qegit grup segilirni saycsindc \ag kaldrgrnr <ine siirer. Bu gorii$r$rBrnda grup seEilimi, grup iqi ballhk

Din'n Xd&rni

163

ye da gtup (i artedejrt :cvgisioi btdcrnp vt bo dorum dinder gruplare deha ez dindrr gruplar. lrnd. &ha qol ya;errrapnsr rrnrm$r. cfllp r.filimi fikririn 6rrilrn AnrcrilaL D.S.Vilsoo, Dadoir'bt Kacdrali'nd. ba$|!szca, bcnrc. .tna &ha eynnoh bir iddia 6n. siirDi$ii(. Bir dinsclgrup rcqilimiEorishin ltctc b.dz.digini rolemek (ir ittr rirc tildi uydurdugrD bir 6toct. Soo dcccc kavgacr yapdeti bir 'sayat t nnnnr' tapao bir teblc, taurl.rr berE v. uyumu tqvik cderrye dr bir trnnye in nllr.Fd .alip Lbilchrc l.r$ olarr mdr save$tn lazaor. Savege pchit diigiillcdndc, ccsurerreva5raaktan 6diri doSuca ccnnctcgidcccgiocrrslmez bifimd. inatEn s.ertgrlt rcvc scrccalhnnr fcda cdctlcr. O heldc bu tiir dioi olan labilclcdn, tebilebr an$ svag orraolr& ayalte blraalerr, ylddil|ci letilcnin sgrlenor grlm:lan vc lenlennr Lcndilctirr almdan drha olrsdr. Bu gib b.S.r[ L.tnhlcr grgabul cvlt lrbiLlcr imirkr r.r bo crlet Labiklcr &he gok cvlat lebihia dqnero sag4ar vc bonlerm hcpci ayar lebilc onnsnz trparhr. B0 arr& cvlat gnrplrr tiirctcn Cfop ttuifr, opkr eo kirnclcd olutruren lrir toe.n ih, uranolsz dcf,ildir. Alnopolog NapolconClranoo, Arln ge$nasr 'At di inr.nl.r'd. bu t0. riirsT.D k6ylcrir h:do*r gfennqor, Gn*y Anctite Oam:ntr$ Ydont|r6rti-@ Chagnonbir grug scailirDi dotckfi.i dcgildir, bcn dc 6ylc. Korkung s.hDcalan vardrr, Aykrnbir gnrpscgilimi yandag olarak, hu kitabm ana rotasrndan gok fazla uzaklagmamak iein scvgili etrm Trngcot'e binip d6rto.la uzallagtalmn sakrnurahyrm. Bazr biyologbr sav4 tanne 6rncgitneki 8Br9clgrup lcqitlni il. trzdi aeyalcrifu yhc bir grup scqilini oha :et dahe yrlud:n urclcod{h& so7&g rcgilimi ya & Larg;-gil;L haliai den bir levrao er:lsuda bir tqarfA oHo{ulu rgfr.vuurLr. (85liin 6'ya bolmJ Bia gop *qtitniDi kuqtnreycnkr, grtnsiprc bunun mrimlnn obbilccclini otraylanz- Ad sonr, cvtio iiE rildc bclirgin bir c*isinio olup olna&gdrr- Bu bellaoda, &ha diiii& scviyclcr&ki scqilimlc kapprrldrgrnda (grup scailimiain bircyscl atzvcriigin bir agllamr tcakil edcbilccckkadar geligmcsigibi) diitiik icvitc scAilimin cvrirn iizcriodcki etkisinio daha giiqlii olmas olsrdr. Kurernsl kabilcmiudc, higiscl gkarlan olan bckir bir ravaSgyr d0tiiniin w b! savatgkebih igia gchitolmeya c.n .ED, k .Fbgmd. iidnl olaal dofnrden ccucre giLc4ioc iaenen revalglerm cgdncD oldrtE bir ordonuo nranrbu
'- b'brEit c ldE cr--aaFi'.t-+'i!--.k'-a rd--. i*.. -s-r.&a.rr rdr.&& ilrrob ra.rd- rlgi r d.r* dF -tr.ti bE..t riha. LFrli * Otb aE5!.ll. ri..!r-r

164

I ANRI YAN-ILCISI

olsun. Savagtakendini korumak iqin biraz geride durmasrmc sonucunda,kazanan tatafta olma olasrl4r {yani yagamagansr. yalnrzca 6nemscnmcyecck miktarda dii6ecektir,ArkadaSlarrnrn gehitdiigmesinin yarar, bu savagqrlarrn ona saglayaca& her birinc saglayacagr yarardan ortalama dahafazlaolacaknrgiinkii dilerleri 6leceklcr. Bu savaggrnrn iiremesi ve Sehit diilmeyi reddetmesiru genlerininbir sonrakineslinde emredeo var olmastdige.lcrincgiirc daha olasrdr. Bu yiizdcn gehit diigmeyiioiindeki egilim gclcceir nesillerdc etkisini yitirecektir. Bu basitlettiriloi$ iinemsiz bir 6rncktir ancak grup segilimiyle ilgili kalrcrbir sorunu rammlar.Bireyseliizvcrinin grup segilimi teorileri daima iqten pkr-lrnaelilimindedir, Bireyseliiliim rc iireme,grup imhalan ya da biiliinmelerinden daha huh igleyen br 'zaman<ilgegive daha genigfrekanslarda ge4ekleEir. Matematikse. sistemler,hangi grup seEilimininhangi <izelkogullarda evrimsd agrdan kurwetli olabilecegini giisiercn matemarikscl modeller iire!ilcbilir.Bu dzelkogullargenelde do!a igindegerqekqi def,ildirle: ancakkabilesel gruplardakidinlerin de bu gibi gergckdlgrkogullar ya.dmgl savunulabilir.Bu ilginqbir teori dizisidirancakdaha fazla dynntrya girmeyecegim.Yalmzca Darwin'h 6kirlerini dikkate alacagrm ki gergekte bireysel organizma seviyesindescEilimrc saf,lam bir savunucusuolsa da, kabileler g6rn$iinde bir grup scgilimcisi olmaya epcyyaklagmrgnr: Aym biilgedc ya;ayan iki ilkcl cas kabilcsi rekaber eniklerindc, cter bu kabilelerdenbirisinde{difer kolullar crit oldududiiiiin$hrse)biiynk salda cesur, duygudag ve inangh nyelervarsa, ki bunlarbir tehlikcsezdiklcrindc bir digerini uyarmaya,yardrm ctmeyeve birbirioi koramaya daima yokki daha bukabile higgiiphe bagar'-[ olacak baTirdrr, ve_diger kabilcyiycnecktir... Bencilve kavgacr iirsanlar gey gerqeklcgririlemez. bnkgemezler vcuyumolmadan hiqbir ynksek nrkandakiiizclliklere miktarda sahip olanherhangi bir kabilegcnigleyccek ve diBe(kabilelerc iistiingclecekriri .ncak bunu yapuF zarnandilimindc,tiim gefmi! rarihi hesaba katarak,diEe! daha varl*L kabilelcrtardndan getdiginde era$ ugraulacaktrr,/'7t, hezimcte Bunu okuyan berhangi bir uzman biyologu ratmin crmek ign Darwin'in bu gtirii$iiniin tam olarak bir grup seqilimiolmadrirn: gergek eklemcliyim;yani grup segilimioin anlamryla, tiirem srkhg bir grup metapopiilasyonu'sayrlabilen, bagarri gruplar. Darwin bunun ycrine,dzgccilbir ruhla igbirligi yapaniiyelerdeooluqanvc gcniglcycrek sayrca fazlalapn kabilelcrigiiziiniin tiniine getirmilri.
r'" Arh lnrnnbidni/c ilirLili.h Fpnbryonlsl

l)inin l.aikcni

t65

Darwin modeli daha qok lngiltere'dekikrrorzr sincaplarakargn tn sincaplann yayrlmaldrr: bu ekoloiik ycr degigirmedir, gcrqck grup scqilimidegildir.

BA$KABiR$Eyn{ yAN URuNO oLARAKDiN

9nrnm art* Brup sgilimini bir kenara buakrp dinin sag kalmasrnrn(veya siiregelmesinin) Darwinci agrklamasr iizerinde Lcndi gririigi..imii bildirmek istiyorum. Ben dini bagka bir geyin tar iir ni olarak g<iren sayrlan giderek artan biyologlardan birisiyim. Ana hatlarryla izah edcrsek,biz dioin Darwinci seg lalma aqrklamasr hakkrndakuramselolarak diqiinenlerin 'bir yan irun teorisini akla gedrmemiz' gcrektigincinanrnm.Herhangi bir konunun s0rcgclmeya da sag kalmaenrnanlamrnt sorgularkcn, ,ranl$soruyusoruyorolabiliriz. Bu soruyudahayardrmcr bir rarzla vcnidcngekillendirrneyc ihtiyacrmrz vardrr. Belki de ilgilendigirniz (bu durumda bu dindir) dolrudan kendisine esas ait bir sag kalma dcgcrincsahip degil ancak bu degeresahip herhangi bagka bir t yin yan ii.iinidiir. Yan iirnn giiriitinii, lendi alanrm hayvan davranrglanndan bir bcnz-ctmcyle tarudnanrn faydaL olacagrnr diisiiniiyorum. Giivcler uqarakmurrt$tgrnaugar, yanarlarve bu bir kaza gibi g6rii[mez. Sanki kavrtrimuggive takdio etmek iqin uqup rotalan degittirir gibi gtiriiniirler. Bunu 'kendini kurban etmc darranrgiolarak smrflandrabilirve bu logkrmcr isim alonda dolal tcdlimin bu &vranrtr nasrl olur da olumlu buldugunu mcrak cdcbiliriz Beoce zcki bir yanrt giritimindc bulunabilmemizin 5ncsinde soruvaycoi bir gchilkazandroahyrz.Bu iatihar defildir. Bariz intihar, dikkatsizlik kaynakl bir yan etki ya da bagla bir tsl-in van iiriinii olarak ortaya grkar,Neyin yan iirijnii? i$te ra$l tediginc orurtmakta yararrdokunacakolasrhklardan biri: Yapay rgrk diinl'a gccelerini 1'eni yeni aydrnlatmaya baslam$ur. Yapayl9tkolmadgr tarihlerde, giirebilcceginiz tek gcce ay yrldrzlara aini. Bu rgk huzmelcriopriksrnusrzlktadrr, ryklarr ve dolayrsryla diinyava paralcldirlcr.Bu saycde bu tarz Srklan pusula olarak kullanmak manukldrt. Bdceklerin diiz bir gizgideistikrarla ilerlcmekiqin giinei;vc ay gibi giik cisimlcrinikullandrklarrbilinir ve aynr pusulayr,zrt yiin i$arci olarak alglayrp, bir akrn sonrasr eve diinmek iqin kullanabilirler. Bikcklerin sinir sistcmi bu tiir uzmandu: 'Iggrn g<iziinc30 teqici bir prarik cylcm sergilcmektc derecelikaErdanvurdugu bir rorayr takip et.'Bitckler bilegik

166

-r,\NRr l' ANlt.GISl

g6zlii olduklanndan, (dik tiipler ya da rSrkkrlavuzlan, giiziin merkezinden npkr bir kirpinin ignelerigibi serpilirler)bu, pratikte rftgr belirli bir tiipte ya da ommatidium'da' sabidemek gibi basit bir eylemanlamrnagelebilir. Ancak rgrkpusulasrnrn bagarsr, ciddi bigimdegdk cisminin optik srnrrsrzl&ta olmasrnabagLdu. Eger degilse,rgrnlarparalel degil, bir tckrlegin ya da araba iannnrn kollan gitri birbirinden uzallagrak serpilir. Yakrndaki bir mum r$rgriizerinde 30 derece y6nrcmini uygulayan bir sinir sistemj {ya da herhangi bir dar mumu optik srmrsrzhktaki agrda), ay zanneder ve giiveyi spiral bir yol iizerindcnategey6nlendirir. Siz de 30 derecegibi dar bir aqr kullanarak bir taslak qizerseniz muma dogru hog bir logaritmik sniral irettiginizi Siireccksiniz. Bu iizel durumun itliirnciil olduguru akla getirsek de, giiveninpratik ydnlcmi yine dq ortalamada, yararl bir davrarutnr giinkii bir giive igin muma niganalmak, aya nigaoalmaya oranla oldukEaseyrektir.Parlak bir yrldrzya da ay ve hatta uzaktaki bir phrin parrltrsr tarafurdansessiz ve etkili bir bigimdey<inlendirilen yiizlerce giivef fark edemeyiz-Yalmzca bizim mum aregimize yiinelenBiivcleri giiriiriiz v. yanlg soruyu soraiz: Neden biitiin giivelerinrihar eder?Bunun yerinq qrk huzmelerine sabit bir agyr koruyarak giiveyi y<inlendiren sinir sisremlerini sorgulamahyrz ki bu yalnrz.ca rers gilriginde fark enif,imiz bir takdklir. Soru yeni gizcm buharlapr. Buna intihar demek bir anlam kazandrgrnda asla dogru degildi.Genelde faydal bir pusulanrn,tekleyenyan iiriiniidiir. $imdi yan iiriiriden iilrendiklerimizi insanlardaki dinsel davraoglar iizetinde kullanalm. Qok sayr& insan g6zlemlerizki {birqok bdlgedebu sayr niifusun ynzdc 100'ndiir) kanrtlanabilir bilimsel gergeklerle biisbiitiin geligen inanglar barrndrnrlar,trpkr dinlerin birbiriylegeligmesinde birbirini doguranhasrm oldugu gibi. yalnrzcatutkulu bir gekildeballanrnakla insanlar bu inanElarrna kalmayrp, bu bagLhklaondan kaynaklananpahalrya mal olan etkinlikler i5in zamanve kaynaklam adarlar.Bu inanglarugmoa tiltr ve dldiiriirler. Bun! garipseriz,npkr 'kendini kurban erme gibi. $a$klrta garipsedif,imiz ditner, nedendiye sorarrz. davran6rnr' Ancak ben gunu vurgulamak isterim ki yanhg soruyu soruyor olabiliriz. Dinsel davranrg,farkL kogullardaveya bir zamanlar faydair olan bir tcmcl psikolojik efilimin, tekleyen,talihsiz bir yan iiriinii olabilir. Bu bakrgaguyla, aralarrmrz.da dof,al segilim itibariylc siiregelmig bu egilim 6a2zdedinle ileili degildi; ilimin farkh bir gkan vardr ve sadcce tesadiifen, kendini dinscl davranrg olara.k--a9B:a--gkardr. Dinscl davranrgr, onu yalruzca yeniden
r _ 8., $d.* liirlEi !n2ld. b!a,rrr. !iz!k6 olnF.. er rd. p:r9l,mr ld hi.in. o'uEddnh

DiDir [iikcni

167

adlandndrktan sonra kavrayabiitiz. O halde, elcr din baga bir Syinyan iiri.infrysc,bu $cy nedirl Gtk cisimlerinin $gnrn yalanrg: pusulayla rotasrnr belirleyen giivelerinbu davranrgmn insandaki karphlr nedir?Bazcn tckleycrek dini var cdcn bu ilkel gagrnavantajh<izetlrf,i ncdir? ()rncklcmeyoluyla sizc bir fikir sunacagrm ancak vurgulamak istcrim ki ifadcm yalnrzcabu konuyla ilgili Azramsalbir rirnektir vc diger bilim adamlarrnrnbenzer Gkirleriyle desteklcnccektir, Sorununamacauyun Sekilde so.ulfiasr ve rger gerekliyse ycni bir anlamla ifade edilmesigenclprensibine olan baflrtrgrm,hcrhangi belirli bir yanrtaolan ba[ rgrmdan daha kuvverlidir. Bcnim kcndine ijT.giivarsapmrm qocuklar hakkrndadrr. Diger tiim uklardan fazla olarak biz, iinccki kugaklann birikimli deneyimiylesiircgeliriz ve bu dcneyimler korunma vc saghklr olabilmeleri adrnaEocuklara gegirilmelidir, Tcorik olarak, gocuklar kiiiisel deneyimsaycsindc bir ugurumunctiginefazlayaklagmamak, dcnenmemigqilckleri ycmemek ve timsahiarja dolu bir gcildc vnzmemek gerektilini <ilrcnebilirler. Ancal, cn aandan, gocugun bcyniadepratik ydnrcmc egemcnolao bir segicigkar olacaknr: ebeveyolerin sana ne anlaorlarsaanlatsrnlarsorgulamadaninan. Ebeveynlerine itaat et; kabilebnyiiklerincitaatet, dzelliklcde ciddi, rchditkir bir ruh halindelerseBi.iyiiklerine onlarr sorgulamadan grivcn.Gcneldebu gocuklarigin deSerlibir kuraldrr. Ancak, rrpkr gnvelerdc oldugu gibi, iglerters gidebilir. Knqiikliigiirndeokulurnun kilisesinde dinledigimkorkutucu bir vaazrhig unutmam-Gleqmigte korkunqolan quydu:o zamanda, gr;ctrk beynim bunu papazrn amafladrgrruh haline bririinerck kabullenmigti.Eizc bir demiryolu hartrn$ yanlnda talim yapan bir askerbiiliigiiniin hikiyesini anlatmrgtr. Alengirli bir anda talim subaparn dikkati dalrlrr ve dur emri vermeyi unutur. Askerlcr sorgulamidan emirlerc itaat etmeyeaiylegiizel etftilmitlcrdir ki yaklagrnakta olan bir trene aldrrmadanyiiriimcye devam ederler. elbette bu hikiyeye inanmryorumve umanm papaz da $imdi, in.rnrramr5or, Ancak dokr.rz yaSrndayken buna inanmr5um girnkii bu hikiyeyr benim r.izcrimdcororiresi olan bir briyiigiimdun duymugtum. Ve o papazbu luk6ycye istcrinansrn rsterrnanmasrn, biz gocuklardan emirlere sorgusuaca, kiirii kiiriine itaat eden askerleri takdir edip, kendimizc iirnek olarak beoimscrnemizi dilemigti,her nc kadar bu bir ororite figiirii iqin mannksrzbir dilck ofsada. Kendim igin konugursam, gergekten sanrrrm tahdir ettih. yeriSkin olarak, birgocufun trcnin a]tlnagirerckgdrevini $imdi bir gergckicgtirecek cesarete sahip olmayr istcyip isrcmediginikendi arzusuylamerak enigioe inanmanrn neredeyse imkinsrz oldugunu diiriinii),orum. Ancak o zamanki hislerim gimdikinden oldlrkga

168

TANRIYANILGISI

farkLydr. Vaaz agkea benim ijz-erimdc derin bir erki brrakmgr, qi.inkilhatrrlryorve bana sizcaktanyorum. Adil olmak gerckirse papazrn dinscl bir mesaj sunmayr amagladrgrnrdii5iinmiiyorum. Bu mesajr muhtemelen dinscl olmakran gok askeriydi ki Teffiysoa'un 'Aydrnlk Mangarun G<irevini'giirin ruhuna yaragr giizellikteokumugnli 'Aydrnlk rnanga ilerit' Var mrdr umutsuzlula dilgmiig birisi? Askerlcr umursamazlar ki T6kezlcyeD bir askri: vetrnczler Onlarkar5rhk Onlarmanut aramazlar, Sadcc emir alr vc itliirl.r: Oliim vadisir doEru Altr yiiz kisi siiriklenirlcr. (inoansesininen cski ve en dermegatma kayrdarrndan birisi Lord Tennyson'un bizzat bu giiri okumasrdr ve sesin geqmigin derinliklerine uzanan karanlk ve uzun bir tiinelin ucundaki boqluktangeldiii izleniminin etkisi iirkiiti.icii ancak yerindedir.) Bir iist riitbelinio bakrgagrsryla, her askere cmirlere uyrp uymama konusunda tedbir alma yclkisini vermek glgnhktu. Emirlere riayet ctmektensekeodi inisiyati6oi kullanan asketlerin iilkeleri savaglan kaybetmeyeyatkrndrr.Ulusal bakrgagrsyla bu, saf,lam bir pratik yiintemi siirdiirmektir, bazrn bireysel felaketlere yol agsa da. Askerler olabildi$nce makinele$tirilmeye ya da bilgisayarlagtrrrlmaya talimedilir. yaparlar. Kendi programlama Bilgisayarlar s<iylenenleri dillerinde vsrilen yiinergelere k6le gibi riayer ederler.Bu gekilde kelime igicm ve tablolama gibi faydal iglemlcrigergeklegtirirler. Ancak, npkr kagrndmazbir yan iriin gibi, hatah yilncrgelere uymakta & egit mikarda robotiklerdir. Herhangi bir yiincrgenin iyi ya da kiit0 etkisi olacagrm belirtme imkanlan yoktur. Yalnrzca itaat ederler, opkr askerlcrin yapdgr gibi. Bilgisayarlan fayda| yapan bu sorgusuz sadakatleridirve tamr tamrna aynr iizellik yaz rm viriisleri ve solucanlanna bilgisayatlankaqrrulmaz bigirnde kargrsavunmasrz krlar. 'Beni kopyaia ve bu sabit diskte bulunan gatndcr' gibi kdtii niyetlitasarlanmrg tiim adreslere bir program basitge uygulanacakve katsaysalpotansiyeline gairegiindcrildigi baglanodakidiger bilgisayarlarda buna riayet edeceklerdir. Aynr anda hem faydah bigimdeitaatkir hem dc viriislerekarF bagl$rkh bit bilgisayarasadamak zor vc belki de imkinsudr. Eger gitriitiimii savunma g6revini .9u ana kadar iyi

l)inin Kokct',

169

yapnysam, siz qoktan qocuk beyinleri ve din ile ilgili kanrnmr ontarane dersedesininaomayameyilli gocuk beyinleriinga eder. B<iylesi giivenilir iraat, sag kalmak iqin onemtrdr: btr giiveninay tarafrndan y<inlendirilrncsine bcnzcr. Ancak giivenilir iraarinyan tkisikdrij kdriine saflrktrr.Kacrmlmaz yan iiriin akrl viriisleri enfeksiyonlarrna karp sawnmaszhktu. Darwinci siiregelmeyle ilgili kusursuz sebeplerdcn <itiirii, gocuk beyinleriebeveynlerine ve cmanetedildi&leribtiyiiklerinegtivenme gercksinirniduyar. Kendiligindengelen sonuqgudur kr liivenen Rr$t ryr. ravsiyeyi ktiriiden kadyen ayrramayacaktu. (ocuk, 'Timsahlarla dolu bir gOldc yiizme,' nasihatinin iyi bir nasihai oldugunu bilemeyebilirama ,Dolunayoldugundabir keEikurban etmelisin, aksi rakdirdeyagmuryagmaz'inancr zaman ue keqi harcamanrnen giizel iirniSidir. Her iki aigiit de egit miktarda eminmif gibi gtiriiniir- Her ikisi de itibarh bir kaynaktangelir ve saygrbu!.uran ve iraal ralep eden,heybetli bir crddryerleilerilir. Aynrdurumdi.inya, kiinat, ahlakdelcrlerive insan dogasrvla ilgili <inerilerde de geqerlidirVc, biiyiik olasrhkla, gocuk biiyriyiip keidi qocuklaonr.yeri$tirmeye koyuldugunda, dolal olarak np"t,p "yn, oulat'clcrddl tutumlahepsini gocuklarrna aktaracakrrr {sagmahklafl da anlaml arr da). Bu-grn"ki" tulu beklemeliyiz ki, farkL cografi b6lgelerde, . .. . farkh.key6 inanglar, ki bunlannhiq biriningerq&lcredfaL bir tmelr yokrur, sonraki nesilleremiras brrakrlacakve girbrenin ekinleriqin iyi oldugu oldugugibi, geleneksel irfanrn .inancrnda rayoarr Farcararrotarr.k aytu gdriif fcrecvesindeinanrlacakor. Aynl dayanmayan ,zamandabaol inanglarve diger tergeklerc rnanglarrnya rastgele bir egilimle ya da bir ccqir Darwinizm seqilimi.benzcriyle yerel olarak evrimletmesinibeklcmeliyiz(her nesildedefigim). Sonugtabu dururn ortak atalardan belirein bir uzaklagmanrn tirnegini sergilcyecekrir. Dillcr cogra6 a"yrrgma yeterince olgunlagulrnda, ortak bir atamn dilinden saomava srirbklenirler (Bu konuya bir3zdangelecegirrt-) eyn, i,rrunesrldcn ncsilcrDiras brrakllmrt, temelsiz ve key6 inanqlar iein ve de emirler igin de geqerlidir;bunlar bir ihtimal, gocuk befninin fayda| programlanabilitligiyle kayda deger bir giiq kazanmrg rnanqtarorr. Dindar<indcrler qocukbeyninin savunmaslzhglntn ve bcyjn , yrxamayr erkenya$iarda yapmanm dneminio epeyfarkrndadrrlar. Cizvitifriharkaynagr iislup,'qocugu banaill yediyagrnda verinve ben.srze.brr ademvereyim,'iqrn (ya da giipheli) basmakahp dcrsck giin0miiz yiiz krzartu .Ailcye )'anl$ olmaz. Daha yakr| gegmigte,

Dolat segitim, ebevefnleri ya da l."f 11d: ::T"Thryprnrzdrr. Kao[e Duyukten

l7O

tlNRl )ANU_ctSl

Odaklan' hareketinin iinciisi.iJamesDobsonr, prcnsibi qok iyi fu Dentmsm'$tt:'L,enftere iiBrerilenleri ve genqlerin dencyimlcrini lBiirdiklerini, duyduklarrnr, d[glnduklirrni ve inandrklarrnr) kont<.rl altrndaruranlar.ulus igin geleccgin gidi$ahnjbelirlcr.,,"7r, unuftnayrn, gocuk zihninin yararh saflrSrna dair . .. .ll."k ozguntodram yalruzca bu konu ttiriiyle ilgili bir iirnektir ve bu konu ay ya da yrldElartar.findan y<inlcndr-tilen giive benzctmcsi olabilir. ttnolog. (frkbilimci) Roben Hinde, 'fann Neden S rcgelir,de, antropolog Pascal.Boyer, Aghlann s Drz'de ve Scon"Atran, tanfl'ta thantnz'da, dinin, ahglageldik psikoloiik egilimlerin yan ririinii olduiu genel giiriigLnii birbirlerindenhagrmsrzca ?rr desreklemigtirler._ Siiylemeden gc'emem,tizellikleannopJoglann iiri.inlerin. golu,. hcm dirnya dinlerrnin qcairliigini, t1n Fd.d1d"l hem de bu farkhdinlerin ortak ydnlerini vur6ulamakia etkilidir. Antropotoglann bulgulan yalnrzcabizc ruhaf g<iriiniir. Bunr:n sebebi al$tlmam$ buJgular olmalarrdr. Birinrir dinsel inancr bu inansla yetigririlmemipbir digerine ruhaf gijriiniir. Boyer, ^amerunOaktfaDg halhnr aragtrrmr5or ki bu halk... ...cadrlann bir [ayvanrnkincbcnzcrilave bir ( organr * bu orga,,rn geccleri urarak dige, i;san;nn :'q"g.l. urunrenne zarar verdigtnc ya da kanlanorz:hirledigine inenrr.Aynca bu cadrlarrn bazen muazzanr ziyafederlgin bir.arayagcldiklerive ardrndan, bk yandan kurbanlarinr mideycindirirkeo diger yandangelccekrcki satdntafln, plrnlad,klar' sijylenir. Halkrnqolu, birarkada;narkadagrrun gececadrtafl. kdyijn iisriindeusjrken, bir muz egadntn yapragrnda didenirkenveyaEe5itli saf lu.t .,tur" "it;ti nuzrakla!ftdaftketr gerqckten g6rdiiBiirii sdyleyecfkrii. Eoyergahsibir anckdotladevameder: Cambridgc'reki bn iinivrsncdc bir yernck sohbetisrrasnda bu vc diger zotik h2lktardanbahscnim.Konullanrndan bnisr, dncmlibit Carrbrrdge ,lab iyarS,sr, bana dogruditndii ve ritylc dcdi:.i$e bu anrropoloiiyr hcm buynicyici hem de fok zor yapan yy. Insanlanab6ylesisat'satalara aa intn&klanruizah etnekzorundasrn.' Bu scizbcnioldukcr scrscrDlermi$ti. Xendijnanon,nsagrnaLklanna bakmadan, digr inanglanapgrtryordu. Bcn, daha uygrn bir yanri bulamadan sohbet ytjnlerc ba5ka kay&. Cambridge'li ilahiyatgnrn gerekbir I{rrisriyan oldtlunu kabul
! CoLnJo d:Ii 8ir r.b..E Ebpemd: Xdd, llld.L! r&...drrU,. drlil:@ lorddndd. crturiF.d ret br :frI o &r4rr d: tmit lrt,ryo.. dki & br, r*,t;" .*,.r"i-_"G-* yurtuntu rotu!4r. ihriho hrd..

Dinin ti6*cDi edcrsek, muhtcmelen atagdeki ifadlcin iDarldgDr 6nc siilebiliriz: .

771 bir ncvi bilelimiae

At la.rrnt n tatad{r z.m.nlarda, bir rdam biyolojik bir babast olmaksran, bakirebir anncden gcldi. diinyaya . Aynr bab.slzadanrLezarus isimli bi!.rkada$n tiirve ea&rdr, Li kzrrus gok uzun zzman itnce iillniit ccsldi kokrnuFr vc Ilzarus .cilcn taFJna datndii. . Bab.su.d:m oHnlrcr ronra dirildi vc !4 gnn sallandr. lod( $n sonre,bab.52 .&[l bir da&o rcFirc et! vc g6Mirnnc td(selctlt r,!tr tca garlco kayboldu. . F*er L.gat:dr icirdc gizli dntonccl.. glgirirscnia b.basz ede.mvc 'bcbas' (ti babao eym ao:ada teodisidir) diigrocchtinizi duyar vc bsoa g6{c davr.o.bilir. Aynca diiryedali hcrkcsin diitiirc.lcrini cga:rnanlolera* duynu yctcncgidevardr. . Egcr iyi y. da kotii bir gayyaparsaruz, aym babasrz adam . bunlanohcFitri giirtr, hatti sadcc sizyepm$olsenrz bilc. Gctcf,inccce:landrnhbilir p da iidnllcndirilcbilirsinia olimiinizien sorra bilc. . Babascadarrl|o bakircannesi higbirzamal dtmcdiama bcdcncnccooete Vikscldi'. Elmch vc Arep, cg.r bi. papazlrcstislcrcsahip olrnak zo.unda olatr birisi) r...6nde.n hsanrrhrsa, bu bebara ad:rr|,n bcdcnivc Lrnrn. .d6ousrv6tlc!.' gbickrif bL antropolog,Cambridge'tc sahaaragtrrmasr yaparkcn bu Inanflar diisini bcdmscmi$ birinin kiistahhgma maruz kaldrgrnda sizcc nc diigincbilir?

. Dim oONUxpsiKol-oJiK isrFx

Psikolojik yan iiriinler gtiriitii dogalolarakdnemlive gelipmekte olan ewimscl psikoloii bilim dalndan kaynaklanrr.r.or g".1rn psikologlannagiire befn, npkr g<lrmektc cvrim gegirrni, bir gijz ya da ugmakta evrimgegirmig bir kanatgibi,uzmanhk gercktiren, bir-dizi veri sralaoryla meggul olan bir organ (ya Ja .par9'1 kolcksiyonudur. BeyindcakrabaLlt, dit rolu$ vc duygudaghk gibi olgufada ilgilcnen parqalarvardr vc bu lise urayatik gSd.rDin bu gibi baz pargalanntetlcmelcriqin bir yan iirini olarak g<imlcbilir. Ornin diger zihinlerio teorilcrini vc birlegneleri bigimleadircn parqalar vcya grupigiiiyclerin yarunda, yabancrlann kargrnnda olrnanrn ayrunma pargalar. hii&medcn Bupargalann her

172

'),.ANtL(;tSl I qNRI

biri gocuk saflrgrnda belirttigim reklemeye katg savunmasrz olma durumu kapsamrnda, gnveleringok cisimlerisayesrnde ycin tayirr ctmeierinininsandaki kargrllr olmaya elvcriSlidir.psikolog par:l Bloom, 'Din bir yan ilftjndijr' gijriiFuniin bir difer savunircusu, gocuklarn diialistiklbir akrl teorjsine karp dogal egilimli o duklarrnr helirtir.Bluun ,qrnJ:n h.r grhii{Biidd.cl ikicilrtrnhir v r n l r d n L d i r . R i zi n s a r l a r r n b ,z el i l l c q o c u k l a r r ,lrcil dn ogulran oldugu fikrini 6ne siirer. Bir ikicil, maddeve akrl arasrnda temel bir fark oldugunu benimscr. Bir monist (tekgi)ise bunun aksine,akln maddeni-n bir aksi olduluna (bir beyin ya da bir biigisayarbeynindekimadde, gereg) vc nadde olmadanvar olamayacagrna inanrr.Bir ikicil, akhn bir trlr bedenden ayrrlmrs ruh olduluna inanrr. Ruh bedcndc ikametedervc bu ytzden makul olarak bedeniterk cdip bagkabir yerdebulunabilir. Ikicil hcrhangi bir zihinsel hastahgr bir qrrprda 'crngarpmasr'olarak yorumlayabilir, bu kiitri ruhlannbcdendeki hakiniyeti geqicidir ve,kovulabilirler., ikiciller en ktqitk firsatr vakaladrklannda cansz fizikselnesneleri kigilegtirirler, hatta gelale ve bulutlardageytanJar, hayaierlcr gririirlcr. l;. Antey r n , B 8 2d c \ / , , d ' B r krrabr VrcrrersarKa,sthklt .. Olatdht,6r,\rc,l r ( i na n h n l d r r a n c a L b c r i n g ; b :k o y uh i r r , . k 5 iEin_ kesinlikle anlagrlmazdr.llay Bulrirude vc ollu gizenli bir gekildc birbirlerinin bedenine geqrik lcrin i fark ertilcr. Baba, o!lunun neSesini kurnamakiqin oilunun bedenindc okula gitmckzorunda kalrr; bu srradaoglu, babasrntn bedcrnde, acemi kararlanvia nercdcysc babasnru iSini baima noktasrna gctirir. Benzer bir oiaylar dizisi I,.G.rFodehouse taralndan Giilme Gazr'ndakuilanrlm$tr. llu_hikiycr-lcl-lavershoc Kontu ve bir gocukfilm yrldrzr,hirigikdig dokrorukoltuklarrnda anestezi alrrve uyandrklannda birbirlerjnin bcdcnininigifdedirler. Bir kez daha, hikiye valrrrzca ikiciller ','r ,nlrrnlrdr'1 . , , - d I l r \ c . . h o r ' u ny e r l I rr J r . r . a r Ic.rI L.rrJ..rn b c t l . n r n h r r p . r r c r r,r. l m a l a n b r r , c y o n , , . r d r rJ , k , r h r ' J <n J , r l olur da bir qocukoyuncunun bedenindc Lryanabi)irdi) Biiim adamlannrn gogugibi bende bir ikicil dcgilimancak ytaed.e Ka6i*h Olarahve Ciilme Gaztl:cnim igin de eglencclidJr. Paul tiloorn buna Siiylcbir aqrklama gerirecckrir; aydrnbir monisr olmalr a;grenmi$ olsam da, ben de bir tiir hayvanrnr ve bu yiizdcn iqgiidiiselbir ikicil olarak evrim g':qirdim. Gcjzlcrimin arkasrna bir yeriereycrlegmig vc en azrndankurgusalolarak, baqkabirinin beyninegilq edebilenbir 6ea oldLrgu 6kri, entelcknielbir monisr olsakda, benimve digerherkesin iqincderinden i;icmi;tir.Illoom, bilhassai,vicekrigLikqocuklarrn ikicil olmalannn yeri;kinlcre
'-Dit3lid.tcl!!lc!erot.i,l'irrot$trkir?cahrLLdokifjtrtiinh!rrrinJ.vrr.h,_i!,n.,,d,rdd._ nin koiu'hkh rti v{r olnxs olxnL iq,ktanaIitn Bu rtlj(t.f, ij,rlJiIiedMr Suql.rv.vr zrvrnrks v(r, d.ia{nn l3hs0rt.r otat,itn

l)nifl l\iikeDi

173

kryasla daha olasr oldugu iddiasrnr,deneye dayal bir kamtla desteklemigtir. Bu, beyindebir ikicilik elilimi geli$rigifikrini akla getirir ve Bloom'a gdre bu egilim dinselg<iriigleribenimsemekte dogal bir yatkrnlk saglar. Bloom, ayrrca do$uEtan yaradr[ggr olmaya yatkrn oldugumuzudne sii.er. DoBal segilim'sezgisel mantrkla iglemez.' Ozellikle de qocuklarrn,herqeyde bir mesajoldugunu diigiinmesi olasrdrr,rrpkr psikolog Dcborah Kelemanln bir makalesinde bize bildirdiii gibi,'Qocuklar "sezgileri olmayanteistlermidirl"'1'3, Bulutlar 'yagmur iEindir.' Sivri kayalar, 'hayvanlann kendi kcndilerini kagrmas: igin sivridir.'Her $eyebir amag yiiklemeyc teleoloji (erekbilim) denilir. Qocuklar dogu$taoerekbilimcidir ve qogubu srfaundan aslasrynlamaz. Doiuqtan gelenikicilik ve erekbilimuygun kogullaralunda bizi dine uygun halegetirir, npkr rgrkpusulasr tepkileririn giiveleri kazara 'intihara' uygun hale getirmesigibi. DoAu$tankazan an ikiciliginiz, bizi ruhun bedenin biidinleyici bir pargasrolmasr g6rii$iinden ziyade, bedendeikamet eden bir 'ruha' inanmaya hazrrlar.Trpkr bedendenayrrlmrg bir ruhun bedenin <iliimiinden sonra bagka bir yere gitmesininkolayca hayal edilebilmesigibi. Kezakatqrksrzruh tanrmhbir Jlahr gargabuk hayal edebi)irizki bu, katmagrkmaddeden olugmug ve kendini sergileyen bir varhk degil ancak maddedenba$rmsrzca var olmugbir varhktrr. Daha agrkbir gocuksuerekbilim din igin zemin hazrrlar.Efer her geyin dcyigle, bir amacrvarsa bu amaglarkime aittir? ElbettcTanrimndrr. O halde,giivelerinrgrkpusulaqrnrn ipeyararlrgrzrrinsandaki kargrlgI nedir? Dolal segilim atalanmrzrn ve qocuklaflnrn beyinlerindekiikiciligi ve erekbilimi nedenatlklamrStrr? Simdiye dek'dogu$tanikiciller' teorisiyleilgili dngoiiim, basitge, insanlann dogust+ ikicil ve erekbilimci oldulunu vatsaymakl. Ancak bunun Darwinci faydasr ne olabilirdil Diinyadaki varhklann davranSlarr hakkmda bilgi sahibi olmak saS kalmak adrna cinemlidirve dogal seqiliminbcynimizibunu etkili ve hrzl yapacak ;;ekildcbigimlendirmigoldugunu diigiinebiliriz.O haldc ikicillik ve erekbilimin bu yete cgimize vararr dokunmug olabilir mil Bu varsayrmr,filozof Daniel Dennett'in kasrt| durum rabirinden faydalanarak anlayabiliriz. Dennctt, hayvanlar, makinelcr ya da insan gibi varhklarrn davraruglarrnr kavramayave dolayrsryla iinlenr almaya gaLgrrkenbenimsediiimiz'durumlarrn' aydmlatrcrbir iiq yiinlii srnrflandrmasrnr sunmu$tur.r"rrl F'izikscl durum, rasanmsal durum ve kasrth.durum vardrr. Iiziksel durum, prcnsipte daima iglcr giinkii her geyenindesonundafizik kanunlannariayer eder.Ancak nesneleri 6zilcsel durumu kullanarak g6zmek son delecr aglr

174

'fANRl

Yr\Nll.CtSI

kalan bir eylemdir. Karmagrkbir ncsneninharekerli pargalanrun tiim etkilctimlerini hesaplamayagiriEi$miz srrada, daramp hakkrndakikehanetirniz biiynk ihtimalleqok gegortayagrkacakrr. Bir bulapk makinesiya da yayh tiifek gibi gergekten tasarlanrmg bir nesneninCiiziimlenmesi igin, usanm daznrar ekonomik bir kestirmedir. Nesnenin fiziksel <izelliklerini mercek alnna alarak ve tasanmadogrudan gdndermeyaparak nasll hareketedecegini tahmin edebiliriz.Dcnnen'in dedigigibi; Hemenhcmcnherkes bir alarm saatinin dr9krsmrmn en rasgelc kontroliindayanarak ne zamansesgkatacagrdr pilli,giinca kestirebilir. Zemberekli, pirinsdislilerden cnerjili, yaptlmrg vc miiccvher ya da silikonaparatb snslemcli olug ya da bilmeyr olmadrtrnr bilmemek umursarnamarun rinemi yokturi sadecc alarmrr kurulduktan sora sesgkarmal gerckir. iizcrctasarlandgrn bilmek Darwinci doial segilimgergekte tasarlanmamrS olan canllar igin tasanm durumunun bir uyarlamasrna olanak tanrr. Eger kalbin kao pompalamakigin 'tasarland{rnr'farz edersek kalbiaalamakta kestirmebir yol kullanmrpoluruz, Karl Von Frisch anlarda renk algrsrnu incelcnmesineijndcrlik etmigrir (renk kiirii olduklan Ortodoksgiiriigiiniinkargrsrnda) qiinkiigiEeklerin parlak renklerinin allan gekmek iqin 'tasadandrgfifdtitrinmii$tiir. Kullandrf,rm trnak igaretleriyalano yaradrhqqriann bu biiyiik Avustralya| zoologu kendilcrindenmig gibi g<isterrnelerini engellemek amacryladr. Siiylemeyc dahi gerekyoktur ki, Frischtasanm durumunu uygun Darwi-nci gevirmigir. tcrimlerekusursuzca I<a$th &./um bk di4er kra yoldur ve tasalm dwumundan bir gttmlek d+a iistiindiir. Bir varhgrn bir amaqigio tasarlanmadrg ama kendi eylemleriniidare edenmaksathbir alaz oldugu ya da bu ajanr barrndrrdrirkabul edilir. Bir kaplan gdrdiigiin0zdeolasr davranrgrnrkestirrnekte gecikmeseniziyi edersiniz. Molkiillcrinin fiziiine ve bacaklannrn, pengelerininve di5lerinin tasanmrna aldrrmazsrnz.Bu kedi sizi yemcyi amaElamaktadr ve amacrnr gergeklcgtirmek pengelerini igin bacaklarrm, ve diglerini deiigkea vc bccerikli yilntemlerle kullanacakur.Davramgrylailgili ikinci tahmini en hrzl gekildeyapmanrnyolu 6zik ve fizyolojiyi unurup kasttL avlanmayrakla getifmcktir. Tasalm durumunun gergekte tasarlanmamqnesnelerde igeyaradrir gibi tasarlanmrg nesneletde de iSe yaradrgml vurgulamak isterim. Keza kasrth durum kasti, bilingli amaglan olan nesnelerde ctkili oldugu gibi bu iizellikleri barrndrrmayan nesnelerdede etkili olur. Kasrth durumun tehlikeli kogullarda ve qok iinemli sosyal

Dinin Kdkeni

175

kogullardakarar almayrhrzlanduan bfubeyiomekanizmasr olarak sag kalma degeri olmasrbana biiriiniiyle mantrkh gclir. ikiciligin kasrtlt olduSundan isc dogrudafl .durumunzorunlu bir pargasr cminolemayn.Bununiizctinde dr,rrmayacagrm ancakikicrlolarak tarumlanmalarrntn uygunolacegr farkh 6kirlerden triretilccck bir tiir teorideoyola grkarakkasrthdurumun temeliniolugturacakbir kanrt geligtirilcbilir;karmayk sosyal ganlardave Ozellikler;;sr srzrl kasrttanbahsedivorsrkDennee. iQiincii sarf kasrttan (kadrnrn, erkek tarafrndan istenifdiginiD .farkmda olduguna Inanan erkck), dijrdnnci sn l (kadrnrn,-erkek tarahndanistenildiginin farkrndaolduf,unainanan erkegin farkrnda olan kadrn) ve hattd berinc, ,rn4 1kod,n,n, erkek tarahndan.istenildilininfarkrndaoldufrunainanan crkcgin [arkrnda olankadrnigine dogan Kastrngok yiikscksrnrfian $aman.] mrhtemelenkurguyJa srnrrhdu, trpkr MichaelFraynin negeL kirabr -lin The Meid.eki (Teneke Erkekler)hicivleri gibi: Nunopoulos.r, gdzetleyen Rick, onun, Anna'nrn kendisi hakkrndaki dt;iiinceleri anlayarnayan Fiddlingchild,tan iilesiyenefretetti$nden neredeyse cmin oldulunu biliyordu ve Anna da Nina'nrn kcndisinin Nunopoulos'un. bildillerini bildiginibiliyordu...' Ancak bu gibi kurgusal6kir dolambaqLklarrna giilebiliyorolmanuz,belkiie, akrllenmrzrngergek diinyada bagnL olmak iizere dolal olarak ayrkland4r yiiniinde dnemli bir bilgi sunuyordur. - Kasrth durum, en azrndan'tasa.im durumu gibi dii;nk srnrflardasag kalmakta yagamsal iinemi olabilecek ,"rn"ndrn rasarruf.ctirir. Sonuq olarak, dogal segilim beyinleri karrtl durumubir krsayol olarakkulianmak iizcre biqimlendirmigtir. Biz davranrglan bir,im igin ilncmli olan varhklara 6ir amaq yiiilemek b1y.l9lil.olarak programlanmrgzdrr. Bir kez d"hr. p"ut :f* 6room orethkte qocuklann kasrtl durumu benimsemesinrn olasr olduiu. deneysclkarunnr nrnak igioc all. Kirgnk bcbcklcr brr nesnenrnardrndan g*agclcn bagla bir nesneyi gdrdi.iklcrinde, (iirncgin, bilgisayarckranrnda)kasrthbir ajamn etkin bir takibine ettiklerinizannedcr ve varsayrlan Sahitlik ajan takibi siirdirrmeyi durdugunda qaqkrnhklarrnr belliederck bu sanrlarrnr rspar ederl.r. Tasarrm durumu ve kasrtL durum fayialr beyin mckanizmalarrdrr vc sa! kalma iqin gerqekrcn dikkat edilmesi varhklar hakkndaki iinscziye Bcrcken ivme kaz:ndrrrrlar, npkr ytrtrcrhayvanlarya da olasrarkadaplar gibi. Fakat nplr diier byin. .mckanizmalanndaoldugu gibi, bunlar da rikleyebl-lir. ry_ocuKtar ve ttkel Insanlar havakoqullarrna, dalga ve akrntrlara, dii$en kayalara gaye yiiklcrler. Hepimiz makincler konusunda al,nr ScJi yapmaya meyilliyiz. Ozellikle de bizi hayal krrrklgrna ugrett klannda. Birgogumuz BasilFawlty'nin Gourmet Nightibir

't76

IANRIYi\Nll.(;lSI

felakettenkurtarmak igin yola erkng hayati rinem tapryangdrevi srasrndaarabasrnrn anzayapmasrnr hastahkh bir gekilde hatrrlanz. Arabayainsaflrbir uyangeker,iigekadarsayar,ardrndan arabadan iner,elinr bir alag dalr aLr ve krsabir srjregegmesrnin ardrndar arabayr ddver. Hepimiz bunu yaptrk, en azndan bazt anlarda, bir araba degilse de bir bilgisayarla.Justin Barrett, hiperaktif ajan tespit cihaanr HATC akronimiyle bize sunmu$tur,insanlar hiperakti{ bir bigimde ortada hiqbir geyyokken ajanlar iiretir ve bt, asLndadofanrn sadece ilgisiz oldugu bir yerdekciriiltik ya da merhametoldulundan kugkulanmamrza yol aaar. Bazenkendimi bisrklctzincrrigibi cansrz ue marum n".neleiekarsracrmasrzca Lrn beslerken yakalarrm. Cambrrdge\eki FirzwillirmMijze sinde gezelkenmerdivenlerden tdziilmiil ayakkabr bagcrklarryla diiren ve paha biqilmez iig "Qing Dynasty,' vazosu krran bir adamrn dokunakh hikaycsi yakm zamanda [ulaktan kulaga yayrimr;tr: 'Vazolann igine girdi ve hepsi miiyonlarca pargaya "ynldr. Personeloraya geldigindehala agh bir kafl$ aq* orada ciylece orurmug bekliyordu. Herles afallamr5n ve adamrn etrairnda sessizce bek)egiyorlardr. Adam ise bir yandan bagcrklarrnr igaret etmeyi.siirdiiriitor bir yandan da giiylediyordu, .i9te bunlar; strg bapc*lann ." 'ri3t Dinin bir yan iiriin oldulu y6niindeki diger agrklamalar Hinde, Shermer, Boyer,Arran, Bloom,Dennett,Kelemanve diAer birLaq lcigirarafindan cine siiriilmiigtii r. Bilhas.a ilgiqekicibrrolasrhk Dennett tarafrndandile getirilmigrirki bu, dinin mantrksrzhgmrn, beyindeki belirli bir yaprsalrnantrksrz mekanizrnanrn yan iiriinii oldugunu belirtir: Muhtcmelengenetikfaydalarrolan, 69rkolma cgilimimizin. Antropolog Helen FishctNeden AsthOlurueda. romanrik r5k dclilginl ve kesrnlikle z,rrunluegilirrlerlekrvaslanmasrnrn qok giizel izah crmi$rir. Bu konuyubu bakr5 Sereksizligjni agrsryla ele ahn, Bir erkegin bakrgaqrsryla, diyebiliriz ki, tan:drgrkadrnlar arasmdan herhangibir kadrnrn enyakrnrakiplerindcnyriz katdaha hog olmasr inandurcr dcgildir, oysa bu kadrna .agrk oldugunda' onu diierlerinden yiiz kar daha hog olarak tanrmlamasr olasrdrr. Elverigli yaprda oldufumuz fanatik tekeglilige balLirktan ziyade, zrt ycindekibir tiir 'polyamory' daha akrlcrdrr,(Polyamory,karp cinstenbirkaEbireyi ay arda sevilebilecegi inancrdrr, trpkr birgok birgot besreci,kitap veya spor dalrlrn aynr anda tarap q.e$idi, sevilebilmesigibi.) Bir tane qocuk, ebeveyn,kardeg, dfretmen, arkadag ya da ev hayvamndan daha fazlasrnrscvebilmefilrini rnutlulukla onaylanz. Bdyle diitiindngiin0zde,cvlilik aqkrodan bekledigimiz hepten ayncalk kesialikle ve kesinlike esrarenqiz .degilmrdir?Evetbazz umur ederirve batarmaya grrigrigimrz de

Dnrin Kdkcri

177

budur. Bunun bir sebebiolmak zorunoaqu. . !el:n Fisher vc digerleri giistermderdir ki agk olmak beyni egsizdurumlara sokar. Bu durumlar sorr dereceiizgiindiir ve sinirleriizerindeerkin kimyasallarrn (gergektedogal uyugiurucular) rc!rkrenmestyte ortaya Qlkarlar,Evrim psikologlan Helen,la gn noktada hemfkirdirler ki, mannksrz kalp gatptt ttst, orrak ebeveynlif,e olan sadakati garantiye alan ve'biilikte bir cocuk yapmaya yetecek kadaruzunsiiredayanan bir mekanizma olabilir. Uig ki Darwinci bakrgagrsylabu, her tiirlii sebepren rok lufrl 6nirii, iyi bir parmer segmekre <inemlibir erkendir, Arcak sicim brr kez yapridrgrnda (kdtii bir seqirh olsada) ve bir qocukortaya qocuksiinenkesilene $kEgmda,en azrndan kadar bu-segime iyi ve kitrn giinde bagh kalrnak daha iinemlidir. Mannksz din, sahidendc dolal segitim tarafrndan igrk , olmak tgln aytklanmtg mantrkstz beyin mekanizmalannrn bir yan irrijnii olabilir mi? Dinselinanqhig giiphesiz 69rkolmakla aynr karakrerde bu yaprdadrr (ve her ikisi de bagrmhLkyaprcr Drr uyusturucunun erkisidn niteliklerinin gogunu ra$rr). NitropsikiatristJohn Smythies iki tiir dtigkiinltikleetfinlegenfarkir bcyinbiilgeleriarasrndaki belirginfarklaradikkatimizi celer. yine de birkaq benzerlige de delinmigtir: Dinin birqok yiiziiniin bir ydnii de, bir dogaiistiiki$iyc odaklanrnrS {itrneklbnn), pddetliagkve U,in""1. otaiaL bu kiinin ilonlannasijskrilcnderinsaygdrr. insanb.:yan gcniS 6l9ndcbeDcil gcoterimiz vcdcstcl siireqtcriyle gudiiiiir. 'seiilmcnin Daha kcsin bir dcstek dinden kaynaktrur, ve tcNikli bir diinyadakorunmanrn srcakvc rahztlarrcr hisle , daha az ijliim korkusu, zor zamanlarda ediln dualarayiikseklerden gelenyardm vc bcnzcrlcri. Bunun gibi,gercek bir ki$iyc dulrtan romanrik ark (g.netde diger cinsiycftenj diger vc ilgiti kcsindcsrckter iizc;indebo;cr siddcdiyogunlrtmahronaya koyar. Bu duygulardrg.r kitinin simgcleriyle rctikjenebilir; mckruplar, foiogra8ar-vc batta v' krory. znmanrnda oldugu gibj sag br:klcleri. A5rk . . olmahali birfok 6zyolojik erkiyiyan,nda ki bunabir Seririr furn gibi yanmayr 6rnekvercbiliriz.rd., A9 <. olmak ve din arasrndakikryaslamayr199j l4ttnda, dine .ttul:n lir bireyin belirtilerinin,.dahayaygrnolan cinsol ruikuda brrlegenlerin belirtilerinc$a]rrscr diizyde benzediAibi kesfeft ieimde yapnm.Bununbcyin iizerindeagurkuvvetlibi. etki.i ur.d,. ,i b"r, vrrusrennbuDdan laydalanmakrizereevrim gegirmelerrgagrmcr
l.Lq!i:l *"'::1#i |I1*!:i1 :foi3:i' g r*rir 04 Rf,ti.rr Drv*;! Enn.ir!! di.j .kstl@r 'qn rurbdrr:n 'd"-hd .-l-rDdr I tr'Ie'e 5rbn' R D'n{i!'. c'm o',

17A

[.{\ir

YANtt.CtSl

degildir' (Btrada virds ifadesi bir mecazdrrvc dinleri kastcder: makalcmin LaglrTr'Akrl Viiisleri' idi). Avila'h Aziz Tercsa'nrn orgazm etkisindcki giiriigiiniin o kadar kiitii bir gohrcti vardu ki burada yenidcn akrarrlmas pck fayda sailamayacakor. Filozof Anthony Kcnny daha ciddi bir tavrr ve daha nazik ifedelerlc transmutasyonr gizeminc inanmayr bir gekilde becercnlerin Bcrcksinim duydugu tcorik svinci, keodi tecriibclcrinden yola gtkarak dokunakl bir anlaamla paylagr. Roman Karolik papaa unvarumkazanmasrnm ardmdan,Agai Rabbani alniyle ilgili ilk hislcrini gt siideriyle tasvir edcr: AFi RabbaaiAtini'ain irt aylard. b.odc Fr.llF cogkryo hela diin gibi hatrlanm- Norm.ldc agrkenl vc oiskin I'irHylca, eyncal,kh oldugum 6rcnli g6rcvilrli ycrinc gctiieccgimi d(snndGumde yetalan c*ca lcallar. tamamcnaylr vc cpcytrcTccanlaatdrm... Bcni cd fol ctkilcyen, lsa'u bcdcnioc dokunrnek vc bi! papazm lsa'ya olan yakrnl4rydr, Kutsama tiircni gdzlcrimi konugmalannrn ardlndan KusanmrfElmck\cn alamazy'rm, upkr scvdi*iningozlcrininiCin. bakanbir $rk gibi bakrglanmyumuFrdr... Psp.zl,&Inm bu ilk aii' cfi zibnimc, gii(cv istlcame vc nrlck rr|utlulol gtdcri olaret kazndr;Krymctli vc krnlgaa bir histibu,npkruygunsuz bir gibi. cvlilik gcrqcf,iylc soaacrenbir romentil a$ maccrasr Giivcnin $l( pululasr iepkisinin karFlEr g6riiniittc mnnoksE ancak bir o ladar faydal olan, kargt cinsiyctteabir kigiyc amz sadeccbir $iye duyulan agktr- Teklcycn yan iiriiir {mum rtrgrn. uqmamo kaislrg) Ychova'ta (ya da Balire Mer,vem ya da Apar Rabbani ayin cknrgi ya da Allah'a) igk olmak vc bu agkrn motir.t caigi sa('la eylemlcri scrgilemektir. Biyolog Lcwis Volpen, Kahvaladan Once Aln Imhirsc olaral fay'de, yapro mannksrzltkgiitiitijniin bir genellegtirmesi gtiriilcbilecekbir iddiada bulunur. Vurgulamakisedigi, kuvvetlc manoksrz inancm kararsrzt$a karg bir sawnma oldu$uduc 'EScr hayat kurtaran inanglara sadakatle bagh olunmasaydr insan ewiurinio ilk z:manlarrnda bunuo saloncalan olurdu Ornctin, avlanukcn ya & alo devat imal ederkcn fikirlcno siirekli difmdi ciddi bir zarar verirdi.' Wolpcrt'in giiriisunirn iqerifi, eo azrndan bazr kogullar elnnda, manoksrz bir giiriigtc scbat crenin kararsz olmakran daha il oldugtdur, iistclik ycni bolgdar ya da oubakerncler belirli bir dqigimi dcatcklcsc bilc'Agk olma' g6riiginn 6zcl bir durum olatal gdrmek kolaydu ve bu kapsaada, !9olpcn'in 'manoksuhkta Frar' gbrii$iin0, saqmr
'- Errrip r Frb, t .r r{ c Lddi,. a"nfrr

DininK.ikcni

179

dinsel davranrglarrn baqirca cepheletiniaqrklayabilecck bir diler faydaL psikolojik egilim olarat g<irmekoldukga makuldi.ir. {bir drgeryan iiriin) Kitabr ToplumsalEutirr'de, RobertTrivers 1976 senesinde iirettigi kendini kandrrmatiorisinin ayrrnulannagirmigtir: "Kendinikandrrma", gergefibilinglizihinden saklamaktrr ki bu diier insa:rlardan saklamaktar daha iyidir. insan soyunda, gdzlerin, kumaz ierlcmit avu!lafln veboE ukseslcrin kandtrmagirigrninin bilingli ruhhaline eslik eden stresi isaret edcbilecgini onaylafl z. Kandrrma eylcmmden bilingsiz hale geJerek, hilekir kimsebu iEarederi gi;zlemcisinden saklar. Bciylece kandrrmaya eglikeden sjnirlilikhali olnaksz.rn, bu kimse istedigi kadaryalan sityteyebitir. AntropologLionei Ti ger lyimserlik: UmudunBiyolojisi'nd,e l>etzer bir ifadekullamr. Az <ince degindigimjz yaprcr manrrksrzllrnsrnrfrna baglantr Triver'in paragrafrnda'algrsal savunma, ile saglanmr$tlr: insanlarrn bilingli oiara k gdrmek isredikle.i gdrmelcriyl 9yi ilsili bir egilim vardrr. Abarnsrz bir tanrmta,insanlar gaSngrmlar olurnsuz olan feyieri gr;rmek regnqt nk eekrken, olunlu etki brrakanlarr yiikselen bir huur hissiyle gdriirler. Mesela,endip gaglgtrran kelineler,isrer biryin kiiisel geqmipinden isterdeneyim dayal tahrifdolay$ryla, ilk kez kavrannalafl nln i;ncesinde azami gerekririi. agrklamalar Bunun dinin hiisniikuruntusuyla olan iiigkisini hecelemck gerekmez. Dinin tesadiifibir yan iiriin oldugugenelreorisi(faydahbir peyinteklerpesi) savunmayr i5tedigimbir teoridir. Aynnt ar qe$it gegit,karmagrkve tart$ [d]r. Ornek verirken .saf gocuk, teorimi genel 'yan iriin'teorilerinin bir remsilcisi olarak kullanmaya devamedecegim. Bu teori (gocukbeyni,,saSlam sebcplerden dtiirii, akrl'viriisleri' enfeksiyonlann: kargr savunmasrzdrr) eksikmig izlenimi brakacaktrr. Akrllan savunmasrz olabilir ancak nedenpa viriise kargr degil de bu viriise karg savurmasjzdrr? Bazr viriisler savunmasz zihinlere bulagmakta rjzellikle mi uzmandrrlar? Neden 'enfeksiyon'din olarak beliriyor da bagkabir pey olarak belirmiyor? Bu bagkabir geylegunu ima etmek istiyorum; gocuk beynine blrla$an safsatamnbelirii bir gegidinin rinemi yoktur. Bir kez bulagtrgrnda safsatanrn gegidiher ne olursa oisun qocuk biiyiiyecekve ayn: safsata bir sonrakineslede buiagacakot. Frazer'inAbm Dal'r gjbi antropolojikbjr etnr,sagma insani inanglann qegitliligikonusunda bizi gaqkrna qevirir. insanlar bir

180

I,\NRI \';\Nll-Clsl

kiilnirii bir kcz bcnimscdiklcrindc bu ki.iltiirii siirdiirmekte rsrar edcr. geligtirirve farkhlagrnrlar ki bu bir bakrmabiyololik evrimi anrmsatnraktadrr. Yine de Frazcrbazrgenelprcnsiplerke;fctmiqtir. 'homcoparik mescla biiyii-' Bunagdrcbiiyiilervct srmlaretkilcmci bazr sembolik yiinlcrin: hedcflediklcrigcrgck diinya nesnelcrinin ddiinq al'r. Acr sonuqlardofuran bir diger iirnek ise, toz halinr getirilcn gergedanboynuzunun afrodizyak ozellikleri taqrdrfrna inanrlmasrdrr.Baltan a$ag! sagma olan bu efsanc, gergedanrr ilcri gclir. trovnuzunun erckte olmug bir penisebenzcmesinden 'Homoeopatik biiyiiniin' alabildiginc yaygrnolnasr savunrnasrz bririiniiylc tcsadiiEolmadtgrama beyinlcrebulaganbu sagmalrgrn kc1fi bir safsataoldu$u 6krini uyandrrrr mcrak Dogal segiliminfaaliyetlcriyle ilgili olLrpolmadrgrnr ilgi etmek agrsrndanbiyoloiik benzetmeoinbir degerlendirmesi qekicidir.Bazrfikirler gerqektcn gekici,degerliveyabazrpsikolojik yayrlma kontrsundadigcr egilimlere uyumlu olmalarr saycsindc, likirlerdcn iistiin miidiir? Vc bu tlpkr dogal segilimincanlrlardaki gekliylcdolanrn le evrimebir agrklama sunrnasgibi, g<lrdiigilmriz giirccl dinlcrin nitcliklcrinin bir agrklamar olabilir mi? Burad:rki 'degcrli'sdzcngiiniin yalnrzcasag kalma vc yayrlma kabiliyetiyie ilgili olduir.rnubilmek iinemlidir. Dcgerli olarak nitelcndirilenbir olumlu hir dcfer yargrs: 6krLn,insanolarak gunrr duyabileccf,imiz hak ettigi siiylenmez. Bir evrimscliirncgin herhangibir doSalsegiliminetkisindc ohnasr zorunlu degildir. Bi.vologlar,bir genin bir niifus igindc yayrlabilmesi bir gcn olmasrnm igin iyi bir gcn degilama gansL bilc ycrerii oldugunlr bilirlcr. Buna genctik siiriiklcnme deriz. Benzergdreudeki dofial scgiliminbr.rrada nc kadar iincmli oldul;u tarrrgmaLdr. Ancak artrk, molekiilcr generilin meghur rarafsrz tcorisi genfqc;lqndekabui cdilmektedir. Egcr bir gcn kendisiyic fark tarafsrzdrrrc rrpatrpaynrerkideki bagkabir tipe Ciiniigiiyorsa, scgilimbu iki gcn arasrndan bir scgimyapamaz.Bununla berabcr. istaristikcilerinnesiller iizcrindeniirnckleme hatasr dediklerivle. bu detjigimeugrartu$yeni yapr doial olarak gen havuzundaki gerqekbir seviycde orijinal yaprornyerini alabilir. Bu, molcki-rlcr evrirnseldegigimdir (biitiin organizmalanndiinyasrndaherhangi isrtinliige hiqbir ser bir degigimgoriilmescbile.) Ayrtca scqilimsel giistcrmeyen bir evrimseldegiEimdirborglu olmayanetkinlik Genetik siiriiklenmenin k0ltiirel cEdegeri, dinin evrimini inandrrrcr bir aklmrzdan geqirirken giiz ardr edcmeyecegimiz yarr yolla geqirir Dil bryolojiL hrr evrrm ve evrirnrr \Cenckrir. yiinii xdrcssiz gijriinii. ki bu adcta geligigiizelbir gidigattrr. Dil, gencrigin asrrlar zerfirrda yavag yava$dcfigcn kiiltiirel bir benzeriylc sonraki nesillere devrolurra ki qc;itli cvrimselagamalar

Dr'rin Knki

181

kargrlkl anlagmazLga varanakadar.Dilevriminin bir krsmrnrn bir tnr doBal segilimin etkisi altrnda olrnasrolasrdrralcak bu iddia qok inandrncrdefildir. Agagdakisatrrlarda bu gibi baz.r giiriiqlerin dildeki ilnemli akunlaranasd getirdigini agrklayacagrm, trpkr edziim Ingifizcedc15 vc 18. Yiiz,yrllar araondaccreyat edcaBiiyiih Jntii DegiSimi gibi. Ancak biiylesi iglevselbir varsayrm, incelcdigimiz konulerrrteoguouo aq <lamasr igin gerckli degtldir- DiliD geneldc gclitigiizelgenedksiriiklcomenin kiilriirel etdegeriylc cvrimlettigi olasrg<iriinmcktedir. Avtupa'mn qesitlibitlgclerindeLatince dih, Ispaoyolca, Portekizce, italyanca, Fransuca, Romence ve bu dillerin gegitlilehgelerinc siriiklcnmitrir. Bu evrimsetdegigikliklerinycrcl avantaila(ya da 'scgilim baskrlannr' yanstmgrnr s6yleyemeyiz. Sannm dinlcr trpkr dillerde oldugu gibi, gayer keyfi baglangrdardan,9u an g<izlcmlemckte oldulumuz SaFtrct l\'c bazen tehlikeli) diizeideki Cetitlilik zenainliAini olu$turmava elverigli bir Fli$ig0zcllikle cvrim gcairmigrir. Ayru zamanda, insanpsikolojisinin remclrckdizeliginin c$ligindeki bir rnr dogal sc{rlrm da bunu bir pargr erkilemi5 olabilrrqiinkii Iarkl dinlcrin apagk ortak 6zellikleri vardrr.Orneginbirqok din, objektif olarak manuksrz ancak tiznlolarak albenili bir ilke 6gretir ki buna gi;rc kigiliklerimizbedensel ijliimiin ardrndansagkalrrlar. Oliimsij;lik 6kri sa$kalmak ve yayrlmakta qok baganldr qiinkii hiisniikuruntu saglar- Ve hiisniikuruoru dnerhlidir eiinkii insan psikolojisinde, tnancraarzuylarenklendirilmcsi gibi neredeyse cvrensclbir elilim Oyle gtjriiniitor ki dinin fogu iizeltli, sadecekcndisinin vc insanoglunun eodigelerini karglayanifadelerininsa! kalmasrna )'ardrmct olmaya uygundur, Bu uvgunluk .akrll tasarrmcr' tarahndanmr meydana gctirilmigriryoksadogalseEilim mu? Ccvap mubtemlen her ikisidir. Tasarrnkonusunda. dindar <inderlcr dinin sai kalmasrna yardrmcrolan aldatmacalan etraflrcaifade etrncLtc bir hayli yctcneklidirler.Marrin Luthcr, mantgrn dinin en dncmll diigmaruolduglndan habcrdar& vc srk srk dinin tehlikelcrini dilc gctirdi: 'lnancrn sahip oldugu en biiyiik diigman mantrktrr; dini konulann yardunrnaasla ko;maz ancak ilahi takrrddarlacnindc sonundasavaflr vc Tanridan dogan her5cye kdqiimserbir tavrrla yaklagu.'t"al ar't.". 'Her kim bir Hrristiyanolmak istcrse.akhnrn grizlerini oymahdrr.' Vc aynca: 'Mantrk tiim Hrristiyanlarda tiikelmii olmall.' Luther, bir inanon sagmagilriiglcrine mrntrklr bir hava katarak bu inancr destcklemekte hiq zorluk qekmezdi. Ancat bu iyiligi onun ya de herhangibir bagkasrnrn rasarlama. zorunlu degildir.Bu inanqbirti.ir (genctikolmayan dogal scqilin c ) geli5mig olabilir ve bu durumdaLuther,tasaruncr def,ilamarna:rc,. etkisinin uyamk bir giizlemcisi olur.

18?_

yANri,crsl r.ANRr

Cclcnek.cl Darwjncr gen scqilimin,n.dini brr yan . u.un otrrak meyd.rnr(rka.an psikoloirkegilimleriayrkladrgr dii$ilniilebilse de, aynnrrlariizerindeetkisi aqrkdegildir. Nlteki;, teorisini bu aynntrlarlailiqkilendireieksek, genicri lir 1.ii:.::qilim dcit kijltiircL cpdelerleriniincelemeliyiz.Acaba diller mime,ler gibi kigiselcizelliklcrden mi qrkagelmigtirl

SATiN OT QUNXUMEMI]'LERIN4IN UZERINDE YURUYORSLI}.I D i ni meseIelerde ki gerCe klik, temekizcesiiregelmiS bit fikirdenbaskabir Sey de{ildir OSCARITILDE
llu bdliim qu g6z1cm sonucuyla baglar;Darwirrcidolal segilirnbir ru rL i n d u l rs rr z h rh rar.U l -.r o f lx k c j T c l l i t s r n i . r , l a I y r k l a m r y , c . r g . din sbi) bl iil,11.n ( r u r l r \ rb i . i a y d o, r I h y o r , , l m a l J r r , {,'t.}c'J aksitakdirde siiregelemezdi. I_akinLru favdanrnbireyinsagkalmasr ya da iireme bagansryla ilgili olmasrgcrekmcmcktir. Gitrangnmi.iz ii^rc. nczlc virirqnnL n' l l ( r c rayda*o r ., r n s a n l , r , r a , r n J i kb si c a iu h c r h r tr a h r r : r z l r gh rc nr lcrdeligin ra r r n i r k , -d i i z c y da c. r k l a m r l r , r . , tlstclik faydalananrngcnler olmasr da gcrckmoz_ n".lrongi Oi, koplti?yc: aynr vazifeyJgririlr. Genler yalnrzcakopyalayriilann cn aqk cirnekleridir. Dlger adaylar isc, bilgisayai vjrn.slcri vc kiihtuel milas 6leleri ue bu b6l miin konusu olan mcme,lerdir. Flg er nicmc'lcri anlamak istiyorsak, oncc dogal segilimin tam . olaraknas i$ledigini birazdahayakrndan incolcmeliyiz. En genel haiiyle, dogal seqilim alternarif kopyalayrcrlar araslndanbir seqim yapmak zorundadrr.Bir kopyalayrcr,hatah veya 'degitmi$'kopyalarrarasrndan kendisininbirebir kopyalarrnr iircten_bir. parqa kodlanmrq biigidir. Bu, Darwinci agrklama l\ . opyalar:n H.rckfirrr ' ; r k , r r u d u rK buili,irJe I k"p,at.iy.crlar. r u p v a l r n m d i r c , rlk ada- \drj. :lre.narik f ,pyalay crl.r a ( " r pr .j1) rc:rhTlila$rlrr. lJLr e,r rcncl :crl,l,.n:.,yh tlor,:l ,r,,ilimci.r r ' r ' r ( ' r p k o l y s h i r c r g c n d r .v e g , . r , a y r s z n r . r l l c r b o y u n c r , i . r n c r h i r z r t r a nk . . i r rd u g r L : l u l t,..rr p r a l - r n r r1 ,,.g,niylcmrlbi . , nf rcori.rnib I r N A ' d r rM n : r l . i : c o r p u : ur., o k ,g c n l c r d o . li:gu t g i t . ii 5 c y c n 6 , b r .g . r r c k k " P y a l a ) r .rj r l i i l r u r c l r a k l i rb g c , c r r r i r r ltuguLan-dr:rallr. Men e lerrn r,rcr In( mcr g.n lcr;r ) r I In b;nzJ,lc.i {),rr'L,c
i b,, r Jth t h.! n, ! ! !l,tt i. m" ;,i. - - . . v _ , . . ." " r ,
'fn ' /na''' l,n -\.h

Dininliiikeni

183

oldufunu iddia etmiyorum, genlerlene kadar bcnzer olurlarsa, memeteorisi o kadar bagarrlr olur ve bu bdlimiin amaq mcmc reolisinin dzel bir durum olan dinde igc yarayrp yaramadrgrnr sorguhmakhr. Gendiinyasrnda, kopyalamadaki nadir hatalar(degi$imlcr), bir genhavuzununherhangibir geninaltcrna rif degitken lerini (allcl genler: tiirde; kromozomlarda,bir gcninfarkh kigisel iizelliklcrden sorumlu iki alternarif formundan birisi) barrndrrdrlrndancmin olmamrzrsailar vc bu nedenlcbu gcnlcrin birbirlcrivlc rckaber ettikleri s<iylcnebilir.Rekabctin amacr nedir? Rekaber, bu allcl gcnler takrmrna aitolanbelirlibirkromozomsalycr ya da'gczcnck' igindir. Ve nas rekabet ederlcr?Dogrudan bir molckiiller arasr garprgma olmasada vekiletcn bir garprEmadan bahscdebiliriz. VeLillcr,genlerin'fenotipscliizcllikle dir' (kahtrmsal drggciriiniig); bacakuzunluguya da post rengigibi: GcnLcrin g6riiniimii aynnlrlr olarak anatomi, fzyoloji, biyokimya ya da davranr;la aq'*lan:r. Bir Bcnin akrbeti gcnclde pe5 pepeiqinde baflndgr bcdcnlcrle ilgilidir, Ru bedenleri ne itlqiide crkilcdigi, gen havuzunda saf' kalmaolasrhklannr gcn havuzundaki beiirlcr. Nesillcr ilcrledikqe, fcnotipik irzelliklcrininetkilerinegoregcnlerinfrekanslarr arrar ya Ilu durummeme'lerdc degeEcrli olabilirmi?Kromozomlirr, gcz-eneklcr, ailellcr ya da cinsel birle5imlcrin kargrlrf,r agrkga olmadrgrndanbir bakrma gcnlcrdenfarkhdrriar- Mcmc havuzu gen havuzu.a kryasla daha plansrzvc daha diizcnsizdir- Yinc dc, bir rnemehavuzunu dile gerirmekpek saqmadcfildir, ki bu havuzdakiayrrnnlt memc'lcrin. alternatifmemc'lerinrckabcrc dayal erkilcgimlerinin bir sonucu olarak'frckanslarr' degigebilir. llazr insaniar gegitli temcllere dayanatak memc'scl agrklamalSrakary qrkarlar ki bu durr.:m gcneldc rncmc'lcriu 'Dritiiniiylc gcnlcr gibi ohnadrgl gerqcgindcn kayoaklanrr.Bir geuin kesin fiziksel dogasr ardk bilinirken (bir dizi DNA) memc'lcrin dogasr bilinmerncktcdir vc farkh mcmc bilimcilcr bir fiziksel loziimdcn digerirc geqerek birbirlerinin akhnr karrgnnrlar. \'{emc'ler yalnrzca beyinde mi bulunur? Ya da, rirnclin belirli bir giirin her kigrt kopyasr ya da elektronik kopvasrna nc'mc rleniiebilir mi? Avrrcagcnlcrkesindo[rulukta kopyalamrancak egermcme'lerdc kopyalanryorsa, bu giiphclibir dogruluk dcgil midir] Mcme'icrin bu siiz.iimona sorunlarr abartrlmaktadrr. In miihim itiraz, Meme'lcrin Darrvinci kopvalayrcrlar gibi isle,vcmeyccek krdar yetcrsiz dogrulukta kop;.alanryor oldugu 'de!igim iddiasdrr. Kugkugundan kaynaklamrki, e[cr hcr nesildeki oranr'yiiksck ise,Darwinci scgilimmcmehavuzundakifrckansrna

184

t,{NRt yANll.ctsl

erki edemedenmeme deligerek kendi kendini yok eder. Ancak bu sorur yaorlrrcrdu. Geng bir grrala tjzel b; beceriyiii$rermeye qal6an llrr malangoz ustasrnr hayal edin ya da rarib dncesineail bir tagyonrucuyu.Egetglrak ustasrrun her el hareketinidoprulukla rckrarlarsa,Meme'nin usra, qrrak akranmrnurbirkai ,nesil. boyuncahig d%igmediginigiirmeyi beklersiniz. Ancak eibetteki grrak.herel harekctini dogrulukla tekrarlamayacaktu. eiinkii bu komik kagacaktrr. Buaun yerine,ustasrnrn qahgugr ulagmaya amac, dikkare alacak ve bunu taklit edecektjr.cerekrigi kidir: gckiq derbesi rygulayrp,qiviyi grkrnrr qekrlde gakacaJ<n lapmayacal< ve bu darbclerinsayrsr muhrcmeien ustasrnrn dcrbelcrivle esLt olmayacaklr.5rn:rs*sayrdakitalliteden,ncsillere hiqdegigmcden gegebilen raklitlcrigre bugibikuralldrdrri uygulamorun ayflnr,lar,n,n brreydcnbireye ve durumdan duruma farklrhl. gostermesinrn iinemiyokrur.Ormede kullanrlan dikigsrilleri, halaidi;giimleri ya da bat( agtan,origamininkigrl karlama modelleri,g<imlekqrli ve marangozluktafayda| piif noktaiarr:bunlann hepsigergekten bazr esaslanndansadelegtirilerek srmrsrz sayrdrttaklir iesile hic deiigmeden aktanlabilir. Aynnular bireysel iize iklere dayalr olarak zamanlakaybolup gidebilir ancak konunun dzii herhangi bir degi$iklige ug(amadannesildenncsilegegerve br, mern"-g"in bcnzegiminin iglemesi iqinycrerde artar. SusanBlackmore'nin Meme Makinesi isimli kitabrndaki dnsdziimde.bir Qin yelkenlrsiyapmaya larayan origami yontcmrnden bahsermitrim. Bu, oruz iki kadamr {ra da bcnzerit iglcmi gerekriren oldukqa kangrk bir rariftir. Sonuq. {qin yelkenlisij ho$ bir cisjmdir ve 'embriyolojisini, (tasan apmala ) belirten .iiq ara agamada <iyle(ismen,.katadaran', .iki kapakh kutu've 'giam.iskeleti bir embriyo zarrnrn ). Tiim bu iglembanagergekten gekif degiptirirkenblastula'dangaltrula'ya ve neurula.ya geqisint anrmsatrr(katlanma ve gukur yaratma safhalan).ein yeikenlisi yapmayrbabamdangocuk yaglardayken iglcnmistim. Babam ise yine ayur yaSlardayken bu becerisini yaol okulda edinmig.Onun zamanrnda, bir okul mridiresi sayesinde baglayan ein yelkenlisi grlgtnlt$ okrrla upkr bir kzamrk salgrnr gibi yayrlmrg ve ardrndan yine opkr bir lgzamrk salgrru gibi ortadan kavbolmug.yirmi altr y sonra, mijdirenin aynlmaurn ijzeriaden onca yl gegmigti ki,6en dc aynrokula yazrldrm. Modayrrekrarba$arrrrnleyire ba5ka.h r krzamrksalgrnr gibi ),ayrldr vc yine kalhold,r.Bu gibr iigretiiebilir bccerilerinsalgrnbir hasralk gibi yayrlabilmesiSize memedkiletmenin kesin dogruluguylailgili tinemli bir 6krr verir. 1920'lerdebabamrn kuglrndan Eocuklannyapagr yelkenlilerle, l9501erdebenim ku$af,mrnvapngryelkcnliler arasrnda genel <izellikler agrsrndan bir fark olmadrgrndan eminolabrlirsiniz.

1)iri'rIiiiinr;

185

$u dcneyle bu fenoneni daha sistematik bigimde qocukoyunu Qinli Fiskos'un (AmerikaL inceleyebiliriz: qocuklar avm oyunaTelefon diyorlarr) bir uyarlamasr. Daha 6l1ce hiq Qinli yclkenlisi yapmamrqiki yiiz kigiyi ahn ve bu kigileri onar kigilik rakrmlar halinde yirmiye ayrln. Bu ylrmi takrmrn liderlcrini bir masanrn etrafrnaqairnn ve onlaraQin YelkeniyapmayruygulamaL olarak d$recin. Ardrndan bu liderlerkendi rakrmlanndanbir:ikinci kigiye, digerleri gdrmeyccekgekiLde, yine uyBulamaholarak Qin Yclkenlyapmasrnr ogretsjn. Sonraher iklnci 'kupak'k19i, kendi takmrndaki bir iigrincuki$iyebunu dgretsin ve bu iglemher takrmrn onuncubireyinekadar devametsin.Yaprlan tiim,velkenleri alrn vc sonradan,'apacaglntz konrrol igin iiz-erlcrine hangi ta[rma ve hangi'kutaga' ait olduklaflnr ycrlesririn. belirten rakamlar (bunu yapma,vL Bu deneyi ben heniiz gcrgeklegtirmcdim istcrim)ama sonuglar hakkrnda oLdukga giiglii rahninlerimvar. Tahrninime gdre, bu yirmi ra)trmrnhepsi bu beceriyi onuncu uycierine kadar geqirmeyibagaramayacaktr ancak kayda deger sayrda takrm bunu bagaracakhr. Takrmlannbazriannda haralar gelecektir: mcydana belki dezincirdekizayf bir halka, yrinergedeki gok Onemlibir adrmrunuracak gelel herkesarnr ve ardrndan hataya diiqccektir. Belki de takLm .1 nolu 'katamarana' ltadar gelecck ama hemenardrndan bocalayacak. Bclki de takLm13'nn 'iki 'qizim sekizinci iiyesi kapaklL kutu've lskclcti'nde bir 'def,igim' yaratacakve bu takrmrndokuzuncu ve onuncunyesidegiqrriS tiirn kopyalayacak. beceriyionuncu kugagaba;arrlr $imdi, bu takrmlardao bir gekildeaktaran takrm i<;inilerde bir tahmin yepscaglm. Dler yelkenlileri'kugaklanna' griresrralarsanrz, kugak sayrsrnda sistematikbir kalite bozuklugugdremezsiniz Diger tarafta , eger h6r ydnden aynr ar'naaktanlan beceriolarak origami degil de yelkenlinin bir esAiziai kopyalamak oldulu bir dencyyapmak isterseniz, 1. KLrgaktan 10. Kugagakadar 'sag kalan' rirncfin do$rulugunda kesinLiklc sistematik saptarsrnrz. bozutmalar DeneyineskizUyarlamasnda, trim 10. Ku5akeskizler 1. Kugakeskizlerle baz kiiqiik benzeriik lergiisterecektir. Ve her takrm iginde, sonraki kugaklara dogrr-rilerlerken benzerlik, diizensiz bir istikrarhlkla bozulacaklrr. Deneyinorigami uyariamasrnda, bunun aksine,hatalar ya hep ya hiq olacaktrr: bunlar 'dijiral' degigimlerdir. Bir takrmhatayapmadrgrnda onuncukugakyelkenii ortalamada,beginci nc daha kcjtri, ,vada birinci kuqakyelkenliden nedahaiyi olacakrrr;ya da kugaklardan birindebir 'degi$im'orfa)'a qrkacakve hataLkugagrn p;eien arkasrndan kugaklarrn tiim gabalarr qiinkri baptanaqagr fiyaskoolacaktr takipliler bu degigimigenelde

186

TANRI \',\NII-CISI

baf,l:Lkladcvamenidrler. Bn iki beceriarasrndaki <inemli fark nedir?Origami beccrisi aynk cylem serilerindcnoluEur,bu eylemlcrinher tirisinin kcndi iginde yerinc getirilrncsi basitrir. Qogunlukla iglcmler gciyledir, 'her iki tatafr ortaya dogm katiayrn.'Belirli bir takrm iiycsi adrmr gereeklegtirebilir beccriksizcc ama her ne olursa olsun takrmrn bir sonraki ii),esininnc itetncye QdltsacaEr ^erktrr.Origami adrmlarr 'kigiscl standanlaqnrmadu.'Onlarr 'diiital' yapan da igte budur. Marangoz ustasr6rncgimdeki gibidir, ki rsrann tahtadaki givi qekigdarbelerininavrrnnlanmdikkatealmaksrzrn kafasrm diirndiiz ctme gaycsigrrair iqin gok nenir, Bir origami tarifinin belirli bir adrmltuya dogu ya da yanir$6grcnirsiniz.Eskiz becerisi,bunun aksine,analog bir bcccridir.LlcrkcsbaqarLir olabilir ancak bazrlarr bir eskizi digerlerinc gcire daha dogru olarak kopyalar vc hig kimse kusursuzca kopyala,vamez. Kopyamn do$rtrlu$l harcanan zamanve iizen miktarrna bagldrr ve bunlar siirekli olarak degiEen niceLklcrdir. Ustelik bazr ta-kim iiyeleri dogrudan kopyalamak yerineeskizairncginigiizcllegirir ve 'geligtirir.' Kclimeler (cn azrndan bilindiklcrinde) trpkr origami iqlen eri gibi 'kigisel standa.tla$qlmadrr.' Orijinal Qinli Iriskos (Kulaktan oyununda KulaSa) ilk gocukakhndan bir hikAycadrya da bir ifade gcqirir ve bir sonraki gocL:kran bunu iiqiincij EocuSa aktarmasrnr ister ve bu silsilc devamcder. E$cr ciimle vcya ifade aln ycdi kelimedenoluguyor vc ttim gocuklann ana dilinde ise, on kugakboyuncadcgiqmeden sai kalmasrigin gans var demcktir. Egcr ahglmadrk bir yabancr dildense,qocuklar kelimc keiime tekrarlamaktanziyadcfonetik olarak iirnek almayazorutludur vc bu ileti saf kalamaz. Kugaklarboyunca bozulma irrneli eskizde oldugu gibidir ve degigecektir. ilcrinin qocuklann anr dilindc bir anlarmvarsave'ailel' ya da'fcnotip' gibi atgrlmadrk kclimeler ieermiyorsa, kalrr. ycrine, sag Seslerifonetik olaraktaklitetmek her qocuk hcr kelimeyisnrrh bir kelimehaznesinin <ifielcri olarak ayrn cdccekvc avru kelimcyi apklayacaktrr (segim),iistclik gocuklar arasr gcgiSolurken kclimelcr bnyiik ihtimallc farkL aksanlarla telaffuzcdilmcsiaeragmen. Yazrl Iisan dakigisel standartlagormadrr qrinkii kagrt iiz-erindeki krv.rmhgiz,giler, ayrrnnlardahcr ne kadar farkh olursaolsunlarsonuoian bir alfabedcn ediniiirlcr, mcsela26 alfabeharflik bir Meme'lerin kiSiselstandarrlagtrrma iglemincbagh olarak baz-en oldukga kesin dogruluk sergileyebilmesimeme gcn kaynaklanan baa yavgrn itirazlan karSrlamaya benzcgiminden ycrcrlidir. Nasrl olursa olsun, meme rconsinin csas gaycsi geligiminin bu baglangg zamanlarrnda, Warson-Crick gcneri$iyle ca dcgerdekianlagrlr bir medeniyctreorisidcsteklemck iqin defildir.

DrDi. (iikc]]i

187

Mcme'leri savunmaktailk amacrm,ashnda,genin tck Darwinci aqrklama oldngu izJenimine bir karfl atek yapmaktr;Betcil Cenia yay4rg;bir izlenim. PeterRichcrsonvc Rotren Boyd'un. .meme' kelimcsininbenimsenmemcsi igin sebepler sulrnalannave bu ifade yerine'knltiircl def, igkenler' yellemelerinc ifadesini ragmerLtizenli ve degerlikitaplarr Not by Qenes Alone \sadece Genler Sayesinde Degil) ile konunun onemini vurgularlar.StephenShennan rn Genler, Meme'br ue itaankh Tariii, Boyd ve Richerson,rn daha iince yazdrklan miiker;;:tel kit^p Medeuiyet ue Eurimscl Sii/ec'ten esinlenmi5ti. Memeleri ele alan diger kitap iirneklerr Robert Aunger'in Ele&rriAMefte, Kare'Disrin'inBgncil Meme ve Richard Brodic'nin AA,l Virr)s:,l-: Modern Mene Bilimi,dir. Ancak memeteorisinidigerlerine kryasladaha ileri tagryan Mem Makinesj isimli kitabryla SusanBlackmore,dur.Beyinlerle dolu bir diin;ayr ve bu beyinleri iggalermekiqin itigip kakrpan mcnre lerr clelrlarca ga;zlnd canlandlnr {yr da digerhazncya d: nakil hatlannr, bilgisayarlatya da radyo frekansbantlan gibi.) llir gen havuzundaki genlerde oldugugibr.hiikum siirecek m1mc.ler, l.cndilcrinikopyalamakra iyi olanla. olacaktrr.Bunun sebcbi, apkr iiliimsiizliik meme'sinin bazr insanlafl acrkca cezbetmesi gibi, baparrlkopyalenan mcmc'lcrjn kcnditiCinien brr,!ckicilik kazanmrg olmalaldrr. Ya da bu sebep,meme hawzunda qoktan sayrcafazlala;mrgdiger mcme'lcrin varhgrndageligccek olmalarr olabilir- Bu, karmaqrkmeme'lerya da ,memcpleksleri, tlofurur. Meme'lerdc, oldulu gibi. bcnzegimin genctikk.rynalrna drincrcl
OIr anlam CIr<arabtltrrz_

DaLa aqrklayrcr bir anlatrmsunmakiqln gcnleribjrbjrinden bagrmszcahareketeden izole birimler olarak djioiindiim. Ancak clbette.birbirlcrindcn bagrmsu dcgildirlcr vc hu durr.rm kcndini iki yolla bclli cder. llkin, gcnlerdogrusalbir uyum igcrisindcolan kromozomlardr vc bciylclikie, kugaklarboyuncayol ahrkenbitigik kromozomsalyerleri iqgaletmiqdiger gcnlerine6li6ndc yol alrrlar. Biz doktorlar bu riir bir bagjanlya eklent dcrii ve bu konuyu daha fazla uzarmayacalrm qiinkii meme'lcrinkromozomlarr,alicl genlcriya da cinselbirlegimleri yoktur. Gcnlcrinbafrmsrzolmadrlr diier giiriig gcnetikbaglanodan gok farkhdrrve bu noktadasailair bir memcrikbcnzcSrm vrrdrr. tsudurumLmhriyolojiylc ilsil,airL, bu generikten tamamen farkldrr (bu unsurs,k "rk yanLg anlagrlrr). Bcdenlerfcnoripik mozaikpa4;alardan olu;an ,vap-bozlar degildir, her pargada fark| bir gcnin payr vardrr. Gcnler arasrnda;a da anatomi vcya davranr5 birimleri arasurda birebir benzesmc yokrur. Cenler, bir hedenisonuqlandrran gchSrm,el srirr4lcrin progrrmlama'rnda yiizlercc drg,cr gcnlc.iy birlrgi yaparlar, rrpkr b ycmeklesonlancnag4rlksiirccrndckj iS birl;gi vapan tanf

188

f.\NIll l ANll_cl5l

kelimeleri gibi. Tarifin her kelimesi yemegin farkh lokmalanna tekabiil etmez. Demek ki genler bedenleriinga etmek igin knmeleairler . ve bu, embiryololinin en iincmli prensrplcnnden biridir. DoAal seqrlrmin gcn ktimeleriru, alrcrnaritkimclcr arasrndaki bir inr grup seqiLmiyle desrekledigini s<iylemek caziptir.Bu gapktnlrkrLr. rsegen havuzundakr drgergcnlerrno,latnnabuyik :*:::i: :r"l olr ootumunuotu$turdugu ve bu orramdahcr genin allcl geni karl,srnda ugradrgrdrr. Crinki hc! gen diger gcnlcrin .scejlime vanrgtnda, Da$aoit otmak lzere ayrklanrr lkr bu drgerleri r.le alrr igbirligiyapangen kimeleri ,u yuziincqrkar. 'otla ayrktanm$rrr) Duraaaptantrbrr ckonomidcn pazarycri bcnzeri Cok bagrmsrz btr durum vardu. Bu pazarda bir lasap ve brr ckmekgiiqin yer vardr. belki de.bir pmdan rmalacqrst igin kiiqirkbir bo$luk.'Bu *".:g + ekmek(i + gamdan imalargrsr girkctineyardrmda :t1y bulunan bir merkczi plancrya sahipolmakranfarkhdrr.drjri.inmez Drrct tarahDdan birle$ririlen, i$birligiyapan kiimeler g<iriigu dinsel memcter ve t$teyr$tenni anlamamrz konusunda baz alacalrmrz bir temcldirFarkhtiirdcngen kiimclerr larkll gcn havuzlarrnda orrara . qlkar, Erobur gen havuzlao. av belrrleme algrsr organlarrnr, au yakalamapenfelerrni, Liipek diqlerini, cr sindirimrenzimlerini programtayan genlcrive diger birgok farkL gcni icerir. hcr een digerlcriyle iq birligi yapmakuzeremrikemmeice ayarLdrr. Diier y"l:"1,. ",:!u... q.l havuzlarrnda, karsrJrkh uyun u qeritti ;en sefltcnnrn brrbtrteflytedayantsmalarr destcklenir.Brr gcnin renolrPlnrnr oldgg! tiiriin gcvresiyle uygunlugu y<indnde .a]: clcstcklendtBi hkrinc kujaLlaflmtz aginadrr: q<il, ,rrmanhkalan ra & bunun,Fibi_ Buradabelinmckistedigim husus.bu g.nin ayn, zamanoa.kcrol gen havuTundaki .ligcrgenlerle ol;n uyumunun . da,dcsreklenmesidir, t,toburbir genoroburbir gcn hrvuzunda eag Katamaz ve orobu! bir gende bir erobr.rr havuzda. Bir geninuzun vadcli bakrgagrsryla, riirlerin gen havuzu(cinseliiretim ile kangan u",l.n'9:o kar$a-n gn serisi)her genin irbirligi kapasitsryle aylKtandtgt gencok .bdlgryi olu$rurur.Memc havuzlan gen havlrzladna gtire daha diizcnsiz ve yaprsrz olsa da, hala 1ir .qcvresinin' mcmepleksteki her-meme'nin dnemlibir pargasr olan Dlr mcmchavuzundan bahscdcbiliriz Bir memcplcks, sa! kalmakrabaparrh olrnalarrzorunlu . otmasa da,.mcmeplek"rel,r digcr iiyelcrin arasrn,Ja ba5arryl.r srg kalan b;r meme'lerserisrdrr. Orceki krsrmda dil evrrrninin aynnrrlafimn bir tiir dogal segilimle destel.lendigindenemin belirtmilnm.varsayrmrma gtiredrl evrimi geligigi.izel :!."9'q't,l, olr suruktenmeytc htkijm suriiyordu. Bazl irnlii ve dnsiizlerin

Dili. Lokcni

r89

digerlerine nazarandaghk arazidedaha bagarrh olduf,u ve bu 'Iibet viiz-den Isvigre, vc Anr l)agr lehEelerinin ripik scslcrihalini
almalan, diger bazrseslcrinisc srkormanlardafrsrldamaya uygun olduklarrndanPigmcvc Amazondillerinin karakreristiqiolduklarr g<irugii oldukqa mantkLdrr.Ancak dilin dolal segitimiyle ilgili verdigimiirnek {Biiyiik UnliilerinDegigimi'nin iglcvscl bir aqrklamasr oJmah teorisi) ayrutiirden degildir.Bundanziyade,kargrlkl uyum iqcrisindeki memcplekslcre uy!m saglayan rneme'lerle ilgilidir.ilk dncc bilinmeyen ncdenlerlcbir iinlii dcligtirildi; bclki dc sevilen )a da gtclii bir birey tallit edildi. itrneSinispanyolcapeltek konuSma tarznrn iddia edilcn kiikeninde oldugu gibi. Biiviik Unlii Degigiminin nasrl bagladrgrnr fazla <inemsememek gerekir: Lru teoriye giile, bir iinliiniin deligmesiylebirlikre belirsizligi ozaltmakiein, diger iinliilcr dc srrasryla degiqmelidir vc bu agama a;ama dcvarneder. Siirecinbu ikinci adrmrnda, memc,lervarolan memchavuzlanmngegmigine dayaholarak ayrklanrrve dolayrsryla karg rkh u)-umlumeme'lerden olugan,venibir mcmeplcks geli5ir. En sonunda mcmetik din teorisindenbahscdecek kadar bilgiliyiz. Baa dinscl giiriiglcr, npkr bazrgenlergibi, sah yararhk sayesindc sriregclir.Bu meme'lcr qevrelerindeki diger mcme'leri dikkate almaksrzrnherhangibir mcme havuzundasa! kalabilir. l$u qok onemli konuyu yinelemeliFmti lararhk' siiT_ciigiiniin 'havrvda sa! buradaki anlamr sadece kalma beccrisidir.'Bundan baSka bir hiikm0 yoktur.) Bazrdinsel giirii$ler isemcmchavuzundaki savrca fazlalagmrp diger memc'lerleuyumluluklarrndaniitiirii, bir memepleksin pargasr olarak sa! kalrrlar. Agagrdakikrsmi lisrcde, salt'yararirk'olduklarr iqinya da varolan ,r'a memepleksle uyumtu olduklan iqin sa! kalmalarr miimkiin olabilcn dinsel mcmc'ler
O?dilktensonra yaqamaya devarnedccksiniz. [.ger saya$ta tehit diigrscniz, cnnrin bilhassa sahnne bil bdlnmijne gideceksinizve burada yctmig iki bakircyle kevif (arasks'n'z{zalnlLb.rkirclcrin hat'nr bir dnsdnun.) Ki6rler, ki'turba?lar rc din dqiyrrcnlc, otdurdlmclidn tya da cezalandrfllmaldr!,orncgin siirgrin edip, ailelcriylc gdrii:meleri engellenerck.) Tanrinrn ynce mcziycdcrincinan- Egc. inancrnrnbocaladrerm hisscdercen,bunu onarmak igh srkr 9ah9 'e 'n"nqs,rl[,n konusonda yardrm crmcsi iein Tan.''va yatvar. tpascai,ln Riski'ndcn bahstdcrkcn 9u ruha{ sandan hahrcnnisrim ki Tann'nm bizdcn rck isrcdigi sadeccin:nrn:l"trr. O an bunu bir. tdaf,rk olarak oitel.mirsrrL Sirndiys etimizdc somut bir aqflame var.) iman (kanrarr- inarg) bir crdcndir. inanclarrnrz kanna rrc

190

'fANnt )'ANlt.ctst
kadar kargrgclirse,o tiiqiide erdemlisini?dir. MantEa ve ka la gerek duymadan, gergcktentuhaf, dayanaks[ ve kadamlmaz bir gcye inanmayr becercn dstat ioanchlar itzellikle eok iyi itdiilendilileceklerdir llerkes, harra dinset inanglan olmayanlar dahi, bu lsratlara isternsiz v sorgusuz bir riaycrlcazamiseviyede *yer duymaLdr (bunu Boliim |de gitrdnk) Baa geylcr vardrr ki (Kutsal 0glemc, ddniignrn, _esrarngiz cisimle5rnegibi) bunlan anlamaytll,ttacln natft. Bnhrdan bitixi bile anlamaya qakrrndytft, tiink;i bu gititi/h esldlelgizligihe aa r lerebilir. Bunlara gizern dberck tat hirl otmann yo ;r,tl

6{enin. Hot mnzik, sanat ve yaadar dinsct6killcrin kopyalanmrs simgeleridir.l

Yukandaki listede bazr baghklarrn biiyiik olasrlrkla mutlak sag kalma deiederi vardrr ve herhangi bir memepleksiginde geligeceklerdir.Ancak, genlcrde oldugu gibi, bair meme'ler sadece diger meme'lerinuygun zemininedayah olarak sag kalrr I'c alternatif memcpleksle.inonaya gkmasrna iincillnti eder. lki farklr din iki farkir memepleksolarak goriilebilir. Belki de islanr ctobur bir gen bilegimine,Budizm ise otobur bir bilesime Lcnzcmekrrdir. Brrrlnin, heranlamda, digerbir drnden daha.iyi. olmadrgr g6.ii$u gibi ctobur genlerde otobur genlerden daha,iyi, legrldrr. l3u rrir_.linscl mcmclerin sag kalmak iqin herhangi bir :io$kvz uyguntuktannrn olmaetart degildir; bununla birlikte,air rldulhrr drnrndiger meme lerininarasrnda geliSmck anlamrnda rvidirler ancak di$cr dinlcrin meme'lerininarasrnda aynr baSarryr gristercmezler. Bu drnegegdre, Roman KatolikliAi ve islam isrer rstemcz ayrrk bireylertarafindan tasarlanmrg degildirancakaynr mernepleksl;l diier meme'lerinin arasrndageligmigmeme,lerin, alternatjfkoleksiyonlar:olarak bag:msrzca ewimiepmiplerdir. Diizcnli dinler halkiar tarafrndan diizenlenmiErir: papazlar, prskoposlar. hahamlar, imamlrr ve Averullahlar. en."[, tra"ron Lurherrle ilgili defindigimkonuyarekrard<inersek, bu drnlcrin insanlar tarafindan tasarlandrgr ve ifade edildigi anlamha gelmez. Dinler niifuz sahibi bireylerin yararrna kull"r,rl-,s u" irzerlerindc oynama yaprlm4olsa da, kuvvctlemuhrcmeldir ki hcr dinin aynnrrl yaprsrbiiyiik iilgiidc bilingsizevrim tarafrndan gekillenmigtir.Dinlerin hrz! evrimi ve uyu5mazhgrna aqrklama sunmaktagok agr kalan genetikdogal seqilimle degil. Sdtlerriler
l6;i.i,r".ili"
v4mr$urnlr hki,{ddJlsD'b(lr.n+(r\.)rn.hJicarncrkv.in"rt d,ii,t.rr.ici.! s\r rkntrcc v, rrt,r. L Adhdr. (r r T-i.ri{,d nlr b,tin.l d*dn,, rc,,-a-. "" .,Dk.,i,r;,, krD4,k. kop) rrlDrryr ,,dj|rn. r-DtrIJ t nrntdr crJr,!, "t,-l go-,,1,.;,.O","r,"i."i,1 8dRdah|.I'ntrh dr b.g.n''r.v.bilnv. Luohnnrdl'ndr qod ::'.fi:1fl::i:lii5:1.."'cN

.a*

"hrlrd trr.r..t$rd.hru! h\rir.dikl,,rn. eorar?r n2h..rr.

D||rinKdkc,ri

191

$rgmda,gcnetik dogal segiliminrolii, beyni, beynintercihlerinive egilimlerin) k:rrprlamakrul donanrm platformu ve alt sevi)esiltem (donanlm, vazrhmt yrzr|m1,ki bunlarmemetik secilimin zeminini olun!nI. Bu zeminbelirlendi!inde. bir tiir mcmetik dogalscqilim belirli dinlerin ayrrnrrl evrimlerine akla yakrn bir aqrklama sunabilirmig gibr gdrlnuyor. Bir din evrimininjlk asamaiarrntja. Jinin bir duzen kazanmasrndan 6nce,sade ve kolav m"me.l.r insan psikolojisinedayah evrensel gekiciliklerininavantajrylasa! kalrrlar. Tam bu noktr.da,dinselmemeteorisi vc dinin psikoloiii yan iiriin tconsi ijniifit, Sonraki agamalar, din diizenli.arrrnirh 'e (eyi olarakdigerdinlerden farkhbir hal aldrgrnda, memelleks tcorisiyle yeterli diizeyde masaya yannlabilir; karphkJr uyumh.r mcmcler kiimesi. Bu, papazlar ve di!crleritarafrndan kasrr r:rhrif ilave roliinii diskalifiyeetmcz.Dinler biiyiik olasrhkla,en azrndan krsmen, zekice rasarlanmrglardrr, trpkr sanat tarzr ve modalarr 8ror. Kendi bnriinliign igindc hemenhemenzekicetasarlanmrs 'r.lir t rncal s:nrom bu bir isrisnadrr. bir diger din Scientolog lcorik olarak tasarlanmrybir diger ada. din, Mormonizm'dir. JosephSmith, Mormonizm'in girigimci,yalancrmucidi, ramamcn rcDibir kutsaikirap oparlamakigin elindengeleni ardrna koymaz; N,lormonKitabr, baqtanagag sahtebir Amerikan tarihi anlatrr vc hnstan a$agr sahrchir nn vedinciyrizyrl ingrlizcesiyle yazrlmrlrrr. Hilbuki Mormonizm on dokuzr-rncu yiizy da iiretildikren sonra evrim ggirmeycbaglamrqtr ve 9u anda Amerika,nrn en itibarlt dinlcrindenbiri halinc geldi;aslnda en hrzl gcliten din oldugunda rsraredilir ve hatta bagkanadaylafinrn scgimkonugmalarrna konu olur. Qogu din evrirn gcgirir. Hangi dinscl evrim tcorisini bcnimscrsckbenimseyelim, dogru kogullar altrnCa,dinsel evrim siirecininginrocr hrzrnr yetcrliliktc olmaldrr. $imdi agrhlarabilccck bunun bir <irnegini incelevclim.

Kancorur-nrr
Bria.n'n Hayatt'nda,MontyPythonrakrmrnrn dogruanladgrbirEok gcydenbirisi, yeni bir dinsel rutLunun hareketcgegcbil,neltek; olaganiistir hrzrydr. Neredcysebir geccde tiircycbilil ve sonra kiiltiiriin iqine girer ki hurada endipcvcrici diizcydc baskrn bir rol oynayacakur.Pasi6kMelanezyave Yeni Ginc ,kargoknkleri'
''. K,nd', bJffin rulqlbr bh'i,o,u h\lrrlnqrrinr.l!.Fsil,.rchni!1,'hirctd dtdtrsunu swrrtr rc tet?,d. I Rof, riubhlm LrDt.ndxr 5{,m..{t6ry

192

t-,\NRt)' ANil.CISI

gerqek hayatral er bilindik drnegi te$kil edcrler. Bu kiiltlerin bazrlarmrnbiitiin gegmigi,baglangrgtan bitiqe kadar, hafrzalara kazrnmrgtrr. Krikenieri giiveni)ircedofn:lanmamrgisa inancrnrn aksine, oLaylarrn akrgrmn tamamrrun gdzlerimizin huzuruna serildiginigozlemliyoruz(ve bu haldebile, gcirecelimiz iizere,bazr ayrrntrlar artrk ortadan kaybolmugtur.)Hrristiyanltk inancrnrn ncredeyse kesin, qok benzer bir yolla bagladrgrnve baglangqra aynryiiksek hrzdayayrldfrm diigiinmemek eldedegil. Kargokiiltleri konusnnda en bilirkigi olarak David Attcnborough'u tayin ettim ve kendlsi Cenretin Aral,rgr isimli kitabrnrbana epey igtenliklesundu. Sundugubir model, on dokuzuncu yiizyrldaki ilk kliltlerden, lkinci Diinya SavaSfnrn bitiminde geli5enen iinliilerine kadar trim kiiltler iqin geqcrlidir. Oyie g6rnoiiyor ki her hikiyede ada haiklarr,adalarrnr iitiia eden beyaz giiqmenlerin srnrrsrzvarlrkiarL altrnda eziliyorlar, buna yijneticiler,askerletve misyonerlerdAhil. Bu insanlar bir ihtimal Arthur C.Clarke\n Ugiincii ilkesi'nin kurbanlandrrki buna [icjliim 'Yeterli diizeydeilcrlemigherhangi 2'de deginmiqtim: bir teknoloii biiyiiden ayrrt edilemez.' Ada haiklarr beyazadamrntadrmgrkardLgr rnucizelerin hiq birini kendisinin riretmediginifark ctti. E;yalar tamir edilmeleri gcrektilinde bagka yerleregdnderliiyorduve venileri gemiler ve daha sonralarrugaklarla'kargo' olarak gelmeye devamediyordu. Iteyazadamrnbir py iircffjgi ya da ramir etrigi hie gijriilmemjtd ve fa1'dah ashnda i9 olarak nitelendirilebilecek hiqbir 9eyyaparmyordu beyaz adam (bir masanrn arkasrndaoturup kigrt kangtrrmak belii ki bir tiir dini ijzveriydi.) O halde'kargo'da dogaitstii bir kavnaktangeliyor olmahydr.Ve sanki bunu onaylarcasrna, bevaz adamlaryalnrzcaayinselseremoni olarak delerlendirilebilecek bir tak:m eylemlersergiledi: Uztrn direkleri retlerl sabiclediler; kurulafln {rkt: parlayan iizcrinc oturupbir $eyler dinlcdiler veruhafgnriiltiiler yaprp bogdurcasrna grkardar; yerelhalkr birbirininaynr sesler kryafedcr giymeye ikna eftilerve onlar ba yukau bir aiagl uygun:drm yiiriirtiiler;ki bundan dahagereksiz bir ulrag nrc$rek neredeyse inrkansrzdrr. Ve akabinde yerli halk gizemin cevabrn resadiifcn buldu.Beyaz adambu anlamsrz e)'lemler, yalri ayinlerikuila arak ranrrlaflbu kargoLan ikna ediyordn. Egeryerlihalk karsoisliyorsa, sdndermcye
o halde ofllar da aynt ieyi yapmalydr.

ki, benzerkargokiiltler, hem cografik hem de kllltiirel Qarprcrdrr olarak birbirinden oldukga uzak adalarda,bagrmsrzce ti.ireoigtir.

I)i'tin Kiikcli

193

David Aacnborough arrlatrnayagiiyle devam cdiyor Antropologlar Yeni Kaledonya'daiki, Solomons'dadiin, Fiit'dc ditn, Vanuatu'daycdivc Yenicirc'dccllinin iistiiodc farkh salgn oldulunu saptadrlar.Qosu bi. digcrindn ba&rnsE ve baltanrrsrzdr. Bu inarl9lano gof,unda, vabiy giinn geldilinde belirli bir Mesih kargoyuBetilccckti.

genelinsanpsikolojisinintck bir hcdeftebirlegirici iizelligini akla getlriyor. Vanuatu'daki Tanna isimli bir adada ccrcyan eden iinlii bir kiih (bu ada 1980 yrlndan sonra Vanuaru olaral brlinrr) hala gegerlililini yitirmeminir. Bu knh John Frum adlr bir mesih figiiriinde yunlaflr. Rcsmi hiiliimet kaytlanndaki John Frum belgeleri sadece l940yrina kadargeriyegr'der ancakb<iylcsr giincel bu etsanede dahi,bu $ahsrn gergekren yapyrpyagamadr$rnrn yanltr qok net degildir. Bir efsanedeki tanrmrnagiire, bu adam tiz sesli, kra boylu ve krr saqhbirisidir vc parlak diilmelcri olao bir palto giyer.Tuhaf kehanederde bulunur ve yerli halkr misyonerlereiargr diigman etmeyi hedcfle.. Scinuste,diinyaya ikinci kez gelecegi ve yamnda ciimert bir kargo gerirecegi s6ziinii vererek, atal;r diyanna giig eder. Vahiy giiriiiiindc bir .biiyiik felaker' de vardrr; Daglar diimdiiz olacak ve vadiler dolacakf yaghlarzindelikledne tckrar kavugacak, hastahklaryok olacak;beyazadam bir daha hig diinmemek. iizere adadan siirgiin cdilecck ve bu iiylcsine zengin igerikli bir kargo olacak ki her yerli her istedigincsahip olacaki Yercl y<inetim iqin daha cndige verici olan isc, John Frum'un ikinci geligindeyeni bir para sisremigctircceli ve bu paralann dT.crinde hindisranccvlzi figiirii bulunajaErkchaneriMe buluninas'ydt. Bu y$zden herkes bcyaz adamrn yaydrgr paralardan kurtulmaLydr.B<iylece, 1941'defirtrnalrbir para harcama ciimbii5ii baggtisterdi;insanlargalgmayrdurdurdu ve ada ekonomisi ciddi bigimde yara aldr, Koloni bagkanlarr bu akrmrn elebaglarrnr tutuklam ancaLkiiltiin oniinii kesmck adrnahigbir gcyyapamadrlar ve misyon kiliselerive de okullafl siikunercbiinindii. K$a siire sonra, ycni bir kiilt geligrivc buna gd.e John Fluft Amcrika'mn Kralydr- Bu sc{er Amerikan askerleri adaya hErr grbi yeri$tive ne lansrn ki bu askerlerarasrndaadahlar eibi garibanolmayan siyabadamlarda vardr: Bu siyahada-arlar upkrbeyaz gibi kargoaqrsrndan adamtar
' &nh ,or & bFlt ,Hd hdi do&r Er:.:t F: E !n .,:! E rp. d.iba*.,s! b.tslr io$ ,Lt, r: d4unt(! b.rt bilosrlil. l,E 'nLtu h.r6:^s btr r4l u ,ib! &rultu oL nI {16 d|E r(.n.LrnJuns vcD'ikoroji ronLfl.t B{ .drh r(o uzui &n. onc mrvon.rl.d(,loluwu.

Birqok balrmsz aacak benzcr kiilriio bagtm$zca kiik salmasr,

t94

Tl\tu

y:\NlLGlSt

varhkhlardr.'t'axra adasrnr bnyiik brr cofku ftrrrnasr saftfi. Vrhiy giinnnrincti kula&ndaydr.citriiniire bakdrsa hc.kes .lohn r.rum'un geligiiqin hazrrtanryordu, Lidcrlcrdcn birisi I"hn r'unr'un AmcrikaJrn u(il,tr , yJcili tc Ecleccgini yuzlcrcr adam dtrgrn incbrlcc(qi kdquk hrr haraalanr yapDlakiein adanrnofiasrrtlaki qrtdlk araziyt temizlemeyc koyuld!.

Bu kngiik havaalanr bambudanimal cdilmig bir kontrol kulesiylc idarccdiliyor, havatra6k kontrolorleri'tahtadan, sahte kulakLkiar talryordu.'Pisnc John !rum'un uqagrtu inmeyc ccztrctmek fisrc (asarlanmr; rqro dekorvrzifcsi g<ircn sahre ugklar bile vardr. 1950'de, geng David AttenboroughJohn Frum knltiinii mercekahma almak iEin yanrnabir kameraman alarak (Gcoffrey N,lr:lliBan) Tanna'ya ulalmak iizcre denizeagrldr.Bu inanca ait birqokhulgueldeerrilcrvc sonolarak yiiksck rahip Namba"isimli hrr,idarhta rrnrSUIa r. Namb:rs VcsihJohnkiiltiincoldulgarSirrrydr !r h.rnaonunla dijrenii,,lrr:rli.rrdlosalesindc gdrir5riigr,nii iJjrl (Johna drr ohn) bu rrdyo. belielckrriktcllcrryrc ::rv',rdu. levrili bir taShkadrndan ibdrerrr. KacJrn rranra gegiyor ve anlamsrz, abuk subuk s<izlc'r ediyordu ki bunlarr Namf,asJohn l;rum,un siizleri olarak tcrciimc ediyordu. Nambas i\ncnborouqh,un kendisini grirmcyc gcldrginionccdcnbildiginir,Jdia cdiyorduqdnknJohn l'rum bunu ona'radvodan' ilcrmi$ti.Attcnborough.raduovu, gormc,ritalcp enr ancik (sebcp Ui, *, .",^1, adsrcrilmcden) atdr.Konuyu dcEilrirdivc Nambas'a John l:rurn,ubrz7.rgdtiip gdrmedigisordu: Nrmh:r b.a5rnr rlinqbir gckrlde mltay:rak o,r:r).vcrri.,Bcn onu {0} s6mck,' 'Pckinasrl gririinuyorl' Namb,rs parmagryla bcni diirttij.sana bcnzenrek. Beyaz srrrA!h. lJzuir boyluadan. tlzrrnzamandrrGijncyAnerika;da

Bu.rlcray dahaiincebahsctigim krsaboylubir adam JohnFrum'un olduguhilgisryle qeligiyor. Fivrim geqrren efscnclcr isrcbcj*lcdir. Frum'un doncc(.gi giiniin Jnfn rarihi l.5 . Subarolacagrn^ Inanrlryordu anca_k yrl bilnmir.ordu.Iler yrLn lf $ubat.in<Ja lium taraftarlanonu hol karplamakigin bir dinscl scrr:moni ,Juzcnliyorlardr. John grmdilikdiinmemr$iancak ccsarerleri hrq. krrlmadr. AttenboroughSamisimli bir knlt mcrakhsryla da sohbci
etml$: 'Faknr Saln, John'un sdylcdjgi kargonun gcti5 rarihinin

Dirin t iilcni iistiindentam on dokuz y ge9ti.Sijzvrdi vc s6zverdi ama kargo hala gelmcdi-On dokuz y beklemkiqin eok uzun bir snredcgil mil' Sam yerc bakftayr kesri ve gdzlerini bana dikri. .[ger sen I 'run gclmcsr iqin iki brn y,t bektcvebjlyorsan ve o geln'yorsa. o haldebende Johniginon dokuzyrldanfazla bcklcyebrliflm.'

19s

Robcrt Buckman'rnkirah Tann Olmadan da lyi (hqlg Otabitir rziyiz?.Bir John Frum havarisininyukandakine bcnzer, takdirc tayan brr cevap yap$trmastnr aktanr. Bu ahnoda bahsi gcacn krgi, David.Anenboroug'tan yaklagrkkrrk yrl sonra ,daya giien KanadaLbir eazetccidirKrafigeve PrensPhilip bijlAeyi7974 yrlnda ziyarct cttilcr ve Prensdahz sonradan ilahla5rrnlar.rk John l'orum hcnzcribrr kiiltiin dogmasrna neden oldu (yineliyorumki din cvrimindc aynntrlann ne kadar hrzh degi9ebildigine taork oluyoruz.) Prcns, beyaz denizri rjniformasriizerindc ctkileyici bir sembol olan ve rnylii_bir baqlk takan yakrgrkhbir adamdrrve herhalde 5agrrtrcr deiildir ki,_IGalige'nin aksine,srrf bu yiizdenyiiceltilmiEtir.Ayrrca bu kiiltiirdcki bir ada halkrnrn diti bir tannca{ benimsemcsi oldukgagiiqtiir. Gnney Pasifik kargokiiltlerinin iizcriode ok durmak lstemiyorum.Aocak dinlerin neredcyse bir higten tiiremelerinin gagdap, kusursuzbir <irneBini temsilctmekteler. Dinlcrin k6kcniyle ilgili genel olarak drjrt ders vetirler ve bunlara burada ijzeilc deginecegim. Ilk ders, bir inancrntirremektekiinamlmaz hrzrdrr. Ikrnci ders, kayoakianma siirccioin izlerinin iistiinii 6rrmekrcki htzdrr. John Frum gergektenyagamrg olsaydr, ha{rzalarclada canl kalr;dr. Oysa bu kadar yakrn geqmigteki bir olasrtrkradahi, vagyrp yaqamadrgr kesin degildir. UEiincii ders farktr adalarda bcnzcrkiiltlerin balrmsrzcaortaya gkmasrndankaynaklanrr. llu benzerlikler iizerinedrizenlibirqahgma bizeinsanpsikoloiisive dine durarhlgyla ilgih bilgilersunabrlrr. Diirdiincl jers. kareokilrl*r benzerdir. yalnrzca birbirlerine def,ilaynr zamandae"kl Jinlcrc de. Di.inyagenelinde yaygrnoian Hrristiyanhkve diger eski <linler biiyi.ik bir ihtimalle trpkr John Frum'un kiltri gibi yerel ktiltler olarak bagladrlar. yahudi Bilimlcri Dogrusu, Oxford Universitcsi l)rofcs<iril CezaVermes gibi bilim adrmlarr, Isa'nrn o zamanlarda Filistin'deonaya grkanbirqok karizmatik Ggiitlertlen(hopagiden bedenve krgilik) yalmzcabir tanesioldugunr:ve bu biilgedcbenzer birgokefsane dolagtrgrru "bylerler. Bu kiilrlerrnbiiynk go!unlugu giiniimiizdekaybolmugtur. Bu bakr5 agrsryla, geriyekalan tek inang bugrin yiiz ynze gcldigimizdir. Ve yiizyrllar a'rldrkga, srircgclen

196

r.\NRr yAr,\tLClSr

cvrimlelmcmctik scarlim, ubi cf,crbu yorum hogunuza giniyse karma$rksrsreme diini.isccckrir (ya da bundan ziyade.birbirindcn uzaklagan dizisrnc.) Karma.sk sistem giiniimijTd. -torunsistcmlcr diinyanrn biiyiik bir biiliimnnde egemcndir.Haile Seiassie, Ftlvis lrcslcy ve PrcrsesDiana gibi gagdag karizmatik figi.irlcrin6lumlcrr kultlefln hrzh )rikscliti vc ardrndangelen mcmcrik devrirrr incclemckadrnafarkL frrsatlaryaratmaktadrr. Dinlcrin kdkeni hakkrnda riim siiylemek istcdigimbunlardr, rabi 10. bdliimde, dinin karsrladrtr psikoloiik .g-creksinimlcr ba$l'grnrn alEnda grrcukJuk fcnomcni .hayali arkadagtan. bahscdcrkeo yincleyeccgim ksa dzet haric. Anlak$ ktjkhrinin gencldc dine bagl oldugu diisnniilirr ve . Itrr sonrakr..bOliimdc bu gdrii$ii sorgulamaknryetindcyim. ispar ctmck istcdiBim varsayrmrmahlakrn kiikeninin dc bagl bagina Dar-winci sorgulamanrn birkonusu olma olasrlgrdrr.$<iyle bir soru sormugtuk, Dinin Darwrnci bakrg agrsryla suregelmc sctebinediri U haldc aynr "oruyu ahrak igin de sorabiliriz. Ashndaahlakrn buyrik olasrhk)a d,ndcnJaha eskibir gegmiqi vardrr.Din uzerinc tart$trkcn soruyu geri qekip,ycnidcnifade etmemizgibi, ahlakrn da bagkabir gcyinyan iiriinii olarak diiriiniilebileccgiii gcirecegiz.

BOLUM 6

Ahlakrn Kokeni: Neden lyiyiz?

Diirya'daki honumumuzpek tuhaf. Her birimiz, sebebini bilmeden buray kuaca ziyaret edcriz ancak giiriincn o ki bazlanmtz igin bunn ihhi bir anaa uar. Oysa giindelik bayaan bakq agsryh bir def erlendirm e yaprhrsagerge ktea bildigimiz bir pcy uar: insan difer insanlar ugruna hurada;elbette,hiz gtliimsemeyi ve ii kalpli olmayr en brcmli de(erler sayarak mrtlu ohbilenbr i7iz.

Argr.nrErNslnlN

200

I NITI Y.\NILGISI

Dindar iosanlann gogu, din olmadan tlir insanrn degil iyi birisi olmasr, iyi birisi olmaya gerck duymasrnur bile diiSiinnlmesinin zor olduguru stiylerler.Bu b<tlnmde bu ve buna benzersorulara aq&lamagetireccgim. Nc kcitiidiir kibu tarzgiiphcler bir adrrndaha ileri giderek gekil deligtirir ve bazrdindadan, inaoqlannaig.irak ctmcycn kigilere karg iifke niibtleri geqinecck kadar etki_lcr. Bu 6nernli bir kontdw gnnkii ahlaki kuatlar gcncldeahlakla gergck bir ilipkisi bulunmayan farkh konular iizerindc bclirlenmigdinsel tutumlarrn arkasurda gizlidir. Evrim ogrelisinc kar$tl& biiyiik oralda cvrimin kendisiyle,vcyahut bilimsel herhangi bir gcyle alakasrzdrrfakat kargrrlrk ahlaki ttfke ile ccsaret bulmaktajrrBarbaraFbrrestve Paul Gross'un,YaradtbtqntnTrutu At: AAdl, Tasann'u Kesicj Silalzr isin i kitabmda garpro bigimde ag{ia vuruldulu grbi bu durum naif bir 'cger qocuklala maymundan geldif,imizi itgrcti$en, bir maymun gibi davranrrlar'dan .akrll rasanm'igin uygulanan gizligudii olankarmatrk.kama'strareiisincr Kaoeruzanlr. Okuyucularrmdangok sayrdamcktup altrtm.l Bunlann qoiu bir hayli dostga, bazrlan yardrmo ve eleqtirel,kiigiik bir qirkin ve hara ahlaksrzcadrr. krsmrysa Ve birkag istisna d6rnda en girkinlcrinin hcpsi, s<iyledigim iEin kusuruma bakmayrn ama dindar kiqilerden gelea mekruplardr. HristiyanLgr kairii emellerine alet crmcnin bu canl iirnekleri gcneldettrristiyanLgrndir,smanr olarak giiriilurlcr. Ige sizc bir iirnck, areizmi sai.unan sam;mi ve etkili bir frlm The God Who Wa.rr't There (Orada Olmavan Tanrr)'nrnyaz:n ve y6nctmcniBrian Flcmming'eIntcmct yoluyla giinderilmigbir mektup.t'rallemming'e g6nderilcnbu mcktubun b4slF'Biz Kahkaha Atarkcn Scn yan've tarihi 2l Arahk 200.5. ftiyle diyor: (:ok ccsuroldugunahis giiphc yok. Elime bir brgakatrp sni deLikdctik ctrnekisterdimvc organlNfln gijziiniin dniindcyrc sagrlfken grlLklal atardrm. seving 8ir giin, bcnimvc bcnimgibi olandigcrlcrioin bunabcnzer cylcn er scrSilcmekrcn haz dnyacag"J'tz kuBal bir sakEn fitilini atctlcmkiir.resiL Tam bu noktada, mektubu yazanphs geqde olsa kullaodrgrdilin Huistiyanhkla bafdaEmad6rnr fark ederekdaha 5cfkatli bir tavrr sergilerr Ana Tann, bizr iurikam&n sabntl'ap vc sirjtr sib,lcr tfin de dua ctmcyi d8nder.
' 4 a:fi' rnEjri t*.da. skerl Di6..t bnirEr rdtrL' {trDt.n.n r y6i y.Edlrq vFn Ar l| T:im .*s,intl. politil tr brrrl btr lhrrd pLd iL do/un,fiD$tu ; Un'.udur r{' hrkl.m.,li4itu s. Lf ryhrr vc(od*in !rd:r q.k .ob-

.,\hlakrn Kitlcn;:Ncdcn Iyiyiz? Ancak bu gefkatikrsa siirer: TANRT'run saDr vereccgicazarunbeoim kailanacaBm cezadanbin kat daha kittii olacagr bilmek i{imi rahadadyor. En gtucli dc, ramarmyla habersjz oldugun tiim brr gnnahlann itin sonsuza kadrr ACl qEKECEK olman.Tanr"nrngazabr merhamer ermeyecekrir. Yine dc umar n brgak gergekleri kenrige dayanmadan kavrarsrn. iyi NOELLERII: Not: SEn ve senin gibilerinc gibiac ar beklcdigi hakkrnda gergekten dc en ufak bn fikriniz yok... Tanrryagiiki.irlr olsunki lizin yerinizdc dcgilim.

2O1

IlahiyatErdiig0nceninbiraz dcgigerek bdylesinediiSman tavular iiretebilmesininhakikaten kafa kanq'trnooldulunu diiginnrnmlste Ditdet KurtuluS Yahf lFreedom From Religion Foundationl taraindan yayrnlanan,kilise ve dcvletin anayasalaynmrna karn (faikligc kar$) barrqsever micadeleler veret lieethought -foda1 (Cagda$Ozgiir Dnsnnce) dergisinin ediriiriirnn mektup argivinden bir iirnek (bir pargasansiirlenmig hali): lvlerhabaa$agi* peynir diitkiinleri. Biz Hrristiyanlar, ni.ifusun yfter cle CogunluFolaraksiz kendinibilmczlcrc artaru.Kilisevedevlet ayrrmr diyebir qey OLAMAZ vc siz kn6rlerbu savagr kaybcdcccksiniz... Bunun pcynirle ne ilgisi verl Atkadaglarrmbunun lTisconsin eyaletininkcitii p<ihrctli serbest 6kir anlayryylailgili olabilecegini siiylediler (Vakfrn cvi vc mandrra sanayisininmerkezi) ancak clbcttc trundan daha fazlasrolmasrgerekrnez mil Vc bu Fransrz tarzr 'peynir yiyen agagrhklar' da neyin nesi?Peynirin semiyotik' karqrlgrncdirl $iiyle devamcdiyor: taprn pisliklcr... qidin-.. Liirfcnitlnn vc ceh.nnemc SeyBna I),lenmrckrm kan*,, sil)i ac,Lhir hasrahla yakalanrr ve yava$yavat,acr eelelckdliirsiiniizBiiylcccrapogrnrz tamtrrsinrz... ]Iey ahbap bu din itzgnrlngii $[,YTANI,A dediginiz bjr hakr benzcmiyor... Bu yiizdcn oey sjzi,,..lervc lezbolar tedbirieldcnbrrakmayrn vc nerclerde dolaptrgrnrza dikkat cdin qiinkn lanrr sizi hcr zamansdriiyor,..l*cr bu iilkeninkurulrnasrna sebcp olan temelleri vc bu iitkcyi sevmiyorsanz s.-,.rolup gidin,cchenncne kadaryolunrz
gmbol v. isrrcd.t yo.!.rl'@!, 0ditosi.i s.!a ir.r. di rdt.E ,fu<{c,in; rcrd bnrntr f'l6rl.ri! rbr@ti! bi. Frit ix.k.ncim &rrnan bk 6iGr d:titr. t miyorik dGiptist r rE! bir qhdr. D.tiril iFd s;Fnhi'r &ern.r .ibi" r. bitdirii.! t6nobM[m.t.r. '*Sinaq

242

IANIU )"\Ntt_ctsl
Nor: S.nj komij ist o....u, cehcDneme gir...KaraL{tanDlzL ,{incrik! Birlesik Devtctteri,nden uzak rutirn...IIiq bir mazcreri,Iz ojamaz. yarad 4 (rcorisil. ytjcF. is^,o,n hcr rcyi yapabiimcgncilsii kamrtanraya ydcr dc arrar.

Neden Allahln ber geyiyapabiime grjciinii kamtlamazJ ya da l.ord Brahma'nrn? Hatta Yehova'n:nl .\,..srzcelckipgrrnryc, egi7. l;g.,sctecrkrc;r(tder uyeutrmi)J r n l l v aJ . d ) . r r \ a k r l n ,ri i l - t . e p . t m u : o l , c r k r n r z L.r j e p j m , ooLduroum brte. lanrr nrn ncrlen br-rylcri Brodrr bir .avunm:1a ihriyei duytruc.u rahim bjr me.ak kunu.udrl.. larrrnrn kcndi iendin; i,,--"fi, yeterincc iyr oldugu aqrk dcgil midir? Ti.rrn bu haincc kiifirr tc tchdiderc ma"uz l:lan FdirJriin kib.r vc serrnli brr kadrn oldugunu unutmavindc Amerila'Ja va5an-ad16rm rcrn ban.r , P,f1.. .hen g o n o c r . I c r r i k cm c , \ r u p b ny u L a r d a l i l e r l c r a m a - n ea n yn r n i r c l i \ r c ! c l r , t d r .a n c a t r l b c f i c H l ' j , r , y a n l r A rL nu r u c u s u n u n JrkQaru dcger m c ' h r n c r i n i 1 . r n , r r m r d . ! l a rrr. i k - r r J , r . A i a g r d a k ib i r i n g r l ; zr p dolrurund.tn Aeler)20OS Vryrs raril-lr melrup. aqrkqr kin dolu otmr\rl!n y2nrndJ. cdepgiz Jemcnir hafi{ kalac;Br bir dsl.rtl.r bana saldrr].or ve ahlak mesclesiqin ateizm karqrtr dngmanLlrn -Bu der;nirde yrran bir kaynak oluEunu gcizler dniirr" ."iiyo.. dokror.., \. ni 5rddetlc rcprirc\ r irr t : q g r r i Sp r r a g r r i r .t i a r w r n i krf,sel,o rr"lk rrrgrlamajr v(rHu xlcy i bir anti t vr.mcroJa,a L y:rniri Ianlr'rlar.lr'nra n r d r n d a n .b c n i t o k : d u e u r n )b r . k i . a h r o k u m a y a l c l t r k c d r l u t . I A y n c a " b i r , , c , r . ih . r l a c rJir?..grbr c . r r m r L r r . c i q dm alayo bir,soruda y6nelrmi$.) Bu arada, tavsiye ertigi kitaba gdre diinya yalnrzca sekiz bin yagrndadrr {Bu kigi gerge& bir doitor olabilir mi?) Ve mektLrbunu piiyle bitirmi". Kitaplaituz, Oxford,raki itibarrnrz,hayana sevdiBinizber ve 5uzamanakadarkitiin ba9:fllarrnubopunaymrg... Eey Bu durumda Camus'unsom dne|osu kaqntmaz hale g;liyor: Ncden hepimiz intilur ermiyoruzl Diinya gofiignniiz dgrenciler vedigerbirfok insana sahiden buiztenini veriyor... Size86rc hepimiz bir hiq sayesrrdc resadnfen cvr;miesrtk ve yinc bu hite ddneccEiz. tse. din Bereek olm,saydr bilc, yrtadlmlz s'rada akhm,zahu,ur verebile.ck!:flarun,unki gibi soylu bir mire inannrak sizc inanmaktao ividir, qok eok daha iyidir. Aytrc^, sizin dijnya gdrii$iiniiz insanlafl

Ahl3krn Kitkni:Ncdcn iyiliz?

203

cndityc, uy\i$rucu bagrmllrtrna, giddctc, nihilizmc', hcdooizmd, Frankenstein biliminc vc 3. Dirnya Sava$'na ya9art..., siinikler. Diinyada cchcnnemi Kisiscl iliikilerinizde nasrl mutlu olabildilinizigok merak ediyorum, Bosandlnrz mr? YapeyalnD mBrnrz| cay misinizl gibilcrasla Sizin mutlu olmamr}lardrr, alsi haldeEudulugu olmad& ya de higbir geyio anlamr olnadrg, gibi diitiinccleriDii ispatlamaya faLsrnaktabu kadardifttnsdidi2. Bu mcktuptaki duygu, egrr ravn h6aba katmazsak, digcr birgok mektuptakiyle aynrdrr. Bu kigi, Darwioizmia resadiifcn cvrim gedrdigimizi ve dldiigiirDiizde tamamen onadan kayboldugumuzu ve bildirdigine dolayrryla dogasoda nihilizm olduguna inanryor (sayrrz kez sityledim, dogal segilim bir olaslk siirecinin ram teridi.l Bu gibi suni olumsuzluklar neticesinde her riirlii kftii dawanq onaya q&abilir. Saffnrn dul olmamrn Darwinizmci ofmamla dogrudan bir ilgisi olduguna 8elgekten inanntyordw ancak mektubu, bu diigiince iribariyle Hrisriyan yazrganlarrm iqindesrkhklarastladrgmafl kdtU niyer seviyesine ulatm{tu, Bir kirabrn tamamrnr(Unweauing the Rainbou) en son erck, bilimsel giir ve iizellikle uzun uzun anlatflglm nihilistik olumsuzlulun giirUtiilmesin adam6nm. O halde burada kcndimi bu konulan tekrar agklamakan alkoymahym. Bu boliim k6riiliik ve zltd iyilik hakkrndadt; ahlak hakhndadrr: ahlakrn kaynalr, ahlakr ncdcn benimscmcliyiz vc bunun igin dinc ihtiyacrmrz var mrdrr?

pGLiMiMiztr'I DARv/iNciBiRKOKENi ATTLc,Ki

VARMIDIR} Robert Hindc'ninWlrl Gooln Good(lyi Neden iyidirl), Micbael Shctmer'h Tbe Science of Cood. and Evil liyi ve Kiitiiniin Bilimscl lzeht, RobrtBuckman'n C4n-We BeGoodWithoutGod?lT^^n Olmadan da lyi Ofabilir miyiz?) ve Marc Hatser'inMoral Mitds (AhlakiDirglnceler) kitaplan, dogruvc yanlqalgrmrzrn Darwinci gegmigimizden kaynaklamyor olabilecc$i konusunuumgmaya agmDlardrr. Bu biiliimdc kendi g6riipiimii savunacagrm. Evrimin dogal sccilimle i$ledig,ini agklayanDarwinci giiri\
i " NbiE4 Hiriit krr Yddd 19. rrkrt 6Lr6d: r6F.d. 6adlitt !o( ord.tini rlrE er..a s-Ii:r Lbr lt &i r'iE lrd thit l.rEFqdo rdil.' Ni[ri6. hiliF FrLFrnr. [i& d bdat dFd. b!.1 .@.kii t! i:rLrrD ue6 &ar d. b?to* !EE* tiki 6!qdG! ru:!a!, rosrLddC6 rlDE|Ed E .lur ruFt!.fu Bd. ,dbil Fd:oe _.. I " I LEll! dEE .llrdrh [aldi6 E . x:@ ol!|! 5.ln6ir aid.i! AdnilF lidirun. inri.6dd.dra t rEGd.rulbr ^ln.app6 r ldR iyi.loul n&don ldn 6:' m l.r F iri. ro q6 ha F d. k6rndni Y.r.no .mrd haatr r inen nrrm tnGiBc baa yii..ltuli, ..d"n

204

r.1NRl)"{N1l.(;lsr

sahipoldugumuz iyilik, ahJak, namus, duygudaglk ve merhamet gibi cgilimlerimizi agrklamakta yetersizkalrr. Dogal scEilimaglk, korku vc cinselarzuyukolayca aqrklayabilir ki bunlannhcpsinin sai kalmak ya dagenlerimizin korunmasrnda dogrudanpayrvardrr. yetirn hir cocugubir kcnardaaglarkenfark ettigimizdc,yaSL F-akat bir dulun yalruzLirna ve umutsuzluSuna tanrk oldugumuzda ya da acrlar iginde inlcyen bir hayvanl gordiigiimiizdehissettigimiz iq burkucu merhamethissi hakkrndane diigrinmcliyizlDiinyanrn obiir ucunda yagayan, asla tanlgmayacairrnrz ve yiiksek olasrLrkla yaptrgrmtziyiligin kar$lhgrnrveremeyecek olan rsulamizcdelcre giysi, para gibi kaynaf,r belli olmayan hediyelerg6ndcrrnemizi saflayan bu giiglii diirtriniin bizdeki kaynagr nedir? igimizdcki btL Good Saftalitah (Merhamedi Kimse) neredengelir? Iyilik, 'bencil gen'rcorisiyle uyumsuz degilmidir?Hayrr.Bu r-ryumsuzluk tcorinin yanlr! yorumlanrnasryla ortaya elkar vc qok yaygrndrr; gcrqekte srkrnr vcrici (vetahmin edilebilir)bir yanLganlagrlmadrr.r Dogru kelimeyi vurgulamakburadaonemtaqr. Bencilgez dolru vurgudurqiirkii bcnciiorganizma ya da bencilriir lfadeleriylctczat olugturur.AErklamama izin vcrin. Darwinci mantrk, yaSam hiyerar$isinde sagkaian ve dogal scgilimin filtresinden geEcnbir birimin bencil oimal gdzctmesi sonucunavarrr. Drinya iizerinde sai kalan birimler, hiyerargik diizen iqerisindc kendi scviyclerindenolan diger rakiplerinin arasrnda sag kalmayr bagarabilen birimlcrdir.Bu birimler tam anlamryla bu baglam iqinde bcncildirler. Soru, sergiiedikleri cylemin seviyesinin ne oldugudrrr? Bencilgcni,vurguuygun biqimdeson kcllmei.izerindeyken tanrmladrgrmrzda, bir dogalseEilim biriminin (6rnck, kigiselgrkar birimi) bencilbir organizmayr, bcncil bir grubu, bencil bir tiiri-i ya da bencil bir ekosistemiitrrer eftigini qiinkri bcncit olan satlecc dri$iineme,viz gendir. Bilgi halindc {ok ()cnlcrdcn uzunncsilier sagkalanya da kalmavan boyunca gendir. f:rrkh olarak lvc tart4maya aqrkolarak rnemc'lerdcn) organizma, r,c tLirler, nesiller boyunca sag kaJrna konusunu Irup organizma agrklamakta gcirebilecck bir birim vazifesi dogrut|irdenvarlklar olamazlar giinkii kendilerinin birebir kopyalarrnr riirctmez ve kcndini kopyalayan varhklarrnhavuzundarekabet etmezler. Geolcrtam olarak bLrnuyaparlarve bu, bcncllin .izglin Darwinci anlamr kapsamrnda, genibir'bcncillik'birimi olarakbeiirlemcnin (biititnnylehakL) gerckqcsidir. 'bencilce'sag kalmayr Genlcrin diger gcnler aranroda
' r:iuirdiio Iqgitiin{ 27 Ma}$ ?0061 ,?,'i1 C./in k!.ii }aiqli Ii.rotr t.'rrdnxh fHrwl.i corlDrx{ion$ crro\u l.lf skillirsnt giisdr !idb, ordodonuurirdurd.rdr ih! $nr {ijn[i] btr kiri SosyllD.nvinci klaksdni bsnh kitabmdrn esnhr{.[ I'cqinyxrie. c!,rdidn gi?cr<$i Ri. (bnoiff l,rrJ bu $d1!! ),oi,mlirnat.kl(lr: iri ?!]khm$, hq//nolcy,gtrardnn..o ul(^eoll*aklv/ soir/o,, t 7l r900,00 hnl O-rlorJ U,ft/rnr, ri!$ hnLtrdan ya!n,laroxli b{hym }e,.il ...r'i,j r0, YrLirz.lb:ilK,diobDso.tudc,benrc!yan!!ro.xdh'nhrndLrlresr$trEtcqrlr:tun.

205 sallama elmalarrnrncn agrk yolu, bLeysel organizmalan bencil oirnaya programlamaktrr. Gerqcktendc, bircysel organizmanrn sag kalmasrnrnJ bu organizmanrn tagrdgrgenlcrin sa! kalmasrnr dcstekleycccgi birgok kogul vardr. Ancak farkh kogullar farklr taktikleri gcrektirir. Bazr koguliar altrnda gcnler, bencilce sag kalmayr organizmaiannrn dzgecil davranmastna etki cderek sallama ahrlar ve bu kogullar hiE nadir degildir. Bu ko5ullar giiniimiizdebiltiiniiyle bilinmcktedirve iki ana bapIkta srralanrlar. lSireysel organizmalarrmgenetik akrabahgrdestckleyecck gekilde programlayan bir genin, kendi kopyalanna yararr dokunmasr istatisrikscl olarak olasrdr. B6ylece bir genin bir gen havuzundaki frekansrnrn artabilmesi,akrabalk dzgeciligiDiD bir slasdarr halioi almasryla miimkrin olabilecektir. Kendigocuklannakargriyi kalpli olmak bunun apagk bir <irnefidir ancak tck <irnel bu degildir. Allar, egckanlan,karrncalar,termirlcr ve daha srnrrhbir tilcnde. tr.iysiie gayrr kcirfarcler, kcipegive meqc palamudu kanlangrbi agagka bazr omurgahlar,biiyiik kardcalerin kiiEi.ikkardc5lerinbakrmryla ilgilcndigi toplulukiar gcliqtirmigtirlcr ki bu "bakrmgeni" bu farkh tiirlcr arasmdaortakhr. Rahmedimeslekra5rm V.D.Hamilton,un kanrtladlgl iizere, hayvanlar genelde savunma, kaynakial paylaSmave tehlike uyaflsrnadikkar g6stermecgilimindcdi(ler va da diger raraftan, yakrn akrabaLga iizgecil bir tavu sergilerler qiinkii istatistikselolasrhklargciziiniine ahndrgrnda, akrabalkra aynrgenlerinkopyalarrortak kullanundadr. Darwinci mantrkla agrklama yaparken rizerindc gokqa durdugumuz bjr digc. ba$lrca dzgecilik.nrij kargrlkL iizgeciliktir ('Sen bcnim srrtrmr kapr l:en de seninkini.') Bu tco.inin evrim biyolojisiqevresioe ilk rakdimi RobertTriversrarahndanyaprlmr5, gencl hatlarr olrrn tcorisinin matcmatiksel terimleriyle ifadc edilmigtir vc ortak genleretabi tutulamaz. Ashnda genig olgndc farkhhk giistcrenriirlerin iiyelcriarasrnda gayerycrcrlibir scviyedc i5leyen bu tcori, bu gerqevcde yaygrn biqimde ,,ortakya$arlk,' olarak tanrmianrr. A|m satrm ve degiS toku$ ilkclcrinden kaynaklanr. Avcmm bir mrzrafa,demircinin5e ct yemeyeihtiyacr vardrr. Asimctri bir algverigdogurur.Annrn nektara,giqeklerinsc polcn yaymayagercksinimlcri vardrr. Qigeklerugamazdolaysryla polenlerin dalrnmr igin kanatlannr kiraladrklan anlara nektarla karphk vcrirlcr.Bal rehbcri olarakbjlinenkuglararr kovanlannrn ycrini tespir edebilir ancak iSin giremczler.Bal porsuklarr an kovanlaona gircbilirler ancak kovanlafln ycrini rcspir etmelerinc yarayacakkanatlarr y..oktur. Ral rchberlcri, porsuklan (vc bazen insanlart).ozgiin bir ayarncr uguEsavesindckovanlara 4ckcrler ki bu uguq tekniginin bagkabir amacryokrur. Hcr iki taraf da 'fek bu iglemdenyararlamr. baqrnakaldrr amayacakkadar agrr

206

TANRIYANII-GISI

bir kayanrn alnnda duran ahln bir giimlegi fark eden bir kigi, alom paylagcaitm bile bile diger insanlardanyardrm ahr qitniii bu yardrm olmadaa alon elde crmesi io_kinsrzdr. Hafvanlar alemi bu gibi ka.$hklt ilitkil.r yiiniinden zengindir:Bufalolar vc temizlikgi kuglar, krrmrzrboru gigeklerive sinekkuglan,balklar ve temizlikEikiigtik bakklar, kargalar ve bagrsaklaondakimikro organizmalar. Kar$hkh aigecilik, karFlanmasr gereken yetenekler vc asimetrilersaycsindc igler.Bilhassa fa-rkhiki tiir arasrndad6n diirtlik i'lcmcsinin nedenibudur: asimerrilcr 6nemlidit. lnsaroglu (sana diinyasrnda, SiV,ler ihtiyaom var) ve para . iglemlcricrteleme yapmaya <.rlanak tanryan araglardrr.'I'icaiedn rarailarL mallan egzamanhhkla tcslim crmeuier_ ancak gelcccSr yiinelik bn borq gizelgesibclirlcr hatta borcu diger borglJa takaslarlar. Bildigim kadanyla, vahpi diioyadaki hayvanlaln parayladogrudanc$cgcr bir araglarr yokrur. Ancakbircysel kimlik hefia$ gayri rcsmi olaral aynt aoli.ioyna_r. Vamprr yarasalar, borqlam <idcnmesikonusunda, kaynagrkkiimelcrindcki hangi bireylcringiivcnilrr, (gen glarnlan, kusulankan ilc), hangilerinin hilekar oldulunu ijgenirler. Dogal segiliq asimctrik g"."k.inive firsatiligkilerindebireyleri,elvcri5li oldugrnda vermcyc, elverigli olmadrgmdaysaalmak igin karg tara6 fukrrtmaya yathnLk kazandrran genlcri destekler. Dolal scqilimaynca 5u egilimleri de dcstekler;zorunluluklann hanrlanmasr, kin giitme, dcgig tokug iligkilerininkonttol altrndatutulmasrve alan"ni"k.,r"o giliigind" vermcyenhilcbazlarrn cczalandrnlmasr. Hilebazlar her zaman olacaktrr ve kargrhkh d4eciligin oyun teoriselbilmecelerine kargrkalrcrgiiziinler 0retilmesiigin her zaman hilebazlarrn cezalandrnlmasrna dair bir unsutgerekmeitedir. Matematilselrcori, bu tii 'oyunlara' iki ana qegiikalcr qiiziim getirir. 'Dai?na kiitil ol' kahcr bir gtiziimdiir qiinlii eger herkes kiitiiyse sadeccbir iyi birev, iyi bir giizrim olmayacaktr. Ancak yinc kalc olan baSkabir snacji daha vardr. (,Kalonm' anlamr. stratcjininkullarumrniifus iqindeciddibit srklga ulagngrnda, higbir altcrnatifin daha iyi bir CitznmSedrmcmesidir.) Bu diger snateli giiyledir,'iyi huylu olarak tta$lave digerle.inekararslzhkhakkrnr tanr. Sonra, iyi eylemleri iyiliklc kargla ancak ktitii cylemlerin intikamrnral.'Oyun teorisidilinde bu sttateji(ya da benzersrrateii kiimelcri) farllr isimlerletamnrr,Krsasa l(sas, Dite DiS Kana Kan gibi. Bazr kotullar altrnda bu ydntcm evrimsel olarak kaLcrdrr qiinki.ika6rlk vermeninhikirn oldugu bir niifus iEerisinde, tek bir kdtii birey ve tck bir kayrcsrz iyi bircy bundan daha iyisini $artsrz sunamayacaktrrKrsasa krsasrn farkh dahakarma5rk dcSiSkenleri vardrr ve ycrine giire daha olumlu sonuElar vcrmektedir. Akrabahk ve kargrlkh ctkiyiDarwinci bir diinyanrnikiz di-

AlrlatrnKiikcni:Nctlcn t-tiriz?

ZO7

rcklcri olarak tanrmladrmancak bu ana dircklerin iisriinde duran ikincil yaprlarvardrr.Dil vcgcvczelif,in oldufu sosyal topluluklarda iin <inemlidir.Bir bircy nczakctive soylululuyla iinlii olabilir. Rir diieri kaypakhk, dolandrncrlk vc anlagmanro kurallannr bozmak gibi iir.elliklerinden ittnrn kitrii iohrcrli olabilir. Bir bagka bircy soJ,'lulugnyla iinliidiir ancakigindeyagadrgr toplumda giiven hissi, hilekirlgrn acrmaszca cczalandrnlmasryla kurulmugtur. Kargrlrkl ii?Scciligrin sadc teorisinin herhengibir tiir hayvandan bcklcntisi, hayvanrnriiriiniin diger iiyelerindcbulunan bu gibi <izelliklerc kary bilingsizbir duyarhhkladavranmasrdrrSosyaltopluluklarda iinlerin yayrlmasrigin dilin gnciinn kullanurz. Gcnelde bu dedikodu peklindedir. X'in bardahesap<idcmemcsindcn kigisclolarak z;rrargiirmcnizr gerek''oktur. X'in pinti oldugunu .dcdikodu gazetcsinden' duyarwrz ya da (iirnegeironik bir tangrklk eklersek) bunu siz.cileten Y ashndakorkunq bir yalanodt. Un <incmlidir vc biyologlar, sadeccsaglarnbir "kargr[k verici" dcf,il ama aynr ?amandasaglambir karyhk verici olarak bu srfanniiniinii beslcmcnin Darwinci bi sagkalmadcgerioldugunuonaylayacaklardrr. Matt Ridlcy'in Tbe O igi^e of Virtue lNemnsunKiikcni), Darwinci ahlakrn ti.im alanmrnberrak bir agllamasr olmasnu yant srta, <izcllikle i.in konusundaagrklayrcrdrr.l . Norvegli ckonomistThorstcin Vcbienvc farkL bir y6ntcm scqenIsrailli zoolog Amorz Zahavi bu konuya parlak bir fikirlc katkrda bulunmuglardrr.Ozgecil bagrtlama, egemcnlik ya da iistiiniiigiin bir rcklamr olabilir. Antropologlarbu Siiriifii potlarch F-ffcctolaral bilirlcr ki bu, Kuz.cyBatr Pasifk,teki lcabiletcrdc, kabile reisi adaylanmn perigan edici zcnginliktc giilen vcrmc diicllolarrylabirbirleriylcqckipmcleri geleocklerinden kaynaklanrr. OlaSaniisrii durumlarda, misilleme nircligindeki cglcncenio siiresitaraflardanbirinin kaynaklarrriikenenckadar dcvam eder, gclgelclim kazananrndurumu da pek farkh def,ildir. Veblcn'il 'q.:rrprcr tiikctim' kavrarnLtagda$ sabncninbirgok giizlemcisinin hassas y<ininii bulur. Zahavi'ninkarktsr seneler boyunca biyologlar talafindan ainemscnhemistir. Ancak cn sonunda kurarncr Alan Crafen, zeki dolu matcmatik modellcriyle onu savunlnut ve Potlalch giiriigiin0n evrimscl bir uyarlamastnrtemin ermiitir_ T,ahavi Atap iitlelenlcrini incelcr. Bunlar kiiEuk kahverengi kuglardrr. Sosyal guplar halinde yalarlar vc it birligi yaparak iircrlcr.'fipkr birqok kngik kug tiiriinde oldugu gibi, <itleienler uyarrsesleri gkanrlar vc ayrrca birbirlerinebesinbagglatlar.Bu gibi
' l.n?r n!i$t r&li 6nL sbr.[ d.gildj'. (s Dm od brvrhrrt ki l,q.hH, arlailiti ripitr duonn:sdr! no 6d& urluh.tu$r. r4l (oxn b.!&rb h.at, otd.!" h,nr, 6"& -r,,d;ri mrrnr:. ilirkni Yu.@ bir d.oslc h:dnr 'hnlrfl,! otr,s, burtrt b.li Errlndr. 6.cld. E @*' D.r+, rrhdna &aA@. h,[r .Esrurn nte t,*vda'ktc t,r,su nrNr in!tr_ltrr0luA scilr. f,B :r w A SGrutu itr bir coD$ bJtgt .*|b dn.! qtit4r E sanJlc d4i6d'|rEi i.kkyr. NIUE 4 | , 2: H'ian 2006.97!3. 'r@

208

f..1NRl Y.{Nlt.(;tSr

ilzgccileylemlerinklasik bir Darwinci bakr5 agslylaiDcclemesinde, <iocelikleku;lar atasrndakikarglkL etki ve akabahk iliskileri mercek aluna ahnrr. Bir trtlegenbir arkadagnr beslerkendaha sonra bu arkadap rarafrndanbeslcnmeyi bcklemektemidir? ya da iyiligi alan kug yakrn bir generikakraba mrdrr?Zahavi'nin vorumu radikal olarak beklenmediktir. Eask& 6tleienler astlann bcslcyerek niifuz haklannr korurlar. Zhavi'nin hoguna gidcn Anttopomorfrk' dili kullanrrsak,baskrnku5 guna benzer bir p,r. siiylcr, 'Sizdenne kadar iistiin oldufuma bakrn, yiiksek bir dalda oturarak kendimi atmacalann gdriig sahasrnasokacak kadar giiqliyiim. Ye.de beslcnen sijrin n geriyc kalanrnruyarmak iqin bir ntibetgigibi harekeredcbiliyorum.'Zahavr ve arkadaslarrnrn giizlcntleri,iitlegcnlerintehlikeli niibet g<irevi igin erkinceiekabcr eniklcri fikrini bcyan eder.Vc her ne zamanbir asriitlegen baskrn bir iitlcne besir sunmagirigiminde bulunsa,bu agikiiccimertlik giddctle geri gevrilir. Zahavi'nio giirirtiiniitr ijzundc, iistiinllk bildirilerinin dogrulugunun bildirilerio bcdelleriylekarurlanmas. vardrr. Sadeceve sadccegergekteniistiin blr birey krilferli brr hediye arac,igrvla iistiinliigiinu bildirecck ladar giiclij olabilir. Bircyler, (atmcgineglcrinicczbederkcn) usriinliigiir pahalya mal olan g6sterileri,g<istcrigl; c6mertliklerive vaonseveralhmlarryla batanyrsatm alular, gimdi bireylerin birbirlerine karg <izgecil, crimert ya da 'diiriist' olmasr aqklayan ddrt saglamDarwinci sebebimizvar. Bir; iizgiln bir durum olan genetik akrabahk.iki; kargrhklretki: .umarak,iyilikler ahnaniyiliklerin karglanmasr ve geri ddenecegini sunma.Bunun sonrasrnda, iigiinciiolarak,gefkatve c6mertlikleiin kazanmannDarwinci yararr.Ved<irt,eler Zahavihakhysa,dikkat gckici ciimerdiBin bir tii! taklit edilemez, giivenilir bir bildiriye diiniitmri ve bunurt dzgiin bir ek fayda sa$lamasrTarih 6nccsi zamadrn biiyiik b6liimiiode insanoilu bu ditrr riir 6zgeciliginhepsiDin evrimini giiflii bir gekilde desriklcmil koguller aluada yagdr. Kilylerde yagadrkya da bundan daha iinccleri, babunlar gibi aynk, girEebc topluluklar halinde yagad* ki bu topluluklar krsmendc olsa komgukdy ya da topluluklann uzagrndaydr. Topluluk iiyesi arkadaglarrnurn gogu alrabanrzdr ve diger topluluklann iiyelerinden gok daha yakrn iligkideydiniz; b<iy,lece akrabahk dzgeciliginin geligmcsi adrna birgok frrsat dogdu. Vc, akrabaya da degil, hayaonrz boyunca hcp aynrkigilerle kartrlatmayamcyilliydiniz; biiylecekarflhkh tizgeciligingelitmesi
r" In"n bijritk, ic.n riEliLLriii b.rlz bir rt4., drltilh rinn.y..trrrn !, It.l i,'nbrd: balrrrr |!Eq@ir.rs,nln.nn'eytuUz baLotr. Drh: bon. oDnjrn,(.itL tuBb,L,. d. q|nld$! yro;[LrDd:. & rd.r+ rlhkr! B@ fF ll]:" b'eq \1 .idtr|.n }rr{.rnrr!. biici.d. F L.s rftf*-l|. oLil ([:ll'rd.n k b.rt lry. I lcB f|<..16 8 @brr unL^ ir.L! pbi a{EL', dr*.u,t6, |r'r,"dr.;& crj
birliddEn .EIA!! lrJdr|r

Ahlakrn )(ijkcni: r,\,:dcrr lyir-izl

209

igin idcal kogullar dogdu. Bu kogullar aynca dzgecilik iinijDiizii yerlegtirmek adrnada idcaldiveyineaynrideaikogullar dikkargckici cdmertligin ilanr igin dc geqediydi. Eski insanlar da bu yollardan herhangi biri ya da d6rdiinij de kuilanarak, riz;;ecilikyciniindeki genetik egilimlere6nem vermiglerdi. ilkel qag atalalmrzrn nedcn kendi kiimeleri igindeki bireylerekarqriyi, diger kiimelcrdekilere karg kcitii (Ksenefobi)oldugunu anlamak hiq de zor dcgildir. Ancak artrk qogumuz akrabalarrmrzla gevreienmedigimiz biiyiik gohirierde yagryoruz giin ve her bir daha asla kar lagmayacagrmrz insanlarla tamgryoruz;o halde neden hala birbirimize ve hatta bagkatopluluklara ait bireylere kargriyi huyluyuzl Dogal seqilimin menzilini yanlrg tanrmlamamak burada onemlidir. Segilimgenlerinizigin yararL olanrn kavranabilir bir farkrndaLgmrn evriprinidesteklcmez. Bu farkrndalrArn kavranabilir b i - s e v i v e yu el a 5 m a s r n y i r m ; n c li u z y r l aL a d a r b c l l c n i t n e . i is gcreki. ve giiniimiizde bile bunu biitiiniiyle kavrayaniar yalnrzca kiigiik bir grup uzmanla srnrrldrr.Dogal segilimel yordamlannr (gdzkaran, parmakhesa br) destekler ve p ratikrebu el yordamlalm inga cden genleri destekleyerek iqier. El yordamlan, do[alan geregi,bazenteklcrler. Bir kugun beyninde,'1,uvandaciyaklayan kiigiik geylerleilgilen ve krrmrzraf,rzlarrna besin brrak'yordamr karakteristikolarak bu yordamringaedengenlerikoruma etkisinc sabiptireiinkii yerigkinkugunyuvasrnda ciyaklayanve agrzaqanlar dogal olarak yerigkin kuqun kendi yavrulandrr. Bu ycintem bir gekildeba;ka bir yavru kuSun yuvayagirmesiyle tekler, bu durum guguk kuslan tarafindan olumlu etkller beklenerekdiizen{enen bir aynnndrr. Merhamecliinsandiirtiimiiz bu.eklemelerctekabiil ediyor olabilir mi? Bu diirtiimiiz, yavnr bir guguk kugunu bijyiitmek iin canla bagla miicadele eden bir calbiilbiilijniln ;qgiidiile'inin -n.rl D-riraralrn ehevcyn tellemesine benzerr,ynr bir benzetmeyle, bir Eocugu evlat edinmeinsani di:rtiisi.i.FIemen eklemeliyimki buradaki'tekleme'ifadesisadecc Darwinci anlama ybneliktir. Agagrlayrcr bir ima iqermemektedir. Behimsedigim,'Tckleme' ya da ,yan iiriin, gdrn$ii bu qekilde igier. Do!a1 segilim, aialarrmrz zamanrnda, kiiqiik ve duragdn n;-lr babunl.rr gibi yaladrgrmrz ocincmd" Srupla'halrnde. hcyrimiziqinde d/Bec:diirrrilcr programladr. Buru cinsel diirrilcr. r\lrk dLrtii eri, l<cnef,'bLl diirritlerve benzcrleri ra,<io eti. Zelil bir qiFrDarwrncigdruSten raydal.rnaraL ,insct dfjnitlcrirc dair en yice sebebiniireme oldulunu kavrayabilir. Kadmrn dogum \ o n t r o l h a p rk u l l e n d r g ir qir han-ile k a l a m a y a r a ! rb n ir' i r l c r .V c bu bilgiye ragmen cinsel arzularrnrn bir nebzedahi azalmadrArnr k e 5 i e d e r l eC r .i n ' e l ; r z u c i n , e l a r z u d u rv e b i r o i n o s r k o l o i i , 'l).rrwin., nzcrindek i e t l r , i . c i n ' e la r z u v u h a r e k e rg ec l r r e n rcmc

210

T,\NRI \-.\\ILGISI

baskrdanba[lrmstzdrr. Cinscl arzu, tcmel manrr$rndan baSrmsrzca varolangi.i(lii bir diiffiiditr. $efkat, rizgccilik, ciirnertlik, dr.rygudagLk,mcrhamet _ kontlarmdada aynr manlgrn gcgerli oldLrgunu iddia ediyorun. Atalar.d6neminde, yalnrzca yahn akrahaftkre olasr aly rcrry mcselelcrindc<izgecil olma firsanmrz vardr. Giinnmnzie bu krsulama siircgelir. ;okrur ancakcl yordamr Nedcnbiiyleolmasrnl Bu npkr cinsel arzu grbidir. G<iziivagL bir bahrsula(akraba. olmayan vc iyiliiin kar$rhgrnl vercmcyecek) kargrla5ngrmnda aoma hrssrrnrzc enget olamayacagrmrz gibi ltargrr crnstcn bir bireyekary {krsrrolrbilirya darrcmc<rbagka bir scbeple imkinsrzd:ri ;ehvcr nrsler.rnlzr dc engcllcyc'ncyiz, Hcr ikrsi dc reklcmeoir, Darwinc tekleme:Murluluk veren,degerlireklemeler. Biranllgha bu tiir Darwinciesaslarrn merhametveciimertlik gibi yiiceduygulanalqaltmadgrnr ya daktigiimsemedigini di.i$iiniin. Vc dc cinscl arzuyu. Cinsel arzu, dilbilimscl kiilttiriin srnrrlanna girdiginde, dDemli Siir ve drama olarak yiicelir: Iohn l)onne,nin r;k.giirlcri ya da.mesela Romeo ueluliet.ye elbcne ki, akrabahgrn rcklcycn ydniindcde ayrrr durum geqerlidrr ve karylkh alrpvir;1 tcmelli merhamctte.Borcu olan birisine kar5rmerhamct,baglam drytnda bakrldrgrnda,bagka birisinin gocufunu evlat edirimek kadar Darwinci dogildir: Mcrhametir yaprs' serelizorakidcfildir. T'pkrgdkynziindn diinvaya Damlayan 'l'k bir yazyagmuru sibidir. Cinscl arzu,insani rutkuveqabanrn biiyrikb<ildmijniin arkasrndaki, harckctcgcqiricibrr erliidir vc biiriinnylebir rcklemedir. Aynr giirii$iincdmcrt ve mcrhamctliolmaarzusuigin dc gegcrliolmamasr igin higbir sebepyoktur. Atalanmrzzamanrnda dogal segilimiqin bu.iki tiir arzuyu inga ctmenin cl iyi yolu el yord.mlarinr beync yiiklemekti. Bu yordamlar bugiirr dc bizi etkjlcmektecljr.sarilar yiizrindenesasi$lcvieriniyirirdikleri zamaniarda bile. Bu tiir el yordanlalnrn iizerimizde hala etkileri vardrr, bu ctkilcrKalvinisr bir kaqrnrlmazl*ta degilancakcdebiyar, gclcnek, vc hukukun uygarla$ruan Forenek erkilerinin siizgecindcn geger; vc clbettcdinin. Trpkr ilkelcinselarzubeyiny6ntemioinmedcniyei siizgecinden gegerekRomco ve Juliet'in agk sahnelerinde ortaya q&masrgibi. Bize-kargr-onlar ilkel beyin yiintemlcri de Capulet ve Montrgucaileleri arasrndaki kan davasr sava5larrnda onaya qrkar; ii7-gccilik ve duyguda$Lgrn ilkel bcyinydntcmleriyse Shakesocare'in son_ sahntrindeki zorakibangmayla hizi nelclendirip :lkryliran brr teklrmc olarak belirir-

Ahlakrr (6keni:Ncdeni1-i.viz?

211

ArraxrN

<OrENi HAKKINDA BiRDTJRUM

ARA$TIRMASI

Egerahiak ydniimriz, trpkr cinselalzu gibi, gergekten dinin ortaya qtkmasndan cjnceki Darwinci geqmiqimizin derinliklerinden kaynaklanryorsa, insan zihni aragtrrmalannrn bazrevrensel ahlaki kurallan gcizlerijniine sermesini beklemeliyiz ki bunlar cografik ve kiiltiirel bariyerierivc ayncadahada zor)u dini bariyerleriagao kurallardrr.Harvard'h biyolog Marc Hauserkitabr Moral Mtuds: 'Wrong Hotu Nature Designedour UniuetsalSense of Right and (Diiriist diigiinceler: DoganmEvrensel Dogru ve YanLg Anlayrqrmrzr Tasarlamat) aslenahlak dlozoflantarafrndan<inesiiriilen, verimli bi. dizi dii$iinceiizerinde yogunlagrr. Hauser'in ga\gmasraynca ahlak flozoflarrnrn diitiincey6ntemleriniortaya koyarak fazladan bir gcirevi yerinegetirir. Ahlakikonulu kuramsalbir ikilem sunulur ve blrna yantt vrmekteyagnyacaglmr zorluk bize dogru ve yanltg algrmrzhakkrnda bir 6kir verir. Burada Hauser'i felsefecilerin bir adrm dtesinetagryan, 6ilen istatistiksel 6lqiimler ve psikoloiik deneyler yapmasrdrr. Ornegin. gerqek in>anl-Lrra ahlakr-fikirjcriri agria kavugturmakiEjn Internettizerinden anketlerdirzenlemistir. Cirncel bir bakr5 ar;rsryla goz atrldrgrnda, r'gingbir durum orrala grkar; bu ikilemlerle yiizleqeninsaniar gogunlukla aynr kararda birleglrlerve bu uzlagmalan<iylesine kuwctlidir ki gerekqelerini agrk seEikbelirtmekte dahi bu kadar kararh dar.anamazlar. Bu sonuq, eger bcyinlerimizdeinga edilmiq bir ahlaki c{ilim varsa heklcmemi,, gereken bir,onugrur. rrpkrcrnseliqgnrJd-r.Lir ya da viilsenik korkLrmuz grbiyadaHau,eriin dcyiniyr;;il kabili);rrmi,, gibi (ayrrntrlar mcdeniyettenmedeniyete farklrhk gcisterirancak gtamelrn temel yaprsrevrenseldir.) Gorecegimiz iizere, insanlafln bu ahlak konulu testleri yanulama y,)ntemleri ve gerekq=lcrini belirtmekte yetersiz kalma durumlarr, dinsel inanglanndan ya da inangsrz ,rlmahnrdan fazlasrvla bagrmsrzmrg gihi g6runLyor. HaLrser'inkitabrnrn mcsajr ki kanrmca bizzat 9u s6zlerle ifade edecektir,Sudur:'Ahlaki yargrlanmz:.rkullamlmasrevrenselbir ahlakigramerdirve bu, olasrbir ahlaki sistemler dizisinidoiuracak ; l L c l c rb i a r r . C r r a b r l ' r ie qk i nm i l y o n l a r c a ",;.nlc5mr5 b o 1rl yunca u . t i s i d i rD . ilde birzrhin oldrgu g i b i ,a h l a ks i r.,i*.rin"iz oil u 5 r , : r J n n o n t r os i l k e l L fra r k r n d a l ra k d a n n r< l :h",rnrn rqindcdir.. Hauser'in tipik ahlaki ikriemleri, bircok insam didiirme rehdidibulunanfrcni r,q.3yanhjr kamyon1a da brr deniryutrr

212

I ANRI YANII,GJS'

iizcrindekontrolsiizceilcrleyen'tren' temalarmrn gc;itlemcleridir. En basit hikiyede, Denise isin i bir kigi makas kontrohinii satlayan bir kolun bagnda hazrrda bckleoekte ve trenin vtiniinri dcgiFircbilecek konumda bulunmaktadu. Trenin ybnunu dcgitlirdig.indedemiryolunun biraz ilerisinde, raylarrn irzerrn.lc tuzaga dti$mii9 bet ki$inin hayaonr kunarabileccktir. Nc yazrk ki eroin bolgede d (lrcnin yiinii degiStilindc gidecegi biilge, yan yol) tuzagadiismiit bir kigi vardu. Ancak buradayalnrzrabir ki5: vardrr vc ana hatta tuzaga dnpmng bcakigi sayca fazladrr.Qogu kiSi Denise'incger zorunlu degilse bilc kolu gckmesinin vc bu tek ba$rnd rtzaga dii$mii$rek kigiyi grizdcngrkararakdi$cr be5kigiyr kurlarmasrnrn ahlaken hoq giiriilebilir oldulunda karar krlar. Bu tcsr srrasrnda, bu tck adamrnBcethoven ya da Denise'inyakrn bir arkadaqr olmas gibi kuramsalolasrhklara aldrq etmiyoruz. Bu fclsefedencyinintitiz dctaylanlda, insanrginikgc daha da kzdrran bir ahlak bilmecesisilsilesivardrr. Eger demiryoluna biraz ilcrideki bir kiipriidcn agagralrr bir engel atarak trer.: durdurulabiliyorsa nc olur? YaIUt basir: clbettc bu agr cngcL armaLyn.Ancak ya eldcki tek agr engelk6priiaiin trabz-anlaonda oturmuggiin baumrnrseyreden bir adamsa? Hemen hcrkcs 9igman bu adamr k<ipriiden atmarun ahlak drgrbir davran6 oldu$unu onaylar; bu ikilem, Denise'ninkolu 9ekip, bir kiginin hayanvla bca kigiyi kunarma ikilcmine Eok benziyor olsa da. qoEuhuz ayrrnnlanylaifade edcmesek dc bu iki durum arasnda yagamsal iincmi olan bir fark olduluru sczeriz. $ipman adamr k6priiden itmck, Hauser'in di.itiindiigii bagka bir ikilemi akla getirir. Bir hastancdckibeg hasra iilmck iizcrcdir, her birinin farkh bir organr tukrnmigtir. Eger riim bu be; tiilicnmig organtn ycrine kcndi organlarrruvcrctriiecck tck bir doniir buhnabilirse bu hastalannhavan kwtulacaknr ancak gdniillii donitr olmak isreyen birisi gkmaz. Sonra,cerrah bcklcmc odasrnda oturan saghkhbir adamrfarkedcrki bu adamrngcrckli be5organrda diizcnli galsmaktave transplantasyon iqin uygundur. Bu durumda, hasta beg insaru kutarmak iein bu saglkl adamr iildiirmenin ahlakh bir davramgoldugunu siiylemeyehazrr hiq kimsebulunamamrgnr. K<ipriidcki li;man adaoda oldugu gibi, ropluca paylaqtrgrmzfikir masum saghkh adamrn birden bire kittii bir drrumun iginc anlmamasrve bcdcni izni olmadan digerlerinin saglgrigin kullan mamasrdr.lmmanuclKant'rn kusursuzca ifade ettigi ilkeyegiire, mannkl bir varLk aslarazrolmayacagr bir sona doSru suri.iklenmemelidir. Bu son digcrlerininyaralna olsa dahi. Bu tanrm, kiipriideki gi5man adam ile {ya da hastaneninbcklcme odasrndaki adam ile) Denise'ninyolundakiadamarasrndaki kritik

.lhl.rku Krrkcni:Nedcn lyiyizi

zt3

iarkr agrklargiiriiniiyor. Kopriidekigigman adamharckcthahndeki rreni durdurmak igin olumlu ytiode kullaruhyor. Bu, Kant ilkcsini aqtkbigimdeeigncmektir.Emin b6lgedeki adam iseray iizerindeki beg kiginin hayaonrkurtarmak iginkullamlmamaktadrr. Kullanrlan sadece emin biilgcdir ve bu adamoradadurdulu igin k<irtalihlidir. Peki farkr bu gekildcagrkladrgmrzda, neden bizi tarmin ediyorl Kant'a gdre, bu kahtlksu ahlaktu. Hauser'e g6rcysc, evrim sayesinde beynimizcyerlegmigtir. Kontrolden qrkmrgtrerrle ilgili kuramsal gartlar giderck kazanryorvc ahlaki ikilemler dc artarak dolambaqh .varancrltk bir hal ahyor. Hauser kuramsal karaktcrler Ned ve Oscar'rn kargrkargryakald*r kuramsal ikilemleri kargrlagrrrrr. Treni cmin bdlgycyiinlendircbilenDenise'nin gekecegi kolun aksine,Ned'in gekecegikolun gdrevi, rreni emin bir biilgeyc y,itnlendirmenin rrdmdan, t.en tuzagadiiSmiig begkigiyeyaklagr yaklagmaz tekrar patikaya ana yiineltmesidir. Bu ikilemdeyalnzca kolu qckip trenin loiunu dittirmek yererliolmayacal-dr: tren tckrar ana patikaya isrer isrchcz bu bc; kigiye grpacaknr. lkusrnda Ancak, tesadiife bakrn ki, tali parikada treni durdurabilccekkadar alu bir adam oturmaktadr. Ned kolu gekip, trenitr ydniinii di$tirmeli midirl Burada gogunluf,un yanro, hayrr yapmamahdrr.Ancak l)enise te Ned'in ikilemlcrinin arasrndakifark ncdir? Biiyiik ihtimallc insanlar iggtdisel olarak Kantln ilkesini uygulamaktadular. Denisetrenin beginsanrezipgclmesinitrenin yttniint dcgitrirerek engellcrve emin tiilgcdeki talihsiz kaza Rumsfeldianln etkileyici de-r'imiyle'yardrmo zarardr.' Emin billgedcki adam Dcnisc tarahndaninsanlarrkurtarmak igin kullanrlmamrqnr. Ned gigman adamrgergekte trcni durdurmak igin kullaur ve insanlarrnqogu, (belki de diitnnmcdcn) Kant ile birlikte {miikernmelaynntrlarrm du5iinerck rasarlamryrlrr, bunun yaqansal bir fark yaratrgrnda hem6kirdir. Oscar'rn ikilcmi yeni bir farkr agrla qrkarrr. Oscar'rn pnlarr Ned'inkiyle aynrdrr, bir farkla, tali yolda trcni durdurmaya retecekka&r agtr buyiik bir demir engcl vardrr. Oscarln kolu teieddiit ya5amayacalr ;ekip trenin ydniinii dcgi$rirmekte aqrknr. Tabi )triiyiige E kan birisi demir cogelin<iniindenge;mcyeceksc. Br:kigie$erOscarkolu qekersc hig ku;kusuziilccektir,trpkr Ned'in oldugugibi. Buradakifark Oscar'rnyirii,'ii$siiyii ;i5manadamrnda treni durdurmak igin kullanmamasrdu: bu yiiriiyiig{nniin dlnmii Denise'nin ikileminde oldugu gibi bir yardrmcr zarardrr. Trpkr Hauser ve Hauser'indcneklerigibi, Oscarln koluEckme iznioldugu, \ed'insc olmadrgrnr hisscdedm. Arnaal.nrzamandakararrmrhakh +karmamn epey giig oldugunu di4irniirnm. Hauser'in bunrrnia ilgili agrklarnasr, bu gibi ahlaki iggridnleringcneldcayrrntrianyla

214

'T.{NRI YANII,G]SI

agrklanamadrlrancak her haliikarda bunlan giiglii bir qekilde benimscdigimiz yiinnndedirg0nkii bu evrimselbir mirastu, Mcrak uyand(rcr bir antropoloiik girigimle Hauser ve mcslektaglarr ahlak deneylerini,Kuna isimli bir Orta Amerika kabilesinin ya$anllsrnauyarladrlar. lJu kiicnk kabilenin Bai Amcrikahlarla olan iliSkisi zayrf, dinlcriysc resmi dcgildi. Aragurmac ar "Bir hat iizerindckirren" fclscfedencyini.kanolara dogru yiizcn rimsahlar gibi ydreye uygun egdcgerorncklcrlc dcgisrirdil'ir. Adil Iiigdk farkhhklararagmen, Kuna kabilc5r bizimkilcrleaynr ahlaki kararlarrverdi. IJauser'in bu kitapta yet alabilecekdzgijn gtiriiglerinden _ bir dtgeri, dindar insanlann ahlaki sezilerininatcisilerdcn farkl, olup olmadrgrdrr.Eger ahlakrmrzdinden kaynaklanryorolsav<ir hiq kugkusuz farkh oimal ardr.Ancak gdri.inen o ki bdyle bir fark yoktur. Ahlak fclsefecisiPeter Singcrr",z, ilc birlikte bir galgma hazrrlayan Hauscr ng ikilemc odaklandr ve dindar insanlann fikirlerini ateistlerin fikirlcriyie kargrlairnrdr.Hcr durumda, d:n:ld::!en kuramsal bir e,vlcminahlaki aqrdan.zorunlu', .hoi giirnlebilir' ya da'yasak' olnusr iizelliklerindenbirini sccmcleri istendi. Bu iig ikilem6ciyle su-alanryor: Denise'nin ikilemi. yiizdcdoksanr Insanlann be5 kigiyikurtarmak iein brr kitinin hayatrm fedaedip,ireniny{iniinii dcgistirnrnnr ho9gr;flilebilir oldr']!unu siiyltdi. 2. tsir gitldc bogulmak uzercotanbL rocuk sit.diiniiz !e ctrafra sizdcn ba$ka )ardm cdk kinrjeyo!. qocusukunarabitir:iaiz aacakbunuyaprgrnrzda rakrm clbiscniz bcrbat olacak. insa nlann yrlzde doksrnycdisr qocugu kunarnranrzrn zorunlu ot<jueunl suyler| rnctuharrrr ki gcr') c katan lahr ) nldcnqrdklnctb;rcnin tltrcmli oldugumr sijyledi.) 3. Yukandatarunrlanan organ nakli ikilemj. Dcneklcrinvnzdc
doksaoycdisibetlemcodasrnd, ot.lrans3*l*lt adannyakatamat ve organlan iqin onu dldrjrmerin, diger yandan or8an ilrr bcklcycn bcs kisi,vi k!'tarman,n, ahtaken yasak otdugunda hcmfikir oldu.

l.

Hauser ve Singcr'in ortak gaL;masrnrn tcmel $ooucu, bu tiir kara rlar ahnmasrnda dindar kigilcr ve ateisder arasrnda istatistiksel, bclirgin bir fark olmadrgrdrr. Bu sonug benim vc diger birgok ki$inin beni sedigi qu gririiglc uyurnlu g6riiniiyor, yaoi iyi ya-da kittii birisi olmak iqin'l'annta ihtiyacrmz yok r.

: \ l , h k r n l ( 6 l r . r ' i :N c ( b f l h n , i ? ?

215

EcERraNru vorsA NEDEN iyiyiz?

Soru bu gekildeyoncltildigindeelbenealcaltro bir izlenim buakrr. Dindar bir insanbu soruyubanabu gekilde (ki qolu sordugunda dindar bunu yapar) hcmen$cyrana (!) uyar ve gc;yle meydan 'Gergckten okurunr: qahgmaktaki ryi olmaya rek sebcbin lhnrfnrn onayrnrve odiilii alnak ya da krnamasrve cezalandrrmasrndan sakrnmakmrdrr? Bunun ahlakL olmakla hiqbir ilgisi yoktur, bu yaLnrzca yagclhk etmcktir, dalkavuklukruf. Her harekcrini hnta derin diipncelerini gozlcyen grikyiiziindeki kontrol karnerasr ya da kafanrn igindekl gelik kiiqiik ileti cihazrnrgizlidcn gizlive kollamaknr.' LinsreiD'rndedigi g;bi, 'Fcr insanlar sadccc cezalandrnlmaktankorktuklarr ya da cidnllendirilcccginiumur ettikleri iginiyikalplilerse,ohaldcgerqcktcn gokacrnacakhaldeyiz.' Michael Shermer, 1yi re Kbtiiniin Bilit tselliti'ndelThe Scieru of Coodand Eui!)buno "tarugma sonlandrrrcrsr" oiarakisirnlcnclitir. 'lhnnnm [ger yoklufunda, 'hrrsrzlk, tecaviizvc cinayct suglarrnr iglcycceginizi' onayLyorsanrz, ahlaksrzbir insan oldugunuzu if$a etmi! olursunuz've sizi gijrdrigiimrizde v6niimiizii degigtirmcniz konusunda oldukqatcdbirlidavranrnz.'Diger yandarr, egerilahi gcizctim altnda deiiikendahi iyi bir insanolnayr siirdiircccginizi sdylcrseniz, Tannnrn varh$rnmiyi bircvler olmamrz igin zorunlu oldugu iddianrzrkagtnrlmazca sarsmrg olursunriz.Birqok dindar kiginin dinin kendilerini iyi birer bircy olma konusunda rnotive cttigini di$rindnklerini biliyorum, dzclliklc de kitisel grjnahkarlgr sistematik biEimde sajmurcn inangiardan birininmensubu isclcr. Iana rJyJe geliyor ki Tanrrya inancrmrzaniden kayrplara kansngrnda, hcpjmizin duygusuz vebencil bir hcdonistgibi hareket edccegimizive uzak,merharnetsiz, cimri, iyilik srfatrnr hak $efkatten cdccekhigbir vasrf raprmayan ki$ilcrc ddnii$cccgimizi dii;iinnrck iqin oldukga dngnk lrir dzsayg gerekccektir. Dostoevsky'nin bu gdnl$te olduguna genig iilgiide inan rr--Bunun sebcbi hcrheldc Ivan Karanazov'a laf yaprptrrmak iqin kalcnrealdrgrgu 1,-ommlan olabilir: a ,ndan$o,vle bir sonusqrkardr; llvanl kutsaigozlcm;r'Il dogada insr n insanoglunu sevncsi iginblr kurelkr:sinlikl(:
yoktur ve egfr scvgj t;ndivc dck tiim dunyada varolsaydr, br doga kannnLanllrr bir crdcmi siydamaz, bndinnylc nrsa n, kcndj olumsiiz]nsiinc olaninanc,ndar kaynaklarudr. Ayflca kcsin sozlcrle gLuru ckiedi; do{'la ka,,uuaDn, o,uFuraD

216

t,\NRt ),ANtt.GlSI ctmen, rsmen, rnsanrnkcndi ijhmsnzhgnne olan inancr I'ir kc/.yol.,,lduAunda.,nsa nl , , , a r r e t s , "r )eLc,retrnr ( a t r n a ) a ( r k r r r r n e k t c ryr "rrrrand r diinyadakiyayarnrrr ) Iu desreklcyen yafamsal etkil&i dc kaybcdecek. Bundan baqka,afilk higbir sey ahlak da, olmayacak,yamyamLk dahil her geyscrbestotacak.Ve ncricedc, sanki trim bunlar yermczmi; gibi Sunuilan e!ri; siz ve bcnim gibi her birey {drnegin, kendi dlinnsii?hBiineya da t.annya inaomayan brrisi) iein, doga kanunu anjdendeliqerekeskl din tcmelli / , r h r j , n iJ " ( r t , e e e o r z n.,u , s $rerncy dre 1""'.," 1," , ib ro l m r k t a kJf.avr"k. y,rtnr,? Jr g d r u l e hco kr mayrp avnr zamanda,nsan yaFnr$,n,n en ak o hatta et asil uarohs -.ebebolarak zorunh k rnacak.r"331

Safqa denilebilir ancak ben Ivan Karamazov,un insan dogasrna bakrg agrsmdandaha az alaycr bir bakrg agrsrna yatkrnrmdrr_ Bencil ve suga yrlnelik davranmamrzrn dnilniin kesilmesi iqin gergektcn gerek Tann gerekse birbirimiz trrafrrrdan kontroi altrnda tutulmamlz gerekli midir? $ahsen bu gibi bir gcizetimc ihtiyacrm olmadrna samimiyetle inanmak isterim ve sevgili okuyucular, .iz Jr boyle durirrnuyor mu.rrruzi Diger rarrfi;n. c;zgnucnimi.i / a y r l l . l l r r - a r r n .\ r f. c!. I Prnlcr'inThe B ank Slarc.dc (Bor Fjltn T ; h t a . r r a r i f e t r i g i , V o n r r e a td c k i g L i v e n l r g k i i q l e r ig r c r i n d c k i h . r v dh t r n k t r gy rararan dcnc'imine lural verrreliri:: R . m r n , r k I 9 b 0 l a r d J .L u r r n r l , g , y o . tra u I e , , K . , , , d dd ra ge|q bir deirkrnl ota.;k B:kun" rrirrr\rniniagtrn b r r . . . r : r a l r ; n y J r m .t b e v " r r t e r i n i r r . , g r r h i i k t m i l kollut kurverlelno r ,r ken,r,a Le,, ,(, yerLen.-irmL dcinecektir"nasiharincgnlip germittirn. Rckabet iqindeki tahminterimiz17 Ekim 19d9, sabahsaal 8r00,deN{onrreat koilul kuwerlcri srcve bastadrgrdasrnalrmayabartandr. Ogieyedosru saar 11:20,dcitk tlaDt<a soygunuserq;kle*i. oglcn oldugundaysa eehir nerkezindcki dijkkanh;lll ,,,os r vag-rr.rbrrr )L/dnder t"l)ardr. Bu otJr,xr ijzc rjdel dahi bltlq saJl Eccm.-riri I.r. r.rks: ro.oric,i \rva.,l,.ll mi.igterileri igin kenditcriylerckabet hatrndeki bir tinuzin lrral.r'na rr.rc \crdrte.. sirkc'rninbinr"rnr Bjr k"\kin 1:>rncl c n r r l a r d . tb ni r i r . l r k a r a Lb r r p o r , m " n u , u n u 6 . r l l r d d . Isyancrlar bazr orel ve rcsrcranlar,6astr ve bt doktor banliyodekievne grrenbir hrrsrzr rjtdijrdu.Giinnn sonunda, r h r b r n k i s o \ um u > . ncredcy. re u z o i i tt a n v a q n r r t . n m , 1 . ,,n k' yargrn trrtjr,Jnx\.lrk ;r.rbado,usudirt,,;n cJmr krrlrnq, gehir ororitctcri ordu'.u ve elbene Kanarla _r\ttr I'.lrrl. .rnrdu/Lnrye' 'dcn"astanral .rdrrr" cv,cl 5rgrrrnadrr n ilk z,jrarr ijq ' nr')on dnlrrr asn..,n. Rr t-ej,r'et rci. dcn.l s. I snravsiyasigdrijrlcrimi snkntu havaleugrarnrr$rr...

.{hlekrn (i;ken,,N,:dcrlrilizi

217

Belki de, insanlann gozctimalnndatutulmadrklarr ya da Tanrr raraindan yonetilmediklcrizananda iyi olmayr siirdiireceklerine inanarak Polyannacrhkoynuyorumdur. Madalyonun diger yiizilnde, Montreal nnfusunLrnbiiyiik Qogunlugu muhrcmcicn 'fann inanq olan kigilcrdi. Yefyiizil rizerindekikolluk kuvr,etleri krsa b1r siireligine sahnedcn yok oldugunda, Tanrr korkusu bu insanlarrbu kotuliikleri yapmaktannedenabkoymadl Montreal grevi Tann inancrnrnbizi iyi insanlaryaprlglvarsayrmrnr srnamak igin oldukgasallam bir dolal deneydefil miydi? Ya da kinik (kiitijmser)H.L.Menckenkeskinbir dille 9ugdrii$iinii bildirdigindc hakhmrydr?: insanlar dineihtiyacrmrz var dediklerinde asrl imalan kolluk kuvvetlerinc ihtilaclmrz oldugudur.' Elbette polis giiqleri grevdeyker riim lvlonrreal kcidiliik yapna peginde degildi.Dindarlannyagma ve yrkrm olaylanna kargr dindarolmayanlara nazaran dahaaze$ilimli oiupolmadrgrna dair bir istatisrikseisonucunelimizdeolmarnasr iiziicil. Bu konu hakkrnda bilgisiz birisiolarak bir tahmin efer,dindarlarrn vaparsam yaimalarnaya daha egilimli olduklarLnr srlylerirn. Srksrk ;rL ltktp igneleyici yorumu duyarrm,arcisdcrpolise karpr dircnmekten gekinirlcrmi$. Kim bilir belki de hapishanelerde qok az sayrda areist olmasrnrn nedeni budur (ki birkagknqnk kanrt olsaydr, bir solug qrkarmak daha basit olurdu elbene.)r\tcizmin kesin bir gckildeahlakl olmaurnseviyesini artrdrgrnr iddia ermiyorum, amahlmanizm {insanctlk) bu}'Ik ihrimalle bu nokrada ba6arrldrr lceneldeateizminyolunu takip eden ahlaki sistcm.)Bir digcr iyi olasrhk ateizmin, yr.jksek egirim, zekd ya da ozgiir dii$unce gibi bir igLincii etmenle bag kurmasr vc bunun suq durrrislinLi ctkisizlcarirebllmesidir. Mcvcut bu riir ara$trrmaya dayal ispadar hiq kLrgku yok ki dinin ahlaklaolumlu y6ndebir ilipkisioldugu orrak g6di$iinu desteklemcyecekrir. Bu gibi bagrnlL kanrrlar asla inandrrrcr olamazlar ancakyine de Sam[Jarrisr tafafrndan Letrer to a Chtistiatl Narior'da (HLristiyanBir Ulusa MektLrp) aqtga vurulmugagairdaki9ugciriig qarpLcr etkidedir. Amerika'daki siyasi pard baghLgr dindarl,Brn kusursuz bir gdstergesi degiisc de,'kunxzr eyalctlerin' ICumhLrrjyerei] krrmlzl olma,adndaki birincil sebcbin muhafazaker Hrristiyanlarmezici siyasi bask$lr.n oldusu bir srr degildir.EEcrHrrisrivan ruruculugu ve bplumun saglrsl grirlii bir bagolsayd,, arasrnda buounbellibarl,iearcrlerini Anerika'nrn krrrmzr,eyalederindcgorebilmeliydik. "\sidd$ igeren Gorcmeyiz. sug" oranlanen dij$iik ylrmi beggehrin yiizde62ti 'rnavi'eyalcdcr geriyc [Demokrat],
-i*if,-tlii6;,;* arnvcnijcbiri@ nzqi,crnalhr yanxj ^n*ikrr bir ya?arJtr

218

TANRIYANILGISI kalan yiizde 38'i ise 'krmuf c)eledcrdir lcrEluriyertil. Yirmi bct cn tchlikli rhrin, yiiz& 75's krmra cyalcdcrdc, yiizdc 2a'n men eyaledcrdcdir.Aslode Amcrika'daki cn tchlikeli bq Schirdar nfn dindar eyalct Tcksas'tadrr. 'Ev soySunu"ota.,rtn cn yiiksckoldugu on iki cyalcr "llrs|zl|k" oranl:rrruo krrmrzdrr. eo yiikscl olduguyirmi yirmidit.dnkrrrnudtr."Cinayer'orarunrn dokuzeyalcncn cn yiLsekolduguyirmi iki cyrlenen on ycdisi krrmrzrdrr.l

Sistematikbir aragormayukarrdaki bagrntl veriyi destcklcmeye hizmct cdebifir. Dan Dennett, tsiiytya Bozmah'ta. (Brcaking thc Spell),yalnrzcaHa-rris'inkitabrnr delil ama benz-er aragirmalan alaycr bir tavrla elegririr: Busoauclam diddarlararasrndaki a yuksckahlaki crdcmin klasil dcf,crlcrincaok scn bir satdrnoldugu 4tik3rdr vc g0rntml igb crgct dil*arc dcger dinscl5rgndc.b|rsoauglan araprrnalan be;latma_va soyunacallardrr...Bu noktada emh olabilccc*imizbir nokta var&r, elcr ahlaki tutum vc din!l baEldft, uygulamaya da inangaraundagtizegarpan olumlu bir bag var rta bu, yakrn bir snrcfte ke$fedilcclktir inanslannrn ahlakla erinkiibireokdinsclitrgiit gclcncksel bilimsclbir iligkisioldugunu onaylamaya diindcnraadr. (Bu krsilcr bilim inan9latmrdesrcklediBindc, bilimin gcrgcklcri on:ye dolmc gnciindcr oldukgr c*ncnirlcr-) Aynca bu tnr bir bilimsel karon c$rir cdilrncsine kadar srcikirs boylc bi. laqrtn olm.drgt yonitndcli kurlulrr da brr o kedaranacakor. Mannklt birg.okinsan giizetimsiz ahlakrn,polis grev yaphF ya da g<izetim kamerasrkapatrldrgrnda kayrplarakangansahteahlaktan dahado$ru oldulunu onaylayacaktrvc ayncabu casus kameranrn bir polis merkezindc olmasmm ya da giikyiiziindeki hayali bir kamcra olmasriun iincmi yoktur. Ancak belki dc 'cger Tano yoksa ncdcniyi olmak igin kcndimizi kasalm?'sorusunu alayo bir tavrla yorunlamak haksrzfik olur.' Dindar bir diigiiniir daha igrcn bir diiriisdiikle soru;r yorumlayabilir,'F{er Tannya inanmryorsanronada hcrhangi kesin al aki normlar olduluna inancuyorsunuz demektir, Diinyadaki cn klsursuz iradcyle iyi bir insan olmaya yiinclebilirsinizancak neyin iyi ncyin kotii oldufuna nasrl karar vereccksinizlIyi vc kdlii noimlarrruzrsir,een miikemmel gckildc bclirtecekolatr sadcccdindir. I)in olmasaiyi birisi olma yolunda ilerlerkcn rcreddiitler yagar, uyduruk Eii2iimlcr iinc siirerdinizI
6 di lrlilrc & !.!slidt dn Mnr.6'-!-r P.ri-no 6ri. rt: d. ol&*! ihi. ntri nl iL j&r.rid &at bea&si:. li|ni+nr|. EIIE liriari hei irtrtbffrd.l&rft rG! !b..bA fiizdA

]|Nil. .Lli 5g Et .li,Eiu dir E L!m! i'., dnlriD ,riF : x-Lt{cld.

AhlahnKi;lcni: Ndcn l;iyiz?

219

Bo, kuol kirebr oloryaa tir $hlon Yctli fcdrr otoruuqr bir rbht. ftrr ahhl re&c bir lqilr *r-L.irr., Hirlcr & tcodia 6can ELt l r--e unbrur &t r-.f .Lhf$ ouofi|'|o 6.! rft ecidcrh [.pi fuff !d.rL (*'Cl-'Lir.F!t dr*ilirdl f edor bird -;tcrhi bildtb, foktca Hr idrdc! ryntttlrdBoror &iac, bii l{lri!ri7. lir Y.hdi t d. tir Mndiroao HitLdb teirlitL fffi o&opadro toL gf.rrl L66lnf,&n Eod.l tit.rho o|dofuru fu rirdilir ve tu enlem6m amea v! D.ti!h.d. F{trlilir. flE ahl.lf, ohrf iin T.nnf F*jnitn doydo;rmoz doSu obey& lilc, bu dbctr! Tran'oo verlgnr &he olel ye d. q5 fFh- f nuzd (birrof ima ere&li 6rlr tiiylq.cz_) funt touanzbo {cail- Krfurdrc.aF.a-a'B-n din sevunrrusu, 'Iennyr yegohl c@rio iti ytu& olDal tiD bir dinrcl diirr6 oldu$ulu lrcsebateaneye gcrcl dutrnazdr. Bunun ycrinc iiylc bit 6rgid. bulunurdu, in y6ndc olnra dr:aisi hcr ncrcdc-n "Tennolmadao kayneklemnateyneklanon, neyiniyi oldulunun bclitlemncsindebir stondertbulunrmaz" Hcr Lirimiz dog-r,rnon taar.ornr lcldiurizcc yeprp, bu reruollr Foda [.rckcr cdcbilirdik. YdnE . dioc &ye[ $bli iL.lcr t ltg|rl olenl troolenatilir (il|crdr '.lE Lu..hr' .fjnc, fi f.ddd. dinLrlc birlqir fatar h..b.!ci tir F&! fenafL!.Htir.) i'i iriltu, f6in & loto cc drltcgitr,tiriinin .o g.tip ectnEdti ffti <b.1durumler heltrn& L.nr rtrEdL rtfrF.ttz flefeli db sevuarnm !.d..c d|Din ryio, iyi ol@uouo bdidcnrcidc Hr ao:l ronecagrorOa 3nErdilrz 6looder, ele K:ot dinsd olrneveobvneklerd:n elt ehLt dclcrlai tiironcyr glqr$ardrr- K.nr, bizz:l dild., biririolaral ti bu o r:mendt ncrcdcysc legnrlmez bir olguydu', Tlnnye lrrg hiulrtrcn ziyrdc, hirmtc frry lizo.r aritii Uir ehhti ricn Fr.qn 7 dcnani$r. ItiHif agt bonofu .cvrcnscl I: -f.n9. d6ongll!|t! i!!c!E rc.gin tanmhn uytrulam:nua. b dnir. Bo Fh 6tl* o.etay|c Ucfir -t6iyc. Iognlerm fc-3ctcgi yrtao .iylodigi tir dnnyry hayd cdin'vc bura& yrlaa rdylcrel iyi vc a.hletLbir &vnn5 ohraf dclcrlcndirilrin. ttiiylc bir diioya& yalen rdylctrt tir rnrc roue biriolem trinez halc qdir, Yehn Oylcmct gergtklci reo duna dnay g:rclrircektir. tlcr bir ahlak illcri lcrlcrio bcoioreocsini incdigrniz bir kavnmsa, yelar siiylcmek rhlati bir ilkc olemaz gtinlO bu ilkc enlamnzlgryla kcndi kcndincnkrlt- yalan riiylcmck, bir ya'.m kural olmrkta dogasrgcrcf,i guvcnilmcr.dir. Konuyu gcocllcsLdisih;dc, brrcillil y. de digcrtcrinin ait|.fl.nnr tiir.l podifrsaLf$ bcnicttitcptitir vr boru lgrcl reouo sunebilir. 'Lf.{-!r*-*r-iL<-_
tEi -..raH a *.-

220

fANRI )'ANILGISI

Ancak tiim toplumun bcncil asalakgrlgrbir ahlaki ilkc olarak bcnimsemesini arzulamam,giinkii biiyle bir 5ey olursa asalakhk edebileccgim kimse kalmaz. Kantg buyruk, dogruculuk vc digtr bazrkonularda i5eyarar giiriiniiyor. Bunu ahlakro gcnelineyaymanrnnasrl bagarlacaSrnr anlamak pk de kolay degildir, Kant'a rafrncn, salt ahlaki geoelde dcgerlerin din tarafndan giidnldUgn konusundahayalidir savunucumlahemfikir olmak qekicidir. Olitrncijl dcreccdehasra birisinin rzdrratrrna kcndi isregiolmadanson vermckilclebct yanLi; mrdrrl Kendi cinsiyerinizden birisiyle sevipmek her zaman yaoLg mrdrr?Bir cmbriyoyu dldiirmek her zamanyanlrgmrdrr?Bunlarrn yanhgolduiuna inanan birgok ki$i vardrr ve dayanaklankesindir. Kanrrlamaya ya da tartrgmaya hig gclmezlcr. Onlarla aynr fikirde olmadrgrnudaher kim olursanrzolun vurulmann gerekir: gaka yapryorum;elbetteAmerikan kiinaj kliniklcrinde silahl saldurya ugrayan birkag doktoru bunun drgnda tutuyorum (bir sonraki b,iiliimc bakrn). Gclgelelim,ne mutlu ki ahlak degerleriniDsalt olmalan zorur u dqgildir. Dof,ru ve yanhg bclirlemekahlak fclsefccilcrininmcsleki g<ircvidir. Robert Hinde'nin az ve ijz tanrmryla, ahlak felsefecileri 'ahlaki kurallann, mannklaolugturulmalannrn zorunlu olmamakla birlikte, marrtrga dayal savunmalarrnrn yaprlabilmcsindc' hcmhkirdirler.id'l Bu bilimciler kendilerini birqok farkh iislupla srnrflaodrrrrlar ancak gagdag terminoloji rtlgrndaen btiyiik ayirm (buna {Kant gibi)'deontologlar' ye'ncticeciler, arasrndadrr 'utilitarian' [faydacrl Jeremy Benthamda dahildir 1748-1832.) Dcontoloji, ahlakrn kurallara itaat ermektenibaret oldulu inancr igin kullanrlan siislii bir isimdir. Gerqektcysc yiikiimlnliik, g6rev bilimidir,"Yunanca'ballavrcr oedcn'den gclir. Deonroloji salt ahlakdrlla birebir aynrdegildir ancak dinleilgilibir krtaptakigofu amae icin bu fark iizerindc durmaya gerck yoktur. Saltglar salt dogru vc salt yanh$larolduf,unainanrlar, dolruluSu ispatlanmq buyruklar {yiikrimlnlnk, zorulluluklar} bu dolm ve yanlglarrn sonuglannr etkilemez. Neticeciler dahabiigiqbir edaylabir eylemio ahlakrmn bu eylemin sonuglanyla delerlendirilmesini geqcrli sayarlar. NericeciliBin bh diger uyarlamasrfaydacrhktrr, yani Bentham vc arkadagrJames Mill (1773-1836) ve MilJ'inoflu John Stuart Mill (1806-73)<izdeglegmig olan felsefe. Faydaohk maalcsef srklkla Benthamln gu bclirsiz sloganryla rizerlenir:'En kalabal* niifusun en biiyiik mutlulugu a-hlak ve yasamarun kurulmasrdrr.' Her saltgr g6rii9 dinden tiirememhtir. Bununla birlikre, saltgr ahlakr dinin drgndaki zeminlerle miidafaa etmek epey giigriir. Akhma gelcn tck unsur vatanscverlikrir, azcllikle dc savai zamanlalnda. Tanrnmrg Ispanyol 6lm y<inetmeni LuisDuouel'in de

AhhkDr Ki;kcni: l.lcden iliriz?

221

dcdigigibi,'Tann ve Vatan yenilmesi miimkiin olmayanbirekiptir; tiim zuliim ve katliam rekorlanmellerinde tutarlar.' lnsanlan silah alEnaalmak dnemli dlgiide sevdiklerinin varanigtirr,duygusuna ba$hdrr.Birinci Diinya Savap'nda gengcrkeklerecesarctvcrcnler askcri uniforma giymeyenkadrnlardr. Ah, elbettesizi kaybclmek isremiyoruz ancak sanrnzeitmeniz Kralrnt ve iilkenizin si?c ihriyaqvar. lnsanlar hem kendi ijlkelerindeki hcm de diigman iilkelcrdcki vicdanlt muhalifleri kiig[msediler giinkii varanseverligii daima salt crdm olduguna inanrlrr.Profesyonel askcrin 'istcr hakh ister haksrz, benimiilkem'g<iriigiinden Eokeokdahasaltbir gdriigbulmak zordur, giinkii bu slogan gelecektebir giiniin politikacrlaflmn diigmanbelleyecegi herkcsiaildiirmenin soziiniivcrmektir. Ncticcci usavaomsiyasikarerlan savaga girme yiin0ndeetkileyebilirancak bir kez savagilanr yaprldrgnda,saltqrvaranseverlik dinin drgrnda asla gdriilmcmi$ bir gtiq ve etkiyle yenidcn bayrag devrahr. Acrmasrz olrramaya iizncl, oeticeci ahlaki giirigleriyle ikna olmu5 bir asker biiyiik olasrLkla kendisiniaskerimahkemede bulacak ve belki de idam edilecektir. Bu ahlak fclsefesi tartrgmasmrn srqrama tahtasrqu kuramsal dinsel iddiaydr ki buna g<irebir Tanrr olmadan, ahlak gdrecclive istegebaghdr. Kanr ve digr bilge ahlak feiscfecilerinin giirigleri ve vatansever cogkunluga dogu$tan vcrilcn onay hiqbir zamansalt ahlakrnkaynaklanolamamrgtrr. Bununyerinekutsalkitaplartcrcih edilmigve bu kitaplannkayulara bakarakdogrulamasr miimkiin olmayanyorumlanndantiiretilen ahlaki kurallar daima muazzam brr giice sahip olmutiur. DogTusu, kutsal kitap ororiresinin y:ndaqlarrkursal kitaplarrnrn tarihsel kaynaklan konusunda iiziicii scviyedeaz merak sergilerier(ki bu kaynaklar son dcrece temelsizve belirsizdir.)Bir sonraki biiliim ahlaklann bu kutsal kitaplardan edindiklerini iddia eden insanlarrn bunlan ashnda pratige hi9bir zaman diikmediklerinigdsrerecektir. Ve aynca bu insanlarrnbile kalplerinin derinliklerindekabul edecekleri sailam bir fikir sunacairm.

BOLUM 7

'Iyi' Kitap ve Degigen Ahlak Anlayrgr

Politika, esaretindeki binlerceirsan katlamitir, din ke ot binlercesini.

SrnNO'cAsEY

22+

fANItl Y.\NlLClSl

Kutsalbir kitabrnbirahlakve;raya9am kurallan kaynalr olabilmesi iki yolla gergeklegir. Bu yollardanbirincisidogrudanaqrklamadrr. Buna6rnek olarak, Amerikan tagrasrndaki medeniyer savaglarrnda giddetli bir tartr$makonusu yaratmrgolan On Emir'i verebiliriz. Diger yolsa6rnckle aq(lamaktrr: Bu y6ntemdc, Tanrr va da kutsai kitapta adr gcqen bagka trir karakrcr {qagdag largonla) bir rol modeli giirevi golebilir. Kutsal kitaba dayahbu her ikiyoi, dinsel (dinsel belirrcEi mecazi anlamda bir turumla desteklendiginde, kullanrlmrgtrr ve kaynakgcistcrme ya da irranEsrz, amaghdrr)dindar (daha herhangibir uygar kiginin kibarrnrstiylemem imkansrzama) iircnq bulacalr bir ahlak sistemidofuracaknr. Diiriist olmak gerekirse, Incil'in bii),iik bitlnmntriin sistemli bir bigimde zararl oldugu siiylenemez ancak bu kitap epeytuhaftrr. Bu, bizim hig tanrmadrgrmrz ve birbirJerinigenellikle tan'mayan yiizlerceanonim yazann,edit6r ve kopyacrntndokuz yiizy boyunca diizenlemelcr yaparak, defigtirerek, rerciime ederek, saptrrarak ve 'geli$irerek' karman Eorman bir hale getirdikleri tutarsrz belgelerden olugmugbir anroloii iqio gayr normal bir dururndur./"eor Incil'deki bariz tuhaflrklarrnacrklamasr bclli de hudur. Ancak ne razrk ki bagn;zlarg.rrrpliklerlc dolu bu cilt kirabr bize ahiak ya da yaEam kurallannrngerqekkaynagr ofarak sunmaktalar.Piskopos John ShelbySpongKutsal Kitabn Giinahlat'nda lThe Sins of Script rc) eok dogru bir gekilde giizlemlendigi gibi ahlaklannrn remelini kelimesi kelimesi Incil'e dayandrran jnsanlar aslnda lncil'i ne okumuS nc de anlamrglardr.L-afarasrnda, Piskopos SpongkendileriniHrrisriyan diye tanrmlavanlarur gogununasla onayiamayacaklarr scviyede geligmig inanqlan olan, iizglr diiqiincelibir piskoposrurve nadir bir rirnckrir. Krsasiire<ince Edinburgh Piskoposu srfarryla emeHi olan lngilit meslekra5r RichardHollowayde rrpkronun gibi hrr liberaldir. Flatta Holloway, kendisini bir 'iyilegmi5Hrristiyan' olarak tasvir eder. Onunla Edinburgh'da halka aqrkbir s6ylcpimiz olmuEnrki bu hayatrmrn cn uyarrcr ve ilginqgilriigmesi.vdi.e"?r

EsKlAHiT
Eski Ahit, YaradrL5'r anlatmavaNuh'un gok sevilenhikdyesiyie baplar-Bu hikiye Babil efsanesi Ur4-Napigrim'den ilcri gelir ve farkh birgok medcniyetineski mirolojilcriyle de iligkilidir. Qifrcr qifter gemiyebinenhayvanlaflnefsanesi hig kui;kusuz biiviiieyicidir ancak bu hikiyedeki ahlaksrzhfrnboyutu dehqetvericidir. Tann (bir aile hariq) gocuklar insanoglunakrzar ve bunun sonuctrnda, da ddhil herkesi suda bogar. Bununla da yetinmeyerek,geride

'i\,i liitrp !c Dciii$cn {hlak Anla.vry

zLs

kaian (muhtemelen suqsuz) hayvanlanda bogar. Yaradrirg kitabrndakihik6yclerin Elbettetifkeli ilahiyatgrlar gergeklik olarak kabul edilmemesi gerektiBi protstosunda bulunacaklardu.Benim asrl anlatmak istedigim de zatcn budur! Kutsal kitaplardaki bilgileri gergek,simge ya da kinaye olank srru0andrnr, ayrklar ve scleriz. Bu gibi aylklama ve seqimlerbir ve bu, az ya da qok bir ateistingahsiahlak kigisel karar meselesidir benzerki bu mutlak bir temele kurallarrmbenimsemef segmesine dayanmayan tiznel bir karardrr.Egerbu kararlardanbiri 'gegersiz ahlak kurallan' sonucunu dofuruyorsa digeri de aynr pekilde def erlcndirihnelidir. Dogrusu, kiiltiirlii ilahiyatqrlain tiim iyi niyetlcrine rafmen, insanlarrn korkuttrcuseviyede biiyiik bir gogunluiu kendi kutsal kitaplannda anlanlan hikiyelerin, (iirnegin Nuh tufam) tiimiin0n gergekoldugunu di$iinmektedir,Kamuoyu ankcrlcrinin yaklag* olarak yiizde sonuglarrnagciie, Amerikah seqmenlerin 5O'sibu yi;ndekararvermigtir.Ayrrca,Asyahdin adamlannmeotu gok aErk biqimde, 2004 yrhndaki tsunami felaketinin scbcbinin, rcktonik bir yer degigtirme degil ancakinsani giinahlar oldugunu iddiaettile/"2r;bu Biinahyelpazesi, barlarda igkiigip,dansctmekten tutun, saemasapan kadar uzanr. Bu bir dinsel kurah eignemeye kigiler burunlanna kadar Nuh hik6yesine batmrE ve kutsal kitap ,... cgirimi harie hcrsyden bihaberolduklannag<ire bu konuda onlarl' kim suglayabilir? Aldrklarr egitim yiiziindn dogal felaketlerin insanoglu meseleleriyle iligkili oldugunu zaoneCcrvc tektonik levhalar gibi kitiscl olrhaktad son dereceuzak doia olaylarrmn, insani kotii amellerinbir bedeliymig gibi gii(iirler- Diger taraftan, bir tannmn (ya da bir tektonik levhanrn)giiciiniin yetcbilecegi, diinyayr alt iist edebilecekolaylann daima insanogluyla ilgili istegi, olduf,unl inanmak ne haddinibilmezbir benmerkezciliktir? yaratmave sonsuzluk kiigtik olan ilahi bir varhk,nedensuqigleyen insancrklarla uiragarak kendini tatmin etsin?Biz insanlar bu tarz havalara gireriz, hafta 6nemsiz,kiiqok 'giinahlarrmul' abartlp, bir tinem katarrz! bunlaraevrensel Bir relevizyonkanah iqin, kiirtai kargtr, segkindin adamr yapEgrmrz PederMichael Bray ile bir sdylegi esnada, ona evanjelik gibigahsicinselegilimlere karqr Hrristiyanlarrn nedenhomoscksiiellik di$er sabitfikirli olduklannrsormuyum.Qiinkii bu rarz<izelliklerin insanlann hayan iizerindeherhangibfu erkisi yoktur. Pederbana me$ru miidafal Cagngran bir tammyapmr;t! Tann giinahkarlarla gehrin masum dolu bir gehri dogal bir afetle crzalandrrdrgrnda, 'bo9 yere 2005 dlme' tehlikesiyle kargrlagabilirlermig. sakinleri senesinde, kryr gehir New Orleans Katrina isimli bir kasrrganrn etkisiylebir sel felaketi yagadr. Hemenardrndan,Amerika'nrn en

226

TANRI YANII,(;ISI

tanrnmrgtelevanjelisti ve eskiba;ikan adayr, pederPatRobertson'un, bu kasrgadan bir zamanlar New Orleans'da ya_samr5 lczbiyen bir komedyenisorumlu tuttugu haberi verilmigti.rHer Scye giicii yernbir Tarumn giinahkirlan iildiirmekte biraz daha belirli bir yakla5rmscrgilemesi daia mantrkl olmaz mrydr?Mesela gehrin tamarruyok cdilece$ioc, sedece giinahrislcyenlezbiycnkomcdyen bir kalp kizi gegircbilirdi. 2005 Kaslm ayrnda PensilvanyaDover sakinleri, ycrel okullatrmn cgitim miifredauna'akrllr tasanmq' iigrertimini zorlasokina Siritimiflde buJunarakSehirlerininadrnr kritiiye grkaran (dalgagegmiyorum)ve tamamiyletutucu kigilcrdenolugmug okul heyetini oyla gdrcvden aldr. Pat Robertsontutuculann siqimin sonrasrnda dernokratikbir yolla hezimete ugradrlrntduyar duymaz Dover'eamansu br-ruyal bildirisi gcinderdi: Dovr'in haFrb skinlerine lDnu siiylemk iste.im, e8e. yarad'ruz br;lgedc bi' fetaker rncydamFej,rse Tanldan yardrmisemeyin.Onubir qrrprda tchrinizden yolladrntz ve sorunlar basgdsrerdginde (bu nutlaka olacakr'r demiyoi'm), redcn size yardm tmedigi konusunda$aSrrmayrr, Eter herhangi bir sorun yatarsanvJ oylarmtzla Tanll Sehrinizdcn amirnrzr haDrlamanlz yererlidir.Madern kiyle yaptrnrz" o haldeondanyardrmtatcpermeyin eiinkl yannzda olBayabilir.r"Yr) Pat Robertson'un bu sdzleri zarzrsn ve komik olabilir ancak giiniimiizdeAmerika BirleqikDevletleri'nde giicii ve l.etkiyi clindc rutanlar onun bu giiriiElerinisrkrbir tutumla savunmalctadrr. Nuh " hikdyesine benzeyen Sodom ve Gomora'nrn ytkrmrnda, ibrahim'in yegeniLo! Seirirdeki tek dririist insanolduiu igin stqilmiS ve ailesiyle birlLkcc canrba!r1lanmr'n. !ehir kiikiirrc bofulmadan <ince l-ot'un kagrpkurtulabilmesi igin iki erkck melek onu uyarmak iizere Sodom'agrindcrildi.Lot misafuperverbirisi olarak melekleri evinde agrladr ve bu srrada Sodom'daki riim crkcklcr l-ot'un evinin qevresinde toplanaraL ondan melckleri kendilerine teslim ermesini istcdilcr {daha bagka?)Bu saycde ,Bu gece melcklcri sodomize(g.n: oglanlagtrma)cdebileceklerdi:
' ll! oh6t [aprliGFli!.lotbrooa.@n/:Ehivsr20dr/09/0J/btr.m.-6L.B,!tdaos{noje ot{lkr &rcro torf,mrr/ rdEmde Cton bu h&itmh set otup.tmrdle, biL he , dcritdu urr$. dtun oituno fog( onn bIu i'rmtnr n,i1:d,tr, otnEnn,. rb.bj hi{ ,urtu{tr huaqn tubcdordJd{Jululn:kitE(.vinrt,t,uhDrtrr.n,IftDt(f,rD,s,,j,lo8ity&mur.on;.nndrbitd, . ! i t n . B u L o n u y h r e ' L . t r B L n r n r l , o{ $ . , . . o - d , r * . E . c o n V R t . . p23t 940.hh adt6ini ziyact dcbili!!iniz. (rdm Li$tsiJi! *st00t9/c s..rekleri y{srhrdlg1ru (h*,rroFr... birdim w.bir6i ar,,uinaL tdtuh.rsan.a,e) a$rci Rob{.&.,," s;9, rk o;a". do. rrundiJir' ci/ ( nh y,r,jyii.u,(jn -y,.dlg- )u n-; .ihn,, ,o.tr"d" b,tid,b; konldi !'uml* ^knm.3ra.i'td' j!! tflmb'h tx$hfnit n-adn y.rbrzd. olerd,m bu bry r.3s Erbh r.or'm !ijz'in. k n.L'D,d'm.

'ili' lijinp ve Degi$en Ahl.l( Ar n!,rsr

227

seninevire gelen o adamlarnerede? Onlan bize ver ki tanrgahm' (Yarad u 19:5) Evet, 'ramgalm' sijzciigi Resmi Versiyon'daki klasik bir <irtmecedir ve dolayrsryla metineoldukgagiiliinq bir hava kalar. LoCun bu iste$i geri gevirerek gijsterdigiyigitlik, Tanrln1n onu Sodom'daki tek iyi insan olarak yaratrrken akhmn bagka verde oldugu fikrini uyandrrmaktadrr. Ancak Lot'un sactrgrry1k, vamtrndaki olumsuz ifadelerle karart:'Yalvanrrm karde5lerim onlarakiitiil!k yapmayrn. Bakrn,erkekelidegmemi$ iki klzm var; I alvarrr.mbana izin verin ki sizekulanmr getireyimve g6zlerinize iyi gelsinler:ama bu adamlarahig bir py yapmayrn: giinkii onlar bcnim gatrmrnaltrndakorunuyorlar' (Yaradrlg19r 7-8) Bu garip hikiye her nc anlamtagrsatag:sm, bu son derece dindar medeniyettekadrnlara g<isterilen saygr konusunda kesin 6kirler vefir. H;kayenin devamrnda, Lot'un krzlarrnrnbakireligini icda etmesinegerek kalmaz giinkii rneieklermucizevi bir gekilde vagmac an k<ir eder ve geri piiskiirtmeyi bagarrrlar.Ardrndan LoCahayvanlannrve ailesinide yanrnaalarak gehri terketmcsini siiylerlergiinkii gehir yok edilmek iizeredir.Lot'un talihsiz karrsr harig tiim ev halkr kagmayrbagarrr.Tanrr bu kadmr gehirdeki parlamalan kiiEiimserbir tavrrla izledili iqin cezalaldrrrr ve bir siituna ditniiEtiiriir (bunun Sodom halkrnrnsuEundan daha hafif bir sugoldugu diigiiniilsede.) Lot'un iki km krsa siire sonra tekrar kargrmrzagkar. Annelerinin bir stituna ddnii$mesinin ardrndan, babalarryla dailann arasrndakibir magarada yaEamaya devamederler.Uzun siiredi. erkek 6zlemi gcktiklerinden babalalnr sarhog edip, onun)a iligkiyegirmeyi planlarlar. O geceLor biiyiik krzrornyatagagirip qlkogrmfark etrnez ancakkram hamilebrrakacak kadar sarhogtur. Bir sonraki gece, iki krz bu sefer srrarunkiigiikte oldugunda hemfikildir. Lot yine )'atagrna giren qrkankrzlir {arkedemeyecek iadar sarhognrr ve kiigiik krzrnr da hamilebrrakrr(Yaradrlrg 19:316). Egerbu bozuk aileSodom'un en ahlakhailesiyse, insanTann !c kijkirrrcezasrnr anlayryla kar5rlayabiLir. Lot ve Sodomitlerinhikiyesi, esrarengiz bigimdeYargrglar kitabrnrn19. Bijliiminde taklit edilmigtir.Buradaisimsizbir Levit lpapaz)catiyesiyleCibeah'ta gezintiyegrkar. Geceyikonuksever yagLbir adamm evindegeEirirler. Aktam yemegiyedikleri srada ktiynn erkeklerigelirve kapryr galarlar.istekleriyaghadamrnerkek misafirini ahkoymakve'b<iyleceonunlatarugabilmektir.'Yashada Lot ile benzerifadelerkullanarakcevapverir: 'Llayrr kardeglerim, hayrr,yalvanrrm sizcbu kadar k6tii olmayrn;evimemisaFr olmu$ 5u adama kargr aptal davranrglarda bulunmayrn.Bakrn burada -rakire kerm var ve bir de misafuimin cariyesi;-9imdi onlarr size teslim edecegim,ardrndao onlarla ne isterserrizyapabilirsiniz;

228

'I:\NRI

\ANII-CIIi]

ancak bu adamr igrenq i$lerinize alet ctmeyin.' (Yargrqlar19:23, 4) Tckrar Siiriiltijlii ve net bir qekilde kadrndiismanlgr konusund ditndijk. 'Onlara ne istersenizyapabilirsiz' ifadesini <izclliklc nrpcrtici buluyorum.Bu papazur cariycsine vc krzrma tecaviizedip. atagrlavarak keyif Catabilirsiniz ama her Eyin iitesindebir erkek olan konuguma karE saygrdakusur tmcmelisiniz.iki hikiu. arasrndakibenzerligckargn, kvit'in catiyesininaktbeti Lot'un krzlannrnkindcn daha kcitiidiir. l,evit cariyesinibr-r kalabat&crkek roplululuna tcslim eder ve sabahakadar hepsibirer birer kadrnrnrrzrnagegerlcr:'()nunla rdn,$tllar ve sabahakadar onu kijtii cmellerinc alet ettiler: vc tiine$ dogarkcngitmcsincizin vcrdiler.Sonra,kadrn giin af,arrrkcngeri drindii ve sahibinin bulundulu evin kaplsrnlniiniine geldiginde yerediitrn' (Yargrqlar 19:25-6).Sabaholduf,unda,I-evit cariyesini pcrigaobir vaziyette,yiizU ko)'un kaprnmctiginde yatarkcn bulur ve ona qciyle der (giiniimiizdcbtiylesinekalbi nasrr turmug deriz) 'Ayaga kalk ve yola koyulalm.' rlncak kadrn krm damaz.Qrinkil dlmaigtiir-Bdylelikle Levit 'cline brgagr alrr, cariyesinin bcdenini srkrcakavrar ve kadrnrkemikleriylebirlikte on iki parqayaayrrrr. Kadrnrn bcdeninin pargalaruu Israil'in tiim kryr b,i;lgclcrinc g<indcrir.'Evet dogru okudunr:2. YargrElar 19. Biiliim 29. sayfadan korrtrol edetrilirsiniz. llu hikiye lncil'in egsiz tuhafuklarrylarrakul bir gckildekryaslanabilir. l-cvit hikiycsi l,ot'un hikiyesincqok bcnzcurekrcdir ve insanrn akhnabu el yazmas, mcrinlerin maflashr raflanndaki6zel yerJeriniD yanlgLklakarrtrnimrg laahanesinin ihtimaligcliyor;kutsalmetinlcrin olabilcccgi deligkenasrllannrn agklamasrbiiyiik ihrimalle bu olmaL. Lot'ul amcasribrahim iiE 'biiynk' tcktanrrl dinin kurucu babasrdrrIbrahim, ataerkilikonumusaycsinde insanlartarafrndan bir rol modeli olarak kabul edilmek konusundaneredeyse Tanrr kadar arantajldu. Ancak qaldagahlakgrlarrn onun yolunu takip ctmcsini sagla'_an ncdir? Onceliklc,uzun yagannsrrun baglaflnda larrsrrlabirhkte Mrsrr'agidenibrahim bu rilkcdckikrthgaqarc bulacaknr. Qok gi-izelbir kadrn olan kansrnrnMrsrrllara cazip gcleccgini fark eden ibrahim, onun kocasr oldugu igin kendi hayannrntehlikeycgircbilecelini dttiiniir. Bu yiizden e$ini lvlsu halkrna ve Firavun'a krz kardepiolarak tanrtrr. Sarah, bu srfarr sayesinde Firavun'un girer haremine le bununsonucunda, ibrahim |iravun'undostlugundan laydalanarak zcngin olur.Fakatlatrr bu srcakyakrnlagmayr uygun bulmamrg, Firavun'ave iilkesine birgok g<indcrmcyc k<itiiliik karar verrripL r. (amaibrahrm'e gdndermcz) Uziinriisiinii gizleyemeyen |iravun, Ibrahim'c neden kansrnr krz kardcSiolarak tanttniql sorar- Ve ardrndan karrsrnrlbrahim'c teslim cder ve ikisini birden Mrsr'dan atar (Yarad rg 7L 18-19)-

'iy'i'Kitapre l)cgisen AhlakAnlavrgr

229

Tuhaftrr ki gift daha sonra ayru oyunu Gcrar Krah Abimelek'e oynar. ibrahim bu krah da karrsrSarahile cvlcnmeycikna eder 20: vc karrsrnrbit kcz daha krz kardcaiolarak tanrtrr. (Yaradrh$ geyler dile stiyleyerckiifkesini 2-.5)Bu kral da Firavun'a benzer gcririr ki hcr iki krahn duygularrnr pallapmamak clde degii. iki midir? olay arasrndaki bu bcnzcrlikhakiki kaypakhirn gdstergesi o$lu lsaac'i bikiycsindeki bu tatsrz olaylar, lbrahim'in tiir kurban etmesi ahlaksrzhgyla kryaslandrklarrndahaFf [alr. {Miisliima! kutsal metinlerinde,aynr hikiyedc lbrahim'in diier oglu ismaii'den sdz cdilir.) Tanrr ibrahim'e gok sevdigi oglunu yakarak kurban etmesini emredcr.ibrahim bir suoak hazrrlar, yakacak oduo cedarikodcr vc Isaac'inellerini ve ayaklarrm ballayarak sunafa yerlegtirir. Tam atege vcrirken bir melck q&agelir vc Tannmn planrndaki bit son dakika dcgi$ikligini bildirerek lbrahim'i durdurur: Ianrr yalnrzca paka yapmrgtr, ashnda Ibrahim'i 'ayartmrE've bu gekildc inanonr srnamrgnr. Qaldaq bir ahlakg bir goculun bu tiir bir psikolojik sarstnndan nasrl kurtulacagr bilemeycbilir ki eocugun igi epey zordur. Qagdagahlak normlan 96z dniinc alndrgrnda bu tatsrz hikiye, qocuk istismarrna,asimetrik giiglcrin iligkisindcki zorbahga ve dii;cr taraftan, Nuremberg savunmasmm ilk kayrtl kr:llanrmrna 'Bcn yalmzcaemirlere uyuyordum.' Oysa bu iirnek tegkil eder: iig rektannh rlinin de baglcacfsanclerindendir. efsane Qagdagilahiyargrlaryine karpr gkacaklardu; Ibrahim'in o$lu Isaac'i kurban etme hikiycsi gergck bir olay olarak gtlriilmemelidir.Ve yine s6yluyorum,bu iddiayauygun bir elq*iri iki baEhga aynlr. Birinci$i,gnniimiizdebirgok insan kendi kutsal kitaplarmdakiolaylaln hepsiningcrgekoldugunu diigiinmektcdir vc bu sdzdegcrqekliklcrir,biz geriyekalanlar i.izcrirrde baskrnbir giic0vardrr,ozclliklc siyasl A.ts.D re jslam ik;ncisr,cgcr diinyasrnda. bu olaylar gcrgckdcgilsc,bunlardannasrlbir anlam qrkarmahyz? Bir kinaye olarak mr diiginmeliyiz? O haldc kinayelcr hangi gcbedir? sonuElara g*mayacagndan Oviilmeyedeger hig bir sonug cmin olabilirsiniz.Bir ahlaki dersmi qrkarmahyrz? Bdylcsi berbat q hikiyelerden nas bir ders carrlabilir? Burada karutlamaya tck iddiamrn, ahlak kurallarrmrzrkutsal yazrnlardan Salrgngrm saglamadrgrmrz oldugunu hatrrlaunm, !)ger safhyor olsaydrk, metinicr arasrndan giizel olanlarr ayrklayrpseger, igreng ol:rnlarr kabulermezdik.Ancak bununsonrasrnda hangiiiyknlerin ahlaken uygun oldugunu belitlemck iqin bagrrnsrz bir krstasaihtiyacrmu olacakor: ve br: <iylcbir krstasolmahdrrki kaynagrhcr nc olursa olsunkutsal metinlerolmamahvc clbette, dindar ya da dcgil hcrkes iqin gegerliolmaLdrr. Din savunucularr bu iqlcr acrsr hikiyedeki Tannmn

230

IANRI yANlt"Ctsl

anlayr5h bir yaprda oldugunu bile soylerler.lsaac'in hayanm sor dakikadabagrSlamas iyi bir geydegilmidir? Bu korkuns oykriniit bu riir bir anlaptla sawnulmasrndanrahatsz olan okurlarrn: igin, daha mutsuz bir sonla biten farkh bir insao kurban ctm: hikiyesinden bahsedecegim. Yargrglarbdliim 11'de askeri lider Tannyla bir pazari{a giri$ir; egr Tanrr Jephrhah'rr Jephthah, Arnmonlar karpsrndazafer kazanmasrnr sa$lamaalrsa Jephthah ona bir kurban verecektir,'savaqtan diindiigiimdc evimi ziyarei etmeyegeJen ilk ki$iyi yakarak sanakurban edecegim.' Jephthah gcrgekten de Ammonlan yener(Yargrqlar kitdbrnagdre'Qokbiiyiit bir katliam yapar') ve evezaferleddner.Beklenildigigibi, klzr, rek Cocuguonu kutlamak igin evegelir (tef galarak,dans ederek)r.e (eyvahli eve ilk giren canL varhk krzrdrr. JephthahijziinriistndeE giysilerini yrrtar ancak garesizlik iqindedir. Tann kurbanrnr beklcrken, kogullar altrnda ezilen krz kedere biiriinerek kurban edilmeyikabul eder ancak bir gartrvardrr;iki ayhgrnadaga qrkrp. bakireligi igin agrt yakmak ister. Iki ayrn sonundatrprgnp4 er.e diiner ve Jephthahonu pigirir.Tann, bu hikiyede miidahele ederek krzr kurtarmayruygun gdrmez. Ccnnet vaaa ettigi halkrn rakip bir tanrryla fl<irt etmesi yiiziindenen heybetlihiddetinig6steren bir Tannnrnbu otumu cn zararittiirden cinselkrskanqhfa Ve yine,gagdag benzer. bir ahlakqr biiyle bir tanrtyr iyi bir rol modeli olarak giirmektensirkrnmaldrr. Cinscl sadakatsizligin bagtanqrkarmagiicii, sadakarliinsanlarca bile kolaycakavranabilir.Aynca, bu bir kurgu ve drama esasrdrr, Shakespeare 6ykiile ndenyatak odasr farsrna kadar.Fakatyabancr tannlarla krrrgtrmamngririiniirde dayan maz cazibesibiz gagdaE insanlarcakavranma$ epey giig bir duygudur. Benim saf bakrg agrmla'Benden bagka tanrrnolmamah'emriahldatutrrasrkolay bir emirdir: 'Komgununkanuna g4rtaetmemelisin' ile kryaslandrgrnda oldukga basit bir g<irevoldugu dntiiniilebilir- Ya da'komqunun (Ya da itknziine).Ancak Eski Ahit'in bagrndan kalgasma'. sonuna kadar, upkr yatak odasr farsmdaki sabit diizendc oldugu gibi, Tarur bir anhgrnaarkasm d6ner ddnoez Israil Ogulla onu lerk edcrve Baal'ataprrurlaryada bir fahigenin heylelineveyaalun bir buzalryaki bunlar hep bir felaketiesonuglanrr...t Musa iig tektanr r dinin mensuplan igin lbrahim'den daha iyi bir rol modelidir.ibrahim ilk resuldurancakegerYahudiligin ve ondantiireyendinletin riSreti agiayan kurucusundan bahsediyorsak bu Musa'dE. Altrn buzaSr biiliimtinde,Musa tehlikesizkogullatda SinaDagr'nagidip geJir, TanrrylasohbetederTannmn oydugu tag tabletleri alu. Bu srada aga$rdaki insanlaryeni lannlar aramakta
IBuon.hi4d rorin 6lri b.n. si.r airi itin$ir ki brou 3zr{,.t dr frrls. 5k.cin. hiCUr a|@ ko/lnmD ol JomllEoMiild dir. Od ryne bufikrirnbnrm s:dlayrn bilinr.l kiop lt,lr./,l vc M,rs,r1hvslya' 4ii errlkijrderim.

'iri'Kitrp !c DeAiser A!li1r Anl.vlir

231

hig vakit kaybetnrezler \daia dohutmamak konusundakendilerini zor zaptedeninsanlardliim acrlanqekerler.) ML,sa'lrrn geg kaldrdrnr dagdanLnmckte sajrcnler Aaron'unetrafrnda roplandrlar ve ona Yukarrgrk, bize rjnderlik edccektanalar bul; bizi Mrsrr'dan uzakiagranMusa bizi yal yolda brraktrvc artrk (Gd932:1) onuntanr*rnristemiyoruz. -Aaron herkcsi altrnlal bir araya toplayrp eritmeye ve altrn Lrir buzagryaratmavaikna cder. Bu yeni icat edilcn tann igin bir de sunakyapariar ki herkes kurbanvermeye baglasrn. AsLnda Tannnrn arkasmdanbu riir i$ler gevirmemelcri gerektiiini aylak aylak gczinen bir deliden daha iyi bilmeleri gerekirrli.Tann yiiksekbir dagrntepesinde olabilirdiancak her 5cyi bilme giicri oldugundanemir kulu Musa'yr hemena$aF gondcrdi. Musa elierindeTannrunOn Emir'i yazdrgr ta6 tabletlerleaceleyle dagdanindJve halkrnrnyanrnavardr.Ve gelir gelmezaltln buzagryr giirdn. Gdrdiikleri kar$rsnda iifkesinden deliye diinen Musa tabletlerielindendiifrirerekkrrdr ( Ianrr daha sonra ona yedck bir tablct setj verdi ve sorun gciziildil.)Musa altrn buzagr,vL kaplgr gibi yaktr,toza gcvlrdi,bu tozu suylakarrStrnp insanlaravutrurdu. ArdrndanLcvi'nin papazvari kabilesindcki herkesin ellcrincbir krLg alarak miimkrin olduf,unca insanr 6ldiirmelerini emretriOldiirnien kigi saysa iiq yiize kadar qrktr.Bu Tanrrnrnkrskanqlk krjzinin yatr$masr igin yeterlibir rakam oLabilirdi.Ancak yctmedi. Tanlmn ijfkesi bir riirlii sonlanmadr. Bu korkung bijhimLin son satrrlarrnda,Tann biiyiik katliamdan geriye kalan insanlarrn iizerinebir veba salgnr giinderdi,'giinkii Aaron'un istcgi iizcrine a h r nb i r b u z a g)ra l r L r . 'Iannnrn Rakanlar kitabt (!,ski Ahit'te 4. Kirap) Musa'yl Mudyani'leresaldrrmak iizerek4krrtmasLnrn hikaycsinianlatrr. Musa'mn ordusu bjr qrrpLda tiim crkekLcrikijlc yapmayr beccrir ve ardrndantiim Mudyani gchirlerikiillere kangrr,ancak kadur ve gocuklanrildiirmezler.Askerlerinmerhametzaafi Musa'yr qileden grkarrr ve bakireolmayan tiim kadrnlar ve tiim erkck gocuklann dldiiriilmesini emrcdcr. 'Fakat, bir erkckle asla yarrnamrgriim kadrnlarr kcndinize ayrnn.'(Rakamlar 31:1B) Hayrr havrr,Musa qagdag ahlakgrlar iqin iyi bir rol nodeli olamaz. Mudyani katliamrna Qagc dindar yazarlar 5u ya da bu ya da allcgorik(kinave) sembolik anlamrynkleseler de, buradaki sembolizminhedelitamamiyletcrs ydndedir.ZavalL Nludyaniicr. incil'i okuyan herhangi birisinlnde ayrrt edebilecegi gibi, kcndi iilkelerinde bir soykrnmrn kurbanr olurlar. Yinc dc Hrristiya

232

Tr\NRl )'ANIt,GISI'

irfamnda, isimleri yalmrca gu bildik ilahide vardr (aradan elli yrl gegmesine ra$men iki farkh min6r makamda hala ezbcrden okuyabildigimbir ilahi): Hrristiyan, onla$gitrdiinmri Kutsallopraklardaykenl Mudyaniaskerlcri Nas trafta silsiccgezindiler? IJrristiyan ayaklandvc onlal cezalandrdr, ycnilgiyi umursamadr Zafcrlcrisayrp, Onlancez:landrrdt Kutsalhacrn crdemivlc. Zavalh, qamur aulmrg, kadedilmig Mudyanilerin sadece bir Vilrorya ilahisindeki cvrcnsel bir kiitiiliigiin giirsel sembolleri olarak anrlmalall nc iiziicii. kalcr bir Rakip tann Baal'n tutarsrztaprnma kargrsncia qoziimii varmr$gibi gdriiniiyor. Rakar ar bdliim 25 te, Israilliler kendi tanrrlaruu brakrp Baal'a kurban vermek iizere Moabite kadrnlan taraindan kandrnlrrlar. Tanrr yine karakteristik bir bfkeylc rcpki verir vc Musa'yagbyleder: 'insanlannhepsinin kafasrn kes ve giinege dof,ru, Tarurrunhuzurundaas ki Tanlnrn <ifkesinin israil'in iistiindenkalkabilsin.'Rakip tanrrlarlafl6rt ategi etmegiinahmakarEr taklnllanolagand$ikindar tutuma $agrrmadan yarglanmz dii$iiniildiigiinde edemiyonrm. Qa!dagadaletve deger dahakngLik kryaslandrgrnda bu, kurna birtoplutecaviizesunmakla gagdag ahlaftanlayrgr arasrndaki bir giinahtrr.Bu, kutsal metinlerle birisidir. Tanrrmnkrskanghkdfkesi, kopuklugun giistcrgelerinden havuzundasa! kalmak hig kugkusuzki zerze teorisi ve bir rzerne bir ilahivarhgrngerekduyacalriizelliklerakla getirildiginde isteyen kolaycakavrairlabilir. krskanmasr Tannnrn iibiir tanllan grlgrnlk seviyesinde traji-komcdisi,Eski Ahit'in genelinde srkqatekrarlanr. Bu tutum (Musa'rul kLrdrirtablclerdeki: On Emir'in birincisindeegcmendir Gtt 20, Deutcronomy 5.) Aynca Tannno klrtk tablerlerinyerine giinderdigiyedekemirlerdede (azgok fakhhkgiisterir)giizeqarpar {Gtiq 34). G<iriineno ki taiihsiz Amurrular, Kenanhlar,Hititler, Hivitler vc Jebusitlerianayurrlarndankovacafrna s6z Perizzirle., vercn1'anniqin asrliinemlikorlt rakrp taxnlardtl
...mihraplannr yok etmcli, heykellerini krrmal ve agaelannr kesmelisin,Bunu yap ki bagka tannya rapmasmlar; adr Krskanq olan ve sahidenkrskancbir Taoriya tapsrnlar.Biilgeninsakinleriyle bir an)agma yapun ve onlar tannlarrnr aldatu ve tanr arma

'lr-i' Kitap !c

Dcg$c'r.lhlak ,trlnv,il

233

kurhn verdiler v birisi seni gagrdr ve sen onun kurbarundanyedin; kularrn ve ogullaflor aldrn ve krzlar tanrrlarrmaldattrve bu oilanlar da tanrrlannr aldatfl. Eritilmif altrndan tannlar yalatmamalsln (Giig 34: 13-17)

Biliyorum, ever, elbene elbene, zaman deligri ve giiniimiiz din iinderleri(Talibanvebenzerleri veyaAmerikan Hrristiyandernekleri hari!) Musa gibi dnsiinmemekreler. Benimtitm anlatmak isrediiim dc zatcobudur.Tek kanrrlamak istedigim, talda5ahlakanlayrpinrn her kaynagmm incil olmadrgrdu.Din savunuculandinin iyinin ve kdtiiniin belirlenmesinde bir riir rota sundulunu iine siirerek igin iginden sryrrlamazlar; ki bu, ateistler ifin gegerli olmayan ayncahkl bir kaynaktrr. Segilmi;merinlerinbirer gergeklikdefil ancak'sembolik' olarak yorumlanmasr gerekti!ini iddia erseler de bunda kurtulamazlarki bu onlafln en g<izde taktikleridir. Flangi pasajlarrn sembolikhangileriningerEek oldlug)hAkm nii veriTken hxtastmtz ne olacakl Musa kanh bir amacmbaFnageririlir Joshuakitirbmag<ire, ve bir etrik remizlik baglamrg olur, Bu merin kayda geEirdigikana susamrE katliamlar ve bu katliamlara sebep olan ksenofobik' yatkrnhkla gu biiyiileyici dikkat gekicidir. eskigarb bu yarkrntrgr bir tiir sevinqhissiyleharmanlar,'Joshua iistlendi Jerichosavagrnr vc duvarlar yrkrlmaya bagladr... iyi, yaph Joshr:agibisi yokrur, 'pehirde tag iisriindetag Jerichosavagnda.'Iyi kalpli, yagh Joshua kalmayana,tiim crkek, kadrnve gocuklarve de ilkiizler, koyunlar krhcrntadrnabakanakadar' hig dinlenmedifloshua 5:21), IlahiyatErlar yine bu olayrn da gergek olmadrgr protestosunda bulunacaktr. Aslnda bir bakrmahakhlar; tarihsel kayrtlera gdre duvariar sadcccba$rranve boru galaa erkeklerin sesleriyle ykrlmrg,demekki olay gerEek degil.Ancak mesele bagkaya Gerqek da detil incil bizc bir ahlak kurallarr kaynagr olarak dayarrlmaktadrr. Ve incii'de,Joshua'mn Jerichogehriniyok ctmesi ve Vadedilmig Topraklar'rn genel isrilasr hatlarryla eleairndrgrnda. ahlakcnHitler'in Polonya'yristilasrndan ya da SaddamI{iiscyin,in Kiirtleri ve $iilerikatletmesinden farksrzdrr. incil ilging bir kurgusal giir galgmasr olabilir ancak gocuklannrza bit ahlak anlayqr pekillendirmeleri adrnavermeniz gereken tiirden bir kirap degildir. Ashnda Jericho'daki Joshua hikiyesi, qocuk ahlakr konusunda ctkili bir deney konusu olabilir ve bunu bu bttliimiin devamrnda inceleyeceEiz. Bu arada, hikiyedcki Tanl karakrerilin Vadedilmiq Topraklann zaptedilmesinin beraberinde gelen soyktnm ve
'' Yabrnc'lzrdao lorkrn! y.brnc ard:tr n!lrci.dcn

234

l r\NRl YANII-clsl

katliamlar kargrsrnda endigeya da vicdani rahatsrzlk duydugunu sanmayrn. Bunun tam aksine, iimegin Deuteronomy 2o'deki emirlcri,fazlasryla insafsrz ve neltir. Bu aincmli gehirde yaqayageimig insanlarile buradangok uzaktayagayaDlar gcizle giiriiliir, arasrnda elletutulurbir aynm yapar,Y6rcninsahibi olanhalk bangiginde teslimolmaya davet cdilebilirdi,Egcr bu tcklifi reddcderlerse, tiim erkekler iildiiri.iliir, kadrnlarsagolalmak igin komnurdu. Bu bir 'dnceden pargainsani tutumu! aksinc,vadedilmig Lebe*raum'da beri yagyan zavalhkabilelere layrkg<iriilcn tutuma bakrn:,Tanrrnrn gehirlerdc, sizemiras baaktrir bu nefesalan hergeyi yok etmelisin: Ama onlan tamamen yeryiiziindensilmclisin;ismen, Hititler ve Amurrular, Kenanhlarve Perizzider, Hivitler ve Jebusitler; Tanrrn sanabunu emredil'or.' incil'in dijriistliigc jlham vcrdi|j gorn$iinii destekleycn insanlaracababu kitabm iqindcgetgektc neleryazdrgrnrn farkrnda mrdrrlar?Leviticus 20'ye giire, apgrda belirttigim saldmlar <iliim cezasr gerektiri-vor: ebeveynlcrine biiyii yapmak;zina yapmak;iivey annenleya da gclininle cinseliligkiycgirmek; homoscksiiellik;bir kadrnvc krzlanylaevlenmek; hayvanlarla cinseliligkiyegirmek (vc ek olarak, yaralananya da hor giiriilen hayvanda iiliim cezasrna qarptrrrlrr.)Aynca, sebt giintinde galprrsanrz hig kugkusuzidam edilmelisiniz:bu gciriiqnnEski Ahit boyunca srk srk aiu qizilit. Rakamlat 15'de Israil Ogullarrormandayasakgiinii dinlemeden dal pargalantoplayan bir adam bulurlar. Oniinii kestiktensonra, Tannya ona ne ceza verilmesigerektif,i sorarlar- Sonuca bakrn 'fanrr ki o giin iidiin verecekhavadadegildir.'Ve Tann Musa'ya adam;n kesinlikle tildiiriilmesi gerektilini bildirir: Cemaatin tiim bireyleri onu taga turmah ve bu ceza, yerlcake drgrnda gergcklcgtirilmelidir. Ve cemaa!adamryerlegkenin gritiirdil drprna ve taglayarale <ildiirdii.' Yakacak odun toplayan bu kabahatsiz adamiqin iiziilen bir karrsrve gocuklanvar mrdrr) Adam ilk taglar gelmeyebaqladrgrnda korkuyla inlemigve yayirm ategi kafasrna isabetetmcyebaglad4rndaacrlarigindc arllklar atmrgmrdr? Bu hikiyelcrle ilgili beni asrl gagrrtan durum, bu olaylann gergekrcn meydana gelmemig olmalan degildir. Biiyiik ihtirnalle gcrgek degillcr.$aqkrnhktan agzrmrn agrkkalmasrna nedenolan, giiniimijz modern insanlannrnhayatlannaYahwehgibi tnyler iirpenici bir rol modelinin yaptrklalyla ydn vermeleridir; ve daha da kdtrlsii, otoriter bir iisiupla bu zatarhcanavarr (istergerqek ister kurgu) biz geriyc kalanlara zorlabenimsermeye ugra5malandrr. Ne vahimdir ki, Aydrnlanmaga$ insanlannrnfazlasrl'la laik giiriiglerle kurdugu biiyiik cumhuriyet Amerika'daki On Emir savunucularrmn siyasi giicii, knanacak, iizilniilecek seviyede etkilidir. Eier On Lmir'i ciddiye alacaksak, yanlg

'it, K,rip \e Dcsi$n Abl.rl Anhv')r

235

taDr ara lapmayl ve resim ya da heykel simgeleriirctmeyi diger giinahlardandnemli sayrp,buniarrbir ve ikinci uraya koymamrz gereklidir.Talibanln a!za ahnmazvandalizminiayrplamak yerinc, (AfBanistan dallarrndaki yaklaprk krk beg metrelik Bamiyan Buda'lanmdinamitleyok etmiglerdi) bu adaletlisaygrsrndar citiirri onu ttvmeliyiz.Bu vandalisteylemiigtenbir dinselazimlemeydana getirdiklerini diitiintyorum ki bu gerEekten tuhaf bir hikiyeyle, inandrncr bigimde dogrulanmrStrr. Independeflt ll.a,f'dr^) gazetesinin 6 Agustos 2005 sayrsrnrn ilk sayfa mangerigdyleydi, 'Mekke'nin Yrkrmr': Idam'tnbiiEi tarihiiehir Mekkcdindar fanatiklercc siirdrirnlcne$i bcnzerjgij.rilmcmi$bir saldrrryla tarihegamiilmek uzerc. Kut5dl tehflntiim zergrnvc islanl kartbir turumla tok katmanltarihiyiririldi..yornmhyanve buft gOre kendimrraslannr ortadan silmeye mecbur kalan Suudi din otoritelcrinin sorunrsuzlugu ynznnden su anda Peygamber Muharnmcd'indogum ycri nzcrrndebrJdozcrter faaliyer g<isreriyor... Yrlurun arkasrndaki neden, Vahabilerin fanatikkorkusu, tarihiycrlcrde ve dinscl qokraflncrlda ilgi alanlannda, ya da putperestlife ve birqok potansiycl olarak egittanrryataprlmaya bagJanmasrrl:r. Suudi Arabisran'daputpercsrlik uygulamasrna kargrboyonvtlrma ccza$prensipce snrmektedir. Diinya iizerindeMekke'yi buldozerle yrkmakisteyebilecck bir ateist olduguna inanmryorum;ya da Chanres'i,York Minister'i, Norrc Dame'5Shwel)agonur. Kyoto raprnaklarrnr ve elbettcBamiyan Budalarrnr. Nobel tjdrjll.i Amerikanfizikgi StevenVy'cinherg'in dedigigibi,'Din insanoglunun ylceliginin aLgaltrlmasrdu. Din olsa da olmasada her zamanil geyler yapaniyi insanlarve kdtiiliiklcr yapan kdrii insanlar olacaknr. Ancak iyi insanlafln kiitiiliik yapabilmesi iqin din gerekir.' Blaise Pascal (3- B<iliimdc Tanrr inancrnr tiske atmayanki$i)benzer bir s6z s<iylcmiStir:'insanlar dinselinang yoluyla yaptrklarrkiiriliikleri baSka bir yolla asla bu kadar eksiksizve negeyle yapmazlar.' Buradaki asrlhcdefimahlak kurallannrkutsal metinlerden altudnolTtq getekri|ini kanltlamakdegildir (benim diigiincembu olsada.) Asrl aniacrmbiz (veqogudindann),ahlak allayrErmrzr hiq bir gekildekutsal metinlerden cdinmedifimLai ispatlamaktr. F4cr brlyle yapryor olsaydrk,sebt giini.i aderlerinesrkr bigimde riayct ederve etmeyenleri idam etmeninadil ve do$ru bir karar oldugunu
''_ Budh nPlut rohpl.*s;

2-36

:ANIIIYANII-GISI

diigiiniirdiik. Kocasrnr tacmin cdemeycn vc bakire olduiun..: kanrrlayamayan her ycnigclinrrjlenc kadartagarurardrk. Ita,-at.iz gncuklan idam edcrdik. Biz... fakar durun bir dakika. Belki de haksrzli< ediyorumdur.Iyi Hrrisriyanlarbu hriliimdc vazdrklarrmr yadugamrg biitrinuvle olabilrrlcr: qnnkii eski AhrCirrepy rarsu oldugunubilmeyenyohtur. isa'runyeni Ahit.i eskisinin vcrdii, zarantclafiederve hergeyr duzehir. Oyle degilmi?

YtNi Aurr r>eu,q. iyi MiDiR?

Diiriisr bir bakrgagrsryla, isa'nrn,EskiAhir'in gaddarcanavanndan sonraolaganijstii bir ilerlemeoldugunuinkir edemcyiz. Dolrusu Isa, eger var olsaydt (ya da cger var olmadrysa onun k-utsal mennleriniy.rzankiSr)hiS Sirphcsu kr tarihin en biryiik ahlaf venrlrkgilcrinden binsi olurdu.DagdrkrVaazzamanrnrn brr hrvlr btesrndedir. Ikr bin yrl iinccsinc air .Drgcryanegrnr da gcvlr.\ozx. Gandhi ve Martin Luther King,c ilham vcrmigtir. Ayrrca bcninr 'lsaAteisrleri' isimlibir makalcyi yazmrg olmamisa'nmbu yijniiyle ilgilidir1vc dahasonralarr bu efsancnjn insanlara bir risdrti-izerrndr sunulmasr epeyhoguma girmi5ri.)-". . Isa'mn ahlaki ydniinijn iistiinliigii benim ainnr gizmck islcdigim ana 6kri umr tamrna desteklemcktedir.isa, ahlak anlayrpru var olan ve ycd$nrildigi kutsal mcturlcrdcki ctik kur_allardan tiirermeye raz!de8ildi.Mesela, scbtgi.innnde gahgmaki a ilgili korkunq uyarrlann6nemsiz oldugunustiyleyerek bu dgretilcri agrkga reddeni. 'Scbt insanlariqindir,insaniarsebticin dcgil' sazn o kadar yaygnlagmrgrrr ki cn nihayetindebir arasiizii olmu$tur. Ru bdlimun bag|carezi,ahlak kurailarrmrzr kutsal metinlerden tiiretmdigimizvc riirehcmemiz Screkrigioldugundanisa srrf bu rcz igin, bir rol modeli olarak onurlandurlabilir. Kabr-rl cdilmclidir ki isa'nrn ailevi dcler yargrlarr ins"rnrn benimsemek isteyecegi tiirden kurallar dcgildir. Annesr;-le olan iliskisi kabalk noktasrnagclc.cckk:rdar yetersizdi ve is,r havarilerinden ailelerini terk edip kendisini irlemelerini ralep ctmiSrir. 'He.hangi bir adam bana gcldiginde eEer babas,, anncsi, kansr, gocuklan, kardcaleri,ka kardcgleri bir de kendi hayaundan nefrer ermiyorsa,o adam benim havarim olamaz.. Arrrcrikan komedyen Julia Swccney tckkiSilik sahne r6srcrisi Lcttittg Go o/ Gol'da ('fannnrn iyinrsonbndrrmak) ggkrntrgrnr Kiiltlcrio yaptrgr bu defiil rnidirl Sizin Eizlemiyory'"et) kafanrza girmek igin sizi ailenizdentamamenuzakla5trrrnaz mt?r"16l Ancak

'ivi'Kitaprc De!\enAhlnk Arhv,sr bir parga kurnaz ailevi dcgcr yarglanaa sahip olmastnaraghen Isa'mn ahlaki ifretilcri (cn azrndaoEski AhiCin ahlaki felaket unsurlannakryasla)takdirc defcrdir; ancak, Yeni Ahit,tc iyi bir insanrn dcsteklemcyecef,i farkh iigretiler de vardr. Oz-ellikledc HristiyanLgn batlca itBretisini kasterrnckeyim: .ilk giinah' icin 'kefaret' giiriigii. Yeni Ahir ilahiyatrnrrkalbinde yatan bu iike, en az lsaac'i barbckiide pipirmcyekalkan ibrahim,in hikayesi kadar ahlaki aqrdan girkiodrrvc bu iki farkL hikayebenze5irler; ve br: benzcrlik, Geza Vermes'in The Changing Farcs o/Jesls'da agrkga ortayakoyduguriere lisd'mn DeEitenYtzbi) resadifi dildir. ill Adem vc Havva'dan tiinah dogrudan dogruta Eski Ahit eGanesi ilcri gelir. Giinahlan (Yasakbir agagrakiclmayryemck) yahrrzca azarlanmalanm gerckrirccck iinemsizliktcym$ gibi gdriinnyor. Lakiu meyveninsembolikyaptsr(yaniiyi ve kiitiiyii bilmek, ancak gplaktklao.<in plana grkmrgtrr) agaqtanmeyvca$rma giinahhrn tiim giinahlannanasrvc babasr halini almasr igin yeterliolmugtur.t Adcm ve Hawa vc torunlarrnln hcpsi Cennct Rahgcsi'nden sonsuzakadar snrgiin cdilir, sonsuzhayat <idiiliindcn mahrum cdilir ve ncsillerboyuncasiirecck acrdolu bir yatam v agtr dogum sancrlanna mahkum cdilirler. Buraya kadar anlattrklarrmqok kindar bir havadaydr:vc Eski Ahit igin bu normaldir. Ancak Yeni Ahit ilahiyan yeni bir riir sadomazotizm riituguylainsafsrzltgt bir nebzedaha arm0r ve buradaki ahlaksuhgrnseviycsi ancak Eski A-hit'rebulunur. Biraz diigiinmelisini4 bir dinin, bir idam ve igkencealetini kutsal bit scmbololarak kabul errnesi dikkat fckicidir ve o dinin mensuplarr sembollerinigeneldc boyunlarrna rakarlar. Lenny Brucc,nin konuyla ilgili 9ol dogru, alayq bir saprama$vatdrr, .Egcr Isa yirmi yl rinceiildiiriilseydi, Katolik okul: <igreocileri lryunlanna haq takr*ak yeine k0giik clcktrikli sandalyeler takarlardr.,Ancak bununarkasmdakiilahiya!mantlgrvc cezaleodsi daha da bctcrdir. Adcm ve Hawa'nrn giinahrnrn ncsildcn nesile erkeklerlcaktarrldrir dii;uniiliir; Augusrine'e gdrc bu iletrmspermsayesindc gcrgeklegir. Daha dogmadan her focugu qok eski atalannrn giinahrnr miras almayamahkim edcnbu etik felsefenin tiirii nedirl Digcr tarafran, kendinden cmin bir tavrriabir giinahororitesioldugunu iddia cden Augustine'ilk giinah' rabirini ortaya grkarankipidir. Ondan 6ncc bunun ycrine 'ara giinahf tabiri kullamlrrdr.BenccAugustine'nin bcyan ve tartrgma konulan, kendisinden iinceki Hrristiyan
's{unrinaJiilinin ,\n.rik.d oluyu.{bh at . s.tnqe.tinin {,!k, .ym. rirk Irtre.4trruk) b.o t tt! dllmto y. k.trtu 6a@i Aft.ilr L.ltrl..n'i o|lnulhn Uu 6r k.hmt.rtr a.lqrn @16 4r* rltu nx !.d6k tardr ot.nt htbs iaiRld k tift l.tt rdo. s<MDnr .L$.d,r .Ftmr. ..tGD yrlldr .rd6i ic'! Lrz rt t;4. oEt 6d ,"!h !.kE ./,a F;;u/;. (ltrqr, Fred dr tr,|.d .tdE ctmh &L!u ho.dr J.n /o!z bn rnLh !dn. B! t.t ,tu rnbrr|g r!ss. l l{ l.*ue h*:r6' .s. .}E otd%.nd b.um? rlrtnb $;r !.lo!rl., b! !'rayri u2u DDrd( bo *tildc ,Nl:!,ia frirn

238

lANtil \"\Nlt_(:;tsi

ilxhiyarqllaon giinah konusuvla ilgili zararJrkayglanna drner tegkil ediyor. Bu gahrslar seremonilerini ve metinlerini yrldular-: dolu giikyiizii ya da daglar,yegilormanlar,denizlerve korolar iq: yazabilirlerdi.Bu konulara ara srradelinirler ancak Hrristiyanr odak noktasr kahredici bir siireklilikle, giinah giinah gnn:: giinah grinah ginah giinah iizerinedir. Hayao idame ettirmer igin ne girkin ve ne gereksizbir kaygr.Sam Harris, Htistiyan BMillete Mektup'da (Letter to a Christian Nation) bu durum: enfes bir anlatrmla dalgageqer:'Baghca endipeniz, sanrrrm evren:: Yaratlcrsrnh insanlann grplakken yaplklarr bir $ey yiiziinde: saldnya gegmesi. Bu namus taslamalarrnrz her geqengrin insa: rzdrrabrna katkrdabulunmaktadrr.' Fakat Simdi sado-mazoqizme bakafim. Tanrr bir insa: geklinegirdi, Isa oldu ve bu sayede, Adem'in kalrtsal giinahrr:: kefa,eu igin iskeoce gekebrlecck ve idam edilebilecekti. Piul bu r:,dgretiyi yorumlayanakadar, isa'yatiim giinahlanrmzrn tzrranc.:: oldugu iein tapm dr. Ancak isa sadece gegmig Adem'in zamand:i giinahr igin degil: aym zamanda gelecekgiinahlar iqin de a.: 'qekmi$ti, gelecekteki insanlarbu giinahlarriglemeyi diigiinseler i: diigtnmeseler de! Aynca, zavalh Judas lcariot'nun'ihanetinin,, Isa'n:: kozmik planrnrnzorunlu bir pargasr oldulu di$iiniildiigijnde, rarL: boyuncaona yaprlanele;tirilerinhaksrz oldugunuakla gerirmem\: eldedegil ki bu g6rii9,Robert Graves'in desran$ kitabr lsa KraJc: berimlenmig ve birgokki5ibunu paylagmr5or. Aynr gcirlpiiica'r:-sa;zde katillerir(in de onaylayabiliriz. Egerisahepimrzr kurrarm.:i adrnaihanerc u!rayrp,ardrndan cildiirulmek isrediv>e, kendiler:-. kurtarrlmrgsayanlarrngaglar boyuncaJudas ve Yahudilerekarg izledikleri !u!um adaletsizdegil midir? l)aha once kilisc onaysu lsa .igretilclinin uzun bir listesinJ vermigtjm. KayrpJudasOgretis: olduguiddja.edilen bir elyazmasr geqmi$rc metin,yakrn i Aevrildi sonra insanlaraduyuruldu.i'ezBu ke96nayrrntrlanm0nakaqalac dogurdu aocak6yle giiriinr.iyor ki ilk kez Mrsrr'da1970'lerdeya d: 50'larda ortaya qrkn. Bu merin,Koptik alfabesiyie altmrgiki sa,si: papiriisiizerincy^zrlmrgrr ve larbon olgiimiineg<ire M.S 300 yrhn: aini, ancak biiyiik ihtimalle daha eski bir Yunan el yazmasrndar riiretilmiqti. Yazarrher kim olursa olsun, iiireti olaylarr Judas'r bakrg agrsryla elealyor ve bunagcireJudas bu ihanetisadece isa'nrr emriylegerqeklegtiriyor. Biiriiniiyleplanrnbir parqasr olan ihanerir arasrndan,lsa garmrhagerilmeyibagarryor ve bdyleceinsanoglunu giinahlarrndan kurtamyor.Cciri.iniige gdre bu kdrii 6greti Judash o tarihten bu yana itham edildigi tat,izLgr <jrt bas edebilecek nitelikte.

'lv;'Kitap ve Degiiior .lhlrt ..\nl.rrii

239

Hrristiyanldrn temel 6grerisi olan kefarerir, ahlaksrz, sado-mazogist ve itici srfatlarrylatanrmlanm. Aylca, kcfareti qrkarmah ve yaygrn diipediiz qrgrrtkanhk oiarak hayatrmrzdan aqinalrgrnrn tarafwzh{tmrz;kiireitmesinemeydan vermemeliyiz. lger Tann giinahlanmrz bag$lamakisteseydi nedenbu giinahlarrn kargrhgrnda igkence ve idam gcirmekistesin? Srf bu yiizden uzak gelecegin Yahudi nesilleri, katliamcrve'isa-katillcri' eziyetlcrine maruz kaldr: yoksa bu da sperm yoluyla nesildennesile geqen kalrtsalbir giinah mrdrr? Yahudi ilimi GczaVermes'in aqrkga ortaya koydupu iizere Paul,eski Yahudi ilahiyatrprensibi"kan olmadankefarct olmaz" soziine a$tninanLydr,r"tr ibranilereMektup'da {9: 22) bu inancrm enine boylrna aqrklar. ilerici ahlakbilimcilergiiniimiizde, ginah kegisi teorisi g<iyledursun herhangi bir tiir kinci ceza teorisini giinah savunmanlnneredeyse imkansrzoldugunu dii$iinmekteler; kegisi teorisi, bir suglunun giinahlarrmn kefareti igin masum bir insamn idam edilmesidir.Her haldkarda (insan qagrrmadan edcmiyor), Tann kimi etkilemeye gahgmaktadrr?Herhalde, aynr zamandahem yarg4, hem jilri hem de idam ma$duru olan kendisini.igin dogrusu, Adem, yani ilk giinahrn s6ziimona faili, zatenhig var olmadr:ve bu iddia, dolambag|ve girkin bir teorinin temelini esash bir gekilde baltalayan uygunsuz bir gerqektir fark etmemig !Paufiin bu gereegi olmasrhoggdriilebilir ancak her pyi bilen Tanrr biiynk ihtimalle bunu biliyordu (Ve isa, tabi efer Tann oldugunainanusans.)Ah, ama Adem ve Hawa'run iiykiisii elbeuesembolikti,6yie degil mi? Sembolik mi? Yani, isa kendi kendini etkilemek igin kendisineigkenceyaptrrttr ve kendisini garmrha gerdirtti ve b';n't uar olmayanbir insantarafmdaniglenen sembolih bi giinahrn cezasrnr vekaietenaimak idn mi yaptr) Dahacincede dedigim gibi bu hembir qrgrtkanhktrrhem de diger taraftanberbat.tatsrzbir olavdrr. incil'le ilgili degerlendirmelerimi sonlandrrmadancince, cikkatinizi incil'in ahlak dgretisinin cizellikieqirkin bir yoniine qekmek isterim. Bazr Hrrisriyanlar,hem Eski Ahit hem de Yeni .rr-hit'de aqrkgadesteklenentiim diger insanlara ydne)ik ahlaki :aygrmn,ashndadar kapsamhbir drgiit igi uygulamasr oldugunu 'KomguDuscv' ifadesinino giinkii anlamr, bugiin anlamrglardrr, bizim diiqiindiigiimiiz anlamrndanfarkirydr. Sadece,'bir difcr l'ahudiyi' sev anlamrndaydr.Bu mesele Amerikan 6zik9i ve <'rim antropologu John Hartung tarafindan etkileyici biqimde dile getirilmigtir. Hartung cjrgiii iE; ahlakrn incil tcmelli tarjhi ve crTimini inceleycn garprcr bir rapor diizcnlemigtir ve bu rapor daha gizgileriyledrgiit drgr dii$manlgrda vurgulrimaktadr.

240

fANI{I }'ANII,C]ISI

Kov5urru sav

John Hartung kara nTizah oidugu daha en bapndan bell: olan bir Giiney Vaftiz-i'ndenbahsederekigc koyulur ve t: giri6imi cehennemdekiAlabamahlannsayrsrntortaya gtkarma\ iizercdir./'"e, New York Timesve Newsdaygazetelerinin haberi::e g6re, topiamda 1,86 milyon kigi iizerindeuygulanangizemli br: dcierlcndirme formuliiniin rgrStnda,Merodistlerin cchennen: gitmekten kurtulma olasrlgrnrnRoman Katoliklerine g?iredaha fazla oldulu lddia edilmi; ve'bir kiiisecemaatine 6i1enigriras etmeyenlerin dogtudan kaybedenler arasrna girdi$ivarsayr)mr9tr Bu gibi kendini beger,miq insanlarrnolaganiistii tuhaf Ekirler giinLimnzdeqegitll 'vecde dalma'r web sitelerindeyanstrlmaku vc bu sitelerdeki yazarlar, 'zar:,antnsonu' geidiginde 'ortadzi kaybolarak' cennete gitmelerinin t:\mamen garanti altnda oldugunu sdylemekten hiq Eekinmemekteler. igte bunun tipik bi: drnegi, 'Vecde Dalmaya Hazrr'n yazanndan, sahte sofulugur en tiksindirici tiirlerinden birisi: 'Eger vecdedalma ben yokker gerqeklegecekse, gile azizlerinin bu siteyi aksettirmeleri ya d,: finansalyr)ndendesteklemeleri zorunlu bir hal alacaktrr.'2 Hartung incil'i yorumlarken, Htristiyanlar arasrnda b.: ttr bir kibirli memnuniyet havastna aslazeminsunmayan bir fik: geligtirir.isa kurtulacaklar grubunu katr bir biqimde Yahudileri: srnrrlamrg ve bu karar! tiirn bilgi birikimini olugturan F,skiAh:: geleiieklerinden yola grkarakvermi$tir. Hartung,'Oldiirmemelisir' ifadesininkatiyen bugiin bizim bildigimiz anlamr kasretmedigin aqrkga o?tayakoymugtur.Bu ifadeninYahudilerin6ldiirrilmeme-.: gerckrigi gibiEokdzelbiranlamr vardr. Ve'senio komqun'ifadesil l.= baglayan tiim bu cmirlerin anlamr ijzel maksat igermekredi:. Bu metinlerdeki 'Kom9u' kelimesi 'kardep Yahudi' anlamrn: gelmektedir. Moses Maimonides on ikinci yiizyrhn en saygr: hahamve 6zik9isi,'Oldiirmemelisin'ifadesinin tam anlamrnrg<iyle aqrklamrgtrr:'Eger birisi tck bir Israilliyikatlederse, olumsuzbi; emir gergeklegtirir ve Kutsal Kitap der ki, cinayct iglemcmelisin F,gerbirisi digerlerjningdzii dniinde kastencinayet iglerse, krLgl: idam edilmelidir. Siiylemekgereksizdir ki, eger bu kigi bir dinsiz: 6ldnrdiiyseidam edilmemelidir.' gereksizmiq! Sciylenrek Hartung Maimonides'le benzer gcirilglcr barrnclrrar Sanhedrin'den alnr yapar (krdemli papazlar 6nderlitinde\i
r," vftde Drl'nxr Ruhun ihLi dijo!.dcrl. riicdnesi)L ilgiJi.ri!iL d!ne]io ' Bu .ubledeki ril. az;lcrinin' rnlxorq 6jlnilor olabiL6hiz. On.rranenne srte! !ok: Y)prliLi

'lyi'Kir.p yc Degite .{hlnl ,{nlavrgr

241

YahudiYiiksek Mahkemcsi),Kuramsalbir olayda,bir bayvamya da bir dinsizi tjldiirmek isterkenyanLghkla bir israilliyi 6ldiircn bir adamrnberaat etmesiniele alu. Bu kn9i.ik,muzip bilmecehassas bir konuyu agtfa grkanr. Bu adam,dokuz dinsizve bir israilliden olu5an bir gruba dogru bir tag fulaup grupaki tek israilliyi 6ldiirecekkadar gaasz olsa ne olurdul Hrmm, zor! Ancak yanrt kolay. 'Gruptaki qogunlugundinsiz oldulu gerqegigitz iinnnde bulundurularakadamn sussuz oiduBusonucuonaya gtkar.' Hartung,benimbu bdliimde kullandrgrm incil ahnnlarrnrn gogunu incelemigirki engiizegarpamVadedilmigToprakiarrnMusa, tarafrndanferhiyleilgili olanlardrr.Bendindar Joshuave Yargrglar insanlann aruk Incilvari bir y6ntemledii$iinmediklerigciriigiinii bcnimsemek gerektigine dikkat gekmeyc Bencebu, dindar aaLgtrm. olsak da olmasak da ahlak kurailarrmrzrfarkl bir kaynaktan (dreftrgimizi kanrdamaktadrr ve bu digerkaynakgergckrc hcr nc olursa olsun, dinimize ya da dinsizligimize bakmaksrzrn hepimiz iEingegerlidir.Fakat Hanung Israilli psikolog CeorgeTamarin'in moral bozucu bir qalgmasrna da deginir.Tamarin yaglarrsekizila on ddrtarasrndadegi$en bindenfazlailfrenciyeJoshua kitabrndaki agklamasrnr sunar: Jerichosavagrnm giiyle insaolara dedi,'Baglrln; Joshua Eiintii TANRI bu rehri sizeverdi.Ve bu gehir vc igindekihcr gcy y*rrn ifin TANRIYA adanmaLdrr... Ancak riim grimiigvc aliniar ve tiim bronz,dcmir kap kacak TANRI isin kutsaldrihcpsiTANRINN hazinesinc kat maldr.'...Ardndanphrin tamanunr yok ettilcr, kdflanyla hem crkcklerihem dc kadrnlarr, gens ve yaSh, 6kiuleri, koyunlanve egekleri... Ve pehn tt igindekiher Syiyaktrlar; giimiiiler t? ardrndan altrnlar, bronz,demirkap kacak TANRINTNevinin hazinesine koyuldu. Tamarin'in aqrklamasrnrn ardrndanqocuklarabasit bir ahlak 'Sizce sorusuyoneltildi: dogru Joshuave Israillilerin davranrglarr muyduyanhgmrydr ?' Qocukiaraiig seqenek sunuldu,A (tam onay), B (Krsmionay) ve C (tam red). Sonuqlar yiyleydi: yiizde 66'sr tam onay verdi \,r yizde 26 t^m red. Geriyekalan yiizde 8 ortadaydr re krsmi onay cevabrmverdi. igre tam onay grubundan (A) tipik ifadeler:
BetrccJoshua veOgullar| uygunhareker etti,oedcniyse 9u: Tanl onlara gehrinsriznnnverdi ve onlera 5chri fethetmcleri igin izin verdi. Eg. biiyle h"reket etmesclerdiya da hi9 kimseyi rjldiirmesclerdi, o

242

irsr TANRI \' -\Nrl.(:'('

z:man israilOfrullanGr-ryrnrlcr arasrnda asimilasyona lar;'lapcaklardr. ulrama tchhkcsiyle B.oa sdrc Jchua'run yaptrklin d.Jg'rDydu, bunun sebcl:iysc Tannnm ona bur:dati rrsaslaon kolirnd kurntrnacmrrni vcrn:s'ydi. Eoylchklcls'ail Ogullan kal'ilelc', asutrilc olmayacak vc burada yagayan in$nlalrn kdtij yi,nrenrlrinr ogrcnnrcycc(kti. iti olan' yapu Josh"a funkii o bdlgcdc ya$yan iru,anlarlarkh bn rlnin mcnsuplarrydr ve Jrrshuabu insrDlan 6ldnrdl*undc aynr zanunda dinlcnni & ditrr.dan siltn$ oldo.

I I
I I I I I I I I I | I

loshua'nrn soykrrrma yiinelik katliamrnrn hakh gcrckgesinia

hcr ko;ulda dinsclbir gerckge oldulu bilinmclidir. C sefcnegin onaylayanve tam rcd kararr vcrcnlerhilc hu kararr belli bclirsizl dinsel scbcplcrc dayanarak vcrdilcr. Mescla bir krz qrrcugo I zaptcEnesiti krnadleiinkirorap elc geqirmeL Joshua'nrnJericho'yu I igin gchrinropraklannaa;rakbasmal zorundaydr: I Bununk6tii oldugutru diirdndyorum, Araplarpistir vc binsrpisb'r ycrcgirdiBirdco liti dc amk pisbirisi olur vc lancripeyla5r. I I I

'lamamcn reddedcn iki Socugun bu kararlanr.rmel.rindcki s.bcp.I pyi yok etmesiydi. Bu qocuklar her Israillilerin s:rrrp! Joshua'nrn gaoimcriolarak kullanabllcccgi hayvanlarvc miilklcrin korunma* | dihiinmi$d' eerekrigiru I dntiini)'orum Joshua'ntodogru brrclct cEDcdigini ] Ciiltn ha'ryad.o kcndilcrineayrAbililcrdi. kiitii yaptr,J$icho'dakicyalafl yok Joshfi bence I nneyehjlirdi; lsrailliler cgcr bunlal yok ctmcseydi kazang saglardl Ak li$mdan $k $k bahscdilcn bilge Maimonidcs bu mcselcdcdc nercdc duracailrr got iyi biliyor: 'yedi millcri yol ctmek olumlu brr emirdir vc kitapta *tyle deni'd'onlan undrnen yok elrnelisin. EEer gi.iciialtrnagirmig birisiai yok ctmezse, birisi bagkasmrn olumsuz bir emir gerqckleStirerekgiimh igler ve giiyle dcrllftz Nefesalar hn ct nelisin.' teyi yoh 'l'amarin'in dcncyindekiqoruklar, Maimonides'in aksine. masum olmaya ycrecek kadar kiigiik yaptaydrlar. ifadclerindcki giiriigler ya biiynk bi ihtimallc barbar ailclerioin ya da iginde yetigtiklerikiiltiircl topluluEunbenimscdikleriydi, Sannm iilkcnin diger taraiadaki Filistinli gocullarur zrr yiinde, ancak trenzcr

'iyi lihap rc Dqgi5cr Ahlalii\olalrp

243

fikirlcr ifadc ctmeleri mrimkiin giiriiniiyor. Bu diifnncclcr iEimi garesizlik hissiyledoldurur. Bu yiindeki 6kirler gdriioen o ki dinin insanlansrruflandrrmak vetarihselkini ya da kalrtsalkaDdavalannr reSvik etmckteki dcvasa giciinii ispatlamakta ve iizellikle de gocuklarrndinsel yijntemlerleycti$tirildigikonusundaner 6kirler vcrmektedir.Ustelik, Tamarin'in A gtubl yamtlarrndan3/2'sinin asimilasyonun kiitiiltklerinden bahsctmesi ve aynca gocuklardan birisinin, dinlerini yok etmck iqin insanlarriildiirmenin iincmini vurgulamasr fark cdilmeyecek gibi dcgil. Tamarin, dencyinde etkileyici bir kontrol grubundan faydalanmrgn168 Israilli gocuktanoluganfarkh bir gruba,.foshua kitabrndaki aym mctin srntulur ancak bu sefer,Joshua'nrnadr 'Ceneral Lin', israilisc'3000 yrl6ncesinin bir Qinkralhgrnrn' adryla defiqtirilir. Bu dencmede dcncy z-rtsonuglarvcrir. Ceneral l-in'in turumu gocuklann yalnzca yiizde 7'si tarafrndan onaylanrr r.c goguniul yilzde75 bunun savunulamayacagnr diitiiriir. l)igcr bir ieyiglc,Yahudiligeolan baf,l rklan hcsaptan qrkarrlncagocuklann ahlaki eogD$u giiniin gafda$ insanlarrnnhcpsioin onaylayacagr hrikiimlerdc hemfikir olurlar. Joshua'np davranrpr barbar bir soykrrrm bagarrsrndan ibaretti, Ancak mescl: dinsel bir bakr5 agrsryla clc ahndrgrnda gok farklr sonuglar grkarrlabilmekte. Ve bu hrkhLk hayatrnilk yrllanndactkili olmaya ba;lar. Soykrrrma gtiz vc krnayan bu dcnek gocuklar yaratan, arasrndaki farkr ,ruman dindirIlartung Ealgmasrnrn ikinci krsmrnda,bir sonraki adrm olan Yeni Ahit'e gejil yapar. Bu konudaki rczini krsacaijzcdcmek istcdi8imizdc, yine isa'nrniirgiit iqi ablak diigkiinii birisi oidulunr.r gdrccegiz (berabcrindcki iirgiit-drq diigmanhkla birliktc) ki bunlar Lrki Ahitre adeta bir gelcncktir.isa sadrkbir Yahudiydi. Yahudi TannsrnrGcntilcslererbcnimsetme fikrini icat edcn ki$i Paul idi. Hartung bu iddiayr benim ciiret edcbilccegimdcn daha lahnr cirgcmez bir tavrla dile gctiriyor:'isa, plamnrn Paul tara6ndan domuzlarapepkeg gekildiginibilscydi,mczarrnda ters d6nerJi-' Giiriinii$c gaire, I'Iarrung Vahiy kitabrnr, incclcrkon hop vakit gegirmigve bunun incil'deki en tuhaf kitap oldrrguna f,iS Siiphemyok. Vahiy kitabrnm Aziz John rara6ndan yazrldrgr Sylcnrr ve Ken'in Incil Klauuztlntn bununla ileili rrki bir rarsayrmr vardrr;egerJohn mekruplannr esrariEcrfenyazJr;.s,r dcmek ki Vahiy'i de t-SD iqtikten sonra yazm$ olmaL,i"4t) HartungVahiy'dc,'damgalanmr;' olanLarn sayrsrnrn 144.000ilc surlandrSr iki ddrtltjge dikkati qckiyor (Yehova'nrn Sahitlcrj gibi bazrmezhepler bu'damgalanmr$ar' ifadesini'kurtanlmrslar' olarak bu 144.000kisinin tiimiinLinYahudilcr

244

I A\\Rt YAN]L(JSI

oldu!r:nu kanrtlamak istemig;12 kabile ve her kabileden il2, kiqi (12x12.000: 144.000). Ken Smithbir adrm ileri gider r,: 144.000 seqilmigin kendilerini.kadrnlarla kirletmcycceginin, gizcrkibu da bu kigilerinarasrnda kadrniannolamayacagr anl, gciir.AsLnda bu beklemcye a[6* oldugumuz bir durum. Hartung'un kcyif vcren qaLqmasr birlok farkl kon: itlcr. Bir kez daha ravsiyeediyor vc kalan krsmmr bir aLrnijzetiiyorum: incil, bir drgiit ahiakr rasalsrdr ve soykjrnn, i;rsiit harici k\ileri kolelc$rirmcve dijnya haki$riycti)-je ilgili talimarlaflyladoludur. Ancak, incil crekleri ya da cinayer, acrmasizhk ve recaviizgibi k6riilnkieri onuriand,rmasryia zafa! vcrmez.Brreokeskj mcrinde bu rutum h3kimdir;cirncgin ityadadcsran,iskandinav MasaUa n, cski SuriyoykiileriveN{ayala rurk itabeleri. Fakar hiq kimsc ilyada Desrarinr bir ahlak rcmcii olarak pazarlamaz. Asrlsonrnburadabaglar. Incil bir ya;am rehbergibi satrhp, sarrnahnmaktadjr. Ve aetk ara farkla rtm zama:rlann en qok satankirabrdrr.

CelenekselYahudiligin benzersiz bir inang olmadrgrnranlar: iqin Isaac \Vatts'rn yazdrgr9u iizgiivenli ilahi marqrnrokuma: isterim(1674-1748): Tanrm Senin inaye.inc s,Elnrrlm kr Bir kafir ya da bir Yahudi olarakdelil de Hristiyar rkrndar dogulum j Digerlcri gibi resadnfcn de!ildn.

Ddrfliik Fhristiyanlrga keyfce kazandnlan ayrrcairk srfatryla desl -fanr a m r n r : n t r g r yb l ;c n 'L a r a r . r z l riS r i:y ^ r . rnrn b J y l c .r i y.rtal,<. h r . r n s a ag r d , ) d e f m e .ye i , , r i grie b u r i i - F r r l i r r l uh a k e d c nh a l u nedenllrristiyan bir halk ohnug) Ne de olsa Hrristiyan o1ma1.a milyarlarca insan var. Isaac Watts ve marqrm sciyleyerekor: giizlerinin ilniine getiren insanlar bunr_: nasrlhak ettilcr? AvncIsaacWattsyaratrltrkenonu ayncaLkhkrlan )'apsai 6zellik ncydr: Btrnlar derin konulardrr ancak belki de ilahiyata ayarh bir z-ih:: igin o kadar da derin olmayabilir. lsaac-Watts'rn marErerkei Ortodoks ve Muha{azaknrYahudilerin(Yenilikgiyahudiler bunu: dryndadrr) czberlcmesi gerekenqu iiq giindelik duayr andrnyor, 'IJeni bir Gentil olarak yararmadri,rn iqin Sana$i.ikiirlcrolsun. Iler: bir kadrnolarakyararmadrf,rn iqin Sanaliikiirler olsun.Beni br k6le olarak yaratmadrgrn iqin sanagiikiirierolsun.' Din hig giiphesizayrlhk yararan bir griqtiir ve bu, tline

'lyi'(irap !c Degiten ,\hlntAnlnyrr,

245

baghcasuglamalardan yalmzca bir ranesidir. Ancak, ,r<ineltilcn Jrnsel <irgiitya da mezhepler arasrnda meydana gelcnsavag vc kan iavalannrn,gergckte nadirenilahianlqsmazhklardan kaynaklandrf i srkr;:rve hakh gerckgelerc dayandnlarak belirtilir. Bir irlanda P<rtcstanr, yarr askeri bir amaelabir Katoligi ijtdiiriilken, i9inden 'tu ddniitiimcii, Bakirc Mcryem diigkiini, le9 gibi tiitsii kokan sovsuzuyok etmeliyimt'diyc homurdanmaz.Aslnda baqka bir Katolik tarafindan <ildiiriilmiigkendisigibi bir Protcstanrn ijciinu alryor olmasr dahamuhtemcldir. Belkide bunuhiqsorlanmayacak, nesillcrarasr bir kan davasrugruna yapmryfi!.Din, topluluk iqi vc topluluk dqr dii;manhk ve kan davasrnnbir etiketidir ve deri rcngi, dil ya da gdzdefutbol takrmrgibi diler zararL etik(lcrdcn agagr kalr yaru yoktur. Ve her yerdegeqerlidir. Dvct cvet, elbere Kuzcy lrlanda'daki sorunlar siyasidir. Buradakisorungruplardanbirisininbir digeriiizcrindekiekonomik te siyasibaskrsrdrvc bu yiizyrllar<incesinc dayananbir problemdir. Gerqekten de biiyiik sorunlar ve adalersizliklcr yaqandrg bu k;lgcd itiraf etrneliyizlci sorunlarrndinle olan ilgisi zay(trr; bir nokta hadE;(ki bu nokta iinemlidir vc Bcni$qaptagdzden kaear) Egerdin olmasaydr,baskryaprlacak vc tig alnacak topluluklann belirlenmesini saghyanetiketlerdc olmaz-dr. Ve Kuz.ey irlanda'daki gerqek sorun, bu edketlcrin ncsildcn ncsilc aktanlmasrdr. Ibcveyrrleri, biiyik anneve biiyiik babalarr vebiiyiik biiyiikbabalarr veannelcriKatolik okullannagidcnKatoliklcr,gocuklarrnr Katolik okullanna g6nderirler. Ebeveynleri, biiyiik annc ve babalarr ve Cebiiyiik biiyiik annc ve babalarrProtestan okullarrnda okumus Protcstanlar ise,gocuklarrnr Protesran okullarrna Bu Erjndcrirlcr. iki farkl:cgilimdeki roplulukJarrl dcrilerinin rcngirynrdrr..rynr dilr konu5urlar,zevkleri benzegir ancak aynr zamandr farkh soydan gelrrler vc bu karrpkbir rarihscl ayrrmdrr. lder din ve dinsclayrrmr grizetenbir egitim anlay$ olmasaydr,bu tarihsel aynm clbcttc meydana gelmeyecckri, Kosova'dan !ilisrin'e,Irak'dan Sudan,a, Irlanda'danHindistan topraklarrnakadar drinyadaki hcr brilgcyi dikkatlice inceleyin vc aralannda inatgr diiqmanhklan siircgclcn rakip topluluklar bulunanlarrsaptayrn.Buralarda toplumsal ya <iatoplum drgtnda egemeo olan ctiketlcri sadcccdinin oluslurmu! oldugunungarantrsini vcrcmcm.Ancak bu yine ,lu kurv.rlc mLrhtemcidir. Hindistan'da, bcliinme zaman'nda,bir milvondan fazla krSi Hindu ve Miislirmanlar arasrndaki dinrclcarrsmallr srra,,r,rJa Latledildi olAu.l Oldiiriitc.ct 1veon hel milyon liSi cvterindcn ropluluklaffr ctikerlenmcsindc yalnrzca riinsclgiistergcler crkindir. Bir bakrma,Hindistan halkrmdindenbagkahiq bir Eeybalernczdi. SalmanRugdi 'Din, her yerdcoldugu gibi, Hindistanln da kamna

246

l ANRI YANII-GISI

girnrigbir zchirdir'baghkl bu makalcyazmpve ardrndanbir di kadiam krizi yiiziindcn iilkesini tcrk etmek zorr:nda kalmr:nr. Rugdigiiylebir kamya varmrg:
ll olarhnn hangisilc saygldryacagr? Ya da dinir kirlenmi$adf3, diinyamnd<in bir yaruida ncrcceyse hcr gdn irlcnen suclann hangibirine saygl duyacagrz? Nasrl oldu da rtm rnahvedi(j sonuqtara ragDen din totemleri diriltcbildil Vc toteml"i adrn. ,,su soniilliice dldn.cbilirizl Yeterhce itldnrdiigiimiizde onaya q*an arzu az-almasrysa, iildri.meyc devam etmcyi kolaylaglrryor. Asfinda Hindisranln sorunlan giderek kiirscl sorunlar haline ddoii$rnekre. t{indisran'da obnlar 'Iarrrtnrn yaprlmgur. achna Sorununadr Tanndrr.

rrk vc Llbil<. aynlrklarr Afrika)tjnemlisrnrflayrcr {<izclhklc un olabilir ve zarar vcrebilirler.Ancak din en az ii9 yolla bu za arttrnr ve k6riilcitirir:
. Gruklann ctilcrlcnnrcri ya da. sndandrnlrnasr. daha ilk yaplarm&r itibaren .Katotik Eocuk' ya da qocuk' vs, olarak kinrlik Lazarurlar. Vc elbe.ttrki qocuklrnl rken yaglardadin hakkrndaki6rncl SitriigjeriniU"ti.e;,rt"st yetilcri yoktur. (Br: qocuk istisuarr konlrsuna Biilijm 9' deginc.cgim.) Aynm yapan okullar. Qocutlar crkcn ya5lardan itibarcn almrya baslarlar.Bu egitimi aynr dinden bir rogluluSon mensuplanyla aLr vc farkl dirlcfdcn ailelerin cocukla dvnr ortarni paylalmazJar. EXcrrrkqrLk yapan okullar or kaldnlabilseydi. Kuzcyirlaodr'dakr soruntarrn cn geqorr son.a sonacrccegini sitylcmekle abaronrq sayrlmam. birisiyh cvlcnme'tar$rr tabular. Bu dir konurlundaki topluluklafln birbirlcriytc i9 ise gcenrclc ensclleycrek ri.snl diirmanlklarr vc tan davalanm I-arkl soylardaninsanlafi cvlcnmcsi yasakotmas!,vd!hiq,ii yok ki diigmanhgr y'rnruptmaya,yaqnrmaya hjzrncte:jcrtli. 'Yabancr

bunabir iimekdr.Digeryandan, futbolizlcyicilcri dc bazcn dr gizgilerlcayrrlrrlar,trpkr GlasgowRangers vc Glasgow rakrmlarrnda gibi.Drl aynhklarr oldueu isclqika'da o[ugu g

Bildigimbir geyvar ki bu da, insanlgrn roplumsal bagLhkva roplum dr$ diifmanlk eiilimlcrinin din olmatlanda aynrgiigre olmaya devam cdecefidit. Rakip futbol takrmlanmn taia

'lri'Xn.p vcD.FF| Ahb! Antelar

2a7

Ku4t lrLDd.'&ti Glco$nt Loyi Aatrin Kooduncr ycrlc*critir. fg"]." +4 alaraz tir cybai h2L h.frz.lirdan siliorsniFir: Itir XrtolilL cdddi. L! ole;ro lcmr el:tiodc Glcnero'jali tii{n hacLr tar trd.t b.d.d- .F.*l tir dido rr.oobovb cvlilil' Lqlu:u din&r Ye|lodilrr ererrn& & TeJandrr_ yolende lrrrili cooltLr. Uirt p 1oO-'rti Jctitiro S.r.9 $1g.{i. . .rrudr.Lnrl! 60 pbmd., .edrnilsyoun' btryuf -rq||l 5dz dlid.rdi. Frrth inaatu gclcl in:aolar wlcndillcrindc, hcr iti ranf da 6nscrircl bir 4ilimtc, bunu bir 'kangmrg cvlilik' olarak turmlar vc gcncldc iocukiarrn nasrl yciittiril.rcgi konusundr uzun kavgalar yapanrr. Qocukluk nlleruod:, hcriiz. Angliler Kilircri {in karg looulmez bir ihdras duyertco gr kurelr duydulornde kulellenara inenemenrgm: Bir Roctrn Xrrolili tir A4liken ilc crtonftiadc, gocuHerlr zrroen X.tolrl oL..t ttdFirilodidir- fz*h rrczlcitcrio Fp.rLtuun bo- LoFb rFdi h-.C.n lcf,b& deyrmy dcococsioi hct h.ltLrd. ..bFhlidiEf.f -fyr-t3it t" d. .rlrl|.nt bor.d.fi .dcrritirI{.d.a Aldifrd Fnnrteq epr turalr zlr t6o.lc utfEhD.l hcF* t2rfef vcnrclcr? Sorrun bu insafezll rryrlrnez. Selnor bcnin p$ pepcanr, ,.ni B.ricm.n 'Otdu Pegea' 4k9 9ol tibenlg Toplumbihci&r diasl hooogloi (eyru din&n brririyh . rc bcrcnrt Di (fule dind.o Uirilytc ."tconifl lL9cl)lonulanade inr.i-ild mrrlcr sunmq{tdr. Norval D. Gtcnn, 'Ilrer Aurtin Odv.rritcri, t978 scocrincteder yeprlm5 bu ttii ara*rmelan.bir araye gctirdi vc tophn irr".l.di."d SorruSHri.dFd.r-d. dilscl lo.nog.oiye f.rf dikf.t gcki bir cgilim oldugutdn (hc$.d.r PrrmrteoLrh cvlcoidcr v! KrofifL & K:tolillcrlc r to ci.liFt lifik .to6$ru! otls cdirinio' otrrinc gEgcr) . AEE bo *flia ac.llill. YJtudiLi erero& ver&. Antct roruleruu yrnrdeyra toglrm 6,02f ca[ kii&n l,|{) r.ncri y.hudi olttujur vc bo l,l0 kiilco ydLzdc t5.Z:i tir yehudi/c <rlcrdifioi r9t lo d4r'i h@Brrlif -UUc, igi" t*ta:, t&& _tcr|ti t&d.nin fof 6sE!& bir dc*E dn- \e db.rc bo rooq hi lims 4ia tir r&rprh d.SildL. hee*er yahrdilc .hru, aG U.ir;yt cvlclmd' loourun& rcn b(iodc yrldurtulat vc bu rur rabulr .tt" glarlac rnnch cc-efta ogullennr Yrhudi .fitrel-T& ru.{. dnt0!r* i:in punde bcfLTco renln $tralar kdurun& eocd<lrnor aeriher wdrLt. fg ia emcrilah hahamn ircttiHcri hlditifi&k . . 'Diolcr rer alilil .ii,ttllc'iEi y6n orlri .cld.diro.un-, 'qftcr foc-u---, y.lrdi ob'|t Fiitt;fl!'ioi i':&

248 .

fANRt l,ANit.ClSj ederlersc, gdrvimi yerine gtiririm.. 'ryer Eiftler evlilik rjncesidanrsmayr onaylarlarsa gcir ye.incgctiririm.'

bir Hrrisryan papazrylabirIkre gorcv a mayr kabul c hrh.mlrtuns.r)rsr gok az.bu ydndcralep qokrur. Dinin kendi lqindebelli bapl birqok zararrvardrr fakat ahlaksrzLk vcozenle i;lenenbijliicnlnkijiellikleriyle(insanogl belirli bir roplulugu benimserken,br_rtopluluktan olma insanlanyadrgamasrdogal bir egilimdir ve din bu esilimi sis yrintemlrle i$leycrek giiqlendirir)bile diinyayak<itiiiiik saqmai:r r r k i nb i r g l q o l a b i l r r .

ZAMANLA DEdi$DNAHLAK ANLAYI$I

Bu boliim,ahlakanlaylsrmm (aramrzdaki dindarlar dadnhil)kutsd l i u p l ; r r a y e . i n Jo el u l r r r n a d r g r r nk ra z r r r b m a k lb a a p l . r n i ph rr ,. : nc kad.rr bunun.rl.,idir5iinnlty or nlsa da.O hrlde,dogruti.'yarh; n l r \ rb l cl,rlcmekrey iz ?n ru y uy r n r . h m a d a B u" n d n c e , i 7b . i rk o r u d 2 a y d r n l a r n ail, r c ' j m ri r s r r l . ] rd o g . uv " t r n , , r , nb e l r r l c n m c s r n i crkilcfiml I.ry,lalanrrlar: , ortak bir g;ly;516n oldukqayaygrn ola., b'r.ortrk gi;rii!. Brrorrcl g,jrir!iindin ile hi; bir ili5lisi lokrur. O kadar yaygrndr ki gogu dindara kadar yardrm elini uzatrr i.e bu kigiler ahlaklanrukutsal metinlerdcn edindiklerini zannetmeti \urdurir"lcr .t g - r n A T a l , b r r r c d c n t i .A m e r i l a n r r i s r i y a n ^r ii. dikkatc d c g c ri s r i . r a l a r l b : irlikrc i n s a n l e nq rr ogu, ahlali rlkcle, konusunda.genel ve liberal bir on"k go.i;;c toglitrt< gtisteririer. Qolumuf, bog yere kcndimizi zorlamayrz;ifade i;igiirhliine inanrrlzvc tart$malafrmrzda hemfikirolmadrIrmrz zamanlarda bile bu dcgeriltoru"uz:vcrgilc-inizi odrriz:aldatnryrz.dldirrmcyir. cnr,'sr . s k i y ct j r m e y r / .b ; r . y a p r l m a s rin ir ,remedigimS i ze y l c r i b l \ r a t : r n n i y a l m a y r / .B u y a r a r hk r r a l l a r r n b a z r l a r r nk au c , a l kiraplarda rastlayabiliriz ancak bunlar iyi kalpli birisinin asla bcnr'rl'c'ncyecegi ditcr b,rcul hilgir,n;r.rsrrJrgi,, lidir: ve krrr,a Jritaplrr t y i r l k r l c l j [ . . 1 1 ; 1 6 , 1 na . ;].tn rmay,yJriyan krcfr\la1 Ortak gririigcdayaLahlak kuraliannrtanrmlarkenbunlarr ' Y " n iO n E m r r ' h a 5 h g r alrrndrotl;m-r v o l u n u . c q c h i t i . iB zi.r l o k ( rrrvc kurumbu (erii ipimlcr de b,.rlun,iutar. lturaJa JikkaL Cir cekr olarr,bu ligi vc kurumlarrn brrhirinc hcnzcr.<,rr_rglar iirermcle gaLgmaiarr ve nitekim, eldeenikleri sonuglannyagadrklarr zaman dilimirrrn dzellikleriyle ui um iqeri.indc nl.nrsrrdr. tsrcatei"r bir wrb

'iyi'Kiiap vc Desircn AhlakAnlnrrg' siterind.o buldugum ycni bir dizi, Fgd.t'Yeni . . . . . . . . . . On Enir.'/t'on

249

S''r repltarnd ilr.o.diEin '"ykd bcgtasme yepoeHcr lrELdq zan. vctmcmel idn mnczddca. tuladajanor, ertedl'canlJar. vc ditrya gcnclincscvgi,gcf*aq yaklag. igtcnlikvc saygryla Kodlnge gdz yummave adalctiuygulamaktan gckinmcama 6zgiitccitiBf cdilcn v. diirns\c pitmaol* bclirtilcn kabaharle.i .[fchcy. daimahazuol. H:taoor ocF vc hayraall dtygDsuyla yasa. H.p tcd Fyl.r ijgr.rnr arey\ta& ol. Hcr F r sna; durumlar largsrndali fiIirlcrini deirne gozdtn gcgir. Egcr uyurEludcgilsetu uyle baglt oldudua bir irEncr d.bi t tt et. DiiSncc rynlrtlznnr:sla slos&dcnc ye da yol aoq digcr insard:ao sclinlc eynr ftirde olrnro: h.atlanne deim: saygr duy. Oz dcncyim v. rn.nogrda kcndi balrmsz fikirlcrini oluStur; Ba$kelairun senikiirti ktiriiocidarcctmclerinc izin vcrmc, Hct tcyi sorgula.

Bu kiigii& kolelciton biiyii& bir bilgc, bir peygernbcr ya da proGsyonel bir ehlakbilimcirin gehgnasr degildir. Bu daha ziyadc, gf,daf ve gnzl yegnomn prcrrsiplcrini bir araya getirmek igin ilginf bir Siriti,ndc bulunan srndan bir web giinliikgiisOoiin icadrdt. Vc incil esashOn Emir'le kryaslaoabilir. Bu liste arama rnotorlanndan bfuile, 'Yeni On Frnt' ifadcsini girdigimde karpma gkan ilk listcydi vc daha fazlasnr aramaya yiinelrncdim. Burada aloru gizmck istedigim mcscle,bunun hcrhangi sradan, terbiyeli birisi tarafindan iirtilcbilccckbir listc olmasrdr. Elbcttc herkes listedekion baghgaherfi harfae uymak istcmcyebilir.Ornefin, filozoi John Rawls buna g,iiylebir ifadc eklemck isrcyebilir: 'Kurallanrua tasarlarkenhiycraqil konumunuzundegitcbileegini, bazen yukanlarda bazcn agatslard. olabileccginizi aklnrzdan hig glarmayrn.' Yemek paylagnt igin uydurulmus bir lnuir! sisterni, Rawls ilkcsiaio gerqck yapama&ir bir iirncfidir: Iii pargalanna ayran kiti cn son yer. Bcnim yararhglm On Emir listcsinde l,ukandaki ilkelerdcn bazrlarr buluaabilirdi sncak bcn aynca9t konulara da yer vermek istcrdim: . Cirrsclyasantrruzrn mi,o, gkann (hif knnscycz.errr venncdigi miiddctg) ve diicr insanlafln da tcndi cinscl yaganolarrnr mahrclle yqlamalarrnaiin vcrin, ciilimldi hcr nc ydnd. olun: otsu ki bu sin Ligfuladirnrzt!-r b|rt.... r!.tr 5rr!*!.r ih l.

" 6i

250 . .

I,lNIit )' ANll.clsl

Cirsiyet Lrk ya da roplumsal farklrtrklara dayah baskr vc aylcalk uygulamaylu. Qocukl:r'nEn beynJni nkanrayllz. Onlarasahsirncnf:atler ydniinde fikir yrtriirncyivchcrhansi bir koniryla ilgiti iddialanr nasrl degcrleldirileccgi'i ijgrcrin. Vc sjzink]lerden iarkl, 6k'rlcr iirctmcyi nas ba|aracaklannr anlaun. Soi$uza kadaryagarnayacasnrz, Aktrnlzdan gikarnayarak gui! dcgcrlcodirin-

llu iistedcki dncclik srrasrnr lunursamayrn. Ccrgek 9u ki insani:,r kursai kitaplar zamanrndanbu yana gok bnyLik bir ileriem; 'Ihrih kaydctmigtir. genclindeve incil'deepeyimtiyazh bir durur olan krilclik on dokuzuncu yiizyrlrrruygar uluslarrndaortadar kaldrrrlmrprrr. Giinrirnijzdetilm uygar uluslar bir jiiri ya da Li: scgimckatrlan bir kadrrunverdigi oyun, bir erkclin oyuyla ;ri n: degcrdcoldulunu artrk kabul ctmcktcdirlcrki 1920'lerdeyagaya: qoguolukbu girriipte de$i1di. BugiiniinaydrrrlanmrS toplumlannda. {daha aqrkqa, iirnelin Suudi Arabistan,rn bulunmadrg bi: katcgoridcki toplumlarda) kursal kitap zamanlalnrn aksine. kadmlar artlk bir cgya olarak gdriilmemekrcdir.Hcrhargi bir modcrnyasalsi,remdc. ihr,,hin lorul r,risn rn suqund.rn d,rr: edilirdi.Vc lbrahrmplanrnr rar.raml.ryrp. oglu Isaac'i oldir.eydi. onu birinci derecccinayct sLrguyla yarg ardrk. Oysa o zamanri adetl erine gote cJa't ramgr biitiiniiylc hayranlk uyandrlcrydq9i_inki 'fann'nrn cmrine itaat ediyordu. Dindar ya da degil hcpimizdo1;rular ve yanlglar konusundabiiyiik tilqiidedegi$irn gdsrerdik. Ilu dcgiSimio dogasrvc harckcre gcqirenetmennedir? Her toplumda bir bakrmagizemiibir ortak gorii$ vardr !e heror yrlhksiirezarfindadegi$im gcqirir.Iluolgu iqinAlmanca'dar gegen (herzamanaait birruh vardrr)kelimesini Ze;tgeist kullanmak iddiah olmayacakrrr.Diinya demokrasilerinde kadrnrn oy vcrme ve seqilme hakkrnrn artk evrensel bir hale geldigini bclirrmiqrin: ancak bu reform ashndagaqrlacak dereccde yakrn gcqmiplidir. ipte qc$itii iilkcierin kadrnlarrmnoy hakk kazandrklarrrarihlerden birkaq:
Ye Zclanda 1893 Avustratya1902 Fn andiya 1906 Norveg1913 Amerika 1920 ingiltcre 1928 lransa 1945 Beleika 1945 Isvise 1971 Kuveyt 2006

'I_vi' t irip tc Dqlaf.n Ahlat .{nlaF'r

zsl

Yiroirrci ynztn (in&ki bu tadhrcl yayrbo, dgryn an@Fn bir dtscrgcsidA- Bir diacr gostcrgcrksel mcsclclerkargsrndaki bak5 agmrzr't. Yirrinci yiizyhn baglatrada lngilterc'dc yagyan insanlam neredeyse hcpsi,(vcdi8cr iilkelerdekibnyiil gofunluk) giiniimiiz normlanna giirc yarglansalardrhig kqkusuz rrkghk suguylakarg targya kaMardr. O d6remin bcyaz iosaolannrn harighcmcn hcrkonudasiyahiusanlardan daha {oBu,ritm duygusu tisriin olduklarmrditiinurlcrdi (vebu siyahrklar birbirindcn soo dctccc farklrAfrikatopluluklan, bunlardan bagmsE olanHinllilcr vc aynca Avustralya ve Mclanezya topluluklanndan oluSurdu). yrllarda gnlcryiiziiylc Bond'un 1920'li i negc k benzeri, saEan, James 'l qocukkahramanr Drummond Bulldog idi. Dnrmmond be Black 'Yahudilcr, Cazg(ZenciQetesi) isimlimacerasrnda, yabancrlar ve digcr ayak talsmrrrklara'g<indcrmelcr yapar.l)rumnrond,T6c l:emale (DigiTiir) kilit krsmrnda, of The Species'in krl* akrlhca dittircrck, ba$-kittinnnsiyahihiz-rEteisi Pedroolur.'Pcdro' gergckkirr igi Drummond'u dramatik bigirndcag4a gkantkcn, 'Benim hcm okuyrruya heiu de kiiti.i a&me g6ylcseslenebilirdi: Pcdro oldugumu zanncdiyorsun. Ancak beonn siyahaboyaruru9 ba; diigmanm Drummondoldugumufark etmeliydin.'Bunun ycrincgusiizleri kullanu:'Hcr sekal sahte dclildir fakathcr zcnci kokar. Bu sahtebir salal dc$l kardegim amabo zcrri lokmuyor. Sanrnm bura& bir tuhaflrkvar.' Bukitabr,yazrlmasnrn ii'zcrindcn otuz yrl gcltiken soora,t 950'li pllar& okumu*um vc (biq ku*u bu sahr^eyi bc6cniptaklit ;rok ki) buguobile bir otlan eocugunun cdcrkcn arke plandali rrkglfr farl etmemcsihala olagdu- Vc giiniimizde bu tir bi. davranrg hig yalcgrk almazdrThomas Henrylluxlcy kcndizamantnrn staadartlanyla, bir aydrn vglibcralbir ilcriciydi. Ancak onunzamanr bizimzamanrmrz gibi degildive 1871'de gus,iizlcrini kaleme aldr:
Gcrqeklerinfarkrnda,mantrkh bir a&m onalama bir zrncirin miikcmmclinalrrndabir bcyazadamla ctit olduguna inannI.z. !*crgcrgckten c.git dcgillcrsc, bu ortalama zcnci ve siv.i fcncli (byaz)akrabar z adil bir savagonamma devct cdilip, kayrrma vc bastr ortadan kaldrr/sa bilc. zrncinin keodisindcn daha bnynk bcyi' i v. Lnqnk eneli raLibiylc baFnyla rkabct cdcbilcccginiDznmat giigtiiri bu, scnlillc @il enu flnbdc garprdzr tir LarsLrrna ohe bla Mdoiyct hryc{ilindcti co y'lfsct loromhr soosuza bd.r crlg ku?rnldi.aizi! crig*yccllcri obcal:tr.dtl flscllihc

2s2

I i\NRl l';\Nll-clSt

Aydrn tarihgilerin eski agrklamalan yapadtklarr zamanrrr normlanna giirc yorumlamadrklarr bilinen blr gergektir.Abraham Lincoln,trpkrl{uxley gibi, zamanrnrn ilerisinde bir insandr ancak drger-taraftan, rrksal konuiarla ilgili g6nigicri bize modasrgeqmiq rrkg fikirler olarak g6tiinecektir.i$te 1858 senesindc St"pi"" l. Douglasile yapug gciriiqmedcn bir alnor isterin ki, bcn 9u ya da bu gekiklc funu bclntrnek beyazve siyah rklara toplumsal ve siyasiegitiik getirecek bir dnzenihig bir zamansarunmadrrn, savuurlam;zcDcrlere jiiri o)ma, devlct oy verme, memurlugu ya da beyazrklarla cvlilik yapabitme hakkr vermc raraftarrolmadrm,oinamj vc yinc bclirtmckisrcrimki, riim buntara ck olarak,beyaz ve siyahrklar ararndabelnginfizikset f3rkl,tlklar vardr ve bu farklr|klarr;ylesine vahimdirki bu iki rrk sosyal ve siyasjeritlikter ai,ndrErnda sdz Ooiine sonsuza kadar bir arada ya$ayarnayacaklnrdrr. Bjrlikreyagama$alan gereken ancsk yinede birlikre yarayan bu iki rbn dn?cninde, nsrve att konun var otmak zorundadr !c bcnhpk,digerhrkes gibibunst konunra beyaz rrktl sahip olmasndan yanaym.r",o') ticr llufcv ve Lin.olnhiTrm dogmug ve egrrilmip Srgrrrzda oi5rlardr, kcndircrine air olan bu Vikroria6kirlcri re kaypakruh hallcrinin kargrsrnda bizirnle birlikte dehgctekaprLp, sinerlerdi. Onlann bu siizlerine yalmzcaanlay6n naxl $ek degisrirdigini gclstermek i5in ycr verdim. Qagrmn en biiyiik liberal beyinlerinlcn birisi olan Huxley vc hatta, k6leieri azad edcn Lincoln bu trir silzler edebilmiplerseortdlama bjr Viktoria dtilemi kigisinin neler sciylet?bilecegini diisrlniin. On sekizinciyiizyrla yakrndan bakagrmrzda, elbetteWashingron, ve diger Aydrnlanma Jefferson Babalannrn da birer krile sahibi oldugunu g6rnniz. Anlayr; amansrzca ilerledi vc biz bu degi$irnjn gerqekbir olgu oldugunu unurup, hig itiraz etmcdenbenimsedik. llirgok farkh rjrnek vardrr. DenizcilerMar:ritius kryrlarrna ilk kez ayak basrp uysal dodo kuglarmr grirdrlklerinde, bu savunmasrzkuglal sopa darbelcriyle tildiirmekten bagka bir eylemasiaakrllarrnagelemezdi. Kr:glanyemeyiamaglarnamrglardr (gi-rnkii lezzetsiz olduklan bilinirdi.)Herhalde, savunmasrz, uysal ve ugamayanbu kugiarrnkafalannasopaylavurarak cjldiirmoko zamanlar iinernli bir i$ti. Giiniirniizdebu tiir davranrglatinsanrn aklnrn r.rcundan bile gegmcz ve kasrrhcinayergiiyle dursun, dodo ku$unungiintimiizdeyagayan benzerbir tiiriiniin kazara dahi vo[ e d i l m c . ib . i r r r a t c Jo i larak d e ! .r l c n d i r i l r r .

'ivi'(nrp rc Dciisrn Ahl.k Anlay'i'

253

Buna bcnz.cr bir trajedi, bugiiniin kiiltiirel qehrcsinin normlarryla, Tazmanya kurdunun lTbylacints) yakrn gcqmigte neslinin tiikenmesiydi.Artrk rcsimlerde yas tutan tru yaratrklann bagna 1909 yrhndaiidijlkonmu$u. Vikrorya gagrna aitkitaplarda, Afrika'da bulunan '6i', 'aslan' vc 'antilop' (tekil olduklan gijziiniizdenkaemam$or)ha).vanlan birer 'oyr:ndurlar, ve oyunu oynamakigin yapmanrzgereken, hig diigiinmeden onlan vurmaktr. YcmckiQindegil.Kendinizisavunmak igin degil.'Spor' iqin. Ancak arnk anlartt farklr)apa.Zcngin, keydne diigkiin 'sporculann' , bir Land Rover cipinin sailadrg giiven hissiylc,vahgi hayvanlan ge6itlisilahlarlakatledip, daha sonraoldiirdiiklcri hayvanlann igi d<rldurulmugkafalannr evlerinde scrgiledikleri herkesqebilinir. Ancak bunun iein gok para ddemelcri gerekir ve bu yiizden bu tiir spotlar pek ra$betgiirmcz.Vahgiyagamrn vc qeweninkorunmasr artrk ezici Eolunlukla kabul edilen bir kural olmugtur, trpkr bir zamanlar sebt gijniinde qal$rnrmak ve purlardan sakrnmak kurallanndaoldulu gibi. Canh, harekedi diinem 60'lar, Cagcrl dzgiir diittince konusunda bir efsancdir. Ancak bu dcinemin baglangonda, bir dava avukau l.ady Channley'in Sezgilisi isimli kitabrn jiiriyc ausoruyuyiincltcbilmigti:,Geng miistehcenlik duruqmasrnda oguflarrnrzrn ue de en az oglanlar hadat hitap oktryabilen genC krzlaittuztk (bir avukaan b<iylebir ifadeyi kullanmasua anlam verebiliyor musunuz?)bu kitabr okumalarrnronaylar mrydrnrzl Bu, cvinizde bulunabilecekbir kitap mrdrrl Bu kitabr kannrzrn vc hatta hizmetqiierinizinokurnasrnr arzular mrydrmz?,Bu son ctkilcyici soruazlay5degi$iminin hrzrnrn bir gijsrcrgcsidir. Sarprcr Amerika'mn lrak'r iEgali, biiyiik tilgnde sivil kayrp sonuglarrylaitham edilmektcdir oysa bu kayrplar ikinci Di.inya Savagy'ndakilere kryasla bir hayli di\nkriir. Aslnda bu durum, ahlaki dcger normlanndaki istikrarh deligimle agllanabilir. Donald Rumsfeldgiiniimiizdeoldukqaduygusuz ve tiksindirici bir insanolarak tarumlanabilirancakegeray ifadeleriikinci Diinya Savag'ndakullansaydrhig giiphesiz onun kadrn ruhlu bir liberal oldufunu diiEiinecektik. Aradan onlarca yrl gegtive bu srradabir Bu degi$imhcpimiziieinealdr ve dinle hcrhangi bir teylcr.dBi$tiba!Janrrs' yoktu. Bir bakrmadegigim din sayerrnde degil. drne ragmengerqkleSti. Bu degigimgok tutarL bir rota izledi ve gogumuz bunun bir ilerlcme oldugLrndahem6kiriz. Koriilijgii lrig kegfcdilmcnrig bdlgclere tagrmasryla tanrnan Adolf Hitler bi1e,Caligularya da CengizHan'n zaoanlanndagiizeqarpmazdr. Hitler elbetteCengiz
'_'c.iur.luliue arrrnd. c:' Stt d yrrd!, aulustu5 c*hEnkB, dln. sol Gtisub nkN ir it. biji,.o, t7 -41 vJbn Hiddrn' n.nbu * Rou lF "noduEunqo nsincu tmDJ, JuridcLudiu

zs4

IANI{l )'r\Nll.Glsl

I{an'dan daha gok kigi <ildiirmiiStiir fakat Hitler'in clinin altrnda yirminci yiizy tcknoloiisi vardr, Aynca, Hitler kurban eni!i insanlarrn'yakrnlannr giizyaglan vc sevdiklerini iginde'gdrdngiinde sizcchayatrnrn en biiyiik Dazzrzr mrdrrl CcngizHanln bu ,va.samrg key6 yagadrgr agik2rdrr.lliz Hitler'in k6riiliik derecesine giiniimiiz normlarrylakarar veriyor.uz. ve a6lakanlaytsr Caiigulazamanrndan bu yana qok ilerlcmigtir,trpkr tcknoloji gibi. l)olayrsrylaHitler'in giinimiiziin iyicil standa.rlanyla vaptrklanyalorzca incelendigiodc kiitii bir intiba brrakr. Benim eagrmda,milyonlarca insan diisiincesizce iLcdlcn algaJnc; lakap ve ulusal kligcleribirbirlcrinekargrkullanmakta hiq g6rmemigtir: bir sakrnca Kurbaga, Wob (italyanlar igin kuilanrlrr, kasrntr,kabadayranlamrnda),Dago (italyan, ispanyol asrlh kigi, Diego'nun dcgittirilmig hali), FIun (Barbar alman askeri), Yid (yahudi),Coon (Zenci),Nip Uapon),Wog (Onadofulu). Bu gibi kelimelerinkaybolduiunu iddia ctmiyorum ama bu tiir ifadeler 'Negro' sozciigij, arlk duyarl qevrelerde eseflckargrlanmakradrr. aSagrleyrcr bir amacr oimamakiabirlikte, bir lngilizccmetnin hangi tarihtc yazrldrgmr anlamaktakullaniabilir. Onyargrlaryazrnsal bir eserin tarihinin bclirlenmesinde sahidcn deanlamhifgalardrr. Saygrn bir Cambridgcilahiyatqrsolan A.C.Bouquet, kitabt Comparathre Religiortn (Karqlagtrrmal Din) islam ba$l*| bdliimnnde s6ze qu kclimelerle baplayabilmigti:'Sami, on dokuzuncu yiizyrln ortalarrndasamlanm aksine,dogu$tanLrir tektannct dcgildir. O bir animisttir iAnimizm, Canhcrlrk.)'hk saplant$ (nrcdcniyct saplantrsrmn aksine) vc bir toplululu belirgin bir tckil zamir ('Thc Smite..kullammrylatck 'tipe' indirgemek, O bir animisttir) hiq bir norm kapsamrnda tiksinCdegildir.Ancak degiscn anlayryn bir digcr kiigiik"g<istergesidir. Bugiin ne Camhridgc'lihir ilahiyat profesdri nc de hcrhangi srradan bir varandapbu siizciikleri kullanmaz. Dcgisenadetlete dair bu tarz incclikli ipuglarr, bizc Bouquct'ninbu kirabr cn gcqyirminciviizy rn onasrndayazdrgrnr bclli eder.Gcrqekten Ilouquct bl kitabr 1941'deyazm$tu. Rir ktrk yrl daha gcriye gittigimtdc normlann dcligimi gozlegiiriiliir bir gcrqckliie driniignr.l)aha iinccki kiraplanmdan birinde H.G.Wclis'in iitopik Nea l?epublic\fcni Cumhuriyct) kitaburdan allntl yapmr$tlm ve burada bunu tekrar etmcliyim giinkii dikkatinizi Eekmek istedigimnoktann gokedici bir tanrmrnr yaPm$rr. Vc Yeni Cumhnriyet ak rrklarnnasrldavranacak? Zencilere ya santcnlilerl.,nas'ldavranacakl ...pcki Yahudiler?...siyab rrklar, kahverengilcr, kirli gereksinimlcrine bcyazlarvc saninsanlnr. Yeniverim

iri Krr.rp re Dcqr5o, .\hhl \nhvry g6rc raBbcr g6rrncvcn bu insanlara nc olacak? Aslnda, diinya bi! elendir ee mcrhamcrlibir kururn d*ildir ve sanryorum ki bu insanlargitmek zorunda kalacaklar... Ve bu Ycni Cumhuiiycr adamta nrn ahhk si:Lcni, yJni ddnyayahilrrn olarak ahlalj sistem, ilk hedcfre insanhk adrna giizcl, yarar| vc uygun olanrn iirctilmcsini dcsrcklcyeccJ< qclildc diizcnlenccckrir; gincl vc gnglnbcdenler, aydrntrl vc ctkili zihirlcr... Ve dogan'nEimdiyckadar diinyarun gckillcnmcsinde inedjgi yi;nrern ki bu ydnrern sayesinde var olan ayrflrfrn ycni zayrflrklar tiiretmcsi dnlenmi ir... dliimdnr.._ ycni Cumhurivct'i,r adamlarr...6ldn.rncninkayda dcger bir cllcm say drF bir [6rn$n beDimseycceklerdir.

255

Bu 1902lde yazrlmrgtrr vc Wells zamanrmn <jndc qelen ilerrcilcrindcndi-1902'dc bu ri.lr duygular genil r;lgirrlc kabul giirmemekle birlikte, bir ,vemck partisindc uygun bir tartrgma konusu olabilirdi. r\ncak qagdagokurlar bu siizleri giird0klerindc korkudan nclcslcn kcsilir. Korkung oldugu diilirniilen IIirl,.r.in kendi zarnanrnm anleygna gttk uzak olmadrgmr arrlamahyrz. Ilugiiniin gcnif eergcvcsindcnbakrldrgrndaelbetrc korkunq oldugu

dri$riniilecckrir. Anlayr5 hrzla degigirj vc egirimli kidc arasrnda, genigbir zcmindcparalcl bir qizgigizer. 'foplumsal bilingteki bu diizenli ve roplu degisimlcrin kavnalr ncdir? Bu soruyr cevaplamakbcnim iorumlulugumda dcgildir. Benimarnacrm iqin, bu kavnag.rn kesinliklcdin olmadrgrnr bilmelt ycterlidir. Dgcr bir teori geligrirmem gerckseydi, a5agrdaki sarrlarla igc koyulurdum. Dcgilcn ahlak aalayryz:z gcniEs.eyrda insanarasrnda nasrl bu kadare5zamanh olabildigini agrklamamrz gcrekiyor; ve drldt,rf deEi$iminin istikrarl rotasrnida aqrklamak zorundalqz. ilk olarak, bu kadar gok insanrnnasrle9 zamanh olarak degi$tigioi agklamdlvrm. Degi$im barlarda, yemcklerdc ve sohbctlcrdezihindcn zihinc aktarJrr. Ayrrca kitaplar ve kitap incelcmeleri, gazetelcr vctclevizyrtn yavrnlarr vegiiniimiizdcinternei s:r,vesinde geni$ kitlelerc yayrlrr. Ahlaki kurallardaki dcgifimlcr, b.rgmaJ<alclcr. radv,, ialk showlnr..ryatr konupmalar, rr.rnd.up k,incdycnl'jr ininirlro siizlc.i. pcrrrhc Jizilcrrn drya logl,rrr, kanrrnhrr parlementerlerirr vapan iincrilcri vc bunlanyorurniayan yargrglarrn kararlarrsaycsindc halka bildirilir. Bunu agrklamantn bii digcr lnluysa mcrne havuzundaki neme ftekaoslanntn dcliSimindcn t oia qrkmaktrrancak bunun avnnnsrna girrncyecegim. }laulanmr:z ilcrleyen ahlak azla1r;r dalgasrnrnbir parga gerisindekalrc baz:larrmrz isc biraz daha ilcrideyizdir. Ancak

t'ANRL YANII,GISI 2'1. Yiizyrl insanlarrnrngolu upkr bir ekip gibidir ve Orta Qag atalanmrzdanya da ibrahim zamarundakiatalarrmrzdanhac: 1920 lcr gibi yakra gegmigrc yagmq insanlardangok daha iler: bir durumdadrr.Bu degitim dalgasr ilerlemeye devamcdecektirre yiizyrl iincesininilerici ruhlu birisinin fkirleri (T.H.Huxley bunu: acrk bir 6rD.gidir) sonraki yiizyrhngeri kalmE zihinlerinin epc, gerisindc kalacainr. Elbcne, ilerleme akrcr bir qizgide scyretmez lakin bir testereninkrvnmlarna benztr bir cgilim sergilcr. ycre: ve gegiciaksilikler gereckle$ir, trpla 2000 lerin bagrndaABD.n:r hiikiimettel zarar gdrmesi gibi. Fakat daha genig bir zama: arahiroda ilerici akrm kagnrlmazduve yoluna devamedcr. Ilerlemcnin isrikrarh bir y6n gizrnesi nasrl gerqeklegir?8..: konuda, zamanlannrn<itesindc olao ve hig yrlmadan biz gerir: kalanlana kendileriyle birlikte ilerlememize destck veren birer ttnderlerin roliinii es gcgmemeliyiz. Amerika'da, rrksal esrrhi Martin Luther King gibi yetencki: tdrii$inn yiikseiitegegirenler, politika iinderleri, ef,lencesekriirii itnderleri, sporcular ve paul tlobeson, Sidney Poitier, JesseOwens ve Jackie Robinson gib! diger rol modellleri ve milli figiirleridir. Kcilclerin vc kadrnlarrr egit haklar kazanmasrkarizmatik iinderler savesindemeydana gelmigrir. Bu dnderledn kimilcri dindardr; kimilcriysc degildr Dindar olanlar bu giizel amelleri dindar olduklarr igin yapular, Digcfleri iginsedinin fazla bir ijnemi yoktu. Martin Luther King bir I luistiyan olmasrna ragmen,$iddelsiz sivil ba5kaldrn felsefesrr: Hristiyan olmayan Gandhi'ningiirii;lerindentiirtmigir. GlitEtiS 4itirn vc iizellikle de giderek anan bir uzlagma g6rii;ii sayesindehcr birimiz diier rklar&n ve cinsiyctlerdcn bireylerleorrak bir konumu paylagagrmrz fikrini benimscdik;bu iki faktitr kutsal kiraplara dayahdegildir, biyoloii ve iizctlikle cie cvrirnlc ilgilidir- Diinya genelindcsiyab uklann vc kadrnlarrn. Nazi Alrnanya'sndaysa Yahudilerve gingeoelerin kririi muasrcle giirmelerinio sebeplerinden birisi, bu insanlatn,biiriiniiyle insan' olarak gilriilmemeleriydi. Filozof Peter Singet, Animai Libetution'd^ (Hayuanlann Klrrtuhl.tul Vt tiiriign en giizcl scizlerle ifade etmigir; insani davranry tal<dir etmek iEin yeterli be-vin giiciine sahip her tiire bu gekildedavranmamrzr saglayacak,riir dresibir forma biiriinmeliyiz.Belkide bu ahlak anlay6mn gelecck yiizyrllerdaalacagr ycinii ima etmektedir. Bu, kiileligin kaldrr masr ve kadrnlannegit haklara sahipolmasrgibi daha eski reformlarrn doial bir ekstrapolasyon ur.olabilir. Ahlak anlaygwn yaygrnca kararlagnnlmrgbir rotada ilerlemesini daha ayrtntrlr olarak aq*lamakta, benim amaldr psikoloii ve sosyoloii bilgim yctersizkalacakur. Benim amacrh
! - reri..d6 bltu&'t ehro.l

'iyi'Iiitap

vc Dcli5erAilak mravr5r

257

ieir,, ilerled;gi ve bu ilerlemeyine dinin ne de kutsal metinlerin sagiamadgrnr bilmek yeteriive karuthbir gergektir.Bu ilerlemenin arkaornda biiyiil ihrim:rlletek birerkilokrur. Bu yiizden Moore'ur ya.alarrnrSekillendiren. farkl etkilerin ararrrdaki karmayrk erkilegimdendolan bir etkiden sdi edebiliriz ki bu bileisavar giiciindekikarsayr":rl anr)r rariflemekte lullaruhr, ftrci r"nc irer r. olursaoisun.g6z\eg;rulir anla.ws ilerlemcsi ger(egi, ti birisi olmakla belirlenmesin eT a n n y ai h r i r a c r m z J , rd a i y i o l a n r n bd ir oldugu iddiasrmyrkmak igin yeterde artar,

yA HiTLER PEKI r,'r Srer_iNr

ONLARATEIST DEdiL MiYDi?
Anlayrg ilerler ve bu rlrrle,ne genell.kle geli5meye dciniitrd,.Arcak daha cincede dedigimgibr. rlerleme.rin Brr69i akrcrbir qizgiye 0egrr ama brr tesrerenin krvrrmlanna qJnkii bazen berzer korj<unc geri, ddnirgler meydana gel;r.Bu rLirgerilemererin en anlaylmai !e kcjrij olanlan uirminci ytzyll dikrardrlerinin imza5!nlrarrr. Hirler re Sralingihi ndtmJarrn korli amaqlarntve bu amaclaln ge-geklepririlrne.rnde fa;datanrhn mr_azzam qdcri hirbirinden rvrr rurmanrndnemi bijyilktirr.Hrrlerln g6ruf ve amaqlarrnrn, Caligula'nrnkilerden ya da katliam ustalklan Noel-Barbei taraffidar\ Lotd of the Golden Horn,d^ tarit edilen Osmanl sultanlannrnkilerden daha zaradr olmadrgriddiamr bir kez daha h ci r r m c k isrerim . r a d a k i r elk A a r k .H i r l e r i ne l r n d e yirninciyr.rzyrl silahlar vre i l e r ii n r e k n o l o i i s i n nl u n m : v y d K bi u r . a i d rk i H i , l e ru e Stain he' kosulda soqderece k.itii ki:rlerdi. 'Hitler ve Sralin atei,rlerdi. Bu konudane scj) leyecek,rnizi Bu sc:u din konu,unu tacrrqmaya angrmhemcn iremen her Lonleranr ve elbette qogurad!o sohbetinde kargrma grkmrltrr. Bu soruhaSin vekrzgrn bir ravrrla 6nelrilir ve ikr genel sanrvardu:r l, ) Jratrn. ve Htder aleilfrirzncakt), avl mescle. yaptrklankorkung geyleriateist olduklan iqrz yapmrg olmalandrr.Biiinci sanr,Stalin 4in gerqekancakHitier igin giipheiidir. Ancak sanr(1) her kopulda yersizdir.giinkiisanr(2) dogru de$ildir. yersiz bir samdan(sanr 1) yola grkrldrgrna gdre, hig kugkusuzher iki iddia da manrrksrzdrr. Varsayaltm Hitler ve Stalin'in ortak yrinleri ateizmdi, aynca her ikisi de SaddamHiiseyin gibi bryrkhydr. Ee? Odaklanmamrz gereken nok.a, k6tii (ya da iyi) insanlaln dindar ya da ateistolup oimadrklan degildir. $eytanizihinleri teker teker savarak.dindar ve ateist kdtiilerrn yoklamasrnr yapmanrn pe5incle J<oqanayrr. Nazi

l r\l.,lRl Y/\NlLClSl

kemer tokalarrmn iistiinde .Corr mit uns,1yazmasl hiq bir gci.: kanrtlamaz qiinkii bu konuyla ilgili pek gok iddiamn enineboyur: tartrgrlmasr gerekir. Onemli olan, llitler ve Staiin,in ateist ol::: olmrdrklarr degil.arcrzmin insanlar yapmakra,rstcmar.i r kdriili.ik olarak erkrhwp etktlrmedigidtr. Dogrusu Stalin'in areisroidugu su gdtiirmez bir gerEekti:. _ Lgitimini bir Orrodoks ilahiyat faknltesinde aldr ve annesih.r r. kadar o$lunun bir papaz olmasrmistese de bu, hayal krrrkhArru: d r c ' i n e g e i e m e yb cin rarzu olarak laldr; A , a nB u l l o c k a g o , c S i a:. annesinin bu isteiini Eok giiliin9 bulurmug./"iodr yeti$kin Sta!:. belki de srrf bu papazlft egitimi yiiziinden,Rus Ortodoks Kilisc;: Hrristiyanhk ve dile kargr sert bir tutum icerisinde olmus:,i A n c a ka t e i z m i n a n c r n r\n ralin'in a c r n a , r z t r g rc nn i k l e d i g"i rj r herhangibir kamr yoktur. HerhaldeBeqmi$reki dinseledit;i de br acrmasrzlgrmnbirnedenio|namah, tahielbett"on" -uii.k i-"n,.czici.o.oriren y ia nd ; [ . r n r r h rh r i s e . a y ab nj ri r a n c r n l a l r s r n dh . rc ne olurir olsunsd)gryla egrlmek gcrekrigi <ig rerild,lmcd iy.c. Hitler'in bir areisr oldugu efsalesi, biiyik gayrerleri: _. iirctilmi$, qogu insamn sorgulamadan inandrirm ve dc drt s.rr,unucularr tardhnJan srstemlj ,e muhalii b.r am:cl: razclcncgclm biiS r i d d r a d r rC . c r q c l o l u p o l , n . l d r gk r e,rnliil: meghuldr:r. Hitlcr Karolik bLraileniniiyecivdi te go.uklugurd: K a t o l i ko k u l l a nv e k i l i s e l e n n d ee girim a l d r . b c r r .b u b i z i g , , i , e r t b r r s o n u c ! . u l a $ f i r mH az : rrler l o l a y c ao k u l u n ub r r c k a b i l r r c ki Stalin.fiflis Ilahiyat Fakiiltesinirerk etmesininardrndan Rus Ortodoksisinireddetmiqtir. r-akatHirler hiq bir zamanKatolisizrn: ' c \ m ( - nr e d d i r m e d v i c h a y a t rb , , 1 u n c r d.i n d a r k a l J r g n aJ a , , siny;ller rcrd;. Eler Katolik degilse, gbrunenLr kj bir tur rlahr takdire dayalr inancr vardr. 6rnep,inMein Kampfda (Saua:Srr\4 cadel.em) hi. a(rklamrsr ,rrdu-r.Bi,inci 1(,yle DinyaSarr5r:nrr rlen edihJigihabcrini duldugumda,hcmen dizlcrimrn ii"run. gdktiim ve Tann'ya, briyle bir zamandabanayaSama vcrdigi 5ansr igin tiim kalbimle tegekkiiretim.,/r0, Ancak bunu 1914 yrlndi_ hcnirzlirmi bLr yrirrdaylen sLjvleFi5r. O andansonr: dcgrsmil 1920'de Hitler oruz bir yagmdayken, yahn dostu Rudoll _ Hess, ki kendisi dal,a sonra Fiihrer remsilcisiolacaku, Bavyera Bagbakamna bir mektup tdnderjr, 'Herr Hider,i cok ivi ranrlm ve o n a o l , . l u k 9y a k r n r m . nLrn O n a d i rl i c c l i k r eU i , t r r a i r " r i , a r a , . , iliklcrile kadar mcrhamctlc doludur, bir dindar ve sailam bir Karolikrir.'hr03r Bu iteJ"lericin elbcrrc lu 1o-umyaprlabiir;I le"s 'yiice karakterli' ve 'iiiklerine kadar merhametli'srfatlannreoevcc yanh;arlaLlrg,ndan brlki ,lr 'saglam hi, Karolrk yfannrda vanl,,

'iii'Iiir:rp

vc Degise0 Ahhk r\nlav,sr

259

anlamrq olabilir! Hitler'i tarif ederkenonun hemenhemenhiq bir sdannrn 'iyi' oldugunu sdyleyemeyiz ve Hitler'in kesinlikl; bir ateistoldug-u giiriitii duydugumen ciiretkar ve gi.iliirig iddialardan birisidir. Diler birqok kaynaktaysa,Hitler';n kOrii bir adam oldugu ve F{rrisriyanlkiyi birisi olmayragrladrgrndan Hitler'in bir Hrristiyanolmashrnimkinsrzoldugu(l) giiriigiihikimdir. Goering Hitler hakkrndaki,'yalnrzca bir Katolik Almanya'yrbirlegtirebilir: diitiincesinde, sanrrm inanEh bir Katolik,tenziyade, Karolik oiarak yetittirilmil bir ki$iyi ima etmekteydi. 1933 yrlnda Berlin'deki bir konugmasrnda Hitler sijyle dcmigrir. 'Halkrn bu bagLhgaihnyag duydu!,unave hunun bir eksiklik oldugunainandrk.Bundandolayr. areizme!ilimlr hareketekarp bir savasbaglanrkve bu savagtayalnrzcaLirkag teorik demede yetinmedik: sonuna kadar r;.6;r4ii1.';rorr gu ifade yalnzca Hitler'io npkr gogurJukgibi, .inanca inandrgrnrn' bir grisrergesi olabilir.Ancakdigeryandan,1941 senesinde ernir rubayr Ceneral Gerhard Engcl'e,'sonsuza kadarbir Katohkolarak kalmahyrm'demigti. Hitler yagamur samimi inanqlal olan bir Hrristiyan . olarak siirdiirmemi$ olsa da Hrristiyanlarrn uzatmah gelenegi "tsa katili Yahudiler" suqlamasnrnetkisi altrna girmigti. ttZ: senesinde Miinih'deki bir konugmasrnda Hitler guscizleri kullandr, 'Yaprlacak ilk ig, (Almanya'yr)iilkemizi mahvedenyahudiierden kurtarmakor-.. Almanya'man Hag iistiinde 6len isa gibi acr qekmesiniengellemekistiyoru2,'t',,0, John Toland Adotf Hitter, Son Biyogaf isimli kitabrnda,,son qdziim' zamanrnda ilitler'in dinseldurugundanbahseder: Hiyerar$ik dnzcnioi yadsrnrasrna ragm.n, hala RomaKilisei'nin s.ygrnbir iiyesiolarakkalmDve Yahuditerin Tann katili olduklarrnr aktrndanhic q <armam$ru.. Bu sayede vicdan azabrna kaprlmadan imheyr ger\eLle5rirdi o sadcce Tannnrn ciinku intikamalan eli .oliitrii nsdenmisti; en nihayetinde, yapnlr $eylerkigiseldegildive acrmasizlk otarak algrlanamazdtYahudilere kargr kin duyan Hristiyan giirii$ii, yalnrzca bir (atolik gelenegi degildir. Martio Luther sidjetliiir anti,sami idi. iolucanlarrn Rejiiri nde,'Yabudilerin hepsi Almanya'dan srnrr dr5r edilmelidir' diigiincesinidile getirmi$tir.Ve bir kitabrn tamamrnr On the Jeu)s and theit Liues; yahudiler ve Hataiat izeine) ru konuya ayrm4ur ki bu muhremelen Hitler,i de etkilemistir. 'YrlanSirlalesi,olarak i-uthcrYahudileri ranrmhmrs ve aynrifadc Hirlertarafindan 1922seneli bir konupmeda yinelenmigrir. Ayrrc.r

250

-fi\NRI

)'ANlr.GlSl

bu konuEmasresnasrndaHitler bir Fhristiyan oldugunu birkag kez tckrarlamrgtrr: Bir Hrristiyan olaak lannrmn vc Kurrancmrn lxni bir sava5q otarak Sdrdiignnn hisscdiyorum. Bir zamaniar birkar yandaflylabirljkte yahudilerin gergcktcnc olduklarrmnfarkrnavaran ve adamlannr onlara kargr savagmak iqin bir araya getiren yalnrz adamr hissediyorum. Ve bu adam bir kurban olarak degilamabirsavasrr olarakmiikemmetdi, i5tcbUthurr ge.Eegidir! TannroncnsonundaKudrcrinik ullanarak. rap,nrs' yrlan sulalesinden ce enecrcklerdcn remrzlcmesin, anlaran pasap Itrrisr;yantrlr srurs,zca sevenbir insan olarak okudum. Inm diinya adna Yahudr zchrrnekar$ vcrdrgisred| ne kada, da olagannsrnydri.gimdi, iki bln ytl sonra. Kamnr Hagrn iizerinc akrtmasrnr en ieten doygutanmta,L'{ olmad4r kadar iy-i anl,yorum.Bir Hristiyar olarak aslaaldanmamalyrrn vc gijrcvim,dogruhk vc adalet isru savagmakrrr... Ve dogru yolda otduBurnun kamt, her gcecngiil biiynyensrkrntrDnzdr!. Bir Hrristivan oldugum ifin bu konudakendr hatlrma taor br. sorumltrluBum vardu.r'r', Hitler'in ]rlan sijlalesi'ifadesini Luther'den ya da dogrtrda: Vanhew J: 7 den araklaytparaklamadrgrnr bilemeyiz,ki Lurn,: hcrhalde biiyle yapmrgtr.Hitler, Yahudilerc yapngr tulmiin Tannnr:i isteBinin bir pargasr oldugu konusunda Mein Kampfd.a bi agrklama yapmr;rrr: 'Sonug itibariyle artrk Yiice Yaraocimn istce do$rultusunda ilerledrgrmeinanmalrayrn: hendmi yahwt c,t kary sartnarak, Tdnftfltn athact itin sduagmaktaytm.' Bunu l92i yrhnda s<iflemi5ri.Ayrusdzleri1938 yrhndaReichstagkonugmasrnda tekrarladr ve tiim kariycri boyunca benzer s<iylcmlerdebuluntlu. Bu gibi dinsel giirigleri Hitler'in kin dolu anti-Hrristivar gbrir5leriniagrga kavu5turduguTable Talh'daki sdzleriylc tezaolu5rurur ve bu zlt gordtleri sekrereri rarrlrndan kayda airnmrst.. Agagrdaki siizlerin hcpsini 1941 yrlrnda dile gcrirmi$rir: gu zanrana dek insanlg en ag,r pekildeerkileyen felaket tlristiyani,gn dosurldur. Bolqev;m Hristiyanlgm gayri mc u CocuBudur. Hcr ikisi de Yahudilcrin icadldrr. Din nrcselesinde, kasdr bir yalan diinyayaHrrGriyanlk yohrylasunulmuptur,.. tuki dnnyanrn sor derecesaf, avdrnhk ve huudu bir diiny. olma$mn ncdcni o Erihlrde su iki buylI beladan hrbersiz olunmasrdrr: Frensr vc

'lvi'Knip vc Dc8ircn Ahi.k Anlavr$r Hrristiyanllk. Siiylenecek sijz kalrnadrgrnda, italyanlar vc Ispanyollaln l{rrisriyan|k uyugturucusundan kunulnralarrnr dilcmekadrnahiq birsebepbulamayrz. Gelin bu illctc kary balrgrkI olan tek ulus biz olaltm.

261

lliler'in Siiyletisi kitabr (Hitler's Table Talk) vukaodakilere benzerbirgok ifade iqerir.Cenelde HrrisriyanLkve BolSevizmi egir tuiar ve ara srraKarl Marx vc Aziz Paul arasrndakibenzerliklcre dikkat geker ki her ikisinin de Yahudi oldulunu asla unutmaz (gerfi Hitler tuhaf bir bigimde lsa'mn bir Yahudi olmadrsrm pek cok kcz dile gctirmigtir.; Hitler',n 1941 scnesinden s,rrra Hlristiyanhkten sapmrg olmasrya da Hrristiyan[kla ilgili bir tiir hayalkrnkLfr yagayarak, giizleriniagmrg olmasrmiimkOnolabilir_ Ya da filirlerindeki bu belirgingeligkilere dayanarak,Hitler'in hcr iki tarahn da giiyenemeyecegi 6rsatgrbir yalancroldugunu dne siirebiliriz. Dostlannm ve bizzat kendisinin sdylediklerinil aksine. Hitler'in gergek bir dindar olmadr$ ve sadece yanda;lannrn dinseihislerinialaycrhkla sdmi.irdiigii savunulabilir.,Dinhalkr sakin tutmak igin miikemrnel bir aragtrr'diyen Napolyon vc 'halk dinin gerqekleri yansrttrlm dii$iiniirken,bilgeler bunun bir talan, y<ineticilerise yararh bir arag oldulunu sciylerlcr'diyen filozof Senecaile aynr fikirdeydi belki de. Hi9 kimse Hitler,in bu kadar samimiyetsiz birisi olamayacagrnr iddia eJcmez.F4cr dindarlk taslarken gcrgck hede6 yalnrzcayandag edinmck olsaydr gunu unutmamalyz ki Hitler vahgcr eylemlcrini tck bag:nagergeklegtirmemigtir. Korkung eylemler ashnda askerler ve subaylarr tarafindan uygulanmrgnr ki [:u kigilerin gogu hig kugkusuz Hrristiyandr. AsLnda Alman halkrnrn ltrristiyanirgr tart$glmtz hipotezintemelioiolu$turur; Hitler'in sdziimonadinsel icraatlaflndaki ikiyiizhliigii ifqa edenbir hipotcz! ya da belki de Hider Hrristiyanlk igin sahtebir semparisergilemesinio zorunlu oldugunu diigiindfi eiinkii aksi rakdirdesundugu rejim kilise'den almasrgercken destegi alamayacakn.Bu destck qegirli yollarla kendisinibclli erti ve buna PapaPiusXII,nin Nazi kargrobir durug almayrrsrar)tca reddetmesi dihildir; ve bu modern kilise igin gdze garpanbir utanqkonusudur. Hitler'inHrristiyanhkla ilgili beyanlal va samimiydi ya da Alman Hrisriyanlann ve Katolik Kiliscsinin i9 birligini etkin bir gckildekazanmakigin dindar bir Hrristi.van numarasr yaprr.Her iki koguldada, Hitler reiiminin kdriiliiklerine ateizminyol agngrru iddia etmekepeyyersizolacakor. Flitlcr Hristiyanlga satviip saydr$ zamanlarda bile

262

l.{NRl I'ANILGTSI

Proiidencc (Tannnrn veya dogamn koruyucu ruhani gi.icn)dilinkullanmayr asla ihmal etmemigti:gizrmli bir vasrtanr-n kendisirr Almanyaya <indcrlik etmek vc ilahi bir giirevi gergeklegtirmek igi: segtiiine inanmqtr. Bu vasrayr bazenTann olarak tanrmlardr. bazcc de Prouidcace. Anscbluss'ren' sonra, Hidcr 1938'dc Viyana'va r:ferlc diindiigiinde, ihtiyadr bir maskealnndaTann'yr ima ede: sevingli bir konugmayapn: 'Reich'eburadanbir oglan gocug,gdndermenin Taorfnrn istegioldugunainanryorum, biiylecegocu|' biiyiiyecck,ulusun lideri olacakgekilde yetiEirilecekvc bu sayeie vaaanmt L:ur:tarabilecekri-'/ttrr Kasrm 1939'da Miinih'dcki siiikasnen giiq bela kunuldugunda, Hnlet Providence'a olan giivenini yeniden ifad< etti; Tann mridahele ederek onun programrnr de!igtirmigvehayanru kurtarmrgtr:'Sirndi keyfim ramamen yerinde. Biirgerbraukeller'den: her zamankinden erkeu aynlmamn gergck nedeni, Taanan amaoma ulatmamr saBlamak iqin verdigi de$ckrir.'n", Bu bagansrz siiikast girigiminin ardrndan Miinih Bagpiskoposu Kardinal Michael FaulhabcrKathedralde bir Te Deumr okuimast emrini verdi,'BagpiskoposlukadrnaFiihrer'inhayrrhkurtulugu igir Tannya tegekkiirctmeliyiz.' Daha sonra Hitler'in baa yandaglac Gocbbcl'lerin de dcstegiyle Naziligi kendilcrine has bir djne uyarlamakta hiE rereddiit ermediler. Birlegik ricarer billigi itndeli tarafindan yaalan aggrdaki pasaj opkr bir duaya benzer. Flrta ,.e hatia bu sanrlardaHuistiyan TannsmmDuast {.Babamrz') ya da Ogretisi'ndekiahenk vardr: Adolf Hider! Sadcc. sana baflryrz! gu zemanda ycminimizi razclemck arzusundalz' Bu diinyada yalnrz<aAdol{ Hirler'c ioanrnz.Ulusal Sosyalirmin hellqm|zigin y.gthcLunanqinanfotduguna inaru.u_ Grikyiiziinde bir Tann olduguna, bizi yaraftlgna, bize yol g{istcrdi8ine, bize emirlcr verdighe ve bizi ag'kfa ku.sad*na inanlrtz.Vc biz bu T.nn'nm Adoff Hidcr'i biri$ (ir g6ndcidiein! inaolr|zki b6ylcliklc Atnanya sonsu:a dek y4ayacak bn nlkc halini
.lacakor-1'! rt)

"" Ay!{rrtr'nr ALEn}i /r l.bln.t :'- ,',1!.i[ E bIlur r? Ndjl.iir r.ulb!d*' 6ir od d!!li 'a T!.r. du on l icnrohu. bi. gririr'. ;hbid

Slalin bir ateisci ve Hitler biiyiik ihtimalle degildi; fakat, eger bir ateist olsaydr bile Hitlcr-Stalin rartrtmasrnrn can alcr noktas: oldukga basinir. Bazr ateistler kiitn cylemler scrgileycbilir ancak bu kiitiilikleri ateizm adrna yapmazhr. Stalin ve Hitler lrasryla dogmatik ve dokrriner Marksizm adrna amansrz k<itiiliikler vapmrglarduve bununla birlikre, aklrselimdenuzak.

'ivi li;r.p v! Dcgitcn ;\hl.t ,\nln-'r5!

263

bilimle bagdagmayanbir rijenikl teori, \0agnerci' zrrvaiarryla yayrlagelmi;tir.Din savaqlal gergekten de din adrna yaprlmrgrrr vc iru tiir savagiar tarihte korkutucu derecede srktrr. Ben ateizm adrnayaprlmrg herhangibir savagr aklunagetiremiyorumki neden bilylebir savag olsunl Savaglar ekonomik hrrslar, siyasirutkular, ctnik ya da rrksal dnyargrlar,keskin kindarLk, intikam va $a bir u|:sun yaprsrndaki bir til! vatansever iaangla baqlar.Bir sava$rn 6tilini ategevebilecek bir diger gerqekqi motivasyonise, bir insamn sarsrlmazbir bigimde kendi inancrm tek gerqek inang olarak gormesidirve bu gdriig rakip dinlerir tiirn kafir ve takipgilerini 6liim cezasna mahkum eden ve aleni bir gekilde, Tanrinrn askcrlerinindogrudxn cennetegideceklerini vaat eden bir kutsal kltapla desteklenir. SamHarris bu konuyla ilgili olatak The End af Fdith (Inancln Sonal isimli kitabrnda deyim yerindeyse hede6 ram on ikiden vurur: Dinselinandn rehlikesi, siradan insanlann 9 gnLk mcyvelerini ve topiamalanna bu meyvelerin Artsdl oldoklar$a inamrasrnainkan vernesidir. Hr yeni reslin socuklannadjnsel konulann djger konuiargibi hakhqrkairlrnasrna gerekdLryulnadrir dgrtildiginden, medeniyeder halaakJsrz ordulanyla dohLp tagmaktadrr. lugnn bile birbirimrzi eski literatnredayanarak oLdn.mekteyiz. Bundandaha iizii.n vesa{ma bir 9Ioiabilirmi: u,' d,iyil"i.,n. h.ngi in:an rxazqsr.r/rg ugrund.rvalm^k i.ier?

I I I

I I I
I I
I

I t

I I
I

I I
I I l
I I I I l

_
.r"..{r J.J.i'h.nL'nl:D.'i,s'.",oor""o.,,rs,-.,-.i. ouiu.on-"h- '-'n"{' " , , r ' 1-,, , r 1 - . r a . r . ' . ( . . . o i " o , , " ) - L . l n o r " . , d " , ) r L d ::i L ! /,:r.rd rr di hibllJl P.h,'rv.sn4.Aar-op,",-.-.'lir'rli b,+,1!,.. .1.r'..,r L-Jr't,,'-..{ i. rd. r,T,L."-Jd-.. . .LlJLlrr''.'dil,d s(r..cY,,.d'1 1',.j,F

T L

" - ,

BOLUM 8

Dinin Sakrncasr Nedir?Neden DiismanOlmak

j'

Gerekir ?
Din, insanlan g niin her aru, yaprymlz her balehetigi.tkyiiz nden izleyen gdri)nmez bir adamtn udrLgtta 'inatdtm4tr. Ve bu gdriinmez adamtn on maddelik dzel bir lktesi uardq, sizdenbunlart yapma?natun ister.Eger bunlardat b erhangi birisini yaparsantz, sizisonsuza kadarhalacagnzozelbir yeregdnderir; burat ategve dumanla kapldt, iskenceuetzdtabrn yuuauclr. Tann, sizi buraya g<ixdetirken yofimanq\ act qekmeniTi, hogulmaru<J, etmenizi ue sonsuza kadar feryat aglotnaruzt ister...Ama SiziSeuer!

GtoncECaRrrN

I .\\ll I ) .\NIl ulSI

Yaprmgeregiytizlc$Dlelerden pek hoglanmam. KarqLr 6kir bcllrtmc: dayal bir tarugmanrngercgin ortaya qrkanlmasrnda saglam b:: yol olnradrglnrdiigiiniinim ve bu yiizden bu tiir resmi tartrgmala:= katrlmam igin sunulan tekliflerini hi9 dt$linmedcn geriqeviririm. B:: kercsinde, eski York BagpisLoposuyla bir sbylegi iEin lidinburgl: davetedildim. Bundan onurduyarak gitmeyi kabulettim.Bulugmanr: gergeklegmesinden krsabir siire sonra,dlndar fizikqi I{usselSrannar: bununlailgili Obsarael'ayazdrgl bif $ikayctmektubunukitabr Do;';: AlL,ay tuith Codi'da (TanrrOldnriiliiyor mu?)tekrar kalernealdr: Bc,vcfcndi, sinsi.c$ntan'Tanrl Biliminc.irkeminden Sonra Ceiir' man;etinizin atabindcbilim muhabiriniz bize, bilim ve din nze!$e bir ta4$mada RichardDawkus,in yotk Piskoposuna'ag,r bir eDtellekrljel ycnitsi ya;aru6rnr bildirmir. 'Keyifle gilliimseyen arisrlcr' ifadesine bapvuran nruhabniniz ayn.agiyle bir sonuca varn$, 'Aslanlar 10;Hrristiyanlar 0., Stanmrd Obseruer'a suqlamalar yagdrrken, kendisiyle birliki. Birmingham Piskoposu ve iin|i kozmologSrjr HermannBondi jl: Royal Society'dedaha sonraki brr radhte yaphgrmrzg6ritmc..= hiq deginilmemig olmasrra dikkat qekiyor. Oncelikle, bu gdrii$m. mr.rhalif bir tartrgmaortamr yatatmak adna d zenlenmefii$ti\e b: sayedeyaprcr sonuglar qrkanlmrp. Dolayrsryiabence Stannard'Lr savunulabilir yek yonii, kar$rt fikir varrgarma formalna kars olmasrdrr. Dogrusu, A Detrls Chaplain kitabrmda ag*ladrgrir: scbeplerden otiirii yaradrirggrlarla hiq bir zamanrarrrtmam., Gladyator kargrlagmalarrnr sevmememe ragmen, bir 5ekildebir din kargrtrsavagqtsr olarak iin kazanm4 durumdayrm.Tanrrnrl var olmadrgrve-ahlakl olmak iqin dine thrlyacrmrz olmadrgrfikrin: onavlayan, ayrica, ahlak ve inancrn kaynalrmn dinsel ilmayar terimlerleacrklanmasrnrn miimkiin oldugunu diigiinenarkadaSlanr: malesef kafaiarrkan;mryolarak banageri dcinerler. Ncden bu kada: diigmansrn) Gerqektendinde yanLgolan nedirl Din, etkin bigimCe sava$mamra gerektirecekkadar zararh mrl Neden,'Ihurus (Bog:: takrm yrldra) ve Scorpio'da(Akrcp takrm yrldrzr)olan kristal cnerji ve ley hizalannakendini brakrp yagamrn tadrnrqrkarmryorsun?'l rirn bunlarzararsrz ayrrntrlar degilmi? ki, benimya da digerateistlerindiil $unu hemensoylemeliyim kargsrnda ara srratakrndlglmrz bu dirgmanca !avr sadece kelimelerie srnrrhdrr. Benilahiyat kaynakhbir anlagmazhk yiizi.lnden hiq bir yerc bombaa!mayacagrm, kimsenin kafasrnr kesmeveceinL kimseye ta; frrlatmavacairm, kimseyi Earmrhagerip yakmayaca$rm,kinseye
I

Cok ij.lii nslcktarlaturdrn bnisini! ya!rdn'i;nrrm rtsmi 6(rrna eklineriniseri q.virm.ki. knLtardjc: Lu rr4lsl[ilystrlamanDL silibn5c{s,sid oildrrz. B, rlttrla$n;nini v.'nerE gim anc]k 9trrdzh;i AvusnlF ilsro'yl. okudmldr .31 senjndzgcthijindehuika gornnbidiirbnimkisiicjDpek iri.lesit

Dinin S.kncasrr\edir: Nedn Dnsml'fl Qlnl3k(;cfckir?

267

igkenceetmeyecegimveya gdkdelenlerugakla garpmayacaprm. Ancak, her zaman oldugu gibi, muhatabrmtartDmamn bu 5ekilde ye orncgin, bana g<iylebir sotu noktalanmasrna izin vermeyecek 'Dii$manlrg$ r6neltecektir; seni a$rl tutucu bir ateist yapmaz mr? Sen de opkr Incil'dekilergibi, kendiyolundarutucusun.'Bana s&Lkla r<jneltilen bu aflrr tutuculuksuglamasrndan bir an iincekurtulmalyrm baSladr. clinkii iiziiciidiir ki iyiden iyiye yaygrnlaEmaya

A5nt nm;curuK

vE BiLiMN ALnisT EDILMESi

Tutucular gergekleribir klrtsal kitaptan okuyarak <tgrendikleri igin daimahakl olduklaflm diigi.initrler ve pegin nkirli olarak hiq bir geyin inanglannrsarsamayaca$rnr beyanederler.Kutsal kitahn sundugu gerqek bir iksiyomdur, bir muhakeme siitecininson iiriinii def,ildir. Tuiucularagiire, kirap gergegi anlatlrve bilihsel kamtlarla kitaptaki dogrulann geligtiii dummlarda gtipe atrlrnasr gereken kitap degil, iianrttrr. Bunlann aksine, bir bilimadamr olarak ben dogrulann mesela evrim) kutsalkitaplardadegil,incelcdigim bilimselkanularda oldugununbilincindeyim.Bu ikisi arasmda gersekren iinemli farklar rardr. Evrimle ilgili kitaplar kutsal degildir ve giivenilirliklerini bu loila kazanmazlar,Bu kitaplara inaorlrrhkvas6 kazand[an etmen, olarak desteklenmig kamtlann bir ;arprcrgoklukta ve kargrlagurmah aiada sunulmasrdtr. Prensipte her okuyucubu tiir kiraplan eiineahp, tanrtlarr gdzdengegirebilir. Bununlabiriikte, egerbir bilim kitabrnda terhangi yanl4 bir bilgiyeyer verilmiEse bu er ya da geEfarkedilecek re kitabrn sonraki baskrlannda bu hata olmayacaktrr.Ne hikmettir h higtir zaman kutsal kitaplarda drizehilmesi gerekenyanLglrklar oiaayagkmaz. Filozoflar, iizellikie de yetersizfelsefibilgisi olan amardrler r: hatta'kiiltiirel bagrntrcrlLk'viriisii kapmrg olanlar, bu noktada can

r.krcrbir krrmrzr bayrakkaldrrabilirler: bir bilimadamrmn br'lirzsel

artrta olan inano bathba;lnabir rutucuinalg konusudur.Bu iddiayr nEok kez Ciiriittijm, ancak sdylediklerimikrsacatekrar edccelim. pimiz kafalanmrzrn iizerindeki amatiir felsefeci gapkalanyla, ngi mesiektenolursak olalm kendi kanrtlanmrzriiretiriz. Eier bir cinayet zanhsrysam ve iddia makamr avukafl bana sert r iislupla cinayet gecesigergektenChicago'da olup olmadgrmr ruvorsa, gtiyle bir felsefk bahaneyle igin iginden srynlmam nmknn degildir: 'Bu sorunun yaortr, "Gcrqekten" demekle yi kasteftiginize bagh.' Antropoloiik, bagmucrl bir mazeretle kurtulamam,'Yalmzca Kovboylara6zgii bilimsel hislerinizin

268

1'ANRI YANILGISI

bir'-dc, -da'kullarumr vardu $ylc ki, elcr sizkegininkurutulrrq testis torbasrndan enfyegckmesini bilenbir ustaysanrz, igtcanca& I gergektcn yer& zaman bir bulunuyorsunuz dernekdr.irt,r.r

bclimigi gekildcChicago'/zydm. Bongolcse dilinde tamamcn farll

Bilimadamlan,'gcreegi' eeSidi kuramsal yiintemlerl tarrmlanrata gal;arken rurucu bir izlenim b[akryor olabilirl< Ama 'zarenherkcs bdyledir. 'Evrim gergekrir" dediimdc, "\'ei Zelanda'mn giincy yanmkiired oldugu gerqektir" dedigint oldugumdandaha tutucu degilimdir.!,vrime inamrr giinkii bilind kanrtl.l dogrulanm$tr ve yeni bir kanrt bu gergegigririitiirsc !i gccedebu inancrmrzdan vazgegeriz. Gerqek bir tutucu asla burr soyleyemez. Tutuculuk kolayhkla rutkuyla kangonlabilr. Evrimi tu.u.r bL yarad rpgnrn karysrnda savunurken otkulu giiriinebjliu ancak bunun scbebi kigisel bir rckabet hissi sergilemekdcgil<ic 'I'utkulu gitriinmcmin asrl sbebi,evrim lehindeki kanrtlarrn cz-i seviycde giiglii olmasr ve rakibirnin bunu bi( riirlii g6rememesii4 ya da qok daha al4rldrk olanl bunu giirmeyi. reddetmcsidir. Qririi cvlim onutr kutsal kitabryla6r1i5en bir gergekdr. Zavalh tutucularr ve etkiledikleri kigilerio ne tadar atsrl olduklanm diitiindrifii'.lrt tutkom bir kat daha artar. Evrim gergekleri diger birgok bilirnd gcrgek gibi, zihni kurcalayan,etkileyici vc giizel gerEeklerdir;L giizclliklerin eksikligiyle 6lmek ne kadar iiz0cii! Bu durum elberr rutkumu ategicr.Nasrl ateglemeyecekti? Ancak evrime olan inancrq ne tutuculuktur ne de bir tiir baghlknr Siinkii 6krirnin giincel bi kanrtla degi$ebileceginin farkrndayrmve bu kanrt bir giin orraru g6riitlerimi degittirhekten mutluluk duyanm. Fkarsa Bu konr:yla ilgili bir olay daha dnce meydana gelmi5: ._ Universite<lg,rencisi oldugum yrllarda,Orford UniversitesiZooloT B<iliimii'niin0nlii ve dencfmli iiyclerinden birisinin hik:yesineranl olmugrum.Bu gahrsselelerceGolgi aygunra' olmadgrna rutkur!: inanmrt ve bunu iigrencilerineaktarmrgtr: ona g<irebu bir yapa doku, bir yamlsamaydrO ytlarda Zooloii tiiliimiindeki herkes: keyiflc kauldrg: bir etkinlik vardt, her Paz:ncsi, 6llcdea sor:r ziyarctc gclen konferansglarrn aragorma koou.smalandinlenird: Yine bir Pazartesigiioiiydii ve bu sefer konuqma yapacak ki5 Amerikah bir hiicrc biyoloiuydu ve konferansrn konusu Golg aygrnnrngerqekliginibiildniiyle ortaya koyan bir kanrt iizctineyd Korferans bjttiginde yaghadamhrzlakonugma kiirsiisijneyaklaFr!: Amcrikalmn elini s*arak ona (tutkuyla) piiylededi 'Sevgilidostu:r sanaqok tegekkiirederirn.Bu gegen elli senede bir hayli yanrlmrgrrn C-oSkuyla alkrgladrk. Tutuculat aslabunu yapamazlar. Pratiktebiitu:
' - & ti.F dE:nd; g&rnC. r.16 ft..iroltr .i@d, bd&! ldr.* E t6it imj.

Dini! SakrncasJ NcdirlNcdciDijrm.nOIRrak crrct;i

269

bilimadamlal da <iyle.Ancak yine de bunu bir idcal olarak grlriip, sdzde ba[Llk giisterirler;politikacrlarisebu tarz bir itirafr genellikLe J ; i n e L i in k l ; r a ! g c j r i -c . . > r z . n 'p ea u l a S n gb rm . rr n r m r h/nrLd glnoa h r . i d J ) g u l r n r l | rv l. ebogr/ 'm Jdgijmlenir. Bir bilimadamrolarak tutucu inancakar dii$rnantmqiinkil buegilimdcki bir inanqherzaman girigimin bilimscl <iniinri trkar.Din bjzeg6riiSlerimizi degi$rirmememiz gerekrigini ve ayrrca,kavranmasr nliimkijn, ilgi uyandrrcr konulann kcqfcdilmcsiniarzulamamayr ogreiir. Din bilimin duzenini bozar vc kiSinin idrah kabiliy*ini caltalar. Bununla ilgili bildigim en nzncii ijrnek,9usrralar Tennessce, Dayton, llryan Udversitcsrrhe Centerfor Origins Research (Kdkcn -fragtrrmalarl Mcrkezi) ydneten AmerikaL jeolog KLrft Wisc rakkrndadrr. tsryanUniversiresi adrnrVilliam .Je nningsllryan,dar :.imrqtrrki kendisi fen tilrctmeni John Scopcs,un1925 D"1,tnn '\,{a-ymun l)avaunda' savcrydr. Vise, gcrgckbir iiniversircninjeoloji ?roiesdriiolma hayalinigcrgekLcgtirebilirdi. Oksimoronik.parolasrnr rvebsitesindete$hir eden Bryan iiniversitesihi9 kugkusuz,paroLasr 'lltiz dijgiin' olan gergekbir iiniversiteninyerini tutamaz: .Titjz vc -:rcil'e diiSiin.'AslurdaVise, ChicagoUniversitesinde gergek _davaL rrr jeolojidereccsi eldeetmig ve bu baqansrlr Srephen Jay Gould;un :grencisi olarak,Harvard'da jeolojive paleonroLoji aLdrgr iki,viiksck ::rcccsiylc desteklcmi;ti.Son dereccnitclikli ve gelecc!i gcrgekrcn ::rlak, geDg bir bilimadamrydr ve daimabilimsel ogretn;in;e ;Igun :jr !inLvcrsitede aragtlrma yapma ideallerinin peginde kogtu. Ardndan felakct zinciri baSJadr. Kendi kerdine, zihnincle :2rattrgr bb tuzaga diiitli. Turucu bir dinsei yecigtirilmetarzryla ,:lt'1amr;ve fena haldehuzuru kaqmrq beynionu Diinya'nrn yapnrn ; bin yldan daha az oldugunu dij$iinmeye sLirnHcdi{Chicago vc : i:n ard'dakijeolojikogrenininln konusu.) Dirri .,,c bilimi arasrnda .:ria kaf4yabir garprgna oldugunukabul edemeyecek kadar kijltairlii : zckiydi ve zihnindekibu savap, endiScsini giderekat-tttrryordu. :.: giin bu haskrya dahalazladayanamadr ve bir makasla mescleyi '.rkunden halletmeye koyuldu.Elinebir incil ald ve sahiden, bilimsel :::nya gdrii$iiniin dogrularrvlaqeligen tiim satrrLan kesti, e$er bilirl ::igruyusijylLlyorsa ttim bu satrrlar unutulmalydr. Bu derinienrcsine :::rkynrekli ve zalmetli uygulamamn ardrndarr incilden geriyepek ::: $eykalmamt$tr:
Kutsal Kirap sayhlarrnr ve harta sayfa kenarlanndaki bo$luklan incclerkengunu fark ettlm; evrim ve kursal kitap arasrnda bir scqim yapmam gerehyordu. Ya Ku$al kirap
IrJ snrpcq lijnrknl?9rnn rdoe Lriyolaji dftsiii eiri! chrrt.r u,fwin.tn ,.t.inrin xakcnj- adll -::i:ini.nir.nc' k.ndisini t,tr trndannbknDin oriiiJ. [ol , y. 100 D.hrt,k p3ij ..zi!nJ qarpn. riisin.ror. b;L,nirl. relgcn y" drznikjtr'.l.riolamr!rw{hndtmk iqi,r tJ;!nd, r!ulinmak.

z7a

t ^NIU YANIl.CtSl dogru, evrim yanhgltada evrim dogruyduvc incil'i frrtatmam grekiyordu...Igte o geceTanrnrn Sdznninan&m ve buna aykrr olan, evrim de dahil hcrgeyiaklrmdansildim. Sonra, derin bir kederhissincbiiriinerek,bilim dair riim umurlaflmr ve hayallerimiatese atxm.

Bu gok dokunakh buldugum bir hikiycdir;Hayranoldugum

aygrtr hikiyesi beni mutluluk gcizyaglanna boiar, Kurt lVise' Wise kariyeri ve mutlul:funa kendi kendinezarar verdi ki bu gereksizve kurtulmasr kolay bir ruh haliydi. Tek yapmasrge incili atmaktr,Ya da trpkr ilahiyatqriarrn yapogrgibi, onu sembolik sembo r da alegorikolarak yorumlamalydr.Bunlan elinin tersiylebir ke itti ve tutucu bir eyleme girigip,tiim hayallerive umutlannrnyanr bilirn, ispat ve mant{r qtipeattr. Belki de Kurt Wise tutucular arasrndaessizbir diirii anlaygrsergilemigti; tahrip edici, ao verici, qok edici bir diiriisrlni Ona Templeton Odiilii'nii verin; bu ddijlii gergekren hak eden:* diiriist kiSi o olabilir. Wise\n tutumu, inanglarrbilimsel kanrrlri geli;entutucularrn,giziidengizliyeiirettikleriikirlere bir 6rnek te53 eder. Sozlerini nasrlbirirdigirre kulakverclim: Gen! bir diinyal onaylamak iqin her ne kadar bilimsel ihtiyae duysak da,bensenEbir serekgelere dnnyaya inanan bir yaradrlggryrm qiinknbu beninr Kutsalkitap anlay4rma sirer. Seneler dncesindc tiaiversnede bir i;grenciykcn profesrtrterjmte dc payla$rg,m gibi, egerbir giin, kainarraki tiim kaftttar yaradrLgghgm yanLp oldugunu ispattar bir konumbetirtirlerse, bunu ilk kabul edecek kigi ben otacagmama yine de bir yaiadrl$polmaktanvazgeqmeyecegim Qiinkiizaten'IaflIltun Sdzn bunr gerekririr. Bu rarafia safturmalryrm.r",16) Wise sanki,yazrlarrm Winenberg'tekibir kiliseninkaprsrna givile;ex Luther'den alntr yapmrg.Ancak zavall Wise bana daha cok 1984 .encs'ndekr Win"ron Smith'ihatrrlarryo( Smirh...Egerlig Ororh= (Diktatdr) iiyledir derse, iki aro iki beg eder"gdrii$iiniinbenimsenmei iqin umutsuzca miicadele etmi5tir.Lakin Winsron,aiskence ediimid Wisclniki zu fikreinanmasr, fizik.el itlcncezorlama,ryla degiloir<j sadakatzor:iamasryla grkagelmigtir {ki dinselsadakatzorlamasrbaz insanlar iqin en az igkencekadar etkilidir); tart4maya aqrk bir tA zihinscli$kence. Kurr'Wise'ayapnklaflndanotiirii dine diigmanrm. \-e ef,erHarvardmezunubJrjeoJo!a yapabildiyse bLrnu yetenekj dahaaz ve donaruml srradaninsanlaraneleryapabilecegini dii$tiniin. 'lutucu din, sayrslz masum,iyi niyetli ve hevesligeng beyre

hikAyesiyse kalbimi srzlatrr; yiirekparqalayrcr ve aqalrhk bir durr

Dini. Satlcls, Ncdir: Ncdcn Di'snr.rn OttnakCercki.:

27r

yiinelik bilimscl 6gretimi yrkmamntutktsuyla hareketeder.Tutucu olmayan, 'duyarh'din bunu yapmryorolabilir. Ancak, fok kiigik yaglardaki qocuklara sorgusuz sadakatin bir erdem oldufr.rnu 6gretcrckdiinyayt rutucularigin giiveoli bir yct halinegeririr.

yuzo SlrrrqurdwrenANltr(
Bir iinccki b6lnmde, degigcn ahlak anlayrprnr qalrgrken, aqrklamaya liberal, aydrn_. vc saygrn insanlann genel ortak gairiitiindcn bahsetmiStim. Omit verici bir varsayrmda bulunup, ier birimizin bu onak g6riigiibenimsediginizi iddiaetini$im ki bazrlanmrz digerlerine kryasladaha fazla benimseriz. Ve dindar olsun olmasrn insanlann qogununbiiyiik olasd*la bu kitabr okumugolduklannr belirtmigtim. Ancak elbette,herkesbu oriak giirii$ii benimsemez (ve herkesbenim kitabrmr_okumak istcdcycbilir.) Saltg lgln giiniimiizde yok olmaya tuzakoldutu inkir edilmez bir gergektir.Di..iriist olunursa saltgrlik, gnniim0zde genig sayrda kigioin zihninde hiikiim Eok siirmektedirve bunun cn teblikeli orneklcrineMiisliiman di.inyasBdave baglangrg a5amasrndaki Amerikantcokrasisinde (KevinPhitlips'ioaynrisimd&i kitabr okuyun) rasdaru. SaltErlgm tcmelleri neredeyse her zaman giighi dinsel sadakatedayanr ve bu nanrrk prgrnda,dinin diinya uzcrindckikijri.iliiklerinetkin bir layna!r oldugunL, sttyleycbilirizEski Ahir'deki en scrt cczalardan biri, dine kiifrerme sugunun cezasrdr.Bazr iilkelerdc bu cezahala yiiri.irliiktedir. pakisranceze ianununun 295-C maddesibu.suq'igin idam cezasrnr iingiiriir. l8 .{gustos2001'de, bir trp doktoru ve bir okutman olan Di. younis Shaikh,dine kiifrctme sugundan tiliim cezashamahkom edilmisri. Teksuq!,tigrencilerinc Muhammcd pcygambcrin krrk yagrna gclip, l\lam drnlnlr(at etmeden dnccb;r Miisliiman olmadrgrnr stiylemekti. Ogrencilerinden on bir ranesibu,saldtnslndan' <iriirJ6lretmenlerini otoritelcre $ikayer eniler. Pakjsran'daki dine kiifre-tme kanunu Fneldc iilkede yapayanHristiyanlar igin bagvurulanbir yasadr, tpkr AugustineAshiq 'Kingri' Masih'in 2000 yrlnda Faisatabad'da 6lum cezasrna garptrnlmasrnda oldugu gibi. Masih bir Hrristiyan cldugu iqin Miislijman sevgilisiyleevlenmesincizin vcrilmemigri 'e (inanrlmazdr ki) Pakistan(ve islam d0nyasr)kanunlarrnagcire -\liisliimanbir kadrnrn gayri-miislim yasaktri Bu bir erkekle cvlcnmcsi ruzdenMasih islamdinincgcqmeyeqal6tr ancakbununsonra$ndaysa tcmelislami ncdenlerden iiriirii bu giripimiigin de suglandr. Elimdeki cpora giire asrlsugununbu girigimiyle ya da peygamber hakkrndaki .ozleriyle il8ili olup olmadrgr dahibellide!ildir.I ler haliikarda onun

272

l'r\NRl YANlt.ctSl

bu eyJemi, kanunlarrdinselbaSnazlktanannmrg herhangibtu ii1ke.! dliitn cczasr gerekrirecek tiirden bir sugdegildi. 2006'daAlganistan'da Abdul Rahman, HrristiyanLga geqrn-i suEundan 6liim cezasralmrgtrr.Birisiai cildiirmiigmiidiir? Biris!n= cannr yakmr$ mrdrrl Htrsrzlk yapmrgmrdrrl Herhangi bir zara v . r m i ! m ; d i r rH a l r r . S a d e cd ck r i n id f g i ) r , r m i ) l i I rq . ren vemahr,: b i r g o r i ; d . g i t i k l i g iy a p m , g r r r , 0 l k e , L n d e \y i d n e r i mg r L b u n L : hogianmadrgr hazr diisiinceleri aklrna sokmustur. Ve un'ut,,rar,Ta'ibanrr Afganisran rndrn bahselriyorur.,. BurasL Ameii.r onderligrndekikoalisyonun kurdr:lu, Hamid Karzai,nin,diigiin= ctzgiirliiBii'kazanm$ Afganistanlydr.Bay Rahmansonuc iribarii:1 uluslarar.r"r r.zskr\r)e"inde .d:mdan kurtuldu,ancak.L: 5itJdetli hasrasr oldr:gunu sdylemckzorunda kaidr. gimdi italya'da koru;r-: altrna. aLnmayr talep ediyorqiinkii islami gdrevlerini geiEeklcatirme: heveslibalnazlar tatafrndan katledilmcktenkorkt yor. inancrnda: ddnmesuqunakargridam cezasr hala .6zgiir diigiinceii'Afganistan'= anayLsa,tnda bulunanbrr frLradrr. Unurm;yrn l,i, inangJe!iltirmei 'Geor3l kipiya.dam ke karg gergekbirzararniteligitagrmamakiadri Orwell'in 1984 terr:rinolojisinikullamrsak, katrg:ksrz bir dii6rine sugudur ve islami kanunlar nezdindeverilen resmi ceza idamd:, Cezanrn 6ilen uygulandrgr bir ornekte,SadiqAbdulKarim Malailai3 Dyinl 1992'de din degigtJrme ve dine kiifrermektenresmensucl: bulurmu5vc ardrndan5ur,dr Arabrrtan da Ialkrn dniindc b,-,r.r:_ vurulmuptru,r"ttrt . B6lim 1'de bahsettigim ingiltere,nin rinde gelen lLmlMiisliimanlanndanScjrlqbal Sacranie ile bir keresinde tclevizyonca yaytmlananbir g6riigmemoimuqru.Onunla din degi$tirmeye idar: cezasr verilmesiiizerinetart$ttk. Malevralaryaptr, laf geveiedi anca.: bununyanLshgrnr ne yalanlayabildine de krnadr.Bunr]nijnemsiz,\rayrnt oldugr.rau iddia edereksiirekli konuyu degi$irmeyeCabalac-Bu adam,sagLkh'inanqlararasr iligkiler'kurmasryia ingiliz hiikitme: rarafrnJan povalye rlnvrnud taltk g6td.mi.i$rit. Hristiyan diinyastndada ne yazrk ki benzer durumlar s6z konusudur-Ingiirere'de1922 gibi yak$ir. bir gegmigre, John Villia:r Gott dineknfrenigi iqin dokuz ay boyuncaagrrigemahkrim edilmiqt;: Isa'yrbir palyaEoyla kryaslamrgtr. inamlmazdrr ki, dine knfrermesu;: Ingiltete anayasasrnda hala yer almaktadrr/',r&r ve 2005 senesjnd:, bir Hrristiyan toplulugn, BBC kanaLnrmn /erry Springer,tbe Oper; eserifliyaynlamasl yiiziindendine kiifrermedavasr aqmrqtrr. Son yrllarda Amerika Birlepik Devletlerilrde ,Amerikan Taliban' ifadesiskqa kullanrlrr oldu ve hzh bir Gooele taramasrvla bir diizrncdcr fazlaweb .,rcsrnde bu t:brrrngcqrginigiircbilirsiniz. Bu siteler Amerikan din cjnderierive din nrerkezli siyaseteilerin

Diflin Snlirnca$Ncdir? Ncdcn DnsmnnOlnrrk Ccrckir?

273

kullandrklan ifadelerc yer vcrmckte ve bunlar, riiyler iirpertici bigimde Afgan Taliban'rn, Ayetullah Humeyni'nin vc Suudi Arabistan'rn Wahhabi otoritelerimn begnazhgrnr, insafsrzgaddarlqrm ve diipediiz igrengligini anrmsatmaktadu.'The Arnerican Taliban' isimli web sitesi, bu akrlsrzve igrcng alrnt ar igin zngin bir kaynaktrr. ilk olaral (Amerikanmeslektaglarrm bununbir eBlence konirsuolrnad8l hususunda beni syardiarl The On;on tarahnd^n kegfedilen Ann Coulter isimli birinin s<izlerine ycr verilmi5tir: 'Onlann iilkclerini istila emeliyiz, iinderlcrini itldirmeliyiz vc hepsini lldstiyan Sitedeki diger inciler ise giiylq Millctvekili Bob I..apmahyrz.'6rrel Dornan,''Cay'" kelimesini'GotAIDS Yetl" (Hala AIDS olmadrn mrl) ciimlesinin akronimi olmadrg siircce kullanmayrn.' Gencral William C. Boykin, 'GeorgeBush,Amerika BirlegikDcvlcleri'ndeki se4menlerineogu ugunuo oyuyla segilmemiEir, ona bu gaireyi Tann atfetmigrit.'Vc daha yagL birisi olan, Ronald Rcaganln ig iglcri bakammn 0nlii Cevre politikasr: 'Qvreyi korumamrzgerekmemektedir. Isa'moDiriligi'nin eli kulagrndadrr.' Afgan Taliban re Ameriken Taliban, insanlarlutsal metinlerigerqeksayrp,ciddiye aldrklanndadogacel sonuglara birer iirnek te5kil eder. Bu <irnekler Eski Ahit teokasisinin ctkisi alnndaki yapamrn korkunglulunu kavramarruzr saglalacakcanlandumalar olarak gdrOlebilir. Kimberlv Blakcr'in Tlze Funda entals of E^xzertisln: The Chktiaa Rigbt ;n Anerica (Agtdgn Temellcri: Amerika'daki Hrrisriyan Diizenil kitabr,Hrristiyan Taliban (kiraptafarkh bir isim segilmi$) rehdidinin bir kitabr doldurmayayctccekgergeklerinin ayflntrh aEklamasrdrr.

INeNqw r5ciNsrr-lir
TalibandiioemindekiAfganistan'da epinsellik iqin verilenresmi ccza idamdrve zevkli bir y,tjntcm izlenerek, kurban canh canh bir duvarrn 'suqu' baghbapna alunda ezilirdi. Egcinsellik mahrcm bir eylcmdir. Birbirlerini onaylamr5vc hig kimseye zarar vermeyen yetigkinler rarafindanuygulanrrve biz bir kez daha dinscl saltgllrn klasik bir ozelligiylekar$ kaqrya kahnz. Benim fllkemh de bu konuda gumr duyulacak (hayretvericidir bir yamyoktur. Gizliegcinsellik ingiltere'de kit 1967scnesine kadarceza gerektiren suglar kapsamrndaydr. 1954 "bilgisayarrn lngiliz matenatikgi Alan Turing, ki babasr'' lrhnde iinvanr igin John von Ncumann ile birliktc adaydrr,iizel hayatrnda ercinsel dawanD seryilcmcsiyle sug iplediiine karar verildiginde kendisiniiildiirmiiSrii.Turing'in bir rank rarahndanitilen bi duvann

271

TANRI YAMLCISI

alnn& canh canh ezilmcdilini inkir cdcmcyiz. Ona bir icaim sunulmuqnr;Ya hapisancdciki yl gcairecck(hagisancdeki tutuklulann ona nasd davraaacagnr ya aahmincdebilirsiniz) bir dizi hormonenjcksiyonuyla ki bununkimyasal bir hadrm opcrastoouoldugu s6ylcnebilir,gdgiislcrininbiiyiimcsisaglan Bu durumda, nihai vc kigiselscairniiginc siyaaiir enickrc cttig clmap ycmck oldu.nr4 Almaa Enigrna kodlarmrn knlrnasrnda kilir zrka Turing, Nazilcrin alt cdilr*sindc Eiscrhoycr ye da Churchill'
taroSmaya agk olarek &ha biiyol bir k & !.8l.8{6r.

gikiirlcr olsunki Bl*chlcy Park'daki'Ultra' i9 arkadaglarura alanrndakiMiittcfik Gencraller,sav.Sn rxrun pcriyodlarr Alnran Gencrallcrioin eynntrh raktiklcrindcn haber&r oldular Almenlar bu planlan uygulaoaya koyame&n iinlcmlcr
Sevegn bimcsiylc, Turing'io giir.vi aml 'top secrct" olma

Turi

gko vc bu noktaya gclindi$nde Turing bir ulus kehramanr .8rrl.nD, g6vrlyc 0nvanna layrk t6.iilmcliydi. Bunulr ycrinc, kibar, kckca,d9 merkczlideha yok edildi, hem de hiq ki gdilikle i$edi8ibir 'sug' !,uzunden. zarandokunmayan, din cksenliahlak acirinin en agilar iizclliginin digrr invnlann hayatlanndayaptrklanna(vc hatta diig0ndiiklcrinc)rutkuyla t km.k oldugunuEordiiL. 'Ancdkan Taliban-'rara cacioscllik kargsndaki 'AIDS Tann'm Jcrry Fdwcll'in sitdcrirr ltlak vc..lirtr: cgcimcllcr igin g6odcrdi$ br crza dcgildn, Tann'nu bu aynr zamandacticinrcllige tdz yumao toplun ar tindir.'F,rr tarz insanlarda ilk giiziimc Aarpan iizcllik muhtetem llrii.i mcrhametidir^ Nasrlbir scjmcndcfalarca Hclms(Kuz Senatiir Jesse Carolina Curnhuriye4isi)gibi hastaruhlu bir bagnaz: oy vcrcbi! Hclmski grrrczil ifrdclcri kullaomgbirisidir:'TheNcruYoth7i w Vathington Pos! cgcinscllerlc doludur. O kururnlarda 9a hcmcnhcocn hcrkcsye gayya da lczbiycndfu.'ara Yaru!,sanryo vc kcndisiyleayru ki, ahlakrtrsth diasettcric erlc yorumleyao ioaoo paylagnayanlan bir tcMit olarak giircn s.gncnlcrdn. Huistiyan Koalisyonu'runLuucusu PatRoberrson'dan 6nce bahsetmifim. 1988'de Ba$anlrk igin Cumhuriyetgi ciddi bfu adayrydrvc lempenyaso& glgnat iiacrc iig mil fazlagdnnlli kazand, am, ka-vda&icr mikw& sennayeatagl .l|anlann biitiinnylc onun karalcriai yen*ruir dugrniildiif,iin '[Egcinsellcrl rahatrE cdici bir dcsrckscviyesi: kilisclcrc gclip, ki hirlncd.rid &gtmal isrcrlcr vc erafa kanlanm sagarakh AIDS bulaErrmakve papazlennsunrura tiikiirmck istcrlcr.' '[
din-l saltg.tltan L.ynakl2ntt. Libcrty Uuivcrsircsi'nin k

Nedirl NedenDfsnun Olmak Gerekjr) Dinin SikrncJrsr

nlikl gocuklara zina yaprbayr dgrctmektir, erigkinlere egini atmay, her (irden hayvanla cinseliligkiyegirmeyi,egcinselligi, biycnliAidgretmektir; lncil'in yasakladrgr her $eyiogretmektir.' 'un kadrnlarla deayncaAfganTaliban'rn ilgili diigiinceleri
kalplerinirsrtacak cinstcndir: Bunu duymal hammcfcndilere

gelecektir biliyorum ancak rer evlcnirs.niz, bir crkegin, bagkanllrnr kabut cmrisiniz dcmcltir. isa Mesih evin ' idir ve koca, kanmn lideridir ve bu big bir z:man degiimcz' Flrisriyan Politik Harcketi lGtolikler Ba$an Gary gunu demiyi: 'llristiyan gognrnlukbu nlkenio yiinctimini gegirdiginde, genani tiliseler kalmayacakur. Pomografi ugulmayacaknr. Hrrisriyan gogunluk kontroltiele gegirdiginde, (birkagdinin luk birarada bulunmasr) ahlakstvek<itiisrfatrnl k yiinetim hig kimscye kiiriilnk etmehakkr tanrnayacaktrr.'
dtriliik', alrnndaagkgaanlagrldrlr iizere, insanlarigin kiirii sonuglat daBrolamayacik . Lxinsel haklatr diye bir 9ey amk

'Hristiyan k gyler yapmak gelmiyor, anlamrna Kastedilen, lugun' itzel .@etliledyle bagdaSurayan mahrem diigiince ve rdir. Westboro Vaftiz Kiliscsi PapazrFrcd Phclps egcinsellere sabit Ekirli bir neiet gtdcn bir dilcr niifudu vaizdir. Manhin King'in dul kal.nup cai 6ldiigiimde,PapazFred onun cen.ze inde g,iiyle bir bildiridebulundu:'Tannib...lerdenvc ib..lif,c
Dolaysryla, Thnn Coretta Scott King'den

verenlerden iireoll

vc gimdi ona kunguklann asla tilmcdigi ve atc5in asla yerde ateg vc kiikna icinde ao qcktrriyor vc azabrnrn ru sonsuza kadar amyor.'t'rlr FredPhelps'inbir kagk oldugu akla gelebilirancakbu kagk paralannr kullanabilcccgi bir
insan tarafindao desteklenir. Kendi web sitesina g6re, Phelps

I yrlrndan beri ABD, Kanada, Urdiin vc lrak'ta dtizenledig (Bu da, ortalarnaher dtirt giinde egciosellik karyu g6steridc gdsteri eder) 'AIDS icIN TANRIYA SUKIJRLER OLSUN' ifadeler igeren pankartlar agormqstt.'N?ebsitesinin bilhassa yanmakta -yiilcyicibir k69esi, belirli,isimli,iilmi4 ve cchennemde
egcinsellerin iferir. otomatil Crtelesini

Egcinsellitigio sergilenen tutum dinsclioangyoluyla aSlanan tiiriiDiin nc oldugu koausunda epeyaydmlaoodr. Egit 6l9ndc
bir bagka iimck, kiirtaj ve insao hayaonm kutsall$dtr.

276

'fANl

)' AN[.ClSI

INaNq vt iNs.LNHAyATINTN KUTsALLTcT

Irrsan ernbriyosu, insan yagamrnrncirnegidir. Bu nedcnle. dindarlara gdre, knrtaj aqrkqayall6trr; bebekcinayctidir. Bu i hakkrnda,bir frkradan farksrzmrE izlenimibrrakanq<jzlemimc r n srmzbilmem ama, embriyo seviycsindeki yagamr sona erdi atcgli bir tavrrla kargrsrnda olanlann gogu giiriinen o ki ,e: yagamlatr soaaerdirmck konusunda oldukgagayretligilriinmei= (Adil olrnak gcrekirsebu s6yledigimherkcs igir gegcrli bir i o1ma,vrp, kiirtajr cn sert gekildc reddedenRoman Katolikl::: uygulanmamaktadrr.) Ancek diger taraftan ycnidcn dogmu-. (g.n: Din deiigtirmek, ijzelliklc de Hrristiyan cvanjelizmine Ccorge!0. Bush,giiniimiiz dinselcgemenliginin tipik bir rirne= O vc onun gibi olanlar insan hayatrrungiiznpek savunuculclbetrc savunduklan hayat embriyo seviyesindeyse (ya da 6i:; bir hastalrkla bogugan bir yafamsa); harta bu kigiler i. hayal kurtaracagr kesin olan tbbi aragtrrmalarr rinlemeye giderler.r"Ihr idam cezasrnrn kargrsrnda oimak adrnaen agiiir insanyagamrna saygrdtr. 1976 sencsinden buyana. yilksel<tr{airj idanrcezasr yasagrnr iptal edip,cczayr tekrar yiiriirliige koydug.: bcri, TeksasA.B.D'deki tiim elli eyalettemeydanagelcn tiirn : cczasruygulamalanmn iigte birindcn sonrmlu hale geimig:i: Bush'un y6netimindeki iilke, rarihte eti giiriilmemi$ sayrd; ij tanrkhk ctmiptir, ortalama bir degcrlcher dokuz giinde bir iJa: belkide sadece gdreviniyaprp, iilkeninlqanunlalm uygulamrgr:? Ancak egeriiylcyse,CNN gazetecisi Tuckcr Carlson'unyaotrA:l rrip"naj, nasrldegerrcnJrrcccgv? Bizzar idam ,rzrrrlr rl...ri : Carlson,Btsh'un idarr srrasr gelmig bir kadrntutukluyu ,,giiliin.Lidupla taklit ctmesi kargrsrnda ki ,r: SaqkrnlgnrgizlcyememiSri ...Liiden,', id:rmrn ertelenmesiigin valiye yalvarmrgtr: llush ri sahtebir umutsuzlukiadudaklarrnrbrtzer.,,Ilcni cildiirmevin.-' B uL r L l r r e g c rb r r/ a m a n l alr- i rc , r b r . y o old:gunu l-a,rrl.rr,a1 : dr de Bushkendisinidaha{azlaonun yerinekoyabilirdi. Embtiyola: duyr.rlan derin endi5cgdriinii$egdre gergektcnbirqok inang ir iizerindegok tuhaf bir etki brrakryor.Calcuua Anne Tcresa\ BanqOdnlii'nii ahrkenyaptrg bir konu$masrrasrnda inanrlma:: sdzlcri ermi$ti!:'Barr5rn en biiyi.ikdiigmanr kiirtajdrr.'Nei Bu k: Su budalaca birfikir cjne siircnbir kadrnr hangi konuda, rasrlciddir: ona bir Nobcl Odn[i verdiniz?Dindarhk tasiayanikiyiizlii R:: 'tcre:a nrn ln.rdrJrgr ki1 l.r. Cl.ri.rupl.erHirchcn:'in kirro .
Missionary lositioll: MothcrTeresa ix7'heory and ltractjce lMts.\.

Pozisyonu:'l-eoride ve Prarikce Rahibe leresa)okumaLdrr.

\ l l . r r " . 'r \ , d r I ' J , d ( , r | ' n , n r ro r l f i , i ti . , l i r :

2 /

Ameri\an Taliban'a donelim ve Kurtarma Operasyonu'nun rucusu lLandall Terry'nin scizlerini dinleyelim. Bu, knrtajr ckleyenlerin griz-ilnii korkutmak igin kurulmug bir drgtitti.ir. ya da benim gibiler bu iilkeyi yok etmeye bagladrpmrzda, an dnce srv$sanrz iyi edersinizgiinkii sizi araylp bulacagr, sizi layacafiz ve sizi infaz edecef,iz. $aka yapmryorum.YargrLama infaz ctme iqlemlcriyle bizzat ilgilenecegimden hig kugkunuz asrn.' Terry burada krirtaj yapan doktorlal ima cdiyordu ve Hrristiyanhktanaldrgrdiger ifadelerinde giin gibi ortadadr:
Sizden agrkga bir ho0g<triisiizliik dalgasryla bagtan a$af,r yrkanmaruzr istiyorum. Sizdcn bir dngmanlk dalgasryla ylkanmanfl istiyorum. Evet, nelrt iyidir... Flcdelimiz bir Iluistiyan milleti olmaktr. incil'in bize yerdigi bir g6rcvimiz var, ranfl bizi seeri,bu iilkeyi fethctmemiziein. Sakin bjr ([,irEokdin) isrcrniyoroz. ddnc'n isreaiyoruz.QoAtrlculuk Idealimiz olduksa aqrk. Tanrr'mn kandnlan, yani On Emir iizerinckurulu bir Hristiyan nlus olnrak zorrnd^yiz. ,l/:zerct kabul ctmiyoruz.t',1

k bir Hiristiyan fagizmiolarak adlandrrrlabilccek bu ba$arma -Ialiban'a biitiiniyle Arnerikan dzgridnr. Bu, diinyamn farklr elgelerindeki birgok kigi taraiudan cogkuylaragbet cdinilen Islarni min neredeyse bircbir drtrigen egdegeridir. Randall Terry heniiz lasi giig kazanmamrgblrisidir. Fakat Amerikan siyasi sahnesini ozlemleyenbirisi, bunlar yazrldrilr srrada (2006), iyimserligini yamayacaktrr. ya da bir faydacrmnkiirtaj mcselesine Bir consequentialist' farkir bir bakrgagrsryla yaklagmasr miimkiindiir; acryrcilgerek. :raj ernasrndaembriyo acLqekermi? (Emblyo, hcniz bir sinir emi geligmeden muhtemelen acrqektrez.Ve eger bir sinir sistcmi :i;mi5olsa bile, bir mczbahada can verenyetiskinbir inek kadar acr edigikesindir.)Knrtaj olamayanhamilebir kadrnya da kadrnn iesi, bu durumdan citiini acl gekermi? Bu bir hayli olasrdrr;ve her lda, embriyonun bir sink sistemi olmadrgl diiqiiniildiignnde, in yeteriflcegeligmigsinir sistemininbir segim hakkr olmasr

kli degilmidir?
Bir consequentiaiist hig.giiphesizkiirtaj kar$tr savunmalar bilir. Consequnetalistler'kaqamak' savunmalaruydurabilirier hunu yapmalarrnristemem.)Ornegiq Embriyolar acr qekmiyor ilir ancak insan yagamrnrn alnmasrn tolere eden bir kiilriif, siire sonra haddini aqma tehiikesiyle karp kargya kalabilir: br.rnlarnerede noktalanacakl Bebeklerin 6ldiiriilmesivlc mi?
a(haftkdin erde'nini4 o l$!kcrin doEutrLa&ronuqbm sar lxlirlenncshisartrra! kiri,

278

'I

ANRI YANILGIST

Dogurma anrkurallannbclirlenmesinde dolal bir smr temin srfbu sebeple, embriyo geligiminin baglalnda b<iyle bir anrbr gok gngoldugu iddia edcbilir. Bu yiizien, kagamaksawon dotwma anrnafaydacrllrn vereceginden daha fazla 6nem yiinlendircbilirdi. 'Eger doktorlarm til0mciil varsayahm: hastalannzdra vermelerine izin vcrirsenizgurru giireceksiniz, berkes,parasuu iqin ninesiniiistinde tepinerek 6ldilecckrir.Biz filozoflars (absolutizm, mudakiyetqilik) kouusunda kemalecrmigizdir toplum 'Oldii-rmemelisin'gibi salt ku.allann remin enili d gerekduyar, aksi takdirdc insanlarncredcduracaklanmbi Bazl kotullar alnnda saltghk, ideal olrnayagok uzak olma. dilnyadaki tiim uygunsuzmanuklarda,naif cooscouentiali
dahz iyi sonr.glzr iqebilir! Biz 6lozo0ar, zarcn tilmii5 ve bun yas tundmernr5 insanlann (mesela otobanlaE ttldiiLrdnBii bcrdrqslan)yemek niyctine kullaorlmalannr 6nlemek igin gok olabiliriz. Ancak kagamak savunrnamanngrytabakacak yamyaml* karprtrsaltg tabu aslakaybedilmemesi gerekenbir olarak kargmrzagrkar.' Otcnazi karso savrmrnalar da kagamak il diizEnlenebilir. gimdi bir ahlak felsefecisinin $dylc bjr sitz

ve bu biiyledir: tarugma bitmigtir. Bu salrgr duruqfarkhbirgoks yaraor- Oncelikle,op biliminin ilerlemesinde biiyiik etkisi olrDr ragmeoembriyooil ktik-hiicre aragurmalan durdorulmaldrr, 9n br_aragorma embriyonil hiicreieriniilnelerine yol agar.Toplu lVPyi, goklan benimsedigini diignndngiimiizde buradaki tuia ortayagkar, ki IVF'dedoktorlarhcr zaman kadrnlan fazlavu iiretmeleri konusunda cegvik ederler ve bu yumurtalar viicui d<illenir. Onlarcayagayabilir zigoriirerilebilir ve bunlardan iki r iiqtancsi dahasonra, rahmcna.kledilir. Buradalibeklenti. bunla bunubir sorunolarakdeferlcndirmez. IVF yirmi belyrldanbu I gocuksahibi olanayangiftlcrinmutlulukkaynalrolmup standarr
proscdiirdiir. bii, belki iki Bnesinir yaFmaF sii.dithrsidir- Buodan iitiirii bu iki agmal prosedurleembnyolan 6ldiiriir ve toplum gene

dii'manlan kagamak savunmalarlaugtagmazlar. Onlar igin , yakndrr. daha Embriyo bir.bebektir', onu iildilrmek cina Cok

Kagamaksavunmalar,coosequentialistlerin yeni bir kamklarl bir tiir dolaysrz sahglm iiriirn olabilir. Ancakdindar

Oysa dindar saltglano IVF ilc ilgili sorunlarr bitmez_ Hazitai2005 Tbe Guttdiar 'llfistiyan giftler IVFytinremi yiiziinj rskanaya gtkanlan embtiyolarr kurtarmak iqinseferber oldular'
'* b vilrD Ldlir.lid - r:p.y ddt&rnq .n! b.h.!

Dinjn Sik'nss' Ncdirl Ncden Diirman Olmak Gcrckir?

279

altrndaki bir makaleylctuhaf bir 6yknyn betirnlemigrir, Bu hikiye IVI; kliniklerinde fadahk embriyolarr'kurtarmayr, hedefbelirlerrig K:rtaneciklri isimli bir organizasyoahakkrndaydr.\Tashington Evalednden (9ocu-Llardaa) bir kadro,'Tannambizi bu embriyolardao birisine yapama qansrvcrmeyi dencmemiz ifin gagrd!f,rm hissttik, dedi, lakin kendi d6rdiirrcii qocuguau.ouhafazakir H[istiyanlar re tiip bebeklerin beklenmedik ittifakrndan' meydana gclmiEi, Embriyolar iqinderinendige duyan kocasrysa bit kilisekrdemlisinden alacakt\'F,ger kijlcleriiizgiir bEakmak Fyle bir tavsiy istiyorsao, bazcn kiile tiiccatryla yapman bir anlaqma gerekebilir.' Bu insanlar, laraulan cmbriyolann gogunun kcndiliginden viicuttan auldrgrnr bilselerdibu konuda ne s6yleyebilirlerdi? 8u en iyi ranuda, bir rii! dogal'kalitc kontroli' olaral giiriilebilir. Baa diadar zihinler, bil mikoskopik hiicre kiitnesini oldrirmcklctamanen yetigkiobir doktoru bldirmck arasrndaki ailaki farkr giircmeyecek durumdadrr. Bub<iliimde RandallTerry,nin Xurtarma Operasyonundan'bahsetmigrirn. Mark Jucrgensmeyer, irkiing kitabr Tenor in the Mind of God {Tanrrrun Aklndaki Teriirl 'de, PcderMichael Bray ve arkadal PcderPaul Hill'in ellerinde ,Masum br pankarttagrrken yer vermigtir: fotograflarrna Eckilmig beoeklcrin iildiiriiLlmesiniengellemekyanhg mrdrr!' Bu forograf inde,herikisi de stvimlice giiliimseyen, iyi giyimlihazrhk srnrfi
ileri gibi dinamik ve ho9 bir ponre qizmiglerdive tuhaf tuhaf

n delilerden eseryoktu. Halbuki tiirrai kliniklerini ateF verenler

ikisi ve Tannn!tr O.dusu'ndaki arkadaglanndan bagkasrdelildi ve kigilcr doktorlan <ildiirme sebeplerini agkp beyen etmi;lerdi- 29

muz 1994'dePaul Hill bir pompahtiifeklc Dr. Joho Britton ve nndeatldtrmiftii. Akabinde,Hill doktoru'masum bebeklcrin' dlnmle?inin 6niinegqmek iqin iildiirdUgiinn polise sdyleyerek olmuttu.
Michael Bray bu gibi cylemleri agk aqrk savunmakta ve yiiksck ahla&i amaglar diye nitelcnektedir ki bu g6rngnnii baglkL telcvizyon bclgeselimigin keodisiyle C-oloradoSprings'de ka agk bir parkra riiporrat yaparteo hrk ettim.' Kiirtai mcsclesinc mr$ JamcsBarrett'i Pensacola, Florida'da Erinon'un klinigini!

amadantince,Bray'e birkag <insoruyrinelteret onuniacil-temelli

rnr tanmak istedim. Incil kanunlartnn egini aldatanlafln

narakiildiiriilmesini .mrettiginivurguladrm. Ondanbeklenrim,

iizgiin iimegin karEsrnda renginin anp, bunu yalanlamasydr

k kendisibeni oldukga;agrm. Zina yapanlann idam edilmcsi igiai bclirtenbu uygulamayr arutluluklaonaylryotdu. Daha Bra tam destcginialan Paul Hill'in bu uygulamayrtam
nbli rn$tDh.

6rt'r bI ynlkr rlrli{ Gc.n

ici! tdl.d

lnltr r.,.ELe

ordut{'u 6d. luEurnkr.

i.'dd!.

Eldn .d6 l'lr.r

bztLn ehnoc..

280

I'ANRIYANII,(JSI

anlamrylayerine getirmedigive kendi kanunlannruygula doktoru iildnrdnEiiniisityledim. Bray din adamrarkadagar

ile yapng rdpo.taida kullandrfr ifadelerlesavu Juergcnsmeyer Intikam amaglr iglenen bir cinayetle (mesela emekli olmu; doktorun iildiiriilmesi) faal bir doktorun, 'bebekleridiizenli o dldiirrilmcsi'ni engellemekigin iglcneocinayet arasrndaki a' vurguladr. Akabinde ona, hig kugkusuzPaul Hill'in inanq samimi olduklarrm onaylayabileccgimizi, ancak herkesinb6lgei kanunlara riayet etmek yerine k!9iselgiiriiqleredayanarak kanunlannr uygularnayrsegtiginde toplumun korkunq bir ana silriiklenecegini s<iyledim. Dofm olan, bu konuyla ilgili kanunl demokratik yollarla degistirmeye delil midir? Bray eabalamak karghk vcrdi: 'AsLndabu gereekrcn giivenilir kanunlarrmrz olm zamankargrmzagrkanbir sorundur;mesela kiirtaj ha lu methur kanunu meselesindeyaEadrf,rmrz gibi, kanunlar tarafh insan rarafrndan, kaypakgaiiLretildiklerinde yargElarbunlan halka ederler...' bunun sonrasrnda,Amerikan anayasasr ve kanunja: nercdenkaynaklandrlr hakkrnda bir tamgmayagiriqtik. Bray'in tlir mesclclerkarErndakiturumu bana ingiltere'deyagayankav Miisliimanlan haurlattl Bu kiqiler yagadrklarr iilkenin yasala demokratik kanunlanm umursamadrklanm ve yalntzca is kanuniarabagh olduklannr uluorta beyanederler. 2003'de Paul Hill, Dr. Britton r,.c korumasrnr iild sugundan idam edildiginde,bu eyicmini"dogmam$]afl" kurtarm iqin tekrarlayabilecegini siiylemigri.Davasr igin dlmeyi sabrrsrzc bcklcrken 9u 6krini herkeslc paylagmak istedi, 'devletimin lrri idam ederekgehit mertebesine ulagnracagrna inanryorum.' idarmr protesto eden sagcr kiirtaj karsrrlan ve Florida Valisi Jeb llush'r 'l'aul Ilill'in yapan idam cezasr kargu r Sehirolmasnr rlnle' baskrsrnr solcular kiitiiiiil bL birlegmeye imza amlar. Mantrkh bir iddialai vardr,Hillin adli ioJazr dahafazlacinayeriglenmcsi konusundahalb ccsaredendirebilirdi ki bu idam cezasrnrn olmasr gercken caydt:c etkisinin tam zrttrydr. Hill idam odasrnagiderken hcp giiliimsed vc aciyle dedi,'Cennette biiyiik bir hediyenin beni bekledigirl umuyorum:.. Olmek igin sabrrsrzlantyorum.'I"t2rlVe diferlerinin cc brbatgairevi tamamlamalangerektigniekledi.PaulHill'in 'gehitlig' kargrsrnda intikam saldrrrlarrmeydanageleceginiiinceden tahmii eden polis kuvvctleri, o idam edildigi srradakrrmrzr alarma gegc. Bununlabirlikte, olayla ilgisi bulunanbirkaEkiti kurgunlaretligind. tchdir mktuplafl ald ar. Bu korkung olay aslnda basit bir algrlama farklhf,rndar: kayraklanm$tr. . Dinsel g6rii$leri yiiziinden kiirtaim cinaver olduiunda karar krlm4 ve embriyolar korumak igin rildiirmere

Dinin Salitrrcns' NDdir? Ncden Dnsnn OlnrakGcrckiri

281

hazrrolan insanlarvardrr ve bu kigilerembtiyolara.bebekler'demevi tercih ederlct- Madalyonun dreki yiiziindeyse,Kiirrajr bir o kadar destekleyen, fark| dinselgciriiglerden ya da inangsrz olan kigilcrvardrr ve mantrkhca tasarlanmrgconsequentialist ahlakrnda birtegirler. Bu kigiler de kendilerini idealist olarak taormlar ve ihtiyacr olan hastalaratlbbi hizmet saflayarakyardrm eli uzatular ki bu sayede bu hastalartehlikeli seviycde yetersiz kenar mahallesarlatanlanndan 'sahtedokrorlar) kumrlrnugolurlar. Bu iki qegi topluluk li,endilerinc kargrtoian tarafr katiller ya da katillerin avukatlarrolarak nitelerler. Ller iki taraf da, kendi kriterlerinegiire, egitiilgiide samimidit. Ba$ke bir kiifta; kliniginiri sdzciisii olan bir kadrn paul Hillin tehlikeli bir psikopat oldulunu siiylemigti. Ancak onun gibi .nsanlarkendileriai psikopatolarak gtirmezler;kendilerini Tannmn r-dnlcndirdif,iiyi, ahlakL kiSilerolarak tanrmlarlar. Doirusu paul HrJl-rn brr psikopat oldugunu diifiinmi.iyorum. Sadcce agri dindardr. Tchlikeli evetamabir psikopar dcgil. Tehlikeli scviyedc dindar,Dinscl baglrh8rnrn r grnda, Hill Dr. Britron,u vurarak rildurmekte biitiinirvlc SakLvc ahlaklydr.Hill'in asrlproblemi aslrnda dinslba!hlgrndan -da ragka bir gey degildi. Michael Bray ilc tanrEqrmda, onun bir psikopat olmadrgtnrhemen anladrm. Onu gerEektengok sevdim. Onun agrk siizlii ve igren bir adam olduluna karar verdim, scizieri drman.ve <izenliydi ancakne yazrkki zihnizehirli dinselsagmalklann esi.i olmu$ru. Kiinaia giddetie karg grkanlaun oeredeyse hepsi koyr .. . dindarlardrr, Knna;'r igtcnlikle dcstekleyenler ise. kanrmia djndar olsun olmasrn, biiyiik olasrirkladinsel olmayan, belki de Jeremy Bcntham\n sorusundan feyzalan birconsequentialjstahlak felicfesrnr 'Acr -t:ntmserler; miimkiin mri?'paul Hill ve Michacl Bray 6ekmeleri lir cmbrivoyuiildiirmeklc bir doktoru iildiirmek arasrnda ahlaki bir iark gdrmediler.Tck fark, bu embriyooun,onlann gdziinde,suEsuz re masumbir 'bebek' olrnasrydr. Ilit consequenrielisr diinyadaki tij,m ierkhhklarr gciriir. Baglangrg embriyo, hem gijrtiniiS hem de biling :gstndan bir kulbaga yavrusuna benzer. Bir doktor, umutlarr. :1\larr,isrekleri, korkula;r olanbilinqli bir varhknrveinsanhakkrnda gcni; bir bilgi birikimine, derin duygusallaqma ;ok kapasiresine, ,;iiyiik ihdmalle iiliimiiniin ardmdanharap olmugbir dula ve yetim Lalmrg diigkiin olan yagl ebeveynlere Eocuklara,bclki de evlatlarrna sahiptir. Paul Hill, acryaduyarhsinir sistemleri olan vadrklara gerqek, derin, kahcr ac ar gektirmigtir. Doktor kurbanrysabdyb 6ir qey Iapmamrgtrr.Sinir sisremiolmayan baglangrg embriyolar pek rabi aergekmezler, Vc egersinir si,ccmi geligmip vc gcg ki.irrajcdilmi; cmbriyolaracrqekiyorlars,(li he( acriiziiciidiir) bu acrqekiginscbebi

282

TANRI)'AN]LGISI

insan olnalart degildir. Herhangi bir evredekiinsan cmbriyolanmn aynrgeligimevreindeki bir inek ya da kolun embriyosundan dahafazla acrqektigiyiinrindegenelbir manlgrn dogrulugunuvarsayamayrz. Ve ister insan cmbriyosu,ister bagkabir varhgrn,tiim embriyolann bir mezbahadaki yetiqkinioeklerden gok dahaazacrgektigikaqrnrlmaz bir gerqcktir,rizelliklede bu ineklerdinselcdrenegliginde kesiiiyorlarsa. Dinsei nedcnlerden dtririi grrlaklan seremonj e$iliginde kesilen ineklerinbilinqlcrinin tamamenaqrkolmasr gerekir. Acr miktarrn olgmek zordur ve aynntriar taruFllabilir.r"rre, Ancak bu benim vurgulamakistedigimijnemi etkilemezgiinkii ben laik consequentialistlerle dinsel cgilimli, saltqr ahlak fclsefecilen arasrndaki farklarr agrklamaktayrm.' Bir diigiincetarzr, embriyolarrn acl qekip qekmedigiy)eilgilenir, bir dileriyse embriyolann insrn olup olmadrgryla. Dindar ahlakqrlann qu tarz sorular!tart$&klalna 'Gcligme rastlalz, surccindekibir embriyo ne zaman bir birey olur: bir insan?' Laik ahlakqrlar isc biiyiik olasrl&la q6yle sorarlar,,insan olup olmadqrmn bir cinemi yoktur (kiiqiik bir hiicre kiimesi igin insan denilebilir mi?); asrl 6nemli olan, herhangi bir tiire ait. gciigmesiirecirrdekibir embriyonunact gehecek seviyel.e ne zamar criiecegidir'

BwrJr srsrHo\,'EN sAFSATAsT

Kiirtaj kargrtrmnsatrangoyununda bir sonraki hamlcsi genelde9u gekildedir. Buradaesasmesele insanembriyosunun ao qekmesinin miimkiin olup olmadr!: degildir. Uzerinde durulan embriyonun insan olnra potdhsiyelidir.Kiirtaj, gelecekteki dolu dolu bir yagam gansrnrn yok edilmesidir.tsu gdrn;nn ciddi bir sahrekarhksuqlamasr kargrsrnda savunulacak tek ycin uqnoktadasaEma olmasrdrr. tsirkag farkL krirkta kargrmrzaqrkabilen Biiyiik BeerhovenSafsatasrndan petsr bahsediyorum. Peterve JeanMedarvar* (Sijr Medawa! fizyolojive dllhda, Trp 1960 senesinde Nobel (Yagam Odnlit aim$rtr.) , Life Science'da Bilimi) agagrdaki uyariamayrbir ingiliz ParlamentoUyesi ve kiiise drgrndan segkin bit Roman Karoligi olan Norman St John Srevas'a (artrk Lord St John) atfederler.Stevasise bunu yakrn mcslektaqL, sonradan bir Roman Katoligi olmugve korkusuzkatoiiklcr G.K. Chcstertonve Hilaire Belloc'un yaktn arkadaqr Maurice Baring'dcn almrg. Stevas bu oykilyii bize iki doktor arasrndaki \1874-7945)
;g,;;;;;j;;l,i;;,uk"... An..iia, Hd*iranrrnnD dn.nri bi. qoBtrorusu ki,raj ka4sr(h *rr bktlur kkrnru vebundd fiy&laflrlir. \rwv.(r..org ,dr.sii({c Rrlisious Corlirion for R.produdivc Choi@ Scqin ion DlnsdBnkrnrl) ijn *iri i!.dqebilirsinn. lurerken

Dinin Sak,rcasr Nedir? NedenDiiiman Otnrik Gereki.?

2a3

kuramsal bir diyalog olarakyansrtrr.

'Bu hamileligin sona erdirilmesi hakkrnda fikrini duymak isjiyorurn,Babafiergi, annetiiberkiiloz_ Dolan diin gocuktan, ilki kdr, ikincisi itln, neiincnsiisagr ve gerizckal, diridiincnsii babagibi tnbrkiiloz. Sen olsan aeyapardrnl' 'Hamilelidsona rdirirdim.' 'O zaman Beerhovenl daiildiir$ii$orursun. Iltcrnct bu giilnnEhikayeyitekrarlayan iinlii ,pro-life,web sirclcriyle doludur. ve bu sitelerde,olayla ilgili maddeler ahlaksrzcarasgele rlciiyiritir. (9.n: Prolife, buradakirtai kar$rflweb sitesi)iyc faik| bir versiyonu,'Sekiz gocugu olan ve bu gocuklardan iig lanesisagrr. ikisi kdr, birisi gcrizekah ihepsininsebehikadrnrnficngi olmi"r) olan ve yinehamilekalmr5 bir kadrnla tanrgsan, ona kiirtaj olmasrnr 6nerir misinl Cevabrn evet ise,demekki Beethoven,r dldiirdiin.'/"801 Efsanenin bu yorurnu biiynk bestecinin dogumsrrasrru beEren dokuza indrriyo-r ve saf,t doganqocuklannsayrsr iiqe,k<irdogangocuk sayrsr rkryeqrkryor, bu seterbaba yerineannefrengioluyor. llikayenin farkh uyarlamalarrnL arrrkenbuldugum krr\-dq*eb sitesin.lcn'<,ogu hikayeyi MauriceBaring'e dc!il, UCLATrpOkulu ndakiL.R. Agnew isimli brangrbelirsizbir Profesiire atfetmektc. giire bu kigi Si;ylenene bu ikilemi iifrencilerinde uygulamrg ve ardrndanonla.", .Tub.ikL. gocuklar,az iince Beethoven'i itldiirdiiniiz' demi9.L.R. Agnew'e bir iyilik yaprpkendisiningerqekte var olmadrgrnr diigiinebiliriz;Biiylesi qehir efsaneletinin nasrl yayrldrgrnr gok merak ediyorum. Bencebu efsaneyi ilk bay'atanrn Baringolup olrnadrgdahi kesindcgii. Belki de gok daha eski bir zamandauydurulmusefsanedir. Uydgruldugunahiq giiphe yok ve tamamen yanhg bir hikaye. Gerqek van Beethoven ailesinin 9u ki LLrdwig ne besinci ne de Jokuzuncr.r qoculudur.O kardeslerjr en bilyiiglydU:aslrnda iki nrmaraydr ancak btiyiik kardeginin bebekken6ldngii ve ko!, sagr, -bir dilsiz ya da zeka tiziirlii olmadrgrgi.iniimiizde yaygrncabilinen gergcktir. Aynca, anne ve babasrnrn frengi olduguna dair hig bir kamt yoktur, ancak annsiqintiiberkiiloz sonucuyagamrm yitiidigi dogrudur. O tarihte birgok insanbu hastalgayakalanm$tr. Krsacasr, bu uyduruk bir gehirefsanesidir vc yayrlmasrndan crkanolanlann kasrthca rohumunu ekriklcri biryalandrr. Ancakb,.rnun bir yalanolmasrnrn hig<inemi yokturglnLii zatcn gergek olsaydr bile, bu <ivki.iden niretilecekbir kanrtgerqekten de berbatbir karurolurdu. Nitekim Peterve JeanMedawar tart$manln saqmallrm belgelemek iginhikdyenjngerqekligi hakkrndagnphe duymaya gerekduymamrglar: 'Bu iinemsizve tiksinq tarh$marun manugldudak uguklalr diizeyde sacma ve temelsizdirgiinkii tl.iberkiiiozlubir anne ve freneili bir

284

I {NRI )'ANII,CISI

babamndiinyaya bir miizik dehasr getirmelcriyle nedensel bir iligki kumlmakra ve bu hasta giftin basit bir gekildeiligkiden kagnmasr, diinyanrn kiirtaj yoluyla bir Beethoven'den yoksun kalmasrndan daha olanaksrzgtiriilmektcdir.'r',3,Medarvars\ndzlii ve a$ag aytcr itirazlanna diyecek yok {Roald Dahl'rn karanLk krsa <iykiilerinden afrnu.vaparsak, egit 6lgiide tesadiifibir karat alarak 1888'deh rtaj olmayanbir kadn bize Adolf Hitler'i kazandrmrgtrr.) Fakar durumu kavramakigin orta seviyedc bir zekaya ihtiyaqvar; ya da hcrhangibir dinselyeri$drilme tarzrndanmuaf rutulmugolmak da yeterli olabilir. Google taramasrnda,Beethovenefsanesinin gcairli uyarlamalanna yer veren 'Pro lifc' web sitesinden krrk tig tanesininbir ranesibile buradaki rbesligi fark edememigtir.Bu web sitelerinin hepsi (l>u aradahepsidindat sirelcrdi) bu ruzafa,bu saqmalga, bu saorlara baTlrnrglarve faka basmqlardr Hana iglerinden birisi riykiiniin yarancrr sandrgl Medawar'a tesekkiir bilc etmig {vc Medavvar diye ya?-mr$.) Inanglanyla uyumlu, b6ylesibir sagmalga inanmaya d0nden razr bu insanlar, 6ylesinealdanmrglardr ki Medawarln bu itykiiniin ipligini pazara Erkarmaya gaiqmrF tek kigi oldufunu dahi gitrememitlerdi. Mcdawarsln da hakh olarak belimigi gibi, 'insanpotansiyeli' iddiasrndan qiiylebir mannkhsonug qkarmaktayrz; bir cinsclbirleSme firsaonrhcr kaErrrlmtzda,bir insan ruhunu var olma hediyesindcn potansiycl olarak mahrum etmig oluyoruz. Meseleyi bu kafasr 'proJife' manogrylaele giiz-el alrrsak,dogurgan bir birey kargrsrna grkanqiftlegme tekliflerindenher birini redderdginde, potansiyelbir gocugu dldiirmckle aynr geyi yapmrgolurt Keza bir recariize karsr dircnmck dahi potansiyelbir bebegiiildiirmek olarak tanrmlanabilir (ve laf arasrnda,zalim bir tecaviizeman:z kalmrg ka.hnlarrn bilc kiirraj olmasrn-a kargrolan birgok'K0rtaj kar;ttf miicadeleci vardr..) Beethoven miinakagasr, net biqimdeanlaq drgriizeresahiden.ezalcr bir mannga dayanmaktadrr. Bu trgekiistii ahmakhk Michael Palin'in bir Monty \thoo 6lmi The Meaningof Life'da (egcr 6lmi giirmediyseniz mutlaka g6rtn liiden) yiizlercegocuktan olugan bir 'Her spcrm koroyla birlikte stiyledigigu cnfesgarkrylariaerJenebilir, kutsaldu.'Buyrik Beethoven Safsatasr, zihinlerimiz dinsel ilhamh saltgrlkla sarhogoldufunda maruz kaldrgrmrz mannksalkargaganm tipik bir iirnefidir. Artrk anlryoruzki 'prtrlife' asLndatam adamryla 'pro-life' bilc dcfil. Kastedilen'pro-human-life' dir. Homo satrerJ tiiriiniin hicrelerinin epsiz biEimde ayrrcal*L haklannr evrim gegirerck vermemiz imklnsrzdu. Elbette bu cvrimin bir gerqeh olduguau kavrayamamrg bir yrgtn li.irraj karprrnrn umurunda olmayacaktrrl A.ocak bilim konusunda daha bilgili kiirtaj karsrrr eylemcilerin

DininSahnrcasr Nedir? Nedcn Diismll Olrnak Ccrekirl

285

krsaca agrllamaLyrm. latarrnabu gcirii5ii Buradaki evrimscl ana 6kir gayet basinir. Bir embriyonun hiicrelerinin insanalhp bt embriyonun ahlaki sratiisiiniin zaman iqindeartacagr ya d azalacdgr anlamrna elbenegelmez. Bunun sebebi, qempanze ve bizedaha uzak olan gezegendeki diger tiirlerle bir arada iglcyen evrimselsiirekliligimizdir.Bunudahaiyi anlamakiqin, bir ara rirriin, mesela Australopitcheus afarezsis'in, $anseserisag kaldrlrnr ve Afrika'nrn iicra bdlgeierindenbiri$de kegfedildigini di1$iinnn. Bu yaratrklar'insan sal.rlrlar mr' saylmazlar mrl Benim gibi bir consequentialist igin, bu sorubir ceva brhak etmezqtinki bendehicbir ' l l g ru y c r d r . m a z Y.c n ib i ' u c y ' i l e r a n r g m a nh ra r yranLk ulandrncr ve gurur vcrici bir gey oldugunu bilmem yeterlidir. Madalyonun di$cr yiiznndeki saltgrysa bu soruyacevapvermek ve insanlara,sry' isan olduklarr iqin rcrilen casizve dzcl konumu bahgetme ahlaki ilkesiniuygulamakzorundadr. Iigerbirgrkmaziginegirerlerse biiyiik olasrhkla,trpkr Giiney Afrika'daki rrk ayrrm meselesinde oldugu gibi mahkemckurarlardr ve bu <izelbireyleriistiinde 'insan|k testi' uygularlardr. A*straloltitbecus igin net bir griziim giri$imi miimkiin olsa bilc, biyolojik evrimimizin kagrmlmazbir cizelligi olan kademcli ' urckLlik h i z ea . h l a k irl k c y li c k e r e r y.. k e ' i n l i g i n yr, , ke J e n re'rrnrrrn' oldukqa lakrnrnda olan hit taktm ara nesillerinoimasr gerekrigini sdy)cr.Bunu daha anlagrlr bigimdesrjylemenin yolu, evrimde dogal srnrriarolmadr$rdu.Stn:riliizyonu evrimsel siiregrc ara nesillerinyok olmalanylaortaya qrkar-Elbeneinsanlarrn, digertiirlere kryasladaha gok acr Eekecek duyarhhkta oldugu iddia edilebilir. Bu qok dogru bit saptama olabilirdi ve hakh olarak insanlan iizel bir konuma sokabilirdik.Ancak evrimselsiircklilik bizefteslzbir fark olmadrornr gd'rerrr-Saltgr;hlaki ayrrrr.rlrkcvrim gcrgrgryle ;ok bijyuk b'r yrkrma ugrtm$hr, Bu durumun farkrnda olarak endiscyckap an yaradrlgqrlarrl cvri'n krr)rlr olmalann,ncn rcmcl sebcplcrindcn birisi budLrr: evrimin kcndi inanqlarrndakiahlaki sonuqlanndan korkarlar. Yaptrklandogru degilancakher kogulda, gergekdiinyayla ilgili bir gerqcginahlakcn gekici olanrn gdz dnitne aLnarak tersine qevrilcbilmesinin miimkiirr oidugunu diigiinmekhig qiiphesizki gok tuhakrr.

I u. , I9l4 v md" F,4,2 M"u"!. I i"b ts A, tr'nar, Dd"an! los Dun ,d j.Ld.ntr I I rr,b,nn Dnsr A i r : r : d , I i i / u r 6 n , L r r d r r b i B . i , c b , , l u ! c l y r ! l J n n m ' . ) o n y 'y ' , r J ' r , t 0 ( ! . , t o y t r n d " . . I!*.rlo!irn..dr .tarcn6n foeili.lsni buluntrsunu k! adlk kin bulundugtr rklrmvclit$ ycmekk &ad6 s J b u n r nb r m ' : z i l F r r \ t r i d ' g " F n I / d r , . r ' T , l n i , r . ( u l t i i o u l u ' r ) a ' * . n ) " J ' o o 4 o u dri,ii rLe,n.n hc r!nck'kst ilk.kr t.oiHeriiin ranl,rJ,

286

TANRI ) ANIL-CIS]

'L-nalrINewcm BedNazrrdn Guc Knrlresr

Saltgrlgrnkaranlk yiiziinii tammlarken, kiirtaj kiinikterini tahrip edcnAmerikal Hrristiyanlarr ve ijzellikle Ladrnlara kargr uyguladrgr igkencelerin listesi burada sayrpdcikemeyecelim kadar iiziicii olan Afganistan Taliban'rndan bahsetmigrim.Bu konuda, kadrnlann otomobil kr.:llanmalanmn yasakoldulu veyarunda birerkek akrabasr (ki bulunmadan bu,ciimenbircidiinie, kiigiik biroglangocug! olabilir) evdenelktrgrnda bagrbelayagirdigi ayetuilahlaryiinetimindekiiran. SuudiprcnsleryrinetimindekiSuudiArabistan,akadar uzanabiliriz. SuudiArabistanve giiniimi.iziindif,er reokrasilerinde kadrnlaranasrl muamelccdildigir n Eatprcrbir sunumuigin Jan Goodwin'in price of Honour (Onurun Bedeli)eseriniizleyin.Johann Hari, (Londra) Independentgazercsininen hayat doh.rkiige yazarlanndan birisi, .Cihat savafqshr bagirgryla her geyi anlatan bir makale yazmr$rrr: derinden sarsmanrn eniyi yolu,Miisliimankadrnlarrn ayaklanmaLrmr tetiklemekrir.'/"r12, Veya,bunu Huistiyanlga uyarlarsal, daha tincebahsettiAim Amerikan 'vecde dalan' Hrrisriyanlarrnrn Amerikan Orra 6an politikasrnda kazandrklarr giicii 9u incil temmelli inanqlanndan aldrklannr s<iylemeiiyiz; israrl,Filisrin'deki riim topraklariizerinde vcrdigibir hakkasahrprir.'rrL Tannnrn Bazr vecde dalanHrrrsriyanlar bir adrmilerigidcrvc bir ni.ikleer rara5<!zlemi duyar'ar. Bunun,ebebr Vahil kitabrnrn t,rhafancak gaprr ncrrJiizeyde popiilcrbir yorumudur. Bunagdre,niikleer savagnbir 'Armageddon' oldugu ve bunun ikinci Celig'ihrzlandrracalr dii$iiniilmektedi!. Sam Harris'in Bir Hfistiyan ulusu'naMekrup kitabrndakikonuylailgili karudonduranyorumunu oldugu gibi akta.lryorum: F.Br New Yolk gehrianidenbir ari topunaddnii$ccckse, Amerikanniifusunun iincmtibir yiizdesrnin ateqin ardrndan e*agelen mantar biqimli bulutun iistiinde bt umur Drgr giireceklerini si;ylemek abanr sayrlmaz ki bu r$r-k onlara, olabilecck en g0zel olmakiizere oldugunu bitdirecekrir: Seyin lsa'nrn diinii$ii.Bu ni inantlarur kendimiz itin uzunitmiirlii gelecekLer yaratmaktapek yardrmcr otmayacagl gijn gibi orrada;topltrmsal, gcvresel ekonomik, ve ieopolitikagrdan. ABD hijknmetiniflherhangi 6ncmli kurumianndan birinin, dunyanr sonuoun geldigine v bununFnL bir sonotduguna gerSckren inand|gm gitziiniiziinitniine getirin. Ametikan halkrrun neledc'-se yaflsrnrn sadece dinseldogmatemlinden giigalaralibu riir bir safsataya iranmasr, bir ahlakivezihinsel acildurum olarak dgcrlcndrrrlrnehdir.

Dinin S.t,ncasr Ncdir; Ncden Diisnraaolnuk Gcfckirl

287

Tilm bunlara ck olarak, dinsel inanglan yiiziinden, ayrrntrsryla aqrkladrgrmortak 'ahlak Anlayrglnrn biitiiniiylc drgrnda kalan insanlarvardrr.Bu kigilcrbenimsahqrhlrn karanhkyiizii dedigimgeyi remsilederlerve gencldeckstremist(agrrlut giiriiflii kimse) olarak tanrmlamrlar.Ancak bu bdiiimde ele alrnak istedigim konu dinin, :LmL ve ytrmugak olsa bile, extremizmin dogal olarak beslendigi :nanqhavasrnrnrn sa$lanmasrna yardrmo olmasrdrr. Temmuz 2005'de Londra, planh bir intihar bombacrsl saldrnsrnamaruz kalmrgtr: mctroda tiq bomba ve bir tanc de bir otobiiste. Bu patlamalar 2001'de Diinya Ticaret Merkczi'ne .aprlan saldrn kadar iinemli dcgildi ancak elbetreikiz kule saldrnsr raha beklcnmedikti (asLnda, Bush'un lrakl igagalindeBlair biz istcmedigimizhaldc yardrm gaireviniiistlendi ve o zamandan beri Londra bu tiir lerdrist eylemierekargr tetlktcydi.) Ancak yine de l-ondradaki patlamalarIngiltere'yikorkutmu$ru.Gazeteler, bu ddrr gcngadamrnintihar bombacrsr olma hikayelerive canlaruualdrklarr rnasuminsanlarlailgil acr verici tahmin ve degerlendirmelerle dolup talrnrllr. Caniler, krikct sever terbiyeli Ingiliz vatanda$lanydtve arkadaglan tarahndan scviliyorlardr. IJu kriket scve! geng adamlar neden briyle bir cylemi gctgcklegtirdilcrl Filistinli henzerlcrininya da Japonya'daki kanrikazecilerin ya da Sri Lanka'dakiTamil Kaplanlarlnm aksine,bu canhbombalaryoksun brrakacaklan ailelerininiinlii olacagr,onlarla ivi ilgilenilecegiya da gehitpansiyonlannda rahat vagayacaklarrnrn beklcnrisi igindcdegilierdi. Bununaksine, bazrdurumlarda,akrabalan kendilerinigizlemekzorLrnda bilc kaldrlar.Canlr bombalardanbirisi hamiie karrsrnrdii5iincesizce dul brraktr. Yeni yiiriimeye baglamq qocuSu dayetimkaldr.Budiirr genq adamtn eylemleriyalnrcakendileri vekurbanlarriginbir felaketolmaklakalmadrve aynrzamandaaileleri ve Ingilte.e'dekir0m Miislimanlar da bundanetkilcdi. Tersbir tepki dogdu.Aklrselim vc terbiyeli insanlar ancakve ancaLdinselinancrn ctkisiylekendilerini kaybederek bu kadar E drrabiUrler. Sam Harris bir kez daha idrak yetcneginikonugturarak aqk scizliibir yorumda buiunmugvcbu sefcrEl-Kaidclideri UsamaBin Lrdin drneginiseqmi$ iki Bin Ladin'in l-ondra'daki bombalamaolaylanyla ilgrsi yokru.) \eden insan Diinya Ticaret Merkezive iqindeki insanlanyok etmek istesin! l-adin'i 'kdtii bi si' olarak tanrmlamak bu <inemli soruya uygunbir yanrt vermesorumlulugumuzdan kaqmaktanbagkabir 9ey degildir. gokaerkrrib*nracakdrecede, Bu sonrnun ccvabr bizz.at bin bdin tarafrndan a9,kscgikbclinilmistir. Ccvap,Bin l-adin

288

-t-ANRt

YANILGIST

gibi adamlafln inandrklannr siiyledikleri geylere gerge&rcr inanmalandrr. Kuranln ge(gekliaine kelimsi kelimesine inanrrla(. Neden on dokuz iyi egrdmli orta srmf adam bu diinyadakihayaunrbinlercekonrgumuzu iildiirme ayflcahglyla takasladr? Qiinkii bunu yaptrklannda dogrudan dolruya cennete gideceklerine inannuglatdr. insandavranr5rna bu kadar cksiksiz vc tatmio.kir diizeydc agkl* gctinldifi durun ar nadildi!. Butru makul bir aerklamaolarak gatrmemcktenedca b! kedar diretiyotuz?I"IY)

Saygrn gazeteci Muriei Gray,24 Temmuz 2005 Herald (Cl

daki yazrsrnda, Londra'daki bombalamaolaylarrnaanftabuluna aynrnokeya parmak basryor.
K6dihgn asikar ikili ccorge W. BushveTony Blair d6hil herkes sugr Miisliimatr toplulullann' etkisizligne anyor. Fakat bumn rek sorumlosnnunoldufu ve bunun biz olmadrgrmz. hr6bu kadaraqrkbrr durum olmamamqtr. Bntiinbu acrlafln. giddetin, karga$anrn, rerdriinve umursamazllArn ndcnielbene drn;nkrndisidi.ve bd)lcs;edkdr bir sersekl!8jn altrnr qrzmek her ne kadar giilnnc gdriinnyor olsa da, gcreek $u ki hiikiinct vc medya bunun d%ru olJn d'ew iddia cderck hcr 5eyin ii'rdtri 6rttiikle.id zanndiyorlar.

niifuzmuggibi, Ya da teriiristleri kanpksrz,kiitiilii&le' motivc ol kipilerolarak tanrmlarlar.Ancak onlarrmotiveedenkdtiilnk dcei Hcr ne ladar bagtan grkanlmrq olduklannr diigi-insek de, reroir doiruluk yolunda olduklanna karar verir ve trpkr kiirai doktorla iildi.ircn Hrisfiyan katiller gibi inanElanndakiemirlcri sadak yerinegctirirler. Onlar psikoz hastasr degiidir; Kendi kavramla maqt*h, dindar idealistlerdir. Eylemlerinin yararh olduiu dii$iiniirlcr, bir takrm garprk, kigiselidiyoscnkrazi, y0ziinden olduktarrigin de degilancak begik $eytantarahndanele gegirilmig itibarcn tam ve sorgusuzl>i inanca sahip olacakgekildeyetigtirildik iein. Sam Harris, Israillileri dldtrmeye tegvikedendiirtiiyii .sehid sevgisi... higbir geyin intikamrm almakniyctirdrdegildim. Sadccc I olmak istedim' sdzleriyle aqrklayan, gergeklegtir $ehit eylemini ba$aJamamr$ bir Filistinli intihar bombacrsrndan bahseder. 19 Ka 2001 The New Yorkcr, bir digcr bagarrsrz olmugintihar bombacrsr : 'S'kod adryla ranrnanyirmi yedi yaErnda kibar bir gengFilistinli
'." Tshn 0&rl,l(. iut.nil,:rnLnu,

Batrl politikacrlanmrz D harfini (din) kullanmaktan kaqrnrlar yerinc. bunun kendine <izgbrrmannk veiradeyle, mdcadelelerinr \ercir'kargrcr savag olarak ranrmlarlar. Sa,rki rcrrir bit qegit ruh ya

muhabir NasraHassan'rn yapEg.iiponatr yayrnlamrgtt. Bubomb

Dinir Snkrncasr Ncdirl Nedcn DnSaan Olnr:rtGerckir?

289

Bu rriportajda ccnnetD cazibcsi, opkr rlrmh papaz ve i'grctmerlerin anlait*larl gibi girene bir anlatmla bize sunulmugnr,bu yiizden uzun uzadryaaktanyorum: 'gchirolmarun giizcl?'diye ncresi sordum. 'M4neviyarrn giicii gijgc bizi yiikseltir, maddiyarm giiciiyse bizi ycrin dibine b:trrrr,' dcdi. .Shidigc meyletmigUi, insa" maddiyain cazibsinclaq duyarsalaEr. Lidcrimiz biz. tiiyl bir soru sordu, .oFnsyon bajan z olursa nc olac.kl" otr. toylc t.r*l* vcrdil, .Her h.l[lrd.. pcygMbcr vc arkadatlannalvujacagtz,ioFllrh.. 'Ahiretc lavugra& Uze.cymitfesine bir hislc siiziiliiyor, yiiaiiyorduk. Kupkumuzyoktu. Allaf,'ro huzurunda KDran iizrrin yemin enik; asla bozulmayacak bir siiz verdik. Bu cihad yerdnin. bayt al-nduan denilL ki bu, pcygambcryc phidct iginaynlm4bir Cennct bahqcsidir. Cihadii"n "t-"n,n farkl yollanoldugunu biliyorum. Fakatbu zevktir cn zevklisi. EgerAllah agkr iqrn-yapyor!.rriim sehir otrnaopcrasyontan, DrlSlvnslnck |stngr yakrruz!' ladar caornuz bana opcresyoola ilgil sonpLolan igcr.n bir film gosrcrdi. __5 td-drdc o.vc ooutrbanciEdc ili BEo( adam,chrdjginS.n,yla grn$rurer v. cnaplardan otu'3nayioscl br diyalog iglrisrn. eirmislcrdi... ad.rm vcliderdahasoora dlz(i)t iip,sag ellerini Kurao'a . Genq trasuhr. hdcr tdyte dcdi: ,Haz,r rrusrnz)yann. Cenncttc olacaksrnrz,'fi'rt Egcr 'S' nin. yerindc olsaydrm,tideregoylebir qrkrgtabulunurdr.rm, ramam o natdp, neden kendi boyounu krmryorsun? Neden bu tnlrhar.g6(cyini s"z gergekle*irip,gabucakCennetegirmiyorsun), Ancal bizim anlamaku Cokzorlenacagnntz gey(hunu iekraiLyorum kii Cgkdnemlil 6n ,rsaxlann inan&khnm sijyledihterine Snn getqchtm inaanalaa&r..Rvada kulala kiipe yaprlmasr g.reken meij, dinsel aflnl(att. de$l, logrudan dogruya dinin suglanmasrgcrekdgidir; qnnkii din {agnlkla) saprrnlmadan tince d. sahreve t ogg,tdrf"rai. yoltareuzun zamandncemeseleyidogru .Bu sagmahklara kavramrgn: rnanrnantzr saglayanlar, vahgctuyguJamanrzr da sa!layabilirler,, terlrand Russelda iiyle: ,Brrgokinsan dijrundirBi.inden daha tince olccekt|r.Asltndazatendldiiler_' Dinsei inancrn srf dilsel inanq olma vasfryla zorunlu bir saygF hak enigi ilkcsini onayladrgrm.rz siiLrece, Usamc bin [:drn vc intihar bombaolannrn inanona saygt tdstcrmemck miimkiia olmayacaknr.Bunun alternarifidinselinanq igin kcndiliginden!a%l ilkesinden vazgegmektir ki bu zorlamagerektirmeyen netti. "e;injii. lnsanla_n sadece iinlii 'agm' inancakarg delilama |1r tiirrlen inanca

290

TANRIYANILCISI

karqr.iin.den geldQinceuyarmamrnnedenlerinden biri de budr_rr 'llml' dinin ilgretileri, her ne kadar kendi iglerindeaErrcrolmasala: da, agrrrcrLf,a agrkdavetiyelcrdir. Agrrrcrl* dinselinanca6zgii degildir.Agrrcrvaranya da ernrk grup scvgisiylede tehlikesiz bir diinya yararmayagah9rlabilir.Bu sizce de miimkiin degil mi? Evet bu mnmkiindiir, trpkrJaponya,dak: Kamikaz.eler ve Sri Lanl<a'daki Tamil Kaplanlan gibi. Ancat dinss. inang akrlcr qrkar hesabrnrnbilhassaetkili bir susturucusudurr: geneldedigerlerine baskn grkar. B<iyleolmasrnrnsebebi sanrr:n. dliimiin bir son olmamasrvaadinin zahmetsiz ve bagtangrkalo bir s6z olmal ve gehirolarak cennetc gitmeninqok gurur duyulacakbu ley olmasrdu.Krsmi bir sebepbelki ama dinselinancm yaprsr gcre!: sorgulamaktan yrldrrdrgrm da yukarryaekleyebiliriz. Hrristiyan|k, en az islam'da oldufu kadar, qocuklar; soqusuz rnancrnbrr erdem oldulunu d$retir.inandrgrnu5cylen savunmanrza gerek yoktur. Eger birisi yapt <Iannfi inancmrn bir parqasr oldufunu soylerse, digerleri,aym dinden ya da degil ya da dinsiz,.k<ikleEmig alSkanlklar gercgihiq sorgulamadan buna .savgr' duymakzorundadrr;Ancak bu sahtesayg f)iinya TicaretMerkezinrc ytkrmr ya da Londra, Madrid bombalamaolaylan gibi korkunc kadiamlarda aErgagrkan nefretlc sona crer. Ardrndan miithis bir inkar korosuorrayaqrkar.Papazlar vc toplulukliderleri rbu airJa b, insanlalt kimin segti$ini bilmeyiz) bu saldrrlarrn arkasrnda 'gerqek'inanctn aturcr bir Earpltma$ oldugu yalanlnt siirdiirmek igin sraya girerler. Fakat tarafsrzsayunmadan '.oksun olan dinlerin. garprtrlabilmesi olasrherhangig<izle gdriiliir bir standardr yoksa nas:l qarprulabilirler? C)n yrl iince, Ibn Warraq gahanekitabr Wby I Am Not ,t Maslirr'de (NedcnMlsl manDcgilim:),son de.ecc bilgiji hr- Llanr atminin gdrii$'aslslyla beazer bir saptamadabulundu. Dogrusu IVarraqln kitabrna farklr bir bagLkkoymak isteseydik,TDe Myil: of Modeate Islarn (tlmh islam Miti) oldulqa uygun olurdu ki bu (Londral3 0 Temmuz2005'deyayrnladrgr Speetator'En bir makalenin gergekbaglrgrdrr. Makale lne bi ^lijn olan Institute for tbe Studr of Islam and Christianity'nin (islam ve Flrisriyanlk Enstitijsiii baqkanr Parrick Sookbdeo'ya ainir.'Gi-iniimiizde l\4iisliimanlcnn cok bnynk bjr Sogunlugu hayatlatrnr giddete bagvurmadan yagamaktadrr. Egerhuzur istiyorsamz,huzur Eiinkij Kural csaslndabir kaogrmdrr. dolu satrrlar bulursunuz. Eger sava$istiyorsanrz,savagg satrrlar bu]ursunuz-' Sookhdeolslam diinyasrilimlerinin, Kuran'da var oldugunu kegfenikleri birgokgcligkiyi6rt basctmekigin iptalilkesini, ki sonraki metinler iinceki merinlerin yerini almrpnr, nas geli5tirdiklerini

Dinin SakncasrNcdi,: Ncdcn Diisman0lrn.rk Gercki.?

291

layarak anlatmayadevamediyor. Ne yaak ki Kuran'daki bar6 Lsrpasajlar, genelde sadeceilk bdliimlerdedir, yani Muhammed'io kke'de oldugu zamar ar. Daha kavgacrsaurlar kitabrn sonraki iimlerinde, Muhammed'in Medine'ye kagmasryla baglar. Sonuq
'islam barynr' martrasr nerdeyse 1400 nl iincr tarihten yok olrnlttur. Islam yaldza 13 y boFnca bangrtemsilimistir... Giiniirniiz kdkierine bagL Miisliimanlar i9j! (ve klasik islarru gelittiren onacag hukugulai igin) 'Ishm Savagur'demek daha dogru otacaktr. Ingltere'deki n radikal islami aiiitlerden bnsi olan al-Ghurabaa Lodra'dakj iki bombalarna ojaylmh hemen akabhde sityle bir betanda bulunmustur, .teriiriin lslamln bir parqasrolduf,unu reddedenher Miisliiman bir knirdir.' Kifir, inangsrzanlamrnagelit (gayrfMnslirn), bir asag ama ifadesidn... IntiMr eylcmini gerqeklegrireabu geng adamlar ne Inglrcre'deki Miisliima$ drgirtlerinrn etkisralnndalardrne de inanglaruun garipya da aSrncr bir uyarlamasrmbenimsemiglerdi. Oolar srradan bire( Mnslnmand ve islam'fi en yaygnca bilinen yorumuyla motive olmuglardr.

daha genef hatlanyla elc aldrgmzda, gergekten zatar vetici ;cy qocuklara inancrn bir erdem oldulunun tjgretilrnesidir. n9 kesinlikle ktitii bir geydirgiinkii savunmagerektirmez,kanrt

naz.Qocuklara sorgusuz inancrn bir erdem oidu$unu 6f,retmek, gelecckteki cihadya da hagl seferlerinde 6liirnciilsilaholarak
anmanm temclini hazrrlamaktrr. (bununla ilgili diger unsurlaln in edilmesipek zor de$ldir.) Bir gehitolarak cennetegidecegidn Ciyle korku kargrsrada baggrklk kazanan gergek inangh-kafa, hh kurvetler tarihinde, uzul yay, sava$ atr, tank ve bombalarln da itnemli bir yeri hak eder, Ef,ergocuklarasorgusuzinancrn birerdemoldulunun iigretilmesi yerine, inanglarrn sorgulanrnasr muhakeme edilmesi gerektigi itgretilirse, intihar eylcmlerine asla bct cdilmeyeceginden cmin olabilirsiniz. intihar bombacrlarr dinsel okullarda kendilerinesunulan bilgilere gergekten d <farrigin yaparlar;Tanrt riim rjncelikleriniilesindedir vc ona ederkengehit olanlar Cennerbahqeleriyle tidiillendirilir. Ve ba detsi vetenler agnl(;r fanatikler degil, saygrnvc kibar iilretim leridir. Qocuklar rnedreselerde toplarur, uralara oturur ve masurn k kafalanruritmik bigimdebir yukan bir agagr sallayarakkutsal brn her kelimesiniezberlerler, trpkr papalanlar gibi. inanq Eok gok tchlikeli olabilir ve inancrrnasumqocuklann savunmasz rine soknak gok agr bir hatadu. Bir sooraki tiiliimde gocukluk ru ve gocuklarrn din yoluyla siiisrimal edilmcsini inceleyeccsiz.

BOLUM9

Qocukluk,
T

lstlsmar ve

Dinden Kagrg
Her kiyde dgretmen denen yattan bir ateg uar; ue yine her h6ydepapazdeflen, bu atesis6ndiirenbiri uar,

VrcronHuco

294

TANR' YANII-GISI

19. yrizy da ltalya'da yagatan bt olayr anlatmakla bagla B.iiylesinekorkung bir olay giiriimiizdc de yaganabilir istmiyorum. Ancak bu olayancdeoolan kefa yapt$nln,uygl,

olmasa da, nc yazrl. ki, bugifn dc siirdiigiimi bilnenizi i 1858'de, yagyanYahudibir ailenin6 Bolonya'da

l9.yinylda yaganan bu insanhk aafedisi, (giiniihiizde de sE dinseltutumun acunasrzca gocuklarayansrolmasrdrr. of,lu olan Edgardo Mortara, Entizisyon emrindcki Papalk poii yasalar gcregince ailesiain clinden zorla afindr. Qocuk, giizyagl

boSulan annesinin vegaresizlik iqindcki babasrrun kollanndan

ahndrktan (Yahudive Miisliima sonraRoma'dakiKatakiimen'e yaprldrklan Katolik yurt) g<inderildi vc burada Katolik o

yetinirildi. Anne vc babasr, birkagkez prda gclip rahiplerio kontroliinde yaptrklan gocuklannr krsa ziyaretlerin drgmda, bir
gciremedi. Bu olayrniiykiisii, Davir I-KerEr'inEdgardoMortar Kapatgr adh ilginq kitabrndadile getirilmektedr. Edgardo'nun tiykiisii, o zamanlann iralya'sr igin hrg

olatandqr sayrlmaz. Bu t0r dinselkaynakhkaqrmalann ' hepaymdrr. Hcr defasrnda kagnlangocuk,hig vakit gegiril
gencllikle Katolik olan bir focuk bakrc$ taratrndan Sizlice cdilir; Engizisyon'un vaftizden haberi daha sonra olur. Roma Ka

Kilisesi'nin emcl inangsisremirc yap tiire, usulcaykrnve gizlice da, qoork bir kez vaftiz edildi mi geri dtin0lmez gekilde Hrrisd
'Hrristiyan olan olftu$ sayrh. Bu sistemin zihniyetinegilre,

gerivcrilmesi Yahudi olaoailcsine olanak drydu-.Bu aykrnve

nrturn, soo derece inangla, vahgi bir uygulama bigiminde i

siirdiiriile gclmi$rir.Ne var ki, bu vahgiuygulamarun varhgr Yahudilerinuluslararasr giicii nedeniyle Katolik gazetesi Ca
Cattolica tarahndat g6rmezden gelinmigtir. Bu, hig de vaba olnadrelnz bir dururn degil midir? Mgardo Mortara'nrn dykiisii, yarartgl yanklnm bii

drErnda, bunabenzer olaylarrn hemen hemen bir benzeridir: yazrnasr 14 yagnda, okumasr olmayan AnnaMorisi adrnda
bir kzm giizetiminebrrakrldrktan losabir site sonrahasralamr. V edilmeden iilen bir gocugun sonsuzadegin cehennemdeyanacagr inanctylayetiEtirilenkrz, gocuk iilecek diye gok korkar ve

Katolik komSusunagidip vaftizio nasrl yap drgrm iigrenir.

dii'ni.incckiigii& Edgardo'nun bagna bir kovadan aldrgr sulan

ve'Baba, Ogul veKutsalRuhadrna senivaftizediyorum," der.iqte

kadar! O andan itibaren kiiqiik EdgardorcsmenHrrisriyanolrn Y lar sonraolal itgrenenEngizisyon rahipleri,verdikleri karann gibi sonuElar yaratacalur [iq digiinmcden,vaftizi onaylarlar.

Katolik Kilisesi'nin tiim aile igin gok biiynk bn iinemio

ve Dindsr Kaq,9 Qocuklrrk,istisrnar

295

bir dinsel t<irenc, herhangibir icimseain hethangibir kimseyi vaftiz etmesine izin vercrek(bugiin de aym uygulamayiiriirliiktedir), onay vermesigok ilginEtir. Vaftiz edeninrahip olmap gerekmedili gibi, ya da bagkabirisinin onaynrn ahnmasr eocugun,anne vc babasrnrn, dagerekmez. Bu konudaonayrbelgeleyen imzayagelekolmadrgr gibi, resmi anlamda bir taolga da gerekyoktur. Gerekenyalnrzcabiraz su, birkaq s<izciik, garesiz bir gocukve boginangfi,dinsel konularda beyni yrkanmrq bir qocuk bakrcrsrdrr. de yalnrzcabunlara Gergekren gereksinim giinkii, vardr; goculun yagadrklanna tanrk olacak ya$ra olmadrgrdii$iiniiliirse,bu ola-vdan kimin habed olacaktrr?Katolik olarak yetiEirilmiE bir meslektagrm bana gunlarr yazm$!:..Biz bbklerimizi vafriz ederdik; kiigiik Protestan arkadaqlarrmrzr vaftiz ettigimizi hig hatrlamryorum ama bunun varhf,rndanvc bugiin dc siirdiiriildiigiindenhiq kugkumyok. Biz bebeklerimizi vaftiz ederdik: onlan krliseye g6ririir, kutsal komiinyonrtiirenine kanlmalanni saglar ve buna benzer gylcr yapardrk. bagka Daha ipin bagndaiyr Katolikanneler olnamrziqrnbcynimiz yrkanryordu.' 19.yy'dayagayan krzlann,banayazanbu modernzamanlarrn hanrmrgibi ytittrnldigini dii$iiniirsk,Edgardo Mortara olaymn getmi$e giire bugrin pek yaygm olmadfrna pagrrmamrz gerekir. Bu tiir iizUcii olaylar 19. ynzyrl italya'srnda srklftla yagandrysa, pu soruyu kendimize sormamE gerekir: Papahk Devlelleri'ndc yaEayan Yahudiler neden Karolikleri evlerinde qalptrnyorlardr) Bu, miithi$ bir tehlikenin yegertilmesi demek degil miydr? Katolik hizmctgileri evlerinc alrrken ne yaplklarrnrn bilincinde dogillcr miydil Buna verilecekyanrt akrlla ddil, dinle ilgilidir. Yahudiledn sebt giinlerinde kendilerineqdrgmayr yasaklamayanbir dine ba!| olan hizmetgilere gereksinimlerivardr. Yahudi bir krz, gocugunuzu vrftiz etmeye kalkrsmayabilir. onu kollarrnrzdan iekip almayabihr; bundencmin olabilirsiniz, ama o cumarcesi giinleri atc; yakmaz ve evinizi temizlemcz.Igte bu nedenlcdirki, hizmcrei turabilecek varltktaki Bolonyah Yahudi ailelerqolunlukla Katoliklcri cvlerindc gahEtrnyorlardr. Bu kitapta Hagliatn, Conquisadorc,larn (Giincy Amerika'yr sdmrirgclcidrmeve aqan cincii ispanyollar) ya da, Ispanyol Engizisyonu'nun yarartgl dehgetio aynntrlarrnagirmekten bilerek kagrndrm.Acrmasz ve kdtii insanlaraher yiizyrlda vc hcr dinde rastlayabilirsiniz; ama italyan engizisyonu vc onun qocuklara yiinelik davra fl dinselzrhniyetin ve srrlbu zihniyenenkaynaklanan ki;tiiliiklerin ne olduguou agrkqa ortaya koymaktadrr. Dinscl zihniyetin bu yaprsrdrr ki, bir parqa su r.e birkag biiyiilii srizle bir gocugunya$amr ba$lana$agrya degistircbilmcktc, ai!eninhi!kmiinii,
ile nr 6liifriinii .ndk irio kosnfrr &tr! yr Fad. yrp:b droi bi. roE

296

TANRI YANII-GISI

qocugun ooayml mutlulugunu ve ruhsal esenliiini... Krsacasr, saiduyunun ve insanlgrr iinemli saydgr her pyi yok saymaktadrr. Kardinal Antonelli bu anlayrqr, kendisineEdgardo'nun kagrrrl6rm krnayanbir mektup yazaningiltere'ninilk YahudimeclisiiyesiLionel Rothschild'e verdigi yamttaagrkqa ortayakoymaktadu:Yanrtrnda bu yakrnanKardinal, "Burada bu vesile olaya miidahaleedememekten giiglit oldugunu ile gunuda belirtmektefaydavardu: Dof,amnsesioin kabul ediyorsak,dinsel <idevlerin bundan daha giiflii olduBunu da kabul etmemizgerekmektedi!,"demektedir. Bu yamt her geyiortaya koymuyor mul Rahiplerin, kardinallerin ve Papa'orn zavalh Edgardo Monara'ya enikleri k6tiiliiklerin gerqektenbilincinde olmamalarr gey,bu insanlanngocu$uailesinin miithig bir geydir.Akhn almadrf,r kollarrndan gekip almay, onu Hrristiyan olarak yetj$tirmeyi, ona iyilik yaptrklan geklindealg amalandrr.Onlara g<!rebu, bir korama gotetidirl Amerika Birlegik Devletleri'nde yayrmlanan bir Katolik gazetesi, Monaro olayrndaPapa'nrn tavnnr savunurken, bir Hrristiyanyiinctiminin bu dinden olan bir qocuSunyetigtirilmesinin Yahudilere brakmastnt olanaksu saymakta ve dinsel iizgiirliik kavramrna srgmara[ "Brr gocu!un Hrristiyanolma dzgiirliigiine ve zorla Yahudi yap amayacagua.-." degindikten sonra "Kutsal Ruh'un gocuklankorumasurdan, vefasrzlkve bagnazlrFn vah$ligine raimen bu koruyuculugun qaglar boyunca dtnyanm izledigi en biiyiik ahlak olayr oldugundan" siiz etmektedir."Zorla", "vahgi", "bagnazlk" gibi sozciiklerinbu denliyamltrobiqimdekullamlmasrna gir.rdiye deSintamk olunmug mudur? BaqtaPapaolmak iizere tiim Hristiyanlk savunlculan yapuklarmn dogru olduguna, ahlak kurallanna uygun buluoduiuna ve qocuklann mutluluklan igin gerekliligine bununyap masrmn igtenlikleinanmrglardrr. Bu, (geqerli, "tlmlt" olduiuna inamlan) bir dinin saiduyuyu, insani delerleri ne dcnli Earprttrgrnr ve onlarr amacrndan nasrlsapnrdrirmagrkga ortaya koymakradv.ll Cattollco gazetesi, anne,babasrnrn kollanndangekip aldrgrndaMgardo Monara'ya Kilise'nin ne denli y0ce bir iyilikte qagkrnLkla bulundugununanlaqrlmamasrnr kargrlamaktadrr: "tuamrzda konuya biraz daha ciddi yaklagan birisi gereekbir kifireden,kraldan ve bir iilkedenyoksunolan Yahudilitindurumunugitz itniinealdrgrnda ve onlafln diinya nzcrindeki yayrlnuslgrru,yasadrklanhcr yerdc yabancrsayrldrklanm, dahasr,ha'mn kati[eri olarak Papa'nrn drmgaland*lanDr diitiindngiindc Mortara'y! hemeo ne dcnli bnyiik bir diinyevifayda sagladrgrnr

! Dinden Krtts Qocuk[,k,lsrismar

297

Higbir kanta dayanmadanbagh oldugu inancrn rek dogru inane olduBuDukabulienmek,bagkainanglarrsapma veya gegersiz oimakla suqlamak biiyiikliik taslamaktanbagka bir 9ey deSildir. Yukanda yer alan airnu bu konudaki Hr stiyan davranrqrnrn canlr bir drnegini sergilemektedir. Bu durumda her iki tarafi aynr kefeye koymak biiyiik bir adaletsizlikolur; ama burada gununbelirtilmesi gerekir ki, Mortara ailesi rahiplerin istegini kabul erse ve onlara keodilerini vaftiz etme olanagmr verseydi bir anda Edgardo'yu geri alabilirdi. Bir parga su ve birkag anlamsrz sdzciik ile Edgardo resmengaLnmrgtrr. Bu, dlretiyle bcyni yrkanmrq dinsel bjr tutumun budalahirndanbagkabir geyolamaz. Kovadanahnrpserpilecek bagka bir su siireci tahamen geriye Eevirirdi. Kimilerine giire Mortara ailesininbu uygulamayakargrgrkmasr kiir bir inatgrlrktanbagkabir geyolamazdr.Kimilerine gcireise,ailenin ilkeli duruguonlan gaglar borrnca gitriilen din yolunda kurban olan masuq ki$ilerin uzun Iistesinc katryordu. "Rahat olun Ridley Efendil Tanrlnrn inayeti ile bugiin . hgiltere'de bir ate$yakacagE. Biitiin kalbimleinaruyorumki, bu ate$ hiebirzamaqsitnmeyecek." Ulrunda canverilebilecek soyludavalann var oldugundan kugku duymuyoruz;ama din yoluna kurban giden fudley, Latimer ve Crammerneden KatolikliSinyiice amaglanyerine Protestanhgln kiiEiik amaglanugrunakendileriniatege attrlar?yoksa bu, yan yanya dolu olan bir bardaganas bakrldgryla mr ilgilidir? Mortara ailesi, inatErl*lan (yoksa, ne tarafta yer aldrlrmza bagl olarak, soylu davranrglarr) yiiziinden mi vaftiz denen bu anlamsr t<irenikabul etmemigve 6rsan kagrrm$tr? Vaftiz olurken sabrrla beklemeleri ya da frsrlnile 'hapr' demeleri olanak drqr mrydr? Hayu, bu miimkiin olamazdr; qiinki onlar {rlmh) bir dinin kargrsndaydrlar; bu yiizden lu komik oyunu ciddiyealmalarrgerekirdi. Beni burada ilgilendirenyalnrzcazavalh kiiqiik Edgardo'nr_rn, farkrnda olmadan, dinselzihniyetin cgemen oldugubir diinyayaqekilmesj, yayhmate$ine tutulmasrve iyi niyerleyaprlmrg olmasrna karpn, kiiqiik bir gocuk igin zalimliktenbagkabir geyolmayanbir davranrga konu cdilmesidir. Olayrnbirbagkay6niide,hangi dindenolursaolsun 6 yagrndaki blr qocugungertekten o dinden sayr|p sayrlamayacalr konusudur. Bagkabir deyigle,heniiz olup bitenlerin farkrnda ohmayacak bir yagtaki eocugu bir qtprda bir dinden drekine cevirmek sacmalk .degilmidirl Bundandahada saqma olan 5eybu y;5taki hrr qocugu belirli bir dinle yafralamakru. Edgardo'nun ba5rna gelcnleronun bir dine baglanmasryla ilgih olmayrp((irnkiro dinseldii$iinceleri igsellegircmeyecek kadar kiigiik bir yagtadr) ona annc ve babasrrun gdsterdigi sevgi ve sevecenlikleilgilidir, Edgardo, ailesinin sevgi ve sevecenliiinden, bckirLk yemini etmigrahiplerin insani duyarhlga

298

'\ I ,\NR] A\IL(;ISI

yabancr anlamse acrnasrzhklan yiiziindenyoksun kalmrgrr.

Fizirsar w nunsAtisrrslt{R
Qocuklann dinsel amagl istismarrgiiniimiizdc cinsel amaglr istismara dtiniiqmektedir. Ba$langrera cinsel amaqlr istismarr ele gcrckliligine almatun inamyorum. Kimileri pedo6liik ;lgili giioiimtude bir isterinin yatandrgrra, 1692'deki Salea cadr a. ,-tlanm antmsatan bir saldrn psikolojisinia yaygrlagmakta oldu!..;;irusiiylemektedir. Temmuz 2000'de, Ingiltere'nin en nefrer edrien gazcresiolarak tarrttlar'Neus of the VJ orld gazetesi, agtrSr bir irampanyrvlabirtakrm gruplan siibyancrla n iizcrine saldrrrmrgrr, Qocuk rekimligi ile pedofili arasrndakiayrrmrbilmeyenbir grup fanatik, bir hastanenin pediatri scrvisinibasn.i"rr6) Pedofiliile ilgili saldrr psikolojisi aileleri panige siiriikleyecekkadar tidderlendi. Ilunun sonucundaeskidcn gocuklar igin Eok biiyiik bir nege.kaynrlr olan gezmeve dolagma 6zgiirliigii shtrlandl Giiniimiiziin Jusr Williams'larr,Huckfns'leri. Swallow'lan ve Amazonlan aruk gezip dola$ma aizgiirliigrinden yoksunlar (diigiiniildngiinlin tersine,o zrmanlardaki tecaviiz riski gimdikinden az degildi). Neus of the World'iin bu kampanvayr baglanrgrsrrada, sekiz yagrndabir ku qocugu cinsel amaqla kagrrrlmrg Sussex'te ve d'ldnrnlmiistii.Yine de, biitiin pedofili'lcri {aslmdaqok azr cinayet igler) katil olarak g<iriip, inrikam almak iqin saldrrmak adaletsiz olur. QahEtrgrm iig yanh okulda da, gocuklaraolan qefkatlerig6rgo kurallannr geqenogTetmenlerin gaLgtrrddrgrnr g<irdiim. Llbene bu krnanacakbir davramgor; ancak, biiylelerinin kimi gruplarca ya da yasa giiglerinceizlenmelcrive c,ocukkatillerine uygun gdriilen davran4larlakargrlagmalarr elbettehakh gcirnlmez, B<iylcbir olayrn kurbanrolan biri olsamda, bu durumda,onlarrhyanurdayer almam gerektigine inanryorum. Roma Katolik Kilisesi gegrnigte buna benzer, biiyitk pay sahibi oldulu bir ayrbr dofurdu. Birgok nedendend<_rlayr Roma Katoiik Kilise'sini sevmem.Ancak adalctsizlikten daha gok nefrer ederim ve bu kurumun bu konuyla ilgili, iizcllikle dc irlanda ve Amerika'da, haksrzolarak gcytanla5trnhp geytanla5madrgrru merak ederim. Kamuoy.undanyiikselen ekstla k:zgnJrgrn,mesleklcrinin biiylk bir krsmr 'giinah' y0ziinden sugluluk yaratmaya adanmrg rahiplerin ikiyiizliilngii yiizi.indenoldulunu satuyorum. Biiyiece, insanlarrn kiigiik yaglardanbaglayarak saygrduymayazorlandrklan yetkili bir kiginin giiveni suistimali vardr, Bu ek krzgrnhklarbizi

(ioorlluk,

lsrisnar vc Dndcn Kalrp

299

yargrnmetkilcnmemesi agsrndan dikkatli krlmahdt. Bu konuda insan ruhunun gcamigte olup bitcnlerle ilgili yalao yanlg Eyler yaratmaya olan yatkrnhSrnr ve ahlakidcgerleri zayrfolan doktor ve avukatlann krgkrrtmao davraoqlanru da dikkare almaLyu, Elizabcth loftus kurbaoa yaganmrg hcrpargas gergek bir anrgibi gelen anrlann gergckle ilgisi olmayabilecegi durumlannnc kader kolay oluqnrlunu (kcndioibu kinin samnuloasrna a&mrgins:nlara)g6stererck, qok cesurcaharckct .tmiatir.hrrt Mahkemejiirilcrinin yanl{ ama igrcn bir taark ifadcsilarysnda bocelayacaklen sczilcbilirlrlanda'yr iizgi bir olay olarak, (cinscl istisrnar ignncse de) iiLltcdekierlcl nifusun key<ledeScrbir krsmrnmegitimindcn sorumlu Christian Brothcrs(HrristiyanKardcglcr)cenraaomn vahgi rutumu inan mazdu.t'ttt lllar,d^'d^ birqok krz okulunu yiinctcn rahibclcrinsadis davranglanigin de aynr py siiyleoebilir. Pctcr Mullans'ro Tlre Maglabne Sirrrri (MagdalcneRahibcleri) filmine konu ol.n kaitUiinlii MagdalcncSgoma Evi varlgrar 1996 yrlma ka&r siirdiitmii$iir. Krrk yrl sonra, !6tii muameleiqin tazminar almal, cinscl isisoar iqin almakoa zordur vc gcgmigisorufrurmak iEin kurbandan para almadan harckct ctmcyccek avukadar krt degildir.&zr acizlcr o kadar uzun sii.cr ki, iddia sahibidavao hikayesioi anlatamadan 6lebilir, Karolik kiliscsirazminarlar iein, 'Je, diinyagapmda bir milyardolardan fazlaparaildcmi5tir.t Onlara sempati beslemeyc bilebaglayabilirsiniz, tabiki bu paralann ncreden geldigini haorlayana kadar. Dublin'dc vrdigim bir konferansrn soru krsmrnda, Irlanda'daki Katolik rahipterin yargrlandfr, kamuoyunda epeyce yalkr bulan, cinscl isrismardavalankonusunda ne dntiindiigiim soruldu.Bcodc, bir gocugun Katolil olarakyaigtirilmesinin,giiphcsiz ciosclistismar tadar korkuogolduguau, psikolojik uzun vadedeki zatannrn, taruglu:gckildc'cinscl isdsmardan fada oldufunu s6ylcdim. Bu, o anrn havasna uygorqdiitiinrilmcdnvcrilmi5 bir yamnq ama birdcn saloqdaki Llandah toplulukt.n, bcni FSran, rniidrig bir alkS ynkscldi (dinlcyicilerin bntuk fogunlugq iilkedc bir azrnhk olu,nuranDublin'li cntetlektnellcrdi). Daharcnralan Katolil olara& yetifririlrrdt ktk yaglanndaAmerikeh bir hanrmdan bir mcktup aldgrm& bu olap ycnidenammsadrm. Benasiiylediline giirc, yedi yalndaykco baSndaniki hogolmayanolay gegnig Bir t*ilgc papaa arabasroda kcodisineciaselistismar& bdunmugve geneo sralarda bir olul arkadap traiik bir pkilde bayaonrkaybetmigvc Prorcstan oldugu igin, kiliscoio rcsmi 6$retisiacg6rc, cchcnnerEe giunis Ona g6re, Katolik papaaora cinscl istisrnarndan kaynaklanan fiziksel acrarkad-sn,oEaiik 6lilmiiudd kayoaklanan ruhsalacrdao daha h.6fti.

300

IANRI )ANIL(,IS1 "Bir.papaan bcni okgamasr (yedi yapndaki at<Lma gdre) "bcrbat" bir geydi; ama arkadagrmncehenneme gitmesi sogukve sonsuzbir korkuydu.papaz,n davranrfluykumu kaQrrmadr! ama sevdigimbir insrnrn cehenneme gitmig ,,lnarndrn LrynaktJnandehserduygu"uyt.r grceleri karrbrsanlar goriiv,,r. hi{ uyuyamryoroum..'

irnsrri."Bb',.,po.in..x,,r,n,tcrrui..,ro.,.r!-.nep,.d.r,rania,n,p,oqmni(re,.d 1 : 1u:rord ]]":: : T " ' pr.snru 'Jq.'h'o'i''l'Dt''''''"',t1,.',t-'*,,i."c'..i'r pfroposd trrk k:rh.j!n bd(iij.

5d)leniyor. Fakrrbr.Jrnek,Fziksel i+i:mardandaha TJrar ! e r i ( j r u h . a li , t i . n r a r i ; o r l a b i l e c < gg in d;. l e f i y o rA . nlahldrgrna gorc. ntmteflnde rn,anlaflkorkutma konu"undabiiyiik usta ot:n AJfredHitchcock,lsviqre,de araba si.irerken birdenpencerenin drgrnd a "Hayarrrroa bir ycri_iparer ve etmi$ gi;rdiigiirn en Jehpetli sahne bu... demrr.r$rer e'ri8i )erde_bir prpaz.knsiik bir qocukilc. eli qocu8ur omzununiizerindebir gekilde sohbetediyormug. Hitchcock araba-nrn Dtnce?enden qrl;rmr5ve 5<iy ba5rnr e ba!rrmrl:..KaqkiiqirkqocuIt ttayattnlkurtarmakicin kac!". "Taglar ve sopalar kemiklerimi krrabilir, fakat stjzler asla . beni incitemez." Bu atas6zii ancak srizlereinanmadtgmrzzaman geqerli olur. Ancak yetigme drinernindeaileniz, d$r-etmenJeriniz vc. din adamlarrnrztarafrndan s<iylenen geylersizi, giinahkdrlann cehenncmde yanacagtna(veya kadrnJannkocalarrn mair olduguna vcya Dunabenzer$eylere) tam anlamryla, gerge&rez inandumrgsa, bu dLrumda.sdzLjn daha kalrcr oldrgrna ve eylemle.den dahr zarari, c t k r l e ' lb u l u n d u g ! n ri n c r n a l , a k l a y a r k r n d r r . rr adaml::nnrn. D ogrcrmcntcrHt. cchennende \,,nsLrz, dcgin yanarakcezalandrrrl:r affedilemezgiiaahlan gocukla raOlrettikleridiigiiniilecek olursa.,qoc uk istisrnan"ifadesiylehiE de abartryakaqrLmadrgr kanrsmdayrm. Dahacince dedeginoi!in Ro,,t oI A Euil? | fii m KdriiliiL]erin Kaynatsr rnr?)adL TV bc g"sctindc birkrCdini ljderlegdrilriinr \e Bappi.kopos rhmlrlara dcgil de. d.nselgtirnplerinde aprrhga ,gili Kr(an. Ame katr drn dilrrrjafrnr yer \erdigim igin elepcirildim. A'hnd: ha\lr bir ele5riri gibigdrLlijyor tJkc bir.c agrn uqgibi gcirbner bu An-crr(a h a.lrrrla kr c n d j d l k c l e r n rrn l r m l . r r rp . r c , g r a n dia n5iLz seyircileridehgete dii;ijren konuklardanbiri de ColeradoSprine;ten bcilgepapazrTed Haggard n. Bush Ancrikr'rr icin hig dc":9rr. sayrimayacak olan "PapazTed,,otuzmilyon iiycli Ulusaltivanielik D c - n c g i ' n ib n a y k a n r l r lP ' .a o r z . h e r l ) a r r l e . ig J n r j B a y k o n Bush.ia

recaviize ugrayan bir qocugun acrsr yrnrndai.raif f"p"r,,,*rlildil krlisesinin bugrinlerde cehcnnemi an,\ o kadareol \,-l', 5,'di\ drllcndirnedigi

Ag.kg.r.r.ki.tgitk bir krzn bir papazrn arabr$nda ugradrgr , crn(el r\fr\mafln yarat|rgracr. diyei.nrk kilisedev;rdrmcrhk y:prr!r

tlocukJrk, l-stivnar ve Dir:denK.rq,5

301

telcfonda goriiyme ayrrcahgrna sahrp oldugunu soylemigri. CiiniimLz Afienkansrandartlaflna gdrcger\ek a)rflgcjr ii5ln kimselerlegor ulnek isteseydim ABD'de aqlkga!fuistiyan teokrasisi egemenligini savunan ''Domiyon ilahiyan"{Egemenlik ilahiyau) yanlrrr..ycniden ctgrerisi Yaprlanmacr" {Rcconsrruccionisr) brrinehalvururjum. Kaygrlrbir Amerikafi meslektagrm banagtiyleyazm6tl "Avrupallann, Eski Alit rilretisindeycr alan ve (escinsellrin dldnrnlmesi gibi) konulafl savunan, iie ahrken veya oy kullamrken yainoca Fjrristiyantara Sans tatuyanilatuyar temeliibagnazlgm gittikge yay dlru bilmeleri gerekir. Orta srnf bu tiirdenyaldrzh srjzterin etkisrneqabuk kaprlyor. gdrutlerisdvunantaruvan,k r,ark o l m a z l a n aD , o m r n y o n c r t(a hrL r i { ; y r n , , g r e r i s i n i n egemenligini savunan gij,rng dinset yanhlafl) ve yeniden Yaprlanmacrlar, krsasiireigerisinde Amerika'run dinsel yagarmnda geEerli ve etkiliotacaklardr.,,l TV'deki programrna katrlanlardan birisi de. paoaz Ted gibi ColeradoEyaleti nde g.jrevyaoanpapazKeenanRoberrsidi. lapaz Roberrs'rn grlgrnLgr Cehennem Evleridiyeadlandrrdrgr yerlcrr kurmasna yol aqmrgn. Cehennem Evi. gocuklarrn. aileleriya da oklduklan Hrristiyan okullad rerafhdan getirildigi, ve iildiiklerinde neler olaagr g(istermek iiz,ere akrlsrzca korkutulacaklan verdi. Bu evlerdeverilen temsillerdekorkunq sahneyicanlandtranoyuocular, qocuk aldrrma.egcinsellik gibi .'giinahl.rn" isleyenleri oynuyor re yanrba|1, nndl Seyranca zevkalankrrmrzr giysili hir devbLrlunuyordu. Ru, Pi6ce de Risistance'tk 6n oyunuydu, ve cehenneminkendisi, yakrlan kiikiirt kokusuyla, lanetlilerin acr grg|klanyla, gok gergekgiydi. Oyunun plovasm izledikten sonra {qeytan, Viktorya ddnemi melodramlarrndaki kiitii adamr andrranabartmah tavrryla tam bir Iblistr).Papaz Roberrs la, ol uncuaor da izledigi brr gdrijrme yaptIn. Papazbana Cehennem Evi'niziyaretetmekiEinen uygunyagrnon iki oldugunu sdyledi. Bu scizlcri beniqok ga5trtm4tr. Ona on iki yagrnd.r bir {ocuk bu oyunu izledikrcn rnra korkup karabasanlar icinde kalrrsabu durumdanirzdliip izdlmeyecegini .ordr.,m. Banaigren
i6i.ir".tiiT-.;..'.' lbir mizah s,zc*jt bir !aka, ordurunu dlFDftm E!ff\ bain.ekk riEe,tei. gibi w.a&?mon.orgdoq400o,jD9l. cr3!tc\c Bu L.n B.b,od.t.e;.t!;nF I, qdtui"nhr |,orr p.Z.M,er. Cii(h'l olimrr !dt,ddrnt n 6.r bitch,, oluddJ-. t, ,LJ phrryncnt: o -v:E.qs !, H-bsydr 4b **r.,qdr ljvt.6,rriJoi ]si)ar g.ru,unJ Ancrll\r.y, )!riJ$ ,rp,t:mtr. uK 40 (d ,^ btr dL ordsuou pierde 4.!fri'1-.3u goruriD I\. n,r .s.m.nt,s, ,tc i.e,l, &tur,, Fr1rudnabnt"flr/irmak,..*tuk,ttuk4u!a,'or,rruz,.ir"r,go;."r,ii,,;,t,t*_a,,.a +n d. drk.i br' Ed(v. rsbtitl.iL LFuditfli. MuJiimrnhr.. Budi.rt... .F,ns. t.r r. t:it:s, d,ur), h.,r-:drd!,n,+ J. trnJiine..,{r \.khet ic,nBorvt!s,z. Batj!. hnp.4. ,n..b._s'-; ph.q n.

bnp ^er'' s'im6!ods 'rbsr;nhb'''^=; '0-rH D t' Hif'1'"'"'itirffili'""Xllso'irrrrin

302

TANRI YANII,GBI

oiduiuna inaodrgrmgu yamtt verdi: 'Onlarrn, cehcnnemin gitmck hig istemediklei bir yer old[guna inanmalaflrn isrerim. On iki yasrnda buna inanmaziarsa daha sonratiyaglarda biginanmazlar; giinah dolu bir yasanaaolrlar vc Efendiniz isa Mesih'in yoLunuasla bulamazlar. Korkmalarrnrn, karabasanlar ieind. kalmalann,ronlannso*aki yagamlannda hayrlr sonuelanolacaktf." PapazRobefts'rninnridlgrSeye siz de gergektcn ve iqtenlikle inanryorsanrz, gocuklarr onun korkutmakladogru bir it yaptglna da inanryorolmahsrotz. Papaz Robens'r, agrr dinci zevzeklere yaptrgrmlzgibi hiQe sayamayt. Trpkr Ted Haggard gibi o da giiniimiiz Amerikaslnda geEerlibir giiriigii tcmsil etmektedir. Sonsuzakadar lanetlenmis ki$ilerinCrgLklannrD yanardagiatdan duyulabildigini ve derin srcak okyanus sularrndabulunan biiytik solucanlarm Mark 9:43-4 iin gerGekleqtigini g6sterdigini iddia edeo dindaglarrmnGkirlerini savunmaya baglarlarsa gagrmayrn. ('Elin cnrim iglemigse, kesat onu! Bil ki, tek elle saknt yagamakiki elle cehenneme gitmektenevladt. O cehennemategi ki hig sdnmez.Oradaki kurtlat hig <ilmezve alevlerhig dinmez'Markos 9:43-4). Nasrlbircehenneme inanrlarsa inansrnlar, bn cehennemategi fanatikleri Schaden{reude'dentgeytani bir zevk ahyor gibi gdriiniiyorlar. Ve de kurtanlmrgolanlar arasmda yeralmaktan memnunlar.OndegelenHrristiyanilahiyatqrsAquinasL Aziz Thoinesso'nun S:ommaTheologica'da iyi bir Fkilde nakledildigi gibr :' L anetIi Ier i n cebmn emdece zaIanu ranl 9e kt i kIetini g 6rmeIein e izin verilen azizlet, ilahi mutlultrklanam ve nail olduklat Tanrt inayetinin uttru daha goh qhantlar" Ne iyi adam.t Cehennemategikorkusu bazrmaltrkh insanlarabile gerEek gelmektedir. Hazrrladrgrn dinle ilgili belgeselin relevizyonda sonra gelen birgok mektup arasmdan, akrlh ve Siisterilmesinden diirust oldugu anlafllanbiri rarafindangiindedlmigolan bir tanesi: "Be9 yasnda bap)adrirrn (atolik okulundarahibcler kayrg,degnekvc sopa yardrnuyla beynimi yrkadrlar. Ilk gcnglik qagmda okudugum Darwin'in ewimlc ilgili s6yledikleri manEgrna Col uyeun geldi. Ne var ki, zihninin derinliklerinde yer edinencehennem atesi korkusundan kalaaklanan qao;malar srk srk beni tedirsir etmekreydi.Girdiigiim psikolojik tedavi kimi
Bltk.laonr c.t.ili robd ve si"'l{ign lrErlari shhq hu .lmr {bDldr Al@no s6z,(K4", .Drutilain ilc lotila$m: .Eldd d!mtcoltd y.nd,g 6kbc $vin chdand. ,006: 2531

'"

: A,n Coulr., in Grhrnti carp6 lr'ri{iFn Eld.iirj 6rkr.r.t b.ri48i $i. dikhFE

qocukh,k, Istismrr vc Dirdcn K3sri endigelerimi gidermeklebcrabcr bu kiiklegmigkorkuyu ruhumdanqrkanpatamadr. Size yazmamrnnedcni, bu korkuyu konD alan belgcselin bu hafrakibiiliimiindegdrnrdgij nnzpsitologun adr ve adrsinialmak ieiDdir."

303

Bu mekrup beni gok etkilemigti ve (aniden olu$an, sdzi :dilen rahibelerin de gidebilecegi bir cehennemin olmamasrna olan hayllanmamr bastrrdrktan sonra) verdigim yantna aklna grivenmesini,akhmn birgok insanrn sahip olamadg dcgerli bir 3.maganolduguru bclimim. Ayrrca, rahip ve rahitrelertarafindan cchcnneminkorkungluiunun bu dcnli gigirilmesinin, onun gerqek olmasrnrn imkansrzolmasrnltela6 etmek amacrtagrdrlrnroldu$unu one siirdiim. Eier mantrk| birgcy olsaydr,caydrrmak iqin qok az haurlatmak yeterli olurdu. Cergek olamayaca$rndan, caydrrcrhk .iegerini korumak veolanaksrzhgrnr dengelemek iqingok agrnmikrarda iorkutucu bir yer olarak tamnlmasr gerekir.Bu arada sdziinii etigi psikologla,belgesel programa konuk enigim son derecetarl, iqren i-'rrkadrnolan psikologJill Mnton ile, kendisinibulugturdum.Jill'in kcndisi de SeqkinKardegieradrndakr;tiiliikleriyle iinlii bir rarikar biinycsindeyeri$tirilmi$li.Tarikat o denli k6rii bir iine sahipri ki oraddayakastnlsr)'lranlarm yenidenhayatakazandrrrlmalarr igin bir rleb sayfasr bilc agrlm$o(www.peebs.ner). Cehennem korkusuyla yetigririlenJill Mytton, yaigkinlik Joncminde Hrristi.vanhktan kopmug ve kendisini gocukluk dcincmlcrinde benzersarsrnnlar gegirmig kimselerinyeniden ha-vata "Qocuklulumu korkunun egemen aaglanmalanna adamrgu. oldugu :ir ruh durumu iEindcyagadrm. Bu korku sonsuza defin lanetlenme endigesinden kaynaklanryordu.Bir gocuk iqin cehennemateginin alcvlerini,glcrrdayandigleri gdz <iniinegetirmcninne kadar dehqet ,erici bir qey oidugunu tahmin edebilirsiniz.Bu tiir imgeler onul1 degil, gergegin ra kcndisidir," diyordu Jill. Qocr.rklulunda ;in rnecaz :rhennemlcilgili kendisineneler siiylndiginiiigrenmekistedigimde rana verdiii varut yiiziinde blirenifade kadar erkileviciydi;.Tuhaf d3gil mi? Bunca zaman gegtikren sonra bile, sordugunuztu soruya -anrt verirken, hala aynr etkinin altrndayrm. Korkung bir yer :ehennem.Tanrr tarafrndanramamrylareddedilmigbir yer, Siirekli tanan are$ler iqindeacrgektiginiz, igkence gordiigriniizbir yer, Ate$in n:9sdnmedigi, ondan kurtuiugunolmadrgrbir yer." Jill Mytton daha sonra kendisininkine benzee gekilde cccukluk d6nemi gegirenlerinyagamaddnmelerineyardrmcr olan iesrek qaltmalarr yapogrnr,ancak bu riirden gahgmalara karrlanlar {in gegmigtenkopmamn ne denli zor bir gey oldugunu beiimi: 'Cccmigten kopmak gok ama qok giig bir Ecy.Diigiiniin bir kere, bir

304

T.\NRI i'ANIl CI5I

anda ieinde yetistiginiz bir orramr, tiim toplumsal yapryr, yrllar:: bag|st oldugunuz bir inanE sistemini brakryorsunuz. Kimi zalr:: da dostlaflnrzr, ailenizi terk etmeniz gerekiyor. Artrk onlar iqin :: yoksunuz." igtebu srradakendi deneyimlerimakLmageliyor: Amerika'd= adresime postalanmrg mektupiar... Kitaplalmr okuduktan sordinden koptukiarrnr belirten kimseierin mektuplarr-.. Bunlar:-birqoiu durumu aileierine bildirememenin srkrntrsrnr geki.;:: bildirenler ise kargrlagtrklarr tepkinin korkunqlugunu ya;ryor. A$ag:: yer alan mektup bunun bir cirnegi. Mektubu yazan bir rlp ajgrencj!: "Dinle iliskili sdriirierinizi payla$gm iin size ekmgi grjnderiyorum.Sizin de farkrnda oldulunuz bu gibi, bu gdru$ Arnerika Bnlepik Devletleri'ndegiderek bastrrrlrpbir k69eyear mak istenmkre. Ben Hristiyan bir aile orramrndayeti9tirildim;ancak din dn$nrces$e kar;' iqimdehep bir soguklukhissettim. Yak,n zamanlara kadar bu soiukluk hissini bir bagkasua anlatma cesarctinikendimd bulamam4trm.Kendisineaqrldrlrm kisi krz arkadagrm oldu. Ne var ki miithir bil repkiyle karttiaitrm. Evet, biriniir areist oldugunu iriraf crmesi kargsrndakini oldukqa saflrtr; bu dogal bir repkidir; ancak arkada$m bu tepkinin de dresindebeni ftmiille farkh bir kisiymigim gibi sitrnyor.Tanr inancm olmadrg, iginahlak sahibibiri olamayacaglml sij/nyor. Bu durumla nasrlbasagrkacaErmr bilemiyorunl.Durumu yak,nlanma sdyledigimd ayfl repkiyi almakran korkuyonm. Sizden yanit beklemiyorum. Unarrm dcrdimj anlar, dii6 krlklgrndan kaynaklananiiziintiimii paylagrsrnz SevdiEinizve onun tarafrndanscvildiiniz birini dinin reden oldugu bir soguklukla kaybrriginizi dnriiniin. O,$in1dt beni Tan 'ya inanmayan, dinsiz biri olarak g6rnyor. Inanelanrgruna insanlannneieryapabilecekleri konusunda sdylediklerinizakirna geliyor. Bana zaman ay,rdrgnz i(ifl sizeterekknrederin." Y u k a r r d a k is a r r l a r r y a z a n t a l r h " z g e n " e v e r d i g i m y a - . - : ,rrk;dasr krz kendisi hrl krrda nasrl bir 5ey ri,grcnmjy"e. onun *krz arkadag hakkrnda bir qey iigrenmiE oldugunu belirttim ve k!z-: igtenligi konusunda ku5kulaam olduiunu ekledim. Amerikah komedyen Julia Sweeney'den ve onun diri ferahlatrcr dieler bulma, gocuklugunun Tanrrsrnr yetigkin-r drineminin kugkularrndan kurtarma yolunda giri$rigi egience| .: .evirrlisavaprmrnJa yn a r a . , dn l h e d n c c . d T e l m t l r i m .S e $ e e n e i mutlu biqimde sonlandr, $imdi o, gent ateistler igin miikemr:

(ocukhrk, istismarre Dindcn Ka1r5

30J

bir iirnek konumundeLetting Go of Gol (Tann'dan Kopug)adl gaistcrisirfnen etkili b<iliimii son sahnesi. Sweeaey her pyi Julia denet vesonunda.-,
'-..DitnclLctr (r itt o kafamm iqindc bir frslr iSinin. Ne kadar z.m.n&r vardr bu turh Lalanuo 4indc? Bilrniyoru'n. Dcrken sesbiraz-yiilscldi ve stiylc dcdi: 'Taff, yok!' Dul:nazlltao gcldim; ama ses biraz daha yiikseldi: 'Tani yok! Tann yok! Amn famm, Tann yok!' Sallandrm ycrimde. Kayryorum bisscttim. Dii$iindiim sonra! dedim ki kendi kcndimc: 'Hayrr, yapamam! Tann'yaDas inanrlmaz, bilmiyorum ki! Tann'ye gcrcksioimim var bcoim. Yani, bir Bccmitimizvar bi"im...' Thnn'ya nasrl inaulmaz, bilmiyorun ki! Nasl yataltan kalkarsrn? Nasrl giiniinii gcfirirsin?' Diircckmb gibi olduIn. 'Tarram, ranrad... Sakra ol!' dcdim keodi kcndimc, 'bir an, ama sadecebir ao Tannya inanmama gitzliiBiinn tak gitziinc vc onunla bakrver qcvrcnc; sonra de hemen 9|kar ar onu!' Ijrc boylc dcdim vc talom giizluFi g6ziim, bak'ndrm Ecvrcme. Buau s6ylcmcl isEmczdim ama ba$m diindii dncei sonra Sunu diitiindnm: 'Diinya nasrl duruyor bir bogluktal Nasrl finl 6nl diiniiyoroz uzayda? Nasrl oluyor bu?' Drgan firlayrp diigen dtnyayr tutmak gcati Son.a, birdcn ammsadrm,'tamam, buldun!' ddim, 'giirctin gcvrcsinde daba uzun zaman bizi d6odiiriip duldulacaL ycrglimi ve agrsal hr dcgil mi?' I-os Angeles'ta bir tiyatroda idedigim oyunun beni derinden erkileycn sahnesiige brydu. Julia'nrn ailesinedurumu DasJanlatogrnl gazetelerdcnokurken de aynr heyecaruduymugnrm: anncm aradr ve ilk iepkisi bir etgl* koparmak oldu:'Areisr mi! ATEiST Mi?!l!'" Sonra babam aradr. dedi ki: .Ailcne ihaner ttin. Okudugun okula, iginde yatadrgh knle ihaner cttin.' Sanki ben Ruslar adrna casusluk yapryorum! lldsi d bnlc konqsrnayacaklarm' aml. .C.cnazemc bilc gclm,' dedi babam. Telefonu kapamktan oara gittle dcdim kenrli kendirnc 'Elinizdco Sclcni ardu?e lomaym, c mi!' '6ncc

306

Ti\NRl )nNlLGIsi

insanragianrkengiildiiriiyor dar Julia yetenegiylc ''Anrl bir d.rha Tanflya inanmeyacrgrru tepkisi'bnatei$im,' sijylcscydim, a:urem ve babamrn gijstcrdiklrri dedigimdc tcpkiden dahabanfolabilirdi."

Dan Barkcrln inafcn yitiribnesi: Vaizbkten Atektlige a.& yaprrrnda l6ktendinci,{e bagnar.yaptda gezginbir din adamr ol:a vaizin a$amahbir sirectc nasrl katrksrzbir atcist oldugu aotao.::, Bu ki$i kitabm yazannrnta kendisidir.Barker,ateistolduktan son= da lLrrisri)'anhFyayma yolunda vaazlanmsiirdiiriir. Buno yapmar zorundadrr; giinkii hayatta rek bildiii i9 vaaz vermektir- Yazarbirgok Amcrikal din adamrrrn kendisi gibi olduf,unu, kitabrr: ooa aniatnklan siiyliilo:, okr:duktan sonra bu durumu yalnl?-ca korkusuyla durumlannr kenti: Mnthi5 bir tcpkiylc kargrlagacaklan ailcierincbile anlatmakranqekinilorlarmq. Batkerln iiykiisii murlc gegirir;arna bir sonlanihayetlenir.Aiicsi tinccqok giddetlibir sarstntr akla uygun buluncaonlar da ateistolur. anlatoklarrnr Amerika'da profesiir olan iki kigi bana ayrr ayn yazdrklar: mcktuplarrnda cbevcyinlcrindensiiz ediyorlar. Bunlardan biri.; of,lunun ruhunun oliimsiiz ol.cagrnt diigiinen annesinin siirekl: oilunun sonsuzakada: acr i.c(rigini bclirriyor. Otcki, babasrnrn, yaoacagmdan emin oldulu iqin en biiyiik dilcginin h:{ cehennemdc (o!lu olan profesijriin dilcdiginibeliftiyor. Bu ik: dogmarmg ) olmasrm kigi bilgilcrindenve olgunluklanndanemin, viiksck diizcydeegitin kadanyla, yalnrzc: giirmri$ iiniversitc profcsiirleridir ve, anlagrldrBr ve babalarrodan zihinscl alanlarda da anirc din alanrndadefil, diger bir adrm iindcdirlcr. Flitim dnzcyi vc anlatrm becerisi agrsrndan daha geridc olanlann baSnazaile orrlardanvc Julia Sleeeney'dcn yagayacaklarr giiEliiklcri durumlannr aErklarken birevlcri kargsrnda giiziiniiziin dniine gctirrneycaal$n. I$tc,Jill Myitonln hastalaflntn birqogubu giiEltiklcrlckargrkarqryalar. Telcvizyondaki giirii$memizdJill br.: tiir dinscl cgilinri ben de sormugtum:"Bu duruma zihin istismarrolarak adlandrrmrg, inanacak gckilde zihin istismarrdiyorsunuz-Bir qocuf,ucehenneme yedgrirmcistismar say ryorsa, bunun cinselanlamda istismarla bir "Yanrtlannrasr yanrrrgiiylcoldu: !ar nndrr?"Jiil'in bu soruya bcnz.erligi qok giiq bir soru bu. ikisi arasrnda bircok bcnzerliginbulundufunu samyorum;g0nkii ashndabu bir gtivcn istismarr, Qocugunkendisini qekildcdiinyaya elindcn ola6an hakkrn ahyorsunuz; dzgiirhissermesi Ilcr iki aqrlmasor,diinyayla iligki kurma yctisini engclliyorsunuz. onun )ckclcnmesiolayl durumda da gergek beniigin yadsrnmasr,

(iocukh,k, lstismar !c Dinden Ka'li

307

.atanmakta."

Qocuxraru KoRUMAK
-Meslcktagrm Psikolog Nicholas Htmpfrey 1977 ylnda ..Benisijz deEil Oxford'da Af Orgiitii Konferansr agrhg konugmasmda :a5 yaralar" siiziirlekonugmasrna bagladr vebu s<iziin hcrzaman dogiu olmadrErnr tart$maya aqtr.Hampfrey,k6tii bir ..biiyii,,niin crkisine haprlp krsa siirede, olasrLkla korkunun psikosomadk etkisinden SlenHaiti'nin Voodoo inanghlanmdrnek gdstcrdi.Ardrn<lan da, bu ::p konferans dizileri diizenlenmesi igin yardrmcrolan, kendisinin cc iginde bulundugu ropluluga, UluslararasrAf Orsiirijnlrn zarar rcrici vc ktrrcl konugma ve yayrnlara kar5r kampanya baSlanp :rSlatmayacagrru sordu. Ardtndan kcndisinc yanrr, vcrdigi bu tip gcncl sansurgirigimlerinekargrgiigln bir ,hayrr' dr: "Konugma rizgnrltgii nridahaledebulunulamayacak denli degerlihit 6zgiirliiktiir." r-ak;t

daha sonra liberal g<iriiglii yandagiarrmgok eden bir dnemli istisnayr savunarak devam etti. Qocuklann dzel durumu igin sansiir lehinde lam$mayr s(irdiirdii. ..ahiaki ve dinsel eEitim alamnda,rtzelliklcebcvcvnlcrc izin verilen, ro.ukla,a cvdc esirim vc.me konuzunda, dogru ve yanl$ ne ayrnrl Ben diyorum ki, aocukl_rrrn beyinlerrnrn bagka kisijerin kbiii fi[rrlennden korunabilmcsi igin, insani haklan bulunmaktadrr: bu rnsrnlarkim nlurlarcaoisLrnlar... lu n"a"nr" "it"i",,n locuklarmr isredikleri gibi cgitmclerin izin vrilen, ccuklann bilgi ufuklarrruvnrdamayascbcpotacak, bir tann izinleri yokrur- Cocuklarrdogmatar ilc, bo5inanglar ile egirrnehaklafl yoktur; kendi inanglarrdogruhusunda onlarr dar patilalardan gcairmeye kalknramat!.irrtar. Ksacas', saemahktarla eocuklann kafalalnrn bozulmamasr hakkrYard,r.Bjzimde,toplum olarak ontarr bu saqmaLklardankoruma gcircvirnizbulunmaktadrr. Yani ebeveynlcrh, gocuktara, (Inctlin scrceklcri veya gezcgcnlerin hayacrrnza hiikmerdBi gibi) ncye inanacaklannr 6grctmelc.inc izin vermemeliyiz. Kupkusuz ki bilyle bir giiglii ifadenin daha fazla sarta ihtivacr tardr-vc bunr.r saglamqtrr.Neyin saqmaoldugu bir garJg a$rsr dcgrl

midirl Brlimadamhnasrroloji veincii,inme.al,nrn iaq." oid,rgon" chi;nnebilirler; ancak,bununtersinidii$iinerlcrdc vardrr:b.,r-nlar.

30ti

|{NFJ YANII,CISI

qocuklarna iigrermchakkrna bu diigiincelerini sahipdcgiller Qocuklara yalnrca bilimsel biiginin dgretilmcsikonusunda r olmak bir kibirlilik deiil midir? gerektigikonusundar Burada, ailemc,ne diigiiniilmesi olmad&laondan ittiirii tetekkiir borglu oldugumu bclirtmcli Dier bilimsel diiliinccye aqrk bir bigimde yetigtirilirlerse,i nlesajrnlndogru olup olmadrfrnr,gczegenlerin yagamlanha etk i olup olmadrgrnr diigiinebilirler. lgte bu bir ayncaLkrrr.Ru tincmli olan, ne konusundadii5iiniipkarar vcreceklerini kendi segmesi ve bunlann aileleri taraindan zorla ag anmama Bugiinkii gocuklarrn, gclecck kugaklarrnanne babalan olaca di.ipiiniildiigiindc bu konu gok briyiik bir iincm kazanrr. Hampfrcy, Eocuklar kiigiik ve hcr tirlii tehlikcye olduklarrndan ve korunrnaya Sercksinimduyduklarrndan, egitimin onlar iqin seEme hakkr dogrultusunda gekillen itnermektcdir.500 yrl boyuncabuzlar iqerisinde kalan genqbir kutm burada 6rnek olarak g6steriyor.Krzrn cesedi 1995'dc da!larrndadonrnug bi r vaaiyette bulunrflut. Ccsedi bulan antropo k-ran dinsclbirtiiren kurbaruolduf,unu ilerisiirm0plerdir. Konu ilei! bir AmerikanTV kanalnda belgesel giisterilmit.Belgescli izl "buzdanbakirc" konusunda diitiinmcleri istcnmcktcdir: i tdyle rahipleriniodinseldegerlerc gijstcrdigiba|hlga hayrankalmak. son yolculugundag6stcrdigigurur vc heyecanrnr kurban olma o ile iligkilcndirmek.Televizyon programrnmmesajr, bir insan ku ctmc eylemininmiithiq bir kiiltiirel bulugoldr:f,u,goklu kiildr _ra

iEinharikabir drnekolugturdugu yolunda. Harrpfrey, benimgibi

yoruma gok gagrdr. "Kim b<iylc bir scy iddia cdebilir? Nasrl orurrna odalanryuza girip de biz dirNl bir ti;rede itlcnen cioaFtin doEru br $y oldugunu gtiste.mek istiyorlar) Bir grup aptal, kenrlini bcgcoBi$, bor inangh, cahil, yasl ar taraflndan itldnriilc,r heniizbak'ma ihriyagduyanqaidaki bir krzrnas:lonurh: bir riliimc gittj diye yi.icelrebilirJer? Ilirisineyaprlanbu ahlak drgr davraorsnasrlhakh gitstercbilirlcr)-

Burada, liberal diignnccleriolan bir okurun iginde bir duymamasrimkinsrzdrr. Evct, giini.:rniizstandartlanndaahlak bir davran4 bu. Evet, aptalca bir davramqbu; peki, bunLrya In gtire ele ahrsak ne diyecegiz? L.lbcneki standartlarrna kurbam ahlaki bir edim olarak diigiiniiyorlar ve onun son de

akla uygunolduiunu ileri siiriiyorlardr. Kiigiik krz kuSkusuz dini

srkrs*rya bagh birisiydi ve o din orramrndayetiEtirilmigti. Oola gijnrimiiz standartlanyladegil de standartlarryla bakrrgrmrzda i

\.cDjDd.n Krcri QoculrL,k.jsrrsmar

309

..cani" gibi sirzciikleri r.'hiplcriri yargrlarh.nkullandrgrmrz na,rl kullanrbiliriz? Belki de krz yazgtsndan baSr doneccl dcrecedc mutluydu. Belki de o giinegtannsrnrnrpldayan bakrglan altrndaki cbediCennet'edof,rudangidcceginc inamyordu.Ama belki de, pek olasrdegil ama korku ve dchget iqerisinde grgirklaratmrgtr. Istcycrekveya istemcyerek kurban olup olmamasrbir yana. H.rmpircy il, ben.krzeger gcrgek olgularrn bilincine ol,r idi bu ri;rcne latrlmaya islekliolmazdr dr'c dii$ijndyoruz. Srizgclirni. krz.giincain bir nroroJcn ropundanrbarcroldugunu. binlcrce dcrecc srcakJr$a sahip olduiunu, iqindckiniikleerfiizyon ile kcndini siirekli olarak iclyuma iitnnFriirdiigiinii ve baglangrEra bir gaz diski halinde bulunduiunu, datrasonragiinc$sistemidiyc arulacak sisteminbu diskterimcydana gddigini, yerkiireninde bu sistem iqerisindc bulundugunur yogunla p L.rIrlagnlrnr... bilseydi, isteyereh mi kurban ohlrdu?Au jtrrmda ohsrlrkla giinege bir rann g6,,iiyle bakmazdr; bu dii$inccrarzronu guncfranlrLru yrtrstrrmaL rern kurbarr olmafikrindcn caydrrabilirdi. rahipleri cahilliftleri yiiziinden ayrplanamaz; onlaia . .ln]." bu nedenle.aptal veya kcndini be$enmig de denemcz; ancak, kendi inanglarrnr heniizgiin$e tapnan ya da tapmmamakonusundakarar r'erme olmayanbir qocugayrillemelen:yrplan;brlr. _durumunda Flamptrey. giiniimiiziin belgcselcilerrni vc izieyicilerinr dc cleahyorve bu k iiqirl krzrn dlimLn gijzclbulmalarrndan oriiri.r onl:n su1iuy,,,. "Ortak kiihiiriimiizii zenginlcatiren bir 9ey,'sctziinn clegtiriyor,F.inik gruplara air dinsel uygulamalanntuhafllgrnryticelten vc bu yolda erfl$ilen zalimliklcrihakh burangorirg, srk srl,lar5rmrza qrkmakr.r. Liberal dripi-inceti insanlarrn zihnjndegatrgmalar yararangy. bir vandanbu tiir zalimliklerekatlanamamalari, aig., y"rraan i.", dlg.. kdltiirlcresaygrduymayrgerektiren posr modcrnistrc riil;rivirt erkinliklcrdir. Kadrnsi.inneti piiphesiz ki son derecc acr veren,son dcrcce korkunC bir Seydir; kadrolardakicinsel zcvkalma yerisini yok .dcr lHerhaldcbu nedcnlc yaprhyor). Akla uygundavrananliher.rl rutuncet, rnsanlannyansr bu uygulamanrn kaldrrrlmasr yoh:nda ..sayg., dLrsiince dne siiruyorlar amadigeryarrsr iscetnik kulriirlcre ,,krzlannr"l duvuyor ve eSer sakat brrakmak istiyotlarsa, buna i:ngamayacagrmur rlcrisiiriiyor. Buradaki nokta,krrjann..onlarrn<ularrolmasrve bu nedenle isteklerini g<iz ardr edilemeyecegi. Bir krz siinnet edilmeyi isrersene yanrt u"rJbili.irl encrt, tilgii"n-ig re yetigkin bir zihniyetbununaslayaprlmamasrru isrer.Ha-mpfr"y, cocukken hcr nas'lsa siinncr olmahtan kurrulan kadrnlarrn yalamlarnm daha sonraki evtesindebu igleme karp grknklannr celirtiyor. Amigler konusundakifartrSmahnrnrz v,eonlann -kcndj,,
B , n r . y : d rb r S u rd c y r p ' l . nl r n u } ? r J h r d r .B , o d " o g F , n n , r . r i i i 2 a 0 6 r l . n . l r b r , . . I , n ,r r t . a_ unx r d'bkri,(in n, /dtod di b,, "rhu y.son&ntd,lhrdi5.y'sl, r\.vart,,14rr.( rk\. _m

310

T\NRI YANII-CISI

qocuklarrnr'kendi usullerine g<ire" yeti;tirme hakkrru sonral lampfrey:

"Kiilrnrcl farkl rllan siirdiircn topluluklar hakbnda son dcrccc scrt yarglar vcrito! vc adylc devarn ediyor; cvcr, Amiglcrin vcya Hasidilerin vcya gngenclc.ir aillcr;nin koydugu usuller ile pkillcnmclcrini bu biiynlcyici knldir gclcnekleriain siitdiiriilhcsi gcklinde yorurdayabilirsiniz, ancak, onlar bu yolda yiirndiilcleri takdirdc knftiAimnz tnmii ilc bozulmaz tntl Bu tiir bt farkutts yatdrnal iCio insanlada kurbas cdiln!$i mi Bcrckir) Bir toplum olarek <idcmc! zorunda oldugurnuz bir pcy var, rmak gunu da bclirrcyin ki bunu bz eidcmiyorur, orlrr 6dnyorlar."

Bu konu, 1972'de ABD Yiiksek Mahkemesi'oin, davalara 6rnek olutturacak bir davap cle almasyla karluo-vu dikkatini qekmigir. Visconsin - Yodcr davasl ailelerin Eocuk dinsel nciealer ile okuldar alma haklan ih ilgili idi. Amcrika Birl Dcvlctleri'ningcaitlieyalerlerinde kapaLtopluluklar halindeyap; gencllikle Almancamn" Pennsylvania Almamasr diye adlandro cski bir diyalektini konugn, clekrikten, iqtcn yanmah motorlard diigmelcrdcnvc modem yagmrn gereglcrinikullanmaktan

bir halknr AmiS halkr, 17. Yiizyl yatant$ siirdiiren bu ha

tuhaf alrgkanhklarr, giiiriimtiz ag$odan tuhaf gelebilit.

insanidclerlerinzrngioleEirilmesi agrndan bu tiir altgkanhkl gcrekir korunmasl mi? Visconsin'dekikimi Amit ailelerinin gocuklarruokuld.at almakisrcmelcri, yiiksekmahkemcdc, 1977'de bi davaagrlmas:a yol agr. Bclirli bir yagtaki qocuklann gtirmclcri egitim Amig'lerc dinscl dclcrlerine aykrnydr. Ozellikle budirim bilimscl iseVisconsn qocuklan yoksunbrrakmala: Eyaletinin.yc*ilimercileri cgitimden nedcniyle ailelcri huzurunag:trrdr. EyaletMahkcmcsindc karzt ahndrktansonra bu karar Amerika Birlcgik Devledcri Ynkscl Mahkemesiine tcmyiziein giinderildi. Ailclrlehrne 6 ya 1 oranrni,r bir karar gku. Heyetinfo$raluk karan heyctbagkaru Yargrg Varrcr Burger tarafindan $iyle ifade cdildi:'Kayrdar incelendi$nd< Amig gocuklannro16 yagna kadar okula zorunlu dcvammragocuklann bugiinkiiAoig topluluiunubo; vermesi ve dini kooula6oemscnmemesi ttiniinde Cokbiiynk tehlikc ta.Frnakadr, Amiglerbu durumdaya ropluoda asimileolurlar ya da daha dindar bi-: b6lgeyc giig ctmek zorundakalrlar." Bunakartrn,Yalgrqltilliam O.Douglasln azrnhkta kaldrg g6riiSnndc bclirrdti, bukonudakararvcrmckiEinEocuklann kcndisinc danqlmau gerekti$iniydi. Gergckten cgitiminoradasonaermesini

vc Dindcn Kaqrg Qrrcukluk.lstisrnar

311

mi islcmckteler, yoksa Amig dininc bagl olarak yaEamlarurr mr siirdiirmekistiyorlar?NicholasHampfreydahaileri gitmek istemigi. kalmak isteyip isrcmeyecekleri QocuklaraAmig b<ilgesinde sorulsa ce bir tercih yapmalarristcnsc,gocuklardiger seqenekler hakkrnda cgitilmig ve bilgilcnmig gibi bir tercih yapacaktarmrydr? Efer bu mantrkhbir gcyolsa,diioyamn bir tara{rndan Amiglcrekatrlmakiqin, en azrndanbirkag tane, can atan gcnq insan bulunmasrgerckmez mivdi?Yargrg Douglashafi{qc farkh bir ydndc ilcrlcdi.Ailelerinin dinsclgiiriiglerinin bzcl durumu yiiziinden, qocuklanncginmlerini ne kadar yarrdakescbilecellerine kar:r vcrcbilmehakkrnasahip olmalarrna neden olan geqcrli grircmcdi. higbirsebep Flcr mua6ycii saglayan dini temclsc, laiklik bu durumda dcvreye girmczmiydi) Yr.iksck mahkemenin qogunlugunun gdriifij, mrnasbJ yarsmr emi.lcrinin pozitif degerlcriilc aynrparalelgizgisindcdir. Ki bunlann toplumumuzdavar olmasr,(tartprlrrgekilde) zenginlegtirici bir unsur olarak def,crlendirilmckrc. Ancak Hampfrey,eg6re qok dnemli bir tark var: Manasurlardabulunan kegigler manasrtrya$afil,nlgiiniillii olarak kabul cdiyorlar. Buna kargrfik,Amig gocuklan hiEbirzaman :\miq olmak igin g<iniilliiolmadrlar.Ellerindcolmadan bu toplumun rqinde diinyayagcldilcr ve bapkahigbir scqencklerj yok. Insanlann,iizellikledegocu-klarrn, gcgitliligin sunafrvc de!igik dini gclcneklerinerderni olarak, kurban cdilmcsinin, insanhk drg olduukadar,ncfeskesici bir patronluktaslama yanlan vardu. tagryan Geri kalan bizlcr,murlu bir Sekrlde modcrncaglarrn gcrcslcrinJen olan arabalarabiniyor, bllgisayarkullaaryor,agroluyor, antibiyotik ile hastalklardan korunuyoruz.Fakat siz antika insanlar,takngrmz garip gpkalarla, ilging pantolonlarla,eskimig lehqenizle,rarihtcn kalmrg ath arabalanntzvc agrkhavatuvalctlerinizle bizim hayatrmzr zen$inlc$iriyprsunuz. Tabikr kcndigocuklarrnrzr da on ycdiniiyiizyrl zaman geqidinizdctutsak ctmer z cngeilcnmcmeli_ A_ksidurumda geri diindiiriilemezgekildcbazrgeyleri kaybcderD:insan kiiltiiriiniio qgitlilifinin harika bir pargasrru. Kiigiik bir parqambunahak verebilir amabi.iyiikbir krmrmrn bu durumdanmidcsi bulamvor.

Bin rcirlu SKANDALI

Avam Kamarasmda,millewekili Jenny Tongc lngiltcre'nin kuzcy dogusundaInol'in y6rxfil1gijErerisiniijgrencilcrine aktaran bir okula' iidenck veriimcsinc kargrgrktrgrnda, iilkenil Ba$bakanr

!Alllll:!"
H.!.n

"q"S;tlilik" kavramrna bagvurdu. IlayBlairyarutrnda

.Eirid \eEo rl! okul

l,cou jlsil@

d. h nnfqdrld

TA\Rl 1r\N .Cr5l sistemlerioinuygulanmasr"n: cfde etmck isterken, endigelerinbtna zatar vermesi gok talihsiz olur dedi. Sdz konusu okd, Gatesear'daki EmmanuelKolcii, Blair hiikiimetinin grrurla olugurdugu "Kent Akademileri"ndenbiridir. Bu konuda zengin bagryglergdreceaz mikrarda para (l.mmanuel Okuh.rigin 2 miiyon d) yalrrmalan konusundacesaretlendirildiler. Bunakargrlk hiikiimct daha yiiksekmikrardabir meblagrideyecekn kadar tijm i$letmemasraflan {Bu okul igin 20 rnilyon.d artr sonsuza ve maa$lar). Ragrte ar aynrzamanda okulun cSitirnzihniyetiiizcrind. kontrol hakkrna sahip oluyordu. Okulun yrineticilerindengogunu alama yetkisi kazanryor, ayrrcahangi 6igrencileri altp hangilerinin hhnmamas konusundada karar sahibioluyordu. Bagkayetkileri de "Elimizden gcldigi kadar gegitli okul

Emmanuelokulunun maddiagrdan %10'luk hakh zenginbir arabasatrcrsrolan ve ayruzamanda gocuklaraisredigiegitimi verrnek igin itibarlr bir arzutagryan Sir Peter Vardy'yeaittir; ve dahaaz itibarlr birgekildckcndidinselinanglanmgocuklaraagrlamaarzusudava Vardy'nin, bagkanlgrmNigel McQuoid'nin yaptrgr, Amerikatr esinli yazrk ktiktendinciiifretmenle. birligi ile ne ki ili$kisibulunmakiadrr. Nigcl McQuoid, bir zamanlar Emmanuel'iomiidiirliigiinii yapmrt. qimdi de Vardv okullanmn hepsinin genel direktairliigii gijrevini siirdrirmektedir. Nigcl McQr:oid'in bilime bakrgr, yerkiirenin on bin yrldandaha az yagir oldutuna dair inancrile anlaplabilir.$u siizlct de ona ainir "Diigiinelim ki bi! bi.iyiikparlatuadan olustuk;dnfiinelim ki bir zamanlarmaymundri,k... Pekiinsanviicudununkarrnagk yaprsrna bakngrrmzda yagamrn bunlar dogru olabilir mi? Cocuklanmza higbir amacrrun (bunun yalmzcakimyasal bir dogru olmad*rm siiylerseniz mutasyondanibalet oldugunu sijylcrseniz) bu, onlann kendilerine karg duyduklarrinsanLk onurunu zedelemez mi?" Higbir"bilim adamr bir eocugun"kimyasal mutasyon" dan geetiginisaiylcmemigtir. Bunun bu baglamda kuilamlmasrson derece cahilcedir.Loodra'rundolusundaki Hackney'dekiCbristian Lifes\n bagkanr olan "Bagpiskopos"Wayne Malcolm'un ifadeside bununla karglagtrrrla6ilecek tiirdedir. Bagpiskopos, 18 Nisan 2006 tarihli Guardiangazetesinin biidirdiginegitre "evrimin" bilimselkamtlarrm "giiriirmektedir". Malcolm'un anlayrgrda: "Fosil kayrtlarrnda geli;im si.irecinin bir kopukluk yagdrgr gdriilmekte.Bir kurbiga bir e$ege diinii$scidi, bir siirii eqekkurbaSalanmrz olmaz mrydr?" ifadesine dayanmaktadr. Ne var ki bilim bay McQuoid'in yanrndadegil. Bu nedenle, bilimin dnde gelen bir ismi olan StephanLayfield'e baqvurmamrz gerekecek. 21 Eyliil 2001 tarihinde Bay l-ayfield, Emmanucl
' sn te Vridt, '[6 .fui.li{i! Fciirin bi! ydild. tir ub. et..,$ @hrcl@a] Fer' di'l }2?i-

a,i)<uLl!,k. hrismrr rc Di,rdcnK.r.,i

313

Koleji'nde 'Bilim Ogrctisi: incil'e Bakrg" baphlr ile bir konferans rcrdi. Konferansln metni,i*.ww.Christian.org.uk) bir Hrrisriyanweb !ircsiocpostalandr. Afta gimdibu mctni orada bulamazsrnrz. Qiinkii HrristiyanEnstiriisiikonferans metni,Daily Iblegraph gazatesimn L8 \{art 2002 tarihli nrlshasrnda yazdrgrm yazrdanve bu konferansa Jikkao gekmemden hemen bir giin sonra kaldrrrldr.Ancak World \\'idc Vcb'den bir pevi kaldrrmak iiyle kolay degildir. Bu tnr bilgiyi saklayarak biranlamdaamacrna ulanr; ancak,eldeki 3:rigimlcr ralzeme ortadan kaldrrrlmrg olsa dahi varlgr kaqrn maz olarak hcr ,erde hissedilir.Uyanrk bir ingiliz gazetecisi olan Andrew Brown, Tlle Independenlin ilk din iglcri muhabiridir. Layfield'in konfcrans netninin ncrede oldugunu bulmakta gecikmcdi,metni Google'dan !ndirdi vc hiebir eksjklige ugramadan onu kendj web sitesinc hnp://www.darwinwars.com/lunaric/liars/layFeld.html) aktardr. LRL igin Brown tarafrndanseqilen sijzciikleriorne kadar ellenceli :iduklafl aqrknr.Ancak, memin iqcrif,inebir gdz anlgrmrzdabirden :u egiendirici i;zelligini ].itirmektedir.Bu arada, merakh bir okur irrmanttel Koleji'ne yazar ve monin web sayfasrndan kaldrrrlpnrn ::.dcnini sorar. Okuldan genc Andrew Bro\a'n1n eaba$yla :giendigimiz a$agrdaki aptalcayanurahr: "Enmanuel Koleji her zaman okullardaki yaratrlrr 6grctisi e iigili lartttmalaon yer almrgnr. mcrkczinde Bu nedenle, qok sayda daveralmaktadrr. basmdan Bu da okul mndnlnriin vc y<iretinr kurulubagkamnrn zamanrnr almaktadrr. Bu insanlarrnyapacaklarrhapka ipleri bulunmaktadr.inc brrra yardrrncr o)makigin Srephan l-ayford tarafindan verilen konferansn mctnirji wcb " sayfamrzdan kaldrrdrk. Ccniliiyor ki, okul yiineticilriyaladrlLg ijgretisi ile ilgiii gdrnglerini s:zetecilere aqrklayamayacakdenli meggullermig.peki o halde ::zetecilerin kolaybkla bagvr:rabilccckleri bir aracr,web savfasmdan :,s. k.rldrrdrno. Konfcransmernroradr de$rl mrydi? Gazereciler ralatlkla merni oradan okuyabilirlerdi. Bu da sizin vaktinizin !'r;a harcanmasrmnc5niinegegerdi. Hayr, biiyle yapamazlardr. bir geylerin {iinkii onlar metindegizlenecek oldugunu gormiiglerdi. .\agldaki paragrafkonferanstan ahnmr5rr, "O haldeen bartan belirtelim kj Francjs Baconraraf:ndan 17.y/'da, bei ki dckasrrl olrnayara k, iddiaedilen,popiilcrlegen btr 6kir olan,dogannvdinin kitzplanmn gerqegi ayn ayrr dogruolarakFns{Bg fkrini rcddediyo(rz. Sadece, kutsal kitabtnsatfalannda, ranfl,yarulgrsrz vetambir lctkili olarak
6irr,//str.drNi:.!:t .@dJn./y.bnol2rr,yfcB.i6l

_ aR!riTrfiCtt.(diriEci

J74

f.\NRl l' tNI.GrSl konuqmakradrr, ve biz hu inancrmurn arkas'nda dinrdik dunryoruz.Bu, televizyon bagrmlsrvc inangsrz modern kulrnre nekadereskimoda, vcdayaruksrz basu gclrscgclsnr. iizcrinde durmakieinmiilrknnohr cn saslanr rohcldir."

Kendiniziqimdikleyin,diiSgormiiyorsunuz. llu Alabama'dax: bir gadrtda vedlen hir vaazdan degil, ingiliz Hiikimcti'nin par: yagdlrdr vc 'Ibny Blair'in dc gurur vc sevingduydulu bir okul,:, biiim bagkanrmn konugmasrndan ahnmadrr.Bay Blair 2004 yrlni: Vardy okullanndan hirinin agrhgrm tdrenle yapml$rrr.Farkhhk b: erdemolabilir, ama bu tiir bir far rk bir grignlktan ba5kabir wdefildir. Layficld olayr, bilimle din arasrndakarplagrrma yaprsr,: ve dinin rercih cdilebilecegini,hcr 5cyin bilim kapsamrnda _re: alamayacagrnl sdyhiyor-Vhircomb ve Morris'in Tufan Jcolojisi dn: siiriilmekte vc bu kavram ile Nuh'un gemisinden s6z edilmckredi: bir zamanlar Giiney Amcrika ile Afrika'nrn birle;:i Qocuklar, oldugr.:nu ve daha sonraayrrldrklannr rigrenebilirler. Ancak, bu olg.: jeolojikkanrtlara indirgendifindc, al,nlnranm aniden olmadrfrnr,'.2yrl aldrgrnr mil;roniarca dgrcni)'oruz. *leofzik paradigrnalar aErsrndan bakrldrgrnda Tekvio 6, 10'da bclirrilenrufanrngcqeriiligini anhyoruz. Egcr Eski Ahit'tekisi;ylcnenler (drnegirlekvin J; doiru vc qeccreler Krallar1; Mana 1 ve Lukas3) ramisc,bu evrcnscl fclahctin grircce yakrn zamanlarda oldugunu anlarrr. Frkilenheryerde yaygn bir Fkildc sttriilmckrcdir. tn bnyrikkanrrifor'llcril hulunduluq<ikelti kayalanndadr. Bunlar, kdnrilr,petrolve gazgibi hidrokarbon bolbulundugu kaynaklardlf. ,vakrlano gor" \;i.le bri_!'l.rk Efsane.ve hu_rufatu diixyadakieesirli h:ll:1.:ir:n meydana gctrildisisdylcnncklcdir. ccnrininb;r ansr, suiar b,i.iiniiyic veiglcrindc cckildigindc sitrninriir John WoodMorappc'nin dc bdundugu ki;ilercc belgclcnmitrir." Bu Nigel McQuoid ve Piskopos WayncMalcolm'un siiylediklcrinriei de berbat. Qnnkii Layfield bilim konusundaelitim almrg. ilte bir bagka<irnek: "Baglangrgta dcgirdigi.mzsibi, Ildsriyantar inanglarrm Frki ve Yeu Ahir flrct;nlcrini giivcrilir rehbcrlerola.ak kabui etmiplerdir. Ilunlar yalnrzca dnscl beigcler delildir, aynr amanda diinya rarihiningcrqckbir aqrklamasrnr da vaomaktar.hrlar." Dostum obn Oxford Baqpiskoposu Richard Harries iie

(.:ocukhrk, istism:rrvc Di'rdro Ka{rs

315

birlikte Tony Blair'e bir mekrup yazd& ve mektubu sekiz piskopos ile dokuz iist diizryde bilim adamna imz.lamk. O tarihte Royal (dahaiinceTony Blair'in bagbilim yardrmcrsr Society'ninbagkanmrn idi) igindc bulunduSudokuz bilim adamr,Royal Society'ninbiyoloji ve 6zik dal bagkanlar,kraliyct astronomu(9imdiRoyal Sociery'nin baSkaru), Doal Tarih Mii2esi Bagkanr ve Sir David Attenborough (bclki de ingiltere'ninen saygrn kigisi). Bunlarbilim adamlangrubunu oluSturmaktaydrlar. Katolil kilisesindcn bir ve Anglikan kiliscsiodcn yedi piskoposise (tiim Ingiltere'ninen saygrndin adamlan) da din gurubunu olugurmaktaydr. Ba5bakanlrkofisinden vcrilen yanrt, yetersiz oldugu kadar baStan savmaydda. Okuldaki sralarda alrnan iyi sonuclara dciiniyor ve Devlet Okullan Dcnetim Kurulu'nun okuldan aldgr nitelikli raporlar dile gctiriliyordu. Aacak, Bay Blair'in akhna dcnetim miifeniqlcrinin,bilin kolu bagkamnrn tiim evrcnit kitpegin ehlile$irilmesinden sonra oluttugunu ve denetim standanlannda azrcrkda olsa bir hataruobulunabileccgini ileri siircn bir kitrnin raporura ooay vcrdiklerini unutuyordu. Stcphan tayfield'in verdigikonferansrntn belkidccn can srkrcr brjliimii "Ne yaprlabilir" baghkl b,iiliimiiydii.Bu boliimdc Lay6eld, kiikten dinci Hrristiyan anlayqrrufen srnrflanna sokma telagrndaki dgretmcdcr tarafrndan uygulanacaktakrikleri ele ahyor ve giiylc diyordu: "Evrin:ci agdan bu paradigma bir ders kinbrnda dile gctiriliyorsa pa.adigmayr ya$ milyarlarl diinyanrn {bu Sdre bulmaltad'r) veya anr'rmhyorsa hcmen miimkiin olar ycrlcrdcayft vcri ile ilgili kuisaikirapran apkiamalar(ki dahaiyidirJyaprlmasr gcrekir. Fizik,kimya vc biyoloji'nin hcr birindeki <jrncklere bu y<indc bakmahyz. byfield'in konferansrmn digcrtr,tiliimii bir propaganda kitapggrndan fezlasr dcf,ildi. lsteyendindar biyoloji, kimya vc 6zik <igretmcnlcrine bu kaynak, kanrta dayahbilimselclitim ycrine,incil'e dayal elitinr vcrilmesiigio sunuluyordu,Gcri kalanlar isc ulusalcgitim m0fredatr igindckahyordu. -15 NisaD 2005 tarihinde BBC'nin cn deneyimli habcr sunuculanndan biri olan Jamcs Naughril, Sir lreer Vardy ilc bir tiiriigme yapu. GiiriiFenifl ana konusu Blair hiikiimctioin Kcnt Akademileri'ne bag49 gekmek igin zcngin kigilcre rngvet olarak asillik ve givalyelik dagtrnas ilgili Vardy tarahndan kabul edilmcyen iddialarrn polis tarafrndan aragorrlmasrnayiinclikti. Naughtil, Vardy'ye yaraolq sorunu ile ilgili sorular da sordu. Buna aldrgtyaolt EmmanuelOkulu'nda gcnEycrkiir yaratrl$ giirii$iiniin dgrcncilcrc kesinlikle ogretilmcdigiyitniiode idi. Emmanuel okulu

TANRI )?NILG]SI

rnezunlanndanbiri olan Pcrcr l'ranch de aynr cmin tavt.la .bizc diinyanrn aln bin yagnda oldugu iigr{ildi' diyordu.r pcki burada kim dogruyu siiyliiyor? Bilmiyoruz fakat l:y6cld'in konugmalarr, bilim dgretme politikasrnraqrkga ortaya scriyor. Vardy, Lay6cld'in son dcrccc agrk manifcsrosunu okumamtg mrydrl Bilim, koiu ba$.aruruone hinli&ler pcgindeko;tugunu bilmiyor muydu? pctcr Vardy, kullan mq arabalan satarak scrvct yapmrg. Ondan araba -Ibny alrr mrydrnrz? Ve siz,trpkr Blairgibi, bu okulu ederininy.lo'uns bu adamasatmayrve iistelik biiriin snrekliBiderlcrinidc karglama_vr ister miydioiz? Blair'e adalcdi &vrana[E ve diyelim ki tay6eld'ur konferansurokumamrtvc ona dikkatetmemig. Bundansonrada ona dikkat edeceBini ummak botuna olur sanrnm, Miidnr McQuoid, okulunda net olarak gdrdiigiinii sijylcdigi ag* nkirliligini anlatarak bir savunmayaptr ki bu onun nc kadar kibirli olduiunu giistermcsi ac6rndandikkatc dctcrdir: Bu konud. siz. b'rimvc(digro altmcrlrruf fclsefederslriri 6rnek olarak gijsrrcbilirim.igc Shquillcoradaonrruyor vc diyor ki "Kura! t{n vc dogrudur'. tge Chir gurada diyor hi 'HaFr, Ircrl dogrudur". Biiylece siiylcditleri gcyterin beazcr ydnlelini v 6kir aynlElna dn$nkkd ycrlri konupuyoruz. Sonutrde ikisinin dc ayff an& hakholaoayacalr konusunda anla$yoruz- Ardradao bco, 'iizginiim ama Shquille scn yanh5rn, doiru olan lncil'dir" diyorurn. O da pyle diyor: Uzgiiniim Bey Quoid, siz yanl4 diitnniitorsunuz, dogru olal Kuran'drr".Sonrakalkrpbir lokanraya gidiyorlarvc brntrnel.nna oradasirdnrnyorlar. Igc birirn istediEimiz bu. Bizrm istcdigimizfocutlann rnardrklan geyina oldugunu bilmelcri vc onu sawnmalandr-Ayy ne girin bir sahnedegil rni? Shquilleilc Clare birlikte ycmegc gidiyorlar. Uyugmayaninanqlanru hararetletarugyorlar ve inanglannr savunuTorlar. Fakat gerEcktcn de gok girin dcgil mi? Oyle mi yoksa McQuoid'in Cizdigiresim igler acrsr mr?Her geyiniicesindc, Shquille ile Claretartrgmalann hangi temeliizerineotunuyorlaa?Bu kuwetli ve yaprcr tarogmada hangisi, etkilemek igin inandrrrcr bir kanrr sunabildi? Clairc ile Shquillcbu tamgmada sadece kutsal kitaplannrn fisriin olduklanm s<iyliiyor, hepsibu. Sizehakikatingergekdiinyadan delil de kutsal kitaplardan geldiSi iigrerilirse,sizin dc yapacagrmz bundar ibarcttir. Claire vc Shquille egidrnsiz kigilerdir. Okullan onlan [ayd kr&lgDa ugratrn tsr ve okul miidiirleri (bcdcnlerini detil ama) beyiolerini suiistimaletmektedir.
, a-i''0"r.--i6u"*r 650 '|:E oh.td i!i! bn .im.t EJin. h..8. 5, {.hr N.r yorr ik s:n F6*iro..6 rffd

(ixukh,k, isr:rsrnar vL: Diudcr Kac,y

yUKSELiyoR Bii-iuqmNrufi,TEKRAR
$imdi bagka bir girinlik. Bir nl i:inceNocldc gazetemThe Indepcndcnt, mcvsimscl bir hikiyc any<-rrdu ve kalp rsrtanbir tanesini okuilardaki Isa'nrn dogumu ile ilgili oyunlarrn birinde buldu. Bu oyunun adr Ug Akrlir Adam idi- Oyunda ShadBreetadrndabir Sih, Mnqerrefadrndabir Miisliiman, Adel adrndada bir Ilrristiyan vardr. Hepside diirr yailnda idi. $irin mi? Kalp rsrncrmr? Hayrr, hiqbirisi degil, giildiirccek kadar acayip. AkL bagrndabir insan nasrl kalkar da 4 yagrndaki qocuklarr ailelcrinin dini vc kozmik gttriifleriyle etikctlendirir? $imdi g<iziiniiziin tjniine !u resmi gdirin, rcsmin iizcrinde gunlar yazsrni"Shad Brect (bir Keynesqi), Miigerrcf (bir Monotcrist), Adel (bir Marksist), hepsi de ddrt yapnda. Bu olay, proresto ermek iqin rnuhtcmelen iyi bir adayolmazmr?Kesinlikle olur. Ancak, dinin garip ayrrcahgrna dayanrnca ne bir frs u duyuluyor, ne de bcnzer olaylar giindcmegeliyor. Eger sahneqiiylc oisaydrErf,lrklanduyabilirdiniz: ShadBreet(bir ateist),Miigrref {bir agnostik),Adal (laik hnmanist), hcpsi dc dtirt yagrnda.fulclcrinin qocuklarr bilyiitme yeterliliginc sahip olup olmadrf,rsorugturuimaz mrydr?Laik diiz-eninolmadrgr Ingilrere'de ateist aileler, qocuklahmn okullarda, bulunduklan roplumdahikim olandinselinanrgla yetigtirilmcsine giizl.ummaktalar. 'Thc-Brightsnet' (Homoseksiicllerin kendilerinibagarryla gay olarak adlandrrmat gibi, bir Amcrikan grri$imi arcistleri Bright olarak adlandrmak istiyor) gocuklar iqin kurallar olustururken ."-cnidcn oldukgadiRatlidir: gocuk kendi karannr kendi vermelidir. Egcr bir gcrEckbir Bright ;ocuk Bright olmasrsdylenditi iqin Brighr olmr.rgsa OI.AMAZ! Kcndi kendini reddedenbir kuraL bulunan bir kilise vcya cami hayal cdebilir misiniz?Iakar bdyle olmalarrnrnmecburi olmasrgerekmezmi? Aklma gelmiEken ben de Bright'lara katrldrm, qiinkii ksmcn bu siizciigiingergekten de memerikolarak dile kanLp kat amayacagrnmerak ediyorum.Gay kelimcsidilde evrimleptimi roksa planh olarak mr eklendibilmiyorumama bilmek istcrdim, Bright kampanyasrigc biraz- aksak bagladr,qnnkii kimi ateistler :arafindar giddctlesuglanarak kargrgrkrldrvc ukalaLk ilc suglandr. Eqginsel Onuru (Gay Pride) hareketi gans cscri briylc bir olayla \argrlagmadr, belki de baganholmasrnrn scbcbibudur. Daha <incckibdliimdc biling qahlanryotkonusunu elc alm4 re feministlcrin(bir baganolarak) bizi, iyi niyctli insanlar (peopleof

t18

r.\\Rr YANII_Gls]

goodwill) ycrine iyi niyetli adamlar (men of goodwill) denildigindc. nekadarkorkurtuSundan siizetmi$rim. Buradafarkrndallr bapkabir yolla arturmak isriyorum.Bence, kiiqiik bir qocugunbelirli bir dinle ctiketlendiginiduydugumuzda irkilmeliyiz.Kiigiik qocuklar;evrenin kiikcni, hayat ve ruhani konularda karar vermek iein gok gcnqrir. HrristiyanveyaMi.isliiman gocuktabirleri,karatahtadan bazenErkan civak sesgibi rahatsrz edici olmaldr. Agagrda,Irlanda Radyosu KpFT FM,in 3 Eyliil 2001'de verdigi haberyer almakta: "Katolik krzlarkuzeyBlfast'raki Ardoynyolundaki Kutsal tlag K'zlir llkokuluna krat,yerfitcrin 8lrmk'stediklerinde (Loyalisdcrl prorsrolan ile karg atnlar.poljsyerkilileri ve askrler ok'rlui$gal crmeye kalkanprotesroculafl pnsknrftngirmeleri ol<ula iqin bariyerler kuruldu. Qocuklaon iqlcrinde dahadort yagrnda olanlarrn bulu0dulugocuklara ve ontarr koruDrak igin okula gclenajlclcrjne slosanlar srjsrcriciter ata.ak kalFLrkverdilcr. Qocukiarve ailclcri okutuD 6n kapNmr gcldiklcrindc kraliyetgilcr 'ip vc tagatryorlardr" Agkqa, akh bagrndabir insan bu talihsiz okr:l cocuklannrn balrna gclenler iqin iirker. Ben onlarr Katolik goiuklar dire etiketlemenin de iirkiitiici.i oldulunu kabul etmenizi dilerim. (Ktaliyergileryani Loyalisder, 1.ci bdliimdc de degindigim iizcre Protestanlarrn kendileriiginkuilandrklarr samimiyetsizbir rirtmecedir. trpkr Katoliklerin kendilerine Milliyergi demeleri gibi. eocuklara 'Katolik' ve 'Prorestan' gibi etiketleryaprqtumakta tercddiit etmeyen insanlar avm dinsel etiketleri yetigkin olan rerdrisrlereve getclcrc uygulamamakradtr.) Toplumurflrz, dindar olmayan kesim de dihil olmak iizcrc. kiigik gocuklarrnbeyinlerininqilelerinindini i1cy&anmasrhakkr ve gocuklarrlailelerirrin dini ile etiketlenmcsi r:ibi akrl almazfikirleri normalkarprlamakredrr. Karolrkqocuk','Protesran qocuk',.yahudr 'Mrislijman gibi dinsel etikerlcr kullarulmasrna tocuk', Eocuk' ragmen, 'dcmokrat qocuk', 'liberal qocuk', ,cumhuriyetgi gocuk' gibi ctikerlcr kullanrlmaz. l-iitfen vc liitfen bu konuda bilincimizi lrttrralm ye bu konuyla ncredc kargrla,srsak kargrla;ahmsesimizr yiikselrclim, Bir qocukHrristiyanveyaMdsliiman deglldir, Hrristiyan vcya Miisliiman bir ailenin qocugudut.Bu aradabu son terminoloji. gmuklarrn kcndisi iqin qok bilinglcndiricioiacaktrr.Miisliiman bir aileningocuguoldugu siiylenen qocuk,hemen dinin biiyiidiigii zamxn (ve1'a segeccgi rcddedccegi) bir peyoldugununfarkrnavaracaktu. Dinlcri kargrlagormah olarak iigretmenin egitimsclyararlarrnr

qocukhrk, isrismarve Dindcn Kad)

319

savunmak gcrqeken uygun olur. Elbctteki benim ilk ktrskulanm, hcniizdokuz yagrndayken, verilenbir dersteldersokul tarafindan degil ailcm tarafindan veriliyordu) yctittirildigim lJr.isriyar dinioin sadecefarkh dinlerdcn biri oldugunun itgrerilrncsiiizcrine ortaya qrktr.Din savunucularr bunu srksrkfark ederler ve bu onlan korkurur. isa'yranmak iEin4 yagrndaki gocuklarrn yukandaki oyunda, oynadrgr ctiketler yakrgrrrrldrgr iqin yakrnan bir tane bile gikiyet mektubu Independent cditilriine ulagmamrgtrr. Tek olumsuzmektubun gekligi "Gerqck F:giiim Igin Kampanya" isimli kurulugun sOzci;siiNick Seaton,qok irunqh dinscl cgirimin son derecetehlikeli oldufunu ,,rinkil g<rcuLlara diinya iizerindeki rirm dinlerin cgit oldugunun dgtetildigi, bunun da kendi dinlerinin iizel bir deleri olmadrgr anlamrnageldigini siiylemektedir. Gergekten de s<iylcnen kesinliklc budur. Pcki, bu siizcii endiqclenmeli midirl Bir baska olavda avnr kigi 'tir1v1 ;nrnt1"r', gegerli yanlipor. saym.rk i.rir Hindu olr dcrccede olsun ister Miisliiman islerseHfistiyan, herkesinkendi inancrrrn cn iyisi oldugunu dii$iinmeye hakkr vardu, yoksa inancrnne anlamr kalrr?"derni;iir. Gerqekren nel Ve ne kadaragrkbir sagmalrk bul Bu inanqlann _ hepsi baBda$mazdrr. Ote vandan, en iistiin inancrn kendininki oldugunudiipiinmcnin neanlamr vardrr)Buyiizder gogudigerlerinden 'iistiin' olamaz. Qocuklann deligik inanglan iigrcnmelerine izin r.crelim, inanqlarrn uy'umsuzh.rkiarrnr incelemclerine izin vcrelimvc bu uyumsuzluklann sonuglanhakkrndakarar vermelcrine izin vcrelim. Flcrhangibiri uygunsa,bunu gerekliyagageldiklerindckendilerinin seEmetcnne tzu) vcfellm.

T,DE,EI KULTI,]RUN BiRPARQASI oLARAK DINSEL ECiTiM

Kabul etmeliyim ki cgitimli insanlann son yrllarda benden J;ha l.rzla dine rlgrsrz olduklannrgbrunceben bilc 5rqur-5r,m. Eclkide bu son yrllarda olan br scydegildir. Daha l9S4 te Roberr Hrr Llcnin ilgin5 kiraltll \rJhyLods PersistlNiye fannlar Dheniyor) adh kitabrnda Amerika llirlcaik Dcvlctlcri'ndeyaprlan bir kamuoyu arr\trrmisrndJ alagrdaki sorrullarorraya qrkryur. Katolik ve Prorcsianlarrnditrftc iiEii lski Ahid'ten bir pcvgambcr adr bilc sdylcycmemiElcr. Uqte ikisindcn fazlasr da Jagdaki veazrkimin verdiSinibile bilmiyor. Hatrrr sayrhrmikrarda irsan,irlusa'yr isa'nrn on iki havarisindcn biri sanryor. lluradagunu

320

fil-\Rt yANIt_CtSt

tekrarlayalm, bu aragtrma Amerika Birle$ik Devletleri,nde yani geligmrq rilkelerdcn daha fazla <jindar olan bir iilkedeyap,lm,gnr 1611 tarihli Kral Jamesincili (yetkili basrm),kendi gaprnia cJcbi dcgeriolan bdliimler igermektcdit.Ornefin Negidelerin Negidesire Eklesyaslart (banasctylcnildigine giireibraniceorijinali de miikemmcl biryazn <irncgiymi6). Ancak,ingilizreincil'in egirimimizinbir IErqasr olmasr gcrekmesininsebebi edebi kiilriir iqin tjnemli bir kavnak kitabr olmasurdandr. Bu durum, ayru zamanda yunan ve Roma tanrilannrn efsaneleriigin de gegerlidir,fakat bunlan iigrenirkcn. gerEekliklerincinanmamrz istenmez.iqte, Eski Ahid,den alrrmr5 veyaondan csjnlenrli$ve yazn,mrzda, konugmadilimizde gegerlilill kazanmrq kligehalinc geimigkimi s6zlerqunlardrr:

a snaagcland - Yabanatopftkktdah ydbana. Burning busb _ ianan sn. A land flouting uth milh and honcy lsade.eiyitikte dotu olan toplak berze,i cenflet).I-et my pcoplego - Ilalkrnrn girrnesine izin vcr (Musa'n'n firavunaYahudileriserbesr brrakmas, ifin yapng,qaA!,). I/?r, pols - Et kalrlaft. An eyefor:rn eycand a tooth for a rooth - cdze e6z, dlr- dir. B? s!? \,irrl sin w'tl lnd ra, o . cn ot,"* u", t "to*i,"o 'fhe enih o! . applc ol his eye. l-be xars i, tbdr co",ses , R tttet i,t a lotdly dislt t The hosts of Mid'dz . Shibboleth . O,t of the strong cane [orth sueemes>. I le smorer.hem h,p ]nd rttlh. phitistine- Fit;,;,n . A mao aftcr his owr hean . Lihe Dauid andJomthan . passing rhe loueot women t IIou are the mish.y fdlen? . Ewetalr.b. Mal of B;lial . tezebe) . Qreen ol Sbeba. Wisdom of Solomon - Stleyman'robilgeligi.-T6e balf was not told me . Gttded up his loins . Draar a bou, at-a u-etture . . The ?.u;ence of Job .t am escaFed Job's.comforte|s with rhe skin of my . ceer\ 7 he pice of wisdom is aboue rubies . Levig:rllan. Go to the ant thot sluggard;considerhet uays, and be uise t Sparethe rod and sooil . Vanirt of vanirics.lb euerything thc child r A rvord in season rhire x a seasoD, and a tin e to euery purpose . The 'l!ce is nor ro th swifr, Dor the battfeto the strong . Of irahing ttaty booLsthe'e is fo end . I ar\ the ros of Sharon . A gardefl inclosed .'nt tiftte foxes Kiicnk dlkite!
r" (nlSnl.ynln G FzdJg lus.l kibp

- Verinrli Bcfruitfnland mulrrply . Ea5t olunvc qogatrn ol Edel . L:canpr . haht?siaia dog6u Adam's tub - Ademir Labturyall.. Am I ny b,orhft s keeper? Kode5imin bak'a! nryna (Batka'tanalr. tefah igin gatrynak itin Btehsizl'gi belifter|helimeler.Kabil kadesini dtdnrdnk en sowa soyl"nitu..). -rhematkof Cain- Kabrt'io lancti. A5otdds Methasetat: - N*'un bir-iikbabastkadaryagi r A mess - Bir yemeklikgorba of porage I Sold - Doga'nhaAh'nsath.Ja.ol,shdder - yakubun his bitthriCht (Yakub'un mcrdivcni riiyasrndaki . Coarof cennete uzanan merdiven) manytolour, . 1\rcuf'unrenlli elbises4 . Amrdrheahen corn yab.rncr . Ereles - Gazze'deAi mrsrrlar arasrnda s in Gaza hti . fhc fat of the . fhe fancdcalf- giqmanlafitrrn$ Iand krcahn pgkosu dana iB; liginrn scvtnfli ditni;gi ve yap'lankudanh ich kultauien me.az). Sttuxset,,

isr:ism:rr vc Dinden Kaqr; QocukiLrk,

321

. Mdny tudterc.annot q encbloue . Eeattheir swordsinto plowshares . C/ind the fa.es of tbe poor . Ihe wolf also shall dwell wirh rhe tamb, and the leopardshall lic down wirh rhe kid . ter us eat end drink: for tomonou *e sball die. Seithine houseir order . A uoice.ning i the . \ e ee y pn e ) ( . C r r r o f . o i ro r r h c witd"m?'l. \o pcrcc r , ' ri h eu r c k ( d land of rhe living. Baln ifl Cilead. C^n the leopardchangehis spots? . The parting of the u'ays. A Daniel in the lions' den Aslan ininde bir -lhe.J Danyal. hauesoLun the ulind, and the! sball rcap the ebitlwind. Sodonrand Gomorrah . Man sballnot live by breadalofle- tnsan sadece ekmeklelasayamaz. Get theebehindrneSaran. The sab of the earth . Hide ,-our lighr under a bushel. Turn the ather cheek- Diger yanagnl ter,t/ . Go rlre extra mile. Math and lust doth col/rpr . Casryour pearls beforeswin . Vtolf ifl sheep's clotbing- Kszr pastu\daki kut . Weeping and gnashingof teerlr. Gadarene suifle . Ne\\ Nine in old bonles- Eski . yeni Srake off tbe dwt ofyour feet - Ara&ntt tozunu siFdek; sarap si/k"le . He that is nor with me is againstmc - Bnimleolrrayan bana klritdr. J dIetuefttof Solozoz . Fcll upon stony Etor .l. A prophet is tlot lL,ihout honour, sauein his oLun.oufltr,r . -fh crumbs from rhe rablc . Sicnof tbe tirnes. Den oI thicvcs r.Ilrs,z ini . ?ral,sre . Vhired sepulchrc. Wdrsdzd runourc of tua/s. Good and fairhful servant. Separate the sheep fra/k the goats.I washny hands ofit. The sabbath uas nade fot mafl, aftd not man for the Sabbatb- Sebtgiinii insatlla/ 'aindh, insdnLuSebtiein degl . Sufferthe little chltdrcn. Th tuidou,s ,?rts . Physicianheal thysdf . Good Samarltan. Passcd by on the orher side . Grupes of urath Cazdp ii.iihle/i . Lost sheep- Kayrp koyun . Ptodtsal sotl . A great e:ult 6xcd . Whose sboe lat.het I an not eorthl to rnloose . Cast the first stone. Ies s aept . Greater love hath no man \lnrhis. Do"bttng Tho%as. Road to Damascus. A la& uflto bi%self. Through a glassdarkly . Death, whereis thy stiflgi . A thorn in thc llesh . Fallen from grace . Ftbhy \ucre . 'tbe root of a evil , "f n kiitiilitkleifl . The weaker vessel kaynag . Fig11116" "oud fisht . All fesh is as grass . I an Alpba anr! Onega . Armageddon . De pofundis. Quo va \s. Raift on tbe just and oh the unj"st, HahLnn da hahstztn da nze,ifteydgan yagntr bu deyrn, rfude rc k;lrplar dog'r.dan dogruya Kr.rl i n I n c i l i n d e n a l r n mE r r r .D e m e k L i i n c i l i b r l m c m c k ,i n g i r z lan-c' yazm igin biiynk bir kayrptrr. Agagrdaki ddrtliik Lord Justice Bowen tarafrndan yazrlmq son derecegiizel bir giirdir:
'l hc rain it reineth on rhc just, Haklmn da iizerin. yag,)'or yagrnu. And aiso on rhe uniusrfella. But dbieflyon $c jusr, because Am. h.klmn nerine d.ha sok yagryo!yrgsur. '1he unjust harh th. j!st\ umbrella. qnnkii hakszm elindd haklnrn lemsiycsivar.

'Irim

Ancak, Matta'nrlr incil'ine bagvurmazsanrz (N{atta -5:4-5) buradaki airrgtrrm4mn ne oldulunu anlayamazsmrz.(Giinegin

I kiitiiniin ve iyinin &zcrindedogmasrigin yaSmuru haklr ve hak*1 iiz.crinegiinderdi) My Fait Lady'dekt ElizaDolialeln fantezilerindcii piif noktay anlamak igia Vaftizci Yahya'mnsonunailgisiz olman* olmanrzgerekir:
'I}: r . Id, (idr, Er I i. i DlE

322

TANRI YANILGIST

nr.{ l*u

a Err kliriaA

rdl b.rn. T.rA}nrL. {alD. r.!.tlnrla d.ni! .ated. Ad b@&riri.dicio rjrr Ern n b.t

Baaa giire en giizel haff komcdilerinin yazan olat P,G.Vodchouselnyaprtlanndabenim yukarrdalistesini qrkarnrga lncil'den ahnmrgifadelerin bahsegirerim ki yansrm bulabilirsi:ra (Ne var ki Google'da hepsioi bulamayabilirsiniz.Omegin; Da.fr Mesellcr 5.6'daki "Tefrr ilc PeriFn" adh hikayeyi bulamadrri:!0odehouselkurah, dile yerlegn atasdziive deyimleri iqermesc dc digcr lncil terimleri agrsrndan oldukga zengindir. $imdi de Berrc 'Woostre'nin akgamdankalma birisini kalkatken canlandrmasur kulak vcrin: "Sanki kafanun iizerinden bir silindir gegiyor, npb Heber'in kansr Jad'in sityledigi cinstcn silirdir def,il bunlar, dane da ktittsii." Bcnic, bu riir bilgileri ilc 6viiaq duymakta ve bun'r tiimint kutsal metinlercborglu. ingilizce komik metinler igin gegerliolanlar, ciddi edebi':c yaprtlarrniqindahada gcacrlidir.Nasecb Shaheenl, Shaekspare'nin ge{rn bin iit yiitAerr' lazla Incil a-hnnsrreferansm genig bir gekilcc kullanrldrgmsiiyler.a''& Virginia'da Fair Fox'ta basdanKursal Krta: Eiebiyatr Raporu (sityle4ildigine gitrc kdrn titfuetli Tcmpleto: Vakfr tarafindanfiaarsc edilmig)bir qok <irnek suaarve kutsal kirap edebiyatrnrn, kendi konulannrn tam olarak anlagrlmasr igin gok gcrekli oldr.rgu iizerinde, Ingiliz Edebiyan iilrermenlerinin ezici b: anla$gr iddia eder-kts,Kutkusuz benzeri dururtCog.lrnlugudun Fraosz,AlmanrRus,iralyan,ispanyol vcdiler biiyiik Avrupayazrn la:: iEin de geqerlidir./"$/ Arapga vc Hintge konuganlar igin de Kuran sr BhagavadGita'yr bilmek, herhaldekcodi kiiltiirei miraslarrmntarc olarak anlaglmau iein gereklidir. Son olarak, listeyi tamamlamal igio, Vagaer'i (esprili bit gckilde s6ylcndigi gibi, miizigi kulata sahip olduiu Yahudi diigmar fikirlerinden iyi gelir) Norveq tannla:: hakkrndabilginiz olmadan takdir edemczsiriz. Ve tabiki, Yahudilik Hristiyanhk ve lslam gibi dinlerin kiiltiirel ve edebi geleneklerin olan duygusal bagrmrzrkoruyabiliriz, hatta dogum ve itliimlerde diir-cnlencn dini t<irenlere bile, bu r<irenlerio tadhindeyarandogaiisn inanglara kaprlmadan,kaolabiliriz.Tannyainanmay!Cok degerliba hazinedenvazgcgmedenbuakabiliriz.
r.. a$rili to@ls n lit.r.ldi & r.ntu !n bdir r.ur {r t8r r 97Jr !^ PoI6& N.Eb s[.ld s[:&ft ldrhn b @. u!'!:@r ti. driEdn.

BOLUM 10

Qok Gerekli bir Bosluk (mu?)

J

Birhagq& y& uzakhkuki bir galaksiyi 100 inglik bir teleskopla takip etmekten ueya 100 milyon y hk bir fosili ya da 500.000 yll& ta;tan yaprlmrybir aleti elinizde tutmaktan ueya Grand. Canyon isimli uqsuzbucakstz bir ugurumunun e1i(inde durmaktan ueyagdzlerini kiinatn baSlanganadikerek bahuktan sonra bunu g6rmemezlikten gelmeyenbir bilim adammr dinlemektet daha sarsct ne olabilir? Bilim Qokgizemli ue bir o kadar da kutsaldr,

M tcuertS HERMER

325

I-\NRI \ ANII-GISI

'Bu kitap gok gerelCi bir boglugudolduracakur.' Espri ige yany-or birbirine at her iki anlamr da veriyor. Bu arada br: bilincn eiinLn bir espriydi fakat beni asrl qagrrtan yayrncrlar tarafindan masumane bir pekildekullamLyor olmasrdr. Ornegin, "Yeniyapsalcrhkakrn:: kapsamrndageqerli olan litcranirdeki gok iinemli bir boglugudolduranbir kitap iginhttp//www.kcl.ac.uk/tiJschools/hums/french pgrltqr.html adresini ziyaret edin. Diiriisr olmak gerekirse,Miche. Foucault,Roland Barthes,Julia Kristevave ti.im diler frankofoniir ikonlarr konu alan bu kitabr mevcut bilgileri tekrariamamndtesine gegemeyen liizumsuz bir kitap olarak tatif ermek oldukga mantrkla gdriiniiyor. Din gok gerekli bir boglugu doldurur mu? Beynimizde doldurulmasrzorunlu olan Tann geklindebir bogluk oldugu slli srk ima cdilir: Tanrr insanlann psikolojik bir gereksinimidir (bir hayali arkadag, bir baba, bir agabey,giinah grkardan bir papaz. bi-r srrdagolarak) ve Tanl var olsun ya da olmasrn bu mutlaka kar;rlanmas gerekenbir ihtiyaqnr. Diger yandan, Tann farkL bi: doldurdugumuzdabizim igin daha yanrh olacak bir boglugu Seyle dolduruyor olabilir mi? Bilim, sanat,bir arkada; ya da himaniz:r: Tanrrnrn ycrini alabilir mil Ahrettekiya$aml arzulamak yerine,gerqek diinyadaki yaqamrsevrnekbizim iqin daha yararh olabilir mil Belki de doga scvgisiya da biiyiik entomologE.O Vilson'un deyimivlc Biophiliabu bogluiu en giizel gekilde doldurabilir delil mi? Dinin insan yagamrndabaglca ddft rolii oldugu iigretilir, Agtklama, tavsiye, teselli ve telkin. Din, gegmigten bugiine insanoglunun varlgrm ve iginde bulundugumuz evrenin yaprsrn: agrklamaya soyunmu;tur. Fakatdinin bu rolii arnk tamamen birmr; ve 4. Bdliimde agtkladrgrm iizere yerini bilime btakm4or. Tavsiye demekle,nasrl hareket ctmemrzgerektigiyle ilgili ahlaki eBirirn kastediyorum kiBoliim 6 ve 7'de buna delindim. Sanrnmavunru ve telkin konusundapek de adil davranmadrm ve bu son b<ihimde bunlarrkrsaca elealacagtm.Ilkiinceawntuyu irdeleyecef,im ve bunun iein, dinsel inangla benzerlikleri oldutunu diigiindiigiim gocukluk fenomeni'hayali arkadag"konusuylas<izlerime baElamak isterim.

BiNKTR
MuhtemelcnChristopherRobin, Pigletve Ayl lqinnie'nin kcndisiyle gergckten konugtuklarha inanmryordu. Ancak Binker fark[ mrydrl Binker {om bityle diyorum) benimbn srnmor,

(iolr Gcrekli Bir Bosluklntu?l

327

Ve Bioker kendimi hiq yalruz brssetmememio nedenidir. Yuvadaoynarkcn,basanraklarda otururken, McAguloldugum her yerdc,Binker benimle Ah, babacrgrm fok zekidir; o eok zeki insanlardandrr, Alnemsc dunya kuruldugundanberi anneleri cn iyisidit, Dadrm da tiylc ki ben ona Dadrcrk derira. Ama onlar Binkeii griircmcder ki. Binker hep konu$r giinkii konutmayr ona ben i8renim Bazcnkomiklik olsun diye de konutur, Bazc'l de kiikfcrmi$ sibt bagrarak boBaa temizler. Bunu ooa ben yaptrnyorumgiinkii bazenbogazlaoyor, Ah, babacrmCokzki; o fok zeki ir$anlardandr, Annem dnnya kuruldugundanberi annelerin cn iyisidir, Dedrmda tiyle ki ben ona Dadrdk derin. Ama oolar Binker'i Tanrmazlar ki. Binker'la ben parLta kogarlen o aslanlar kadar cesurdur; Binkcr'la ben karanlga uzamrlen o kaplanlar kadar cesur; Binker fillcr kadar cesurdur.O hie ama his aglamaz.. . (bagkalarr gibi) gdziinsabutlkaenca aglar. Sadccc Ah, Babalglm tok zekidir; o qok zeki insanlardandrr, Anncm diinya kuruldugundan bcri annelelin eo iyisidir, Dadrm da iiylc ki ben ona Dadrcrk derim, Ama or ar Birkr gibi diuer ki. Binker a9gddii deEildir ama yemeyi gok sever, insanlar bana gekerverirken ashnda onlara, "Ah, Binker fikolata istiyor bans iki gikolata verir misiniz?" demeyi Bir tande onuo iein yiyorum qiinkti ditleri daha qok yeni. Babanx eok sevi)'orurrr ama oyun oynamaya vakti yok, Annemi eok seviyotum ama o bazen bir yerlerc gidiyor, Dadrm sagmr tararMk istcdGinde giiriiyorum onu. - Ama Binker hep var, Binker,o hep yammda A. A. MILNE, $imdi Alo Yagrndayrz' Hayali arkadag fenomeni, srradan qocukluk d6nemi

inanglanon dqrndaturulabilecek dahafurkhve gok dahainandurcr ttirdenbir hayalmidir? Bunakendideneyimlerimle cevapvermem pek mnmkiin d%il. Trpkr goiu ebeveynin yapng gibi, benim aDnem degoctrkga laflanmr bir kitabayazmrqtr. Aya gidenadam,bir yalpgr ya da bir Babil'lirol|i yapmak gibi srradan numaralara ek olarak,su giirenbir baykug gibi ikinciderece gok degirmerii gcirevi numaralara (9imdi diigkiirdnmki sonunda iiziimedijnerdim Richardnumarasr yapankiigiik btuqocugum). hig Creekten bunlardao biri olduguma ve bunlannqocukluk bir zaman inanmamrghm dcinemi iqin normal nu diisiiniiyorurn. Fakatbenim Binkcrlm higolmadr.
, i( rLnlnr, fropiGnnurdr

328

I'A:\:RIYANILGISI

$ayet hayali arladaqlan olan normal gocuklann birer yerigkin oldukran sonraki itiraflanna giivcnebilirsek, en azrndanbazrlarrnrn bu hoyallcrin varlrtrna gergekteninandrklannrve bazr kogullarda giiz ardr bunlorrbelirgin ve canh haliisinasyonlar olarak g6rdi.iklerini edemeyiz.Sanrrm gocukluk gagr Bioker fenomeni yetiglinlerdeh dinselinanqlankavramaktaiyi bir iirnek aqskiletmekte. Psikologlann bu konuyr bu bakr; agrsryla inccleyipincelemediklerini bilmiyorum ama hig kugkusuzkayda deger bir gahgrna olurdu. Bir arkadag'e srkrbrr dost olan Binker'la gegecek bir iimiii Bu giiphesiz TanrrnE oynadtlr bir rol; ve egcr brrakrpgirscydiyeri doldurulamayacak bir bogluk. Bagka bir gocugun, bir kcrn,'kiiqiil bir moradam"rvardr; bu varhk,krz igin gcrgek,gtiriilebilenbir varl*o giinkii mor adametraia rgk saqarak ve vralular gkararak kendisini belli ediyordu. Kiiqni mor adam onu d.vamh g6rmeyegclirdi, iizellikle de kn yalmzkeo, Ancakkrz biiytdiikgc mor adamdahaaz gelmeye batlamr$tr. Bir gii'r. kz oyun parkma gitmek ilzercykenkiigiik mor adam her zamanki gibi vrzrldayarak geldi ve arlrk onu gdremeyecef,ini siiylcdi. Bu haber kiiqiik kra iizmiigtii ama mor adamrndedigincgiire, amk biiyiiyorciu ve ileride buoa ihriyao olmayacakn.Ve mor adam bagka kngi:k gocuklarlailgilencbilmel igin giai. Mor adam giderkeni<rze bir soz verdi; bir gun gcrgektenihtiyaq duyduiunda geri diinecef,im.Yrllar sonrabir giin, krz gok srkrnoya dii$tiigtive tcleceliyle ilgili dnemli bir kararrveremedili biranda moradamriiyasrndabeliriverdi.Rijyasr yatak odasrkaprsmrnagrldrf,rm ve igeriyebir yrlrn kitabm girdigini giirdii, kitaplan kiiciik mor adarngetirmiFi. Krz bunu iiniversiter;e gitmesi konusunda bir iif,iit diye yorunrladr ve sonradan anlagrldr ki bu ashnda gok yararh bir iiLtttii. Bu 6ykii bcoi epreyduygulandrrr: vc diger yarrdan,hayali rannlaln insan yagmrndaki avuntu verici ve yol gitstereci roliinii anlamamayardrmcrolur. Biiylesi varlklar yalnrzca haydlerde var olabilir ancakyine dc gocuklarigin tamamen gcrqekletdir.Bu tur hayaller avutui ve de iyi cigiitler verir. Hatta daha faydah bile olabilirler; hayali arkada;lann ve hayali ilahlarrr tiim dikkatlerini acr qekenlcrc vermelcrine yeten, vakitleri vc sabrrlarr vardrr.Aynr zamandabir psikiyatr vcyaprofesyonel bir darugmandan daha ucuzdurlar. Tanrdar, evutmak ve yol g6srermek konusunda bir nir psikolojik "pedarnorfoz" olarak Binker'lerincvrim gegirmi$hallcri midirl Pcdamorfoz, gocukhrk dzelliklerinin yetigkinlik siirecindc de devam etmesidir. Pekinezcinsi kiipeklerin pedamorik yiizlc.i vardrc Yctigkio pekinezlerinyiizleri yavru prkinederden far(ssdrr. Bu, upkr bizim gigkin ahnlanma ve krsa genelerimizgibi insan! geligiminde karakteristiklerin olduf,ugibi, iinemi yaygn olarak kabui

(iti Gcrekli Bir Bosluk{nru})

329

edilenve iyi bilinen bir evrim drnefidir. Evrimcilerbiz insanlangenq maymunlarolarak tanrmlarlarki geng gempanze ve gorilLcrinyetiqkin qempanze ve gorillerdendaha fazlainsanabenzediklerisu gdtiirmez bir gergektir.Dinler aslen,qocuklalg binkerlerindenvazgegtikleri anlan, nesiller boyunca,giderekdaha fazla ertelemeleriyle geliqmig olabilir mi? - Trpkr evrim geqiren alnlarrmrzrn diizlegmesinive qenelerimizin yavaglatmamrzda uzamasrnr olduiu gibi. Sanrrrm eksik bilgi vermemek adrna, aksi olasrLgr da incelemeliyiz. Tanr arrn gok eski binker'lerin evrim geqirmighalleri oldugunu varsaymayr bir kenara brrakrp, binker'lerin 9ok eski tanrrlannevrim gcgirmiq halleriolduklalnr di.igi.inebilir miyiz?Elbetre bu pek mantrkllgciriinmiiyor.Bu konuyu,AmerikanpsikologuJulian oldukga tuhaf baglkh ve bir o kadar da tuhaf igerikli kitabL Jaynes'in Iki Idareli AkLn Qdkiigiinde Bilincin Kaynalim okurken diiqiinmcye bagladrm, Nadir bir tiir olan bu kitap ya bagtana$ag1 bir zaman kaybrya da tam aksine,bir dehanrn iiriiniiydii ama kesinlikleikisinin arasrdegildi! Muhtemelenzamankaybrydrama yine de bah<etmeye devamedeceBim. "kendisi" Jaynes] Eogu insanrn kendi diigi.inceyiintemini ve zihninde yarattrgr bir ig kahraman arasrndakibir 9e9it diyalog olarak algladrgrnadikkat gekiyor.Giiniimiizdebu her iki "sesin" de kendimizeait oldugunu diitiinijyoruz; aksi takdirde akli dengemizi yitirmi$ sayrlrrlz.Bu durum krsa bir siircligine Evelyn Waugh'un ba$rnagelmi$ti.Diiriist olmaktan hig gekinmeyen Waugh dii$tijgn bu kdtii durumu bir arkadagrna agrkqaitiraf etmigti:" Seni uzun zamandrrg<)rmiiyordum ama zateno zamandanberi qok az kiEiyle gdriigtiim. Delirdigimdenhaberinvar mrl" rVaugh iyilcgtiktensonra Gilbert Pinfold'un Qilesiisimli bir roman yazdr.Bu kitapta sanrrlar gcirdiignddnemi ve duydugusesleri anlartr. yagayan M.O. 1000'den dncckizamanlarda insanlann Jqynes, gogunun,bu ikinci seslerin Pinfold kendi zihinlerinden sesi) {Gilbert .lann kaynaklandlgrnr bilmcdikieriniiddia ediyor.Pinfold scsininbir oldu$unu sandrlar;o insanlaragiire bu sesApollo, Astarte, Yahweh ya da onlara dgiit veya emirler verendatra kiiqiik bir aile tannsrna ait olmaLydr.Hatta Jaynes, bu tanl seslerinin kaynaf,rnrbile teShis etmigti; sesler beyninkonutmayryoneten yan kiiresinintam kargrsrnda bulunanbdlgeden geliyordu."iki idareli Akhn QctknEii" Iayne'e gdre tarihi bir degigimdi. O an, insanlaln kaynagrnr anlayamadrklarr sesin asLndakendi iq seslerioldugu gerqeginin tarihte su yriziinc q*tr andr. Hatta Jaynesdaha da ileri giderek bu tarihi degigimi insan bilincinin gafagr olarak ranrmlar. Yaratrcr tann Ptahhakkrndakieski bir Mrsrrkitabesinde, di6er pek qok tannnraPtahln "sesi"ya da "dilinin" varyasyonlan oldugu

330

l \\Rt IANlt.(;tst

ifade edilir. Modern ccvirilerdc "ses" kelimesi sijzliik anlamrrla dikkateahnmazvc digcr rannlar,"[Ptah'rnlakhnrnamacayitnclrl uyarlamalaa" olarak yorumlamr,Jayncs,bu gibi bilgi ve tccriibev dayal yorumlan kabul elmez ve kclimeyi scizliikanlamryladikkae alrr. Ona g6re rannlar insanlannkafalarrnrniginde konuganhayal: seslerdi. bu tiir rannlann iilii krallarrnanrlanndandogdugunr Jaynes iddiacderki stizkonusudurumda, konugma iislubuetkinolan krallara ait hayali scsler, insanlan kontrol alnnda tutabilctck niteliktedi:. Tezini inandtncl bulun ya da bulmayrn,Jayues'inkitabr din konuh: bir kitapta bahsedilecek kadar ilgingtir. ranrrlann ve binkerlerin akraba olmasryla ilgili b:r $imdi, teori kurmak iginJaynes'den iidiing aldgrm olasrhf,a geri diiniiyorurrr ancak pedamorfoz teorisinin rersinegideceSiz.Bu g! sonuca ulagryo:: iki idareli akLn gohigii bL anda degl ancak hayali seslerin.e giiriintiilerin arok gergekolarak alglanmadrklananrn giderek daia erkcn bir zamana, yani gocukluk qagrnagekilmesiylegergeklegnPedamorfozhipotezinin rersinidiigiiniirsek,hayali tannlar ilk <ince yctigkin kafalarda yok oldu vc bu durum giderek daha erken b:r z:manda, gocukluSun gok erkensafhalannda gergeklepmeye bagladl giiniimiizdeysesadeceBinkcr ya da kiignk mor adam fenomenle:: olatak sai kaldrlar.Teorinin bu uyarlamasrndaki problem, tannlann bugiiniin yetigkinlerin zihaindedc rsrarla var olmayadevametmesine herhangibir agrklama getiremiyorolmaudr. Tannlann binkerlerin atasrolduklannr ya da bu 6krin tarn tcrsinionaylamadan. her ikirini de aynrpsikolojikyarkrnh!:nyan ii!iinleri olaiak giirmek dahamanttkholabilir. Tannlar ve binkerlerrn ortak yitnii rahatlatcr bi! giicesahipolmalarrdrr ve fikirleri srnamak konusunda canh birer ses karn gibidirler. Aslmda 5. Biiliimdeii din cvriminin psikoloiik yan iininleri teorisinin iitsine gegrni$ say||mayrz..

AvuNru - TEsELLi
Tannntn bizi teselli'etrnede oynadrgr iinemli role ve e$erTann yoksa. yerine bir py koymamak igin sergiledigimiz insanol itiraza kary koymantn zamanrgeldi. Tannnrn biiyiik olaslkla var olmadrgrve ahlakl bireylcr olnakta ona gerck duymadrgrmuronaylayanlarrn {ogu en giiglii hamlelerini sona saklarlar: ve insanlann s<iziimona psikololik ya da duygusal tani gercksiniminden bahsederler. insanlar saldrgan bir tutumla dinin yerini alacakgeyinne oldulunu sorarlar. Tek arkadaglan tann olan, iiliimle pengelcfenhastalara, giizlcri

qot C.rckli Bir Bosluk(nr$i)

311

yagh hasta yakrnlanna ve yalnrz Eleanor Rigby'ye ne yapmalarmr onerirsiniz? Dogfltsu bu tarz bir sorunun <izli.ibir siizle yanlrlanmasl gereksizdir. Avutma giicii[iin olmas, dinin gergek oldugunun ispatr olamaz. Dio ve Tanl inancrnaayrrcahktanrsakda; Ta-unnrn varlrgmainanmanur insan psikolojisi ve saghkh bir duygu diinyasr iEinelzemoldugu kesinbir gekilde kamtlanmrg olsaydrda; diinyadaki tiim ateisder, merhametsizevrenselendigeningiidimiiyle inrihara siiriiklenentaresiz sinir hasralaflolsalardrda, bu saydrklanmrnhig birinin dinselinanon gergek oldtrgunun kamtlanmastna herhaogibir katknr olmazdr. Bunlar yalruzca, kendinizi Tanlnrn var olduiuna il,na etmeninlgergekten var olmasa da) gekiciligini kanrtlayabilirdi. Daha iince bahselrigimiizere,Dennen,BreakingThe Spell (Bnyiiyij Bozmak)kitabrnda,Tannya inanmakla,inancainanmak arasrndaki farkr agrklar:Her ne kadar sahteolsa da, inanrlmas gekici olan bir inang: 'Tanrtm, inanqszJrgrm konusunda bana yardrm edeceline inanryorum"IMark 9t )41. lnanglansallannda olan ama yinJ de dinc sadrkolan insanlar, bunlarrdiger rnsanlara iif,rermeye regvik edilirler. Bir $eyiycrerince tekrarladrg-rmzda, kendinlii br:nun gergck olduluna ikna etmeyi bagarabilirsiniz. Sanrrm hepimiz dinseiinanc gdru$dnden yararlanrp.inang karpn satdrnlaraiEerlerken ayni zamanda da inangsrzolduklarrnrgiiniilsiizcc itiraf eden insanlarla tarnsmlsEqt. Dennett'io alnm gizdigi bu alrmr okudugumdanberi, bunu tekrar tekrar kullanma firsatrbuldum.Tantdtgrm ateistlerinEogunun ateizmlerini bir sahte dindarlk perdesininarkasrna saklairklannr sdylemckleherhaldeabartmrg olmam. Bu kigiler dogai.istiiherhangi bir gi-iceinanmazlar ancak mantrksr inang igin bclirsiz bir hisii banndrmaya devam ederler. lnanca inanrrlar. Bircok insamn ,X 'insanlaln gereekiir' ifadesiyle, X'in gcrgek olduguna inanmak zorunde olnalan makuldur'ifadesiarasrndakifarkrn ne olduEunu g<iriindrdeagklayamryor olmasr pagrrocrdrrBelki de bu mintrk hatasma-bile bile diigmiiyor ancak, gerqegin insani duygulann kar$rsrnda daha iinemsizoldugunudii$ii;iiyoriardrr. insani dulgulan kcjrulemek isremem. Ama neyi tan,FnAlmlzr tgrla kavu;nrrmamrz dlygular gcrqekler mr mi? Berekryor: Her ikisi de dnernlidirancak tamamenfarkh geylerdir. Az iinceki kuramsaldii9iincem iileiisiiz ve yanlrgtr. Ateistlerin mutsuzluk ve umutsuzluk hissiyleyagmalanna yol aEan,gencl bir %ili$lelinin olduf,una dair bir kamt olmadrgur biliyorum_ Baz, ateistler mutludur, Bazrlarrysa aonacak haldeJir. Bunun vanr srra. bazrHrristiyanlar. Yahudiler, Miisliimanlar, Hindular ve'Budistlcr de acrnacak haldeykcn,bazrlarr mutludur. Mutluluk ve inanc (ya da

332

f.{NRI)' lNtt ctsl

inangsrzllk) ilipkisi iizerineistatistiksel kanrrlarolabilir fakar iiylc va da b<tyle gdqlii bunun bir erkrsi oldugr: konusunda ku5kularrm var. Dogrusu, lannsrz yagadrirmzdabunaltmagirecegimizc dair iyi bir ncdcn olup olmadrgrnrn sorgulanmasrnL dahail5;irrr; buluyorum.'l inr bunlarrbrr kenarabrrakrp, bu krtahrbir lnsarun dogeirstL inanllar banndrrmadan mLtllu ve ratminkar bir yapam siirebileccginin oldukea inan rr bir tergck oldugunu kanrtlayarak bitireccgim. Oncelikle. avuntu verici dinin karp talcplcriniincelcmeliyim. Avuntu, lisalt mr$Oxford S6zhigiinc gitrc (ShorterOxfori Dictionart) ruhsal s*rno ya da kcderin vaE unlm:st olarak aqrklanmaktadrr. Avuntuyu ikive ayrracabrm: Dogrudan fiziksel avunru. Bombog bir dagda gece vakd mahsur kalan bir adam avuntuyu, bnyiik, srcak bir St. Bernard k6pegindc ve elbcne ki;pegin boynundaki garap figrsrnda bulabilir. Aglayan bir gocuk, kendisini kucaklayan griglu kollar ve kulagrnafrsrldanan giiven tazclelici s<izlerlc avunabilir. 2. Onccdenkabul edilmeycngergcklcri kcafederek veya mcvcut gerqckieriyeni bir bakrgaqrsryla irdclcyerek avuotu. Kocasrnr savagtakaybermigbirkadrn,kocasrndan hamilekalm4oldugunu fark edcrek ya da kocasrnrn bir kahraman gibi dldiigiinu diigiinerek avunabilir. Avnca, mcvcut bir durumu ycni bir bakrqagsrylaele alarak da avunabiliriz.Bir 6lozof, yaghbir adamrnijldiigii anlndzclbirdurunr olmadrgLnr belirtebilir. Bu. yagamr anidenson bularak dc$il amayaglanarak uzun zaman iince "<ilmiig" bir gocuktur.Shakespeare'in kahramanlarrnrn her biri, her yedi sencdcbir degiEimgeeirerek ..iiliirlcr." llu noktadan bakrldrgrada, ya5l acamrn sona cren yafamr. vagamrboyunca bagrnagelen yavag "iiliimler" den sadece sonuncusudur.r"tsl Olebilme ihtirnaliDden ho$lanmayan bir adam bu larkh bakrgagrsrnr avurucu Sulibitir '"y" bulmayabilir fakat bu, di\iinme yoluyla avuntuya bir <irnck tegkil eder. Mark Twain'in iiliim korkusundan kurtulma vdntemi farklrdt: 'Oliimden korkmuyorum. Ben dolmadan milyarlarcave milyarlarcayrl iince <ilmi.igtiim ve bundan cn kiigiik bir rahatsrzlk duymamrtnm.' Bakryagsr kaqrn maz 6liim gergi hakkrnda higbir gcli degigrirmez.I;akat bu kagtnrlmazlkla bag edebilmemizadrna bize farktr farkL bakrgaqrlan sunulmugturki bunlarla kendimizi avutmamtz miimkiindiir. ThomasJefferson da iilum korkusunu ycnmrgti ve gdriinen o ki <iliimdensorra yasamrnhig bir qegidrne inanmazdr.ChristopherHitchensln agklamasrnagiire, .Son l.

{.iokGcf.kl' Bir Burlukinrir?l

333

gi.lnlerini yagayanJefferson, yaklagmakta olan sonundan bir beklertisi olmadrgrnrve bununla korkmadan yiizle$ebiidigini arkadagianna defalarca bclitmigti. Onun bir .,Hrristiyan olmadrfim" en aqrk ifadelerle sijylemek miimkiindii.' Zarnanln enrellekriicllcri, Bcrtrand Russellln 192j seneli clrnemcsiinandrgrm . rkiiiFcyarrnr ! . y " d e v e r v e r d i g re duym.rya

iranryorum ki 6tdnEnmdc Eiirnyecegimve egomdan geiyc higbl pey kalmayacak. ceng degitim ve ya$amr scvryoru$. Irakaryok olma dUrjrcesinindehreriyle tirremeyi kiiqimsemekzorundayrn.Mutlut hcr seycragmengcrqek (d md,l,,h,kru r n l i , r n u r L t ab r rg u r r b i ' c - : . c v gv ( i c t s c fJ c. dcg.rrerini ririrn].z qdnlri bun';r da .on,uzakJdar\drmcr. C o g u z a . ; n j n s a f ir n . : k J i r a c . , r g i d i n c . g u f l r , u n u hrrrrLr: hiq ku.kr,uz ay'rl gurur brzc rrsarundunyadrk konumu hakkrndaiqtenlikledn$nnmcyi 6sretmelidir.Bilimin a9,lm9pencereleri ilk ba$ra hizj gelcneksci cfsanelcrin srcac,k ietcnligi iqin ndi$elendirmit olsa da, so usra, razehava giig kazandurr ve bnyiik boituklann kcndrnc has bir ihneanll

Russell'rnbu dcncmcsinidaha on altr yagrndayken, okulun kiitiiphanesinde okudugumda gok etkilenmig fakat zamanla bunu unutmuttum. Dolayrsryla, 2A03'de $eytdnt ) papaz1,tu yaz^rken Russelln 6kirlerine farkurdaolmadan ball kalmr5olabilirim. Ya$ama bdylebakmakragorkemden fazlas, va.drr ki chaler engelinc tak,laniar iqin bilin), soguk ve (asvertiymig gibi s.irnnecekft. Lakln mantrkyotuyla,kcskjtrrnerak rnzsai!na hi! y{madan gogiissermekleedinilecek derm bir tazetenmc hissi vardr: Yeats'h "yddular civarrnda cscn mcrak ritgerhfl." Din, meseia bilime kryasla,yukarlde bahsertigimbu iki rip avuntu vcrmedc ne kadar ba6arrIdrrl Oncc birinci tip avuntuyu ti_. aldrgrmrzda, hcr nc kadar tamamenfarazi olsalar da lannnrn giiglii kollarrnrn, trpkr bir arkadagrngcrgek kollan ya da boynundi bir garap frgrsrragryan 51 Bcrnard kijpc8i gibi, avunru verici olabilecegi fikri oldukga akla yatkrndr. Irakat clbettc sisrcmatik ilag kullanrmr da avuntu saglayabilir; ve bu p;eneliiklcgaraptan daha ctkilidir. lkiqci tip avunruya baktrBrmrzda, burada dinin son dercce etkili oiduguna rnanmak hiq giiq degildir. Deprern gibi bir felakctc maruz kalan insanlar, srklkla, bunun Tannnrn srrrrna eriqilmez

334

TAI\RI Yr\NILGISI

eylemlerinin bir paryas oldulunun hayalini kurarak avuno tirrettikletini beyanederler:Hiq giiphesiz zamaniqindeTanrr hayrrir geyler dc gtlndcrecektir. Oliimden korkan birisinin igrenlikledlilmsiiz bir ruha sahip olduguna inarmasl bu kigiyi avutabilecektir; clbette ki iildiikten sonracehenneme veyaAraFa gitmeyecegini di\iiniirse.I Sahte inanglarenaz gergckleri kadaravutucuolabilir, ra ki gerqeklerin su yiiziine gkogr ana kadar. Bu durum gayri dinsel inanqlar iqin de gegerlidir-Kanser hastalgnrn son safhasrna drmig ve dlmek iizere olan birisi, hem hastalgrn olumlu y6nde seyrenigini siiyleyenbir doktorun yalanlatrylave hem de br.rnun aksine,gergekten iyilegiyor oldtrgu haberini alarak avunabilecektirOldrnden sonraki yagama iEenlikle inanmak, s<iz konusuolan hayal kr.rrklgrna kargrbagrgkl[ oldugunda,yalan siiyleyenbir doktora inanmakan daha etkindir. Doktorun yalatu ancak ve ancak belirtilerin barizlegmeye bagladrg ana kadar etkisini siirdi.irebilecektir. Olnrndensonra yagama inanan birisi, aslahayal knkltErna ugramayacakdr. Amerika Birlegik Devletlcri'nde yaprlan anketler,, r.ilke niifusununneredeyse yiizde doksan beqinit dliimden sonra yagama inandrgrizlenimini uyandrrmakta, Bu iddiaya kaq kiginin gergekten. kalbcn inand$mr merak etmektenkendimi alamryorum.Bu insanlar gergekten samimi olsalardr,hepsininAmpleforth Bagrahibi'ninkine benzer bir tutum sergilemelerigerekmezniydi? Kardinal Basil Hume ona iilmek iizere oldulunu sdylediginde, bagrahip,Kardinal adrna Eok sevinmiqti:'Tebriklerl Bu harika bir haber, kepke ben de seninlegelebilseydim."ss Bagrahip, ijyle gdriidiiyor ki gerqekten samimi bir inanglrydr.Ancak bu iiykii tarn anlamryla nadir ve beklenmedik bir durumu yensrmgl i{iD dikkatimizi EekerHatta bizi bir parga eglendirirken $u karikatiir:ii anrmsatatrilirikarikatiirde. Savagmasevig' pankam tagryan,anadan iiryan geng bir kadrm "i5re samimiyet seyreden bir adam pdyleba!;rrrr, drye ben 6unr derim!" Bir arkadaglannrn <ilmektzere oldu$unu duyan Hrristiyan ve Miisliimanlann hepsi neden bagrahibinkinebenzer bir ifadeye bagvurmazlar? Bir doktor, dindar bir kadrna sadecebirkaE ay[k tinriiniin kaldrgmrsiiylediiinde,bu kadrnnedenSeypeller'de bir tatii kazanmrggibi heyecanlagiiliimsemez,'Sabrrsrzhkla bekliyorum!' demez? Kadrnrtiliim yataghda ziyaretedeninanqhkipilir, nedendaha iinceleritilmiig yaku arr igin "Roberr amcayrgdriirsenselamlanmrzr siiyle" gibi nesajlar gdndermezlerl Dindar insanlar <iliimle karSrlagtrklarrnda neden bciyle davranmazlar? Bununsebebi,inanrrmrgnumarasyapuklarrsafsarala igrenlikleinanmamalan olabilir mil Belki de hem inaruyor hem de 6liim siirecindeki aolardan korkuyorlardu. Bizim riiLriimiiz, bazr
| 4 a!t, bu dir E ion+tu y.r J4. tit.lil.. w iyilerin oihai rlic zlitr l.vnbtrmd. &iDd. old!t!!r iqn'hn y.rd;. BrnlL i!!rnl.i silqfih]d,n annmt i!6 .cr Fk.'hi trlcttrl,!

Qot Gerekl;Bir ltoglut<lrlru))

mannkh gerekEeler rgrgrnda, rzdrrabrm bir veterinerde acr gekmeden sonlandrrmashaizin verilmeyen tek tiirdrir. O halde neden 6tenazi vc uzman doktor desrekli intiham lafinr esirgemezbigimde kargr koyanlar hep dindarlardrr? Dindar insaniann, trpkr 'Ampleforth Ba$rahibi' veya 'Seygeller tatili' Srneklerindeoldugu gibi, dnnya ya$antrsnayakrgrksrzca sallma olasrLf,r en diigiik topluluk olmasr gerekmez mil Ancak giindelik yagamda qrkan dtenazi ya kargrnrza da uzman destekli intihar kargrtlalnrn hepsinin dindar olduguna yiiksekbir tutara bahse girebilirsiniz. Oldirmenin her riiriiniin giinah olmasr, ellerindeki tek resmi mazeretolabilir. Ancak, <jldiirmenin cennctteson bulacak bir yolculula hu kaiandracafrna samimiyetle inanryorsanrz, bu durumdanedengiinah olsun? Uzman destekli intihar karqrsrndabenim rutumum, tiim bunlann aksine,Mark Twain'in daha <incebahse*igim giizlemiyle Sekillenmiiti. Buna gOre, <ilmemin hig dogmam4 olmamdan hig bir farkr olmayacak;Kral lfiliiam veya dinozorlar veya rriiobitlerl zamatrndanasrlidiysem,bugiin de <iyleolacagrm.Bunun korkulur bir yam yok ancak oliim siireci,bireyin gansrna bagh olarak, elbette acrir ve tatsrz o)abilir; bu, genel anesteziyardrmtyla korunmaya algrk hale geldigimiz riirden bir deneyimdir, trpkr bir apandisit ameliyatrnda oldugu gibi. Ev hayvammz iiliimciil ac ar iEine girmigse, onu genelanesteziyle bu durumdankurtaracak bir veteriner gagrrmadrgrnuda,crmasuirkla itham edilirsiniz.Ancak doktorunr:2, siz ao gekerekdlmek iizefeyken tamamlylaaym merhametlihizmeti sizden esirgemediginde, cinayet suguyla dava edilme tehlikesiyle Iar5r karqryakalacaknr.Ben dlmek iizereyken hayarrmrn genel ancsteziyie sonlandmlmasrm isterim ki bu talebim. aoandisit rmeliyar olmak isreyerbir hasranrnkinden f:rksrzdrr. Ancak bana bu hak tanrnmayacaktrr ben (k<ipek) Catis ya da Eiinki fami.liais Feliscaars(kedi) tiiderinin bir iiyesi olarak degil, ganssrz tiir Horzo saperas'in bir iiyesiolarak diinyayageldim.Kaldrki isviqre,Hollanda ya da Oregongibi daha aydrnb6lgelerde yagryor olsaydrmbu istegjm yerine getirilirdi. Bciylesigeliqmigiilkelerin sayrsrneden bu kadat azdrrl Bunun en tinemli sebebi dinin etkisidir. Apandisitin almmasryla yagamrnrn aLnmasr arasrnda dnemli bir fark olduiu 6ne siiriiiebilir. Gergekteh fark yoktur; her haliikarda olecekseniz yoktur- Eger 6lijmden sonraki yagamadair samimi bi{ inancrnrz varsada fark yoktur. Eger bu inancr igtenlikle benimsemi$seniz, sizin iEin iiliim sadece bir yagamdan digerine geqigtir.Eter bu gegigacrLysa, apkr anestezi almadan apaldisitinizi aldrmayacagmu gibi, bunun da acrsrz olmasrm arzulayabilirsinizOtenaziya da destekliintihara kargrdirenmesi gerekenkiSilerciliimii
.. Palobik diiien dc Fj3frJ ddt .kla bacrklq tosjl

336

I\N1{I };\NII-(,ISI

' ^ftrik:n 3lcisdru <ilt krrfllndakl n'dou nz{itu trp&n bi ah|ltr62 iiiyt. soruqh ttrdi: h r: til.ir rodr 50ri birunmi torui isrn$ Yiizde99 u, ncrek[inrihir isryrnlcrrn b{ hl.pteinill Br(.i lcr*ilm$nri vc bu [\i]{dcn rii:ie 75 ibtr ydnr.mjn aiui,FelJidiodc kr:ndilcriijrxrindeurstrb{raE t.le! dmrr Ynude 100 n, d6dr! ha*i.. dqnanl.r,rA r'Ns .mcli ilrcncqir. B(r h(prl',u..{or.' 'Di!d1il4d il?rl.y.n y:rh.Jr rnDE ,!h ib,rjFt.n. lift I inrlc ni 6ahnrw6@?' bn.sp.i bulanivrnrrly2l bir Jos'rdl k'hr 1r:

bir gcqigten ziyade bir son olarak g6renler olmasr gerckirken, bu merhamcdiyiintemleri tek desteklc,venler biziz.) geregisrradan Peki,<iliimii meslegi bir olay gibi kargrlayan ve yagamrnr geqirmip bakmakla lodemli vagllara hemqirearkadagrmr:r giizlemlerinden hangi sonuqlarrqrkarabiliriz? Yrllar boyuncaedindlgr deneyimlerle, <iliimden en gok korkanlann dindarinsanlar oidu$unir fark etmiq. Elbette bu gdzlemi israristikselolarak kanrtlanmahdrr fakat hakh oldugunu varsaydrf,rmrzda, bu tuhaf durumu nasr aqrklavabilirizl Bu dr:rumdanyola qkarak, dinin 6lnm konusunda gorr.iniirde herhangibir rahatlancr etkisininolmadrgurr iinesiirebilir iz.: Katcliklcr konusunagelirsek,belki de onlan korkutan Araf'trr. Az:z Kardinal Hume bir arkadagrna vedaetmigr'Pek6li, hogqa 6u sdzlerle kal o zaman. Alaf'ta gdrii6ecegimize inanryorum.' Oysa kt Bennr inandrfrm, bu uysal ya;[ gozlerdeinangsrz ve titrek bir krvrlcrmrr gaktrgrdrr. Araf ogrctisi, teolojik zihnin mandga rers igleyipinigozle: <iniine serer.Araf bir tiir kutsal mekindr (EllisAdasr)ve cehcnnene gidemeyccckkadar az giinah iglemigancak.cennetin giinahtar arrndrrrlmrg girmedendncerslahedici ve anlrcl bir konrrobrilgesine noktasrndakrsa bir siire beklemesi gerekencjlii ruhlano toplandrgrllades'in beklemeodasrdu,OrtaEag'da, Kilise para kargrlgr "grinal: bagrglardr". Para kargririrnda,Araf'tan affedilecekolan birkaq gu: satrn gergckten alurrrdr ve Kilise de{akrlalmaz birciiretle) saonaLnar gunlerin sayrsrnr belirren scrr6kalar hau rlardr.Romr Krrohh Krlrsc. 6zel olarak kegfedilmigbu "hastahkh edinimlere" sahip olanlarrr kurumuydu.Bu para tuzaklanmnhepsihigkugkusuztarihre en briyuk yerini almaLdrr.Ancak bu ortaqaghilelcrineetdege: hilelcr arasrnda Nijcrya Internct rezaletisahtekSrlkkonusunda daha bagar rdrr. 1903 yrlna kadar PapaX- Piushala hiyera4ik diizenegcirc i\raf'tan azatcdilcn giinlerin cetvcliniyapardr,g6yleki; kardinallcr: iki yilz giin, bagpiskoposlara yiiz giin, lskoposlara sadeceel,: giin. Bu zaman zarfrnda, zcvkler artrlr do$rudan doBruya paravb satrlmryordu. Ortaqagda bile Araf'tan kurtulmak igin para tck kayn:k deiildi. Dua cderekde ddcyebilirdiniz. Ya siz kendinizolmcder: <incedua edebilirdiniz veya iiliimiinuzden sonra ba5kala nrn sizir iQjn dua etmesiylc. Dualarr parayla da alabilirdiniz. Zenginsenz ef,cr rr-rhunuzu sonsui4ula hazrrlayabilirdiniz. Benim kendi Oxfor: Koleiim. New College1.379 yrlurda(o zamanyeniydi)yiizyrhnbiiviii

Cok GerckI Bir Bo]lukino?)

hayuseverlerinde biri, Vinchester Piskoposul0illiam of !0ykeham tarahndan kurulmuEtu. Bir ortagag piskoposu,bilginin otoyoluna iTaonya) kontrol elde ederekEaimrn Bill Gates'i olabiliyor ve gok zengia biri haline gelebiliyordu.Btilgesiqok geni5ti ve !?ykeham zenginliginive niifuzunu iki biiyiik cgitim kurumuna yarrrmr$tr. Biri Vinchester'dediger isc Oxlord'da. Egitim lifykeham igin cinemliydi iakat alu yiiziincn yrl d<inrimn nedeniyle 1979yrlnda yayrnlanan New College resmi tarihindeanrldrggibi kolejitrkurulugununtemelamacr 'ruhunun huzur bulmasrna arac rl etmesiiEindi". $apelinhizmetine on papaz, iig memur ve on alu korist atamq vc 'koleiin gelninin dugmesi halinde kendilerininalkonacagrnr"ernretmigtir.Wykeham New College'i altr yiiz yrldan fazla bir siire tek baprnayagayan bir organizmagibi devam| varlirm siirdiiren, kendi kendini seqenbir '<inerime. bir cemaarin ellerrne rerketmigti. ynzyrllar Galiba boyuruhunadua etmeye devametmemizigin 'cize givenmitti, Bugiin kolejin sadece bir papazrvarr vc hig memuru vok. Yiizyrllar boyu lirykeham'in Araf iqin gelip gegenduacrlarrher rrl iki duacr azalarakgiderek damla damia eriyip bitnigtir. Sadece koristleringiicii arn*ea artmrg olupmiiziklerigergekren bnyiilcyicidir. Ben bile bu cemaatin bir iiyesi ve bu giivene ihenette bulunmu$ olarak igimde suglululun verdigi iiziintii hissetmekteyim,Kendi zamammanlamakiqin, Vykeham, viicudu dondurup depremlerden, isyanlardan, niikleer savaqlardan ve diier felaketlerden izole ederek oliime neden olan hastalqm tedavisiningelecekbir zarnandatrp rlmi rarafrndan bulunr.rncaya kadar koruyanve o zamanqiizmeyi oBrenerektedaviyi garantileyenbir kriyojenik girkete biiyiik bir meblagrpeginatolarak tideyenbugiiniin zenginineq5delerdavramg gdsteriyordu. New College'in son cemaati olarak Kurucumuzla cayryor muyuzl Eger iiyleyse, bizler iyi .'aptlan sozlegmeden insanlfrrz.Ytizlerceorraqag bag$qsrmiraseLiarrna giivenerek dldiiler. KendilerineAraf iEin dua etmeleri kargrLgr qok iyi para <idediler, $u an ihanete ugramrgolan bu giivenlerekargrlk, sonsuzlukadrna .{y.upa Ortacag sanatve mimari hazinelerinin ne kadannrn peginat olxrak itdendigini merak etrnekten kendimi alamryorum.Fakat beni bu Araf iigretisi haklonda gerqekten btynleyen gey teologlarrn bu konuda ileri siirdiikleri 9ey:kamt o kadar gagrmcr gekildezayrftrki, emin bir gekildeilan edilen havahgiiven bilakis gok komik bir Eey halinegeliyordu. KatoLikAnsiklopedisirde lcatbolic E Tcycbpedia) :\raf'a giri6te "kamtlar" denen bir brjliim vardrr. Araf'rn varhArna teme kanrrbudur. Eger<ilen yaptrklarr kimsedi.inyada giinahlaina dayanarakcenneteveya cehenneme giniyse,onlar igin dua ermenin anlamr olmayacaktrr- l'Tanrrnln gijziniin iiniindcn uzaklagurrlmrg
xdr - Fi*opor'Villi.n doreydr n. y:prrd?

338

I'J\NR I YAN]T-GISI

olanlara resclli vermeycccsareteden duacrnrngiiciine inang yoksa oliiye dua niye", ve hala dliler iqin dua ediyoruz,degiJ mi? O zamal Araf var olmaL yoksa duacrlarrmrz amagsrz kalrrlar! Q.E.D. Teoloiik akrldangegenlcr igin bu ciddi bir <jrnekrir.Bv 6nemlinon sequitllr (sonugsuzluk) TeselliTarnpmasrrrrn daha bi.iynkqapta, bagkatiirlii bir yayrlmasrnda yansrtrlrr. l}ir TanrrohnaLdrrgilnkii egerolmasaydr. ya9am bog, amagstz, qaresiz, anlarnsrzirkvc degersizlik qrjliine dc;uerdi. Mantrg$ daha ilk engelde diiqtii!iine igaretetmekigin bu ne kadar gerckli olabilir? Belki yagambostur.Bclki de <jhilerimize dua edcnler gergekten amagsrzdrrlar. Aksini tahmin etmek kanrtlama,va uera$trglmu o qok cinemlisonucungerqegini tah$;o etmektir. iddia ediienkryasagrkga dolambaghbir iddiadrr.$iniz (kalnrz) oinadan yapamrnu dayanrlmaz, verimsizve bogoiabiiir fakat bu onu maalese: getirmZ. Bu ba$ka kiginin (gocuklar olmasr durumunda Seri aile, yetrgkinoimasr durumunda -lanrr) size yagarrunrzrn anlam ve amacrm verecek sorumluluguynklcndigivarsayrmrnda banaqocukqa gelen bir gey var. Bu biraz, biieklerini burktuklar an etrafra dare edecekbirini arayanlannqocuklugunabenziyor.Benim iyiligimden bagkabiri sorumlu olmalt ve canrmyanarsasuglanacak bagkabir: olmah. Gergektcnde Tanrt ihtiyacLnrn ardmda yatan gocukluk bu mu? Yine Binker'e mi d6niiyofuz yoksa) Gergekhir yetigkin bakr; aqtsryia kryaslanacak olursa, anlamL oldugu kadar dolu ve yapmalr seqtigimiz kadar harika olan bizim hayatrmrz gerqekten mrl O yaqamr de harika bir hale getirebilirlz.Egerbilim maddi tiirden olmayan brr tesclliverirse,i$teo da son konum olan, esinlcnmeyle bir1e5ir.

ESiNLINME

Kullanmak zorunda oldu$um, mantftsal dcgil de sdzscl (retorik, oldulLr igin hafif olumsuzbir etkisi oian anlatmatalz-rm, kigiselzevk meseicsi veya gahsibir karardrr. Buna daha 6nce de baqvurmuitllm. ve digerleri dc. Sadecegiincel i]rneklerdensayarsak;Sola& Mar..i Nokra'da Catl Sagan (Pale Blue Dot), Biofli'de Y. O. \filson iBiophilia), Bilimin Ruhu'nda Michaei Shermer (The SouJ oi Sc;ence), Doizulamalar'da Paul Kurtz (Af6rmations).Gdhkusagnt S6kmek lUrueauing the Rainbou))kitabmda, DNA bilegimlerinin piyangosunun potansiyel olarak vurmayabilecegi, insanlarrn muazzam qoiunlugunur, aslnda higbir zaman dogamayabilcceli gerEegiyiiziinden, ya;adrgrmrziEin ne kadar pansL oldugumuzu ilermeye kadar ganslolan bizlere,hayaln Eal$um.Buradaolabilecek gcirecc krsaligml, zamantndcvasa cervelindeki lazerinceligindekj{lkll

qiok Gcrcllj Bi. Boiluk(nrLril

339

qentigi hayal ederektasvir ettim. Bu rgktair <incckive sonraki her gey,<ilii geqmigin veya bilinmeyengelecegin karanlgryla drtiiiiidiir. Kendimiz; bu r;lgm iginde buldugumuziqin agrrrderecede panshyrz. Zamantrnrzne kadar ktsa giiriiniirsc gdrinsiin, eger bir saniyesini boga harcarsak,kasvitli veya anlamsrz veya (bir gocuk gibi) srkrcr olduiundan yakrnrrsak, bu higbir zaman hayara gclmclcri bile 6nerilmeyecek 9u dogmamrgttilyonlara yaprlm4 hissiz bir hakarer olarak gtiziikmeyecekmidirl Birgok atcistin benden iyi satyledigi gibi, bir tek hayanmrzoldLrgu bilgisi,onu cn degerliSeyyapmalLdrrUygun olarak, ateist bakrgagsr, hayar' dogrular ve yiikseltir. Aynr zamandahigbir zaman qahsiyanigyla (gergekdiinyayr anlamakta bagansrzlkla), hiisniikuruntuylaveya hayatrnkendilerinebir qeylcr borEiuoldugunu d0gtinenlerin kendineacrmasryla lekelenmez. Emily Dickinson siiyledemig Hrqbir zaman tekrar gelmeveccgidir Hayatrbu kadartatl yapan Tanrrmn dliimii bir bogluk brrakacaksa,degigik insanlar degi$ikytintemle(lebu boqlugudolduracaklardrrBenim y6nremim, iyi bir doz bi1im, gerqek diinya hakkrndaki gergekleri 6ulmak iqin diiriist ve sistematikbir gabayriqerir. insanrn evreni anjama qabasrndan anladrgrm,bir model olugturma girigimidir. Hepimiz, iginde bulundugumuz bu diinyanrn bir modelini kafamrzda olu$turuluz.Diinyanln minimum modeli,atalalmrzrn iqindehayatta kalmak igin ihtiyag duyduklan modeldi- Benzetim yazdrmr,dogal seEilim tarafindan olugturuldu ve hatalanndan aytklandr. Ve en qok Afrika qayerlarrndaki aralanmrzrn diinyasrnamahirdi: orra bnyiikliikteki cisimlerin birbirlerine gdrece orta hzlarda hareker ettikleritiq boyutlu bir diinya. Ve beklenmeyen bir ikramiye olarak, bcynimiz, atalanmrzrnhayatta kalmak igin ihriyag duydugu, vasat faydaL diinya modelinden qok daha geligmiqinibarrndrrabilecek doniistii. Sanatve bilim bu ikramiyeningdstrgeleridir. $ekle Bilimin, ruhu tatmin edenve zihni agangiiciinii giistermekigin son bir resim gizmme izin verin.

TUM BURKALARIN ANAsI

Sokaklanmrzda gdriilebileceken iiziinrii verici g6riintiilerden birisi, baStan ayagakadar qekilsiz siyahbir kumaga sarmalanmrg ve diinyaya yanktan kiigiik bir bakan kadrn imajrdrr. Burka sadecekadrnlara

]40

TANRI YANTLGISI

eziyetinbir arao olmakla kalmayrprizgiirliiklerineve giizelliklerinc yaprlmrqdini bir baskrdr da; sadece korkungcrkek acrmasrzlBr degil. ao gkilde yrldrnlmr; bir digi boyun egigi.Oniideki dar yarqir bagka bir gcyinsimgesi olarak kullanmak istiyorum. Giizlerimizdiinyayrelekrromanyetik tayf igindekidar yalktan gii.ii.. Giriiniir r$k, uzua ucundaradyo dalgalan,krsaucundagama rgnlan olan ugsuzbucaksrzkaranlfi tayfta bir genrikrir. Giiriit yangr afagr trkan standan geniglikteolan, siizgelimi2,5 santim, devasa siyahbir burka hayaledin.Yangrniizerindekisiyahkumagrn geni5li$ gairiinmz tatfin k$a dalga ucunu temsil edcrsc,vc yarr$rn alrrndald siyah kumaggiiriinmez tayfrn uzun dalga krsmrnrgdsteriyorsa,2,-i santirnlik yara uygun illgekte olacak burkamn boyu nc kadar olmaLdrr? Olgmeye gal,strgrmtz. biiy0kliik o kadar dcvasadrr ki iogaritmik <ilgekler kullanmadanakla yatkrn bir pkilde tarif etmek zordur. Biiyle bir kitabrn son bitliimi orrallga logaritmalar saErnal igin u1'gun bir yer degildir fakat ioann bana siiz konusu Seybijni. burkalann anasr olacakor. Etcgin bir parqasrnr olugturan radro dalgalalndal bagrn iizerindekigamargrnlarrna kadar,tayhn karantrli lcrsmrnr remsil cden kilomerrelcrcesiyah kumagla karglagnrrlrnca 2,5 sanrimlik t6riiniir Igk pcnceresi minnaok kahr. Bilimin bizrr igin yapd$ ;ey bu peacereyigenigletmektt.Oyle bir genigledrkihapscdensiyah elbise neredeyse tamamen diiget ve algrlarrmrz havadarve canlandrnct bir dzgiirliikteserbest brrakrr. Oprik tcleskoplar giikleri taramak igin cam mcrcekler ve aynalarr kullanrrlar,ve gtircbildikleriqeybizim gdriiniir rsrkdcdigimiz dalga boyunuo dar bandrndagtma yapen yrldrzlardrr.Fakar diger teleskoplar, X ryru veyaradyo dalgalanar giirerekbizealternarifgece g6klcri bereketini sunarlar. Daha kn$k itlqekte,uygun fltrelerle donatrlmrp kameralar mor iitesid 'gorebilir' ve, bizim giizlcrimizir yardrm almadantam olarak giircmeyecegi, gijriiniigteb&ek giizlcn igin 'taserlanm4', yabano gcrit ve nokta gcgitleri iEeren Sifekleri: foto$raflannr gekebilir. Ititet gcizlerinio, bizimle benzcr bir eyfsal penceresi vatdrr. Fakat burkanrnhafifgciistiine kaymrptrr:krrmrzrr: gdremezlcrve mor 6rcsinin ilcrisinebizdendaha fazla gegmiglerdr bahqe'yer {'mor <itesi ). Dar r$k pnceresinir erkileyici bt pekilde genigletilmes m*aa bize bilirnin diger alanlannda hizmct eder. Ona hrlarnc orta biiyiiklnklcri alglayabilecckorganve sinir sisremleriyle diinyarr gtiriiyor, bir siirii salonu olan biiFkliikler miizesi yakmlannda y4ryoruz. Birkag kilometre ila {dagm tepesinin gtiriinriisii milimctrenin l0 da biri (igncnio ucu) arasrndakiebatlardadegiFn
iiiIE6iiil
B0t0o ldfcnnt.t

u".;or.r c,n d.), b.r r<Erir.r rj'iriu

Ri.!.d Dr,tils vJi *.b tt6i

No.rxonr.Elsrdrn rriind .aFa

.d.6ift lonitnd

oLn elgri(h.iH.*tined

(:okCnrckli BirBoshLinul)

341

cisimlerlebirliktc, evimizdeyiz.Bu arahgn d$nda hayal giiciimiiz bilc sakatBrve aletledn ve matchatigin yardmrna ihtiyaq duyaru. (Cok tiikin ki bu yiintenrleri Hayal giiciimiiziin uygulayabiliyoruz) uehalar,kigilrk tatminkir olduf,u brilkl lihle/in atuhg4mesafelet biiyiik ucundaise Einstein ucundakuantumgaripliginin boyutlan, devasa ibtimal arahgnrn kozmolojisinin boyutlarr olan bir iilgegin onasnda, kiiqiik bir baattu. Hayal giicilmiiz, atalanrruan algk oldugudar aralk drgndaki rnesafelerle igis htznnlii bir tekildc eksik dooanrmhdrr. ugrapabilnrek proronlanve n6ttollan lemsil edcn bir top kiimesi Elektronlan, erainda ytiriingedcolan kiigiik bir top olerak canlandrrmaya gahpnz.Hig de b(iyledegildir.Elektronlarkiigiik toplar gibi degildir. Tanrdrgrmrz hiqbir 9eygibi defildirler-Gerfekliginuzak uluklarrna "benzeme"nin qalryrrgrmrzda, gelipgelmcdigi bile ugmaya bir anlama igleyecek aqrkdefildir. Hayal giiciimiizhala kuantumyakrnlanna davranmasr kadardonanrmh degildir,Budlqcktehiqbir $fy maddenin gerektigi(dntiinmekifin evrimlettigimiz tarzda)gibi &vraomaz lyk de ba9 hramnfark edilir bir kesrindeki hrzla harekct cdencisimlerle edemcyiz. Salduyu dii,Srrcmize izin verir Eiinkii sagduyuhigbir geyin qok hrzh hackct etmedifi, higbir geln qok kiigiik veya qok btyik olmadfr bir diioyada cwimlegmiEi, yazdrlriinlii makalcOlas Diinyaht'n B. S. Haldane'Lo J. Worlds) sonundagiiyle tazar,'Kisisl sanma g,6re, {Possible evren bizim hayal enilimizden daha garip olmakla kalmayrp, de gariprir, . . Snphcm odur ki, herhangi hayaledebilecctimizden bir fclsefedehayal edilrnigveya edilcbilecek,cennelteve diinyada gylerdendahafazlasr vardrr."Aklme oldugustiylenen bile ashnda gelmigkcn, Haldanc raraindanhaarlaolaniinhi Hamlet stiziinin hata[ okunmup ilgimigekti. olmasr Normal vurgu 'serin' dit:
Cenncttc ve diinyada d.h: fazJa;cy vardu, lloratio, Senia fclscfcndc hayal edilcndcr dah. fazla.

Ashnda,bu san.lar srkllklagiiliiltiilii bir pkilde, Horatio'nunst (septiklerin)salunucusuoldutu ima rasyonalistlerve kugkucularrn ediferekaLntrlanr, Fakat bazrilimler sezrz kelimesinineredeyse yok ederekvurguyu felsefekelimesine veritlct:' . . . fekefedc hayal edilendendaha tazla- l, - - than are &eamt of ioya philosoPhy.\ dikkate almas ikinci yorumun Praldatte'riohethangi6ir (elsefesini bir amagigia bir anlanu dEnda, oluga farktr giiniimiizdckiherhangi yoxn|r, Bu kitabur adandrg kigi, konuyu komedi alamna tagryarak,

342

I ANRT YANII.CISI

kendine bilimin yabaDcJrgmdan bir hayat yaratmrgnr. Agalr&I saorlardaha iincc bahscnigim,1988 dc Cambridgc'de yapolrm arr dogaflama konugmadanahnmrgtn:'Biiyiik bir qckim kuyusunl dibindc yaqadrgrmrz gerfcgi, niikleer bir atet topunun yiiz elli mil)-. kilomerrc otesinde dolagao gazla kapL bir gezegeoinyiizcyird yagamamrz! ve bunun gok normal oldugunu diigiinmek, kesinliil bakrgagmrzrn ne kadar etri olmasr gercktilinio bir igraidir.' Dill bilim-kurgu yazarlarr,bilimin ruhaflklanru, gizemlibir his yaratm.J igin kullamrlar, Douglas Adams ise giildiirnck igin kullanr (Or.'stopgt run Galaki klaut zat isimli kitabr okuyanlar 'son< ihtimalsizlik arabasim ijrnek olarak akrllanaagctirebilirler)Gula en6maya agrk olarak, modern fzigin cn garip paradokslar,r verilebilecek en iyi cevapnr.Bazenaltsrnatifinin af,lamakoldlrgua diigiiniiriim. Yirminci yiizyrl bilimscl ilerlemcsinin pek bilinme_ven zinci olan kuaotum meka.igi, gcrCek diinya ile ilgili ba5ar r ttngttm.L yapar. Richard Fcynman kcodi kesinligini, Kuzcy Amerika'l geniiliti gibi biiyiik bir mcsafenin iing6rdigii uzuulugnnu, i insao sag kadar yamlgryla iilgmcsinc benzctir. Bu iing6rnscl bai.! kuanrum teoririnin, bildigimiz herhanti bir 5ey kadar, hatta a gerqekgisagduyu gerqe$ikadar dogru olmasr gerektigi anlamre gclir. Yine de kuantum teorisinin,bu iingdriileri iletmesiiQin yapme gcrckcovarsayunlar bnyiik Feynmanl bilc gunlansiiylemcycirmig 'F,f,cr kuantum teorisini anladriulzr dqiioiiyorsanu . . . kuantua teorisini anlamamqsnzdrr." (bu ahnunrn birgok vcrsiyonu var& fakat yukandali baaa en terniz gelenidir) Kuantum tcorisi o kedar gariptir ki fizikgiler iki degig paradoksal ytrrumundan binnc bagvururlar. Balvurmak dog:r kelimcdir. David Dcutsch,Gcrqelin Kumag (Tbe Fabric of Realitr isimli kitabrnda kuantum teorisinin "birqok diinya" yorumun kucaklar.Sebebi, bclki dc bu yo4rmlamahakkrndas<iylcyebileceg en kiitii tcyin mantlksubir Sekilde savwgan olmasr olduludur. Kitap kuantum mekanik dcaeylcrinin kiigiik penccresiharig, sonsuzrr hrzlaanan tamamrylasaptanao-az paralel evrcnlerinoldugunu ian eder. Bu evrenlerin baalannda bctr zlren iildim- Kiiqiik bir krsmrnd ycailbir bryrgrnrz var. Vc b6ylc Acylcr. Alternarifolan'Kopenhag yorumu'2caitderccede inanrlmazdr savurgan yrkrcr dcgil sadcce paradoksluktadu. Erwin Schrcidingcr, b: yorurnukcdisinin baqmdan gegen bir olaylahicveder.Schr<idinger kedisi, iginde kuanq.rm mekanik olayla tctiklencn bi.6ldurrl: mekanizmasr bulunankutuya kapar r. Kapagr aqmadan kcdinin dlut dlmediginibilmiyoruzdur.Bununlabirlikte sagduyumuz bize kc'dir;
' Eit t'b+ot G.izlr .o tk ctLu rcoD6l:!.! indpcro

qjokGcrclli BirB(')l k(nrull

343

kutu iginde ya canh ya da 6lii olmasrgrekriginisdyler. Kopenhag yorumu safduyumuzu yalanlar:kutuyu aqmadanonce olan her gey bir ihtimaldir. Kutuyu agaragmaz dalgafonksiyonugiiker biz sadece bir sonuglakar5rlagrrz: kedi dlii veyadiridir. KapagraEana kadar ise ne dliiydii ne diriydi. 'Birqok diinya' yorumunda ise ayn durumda, kedi bazr vrenlerde dlii bazrlarrndasagdrr. Iler iki yorumlama da insan sezileriniveya sagduyusunu tatmin ctmez. F_akat daha mago olan lizikgiler buna aldrrrnaz.Onemli olan gey, matematik gahgmalarrn ve dngijriilerin deneylerleonaylanmrg olmasrdrr.Qogumuz onlarr kavramak igin yeterli degiliz. GerEckteneler olduguyla iigili bir gegitcanlandrrmaya ihtiyacrmrz var gibi gciriiniiyor. Bu arada, ben, Schrcidingcr'in, kedi senaryosuyla Kopenhagyorumunda gitrdiigii saqmaLgr sergilemek istediginianlyorum. Biyolog Lewis Volpert, modern fizilin tuhafLgrnrn trpkr buzdagrnrngitriinen yiizii gibi oldugunu dii$ilniiyor. Teknolojinin aksine bilim, sagduyuyazorbahk eder.r.r'6riSte grizde bir clrnek: bir bardak su iqtiginiz her seferinde, kuvvetLibir ihtimalle, Oliver Cromwell'in mesanesinden geqmi$en az bir molekiilii biinyenize katmrgolacaksrmz. Bu sadece basitolas rk teorisidir. Bir bardakraki molekiillerin saysr, diinyadaki bardaklann sayrsrndanoldukEa fazladrr. Bu yiizden ne zaman dolu bir bardak sr.ralsak, diinyada var olan suyun oldukga biiyii[ bir oranrna bakryoruzdr.rr. Tabi ki Cromwellveya mesane ile ilgili iizel bir durum;roktur. Tam 5u anda, Cycad' aSacrmn yanrndaduran, soldaniigiincii iguanodon'unldr|afl saldrgr bir azot atomunu solumadrmz mr?Bcjyle bir varsayrmm dogru olma ihtimaliyle kalmayrp, br-rnun ncden oldugunu anl4yabilccek kadar ayncaLkL oldufunuz bu diinyada yagamaktanmutlu degil misiniz? Ve bunu etraltaki insanlaln birine. sizin fikriniz vcva inanc$rzolar;L degrllakar onlaln gerqckte oldugLr bir ley olarak anlattltlnuda, ve onlar manttgrruzl anladlklarmda, kendilerini kabul etmek zorunda hissedecekler mil Belki de bu, Carl Saganln ,fcytaz Atlayan Diiny.i: RaranLktdki Bir M m Olarak Biliml isimli kitab]LI,t yazmasr saglayangiidtiyii anla rken kastertigi seyie aynr gorii; 'lliljmi anlatmamak aqrsrydr: banaters gclir. Agrkoldugunuzdabunu diinyaya haykrrmak istersiniz.Bu kitap benim bilimle dmiir boyu yagadlgrm ask macerasnlyensrtan ki$iselbir beyandrr.' Karmaqrkhayatrn evrimi, asLnda hayatrn bir evrende6zik kuralannauygunvarh$r, gagrucrdrrveya gagrrmamn muhtegem sadece, bu Sa$rtrcr siirecinbir iiriinii olan beyindeoiabilen bir duygu olmasr gergegisayesiode olabilir. VarLgrmrzmgaqrtrcrolmamasrgerektifi
i- crcrd agieran cn.iFida y:FDr b;4rc driidn.. e.k r.! &i iyakl' oiculbi!di'ozortiirn \ fl)e Dtn n-Hruhted woid: S.ir,.e asa Crndh h the Ds'l

44

TANRI YANILGISI

gibi bir insaool his vardr. Bunun agn dcccc& gagncr

rrar cdeninsandostlant temsilctriSimidiigilnmekhopma gider. biriodc, muhtemclcn bii $unu diisiiniin. Gczcgenlerden
evrcodeki gczcgcnlerin sadccc birindc, norm.ldc bir y$m ka

daha larmagk bir peyoluguramayanmolckiillcr, kcrrdilerini ka bnynkliigiiode hayret verici karmagklkta, kopabilcn,zrplaya yiizcbiler, ugbilcn, giircbilcn, duyabileovc dilcr harctedi ygnlan yelelayrp yiycbikr bir gey& bL enye gctrriyorhr; duturdar& dirtEncbiliyor vc f,isscdiyorlar,aynce dfcr meddc1ntsnlanna igk da oluyorlar. Olayro rslnda nasl o anhyoruz,ama sadecc1859 d.n bcri. 1859'danaioc! hcr gcrgektcn gol 9ol garip g6riinnyor olma[yd. Darwinc aolr ruhunu yiikscltme giicii muhrcmcleabcozersiz(Diinyanrn e merkezi olmad$rm fark edcn Kopernik harig)olan Darwin,burkanl pcnccresini kavradrvc gkip agarat, kavreyryn&.i r.l dbi girrneiri sagledr-Bny{k yirmiaci yi,rzyrlflorofu lldwig VitE Dsin keresindc arkedagna'litifc baaa,- diyc sordu,'niyc hcrtcs daim:, bir kigi iqin Diinya-txndaindiiBiitrn sanmakycrioe GiiDcfin DnrF ctainda diiodngiinii sanmanrndaha dog.l oldugu[u s6yler?Arkedag ccvepladt, 'Ncdcni epagl bir pctil& Gdrctin Dnnrr ctra6n& &;otyor gibi g6zibresidn." Wntgcnsteinyanrdadr,'Peki D[nye diinijyotmui gibi gtiziiks:ydi,nasd giiziikiiyor olacako?Bazen,Wicgcnstcir'm bu diyalogunr4konfcranslardadinleyicilcri giildiimcl igin anlaunm- Alsinc scrscrnlcmitgiiriioiir, scasizlig! g6niiliitlcr. Bclnlerimizin cv mlcqtiii suruhdiinyade,kiigii! oesnelcria hareketcturcsi, harekctin arkaplarugibi giiznken biiyii! aesnclerir harcka ctmcsio&n &he olesrdr. Dinye d6oerlcn yeLrormu& d&gu isjr bif biiyiil goriitrcncisidlcr (dagler,alaglar vc binalar, arazi),giinc; vc yrldrzgibi g6kyiiz0ndeki cisimlcrcgdrccc,birbirlcriyL ve g6zlemciyletam bir cfzamanhhklaharctet cdcr. Evrimlqot bcyialcrioia 6n plandaki &fler vc e$gtar yctinc, odarm nzcrinc bir harcka yanrlsamasr tasarlar$imdi yukanda siizii cdilen noktay siirdiirmek istiyoruo. Diinyal gdriig taramz (ve bazrpyleri sezgisel olarak anlamamurn kolaybaahrmm irc zor olrnes),betinlaimizit lcndisinin cvriolegni5 orgaolarolmaslyiiandcodir: I{ayanekelmamure*ileyca ncsncleria oc aol kiigiit ne de gok biiyii& oldugu bir diinyada (beo buna Om Diinyadiycccf,im) yar4rno olmakigincvrimlcgmi5 hayattakalmamrza ya ycdcaikbcyinlcr; ncsnclcrin harcketsiz dordug'uya da 9L hur: oranla yavapg herekct cai$ bir diinye; vc aol ihtim:lsizin giivcoL imkansz olarak clc ahnabildiid bir yer. Zihinscl burLa p.ncercmi
cdcriz ki hcr ;cy gr anda sadccc aot grip. Igldayaa asalcti, i

(jok ce,ckli BirBosluk(n,uil

34s

dardrr glnkii atalarrmsrn hayatta kaJmasrnr sallamau igin daha genigoimasrgerekmiyordu, Bilim bize, biiriin geli$mi$sezgilerimizinaksine, kristaller ve kayalat gibi giiriiniigte katr oian cisimlerin neredeyse ramamen bogluktan olugtugunu dgretmi$tir. Bilindik bir drnekte, atomun gekirdegi, biiyiik bir spor stadyumunun ortasrndaki sinekle betimienmiEtir. Komguatomlarstadyumun drqrndadrr. En sert,katr ve. srklkaya gerqekte hemenhementamamenbogluktanolu6ur.Oyleyse nedenkayalar katr, sert ve delinmesi zor giiziikii!? 'Wiftgenstein'rl bu soruyu nas cevaplamq olabiieceSini hayal etmeye galgmayacagrm. Fakat evrimci bir biyolog olarak griylecevaplardrmBeynimiz,diinyadagezinmemize yardrmcrolmak i.izere viicudumuzungal5trgr rilgekte evrimlegri. Asla aromik dtinyada gezinmek iqin evrimlegmedik.Eger bdyle olsaydr, muhtemelen beynimiz kayalan biiyiik bir boSluk olarak algrlardr. Kayalat elimize sert ve deiinmez bir Lis verir qiinkii eiimiz bu kayalan delemez. Ellerimizin delememesinin sebebi.ebatlardan ve maddevi olugturan pargacrklaln farklklanndan ileri gelmez. Aslnda, bu 'katr' maddelerdeki gok boglukluparqairkiarlabaf,lantrhgig alanlal ile ilgilidir. Beynimiz igin, katrhhk ve delinmezlik gibi kavramlar olugturmakgok yararhdrrqiinkii b6yle kawamlar, iginde, birbirinin yerini dolduramayan maddelerin bulundrgudiioyadagezinebilmemiz rqln yara'llou. Bu noktada,JohnRonson'un'Kegilere Bakan Adamlarlndan mizahi bir bakrgr
Bu hik6ye gerqektir.1983 yazr. Tiingeneral Albert StubblebinetrI, Virginia Arlinron'da bulunan ofisinde, masasrmn arkasrnda, sandalyesinde oturuyor v sayslz ddiilii asrh olan duvara bakryordu. Odilller, uzun ve seqko bir kariyerinderaylarryd,lJr. Effindeki on alo bin askerle,Amerikan ordusunda haberalma te$kilatrnm bagrndaydr Bakarken gegmigiidiillerden Eok, duvarrn kendisini inceliyordu. Diigiinccsikorkutmasrna ragmen,yapmasrgrekenbir sey oldugunu hissediyordu. Yaprlmasr gereken segim haklunda diisiiniiyordu. Ofisinde kalabilir veya bir sonraki ofise gidebiiirdi.Ve kaianru verdi. Bir sonraki ofisegidiyordu . . . Ayafiakalkn, masasrmn arkasrndan ayflldr ve yiirnmeyeba$ladr. Diitiinnyordu, zarenatom biiynk orarda neden oluErnugtur) Bogluk! Adrmlannr hulandrrdr. Ben bnynk oranda neden oluquyoruml Dn$iindn.Atomlar!Neredeyse kopuyordu. Dlvar bnyiik oranda neden olu$ur? Dn$nndii. Atomlar! Yapmam

346

TiNRI \'ANILCISI gercken tek ;ey boslui<lan kaynaptrrmak . . . Ardrngan ccneral StDbblebine'in burnu, o6sinin duvanna buynk bir gurnkuylcvurd . Kahrcrsin, diye diisnndii. Duva.ndan gegmeyc qalgrkcn srirekli bagarrs'zlga ugrrros,yrizijnden donmunu. latkrna

Emckli olduktan sonra, 9u anda egiyle birlikte ydncrtigi organizasyonun wcb sitesinde Gencral Stubblcbine uygun bir "iistiin bi! diigiiniir" olarak tasvir edilmigtir. Organizasyon Sekildc AmerikaSafhkOz-giirliigii adrrrr tagmakra, sizr hangi doz ve yiintemleri kullanabilece$nizidikte eden girketler olmadan, katL maddeleri (vitamioler, mincraller, amino asirler v.s.), fifafi orlar. homeopatikilaElarve organik grdalar(b<icek ve yabani or oldiiriicu ilaqlarlavc antibiyotiklcrle kirletilmemig) ile ugra5maktadrr. Dcgerli viicutsrlrlannr buradasaymryorum bile. Orta Diinya'da evrimlegrilimiz igin "Bir riimgeneral. tiimgeneraller vc diger Orta Diinya cisimlerininharekcretrigi normal bir hrzla harcket cdcrse,ve yine duvar gibi katr bir Orta Diinl: cisminegarparsa, ilcrleyi5iacr| bir gekildcdurur" fikrini kavramanrn kolay oldugr-rnusezcriz. Bcynimiz, gergektc engin bogluklardar oluganduvarrn arasmdan gegcnbir ntitrino gibi bir 9eyolmayr ha1,al yaptlarladonatrlmamrgtrr. cdcbilecek Bilincimiz,maddelerrErk hrzrna yakrn bir hrzdayol alrsa nelcr olacagryla da ufragmaz. Hafta, Orta Diinya'da evrim gegirenve egirilen, yardrms:z insan seilerimiz, Galileo bizc "bir top gnllesi ve ku$ riiyii, hara siirtiinmesiolmazsa,yiiksekbir kuledenbrakrldrg.r zaman,yerc avnr anda diiqcr" dedigi zaman inanmakra zorlanrr. Bunun sebebi isr Ona Diinya'da her zaman hava siirtiinmesirin olmasrdrr.lscr bir vakumdacvrimlegseydik, top gnllesive kug riryiinirn yer. aynr an.idrtgcce$ini"beklerdik. Orta Diinya'nrn sakinleri olarak cvrimleptik ve bu hayal giiciimiiziin srmriannrgizdi. Burka'mrzrn dar pencercsi. egerqok yetcneklideEilsck ve iiz-el olarakclirilmediysek,sadece Ona Diinya'yr giirmemizeizin vcrecektir. Biz halwanlann, sadeceOrta Ditnya'da degil, atom ve elektronlafln olutturdugu mikro dnnyada da hayatta kalmamr: siiylcycnbir hissirrliz vard!r.Dii$iinmcmizi vehayaltmemizisaglayar sinir sinyallcri, Mikro Diinya'daki akrivitelere bagrmhdrr. Fakat. vahqi atalarrmrz,Mikro Diinya'yl anlamamrza yarayacak herhangi bir hareket yapmak veya karar yermek zorunda kalmadrlar- Iiger molekiillerin rsrl harckerleriyle siirckli sars an bir hakteri olsaydrk. olay degigirdi. Ancak biz C)rta Diinyahlar Brown Harekcti'ni, giirebilmek iEin oldukga biiyiik hantal bir kiideyiz. Benzergekilde,
1.. (j?z { ss oni'drdJ .lu$ n'ikra*obil p.4..,k1,a Cc&dchi tulctiiuc.in dtisiyt. }rl).ktrn

q o L C c hL t L ,L B , rt s o r l u k ( ,))

347

yagamrmrz yergekiminin egemenligialhndadr, fakat nazik yizey geriliminden neredeyse tamamenhabersiziz.Kiigiik bir bdcek iqin konu bu iincelik tamamenterstir ve bdcekyiizeygerilimini en hassas olarak gdrecektir. SteveGrand, "Yarauhs:Hayat ue Nasi ytlpldtql" (Creation: Life and Hotu to Make ltl isimli kitabrnda maddenin kendisiyle meggul olmamrza neredeysesaldrnr. Sadecc katr maddelerdcn oluqmug 'gcylerin' tiimiiyle 'gerqek' oldugunu diigiinmek gibi bir egilimimiz var. Bir vakumdakielektromanyetik sahrumrn'dalgalarr' gcrEekdrgr gibi gdriiniir. Viktorya dilnemindeyagayanlar, dalgalann gcrektiginid0giindriler. bir materyalortamda olmasr Bdylebir ortam olmadrgrndan, bir tane icat ettiler ve adrnar$r$ ta$lyaneter dediler. Bu gergek(l) geyi bulmamurn tek sebebi atalanmzrn, maddenin yararh bir yapr oldufu Orta Diinya'da evimle$mesiydi. Otc yandan,biz Orta Diinyal ar bile, iqindekimadde siirekli degi$mesine ragmen,bir glrdabln,bir kayanlngergekligigibi bir sey oldugunuanlayabiliriz. Tanzanya'nrn kurak diizliiklcrinde,Masai'nin amayl a kntsalvoikanrOi Donyo kngai'ninr gcilgcsin de,7969 dak\ pael olugmugbir kiil kumulu vardrr. Kumul riizgarla oyularak, dcgi$ik gekiller almrgt(. Fakat giizel olan gey,kumulun biitiiniiyle harcker etmesidir. Tcknik olarak barchanolarak biiinen $eydir.Bi.iliinkumul batrya dogru yrlda 17 mctre yiiriimektedir. Hilal geklini korur ve giziiceilerler.Riizgir yiizeydekikumlarr srg boynuzlanistikametinde yukarrsrna tepenin siipiiriir. Sonrasrnda, kabartrmn tepesinculasan her kum tanesi, yuvarlanarakhiialin iqindeki dik yamaqtan aiagr kayar. Aslrnda,bir barchanbile bL dalgadandaha fazla bir '5ey'dir. Bir dalga, aEk deniz boyuncayatay olarak ileriiyor giiriiniir, lakat su molekiilleri dikey hareket ederler.Benzergekilde,ses dalgalarr hopa?iitrderdinlcyicileredogru yol alrr, fakat hava molekiilleri yol almaz. Hava molekiillerinin yol aldr$ duruma scs yerine riizgir qok dalgalara denir. Steve Ground sizinve benimde kahcr'gey'lerden davet eder... benzedigimire dikkat qeker.Okulucularrm diigiinmeye . bn obydan. Nct olarak eocukluEunuzdakr g6rebildiEiniz hauladrErnr bir $ey, bir icy,hisscftiginiz, hatta belki kokusunuduydugunu?, sanki gertekrerr gibi. I-ler qeyin dtesinde, siz ashnda ordayrrussrnz gergcktcnordaydrnz degil ni) Ba;ka riith nasrl l'akat igtc bornba:oad^ .legildiniz. hatrrlardrmzl $\l andaviicudunuzda bulunan tck bir atombile. bu olav oldugunda oradadegildi. . . Madde bir yerdenbir ycie akarve anhkolaraksiziolusrurmak iqnrbir araya
r" Ol Donyo l.ns:i, Luz.r tiDinyl'da bulun:n ZsTsryiiksekliin'de rkLir Ln volkan!1tr.

148

'rr\NRt \.ANtr.ctsl gelir.Bu yiizdn, ne olursanrz otun,arok yaprldrgrruz maddedesilsiniz. Eger bu cnsenizdeki kilan dnndik yapnuyorsr, yapana kadarrekrar rekrar okuyun, Ciinkii bu gokdnemli.

'Gcreek', basit bir giivcnle kullanabilecegimizbir kelime degildir.Elcr bir n6trino, n6trino boyutundaatalarrndan evrimletir bir beyin sahibi olsaydr, kayalarrn gerqekre'bilyiik orandabojukr:l oldugunu siiylcyecekti.Bizim, kayalann iginden geEemeycn, orra biiyiikliikteki atalanmrzdan evrimlcAenbeyirrlerimizvar, bdyicce bizim 'gcrqegimiz,k.ryalarrn kan oldugu .gergegi . Brr hayvanrr. 'gergi', beynininhayatra kalmayrbagarmak igin neyeihtiyacrvarsa onu saglayan bir'gergek'.Ve birEokdcggiktiir bijylefarkir diinyalarda ya$edrgr iqin, rahatsu edici qegitlilikte'gergekler, olacaktu. Bizimg6rdnBiirniiz haliylegergek yahn diinya bir gergek drinva degil fakat diizenienmig ve ayarlanmrg duyu veriieriyleolugturulmu; bir modcl gerqekdiinyadrr. Gergekdiinya ile bagedebilmemiziqi; olugturulmug, gerqekdiinyarunkullanrgh bir modeli.Modelin doiasr. nasrlhir hayvrn oldugumuza bag|drr.Uqanbir h.:y.van, yurl'.". lrrmananve yi.izen bir hay.vandan fark-Lbir diinya modelioeihtiyae duyarHcr ne kadardiinyalarrnrn kesiymesi gerekli olsabile,yrrncil:i avlanndanfarkl bir modeleihriyat duyarlar.Bir maymunun beyni. dallar ve gtivdelerinolugturduguiiq boyutlu Iabirentlebagedebilccek yazrhma kapasitede sahipoimahdrr.Bir su kayrkgsrbcicelinin beyni. bocek,l:dwin Abbotrln Flatlandlndal bir gciliin yiizeyindcyagadrg: igir, iiq boyurlu yazrlma ihtivaq duymayacaktrr.Bir kdstebciir diinyamn modelini oluprurmak iEin kullandrlr yazrhmr, yer alc kullanrmr igin cizellegmig olacakrrr.Bir kdstebeksrqannrndiinyalr tenrsil eden yazrhmrmuhtemelenkdstebeginkine benzer olacaktrr. Fakat kcistebeksrgnr gibi bir kemirgenolmasrnaragmen nomal srqanmuhtemelendaha gok maymununkinebenzeyenbir diirva olugurucu yaz rma sahip olacaktrr. "K6r Saargi" adh kitabrmda ve bagkayerlerde yarasalarn gcizleriyle rcnklcri gcircbilecek)eri rahmininde bulunmugturn. Yarasamn ihtiyag duydulu diinya modeli, biicekleri yakalamak igir 0E boyurlu drinyadadolagmakigin olmahdrr.Kesinlikle biiyuk orandabenzeycn gdrevlerigergekiegtirmek igin bir krlangrcrn ihriyag duydugu rnodeie bcnzer oimahdrr. Yarasalarrn modellerindcki dciigkenleriycniJemek igin yankrlan,krlangrqlanniserprgkullandrgr gereegi dzgiin laraflattm olu$rurur. Yankrnrn bazt kullanr5l agrlarrnrn, belki de yiizeyinakustikdokusunun,'krrmz:' ve,mavi,
t- aLtlad: A Rm@ ol Ltdn, Dr'drb4 Bora&o. Rdtrunn) Edwio r\hh.n iit:hr iDiiropnlLr: ydc! v. okur ariE6.nj) Err6ndr! ya!t.]';! suriirnr:ne I'h ukDrdk v. bilgnayrr bihnterj ij*r..<itc!, .hnndr poliil.r ohn hir I9-)r,l{l.riEidn. DiFr bo,!0rtarsibikrv.otirh.kkjndr q'nim sbrd ija,e&itc, iin !'ln.lt $ liap ounr d.g.rloddr.

BirBosluk{nrui) QokCcrckl;

349

gibi iqsel renk eriketleriolarak kullanddrgrnr iddia ediyomrn. Trpkr krlangglann qrgrnuzun ve krsadalgaboylannrgarprcr renk erikerieri olarak kullandrtrgibi. Mesele gudurki modelindogasrnr yiineren py, kullanrlan duyrlam gegitlerinden ziyade modelin kullanrlma amacrdrr. Yarasalardanahnan ders budur, Akrl modelinin eenel yaprsr. duyu sinirlerinin devaml iletjgi verilerek:rgrn, hayvanrn yaFm larzrnrn (kanatlanndan,ayaklanndanve kuyru$undan daha az olmamak iizere)bir uvarlamasrdrr. .olasr diiryalar' _ _ J. B. S. Haldane, yukanda almn yapngrm, makalesinde, diinyalan kokunul hikimiyetinde olan hayvanlar hakkrnda bazrgeyler anlarmrgnr. Kripeklerin kaprilikasitve kaprolik esrt grbr benzeriki uSucuyag asidinin milyonda bir oranlnda sulandrrrlmrE qdzeltilerinibirbirindenayrrt edebildiginifark etmigtir. Aralanndaki tek fark, kaprilik asidin ana molekiJ zinciri, kaproik asidin ana molekiil zincirindeaiki karbon atomu uzun olmasrydr. Haldane'nin tahminineg<ire, bir ktipek, lbrr insarun, grkardrkiarr noralarvasrrasryla piyanorellerini srnrflandrrabildigi gibi) kokudaki molekiillerin agrlgr sayesinde asitleriayrrtedebilirdi. Tek farkr, ana zincirindefazladaniki karbon atomuna daha sahip olmak olan benzerbir yag asidi de kaprik asittir. Hayatrnde daha once bir kaprik a"itle kar5rJa5mamr5 bir kcjpek,{bizim daha dnce duydugumuz rrompet ses)erininhepsindenbir nou yiiksek bir trompet sesi duydugumuzda rahatsizolduiumuzdani daha fazlz rahatsrz olmayacaknr. Bir kiipek veya lergedana, koku kanFmlannh ahcnkli notalargibi gelecelini tahmin ermek bana ramamenmant&lr geliyor_ Belki de akortsuzluklarvardrr. Melodijer kesin bir zamanlamaylabaglayanve duran notalardan olugtulr.r igin muhtemelenmelodi gibi degillerdir.Veya belki de kiipekler vc gergedanlar renkli kokluyorlardLr. Bu durumda konu yaiasalarda olana benzerolacaktrr_ Bir kezdaha bclirtelim,renlc olarakadlandudrgrmrz algrlar,drg diinyadaki 6oemli farkhlklarr etiketlemek icin bevnimiz tal{rndan kullanrlanaraglardrr. (arprcr renklerin lozofla.rn qualiar olarak 1fi adlandrrdrklarr) rgrklann ,)zel drlga bollanyla igscl bir baglzntrsr yokrur. BuSarpKr rnkler.beynin, dr$gerekligin modeliniqrkarr rrken, hayvanr ilgilendiren <inemli nokralarr ayn etmek igin kulland4t igseletiketlerdir. Insanlardaveyakuqlardabu, dcgigikdalga boylan anlannnagelir. Yarasalar igin ise (tahmindebulun"yorumfbu,frrkl yanh ozelliklerive dokular olmaft,belkiyansrrcr yiizeylerigin krrmrzr, kadife yiizeyler igin mavi, piitijdklii yiizeyler igin yegil. llir kijpc[ veya gergedaniqinse bu ncdcn kokular olmasrnl Bir yarasa veva gergedarrn,bir su kayrkgrsr vcyalijstebegin, bakterinin vcya kabuk
'.' !.&.Ld., rl,'hn:o kn r.r.nan !.rtr.i. nn.ri8i v.r: d,.UGi

350

|ANRI )'ANILGISI

bit.inin yabancr diinyalanm hayalctmegiicii, burkalanrnransiyah kumagnr Eekenve bize, zevk vermek igin, orada ne oldufunu &ha genigbir agrdangristeren bilimin ayncahklarudanbiridir. Ona Diinya mecaz; bagka tayf iilgeklerine de uyar. vc hayal giiciimiiziin bizesagladrlrbenzerdar pencere Sczgilcrimizin ilc bir ihdmalsizlik dlgeg yapabiliriz. lmkinsrzlk rayfirun bi( atrr! uq noktasmda imlilsrz olarak tammlad4rmrz olaylar olmahdrr. Mucizeleroldukga imkinsrz olaylardr. Meryern ananrnbir heykeli biue el sallayabilirdi. K-risal yapry olugrurao atomlano hcpsi ileri gcri titrerle.. Qok fazla atom oldugundanve harcket yiinleri ortak olmadrgrndao, Orta Diinya'da giirdigiimriz haliyle heykelineli kaya gibi sen ve hareketsizdir.Fakat eli olugturan, sahnan atomlarrn hcpsi,aynr anda aynr ytine hareketedebilirdi.Tckrar ve tckrar . . . Bu dunmda el oynardr ve biz heykelibizr el sallarkengiirebilirdik. Fakat tary ihtimaller o kadar bnynktiir kr, bu sayryr evrenin yazmayaba5lasaydrnrz baglangronda hala srhrlannreklemeyc devam ediyor olurdunuz- Biiyle ihtimalsizliklerihcsaplama giicii (ellerimizi r:mutsuzluia brakmaktansa olanaksrzayakrnr hesaplarnagiicii), yararlan igin bagkabir iirnektir. bilimin insan rahunu iiZgiirlegtiren Ona Diitrya'daki evrim, oldukga olanaksrz olaylarr igleyebilmeririz igin bizi yeterli donanrmla donatmamqtu. Fakar astronomik boglugun ve-vajcoloiik zamaon enginlifinde, Ona Diinya'daimkan$z gairunen olaylar,kagnrlmazolabilir. Bilim, ahgrk ofdugu&uz olas ft tayfrru giirdiigiimiiz dar pcncereyi zotlayatak hrzlagenigletir. Bir zamanlarsmnn d$rndag<iriinen veyaejdcrhalarrn yagadrir ve kanrt ile girmemizi olas rk b<ilgelerinc, bilim, hesaplama saf,layarak bizi iizgiirleqtirir. YaFrrun kitkenirio ihtimalsizligini vc imkinsua yalon bir kimyasal olayrn bile yetcrli gezegenyh verildigiadc gergellegmesi gclektigini ele aldrgrmrz, her biri kendi kuallan ve degigkenlerinesahip olan muhtemel evrcnleri ve aanlikta gcrcktireninsancr olanyaSam dostuyerlerinbirisindcolmamrzr ilkeyi inceledigimiz 4.cii bliimde penceremizi zatengeniglettik. Haldane'nin'tahmiD d.bilecegimizden de garip' siiziint (prensipte)daha garip nasrlyorumlamahyz?Tahmin edilebilendcn mi? Veya sadece, bcynimizr Orta Dioya'daki graklgrnda verilmig krsdamalar oldugunda tahmin edebildigimizdenmi daha garip? Egitim ve galqmayla,siyah burkamrzryrrtarakve gok kiignliin, gok kavra1;rru (matcmatiksel biiyiigiin ve qok hrzhnrnsezgisel kavrayrl gibi) kazanarakkendimizi Orta Diinya'dan azat edebilecek miyiz? gergekten Ccvabr bilmiyorum fakatinsanoilununkavtayrgrn srmrlannr zorladrir bir zamanda, (sonunda srnrrlann olmadrgrnr keqfetmig yagadrgrm olabilecetimizz:mandan bile daba iyi bir zamanda), igin qok hcyecanhpm.

353

ihtiyacr DindenkurtulmakiEinyardrma adresler listesi krsmibir yararl,r olanlara,

Aggdaki listcnin giincl bir halini wu,u,.richarddawlins.net .dtaiitdc tut' nay. fal;:ce&m. Atagldali listcnir goguoun itgilizce lonqan [llclcrden oluFugu ieio 6zil dilcrih.
AGit PC,8ot J713, P.rsipp.n/, NJ 0705+671.1 Voi..mril: r-908-276.7300 Fr \-9o8-276-7ttgz Es.il: info@rthelB.orBw-.rh.n ioA 4ft,i6 H6:nin Asi.tion 1777TS.ed, tint V.ihirEion, DC 20@9-712J LI (202)238-9088{kdnz t{0o-837-17t2 F.r: 1202) 2rE-9@3 'wrdEi.nbl|Eninoit ltrEic Alli.c l'@drrl rO br 26862 L.6 AttS!16,CA 90025 UccGiz: r-866-HEaETTC E mait,ido@rth.i'r.lli.e.is Tlr Brid$ POBor 163418SG.tunm. CA 9J816 USA En.il: rbc-briShB@dFhriSit'.er 9w.f.b.ishtrn C6r.r Fd llaunr T..drti@l C.wil fd S@J.r Hu.tris C.6p6 fc$oushr AIi.@ C.nEr ior liquirr - olr qnDc Afin ADaiC4 for H|@nis 6t l.aY14221 3t65 Rdrd RF.l,l'lt LL 01616a61859Fax.l7l5l 53Cr73) 9w.cdn!6ndqunt.er Etn.il infoG.cuL.h@dis.orc vt'*ol.(hlJ4.is.rs w{t.sdpulrql6gllo* ww.*.!l.rtlh.niim.o./ndd.php?5.ctio.{h6<p.s!.indq Fr..do6 rron Rlli3ion Foud<hii@ POBor 7Jq Madien, \9153701 TcL{508)A6-5800 E'llil hfo@ffi.oa *wti.ftf.oa FRrhdtht Sairr of G@E lhihddphr !O Box 242, P@p$n, P 19365-o2/t2 79}.2J69 112717 Fe 1610) TcI 1610) gw.Gg).ortl Edtil 68turol8b.o.a Srudi Ir*iftl! tur Htddi 4E Ho*rd Sr,Alb..t, liIY 122)7 rw"t|@!iit!t!.li6.o(g T.t. t5l8) 412-7820F.* (51E),132-7821

wFrdl.itt

li.F-org

354

TANRI ]'ANILGISl

Inr.dtio@l Hlm.nin .d Erhbl Uoim - U5 Alpi8Etri Bjerhie C.rd POBox 4104,G!.nd Cetrl Sodoo, NN Yo.!, ltY 10162 Tcl:12121 582-i324 F.x: Qt2) 661-4188 POllox 142,ColondoSprinss, CO 80901 0142. f.x: (82) 5o!5113 wv.inn&kDrg ftms llndi Enlcidoral Foud.ri6 20r S.L 12!hSr{L D.vic Blvdl, For kualcrd.k. FL l3r6-1E15 Ict: l25al 467 rr12 F.xt 1951) 157-1560 En.il: i.d@nndi.olt $vvtudi.ors Seul.r coalition for ]\mdiq PO Bor 53310,\rrlhiosbn, DC 2A009'1991 29t{091 \rw.secrl.r.ory Td! 1202) Secul.rSttrd.ftAllidnc POAox 32,16, Cduls' OHt3210 t)ftBn voiu.il / F!: 1-82-8,t2-9,t74 rn.il s@*uh$nddM$ wwsdasnd.nB.ors X) Ad 318,.41.d.r!, CA 91001 "lcL E* 1626) 794-1391 1626179a-3rr9 Ffr.il cdibdal@3k pric-.oml{w.ik pric.corl fo! Huo.nisricJud.hm Socicly 28511W.12Milc Rd,Faraington Hilk, N 48334 'f.tt 4?8-7610l.r. lz48l 478-3159 1248) f@il info@sbi.ors lxvwrhjdS lngitr.E Bdd.b Hu@ist A$ciarion 1 Goer StRt, LondodwCrE 6HD T.L 02070793580F.xi 02070793588 Emiil:jn6o@humad\n.ors.uk www.huhrnis.o!g.uk rnl.nition l Homanilt .nd Erhi@lUrdotr- UX 1 Gow.. Stc., LoododtrclE 6Hrt T.\ OZO 76313l?O E* O2O 763r lr71 9sv.ih.u.o!g/ N.tt@l scdd.r Sairy 2J Pcd Lid Sq!.n, Londor VC1R itRL Tclt 020 7,104 ll25 Fe* 0870 762 E971{w.<dd$.org:!t/ I Cowc.stc.! london lvclE 6l{D 7 a l 6 1 l J 1 ! a a : 0 2 07 0 7 9 Tel,020 35E8 En.i! info@nNhsanist.org.uk 9w.neehun.ni5t.o.!k R.d@lin Ptes Atsi:tih t C'ow strE , londoo VClE6tlD 'I'!: O2O 71t6 115\ Fe O2t m1,9 tSAa lr.ilt iofrl@ntioulinlrg.ul 9wr.r.tib"li,r.6(g.!U

SouthPla.e Ethicalsocie.y(UK) Conwar tlrll, Red Lion Squarc, LondonI0ClR4RL 'f.l: 020 7242 aA37l4 F^* 0ZO 7242 aA36 f aJ,l..b,"nqrlNr,o..o-s.uk w.snki.s..o'B.uI .a.rada Hmannt A$ei.don of C.nada Po Bo* 87J2, SradonI, Ottava, ontano, Kic ll1 'Icl 877-HUMANS 1 F,i (613)739-4801 Email:HACcaHumanists.a htip:rhac.humatrnrs.ncr/ Awst.alY.

PO Box 258. Roseville, NSrV 2069 Tel: 02 9417 2071 Ef,ait sLepdcs@bdsn-con.au r,w.skeprics.con,au Councilof Au$lali:n Hmuist Societies CPO Box 1JiJ, Melboumc,Vi.roria 3001Tel, 513 597a 4096 Eft ail: AM?hae@bigpond.net..n httpr'4rome.vicner.nei.aU-hrn,nisttsourcs,c.hs.hhl Ysri zell.nda

NZCSICOTrn . PO Box 29-492,Chrlsrchurch Emai L:skept'cs@spis,.o.nz ht prl/sk.prics.o ry,nz llunanisr Socicry of F{ewZe.ldnd PO Aox 3372, Wellincton Erail: jeffIunt9o@iahoo.co.nz w.hunanist.ors.nzl lln.li*d Rariodalist Inrmf iooal ! O R o \ o l l 0 \ . w D e l h rI l 0 0 Y ' 'fd; + 91 11-J56 99012 !mail: inf6@rarionalistinrem.tional.n.t ww-rationalisrint.mrional.ot/

vw.apo$arsonslan,codti' n,hd Dr Hoha Darabi loundarion (lslani kuall..ahnda olan kdnre 9oclklad hakhdu ihrletdek isd !O Bo{ 11049,T^,ckce,CA 96162,USA 2l J 6 T e l { 5 3 0 ) J 8 24 1 9 7F a x ( 5 . 1 0 ) 5 80 Email:hon.@homa.olg ww.homN.org/ raithFrecdom,ore vwe.fairhfreedoo.orsl,nd*.hh Ifl$nuE ior the Seculariz..ion oflslamic Sockry En3 jl: info@Secul.rlslan.org www,ssul.rklao,o/Dof:d.hd

356
l-'..

f{NRl Yrl\'t1.(lsl

)o z u G e c e nv e va

TavsiyeEdilen l(itaplar
Adans,D. 12003 ). Tre Jalhoa al Dalbt. Lotula":p^i Arexddd, R, D. &d nnbe, D. W, .ds { 198 1).Ndrrdt Se le.tiond^d So.iat Beh,vior N{; L'fe- HatuDid It GetHetctB, EuolLtion ar 6l ctdrio,r Ncw york:va. ryon. l1!8s1). chtoee.BibhandTracrSocjery. Arhtor,J.F.,ed.(1999). t, S* Ddt!: Vbt 5a s.ieatis!Chaa,e bBelie,e in Oeation. Sydney: Ns Holland. Aihrs, r. \v,11992). Crudrio, Ra,nied.Oxlordr \V, H. Frcenar AtrrD,S,(2002). press_ h codr \vc Trurr. Oxiord:OxlordUnielsirr. Atreborcosn, D. 11960). London: LureMofft. Q,*r i, puiad,le. ^aaqer,R. \2OOz).'the Ele.t.ic Mene: A Nea rheary of Ho,/ tV?!ti,A. Ns. yo*: Fr.

bass!1i,J. (2an3).Athetstu: A very shan tnbodrction. Oxtoid; Oylord U.iversq trss. Btbe.,N, (1988). Latuls af theGalden H.tu.Londa Arcw. 'wlt F Bdk.., D. (1992). LostS Fa nh in t ajth. Mddisof, rcerlon lron Retision Foundati.:,. B{ks, E. \1984). Th. Mdki"s of . Maanie: Btuinwashins ot Ct oi",i O*t",a, sbcr*"It. BMos,J, D. ed rlpler.t. J. 193\,. thp Ahtht ap- cualtoa,,t r, !t. e t". N$ v,,,. Orinr,l Un'v.biry P!e$. Bayn*, N. H.,ed. (1e42). r:D e S?N.hes of Adatftlitld, rot L oxiord: oxIo.d udi,e$ir Ilehe, M.J. {1996). Dalpt'\ald.ft to'. Newyork simon & s.husr.r. Bcjr-Harrahmi, B. dd Argyre,M. 11997). Thepsrchotostaf Retisio,sBehario"t, Beliefea Er?erier.. London: Rouded8e. Sclrnsblr!,j,200rj,7,e5p.uld,Dbt":\\a!Naab"lFt.,,M,.tfa\pppt,rt., ( a m b n d A( eJ :m b r i , J e E U nrers.y tre$. Rr'cknore, pr6s. S.(1999).Tre ,ueneMa.hinc. A{otd: orLtd Unive$iry Rhker, K., ed. (2003).7r. Lnddnentdk o{ Exntunn: Ths ch/ntirn Rishtin Atuone flyo.llh, MI: New Bosion. Rouquei, A. C. (1956). Conrpdld,"e Rdtro,. H,ftondsword: penslir_ Boyd, p/o.e$. Cbjcaso; R. md Richdson. P.J. t,1985)_ cultkrcandtheE@1u.ic;,arr Univr: Borr, L (20011. Rel'gor E pl,trdd,London; Heinem,nn. Bto4ie, \r. 11986). pre$. VilK of theMhd: TheNtu Science of t , Ma,,. Searte: rrtesrat Blckdrn,R. (2000). crdr wa il. cool /t o,r CodiTorcnro: \4kNs. B\lkrck,A.lr991l. Hnletafll Sralt. London: Harpercottns. Bnrtocr,A. {200J).Hi,k/a:A .trar1!i"'ftaan 4. L6dor pe Eoi^. psrrholos'-. B!$,D. M.. cd.{200.t). Tre Haniboakof Euolttiohdo Hoboken. NJ:wiley. c'imr-smi.h,A. c. (198.t). s?tunCtues ta theO.isinof Lta Canbrid8e, canbrnjge Unj_ codins,N. F.(1993). Wr4 tt theMaonDidn,tEtil? NN york:HlrpercoLlins. co'kq. ^. (2006).codle$: 7, e Aur.h of LihadrioLNeN \d k Cr;wo roiln. D.twi', C. t.18 59). O" tb. Ongin af spaies Lt Mu|s af NatltaL Setectiad. Lo"don: lohn Dawkins, M. sr@p (19 80).A,i/,/ Ji //.n & London: chlpnan & Hall. Dawkias,R. 0916). arh.sellist c,,e oxfor.J: oxao.d u,jv..siiy rress. Dawkhr,&- { 1982 Phenotfie. Oxtord: w . H. ftena[ )-"rs !,r! nded Dawkins,R. (1986).Tr. rri'd wdtchtuh*. Hatlo*: r.nc6^n_ D.wkin8, R- (1e9J). nt,e/ Orrolle,_ London: Y/eidc.feld er Ni.ohon. Dawirirs, R. (1996).Cirb6i,s Mo!,t r'probrbld. Nervyor!: Nofon. D,wlins, R. (1998). U,pza,i,s rre xai'rol. bndoor pcnsdn. .d\.o..o.. D r s k i n . .R . 2 u 0 l r .4 D . u i ! , a h a p l d hS c . t p d t j 4 ( . I o n d o r , :t t " , d e 1 i :& Dcdnc(.U, t1995.. Dda,'n r Onr&',,r U"a. NewYorl:S.oun& 5.-u{c-.

D6..n, D. c- (r 987). Tk I'd.rio&l S.4@. C.ib.id8., M^ MIT Pr. D@a., D. c' (2003).ft ,l@ E Dlar. r,.don: VlingDon.n, D. C, (2006),Srdaling th. Sp.ll:R.hgion.s a N.tc4l Phdondon. r,6do : DdEdt,D- (19971. Th. Fabri. ol Ratifr- L@d@ AlLn ta. Dini., (lc (2005).7L S.4t, t le: A AAial R.,!J!!fi6t- C.dbnds.: c:rbrids. UDi

Dotua*t,E id1994.Tk Kaer,'.a! !ro.ta5- OJord: o{od Uni6ity It6. [hdr. B. D. Pm3.). bI,J' Ctut*Th. Eda ld W. dd ttc &r v. N.E (iB. Odo.d: olddd Lhindiry Pre E.Da B. D. 12003b). Ier bpb.t: A@Lt th.t Di7 Not M.L It i,t ,1. N@ Tqt ,@r. Oxfoid: Orfo.d UnicFir' i6. Elmo, B. D. (1@6). v,6. v@d & Irr Lond@ ConriM. Ftlfd,tt. t20o41.vht V.I'E: Th. Netw a'd Adi.,tt ol Roern LoB. Nd Yo.k: Hok. loEcrr, B. !d Cros, I R. (20041.Ctrctiodit8S Toiah Hot.: Th. \V.dg. ol Int.llig."t D.r4rr- O*fo.d: Oxfo.d UDiEEirr P'G 61ra,l. G. ll99al. Tbc Cold.n ro.r. redoo: ClEElto. P6t|:l!)|:tr6, c. (?002).?t. CJoirs oJth. v.t d l,lin2.l^d6tl+iim.N. G.lorr.,D.E 11961). C-tu{.it VorU- rrn&n: coll.lr tu4I P!s' e6l6l. c,dttirt CUI&a- Oddd: O:6rd lhi|6it Goodorsi, U. f l99E). Tt ha.n D.Crbt lld'.c.lW* Yo*: MtrJ t nirGtt 16. Go,d,i,,l.lr991l. Pne of H6w: Mndin v@ Ltlr.k y.il ol silaa d th. Iel6ic Wdtd. tddon: Unb, Broen. Gold' 5.J. i r t991. Ro.& o/ Ata: &iae arA Rtliaioni" th. F"lbt& of L4.. tk* \6k: Gnfd, A dd Lidlcy, M' .d. 12906l.Li.har.l DdvLin, Hou a S.idtist Chan8..!thc Vat ly. Trirk. Oxfordr Oxford Univddry ?N. Gr$rld,s' {2000).Cr.cr@ t /. 6A Hob to Mar. h.lnndotu V.idoftld 6. N.olson. Grrii.c, ]l c. (2@31.vtrr 15Ml Tb. Se.b 1.. tt B6t Vdt ,o Ij@. lddon: v.iCnqory,B-L ll,r7t. E a dA tdi'- P.ioetoE &iG.ro U.ir6iiy rB. HrIb..!l/L od r,l'r.Iiq l" (tr2). rdordr. c|bbrib., M.* lt&Erd UriEiry rt6H-ir, 5. em.). Ttu f,td o/ F nt:&*t aTtu.'t tt E.ddf,e. !{GF Ydlc Hai.,S.l2OO6t. L.tt4 b a A'!nia' Narir. Ns York Knopl y.dt ol Ditb.bf: EM H{l{!L l. L 11996l. Z0OO P.oph oAb thz CMs. to DqbL B!ffdo. NY: Pomcrhs. Irrr.t, [I|r (2005).Moral lirdr I Htu Na&tr Daisnal oE U,iwl S.n* ol RisfuanA &o,t. NN Yo*: Ecco. tl.*,ag, S. 11988). A Ari4 Hi'io, ol 1-w- ',oiddt: B.@m. lr..dq@" B. {2\)06I D?l.GGp.r of rt. Fbas Spabei M6s,4- N.' Yodc Vitbid. nbik, g- A- lr999l. vht Gotk Pan'J: A Wt Atp.@.b ro R.ltid. tdis Rond+ ttb&. 8- ^. Qm4. vb G@A t! C@d: Tb. l,sG ol Msalir. LooJc xdd.deE. rfilchor C- ( !99J). Tr. ,virtd'dr Poti.i* ,t!o.ba'r@ a Tt.dt d.t P.a.ti...IsHirci.nr,c. {2005). Trorur l4l$on: Antot ol AM@. N.w YorL:H.!F CollrN. Hod,wr,A- ll983l. Alan Tri,s. Tr. fr(gra. Nry Yo.h situo. L S.hst.L Hoffony, R. { 1999f.Codl6, Moteliry:k'pns R.Iisi6 @r olrE rr'6. Edinbdd! C.mn, Hoflorrn a. (2001).Dos6& aad LoB: wh.t k L.ft of cl'ruarlit . Edinbush: C.nondrO.-

H.dpr.cy, N. lztto2l. 'D. {id ke HA: F,tt d.a ot Pst Loloat @d E bl,ri6. fdd: Ot{dd Uoittrdt ns. H.d!|, A. 12@11. Th. Pddial frtldlptt N* Yorr: H..Fr. HoJ.n A (2ma). Pdlnt Cont- Poin Ln ld! VjnhB.. H.rt.r :L lL I lE7!). k, Sard!. Addr$ s.t Irstry. *, YorL ApFLron. Hrd.r,T.H lrt3r'). ttraoa dd E iat!.lr.don: \taG.

358

IANR] )"\NIT,CI5I

le6t'r, s. lzooal. fr..thint6: A Histort of A,Miar g@brna. New York: uolr. M.l2oOZ). Einn in a'd Rdlk,or.riihcdonr?rincetoh Univedity Press. lffiq Iatae,l. \1976).'rbe GiEin ol co"t.iatt a! ia th. B,erAdou of tbe BiMdal MntdBo(or: Ho!8hton Mifllin. ,lcrsssE -, r! {2000).T.dt ia th. Mintl o{Gad: Thc Clobcl eis. of Rclisio"s viol,zdr. 8.rk lq,: Uoirersi.yoI Glifomia P&$. l{@.dr L. {1999).4l ir trc Miad: A Farcu.ll ttr God.tindocHoddd & Stouhton. Kqn'a, D- l, lr9raL Th. Xidtuppint of Fiqddo tAonsL NN Yo.k:Unrd9exildun M. ud J.vce, R. (1978). Trs Scntde C!lr. Ne{ YorbBdnho. Kqna P.,ed. (2003).S.tsd, a,n Retsio,: Ate Th4 Ca"'pznblcaAnhe.q NY: Prod..hels Krt4z l2o04).Affwtio^s. lotful and Cr@tive Fxbdaa. AnhN, f.rY: PFftrhcus. hl(ld(tz, P.od M..liFd, X 1., edt lI994l Aa .nsesta Ih. E lisl'Entuert: In D.lan ol R.asaf ad Scie"@.Aah{*, Nry: Prohctheue. l^.,B.11926l. Ki .? CrlB. rrndon: lld<liie. t^.tox,R.lrtgz). rhe Uturhoned Vasion.Londo^, PdPlin. Lein,N,11999) Prcneth% Dddrnirrl Ncw Brunswjck, NJ: Rutsc$ Unir{siry Pe$. Inftus, E. d,f K.t.[.6, K. 11994t-Th.Mrlh of Rtpt.ssed Mnory: FakeM.Mtis.id AU4atioB of Satul Abs. *q Yorb st M.nin'r. Mccrnfi, ,." t20oa] Dauhirs' Gon: Cat, M.tut and th, M@inE ol Life. Ono:Jl M..ka, J- L- (1985). Tr, .n,/a.L ol ltenz. Oxford: clarcndon?cM.i!.*i,F- B.lltgzl. rteh'r R.p,rrra Oxbrd: Oxford Un;v.6iry P6. M.d.vd, P.B. dd Mcdaw.r l, s. \r9n). Th. t.if. S.iene: Crftdt ld.as of Biolas"!. Lond6.iwildwoodrlou$. Milla, X@.tl {19rr). Iirli's Dar@63 God.N.w Yoik: H.rF.Collins. Milt ,D,12006l, A&A$ UiiDat , Tb. Thit&ing Pdtonl A$wd to C.hneiat frrdanrrtzrirm. tikci.v: Ulr$csBooks. Mnfo(I, N, dd W.ryh. E. {2o0l\- Th. I}ttqs ol NancyMitlod tda Ewltn waucb.f.* York:Houdron Mifflin. Mooocr C. (20{51 Trd r.pkbli.@ Vd oi sci6@. C.nbridgq MA: BasicBek!. Pe.ir , y, lz002l. BdlkanIdals: R.ligion ondN.tioulish in y"8G/d, s|.rer. New York: Oxford UniERity Pres. Plrll[ps,K 12006l7t Mda,. N.v !o.k VrkiDs. A*tiq rinLd,S.lrr97). Hoa theMtrd worlJ. LoddoE Alls kne.. Pinks, S.{2002).Tre Blarfr sbte: Th. Moden Doti4l ol Hkda, Nar'@. rrnd@: Ali.n Pti'e, L l!2941 'r.Un'g Li.r for Gon: Re6on 6 Ciatioanu. Milronr Point, NsV:

Porhrs[om., J. { 199a)-saiera atu| Ch'istitu B.li4: .rh.oloe@t Neflz.tiw o[ a 8od\.tu Ut It-rlrr. rlndoc SPCIC Rd, M. (1999).tlt S& Narbe6. Lo on:wcidnf.ld & Nicol.on. Rc6, M. l2oolJ- Oa, Cotui, J' rnar. tindon: Weid.nllld & Ncolson. Rs.., T. C. (1996).Tr, Eup t, Chakt: The$n.id. of Libdal Crritti.ari'. Ne* York: Riclt*otr, P.J. dd Boyd,R. l2o0s). Not by Cds Alone:Ho@C,ltu/. I/attt'otded Ustu Evol*tio{. A\i.aBt Univ.siq of Chic.eoPr6. lljdJy, Mattr (2@Ol.M.nd.l s D.@: G.^. I$tia dnd th. Con?l.xit! of Lik- Itodon: vei.hnf.ld 6<Niiohon. Th. origin! of vi ue.London:PenEUtn. Ridlc't,Maa 11997). (200J). Rdon,J. Tt l{a wro Sta. at G@6. Nc* York SimonCt SchlKr. RD*, i . (1982).Druirtr Del.nn".d:A Grid. to tb. Etbl4io" Co"io@si.s.Rr.dinE. Lur.ll, B. {1t57).lvrr I -4r Not a Crr6&4 londoD: Roudedcc. Rls[, B. i1993]. Tr. Oaob6r" Irn'nd R's/. nehersr i.aY:Prooclhd. \@ll,R.11997!). Th. Col1..te.lPap.6 of Bdndn PeB.U,rot L Ltut lbil*ophial 'lestdnekt, 1943-1968. Lo dan Rorr|d9c, f,ns.U, B. (1997b).Cotld.d Papar, vol- 11, cd.J. C. Slitcr .od P.KitllEr. lnndoE Rusdl A. (1997c). ReriSro' andSa:'n@. Oxford: oxlord Univrsiiy Pr.rr.

359
Ro Nm, M. ( 198t). Tr. D,,ta. 'rq.tulh.t'Iiau4. ih S@.t of th. SotI of Amdid. lnndon: Chlrb & vinds. t sd,C.lleel). Pzk a&z Dor.London: n 'dlinc. 5,s3, C, Ir996l-'rhc DenM ttent l V@LI: S.ic'@ I o c'ndte in th. Dsh. London: Scort,!. C. (2004).Erol'lrb' us.Gedtionin: An r,ttodt.rt n. lo$oofr. cT: cFe.*ood. Sho.&, S,{2OO2l. Gaa, M.6.t aid | lu,tun Hiltott.landon:Th,m.s & I lude.. Sbijjr]6, lrL tt994. wl, PeopbAdi@. vdt,t Tbill4s: ps.u.totcitu, S.tdtuin and Othd ctnfusio,r ol ott T.'tu l\.leeYo.L: v. H. Frem.n. Shqdd, L l19tr). Haw we B.tiew: Tb. sut.h fot cod ta dn A8. o/ San@. Nry york:

shtu, M. (2004]. Trd S.,iaa of Gaodad Euil: wla P.op\. CJ'.dt,(;assip, Carc, Sha/e, tad Fouou tb. coldq R.l.- N* Yorl: Holt_ Sh|md, M- 1200J)J.i",.' F,l. do': U/ba. th. KM M..ts |,, !I'l'o@. Ncw york: tlolt. Sb6E. M. (2006). rre,to,l o/.\'.tr...l.os Ans.tcs: Sk pri.sSocicty. sifvd,L. M. (2006)Cl,a/ld,sk{Nat"re:TheClash ol S.iekddrd Snillltuatb at theNa, rto,t /s ofr'f. New York llarE(;olUc. Sinaq,|. l199ol.Aa,tul Libe'afu. Londo", JomrtanGp.. sio8u, L i 1994).[rid. Cbdord:oxfo.d (r'ir6b, rGi smith, K. ( 1995).Ka! G:!,L lo 4r aiblr. New York B.$ B@ks. SN1 , L. 1t997),The Ufe a/ /'. cosm6. Lordon: v.idcnfeld & Nicolson. SBtriic5, SC: Bmksursc. J. p006).ai'lr Itun. Chadcston, Spor& J. 5. {2005}.Trd Sis o/Srtrlra SadFrarciso: tt rrr. S'fud, R. i I 99I ). DoizSi urt @1hGodr ar.arnn a^.! rr. EiBA?,& LoDd6: pEk$inS. Srce,F.-l2oo3l. Iza o en l4taridi A.rdtrt. C.rlisL: Auth.n.ic Lifcsrle p6. stns(,VJ. 12003). Hdr sda.. roundcodt'Ih. t'Est Ratlu in thc sca,rh tot put'.6. in .r, UrireEe. N.w Yolk ?.omctbcus. Slsskind,L. (2006).Tr. CoJuic b'd.ut.: srinsTh.ory d'.t the raion af tnt llise"t Des,s,. Ncw Yo&: Linl.. Drown. s$ilb@., R. (1996)13 Trr.. aili Ox{od: Ofo'd Univr6ly pr6r. swinb!6., R. t2004).Tr? Er &t.nu ol cod. Oxtotd: Oxto.d UniErsiry pt6. 'rivmc, R. {200J/. DT,d Mar.h ol Uaa6on:S.idt'. Ddo,,aa Md ti. N.u lvna'ndntdba. Oxtotd|oxiord Uniessiry Prc$. TiEd,L 11e79\. optinhd: rh. ,iolosy o/ liop.. New Yo.k Siom & Schuscr. 'lm'nd, (r99|. A.lolf Hitbt: Tbe D.frniti!. Biosraptt.N* yo.k Andlor. '!iis. t. R. L, (1985).So.,ialE@i4:d. M6to p.dq cA: 8.ni,nir/cMoinss. Vtlin, S. l2oo3l. rh. l/.babilitt of Cod: A Situik atbhnDn thdt prow tb. Uttinate 7i?t . Ncw York: C.own Forum. vsn6, (;. {2000). Tre Cra,ir!8 ir.sr o//.sai. Londoni ^llen Lan.. \r/td,X. 119961. cod, Azn4 ad N.as,i.y. O{ord: Onewo.ld. w{ra,L (799st. vby | ^n No., M6lr'- }rc* york p.@clhcu!. V.irbe$, 5. (1993).Dr.,@ ol a Fia! Theon. Loa on: uar'A. vdl5 G. A. (1986).D'dtdyJ tix6.r London:Pdb.no'. \\4,c6, n {2004). Hoa Mrr b..lsnbo Cp,q"ercdtt. Vand: A Shon Hktutt of MoAq" D&sion!. l,ndon: lounh Es$n. c666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666 v, ed. (r998). Tt valad of Sae@: O4o/d Am.ttr t2.tLtcs 1997_ k'nt&\ \qi|$n, A. N- (r993).r.*. LondoD: Fhdi.ro. Wilsd, A. N. 11999). codt flddl. London: JohnMurrat v'ihon, D. s. (20021. D///tr's Catbedla!: Ev.lsnan, ReliEiaa dndth. NatG. ol Sotiet. Chiaso, Univ.Eirr of ChicasoPrc$. \v so!, E. O- {1984).ajopr'Iia. Crmb.idec,MA: }lzo.rd Univcsity Prc$. \.@ol' R. (200J).rr. .sto.yo/ cod- L,ndor, Trswo.ld,BBc. wotpqr,L.It992l. The Uatuta/al Nanneol S.ide. tjndo!: F ber & F.b.r. lvrlp..r, L. {2006).Si: l-po$ ihle Thins. Beld. Bt@Afalt:'rb. ENt tio"d/, OnsiB ol !.liel London: F,ber& &herYounB, M- rtrd Ed'!. f., cdsrzao why lat.lht nt Datant. s: A *nahfr Lrihqu. oltte Ne C,.z.rc"Ar. NN Bwi<l: Rursr6UniF $ PB\.

361

Notlar
I to.tr tqriE, Th. L- r.loc rht AEi. o.n .d.iE . r.&' r.rua btDA!r{..itr!d.i-...!ffi .rb162 Dr 2.. r|.ilir, D.lar rdr! E D. t d S.r.ro S.ii, riid raiia.

Ol.*iz

ra Eb ia;

3 Te .*ri*! 0!l6dr2q)tl a D.rarr (206).

l:H?#t""/!-*t

L'"anBir iranssu
oa'iii d. icrir rr. . F.r 's r<6Fri.d f, . foor

6 laiq {2@2I AFs tqE ri".tfrr'coFdrldt|iq@.hr.UtoaJ/t._ 7 'Iblr .d & d.d b.d', b D.tldr t;lo!t.

Halsz Inbat J Tt tullrpcccl it rnrt rih.dh Ad.d! {2m3t x.h rtE,n.ni6.i.l c.dr. o,6ii', t*r So*

l jt-t|!t.

t rryh.rFqb0a-tcatrrd. 9 r IMiB,'Tt iDrirdit

rOCdohr Dit9 r!t, l, Alr-s rOO5. I I la ArE IB T[B, lO l\ron 2006. l2 hnpr'lg.tewrypundn.bblrpor.com2oo6r'02/itldic.rocicry-otd.m k-uGd.t lc.h6t. l3 htrp://F..bhc.o-qvzhi/iourh-$a/4686536.shi hnp:/ww.ru.!d.!cw<oh/t :r=6. ra hdcFd.ar, J Sob.r 2006. '9t lJ Aldt! Mdld, lqbl & & nrryr', edeadc'I o s@dt, ? rt-! 2{D( ha YdtD! UiE n U-la-

ttddol3r

rarr tt!t-

&tl[m 2: Tann Hiooezi

t6 Midodi. V.'d lzooi). PoW.irllt
r7 hp:/!fr ,'Ffl .trqndtc.d.d/056o!b.h. rl tutp,rrre.c.dblic-tro$6..6/..itBrddet.[s|?NEt. LaiL g )lnctila\n Knuafun ue A;llai}z'ma Diai r9 fdrn Xitd.!, 16E t t9!r. l0hT.rrE--'r-.t-tr6ld-atd .dc-EiF,f.hor 2l Gl6 Fc,'Yatd.n dirila di! otr FFE t rdi {ra4ut adigb. t rdd..tr ,it! rt odr rbtf, c.!dir!. I J AL.r :d6. 22 rot.ir L st 60, f.c lqd.r l: i, s..Lt . !n!, t6_ 23N. AaSi6,'f.h! bir .cirn iinLn', N.' Ydt TG D..rid, 14OeI 2Or: biF./&w.o.itk.@tEin&urt^rrb.hroj. 21t rprrr'w.6E n.th&-b61. 2J OldirnnBi.ir d. rbcbi .b dD! oLn hir rd.!n a'ldr.dditi otdrt{r erip bir +tn Ela .tGrhdt' Borut rtilr&ipnn OanrduF r Topt6! GEdE{F Gar of gl:]1 !'n4{r[i.) '.E i M.lt'Ntu 2m6.LnDnfttD..'r'-*d.".'r'E**;_ 2006-ol&.pd,rdadld. 'T[. o{td.. o{ r.rrr H@F. ld6r Li& -r,$-a-ra?'00lrfi 26 ryrtuii-totrdi.rlx)! ltr!(xDDa@.ttrAE asdrbr'd/, Yertdtgi 27QrEi|& L liJort q.d.,.l; rk 4! gld 206. x C.d S{r, TL hrd6 dlardtu, Srltdol bqnE 12,Sdb.t t rttZt I disr.rd tii3 c.r i! D-,tb I lrEl.

362

T,1NR1 \,ANlLGlSl

l0 T- H. Hulr, Asnoecin it889), 'cp.. i. HuEy {191U. Th..odpEt rd of.Ano! rKiim' $.dts dr-bulom.tb.L' bdF-.//wvwJnfi d.k.o,Br,Lhhryihiro;eUd,om.s h;k, 31 R!s.ll. 'ls therea celf'(195:1. epr. in Rur!.I{r997b1. 12 n.lEw_Mu.lltr, Si. lqbrl iL bn bn,rm.'. hdcpBdnt on S6dry. Z Nis,! 2005, p.z.r \brud! tra'loftii, l2 16. :l.l Ncw York Iin6.29 AAu.ros200j. H.nd.Nn.. da bakabikliniz. (2OO6t. 34llend.rs.n 120061. 3J hrtF://Bvw,lulu.com/conrsnr/267888.

B yiih Dua Deneyi

16 tl. De$on.r,l., Study ot fi. tlEhpori..ffEls pFy. {sTEp) in c.di.. oI inlerl*ory br?.sr p.tihc', Amrrien Hcali Joum,l rJ t: a, 2006, 934,42. r7 Richrrd sMnbtttr, n Scide ,nd ThotoF Ns, 7 Ni!$ 2005, hn!r/',l',w.!|l|lrs.ora/ConltmE ry r77t.hn, 38 Ncw Yor! l_de. r r Nis. 2006-

Neaille Chamberlain Edmcilet Ohulu 39 Dru n&n:Ll*hd. k kn.phrda (dn 8itr R@ (19s2)1. plarboydah n.kak i Nis.n .a0 Jeiry Cotn'ln @eb PlayboyDnAgusos2006ti.ihli nnshes,nd. Etkm4rr. , ' M , J d { a c B u nr n Bc ,u.rdirn, rT \tr 2006. 42 DdtrD.nn r'incoab, cu!ldi.nln 4 Njsdd2006 rarihl'*rrsntla qkoqtu. 4Jh p,/scicncebloes.com/pharyneult2o05/03 h._drwkicdern.ii_booseyman.phpi htqi/*tccbr.s.@r/phdynsulaD006/0zoD!_doubt-s.nd.rd.phpJ hrp/rsi..c.blos.cortpb.rrneult2006/oZ.h._.usd@F,hud.phi. K iicii A Ye { it Add,t' lal a,{ hdp://vo.obsnfr .ft/dopl.n t g.iE_rr./oc'.t.ht[l

Biiliim 3: Tannrun VarLgr Yiiniinde Kamllar

O,ltoloiik Kaa'tlat ue Diqer Olae (6tset) Kan ttar a6 hqr'/www.iep.ufi.cdu/or'oDFary,hin. cskiry'in.katud I
hnri://M.!q-edu.ad-pdwtrcy/puLvsaskin*.hnnl..dltsindd.

Ki tiseI D eneyinden Kan't

a? lh. whoh $!ie( oi,llu3ioN n discRd by,U.hrfd cFsoryin. wi* or bmk in.tL. { 1998}. .8 Mr own afteopr .*pdliry @r rhe explan.rion i5 o( pp- 26E-9 of D.wki6 49 htrp://w.sofco4/5piliru.liry/sd-f a.im.hn!.

Kutsal Kittpt& Kantt rgLFlFn: l!:!PFy I Lrk!..rR lnquiry 25:r.2oo4, J1__4J: Rob.n Citr@lr..Sh.dl9 dinc lf.hronrh.liehr oI rh. rcrld , FE Inquiry 25:t.2004,27-30, J1 r.hn n (20061. (2003,, S<.ko Ehrmatr bl. SeuilenDind.ar Bilim Adam[anndan Kantt 52B.h"Hilhhmi andArgyk (19t7)_
53 E.J.lM.ron., I-. Wkhih,'Oldeseim bilio.d.nt.dlDh Tan!'t, lcddediyor. (Lcidins s.ienti3ts srill!cje* cod)', Niture 394.1998.313. J4 h(rr'lwww.lederu-con/ftisu.tft961o/RB.hhn sivesa p.rdcul.dy inerFting anarsis oI hiidii.al rddr in Aftde! rlisious opinio. by Thon* C. &e"s, pro-I*sor oi unrory it rhcUdv.6ity of V/i*o$in_ b'*d oo Rr\s {1996,.
2006-

jJ h$pr'lvvu.,tjft6ingffiiio.E/dei/3Jol'..ep.' J6 R l:lir.h.6 Comqilt .nd Mi.L.rl Stir6i. manu*ript in pftpr..rior! j7a B.ll, v.uld yd b.ltE ir?'. tu.E Dr.giii. Suh* 2m2, 12-13,

363 Btiliim 4: Tann Neden NeredeyseKesin Olarak Yoktur

Esrdrengiz Boeing 747
(r {n *hu{'v. Rucv ol the prov.nrnce.us.ses,nd quoiarotu o.LhF,ndto8) s gtr.n, ,ron 0<rer.ronRtpoinr ofvns. by Cm Korho{. Jr http/bon..qs,nV-ekorihot/lro!i.

Bit Bilinqlendbie; Olatak Doqdl Secili,n 59 Ad.tu {2002), p- 99.Mr .r!o{i tur Do!sl.l, yntb ih. d.y .fer hisda!h, b cp.io_
Ed as fte Epilo8le io Th. s,l,no' of Doubr, ,!d ,Lo j, A De,it's chaptajr, whjch to nr,.ulop,ihh nsmolhl Deetingin th ChurchoI St M,ftin in{heFields. 60Irrcruiew in D* spi.e.l,26 Aral,k200J. 61 Suirkind (2006: 11. h3s

63 ht prllm.mill.nndl.vine.con^n/evol/dcsifrrr ticle.hdt. 04 Thi6 ac-ou of rhe Dokr Ed l, ,n(t.d.n8 ih. q uot.rios. r fromA. Bo(0!o. M. A. rn ry rnd N.l. \4rF:l-, lnmlnolos),nthe,rdr,ighirr(\eDover.tflr.itir.-rDe)ipn-iri.l. N,ruE lnm!rclosy 7, 2006, 43.'-5. 65 J. CoFq'G)d in ih. drdils: th. biocb.nic2l .h.lLnge ro evoluriotr', N.turc 383, 1996, 227-8. Th adich br Coyr. dd G,.oG rid. en b. wons', v.s publish.d in ft. cuardi d, I Ftliil. 2O0J: http:/v{T.Cuardi.n_.o.uMifdF,ruro.sry/0, t:bzr.t SSSZ+:,OO.hI-1, T\e-ouobrion f'oE rh.'rloqdnr btoser $ rr hrD://9w.riiliotusbutkhir..er./btop2oor

Bo$luh ibadeti 62 B(h. 119961.

Iasana Ilbe: GezegenVersiyom

67 Gner.doi(.d Lr. th^. b.@. Gd. to! dE ovc..tr PnEip!. would b. 'coniabiliiy pdncipl.' 6$q tlEn rh. ,laadt entenched rem '.nthropic principl.: B. C.(*, .fhe anrhropic p.incipieand irr ihplcitions tor bialosj(alevolurion,, P i i o r o p i u r . lT ! . N r c r o n 3 o ' L n . R o y r .\ o < i c r y o j, o n d o nA , .l10, I 983, 347-6J. For . book Ln8rh discu$ion of ihc rtruoplc Fituill, s B.rorv and Tipld (t r8sl. 68 Codirs {1t9J). 69 I st'elled it'is ar8m.nt our oore tuttr in Thc Bthd V.rchflak r

irsana ilkE:Kozmoloiih Versiyon

70,Mur.,y 6.llMano, quoEd by John Brckhan on .h. .Eder' $!bsir., brpJ/9!T.ds..ore/3rd_.oto66ioyjoolio.hml. 7r Va.d (r99ft 99li polrins\o.^. (1994t 55t.

Ch.onicleof Higher Educ.rion. 7 Aplil2006. Sc aho btry://w..dre.or8l nd_cultud}'o.Crn06/horeadO6_hd.x.bml. 7J P.B. Medruar. revid oI Tt. Ph.noMon of M!.1cpr. ir M.d.e,r 11982:2,r2). 74 D.tuG {1995: 1Jj),

Cambidge'de Bh Sd|,hti 'TheTeopleron 72J. Hoisan, loundetion: . !k pric\ !ate',

bolum ): Dtntn Kcikenr Daruittizn Enredet

75 QlNd in D.wkj$ (1982: l0). 76 K. StElny, 'Th. F&e prin.c, in Gr.f.,f, sd Ridt., {2006:2t3,23),

364 C/ p Set;lini

"t-,\NRr YlNrl.crsl

77 N. ,\. Cha8non,Tcminological LidshD,genealosical rel,iedness and villagcfissioning 'I ,mons rhc Yanooanit Ind;nt, in Akxrnde! .nd 'nlle (19s1:ch.28). 78 C. Ddwin, The Descenr of Matr (New lork: Appkron, 1871),vol. 1, 156.

yaft lJritnn OlarakDin tsa$ktl tsiSeyin

79 Quot.d in Blak{ (2003:7).

Dintt Diiftrk Itsikoloiik istek e.g. 80see h$s (200.t).

81 Dcb.rah Keledr., Are.h drcn'inmnive tbehts"?',Psychol ogi.aI S.ience15:5.200.r, 29t 301. 8J Guardian,l1 Ocak 2006. 85 hnpJ/ln6.aaa,ner.iuhdcledl 422l.brm.

tt6iiir)r 6: AhlakrnKcikcni: NcdenIyiy.z?

86 rhr aovienself. whichisverygood, canbcobrained ar hhp://ww.the8odfr onic.con/irdex,php, Ahlakl11Kijheni Hakkndd Bir Dulum Alast'rmdsl 87I1. Hauscr andP Singer. Moralny *nhoui relision',lree Inquiry 2 4 1 , 2 0 4 6 . 1 81 9 . Ege/ Taftft Yoksa Neden lyiyiz? (1 , k 2 , c h . 6 ,p . 8 7 ) . 8 8D o $ o c v s k y 9 9 4h S9Ilindc(2002). See.lso Singd(19r4), Gmrllne{2003}, Glore!i2006).

BtililLm 7: 'Iyi' Kitap ve Degigen Ahlak Anlayrgr

90l-aneIox (19921i lrlherblan 12005). 91Hoilolray (19rt,200J). Ri.h3rd Hollo{:ys re.overinsChrisri.n'line is in a book.eei $v nrrhe Cuardian. 1j Subar2001: httpr/,,!ooks.sua.dian.co,uvrvienshcience.nddturlt 0.6121,894941,Cr0.!i61. Thc Sotiish jourialbt MurielGi.y*rote a be.uriful accorf,rof or Edinburehdlalosuewlfi BGhapHoilowayin thr 1Gl$gov)Hdald: hitp/w{.s$d3yhe-

Esk;Ahi

92 For I frishtenw colleciionof scrsons by American clergyf,en,blannrg husicane Karri n. oD huddn sni, ssehnp /trniv*slst.org/rcwodens.hd. 93 I'a! Robertson, reporEd by the BBC it hltplnews.bbc,co.uldlrhi/aneri.as/4427144-*'n

"

YeniAbit Ddba Iyi midir?

94 R. Drrklns, Arheisi! ior Jeslt, Fe lnq! ily 2J: r, 2005, 9 10. Morejoumalistic ,5 Fora ,houehliul analysir o f techniques lsd by cults, *e Brrkd (1984). (1978). (1996) arcoui$ofnod{ncults aE siven byLane andKilduffandjavers 'Hirtor of Ctuistianity: 97 ?rulvalletyandAndrew BuDconbe. Gospel.ccordins toJudar, In{iepndent, 7 April 2006.

publisbed 99 Hinuns'r paperwas originallr in Skepti.3:4,19r5,but is nowmos readjly avaihbhf hftp:/ vw.lrainc.con,/sebboo^rbooyjm0]/htnl. 100Smith {19t5). 101Guirdi.n, 12 M.E 2002:hftpr'/books.gui rdi.n.co.uk/dep. rrnentvpolni.sphilos6phyandsocieiy^torr/o.,66.1142,00,hrml,

365
102 N- D. Glcnn, rntuftll8ioB hai.iasc in rlE UniEd S..rs: p.ams and rcor ard rhc f.hily'14: l,1982,55J16. JourdalofM.ri.s. Ee!dr.,

Zomdnla Degiten Ahlak Anlayq'

103 hftpJlww.ebonn$ings.org/fhcnntncat0c.hhl. r04 Hrxh/ (1871). .!urhos/l trh-c.nrury/,bruhaD,lincol,Ahc105 hitp://www,.hs'c lirer.tu.c,.o.uk/am.rican wft insr-of-ibi.h.nljncoln-o4l

108hftp://ww.ftrf-o.g/ftbd.y/t9tzmarh9zhol@usr.hhl. ftis anicte by Rich,.d E soilh, orisirallypubhhd in tsrc.thoushi Toilr, M,rcI1997, hasa tarsc.unb.r oi clev.n! quor.tjons fromHnler.nd orher Nazis, thensourc6. Unbs;thcMise $:Ed, sivin8 mt quoBrions ar. fromSmhh', a.ricle. 109htp://hoqcpiees.p.radisc,n.i.n/nischcdi/ca_ hithr.htdl. ,6). t l 0 B l l l o c l( 2 0 0 59 lll Adol| Hnbr, tpah of 12April 1922. (1942: tn SaynB lr-20). I l2 Bu ock(2005:4t). 113Tht quor.rion,.nd rh. followins on . i.c fron {m Ni.ol c.ylors .dictc o. Hnlcr, ..ligion.hnpt,w*.ftrorp/f$odry/ba.&,hnkr-hrol. 114htp-J/wv,.o .a-hundlm.or8/$him.ch.r^ts Rdisjon.pdt

Pehi ya Hitler ve Stalin? Onlar Ateist DeEi e, midil | 06BullakI I 991 ). 107 Bullcl(12005).

B<iliim8: Dinin Sakrncasr Nedir? NedenSaldrrgan Olmak Gerckir?

116 Eoth d' quot ions froh l?iscconelrcn hjrconEiburjonro fie I t99 book ln Six D.ys, ab anrhology of .$ar5 by youns-r.nh (.anonit6 (Arhion 1999t_

Ait Tatuculuk ue Bilimift Abiist F"diltnesj '\!}ir isruc?', l1J From <h.1.2ofD,wkins {2001).

SdhaLF, Karanl& Ynzn

117Vr.raq lt99J: 175). fo, (llt,ns l.\u\ r (towni5m.nhoncd ,n ftc hdypc118lohnvill,.h Cor! imprisonnenr dii.publ(hedbyrhctndcpcodcnr.IeN,sn2006The,dchprcdp,o*.u,nofrheBoato bl.llheoy n in 88C news, 10Jan. 2005: htrp://ncws_bb. co.;UMii/,nredainnclt/rv and, I 19hrpJ/ft ulfthoushr.r6d.cdl'cuhu(,1V!rn h._Anericdj hrnn. -Taliban lnanq ue Escinsellik 120Hodss {1983). -tnlibar l21Thn {d rht r.ntrins quota rioN ;n riG rcriotrrr. fton rheAne.ican siE .k..dy lisrd: hrgr',radulrhougtr.u6d.edu/Cuh,r. v,r/Thc- mcren T.tiban_h6r. 122hnpr'/adulnhoudlucdrd'tculture V.r/Thc A4erien_Ltib.n.hhl. t23 Fromlaior Ph.lF. warboro Bapd$Ch!rch or6.iat vcb3ne.godharcd.ss.com: , hrtpt/ww.codh.i$faes.convniMs/j.'2006/200601t l,.orcnu-*ot l;"a tu"".;t.paf_ lnan6 ue insan Hayaanln Kutsal|kl (zOOJ). I2,1See Mooney AhoSilKr (2006-). which anived {hen rhisbook$.!s in nnllprcot. too kE to bedhc!$ed:r fully.s I would hav.likcd. 125[or an inercsling anal]sis of wh* Eatcs'lex.sdiffercnr in (hisNp<r. r. hrpr/ew.pbs.orslwsb paSedf .ondinc/3ho*Cmtrrion/rc"a^s./L.*.htmt. 126hEp/ren.pildp.dia.orslvild/Klrla Fay. Tucker. l27lhe Randi'lll.rry quoer.rc t6m rhceb. An rian Ttibr!,ne ar b.ior.: hqr'/adultihousht.uBd.cdl/Cuhnr vrr/Thc_AF.riq,-T.t,baa.hin! 128R.poncd on FoxnM: h(pr'lw-foxn.x.co!,/nory/0,2933.96286,00.hh1.

356
(1t801, 129 M. sEm!Dawkins Bnynk BeetboueaSafsata*

I.\NRI YANII.GISI

I 30 hrtp://ww.uro@.on'/.ihidl.hn. l3r Mcdavar.ndM.daw,. (l9z). 'lhml''

i,Enc'" Bagnazhga Gig Kdtmas! I Jz Joh.m H..i! "nicle ongiMlly publish.ditr rhc ln&pcndctr, 15luly 200J, sn b! found.t hrpr/M.ioh.nrhari..oi/..childad.le.phprid=64o_ l.l3 Vill.sE Voice, lt Mry2004: htp://www.villagevois.com/newV0420,p*lsr.in.53582,1.hthl. l3t N.sn H.sq'An ar*dl ofb.li.v.B, N* Yorkr,19 K.em 2001. 5r.l$ hnpJ/wwe,bintjbeikoD/ankbts 0l I l tt-hasn.hrnl.

Fiziksel ue Rahsal Isttsaar

Biiliim9: Qocukluk, Isrismar ve DindenKaqrS

116B8C hab.dd,nd. g.frjr Fk;l&: htp//ns.bbc..o.uv1lhi/wat y90172.l.i@_ 137b!tuse (.rl!.m {r994!, 138lrkh Timd gez.cird John\taG6 a bk'n: hqr/ominfour.o4lne*s/nss2003/r@d. 119Arsoci.d lress, 10 Hariren 200J:hftp://ww.ricLross.codrfcrcce/clcryy/cl.rgy426. 140hnpr',\rw.rv16r l.o.s/hell.hdl, Qo*kbn Koanak 14l N.Ilunphrcy, rvharsnalw Ellrhchildr.nr', in \villiams @pr. in HuFrhey {1996)r t20a2t, 142bcpt/ww.lawumkcrdu/f lcuhy/prctcts/fru,ldconlavlodr-h!ol. Bi/ E4itim Sha"dal' 141Cu.rdian, l5 O..k 2005: hFp://ww,su.rdi.n,co,uk/wckdd^rory/o,.1389500,00,hrh1, 144linNEduc.tionalSupplem.nt, l5Hanmn2005. raJ hryr'/we*.lclr.ph-@.uuopinion/dain.thhl?adJ=/ opidort20o?-/OtrYdol 80tml l.16 C!.d;n, l5 Oqk 200J: htipJlw.Au.rdi.n.co-uk/ w..lmd/so.r/0.,1 3t9 J(x),00.hm1. l47M.ktup metnini buhbili!s'nn htrp/www.bb.,co,uVdnr.AzCZA73al02 tu adrestc 148|tridsh Hun.nisr Asseiation Nss, M.!i - Nien 2006. 149Okaver,22 H.2ir.n 2004: hrp:/obrer.guirdidn.@,uudsatndrioryl0, I l91 3,148506,oo-hnl. Bilnelen fle Tekrar ArtlJor p.ion dangin r93J.In 1955Pecr 150TheOxfordDktioDa.y taks 'gar' backto Americ.n Wildcblood.in hi. hnoss book AsaiN rheL!w, foundn ..Gsry rc de6n ?.r' er '.n AEcric.n . phcond 60.itom@xul'. 151hrp://BFngl.sd,cdr'/fotunnndu.ptp?showpic-184&hode=lin.ar. Edebi Kiib;iriin Bir Parras Oldrak Dini Egiti/n h.s par.n tl.ee book, .nrholo8,zinsbiblic,l r.lc!.n.r in the.onedies, rnee152Sh,hcen di.s and hi$o.i6 s.p6hr.ly. Thc smmary @!nt of I ,300is mc.ton d in hftprlww$.k6Fnfcllowship.orslvirukl.smn'/5nirn.rrc.St'rhdrRcv.hm. 153htpl/sww.bibLliier.cy.orglsdF/Doo,m.n6'Eibl.UteacrR.po.d0ot.pdl

BtiliiLrn 10: Qok Gerekli Bir Booluk(mu?)

Tcsctli
t5+ F'@ DaDry, I .Eibut rnii au6t ro th. Ottotd phiLosPlet Ir.nl Patfr' I b.E .o! rcaerrh.d h! orisiB .horcusl t b.du* I .m usiq h onlTrs . pt$ira ex.npl. of philo5ophicrl.osol.rioL 155 BBc r&bdL.iDde b.linild'6i sibi: n|rj7626]srn|. r999l05/rta.diBlhqr-[ft btrp:/tEc.tb.o.(U1lh!r!pcci.l-E?on

Biirtn Blrkabnn Anast