1948 Türkiye İktisat Kongresi

http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/turkiye/iktisa48/ Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948. (Bildiriler). Ankara: DPT, 1997. ix, 393 s.
NDEKLER NSZ SUNU I. AILI KONUMALARI II. KONGRE BLTEN III. GNLK BASINDA 1948 TRKYE KTSAT KONGRES IV. DEVLETLK VE DEVLET MDAHALAS KONUSUNDA KONGREYE SUNULAN TEBLLER V. VERG REFORMU KONUSUNDA KONGREYE SUNULAN TEBLLER VI. DI TCARET KONUSUNDA KONGREYE SUNULAN TEBLLER VII. 1948 TRKYE KTSAT KONGRESNDE KABUL EDLEN RAPOR VE KARARLAR
Dosyalarn Listesi ikt48-oku.doc (Winword7 dosyas, Bibliyografik knye, indekiler, Dosyalarn listesi, Yaynn elektronik nshasnn temin edildii kii) ikt48-1.pdf (Winword7 dosyas, nsz, Sunu, Blm I-II, sayfa i-45) ikt48-2.pdf (Winword7 dosyas, Blm III, sayfa 46-138) ikt48-3.pdf (Winword7 dosyas, Blm IV, sayfa 139-268) ikt48-4.pdf (Winword7 dosyas, Blm V, sayfa 269-340) ikt48-5.pdf (Winword7 dosyas, Blm VI, sayfa 341-384) ikt48-6.pdf (Winword7 dosyas, Blm VII, sayfa 385-393)
Yaynn elektronik nshasnn elde edildii kii: Sabahattin Karaslan
DPT.YBM 1997, 2000 " http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/iktisa48/" adresi ile eriilen bu bilgiler, kaynak gsterilerek kullanlabilir.
dpt
Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948
I. AILI KONUMALARI
http://ekutup.dpt.gov.tr/
1. "Tertip Komitesi Bakan zzet AKOSMAN'n konumas.

Kongremizin Sayn yeleri, muhterem misafirlerimiz, 1948 Trkiye ktisat Kongresinin Tertip Komitesi adna hepinizi hrmetle selamlar ve memleketimizin iktisadi kalknma davasnda Kongremizin kendisinden beklenen baarlar salamasn dilerim. Sayn arkadalar, Trkiye ktisat Kongresinin nasl hazrlandn ve ne yapmak istediini huzurunuzda uzun boylu izah edecek deilim. 1923 de zmirde bir Trkiye ktisat Kongresi toplandktan ancak 25 sene sonra stanbulda ikinci bir Trkiye ktisat Kongresi toplanabilmitir. Bu mddet zarfnda memleketimizde iktisadi kalknma davasnn btn mesuliyetini devlet kendi zerine alm ve ksa bir zamanda ok i yapabilmek arzusiyle olacak iktisadi hayatta bilfiil alan meslek ihtisas adamlarna bu vadide vazife vermee ve onlarla almaa lzum grmemitir. te yirmi be sene sonra Trkiye ktisat Kongresi artk memleketin iktisadi mukadderatna meslek ve ihtisas adamlarnn da karmak kararnda olduklarn en canl, ve en kuvvetli ekilde ifade eden bir hareket olmak bakmndan byk ehemmiyet tamaktadr. Buraya serbest meslek ve ihtisas adamlar kendi arzulariyle geldi, hi birimizi resmi ve kanuni bir mecburiyet srklemedi. Yurdun her tarafndan akn akn gelen temsilci heyetler bugn saray deil fakat bir lokanta salonunda yaplan bu byk toplantnn manasn, omuzlarna yklenmi etin ve erefli tarihi vazifeyi tamamen kavramlardr. Onlar bir ok klfetlere seve seve katlanmaa zorlayarak buraya getiren ve toplayan kuvvetin ne olduunu hepimiz biliyoruz; hr ve serbest irade ve hepimizin derin memleket sevgimiz ve iktisadi kalknma davasnda topluluun sihirli kudretine olan tam imanmz. Vazifemizin ok ar olduunu sylemee lzum grmyoruz. Kongrenin alt gne san alma program ykldr, incelenecek ve karara balanacak mevzular ok mhimdir. Bu itibarla Kongremizin baarl netice elde etmesi iin arasz almamz ve bir birimize yardm etmemiz icap edecektir. Btn kuvvetini topluluun hr ve serbest iradesinden alacak olan Kongremize bu etin vazifede przsz muvaffakiyet dilerim. Sayn arkadalar; Tertip Komitesi adna mhim bir noktay belirtmek vazifesiyle mkellefim: 1948 Trkiye ktisat Kongresi hr ve serbest fikrin mahsulldr. Fakat bu serbestinin iki eyle mukayyet olduunu unutmamak lazmdr. 1- Kongre gndemi, 2- Tamamen particilik veya parti politikalar dnda olmak zarureti. Bilhassa ikinci nokta zerinde hassaslkla durmanz rica edeceimi. Meseleleri grrken partiler ve siyasi ideolojiler tamamen bizim dmzda kalmal, meselenin kendisi ele alnmal ve asla politikaya kamamalyz. Bu prensiplere muhterem Kongre yelerinin de tamamen itirak edeceklerine ve mzakerelerin politika dnda kalmasn salayacaklarna emin bulunmaktayz. Muhterem yeler, 1923 senesinde Birinci Trkiye ktisat Kongresi zmirde ald gn byk ATATRK'n syledikleri tarihi a nutuklarndan u cmleleri Kongremizin almalarnda bir rehber olmak zere aynen okuyorum: "Efendiler,
Heyeti aliyenizin bu gn aktetmi olduu Trkiye ktisat Kongresi ok mhimdir. Nasl ki Erzurum Kongresi, Sivas Kongresi felaket noktasna gelmi bu milleti kurtarmak hususunda Misak Millinin ve Tekilat Esasiye kanununun ilk temel talar hususunda amil olmu, mteebbis olmu ve bundan dolay tarihimizde en kymetli ve yksek hatray ihraz etmise Kongreniz dahi milletin ve memleketin hayat ve salah hakikisini temine medar olacak dsturun temel talarn ve esaslar ihzar edip ortaya koymak suretiyle tarihte en byk nam ve ok kymetli bir hatray ihraz edecektir." Kendi emirlerini 25 sene sonra yerine getirmek iin toplanan Kongremiz yelerini, Byk ATA'mzn hatrasna hrmeten, dakika skut vakfesine davet ediyorum.
2. stanbul Tccar Dernei Genel Sekreteri Ahmet Hamdi BAAR'n konumas.

Kongremizin Sayn yeleri, 1948 Trkiye ktisat Kongresinin mteebbisi ve Tertip Komitesinin bir yesi sfatiyle STANBUL TCCAR DERNE btn Kongre yelerini hrmetle selamlar. Tertip Komitesini kuran teekkllere Trkiye lsnde bir ktisat Kongresi toplanmas teklifini yapan stanbul Tccar Dernei olmutur. Fakat Dernein yapt hizmet, herkesin ayni zamanda zerinde birleecei bir fikri yalnz ortaya atm olmaktan ibarettir. Hakikatte, Kongre bu muazzam topluluu meydana getirmi olan sizlerin eseridir. Tertip Komitesini meydana getiren teekkller, sizin yaratmak ihtiyacnda olduunuz bu eseri yalnz tertiplemee yardm etmi oldular. Niin herkesin byle bir Kongreye tehalkle ve heyecanla katldn sylemee lzum yoktur. Trkiye ktisat Kongresi, Trkiyenin ktisadi kalknmas davasnda btn meslek, zmre ve ihtisas adamlarn bir araya toplayarak ounluun birleecei sonular elde edilmesi maksadyle toplanmaktadr. Bu hususta vereceiniz kararlar, en salahiyetli memleket efkar umumiyesinin arzu ve iradesinin ifadesi olacaktr. imdiye kadar bu mevzuda karar vermek ve tatbik etmek saalahiyetine malik olan ve iktisadi hayatn dnda kalan idarecilerin tuttuklar yol, dorumudur; yoksa daha baka tedbirler mi almak lazmdr, suallerine Kongremiz cevap vermekle mkelleftir. Bu tarihi etin vazifeyi Kongremizin muvaffakiyetle baaracana emin bulunmaktayz. Sayn yeler; STANBUL TCCAR DERNE Kongre gndemine dahil mevzular hakkndaki grlerini ayr rapor halinde muhterem heyetimize sunmutur. Bunlar, umumi toplantlarda ve komisyonlarda phesiz, mzakere edilecek ve bu suretle Dernein iki seneye yaklaan hayat devresi esnasnda elde ettii neticeler, en geni lde bir imtihana tabi tutulacaktr. Btn tekliflerimizin hlasasn, siyasi sahada olduu gibi, iktisadi sahada da vasilik rejiminden kurtulmak eklinde ksaltabiliriz. Artk milletimizin siyasi olgunluu kadar iktisadi olgunluuna da inanmak lazmdr. Trk milleti, tepeden idare edilen ve kendisini idare edenlerin istedikleri ve mnasip grdkleri ekiller altnda hayatn tanzim eden bir topluluk halinde yaayamaz. Bu gne kadar tarihi zaruretlerle ve bir olgunluk devresini vesayet altnda yaamak ihtiyaciyle milleti idare mesuliyetini zerine alanlarn iktisadi hayata mdahaleleri belki lazm gelmitir. Fakat artk bu zaruret geni lde ortadan kalkmtr. Onun iin, biz imdi iktisadi hayatn memurlar vastasiyle ve tepeden inme idaresi manasna gelen bu gnk devletiliin geni lde bir tasfiyeye tabi tutulmasn ve yeni bir zihniyetin cemiyetimize hakim olmasn istiyoruz. Arkadalar,
Devletilik, btn dnyada zerine iki vazife almtr: biri annelik, biri de doktorluk. Bir takm cemiyetlerde iktisadi hayatn genilemesi, canlanmas yani kk ocuklarn mevnema bulup bymesi iin bir devletilie ihtiya vardr. Buna "kurucu devletilik" denebilir. Bir takm memleketler ise; iktisadi bakmdan her eylerini, fertilik nizam iinde, kendi kendilerine kurmulardr. Bu cemiyetlerde iktisadi hayat kurmak iin deil, fakat kurulmu olanlar, mevcut tezatlar dolaysyle, korumak iin Tpk ihtiyar bir adamn doktor rejimi altnda yaamas gibi devletin yardmn ve mdahalesini istemektedirler. Bu tarzdaki devletiliklere "Koruyucu Devletilik" ismini verebiliriz. Bizim gibi henz her eyi yeniden yaplmaa muhta olan memleketlerdeki devletilik; bir annenin ocuunu yetitirmesi, bytmesi gibi; kurucu, yetitirici bir devletilik olmaldr. Bunun gayesi de, milleti yetitirip kendi kendini idare edecek hale koymaktan ibaret olmak lazmdr. Halbuki, biz imdiye kadar tuttuumuz devletilik sistemiyle byttmz ocuklarn kendimize kul, kle olmasn, szmzden dar kmamasn istedik. Zihniyetimiz, usullerimiz, hatta tahsil ve terbiye sistemimiz ve btn tatbikat hep bu gayeye ynetildi. Biz ocuklarmzn yetimi olduunu, gcnn, kuvvetinin, aklnn ve dirayetinin hatta bizden stn bulunduunu bir trl kabul edemedik. Bu gn, devletin iktisadi mahiyetteki iletmeleri zerine alp ancak kendi memurlariyle idare ettirmesi; d ticaret ilerini yine memurlarna grdrmesi; Ticaret Odalar, Borsalar gibi meslek teekkllerinin kurulmas ve idare edilmesini meslek adamlarna bir trl brakamamas verdii kararlarda ihtisastan ziyade politik cereyanlara ve nihayet brokrasi zihniyetine, ahsi dncelere tabi olmas, vergi usullerinde Hazine menfaatnn memleket iktisadi menfaatn ve vatanda refah gibi maksatlara daima stn tutulmas bu vasilik zihniyetinin tatbikattaki rneklerinden baka eyler deildir. Sayn arkadalar, Artk bu yasilik devri bitmelidir. Devletilik rejimini yeni bir zihniyete, yeni bir tatbikata doru inkilap ettirmek zaruretindeyiz. Bunun ana hatlarn yukarda belirttiimiz gibi, iktisadi hayatn tanzim ve idaresi iini devletilik bakmndan halka ve millete brakmak eklinde hlasa edebiliriz. Derneimiz, bu husustaki tekliflerini gerek kendi raporu ile ve gerek yelerinin ahsi mtalaalar halinde olan teblileriyle ykse heyetinize sunmu bulunuyor. Byk kongreniz, devletilik zihniyetinde yaratlmas zaruretinden bahsettiimiz bu inkilabn ilk kurucular meclisi halindedir. Bu hususta siz karar vereceksiniz. Biz bu vazifenizi gerei gibi baaracanza inanm bulunuyoruz. Bu mnasebetle mhim bir noktaya da iaret koymak isteriz. 1948 Trkiye ktisat Kongresi, memleketimiz tarihinde misli grlmemi byklkte ve ehemmiyette bir topluluktur. nk ilk defa olaraktr ki resmi hi bir tevik ve yardm olmadan memleketin btn meslek ve ihtisas adamlar, en salahiyetli teekkllerin murahhaslar kendi hr ve serbest iradeleriyle bir araya toplanm bulunuyorlar. Bu kendi aramzda yaayan bir zihniyetin de yklmas demektir. nk hr topluluklarn mmkn olamayacana ve yaayamayacana inanm insanlar az deildir. Bir kongre toplanacaksa, bunu Hkmetin dnmesi, meslek ve ihtisas adamlarna milletin iktisadi hayatn tanzim iin vazife verilecekse, bunu da yine Hkmetin dnmesi lazm geldiine inananlarmz, henz oktur. Bunun iin deil midir ki, bize sk sk soruyorlar: Nafile urayorsunuz, toplanacak, konuacak, karar vereceksiniz; fakat sizi kim dinleyecek? Arkadalar; unu byk bir iftiharla kaydedelim ki bu rkek ve geri zihniyet, sratle erimektedir. ki sene evvele nazaran, geen sene; ve ay evvele nazaran bu gn arasnda byk farklar vardr. Doan hakikatin gnei, byk kar dalar halinde gzmzde canlanan hareketlerimize engel olan bir ok eyleri sratle eritmektedir. Artk kendi kendimize inanyoruz ve vazife sahiplerinin mesuliyetlerini anlamalar ve ilerine sahip olmalar zaman geldiini gryoruz. Bu byk topluluu geri bir zihniyetin yklmasna ve yeni bir zihniyetin hayatmza hakim olmasna dair en canl, en
muhteem ve en heyecanl bir abide olarak gryoruz. Artk bu scaa dayanacak kar kalmamtr. Kongreniz kutlu ve btn memlekete hayrl olsun aziz arkadalar.
3. stanbul Ticaret ve Sanayi Odas Adna Hsn ARSAN'n konumas.

1948 senesi Trkiye ktisat Kongresinin sayn azalar ve sayn davetliler. stanbul Ticaret ve Sanayi Odas adna hepinizi sayg ve sevgi ile selamlar, hogeldiniz demekle bahtiyarlk duyarm. Arkadalar, Tarih boyunca milletlerin en ihtiaml devirlerinin iktisaden en kudretli ve en refahl bulunduklar zamanlar olduuna ahit olmaktayz. ktisadi muvazenelerini kaybeden milletler ve devletler bakalarna hara vermee ve bu yzden yava yava siyasi nfuz ve kudretlerini de gaybetmee mahkumdurlar. Bu sebeple iktisadi kalknmann hepimizce yalnz bir refah meselesi deil bir memleket ve bir egemenlik davas olarak mtalaas gerektiine kani bulunuyoruz. Arkadalar, 1948 Trkiye ktisat Kongresine itirak eden yksek ihtisas ve tecrbe sahibi deerlerin hazrladklar kymetli tebli ve mtalaalarn tetkikinden sonra varlacak isabetli sonularn hkmete de ehemmiyetle incelenerek onlardan memleket hayrna azami istifadeler salanacana emin bulunmaktayz. Bu sebepledir ki stanbul Tccar Dernei'nin teebbs ile be teekkl temsilcilerinden mrekkep tertip heyetinin hazrlad bu kongreye mzahereti vazife bilen stanbul Ticaret ve Sanayi Odasnn 1948 Trkiye ktisat Kongresine almalarnda iyi baarlara ve memleketin ilktisadi kalknmas yolunda isabetli sonulara ermesi temennilerini arzeder, tekrar cmlenizi sayg ile selamlarm.
4. stanbul Blgesi Sanayi Birlii Adna Dr.Cudi BRTEK'in konumas.

Aziz Arkadalarm, Hi bir tesire, hi bir mlahazaya kaplmadan iinizi gcnz brakarak buradan ve memleketin uzak kelerinde koup gelerek kongremize itirak etmenizi minnetle karladk. Burada bulunmak sureti ile bu mhim davaya alaka gsteren Millet Vekillerimize, ve devlet teekklleri mensuplarna, Profsr ve Akademisyen arkadalarmza, mnevverimize, Matbuat erkanna tccar senaicilerimize mteebbis ve i adamlarna ayr ayr tertip heyetimiz ve sanayi birlii namna teekkr ederim. Her eit politika mlahazalarnn fevkinde ve dnda srf memleketin iktisadi davas iin toplana bu kadar geni bir topluluk kongremizin muvaffek olmu olduuna en byk delil tekil eder. unu peinen arz edeyim ki bu kongre ne tertip heyetinin ve ne de hi bir teekkl ve zmrenin mal deildir. Bu kongre sizin malnz ve hepimizindir. 1- Kongremiz dnyann her tarafnda sari bir halde olan kongre modasna uymak iin toplanm deildir. Yine evvelden hazrlanm muayyen fikir ve kararlar
tasdik etmek ve ettirmek iin de toplanm bulunmu bulunmuyoruz. Kongremiz hakiki bir ok esasl sebepten ve ciddi ve derin ihtiyaclarn umull ve iddetli bir istrabn sevki taiisi ile toplanmtr. 2- Kongremiz dnyann her tarafnda olduundan daha fazla devam eden mali bir durgunlua ve iktisadi buhrana, mzminleen memleketin kalknma davasna ciddi bir makes olmak iin toplanmtr. 3- Hi phe yoktur ki cemiyetimiz 19.ncu asrn iktisadi ve sanai hareketlerinden tamamen uzak kalmtr. 20.nci asrda ise dnya ilerleyiini takip edemedii bir emri hakikattr. Muasr medeniyet ve iktisatla aramzdaki mesafenin genilii nisbetinde byk ve seri hamleler yapmak mecburiyetindeyiz. Kongremiz bu vadide mhim vazifeler deruhte etmek zorundadr. Bu bataki sebeblerden baka kongremizin mhm bir gayesi dava vardr: Son zamanlarda hepimizin bildii gibi memleketimizin matbuatnda efkar umumiyesinde, mnevverlerinde ve hatta idare makanizmasnda politika davas birinci plana gemi ve memleketin dier btn iktisadi ve itimai davalar adeta ikinci plana dm vaziyettedir. Kongremizin gayesi dn olduu kadar bu gn dahi fert ve millet hayatnn en ehemmiyetli ve en hayati cephesini tekil eden iktisadi ve itimali davamz birinci plana almaktr. Memleketimizin btn mnevverlerinden bilhassa sayn matbuatmzdan devletimizin varln ifade eden bu davalara her mlahazann stnde yer vermelerini ok rica ederiz. Bu davalar hi bir siyasi teekkln bayra deil milletin mterek mal mterek davasdr. 4- Kongremizin mhim vazifelerinden birisi de memleketin muhtelif i bralar ve iktisad meslekleri arasnda ve istimai ve iktisadi hayatda rol alan muhtelif cemiyet snflar beyninde ve btn bu camialarla devlet mekanizmas arasnda bir teriki mesai imkan aramaktr. Biribirinden ayr istikamette kuvvetlerini hadreden bu camialar bir nokta ve bir dava etrafnda toplamak zaruretindeyiz. ok yakn bir avrupa seyyahatinden geliyorum. dare makinizmas ile fertler ve bu itimai ve iktisadi teekkller arasnda i birlii mevcut olan yerlerde byk refah ve kalknma hamlelerini grdm. Bunun aksine olarak muhtelif zmrelerle fertler ve devlet teekklleri arasnda ahenk ve birlik olmyan yerlerde sefalet ve iktisadi anai grdm. Biran evvel zaten clz olan kuvvetlerimizi iktisadi dava etrafnda tapmya mecburuz. 5- Kongremizin hedeflerinden biriside sarkta teden beri malesef her eyi devletten bekliyen ve her eyi bakasndan mid eden kt ve tarihi zihniyeti defnetmektir. Bir kelime ile ilerimizi bizzat kendimizin grmesi ve davalarmz bizzat kendimizin ele almas esasn salamak ve buna r amaktr. te bu gaye ve maksatlar iinden hissederek toplanan kongremiz Trkiyemizin iktisadi tekaml tarihinde ok mhim bir hadisedir. Kongremiz bu gn bir kasrga halinde devam eden iktisadi ve mali dzensizlii tetkik etmek, nazariye ve uzun mnakaalara sapmadan gndemindeki esas davalarn ilmi elekten geirerek olgun, teknik ve ilmi vasfta pratik ve kabili tatbik areler aramak ve bulmaktr. Hi bir iktisadi mesele bu gn gelii gzel halledilemez. Her meseleyi esasndan ilmi suretle tetkik etmek, milletin bnye ve ihtiyacna gre ekillendirilmek lazmdr. Bu iler ve bu meseleler iin btn memleketlerde enstitler, meclisler mteebbislerin teekklleri ilim ve teknik laburatuarlar tekil edilmitir. Bu davalarn halli bu camialara ve bu teekkllere braklmtr. Her devlet bu camialarla teriki mesai ederek ok kuvvetli hamleler yapmaktadrlar. Bizim maalesef daha henz ne bir istiksal prorammz ve ne de mstekar bir iktisadi rejimimiz yoktur. Her gnk ihtiya ve hadiselere gre acele ve tatbiki gayri mmkn kararlar alyoruz. Bundan baka devlet makanizmas ile alakadar i sahalar ve meslek teekklleri arasnda bir trl bir teriki
mesai ve bir ahenk yaratamadk. Btn arzumuz bu teriki mesaii temin etmektir. Bunu temin edince kendiliinden iktisadi bir program meydana gelmi olacaktr. Gndemimizde mevcut olan tane mhim mesele milli iktisat davamzn bel kemiini tekil etmektedir. Bu meseleler btn tefarruatiyle komisyonlarnzda tetkik edilecektir. Burada kymetli vaktinizi suiistimal etmek istemiyorum. Yalnz bir iki kelime ile bunlara temas etmeme msaadenizi rica ederim. 1- Bunlardan birisi Devletilik ve Devletin Mdahalesidir. Peinen unu syliyeyim ki herkeste yanl bir kanaat vardr. Bu kanaat mteebbisler i adamlar, tccarlar, devletin ekonomik ilerine hibir surette ilgilenmesini istemiyorlar ve istedikleri gibi serbest kalmak istiyorlar iddiasdr. Bu tamamen yanltr. Biz bilakis devletin amme ve itimai hizmetleri arasnda milli ekonomide de vazife almas zaruretine kaniiz. Yalnz devletiliin bizdeki acemice tatbikatna muarrz. Devletin programsz ve maksatsz ilere mdahale etmesi ok muzr neticeler vermitir. Memleketimizde devletin zaruri sebeplerle birok iktisadi ve snai teebbslere girimesinin meneindeki tarihi zarureti elbette kabul ediyoruz. Fakat Devletin yapmas lazm gelen ileri brakarak ferdin ve vatandan gnlk hayatn ve mevcudiyetini zedeliyecek teebbslere girimesi memlekette feci bir durum hasl etmitir. Devletimiz eer iktisadi ve tccari teebbslere yatrd paray hakikaten devlet vazifesi olan limanlara, barajlara, ucuz enerji ve mahrukat kaynaklarna, mnakale vastalarna ve bunlarn tanzimine hasretse idi ok daha byk faideler salam olacamza phe yoktu. Bu saydklarmzn herbiri devleti vazifelendirecek megul edecek iktisadi ilerdir. Bunun yannda ferdleri ve zel teekklleri ortaklk ve kooperatifleri, sanayi teebbslerini tevik ve takviye suretiyle vazife almaldr. Bizim istediimiz devletin tevik edici takviye edici, islah edici ve ikmal edici rolunu ifa etmesidir. Bizdeki devletiliin tecellisi maalesef ne sosyal ve ne de ekonomik kaidelere uymamtr. Devlet ticaret ve kar etmek hevesine kapld gnden itibaren memleketimizde iktisadi bir sr ile beraber hayat pahallna sebebiyet verilmitir. Btenin geni mali imkanlarna ve devlet kuvvetine istinat ederek iktisat ve ticaret yaplamaz. Fikrimizce devletin vergi alarak vatandan karsna rakip bir tccar sfatiyle kmas yalnz iktisadi ve itimai bnyemizi deil, devletin perestiini de sektedar etmitir. Kanaatmzca bu gnk kanuni ve fiili devlet inhisarcl yalnz iktisadi kaidelere deil anayasann 70'nci maddesine aykrdr. ok temenni ederiz ki devletimiz bir an evvel bir taraftan iktisadi hrriyeti salamaa dier taraftan da iktisadi faaliyetin temeli olan ferdin alma imkan ve sahalarn geniletmeyi esas olarak kabul etsin, ve her eyden evvel devlet mdahalesinin hududunu ve devlet teebbsnn erevesini kanuni ekilde ilan etsin. Btn teebbslerimize ramen sarih bir program ilanna muvaffak olamadk. Kongremiz bu hususta mtevazi mesaisi ile objektif ve bitaraf bir program hazrlamaya azmetmitir. 2- Gndemimizin ikinci maddesi vergi meseleleri ve vergi reformudur. Bu mevzuda hereyden evvel yanl bir zehab tashih etmek zorundaym. Tccar ve sanayici ile serbest meslek adamlar vergi vermek istemiyorlar gibi yanl bir telakki vardr. Vergi vermek vazifesinden kendisini mstani grecek hibir mnevver tasavvur edemiyorum. Biz bugn mevcut verginin miktar itibariyle hatta ok daha fazlasn daha iyi usullerle salanabileceine kaniyiz. Vergi kanunlarmz aynen tatbik ve tercme etmekten vazgememiz lazmdr. Kazan veya gelir vergisi kanunlarn memleketin mali vaziyetine ve iktisadi bnyesine gre hazrlamak icab eder. Vergi usulleri elbette kopya edilemez. Muamele vergisinin bu gnk ekli ve prensibi memleketin teknik ve sanayi ilerlemesine byk bir manidir. Sanayii paralyarak dejenere etmiye sebebiyet vermektedir. Bu nisbet ve bu sistemde vergi byk bir mukavemete maruz kald gibi haksz tecellilere vesile olmaktadr. Bu hususta hazrladmz mufassal rapor yksek heyetinize takdim edilmitir.
3- Ticareli hariciye bahsnda syliyecek ok eylerimiz vardr. Hereyden evvel beynelmilel kaidelere uyan esaslarn konulmas arttr. Ticareti tkayan ve felce uratan krtasiyecilik, merkeziyetcilik ve lzumsuz mdahale sistemlerine nihayet verilmesi birinci planda gelmektedir. Esas prensiplerden evvel harici ticaret makanizmamz gayet rasyonel ve pratik bir hale getirmemiz icab eder. Bu vadide fikrimizce hereyden evvel ayr ayr istikametlerde alan ticaret ve iktisad vekaletlerinin birletirilmesi arttr. Bunun yannda ticaret ve sanayi odalarnn tamamen mstakil bir hale getirip vazifelendirmek ve bu suretle ticaret vekaletinin fuzuli tekilat ve mdahalesine nihayet vermek icab eder. Devaml bir istihsal ve ticaret politikamzn tesisi hakknda dncelerimizi ayrca arzedeceim. Bu vadide kongremizin memleketimizin iktisadi hayatnda mhim baarlar salamasn ve maksadnda muvaffak olmasn candan temenni eder hepinizi selamlarm.
5. Trkiye ktisatlar Dernei Adna Prof.Refii SUVLA'nn konumas.

Trkiye ktisat Kongresinin Muhterem Azas, Sizleri Trkiye ktisatlar Dernei adna sayg ve sevgi ile selamlamakla byk haz ve eref duymaktaym. Her memlekette olduu gibi yurdumuzda da tetkik ve tahlile muhta iktisadi davalar oktur. ktisat Kongresi, bu davalar ele alp incelemek ve imkan bulduu takdirde temenni mahiyetinde kararlara varmak zere toplanm bulunuyor. Bu yl Kongre ruznamesinde Devletilik, Vergi Reformu ve D Ticaret Rejimi meseleleri yer almaktadr. Zamanmzda bu mevzular yalnz Trkiyeyi deil, her devleti yakndan megul etmektedir. Btn memleketlerin iktisadi kalknma yarna ktklar bu zamanda bizim de ekonomik ve mali vaziyetimizi gzden geirmemiz her halde faydadan hali olmayacaktr. Bu yoldaki almalarda, iktisat siyasetini tanzim, tatbik ve murakabe eden makamlarla muhtelif sahalarn teebbs erbabn temsil eden teekkllerin ve iktisadi hayatn akile ekonomi politikas tedbirlerini bitaraf bir mahit sfatile takip eden ilmi cemiyetlerin i birlii yapmalar, kanaatmzca, en verimli hareket tarz olacaktr. Milli ekonomi davalarmza hal tarzlar ararken, Dnya gidiini gzden karmamak ve durumumuzu artlarmzn msaadesi nisbetinde milletler aras ahenge uydurmak luzumuna da inanm bulunuyoruz. Trkiye ktisatlar Dernei bu dnce ve kanaat ile Kongre faaliyetinin memleketimiz iktisadiyat iin hayrl olmasn temenni etmektedir. Huzurunuzdan ayrlrken sizleri tekrar sayg ile selamlarm.
6. Trk Ekonomi Kurumu Adna Prof.Muhlis ETE'nin konumas.

Muhterem meslekdalar, Kongreyi tertip eden karde teekkller arasnda 1939 senesinden beri Ankara'da faaliyette bulunan "Trk Ekonomi Kurumu" bu tarihi toplantdan ve beklediini ksaca sylemekten haz duyar.
Arkadalar, hepimizin bilgi gibi, kongreler muayyen ahs ve teekkllerin fikirlerini, tezlerini ortaya atmak, ayni meslee mensup olan kimselerin bu mevzularda neler dndklerini anlamak, birlikte mzakere ve mnakaa etmek ve muayyen kararlara varmak iin yaplan topluluklardr. "Trkiye ktisat Kongresi" gibi iddial bir isim tayan bir kongre ise, memleket iktisadiyatna taalluk eden birok meseleler zerinde konuulan, mnakaa edilen, kararlara varlan veya temenniler izhar edilen milli bir tezahr mahiyetini tamaktadr. Benden nce, karde teekkller adna konuan kymetli arkadalarm kongrenin maksadn belirtmi ve ruznamesini izmi bulunuyorlar. Bunlar tekrar etmemee alacam; bizce, bu kongrenin memleketimizde toplana gelen dier kongrelerden farkl cihetleri unlardr: 1- Kongrenin, zmirde 1923'te toplanan Tarihi ktisat Kongresinden sonra, bu ismi tayan ilk ktisat Kongresi oluu, 2- Tamamen hususi inisiatif ile toplan, 3- ktisadn nazariyatiyle megul olan kurumlarla tatbikatiyle uraan dernek ve teekkllerin ibirlii yaparak vcude getirilmi olmas, 4- Kongreye iktisatla alakadar hususi ve resmi ahs ve messeselerin davet edilmi ve her birine tebli yapma ve konuma hakk verilmi olmas, 5- Kongrenin siyasi bir karakter tamamasdr. Bu cihetler gz nnde tutulacak olursa kongrenin ciddiyeti ve nemi anlalm olur. Akradalar, Gayemiz gidiinden pek memnun olmadmz Trkiye iktisadiyatna hizmet etmek, ekonomik hayatta vazife alm ferde ve devlete mterek grlerimizi bildirmekten ibarettir, Maahaza yalnz dileklerimizi neretmekle veyahut alakal resmi mercilere ulatrmakla iimizin bittiini sanmak doru deildir. Bilhassa (ktisat), adn tayan bir kongrenin temenni izhar etmekteki bu klasik usulle iktifa etmiyerek ii, Trkiye iktisadiyatiyle gn gnne uraacak bitaraf ve ilmi bir surette alacak bir merkeze tevdi etmek olmaldr.
Aziz arkadalar, Ankarada 8 senedenberi mtevaz vastalarla alan (Trk Ekonomi Kurumunun), Kongrenin deerli delegelerinden dilei var. Bu dilek Kongrenin "Trkiye ktisadi Aratrmalar Merkezi" adna tayacak hususi bir Enstit veya Bro'nun kurulmas zerinde durmasdr. Cemiyetimizin senelerdenberi zerinde durduu ve hatta hazrlklarna getii ve messese size belki birdenbire garip gelir; diyebilirsinizki, Hkmetin muhtelif Bakanlklarn bu ilerle megul olan tekilat ve tetkik heyetleri vardr; hususi teebbslerin akademik tetkiklerle ii ne, biz nazariyatla deil, tatbikatla urarz. Bizim dertlerimize pratik deva, acil ila lazm: stihsalimizi, ticaretimizi gletiren engelleri ortadan kaldrsnlar, bize prensipler, nazariyeler lazm deil...
Sonra iktisadi tetkikler yapmak iin bizim odalarmz, borsalarmz derneklerimiz, birliklerimiz vardr; hatta yaknda Hkmetin C.H.P. Kurultay kararna istinat ederek hazrlad "Ekonomi Genel Meclisi" olacaktr. Evet arkadalarm, memleketimizde, maatteessf iktisadiyattan fazla tekilat vardr. Bunlarn says azalaca yerde artmaktadr. Bunlar, iktisadi fikirleri bir istikamete doru kanalize edecekleri yerde, bilakis gr ve anlay ayrlna sebep olmaktadrlar. Bu kongreyi tertip eden u be teekkl bile, her hususta birbirleri ile anlam ve birlemi deildir. Bugn buraya huzurlariyle eref vermi olan kymetli delegelerin de trl ihtiyalar olaca, memleketin iktisadi dertlerini tesbitte, ehemmi mhimden tefrikte, hastalklar tehiste ve tedavi usulleri zerinde eitli grleri olaca muhakkak. Halbuki urada birletiimiz birka gn iinde btn bu grleri birletirmee, hastaya messir bir reete tertip etmee imkan yoktur. Eer bu i, bu kadar kolay olsa idi, Hkmet muazzem tekilatiyle bu ii hallediverirdi. Hangi partiye mensup olurlarsa olsunlar, Hkmetlerin ve mahalli idarelerin ve hususi teebbslerin merkezi bir etd organna ihtiyalar vardr. ktisadi demokraside iktisadiyata Hkmetten ziyade, hususi teebbsler ve onlarn merkezi organlar hakimdirler. ktisat politikalar (vergi politikas, ziraat, ticaret, sanayi, mnakalat) bu organlarn mtalaaleriyle tekemml eder. Hususi teebbslerin mtalaalar ne kadar objektif ve memleketsmul olursa, o nisbette fayda ve sayg salar. Nitekim bu Kongreyi tertip eden teekkllerin birka objektif mtalaas, Hkmet ve Byk Millet Meclisi nezdinde bir hayli dikkat uyandrmtr. Bu mtalaa ve raporlarn bu ii kendine meslek edinen bir tetkik enstits tarafndan verilmesi mevzuun nemini arttrr. Baka memleketlerde de hususi teebbsler veya bunlarn birlikleri tarafndan vcude getirilmi olan "ktisadi Aratrma Enstitleri veya Brolar vardr: Bildiklerimiz arasnda: Birleik Amerikada: National Bureau o Economic Research, New York ngilterede: The, National Institute of Economic and Social Research, London Almanya, Avusturya ve svirede: Wirtsccafts-forschung Institut'lar 1) Deussehes Institut fr Wirtschhafts, Berlin 2) sterreichisches Institut fr Wirtschafts, Wien Fransa ve Belikada: Institut d'Etudes et des Recherche Econoique Btn bu messeseler mtevaz kadrolarla alan ve memleket ekonomisinin muhtelif meseleleri zerinde esasl tetkikler yapan messeselerdir. Bu messeseseleri kuran ve yaatan hususi teebbslerdir. Devlet ve amme messeseleri de, isteklerse, bunlara yardm ederler. Baz Enstitler siyasi tesirden tamamen uzak kalabilmek iin Hkmetin yardmn kat'i surette reddederler:
te arkadalar, Trk Ekonomi Kurumunun tedenberi zerinde durduu mesele memleketimizde de byle bir etd organnn kurulmasdr. Kongreler toplanr, dalr, raporlar yazlr yollanr, makaleler nerolunur; mesleki dernekler daha ziyade kendi zaviyelerinden davalarn izah etmee alrlar. ktidar ve muhalefet partileri hadiseleri politik zaviyeden ortaya atmaa alrlar; fakat iktisadiyatn daimi bir surette nabzn tutacak, hareketlerini takip ve tesbit edecek, diagnoz ve icabnda pronozlar yapacak olan messeseler ancak ktisadi Aratrmalar Enstitleridir. ktisadi istatiklerimizin tekemml ile beraber geliecek ve yalnz fayda salayacak olan bu Enstitnn nvesini imdiden kurmakta fayda vardr. Ancak bu suretledir ki, bizde de iktisadi hayatn bir barometresine sahip olmu, pusulasz yryen iktisat gemisini bir istikamet verebilmi olacaz. Gelecek kongreye getireceimiz mevzular zerinde daha kolay ve daha emin bir mzakere aabilmek iin, bunlardan br ksmnn dahi olsun, bir Enstitnn tetkikinden gemesinde isabet vardr. Aksi takdirde, grlerimizin ou sath veya objektif kalmaa mahkumdur. Muhterem arkadalarm, kongereler yzlerce insann muayyen meyzular etrafnda birka gn iinde sr'atle karara vard topluluklardr. Bu birlemeler daha ziyade "Umumi temayller"i ifade ederler Fakat iktisat politikasnn teferratna giremezler. 1948 Trkiye ktisat Kongresi de, devletin iktisadiyata mdahalesi hakkndaki, d ticaret rejimimiz hakkndaki, gelir ve muamele vergisi hakkndaki mterek grleri ancak ve siyasi demokrasimizi takip eden iktisadi demokrasimizin mterek anlayn ifade etmekle, tarihi bir nem tayacaktr. Bu kongre bir siyasi tezahr olmayp ekonomik gidii ilim altnda mtalaa eden ilim ve meslek adamlarnn ibirliinden doan milli bir topluluktur. Yalnz ve yalnz, memleket iktisadiyatna nafi olmak gayesini gnden kongremize * baarlar diler kymetli kongre yelerini cemiyetimiz adna hrmetle selamlarm. ( )
( ) Kongrenin alnda ayrca, Nusret Namk Uzgren, Trk Kooperatiflik Dernei adna, smet Alkan, Trkiye Eksper Muhasipler ve letme Organizatrleri Birlii adna, Dr. Mustafa Elmal, ktisat Fakltesi Mezunlar Cemiyeti adna, Dr. Sabahattin zber de Yksek Ziraat Mhendisleri Birlii adna birer konuma yapmlardr. Ancak bu konumalarn metinleri bulunamamtr.
II. KONGRE BLTEN
1- 1948 Trkiye ktisat Kongresi Nasl Topland, Nasl alt.

stanbul Tccar Dernei Ynetim Kurulu 29 Haziran 1948 sal gn yapt bir toplantda memleketin aktel iktisadi meselelerinin memleket lsnde bir inceleme ve mzakere konusu yapmak zere stanbulda bir "Trkiye Ticaret ve ktisat Kongresi" akdini kabul ve bu hususta hazrlanan ynetmelii tasdik ederek kongrenin tertip ve idaresi iin stanbul Ticaret ve Sanayi Odas, Blge Sanayi Birlii Trkiye ktisatlar Derneiyle stanbul Tccar Dernei temsilcilerinden mteekkil bir tertip komitesi kurulmasn karar altna alnmtr. Bu karar zerine kurulan tertip komitesi ilk itimaini 3 Austos 1948 sal gn saat 17'de, stanbul Ticaret ve Sanayi Odasnda yapm ve kongre ynetmeliini tasdik ve gndemini tespit ederek faaliyete balamtr. Bu toplantya Ankarada kurulan Trk Ekonomi Kurumu da itirak ettiinde tertip komitesi be teekkln temsilcilerinden teekkl etmitir. Kongrenin kanuni ve idari mesuliyeti stanbul Tccar Derneine ait olduundan, ve Dernein genel sekreteri ayn zamanda kongre genel sekreteri bulunduundan kongre hazrlklar ve gereken faaliyetler stanbul Tccar Dernei tarafndan ifa ve ikmal olunmutur. 1948 Trkiye ktisat Kongresi unvaniyle toplantya arlan kongre 22 Kasm 1948 pazartesi gn saat 10'da Taksim Belediye gazinosunda almtr. Hazrlanan programa gre kongrenin bu ilk toplants Yldz Saraynda olacak ve kongre ehir namna Belediye Reisi tarafndan alacakt. Yldz Saraynn tamirde olduunun bildirilmesi dolaysiyle kongrenin Taksim Belediye Gazinosunda toplanmas zarureti hasl olmu; Vali ve Belediye Reisinin tedavi iin ngilterede bulunmamas ve vekilinin de al merasiminde bulunmamas yznden kongre tertip komitesi bakan tarafndan almtr. Kongre 22 Kasm pazartesi gnnden 27 Kasm cumartesi gnne kadar alt gn mtemadiyen almtr. Her gn leden evvel umumi heyet toplants ve leden sonra da umumi komisyon toplantlar olmutur. Kongreye davet edilenlerin yeknu 1300' gemise de fiilen istirak edenler 1100 civarndadr. Kongrenin sonuncu cumartesi gn komisyonlarn hazrlad raporlar reye konmu ve bunlardan devletilik ve d ticaret komisyonu raporlar aynen ve birka muhalif reye mukabil ittifaka yakn bir ekseriyetle kabul olunmutur. Sra vergi komisyonunun raporuna gelince bunun reye konmas srasnda kan grlt esnasnda bakan komisyon raporunun burada geni mnakaalara yol aacak kadar mulak olduunu, bu bakmdan bunun komisyona havalesini teklif etmi ve bu teklifi reye koyarak kabul edildiini beyanla kongreyi kapamtr. Ancak bakann bu hareketini kabul etmiyerek protesto eden bir ksm aza toplantya devam ederek ekseriyetle vergi komisyonu raporunu kabul etmiler ve gelecek kongrenin 1950 senesinde zmirde toplanmasn karar altna alarak bir tertip komitesi semilerdir. Kongrenin devam mddetince yelere, stanbul Tccar Derneince 25 Kasm perembe akam Liman Lokantasnda, dieri de stanbul Ticaret Odas tarafndan 26 Kasm cuma akam Taksim Belediye Gazinosunda olmak zere iki ziyafet verilmitir. Program gereince stanbul Belediyesinin 23 Sal akam saat 21'de ehir Komedi Tiyatrosunda kongre yeleri erefine verilecek orkestra konseriyle, 24 aramba akam Belediyenin kabul ettii kokteyl Parti verilmemitir. Orkestra konseri iin davetname tedarik etmi olan kongre yeleri ve misafirler saat 21'de ehir Komedi Tiyatrosunun kaplarn kapal bulmulardr. stanbul Tccar Dernei genel sekreteri davetlilere zr dileyerek ipek sinemasnda film seyretmee davet etmi ve sinemaya dernek bakan da gelerek misafirlere ayrca itizarda bulunmutur.
Kongreye verilen teblilerden vaktinde gelenler be bror halinde nerolunmutur. Bunlar bir kitap haline konacaktr. Kongrenin devam mddetince Galata Yolcu Salonunda bir irtibat brosu kurulmu ve bu bro 4 Aralk 1948 cumartesi akamna kadar almtr. 1948 Trkiye ktisat Kongresinin kanuni ve idari mesuliyeti stanbul Tccar Derneine ait olduundan bundan byle her trl mracaatlarn dorudan doruya Dernee yaplmas icabeder. Galata: Eski Yolcu Salonu karsnda Frenk Han, No:27-30 Telefon: 40452 Telgraf adresi: Kongre-Posta Kutusu: 1300.
2. Tertip Komitesi, Bakanlk Divan ve Komisyon yeleri.

1948 Trkiye ktisat Kongresi (22-27 Kasm) Tertip Komitesi: Bakan Bakan Vekili dare Hey'eti Bakan Vekili Bakan Vekili Bakan Vekili Aza Aza Aza Aza Aza Aza : zzet Akosman : Hsn Arsan : Cudi Birkek : Prof.R.kr Sulva : Prof.Muhlis Ete : Bedri Nedim Gknil : Muhlis Erdener : Hsn Himmetolu : Halid Gleryz : Prof.Reat Nalbantolu : Neumark stanbul Tccar Dernei Bakan stanbul Ticaret ve Sanayi Odas Azasndan stanbul Sanayi Birlii Bakan Trkiye ktisatlarDernei Bakan Trk Ekonomi Kurumu Bakan stanbul Tccar Derneinden stanbul Tccar Derneinden Sanayi Birliinden Sanayi Birliinden Trkiye ktisatlar Derneinden Trkiye ktisatlar Derneinden
Kongre Genel Sekreteri: Ahmet Hamdi Baar Kongre Bakanlk Divan: Bakan Bakan Vekili dare Heyeti Bakan Vekili Bakan Vekili Bakan Vekili Bakan Vekili Katipler: -Nafiz Tekinkaya -Nejat Muhsinolu -Fevzi Kzkl -Nuri Erkanl -Ali Eral -Mahmut Tekin -Nuri Gnay -Osman Kibar -Kemal Tosun -Baki Canlsoy -Osman Nebiolu -Mustafa Elmal. : zzet Akosman : Hsn Ersan : Salahattin Sanver : Mmtaz Yacolu : Prof.R.kr Sulva : Kazm Takent stanbul Tccar Dernei Bakan stanbul Ticaret ve Sanayi Odas Azasndan zmir Tic.ve San.Odas Bakan Ankara Tic.ve San.Od.kinci Bk. Trkiye kt.Dernei Bakan Trkiye Ekonomi Kurumundan
Devletilik Komisyonu: -Cevat Sait BEKER -yican TUNAMAN -Cudi BRTEK -Kazm TAKENT -Hazm Atf KUYUCAK -Halis KAYNAR -M.Raif OAN -Mehmet Ali TNEY -Muhip SOMAL -Nusret Namk ZGREN -Fuat Fazl TAYLAN -Hilmi SELVL -kr ATAMAN -Fazl -Yaar YDOAN -Cemil YILANCIOLU -Mcahit BKTA -Muharrem evki GKLEVENT -Sulhi ALSON -Ali TOHMAR -Muhlis ETE -Mennan YTER -Akil KOYUNCU -Faruk SUNTER -Kemal TOSUN -Nadir MALTA -Yusuf KEMAL -Kadri KRK -evket Sreyya AYDEMR -kr Fuat ERLAN -Ahmet Hamdi BAAR -Osman NEBOLU -Necmettin DEMRELL -Neet DGL -Fevzi KIZIKLI -Tacettin YALTIRIK -Abdlkadir ATILAY -eref Nuri LKMEN -Dani ARIKOLU -Yakup TREL -Ahmet TOZAN -Bedil YAZICI -Feridun ERGN -Ahmet Ali -Turgut TRKER -Sadettin mer Celal SAR -Ltfi TMEL -Asaf UMAR -Muzaffer SNANGL -Nafiz TEKNKAYA -Turgut AKBA -Ahmet GZER -Esat DEMREL -Yusuf Saim ATASAGUN -Mehmet Suphi -Tevfik TUNCEL -Bedri BEKRGL -Ragp ZDEMROLU -Sreyya -Reat BENERL -Osman GENCER -kr BABAN -akir ZMRE -Esat KERMOL -Fethi ELKBA -Saim ATASAN -Cevat Nazm DZENL.
D Ticaret Komisyonu: -Cudi BRTEK -Sadi BEKTER -Sedat KANTOLU -Sabahattin ZBEK -Cevdet TARHAN -Beki CANLISOY -Muhlis ERDENER -Selahattin SANVER -Mazhar ZMROLU -Cemil ADALAY -Mmtaz REK -Adnan BELBEZ -Hseyin AKAR -zzet AKOSMAN -Munis TEKNALP -Adnan BRG -Haki EROL -Refi kr SUVLA -Halis KAYNAR -Mmin SKUT -Hsn ARSAN -Hazm Atif KUYUCAK -Hamdi BAAR -Taranto -Ethem DURUL -Aslan Tufan YAZMAN -Server SOMUNCUOLU -Faik USTAR -Reat NALBANDOLU -Mustafa YALMAN -Mustafa ELMALI -Fahrettin ULA -brahim EFE -efik.
Vergi Reformu Komisyonu: -Hakk MANO -Namk ATA -Nadir MALFA -Necati CL -Hsn KAYMAKAMOLU -Hsn HELVACI -Kamil KABALAIN -Gafur SUNGUROLU -Kemal DNERTA -Ali AKDEN -Vahit BAYRAN -Memduh YAA -Fuat TEZER -Celal KERMEN -Cevat Nizami DZENL -Hseyin Kazm SLVRL -zzet GNL -Aziz KARSAN -Mehmet YCE -Nevzat ELKOLU -Hulusi EMEK -smet ALKAN Baki GZEY -Ali Haydar ALBAYRAK -kr POSTACI -Osman KBAR -Sreyya BROL -Sreyya SRMEN -Hilmi NAL BARLO -smail evket DLBER -Samim SEZEN -Ylmaz ADIGZEL -Faik SOMER -hsan BA -evket KARADENZ -Hsn HMMETOLU -Ahmet Hamdi BAAR
-Kemal ONURAT -Fevzi TAY -Ali Kemal KAVRAKOLU -akil ZMRE -Osman Fikret ARKUN -Haydar KAYNAK -Prof. NEUMARK -Prof.Hirsh -Prof. saac -Aziz Tahsin BALKANLI -Prof. mer Celal SAR
-Muhlis ETE -Cudi BRTEK -Rasim SAYDAR -Sadrettin TOSP -Vehbi SARIDAL -Hsn TRKOLU -Kemal ZAYDIN -Fethi ELKBA -Ali ALAYBEK -Hakk Tark US -Kazm TAKENT
-Muhlis ERDENER -Tahir KEVKEP -Celal KURMAN -Hsn Hamit SAYMAN -evket ERGNL -Tevhit HECCAR -kr BRGL -Kemalettin BAK -Necmi UYGUNER -hsan TOK -Ahmet ZALP.
3. Kongre Ynetmelii
Madde 1- stanbul Tccar Derneinin teebbsyle stanbul Ticaret Odas, stanbul Sanayi Birlii, Trkiye ktisatlar Dernei, Trk Ekonomi Kurumu ve stanbul Tccar Dernei temsilcilerinden mteekkil Tertip Komitesinin idaresi altnda, memleketin aktel iktisadi, ticari ve mali meseleleri zerinde mzakerelerde bulunmak ve ummumiyetle milli ikisadmzn kalknmas iin ne gibi tedbirler alnmas lazm geldii hakknda kararlar vermek zere 1948 TRKYE KTSAT KONGRES" ad altnda ilmi ve mesleki bir kongre akdine karar verilmitir. Bu Kongre stanbul Tccar Dernei ana nizamnamesinin 4 nc maddesinin (b) fkras mucibince toplantya arlarak ve kanuni ve idari mesuliyeti stanbul Tccar Derneine ait olacaktr. MADDE 2- 1948 ktisat Kongresi Kasm aynda stanbulda toplanacak ve 6 gn devam edecektir. Bu mddet Tertip Komitesinin teklifi zerine kongre karar ile uzatlabilir. Kongrenin al gn ve yeri Tertip Komitesince kararlatrlarak ilan olunacak * ve davetlilere bildirilecektir ( ). MADDE 3- Kongreye itirake davet edilecek zevat ve temsilciler unlardr: a) stanbul Ticaret ve Sanayi Odas ve stanbul Ticaret Borsas meslek heyetleri yeleri: Oda ve Borsa Katibi Umumileri, b) stanbul Blge Sanayi Birlii dare Heyeti ve Zmre heyetleri yeleri ve Birlik Katibi Umumisi, c) stanbul Tccar Dernei asli yeleri ve htisas komisyonlar azalar, d) Trkiye ktisatlar Dernei ve Trk Ekonomi Kurumu asli yeleri, e) stanbul hracat Birlikleri dare Heyeti yeleri ve Birlik Katibi Umumisi, f) Trkiye Ttncler Birlii, Kuma ve Manifatura Tccarlar Birlii, Nakliyeciler Dernei, Trk Armatrler Birlii ve dier serbest mesleki teekkller, Esnaf Odas ve cemiyetleri, ii sendikalar, g) Ankara, zmir ve dier ehirlerimizdeki Ticaret ve Sanayi Odalar, Borsalar, Sanayi Birlikleri, hracat Birlikleri ve dier mesleki teekkller,
( ) Kongre programna baknz
h) Kooperatifler Birlii, Trkiye Eksper Muhasipler Dernei ve dier ilgili serbest ilmi ve mesleki teekkller, i) Bankalar ve sigorta irketleri, Kambiyo ve Nukut Borsas Acenteleri Birlii, Tari, Fndk, Koza ve benzeri dier istihsal ve sat kooperatifleri birlikleri, j) yeleri, niversite ve Yksek Okullarda iktisadi ve mali krs ve derslerin retim
k) Gnlk gazetelerle mesleki mecmualarn bayazarlar, iktisadi ve mali bahisler yazarlar, l) Kongre Tertip Komitesince davet edilecek dier zevat ve temsilciler.
Ticaret, Ekonomi, Tarm, Maliye, Gmrk ve Tekel, Ulatrma, Bayndrlk Bakanlklaryle Umumi Mrakabe Heyeti, Devlet Deniz, Demir ve Havayollar, devlet iktisadi teekklleri temsilciler ve mahitler yollamak zere Kongreye davet olunurlar. Yukardaki fkralarda temsilci yollyaca belirtilenler temsilci adetlerini kendileri tayin ederler. Kongreye itirak edeceklerin yol ve ikamet masraflar kendilerine veya temsil ettikleri Bakanlklar veya teekkllere aittir. MADDE 41948 Trkiye ktisat Kongresinin gndemi udur: Trkiyenin iktisadi kalknmas ve istihsalinin gelimesi iin ne gibi tedbirler alnmas lazm geldii davasnn: a) devletilik ve devlet mdahalesi; b) d ticaret rejimi; c) vergi reformu; bakmlarndan incelenmesi. Kongrede bu gndem dnda mzakereler yaplamaz. Gndeme giren maddeler hakknda Kongreye itirake yetkili herkes ve her messese yazl teblide bulunmaya salahiyetlidir. Toplantdan bir ay evvele kadar Kongre Tertip Komitesine yollanacak bu gibi tebliler, imkan lsnde, ya aynen veya kasaltlarak tab ettirilir ve davetlilere yollanr ve datlr. MADDE 5- Kongrenin toplanmasn ve idaresini temin iin stanbul Ticaret ve Sanayi Odas, stanbul Blge Sanayi Birlii, Trkiye ktisatlar Dernei ve stanbul Tccar Derneinden yollanm er temsilci ile Trk Ekonomi kurumunun temsilcilerinden mrekkep bir Tertip Komitesi kurulmutur. Komite kendisine bir Bakan, Bakan Vekili seer. stanbul Tccar Dernei Genel Sekreteri Komitenin ve Bakanlk Divannn tabi yesi olup ayni zamanda Kongre Genel Sekreterlii vazifesini de yapar.
Muzakere Usul MADDE 6- Kongreye yollanacak tebli ve raporlarn daktilo ile yazlm ve normal boyda en ok 15 sahifeyi gememi olmas arttr. Bunlarn nazari iddialar ve doktrin mnakaalarndan ziyade kendi realitelerimizi kavramas ve Kongrece karara balanmas istenecek bir takm mspet teklifleri ihtiva etmesi lazmdr. Bu mahiyette olan rapor ve tebliler gndeme alnr. Bunlar aynen veya netice ksmlariyle birlikte hlasatan merolunur. Bir zatn, mevzular ayr olmak suretiyle birden fazla rapor ve tebli vermesi caizdir. MADDE 7- Mzakereye konan rapor ve tebliler hakknda sahipleri ummumi heyette veya komisyonlarda 15 dakikay gememek zere sz alabilirler. Teekkller namna umumi mahiyette raporlarnn izah ve grlerinin belirtilmesi iin szclere yarm saata kadar sz verilebilir. MADDE 8- Kongrenin alt gnlk alma proram Tertip Komitesince tesbit ve kongrenin toplanmasndan evvel ilan olunur. MADDE 9- Kongre stanbul Belediye Bakan ve bulunmad takdirde Tertip Komitesi Bakan tarafndan alr, ve bir Bakanla be Bakan Vekili, on iki katip seilir. Bakanlar ve katiplerden ibaret Bakanlk Divan devam mddetince Kongrenin idaresi iiyle megul olur. MADDE 10- Kongrece tekil edilecek komisyonlar Tertip Komitesince tesbit ve ilan olunur. Her komisyona asgari 19 faal ye seilir. Komisyonlar kendilerine bir bakan, iki Bakan Vekili, bir Raportr ve iki katip seerler. Komisyon almalar btn yelere aktr. MADDE 11- Kongre son toplantsnda gelecek Kongrenin gndem esaslarn, tarihi ve yerini tesbit eder ve hazrlklarda bulunmak zere bir kongre tertip komitesi seer.
4. alma Program
Birinci Gn: 22 Kasm Pazartesi Birinci Umumumi Toplant: (Saat 20 Taksim Belediye Gazinosunda) 1) Al (ehir Bandosunun alaca stiklal Mar ile balanacaktr.) 2) stanbul Vali ve Belediye Reisinin ve Kongre Tertip Komitesi Bakannn Kongreyi a nutku. 3) Kongre Bakannn ve Bakanlk Divannn seilmesi. 4) Tertip Komitesini tekil eden teekkller adna verilecek sylevler (azami onar dakika). 5) Devletilik, D Ticaret, Vergi Reformu (Gelir Vergisi ve Muamele Vergisi) Komisyonlara faal aza seilmesi.
Komisyon Toplantlar: Devletilik Komisyonu Vergi Reformu Komisyonu DTicaret Reformu Komisyonu kinci Gn: 23 Kasm Sal Umumi Toplant: Saat 10- Eminn Halkevinde. Gmdem dahilinde umumi mahiyette tebliler ve sylevler. Umumi Komisyon Toplantlar: Devletilik Komisyonu Vergi Reformu Komisyonu D Ticaret Komisyonu saat 15 saat 15 saat 15 Yksek Ekonomi ve Ticaret Okulunda Etibba Odas Salonunda. stanbul Ticaret ve Sanayi Odas salonunda. saat 15 saat 15 saat 15 Yksek Ekonomi ve Ticaret Okulu Konferans salonunda. Caalolunda, Etibba Odas Salonunda stanbul Ticaret ve Sanayi Odas salonunda.
(Kongre yeleri akam saat 21 de ehir orkestrasnn ereflerine verecei konsere davetlidirler.) nc Gn: 24 Kasm aramba kinci Umumi Toplant: Saat 10 Eminn Halkevinde, Devletilik ve devlet mdahalesi Umumi Komisyon Toplantlar: Devletilik Komisyonu salonunda. Vergi Reformu Komisyonu D Ticaret Reformu Komisyonu saat 15 saat 15 saat 15 Yksek Ekonomi ve Ticaret Okulu Konferans Etibba Odas Salonunda. stanbul Ticaret ve Sanayi Odas salonunda.
(Saat 19 da stanbul Bedeliyesinin Kokteyl partisi) Drdnc Gn: 25 Kasm Perembe nc Umumi Toplant: Saat 10 Eminn Halkevinde. D Ticaret Umumi Komisyon Toplantlar: Devletilik Komisyonu salonunda. Vergi Reformu Komisyonu D Ticaret Komisyonu saat 15 saat 15 saat 15 Yksek Ekonomi ve Ticaret Okulu Konferans Etibba Odas Salonunda. stanbul Ticaret ve Sanayi Odas salonunda.
Beinci Gn: 26 Kasm Cuma Drdnc Umumi Toplant: Saat 10 Eminn Halkevinde Vergi Reformu. (leden sonra komisyonlarn yalnz faal azalar toplanarak raporlarn hazrlayacaklardr.) Saat 20 de stanbul Ticaret ve Sanayi Odasnn daveti. Altnc Gn: 27 Kasm Cumartesi Beinci Umumi Toplant: Saat 10 Eminn Halkevinde Komisyon raporlar Kararlar Gelecek Kongrenin toplant yeri ve tarihi, daimi bir tertip komitesinin seilmesi, Kapan, Grmelere Ait Hkmler 1- Kongre umumi komisyonlar toplantlarnda kongrenin arzu eden her yesi sz sylemek ve rey verek salahiyetiyle bulunabilir. Nihai raporun tanzimi ii komisyonlarn bakanlk heyeti ile faal azalarna aittir. Bu toplantlara ancak bu zevat itirak eder. Umumi komisyonlar, mevzuun eitli blmleri zerinde incelemelerde bulunmak zere tali komisyonlar tekil edebilirler. Komisyonlar lzum grrlerse faal ye adedini kendilerinin yapacaklar yeni seimlerle oaltabilirler. Umumi komisyon toplantlar haricinde faal yeler komisyon halinde toplanarak teblileri tetkik edecekler ve umumi rapor esaslarn hazrlyacaklardr. 2- Umumi toplantlarda rapor ve tebli sahiplerine tercihan sz verilir. Gnlk sz listesinde teblilerin komitesi geli srasyle sahiplerinin ismi yazlr. Bunlardan sonra dier kaydedilenlere sz verilir. Umumi toplantlarda sz almak isteyenlere hangi oturum gndeminde ise o gn iin sz verilir. Hatiplerin toplantdan bir gn evvele kadar isimlerini genel sekreterlik brosuna kayt ettirmeleri rica olunur. Genel sekreterlik brosunun bir memuru her toplant esnasnda kendisine ayrlan yerde bulunacak ve mracaatlar kaydedecektir. Bu suretle sz alm olanlar en ok on dakika konuabilirler. Umumi toplantlarda sz istiyenlere tebli sahipleriyle isimlerini kayt ettirenlerden sonra srasyle ve vaktin msaadesi lsnde sz verilir. Bu toplantlarda sz alp konuamyanlarn alakal komisyonda tercihen sz sylemek haklar vardr. 3- Umumi toplantlara yaplan teklifler ve verilen takrirler mzakere edilmeden komisyonlara havale edilir. Teklif ve takrir sahipleri fikirlerini komisyonlarda mdafaa edebilirler. Komisyonlardan gememi teklif ve takrirler umumi heyette oya konamaz ve hakknda karar alnamaz.
4- Umumi toplantlarda komisyonlarda tertip komitesinin birer szcs bulunur. Szcler mzakere usul hakknda her zaman sz isteyebilirler. Bu takdirde bunlara derhal sz verilir. 5- Umumi komisyon toplantlarnda sz ve mzakere usulleri de umumi toplantlardakinin aynidir. Ancak komisyonlarda tebli sahiplerine yarmar saate, dier szclere de on beer dakikaya kadar sz verilebilir. yelere Ait Hkmler 6- Kongre yelerine isimlerini ve temsil ettikleri messesenin ismini gsterir rozetler verilecektir. Bunlarn ilk umumi toplantdan evvel kapda bulundurulacak memurlardan alnmas ve toplantlar esnasnda yakalara taklmas rica olunur. Toplantlara itirak edebilmek iin kongre davetnamesinin gsterilmesi arttr. Yalnz kart ve rozet hamili asli yeler sz sylemek ve rey vermek hakkna maliktir. 7- Kongre mzakerelerini dinlemek zere dinleyici davet etmek isteyen yelerin hususi kartlar genel sekreterlik memurlarndan istemeleri rica olunur. 8- stanbul dndan gelecek misafir kongre yelerinin stanbula vardklarnda ltfen stanbuldaki adreslerini Kongre rtibat Brosuna kaydettirmeleri rica olunur. Kongre irtibat brosu, kongrenin devam mddetince misafirlerimizin emrine tahsis olunan Galata Yolcu Salonu bfe salonundadir. (Kongreye mahsus umumi telefon: 49339). Misafirlerimiz bu kayt iini toplantlar esnasnda bulunacak genel sekreterlik memuru vastasyle de yaptrabilirler veya stanbula gelmelerinden evvel keyfiyeti bir mektupla bildirebilirler. Mektup adresi stanbul Posta Kutusu 1300; Telgraf adresi: Kongre stanbul'dur. 9- Galata Yolcu Salonu Lokantasnda kongre yeleri ve onlarn misafirleri iin kahve gibi merubat % 50 noksan ile 35 kurutan hesap edilecektir. Yemek ve dier hesaplardan % 10 tenzilat yaplr. Bununla beraber irtibat merkezi mahiyetinde olan Liman Lokantasnda oturmak iin konsomasyon mecburiyeti yoktur. Liman Lokantasnda sabahtan gece yarsna kadar kongre yelerinin emrine amadedir. Burada mektup yazmak istiyenler iin kongre antetli kat ve zarflar mevcut bulunacaktr. 10- Misafir yelerimiz stanbulda mektup iin (Posta kutusu 1300), telgraflar iin (Kongre stanbul) adresini verebilirler. Bu takdirde mektup ve telgraflar talimatlar gereince ya rtibat Brosunda saklanr veya hemen stanbuldaki adreslerine yollanr. 11- Misafir yelerimiz stanbulda otellerde yer ayrtmak isterlerse muvasalatlarndan evvel gelecekleri gn ve arzularn kongre genel sekreterliine bildirmeleri rica olunur. Misafirlerimizin hangi gn ve vasta ile stanbula geleceklerini bildirmeleri temenniye ayandr. 12- Kongre irtibat brosu 18 Kasm tarihinden itibaren faaliyete balyacak ve 21 Kasm Pazar gn kapal bulunacaktr. Bu bro kongrenin kapanmasndan itibaren bir hafta mddetle faaliyetlerine ayni yerde devam edecektir. Kongre neriyatn yelerimiz irtibat brosundan veya toplantlar esnasnda bulunacak genel sekreterlik memurundan alabilirler.
13- Kongre yelerini alakalandran sirklerler, davetler ve dier tebliler hem irtibat brosunda, hem de Eminn Halkevi salonu antresinde siyah tahtaya talik edilmek suretiyle bildirilecektir. 14- Kongreden sonra baslacak zabt hlasalar ve dier neriyat yelerinin adreslerine yollanacaktr.
5. Kongre yelerine Ait Liste

Milletvekilleri No. 1027 1028 1029 1030 1031 1032 1033 1187 1188 1189 1190 1191 Rza Itan, Samsun Milletvekili smail Sabuncu, Giresun Milletvekili Hfz Ouz Beketa, Ankara Milletvekili Hasan Ali Ycel, zmir Milletvekili Nazm Poroj, Tokat Milletvekili Dr.erif Korkut, Burdur Milletvekili Ali Rza Artunkal, Manisa Milletvekili Dr.Kemal Beyazt, Salk ve Sosyal Yardm Bakan Yusuf Kemal Tengirek, Sinop Milletvekili Ali Rza Ar, stanbul Milletvekili Mithat akir Altan, Konya Milletvekili Mithat Aydn, Aydn Milletvekili Resmi Daireler 742 Halil AYAN, Maliye Bakanl Mstear Yardmcs, Mahit 739 Sahir KOZKOLU, Devlet Demir Yollar 721 Zihni BLGE, Devlet Deniz Yollar -U.Katip 722 Ferit DEMRC, Devlet Deniz Yollar -be Mdr 1177 efik BLKUR, statis. Gn. Md.l -Genel Mdr 720 Abdullah Servet ALAYBEK, Tekel -M.Muavini 717 Remzi AYZGER, Zirai Kombinalar -Bakan 716 Rahmi YILDIZOLU, Zirai Kombinalar -Bakan Yardmcs 759 Rait GEDK, Zirai Donatm Kurumu -Depo Mdr 1208 kr Fuad ERLAN, zmir Yksek Ekonomi ve Ticret Okulu 1209 Ylmaz ADIGZEL, zmir Yksek Ekonomi ve Ticaret Okulu 1429 Tark ZL, Trkiye eker Fabrikalar -Genel Mdr V. 1044 Mmtaz TARHAN, Tapu ve Kadas. -U.Mdr (ahsen) 1192 1193 1194 1195 1196 1197 1198 1228 1250 1251 1042 1455 1467 Reat emsettin Sirer, Sivas Milletvekili Vehbi Sardal, Nide Milletvekili Naki Cevat Akkerman, Ankara Milletvekili Kemal Turan, Isparta Milletvekili Refik Koraltan, el Milletvekili Celal Bayar, stanbul Milletvekili Memduh Ispartalgil, Ktahya M.vekili Eminittin elikz, Balkesir Milletvekili Nurettin nen, anakkale Milletvekili Ahmet Kemal Silivrili, stanbul Milletvekili evket Rait Hatipolu Manisa Miletvekili Latife Bekir eyrekba, zmir Milletvekili Faik Kurdolu, Manisa Milletvekili
1045 Haldun SARHAN, P.T.T. U.Mdr (ahsen) 1051 Naci SELEK, Gmrkler -st. Bamdr (ahsen) Ticaret Odalar Ankara 501 Fazl zi, Ko Ticaret r. 502 Blent Osman, Trkiye Bankas 503 Cabir Selek, Garanti Bankas 504 Mmtaz Yacolu, Tccar Aksaray 1408 Ahmet Kadolu, Amasya 505 Ruhu Tingiz, Tccar 506 Nuri Erkanl, Tccar 507 Veysel Ktk, Tccar 508 Tahir Aktin, Tccar, Adana 509 Fazl Meto, Tccar 510 Dani Arkolu, Tccar Akehir 511 Tacettin Yaltrk, Tccar Aydn 512 Ekrem iti, Tccar Adapazar 688 Kazm Alkan, Tccar 689 Cevat Adapazarl, Tccar 690 evket Kundak, Tccar 691 Talip Kuri, Tccar 692 Abdlkadir Gler, Tccar Akhisar 1246 Halil Erman, Tccar 1247 Ziya Tepeci, Tccar Antep 1248 Mehmet Ali Alevli, Tccar Antakya 1255 Ali kten, Tccar 1256 Vahit Bayramolu, Tccar Babada 1257 Hamdi Arman, Tccar 1258 Ali Arkan, Ynetim Ku.Bak. Balkesir 513 eref Einliolu, Oda Bakan 514 Stk Yrcal, Avukat Bafra 515 Hasan ak, Tccar Bandrma 516 Ahmet Edin, Tccar 517 Ali Rza Knay, Tccar 518 smail Balcolu, Tccar
1050 brahim Kemal BAYBORA, .E.T.T. U.Mdr (ahsen)
Bursa 519 Nvit Ata, Oda Umumi Katibi 520 Ekrem Sentiz, Tccar 521 Sedat Ate, Tccar 1139 Kamil Tolonok, Tccar Buldan 522 Ahmet Buldanlolu, Tccar 523 A.Nadir Erkaya, Tccar 524 Rt Akn, Tccar Bolu 525 Tali Sedef, Tccar 526 Mehmet nan, Tccar Burdur 628 Necati il, Tccar 629 Hsn Helvac, Tccar 630 Hsn Kaymakamolu, Tccar 631 Mustafa Kalayc, Tccar 632 Nuri Serdarolu Ceyhan 627 Arif Yaltr, Tccar ankr 527 smail Ylk, Tccar 528 Kadir zkanl, Tccar 529 Etem Yalnalp, Oda Bakan orum 622 Eref Glen, Tccar 623 mer stanbullu, Tccar 624 Celal Erel, Tccar anakkale 1134Halil Dilma, Oda Bakan Denizli 530 smail Cillov, Tccar Diyarbakr 531 Stk Taranc, Tccar 532 Ferit Bilgen, Tccar Elaz 533 Gafur Sungur, Tccar Erzurum 693 Mehmet Efendiolu, Tccar 694 Neet Solakolu, Tccar Eskiehir 695 Cemil Doru, Tccar 696 Sabri Klcolu, Tccar Edirne 1136Kemal Dnerta, Tccar 1268Bekir Kara, Tccar Edremit
1259 Aziz Dorular, Tccar 1260 Neet enkal, Tccar Fethiye 588 A.Baha knan, Tccar Gmhane 534 Muhsin Kadirbeyolu, Tccar 535 Fazl Yce, Tccar 536 Zeki Kadirbeyolu, Tccar Gemlik 537 Rifat Karsak, Tccar 538 Ali irin, Tccar 539 Dani Ekim, Tccar 540 Hseyin Adal, Tccar Giresun 1432 Hamdi Bozda, Tccar 1140 Fahri akr, Tccar zmit 541 Ali Haydar Oran, Tccar 542 Mehmet Yce, Tccar negl 543 Abdsselam Cumhur, Tccar 544 Ali Rza Sakarya, Tccar 545 Salih Ungan, Tccar skenderun 546 Nuri Gney, Oda .Katibi 547 Musa omu, Tccar zmir 548 Salahattin Sanver, Tccar 549 erif Remzi Reyent, Tccar 550 Ali Haydar Albayrak, Tccar 551 Hilmi Selvili, Tccar 552 Ahmet Tabak, Tccar 553 Turgut Trkolu, Tccar 554 Mcahit Bkta, Tccar 555 Enver Bakiolu, Tccar 556 Ltfi Krom, Tccar 557 Rait zsaruhan, Tccar 558 Atf Olga, Tccar Isparta 697 Hseyin Grkan, Tccar 698 Sleyman Konur, Tccar Konya 559 Muzaffer Sinangil, Tccar 560 Ahat Birkon, Tccar Krehir 561 Nafi opurolu, Tccar 562 akir ahin, Tccar Ktahya 563 zzet Ikl, Tccar 564 Ali Akif Eralp, Tccar 565 Talat ini, Tccar 566 Vedat iniciolu, Tccar Krklareli
567 kr Yanarda, Tccar 568 Yakup Grel, Tccar Kayseri 463 Rt Ak, Tccar 464 Ahmet Karamanc, Tccar 465 Fevzi Kzkl, Tccar 466 Refik Brngz, Tccar Malatya 569 Faik Bitlis, Tccar Mula 621 Neet Diigil, Tccar Mersin 625 Nihat Szmen, Tccar 626 Mehmet Karamanc, Tccar Manisa 1137 Cavit Pekgr, Tccar 1138 Abdlkadir Atabay, Tccar Nide 571 Arif Bayhan, Tccar 600 Rasim Eranda, Tccar Nazilli 1261 Nedim Yldrm, Tccar demi 572 Ahmet Cida, Tccar 573 Ali Haydar Tanur, Tccar 574 Mustafa Gnen, Tccar Ordu 1135 Kamil Furtun, Tccar Rize 575 Salih Tavil, Tccar 576 lyas Nurik, Tccar Samsun 578 Kazm men, Tccar 579 Nuri ahin, Tccar 1141 Niyazi Kran, Tccar 1142 Hseyin Kl, Tccar Salihli 581 Hakk Oral, Tccar 582 Rza Tavas, Tccar 583 Mustafa obanolu, Tccar 584 Nazmi Hazneci, Tccar 585 Fahri Keskiner, Tccar 586 Hasan Ula, Tccar 587 mer Grg, Tccar Sivas 1143 Ahmet Gze, Tccar 1144 Rahmi eltekli, Tccar Silifke 1145 Hseyin Demirta, Tccar 1146 Kemal Kaplancal, Tccar 1147 Kemal Alemdar, Tccar Tirebolu 1249 efik nan, Tccar
Tokat 590 mer Aurolu, Tccar Tarsus 588 brahim Behlil, Tccar 589 adi Eliyeil, Tccar Trabzon 699 Ahmet Baaran, Tccar 700 Hasan Tahsin Karanis, Tccar Tekirda 1201 Behet Mutuk, Tccar 1202 Ahmet Meyzinolu, Oda Umumi Katibi 1203 Bekir Stk Arat, Oda Reisi nye 591 Necati Vidinli, Tccar Ticaret Borsalar stanbul Ticaret Borsas Kerim Kerimzade, Borsa Oda Bakan 1453 Mahmut Pekin, U.Katip 992 Vasilaki Kurdolu 993 Setrak Setrakyan 994 Toprak Mahs.Ofl.st. ubesi Mdrl 995 Ahmet Kocabyk 996 Ahmet kr Kerimzade 997 erafettin Alemdar ve Brhanettin Alemdar 998 Mehmet Levent arkderi Fab. T.A.. 999 brahim Ziyal 1000 smet Cengiz ve Karde 1001 Kazm Kalkandelenli 1002 Murat Furtun 1003 Ali Kuleinolu 1004 Azmi Grsoy 1005 Hrant Blyan ve r. 1006 Selimolu Naci Gven 1007 Refik Sabri zgen 1008 Mustafa Demirsar 1009 zzet Gnl 1010 brahim Yldz 1011 Sami Bekarolu 1012 Ahmet Rza Kseolu 1013 Mehmet Emin Sencer 1014 Anesti Nikolaidis 1015 Ahmet Nafiz zalp 1016 Nurettin In 1017 Hidayet Boyar 1018 Leonida Leoniyadis 1019 Efdalettin Tekiner 1020 Srr Tulpar 1021 Fehmi ar 991
Uak 592 Orhan Kamil Kabalak, Tccar 503 Vehbi Poyraz, Tccar Yozgat 594 Cevdet Gkeolu, Tccar Zonguldak 595 Nejat Muhsinolu, Tccar 596 Ali Bingl, Tccar 597 Burhanettin Dkerek, Tccar 598 Cemal Trkili, Tccar 599 Emin Hara, Tccar
1321 Sait Belgn 1322 Hasan Vasfi 1323 Nihat Szmen Tecmevi 1324 Anadolu Kontuar T.A.. 1325 Behet Hfz rnekal 1326 akir Knac ve Ortaklar 1327 Ziya Taner 1328 mer Maliki Olu Kol.. 1329 Serattar t.hr.T.A.. 1330 Rt Ak 1331 Mehmet Hilmi Altay 1332 Nihat Demir 1333 Eyp Aaolu 1334 zzet Basmac 1335 kr Alemdar 1336 Abdlvahit Salam 1337 Yusuf Gler 1338 Hseyin Kazm Silivrili 1330 Hasan adolu 1340 shak Skti Erener 1340A.Talat Alemdar 986 Prodromos Atlamazolu 984 Nuri Kozikolu 1341 Nurettin Baban ark Deirmenleri T.A.. 1342 Nurullah Narin 1343 smail Hakk Kozacolu Menkul Kymetler Borsas 1148 Refik Selimolu, dare Meclisi Bakan Dier Ticaret Borsalar Ankara 601 Hazm Knac, Tccar 602 Ali Nihat Helvacolu, Tccar 603 Salih Aktar, Tccar 604 Fevzi Atlolu, Tccar Adana 605 Sleyan Sergici, Tccar 606 Alber Diyap, Tccar
607 brahim Burdurolu, Tccar 608 Hasan Atl, Tccar Antalya 1150 sim Bildirilmedi. 1151 sim Bildirilmedi Bandrma 609 Habibullah Hamarat, Tccar 610 Cevdet Tarhan, Tccar 611 Ahmet kr Oskay, Tccar 612 Kemal Caatay, Tccar Bursa 613 Baki Gzey, Tccar 614 Kadri Krk, Tccar Denizli 617 smail Cillov, Tccar Krklareli 615 mer nsal, Tccar 616 evki Gre, Tccar zmir 1264 Necati Brekiolu, Tccar 1263 emsettin Tulular, Tccar 1262 Ferit Simsarolu, Tccar 550 Ali Haydar Albayrak, Tccar Tekirda 618 Mehmet Eri, Tccar 619 Osman rsel, Tccar Trabzon 620 Aah Erdemli, Tccar Uzunkpr 1265 Mahmut Kotrk, Tccar zmir hracat Birlikleri 673 Fehmi Bencan 674 A.Mikalef
675 Osman Turgay 676 Mustafa Teoman 677 Enver Bakiolu 678 Mazhar Nurullah zmirolu 549 erif Remzi Reyent 679 Adnan Belbez 680 Mcahit Bkta 681 Halil Namk Bertay 682 Mustafa Haydar Nazl 683 evket Baev Mersin 1149 Zeki Sabah, Tccar 684 evket Pozcu 1155 Etem Durul 686 Nazm Miskavi 687 brahim Burdurolu Fndk hracatlar Birlii 635 Osman Cudi Grsoy 1212 brahim Kknel 1304 mer Furtun 1140 Fahri akr stanbul hracat Birlikleri 1244 Sreyya Sirmen Mmtaz Rek. .Katip 1245 Muhip zyiit 1352 Cemil Trker 1152 Orhan Smer 1353 Zekai lker 1354 Mahir Kefeli 1355 Nihad Szmen 1154 Enver Bakrc 1153 Mustafa Faik Ustar 1356 Bahri Knac
Kooperatifler Birlikleri Madeni Eya Sanatkarlar stihlak Kooperatifi 1162 Necmettin Demirel, Sanayici 1163 Ali Koar, Sanayici 1164 Halim Takla, Sanayici Bursa Koza Ta.Sa.Kooperatif Birlii 1167 Muhittin Dinsoy U.Mdr Vekili 1168 Hrrem enaven, Ziraat Ban. Kontro. zmir ncir ve zm Ta.Sat. Kooperatif Birlii 1179 Salahattin uhruh, Umum Mdr Fndk Ta.Sat.Kooperatif Birlii 1266 Haydar Emirolu, Umum Mdr 1267 Ali Naci Duyduk stanbul El Tezgahlar ve Dokumaclar Kooperatifi 1474 Azmi Aslaner 1475 Ahmet Ylmaz 1476 Emin Kklen
Mesleki Teekkller Etibba Odas 1174 Nizamettin Diler, Eczac 1175 Feyzullah Doruer, Di Doktoru 1176 Bahattin Ltfi Varnal, Doktor stanbul Esnaf Odas 1022 Enver Gl 1023 Mahmut Bilgin 1024 Fuat Tezer 1025 Rza Oygur 1026 Hdai Bukagl Trkiye Ttncler Birlii 1224 Abdi Fuat Akev 1357 Saffet Batimar 1358 Sudullah Birsel 1359 Burhan Aan 1360 Celal Umur Manifaturaclar ve Kuma Birlii 743 Hasan Tecimer, Tccar 744 Mustafa Bilal, Tccar 745 Rfat Edin, Tccar 746 Kemal Hara, Tccar Trk Nakliyeciler Dernei 753 Etem ahinolu, ark Nakliyat . 754 Rza Babila 755 Hulsi Emek, Emek Nakliyat Anbar 756 M.Necati Taar 1344 Mehmet Sipahiolu 1345 Tevfik Tansal Trkiye Krom Mstahsilleri Komitesi 1461 Reit Osman Gencer 1462 Hamit Karaorman 1463 Kemal Onuran zmir Sanayi Birlii 1392 Bedri Akkerman 1383 Mcahit Bkta 1394 Osman Kibar 1395 Mustafa Teoman 1396 Muammer Eribozlu Yksek ktisat ve Ticaret Mektebini Bitirenler Kurumu 761 Ulvi Yenal Yksek Ziraat Mh.Birlii 718 Dr.Sabahattin zbek, Neriyat Mdr 719 Feridun stn Gmrk Komisyoncular Birlii 1389 Rza Barkot stanbul i Sendikalar 701 Yaar yidoan Ynetim Kurulu Bakan 702 Sreyya Birol 703 Zht Tetey 704 Nizamettin Babaolu 705 Mustafa ahin 1169 Esat Demiral 1170 Samim lksezen 706 Seyfi Demirsoy 707 Nizamettin Yalnyuva 708 Ziya er 709 Vahdettin Durmaz 710 Naci Bilgin 711 Bedri Ataman 712 Mehmet Tosun 713 evket Dndren 714 Ahmet Topu 715 zket Kortun Trk Armatrler Birlii 77 evket Maniolu, Armatr 1159 Mahmut Acar, Armatrler Birlii Umumi Katibi 1160 Hamdi Selimolu, Armatr 1161 Mustafa Umman, Armatr Eksper Muhasipler ve letme Organizatrleri Birlii
Osman Fikret Arkun, Yksek Ekonomi ve Ticaret Okulu Muhasebe retmeni 1215 smail Otar, Ticaret Ofisi Muhasebe Mdr 800 smet Alkan, Y.Ekonomi ve Ticaret Okulu letme Ekonomisi retmeni 1216 Cevat Ycesoy, Muhasebe retmeni 1217 Rakm En, Sigorta ve Hesap Uzman 1218 Abdullah Aker, S.B. Okulu Muhas.. 1220 Rasim Saydar, Y.E ve T. Okulu Prof. 1219 Recep Aydn, M.Reassrans T.A.. Muhasebe Mdr 1221 Sadrettin Tosbi, Y.E. ve T. Okulu Koop.ret. 815 Ulvi Yenal, Tekel Gn.Md. Maviri 797 Bedil Yazc, Y.E. ve T. Ok. Sigortaclk . 1222 Ltfi Tmen, Serbest Hesap Uzman 1454 Kemal zaydn, Anadolu Siorta .eflerinden Trk Ormanclar Cemiyeti 757 Fikret Saatolu, Profesr 758 eref Nuri lkmen, Profesr ktisat Fakltesi Mezunlar Cemiyeti 851 brahim Pekin 852 Niyazi Ergin 1397 Mustafa Umman 1398 Hugh Lofantan 853 Kamuran Baycu 854 Ftnat nal 855 Cahit Eren 856 Melih sfendiyar 857 emsettin Gler 858 Nabi Up 859 Fahri Paksoy 860 Mfide Kvan 861 Melahat Timur 862 eref Onur 863 Abdlkadir avuolu 864 Seher Mirolu 865 Orhan evik 866 ffet Halim Oruz Trk Kooperatifiler Kurumu 1213 Nusret Uzgren, Bakan 1156 Mennan Yiiter 1157 Akil Koyuncu
816
1158 Turgut Akka Trk Corafya Kurumu 747 Besim Darkot, Profesr 748 Ali Tanolu, Profesr 749 Ahmet Ardel, Profesr 750 Srr Erin, Asistan Dr. 751 smail Yalnlar, Asistan 752 brahim Hakk Akyol, Ord.Prof. 723 Salahattin Gvendiren, Selanik Bankas, kinci Mdr 724 efik Kavur, Etibank, st. ubesi Md. 725 Kenam Brtecene 726 Sadi Ataman, Garanti Bankas, Delege ye 727 Cehdi Tegin, Garanti Bankas, stihbarat Serv.ef. 435 Kazm Takent, Yap ve Kredi Bankas, dare Meclisi Reisi 729 Kemal Trkmer, Yap ve Kredi Bankas, dari ve Mali ler Bakan 728 Kudsi Bada, Yap ve Kredi Bankas, stisat Maviri 713 Halis Kaynar, Trkiye Bankas, st.ubesi Mdr 730 Necmi Erdi, Trkiye Bankas st.b. kinci Md. 732 Fahrettin Ula, Merkez Bankas st.b.Md.Muavini 733 Mehmet Ali Tiney, Ziraat Bankas st.b.Mdr 734 A.H.FFrankfort.Hollantse Bank ni.kinci Mdr 735 Viktor Tokay, Banka Komeriyale talyana 736 Dr. Leonida Gazina, Banka Kommeriyale talyana 285 Yani Vafidis, Osmanl Bankas, Sperizr 737 Fethi Gmolu, Osmanl Bankas, st.b. Mdr 738 A.Logetet, Osmanl Bankas Mali Tetkik Servis efi 1178 Bahar Deer, ltemel Ortakl Mdr 1204 Adnan Berkay, Smerbank, Selloz Sanayii Mdr 1205 Cavit Bilgen, Smerbank, Deri ve Kundura Sanayii Mdr 1206 Sadi Altav, Smerbank, plik ve Dokuma Messesesi Mdr 1207 Suat Keskinolu, Smerbank, Genel Md. Muavin V. 1225 hsan Tezel, Banko Di Roma
1165 52 1199
1052 Mdr Refik Selimolu, Menkul Kymetler Borsas, Meclis Bakan 1433 akir Kesebir, Trkiye Kredi Bankas, Genel Md. 1172 Selim Dirvan, Milli Reasrans T.A.. Nakliyat S.efi 1173 Enver Tekand, Milli Reasrans T.A.. Fen Maviri 1166 Kemal Trkmer, Doan Sigorta irketi, Reis Vekili Basn No. 1364 1365 1366 1367 1368 1369 1370 371 372 1373 1180 1181 Postas 1040 1374 1035 1036 1037 1375 Hergn Gazetesi Hseyin Cahit Yaln, Ulus Akam Nadir Nadi, Cumhuriyet En Son Dakika Gece Postas Selim Ragp Eme, Son Posta ktisadi Yry Etem zzet Benice, Son Telgraf Cihat Baban, Tasvir Salahattin ar, Trkiye Ticaret Postas Tekin Erer, Trkiye Ticaret Zeyyat Gren, Vatan Yeni Sabah Asm Us, Yeni Gazete Zeki Cemal Bakielebiolu, Ekonomi Gazetesi Hseyin Avni anda, Ekonomi Gazetesi stanbul Postas
Nizamettin Tezcan T.Emlak ve Kredi Bankas, st.b.Mdr Hayri Gnen, Trk Ticaret Bankas, st.b.Mdr Fahri Halil rs, Halk Bankas T.A.. Hukuk Maviri akir Tural, Halk Sand,
1214
Hayri Baer, Gven Sigorta Sosyetesi Mdr
Muavini 822 Ziyaeddin Cimili, Gven Sigorta Sosyetesi ktisat Veysi Midil, Halk Sigorta irketi 1458 Kemalettin Sher, TrkiyeSigortaclar Daireyi Merkeziyesi, Fen Maviri 159 Alfred Nahun Trkiye Sigortaclar Daireyi Merkeziyesi, Fen Maviri D'Andria, Trkiye Sigortaclar Daireyi Merkeziyesi, Mrahlas Aza R.Asseo, Trkiye Sigortaclar Daireyi Merkeziyesi, Mmessil
1376 1039 1377 1038 1378 1379 1041 1380 1381 1382 1383 1384 1386 1034 1387 1388 1390 1391 1456
Birlik Gazetesi Ltfi Arif Kenber, Mnakasa Gazetesi Ticaret Gazetesi Hikmet Bil, Hrriyet Gazetesi Dikkat Gazetesi Apoyevmatini Gazetesi Vasil Vanetis, Efimeris Gazetesi Vima Gazetesi Jamanak Gazetesi Jurnal Doryan Gazetesi stanbul Gazetesi La Republique Gazetesi Bahadr Dlger, Bayazar, San Saat Cevat Sait Beker, Son Saat Gazetesi Yazarlarndan Ahmet Emin Yalman, Vatan Hakk Tarh Us, Yeni Gazete Sedat Simavi, Hrriyet Vala Nurettin, Akam'da Arslan Tufan Yazman, Bayazar, (ahs) ktisadi Yry
Dier yeler -Ord. Prof. Sddk Sami ONAR -Ord. Prof. Tahir Taner -Ebulula MARDN -Ord. Prof. Ali Fuat BAGL -Prof. Abdlhak Kemal YRK -Do. Ragp SARICA -Do. Blent DAVRAN -Nihat SAYAR (Ekonomi ve Ti. Oku. Md.) -Haim Refet HAKARAR, (Avukat) -Salahattin Nevzat PINAR (Avukat) -Rt KORAY -Cemal ATALAY, (zmir Bank. Mdr) -Bekir Vehbi, (Yk. Mad.Mh) -Galip CEYLAN -Talha SABUNCU -hsan BERKN -Ruhi Hseyin Naili KBALI -Muhsin BA, (Bl. Tic. M.) -Tevfik AYDIN -Marchel CHALOM -Mehmet GAYRETL -Hamza Osman ERKAN -Dr.Sait Emin ZBEK -Yekta TEKSEL -Sabahattin AYAYDIN -Fuat Mehmet MREL -Ali ALAYBEK -Samet AAOLU -Prof. Fethi ELKBA, (Siyasal Bilgiler Ok. Mdr) -Fadl H.SUR -Ferit ARAL -Cihat REN -Burhan APAYDIN, (Hukuk Fak. Asistan) -Doent Vehbi ARALP -Ord. Prof. ekip TUN -Mnir SARM -Prof. Mustafa NAN -Prof. lhami CIVAOLU -Ord.Prof. Salih Murat UZDLEK -Sreyya TEMEL -Mahmut ALAYBER -Hasan Rza TEMELL, (Tccar) -Kayhan ALAYAN -Nevres ATAMER -Mehmet Ali GKBERK -Ord.Prof. Mazhar Nedim GKNL -Kamil SDAL -Hseyin ZEN -hsan Ali DEREOLU -hsan BA -evket KARADENZ -Nafiz Tekin KAYA -Sinan OMUR -Mehmet Ragp Ziya -Or.Sami NZELBERG -K. ABACI -Kazm Nami DURU -Hakk ARMUKLU, Hakman Kol. ir. -Kadir NAN -Mehmet Selim nan Fir. -Sleyman YAVUZ, Yavuz Kardeler -Baki HSMAN, (Yksek Denizcilik Okulu M) -Hakk evki LUGAL -Dilber Kardeler T.A.. -thalat ve hracat T.Ltd. . -Hayri ARABOLU -Kamran ARKUN -Kadri FTER -Hsn YAMAN -.ATTI -Hayri BARAN -Ord. Prof. Mehmet Ali evket -Reat BENEKL -Refet TAMERLER, (Avukat) -smail SANCAR. (Avukat)
stanbul Ticaret ve Sanayi Odas -sak SAGES -Ahmet KARA, Meclis Bakan -Nuri KOZKOLU, dare Heyeti Bakan -Muhsin Naim SEREN, U.Katip -Hasan KOZLUCA -Sabri Bekir TTEN ve . -Mustafa ZKANLI -Ahmet ve Mehmet ULHA -Hilmi GRGAN -Dulas T.BNS ve Haik -Semih ORTA -Mehmet etem -zmir Nakliyat r. -Barzilay ve Benjamin -Ahmet TUGAY -evki KOCAER -Ani ve Andon KATANOS Br. -Sleyman BERKEL ve r. -Mehmet KEEL -Ata KOBEKR -Cemal OKAN -Nuri ve Kamil Gzel r. -Hayik ZYAL -Hseyin Kenan TAPINAR -mer Ltfi BENG -Lali Film T.A.. -Hikmet AZ -Remzi AKDA -Kemal Film r. -Salim AHN -Nusret AYDIN -Ali Vasfi AKTN -Mehmet hsan CEBECOLU -Rdvan SORAK -Ali Halit EKNOZLUOLU -Hsn KARAHASANOLU -Rober BEHAR -Hasan Rasim US -Talat HEMER -Hamdi BEKAROLU -Kemal REN -Kazm inasi DESAN -Raif ERN -Sadullah AKDAR ve r. -Halit RGAT ve r. -Asm ARYZ -Muammer ALNIAK -PETROL OFS -Hasan ADOLU -Kamil PEKER -hsan MANGALOLU -Abdlhalim Azmi CANITEZ -thalat ve hr. Kontuar Ltd. irketi
-Mehmet EKMEK -Ali KAHYAGL -Ltfi TEPE -Avni ASA -Mehmet Vasfi GRER -Lokman KUR -EVLYAZADE Nurettin -Aziz KARSAN -Nisim ERGAS ve Donan Br. -Saim GZGC -Ahmet Hamdi EMGEN -Cemal ATLI -Osman Nuri URGANCIOLU -Artin ERKEZYAN -Yedikule plik Fab. T.A.. -Vahit DEMRKAN -Koo OREOKULOS -Ahmet Refik AKTA -Mustafa Ali KKZCAN -Mermerta T.A.. -Bekir URGANCI -Sabri ZARSLAN -Ziya NANKUR -Abdi ZAKTA -Faruk GRTUNCA -Halil SEZER -Kenan DNMAN -Ali Rza AMKOLU -H.Kazm BARAN -sak RVD ve r. -Kemal VED -Cevat Sait YRR -Yeni Trk Matbaaclk T.A.. -Fuat TEZER -Rfat BELE -Tacettin GRTAN -shak Sukti ERENER -Kazm KKER -zzet BASMACI -Ahmet TEZER -Prodromoz ATLAMAZOLU -Kemalettin BAK -Yusuf GLER -Necmettin UYGUNER -M.Mustafa smet AMOLU -Hir RADOMSLSK -Ethem SALLI -Celal UMUR -Ahmet OYAL -brahim PAAOULLARI . -Niyazi ZMAY -Cemal APRAIK -Nejat ECZACIBAI -Zeki HAKMOLU -Trkiye Eczaclar Labora. -Bican BACIOLU ve r. -Ziya TANER -Kostantin APOSTOLD ve -mer MALK ve Oullar -akir KINACI Ortaklar eriki -Antalya U. Nakliyat T.A.. -Ziya KILI -Gzel zmir Anbar -Hseyin AK -Tevfik TANSAL -brahim Fevzi -Cemal KUYA -peki T.A.. -Yol ve Yap Ltd. r. -Umum Saralar Koopr. -Kazm ARIN -Avram Brd. Ltd. . -Abdurrahman AAOLU -Lastik ve Ayakkab T.A.. -Nuri DADELEN -Enver ATAFIRAT -Serattar th. hr. T.A.. -Hasan BEER -Nezir KATIMAN -Rt AK -Rfat KERBAR ve r. -Osman Nuri ARISAN -Hasan EKN -Ahmet Ziya HAZNEDAR -Hseyin ZEN ve Or. -Cam Porselen T.A.. -Ahmet Celalettin E. GRN -Ali Vafi Mahdumlar r. -Mustafa TINAL -Trkiye ie ve Cam Fab. -Ali Kemal KAVRAKOLU -Mehmet mer DURAL -Recep HASOLU -M. kr ALEMDAR ve -Kosti PLAKAS yegenleri Alemdarlar r. -Hulki ve Rfat EDN . -Salih ve Necmi KOML -Etem ER stanbul Sanayi Birlii -Ahmet ANAKILI Buel T.A.. -Agop DERMAN Un Fb.Balat -Faik PEKTRK ikolata Fb. -Fahri Nestle ikolata Fab. -Selim ESKENDER ikol.
-Abdulvahut SALAM -Ali Naki ERENYOL -Osman TAIOLU -Erel Demir ve Sa leri Atlyesi -Ragp KUTMAN -Kani HARACI -Tevfik SABUNCUOLU -SABUNCUZADE M. akir ve Mahdumu Messesat -Murat HUN -akir ZMRE -Sami BESLER -ark Deirmencileri T.A.. -Nurettin BABAN -ahabettin VARNALI -Furtun Ltd. irketi (mer FURTUN) D Ticaret T.A.. -Hamdi Z -Refik SFENDYARGL -Kazanos NANYAN -Aker Ticaret ve Sanayi T.A.. -Abdullah ARMAN -Ayakkabc Sanatkarlar Koop. -H. ve H. Sahak ALTIPARMAK . -emsettin GNDODU Karamrsel Mensucat T.A.. -Bedii KERMOL ve Orta -Sait AKINCI ve Sait CESAR ve Ortak. -Basri TOK -Mazhar Hasan GRDL -Hseyin Hsn ARSAN -ark Merkez Ecza Deposu -Kemal ATABAY -Hasan DERMAN ve Ortaklar -Dimitri ARABOLU -Hseyin Kazm SLVRL -Hasan ADOLU -Vehbi BLMER -Rahmi KSEOLU -Enver BATUR -Mensucat Santral T.A..
eker. -Burhanettin SEVGNER eker Fab.
-Petro SOREDO, Glikoz Fb. -Selim BLOL, Ya Fab. -Erdesiz UZUNOLU, Konserve -mer SUGAN, Smerbank Defterdar Dokuma Fabrikas -Mnim Skuti -B. Abdurrahman MALTA, Mensucat -Yaar KVAVL, Mensucat -Ahmet SADIKOLU, Mens. -hsan ALTIOK, Mensucat -Hikmet YENER, Yener T.A.. -Sadi KAPLANCALI, Mens. T.A.. -Tevhit NECCAR, Boyahane -Fuat Fazl AKGN, Mensucat -Bedii KERMOL, Ebrem Men. -Nubar BAHAR, pekli Mens. -Jak KOHEN, Ar Dokumaclk -.Cemil KOYUNCU, orap Fanile F. -Ziya NANKUR, orap Fab. -.Fevzi BURSA, Trikotaj -smail evket DLBER, rme -Kemal SARPER, orap Fab. -Haydar ZVER, Fanile -Nuri KLLGL Demir eya -Kenan FER, Ko Demir Fab. -Nejat ve Ferruh EBE, Madeni E. -Simon ARHANYAN, Aleminyum -Arsak JAMGOYAN, Soba -M. Stk BTN, Madeni e . -Antuvan ZEDENYA,
Madeni Eya -Yani KPEL, Teneke Fab. -Emin AKAGL, ivi Fab. -Haydar KAYNAK, Civata Fb. -Ziya SOMER, Endstri T.A.. -H. Nazmi AVUNDUK, Kontrplak Fab. -Ahmet KARA, ark Deri T.A.. -smet ENK Deri Fab. -Fahri GREL, Deri Fab. -sak MENDA, Deri Fab. -Zeki DLGEL, Sara malat -Sabri POZAN, Kundura Fab. -Abdullah BNATLI, Lastik Fb. -Fehmi ZORLU, Lastik Fab. -Rt DKTRK, Lastik Fab. -Davit KVAVL, Kauuk Fab. -Nevzat PSAK, Eczaclar -Fuat AKBAOLU, Oksijen Fab. -Ziya AICI, drofil Pamuk -Karabet BASMACIYAN, Pil Fab. -Ali Hsn TRKOLU, Dme Fab. -smail AFAR, Lastik Fab. -Remzi AIMAN, Sabun Fab. -Simon KOLMAN, Boya Fab. -Nihat DREN, ie ve Cam Fab. -Cemille SAMRAY, imento T.A.. -M.Sabri ZASLAN, Tula Fab. -Cahit EVRENOS, Makine
Hrdavat T.A.. -Smerbank Selloz Sanayii Md. -H. RADOMLSK, Kutu Fabrikas -CASAN T.Ltd. ti. -Doan Nadi, Cumhuriyet Matbaaclk T.A.. -Halit GLERYZ, Sanayi Birlii Umumi Katibi -Cevat Nizami DZENL -KALPAKIYAN -Bican BACIOLU -Fuat TAYLAN -Ali Kemal KAVRAKOLU -Kemal DNERTA -Hilmi Naili BARLO -Sami AKKUN -Sadk BGAT -Mehmet Nihat PAMUKOLU -Refik BEZMEN -Hsn HMMETOLU -Nurullah NARN -Ltf TEPE -akir ZMRE -Halil SEZER -Ali Naki ERENYOL -zak REVD -Nuri DADELEN, Enver ATAFIRAT -Yani DULO -Sahak ALTIPARMAK -Murat HUN -Osman OKAY -Tahsin Gnel -Cudi BRTEK -lhami Nafiz PAMR -Kemalettin BAK -Faruk GRTUNCA -Kenan DNMEN.
Trkiye ktisatlar Dernei -Or.Prof. kr BABAN -Aziz Tahsin BALKANLI -Sadi BEKTER -Salahattin AM -Orhan DKMEN -Mustafa ELMALI -Feridun ERGN -Prof. Ziyaettin F. FINDIKOLU -Prof. eref LKMEN -Or.Prof. Alfred ISAAC -Or.Prof. Gerhard KESSLER -brahim KRAZ -Prof. Hazm A. KUYUCAK -Prof. Reat NALBANDOLU -Or.Prof. Fritz NEUMARK -Osman NEBOLU -Osman OKYAR -Prof. Ahmet Ali ZEKEN -Or.Prof. Alexsandr RSTOV -Or.Prof. mer Celal SAR -Prof. Refil kr SUVLA -Mahmut YASA -Refik BEZMEN -Muharrem TAIOLU -Mustafa YALMAN -Lami G.YALMAN -M.Rifat YALMAN -Cahit EREL -Sevket ERGRL -Nurettin Kamil SUNAR -Tevfik Fikret SZER -Bedi brahim YAZICI -Remzi SAKA -Nejat SNAR -smet ALKAN -Emin SAYIT -Rabbani TARAMAN -Hsn Hamit SAYMAN -Cemal CAN -Hasan GRN -Sami VARDAR -Necdet ISIYEL -Kemal LNGR -Muharrem GKLEVENT -Yusuf KARAMERCAN -Ali TOKMAKOLU -Mehpare DNEL -Zeyyat HATBOLU -Server SOMUNCUOLU -Ulvi YENAL -Osman Fikret ARKUN -Kamuran erif SARU -Ekmel ZADL -Mehmet Rait BEERLER -Naim KTEM -Ziyaettin CMLL -Muhip SOMEL -Hamit HENEFOLU -Niyazi AKIN -Lamia Z -Vehbi KO -Zeki ZEYBEKOLU -Fehim FIRAT -Tevfik BREN -Cavit SARIOLU -Sulhi ALSON -Feridun ZGR -Hikmet ZMERZFON -Mert ERENEROL -Nafia SOMER -Hsn AKIT -Safettin PINAR -Talha SZEN -Nusret KESLER -Merref ALLILAR -Rdvan AYATA -Mnir EFN -Sulhi NHAN -Kamuran ARKUN -Rait GEDK -Dr. Murat BAYRAK -Osman OKAY -Asm KUMRU -Dndar ROTA -Orhan BRANT -JONCKER -JONGEJANS -M. GARELL -Kemal TOSUN -Erdoan ERENBLGE -Cemil TANER -Besim STNEL -Turgut TRKER.
Trk Ekonomi Kurumu -Abdullah AKER -Asm Sreyya LOLU -Ahmet OUZ -Affan ATAER -A.Salih KONUR -Aziz KKL -Baha TEKAND -Burhan GENCAL -Celal EROKLU -Cemil PARMAN -Ekrem AHENK -Fadl Hakk SUR -Faruk SUNTER -Fethi ELKBA -Haldun SARGAN stanbul Tccar Dernei -Ahmet Hamdi BAAR -Hamdi ZGREL -Halil Mithat KARAGLLE -smail Hsrev TOKN -smail R. AKSAL -Kemal TURHAN -Kemal TRKOLU -Muhlis ETE -Muslih FER -Mekin ONARAN -Nanak Zeki ARAL -Nusret UZGREN -Nedim AYZAN -Orhan KUBAT -Remzi GRSES -evket Sreyya -zzet AKOSMAN AYDEMR -Sait AYDOSLU -efik BLKUR -Sreyya ANAMUR -Sait Emin ZBEK -evket TURGUT -Sleyman F. ZKAN -Salih Z.KAHYAOLU -Suat BAAR -Safi YORULMAZ -Yusuf S.ATASAGUN -Mahmut KULOLU -Asm Sreyya ELOLU -Hsn Hamit SAYMAN -Naim AKDEM. -Nazmi DUHAN
-Bedri Nedim GKNL -Hseyin KAVALALI -Cemil TRKER -Muhittin AKOR -mer Ltfi ALEVOK -Nurullah Sami DRAZ -Mustafa EKNC -Muhlis ERDENER -Sami OZAN -Remzi PEKER -Manol STRONGLO -Munis TEKNALP -Osman Nuri GVER -Cemil DYARBEKRL -Sedat KANTAOLU -Abdi Vehbi DURAL -smail BAYKUT -M.Zekai LKER -S. Nezihi ALBAYRAK -Hasan Sadi BRKK -kr MALHAZ -Hayri PAR -Zeki ULUPINAR -Ahmet Selim ARIK -Mehmet AK -Ahmet BLEN -M. Hakk NALACI -Ahmet TAVASLI -Salih AKSEL -Mehmet PEK -Ragp SARIMAHMUTOLU -Kerim MLAR -sak ALTABEV -A. Hikmet ZERDL -Saffet BATMAR -Yani KEECOLU -Adil GABAY -Hayri GNEN -Niyazi MUTAF -A. Nuri MESERRETOLU -Ragp ZDEMROLU -Ahmet Remzi RAMZEY -Kazm YURDAKUL -Necip ERSES -Ali Nuri OKDAY -Nebil BAYKENT -Bursa Um. Nak. T.A.. -Samuel KAPUANO -Hamit ATA -Davit SOMEK -Hakk DEMR -Emil ELAGZ -Adnan DELAN -Elia M. FARH -evket MANOLU
-Leon AMRAM -smail ER -Saffet OCAKOLU -ahin GROL -Yani GKAD -Mahir KEFELOLU -Alfred LEV -Yakup Cemal ERTAN -Daniel BURLA -Ziya ERM -Vedat BAAR -Sezai TARHAN -Ahmet TEZEMR -Ekmel VAF -smet AKKOYUNLU -Refi TEKSAN -Hasan ve smail UMUR -Recep ERGVEN -Dr. Naci ADAY -Vartan KUNDAKIYAN -Ahmet AKOSMAN -Emin AKTAR -Ahmet Veli MENGER -Platon LAGOPULOS -Vitali MEYAHOS -Asaf UMAR -M. Rfat AKBELEN -Azmi BELLSAN -Nazm Sadkolu -Vahe TCYAN -erif Remzi REYENT -Aziz SVAN -Konstantin DOYKOS -Galip ALEVOK -Nazm DARMAN -Davit AKGNL -Ahmet DLBOZ -Abdlkadir MEMOLU -Ali TANSEVER -M. Raif Ogan -Hasan Z -Mahmut GLE -Mehmet efik HARR -Fethiye irketi Madeniyesi (Fevzi TAY -Reit GENCER) -Fuat BABAN -Sami DOKTOROLU -Ali Kadri ADAKALE -Ahmet SARAOLU -Yervant ZMEC -Celal BAYER -M. Ali OANSU -Nuri ORAK -Osman BOYSAN
-Ali YEGAN -Burhanettin DEVELOLU -Mecdettin ERBET -Ali RUMAN -Bahri KINACI -Reat ARAS -Ali ONGAN -Aziz FKR -Muhlis EMEK -Nadir URAS -skender NECEF -Vahan BARDZBAN -Ahmet MECGEL -M. NARLIYAN -A. LTUFYAN -A. Vasf KBAR -Hsamettin GZLER -Niyazi UUN -sak SYON -Zeki BLMEN -Peter GROS -Emin ARKAYN -Muharrem Hilmi REMO -brahim TAIOLU -Salih BIAKI -Rstem VAF -Haki EROL -Artin HOPENYAN -Necmettin GRDEMREL -Halil BEZMEN -Cemal Azmi SOYDANER -Sait . ES -Fehmi Kaya AKSOY -eref DLER -Hami BAMAN -Fahri UMUR -Hseyin BNBRET -Haim GREL -Mehmet KERMEN -Osman KERMEN -A. Celal KERMEN -Haluk ERATAK -srael OVADYA -Yakup SOYUGEN -Onnik BALIKIYAN -Eref AKATLI -Vasil TRANDAFLDS -Ali ERGR -Sleyman EHREL -Panayot ANANAD -A. Zbeyir EYHUN -Ahmet Hamdi SAVAKAN -Ali Muhittin HACIBEKR -Sava ELFTERYADS
-Sleyman KERMEN -Ahmet Rza KURUKAHVEC -ukurova th. hr. T.A.. -zzet NERMAN, -Mnir AKDA -Adullah AZBAZDAR -Hanri ZFFER -Davit LEYTES -Ali Ferit TARHAN -Sadi G.KIRIMLI -smail AKMAN -Mehmet Bekir KARA -Hamparsun TERZYAN -Kazm MELEK -Kamil NAYMAR -Kamran OLCAYTO -Jirayr EKYAN -Karabet ZAHBAK -Ali A.YENMAZMAN -Suha TAYLAN -Teffik YILMAZ -Ferdinand KARLMAN -Natan S.ESKENAZ -Mehmet A.AYRAL -Bekta ERCAN -Kemal GSAV -Rza H.LEK -Kemal ERBET -Muvaffak MEN -Mezzinolu -A. Behet DREN -Yakup KVAVL -Leon M. NARLIYAN -lanclk Kol. ti. -Sami SALTI -Alaattin KRAL -Rza DERV -Muammer AKARSU -Alp Rahmi KARADAVUT -Hayim NAVARO -Salamon AMAR -Pan J. Piliuris -Emilio Dar -Necdet NCEL -Niko K.TRPO -Paul ZGLER -Mehmet L. MISIRLI -Rza SADIKOLU -Nihat HAMAMCIOLU -Mihal NKOLADES -Osman Nazif DLBER -Ortaark Ticaret T.A.. -Mehmet Kk DEVEC -Pensoy Ltd. ti.
-Yani VAFDS -Necdet AKDAY -Manoel SAD -Sreyya SRMEN -Tahir KEVKEP -Sait GZEM -brahim Ethem MHARB -Bar Ticaret T.A.. -Kamil NGT -Halit Salih TEKER -Fesizade Biraderler -Fazl KUNKURT -Hikmet TUZCU -smail AKIR -Mustafa GME -Vehbi POYRAZ -Vitali PRUT -Kenan TEMEL -hsan UMUR -Sermet BULDANLIOLU -Dursun ve Eref AKBAY -Hayrettin ENOZAN -Vecihi AAN -Mahmut KANTARCIOLU -Sami HAYIREL -Muhip ZYT -Adnan BRG -brahim KREMTOLU ve Arif AKIR -brahim A.SUSAY -Latif SZMEN -Mehmet KAVALA -Kevork MALHAS -Osman H.EDES -Ali Fuat BELGN -Kazm TANER -Veysel AKIR -ehri N.BLKAT -Hsamettin YALHI -Tevfik H.ERMAN -Mamas A -Hseyin A.SAGIROLU -Leon FARAC -brahim KENDER -Necdet ER -Muammer AKSEL -Sami HSARLI -lyaz ve H.GAMGAM -Polat Ltd. irketi -Osman SAKAR -Hanri ARDT -Nesim TOLEDO ve Olu Kol. -Mecdi OBANOLU -Ragp ENBYAOLU
-Halit Vehbi YALTER -Ziya AZDOSLU -Ahmet GRE -Mehmet NAN -Ali DURSUN -efik MEN -Muammer KAITILAR -Jack ROTENBERG -Warner VONMOOS -Vedat KASMAN -Saim F.GOGEN -Vitalis M.POLKAR -Tevfik KUOLU -Kirkor JAMKOYAN -Himmet NL -Tahsin DEMRAY -Halit ANAOLU -Genel hracat T.A.. -Halit Razi TRAK -L.Markuzon ve Ortaklar Kollektif irketi -Fuat LOTAR -S. Mmtaz KAVALCIOLU -Halil Naci MIHIOLU -Vangel HAYDOPULOS -Zeki ALIKOLU -Mehmet DLEN -Adnan AHSKAN ve Orta -Fikret ERENYOL -brahim Ethem TARHAN -Natuk Ziya BRKAN -Toroslar Ticaret T.A.. -Recep KKEN -Vecdi SELEN -smail Hakk MANO -Mehmet Ali AKIM -Kemal ALDEMDAR -Mehmet SPAHOLU -brahim KALKAVAN -Paul HELPERN -Edvin KAMH -Bedri BEKROLU -Tahir ATANSAY -Gauthier VIDAL -Orhan Malik YOLA -brahim BYKOPUR -Karamrsel Mensucat ve Ticaret T.A.. -kr TEZER -Mehmet Salih KESEBR -Genel Tecim T.A.. -Talat ERLER -Nafi BABER -Talat KILIOLU -Yaln Ticaret T.A..
-Erturul BAYRAKTAROLU -Ticaret ve Sanayi Demirileri T.A.. -Mahmut SAFYURTLU -Erol BEKER Ltd. . -A.Hseyin AKAR -Sadullah BRSEL -Trk Ttn Ltd. . -Tayyar KAKAR -Cavit KARTN -mit Z. BRKAN -Hasan TEZOL -mhal Ticaret T.Ltd. . -Mustafa Faik VELOLU -Habib Edip TREHAN -Arif AYDIN -Hugo CHARWAT -Burhan AAN Mteferrik -Kemal GKORA -Kazm KYL -Mithat DRDNC -Rt AK -Ahmet KARAMANCI -Fevzi KIZIKLI -Refik BRNGZ -Ramazan ERGNER -Kayhan ALAYAN -Kemalettin SUHER -Alfred NAHUM -D.Andria -Rait Osman GENCER -Hamit KARAOSMAN -Kemal ONURAN -Hseyin Naili KBALI -Veysel MDL -hsan BERKN -Faik KURDOLU -Sreyya ANAMUR -kr ATAMAN -Nazif NAN -Halil Mitmat KARAGN -Safi YORULMAZ -Mahmut ALAYEL -Azmi ARSLANER -Ahmet YILMAZ -Emin KKLEN -Muzaffer Hilmi NEYC -Srr Enver BATIR -Dr. Cihat NANKAYA -Ermis N. ERM -Rza PAKER -Mehmet BANARLI
-zzet EKER -British European AIRWAYS -Pan American World ARWVAYS -Nizamettin TURGAY -Kazm TAKENT -Mustafa K.PAKER -mser Ticaret T.A.. -adi STN -Yakubal, Balklk ve Ticaret T.A.. -Tahsin UZAL -Kimon PALAMDES -Vitali ve shak AMRAM -Nihat Ahmet KUTMAN -D. Kamu ve Adnan
KALABAY -Hilmi SARVAN -Muzaffer SELVL -Muslahattin TUNCA -Ltfi BKLMEZ -Faysal Haydar TARGAN -skender DRAMALI -Recai TARMER -Dr. Hsamettin YAKAL -Sedat ETMER -Mmtaz Fazl TAYLAN -Sezai mer MADRA -Ahmet KARA -Muzaffer Halim NEYG -Baki GZEY, Ik Mecmuas -.Zeki DURET, Muhasebe ve Mali ler uras.
-Ragp BAESK -Hakk VERAL -Yusuf Ziya BEYO -Sabri ATAYOLU -Nadir MALTA -Mehmet KARAMANCI -kr BRGLER -Suat Rt AKMER -Mnir KARACIK -Burhanettin ERDEM -Yakup TEZCAN -Nurettin TOMRUK -Kemal PEKER -Hakk NEZH -Ahmet KADIOLU -mer ASROLU -Sezai MADRA -Salih KOML -Bekir KADIOLU -Osman OKUMU -Fertev CNG -Ramazan UYSAL -Asm YENAL -Cevat AAR -Adnan SUNER Trkiye ie ve Cam Fabri., Paabahe -Ahmet Esat BENM, Gmrk Mec. Sahip ve Bamuharriri -Hayrullah N. KORGUN, Maliye Bak. Hesap Uzman -Fahri HAKOBAN, Maliye
Bak. Hesap Uzman -Ali Eref GRDEMR -Halit NTEPER, ktisat Fakltesi Asistan -Hilmi TARCAN, Ttn Ekspresi -Medeni DERKUNT, Hesap Uzman -Saki CANLISOY -st. Sanayi Birlii -Halit ULUSOY, Motrl Kara ve Deniz Nakliyecileri Koop. -Fahir ONGER, Motrl Kara ve Deniz Nakliyecileri Koop. -Muhlis ETE, Profesr -Macit BELEKLER, Ankara Tic. Odas -brahim YEREBAKAN, Ankara Tic. Odas -Halit brahim KREMTOLU, Ankara Tic. Odas -Halit OKSOY, ahs -Ali Hsn TRKOLU, st. Sanayi Bir. -smail SUN, Esnaf Cem. Bakan -Necdet SANDER, ahs -Suphi OKAY, Tekel Sat, Grup Md. -Ltfullah BTN, Kambiyo
Mdr (Mahit) -Ekrem AZAK, ktisatlar Dernei -Ferit ZBEK, stanbul Sanayi Odas -kr KOYUNPINAR Yksek Tic. ve Ek. Okulu -Abdlkadir AYYILMAZ, ahs -Muzaffer AKBIYIK, ahs -Yasar ERON, i Kyl Koop. Mdr -Ahmet Edip KUDEMROLU, ahs -Yekta GREL Kasketiler Koop. Mdr -Feridun BAYKAN, lemeciler Koop. Mdr -mer Ltfi BARKAN Profesr -Teki GL, ahs -Melik KEVKEP, ahs -Rasim, ahs -Gazanfer SNMEZ, ller Bankas -Hamza KARABALI, (Kars Ticaret Odas).
Bu alma, Devlet Planlama Tekilatnn grlerini yanstmaz. Yayn ve referans olarak kullanlmas Devlet Planlama Tekilatnn iznini gerektirmez; internet adresi belirtilerek yayn ve referans olarak kullanlabilir. Bu ekitap, http://ekutup.dpt.gov.tr adresindedir.
III. GNLK BASINDA 1948 TRKYE KTSAT KONGRES
http://ekutup.dpt.gov.tr
6 Ekim 1948 Ulus -ktisat Kongresi -22 Kasmda stanbul'da toplanacak kongrenin hazrlklar sona erdi. -Kongreye ticaret odalar temsilciler gnderiyor. 20 Ekim 1948 Son Posta - aylk bir fasladan sonra Tccar Dernei bugn toplanyor. Tasvir -Byk ktisat Kongresi 22 Kasmda alacak. 21 Ekim 1948 Hrriyet -"Tccar Dernei" dn byk bir toplant yapt. -D Ticaret ilerimizin tekilatlandrlmas konusu zerinde mhim mzakereler oldu. Son Posta -Tccar Dernei dn topland. Tasvir -Tccar Dernei 12 inci toplantsn dn yapt. -D Ticaretin tanzimi hususunda bir cemiyet kurulmas kararlatrld. -Hazm Atf Kuyucak, paramz i kymetini de kaybetti diyor. 23 Ekim 1948 Anadolu -Trkiye iktisat kongresi zmir'de de byk bir alaka uyandrd. 24 Ekim 1948 Anadolu -ktisat Kongresine gidecek heyetimiz. 26 Ekim 1948 Tasvir -Trkiye iktisat kongresi iin yaplan hazrlklar. 28 Ekim 1948 Hrriyet - ktisat konferans Yldz Saraynda toplanacak - Konferans, Valinin bir nutku ile alacak ve esasl mevzular konuulacak. 2 Kasm 1948 Anadolu -ktisat kongresinde konuulacak iler -Memleketin en hayati konulariyle alakal gzkyor. 4 Kasm 1948 Son Posta -Yaknda toplanacak iktisad kongresi mnasebetiyle. -Ticari ve iktisadi ahlakn teesss areleri aranmaldr. -Bir kilo domatese 60 kuru isteyip 30 kurua inen seyyar satcnn aldatma ruhu muln karaborsacla kadar geniletmektedir. 5 Kasm 1948 Akam -Trkiye ktisat Kongresi -Yaplan hazrlklar tamamland, Kongreye 1000 temsilci itirak edecek.
Hrriyet -ktisat Kongresi Yldz Saraynda toplanacak. Son Posta -ktisat Kongresi 22 Kasmda toplanacak -Memleketimizin iktisadi kalknmas ile ilgili olan bu kongreye byk alaka gsteriliyor. Tasvir -1948 Trkiye ktisat Kongresi -22 Kasmda toplanacak byk Kongrenin btn hazrlklar tamamland. Vatan -1948 Trkiye ktisat Kongresi -22 Kasmda toplanacak olan bu byk kongrenin, btn hazrlklar tamamland. Yeni Sabah -ktisad Kongresi -lk toplant 22 Kasm da Belediye gazinosunda yaplyor. 6 Kasm 1948 Anadolu -Trkiye iktisat Kongresi hazrlklar -1000 den fazla ye kongreye itirak edecek Yeni Asr -ktisat Kongresi hazrlklar bitti. -Kongre 22 Kasmda stanbulda toplanyor. 7 Kasm 1948 Anadolu -Trkiye ktisat Kongresi hazrlklar -5 gn ne suretle allacan gsteren program nerediyoruz. 8 Kasm 1948 Kudret -1948 Trkiye ktisat Kongresi -22 Kasmda toplanacak byk Kongrenin btn hazrlklar tamamlanyor. 11 Kasm 1948 Anadolu -ktisad Kongresine odann (Ticaret) hazrl. Tasvir -Trkiye ktisad Kongresi gndem ve program kat'i eklini ald. Vatan -1948 Trkiye ktisat Kongresinin alma program hazrland. 12 Kasm 1948 Akam -ktisat Kongresi hazrl. Son Posta -ktisad Kongresi alma programnda yaplan deiiklik. 16 Kasm 1948 Ulus -Tccar Dernei Kongresi. Son Posta -ktisad Kongresi -kinci umumi heyet toplants yaplmyacak, komisyonlar umumi heyet halinde alacak. 18 Kasm 1948
Akam -Trkiye ktisad Kongresi Cumhuriyet -Trkiye ktisad Kongresi -Toplantlara katlacak 1210 delegeden bir ksm ehrimize geldiler. Son Posta -ktisat Kongresi mnasebetile -Snrlarmzn gizli kaplar kapatlmal -Mevzuatmzn szan zayf taraflarn tamir etmek ve perinlemek, millete yaplan ktlkleri ve ziyanlar cezasz brakmamak elbette bu kalknmann esas ve zaruri artlardr. 19 Kasm 1948 Akam -Trkiye ktisat Kongresi Anadolu -ktisad Kongresi -Kongre 6 gn srecektir.
Son Posta -ktisat Kongresine 1200 delege itirak edecek -Kongrenin iktisadi kalknmamz ve istihsalimizin gelimesi hususunda mhim kararlar vermesi bekleniyor. Son Saat -Trkiye ktisat Kongresi pazartesiye toplanyor. -Bu kongreye itirak edecek murahhaslar gelmiye balad. Tasvir -Byk iktisat kongresi Pazartesiye toplanacak -600 kadar delee imdiden ehrimize geldi. Kongre etd heyetine tetkik iin 65 rapor ve etd verildi. Yeni Asr -zmir delegeleri iktisat kongresine gidiyorlar. 20 Kasm 1948 Anadolu -ktisat Kongresi -zmir delegeleri gidiyorlar. Hrriyet -ktisat kongresi hazrl -Grmelere Celal BAYAR da katlacak. Son Posta -ktisat kongresi hazrlklar tamamland. -Bayar iktidarn devletilik anlayn tenkit edecek. Tasvir -Trkiye ktisat Kongresinin hazrlklar tamamland. -Yurdun her tarafndan Kongreye itirak edecek delegeler ehrimize gelmeye baladlar. Vatan -Trkiye ktisat Kongresi pazartesiye toplanyor -Tccar Dernei yeleri dn toplanarak, kongrede ele alnacak mevzular etrafnda konutular. Yeni Asr -ktisat Kongresinde zmir temsilcileri -Temsilciler i blm yaptlar ve bugn stanbula hareket ediyorlar. Hrriyet
1. 1948 Trkiye ktisat kongresi toplanrken.
SMET ALKAN MEMLEKETMZN iktisadi bakmdan hayati bir nemi haiz mesele ve konularn tetkik etmek ve bu hususta muayyen kararlara varmak maksadiyle stanbul Tccar Derneinin teebbs ve bu teebbse katlan dier iktisadi cemiyetlerin mterek faaliyeti ile akdi dnlen "1948 Trkiye ktisat Kongresi.." 22 Kasm pazartesi gn toplanacak ve almalarna balayacaktr. Uzun ve esasl bir faaliyet ve hazrlk devresinden sonra toplanacak olan ve yurt iin verimli ve faydal olmasn candan dilediimiz iktisat kongresine imdiden engin baarlar dileriz. Bir kongre akdinin kolay bir ey olmadn mdrik olarak bu ite alan kongre tertip komitesinin mesaisini, kongrenin toplanaca gne kadar olan ksm itibariyle, takdirle karladmz tebarz ettirmek isteriz. Geni bir davetli ktlesini ve onun ok eitli ihtiyalarn en ince teferruatna kadar hesapl bir ekilde karlamak hususunda tedbirlerini alm olduunu mahade ettiimiz tertip komitesi, bu bakmdan da tebrike ayan gayretler sarfetmi bulunmaktadr. Ayrca, yer meseleleri, eitli iler yznden karlat zorluklar yenmek te her halde kolay olmamtr. 1948 Trkiye ktisat * Kongresi mevzuu ile ilgili bundan evvelki bir yazmzda da belirttiimiz gibi ( ), bizde bu ekildeki byk kongrelerin toplanmasn temin etmek, hakikaten ok esasl almalara vabestedir. Btn temennimiz, iktisat kongresinin toplant ve almalarnn da ayn ekilde esasl ve verimli olmasdr. Byk kongrelerin idaresi ve faydal almalara sahne olmas, zerinde titiz bir itina ile durmak ve zuhur edecek her gl yenmek sayesinde mmkndr. Bilhassa, iktisat kongresi iin, fikir ve seyir itibariyle, doabilecek zorluklar daha oktur. Henz ba sonu belli olmyan bir iktisadi dzen iinde bocalayan, bu bakmdan herhangi bir ananeye ve hatta tecrbeye sahip bulunmayan memleketimizde bir iktisat kongresi toplamak, herhalde olduka mhim bir itir. Bunu akca itiraf etmek mecburiyetindeyiz. Belki bu hayrl teebbsten sonra ve bunun devam olarak aktedilecek iktisat kongrelerinde, i daha kolay olacaktr. Fakat bu, uzun yllardan beri ilk saylacak mahiyette bulunan 1948 Trkiye ktisat Kongresi iin vaziyet hi te byle deildir. Bu itibarla, hakikatten dikkatli ve gayretli bir faaliyet sarfna zaruret vardr kanaatindeyiz. Kongrenin her bakmndan muvaffak olabilmesi konusunda, kongre azalarnn da zerilerine den vazifeler vardr. Bilhassa umumi ve tali komisyonlarda alacak faal yelerin bu bakmdan oynayacaklar rol ok mhimdir. Umumi heyete sunulacak komisyon raporlarnn tam bir ekilde ve bitaraf bir zihniyetle hazrlanmas, kongrenin dzeni ve ahengi bakmndan ok nemlidir. Her karar ve takririn komisyonlardan gemesi ve ancak bundan sonra umumi heyette oya konmas esas da mevcut olduuna gre, komisyonlarn almalar olduka ykl bulunacaktr. Bu sebepledir ki, her fikrin, her grn, her dncenin ve her teklifin hakkn vermek ve onu kymetlendirmek iin esasl gayretler sarfetmek lazm gelecektir. Aksi takdirde neticenin tam olarak istihsaline imkan bulunamyacaktr ki, bu elbette temenniye ayan bir cihet deildir. 1948 Trkiye ktisat Kongresi tertip komitesinin hazrlad alma program, umumi heyet ve komisyon toplantlar bakmndan gnlerin leden evvel ve leden sonraki ksmlarn dolduracak ekilde tertiplenmitir. Kongre umumi toplantlar, ikinci gn hari, leden evvel; komisyonlar toplantlar da leden sonradr. ktisat kongresinin ikinci gn olan 23 Kasm sal gn umumi heyet toplants olmadna gre, kongre mnasebetiyle bilhassa yurdun dier kelerinden gelmi azalara stanbuldaki mhim iktisadi varlklarn milli iletmelerin gezilmesi hususunda mnasip bir program tertibi her halde faydal olurdu dncesindeyiz. Komisyonlara itirak etmiyen azalar bundan her halde faydalanmak ve stanbulun iktisadi bnyesi etrafnda bir fikir edinmek imkann bulurlard. Bu mlahaza, kongreye gelmi bulunan azalara, bu vesile ile mmkn olduu kadar zengin ve faydal bir program hazrlamak gayesinin mahsuldr. Bu hususta baka imkanlar da mevcut olabilir. Btn mesele, zaman en iyi ekilde ve mspet neticeler iin kullanmaktr. Halbuki, programda bu bakndan hi bir kayda tesadf edememi bulunuyoruz. Hatta umumiyetle leden sonralar kongre azalarnn pek ou iin zaman (komisyon toplantlarna itirak bahis mevzuu ise de) hemen hemen bo geecektir. htiyaca gre bu hususta da programa ilaveler yapmak, her halde faydal olur kanaatindeyiz. 1948 Trkiye ktisat Kongresi, her bakmdan rnek bir kongre olmak ve onu greceklerin, onun iinde alacaklarn zerinde en iyi tesirleri brakmak, memleket iktisadi bnyesine faydal olmak gibi zl neticeler elde edebilirse, bundan byk bir memnuniyet duyacaz. Aziz yurdumuz, bu gibi esasl almalara cidden muhta bulunmaktadr. Bu ekildeki mterek faaliyetlerin meydana kardklar hakikatlar ok kymetlidir. Bu itibarla, onlarn tatbiki sayesinde, ileri hamleler yaratmaa imkan hasl olacak, memleket bu sayede iktisaden kalknacaktr.
( ) Hrriyet Gazetesi
almalarn adm adm takip etmekten hususi bir zevk duyacamz "1948 Trkiye ktisat Kongresi" ne btn mevcudiyetimizle muvaffakyetler dilemei bir meslek borcu sayyor ve onun verimli almalarnn aziz yurdumuza faydal olmasn temenni ediyoruz. SMET ALKAN ( ) 21 Kasm 1948 Akam -ktisat kongresi -Yarn sabah Taksim Belediye Gazinosunda toplanyor. Cumhuriyet -Trkiye ktisad Kongresi yarn sabah toplanyor. -Kongreye 1200 delege itirak edecek, mali ve iktisadi meselelerimiz konuulup kararlar alnacak -Kongreden evvel ileri srlen byk endie: Hkmet, kongre kararlarn tanyacak ve kabul edecek mi? Son Saat -ktisat kongresi Belediye gazinosunda toplanyor Tasvir -Trkiye iktisat kongresi yarn sabah toplanyor -Kongreye mhim raporlar verilecek -Tccar dernei gelir vergisinin aleyhinde bir tez ileri srecek, Prof. Neumark kanunu mdafaa edecek -Hazm Atf Kuyucak, serbest iktisat ve ticaret sistemini mdafaa ediyor. Vakit- Yeni Gazete -Trkiye iktisat kongresi yarn toplanyor -Kongrede neler grlecek? -Hkmetin devletilie bir hudut izmesi istenecek -Kongre faydal olacak m, olmyacak m? Bazlar bu almalardan tatminkar bir netice kacana inanmyor. Vatan -ktisat kongresi yarn alyor. -lk toplant 1250 mmessilin itirakiyle pazartesi saat 10'da Belediye Gazinosunda yaplacak Yeni Asr -ktisat kongresi yarn toplanyor -zmir heyetinin mdafaa edecei esaslar -Devletilie son ve Smerbank-Etibank letmeleri hususi sermayeye verilmeli, d ticaret serbest olmal 21 Kasm 1948 Tasvir
*
2. Yarn Byk ktisat Kongresi Toplanyor

CHAD BABAN Tccar Derneinin tertip etmi olduu, Trkiye ktisad Kongresi, yarn saat onda Taksim Belediye Gazinosunda alarak, memleketin iinde yzd iktisadi ve mali derdlere derman aramak yolundaki almalarna balyacaktr. Byle bir kongreye nayak olan Tccar Derneini ve onun muhterem mmessillerini candan tebrik ederiz. yi bir tesadf neticesi, Trkiye ktisad kongresi, Ankarada da bte mzakerelerine baland ve muhalefet ile hemen hemen ayni fikir beraberliini gden Halk Partisi gen hizbinin, hkmetin messir surette sktrmaa koyulduu tarihe tesadf eder ve umulur ki bu mesud tesadf, bte mzakereleri zerinde de aydnlatc tesirler yapsn...
(*)NOT: Kongre tertip komitesinin, bu yazmz hazrladktan sonra, kongrenin ikinci gn de umumi heyet toplants
yaplmas suretiyle alma programnda bir deiiklik yaptn haber aldk. Buna gre 23 Kasm sal gn de ksmen doldurulmu olmaktadr. Buna ramen, programn gerekli ve lzumlu ilaveler yaplmak suretiyle, en faydal ekle sokulmas hususunda dikkatli hareket etmek lazmdr kanaatindeyiz.
Memleket yeni bir takm buhranlarn arifesindedir. Mali ve iktisadi durumumuzun bozukluu ve bu bozukluu nlemek kudretinden mahrum olan Halk Partisi Hkmetlerinin hayat pahalln yeniden arttrmak yolundaki teebbsleri nleyecek kudrette olmamalar, bizi fasid dairelerin iine doru srklemektedir. Yarn bak kemie dayanp da, zaruri ameliyatlar yapmak mecburiyeti ile karlatmz, fakat, ok ge kalacamz zaman bir takm siyasi mlahazalar yznden bu hamleleri yapamyacaz. ktisad Konferans, yarnki devlet politikas zerine bir k serpebilir ve yeni bir efkar umumiye hareketi ile nmzdeki tehlikeleri nleyecek imkanlar hazrlarsa kendisinden beklenen vazifeyi grm olur. Demokrasinin bize getirdii nimetlere mteekkir olmalyz, bazlarnn korktuklarnn hrriyet havas olmasayd, tccarlarmz, birleerek, dertleerek, memleket menfaatlerini ele alarak byle bir efkar umumiye hareketi yapmaa teebbs eylemeleri mmkn olur muydu? Eer bu konferans yarnki iktisadi hayatmzn istikametini biraz doru yola evirebilirse, bunu dorudan doruya serbest mnakaann daha dorusu demokrasinin memlekette yaratt hayrl bir eser olarak telakki etmeliyiz. Bu mcessem misal ile gryoruz ki, hrriyet nizam, yurd iindeki cemiyet uzviyetlerinin gelimesine ve memleketin ykselmesi davasnda messir olmaa balyor. Halbuki tek parti sistemi iinde zoraki olarak toplanan iktisad kongrelerinin verimsizliini de hatrlyoruz. Temennimiz bu kongrenin ayni zamanda hr fikir mnakaalarnn da lzum ve zaruretini kr gzlere bir kere daha isbat etmesi, bu bedahet ve hakikati bir kere daha tesbit eylemesidir. Hatrlardadr ki Trkiyede ilk iktisad kongresi 1923 de zmirde toplanmt. Bu kongrede Trkiyenin iktisadi kalknmas iin ne gibi tedbirlerin alnmas lazm gelecei grld. Kongreye bugnk gibi 1200 e yakn aza itirak etmi ve Atatrk de kongreyi hafzalarda kalan bir nutukla amt. Kongre on be gn kadar alm ve halledilmedii iin bugn bile tazeliini muhafaza eden bir ok kararlara varlm ve bu cmleden olmak zere aar vergisinin kaldrlmas da o kongrenin eserlerinden biri olmutur. Aradan yirmi be sene gemi bulunuyor, bu yirmibe yl esnasnda, iktisadi ve mali hayatmzdaki fikir hareketleri, hep dank ve mnferid vakalar zerinde tekasf etmi olduu iin, ne vatanda, ne de devlet klli bir grn sahibi olamam ve Ampiripue bir takm hareketlerle tetkikten, rakamdan, istatistikten bir kelime ile msbet ilimden uzak olarak kararlk iinde hala bugn de devam eden krebe oyununa devam etmiizdir. Temenni ediyoruz ki bizim de ahsen yesi olmakla iftihar duyduumuz Trkiye ktisad Kongresi, hususi menfaatlerin arpt bir meydan olmasn, bilakis, msbet bilgi ve ilmin prensipleri ortaya konarak, yararl bir neticeye ulaabilsin. Bu mnasebetle, kongreye memleketin her tarafndan ahsi fedakarlklara katlanarak gelen, memleketsever delegelerle memleketin gitgide gelierek kendi mevcudiyetini en msbet sahalarda hissettiren Tccar Derneini en samimi hislerimizle tebrik etmek isteriz. CHAD BABAN 22 Kasm 1948 Akam -Trkiye iktisat kongresi bu sabah trenle ald -Muamele, gelir vergileri, devletilik ve serbes ticaret konular etrafnda hararetli tartmalar olacak Cumhuriyet -Bugnk ktisad Kongresi -Btn hazrlklar bitti, Kongre bu sabah alyor. Hrriyet -Trkiye ktisat Kongresi bu sabah toplanyor -Eski ktisat Bakan olmak dolaysyle kongreye itirak edecek olan Celal Bayar'n kongrede D.P.nin iktisadi programn aklamas ihtimali var. -Kongre, balca devletilik, d ticaret ve vergi reformu mevzularn tetkik edecek Son Posta -ktisat Kongresi bugn toplanyor Son Saat -ktisat kongresi faaliyete geti -Bu sabahki toplantda .Akosman kongrenin gayesini izah eden mhim hitabede bulundu. -Devletiliin tasfiyesi isteniyor Tasvir -1948 Trkiye ktisat Kongresi bugn alyor
-Muamele ve gelir vergileri iin lehde ve aleyhde ok mhim tezler arpacak -Devletilik ve serbest ticaret mevzular zerinde mteaddit etdler var. zmirliler devletilik ve Adana delegeleri de gelir vergisi aleyhinde Ulus -stanbul'da ktisat Kongresi bugn toplanyor. Vakit-Yeni Gazete -ktisat Kongresi -Bu sabah Taksim Belediye Gazinosunda trenle ald Vatan -Trkiye ktisat kongresi bugn alyor -Bin ikiyz elli mmessilin itirak ettii kongre alt gn devam edecek Yeni Asr -ktisat kongresi bugn toplanyor -Btn hazrlklar ikmal edildi. Yeni Sabah -Trkiye iktisad kongresi bugn merasimle alyor - ve d mes'elelerin grlecei kongreye 1300 delege itirak edecek -Hkmet bu kongreye katlmaa lzum hissetmedi. 22 Kasm 1948 Yeni Sabah
3. Bugnk ktisad Kongresi

[Memlekette bir iktisad meclisi tekili hakkndaki kanun projesini tekrar hatrlamak yerinde olur. Salahiyetleri kanunla tayin olunacak bir meclisin vcudu bhesiz faydaldr. Yalnz bir trl kanunlaamyan byle bir tasar iin rnek olarak baz demokratik memleketlerdeki, faraza Fransadaki nmuneyi ele almaldr. Yoksa hibir nfuz ve yetkisi olmyacak iktisad meclislerinden ve kongrelerinden pratik neticeler alnamaz.] Bugn Taksimde byk bir iktisad kongresi alyor. Bir hafta almalarda bulunacak bu kongreye ticaret sahasndan, fabrikatrlerden ve memleketimizin ilim adamlarndan birok delegeler itirak edeceklerdir. lk defa yurdda byle bir iktisad kongresi izmirde bundan yirmi ksur yl evvel alm idi. Fakat ondan sonra tek parti basks tamamile hakim olduundan ne ticaret ve sanayi adamlarnn ve ne de bilginlerimizin dncelerini ve reylerini almaa lzum duyuldu. Rzgarn esintilerile ibana gelen bakanlar, kendi anlay ve kabiliyetlerine gre, aldklar yksek direktiflere uyarak, sallantl ve insicamsz bir ekonomi politikas kovaladlar. Bir gn gdml iktisada heveslendiler, ertesi gn liberal iktisad taraftar oldular. Kah devleti, kah da ferdi edalar takndlar. Byle sarsak bir gidi nisbeten sakin zamanlarda vahim mahzurlar arzetmese de buhranl ve nazik zamanlarda byle bir ak memleketi, imdi iinde kvrand ztrabl ve elim ukura drd. Harb zamannn ttradsz idaresi mahdud baz zmreleri servet sahibi yaptysa da geni halk ktlelerini mahrumiyetler iinde brakt. Harb sonras politika da, harb iindekinden daha mesud olmad ve Maliye Bakanile Babakann bdce encmeninde anlattklar gibi, dviz ve altn stoku azalm, ticaret mvazenesi aleyhe dnm bir hale geldi. Halk Partisinin gafil idarecileri, faraza Saraolu kr babakanl zamannda etrafa bbrlenerek, ambarlarm budayla dolu, kasalarm altn ve dvizle silme, svama; diye tefahr ediyor, hatta altnlarn ifade iin say ve milyona da rabet etmiyerek umumi efkar oyalamak iin ton hesabna bavuruyordu. O zamann yanl hesablarn ve krlan potlar Hasan Saka ve Maliye Bakan demek mevkiindedirler. Bugn biraraya gelen i ve ilim adamlarmzn almalarndan hayrl sonular alnmasn btn memleketle beraber bizde iten dilemekteyiz. ve d ticaret bahisleri, dviz ve altn durumumuz, bilhassa yeni vergiler ve gelir reformas bahsi etraflca ve iyiden iyiye incelenecektir. Yalnz bu kongre, kanuni bir salahiyet ve kudreti haiz deildir. Hatta hkmet byle bir kongreyi, istiare mahiyetinde, arm da deildir. Bilgi ve i adamlarmz ibirlii yaparak kendiliklerinden ve reylerine mracaat olunmakszn srf vatan ve yurd duygularile mteharrik olarak bildiklerinden ve dndklerinden Halk Partisi hkmetini haberdar etmek istemilerdir. Bundan yirmi ksur yl evvelki ilk kongreyi Gazi Mustafa Kemal am idi. Bunu da bu defaki stanbul vali vekili Nihad Pepei aacaktr. Bu defaki iktisad kongresi phesiz ok gayri msaid artlar
altnda alacaktr. Varaca kararlara hkmetin kulak asp asmamas srf Cemil Barlaslarn elinde olacaktr. Bu mnasebetle memlekette bir iktisad meclisi tekili hakkndaki kanun projesini tekrar hatrlamak yerinde olur. Salahiyetleri kanunla tayin olunacak bir meclisin vcudu phesiz faydaldr. Yalnz bir trl kanunlaamyan byle bir tasar iin rnek olarak baz demokratik memleketlerdeki, faraza Fransadaki nmuneyi ele almaldr. Yoksa hibir nfuz ve yetkisi olmayacak iktisad meclislerinden ve kongrelerinden pratik neticeler alnamaz. 23 Kasm 1948 Akam -ktisat kongresinde devletilie kar iddetli tenkitler -Kongre bugn de Eminn Halkevinde toplanarak almalarna devam edecek Anadolu -Trkiye ktisad kongresi dn topland -Devletilik, d ticaret ve vergi reformu komisyonlar seilerek almalara baladlar Cumhuriyet -Trkiye iktisad kongresi, dn toplantlarna balad -Hatibler, iktisadi sahada da vasilik rejiminden kurtulmak zamannn artk geldiini belirttiler -Dnk toplant ok hararetli geti, seilen komisyonlar leden sonra toplanarak almalarna derhal baladlar, bilhassa vergi reformu komisyonunda tarttlar. 23 Kasm 1948 Hrriyet -Trkiye ktisat Kongresi dn ald. -Bir hatip kongrenin gayesini yle aklad. -"Gayemiz iktisadi sahada da vasilikten kurtulmaktr" -Baka bir hatip de vergi sistemi dzeltilirse devletin iki misli vergi elde edebileceini syledi. -U.heyet bugn de toplanacak. Kudret -Trkiye ktisat kongresi topland -Seilen komisyonlar almalarna baladlar Son Posta -ktisat Kongresi dn topland -Kongreyi aan zzet Akosman, bu kongrenin serbest ve hr bir fikrin mahsul olduunu belirtti. Bakanlklar ve resmi daireler temsilcileri kongreye gelmediler. Son Saat -Hkmet mmessillerinin itirak etmedii ktisat Kongresinin bu sabahki toplants -Hatipler devletilii iddetle tenkit ettiler -Altn ve dviz stokundan azalan ksmn muhakkak yerine konulmas ileri srld Tasvir -Trkiye iktisat kongresi dn ald -Devletilik ve devlet mdahalesi, d ticaret, vergi reformu zerinde almalara baland -Vergi sistemi aleyhinde iddetli konumalar yapan delegelerden biri yle dedi: Vergi de itimatszlk esas tutulmutur. Vergi sistemimizde zulm vardr. Bugn hkmetle arasnda vergi ihtilaf olmayan tek bir messese kalmamtr. Bundan dolay kazan vergisi yerini yeni bir vergiye terketmelidir. -Devletilik sistemi aleyhinde de u fikirler ileri srld: Devletilik rejimini yeni bir zihniyete, yeni bir tatbikata doru inkilap ettirmek zaruretindeyiz. Hkmetin, ticareti sevki idaresi haksz ve zararldr. -Ahmet Hamdi Baarn kongreye sunduu tez: Devletilik ve devlet mdahalesi -Bayar bugn ehrimize geliyor -D.P. bakan iktisad kongresinde bulunacak, sonra Edirneye giderek bir nutuk syleyecek -Genel kurulun verdii ok mhim kararlardan bir ksm bu nutukta aklanacak Ulus -stanbul'da -ktisat Kongresi dn topland -Komisyonlar almalara balad. Vakit-Yeni Gazete -ktisat kongresi bu sabah da topland
-Sanayi Birlii bakan dedi ki: Bugn politika davas birinci planda gelmektedir. Halbuki iktisadi ve itimai davalarmz birinci plana almak zaruretindeyiz. -Devletiliin bugnk eklinin tasfiyeye tabi tutulmas isteniyor. Vatan -ktisat Kongresi dn trenle ald -Kongrede, siyasi ideolojilerin tamamen dnda kalnmas ve asla politikaya kalmamas noktas zerinde duruldu -ktisadi hayatta tepeden inme manasna gelen bugnk Devletiliin tasfiyeye tabi tutulmas ve yeni bir zihniyetin hakim olmas isteinde bulunuldu -Dn, Devletilik, d ticaret ve vergi reformu komisyonlar seilerek almalarna balad -ktisat Kongresi-Bir tabloluk melodram -Ehas: Baba, anne, oul ve kz Yazan: Sadun G.SAVCI Yeni Asr -ktisat kongresi dn ilk toplantsn yapt -Siyasi sahada olduu gibi iktisai sahada da vasilik sisteminden kurtulmak lazmdr. Yeni Sabah -ktisat kongresi dn ilk Toplantsn yapt -Elektrikli bir mnakaa havas iinde geen toplantya binden fazla delege itirak etti -A.H.Baar: "Bugnk devletiliin tasfiyeye tabi tutulmasn ve yeni bir zihniyetin cemiyetimize hakim olmasn istiyoruz" dedi 23 Kasm 1948
4. ktisat Kongresi ve CHP

BAHADIR DLGER Valilie ve Belediye Reisliine vekalet eden Haluk Nihad Pepeyi Kongrede toplanan ve memleketin iktisadi ve ticari efkar umumiyesini temsil eden yeleri istiskal edercesine bir sessizlikle Kongreye itirak etmedi. Bu en basit insanlar arasnda bile cari olmas lazmgelen bir nezaket kaidesinin icab idi. Trkiye ktisad Kongresi, dn sabah, Trkiye'nin drt bucandan gelmi olan bini akn murahhasn huzuruyla ald. Tccar olarak, iktisat sanayici olarak, fikir adam olarak, Trkiyede toplanabilecek en salahiyetli kimseleri kadrosu iinde bulunduran bu Kongre, hi phe etmemelidir ki, 1923 de zmirde alm olan birinci ktisad Kongresinden daha byk bir mana ve ehemmiyet tamaktadr. nk bu Kongre, bir Devlet teebbs olmaktan daha ok bir halk teebbsdr. Uzun zamandanberi ihmal edilmi, fikri alnmam ve gsterdii akslameller karsnda ftrsuzca omuz silkilmi olan tccar ve sanayici snf, yani memleket kalknmasnda en ar ve en mesuliyetli yk yklenmi olan insanlar, ilk defadr ki bu Kongre ile dnce ve kanaatlerini resmen tebarz ettirmek teebbsne gemi bulunuyorlar. Kongrenin tebellr edecek kanatine gre bu teebbs hatta Trkiyenin iktisadi hayatnda ok ciddi bir merhale olmak istidadn bile gsterebilecek mahiyette telakki olunabilir. Dier taraftan bu teebbste bir nevi iktisadi hrriyet havas sezmek de mmkndr. Bunu, stanbul sanayicileri namna al gnnde sz alan bir zat bugn cari olan sistemin Anayasann 70 inci maddesine muhalif olduunu sylemek suretiyle resmen ifade etmitir. Bundan da anlalyor ki, Trkiye ktisad Kongresi bir halk teebbs olmakla beraber cari sistemde bir inkilap yapmak davasnda olduunu da daha ilk celsesinde hissettirmi bulunuyor. Bu kadar mhim bir teebbs karsnda hkmetin ve Cumhuriyet Halk Partisinin alakas duygusuzluk ve krlk kelimeleriyle ancak ifade edilebilecek ekildedir. Szm ona hkmet bu teebbse kymet vermiyor ve gzn kapatyor. Daha ilk anda bu hal ok manasz bir jest ile ortaya vurulmu oldu. Hazrlanan programn ikinci maddesi, stanbul Vali ve Belediye reisinin a nutku idi. Valilie ve Belediye Reisliine vekalet eden Haluk Nihad Pepeyi Kongrede toplanan ve memleketin iktisadi ve ticari efkar umumiyesini temsil eden yeleri istiskal edercesine bir sessizlikle Kongreye itirak etmedi, al bu yzden on be dakika tehir olunduu halde nutkunu sylemedi ve nutkunu sylememesinin sebebini bir mektupla olsun aklamak lzmunu hissetmedi. stanbul Belediye Reisi olmaktan gelen vazife zaruretleri bertaraf; bu, orada toplanan bini akn en basit insanlar arasnda bile cari olmas lazmgelen bir nezaket kaidesinin icab idi. Kongrede, iktidar partisinin bu ana kadar tatbik edegeldii lsz Devletilik fikrini iddetle tenkid etmee matuf bir hava esmektedir. Bu havay evvelden tahmin etmek de zaten g bir ey deildir. Byle olduu halde C.H.Partisi tatbik etmekte olduu prensiplerin mdafaasn yapacak hi bir
kimseyi Kongreye gndermemi bulunuyor. Bu gaflet deil de nedir? Bu tehlikeyi grmemek iin devekular gibi kafasn kuma sokmak deil de nedir? Makul alan, bozgun iinde bulunmayan, ne yaptn bilen bir parti bu ekilde hareket edemezdi. Kendi fikirlerini mdafa etmek arelerini arar ve imdiden son bir muharebe bile vermeden malubiyeti kabul etmezdi. Ne are ki, bu ar neticeyi sonradan izah ve telafi etmek kabil olamyacaktr. BAHADIR DLGER 23 Kasm 1948 Tasvir
5. ktisad Kongresinde Hakim Olan Fikirler

CHAD BABAN Dn Taksim gazinosunda almalarna balayan iktisad kongresinin memleket iin hayrl kararlara varmasn evvelki gnk yazmzda can gnlden temenni etmitik. Bugn kongrenin alma merasiminde bulunduktan sonra, kongrenin mkemmel bir efkar umumiye hareketi yaratacana dair olan kanaatimiz bsbtn artt, mitlendik ve sevindik. imdi u satrlar yazarken sevincimizin devaml olmasn temenni ediyoruz. Davetlilerin hemen hepsi toplantda hazr bulunuyorlard. Memleketin drt bir tarafndan gelen azalarn, kendi masraflariyle buraya geldikleri hesaba katlacak olursa, bu kongreden msbet; netice karmak iin byk gayretlere katlanacaklarna da hkmedilebilir. ntibalarmz udur: Memleketin i hayat meyustur. Senelerdenberi sren bir kemeketen memleketi kurtarmak, ve zmir delegesi sayn Selahattin Sanverin dedii gibi istikrarl bir iktisadi hayata kavumak arzusu umumidir. Hkmetin devleti dedii zihniyetin, tereddi ettii ve nne geilmeyen zaruretlerle Trk ktisadiyatnn hkmet elinde berbat olduu grlm, ve bu derde bir are bulmak ihtiyac her gnlde yer ettii iin memleketin her tarafndan vatandalar kongreye byk bir hahele gelmilerdir.
kinci mahedemiz de udur: Kongre ne nazari kalmak istemi, ne de yalnz tatbikatlarndan mrekkep topluluk olmak gayesini gtmtr. Hem nazariyeciler ve hemde tatbikatlar bir arada toplanarak, lzmlu olan ii baarmann aresini aramak istemilerdir. nc mahademiz: Kongre siyasi mlahazalarn zerinde kalmak arzusunda, ve yalnz umumi menfaat llerine gre hizmet etmenin ihtiyacn duymaktadr. Drdnc mahade: Bu kongrede Halk partisi, Demokrat parti kongrelerinde akislerini duyduumuz, baz ikayetler, umumi bir feryad halinde memlekete mal olarak ykselmitir. Devletiliin fena ve ar tatbikatndan artk herkesin bkm olduu grlmektedir. Beinci mahade: Kongre, namtenahi kark ve mu'dil davalar peinde koarak ii kmaza sokmak istememi ve iktisadi dertlerimizin esaslsn ele almtr. 1- Vergi mevzuu, 2- Devletilik mevzuu, 3- D Ticaret mevzuu, ehrimizde byle memleket mul bir konferans topland zaman, bu konferansn alma treninde ehir namna belediye reisinin bir ka tatl sz syleyerek misafirperverliin icabn yerine getirmesini ok istekdik, muvakkat belediye reisimiz Haluk Nihad Pepeyi, bu nezaket kaidesini ihmal edecek adam deildir. Fakat ne bilsin ki, merkezi hkmet ona bu imkan vermemi olmaldr. yle ya, Kanuni ekale uygun olarak, memleket dertleriyle dertlenen ve bu memleketin senelerdenberi sdrap mevzuu olan ekonomik ilerini mevzuu bahseden bir toplantda hkmetin sz olamazd. Hkmetin bu konuda kanaati olsayd, her halde daha evvel tatbik ederdi, kendisi bir are bulamadna gre, bakasndan akl almak ta anna yakmazd. Amma belediye bakanna, bir beyan ho amedi ettirmemesi, fikir hrriyetine, toplanma hrriyetine, velhasl anayasann vatandalara bahsetmi olduu esas haklara ne kadar hrmetkar olduunu gstermesi bakmndan manidardr. ktisad kongresinin, verecei kararlar hkmet elbet tatbik edecek deildir., edecei varsa bile, bu islahat fikirleri kendisinden gelmedii iin malm ve mehur olan iptidai bir gurur ve izzeti nefis kaygusile yapmayacaktr. Zarar yok... Fikirler yrsn, demokratik hayat, messeseleriyle, memlekette yerlesin, efkar umumiye hareketleri genilesin.. Biz de o zaman, memleketin istedii ileri yapacak hkmetleri iktidara getiririz. Nasreddin Hocann diken ekme ve yn toplama hikayesi mi?.. Bizim, yazn gelmesine ve yoncann bitmesine sabrmz olacaktr. CHAD BABAN
23 Kasm 1948 Vakit-Yeni Gazete
6. Trkiye ktisat Kongresi

ASIM US Trkiye, ktisat kongresi ald. yi dnlm, iyi hazrlanm bir teebbstr. Taksim belediye gazinosunu tamamile dolduran kongre azasnn ve davetlilerin umumi manzaras bu teebbsn memlekette uyandrd canl alakaya en kuvvetli bir delili saylabilir. Bu alakaya gre kongrenin almalarndan hayrl neticeler bekleriz. 1948 iktisad kongresine verilen tebliler blten ierisinde toplanm. Kongreye itirak eden yelere datlan bu bltenlerde kymetli tetkikler var. Bu tetkiklerin ounu Trkiyede devletilik, devlet mdahalesi ile vergi reformuna ait tebliler tekil ediyor. Bu tebliler 27 Kasma kadar kongrenin komisyonlarnda incelenecek, tartmalar olacak. Neticeler kongrenin umumi toplantlarnda konuularak bir karara balanacaktr. Varlacak kararlar hakknda imdiden tahminlere girimek, bu tahminlere dayanarak mtalea yrtmek yersiz olur. Yalnz bugn kongrenin alnda tertip komitesini tekil eden muhtelif teekkller adna sylenen szler zerinde biraz durabiliriz. Kongrenin Sayn bakan zzet Akosman sz alacak olanlarn her trl particilik mlahazalar dnda kalmalarn rica etti. Fakat bu temenninin nazariyatta kalp kalmayacan fiiliyat gsterecektir. Hakikat halde bugn iktidar mevkiinde bir Halk partisi ve hkmeti olduu iin tenkitler hep oraya tevecch edecektir. Dikkat edilmesi lazm gelen nokta tenkitlerin siyasi itiras ekline girmemesidir. Halk partisinden olan her vatanda bile devlet ilerindeki her trl aksaklklar mantki delillerle izah edebilir. Anlalyor ki kongrede devletilik zerinde uzun tartmalar olacaktr. Fakat a demelerinde bizim dikkatimize arpan cihet tertip komitesini tekil eden teekkller arasnda bile devletilii anlay noktasndan bir takm farklar bulunduudur. stanbul Tccar Dernei adna konuan Ahmet Hamdi Baar dostumuz "Tepeden inme devletilik"e kar hcum etti. Bu tarzda bir hcum ona dmezdi. nk stanbul liman iletmesini yirmi sene evvel tepeden inme ekilde devletletiren dostumuzun kendisidir. stanbul ticaret ve sanayi odas adna konuan Hsn Arsann szleri milli hakimiyete temas etmek suretile mbhem ekilde Ahmet Hamdi Baara verilmi bir cevaptr. stanbul blge sanayi mdr adna konuan doktor Cdi Birtek devletiliin aleyhinde olmadn, fakat devletilie bir hudut izmek lazm geldiini syledi. Trk ekonomi kurumu adna konuan profesr Muhlis Etenin devlet iktisadi teekkleri murakabe heyetinde vazifeli bir memur olduuna gre "devletilik ve devlet mdahalesi" bahsini serbest bir i adam gibi telakki etmeyecei phesizdir. Herhalde birbirlerinden farkl olan prensip ve meslek sahiplerinin Trkiye cumhuriyetinin bugnk devletilii zerinde bir fikir birliine varmalar arzu edilir. Burada "Trkiye cumhuriyetinin bugnk devletilii" demekten maksadmz harp senelerinin zaruretlerinden doan ve realite olarak memlekette mevcut olan devletilik deil, Halk partisi kurultay tarafndan geen sene bu mevsimde kabul edilen "devletilik prensipleri" dir. Halk partisi kurultaynda da devletilik bahsi uzun tartmalara yol am ve devletin iktisadi sahadaki mdahaleleri iin bir hudut izilmitir. Hkmetten bugn pratik bakmdan istenecek ey bu prensiplere aykr olan fiili vaziyetleri kaldrmak, mesela ticaret ofisi ve yerli rnler irketi gibi iktisadi teekkllerin tasfiyesini istemektir. Bundan ilerisini ancak B.M.Meclisinin bnyesinde vukua gelecek deiiklikler tayin edecektir. ASIM US 23 Kasm 1948 Vatan
7. ktisadi Vasilikten Azadlk

AHMET EMIN YALMAN Memleketin her kesinden akp gelen bin iki yz elli fikir ve i adam, dn stanbulda bir iktisadi kongre halinde toplandlar ve iktisadi ve mali hayatmz fel halinde tutan amillere kar esasl bir taarruz atlar. Dn konuan hatiplerden birinin dedii gibi, bu toplanty yeni bir iktisadi gidiin messisler meclisi, iktisadi hayatmzn bir Erzurum ve Sivas kongresi saymak caizdir. Yirmi dokuz yl evvel memleketin siyasi varl ve istiklali hakknda endieye den vatandalar, nasl Erzurum ve Sivasta toplanarak milletin beka azmini ifade eylemiler ve beka gayesiyle ie sarlmlarsa; Trkiye
iktisat kongresi de; varlmz tehdit edecek kadar bozuk bir manzaras olan bir iktisadi ve mali gidie kar milletin hep birden kanun erevesi iinde bayrak amas demektir. Bin iki yz elli seme vatandan, ilerini, glerini brakp srf kendi arzu ve rzalarile kongreye komalarn; tamamile olgun bir hale gelen ve kabaran bir takm ihtiyalarn ifadesi diye kabul etmek lazmdr. Politika adamlar ve bir ksm memurlar tarafndan noksan bilgilere ve istikrarsz usullere dayanarak idare edilen iktisadi vasilik; i ve faaliyet imkanlarn gitgide daraltm, inkiaf istidatlarn bomu, her teebbsn temelta olan emniyeti kknden sarsmtr. Vatandalar, ite bu elim vaziyete kar harekete gemek lzumunu hissettikleri gibi, memleketin karlat yeni bir takm nimet ve frsatlar da, beliren iktisadi intibah kuvvetlendirmitir. Marshall plan ve Amerika ile olan ibirlii; memleketimizi bir an evvel esasl tehizata kavuturmak ve inkiaf ettirmek bakmndan nmzde yeni ufuklar amtr. Fakat bunlardan itifade etmemiz; bnyemizdeki iktisadi felcin bir an evvel tedavi edilmesine baldr. Fena bir tccarlk ve iletmecilik eklindeki devletilik faaliyetlerile vatandan yolunu kesen, dar bir (hazine menfaati) zihniyetile ellerini balayan, verimli ve evkli almalara engel olan, asl kendisine den vazifeleri ihmal eden ve her iktisadi faaliyetin ana cevherlerinden biri olan zaman amilini, ksr krtasiyecilii yznden, baltalayan vasilik sistemi; karmzdaki frsatlardan hakkile istifade etmemize ve harite iktisadi itibar ve emniyet kazanmamza dorudan doruya engeldir. Siyasi olgunluu teslim edilen milletimizin iktisadi olgunluu da kabul ve btn sistem ona gre tadil olunmaldr. Trkiye iktisat kongresi, iliimize iliyen bir takm dertleri bir hafta iinde okuyup fliyecek ve tedavi edecek deildir. Fakat gidiin, verimsiz ve zararl olduu zaten herkes tarafn tasdik edildii ve bizzat iktidar partisinin program da devletiliin halkn menfaatine uygun bir surette tahdidine lzum gsterdii iin, kongre; fel vaziyetini ortadan kaldrmak ve makul bir tasfiyeye girimek iin hayrl bir hareket noktas olabilir. Bugn Halk partisinin eski tahakkm ideolojisine bal olanlar bile eski manada devletilii mdafaa etmekten vazgemilerdir. Devam edip giden srafl, zararl ve verimsiz sistemin taraftar yok gibidir. Devlet iletmeleri iinde bulunanlar, krtasiyecilikten yaka silkmekte ve zaman ve enerjilerinin ounu vahi eyler iin israf etmektedirler. Bin iki yz elli fikir ve i adamnn ortaya serpecekleri fikirler, tavsiyeler ve dilekler ortalkta ok msait ve ok msbet bir zemin bulacaktr. Allah bize servet kayna, eitli iklim, gzellik, tarihi hazine namna ne mmknse vermitir. Dnyann en mstesna bir lkesine sahibiz. Buras; ktalarn medeniyetlerin balca geit yeri, dnya davalarnn dm noktasdr. Burada yaayan alkan bir milletin; vasilik iddialarile, yolunu kesmek, iktisadi bakmdan memleketi bu kadar geri ve muvazenesiz bir halde brakmak ve bu yzden vatanda bu derecede dkn bir geim seviyesinde yaamaya mahkum etmek gnahtr. Bir asr evvel, Tanzimat devrinde yle zamanlar olmutur ki memleketimizdeki hkmet mekanizmas halkn seviyesinden ok ileride bulunmu ve muhafazakar bir mukavemete kar hayrl bir ekilde vasilik etmitir. Halbuki bugn halkn dnce ve alma seviyesi, hkmet dairelerindeki zihniyet ve usullerden ok ileridedir. Bugnk artlar altnda hala devam eden iktisadi vasilik; memleketin her trl inkiaf imkanlarn bomakta ve bir gerilik ve israf amili olmaktadr. Cidden en iyi garp toplantlarna benzer bir tarzda hazrlanm ve tertip edilmi bulunan stanbul ktisat Kongresinin, zaten kmeye mheyya olan iktisadi vasilik sistemine son darbeyi indireceini ve yeni bir istikbalin balangc olacan kuvvetle mit ediyoruz. Meslek ve i sahalarnda atlan bu birletirici adm; politikacln ister istemez ayrc bir mahiyeti olan tesirlerine kar bir muvazene amili olacaktr. Hususi teebbs ne kadar stn bir teknikle hareket etmeye muktedir bulunduunu, toplu olarak att ilk serbest admda ispat etmitir. Kongreyi tertip eden gayretli ve anlayl vatandalar tebrik eder ve ileriye doru atlan bu mhim admn memleket iin hayrl olmasn dileriz. Gelecek nesiller, belki de 22 Kasm gnn, iktisadi vasilikten kurtulma bayram olarak kutlayacaklardr. AHMET EMIN YALMAN 24 Kasm 1948 Akam -ktisat kongresi bu sabah da topland -Vergi reformu, d ticaret ve devletilik komisyonlarnda hareketli tartmalar oldu. Anadolu -Trkiye iktisat kongresi -Umumi heyet, Selahattin Sanver'in bakanlnda topland, mzakereler ok hararetli oldu. Cumhuriyet -ktisad Kongresinde dnk almalar. -Komisyon toplantlar ok hararetli oldu, vergi reformu komisyonunda gelir vergisi taraftarlar ile kazan vergisi taraftarlar arasnda etin mnakaalar cereyan etti.
Hrriyet -ktisat Kongresi -Dnk itimada konuan delegelerin hepsi devletilik aleyhinde bulundular -ktisat uras toplanmasn ve istihsal seferberlii yaplmasn talep edenler de oldu. Kongre bugn de devam edecek. Son Posta -ktisat Kongresi devam ediyor -Dn vergi reformu, devletilik, d ticaret ileri tenkit edildi -Umumi heyet toplantsnda yirmi hatip sz ald. leden sonra komisyonlar topland, toplantlar bugn de devam edecek. Son Saat -ktisat Kongresi bugn de topland -Delegelere garip bir srpriz. -Haluk Nihad'n verdii davetiyelerle ehir tiyatrosuna giden delegeler kaplar kapal buldular. Tasvir -Trkiye iktisat kongresinin dnk almalar -Komisyonlarda hatipler devletilik sisteminin bir devletilik sistemsizlii olduunu misallerle ispat ettiler -Gelir vergisi zerinde mhim tezler arpyor. Ulus -stanbul'da iktisat kongresi -B.Sadi Bekter, ii, esnaf, ifti nihayet memur zmrelerinin ifade ettikleri topluluk lsnde temsil edilmedikleri bu toplantda varlacak kararlarn belli bir zmrenin menfaatlerine yarar bir netice hazrlamaktan baka manas olmayacaktr, diyor. Vakit-Yeni Gazete -ktisat kongresinde vergi mnakaalar -Prof.Nymark gelir vergisi sistemini mdafaa etti (Son sayfasnda Trkiye iktisat mecmuasndan bir ihtibas yer alyor) -ktisat kongresi mnasebetile -zmir kongresine ait bir hatra Vatan -ktisat Kongresi dn de almalarna devam etti -Dnk umumi heyet toplantsnda devletilik ve vergi sistemleri zerinde geni lde tenkitler yapld Yeni Asr -ktisat kongresinde dn ac hakikatlar sylendi -Pahallk halk zerine afat semaviye gibi kerek geim derdi neden felaket oldu? Yeni Sabah -ktisat kongresinin dnk oturumunda delegeler, Devletiliin hudutlandrlmas fikrini ehemniyetle mdafaa ettiler. 24 Kasm 1948 HRRYET
8. ktisat Kongresi
Evvelki gndenberi memleketin en salahiyetli kimseleri bir araya gelerek hepimizi alakadar eden canl meseleleri gryorlar. 1923 senesinde zmirde toplanan ilk iktisat kongresinden beri aradan yirmi be sene geti. Bu geen mddetin bir muhasebesi yaplmak icap ederse yirmi be senedenberi bir ok meselelerin halledilmemi olduu grlr. O zamanki temenniler bugn de tekrar ediliyor, ve iktisadi kalknmamzn bir laftan ibaret kald anlalyor. Evvelsi gn bir ok hatipler kalktlar, ve ok gzel szler sylediler, ve byk yaralara dokundular. Trk milleti dn tepeden idare ediliyor ve kendisini idare edenlerin istedikleri ekiller altnda hayatn tanzim etmeye mecbur oluyordu. Aradan yirmi be sene getikten sonra bu idare sisteminde bir deiiklik yaplmad. Bugn ayn sistem btn kusurlar ile devam ediyor.
ktisat kongresinin bir ok faydal kararlar alacana phe etmiyoruz. Bilhassa vergi sistemleri hakknda ok yerinde temennilerde bulunan mtehasss delegelerin szlerini yabana atmaya hakkmz yoktur. Gryoruz ki hkmet makamlar bu kongreye kar lakayt davranyorlar. Bir araya gelip iyi temennilerde bulunan bu insanlara kar adeta surat ediyor. Bize kalrsa bu kongreden ykselecek seslerden hkmet zarar deil, fayda grebilir. Bu kongrede fikir yrten kimselerin bilgilerinden ve tecrbelerinden memleket istifade etmek mecburiyetindedir. Bugnk ba bo iktisadi ve mali yrymzn iyiye doru gittiini kimse iddia edemez. Memleketin faydas iin fikir yrten iyi niyetli ve bilgili insanlardan bize fayda geleceini dnerek szlerine ehemmiyet vermeliyiz. ktisat kongresinden ok faydalar beklediimizi burada tekrarlamak istiyoruz. Yirmibe senelik ac vakalardan sonra her tecrbeli sese kulak asmak mecburiyetindeyiz. inde bulunduumuz g durum bunu emrediyor. HRRYET
9. ktisat Kongresi ve Bir Hikaye

HKMET FERDUN ES Parasz bir sanat dahisi bir gece yatana uzanm, gzleri kapal hayallere dalm iken birdenbire odaya hrsz girmi. Dahinin eski elbiseleri de ivide asl dururmu. Hrsz bunlara yaklam ve ceplerini kartrmaya balam. Yatakta aralk gzlerle hrszn hareketini, haldr haldr ceplerini kartrn seyreden dahi, birdenbire zenberekleri boanm gibi en hzl perdeden, en yksek sesle katla katla glmee balam. Neye uradn aran hrsz evvela korkusundan kamaa kalkm... Lakin yataktaki o kadar glyor ki nihayet dayanamyarak ve tehlikeyi gze alarak sormu: -Ne glyorsunuz rica ederim? Bu sz dahinin kahkaha makaralarn bsbtn boaltm, hrszn suratna baknca kasklarn bastrarak feryatlar ederek kahkahalar savurmaa balaynca, hrsz kendi vaziyetini unutup hafife hiddetlenmi: -Ne var canm?.. Sylesenize !.. Diye km da.. Nihayet dahi kahkahadan frsat bulduka ve ancak kopuk kopuk cmlelerle anlatm: -Senin haline glyorum birader... Ben o krolasca cepleri senelerce kartrrm da metelik dahi bulamam... Hem gndz gzyle... Sen bu karanlkta odada o ceplerden ne karacaksn!.. Demi ve yeniden katlmaa, gzlerinden yalar boanmaa, kvrla kvrla, hrsza bakp bakp glmee balam... Hrsz da onun bu haline bsbtn fkelenip elindeki fileri atarak, pencereden kp gitmi... imdi de gryoruz ki ktisat Kongresi toplanyor; Senelerdenberi bu memleketin btn ekonomi sahalarnda, hemen hepimiz kimimiz mteri, mstehlik, kimimiz mstahsil olarak aradk durduk. mitler ve sahalar fakir dahinin ceplerinden daha bo kt. Yllarca bu memlekette ekonominin "e" sini dahi gremedik. Vergi sistemi, gda maddelerine zam, Almanya vesaire gibi elden ebediyen karlm d pazar mterileri, vatanda "krkayak" m gibi ka misli alnan yol paralar, daha nice nice bu farzdaki dahiyane tedbirlerden sonra anladk ki bu memlekette "iktisat" denilen ey bir hayal mahlk bir zmrt anka kuudur. Modern manada bir iktisat yok !... Lakin kongresi var !.. Yataktaki dahinin vaziyeti.
Biz yllarca ve yllarca arda, pazarda, bakkalda, kasapta, bankada, devlet dairesinde, hkmete verilen kararlarn satrlar arasnda aryor da "" sini dahi bulamadmz iktisat denilen "zmrt anka" nn yuvasn imdi mtehassslar aratryor.. Bakalm bulabilecekler mi? Ne are ki vaziyet aynen dahinin cepleri !.. HKMET FERDUN ES 24 Kasm 1948 Son Posta
10. ktisat Kongremiz

SELM RAGIP EME [ktidar adna bu kongrede ne bir mmessil, ne de bir mahit bulundu. Bana bir tek kelime retenin kulu klesi olaym diyecek kadar byklk gstermi maruf tarih adamnn mahviyetinden, bizim iktidarda, zerre kadar nasip mevcut deildir.] ktidarn bundan aa yukar yirmi, yirmi be yl kadar evvel davet ederek tavsiyelerinden hi biriyle kendini kaytl saymad son resmi kongreden sonra ilk serbest toplant, memleket ticaret erbabiyle iktisatlarnn teebbs neticesi olarak evvelki gn al celsesini yapmtr. Bin iki yz kadar davetlisinden binden fazlasnn bu toplantya itirake imkan arayp bulabilmi olmas da gstermitir ki bugn memleketimiz hakiki bir ticaret ve iktisat buhran iindedir ve btn bu insanlarda, kendilerine yaplan hitaba derhal itap etmekle, buhrann iddet ve ehemmiyetini cidden takdir etmektedirler. Bu bakmdan; yorulmaz faaliyetleriyle tccar gibi eitli menfaatlere bal geni bir zmreyi mterek bir dernek fikri etrafnda toplamaya muvaffak olanlar ve bu fikre, vcut verdikten sonra, bunun faaliyetine ameli bir saha aramak maksadiyle bugnk iktisat kongresini toplamak gibi pek byk bir baarya ulaabilmi olanlar, her eyden evvel, takdir ile anmak; en basit bir kadirinaslk lazmesidir. Dava mull ve ok byk; bu davay ragmna yrtmek lazm gelen iktidarn zihniyeti de malm olmasndan dolay pazartesi gn alan ve komisyon almalar hararetle devam eden ilk umumi heyet celsesinin arzettii manzara; topluluk kltr en yksek dereceyi bulmu memleketleri dahi gptaya drecek bir intizam ve bir ciddiyet arzetmekte idi. Bu gzel fikir beraberlii ve dert ortakln anlyarak onunla beraber mterek bir devann arayclarndan biri olmak vazifesi kendisine tevecch eden iktidar adna, bu kongrede, ne bir mmessil, ne de tek bir mahit bulundu. stanbul Tccar derneinin tek bana ve kendi mahdut imkanlariyle toplamaya muvaffak olduu bu muazzam kongre, bu suretle bir defa daha spat etmi oldu ki; bana bir tek kelime retenin kulu, klesi olaym; diyecek kadar byklk gstermi olan maruf tarih adamnn mahviyetinden; bizim iktidarda, zerre kadar nasip mevcut deildir. Tccar Derneinin tertip eyledii kongreden bugnden yarna ameli bir netice beklenemez. Fakat zararlar her gn biraz daha kendini gsteren ve "Devletilik" umumi ismi altnda bal gibi kapal bir devlet iktisatln ve istismarcln ifade eden bugnk ticaret ve iktisat sistemimizden behemehal ayrlmamzn art olduu da grlmektedir. Nitekim, prensibinin itiraz kabul etmez isabeti karsnda hkmetin vermek istedii ar ekilden dolay, gelir vergisi ile birlikte mevcut vergi zam tasarlarnn da elekten geirilmesi zaruri olarak ele alnmtr. nk gnn tahamml mkl bir davas haline gelen hayat pahall, ancak bu sayededir ki, arttrlmasa bile frenlenmesi mmkn bir mahiyet alabilecektir. Tccar derneinin toplad bugnk iktisat kongresi; ne de olsa mahdut bir zmre topluluunun fikir hududunu aamamaktadr. nk onun ortaya att belli bal mevzularn, daha ziyade umumi maliyetli bir takm temel konular olmakla beraber, memleketin i ve amel sahasna da sirayet ettirilmesi ve bu bakmdan muhtelif sendikalar da mcadelesine katmas, kanaatimizce, yerinde ve isabetli olurdu. Bu sebeple, bugnk serbest iktisat kongresini; onu takip edecek olan dier benzer toplantlara, bir ilk adm telakki etmekle yanl dndmz sanmyoruz. Umuyoruz ki, bir byk imklap rejiminin iktisat bnyesini kurmak hedefi ile bundan evvel toplanm bulunan kongrelerden beklediimiz tasfiye ameliyesi istihsal edilememise, bunun sebebi, davann nisbeten dar ve mahdut bir ereve iinde mtalaa edilmek istenmesinden ileri gelmitir. Her trl siyasi mlahazalardan uzak kalarak teknik bir davay mcerret bir mefhum olmaktan karp ona gnn artlar iinde memlekete mahsus mahhas bir hviyet vermek gayretini gden bugnk emek hamlelerini sayg ile selamlar, kongre mteebbislerine samimi surette muvaffakiyet dileriz.
SELM RAGIP EME
24 Kasm 1948 Son Saat

MEHMEDALOLU Yirmi be sene evvel birincisini zmirde yapan Trkiye ktisat Kongresi imdi yeniden stanbulda toplanm bulunuyor. Tamamiyle hususi iktisadi teebbslerden doan bu kongrede ileriye srlen ikayetler ve ortaya konulan fikir ve tezler daha ziyade Trkiye Cumhuriyet idaresinin yirmi be yldan beri devam eden iktisadi politikasnn neticeleri etrafnda toplanyor. Kongrede hatiplerden hemen herbirinin aklanan dnce mahsulleri Halk Partisi hkmetlerinin iktisadi ve mali program, bilhassa devletiliin bizde tatbik edilen mahiyet ve ekli karsndaki tenkitlerin bir ifadesi eklinden baka bir ey deildir. Memleket apnda mali ve iktisadi muhitlerin alaka ile takip ettikleri bu kongrenin ulaaca kararlarn nelerden ibaret olacan imdiden tahmin edemeyiz. Fakat kongre mzakeresinin takip ettii seyirler bu minval zerine devam eder ve verilecek kararlar da bu safhalara uygun bir surette kararlara balanrsa- herhalde ikayet ve tenkit vadisinde kalan- bu kongre mzakerelerinin neticesinde devletin iktisadi ve mali politikasnda esasl deiikliklerin bir iktisadi siyasetin kabulunn istenmesi beklenebilir. Ancak byle bir karar vukubulduu takdirde buna bugnk hkmetin ne dereceye kadar iltifat edeceini kestirmek mmkn deildir. Hatta, iktisat kongresinde ne tezler ileri srlrse srlsn ve bu kararlar ne kadar esasl ve zaruri sebeplere dayanrsa dayansn hkmetin bildiinden dnmiyecei ihtimali de daha kuvvetlidir. Memleketimizde-muhtelif mevzulara dair-yllardan beri eitli kongreler toplanm ve mahiyetine gre mhim kararlar verilmitir. Lakin bu kongreler hkmet tarafndan resmen tertif ve davet edilmemise-fiiliyata intikal etmemi, kongre zabtlarnda kalmaya mahkm olmutur. Hatta dorudan doruya hkmete toplatlan birok kongrelerde dahi verilen kararlardan bir ksm da kat zerinde kalmtr. Gemiteki misallerinden mlhem olarak bu kongreden de fiili ve ameli yeni hkmetten icras kat'i bir netice istihsal edileceini ummuyorum. Bununla beraber serbest bir dnce mahsul olarak hususi mahiyette toplanan bu kabil kongreler de bsbtn faydasz deildir. Ortaya srlen fikirler-eer hayati bir kymet ve deerde iselerderhal meyva vermeseler bile fikirlerde kuvvetli izler brakacak ve erge olgunlaarak-bugnk hkmet tarafndan deilse bile-bir gn devlete kabul cihetine gidilecektir. MEHMEDALOLU
12. Bizde Devletiliin Hududu Yok mudur?

ASIM US ktisat kongresinde devletilik zerinde konuan yelerin ou hudutsuz bir devletilikten ikayet ediyorlar. Gerekten geen sene bu mevsime kadar Trkiye Cumhuriyetinin devletilik telakkisi muayyen hatlar ile izilmi deildi. Sadece fertler tarafndan yaplmyan, fakat memleketin kalknmas noktasndan gerekli olan ilerin devlet eliyle ve devlet sermayesile baarlaca eklinde bir prensip vard. Devlete kurulan iktisadi teekkller hep bu prensipe dayanyordu. Fakat devletilik prensipinin bu ekilde tatbikatndan doan ikayetler geen seneki kurultay mzakerelerinde de kendini gstermi ve parti programna bu noktadan esasl kaytlar konmutur. Programn 8 inci maddesinde dorudan doruya devletin yapaca iktisadi iler u suretle tahdit ediliyor: "Byk maden iletmeleri, byk enerji santrallar, ar endstrinin kurulmas, Bayndrlk ileri gibi byk teebbslerle kamu hizmetlerini ilgilendiren ulatrma ve P.T.T. gibi teebbsler" Bundan sonra 9 uncu maddede yle deniyor: "Partimiz, 8 inci maddede belirtilenler dnda kalan her trl ekonomi ilerinin zel teebbsler eliyle kurulmasn, devletin bu teebbsleri tevik etmesini, korumasn, bunlara gerekli yardmlarda bulunmasn esas tutar." te bugn Halk partisine dayanan hkmetin devletilik noktasndan hareket hatt bu satrlarla tayin edilmitir. Yani devletilik artk hudutsuz deildir. Kanun eklinde ifade edilmemi olmakla beraber mesuliyet mevkiinde olan iktidar partisinin programnda tahdit olunmutur. Yalnz fiili vaziyetin bu programa gre dzenlenmesi lazm gelmektedir. ktisat kongresinin neticede devletilik iin izilmesini lzumlu bulduu hududun ne olacan henz bilmiyoruz. Eer kongrenin lzum grd bu hudud ile Halk partisinin programnda izilmi olan hudut birbirine uymazsa varlacak kararlar temenni mahiyetinde kalr. Bu gibi temennilerin fiilayatta tesirini gstermesi zamana ve hadiselerin cereyan ile memleketlerde fikirlerin ayni istikamette gelimesine baldr. Bundan baka kongrede bir de (Ekonomi genel meclisi) kurulmas lzumundan bahsediliyor. Bu ihtiya da yine Halk partisinin geen seneki toplantsnda dikkate alnm ve parti programnn 14 nc maddesinde ifade eklini bulmutur. 14 nc madde: "Mili ekonomiyi bnyesi iinde ve milletleraras ekonomi artlar karsnda devaml surette gznnde tutup inceliyerek milli ekonomi teebbs ve faaliyetlerini planlara balamak ve uygun grecei tedbirlerle ve programlarla belli sreler iin hkmete teklifler yapmak zere uzmanlardan ve ilgililerden terekkp eden yetkili bir (Ekonomi genel meclisi) kurulmasn gerekli buluruz. Bu meclis hkmete hazrlanacak ve milli ekonomiyi ilgilendirecek olan kanun ve tzk tasarlarn nceden incelemek ve gr ve dnlerini bildirmekle de grevli klnmaldr." Hasan Saka hkmeti bu (Ekonomi genel meclisi)nin kuruluu hakknda hazrld kanun tasarsn Byk Millet Meclisine getirmitir. Parti kurultaynn direktifi dairesinde yaplan bu teklifen reddedilmesine imkan yoktur. Herhalde meclisin bu alma yl iinde kanun kacaktr. u halde Ekonomi Genel Meclisi tekili lzumunu sbat iin sarfedilen gayretler eski bir tabirle "hasl tahsilden baka birey deildir. Hi phe yok ki particilik faaliyetleri dnda topland temin edilen Trkiye iktisat kongresinde Halk Partisi programnn devletilie temas eden maddeleri tetkik ve mnakaa mevzuu olamaz. Ancak burada sarfedilen gayretlerden msbet bir netice alnabilmesi iin verilecek kararlarn tatbiki kendisinden istenecek olan hkmetin siyasi durumunu ve imkanlarn gznne almak da lazmdr. ASIM US 24 Kasm 1948 Vatan

OSMAN NURI BAYMAN
[Kongrenin tam bir beraberlik ve hrriyet havas iinde geen ilk gn -Komisyonlar- Kazan, gelir vergisinin birinci planda mnakaas-Vergi reformu hakknda fikirler] Trkiyenin muhtelif kesinden gelmi 1200 mmessilin huzurile Taksim Belediye gazinosunun byk ve konforlu salonunda alan, 1948 Trkiye ktisad Kongresi, balca u mhim bran zerinde toplanan iktisadi ve mali meseleleri grecek ve memleketin bu mevzular zerinde iddetle duyduu, slahat ve yapmak zorunda bulunduu reformu tesbit ederek devlete bildirecek ve bylece iktisadi ve mali durumumuzu umumi efkarn nne sermek gibi ehemmiyetli bir vazifeyi de yapm olacaktr. Mevzular: A- Devletilik ve devletin iktisadi ve ticari ilerdeki mdahalesi B- Vergi meseleleri C- D ticaretimizdir. 22 Kasm Pazartesi gn saat onda toplanan kongre, bu kol zerinden komisyonlarn seerek, daha dorusu btn kongre azas bu ana mevzua gre e ayrlarak ve kendi bakan ve bakan vekillerini seerek ayni gnde leden sonra, ayr yerde ve yukardaki branlara gre mzakerelere balamlardr. Kongrenin en ayan dikkat ve vnlecek taraf, mzakerelerin tam bir beraberlik ve hrriyet havas iinde cereyan etmesi, hi bir bask ve tesir altnda olmayarak mevzula alakadar meseleleri murahhaslarn hudutsuz bir serbest iinde ortaya dkmeleridir. Bu kongrede vatann her ilinden koup gelen her mrahhas, kendi arzusuile diledii blmlerde kendisinin ye olarak bulunmasn teklif etmi ve bu kadarla da kalmayarak dier ubelerde de bulunmak, sz sylemek hak ve salahiyetini muhafaza etmitir. Bakanlarn kendileri semiler ve bakanlarna her mrahhastan ayrca hi bir fazla salahiyet tevcih etmemilerdir. Bu toplantlarda hkmet namna, ne bir komiser, hatta ne bir mahit bulunmam, delegeler, diyebildikleri kadar devletin bu ilerdeki aksak taraflarn ac ac tenkit etmiler ve ne suretle olursa olsun sz hrriyetlerini dahdit edici hi bir engelle karlamamlardr. Bu sayn mrahhaslarn byk bir ounluunu muhtelif vilayetlerden gelen ve kendi masraflarn kendileri gren ve uzun veya ksa yol yorgunluklarn seve seve kabul eden yurtdalar tekil etmekte ve bu ksm murahhaslar, daha fazla tccar ve sanayicilerden mrekkep sekin bir zmreyi ihtiva etmektedir. Nazari ve ilmi bilgilerden ziyade dorudan doruya hayattan kymetli tecrbe derslerile mcehhez olan ve memleketin ticaret ve sanayi hayat ve varln ellerinde tutan ve idare eden bu her bakmdan kymetli zmre, kongrede, mevzuun nazari bilginlerile ve uzmanlarile birleerek her bakmdan mkemmel bir heyet meydana getirmi bulunmaktadrlar. Kongrenin en byk faydas, iktisadi bnyemizdeki noksanlar ortaya atarak, millete yaplmas gereken teebbsleri bir yurt davas halinde tesbit etmek ve bu tavsiye ve tedbirlerin bir an evvel fiiliyat sahasna ulamas iin hkmetten talepte bulunmak ve bylece devlet iktisadi programnn noksan ve aksak taraflarn da tebarz ettirerek halkmzn ticari ve iktisadi ihtiyalarn programl ve esasl bir ekilde ayin ve tesbit etmektir. Bu istek, hi bir terii hak ve salahiyete dayanmamak ve icrai hi bir mahiyeti haiz olmamakla beraber, memleketin ayklanm, samimi bir arzusu olarak telakki edilebileceinden gerek parti evrelerinde, gerekse hkmet muhitinde layk bulunduu ehemmiyeti ve alakay bulacanda phe edilemez. imdi, sayn okuyucularmla, kongenin vergi meselelerini gren ve ayni gn leden sonra stanbul Ticaret odasndaki konferans salonunda toplanan itimana gidelim: Kongrenin bu ksmnda kazan-gelir vergilerile muamele vergisi bahis mevzuu olmu ve mzakerelere evvela kazan gelir vergilerinin mnakaasndan balanarak muamele vergisi daha sonraya braklmtr. Eldeki kazan vergisi slah edilerek kullanmakta devam etmekte imkan ve fayda kalmadn, iktisadi ve mali durumumuzu tahrip ederek zararlar ika eylediini, sistemin bozuk bulunduunu ve vergi deyenlerin ahlakn bozmu olduunu izah eden murahhaslarn szleri kongre yeleri tarafndan sempati ile karland ve yine bu mahut kazan vergisinin nisbetlerindeki ykc ykseklikten ac ac ikayetler oldu. Teebbs ticaret sahasndan nasl kovalad anlatld ve ortadan yukar ve yksek kazanlarda devletin bu kanunla yzde 82 ye kadar ykselen bir vergi almakla tccarn adeta soyulmakta olduu tebarz ettirilerek bu durum karsnda tccarn ticareti terk ile parasn tahvilata yatracann phesiz daha karl olacan ve hi bir tehlike ve zahmete katlanmadan ve hi bir vergi demeksizin daha yksek faiz temin edeceini hakl ve yerinde olarak izah etmek suretile tenkitler yapld. Btn ikayetler, Byk Millet Meclisince bir trl ikmal edilemiyen ve heyeti umumiyesile bir an evvel kabul edilerek tatbik sahasna konulamyan mstakbel gelir vergisinin yerini tutmakta olan kazan vergisi zerinde toplanyordu. Noksan ve sakat olan eldeki kazan kanununun piyasada sebep olduu muvazaalar ve tccarn mevcudiyetini muhafaza kaygusile yksek vergi nisbetlerinden kamak zere yapmak mecburiyetinde kald muvazaal teebbs ve muameleleri ak ve samimi olarak bu tacirlerin
azndan duymak ve bu dertlere, memleketin selameti adna are aramak kaygularn mahede etmek kongrenin zevkli bir manzaras olduu kadar demokrasinin bir zmre iindeki sevimli ve iftihar verici bir rnei halinde tecelli ettiini dn bu kongrede mahede etmek mmkn bulunuyordu. Baz delegeler de emek mukabilinde kazanlarn temin eden nakliyecilerin, bugnk beyanname usul altndaki mkl durumlarn anlatarak, gelir vergisinin bu meslek erbab hakknda slah edici ne gibi areler dndn, dier bazlar da, muhasebe iinde durarak beyannamelerin tetkik iini ve gelir vergisinin tccarlara ykletecei defter ve muhasebe tekilatn anlatarak bu ihtiyalar karlamak zere yurt dahilinde binlerce vatandan muhasebecilik mesleine intisap edeceini ve bu meslein rabet grerek bu yzden ticaret okullarmzn yetitirdii elemanlarn da faydal vazifeler greceini anlattlar ve netice itibarile, yeminli muhasipler snfnn da dier memleketlerde olduu gibi bizde de tesisi iinin zaruri bulunduunu izah ettiler. Bir murahhas ta, vergi sistemi slah edildii takdirde, serbest alma sahasnn vatandaa alacandan ahsi teebbsn de tevik grmesi icap edeceinden inhisarlarn kalkp kalkmyacan sorarak, gelir vergisinin kaynaklarna temas etmi bulundu ve bu takdirde ihracat karlar tutarnn iki milyar liraya bali olacan anlatt. Bylece, hi bir riske girmeden sigortalardan 200 milyon lira bir gelir temininin mmkn olduunu ve ekerin 40 kurua, kutu kibritin de be kurua deceini anlatt. Bugnk toplantda, (Vergi reformu ve kalknma davamz) adl eserile gelir vergisi hakknda 1947 ylnda intiar etmi eser sahibi Ahmet Hamdi Baar pek az konuarak, (Ya say bilmiyoruz, ya dayak yemedik) atalar szn tekrar ile ksa sren bir konuma yapm ve bu suretle gelir vergisi hakknda eserinde de uzun uzadya izah eylemi bulunduu, gr ve nazariyelerini baka bir toplantda izah edeceini anlatmtr. Bu arada, gelir vergisinin baz esas ve nazariyeleri de muhtasar bir surette mevzuubahs olarak, ayr ayr vergi almak szlerile ifade edilebilen (sedler sistemle) btn geliri bir araya toplyarak, yekn zerinden vergi almak sistemi olan (global sistem) hakknda fikirler dermeyan edilmi ve mnakaalar cereyan etmi ve yukardaki szlerile, stanbul Tccarlar Dernei szcs, Sayn Baar, gelir vergisinin getirecei mkellefiyetlerden defter tutmak ve maliye dairelerine kar hesap vermek mecburiyetinin bugnk glklerini baarile karlamak mmkn deil, yarn bu mecburiyet ve mkellefiyetin gelir vergisile hasl olacak drt be kat kalabalk bir ounluk hakknda tatbiki takdirinde, tccarn decekleri mkl durumu hatrlatmak istemilerdir. Sz sahibi, bugne kadar fikirleri vebilhassa yukarda bahsettiimiz eserile, tedenberi gelir vergisi sisteminin memleketimizde tatbik sahas bulunmyacan mdafaa eden ve bu kanunun neir ve tatbikine muarz olarak tannm ve bu gr ve nazariyeyi gden bir grubun alemdar olarak ne atlm bulunduundan, dnk toplantda muarzlarile bir nebzecik karlam olmalarn, bundan sonraki toplantlar iin, yoklama ve deneme mahiyetinde bir mukaddeme saymak mmkndr. Nitekim, gelir vergisinin tedvin ve tesisinde mihrak noktas saylan profesr Neumark da bu toplantnn sonlarna doru, hafiftertip, mukabil taarruza geerek, mdafaa etmek zere, sedler sistemin baz aksak taraflarn izah etmi ve mterakki nisbette yalnz kazan vergisi olarak bilfarz yz bin lira bir kar zerinden vergi deyecek olan bir mkellefle, bu yz bin lira karn, 40 bin lirasn kazantan, 40 binlarn akar iratlarndan ve geri kalan 20 bin lirasn da bankadaki mevduatnn getirdii faizlerden alan bir mkellef arasnda mukayese yaparak, birincisinin yz bin lira zerinden tabi olaca vergi nisbetiyle, ikincisinin 40 ve 20 er bin lira zerinden daha hafif nisbetlerle deyecei vergi arasnda zuhur edecek farkn adaletsizlikler yaratacan izah etmi ve bylece herhangi bir imtiyaz ve himayeye mazhar olmas iin hakl sebepleri bulunmayan bir zmrenin daha az vergi demesini inta edecek bir sistemin kabulnde fayda olamyacan ve bu sistemin mkellefiyetin nev'ine gre srasnda vatandaa 3-4 beyanname vermek mecburiyetini ykletebileceini de tebarz ettirerek, sedler sistemden o srada tesadfen bahsetmi bulunan sz sahibini cevaplandrmtr. Bu bahiste, tezini mdafa etmesi lazm gelen sayn Baar nmzdeki toplantlarda dinlemek frsatn ummaktaym. Profesr Neumark sedler ve global sistemler vesilesile balad beyanatn vaktin ge olmasna ramen biraz daha genileterek gelir vergisinin nisbetlerde daha adil olduunu, kyly mkellefiyete tabi tutmadn, kk esnaf himaye ettiini ve bu reformdan gayenin: 1- Vergi tarifesinin mutedil olmas ve 2- Namuskar Maliye tekilatnn mevcut bulunmasn istihdaf ettiini belirtmi ve Bugnk tasarda, gelir vergisi tarifesinin yzde 15 ten baladn, kendisinin ahsi kanaati ise bu nisbetin yzde bele balamasnn daha doru olacadr. Vergi memurlarnn ahlak zerinde duran profesr, vergicilikte ahlakn, geni mikyasta messir bulunduunu ve yz bin lira kazanan bir tacir noksan vergi demek isterken, iki yz lira maa alan bir memurdan fazla birey beklemenin doru olmadn beyan ve vergiye olan mukavemet hakknda profesr Laufenburger tarafndan geenlerde verilen konferansta belirtilen esaslardan da muhtasaran bahsetmilerdir.
Gelir vergisinin bu prensipleri zerinde evvelce birok mnakaalar yaplm, kazan vergisinin de btn noksan ve kusurlar ayr ayr didiklenerek artk bir kanun olarak vatandan davasn halledecek kymet ve vasfta olmad kafi derecede anlalmtr. Bu itibarla (Kazan vergisini slah m edelim? Yoksa Gelir vergisini reddedelim mi?) gibi mnakaa ve fikirler zerinde durmann bir mahzuru olmamakla beraber, faydas da olamyaca kanaatindeyim. Sayn Kongrenin, gelir vergisi kanununun Byk Millet Meclisince bir an evvel kabul ve tatbiki iin teebbslerde bulunarak, bu kanunun tatbikile beraber, onun devam ve tamamlaycs olan servet ve gelir kaynaklarnn temini bahsi zerinde ehemmiyetle durmas iktiza eder. Bugn, devlet elinde kar temin edemedikten baka milletin srtna yk olarak ken ve esasen devletin ehliyet ve vazifelerinden de uzak bulunan ticari ve snai i ve iletmelerin serbest teekkllere intikali mevzuu bahistir. Bunlar, yarnki gelir kanununa verimli fakat uygun ve adil bir vergi matrah olmakla kalmayacak, ayni zamanda bugn birok ocaklarn snk duran bacalarn servet ve kazanla yanan bir atein dumanile tttrerek her snf halkn refah iinde mes/ut yaad bir vatan haline getirecektir. OSMAN NURI BAYMAN 25 Kasm 1948 Akam -ktisat Kongresi -Devletilik ve vergi meseleleri grld -leden sonra komisyonlar toplanarak ge vakte kadar mzakerede bulundular Cumhuriyet -ktisat Kongresinde devletilie hcumlar -Bir milletvekiline sorulan sual: "Zararl sanayii neden kurdunuz?" Halkn Sesi -Trkiye ktisat Kongresinde dn de iddetli tenkidler yapld. -Devletin g ileri brakp kolay iler ele ald sylendi Hrriyet -ktisat kongresinde dnk almalar -Tara delegeleri iktisadi ileri bir yana brakp dert yanmaa baladlar
Son Posta -Trkiye ktisat Kongresi nc toplantsn yapt -Devletilik tarih boyunca memleketler iktisadiyatnda menfi rol oynamtr. -Devlet iletmelerinin mhim bir varidat kayna haline gelebileceklerini dnmek bir hayaldir. Son Saat -ktisad Kongresi -Eminn Halk evine gelen Celal Bayar mzakereleri takip ediyor. -ktisat Kongresinin piyasadaki tesiri -Bir ok tccarlar, kongrenin piyasada pek cz'i akisler yapacan sylyorlar. Tasvir -Trkiye ktisat Kongresi mesaisine devam ediyor -Komisyon almalar son derece hararetli ve tartmal bir ekilde cereyan ediyor. Vakit-Yeni Gazete -ktisat kongresi bu sabah da topland Vatan -ktisat Kongresi almalar -Devletiliin iktisadi sahadaki menfi rol -Dn bir hatip: "Bizde devlet zor ileri zerine almyor" dedi. -Halk Partisi halk dman m? Yeni Asr -ktisat Kongresi hararetli ve mnakaal geti -Zararl sanayi kimse itiraz etmedii iin mi kurulmu? Devletiliin hududu ne olmal? Yeni Sabah -Trkiye ktisat Kongresi -nc toplantda mevzuu bahsedilen mes'eleler -Vergi Reform komisyonunda vergi sisteminin deitirilmesi istendi. -3-4 ocuklu fakir ailelerin vergiden muafiyeti taleb edildi. Akam
14. Vur Devletilie:

VA-NU Gazete haberlerinin hlasas: "ktisad kongresinde devletilik iddetle tenkid edilmitir." Diyelim ki, iktisad kongresi, tccarlarn kongresi, Mahiyet itibarile, devletilik tccarn iine gelmez. Fakat her yerde, her yerde devletilie vurmak adet oldu. yleyse -Vur, fakat dinle... ler yolunda gitmeyince bir "eytan-r-Racir" aranr. Bizim de iktisad ilerimiz yolunda gitmemitir. Lakin ne trl? Devletilik aksamtr; piyasa iyi kontrol edilememitir; gdml iktisad devrinde iktisad gdlememitir; ilh.. ve bu sui idareden pek ok vurguncular ummadklar servetlere kavumulardr. imdi belli bal ikayeti gene onlardr... nk daha fazla vurmak istiyorlar. Halk zarara sokan, devletilik mahiyeti deil; fena kuruluu, hastalkl oluu, muhtekire frsat veriidir. Facir vurguncular ksmen de kendilerinin sebep olduklar geim zorluunun kabahatlisi diye, devletilii gsteriyorlar. Istrap eken kalabalklar, devletilii, onlarn propagandasile "eytan-rRacim" sayyorlar. Bir "Vur abalya !" dr gidiyor. -Vurun devletilie... Halbuki, vurulmas iktiza eden abal, devletilik deildir. Devletiliin hastal dzeltilmeli, ihtikar vurmal. Gdml iktisattan zaten vaz geemiyoruz. Dnya da vazgeemiyor: Gmrkleri, dviz meselelerini tamamen serbest brakmyan bir dnyada "Anti devletilik" nasl tasvir edilebilir? Marshall plan da, siyasi mahiyetine ramen, asl aranrsa, bir nevi devasa devletiliktir. Trumann galebesi, "Anti devletilik" fikrinin malubiyetidir... Trk milleti, Atatrk devrile beraber balyan ve umdeleri arasna
giren devletilikten nasl feraat edebilir? ktisadda ne bulduksa, -cemiyet ve ferte- ondan bulduk. Otuz sene evvel, Galatann ve Beyolunun hali malumdu. Memleketin iktisad merkezi orasyd ve bir de zmir ehriydi. Merkezlerde kimlerin ne ekilde hakim olduklarn unutanlar, ok rica ederim; hatrlasnlar. Mnevverlerimizin iktisad hayatiyle uramaya balamas, devletilik messeselerinin iinde veya etrafndadr. Etrafndadr; nk, btn iddialar ramen, devletilik Trk ferdi iktisadiyatn korumutur. Geri biraz zarara sokmu, fakat bir ok faydalandrmtr. Onun zuhurundan evvel ferdi teebbs Trkler arasnda yok gibiydi. Trklerin ferdi teebbsleri, ancak devletin bilavasta ve bilvasta himayesinde geliti. nsafl olalm. Baka milletlerin, asrlardan beri Krei Arz'a yaylm ticaret cihazlar var. Trkiyede i yapmaa koyulduklar zaman bile o cihazdan faydalanp burada parlyorlar. (X) ailesinin orta Avrupada, cenubi Amerikada, kuzenleri, rkdalar mevcuttur. Bize tefevvuklar da ksmen bu yzdendir. Trk mteebbisinin ise, dayanaca, tekilat beynelmilel ve ananevi olmadna gre, olsa olsa devletiliktir. Byle olageldi. Eer devletilik kendi ellerimizle yklrsa, yalnz mteebbis deil, amele de zarar grecek. nk ferdi teebbsn kurduu messeselerde ii snfna hemen hi bir sosyal yardm yaplamamakta, srf kar gzetilmektedir. Devletilik messeselerinde sosyal yardm dncesi bazen de maliyet fikrine tekaddm ediyor. Trkiyede gndemdeki ilerden biri, o ifratla bu tefriti denkletirmektir. Yoksa, krlemesine devletilie vurmak deildir. Byk bankalardan birinin istihbarat efinden u iei burnunda, amuru karnnda malumat edindim: -Son devirde yeni tccarlar zuhur ederek piyasamza hakim olmulardr. Memleketin btn iktisadn ellerinde tutmaa baladlar. -Milliyetleri? -Trk ounluuna mensup deildirler. Buyurunuz: Devletilik Trkt. Tedavisi mmkn hastlaklarna ramen Trkt. Bu cihazn iine on binlerce Trk mnevveri, yz binlerce Trk iisi ve ifisi yerlemi bulunuyordu. Faydalanyor, rzklanyordu. Hala da faydalanp rzklanyor. Devletilik messeselerinin etrafn, memur, amele evlerile, yeil sahalarile, tenis meydanlarile (tekrarlyorum: ifratlarile), tanzim edilmi yollarile, yemi bahelerile, inekhanelerile, kmeslerile mamureleiyor. Bu mamurluk, daha yaklarken uzaktan farkolunuyor. Lks diye sinire bile batyor. Halbuki bezirgan fabrikalarnn toplu olarak bulunduu semtlerde bunlara benzer ne oluyor? Gecekondular douyor. O da sinire batsn ! Devletilik aleyhinde bir propagandadr gidiyor... Maksat aikardr: Devletiliimizi ykp paralar cebellezi !... Pasaport hazr!... Halbuki; kt kurulmu olsa bile, devletiliimiz bu memlekette kalacaktr... Onu ykmak istiyenlerle hemfikir deiliz... Fena iliyorsa, slah edilsin: O cihet yerden ge kadar dorudur. (VA - NU) 25 Kasm 1948 Cumhuriyet
15. Kongreye Selam

NADR NAD ktisad Kongresi, almalarna hararetle devam ediyor. Binden fazla aydn memleket evladnn, her trl opportnist endielerden uzak, tamamile demokratik bir hava iinde sona erdirecei bu almalardan yurd menfaatleri hesabna faydal gelimeler bekliyoruz. Siyasi veya resmi vazifeler dnda sadece hakikat aramaz, ilmi realiteye yaklamak kaygusile aydnlarmzn bir araya toplanmas bizde pek az grlr hallerdendir. ktisad Kongresinin bu bakmdan da memleketimizde hayrl bir r amasn dileriz. Kongrenin umumi toplantlarnda sz alan hatiblerden olduka mhim bir ksmnn devletilik aleyhinde konumas dikkatimizi ekti. Ekonomik hayatmzdan basknn kaldrlmas, tccarn vesayetten kurtarlmas, devletin istihsal alanndan elini ekmesi lzumu zerinde uzun boylu duran arkadalar grdk. yi tatbik edilemiyen bir devletilie kar ruhlarda birikmi bir honudsuzluun aa vuruluu olarak bu szlerde bir realite pay bulunduunu kabul etmek isteriz. Zaman zaman topist nazariyeler arkasndan koan, bazan krtasiyecilie ve brokrasiye boulup kalan, siyasi rzgarlara gre daralp genileyen bizim devletiliimiz, ne yazk ki, ekilden yana da, mana ve gayeden yana da
zayftr; tenkid edilecek taraflar saymakla tkenemiyecek kadar oktur. Fakat elbette sayn delegeler de bilirler ki devletiliin yurdumuzda istenildii derecede baar salayamamas iktisadi devletilik mefhumunu toptan inkara varmamz gerektirmez. inde yaadmz iin belki laykile gremiyoruzdur, u gerei unutmamalyz: Yirmi be yl boyunca yurdumuzda gerek istihsal vastalarn oaltmak, gerek endstrimizi gelitirmek bakmndan ne yapldysa hepsini o kr, topal yrtmeye altmz devletilik politikasna borluyuzdur. Daha anlayl davransaydk daha rasyonel metodlara bavurmaktan ekinmeseydik, bugn atmz yolun bir ka mislini imdi arkamzda brakm olabilirdik. Fakat devletilii dpedz reddedip Osmanl saltanatnn liberal ve yar smrge zihniyetine bal kalsaydk, emin olalm, bugnk beenmediimiz merhaleye de ulaamazdk. Bamsz bir millet olarak zaten baka bir yol sememize imkan yoktu. Smrgelerin birer birer istiklale kavutuu, milli egemenlik uurunun her yerde milli savunma gayretlerini kamlad bir dnyada biz on sekizinci yzyln "braknz yapsnlar, braknz gesinler" formlne nasl sarlabilirdik? Bir ksm politikaclarmzn srarl vaidlerine ramen bundan sonra da iktisadi devletilikten ayrlmamza imkan yoktur. Dnya artlar, yarm asrdanberi artan bir hzla daha derli toplu, daha disiplinli bir cemiyet tipini hazrlyor. stesek de, istemesek de buna uymak bnyemizi dnya artlarna gre ayarlamak zorundayz. Baz aydnlarmz nedense yanl bir dnceye saplanmlardr: Planl ve gdml ekonomi manasna gelen iktisadi devletilii hrriyetin dman, totaliter ve mstebid devletilikle bir tutuyor, bu iki sistemin bir arada yaayabileceini kabul etmiyorlar. Bu, mefhumlar birbirine kartrmaktan doan, biraz da bizim sebeb olduumuz yanl bir dncedir. Hrriyet dman, mstebid idarelerin elinde iktisadi devletilik gerekten totaliter bir kla brnr. Kk bir zmrenin tek tarafl grne dayanan hesabsz kararlar memlekette zorla yrrle konur. Bir ksm vatandalarn zarar pahasna geni halk ktlelerinin menfaati korunaca ilan edilir. Neticede btn memleketin perian olduu grld zaman da muhalifler "ite devletiliin sonu" diye feryad basarlar (yahud da iin iin sylenirler). Halbuki bu ekonomik devletilik deil, dpedz keyfi idaredir. Vatandan sz ve rey hakkna sayg gsteren demokratik rejimlerde herhangi bir iktisadi sistemin yryebilmesi iin, her eyden nce bir ounlua ihtiya vardr. Memlekette yaayan byk ktle hangi politikay tutuyor, seimler sonunda belli olur. Halka sunulan programlarda zaten daha nceden kl krk yararcasna hazrlanmtr. Devlet ekonomik alann hangi kollarna ne ekilde mdahale edecek, istihsal mekanizmas umumi izgilerile nasl ileyecek, vergi sisteminin dzenlenmesinde ne gibi esaslar gznnde tutulacak? bunlar herkes bilir. Partiler arasndaki tartmalara veya uzlamalara gre yrrle konan politika, o memleket halknn ounluundan kabul oyu alm demektir. Bu artlar altnda tatbik edilen iktisadi devletiliin tek millet, tek parti, tek ef rejimindeki tepeden inme devletilikle elbette ilgisi yoktur. Birincisinin halk ounluunu temsil etmek ve Yurd menfaatlerini salamak ans ne kadar fazla ise ikincisinin de o kadar azdr. leri hrriyet rejimine biz henz yeni gemeye altmz iin bundan sonra planlatracamz devletilik politikamzn imdiye kadarkinden daha baarl olacan hakl olarak tahmin edebiliriz. ktisad Kongresinde varlacak msbet kararlardan siyasi partilerimiz de, hkmet de herhalde istifade edeceklerdir. Tanr yurdumuza zeval vermesin. NADR NAD 25 Kasm 1948 Hrriyet
16. Trkiye ktisat Kongresinde almalar

SMET ALKAN Uzun bir zamandanberi hazrlklariyle uralan "1948 Trkiye ktisat Kongresi", nihayet 22 Kasm 1948 pazartesi gn stanbulda, yurdun her kesinden gelen kongre azalarnn ve bu meslek alannda alanlarn muhteem bir topluluu halinde, memleket ve iktisadi hayatmz iin verimli ve faydal faaliyetine balam bulunuyor. Hemen ilave edelim ki, bu mutlu hadise, yurtta toplanan ilk iktisat kongresinin zerinden tam 25 yl ve hakikaten pek uzun bir intizar devresi getikten sonra idrak ediliyor. Bu itibarla, kongrenin kuvveden fiile kmas, gerekten yurdumuzun iktisadi ve ticari hayat bakmndan mesut bir olaydr. Filhakika, siyasi ve iktisadi istiklalini kurtulu savalariyle elde eden Trkiye Cumhuriyetinde ilk iktisat kongresi 1923 senesinde toplanmtr. Bu kongrelerin devam etmesi ve zaman zaman verimli faaliyetler sarfetmesi mit edilirken, her nedense sonradan bu kabil olamam ve nihayet 25 yl gibi pek uzun bir mddet getikten sonra bu yl, hususi teebbs sayesinde, bir iktisat kongresi akdine imkan bulunabilmitir. Bu itibarla, 25 yllk bir hasretin 1948 senesinde giderilmesi, elbette mutlu bir hadise ve bu meslek iin memnuniyeti mucip bir hareket saylacaktr.

*
Bugn, 1948 Trkiye ktisat Kongresini ( ), fikirlerimizi ve alma program zerindeki dncelerimizi evvelki yazlarmzda belirttiimiz iin, almalara balad gndenberi geirdii seyir itibariyle tahlile tabi tutacaz. Filhakika, kongre mutad merasimle 22 Kasm 1948 pazartesi gn, tespit edilen saatten 20 dakika ge olarak, saat onu yirmi gee almtr. Mteebbis komite bakan olarak stanbul Tccar derneinden Bay zzet Akosman kongreyi am ve ksa bir nutuktan sonra ve bilhassa iktisat kongresine siyasi mlahazalarn sokulmyaca tebarz ettirildikten sonra, bakanlk divannn seimine geilmitir. Teklif kongreyi aan ahs zerinde toplanm ve i'ar reyle sayn zzet Akosman kongre bakanlna seilmitir. Bundan sonra bakan vekilleri seimi yaplm ve bu meyanda katipler de pratik usullerle ve i'ari reylerle intihap olunmutur. Ayrca, tertip komitesinde mevki alan dernekler ve teekkller adna nutuklar verilmitir. Burada nemli noktalara temas edilmitir. (Teferruat gnlk gazetelerde intiar eden bu nutuklara temas etmiyeceiz). Bunu takiben baz dernekler adna konuulmu ve iktisat kongresine baarlar temenni edilmitir. Ruzname gereince, mhim olan komisyon seimlerine sra gelince, vaktin gecikmesi ve komisyon seimlerinin uzun srebilecei mlahazasiyle bu seimlerin leden sonraki komisyon toplantlarnda yaplmas ileri atlnca, kongrenin o zamana kadar ahenkli giden havas birdenbire deimitir. Bunu doru bulmayanlar ve doru bulanlar arasnda mnakaa balamtr. Bu suretle devaml tartmalar, 12 den 13 buua kadar srm ve kongre bu suretle lzumsuz bir vakit srafna maruz braklmtr. Halbuki, seimler, daha evvelkiler gibi yaplp ie devam edilseydi, muhakkak surette daha ksa bir zamanda bu mhim i de nihayete ermi olacakt. Kaldki, zaman gecikmesi de bahis mevzuu deildi. Zaman gecikmi olsayd da ne olurdu? 35 yldr toplanamyan bir kongrede zaman gecikmesi dnlmemeliydi. Nihayet bir gn veya alt gn fedakar ve feragatkar olmak nmunei misalini gstermek, her halde kongre iin daha isabetli olurdu. Komisyon seimlerinin bu suretle bir trl yaplamamas nihayet kongre azalarnn da alakasn datt ve seimler yaplamadan, mnakaalar devam ederken kongre ilk toplantsna nihayet verdi. Fakat umumiyetle manzara muhteem idi. Ayn gnde leden sonra ayr ayr yerlerde komisyonlara itirak edecek azalar topland. Faal azala girmek ve almak isteyenler kendilerini bildirerek komisyonlar tekil edildi. Komisyon bakanlk ve raportrl intihaplar yapld. Usl grmelerinden sonra vergi reformu, Devletilik ve d ticaret mevzular esaslar iinde mnakaalar ald. Bu umumi seyir, artk muayyen konularn grlmesi suretiyle hususilie doru gittiinden ve ahsen biz, gelir vergisi komisyonunda yer almamz dolaysyle, kongre intibalarmz bu komisyon almalarna doru ynetlemee mecbur kalyoruz. Bununla beraber, leden evvelki umumi heyet toplantlarna da temas etmek imkanna malik bulunuyoruz. Fakat, tabiatiyle asl mhim ve esasl almalar komisyonlarda yapldndan, gnlerin en nemli mnakaalar da, muhtelif komisyonlarda olmaktadr. Vergi reformu komisyonu bu bakmdan ok hararetli ve heyecanl tartmalara sahne olmaktadr. Malum olduu zere, stanbul Tccar Derneinin kazan vergisi dahilinde bir slah gr ile, daha ileri bir vergi sistemi olan gelir vergisi taraftarlarnn grleri arpmaktadr. Komisyon almalarndan bu bakmdan netice alnmadan fikrimizi beyan etmei elbette doru bulmuyoruz. Kendi gr ve kanaatlerimizi ve bir fikir birliine ulalmas imkanlarn mdafaa etmek zere alyoruz. Biz yalnz burada komisyonun alma tarz etrafnda ve bir iktisadi pazar sifatiyle mahedelerimize yer vermek istiyoruz. Vergi reformu komisyonunda verimli almalar yapld muhakkaktr. Fikirlerin mdafaas da elbette mukaddes bir haktr. Bu bakmdan kongre mutlu bir vesile tekil etmitir. Yurdun muhtelif kelerinden gelen bu meslek mensuplar dndklerini, grdklerini, tecrbe ve bilgilerini birbirlerine anlatmakta ve sylemektedirler. Bundan hi bir zaman zarar doamaz; bilakis daima byk faydalar salanr. Bu itibarla ok kymetli addedilmee layktr. Ufak tefek baz ahsiyete kama temaylleri de elbette bu ilk kongrede normal saylabilir. Mucibi memnuniyet olan taraf, grmelerde asl mevzu zerinde durulup, siyasi hususlara yer verilmemesidir. Halbuki konular siyasetle de yakndan ilgilidir. Bu bakmdan vergi reformu komisyonu (dier komisyonlarda bulunamadmzdan mtalaa beyan edemiyoruz) hakikaten yolunda yrmektedir. Yalnz, stanbul Tccar Derneinin grnn muhtelif hareketlerle ar basmas temayl, Tccar Derneinin gelir vergisi raporu toplantsnda hissedildii gibi, burada da kendini gstermektedir. Bu tarafn grn temsil eden sayn Ahmet Hamdi Baar, daha 23 Kasm sal gnk toplantda, kendi yannda bulunan ve oturan bu satrlar yazarna, bu hissi verecek mahiyette arzular gstermitir. Evvela
( ) Hrriyet gazetesi muhtelif nshalarnda bu kongre hakkndaki yazlara baknz.
*
profesr Nymark ile konualm eklinde fikir beyan etmesi, dier bu mevzuda alp komisyona itirak etmi olanlar rencide etmitir. Daha sonralar, fikirler tavazzuh eti, kafi derecede konuuldu gibi, mtalaalarn bizzat yannda cevaplandrmaa zaruret duymu bulunuyorum: Siz konutuunuz, sylediniz, bizim de hakkmz mahfuzdur, daha konuacaklar da var diye cevap vermi bulunuyoruz. Gnl arzu eder ki, fikirlerin mbarezesinden memlekete en hayrl hakikat meydana ksn. Daha ikinci gnde ve daha kongrenin umumi alma program mucibince 3 gn mddet varken, ne iin fikirlerin tavazzuh etmesinden bahis almtr? Bilakis, daha almalar yeni balam bulunuyordu. stanbul Tccar Dernei, bu kongrenin ilk mteebbisi sfatiyle elbette takdire ayandr. Bunu bu konudaki muhtelif yazlarmzda belirtmi bulunuyoruz. Esasen kongre bakanlna, bu Dernek bakannn seilmesiyle, kongre bunu takdir etmi ve hakkn da vermitir. Fakat, artk, kongreye veya komisyonda kendi gr ve kanaatlerini kabul ettirme hususunda bir temayl hissini duyurmamalar, vermemeleri arttr ve mdafaa ettikleri demokratik ruh da bunu amirdir. Biz, yine her bakmdan iyi organize edilmi olduunu mahade ettiimiz ktisat kongresine, almalarndaki selamet ve drstlk bakmndan da engin baarlar dileriz. SMET ALKAN 25 Kasm 1948 Tasvir
17. ktisad Kongresinde ki Fikir arpyor

BAHADIR DLGER gndenberi btn safhalarnda takip etmee altm iktisad kongresi dn devletilik ve devlet mdahalesi mevzularndaki kanaatlerini tesbit iin bir umumi toplant yapt. Gerek bu umumi toplantda, gerek devletilik ve devlet mdahalesi komisyonunda sz alan salahiyetli zatlar, ayan dikkat denecek bir ekilde iki gruba ayrlm bulunuyorlar. Byk, pek byk bir ekseriyet devletilie iddetle hcum ediyor. Devletiliin bir sistem deil bir iktisadi sistemsizlik olduunu ileri sryor. Bir zmir delegesinin izah ettii gibi devletin iktisadi sahadan tamamiyle elini ekmesini, btn faaliyetini ferdi teebbse brakmasn istiyor. bunun yannda ufak bir ekalliyet halinde devletilii mdafaa edenler de vardr. Bunlar da bugn mevcut olan sistemin memleket bnyesi itibariyle mahzurlu olmadn ileri sryor ve hatta baarlm olan ilerin btn dnyada emsaline tesadf olunamyacan iddia edecek kadar mubalaaya bile kayorlar. ktisad kongresinin havasnda bu iki cephe ok bariz ve birbirleriyle badamaz bir ekilde meydana km grnyor. Yirmi be sene ferman dinlemeyen burnunun dikine giden bir iktidarn bu badaamazlktaki byk ve menfi roln hesaba katmakla beraber, yine bu neticeden memleket hesabna znt duymamak elden gelmiyor. Kongredeki bu arpma gsteriyor ki, ne iktidar partisinin devletilik politikasn milli bnyemize uygun grenler, ne de, liberalizmin mdafaasn yapanlar ve iktisadi ilere karmadan devleti tamamiyle menetmek istiyenler Trkiyeyi plak ve ac hakikatleriyle gznne getirmemi bulunuyorlar. Yoksa bu kadar kati cepheler halinde birbirlerinden ayrlmaz ve birbirlerine el uzatp yardm etmek imkan ve vesilelerinden bu derece tecahl etmek istemezlerdi. Trkiyenin iinde bulunduu hakikatleri hesap ederek biz makul bir devletilikle liberalizmi badatran adeta mtevasst bir hal aresi zerinde durmak isteriz. Trkiye her bakmdan kalknmaya ve sretle kalknmaya ihtiyac olan bir memlekettir. Bu ihtiya, iinde yaadmz asrn zaruretlerini gznne gitermek artyle yaplacak tek ey, elde bulunan btn imkan, vasta ve kuvvetlerden ayni derecede istifade etmekten baka ne olabilir? Vaziyet byle olunca, devletilii ele alarak ferdi teebbsleri ihmal etmek, liberalizmi ele alarak devletin yapc ve tevzin edici kuvvetlerinden istifadeyi dnmemek gayeye ihanet etmekten baka hangi sfatla tavsif olunabilir? Demek ki, biz, iinde bulunduumuz zaruretlerin en tabii bir icab halinde hem makul ve mutedil bir devletilii, hem de ferde geni teebbs imkanlar veren liberalizmi, muayyen ller dahilinde, beraberce tatbik etmek ve badatrmak mecburiyetinde bulunuyoruz. Devlet ilk ve byk teebbsleri yapacaktr. Bu teebbsler tekemml ederek kar getirir bir hale geldikten sonra onu, sermaye birikmelerini nlemei de dnerek ferdlere intikal ettirecektir ve ferdi teebbse geni bir imkan vererek daimi bir ricat halinde bulunacaktr. Kuruluunda, Halk partisinin devletilii bu hviyette idi. Fakat zamanla bu hviyetini kaybetti. Bugn tatbik edilen ekliyle Halk partisinin devletilii siyasi iktidarn devamn salayan esasl illetlerden biri de hkmet iin gayri tabii bir varidat menbadr. Devlet sanayii, zararlar ve tehlikeli teebbsleriyle vergi mkellefinin srtna yklenmitir. Bunun aclar, memleketin bnyesinde derin
yaralar, sefaletler ve yoksulluklar halinde kanayp duruyor. Bu merhalenin bir dn olmak lazm gelecekir ve ikinci Trkiye ktisad Kongresi, bu dnn balangcdr. Bu balangta mubalaa vardr. Fakat yirmi be senelik iktisadi basknn bundan baka bir netice verecei de umulamazd. Devletilii domates suyu ile kolonya imal edecek kadar ferdi teebbsler aleyhine inkiaf ettirmi olanlar imdi devletin btn iktisadi sahalardan ekilmesini teklif edenler karsndan hayrete dmemelidirler. nk bu tam manasiyle tabii saylmas lazm gelen bir akslameldir. Ve btn benzerleri gibi zamana ve iinde yaanan maddi ve manevi artlara gre ekil alaca muhakkaktr. BAHADIR DLGER 25 Kasm 1948 Ulus
18. Ticaret Dernei ve ktisat Kongresi

PEYAM SAFA stanbul Ticaret Derneinin toplad iktisat kongresine 1300 delege arlm. Trkiye'de 1300 iktisat varmdr? Kongreye gelenlerin pek ou tccardr ve bu kalabalk iinde iktisatlar acnacak bir aznlk halinde kalmaktadr. Bir kere daha, ameli ticaretin nazari ekonomi ile kartrldna ve bu garip fikir orbasnn terkibinde ilmiyetlerinin bir damla halinde brakldna ahit oluyoruz. Ekonomi, iktisadi olaylar inceliyen, istihsale, istihlale ve servetlerin datlmasna ait kanunlar tayin eden ilimdir. Al veri, iktisadi hayatn ancak bir blm ve ameli bir blm olduuna gre, ticaret, btn iktisadi olaylar arasndaki mnasebetleri inceliyen ve bunlarn kanunlarna giden ekonomi adna konuamaz: Elektrik aleti satanlara fizik alimi hatta sadece fiziki demek mmkn olmad gibi, ounu bunlarn tekil ettii bir toplantya da fizik kongresi ad verilemez. Elektrikiler kendi aralarnda teknik ve ticari bir kongre toplyabilirler; fakat bunu bir fizik kongresi gibi kabul etmemiz imkanszdr. Milli ekonomi davalarmza sanayici veya tccar gziyle baktmz zaman en byk hata uurumuna yuvarlanrz. Ben bunun canl misallerinden birine, on be sene evvel Bursa'da koza davamz incelerken ahit oldum. O tarihte Trk kyls iki milyon koza istihsal ediyordu. htiyacmz alt milyondu. talya'dan koza ithal etmemiz lazmd. talyan kozas daha iyi kaliteli ve daha ucuzdu. thali serbest braklsa Trk kyls mahvolacakt; serbest braklmazsa ipek sanayicisi mahvolacak, birok tezgahlar kapanacakt. Bursa'da sanayicilerimizle, tccarlarmzla, ticaret odas erkaniyle konutum. Hepsi koza ithalinin serbest braklmasn istiyorlard. Onlarn gziyle baklnc baka are de yoktu. Kyly feda etmek lazm geliyordu. Fakat milli ekonomi asndan baklnca oynak bir gmrk himayesiyle yerli mahsul ezecek bir rekabete meydan brakmadan, ihtiyaca ve istihlake gre ayarlanan bir ithal politikas gtmek lazm geliyordu. Yanlmyorsam Hkmet de byle yapt ve buhran nlendi. nkilabmzn ksa ekonomi tarihinde bu misaller sayszdr. ktisaty aznlkta brakan ve neticesiz konuturan bir iktisat kongresinden hayr umulamaz. Ticaret kongresi baka ey iktisat kongresi btbtn PEYAM SAFA 25 Kasm 1948 Yeni Asr
19. ktisat Kongresi

M.TUNCER Trkiye ktisat Kongresi stanbulda almalarna devam ediyor. Bu kongre stanbul Tccar Dernei ana nizannamesinin drdnc maddesinin (b) fkras mucibinde toplantya arld iin "kanuni ve idari mesuliyetin stanbul Tccar Derneine ait" olaca ynetmeliinde tesbit edilmitir. Hususi bir teekkln resmi alaka ve mdahale dnda byle bir toplant tertip ve iktisadi mevzular zerinde serbest bir mnakaa tahrik etmi olmas takdire deer. Bilhassa itisadi ve mali meselelerin basma kalp resmi grler dnda tam bir serbestlik iinde mzakeresi, ihtiyalarn ve bunlar karlyabilecek pratik arelerin belirmesi iin zaruri bulunmaktadr. Bu bakmdan stanbul'da toplanan kongrenin faydal ve belkide tesirli olaca hakl olarak dnlebilir.
Bununla beraber (Trkiye ktisat Kongresi) ad zerinde bir lahza durmak isteriz. stanbul Tccar Dernei memleket iktisadnn temeli olan i ve ziraat ekonomisini bu toplantlarda selahiyetli olarak temsil ettirmei ihmal etmi gibi grnyor. Kongre ynetmeliine gre orada temsil edilenler ticaret ve sanayi odalar, borsalar, sanayi birlikleri, ihracat birlikleri, ttncler birlii, kuma ve manifatura tccarlar birlii, armatrler birlii, bankalar, sigorta irketleri gibi tamamen ticari messeseler ve tekillerdir. i sendikalarnn "temsili" itirakini ii ynlarnn temsili eklinde mtalaaya imkan olmad gibi be kooperatif birliinin "temsili" itirakiyle de ifti ynlarnn temsil edilmi olduklarn kabul edemiyoruz. Dolaysiyle (Trkiye ktisat Kongresi) hakikatte (Trkiye Tccar Kongresi) mahiyetindedir. Bu onun gerek deerini asla azaltmaz. Fakat sylenmi olmas lazmdr. Esasen, bir memleketin btn iktisat unsurlarn temsil edebilecek bir kongre pek dnlemez. ktisadi meselelerde tccar gr ile ifti grnn ve patron gryle ii grnn byk farklar gstermesi her vakit iin mukadderdir. stanbul kongresinin bize Trkiye ticaretinin iktisadi ve mali meselelere verilmesini temenni ettikleri istikameti belirtmesi byk bir hizmet olur. Bunun yannda memleket halknn yzde sekseni olan iftilerin ihtiyalarn ve fikirlerini bir sistem halinde ifade edebilecek bir Trkiye iftiler Kongresi ok temenniye ayan ise de iftilerimizin tekilatsz durumu buna ciddi olarak imkan verememektedir. Mallar satan veya ekillerini deitirenlerin ticaret ve sanayi odalar, ihracat birlikleri, grup grup meslek birlikleri mevcut olduu halde Trkiye iftilerinin ne mahalli, ne de umumi teekklleri yok saylabilir. Bunun iin deilmidir ki, en kuvvetli olmak gerekirken, onlarn sesi en az duyulmaktadr. iler, iin de durum aa yukar budur. Mstahsil vatandalarn mhim bir ksmnn tekilatl topluluu olan kooperatiflere gelince, kendilerini sadece ilerin ticari veya mali cereyanna kaptrmlar, halkn ihtiyalarna makes olmak, grlerini belirtmek ve cesaretle mdafaa etmek yolunda zerlerine den vazifeyi ihmal etmekte bulunmulardr. Kooperatif camias iinde toplanm en az yarm milyon vatanda o kadar hkmetin mdahalesi ve vesayeti altndadrlar ki merkezi kooperatif tekilatnda bu yarm milyon insan adna konumaa selahiyetli bir kooperatif urasndan hala mahrumdurlar ve bu durumda olan tek memleket btn dnyada- yalnz Trkiyedir. Bizim kooperatiflerimiz halk hkmetin emriyle vazife gren memurlar tarafndan temsil edildii iin tekilatl sanlan kooperatifi iftilerimizin bile -hakikatte- temsili heyetleri, selahiyetli szcleri yoktur. Bu artlar iinde stanbul tccar derneinin Trkiye iktisadn yalnz tccarlar ve patronlar tarafndan temsil edilecek durumda grmesi bir dereceye kadar mazur grlebilecek bir hatadr. Bununla beraber stanbul kongresinin yalnz tccarn istek ve grlerini ifade etse bile, ok byk ehemmiyeti vardr. Tccar, yani sermaye ve teebbs sahipleri bir memleketin gelimesinde en esasl bir rol oynyan vatandalardr. Asl mstahsil vatandalar olan ve en byk sayy tekil eden iftiler ve iiler kadar bunlarda milli refahn amilleridir. Hayalden ziyade fiil neticeleri gz nnde tuttuklar ve nazariyeden ziyade tecrbeye kymet verdikleri iin mtalaalarnda gerek ve pratik bir deer vardr. ktisadi davann iiye ve iftiye akseden neticeleri zerinde, kendi menfaatlerini n planda tutmalar ve mstahsil haklarn bir dereceye kadar ihmal etmeleri maslahat icab olmakla beraber, btn kazanlarnn ilk ve gr kaynann mstahsil olduunu bildikleri cihetle, kendi menfaatlerini korurken bunlara da az ok hizmet etmekten geri kalmazlar. u halde, iktisadi meseleler zerindeki tccar gr -ifti ve ii hak ve menfaatleri bakmndan yaplmas zaruri tadilat kayt ve artiyle- memleket ekonomisine daima faydal bir yer aacak mahiyettedir. stanbul kongresinde ele alnan devletilik, vergi sistemi ve d ticaret meseleleri muhakkak ki bugnn temel davasdr. Trk ekonomisini kstekliyen sebepler bunlarn iinde aranp bulunabilir. stanbuldaki kongrenin bu bakmdan ortaya yeni bir ey koyacan pek zannetmiyoruz. Devletiliin bizdeki eklinde gze arpan isabetsizlikler ve bunlarn sermaye ve teebbs sahiplerine olduu kadar ifti ve ii gibi istihsal erbabna da ulaan makus neticeleri, vergi sistemimizdeki adaletsizlik ve mantkszlk, nihayet d ticaretimizin bugnk haliyle memleket servetini smrc ekli zerinde belkide her ey sylenmitir. Fakat hi bir ey dinlenmemitir. nki dinlemek ehliyetinde ve iyi niyetinde olmalar lazm gelen idareciler, sabit fikirlerin ve kolay arelerin serab iinde yaama adet edinmilerdir. Eer -her eye ramen- Trkiyede de byk bir kuvvet olan sermayenin sesi stanbulda daha byk bir otorite ile kendini duyurabilirse iktisadi nizamszlktan kurtulmamz iin hkmet de belki !- bu davalara dikkatli ve objektif bir bak evirecektir. Belki diyoruz, nki pek midimiz yoktur. C.H.P. idaresi imdiye kadar devletilii devlete gelir temini manasnda, yani mmkn ve mtasavver olabilecek en kt ve en zararl ekliyle anlamtr. Trk vatandan siyaseten olduu gibi iktisaden de devletin vesayetinden, kurtarmak fikri -pek hakl olarak- kongrede daha ilk anda ortaya atlm ise de, vatanda siyasi hak ve hrriyetlerinden mahrum eden zihniyetin -ayn sebeplerleiktisadi hak ve hrriyetinden de mahrum tutmaa devam edecei aikardr. Biz bir yanl karsnda deil, hakikate kar inat ve tereddt karsndayz. Trkiyenin -netice itibariyle- btn dertlerinin kayna birdir. Bir zmrenin bir millet zerindeki hakimiyet iddiasdr. Bunu, stanbulda konuanlar biliyorlar ve kendilerini hlyaya kaptrmyorlar. Burada "dibekte su dveceiz" diyorlar. Halkn grlerini, ihtiyalarn gstermek, iktisadi sistemdeki hatalar belirtmek, bunlarn zararlarn ortaya koymak ve daha iyi, daha yaatc bir sisteme ait telkinlerde bulunmak "dibekte su dvmek" saylamaz. Bu alkantdan kan ve kacak baz eyler, nemli ve kymetli eyler
vardr. Bunlar objektif mahedeler ve bunlara dayanan basit hakikatlerdir. Ancak, bunlar grmeleri lazm gelenler grmez, anlamalar icap edenler anlamazsa netice boubouna ene yormaktan pek farkl olmaz. Cumhurun szne kymet vermiyen ynlarn ihtiyalarna gz yuman ve mtalaalarna kulaklarn tkayan bir idarede bu gibi kongreler iin "Verak mihr vefay kim okur, kim dinler?" suail yerinde bile olsa okuyan ve dinliyen bir millet mevcut olduunu unutmamak lazmdr. Elbet bir gn dinliyecek bir hkmet de olur ! M.TUNCER 26 Kasm 1948 Akam -Ticaret Kongresinin toplants -Vergi komisyonu muamele vergisin mnakaa etti -D ticaret iin bir tekilat kurulmas fikri ileri srlyor. ( sayfada ayr haber) -ktisat Kongresi -Dn d ticaret mevzuu hakknda hararetli grmeler oldu. Anadolu -ktisat Kongresi -Dnk toplantda Celal Bayar da bulundu. Cumhuriyet -ktisat Kongresinde bir usul meselesi frtna kopard. -Vergi reformu komisyonunda Prof.Neumark ve baz yeler salonu terkettiler. Halkn Sesi -Celal Bayar dn ktisat Kongersinde hazr bulundu. -Bayar kongre neticelerinden hkmetin istifade etmesini temenni etti. Hrriyet -ktisat kongresi -7 Eyll kararlar yine ikayetlere mevzu tekil etti. (Bayar 25-26 Kasm Toplantsna katlyor) Son Posta -ktisat Kongresi 4 nc toplantsn yapt -thal mallar ne kylye yaryor ne ortahallilere -Kongreye itirak eden Bayar gazetecilere: "ktisat kongresindeki fikir galip gelecektir. Teebbs elbette takdir uyandrmaktadr" dedi. Tasvir -Trkiye ktisat Kongresi -Komisyonlar dn almalarn bitirdi. Neticeler Cumartesi gn umumi heyete arzedilecek -Dn ehrimize gelen Celal Bayarn kongre heyetine beyanat Ulus -ktisat Kongresinde -Gelir Vergisi tezi rtlemedi -Laf olsun diye yaplan tenkidler tarafsz maliyeciler tarafndan skat edildi. Vakit-Yeni Gazete -ktisat Kongresinde iddetli mnakaalar -Vergi reformu komisyonunda Prof.Neumark toplanty terketti Vatan -ktisat kongresinin dnk toplants -Dn mzakereler d ticaret mevzuu zerinde cereyan etti -Dn toplantda Celal Bayar da bulundu. Yeni Asr -C.Bayar Trkiye iktisat kongresinde -Celal Bayar: "Temenni ediyorum ki bu kongrenin neticelerinden hkmet isitfade etsin" dedi Yeni Sabah -ktisad Kongresi dn de devam etti -Bir muharirimize Bayar: "D.P. kongresinde iktisadi mes'eleleri kl halinde inceliyeceiz" dedi.
26 Kasm 1948 Akam
20. ktisat Kongresinde Devletiliin Tenkidi

EVKET RADO Devletilik iktisat kongresinde en iddetli hcumlara maruz kalyor. nk tatbikat fenadr. Daha balangta hatalar olmutur. Devlet hazinesinden para sarfedilerek kurulan fabrikalarn ou en mnasip yerlerde kurulmamtr. ptidai madde memleketin bir ucunda, fabrika br ucundadr. Mnasip yerde kurulan fabrikann yollar yaplmamtr. Biz nce fabrikalar memlekete serpmiiz. imdi yollar onlara gre yapmaya alyoruz. Halbuki nce yollar yapacak, sonra fabrikalar onlara uyduracaktk. Memlekette yetimiyen iptidai maddeyi iliyecek fabrika kurmamz, gmrkleri kapayarak onu yaatmaya almamz da caba. ktisat kongresinde yaplan iddetli tenkitlerden anlalyor ki devletilikte hatamz bu kadarck da deildir. Devlet iktisadi teekkllerini iktisadi zihniyetle deil, memur zihniyetiyle idare etmee alyoruz. Trkiye eker fabrikalarn rnek birer messese halinde kurmu ve onlarn banda bulunduu mddete devletilikte gtmek istediimiz zihniyetin devlet iktisad teekkllerini nerelerinden ksteklediini yakndan grm bir tatbikat sfatyle B.Kazm Takent'in kongre komisyonlarnda syledii u szler muhakkak ki byk derdimizin can noktasna iaret ediyor: "-ktisadi meseleler inisiyatiftir ve inisiyatifin neticeleri de kar veya zarardr. Devlette inisiyatif olmad iin iktisadi meselelerle uraamaz. Devlete inisiyatif yaratmak lazmdr. Barem, mnakaa kanunu ve memur zihniyeti bizim devletiliimizde inisiyatife engel olan hususlardr..." Hususi teebbsn kurduu messeseyi onun banda bulunan adam tam selahiyetle idare eder. Yeni bir teebbse giriecei zaman bunun kar ve zarar ihtimallerini hesap edecek, kar ihtimali stn ise zarar gze alarak o ie giriecektir. Zarar ederse batar ve yanl hesabnn arcsn kendi nefsinde eker. Kar ederse bu nimetten faydalanr. Devletin iktisadi messesesini idare eden adam ise hareketlerinde serbest deildir. Her teebbs iin yukardan emir bekler. arkadalarn seemez. Ar iliyen krtasiyecilik artlarna kendini kaptrmak zorundadr. nisiyatifini kullanr da bunlardan dar karsa, muvaffak olduu takdirde bile, mesela srf mnakaa kanununa aykr hareket ettii iin sorguya ekilmesi, mahkemede hesap vermesi, hatta hapse girmesi ihtimali vardr. Zarar olmusa onu demeye davet edilmesi muhakkaktr. Fakat yukardan gelen emri tatbik eder, formaliteyi harfi harfine yerine getirir ve srf bunlar yapt iin frsatlar kaar da messese byk zararlara urarsa kimse ondan hesap sormaz. Mesul yoktur. Zarar baka yollardan kapatlr. Devlet iktisadi teekklnde herkes memurdur. Canla bala alanla yan gelen, iten anlyanla anlamyan, messeseye zarar verenle kar getiren ayn seviyededir. Hatta bazan anlamyan iin banda grmek de mmkndr. Harb iinde birok iktisadi teekkllerin mhim uzuvlar srf bu yzden devleti brakp serbest teebbse kaym, pek ok kymetli eleman devlet iletmeleri iin kaybedilmitir. Fertler tarafndan birletirilmesi kabil en byk sermayenin dahi baaramyaca, fakat yaplmas acele ve zaruri olan ileri devletin yapmasna, onu da iktisadi bir anlayla yapmasna kimsenin itiraz ettii yoktur. ktisat kongresinde devletiliin gazoz ve domates suyu imaline kadar gittii sk sk tekrarlanyor. Yollarmz tamamen yaplm m idi? Limanlarmz batan baa tanzim edilmi mi idi? Ucuz enerji veren santrallerimiz kurulmu mu idi? Sulama ilerimiz yoluna konmu, bataklklarmz kurtulmu mu idi? diye sk sk soruluyor. ark vilayetlerimiz iktisadi bakmdan henz kalknmamtr. Kongrede Diyarbakr delegesi cenup hudutlarnda halkn kaaklk gibi tehlikeli bir ie fazla rabet etmesinin sebebini, bir zaman dnyann buday ambar olan Mezopotamyann bir ksmn ihtiva eden bu blgede geim imkannn daralm olmasiyle izah etmitir. Kongrede devletilie kolaylkla hcum ediliyor, nk tatbikat fenadr. EVKET RADO 26 Kasm 1948 Ulus
21. Liberal Maskeli Bir Devleti

PEYAM SAFA stanbul Tccar Derneinin kongresinde, Hamdi Baar "siyasi sahada olduu gibi iktisadi sahada da vasilik rejiminden kurtulmamz" lazmgeldiini syledikten sonra ilave etmi,
"-Bugne kadar tarihi zaruretlerle ve bir olgunluk devresini vesayet altnda yaamak ihtiyaciyle milleti idare mesuliyetini zerine alanlarn iktisadi hayata mdahaleleri belki lazmgelmitir. Fakat artk bu zaruret geni lde ortadan kalkmtr." Btn kitaplar ve makaleleriyle iktisadi devletilii ve mdahalecilii iddetle mdafa eden Hamdi Baar'n devletilik ve mdahalecilik aleyhinde birdenbire cephe al, dostumun eserleri ve sohbet halindeki fikirleriyle pek sk temas edenlerin hepsini hayrete ve pheye drm olmaldr. Bu phe ardr: Acaba Hamdi Baar, tccarn devletilik aleyhindeki temayyllerini okamak ve politikada Celal Bayar'a muadil olarak ekonomide liberalizmin kahraman olmak sevdasnda mdr? Btn fikir hayatn dolduran iddialarn topyekn inkar edip dnk ahsiyetinin kadarvras stnde ykselmek mi istiyor? Bu arkada son kitaplarnda, demokrasiyi ancak skun ve refah devirlerine has bir rejim gibi grm, iinde yaadmz buhran devirlerinde ferdiyeti ve hrriyeti idarelere yer olmadn iddia etmiti. Geirdii istihalenin sebebi, gnn hakim cereyanlarna ve bana gemek istedii ticaret dnyamza yaranmak mdr? Evet ve Hayr. Evet, nk dostumun kongrede olduu gibi, Tccar Dernei tarafndan karlan Gzel ktisat Mecmuasndaki yazlarnda keskin bir liberal tonla konutuu grlyor. Hayr, nk Hamdi'nin bu liberal sus perdesi altnda saklanan ve arada bir tccarlarmzn farkna varamyacaklar bir ustalkla ban karan fikir, bugnk devletiliimizden daha iddetli bir devletiliktir. Ayn mecmuann son nshasnda, arkadamzn, yazk ki ok bozuk bir franszca ile yaynlanan makaleleri, ki iktisat kongresine verdii raporun zetidir, bu nokta phe brakmyor. Teklif etii prensiplerin birinci maddesi (aynen tercme ediyorum) udur: "Devletilik ve devlet mdahalesi, Trkiye'nin iktisadi kalknmas ve istihsalin gelimesi iin elzem olan amiller gibi kabul edilmelidir. Bu prensipte phemiz varsa, buna ait mnakaalarla, o pheyi gidermee almak zorundayz." Hamdi Baar devletilii deil, devletiliimizin bugnk idari ve brokratik eklini istemiyor. Yazlarna dikkatle baklrsa, onun istihsal vastalarn bile devletletirmee doru giden, kollektivist, komnizan ve daha iddetli bir devletilik yolunda olduu grlr. Fakat iki senedenberi Ticaret Dernei mensuplar bunun farkna varamamlarsa, sebebi, dnk yazmda da belirttiim gibi, ameli ticaretle nazari ekonominin ayr ayr ihtisas konular oluudur. PEYAM SEFA 26 Kasm 1948 Vatan
22. Devletilik Bahsi

SADUN G.SAVCI ktisat Kongresi vesilesile Devletilik aleyhinde bulunanlara ve Devletilii mdafaa edenlere rastlyoruz. Devletiliin, yani gdml bir ekonomik sistemin bize lzumu aleyhinde bulunmak ne kadar hatal ise, Devletiliimizin bugnk yanl ve zararl tatbik tarzn kr krne mdafaa etmek de o kadar yanltr. Bu itibarla, Devletilik mevzuu etrafnda yrtlen akademik mnakaalarda yegane hakl olanlar; makul bir devletiliin bnyemize uygun olduunu kabul, fakat iktidar partisinin tatbik etmekte bulunduu devletilii tenkid edenlerdir. Bizde bugne kadar tatbik edilmekte olan Devletiliin, ilk anda hatra gelebilen balca aksak taraflar unlardr: Devletilik, olur olmaz her eye el atarak ferdi teebbs sahasn gc yettii kadar daraltmtr. Halbuki, iktidar partisinin nazariyatta kalan ilk Devletilik dncesi, ancak fertlerin baaramyaca byk ldeki ileri eline almak ve tekileri ahsi teebbslere brakmakt. ktidar partisi, Devletilii byle zararl bir ekle dkerken, fazla olarak, Devletilie ayrd ve ferdi teebbslere brakt sahalar da kesin izgilerle ayrmam, bu izgilerin ileri geri kaymasn zemin ve zamana gre deien kendi keyif ve mizacna tabi tutmutur. Bu hal tabiatile sermayeye bal btn i sahalarnda son derece "istikrarl" bir istikrarszlk yaratmtr. Bunun byk zararlar da, tabiatile memlekete dokunmu ve ekonomik bnyemizi sarsmtr.
Eski devirlerdeki gibi kemirici ve mstemlekeci ecnebi sermayeye deil, fakat srf ticari ve iyi niyetli ecnebi sermayeye, -bilhassa endstri ve bayndrlk sahalarnda- muhta bulunduumuz inkar edilemez bir keyfiyettir. Fakat Devletiliimizin yarattn yukarda iaret ettiimiz istikrarszlk, en hayrhah ecnebi sermayedarlar dahi rktmtr. Baka bir kusur da, Devletiliin el att sahalardaki bir ksm ilere -pek ala mmkn olduu halde- ahsi teebbs ve ferdi sermayeyi teriki dnmemi olmasdr. Nihayet, Halk Partisi Devletilii, hemen her eline ald ite atafat n plana geirmi, bu yzden maliyet fiyatlarn normalden ok yksee kard gibi hemen her ii de bir vergi vastas olarak kullanma yolunu tercih etmitir. Devletilii ykmak deil, tatbik tarzn, btn bu ve hemencecik akla gelmiyen daha bir sr aksaklklardan kurtarmak lazmdr. Memleketin hayli sarslm olan ekonomik bnyesini kuvvetlendirecek olan bu vazife de, yine herkesten evvel, Halk Partisine dmektedir. SADUN G.SAVCI 26 Kasm 1948 Vatan
23. Hakikat imei

AHMET EMN YALMAN Drt gndr Trkiye ktisat Kongresinde, fikirler arpyor, ameli l ile bu arpmalardan ne kadar hakikat imei kacan henz kat'i surette bilmiyoruz. Bununla beraber byle bir iktisat kongresinin, iktisadi davalarla alakal fikir ve i adamlarn bir araya getirmesinin hayrl birey olduuna, cereyan eden mnakaalarn ve verilecek kararlarn iktisadi bnyemizde herhalde ifa istidatlar yaratacana, dertlerin bu ekilde ortaya konulmasnn memlekette rahatlk uyandracana, Trkiyede varl kongre sayesinde belli edilen uurlu ve toplu iktisadi ruhun, hariteki itibarmz kuvvetlendireceine imdiden inanyoruz. aramba sabahki umumi toplantda konuan hatiplerden biri, menfi bir yola sapm ve u szleri sylemitir: "Burada tecans yok. lim adamlar i adamlar ayr ayr toplanmal." Halbuki hakikatte kongrenin en byk kymeti; umumi ve hususi menfaat lsiyle iktisadi hayata bakan i adamlarile iktisat alimlerimiz arasndaki umumi gr beraberliini belirtmi olmasdr. ki zmre arasnda tecans vardr ve tam bir dereceye yakndr. Ameli hayatta bulunan ve kendi hususi menfaatine ait zaviyelerden tamamile kurtulamayan i adam; ilmi usullerle aratrmalar yapan ilim adamnn rehberliindeki byk kymeti inkar edemez. Buna mukabil i adamnn ameli hayattan getirip oraya dkt hakikatler; ilim adam iin ok faydal bir ham malzeme kayna tekil eder. Yani temas ve ittifak imkan, her iki taraf iin hayrl olmu, memlekette bir iktisadi uur ve vicdan uyanmasn kolaylatrmtr. Esasl bir ilim sermayesile tehiz edilmi olduu halde iktisadi ve mali hayatmz tetkik altnda tutan ilim adamlarmz arasnda ne kadar kymetli unsurlar bulunduunu, bunlarn devrin modasn tekil eden sabit akide ve taassuplardan ne kadar uzak kalabildiklerini ve fikirlerini ne kadar cesaretle ortaya koyduklarn kongre sayesinde hep beraber grdk. stikbal hakknda mit uyandran en mhim amillerden biri; ktisat kongresinde beliren bu manzaradr. Bu kongre, bir manevi hazinemizi tam kymetile kefetmemize yol amtr. Dn de gazetemizin dier bir stununda syledimiz gibi, hkmetin Trkiye ktisat Kongresine kar gsterdii alakaszlk, alanacak kadar feci bireydir. Tabii gaye; sabit bir fikri krkrne ve zorla yrtmek deil en doru yolu arayp hatalardan sratle dnmek olduuna gre mes'uliyet mevkiindeki insanlar kongreye drt elle sarlmaldrlar. Partideki geni ekseriyete ramen bir trl yrtemedikleri mali ve iktisadi meseleleri bu mecradan halka mal ederek umumi bir alaka ve intibah uyandrmaa ve bugnk elim hareketsizlii sratli bir harekete evirmee kymet vermeliydiler. Babakan eski bir iktisat profesr olduunu hatrlayarak, bir gn iin olsun, iktisat kongresine komal ve hareketli bir siyaset iin kongrenin sinesinde yardmlar ve destekler teminine almalyd. Halbuki dnde anlattmz gibi, buna zt ve tamamile menfi bir yol tutulmutur. ahsen esasl bir intibah geirmekte olan Ticaret Bakan Cemil Barlas'n tebrik telgraf hari, resmi muhitler, iktisat kongresini yadrgamlardr. Kongrede bu muhitlerin grlerini temsil eden kimseler; ilim adamlarn umumi celsede konumak imkanndan mahrum etmiler, bu konumalarn temin edecei intibah baltalamak istemiler, ve bu suretle alan zaman geliigzel konuan hatiplerin tekerrr mahiyetinde olan szleriyle ldrmlerdir.
Bu neden byle oluyor? nk bugn siyasi sahalarmzda da, iktisadi sahada da iki esasl gidi arpma halinde bulunmaktadr. Bunlardan biri devleti esas tutan, vatanda vasilikle idare edilmee muhta, kendi haline kalrsa ktlk ilemee meyyal bir kul diye telakki eden mutlakiyet gidiidir. Dieri de ferdi esas sayan, onun hak ve haysiyetine sayg gsteren, devleti ancak vatandan hizmetinde bir mekanizma ve bir temsil heyeti diye kabul eden hrriyet ve demokrasi yoludur. Mutlakiyet ve vasilik idaresi, nazari olarak, en mkemmel ve en verimli bir idare tarzdr. Adil ve bilgili bir ef, geminin dmenini elinde tutar, takip edilecek istikamet hakknda planlar yaptrr, hereyi hesapl surette yrtr, hi bir vaziyeti tesadfe terketmez, Vatandalara vazifeler tevzi eder, kimseyi isiz brakmaz, her ferdin alma kabiliyetinden azami verim alr, herkese salk, refah ve itimai emniyeten azami derecede hisse verir. Hr rekabet sistemindeki mahzurlar, sraflar, suiistimalleri, inhisarlar, trstleri nler. Feragatl meleklerden mrekkep bir cemiyet iinde belki de byle bir sevk ve idareli vasilik sistemi azami verim temin eder. Halbuki fani insanlar arasnda verdii neticeler buna zttr. Vasiliin kurduu cemiyet; hakikatte kt ve verimsiz bir krtasiyeciliin kurban olur. En zararl inhisarlar kendi eliyle kurar. Vatandalarn iktisadi istiklalleri kalmad iin hrriyetleri ve insanca haysiyetleri de kalmaz. Rekabet sayesinde temin edilen terakki imkanlar ve alma hazz durur. ahsiyet yetitiren itimai fabrikalar muattal bir hale der. Ruhlarnda mterek bir akidenin niformalarn tayan kk insanlar arasnda ancak sadakat ve huluskarlk reva bulabilir. Vicdannn emrine sadk kalmak iddiasnda olan adam, silindir altnda kalr ve ezilir. Meziyet ve hizmete gre olan serbest bir istifann ve ak rekabet ve teebbsn yarataca nimetlerden btn cemiyet mahrum kalr. Milyonlarca ferdin teebbs ve rekabeti sayesinde cemiyet; Amerikada grdmz gibi, hudutsuz enerji kaynaklar yaratabildii halde; mstebit devlet idaresinde ve sosyalist cemiyette btn teebbs ve hareket; siyasi mecralardan sivrilen mahdut kimselerin kabiliyet ve kudretine, zekasna ve insafna muhta kalr. Vasilik gidiinin garip bir gelime tarznn mahsul olarak, memleketimizde devletilik sistemi ile hususi teebbs gidiinin hkmetin politika yardmna gvenen veya acemi mdahaleler karsnda rvet vastasile kendine yol aan ve namuslu hususi teebbs sahibini ezen berbat ve tufeyli ekli ayn zamanda laboratuvar tecrbesinden gemitir. Her iki nevi tecrbeye dayanarak, her trl taassuplardan ve sabit akidelerden kaarak, ancak umumi menfaat ve verim persipleriyle yolunu arayacak bir ilmi gidi iin yolumuz ak durmaktadr. yle umarz ki ktisat Kongresi, hertrl engellere ramen, vazifesini sonuna getirecek ve iktisadi hayatmzda en keyfi ve istikrarsz bir vasilik yerine ilim, tecrbe ve ihtisas pusulalarile mcehhez, salim, emin ve istikrarl bir gidiin hareket noktas olacaktr. 27 Kasm 1948 Akam -ktisat Kongresi bugn bitiyor -Gelir vergisi etrafnda iddetli tartmalar -ktisatlar gelir vergisini mdafaa ettiler, tacirler iddetle aleyhinde bulundular. Cumhuriyet -ktisat kongresi, bugn sona eriyor -Dnk umumi toplantda gelir vergisi etrafnda iddetli tartmalar oldu. Hrriyet -Dn ok grltl geen iktisat kongresinde sz alan hatiplerden birisi yle haykrd: Muamele vergisi sanayie konan aardan baka bir ey deildir. -Kongre sonuncu toplantsna bugn yapacak Son Posta -ktisat Kongresi almalar -Vergi reformu uzun boylu mnakaa edildi -Komisyonda tasvip edilen gelir vergisi lehindeki Neumark tezi, umumi heyetin reyine konacak Son Saat -ktisat kongresi bugn kapand -Komisyonlar raporlarn bu sabah umumi meclise verdiler Tasvir -ktisat kongresinde vergi mnakaalar -Prof.Neumark'n grlerile Tccar Derneinin fikirleri arpt. -almalar bugn sona eriyor. Vakit-Yeni Gazete -ktisat kongresi bugn kapanyor -Dn vergi reformu zerinde hararetli mzakereler oldu.
Vatan -ktisat kongresi bugn kapanyor -Dnk toplantda vergi reformu zerinde hararetli mzakereler oldu. Yeni Sabah -ktisat Kongresinin dnk toplants -Sinirli bir hava iinde geen toplantda delegeler iki ksma ayrld, sert mnakaalar oldu. 27 Kasm 1948 Son Posta
24. ktisat Kongresinden lhamlar

SELM RAGIP EME Bir devletin, muamelat ve tebaasiyle mnasebet bakmndan bir fertten hi bir fark yoktur. Bir fert iin iinde drstlk gstermek ve szne sadk davranmak yine kendi menfaati bakmndan ne derece isabetli ise, devletin de ahdinde vefakar olmas, gerek i ve gerek milletleraras durum bakmndan o nisbette mhimdir. nk byle bir devletin her sz nakit kadar kuvvetli bir senet, her iareti sayg deer bir mtekabiliyet hareketi saylr. Osmanl devletinin milletleraras mevzuda ilk itibarn kaybettii tarih; bu gerei unutarak ihmalkarla sapmasiyle balamtr ve bunun ilk belirtileri de, bir zamanlar, toplu bir sermaye halinde iletilmekte bulunan memurlara ait tekat sand sermayesine el uzatacak kadar fert hakkn unutmasiyle kendini gstermitir. Hatram beni aldatmyorsa bu tarih, Osmanl Devletinin yapmak mecburiyetinde kald 93 harbi sralarna rastlar. darenin bozuk; hudutlarn geni ve memleket dizginlerini elinde tutan saray ve itbann da millet ve memleketten baka her eyi dnd sralardadr ki, hazine, byk bir skntya dm, bu skntdan kurtulmann aresi de, topluca bir paray ele geirmekte grlmt. O zaman, bu buhrann giderilebilmesi iin ilk akla gelen; memurlara ait tekat sand sermayesi olmutu. Bir nevi emanet ve istikraz eklinde devlete alnan bu parann ilk frsatta yerine konulmas mukarrerken ihtiyalar birbirini kovalam ve bu para, bir daha, asli sahibine iade olunmyarak memur tekadiyeleri, her senenin btesinde ayr bir fasl tekil etmek suretiyle devletin ykn arttrp durmutur. O gn bugn; garp dediimiz alemin bize kar devam edegelen kem baklar da, huunetini arttrarak her hareketimizden bir illet sezmek bahanesini aramakta devam etmitir. Osmanl devletinin vaktiyle ilemi olduu bu byk hatay, Cumhuriyet Trkiyesi; yeni bir inklap rejimine intikal ettii sralarda, eskiye ait borlarn ve "Dyunu Umumiye" dediiniz gemi zaman israfnn tediyesini zerine almak suretiyle tasfiye etmeye ve tashihe almtr. Fakat ne are ki bir zamanlar Alinin klahn Veliye, Velininkini de Aliye giydirmeyi hkmet hikmeti saymaya alm bulunan bir cemiyeti, dnden bugne, idarei maslahatlktan alkoymak elbette ki kolay kolay mmkn olamazd. Nitekim, bu zihniyetin tabii bir neticesi olarak Tekel daresi; eski rejinin sigara ve ttn paketleri zerine bir zamanlar yazmakla mkellef tutulduu muhteva arln, bir kalemde ortadan kaldrd; onun yerine sigara adetlerini yazmakla iktifa etti. Bunu yaparken de halkn zalim olan fark ve temiz hassasnn bu hareket karsnda gerekli olan hkm verebileceini asla aklna getirmedi. Bu cmleden olarak, bir bakma bir lks ve keyif maddesi sayabileceimiz ayn, szde byk grlen paketlerinin, vatandaa kolay mbayaa edilebilmesi iin fiat ile beraber yar yarya kltmek istenmesi de ayni manevrann bir devam saylabilir. Vatanda ay bulamazsa kahve iebilir. Kahve bulamazsa sabahleyin bir kase orba ile midesini stabilir; amma krk be lira tutan bir ton kmr parasn senenin belli gnnde tedarik edip yatramazsa, zemherinin en souk gnlerinde souktan titrer ve pein verilmi paras devletin kasasnda yatarken, kendisi de; istihkakn almak iin nmzdeki haziran ayn bekler. Devletle ferdin bu karlkl mnasebet durumuna bakarak yeni vergi reformu zerinde mtalaa yrtmekte bulunan zevata ben bilvesile unu sylemek isterim: Siz ekle bakmaynz ve ismi bir tarafa braknz. Amma ehemmiyet vermeniz lazm gelen ey zihniyet olmaldr. yle bir zihniyet ki, mahiyeti itibariyle umumi inan yaratabilsin. Bilinmesi ve halledilmesi lazm gelen budur. nk eit adalet fikri kafalarda ve vicdanlarda yerlemeden, bir cemiyetin yreine gven duygusunun yuva yapp yerlemesine asla imkan yoktur. SELM RAGIP EME 27 Kasm 1948 Ulus

*
Vur Devletilie Va-N ( )
25. Devletin Karsnda Trk Adam

AHMET EMN YALMAN Trkiye ktisat Kongresini ok mitli ve ferahl bir alem buldum. Umumi celselerini ve encmen toplantlarn bandan sonuna kadar takip edemediim iin bir mahrumluk hissi duyuyorum. Fakat gnlk ilerimin msaadesi dairesinde takip ettiim kadar da bendeki u kanaati teyit etti ki Trk i adam, ekmeini tatan karmaa hazr, alkan, drst bir insandr. Eer devlet kendi vazifelerini yolunda yaparsa, vazifesi olmayan sahalarda glge etmezse, iktisadi hayatta emniyet ve istikrar kurulmasna gz gre gre engel olmazsa, memlekette az zamanda, umumi bir refah ve inkiaf uyanr, her vatandan karna ortak olan Hazinenin kasalar da dolar. Siyasi ve iktisadi mutlakiyet taraftarlarnn btn hatas devleti gkten nazil olmu bir takm haklara sahip saymalar ve vatandalara vasiye muhta, aciz, babo kalrsa mutlaka ktlk ilemeye meyleder bir takm kullar gziyle bakmalardr. Kendi telakkilerine gre; tesadflerin yoliyle iktidara konan bir avu imtiyazl politikac ve yksek memur, memlekete bir iftlik gibi tasarruf etmek hakkna maliktir. Onlar ne yapsa dorudur, her dndklerinde vatandalarn akl ermeyen bir keramet vardr. Bazan vatandalara da rey sorarlar, fakat tavsiye ve dileklerin icabn yapmaya tenezzl etmek iin deil, karar bizzat verdikten sonra biraz gsteri, biraz da gnl yapmak iin... Yoksa normal gidi, ne halkla, ne de mtehasssla danmadan karanlkta adn atmak, yol eer bir kmazsa bir yenisini tecrbe etmektir. Halbuki hakikatte vatanda; bu yurdun hakiki sahibidir. Siyasi idareler gelir, geer, memurlar deiir, fakat halk kalr. Hkmet, btn vatandalar iin mterek olan ileri kanun, usul ve mrakabe altnda tanzim edecek bir mekanizmadr. Devlet reisinden balayarak her unsur ve memuru, vatandalarn bir eciridir. Devletin yalnz vazifeleri vardr, haklar ve imtiyazlar olamaz. Bu vaziyete gre devleti ve halk iki rakip dman diye tasavvur etmek, incak istibdat ve vasilik telakkilerinin cevaz verebilecei bireydir. Hakikatte devlet ve vatandan; iyi tanzim edilen ve her iki tarafa emniyet ve istikrar temin eden bir sistem iinde birbirini her admda tamamlamalar lazmdr. Bu ruhu kavrayacak feragatli memurlarmz oktur. Fakat mevcut gidi kendilerine hakkiyle vazife grmek frsat vermiyor. Memleketin menfaati; her Trk vatandann hr, iktisadi istiklaline sahip, haysiyetli, mes'uliyet tamaa kudretli bir insan mevkiinde bulunmasnda ve teebbs kudretinin memleket hesabna azami verimi temin etmesindedir. Meziyet ve hizmet yarna drst kaideler dairesinde devam etmekte her vatanda msavi frsat ve imkana malik olmaldr. Yarta birinci derecede baar gsterenler arasnda bulunmayanlar da; i blm sistemi iinde ne gibi bir emek sahasile megul olursa olsunlar, muhterem saylmal ayni hakka, haysiyet bakmndan ayni saygya layk grlmelidir. Trk vatandalar, modern tahsil ve terbiyeden, teknik terakkilerden, tecrbeden gemi ileri i grme usullerinden tam surette nasip alamamlardr. Fakat buna mukabil; asrlardan beri fena idarelerin cefasna tahamml ede ede, arkas kesilmeyen harici ve dahili buhranlar karsnda bekalarn temin etmee mecbur ola ola yle mukavemetler, yle mcadele kudretleri elde etmilerdir ki bunlar, dier noksanlar ksmen olsun karlyor. Zaten vatanda, bilgi ve tecrbesini geniletmee ve en iyi ve ileri usullere uymaa veya hi olmazsa evladn ylece hazrlamaa hasret duymakta ve bu istikamette sratle yol almaktadr. Trk vatandann esas mayasnda drstlk vardr. Nesillerce mddet kt idareler; vicdanlarnn sesine kulan tkayanlar, fazileti, tezyif edenleri, hereye kapal gzle peki diyenleri makbul saymlardr. Hayat zorluklar, ferdin tahammlnn stnde olan kasrgalar; her faziletin nihayet dayanmak zorunda olduu maddi beka imkann kknden sarsmtr. Buna ramen esas mayann baki kaldn ve Trk vatandann helali harama tercih etmek meylini muhafaza ettiini her emare belirtmektedir. Her cemiyette, bilhassa iktisadi ve itimai gidileri istikrarl bir ekilde istemeyen geri bir cemiyette; kanun haricinde yaamaa meyyal bir takm kt istidatl fertlere ve tufeyli ruhlulara tesadf edilir. Bunlar, ticarete ve i hayatna da sokulup hile ve vurgun frsatlar kollarlar. Fakat iktisadi mcadeleye atlan her normal ferdin tabii menfaati, namuslu kalmakta ve mnasebette bulunduu insanlar arasnda emniyet ve sevgi kazanmaktadr. Hayat iyi tanzim edilen memleketlerde namustan bir meziyet diye bahsedilmez. Namuslu olmak herkesin kendi menfaati iktizasdr, nk vurgun bir defa yaplr, fakat hayat uzun yllar devam eder. Bu tabii istidat nerede ve nasl bozulur? Hkmetin anlaysz ve hakkaniyetsiz usullerle mdahalelerde bulunduu, iktisadi faaliyeti kolaylatracak yerde fuzuli engeller yaratt, iyi seilmemi, yar tok, ihtiyatan en az be misli kalabalk bir memur ordusuna i yrtmek iin mahdut,
( ) Ulus Gazetesinde yer alan bu yaz, 25 Kasm 1948 gnl Akam Gazetesinde daha nce aynen yaynlandndan ayrca buraya alnmamtr.
*
i bozmak iin hudutsuz salahiyetler verdii mes'uliyeti bo bir laf haline indirdii yerlerde... O zaman vatanda bir taraftan beka zaruretile, ister istemez yolsuzlua meyleder, hatta drst yollarn yzne kar kapal olduunu da grr. Halbuki devlet; kendi vazifelerini drst bir ekilde grd, karn tok, iktidarl, haysiyetli, vicdan ve salahiyet sahibi memurlar kulland, dar politikacl iktisadi hayata sokmad, kendi politika adamlarna yal kuyruklar tevzi etmedii takdirde iktisadi hayat; istisnalar ve sulular hari drst ve temiz bir ekilde akar ve her teebbsten memlekete yksek verim ve bol feyiz ve bereket gelir. Bizzat serbeste setii adamlar vastasile meslek teekklleri kuran ve yrten i adamlar; kendi aralarndaki en drstleri semee meylederler. Ktlere mterek menfaatleri emanet etmezler. Bu ekilde tekilatlanan meslek birlikleri; drstlk hudutlarna bekilik etmek ve hususi menfaatleri ancak umumi menfaat erevesinde aramak yolunda; hkmet memurlarnn hi bir zaman temin edemiyecekleri baarlara erebilirler. nk hkmet memuru ne kadar urasa kaamak yerlerini bilemez, bu itibarla mdahaleleri hem maksad temin etmez, hem de Hazinenin en iyi ortaklar olan namuslu adamlar krtasiyecilik yk altnda ezer. Akgzler ise kapal kaplar altn anahtarla amann yollarn birer surette bulurlar. Halbuki normal artlar altnda bir tccar zmresi iinde bir tek namuslu adamn bulunmas; rekabet esaslarnn namusa gre ayarlanmasna kafi gelir. Memleketimizde; drstlk kontroliyle gene meslek adamlarnn vazifelendirilmesi usul devaml ve esasl bir tecrbeden gememitir. Yakn zamanlara kadar tek parti kendi imtiyaz ve salahiyetleri bakamndan o kadar kskant ki bir meslek teekkl kurulaca zaman idare edecek azay elaltndan bizzat seer, sonra onu da kafi grmiyerek, bu heyetin kararlarn kendi tayin ettii bir memurun vetosuna tabi klard. Ticaret Odalarnda da, Ticaret Birliklerinde de, Kooperatiflerde de hep bu irkin ve boucu usule bavurulmu, meslek teekkllerinin btn idare azas hkmet nfuziyle seilmitir. Bunlarn arasndan bir takm politikacla arkalarn dayayarak iktisadi hayat bir batakla evirmilerdir. Bireyler yapmak isteyen namuslu adamlar da balarndaki veto sahibi vasiler ksteklemi, buna ramen vakit vakit makul tavsiyeler yaplmsa bile bunlara kulak vermee tenezzl eden olmamtr. te Trkiye ktisat Kongresi, devletten makul yardm grecek ve emniyet ve istikrara kavuacak yerde elleri balanan ve emeklerinin krtasi muameleler, keyfi ve istikrarsz usuller karsnda heba edildiini, ellerinin fuzuli yere balandn, mterek ve verimli meslek hareketinden menolunduklarn vasilie, hem de ok kt ve anlaysz bir vasilie esir kaldklarn gren Trk i adamlarnn ilk mterek protestosudur. Memleketin her kesinden gelen ve bundan evvel birbirlerinin yzn grmeyen bir iki yz elli vatanda arasnda beliren samimi ve hazl ibirlii ruhu, vekarl mnakaa tarz ve kongrenin cidden mkemmel ileyen tekilat mekanizmas; serbest teebbsn verimli mahiyetine balbana bir canl delil tekil eder. Hkmet kongreye ne kadar kulak verdi bilmem, fakat ben bir gazeteci sfatile kendi hesabma ok eyler rendim. Kongre intibalarmdan bahse devam edeceim. AHMET EMN YALMAN 28 Kasm 1948 Akam -ktisat kongresinde iddetli tartmalar -Kongre mzakeresini bitirdi, 1950'de zmir'de toplanmaa karar verdi. Cumhuriyet -ktisad Kongresi dn grlt iinde kapand -Gelir vergisine dair raporun mzakeresi srasnda delegeler ikiye ayrldlar, reis itimai tatil etti, bir ksm yeler salondan ktlar, yeni bir reis seildi ve toplant neticelendirildi. Hrriyet -ktisat Kongresi grlt iinde kapand -Vergi reformu hakkndaki komisyon raporu byk itirazlara ve etin mnakaalara yol at. -Tccar dernei grubu itimai terketti, reis celseyi kapad -Raporu muvafk bulanlar ekseriyette olduklar iin yeni bir reis seip itimaa devam ettiler; sonunda rapor kabul edildi. -Gelecek ktisat Kongresi 1950'de zmir'de yaplacak Son Posta -Trkiye ktisat Kongresi dn dald -Vergi reformunda kan ihtilaf iddetli mnakaa ve grltlere yol at -Bir ksm delegeler salonu terketti -Devletilik ve d ticaret raporlar kabul edildi
-Vergi reformunda herkesin maksudu bir olmakla beraber muhtelif rivayetler yznden raporun kabulnde bir ounluk bulunmad. Tasvir -1948 Trkiye ktisat Kongresi dn kapand -Vergi reformu komisyonun raporu byk grltlere sebep oldu -Neticede Kongre tertip Komitesi ve vergi reformu komisyonu ayr birer tebli nerettiler. nc Trkiye ktisat Kongresi 1950'de zmir'de toplanacak Ulus -Tccar Dernei Kongresi dn ilerini bitirdi. Vakit-Yeni Gazete -ktisat Kongresi grlt iinde kapand. -Celseyi kapayan reis azledildi ve komisyon raporu kabul edildi. Vatan -ktisat Kongresi dn kapand -Dnk toplant, ok sinirli bir hava iinde cereyan etti -Kongreye itirak edenler ikiye ayrldlar, Bakan, Kongreyi tatil ettiini syleyerek ekildikten sonra yeni bir Reis seilerek mzakerelere devam edildi -ktisat Kongresinde son saniyede kan tatszlk Yeni Asr -ktisat Kongresi dn bitti ve grltl geti -Dnk toplantda Celal BAYAR'da bulundu. Gelecek kongre zmir'de toplanacak Yeni Sabah -ktisad Kongresi kapand -Prof. Neumark, dnk kongrede Tccar Derneini itham etti. 28 Kasm 1948 Son Posta
26. ktisat Kongresinin Kapan...

SELM RAGIP EME Tccar Dernei tarafndan tertip olunan iktisat kongresi dn son celsesini Eminn Halkevinde akdetmi ve kapanmtr. Fakat bu kapan normal bir kapan olmamtr. Vergi reformu komisyonunun umumi heyete getirdii teklif raporunun okunmasn takip eden izah ve istizah safhasnda, kongre reisi zzet Akosmanla baz azann mnakaaya tutumas, mesainin devamna imkan vermemi ve devletilik ve ihracat maddeleri komisyonlarna ait raporlar okunduktan sonra riyaset makam, vazifesinin ifasna imkan verilmedii beyaniyle kongre; nihayetlerdirilmitir. Buna, hayflanmamak elden gelmez. nc iktisat kongresi olmakla vasflandrlan memleket lsndeki bu son toplantnn dnk celseye ait btn tafsilat hususi ksmmzdadr. Kendi mahede ve tefehassus imkanlarmza gre, mesainin, vergi reformuna ait raporun okunma safhas geldii zaman dmlenmesi hadisesine gelince; kanaatimce bunun sebebi, bu toplantya tahsis eylemi olduum ilk yazmda da bir ihtimal olarak belirtmek istediim gibi kongrenin, ok dank, mtehavvil ve mtemezzi bir takm menfaatleri telif gibi byk bir davay birka gnlk ve hatta birka saatlik mesai hududu iine sktrabileceini sanmas noktas zerinde toplanmaktadr. Bu arada, kongre tertip heyeti ile sanayiciler ve bir ksm serbest meslek erbab arasna giren phe havas; bu gibi topluluklarda vcudu elzem olan geni msamaha ve tahammln son krntlarn da ortadan kaldrnca, geriye; menfaatleri eklen birbirine zt grnen ve hakikatte bir olmak lazm gelen birka zmrenin tezatl durumu ile kar karya gelmek zarureti hadis olmutur. Bir ara iaret etmi olduum gibi inkta; vergi reform komisyonunun raporu okunduktan sonra vuku bulmutur. Zaman darlndan dolay pek acele tertip edilen ve fakat umumi heyeti ile geni bir anlayn ifadesi bulunan bu vesika okununca baz aza sz almlar; sz allar birbirini takip etmi ve vaziyet yle bir duruma girmitir ki, ortaya, bir ara, mevcut aza nisbetinde fikir kmaya balamtr. Bu artlar altnda mzakereleri idare etmek gletii iin, bakanlk tarafndan sk sk mdahaleler vuku bulmu; bu mdahaleler, bakann ve onunla birlikte belli bir zmrenin kongreye tahakkm gibi telakki edilir, olmutur. bu safhaya dkldkten ve zihinlere byle bir sihirli hava girdikten sonra, baz ihtirasl hareketleri nlemek ve bu arada, aza saflarna dahil olmu bulunmalar tabii olan bulank suda balk avlayclarn bir takm manevralarn nlemek mmkn olamamtr. Bu arada topluluun intizamn ve
konuma nizamn idare edememek mevkiinde kalan bakan; birka ihtardan ve itimaa son vermek mecburiyetinde kalacan beyan ettikten sonra kongreyi kapam, mevkiinden ayrlmtr. nc iktisat kongresinin bilhassa vergi reformu gibi memleketin bugn titizlikle zerinde durduu bir mevzuun dehlizinde yolunu armas teessr uyandran bir hadisedir. Bu mevzua ait raporun muhtevas; umumi heyetile, btn zmreleri, az ok honut edebilecek birzemine dayanrken, her biri aydn kimseler olan kongre azasnn zaman zaman tereddd ile karlanmas; bu gibi davalarn toplu bir halde alnmyarak teferruata kadar inilmesine verilmek lazm gelir. nk bu, byle olmasayd, tccar sanayiciye, sanayici tccara yan gzle bakmaz; bu arada doktor ve eczaclarn vaziyeti raportr tarafndan bahis mevzuu edilince; dinleyicilerden maruf bir eczacnn "onlar kendi ilerini kendileri gryorlar" gibi hangi manaya hamletmek mmkn olmyan anlalmaz bir cevap ile bu sze mukabelede bulunulmaz ve btn bu hareketlerle, bu zmrelerin hepsini birden ayni cenderenin iine almay hedef tutan iktidarn ekmeine bol miktarda tereya srlmezdi. Btn bu gayri tabiiliklere ramen, nc iktisat kongresini, biz, yine, bir merhale olarak kabul ediyor ve onun ektii tohumlardan ok eyler bekliyoruz. SELM RAGIP EME 28 Kasm 1948 Vakit-Yeni Gazete
27. stanbul ktisat Kongresi ve Hkmet

ASIM US stanbul'da memleketin iktisadi ilerini ilgilendiren bir ka mhim madde zerinde kararlar almak zere bir kongre topland. Bu kongreyi organize eden stanbul Tccar Derneidir. Fakat bu dernein daveti zerine memleketin hemen her tarafndan i hayatnda mevki sahibi bir ok vatandalar gelmitir. Dier taraftan i hayat ile dorudan doruya alakalar olmamakla beraber iktisadi sahada ihtisaslar olan ilim adamlar da bulunmutur. Kongre alrken mzakerelere particilik karmamas bilhassa temenni edildi. Kongrede muhalefet partileri iin olduu gibi Halk partisi adna sz sylemek yolu da kapanmtr. Bu sebeple Halk partisinin kogre ile alakadar olmad yolundaki tenkidler yersizdir. Ancak hkmetin vaziyeti byle deildir. Kongreye hkmet adna Ekonomi bakan, Maliye bakan ve Ticaret bakan, gelebilirdi. Mzakerelerde ileriye srlen dilekler zerine hkmet adna verilecek cevaplar vardr. Hi olmazsa kongrenin mzakereleri sona erdikten ve gndemi tekil eden madde zerine btn szler sylendikten sonra hkmetin noktai nazar salahiyetli azlardan izah olunabilirdi. Bu trl bir izah kongre kararlarna itirak edenlerin fikirlerini aydnlatmak bakmndan ok faydal olurdu. Maalesef bu frsat karlmtr. Gelir vergisi zerinde hkmetle bir ksm kongre azasnn anlamas kolay deildi. Nitekim kongrede sadece bir ilim adam sfatile bulunan profesr Meumark bu vergi bahsinde verilecek karara itirak etmediini anlamak iin mzakereleri terkedip gitmitir. Fakat yle sanyoruz ki d ticaret meseleleri ile devletilik bahsi zerinde hkmetin moktai nazar kongrenin ounluunu kazanabilirdi. Zira her iki meselede devlet menfaatleri ile hususi teebbs sahiplerinin menfaatleri arasnda tezat tekil edebilecek mhim engeller yoktur. Kongrede devletilik aleyhinde bulunanlardan hibiri devlet sermayesile kurulmu olan btn iktisadi messeselerin tasfiyesini istemedi. Hakim olan fikir devletilik ile hususi sermaye sahiplerinin hangi sahalarda serbeste alacaklarn bilmeleri merkezindedir. Halk partisi program ise son eklinde bu tahdidi ana hatlar ile yapmtr? Yalnz programda kabul edilen esaslara gre mevcut olan vaziyetin ayarlanmas programa gre devletin megul olmamas lazm gelen ilerin tasfiyesi kalmtr. Byle bir tasfiye iinin ise birka gn iinde yaplamyaca ak bir hakikattir. Umumi olarak iktisadi sahada hkmete alnacak kararlarn isabetli olabilmesini temin iin bir (Yksek ekonomi meclisi) nin kurulmas isteniyor. Halbuki bu yolda bir meclisin kurulmas geen sene Halk partisi kurultaynda kabul edilmi ve hkmete hazrlanan bir kanun tasars da meclise getirilmitir. Hem de hkmet tarafndan kanun tasars meclise verilmezden evvel dier iktisadi teekkller arasnda stanbul Tccar Derneinin mtaleas da alnmtr. Demek ki bu bahislerde byk bir ihtilaf noktas yoktur. Yalnz kurulacak olan (Yksek ekonomi meclisi) nin mstakil olmasndan bahsedenler vardr. Bu istiklalin manas Byk Millet Meclisinin iktisadi
ileri dzenlemek bakmndan haiz olduu yasama yetkisinin yeni tekil edilecek (Yksek ekonomi meclisi) ne devredilmesi demekse bunun imkanszln anlatmaa hacet yoktur. ASIM US 29 Kasm 1948 Cumhuriyet -ktisad Kongresi kararlarnn akibeti -Delegeler, Hkmetin bunlardan bir ksmn tatbik edeceini umarken C.H.P.liler, partinin iktisadi politikasnn ancak Kurultayda deiebileceini sylyorlar. Ulus -Grlt ile sona eren kongre -Tccar Dernei yelerinin toplanty terketmelerine ramen kongre gelir vergisi halindeki raporu kabul etti. -Mahdut bir tccar zmresi tarafndan giriilen gayretler neticesiz kald. 29 Kasm 1948 Kudret
28. ktisat Kongresi ve C.H.Partisi

HKMET BAYUR Bu kongre tccar ve fabrikatr gibi i adamlariyle bir takm bilginlerin toplanp dncelerini karlatrmak, ilerin bozuk gitmesine tesir eden amilleri incelemek ve baz sonulara varmak iin giritikleri bir teebbstr. Bu, her halde faydal bir ey olmutur. Devlet sermayeciliinin tahribatn durdurmak, zel teebbse gven iinde almak imkann vermek, en ok hayatn durmadan pahallamas yznden btenin kabarmas karsnda yeni vergi usulleriyle ortaln bsbtn karmas tehlikesini nlemek iin kongrede sylenen szler, gerek kendi dncelerimize, gerek partimizin programna uyduklarndan onlar ancak tasvip edebiliriz. C.H. Partili evre ve gazeteler ise bu Kongreye son derece kzmlardr; bu yn onlarn btn davranlarndan anlalyor. ktidar Partisi kendisinin hazrlayp idare etmedii ve tahakkm altnda tutamad her harekete dmandr. Hele byle bir teebbs ekonomi bakmndan ok nemli olan baz topluluklarn bir araya gelip birlikte faaliyet gstermeleri sonucuna gtrrse C.H. Partisi olaanst telaa der, nk onun tahakkm ve bu sayede bir takm ileri gelenlerinin saladklar menfaatler tehdit edilmi olur. Bir C.H.Partili milletvekili, 24 Kasm tarihli Ulus gazetesinde kan demecinde, kongrede memur, ii, mstahsil ifti ve esnaf gibi varlklarn az temsil edildiklerini belirtmeyi unutmamtr. iktidar Partisinde acaip dnce ve iddialar hi eksik olmuyor. Hayatn alabildiine pahallap memurlarn son derece g ve bazen perian bir duruma dmesinde balca amil kimlerdir? Bu hale drlen memurlar gidip her hangi bir Kongrede ilerini tam olarak dkseler balarna neler geleceini bilmiyen var mdr? Bu gibilerin iten karlacandan veya baka suretle zarara sokulacandan veya baka suretle zarara sokulacandan kim phe eder? ilerin durumuna geelim. C.H. Partisinin i Sendikalarna pek geni lde sokulmu olduunu ve onlar mrakabesi altnda tutmak iin elinden geleni yaptn bilmiyen var mdr? Bu sendikalar adna ktisat Kongresinde konuacak olanlarn szleri hoa gitmiyecek olursa kendilerine ne gibi damgalar yaptrlaca meydanda deil midir? Buna gre iilerin Kongrede gerekten temsil edilmelerine tabii imkan yoktu. Esnaf da bir sr basknn tehdidi altndadr. Btn bu durum ve iler C.H.Partisindeki tahakkm hrsnn sonucudur. Fakat yine bu partinin bir milletvekili, ktisat Kograsini nemsiz ve eksik gstermek iin Kongrede memur, ii ve esnafn gerektii gibi temsil edilmeyilerini bir silah gibi kullanmaktan ekinmemitir. Mstahsillerin istenildii kadar temsil edilmeyileri ynne gelince, bu C.H. Partili hkmetlerin eski bir greneidir. ktisat Kongresi nihayet birtakm dnceleri ortaya dkmek iin yaplm bir toplantdr; onun kararlarnda tatbiki mecburi olan bir yn yoktur. Halbuki Manisa milletvekili olarak, zm, ttn ve trl maddelerin alm satmn ilgilendiren bir ok resmi ve yar resmi toplantlarda bulunduk ve daima grdk ki bakanlklar mstahsili hem az temsil ettirmekte, hem de bazan trl bahanelerle, mesela ileme ve
ihracat fiyatlarnn sadece tccar ilgilendirdii bahanesiyle, bazan son ve en nemli toplantlara yalnz onlar almaktadrlar. Kendisi byle davranan ve mstahsilin menfaatlerini daima ikinci safta tutan bir parti hkmeti adna yazan gazeteler ise beenmedikleri bir kongreyi tenkit iin orada mstahsillerin az temsil edildiklerini bir trl silah gibi kullanyorlar. Btn bu ynler birer samimiyet rnei olmasa gerek. Kongrede konuanlara geelim. Bunlar arasnda ktidar Partisine dayanarak byk iler gren nl tccarlara pek tesadf edilmemektedir; memur denilebilecek kimseler ise ilerinden karlmas hkmetin elinde olmyan profesr ve niversite retim yeleridir, yani genel olarak serbest konutuklar iin cezalandrlmalar ve zarara sokulmalar g olan kimselerdir. Esasen bizim bugnk demokratik denilen idaremizde hrriyetten, o da bir sr tehdit ve ba altnda olmak zere, ancak bu gibi kimseler faydalanabilmektedir. C.H.Partisinin istedii bunlarn saylarnn mmkn mertebe az kalmas ve azalmasdr. Yurdu sevenlerin grevi ise bu saynn elden geldii kadar oalmasna ve hatta btn yurtdalar iine almasna almaktr. in en parla, C.H. Partili gazeteler ihtikar konusuna hi dokunmazken ve bakalarnn dokunmalarndan da holanmazken bu Kongre dolaysyli tccarlara "iler kt gidiyorsa sizlerin ihtikarndan ve ar kazan hrsndandr" demee kalkmalar ve onlar adeta nankrlkle sulandrmaa cret etmeleridir. Her halde Kongrede sert tenkit yapanlar arasnda muhtekirler bulunmasa gerek, nk onlar bir kar taarruza uramak korkusiyle azlarn pek aamazlard. Genel olarak Kongreden edindiimiz intiba, uurlu ve drst i adamlarnn bizdeki gayr tabii durumun sona erdirilmesini, bu hal devam ederken yeni vergi usulleriyle ortal bir kat daha kartrmaktan saknlmasn, bundan byle i alemine daha doru ve tabii bir yol tutmak imkannn verilmesini istemi olmalardr. ktidar Partisi ise buna tamamiyle muhaliftir, o son yllardaki gidiin devamn istemektedir ve kongrede olan bitenlere ok kzmtr. HKMET BAYUR 29 Kasm 1948 Tasvir
29. ktisat Kongresi Kapand.

BAHADIR DLGER stanbul Tccar Derneini takdire ayan bulduumuz teebbsile toplanm olan ikinci Trkiye ktisad Kongresi Cumartesi gnk son celsesinde kongre reisi zzet AKOSMAN'n haksz bir mdhalesile az kalsn rndan kyor ve naks bir teebbs halinde perian olmak tehlikesile kar karya geliyordu. Bir halk hareketi olarak Trkiyede ferdi teebbsn bir zaferi ve Trk iktisadi hayat iin hakiki bir merhale olarak telakki ettiimiz ve alkladmz bu kongrenin manevi kymetini, malup olmu bir fikri muzaffer klmak azmile yaplm olan haksz mdahale hakikaten rencide etmitir. Demokrasi ekseriyetin fikrine hrmetkar olmak demektir, bu fikir muhtelif baklara gre haksz ve zayf olsa dahi... Kongredeki hadise gstermitir ki, bu byk halk hareketinin mteebbisi olarak alklanan ve bu sfatla kongre reisliine getirilmi olan zat henz bu hakikati idrak etmemitir. Ve ahsi fikrini mdahale ile, cerbeze ile, frsatlardan ve igal ettii mevkiin verdii imkanlardan istifade ile kongreye adeta zorla kabul ettirmek istemitir. Fakat bu yakksz ve muallel teebbs kongreye hakim olan aklselim tamamile bertaraf etmi ve umumi heyet gerekli kararlar olarak faaliyetine son vermitir. Bylece gelir vergisinin tek kaynaktan alnmas fikri kongre tarafndan kabul edilmi oluyor. Bu sayede herkes btn varlklarile tek beyannameye tabi olacak ve bu usul varlkl vatandalarn itimai adalete uygun bir ekil ve nisbette vergiye balanmalarn kolaylatracaktr. Eer zzet Akosmann mdafaa ve kongreye zorla kabul ettirmek istedii muhtelif kaynaklardan vergi alnmas usul kabul edilmi olsayd, servetin muhtelif gelir kaynaklarna datlm olmasna gre vergi nisbeti azalacak ve tek kaynakl ve az gelirli vatandan daha ar nisbette bir vergi mkellefiyetine balanmas makul grlm olacakt. Son karar kongrenin milli bir halk teebbsne yaraan bir ekilde ve itimai adalet fikrinin ilhamlarile hareket etmi olduunu bir kere daha isbat etmitir. Toplantnn insicamn bozmu olan hadiseye teessf etmekle beraber bu neticeyi hakki bir mavaffakiyet olarak kabul etmee mecburuz. BAHADIR DLGER
30. Kargaalk inde Biten Bir Kongre

ASIM US stanbul iktisat kongresi sona erdi; fakat baarl bir netice vermemitir. Devletilik ve d ticaret meseleleri hakkndaki komisyon kararlar kabul edildikten sonra vergi reformu maddesi zerinde fikiler ikiye ayrlmtr ve kongreye bakanlk eden zzet Akosman fikirler arasndaki ihtilafn iddetine bakarak bu madde zerinde karar almakszn kongreyi tatil etmi ve salonu terketmitir. Onunla beraber kongre azasndan bir ksm da ekilmitir. Geriye kalanlar kongre reisinin gndeme dahil olan maddeler hakknda tamamiyle karar alnmadan toplanty datmaya hakk olmad naktai nazarna itirak ederek yeniden Mmtaz Bacolunu reis yapmlar ve vergi reformu hakkndaki komisyon kararn tasvip etmilerdir. Fakat kongrenin bu ekilde kargaalk iinde sona ermi olmas burada alnm olan kararlarn tabii olarak kuvvetini de krmtr. Esasen iktisat kongresi memleket lsnde temsili yetkisi olan bir heyet deildi. Ancak i hayatnda dorudan doruya mevki sahibi olan vatandalarn ve iktisadi teekklerin devletilik, d ticaret ve vergi reformu maddeleri zerinde grlerini toplu olarak hkmete ve Byk Millet Meclisine kar ifadeye hizmet edecek bir vasta idi. Bu bakmdan kararlarnda icrai deil, hatta istiari bir mahiyet mevcut deildi. Fakat gerek halk efkarn ve gerek resmi evreleri aydnlatmak noktasndan faydal olacakt. Kasmn yirmi ikisinden yirmi yedisine kadar umumi toplantlarda ve komisyonlarda yaplan mzakerelerde ve tartmalarda birok szler sylenmitir. Kongrenin tutanaklar topland zaman bunlar arasnda phesiz istifade edilecek birok mtalealar bulunacaktr. Bu itibar ile iktisat kongresinin btn btn faydasz topland sylenemez. Yalnz dediimiz gibi kongrenin son toplantsnda vergi reformu hakknda karar alnaca srada galiba fikir ihtilaflarnn iddetinden salim bir karar alnamyacan anlyan zzet Akosmann kongreyi tatil etmesi ve onunla beraber bir ksm kongre azasnn salondan ekilip gitmesi kararlarn neticesi zerine tesirsiz kalamaz. zzet Akosmann byle kongreyi tatile hakk varmdr yok mudur? Kongreyi tekil eden azann bir ksm daldktan sonra geri kalanlarn kongre bakan zzet Akosman azlederek yerine baka bir bakan semeleri doru mudur? Bunlar mnakaa edilecek noktalar olsa bile kongreni perstiji kurtarlamaz. zzet Akosman kongreyi dattktan sonra kongre azasndan salonu terkedenler ka kiidir? Kesin olarak belli deildir. Sonradan devam eden mzakerede zzet Akosman ile beraber reis vekillerinden Kazm Takendin ve zmir delegesi Salahattin Sanverin de bulunmadklar anlalyor. Bakanlk divann tekil eden alt kiiden yalnz kii kalm; Mmtaz Bacolu, Hseyin Hsn Arsan, profesr Refii kr Suvla... ktisat kongresi stanbul Tccar derneinin teebbs ile toplanm bir heyet olarak biliniyordu. Kongrenin sonunda verilen kararlar arasnda bu nokta da tashih edilmek istenmi, iktisat kongresinin tertip heyeti olarak u teekkller gsterilmitir: stanbul Sanayi birlii, stanbul Ticaret odas, Trkiye iktisatlar dernei, stanbul Tccar Dernei, acaba bu tarzda bir karar verilmesinin sebebi nedir? Sonra stanbul Tccar dernei bakan olan zzet Akosmann son defa verilen kararlara itirak etmemesi temsil ettii Tccar derneinin kongre iindeki vaziyeti zerine tesiri varmdr? Dikkate arpan bir vaziyet udur: zzet Akosman stanbul Tccar dernei bakan olduu gibi Ahmet Hamdi Baar da bu dernein genel sekreteridir. Halbuki kongrenin son toplantsnda bu iki zat birbirlerinden ayrlm ve birbirlerine tamamiyle zd iki cephede vaziyet alm olarak gryoruz! stanbul Tccar derneinin bakan ile sekreteri arasnda bu derecelerde ihtilafa sebep olan kararlarda isabet bulunacana nasl hkmedebiliriz? ASIM US 30 Kasm 1948 Akam -ktisat Kongresi -Son celsede hadisenin sebep ve mahiyeti nedir? -Kongrenin vergi reformu komisyonu bakan Hsn Himmetolu, Blge Sanayi Birlii Bakan, Dr.Cudi Birtek, Ticaret ve Sanayi Odas idare heyeti yelerinden Hseyin Hsn Arsan'n demeleri Anadolu -ktisat kongresine giden murahhaslarmz
Cumhuriyet -"C.H.P." stanbul ktisad Kongresine kar hcuma geti -ktidar partisi basn: "Kongrenin sebebi, bir ksm zengin tacirlerin gelir vergisini nlemek istemelerider" diyor. -zzet Akosman ile bir grme. Hrriyet -ktisat kongresi nasl torpillendi? -Kongre Bakan ve Tccar Dernei Reisi zzet Akosman'n mhim ifaat -Akosman diyorki; "Olmamas iin ok ekindiimiz ukura bir ayamz kayd. Buna ramen kongremizin daha fena bir hava iinde sona ermemi olmasndan mteselliyim..." Son Posta -zzet Akosmann beyanat: Trkiye ktisat Kongresi muvaffak olmu bir eserdir. -Bu muvaffak eserin yalnz son sayfalarn tekil eden fihristi yrtlmtr. -Ak cephe harbini kabul edemiyenler, sivil elbise giydirdikleri mcahitlerini cephe arkasnda altrdlar; 5 inci kolun mevcudiyetini Kongrenin idarecileri ilk al gn fark edebildi. Tasvir -ktisat Kongresindeki hadiseler mnasebetile -"imizdeki beinci kol faaliyetini ge anladk" -zzet Akosmann beyanat Vatan -ktisat Kongresi Bakanlk Divan () bugn toplanyor -Kongredeki kapan hadisesi zerinde zzet Akosmann beyanat Yeni Asr -stanbul ktisat Kongresi ve zmir yksek tahsil genlii -Yksek Ticaret okulumuzdan kongreye gidenler dndler, zmir iin konferanslar ve malar da temin ettiler" 30 Kasm 1948 Ulus
31. Kongre mi, miting mi?

SAD BEKTER stanbul'da baz teekklerin teebbsiyle bir toplant yapld. Tertipliyenler buna Trkiye ktisat Kongresi ad verdiler. Hakikaten bu isme bakarak bu toplantya alaka gsterenler daha ilk gnde irkildiler. nk ilmi mahiyet tamas icabeden bir iktisat kongresinde hislerin bir tarafa braklmas ve memleket realiteleriyle dnya realitelerinin ilim altnda incelenerek faydal neticelere ulalmas icabederken a merasiminde bu milletin siyasi vesayetten nasl kurtulmusa iktisadi vesayetten kurtulmas gerektii ve bu kurtuluu kongrenin salyaca ifade edildi. Demek oluyor ki kongrenin alma istikametini daha balangta mnakaasz ve hisse dayanan bir kalbi hkme istinat ettirmek istei hakimdi. Bununla kongreye katlanlara anlatlmak istendi ki d ve i icaplar nazara alnmadan memlekette mevcut ekonomi bnyesini her tarafndan didikliyerek ekonomik vesayetten kurtulmak mmkndr. Bana yle geliyorki, tertipleyiciler arasnda vasayet kabul eden tereddtl bir mazinin vebalinden kurtulmak ihtiyacn hissedenler vardr. Bu memlekette yayan btn bir ktleye ahsi bir i yarasn avutmak iin vesayet altnda yaad thmetini yklemek byk bir insafszlk deil midir? imdi buraya bir mim koyduktan sonra kongrenin alma metodlarna geelim: htisas komisyonlarnn ayrlmas keyfiyeti pek garip oldu. Delegelerin istedikleri komisyonda vazife almalar kabul edildi. Bylece ihtisas komisyonlar faal yelerinin says batan belli edilmedii iin her mevcuda ihtisasa baklmadan delegelere komisyonlar ekseriyetinde rey hakk tannd. Komisyonlarn almalar srasnda seilen mevzu zerinde umumi heyette serbest konumalar yapld ve pek tabii olarak devletilikten ikayet edilirken hususi teebbsn kylye satt lastik ayakkablarn rklnden bahsedildi. Nihayet komisyonlar almalarn bitirdi. Bu arada umumi heyet, bakanlk divannn garip bir karariyle karlat. Bunda komisyon raporlarnn ekseriyet kararile birlikte muhalefette kalanlarn fikir ve
tekliflerini de iine almas kararlatrlm bulunuyordu. Hakl olarak itiraz davet eden bu sakat gr reddedildi. Bu hava iinde hazrlanan komisyon raporlar heyeti umumiyeye geldi. Fakat azalar komisyon kararlarna ancak umumi heyette muttali oldular. Esasen karar alma yolunda kabul edilen usul de gene sakatt. nk komisyon raporu izah edildikten sonra kabul veya reddi kararlatrlacakt. Tadil teklifinde bulunmak caiz deildi. Komisyon raporlar reddedilseydi ne olacakt. Kongre bir karara varamyacak myd? Vergi reformuna ait raporun karara balanmas srasnda bilinemez nasl bir anlayla heyeti umumiye yeni bir teklifle karlat. Raporda ekseriyet ve muhalefet grlerinin ayr ayr reye konmas yoluna gidildi. te Bu durum umumi sinirlilii arttrd. Bakan vazifeden uzaklatrlarak yeni bir bakanla bu rapor da kabul edildi ve bylece disiplinsiz ve tertipsiz grltl bir alma sona erdi. imdi buna kongre mi, miting mi? demek daha doru olaca dnlebilir. Fakat bu almalara katlan ilim adamlarmzn iyi niyetlerine hrmet etmek arzusu bizi buna bir miting ad vermekten alkoyuyor. O halde tezlere ve kararlara ait tahlillerimizi bir baka yazya brakarak buna isterseniz miting maksatl kongre diyelim. 30 Kasm 1948 Ulus
32. Biten Bir Kongre ve Devletilik

T.. stanbul'da toplanan ktisat Kongresi, Muallimler Birliinin Dil Kongresi gibi, yarda kalmad. 1950 ylnda zmir'de toplanmak kararyli toplantlarn bitirdi. Btn tutanaklarn grmedim amma, tahmin ederim ki yetkili adamlar faydal szler sylemiler, memleketin ekonomik durumunu incelemilerdir. Bunlardan hemen bir fayda hasl olacak m, olmyacak m? Bu ayr bir meseledir. ktisadi meseleler, oldum olasya sade bizde deil, btn memleketlerde kark ve aprak meselelerdir. Hitler'den nceki Almanya'da iktisadi durumu dzeltmek iin tam bin tane rapor verildiini, fakat gene de hibir eyin dzelmemi olduunu hatrlarm. Birbiriyle taban tabana zd fikir ve kanaatlerin nazariyeler halinde birbiriyle arpt, birbirinden bsbtn ayr menfaatlerin att yerlerde esasl sonulara varmann g olduu grlegelmi eylerdendir. Kald ki bu toplantlarn tamamlyan kongre, sade ameli, tatbiki meselelerle deil, bir de bir ideolojinin drdnc umdesi olan devletilii ele ald. Sade ele ald deil, yere sermek istedi. ktisat kongresi adn tayan bir toplantnn bir parti umdesi aleyhinde bir karara varmas, bilmem, ne kadar yerinde, ne kadar doru olabilir. Bunu, amiyane tabiriyle, "dardan gazel okumaa" benzetemez miyiz? Bayranda altok bulunmyan ingiliz iktidar, ngiltere Bankasndan maden ocaklarna kadar birok yerleri devletletirirken, bizim Ereli Kmr Havzasnn devlete getikten sonra eskisine nispetle ne kadar gelitii gznnde -amma insafl gzlerin nnde- dururken bir kongrenin platonik karariyle devletilii pardes deitirir gibi nasl brakabiliriz? Parti evrelerinde bu karar veyahut temenninin uyandrd yank da, tabii elverili olamazd. Partililer bir gazeteciye demiler ki; -Halk Partisi, kendi programndan sorumlu olduu iin, politika kayglarnn dnda kalarak her objektif mtalaadan faydalanr. Ancak, icraatta Kurultayn kabul ettii program esastr. Bu programn deimesi, Kurultay yelerinin baka kanaatlere varmalaryla mmkndr." Evet u kongrenin, bu toplantnn gsterdii lzum zerine drdnc oku orta yerinden krp Babali Caddesine atamayz. Nihayet, ykselecek ses u olabilirdi: -Devletilii, devletin ve milletin mterek menfaatine daha uygun bir halde tetbik ediniz! Tenkidden, hatta muhalefetten byk bir tolerans ile holanan Halk Partiside, Onun Hkmeti de byle bir dilek nereden gelirse gelsin, onu gerekletirmeyi, her halde, boynuna bor bilecektir.
T.. 1 Aralk 1948 Akam -ktisat Kongresi -Ekseriyet gleir vergisinin lzumunu kabul etti -Prof.Neumark, Celal Sar, Alfred saac ile Ticaret Odasndan selahiyetli bir zatn beyanatlar Anadolu -ktisat kongresi 1950 de zmir'de toplanacak Cumhuriyet -ktisad Kongresinin akisleri devam ediyor -zzet Akosmann bir iddias kendi arkadlar tarafndan da reddolundu Hrriyet -ktisat Kongresi ihtilaf -Anlamazln halli iin dn toplantlar yapld Son Posta -ktisat Kongresi hakknda Neumkarkn demeci -Sayn profesrn tezada dtn sanyoruz Tasvir -ktisad Kongresinin alnan kararlar -Kararlarn tatbiki ve gelecek kongreye ait hazrlklar iin iki komite kuruldu. Son hadise yznden hasl olan anlamazlk bertaraf edildi. Ulus -Kazdklar ukura kendileri dm! -Bir kongrenin hazin hikayesi -Hsn Himmetolu iin iyzn anlatyor. Vatan -ktisat kongresi kapan hadisesi -Vergi Reformu Komisyonu azasndan Prof.Neumark'n gazetemize beyanat -Kongre Riyaset Divan dn Mntaka Ticaret Mdrlnde topland. Yeni Sabah -ktisat Kongresi yeleri Gelir Vergisi reformu yznden ikiye ayrld. 1 Aralk 1948 Vakit-Yeni Gazete
33. ktisat Kongresinden Ders

AZZM HAMD BAAR ktisat kongresi de Tccar Dernei gibi, senin eserinde; byle dediim iin ne zzet Akosman gcenmelidir, ne birliin veya kongrenin teki yeleri... Bir fikir, bir arzu bir ok kimselerin gnlnde veya kafasnda belirebilir; fakat bunlardan biri teebbs ve uhud alemine domakta elbette nde gelecektir. Bu ilerde tevard hemen grlmemi denebilir. Birlii kurmada takaddm erefinin sende olduunu bilirim. Kongrenin hazrlannda da belli ki bir usta eli var. O el, tekilerin kskanmasna mahal yok, senin becerikli ve baarl elindir. Kongrenin kapan sahnesi bir komedi dram manzaras ald diye keyfine halel gelmi sanmam. Ben onun baarl olduuna inanmmdr. Ziyafetinizde sylediklerim bir ac kahvenin hatr iin deildi: Byle toplanlarn hibir bahis mevzuu neticesi olmasa bile, sadece konuma usulne bir mektep olmas, bir ok kymetleri veya kymetsizleri ortaya dkmesi bakmndan zaten faydaldrlar. ktisat kongresi Halk partisinin devletiliini kuvvetlendirdi. D ticaret ilerinde yer etmekte neler salayacak, onu bilmem; gelir vergisi ile kazan vergisi rejimi arasnda bir ortalama yol tutulmu dediler. bu ne kadar isabetli olursa olsun ben u hizmet erbab vergisi kaldka onu bu cepheden bozuk sayacan, pek iyi bilirsin; Bu hizmet erbabndan alnan vergilerin yzde seksenini hkmet memurlar veya mstahdemleri verirler. Bir eliyle verip teki eliyle almak bahsi bo bir nazariye uruna srp gidecek demek. Hususi messeselere bal olan mstahdemlerin vergileri de grne ramen hep i verenlerin kesesinden kar.Kk baz kaytlarla kaamaklar kapayarak tekinin buradan aldn
teden almas pek basit, pek faydal bir ey... Ben vergi komisyonuna katlsaydm, bunu istiyecektim; ama iyi ki gelmemiim! Nmark nazariyeleri ile beyhude sinirlenecekmiim. Yalnz son toplantda bulunamadma zlyorum. Orada ba kaldran egemenlik kongrenindir havasna acaba bir muhakeme unsuru arzedebilir miydim? Sevgili Hamdi, gryorsun ya, insann her yeni bir tecrbesi kendisine bir eksik tarafn retiyor. ktisat kongresinin son karkl ilk gnden belliydi. Kongre sizin Tccar Birliinin hareket halinde bir (anket)i idi. Siz onu 25 yl evvel devlet bakan ve iktisat bakannn toplad bir kongrenin ikincisi yerine koymakla ly atnz. Toplananlar Tccar Derneinin bir davetlisi olduunu unuttular; hep bir azdan devlete nizama verecek, toplant olduu zehab yaratarak teebbs iirdiniz. Bak, doktor Cudi bile hala bu memleketin maldr deyip duruyor. Halbuki bu kongre sizin dernein resmi bir kongresi bile deildi. Tertip heyetinin tesbit ettii mzakere usuln daha banda bozulmu grdk. O usulszln eseri olarak da ite bir bakann kapatt kongreyi bir baka bakan at! Hala da sanki ayr bir tzel kii imi gibi sizin dernek dnda, bittabi hukuka hi bir yeri olmadan kararlar, beyanlar okuyoruz! Biz bir olalm, iktisat kongresinden u dersi alm olalm: Mzakerelerde usul! BUGN 1 Aralk 1948 Yeni Sabah
34. ktisad Kongresi ve Devletilik

Eski Milletvekillerinden Ekrem Rize'den aldmz ayan dikkat bir makaleyi nerediyoruz. 17 sene evvel 932 hazirannda yazarak memlekete dattmz bir bror bugn tekrar gzden geirdik. smi "ktisadi buhrana aid dnceler" olan ve evkafn elindeki emlaki dahi halka devretmei teklif eden ve o zaman matbuata, hkmet erkanna, Meclis azalarna ve btn vilayet Ticaret Odalarna, baz ticari messeselere gnderdiimiz bu brorn 23 nc sahifesi yle yazl idi: "bhesizdir ki memlekette eer toprak mnbit deil, iklim toprak mahsul yetitirmiyorsa veyahud bu memleket nfusuna nazaran ok dar bulunuyorsa o zaman kuvveti yalnz sanayi vermek icab ediyor, nk ancak bu suretle haricden almaa mecbur olduumuz mala mukabil ecnebilere satacak mal tedarik edebiliriz, fakat aksi takdirde bizim kendi memleketimiz gibi iklim mkemmel her tarafn mnbit klnmas mmkn olan vasi bir araziden ibaret olursa, bu takdirde zannederim kuvveti araziye vermek lazm gelecektir. Kuvveti dersem kuvvetin ve sermayenin merkez skleti demek istiyorum... Devleti tekil eden insanlardr, insanlar da toprak besler, hayatta beslenmek her trl ihtiyacdan evvel gelir. Toprak mahsulnn yapt ticaret servet yapar, bu servetin neticesi hususi ellerde sanayi balar ve o zamana kadar memlekette kozmopolit sermayenin vcuda getirdii ve ihracat dahi yapacak olan sanayii bunlar eline geirir, zaten grlyor ki sanayide mterakki olan milletler her bu safhay geirmilerdir ilah... ngiltere Bavekili Smith 1791 nutkunda: "belki bu ticareti ve sanayi inkiaf durur ve hatta sukuta bile balyabilir. Fakat bu memlekette sermaye snmez ve memlekette ekilecek bir kar toprak bulunduka her glk karlanr." Gerek bu 1932 hazirannda yazdmz bror ve gerek 1942 hazirannda Yeni Sabah ve Tasvir gazetelerinde devletiliin aleyhinde yazdmz makalelere kar o zaman Ebedi efle Milli efin yaratt ve destekledii, anayasaya da koydurduklar bir devletilie kar cephe almaktan dolay Ankara da bir muaheze davas grlm ve umumi efkar ise sessiz kalmt. O tarihten beri bilhassa San Fransisko dnya anayasasndan sonra devletciliin aleyhinde matbuat stunlarnda balyan ve bugn toplanan iktisad kongresinde hemen mttefikan tezahr eden devletilik aleyhdarlndan anladmza gre memlekette bu fikir o kadar umumilemitirki bizim 1932 ve 1942 yazlarmz bugn tekrar yazmak lazm gelse onlar artk pek basit hakikatlerden ibaret kalr. Maamafih 1942 de Yeni Sabah ve Tasvirin o zamana gre iyi bir cesaretle koyduklar bu makalelerinde Trk milletini geri brakan amilleri izaha alrken Ankara hkmetinin kurmak istedii sanayiin bir sabun kpnden ibaret olduunu, Habeistanda isterse, bdesinden bir ss olmak iin fabrikalar kurabileceini binaenaleyh hkmetin fabrika kurmak istemesile sanayi kurulamyacan, bilakis bu sanayiin ferdlerin elinde sanayi kurulmasna mani olduu ve hkmetin ticaret ve inhisarlar eline almasnn Trk milletini fakir ve geri brakan balca amil olarak gsteriyor ve bu dnyada yalnz ahsi menfaate dayanarak yryen ticaretin, hkmetin eline gemesile onun muazzam kayblar, onlarn balarnda bulunan, idare makamatn evlerinde krlan bir tabak kadar alakadar edemiyeceini nk bunun ahsi menfaatlerine dokunmadn ve yine maalarn tam aldklarn hatta bugnk tabirle becerikli iseler bu muazzara devlet ziyanlarna mukabil aksine kendilerinin byk servetler
yaptklar, maamafih esasen hkmetin elindeki ticari messeselerde ekseriya zararn pekte kolay anlalamyaca, zira messese ziyan ettike, rekabette olmadndan, fiatlara zam suretile bu ziyann kapatld yani halktan alnan vergilerle bu ziyann tazmin edildii, halbuki serbest piyasada bir tccar iflas ederse piyasadan ekilecei, neticede Hazinenin iki suretle mtemadiyen ziyana urad, biri bu sanayi ferdlerin elinde, isterse bu kozmopolit bir sermaye olsun, onlardan alaca vergiyi alamamas, saniyen hkmet elindeki btn bu sanayi ve iletmelerin urad zararlar yine halkn demesi bir kelime ile Trkiyedeki devletiliin; dibi delik bir havuzu senelerce bir milletin doldurmaa almas demek olduu dier taraftan hkmetin elinde bulunan siyasi kuvvetten baka birde ekmek menbalarn eline geirmesile millet hakimiyetinin kolayca tehlikeye dmesi, bu devletiliin vatandalar, bilhassa mnevverleri Hazineye balamak suretile kle ve dalkavuk yapt hatta serbest piyasadaki tccarlarn dahi her ileri hkmete bal olduundan hkmete yaranmak iin onlar da hll ve tabasbus gstermee mecbur kaldklar ve hkmet ticari messeselerinde memur ancak menfaatini, terakkisini mefevkine bende olmakta ararken serbest hayatta ticaretin dalkavuklua hibir kymet vermemesinden vatanda ancak bir menfaat koparmak iin karsndakine bir menfaat temin etmee mecbur olduunu ve ite bunun vatanda mteebbis, enerjik yaptn ve rekabet karsnda gzn drt atn ve 80 yana kadar alarak hazineye para ilave ettiini ve ekonomi yaparak kendisine emlak temin ettiini sylyordu..(1 Aralk 1948) Bylece serbest ticarette vatanda mteebbis ve 80 yana kadar enerji ile alr iken te tarafta memur ise gen yanda tekad isiz, teebbs kabiliyetini kaybetmi hazineden bir ey kopartmak iin oalan kitleye katlan bir ferd yetitiini, ayni zatn serbest ticarette yetise hayatn zorla kazanan bir kahraman kesileceini ve nihayet serbest hayatta bir tccar ve messese, yerine gre adam tayin ederek en ufak bir memuru ceza ve mkafat karsnda en iyi altrrken, milyonluk bir siparii bir telefonla yaparken, hkmet messeselerinde akraba ve ahbbaya bir i bulmak gayesi takib edildii ve kadro ne kadar ierse krtasiye muamelat ne kadar uzarsa, bir mbayaa ne kadar gecikirse ve bundan ne kadar zarar grlrse bu kimsenin cebini alakadar etmediini bu 1942 Haziranndaki makalelerde belirtiyor ve bir tarafta hazineden birey kopartmak iin koan bir kitlede bombo otururken dier tarafta byk bir i sahasnn bombo durduunu ve tabiatn verdii bu muazzam nimetten istifade edilmemesinin sebeblerini sylyor ve imdiye kadar devletlerin niin bizzat tccar olmaktan ve sanayi iletmekten atee dokunmaktan kaar gibi ictinab etmek istediklerini anlatyor ve Trk milletinin bugnk fakirlik ve geriliinin sebeblerini bunda buluyorduk. Nitekim hududsuz tabii zenginlikleri olan Rusyada geri kalan sanayide bir ihracat bahis mevzuu olamad gibi hkmetin ilettii ziraatin arlk zamanndakinden daha geri olduuna malumdur. Hkmetin elinde bir ticaretin bir memleketi fakirlie ve gerilie sevketmesine mukabil, halkn elinde, ticaret ve sanayiin o memleketi nasl terakki ve refaha gtrdn daha iyi anlamak iin 150 senelik 20 milyon nfuslu bir ibtidai bir sanayie malik olan Amerikan n bugnk sanayi ve refah kudretine hangi yoldan geldiini sonra 150 sene evvel 7 milyon nfuslu ngilterenin bilahare malik olduu ticaret ve sanayi kudretini hangi yoldan elde ettiini ve 70 sene evvel 26 milyon nfuslu Japonyann o zaman bir toplu ine yapamazken bu harbin banda 120 milyon nfuslu ve Amerika sanayiile rekabet edecek hale hangi yoldan geldiini hlasaten izah ediyor ve bu memleketlerin hi birinde hkmetin en ufak bir sanayiden en byk dritnavut yapan messeselere ve dier taraftan orman iletmeleri, madenlere kadar halkn elinde olduunu gsteriyor (yalnz Japonyada bu harbin 2 nci senesinde hkmet gemi tezgahlarna elkoymutur) ancak 60 sene evvel Almanyada olduu gibi hkmetin demiryollarn satn almasnn sebebleri ki bu harbin bana kadar cenub imendifer hatlar halkn elinde idi, veyahud Fransada ok evvel barut inhisar yaplmasnn sebepleri yalnz askeri dncelerle olup ticaret iin olmad ve Amerikada bir Ford ve bir General Motr neyse Almanyada da bir Krup, Simens ayni ey olduunu ve Almanyada krtasiye muamelesi nisbeten bir saat gibi ilerken ve Hitlerin dahi 30 Kanunusani 1937 nutkunda; "Yeni devlet zaten bunu kendisi de istemedii vechile asla tccar olmyacak ve iktisadi hayata krtasiyecilii sokma dnmiyecektir" szn ve bu sz destekliyen (ahtin) liberal fikirlerini Mussolini talyasnn da, Birinci Dnya harbinden sonra ham maddelerini muntazaman elde edememesi sebebile, aksayan sanayiini altrabilmek iin korporasyon sistemini ele aldn ve sanayii konfederasyon gruplarna ayrarak ham maddeleri taksim edebildiini yoksa talyada da hkmetin tccarlk yapmadn ve bu hususta Mussolininin szn anlatyor ve Ankarada bu esnada devleti olarak gsterilmee allan Almanya ve talya iin izahlarda bulunmaa mecburiyet hissediyorduk. O zaman Fransada 936 da halk cebhesi, sosyalistlerin seimi kazanmas zerine Blum zamannda hkmetin baz demiryollarn ve silah fabrikalarn satn almas ve ngilterede de ii partisinin programlarna koyduklar gibi madenleri, bankalar, ormanlar, byk sanayii hkmetin iletmesi fikirleri ve (ngiltere 43 milyon 100 sterlinden fazla bir eye malik deildir ve btn servet menbalar drt milyonun elindedir.) diye ikayet etmeleri Fransada ise "Fransay soyan 200 ailedir." feryadlar, baz memleketlerin bize benzeyecekleri fikrini uyandrdn.. Maamafih bunun yeni birey olmayp geen asra hatta 150 sene evvel Fransz konvansiyonel meclisinde bu arzularn belirdiini o zaman dahi madenleri, ormanlar hkmet mi iletmeli, ferdler mi mnakaas, fakat Fransada Blum kabinesinin satn ald imendiferlerin nasl ziyan ettiini, ertesi sene parlamentoda nafia encmeni raportrnn okuduunu anlatyor. Ve bu memleketleri bugnk
terakki ve zenginlie kavuturan bir yolu terkederek nasl bir netice verecei bugn belli olmyan baka bir yola gitmee kalkmalar Trkiye gibi sanayi kurmak iin deil bsbtn baka sosyal davalar iin yaptklarn izah ediyor, bundan baka devletin ticarette nazm rol oynamak veya liman yol yapmak gibi normal vazifeleri haricinde bir memleketin ktlk ve buhran devirlerinde zaruri olan devlet mdahalelerine devletilik denemiyecei, ve bu gibi mdahalelerde bu harbin iinde olduu gibi yeni bir ey olmayp 220 sene evvel, Romallarn Aniballe olan muharebelerinde kadnlar lksne varncaya kadar olan kanuni mdahalelerinden balyarak 150 sene evvel Fransa inklab esnasnda Franszlarn mttefiklerle olan harblerinde buday ve eker ktlnda hkmetin buday satn almak ve yiyecek, giyecek, yakacaklarna kadar fiat tesbit ettiklerini ve ngilterenin Amerika istiklal harbinde maluben kt zaman nasl prim ve himaye usullerine ba vurduunu, Almanyann 30 sene harbinden sonra btn zenginliini kaybederek tamamile mahvolduu zaman Almanyada tekrar iktisadi hareketin devlet mdahalesi ve himayesile balad, Saksonyada ilk pamuk sanayiinin himayesi, Prusyada vcuda getirilen ipek fabrikalar, Silezya ve ecnebi devletlerine kar himaye edilen demir sanayii fakat btn anlattmz bu buhran devirleri geip normal vaziyet avdet edince tam serbest bir ticaret serbestisile bugnk kuddnyay igal eden medeni devletlerin ticaret ve sanayilerinin inkiafettiini ve ancak bu ticaret serbestisi bugnk kudretlerine vasl olduklarn yazyorduk. Ancak Osmanl mparatorluunda devletilik olmad halde niin sanayiinin terakki etmedii sualine cevaben de: Fransada 14,15,16 nc Lui istibdad zamanlarnda ticaret ve sanayiin fevkalade inkiaf etmesine sebeb kanaatimizce evvela bu mstebid krallarn devletilii yani ticaret, ve sanayii ellerine almad hatrlarna getirememeleri olduu, saniyen devlet kaps yalnz aristokrasi snfna ak bulunarak halk snfnn mecburen hayatn kazanmak iin kendisini ticaret ve sanayie atm olduu sabur muktesid bir gn sermaye denilen kuvveti eline geirerek yalnz aristokrasinin emlakini deil siyasi kuvvetini de eline geirdiini halbuki Trkiyede herkese devlet kaps ak olduunu ve btn servetlerin konaklarn, yallarn, debdebenin hep memurlara aid bulunduunu ve bu sebeble herkesin kendilerine ak olan devlet kapsna koarak ticaret sanayii ihmal ettikleri dier tarafta Osmanl mparatorluunda kendilerine devlet kaps kapal olan gayri mslimlerin ekmeklerini ticaret ve sanayide aramaa mecbur kaldklarn ve bu suretle Boaziinde ba aas yksek Trk memurlarna ait byk yallarn iinde tccar olarak gayrimslmlere aid yallarn bulunduunu, maamafih Osmanl mparatorluunda sanayi inkiaf etmemekle beraber memleketin refah yerinde olduu, 70,80 sene evvel Londra, Paris sergilerinde ihracat mallarnn bugn tam aksine madalya ve takdirnameler aldklar, 1908 inklabndan sonra da on sene harbler ierisinde gemesine ramen be sene sren Birinci Dnya Harbinden sonra bile Anadoluda Milli Mcadele senelerinde buday ktl deil (evvelce yaplan geni ihracata mukabil * geni idhalat neticesi) eker kahve ktl bile grlmediini izah ediyorduk. (2 Aralk 1948) ( ) Bu suretle devletcilik aleyhinde yazlm olan 932 ve 942 tarihlerinde yazlarmz dn ve evvelki makalelerde hulasa ettikten sonra, imdi bir hakikat olduunu syliyebiliriz ki bu 25 sene zarfnda, btn enerji ve bdce geliri, yalnz zirai istihsalat vcuda getiren vastalara; sulama ilerine, yollara, limanlara, silolara eer sarfedilmi olsayd, dier tarafta da hernevi sanayii memleketimizde kurmak iin, nice yaplan ecnebi teebbslerine kar mklat kartarak reddedilmeseydi, bilakis onlar tevik edici kolaylklar gsterilseydi, bugnk Trkiye 25 seneyi sulh ierisinde geirdikten sonra 30 sene evvelki Birinci Dnya Harbini geiren Anadolunun bollua tam bir tezad vaziyetinde ktla dmiyecek bilakis tam bir ziraat memleketi olacak ve hatta ihracat yapabilen, hakiki bir sanayi ite o zaman kurulmu olacak ve bu harb iinde rak ve arab ielerini ksmen Rumanya ve Bulgaristandaki hususi fabrikalardan almak iin uramyacak halk zengin refaha kavuacak, "60.000 ton mttefiklerimizin hububat vermelerine ramen biz yine alkla kar karya kaldk" diye bir bavekil feryad etmiyecek, ve yahud ayni Bavekil: "Amerikadan buday istedik vapurunuzu gnderin dediler vapur, tek vapur yok" demiyecek, 70 sene evvel kurulan ve dne kadar devam eden irketi Hayriye gibi vapur irketleri kurulacak memleket budaysz, zeytinyasz, kmrsz, ekersiz kalmyacak, muhakkak bugnk bahallk olmyacak ve ucuzluu sebebile ihracat mallar bu ikinci Dnya harbi boyunca kaparak alnacak ve o zaman ok muhtemeldi ki biz de svire, Portekiz gibi dvize ihtiyacmz yok diyecektik ve bu gn bir takm naho kaydlar ve artlar dahilinde dviz tedariki peinde komyacaktk ve bugn boaza kadar bor ve byk bir btce a karsnda bulunmyacaktk. Yollarmz oktan yaptrm olacaktk, sonra da memleketin bu gnk sefalet ve perianl hakknda btn ecnebilerin hakkmzda dnn temsil eden Amerikal mtehasss Thorburgun syledii szler karsnda mteessir bir vaziyete dmiyecektir. Thorburg'un 947 yazsnda hazrlad bu rapordan aaya satrlar alyorum: 1- Bu memlekette yle sahalar vardr ki suya kavusa ok zengin bir ziraat memleketi haline gelir, garabet uradadr. Bu gibi sahalardan ounda tabii sular vardr. Fakat iftinin elini uzataca yere kadar vardrlmamtr. 2- Trkiyede devletin sanayi kurmas, Trkiyede sanayi hareketini arttrmak deil, Trkiyede sanayi hareketini muayyen bir seviyeye gre, umumi bir surette inkiafna mani olmutur. 3- kzle cer olunan ve btn Trkiyeyi beslemee alan karasapanla Karabk elik tesisat arasnda fark ok byktr.
( ) Dnk yazda geen Smith ismi Pitt olacaktr. ngiliz Bavekili Pitt, bu nutkunu 17 ubat 1752de Avam Kamarasnda vermitir.
*
4- Karabk elik fabrikalar iktisadi bakmdan bundan ac biriflas tasavvur edilemez, fabrika demir kaynaklarndan 600 mil uzakta, gerek kmr madenlerinden ve gerek deniz sahilinden epeyce mesafe ile ayrlr, en mkemmel iletmeye malik bir elik teekkl bile bunlarn hakkndan gelemez hi bir zaman haricden gelen elik ile rekabet edemez. Zaten haddinden fazla noksan bulunan tek hatl bir imendiferle kmr ve demirin ancak kk bir ksmnn nakliyat temin edilecei aikardr. Bu kadar aikar bir hakikati grmemek kadar muazzam bir hata, ancak hazinenin parasile iliyen bir devlet iletmesinde msamaha grr ve cezasz kalr, bunu hususi bir sermaye yaparsa sadece iflas eder. 5- Topran altnda ibtidaii bir takm techizatla pek fena bir halde alan senelik istihsalat 9 milyon tondan ibaret kmr o kadar bahalya mal olur ki hkmet a demese (yani halk verdii vergilerle bu ziyan tazmin etmese) bugn hi bir snai messesede ve hi bir ev iinde kullanlamaz. 6- Zonguldakta topran stnde tesadf edilen her trl garaj binalar ve parklarla bizzat kmr ocaklarnda mevcud ibtidai masrafl, ve kazal iletme ekli birbirine ok tezaddr. 7- Trkiyeye kyas edilebilecek hibir memleket yoktur ki umumiyetle en asgari seviyede kabul olunacak mahiyette shhi icablar Trkiye kadar ihmal etmi olsun? Trkiyede vasati derecede dahi temiz abdesthane ve hamamlara sahib ehir ve kylere tesadf edilemez. Trk ehirlerinde pisliin, mezbeleliin birikmesine ba eviren olmaz, btn bu yurdun esasl bir surette temizlenmesi ve dezenfekte edilmesi arttr. "Thorburg" un sylemi olduu gibi Trkiyenin bu vaziyete dmesinden ve stanbulun susuz kalmasndan pleri nakledememesinden, pisliinden tutalm hastahanelerde bir yatakta iki hastann yatmasna, binlerce verem ve hastalarn sokaklarda kalmasna tramvaylarda, trenlerde, vapurlarda vatandalarn medeni memleketlerdekilerden farkl halde nakledilmesine tren vapur kazalarna, bir zelzele afeti olunca kyllere yardm deil hayat mematlarnn haftalarca haber alnamamasna, bir millet iin en mhim bir dava, olan nfusun senelere gre artmamasna, ve Suriyede hududumuz yannda 25 sene evvel bir ky olan Kaml bugn zengin ve asfalt oseli otuz bin nfuslu bir sanayi ehri yaratlrken Anadolunun muhta hale gelmesine hulasa bugnk yoksuzlua, bahalla sebeb: Bu 25 sene zarfnda hkmetin bir geim ve mbadele vastas olan ziraat tamamile ihmal ederek, btceyi devletcilik urunda kullanmasdr. 25 sene evvel arazi kayb dolaysile ufalan, harblerle zayflyan Trkiye Cumhuriyet bdcesini evvela memleketi doyuracak haricle mbadele vastas temin edecek vastalara sarfedilecek yerde, evvela memlekette zaten mevcud olan ecnebi ve milli irketlerin elinden hemen acele imendiferler, vapurlar, kmr havzalar, madenler, ormanlar, tramvay, tnel, elektrik, havagaz messeselerini, Terkos suyu idarelerini almak ve yine bu fakir bdcenin 25 senelik varidatn Ankarann imarna kullanmak ve muazzam israflarda bulunmak ve yine bu fakir bdceden sun'i sanayi kurmak ve ticaret yapmak istemi ve btn para dkerek ald ve yaptrd bu iletmeleriAnkara hkmeti en geri bir krtasiye iine boulan ve "A-Z" kadar bozuk bir idare mekanizmasna teslim etmitir. te Hitlerin Alman idare mekanizmasn teslime cesaret edemedii iletmeleri, ticareti bu idare mekanizmasna teslim ederek ticaret yapmaa kalkmasile ve hepsinde ziyan etmesile ve bu ziyanlar ve yine bu fakir bdceden tazmin edilmek istenmesile ve netice de btn bu 25 senede sarfedilen paralar bir varidat getirmee yaramamasile zayf istihsalat yapan ihracat mallar ise ya feyazanlardan, ya kuraklktan muazzam zararlara uramasile memleket bugnk hale gelmitir. Mesela ok muhakkak olduu gibi 936 da Seyhan Ceyhan feyezannda 400 bin dnm arazinin hububat mahsul mahvolmu 938 de yine ayni mntkada 400 bin dnm su altnda, 931-932 de ise kuraklk memleketi yle harab etmiti ki kyl Ziraat Bankasna borlarn deil vergilerini verememilerdi. Seyhan Ceyhan, Menderes, Porsuk Trakya Meri, btn bu memlekete altn getirecek menbalar byle felaketler getirirken, herkes bilir ki Hollanda tamamile dmdz mnhat bir yer. Orada bu su kuvvetleri yle bir nizama konmutur ki feyezan yle dursun refah, saadet ve servet getirir. Binaenaleyh bugn btn bir milletin ittifakla ikayet ettii bu danklk, bahallk ve yoksuzlua are iin baz Avrupa memleketlerini takliden ve dnya anayasasndan sonra kullanlmas adet olan, * kabine deiti, kabine deiecektir gibi eylerden mid beklemek, bo bir eydir. (3 Aralk 1948) ( ) BTT 2 Aralk 1948 Akam -ktisat Kongresi -Gelir vergisinin kabulnde ittifak hasl oldu -Osman Fikret Arkun ktisat Kongresindeki hadise hakknda ne diyor?
( ) Bu yaz 1,2,3 Aralk 1948 gnl Yeni Sabah Gazetesinde yer almtr. Yaznn btnlnn korunmas amacyla tarihlere gre paralanmam, tm birden alnmtr.
*
Cumhuriyet -ktisad Kongresinin dourduu ihtilaflar -stanbul Tccar Dernei, Trkiye ktisad Kongresi Tertib Heyetinden ekildi Hrriyet -Tccar Dernei iktisat kongresinden ayrld Son Posta -ktisat Kongresinin akisleri devam ediyor -Tccar Dernei tertip komitesinden ekildi -Akosman, Takente bir mektup gndererek dernein mazi, hal ve istikbali hakkndaki dnce ve tasavvurlarn anlatt. Tasvir -ktisad kongresinden kan ihtilaf -Tccar dernei bakan isnadlara cevap veriyor -Kongrede alnan muazzam fikrin Tccar Derneinin elinde ve patentinde kalmamas plan muvaffakiyetle tatbik olunmutur. Vatan -Tccar Dernei iktisat kongresinden ekildi -Dernek, dn Ticaret Odasndaki toplantya itirak etmedi ve bir tebli yaynlad 3 Aralk 1948 Akam -Tccar Dernei -zzet Akosman'n hareketini protestoya karar verdi Cumhuriyet -Tccar Dernei, Bakan aleyhinde cephe alyor -zzet Akosmann Bakanlktan, Hamdi Baarn da Genel Katiblikten skat iin imza toplanmaya baland. 3 Aralk 1948 Ulus
35. Tccar Dernei Kongresinde:

Devletilik bahsi SAD BEKTER Bundan evvelki yazda tertip ve alma tarz hakknda bilgi verdiimiz ve ne ad verilmesi lazm geldiini mnakaa ettiimiz toplantda problem tetkik konusu olarak seilmi bulunuyordu. 1- Devletilik ve devlet mdahalesi, 2- D ticaret, 3- Vergi reformu. Bugn birinci mesele-devletilik ve devlet mdahalesi meselesi- hakknda hazrlanan tezlerle bu mevzuda alnan kararlar gzden geirelim: Bellibal ve ilmi karakter tayan tezler sayn Ordinarys Prof. mer Celal Sar, Prof.Dr.Muhlis Ete, Prof.Hazm Atf Kuyucak, Prof.Dr. Ahmet Ali zegen ve Doent Feridun Ergin'e ait olanlardr. Bu tezleri mdafaa ettikleri fikir bakmndan ikiye ayrmak mmkndr: Devletilik ve devlet mdahalesini reddedenler, snrl bir ekilde devletilii ve devlet mdahalesini kabul edenler. Yzde yz liberalizmi tutanlar Sayn B.Feridun Ergin'in tezleridir. Milletvekillii srasnda hkmetin ekonomik siyasetinin radyo szcs olarak konumalarn dinlediimiz Sayn Kuyucak bugn tam liberal bir anlayn sahibi olarak ie devletin bir gaye deil bir vasta olduu kanaatyle giriyor ve insan haklar zaviyesinden devletin iktisadi hayata mdahalesini tahlil ve hukuki ve iktisadi bakmdan devletilii ve devlet mdahalesini mnakaa ettikten ve bu arada devletiliin Anayasamzn yetmiinci maddesi ile emniyet altna alnan alma mlk edinme ve hakkn kullanma hak ve hrriyetlerine aykrln tebarz ettirdikten sonra u neticeye varyor: "Devlet muayyen maksatlar temin iin kurulmu bir itimai teekkl bir vasta ve bir alettir. Gayesi harici ve dahili emniyeti salamak ve bilhassa dahilde serbest mteebbislerin, mstahsillerin ve mstehliklerin karar alma ve frsat bulma hususundaki msavatn temin eylemektir. Memleketin
iktisadi ilerinin idaresinde devlet tenvir edici, icabnda tanzim edici bir rol oynamal ve fakat hibir zaman mteebbisler karsna hem nazm, hem de rakip olarak kmamaldr. Mdahalecilik ve bilhassa devlet iletmecilii milli emekten ve servet kaynaklarndan azami randman salayan bir usul deildir ve olamaz. Bu sistem gittike artan umumiyetle Millet Meclisinin murakabesinden de syrlan bir devlet kapitalizmine ve binnetice de bu byk makinenin basna geenlerin tahakkm ve istibdadna mncer olabilir. Beer hrriyetini salyacak ve fertlere refah ve saadet temin edecek yol da bu deildir." Sayn B.Ergin de "ktisadi hayatta mteaddit mezhepler yoktur. Yalnz iktisadi bilenler ve bilmiyenler tarafndan temsil olunan iki ayr cereyan vardr" cmlesiyle girerek liberalizmin zl ve gzel bir edebiyatn yapyor. Merkezi bir tekilatn "ktisadi artlar zerinde tesir yaratan milyarlarca amili" bir arada mtalaa etmesine, imkan olmadn, devletiliin bte siyasetinde enflasyoncu tesirleri olduunu ve alma neticelerinin gayri mesul parlamentolar tarafndan tetkik edildiini sylyor. Nihayet szlerini yle bitiriyor: "Serbest iktisat nizamn tasfiyeye alan hkmetler, daima brokrasi rejimlerine doru srklemilerdir. stikbalin ufuklarnda bir serap gibi gzken sosyalizm idealine doru ilerliyen fikir ve siyaset adamlar, brokrasi ad verilen umulmadk bir realite ile karlamlardr." imdi bu fikirler zerinde biraz duralm: Bugnn istihsal teknii ve neticeleri bakmndan tam liberal bir anlayla devleti bir jandarma devlet olarak telakkiye imkan var mdr? Kanaatimizce hayr. Zira makine sanayinin ortaya koyduu bir hakikat vardr. Bu sanayiin yer ald bir dnya ekonomi nizamnda temerkz hadisesi tabii bir neticedir. Temerkz, tabiati iktizas serbest rekabet tesiriyle ya inhisara veya kntye doru gider. Bu nasl olur? Dev istihsal messeseleri ya temerkzn salad faydalarla rakip ufak teebbsleri ortadan kaldrarak fiili bir inhisara sahip olurlar veyahut da dier rakip dev messeselerle rekabet yznden mterek kntlerini nlemek iin birleirler ve istihsale ve sata tek elden hakim olurlar. Eer bunu yapmaa muvaffak olmazlarsa ilerinden birinin veya bir kann kmesi muhakkaktr. Malumdur ki fiili inhisar, tabiaten istismarcdr. nsan emeini ve mstehlikin itira gcn istismar eder. Liberal bir anlayla bir kriz ve knt halini kat yrekle mtalaa edelim. Byle byk bir dev messesenin knts tesirleri bakmndan cemiyet nizamnda geni bir sirayete mstait olmasayd buna devlet olarak seyirci kalmakta hibir mahzur olmazd. Amma i yle deildir; bu knt byk bir ii ktlesinin geim akibeti ile alakaldr. te bugnn devleti bu zaruretlerledir ki btn bu hadiselere yabanc kalamaz. Dier taraftan geri bir ekonomi nizamna sahip olan memleketler iin devletilik bir gaye deil vasta olarak da kullanlmak icabeder. Trkiye'de biran iin tam liberal bir anlaya dndmz tasavvur edelim. Ne olacaktr? Evvela dardan daha ucuz fiyatla buday ithaline msaade edeceiz. ktisadi kanunlarn tesirini bekliyerek kylnn ya istihsal vastalarn islah ederek buday ucuza maletmesini veya daha elverili bir mahsul ekimine gemesini bekliyeceiz. Kylnn bugnk haliyle yalnz bana cihazlanmasn veya yeni bir eit ziraate gemesini salarken urayaca felakete seyirci mi kalacaz? Liberal anlaya gre bu tabii bir iktisat kanunudur. Hkmn icra edecektir. Binaenaleyh cevap "evet" olacaktr. Bu anlaya intibak edecek bir devlet nizamnn dnyada mevcut olduuna inanmak gtr. Devletiliin ve devlet mdahalesinin Anayasaya aykr olduu hkmne gelince, Anayasamzn ikinci maddesi Trkiye Devletini devleti olarak kabul ediyor. u halde bu iki hkm uzlatrmak mmkn grlm demektir. Kanaatimizce bu telif ekli siyasi partilerin programlarnda her partinin anlayna gre tahakkuk ettirilmi olmak lazmdr. Esasen sayn bilginlerin tariz hedefleri vasta devletilikten ziyade gaye devletilik anlaydr gibi bir his yaratmaktadr. Bakalm dier tezlerde neler var?
Sayn B.Sar tezinde ie imdiye kadar tatbik edilen devletilik siyasetinin vasflarn incelemekle balyor ve mahedelerini u suretle topluyor: 1- Devlet en eitli sahalarda mteebbis olarak faaliyete gemitir. 2- Devlet muhtelif sahalar inhisar altna alarak fertlere kapatmtr. 3- Ferdi mlkiyetin mevzular tahdit edilmitir. 4- Devlet fertlere ak kalan mahdut sahalarda hususi faaliyetleri ar takyitlere ve formalitelere tabi tutmutur. Ve bu mdahalelerin gayesini aratrarak "balangta devletiliin zarureti geri kalm olan ve teknik ve iktisadi bilgilerin, sermayenin ve teebbs ruhunun zayf bulunduu memleketimizi ksa bir zamanda ilerletmek ve yabanc sermayenin tahakkmnden korumak endiesiyle izah ediliyordu" dedikten sonra daha sonra yaplan baz mdahaleleri bu hedeflere balamaa imkan yoktur hkmne varyor ve misal olarak Toprak Kanununu, gemicilik inhisarn, kmr madenlerinin devletletirilmesini gsteriyor. Bu tatbikatn neticesi olarak demiryollaryla faydal baz iletmeleri o zamann artlarna gre bu tatbikata medyun olduumuzu munsifane kabul ederek bunun yannda tekevvn eden mahzurlarda sralyor. Bu mahzurlar unlardr: 1- Hangi ilerin devletleecei ve hangi hususi faaliyetlerin ne gibi tahditlere tabi tutulaca hakknda sarahatsizlik. 2- Sermaye yatrlarnda yanllklar yaplmtr ve bu yzden milli sermayeden israflar olmutur. 3- Devlet, kurduu messeseleri umumiyetle iyi teknik vastalarla tehiz etmi olmakla beraber bu messeselerin rasyonel bir suretle almalarn temin edememitir. Yani kadro genilii ve cret nizamnda bu iletmeler icaplarna aykrlk vardr. stelik devlet messeseleri hesapl bir surette almalarn zaruri klan muharriklerden de mahrumdur. 4- Hususi sahada alma glemitir. 5- Nihayet iktisad ilerinde devletin fertler yannda yer almas, hatta baz sahalarda fertlerin yerine gemesi, onu en esasl ve normal vazifelerini gerektii gibi ifadan alkoymutur. (Salk, eitim, adalet ve idare ileri). Mahzurlu neticelerin tadadi burada bitiyor. Bunu takiben Trkiye'de sosyalizm deil bir sosyal siyaset lzumunu belirtiyor ve arada "hususi teebbsn muhtelif sahalarda devlet teebbsnden daha rasyonel olduu kaziyesinin hala ve Trkiye iinde doruluunu ifade ederek devletin yapaca iler ve fertlere kapatlacak sahalarn neler olduunu ortaya koyuyor. Bakalm bunlar nelerdir? 1- Devlete ilkin hususi iktisadi faaliyetleri yakndan murakabe ve kuvvetle tevik vazifesi der. 2- Devlet, iktisadi faaliyetlerin baar artlarn salyacak icraata en byk ehemmiyet vermelidir. (Limanlar, yollar, salk ileri, sulama, bataklk kurutmalar.) 3- Fertlere rakip deil rehberlik olmak artyle devletin mteebbis olarak yapabilecei bir ok iler de vardr. (Enerji santralleri, zirai kombinalar. Srf devlet ihtiyacn karlyanlar orman ve numune iletmeleri.) 4- Fiili inhisara meydan veren, rekabet rejimi altnda yrtlmesi rasyonel olmyan, askeri esrara taalluk edenler ise fertlere tamamen kapatlmaldr. Arkadan sayn profesr yabanc sermayenin memleket ii teebbslere yatmasndan ekinmemek lazm geldiini de kaydederek devletin iktisadi faaliyetlerinin yukardaki hadlere indirilmesinin kolay olmyacan ve uzun bir zaman istiyeceini syliyerek grlerini tamamlyor. Dier tezler ve neticeler zerindeki incelemelere devam edeceiz. 4 Aralk 1948 Vatan -Tccar Derneindeki son hadiseler -1948 ktisat Kongresinde kan ihtilaf, Tccar Derneinin ikiye ayrlmas ile mi neticelenecektir?
4 Aralk 1948 Hrriyet
36. ktisat Kongresi ve Karlat Kt Zihniyet

SMET ALKAN Bundan bir ka gn evvel "Trkiye ktisat Kongresinde almalar" balkl yazmzda, kongreye kendi kanaat ve grlerini her ne olursa olsun kabul ettirmee alan muayyen kimselerin, bu ekilde hareket etmelerini muvafk bulmadmz akca beyan etmi ve bunun doru olmadn tebarz ettirmitir. te o gn bir endie halinde bizi dndren eyler, nihayet kongrenin son toplant gnnde bir vaka, bir emri vaki halinde karmza karlm ve kongreye kar hakiki bir tuzak kurulduunu akca gstermitir. Kongrenin vergi komisyonunda da ayn kimseler kendi gr ve kanaatlerini ekseriyet bulamamas, kabul edilmemesi zerine orada da ayn yoldan gitmek istemiler, fakat maksat ve hedeflerine varamamlar, malubiyeti kendi ikrarlariyle sinelerine ekmilerdir. Ancak derin bir gre sahip olmaa lzum kalmadan bu yoldaki planlarn umumi heyet toplantsnda tekrar edecekleri de devaml surette bahis mevzuu edilmitir. Nihayet 27 Kasm Cumartesi gn, kongre umumi heyeti toplantsnda, gayet kt bir ekilde, bu plan mevkii tatbika konmutur. Kongrenin byk bir hsnniyetle setii bakan, bitarafln tamamen ihlal ederek, kongreyi datmak yoluna sapm ve yurdun her kesinden gelmi vatandalar karsnda maalesef bu oyunun oynanmasna amil ve alet olmutur. Bu ok haksz ve yersiz vaziyet ve emri vaki karsnda kalan kongre ekseriyeti, hak ve hakikat urundaki mcadelesine vekarla devam etmi ve kongreyi yrtmek azmiyle yerinden dahi kmldamadan toplantsna devam etmi ve gerekli kararlar almtr. Hadisenin esas mahiyetine gemeden ve bu husustaki fikirlerimizi belirtmeden evvel, bu kararlar zerinde durmak istiyoruz. Bir kere, his ve grlerine malup olan kongre bakan ittifakla azledilmitir. Bu suretle bir su hakl cezasn almtr. Bundan sonraki kongrenin 1950 ylnda zmirde toplanmasna karar verilmitir. stanbul Sanayi Birlii Reisi Dr. Cudi Birtek'in teklifi kabul edilerek kongre zabtlarnn bastrlmasna karar verilmitir. Bu suretle, 1948 Trkiye ktisat Kongresi, muayyen maksatlarla ve grlerle hareket edenlerden temizlendikten sonra, yurdun her kesinden gelmi azalarn ve hakikati grp anlayan ehrimiz i adamlarnn byk bir ekseriyetiyle faaliyetine son vermitir. Kongreyi, cidden muhteem varl ile son dakikalarda bile hi bir kimsenin ahsi arzularna alet olmam grmekten mtevellit byk bir memnuniyet duyuyor ve istikbale mitle bakyoruz. Toplanacan byk bir sevinle sayn okuyucularmza haber verdiimiz ve batan itibaren muhtelif makalelerimizle kongre hazrlk ve hareketlerini takip ettiimiz, nihayet toplanmasn mteakip yine azimle iinde altmz, gayret sarfettiimiz kongre, bu hale drlmtr? Bu konuya, hereyi ak bir vicdan muhasebesinden geirmee alm bnyemizle, temas etmei bir vazife addediyoruz. Ve bunun tam bir zaruret olduuna da inanyoruz. Hakikat daima sylenmelidir. Bu ii anlayabilmek iin biraz geriye gitmek lazmdr. Filhakika stanbul Tccar Dernei 15 Ekim 1947 tarihinde bir davet yaparak "bu prensip davamz zerinde serbest bir mnakaa yaplmasn temin iin" cmlesiyle i ve ilim adamlarn bir araya toplam ve dernee ait bir komisyonun (Gelir vergisi inceleme komisyonu) hazrlad raporu mzakereye arzetmitir. Burada muhtelif fikirler beyan edilmi ve umumiyetle raporun kuvvetsizlii meydana kar kmaz ve esas davann rkl hissedilir edilmez yine bakan mevkiinde vazife gren zat, son sz bu komisyonun bakan olarak alm bulunan kimseye vermi ve o da "ya rapor aynen kabul edilir, yahut komisyon ekilir" eklinde bir ifadeyle ve ou gitmi olan azalarn reyi ile bu raporu kabul ettirmitir. Bu dakikada anlam bulunuyorduk ki, o gnk toplant banda bakann syledii "Biz hr ve serbest olarak kararlarmz vereceiz" cmlesi tamamen bo bir eydir. nk toplantnn sonu hi te bunu ispat etmemitir. O zaman biz davetli olduumuzdan, fazla bir ey sylememi ve yalnz stanbul Tccar Derneinde mevcut bu ekil bir zihniyete hayret etmi ayn zamanda tezadn mevcudiyetini grerek, bir daha bu toplantlara ve emri vakilere itirak etmemee karar vermitik. Bu karar mteakip toplantlarn hi birine gitmemek suretiyle de yerine getirdik. Bununla beraber, meslek sahasnda her almaya nem verdiimiz iin, bu faaliyetlerin iyi bir yolda yrmesi temennisini ishar ettik. Ancak dier toplantlara giden arkadalara da esen havadan memnun grnmyorlard. Nihayet iktisat kongresi fikri bu dernek tarafndan ileri srlnce aklmza gelen ilk ey, bu kongrenin de bu ekilde bir alet olmas ve muayyen bir maksada hizmet etmesi endiesi oldu. Fakat
evvela bunu yapacaklarna ihtimal vermedik. Fakat kongre rznamesi Tccar Derneinin, evvelce hazrland mevzulara gre tespit edilince, yine Hrriyet stunlarnda, bu durumu tebarz ettirdiimizi * sayn okuyucularmz hatrlayacaklardr.( ) Halbuki baka ok mhim ve evvela karara balanmas gereken esas meseleler mevcuttu. Nitekim kongrenin ilk gn bunu ifade ve tenkit edenler oldu. almalar balaynca, ilk gn yine komisyon seimi yznden bakann havay kartrdn mahade edince, endiemiz artt. Bunu da yine bir kolaylk teminine alyorlar dncesiyle msamaha ile karladk. Fakat iin yle olmad bilhassa vergi komisyonunda kendini gsterdi. Muhtelif hareketlerle muayyen bir maksadn istihsaline alld grld. Biz bunu en evvel grenler iersinde bulunuyorduk. nk iin ban da biliyorduk. Komisyonda ekseriyet teekkl ettii ve kanaatler belirdii halde bunu kabul etmek istemiyenler, zor bir duruma derek bir gn sonra bakanlktan bir yaz tebli ettirmee amil oldular. Komisyon raporu ksa olacakm; komisyon raportr sz sylemiyecekmi, ekseriyet kazanamyan fikirler de kongrede reye konabilecekmi!. Bunlar hangi kongre ve komisyon nizamna giren eylerdir? Herkes bu suretle oynanmak istenen oyunu anlam oluyordu. Bu srada, byk bir hsn niyetle ve fedakarlkla alan kimselere, bu meyanda ilim adamlarna eitli iftiralar da yaplyor ve bu iftiralara gln eyler kartrlyordu. Bu hava ve zihniyet kendini her yerde gsteriyor, hissetiriyordu. Btn bunlarn ifadesini yine biz Hrriyet stunlarnda sayn okuyucularmza 25 Kasm tarihli makalemizle aksettirmee altk ve kongreyi bu yola gtrmemelerini bu kimselere hatrlattk. Nihayet bu yoldan muhakkak surette gidilmesi kararlatrlm olsa gerekki, son toplant gnnde bakan, vergi reformu komisyonu raporunda btn kongreye hakim olmak istiyerek ii mecrasndan karm ve geri bir zihniyetle taraftarlarn temsil etmee gayret sarfetmitir. Bunu kabul etmiyenler, bakan kararlaryla bu vazifeden hakl olarak iskat etmiler ve kongre faaliyetine devam olunmutur. Bir zmrenin fikrini bu derece srarla ekseriyete kabul ettirmee almas, bugn iin elimdir; cidden acdr. Bilhassa kongrenin ilk gnk nutuklarnda "Biz vesayet sistemini kabul etmiyoruz." diyen bir zatn, btn kongre mddetince vesayet ihyasna almas, nihayet son gn bunun parlak bir misalini vermesi daha ok acdr ve ok elimdir. Kim ne derse, bu kimseler ne sylerlerse sylesinler, bu kt zihniyeti herkes, her aza grm ve buna inanmtr. Gln iftiralarda bulunanlarn maksatlarn anlamtr. Bu hakikati bir takm kt isnatlarla ortadan yok etmee imkan yoktur. unu tebarz ettirelim ki, vergi reformu komisyonu, nasl bir rapor hazrlarsa hazrlasn, bu zmrenin fikrini getirmedii iin bu hareket yine mukadderdi. ki gn evvel bana karar verildiini duyanlar olmutur. Nihayet kendileri ziyafette elenirken, komisyon faaliyette elenirken, komisyon faaliyette idi. Bir maksada hizmet etmiyen hr insanlar, her zaman u veya bu ekildeki hareketlerle, iftiralarla karlamlardr. Bunu bugn hepimiz mdrik bulunuyoruz. Burada da maalesef ayn ey yaplmtr. ftiralarn kendilerine aynen iade ederiz. Memleket ve meslek uruna almalarmza devam edeceimiz tabiidir. Her zaman belirttiimiz gibi, aziz yurdumuz iktisadi kalknmaya iddetle muhtadr. Biz hi bir zaman fena bir karar tasvip etmedik ve etmiyeceiz. Bunu btn yaz hayatmz efkar umumiye nnde ak bir ekilde ispat etmektedir. Memleketimiz her trl kymetleri ile topyekn ilerlemeye cidden layktr. Bunun bir an evvel gereklemesi iin ok almamz, ahsi hislere ve grlere, zmre menfaatlerine yer vermememiz arttr. Hakikatler erge meydana kar ve kacaktr. Btn kongre mddetince feragat ve fedakarlkla alm yzlerce azaya yaplan haksz ve yersiz muamele, bunu yapanlar elbette bir gn utandracaktr. 1948 Trkiye ktisat Kongresi, hak yolundaki gazan mbarek olsun! SMET ALKAN 4 Aralk 1948 Ulus
37. Yirmi Be Yl Sonra

YUSUF ZYA ORTA
( )Hrriyet Gazetesi 25 Kasm 1948 tarihli hsha.
Baar dostumuzu takdime hacet yok. Eski lakabiyle "Limanc" yeni lakabiyle "Kongreci" Hamdi Baar' elbet tanrsnz. Kitap, brour, makale, btn yazl eserlerine ve hususi sohbetlerinde belirttii fikirlere - gzlerini sola devirerek-ters ters baksa bile, stanbul'da toplanan "Trkiye ktisat Kongresi" de onun eseridir! Sayn akradamz, bu Kongre dolaysiyle -gene kendi kard- Trkiye ktisat Mecmuasna, yeni lakabn imza diye kullanarak bir hatra yazm; Yirmi be yl nceye ait bir hatra... Hamdi Baar dostumuz diyor ki: (1923 de zmir'de toplanan iktisat Kongresi srasnda madencilerle sanayiciler arasnda mhim bir mesele hararetli tartmalara vesile oluyordu.) Bu mesele udur: Madenciler, hariten gelecek madenkmrlerine ar gmrk resmi konarak kendi kmrlerimizin korunmasn istiyorlarm. Sanayiciler ise, bu tezi, sanayiin inkiafna mani olacan syliyerek reddediyorlarm. Bu iki tez 1923 kongresinde mnakaa edilirken, demi murahhas sz istemi ve krsde, Almanya'dan ngiltere'den, Belika'dan ezbere misaller getirerek, ezbere rakamlar syliyerek, ezbere kanunlar okuyarak "serbesti" fikrini mdafaa etmi. Sayn Baar diyor ki: (Bir an dndm: Hepisi gzel, demi murahhasnn syledikleri doru... Fakat bu zat btn bu rakamlar nederen aklnda tutmu?.. Btn bu kanunlarn hepisini nasl tetkik etmi?..) Ve kararn veriyor: (Bu zat bir bilgin olmaktan ziyade zeki, kurnaz bir politikac.. Topluluun ne gibi eylere kaplarak karar vereceini biliyor. Herkesin gz Avrupa'da.. Dkecei rakamlarn uydurma olduunu kim anlyacak sanki?..) Baar dnyor, tanyor: Krsde kp bunlarn yalan olduunu sylese kimse inanmyacak... Ne yapsn yleyse?.. Sayn kongreci, kendi kendine: (Mademki bunlarn uydurma olduuna inanyorsun, u halde sende!..) Diyor ve hemen reisten sz isteyerek krsye frlyor: (-Arkadalar!.. demi murahhas arkadamzn ilme, fenne, Avrupa'daki kmr istihsaline ve kmrle alakal kanunlara dair verdii kymetli malumattan dolay teekkr ederim. Bunlarn hepsi dorudur. Ancak kendileri Almanya, ngiltere gibi sanayi memleketlerini misal getirdiler. Biz ise ziraat memleketiyiz. Onun iin msaadenizle bende ziraat memleketlerinden misal getireyim.) Diyor ve balyor uydurma kanunlar okumaa, uydurma rakamlar sylemee!.. Sayn Baar, Kasm 1948 tarihli ve 10 sayl "Trkiye ktisat Mecmuas"nda kan bu yazsn yle bitirmektedir. demi murahhas arkadam yerinden frlad: -Bu rakamlar ve bahsettiin kanunlar hangi mehazdan aldn? Diye bard. Skunetle cevap verdim: -Das Buch kitabndan... Zat alinizin mracaat ettii mehazdan.. Emin olun, btn verdiim rakamlar ve malumat sizinki kadar dorudur! Dava lehimize halledilmi ve kongre teklifimizi kabul etmiti. Sayn Hamdi Baar'n 1923 ylnda zmir'de toplanan "Trkiye ktisat Kongreni"ne ait bu hatrasn ac bir hayretle okudum. Bahsettii demi murahhas kimdir? bilmiyorum. Kongrede byle bir oyun oynanm mdr? Onu da bilmiyorum... Fakat muhterem Baar'n 1135 aza karsnda, mdafaa ettii tezi kabul ettirmek iin krsden doru olmyan szler syledii, rakamlar uydurduu kendi itirafiyle sabittir. imdi merak ediyorum: Yirmi be yl nce zmir'de 1135 delege huzurunda uydurma kanunlar, uydurma istatistikler, uydurma rakamlar syliyerek bir ktisat Kongresine kendi tezini kabul ettirmeyi zekasnn hakk sayan deerli ktisatmz, acaba 1948 Trkiye ktisat Kongresinde ne hnerler, ne marifetler gsterdi dersiniz?
Bunun itiraf edilmesi iin bir yirmibe sene daha beklemee hacet yoktur sanrm. Kongrenin neticesi gsteriyor ki, Cumhuriyet Trkiyesi, bu yirmibe yl iinde, hi olmazsa sayn bilginimiz Hamdi Baar'n tezini yutmyacak kadar uyanmtr! 5 Aralk 1948 Akam -stanbul Tccar Derneinde yeni seimler yaplacak -Bakan zzet Akosman ile Umumi Katibi Ahmet Hamdi Baar'n deiecekleri muhakkak grlyor Cumhuriyet -Tccar dernei, dedikodularn unutulmasn istiyor Hrriyet -Tccar Derneinin teekkr 6 Aralk 1948 Ulus
38. Ticaret Ahlak

ORHAN SEYF ORHON stanbul'da toplanan (Trkiye ktisat Kongresi)nin byk dedikodular ve grltlerle kapan ticaret ahlaknn zerinde dnmek iin bir frsattr.Mali ve ktisadi meselelerin hayati bir nem ald u srada bu kongreden ok eyler bekliyebilirdik. Beklenmiyen tek ey, onun bu tarzda kapandr. Kongrede pahallk, isizlik, mali buhran, iktisadi kalknma areleri zerinde konuulmad. Fakat sra, gelir vergisine gelince kyametler koptu. Kongre Bakan komisyon raporunu reye koymad. Kongreyi tatil ettiini bildirdi. kinci Bakan mzakereyi idare etti. Kongre bylece kapand. Hala, gazete stunlarnda dedikodular devam ediyor. Birinci bakan, beinci koldan bahsetmektedir. Kar taraf da stanbul Tccar Derneinin tertipledii bir komplodan! imdi, ticaret ahlaknn stnde durabiliriz: Memleketin u buhranl devrinde, iktisadi meseleleri konumak iin byk tccarlarn bulunduu bir Kongre byle mi kapanmaldr? Devletiliin snrlanmas istei altnda bolluk, ucuzluk ve umumi refah dncesi olacakt. Milli fabrikalar yok pahasna ahsi sermayeye devretmek phesi deil! O ahsi sermaye ki hi kimse onun bir cemaat kasasnda frsat beklemediini temin edemez! kide bir, Tekelin gazoz yaptn devletilik aleyhinde bir hiciv gibi syliyenler, ahsi sermayenin memleket refahna ne yolda hizmet ettiini de gsterebilmelidir. Harp iinde ihtiya maddelerinden biri piyasadan ekilince, ahsi sermayenin bo kalan bu yeri nasl doldurduunu biliriz: Yzdeyz pahal ve yzdeyz rk mallarla! Hala, ticareti teebbs halinde "i" kelimesinden vurgunculuk manasn seziyoruz: Pamuk ii, ttn ii, kahve ii, yol ii, taahht ii gibi... Topraklarmz, ormanlarmz, madenlerimizi ahsi sermaye teebbsleri gelitirmemitir. Zonguldak kmr ocaklar ahslarn elindeyken, ne bugnk istihsale yaklaabilmiti; ne de bugnk sosyal yardmlar aklndan geirmitir. ileri sefalette srnen bir ocak sahibinin, parasn kumarda nasl harcadn unutmadk! Ticaret gven istermi! Doru amma, tccarlara da biraz gvenmek lazm. Sonu bir iflasla veya mahkemelere den bir ihtilafla bitmiyeceine inanarak paranz hangi ticari teebbse yatrabilirsiniz? Bir tandm, otuzbe senelik memuriyet hayatnn ikramiyesini drt be odal bir ev sahibi olmak midiyle bir inaat irketine koymutu. Sonunda ev yerine, iflas eden irketin kasasndan seksen lira kmt. Trkiye ktisat Kogresinde, baz stanbul Tccar Dernei sayn yelerinin, vergi adaleti isteyen bir kanuna kar bu kadar grltl bir hcuma geilerini anlyamyorum! Bunun, mutlaka zihinlerde bir tereddt uyandracan dnmediler mi? Vergi kaakl, vergi adaletsizlii umumi vicdanda o derece derin tesirler brakmtr ki, artk grltye tahamml edecek taraf kalmamtr. Milli Hkmetin kuruluundan sonra, Trk tccarlarnn Beyolu'ndaki kozmopolit rakiplerinin yerlerini yava yava ellerinden almas bizim iin o kadar sevinilecek bir baar saylmaz. Sevinilecek ey, zekasn, teebbsn, sermayesini, sabrn memlekete datarak bir servet ve refah kayna yaratmaktr. Onlar burasn bir smrge sayyorlard. Memleketin iktisadi kalknmasiyle ilgileri yoktu. Biz onlar taklit edemeyiz. Milli ticaret ahlak da bu deildir.
Eski zamanlarda mesleki ahlak duygusu ok daha yksekti. Trkler meslee (yol) diyorlard ve meslek adabna uymyanlar yolsuz karyorlard. Ahiler tekilatnda yolsuz kanlarn pabucunun dama atl hala dilimizde yayor. Bu tekilat, ticarette ftvvete dayanrd. Ftvvetin bugnk manas; halk nefsine stn tutmaktr. Geen gnk Trkiye ktisat Kogresinde kopan grltler de gsteriyor ki, ticaret ahlaknn zerinde ciddiyetle durmann zaman oktan gelmi, hatta gemitir bile! 6 Aralk 1948 Vatan
39. ki mtihann Verdii Neticeler

AHMET EMN YALMAN ktisat kongresine gelelim; stanbulda bir Tccar Dernei kurulduu ve byk bir intizam ve ahenkle i grmee balad zaman hepimiz sevindik. Bu teebbsten kinci Trkiye ktisat Kongresi dounca, btn memleket, vatandalarn hususi teebbs ve gayretlerile baarabilecekleri iler bakmndan byk mitlere dt ve iftihar duydu. Kongre, dnyann herhangi bir yerinde tesadf edilebilecek intizamn cidden azami derecesile kuruldu, tanzim edildi ve iledi, her eye ramen mkemmel de neticeler verdi. Buna ramen teferruat saylabilecek ilerde, takm ruhuna ve verimli i grme usullerine kar yaplan ihmal ve kusurlar, hem ii sarst, hem umumi efkar incitti, hem de teebbsten beklenen bir ksm neticeleri devaml olarak baltalad, bizzat Tccar Derneinin varln da tehlikeye drd. Ben, zzet Akosman da Hamdi Baar da ok severim ve enerjilerini ve kurucu kabiliyetlerini takdir ederim. Bu ide ok almlar, ok hizmet etmilerdir, fakat koca bir f iyi suya, bir tek damla fena su karmas her eyi bozmaa kafidir. Bu ite de yle olmutur. ki kurucunun, kongreye sahip kar gibi grnmesi; daha ilk gnden itibaren fena bir istidat yaratmtr. zzet Akosman, kongre bakanln vekillerden birine braktktan sonra kongrenin dier azasndan hi bir fark kalmamt. Buna ramen ilk gn reislik makamndan sras gelmeden sz sylemesi, Hamdi Baarn da srasz bahse karmas; kongrenin intizamn sarsm ve Akosmann ikayet ettii beinci kollara frsat vermitir. Hele kendisinin son celseyi tatil etmesi, fazla olarak da mikrofonun elektrik cereyann kesmesi; byk bir davay, ikinci derecede bir mlahaza ile veya ani bir asabiyetle tehlikeye drmek gibi bir netice vermitir. Akosmann nerettii izahnamede bu kusurlarn itiraf ederek halktan zr dilemesini ok bekledim. Bunu yapsayd ii tamir edecek ve ok sevgi kazanacakt. Ne areki bunu yapmayp btn kusuru bakalarnda arad, i de rndan kt. Bu iki misal zerinde durmamzn sebebi; takm kurmann ve bunu devam ettirmek usullerinin esasl icaplarna kafi derecede ehemmiyet verilmezse ne kadar emeklerin heba olacan, ne kadar mhim davalarn tehlikeye deceini belirtmektir. Eer demokrasi davasnda muvaffak olmak ve memleketi ilerletmek istiyorsak, takm ruhile hareket etmei renecek ve kusurlarmz grp tashih edeceiz. Yoksa her meselede birok kymetli emekler sarfettikten sonra kyda boulmaa mahkumuz. AHMET EMN YALMAN 7 Aralk 1948 Ulus
40. Devletilik Bahsi

SAD BEKTER stanbul'daki toplantda grlen meselelerden devletilik ile ilgili olan tezlerin tahliline balamtk. imdi sayn Profesr Ete'nin tezine geelim: Bay Ete devletilik tabirinden kanarak tanzimci bir iktisat politikasnda devlet iletmeciliinin mahiyet ve muln tayin etmekle ie balyor ve diyor ki: "Devlet iletmecilii dediimiz zaman, devletin iktisadi, mali ve itimai sahada iletmeler kurarak bizzat istihsale, tevzie ve hizmete gemesini kasdetmekteyiz." Devletin hangi mevzularda iletmecilik yapmas dorudur ve doru deildir meselesinde Bay Sar'la aralarnda esasl bir beraberlik vardr.
Tezde ikinci olarak devleti telakkiye gre devlet iletmeciliini douran ve idameye mecbur klan sebepleri ve bu arada hususi teebbs aleyhine ve devlet iletmeleri lehine ileri srlen sebepleri ve bunlarn mnakaasn ve bizdeki devlet iletmelerinin fayda ve mahzurlarn buluyoruz. nc olarak da Trkiye ekonomisinde yer alan devlet iletmelerinin isim ve nevilerine yer veriliyor. Bu iletmelerden hangileri devlet elinde kalabilir ve bunlarn mstakbel alma nizam ne olmaldr? Konusu ele alnarak elden karlmas lazm gelenlerin devir ekilleri dnlyor. Drdnc olarak devlet iletmeciliinin azaltlmas halinde devlet ve hususi teebbslere den vazifeler anlatlyor ve bundan sonra da hususi ilim derneklerinin teebsiyle (Ekonomi Genel Meclisi)nin yannda bir "Trkiye ktisadi Aratrmalar" merkezi veya enstitsnn kurulmas teklif ediliyor. Sayn Profesr zege'nin tezine gelince burada belli baz devlet iletmelerimizin muhtelif merhalelerdeki veriminden ve kalifiye ii davasnn neminden ve nihayet mevcut iletmelerde hakim klnmas gereken alma nizamiyle cret nizamndan bahsedildiini gryoruz. Hakikaten Bay Sar ve Ete ile mahedelerinin ve hkmlerinin ounda birlememee imkan yoktur. Yalnz hadiseleri tahlil ederken ayrldmz noktalar var. Evet, devlet en eitli sahalarda mteebbis olarak faaliyete gemitir. Gene devlet mutelif sahalar inhisar altna alarak fertlere kapatmtr, ferdin mlkiyet mevzular tahdit edilmitir. Devlet fertlere ak kalan mahdut sahalarda hususi faaliyetleri ar takyitlere ve formalitelere tabi tutulmutur. Btn bunlar devleti idare edenlerin zevkine hizmet etmek, hkmetmek ve her eyi idareleri altna almak arzularnn bir neticesi olarak nasl dnebiliriz? Zannederim sayn bilginler de byle dnmyorlar. Kurtulu Savandan km, btn insan ve servet kaynaklar tamamen zaafa uram, her trl cihazdan mahrum kalm bir vatan olarak bize intikal eden bu mukaddes topran stnde yayan btn insanlar bir ey beklemektedir. Kapitlasyonlarn ve ecnebi sermayesi imtiyaznn heyulasndan yle derin bir rkeklik vardr ki cennete gtrlecei grlse dahi acaba bunun arkasnda bir ey var mdr phesinin yerletii bir korku ve endie havas esmektedir. Hatta bu endie telakkisi ecnebi ihtisasndan faydalanmay bile ok dnerek ve ekinerek kabul edebilmektedir. dare edenler ve idare edilenler bu memleketin beka artlarnn ekonomik sahada olduuna inanmaktadr. Ve gene cemiyet anlaymzla her ey devletten beklenmektedir. Hangisini yapalm demee lzum yoktur. Her eyi ve her eyi yapmaa lzum ve ihtiya vardr. ok ksa bir zaman sonra kendi kendine yeterlik zihniyeti dnya ekonomik gidiine hakim olmaktadr. Liberalizmden bahsetmek hatta bir su, bir gnahtr. O halde bu artlar altnda bir ey yapmak ve ne olursa olsun yapmak ve bata demiryolu yapmak ve baka sermaye menba olmaynca devlet tarafndan vergi ile yapmak fikri etrafnda birleildiini unutmamaldr. Yaplacak ilerin mahiyetini, ina edilecek demiryollarnn istikametini ve kurulacak fabrikalarn yerlerini tayin bakmndan mdafaa dnceleri ve bilhassa o gnn anlayna ve vastalarna uygun strateji mlahazalar da buna katld zaman tablo tamamlanm olur. Btn bu ilerin o gnk artlardan ve hadiselerden tecerrt ederek, objektif kritii yapld zaman gayri ilmi ve gayri iktisadi kurulular bulmak elbette mmkndr. Hatta daha ileriye giderek diyebiliriz ki bunlarn iinde beenilenlerin mevcut olmas byk bir karar isabetinin mahsuldr. Eer bu eserler ortaya konmasayd bugn bulunduumuz yerden ve elde ettiimiz tecrbelerden dahi mahrum olacamz dnmek lazm deil midir? Bu arada devlet muhtelif sahalar inhisar altna alarak fertlere kapatmtr. Yani eker sanayii kurdurmamtr. Yani demiryolu ve deniz yollar inhisarn tesis etmitir. Ferdi mlkiyetin mevzular tahdit edilmitir, yani toprak ve ormak tasarrufu kaytlanmtr. nsann soraca geliyor: "Acaba bu memlekette inhisar altna alnan sahalar dnda ferdin teebbsne ak hibir yer mi kalmamtr?" Toprak mlkiyetinde bir tahdit dnlmse bu nasl bir dncenin mahsul olarak ortaya kmtr? Bu bir sosyalizm tatbikat olarak deil sosyal politika icab olarak ele alnmtr.
Devlet elinde, amme messeseleri elinde ve en son olarak da hususi ahs elinde toprak bo duruyor. Kyl eli brnde ekecek yer aryor. Esasen istihsale tahsis edilmemi bir topra bylece muhafaza etmektense bunu kylye verip istihsale elverili bir hale koymak yolundaki anlay nasl bu memleket ekonomisi aleyhine mtalaa edilebilir? Yzde 10 miktarnda bir azalma halinde hepimizin baka bir yere g etmek zaruretinde kalacamz bu memleketin orman servetini korumak emeliyle bir tahdit yaplmsa bu bir nefis mdafaasi ihtiyacnn ifadesi olarak bir meruiyet mesnedi bulamaz m? Denecek ki, buna ramen orman iletmeciliimiz bu harabinin nn alamyor. Halktan bunun strabn ok dinlemi bir adam sfatiyle buna belki hak vermek mmkndr. Amma bu demek deildir ki tahdit etmiyeceiz diye eski lsnde harabiye devam etmek dorudur. Devlet fertlere ak kalan mahdut sahalarda hususi faaliyetleri ar takyitlere ve formalitelere tabi tutmutur. Evvela bu sahalarda-bilhassa ticaret sahasnda-takyit, ekonomik ifademizin ve sonra harp hadiselerinin ortaya koyduu zaruretlerden domadr. Bunlar mmkn olduu kadar az tazyik edici bir hale koymak ve dzenlemek elbette pek yerinde olacaktr. imdi bir sual; hususi teebbs faaliyet sahas bulamamtr? Kaytlardan teneffs edemez bir halde braklmtr ve bunlarn hepsi de dorudur. Peki amma bugn muazzam bir servet ifadesi olan devlet iletmelerine talip olan hususi teebbs bu iletmeleri satn alacak iktidara nasl ulamtr? Bunu sormakta hakkmz vardr. nk toplant alacak srasnda Ticaret ve Sanayi erbab arasnda bunlar hususi sermayenin biriktirdiini kabul ve iddia edenler olmutur. Bu kar mtalaalarmzla bugn kritii yaplan devlet iletmelerinin sevk ve idaresinde yeni bir anlaya kavumak ve bundan sonra ele alnacak kalknma hamlelerinin mtalaasnda daha ilmi ve objektif esaslara dayanmak lzumunu inkar etmek yolunda deiliz. Sadece dnk kurulularn yalnz iktisadi temele dayanmyan tesis artlarn ortaya koymak istemekteyiz; ve harbin devamnca saladklar faydalar daha iyi anlamak iin hepimizin, bu tesislerden mahrum bulunduumuz takdirde, nasl straplarn mukadder olduunu dnmemiz kafidir, sanrm. Tezlerin teklif ksm kongre kararlarnda yer ald iin bu kararlar beraberce mtalaa srasnda dncelerimizi de arzedeceiz. Bu tezler zerinde komisyonda cereyan eden mnakaalar sonunda devletilik komisyonu umumi heyete u esaslar teklif etti ve bunlar kabul edildi: 1- Devletin iktisadi siyaseti, hususi mlkiyete dayanan ferdin iktisadi hrriyetlerini koruyan, iktisadiyat sahasnda hususi teebbs esas tutan ve milli ekonomiye rehberlik eden ve itimai adaleti ehemmiyetle ele alan bir sistem olmaldr. 2- Devlet, iktisadi yapnn temellerini bu suretle attktan ve kurulan messeseleri yeter derecede ilettikten sonra iletmecilik faaliyetlerini ancak birinci derecede amme hizmetleri saylan ilere ve asl vazifesi olan ve iktisadi siyasetin iletmecilik dnda kalan tevik, tanzim ve murakabe sahalarna hasretmelidir. Devlet bu gibi hizmetler dnda kalan zirai ve snai mahiyetteki ilerden peyderpey elini ekmeli ve bilhassa hibir suretle serbest piyasadaki teebbsler karsnda hem rakip hem de murakip durumunda bulunmamaldr. 3- Tabiat iktisas inhisar mahiyette olan veya henz hususi teebbse ele alnamyacak bulunan ve rasyonel bir ekilde iletilmek artiyle Devlet elinde kalmasnda mahzur grlmiyen iletmelerden balcalar unlardr; 1) Demiryollar, 2) Limanlar (iletmesi muhtar idarelere braklmak zere), 3) P.T.T. 4) Radyo, 5) Milli istihsal ve istihlaki takviye ve tanzim eden mhim enerji iletmeleri, 6) Hususi teebbslerce orman blgeleri haricinde kurulmu ve yeniden kurulacak olanlar haricindeki ormanlar, 7) Mstahsil mahsulnn kymetini koruyacak messeseler, 8) nhisar halinde olmamak artiyle muntazam posta ve yolcu gemicilii,
9) Devlet Kredi Messeseleri (letmesi muhtar idarelere braklmak zere), 10) Her nevi rnek ve retim messeseleri, 11) Hususi sermayenin gidemiyecei, durumlar ekonomik kalknmaya ihtiyac olan blgelerde giriilecek snai teebbsler. 4- Devlet bundan byle amme mahiyetini haiz olmyan iletmelere devam etmemeli ve yeni tesisler ve tevsiler yapmamal ve mevcut iletmeleri peyderpey hususi teebbslere ve kooperatiflere devretmek zere esaslar hazrlamaldr. 5- Devletin tevik, murakabe ve mdahalesiyle ilgili mevzuat ve bilhassa tatbikat ekilleri hususi iletmelerle Devlet teebbslerini msavi hukuki ve iktisadi artlar altnda bulundurmal ve hususi sermaye emniyet telkin edecek bir istikrar arzetmelidir. Vergi ve resimlerin esasl bir ekilde tetkiki ve himaye politikasnn kademeli bir ekilde hafifletilmesi muvafk olur. Devlet serbest rekabete frsat vermeli ve hususi teebbslerin inhisar mahiyetindeki zararl gelimesine kar uyank ve tedbirli olmaldr. 6- ...Ecnebi sermayenin, anormal imtiyazlara malik olmamak artiyle Trk Ekonomisine katlmasn... lzumlu grrz. 7- Memleketimizin iktisadi bnye ve mnasebetlerini tetkik etmek zere ilmi hviyetleri veya i hayatndaki baarlariyle tannm bitaraf iktisatlardan mrekkep bir enstitnn kurulmasn lzumlu grrz. te toplant heyeti umumiyesinin vard kararlar. Bu kararlar teker teker ele almadan nce ktidar Partisi devletilik anlaynn daha ok evvel revizyona tabi tutulduunu ve stanbul toplantsndaki alma zihniyetinden daha salim bir anlayla memleket ekonomisini mtalaa ettiini ve bu bakmdan daha kkl kararlara varldn ortaya koymak isterim. Benimsediimiz bu gr tarzna nazaran bizim devletiliimiz gaye deil vastadr. Yani sosyal bir siyasetin temelidir. Devletiliimizin temel esaslarna baklrsa: 1- Milli ekonomi bir btndr. Yani bu btn iinde btn ekonomik faaliyetler ve bu faaliyetlerle alakal kimseler ve teekkller dahildir. 2- Milli ekonomiyi ksa zamanda gelitirmek lazmdr. 3- Bu gelime ile milletin yaama artlarn dnyann bugnk gereklerine uygun ve stn bir seviyeye ulatrmak Devletiliin amacdr. 4-a) Milli ekonominin her kolunu, birbirini tamamlayc surette ileri teknik aralarla cihazlandrmak, b) Milli almalarn verimini artrmak, c) Milli sermayenin yurt ekonomisine yararl alanlarda almasn salamak, lazmdr. 5- Bu amalara ulamak ve kamu hizmetlerini ve menfaatlerini ve milli savunmay salamak zere a) Byk maden iletmeleri, b) Byk enerji santralleri, c) Ar endstri, d) Savunma endstri e) Bayndrlk ileri, f) P.T.T., g) Ulatrma ileri Devletin uhdesinde kalacaktr. bunlarn dnda kalanlarn zel teebbsler eliyle kurulmas ve Devletin bunlar tevik etmesi ve korumas ve bunlara gerekli yardmlarda bulunmas esastr. Gene bu arada zel teebbse emniyet ve kararlk temini iin yurtta hangi ilerin nerelerde, ne kadar zamanda ve hangi llerle yaplmas ve yukardaki esaslara gre Devlete den iler ilan edilecektir. Buna ramen zel teebbs bu lzumlu ileri baarmaa imkan bulamad takdirde milli ekonomi iin bir zaruret ifade eden tesisleri Devlet zerine alacaktr. 6- Devletin kar kastiyle ziraat yapmas bahis mevzuu deildir. 7- zel teebbslerle Devlet teebbslerinin eit artlar iinde almalar esastr. 8- Hususi sermaye ile Devlet sermayesinin ortaklk etmesi de kabul edilmitir. (Ancak sermaye ortaklnda erik hususi ahs olmyacak hkmi ahslar olacaktr.) 9- Halk istismardan koruyucu ve fakat inkiafn menetmiyen bir yksek murakab lzumludur.
10- Milli ekonomide alma hayatnn sosyal adalet ve gvenlik iinde korunmasn salayacak tedbirler alnmaldr. 11- Nihayet milli ekonomiyi bnyesi iinde ve milletleraras ekonomi artlar karsnda devaml surette gznnde tutup inceliyerek milli ekonomi teebbs ve faaliyetlerini planlara balamak ve uygun grecei tedbirlerle ve programlarla hkmete teklifler yapmak zere uzmanlardan mrekkep bir (Ekonomi Genel Meclisi) kurulacaktr. imdi bu anlayla toplantda varlan neticeler karlatrlacak olursa; "1- Bizim devletiliimizde hususi teebbs deil milli ekonomi esastr. Fakat bu suretle hususi mlkiyet ve fert hrriyetlerine aykr hibir dnce yoktur. Bilakis bunlar milli ekonominin temel talardr. 2- Devlet elinde bulunan ve bugnk anlaya gre devlete ayrlan alma sahasna girmiyen teebbslerin peyderpey elden karlmas meselesi esasen tez sahipleri tarafndan da kolay tahakkuk edecek bir mahiyette grlmemektedir. Filhakika kanaatimizce bunun iin memleketten hususi tasarruf terbiyemizde tam bir istihaleye intizar lazmdr. Bunu mnasip bir frsatta, geni bir ekilde ve ayrca tahlil edeceiz. Her halde bizim tahakkukunu grmek istediimiz manzara bu tesislerin hibir zaman byk kapital eline intikali deildir. 3- Devlet tarafndan tahakkuk ettirilecek ilerin nevi ve mahiyetleri esasnda hemen hemen tam bir intibak halindeyiz. 4- Milli ekonomiyi nizamlyan mevzuatn biran evvel dzenlenmesi ve hususi teebbs ile devlet arasnda eit artlarn salanmas ve bir istikrar tesisi elbet lazmdr. Ve bu arada hakikaten vergi sistemimizin muhta bulunduu reforma kavumasn zlememee imkan var mdr? Hatta bu arada himaye politikamzn gzden geirilmesi pek tabiidir ve daha ileri giderek diyebiliriz ki yeni kurulacak iletmelerin ilanihaye himaye ile deil muayyen bir mddet sonra beynelmilel serbest rekabete mukavemet edebilecek bir hayatiyete sahip bulunacak ekilde dnlmesi zaruridir. 5- Ecnebi sermayenin Trk ekonomisine katlmas mevzuunda anormal imtiyaz tabirinden ne kastedildiini anlamadmz itiraf etmek mecburiyetindeyiz. Beraberinde siyasi imtiyaz olmasn manasna bir telakkinin ifadesi ise biz ecnebi sermaye ile yerli sermayeye ancak eit artlar tesisine taraftarz. Anormal deil normal bir imtiyaz dahi dnmemekteyiz. Esasen ecnebi sermayenin memlekete ekilmesi mevzuunda beynelmilel politika istikrarnn vcudu ilk art olduuna gre bunda fazla acele etmemek yerinde olur. Tabii Avrupa kalknma plan ve beynelmilel Kalknma Bankas kredileri burada kastedilen ecnebi sermayesi deildir. Eer bugnk tehlikeler ve tehditler arasnda bir ecnebi sermaye bu memlekete gelmeyi gze alyorsa bu risk karsnda sermaye sahibinin baz imtiyazlar aradna hkmetmek doru olur. 6- Ekonomi Genel Meclisi yannda bir aratrma enstitsnn kurulmas ok faydal olur. Ve byle bir enstitnn kurulmasna da hibir engel yoktur." Tetkiklerimizi buraya kadar getirdikten sonra devletilik siyasetimizin baz nans farklarille * teyidedilmi olmasndan fayda hasl olduuna kaaniiz.( ) 8 Aralk 1948 Akam -Trkiye ktisat Kongresi ve stanbul Tccar Dernei Tasvir -ktisat Kongresi ve Tccar Dernei Vakit-Yeni Gazete -Tccar Derneinin kararlar Vatan
( ) 3.12.1948 tarihli (Ulus)ta kan makalede bir dizgi yanl olmutur. nc sayfann altnc stnnda 36. Ve 37 ninci satrlardaki (grlm deildir) ibaresi (grlm demektir) eklinde okunacaktr.
*
-ktisat Kongresi ve Tccar Dernei -dare heyeti davet vuku bulursa 1950 zmir ktisat Kongresine itiraki kararlatrd. 9 Aralk 1948 Aam
41. ktisat Kongresi Devletilik Komisyonunun Raporuna Dair

KAMRAN ARKUN ktisat kongresinin Devletilik mevzuu hakkndaki karar umumiyet itibariyle devleti; devlet kapitalizmine kayan iktisat siyasetinden vazgeip, bu yzden ihmal edilen asli vazifesine davet etmekte ve devletin iktisadi faaliyet sahasnn hudutlarn izmektedir. Komisyonda cereyan eden mnakaalar esnasnda liberalizmin en ar taraftarlarndan devletiliin en koyu mdafilerine kadar mevcut btn ahslar; Cumhuriyet devrinde tatbik edilegelmekte olan devlet iktisat siyasetinin memleket menfaati iin bir zaruret olduunda ve memlekete uzun mddet faydalar saladnda hemen hemen ittifak etmilerdir. Ancak; geri kalm teknik ve iktisadi bilgi, teebbs kabiliyeti ve sermaye noksanl dolaysiyle zaruri grlen devletiliin artk tarihi vazifesini ikmal ettii; nk memleket iin lzumlu sermaye ve teebbs kabiliyetinin vcuda gelmi olduu ileri srlmtr. Devletin elinde bulunan iletmeleri ve bunun benzerlerini devletten daha rasyonel iletecek serbes teebbs erbabnn memleketimizde mevcud olduu kabul edilince de gayesinden uzaklap ii gazozculua kadar gtrm olan devletin -iktisadi olmaktan ziyade muazzam brokratik hercmer iinde yuvarland -iletmecilii daha ehil olan hususi teebbslere brakmas tavsiye edilmitir. Raporun hazrlanmasna amil olan bu ana fikirler gzden geirilirse, bunlarda mevcut olan hakikat hissesini kabul etmemek mmkn deildir. Kurulu yeri seilmesindeki hatalar, personelin miktar fazlalna mukabil kalite dkl ve boucu bir krtasiyecilik gibi sebepler yznden gayriiktisadi alan devlet iletmelerinin mevcud olduu aikardr. Devletin yarn nereye kadar varaca kestirilemiyecei iin serbest teebbs emniyetsizlik iinde inkiaf imkan bulamamaktadr. Komisyonda bir azann syledii gibi "Bir akam Hkmet karar verir de mesela mevcut imento fabrikalarna el koyarsa..." nasl olur da mteebbis yarn kendi tesis edecei iletmenin de ayn akbete uramyacandan emin olabilir? Fakat, btn bunlara ramen, kongrenin kararnda olduu gibi devlet hakikaten kuruculuk vazifesini ikmal etmi midir ve acaba faaliyetleri sadece tevik ve murakabe edici sahalara mnhasr m kalmaldr? Biz devletilik komisyonu kararn umumiyetle memleket bnyesi iin isabetli tehis ve tedavi tavsiyesi mahiyetinde bulmakla beraber devlet faaliyetinin rapordakilere nazaran biraz daha geni tutulmas icab ettii kanaatindeyiz. Devlet iktisadi faaliyetinden can yanm olan kimseler hakl olarak devletilikten endie ederlerken bazlar hatann devletiliin bnyesinden ziyade bu faaliyetleri idare edenlerde olduunu nazara almamaktadrlar. Komisyon mzakereleri esnasnda devletiliin mdafaasn yapan bir ahs, devlet iletmelerini tenkid edenlerin tenkid ettikleri messeseleri yakndan tanmadklarn bu messeselerin banda uzun mddet bulunmu bir adam sfatiyle iddia etmitir. Aksi tezi mdafaa eden bir ahs da devlet iktisadi messeselerini bir ata benzeterek bu atn zararlarnn atn stnde bulunandan ziyade ayaklarnn altnda strap ekenlerin anlyacan ileri srmtr. Evet, hakikaten atn byk zararlar olduu aikardr. Fakat biz zararn attan ziyade zerindeki liyakatsiz biniciden ileri geldiini kabul ediyoruz. Bu mahedelerimizi objektif olarak naklettikten sonra Devletilik raporunda memleketimizin ziraatine layk olmad ekilde tahsis edilen iki kelimeye iaret edelim. Kongrede; ifti olan byk nfus ktlesiyle ve el'an bakir yerleri bulunan bereketli topraklarile Trkiyemizi bugn ve uzun mddet refaha gtrecek yolun ziraat olduunda aa yukar ittifak vardr. Bu byle olduuna gre on maddelik devletilik komisyonu raporunda ziraatimizin mevkii ancak (zirai, snai mahiyette ilerden devlet peyderpey elini ekmelidir.) eklinde mi olmaldr. Umumi hayrette devletilik mzakerelerinin takip etmee frsat bulanlarn cenup vilayetlerimiz delegelerinden birinin syledii szleri kolay kolay unutamyacaklarn tahmin ediyoruz. Mensup bulunduu mntkann iktisadi dertlerini ortaya dkmeye alan bu arkada; memleketin en mmbit topraklar olan kendi mntkasnda geni arazi paralarnn hi el srlmemi olduunu teesfle kaydederken o mntkalarda vcut bulan kaaklkta isizliin ok mhim rol oynadn ilave etmektedir. Yine ayn ahs cenup hududunu tekil eden demiryolarnn iki tarafna ibretle bakarsa, bizden ayrlanlarn en teknik aletlerle ziraat yapmalarna mkabil bizim temiz imanl kylmzn kara sapanla topra eelediini grr, demitir. Devletilik namna bir rak fabrikasndan baka bir ey bulunmyan buralarn milli hudutlarmz dahilinde bulunmasna mukabil iktisadi hudutlarmz dnda kaldn ii yanarak anlatmtr.
imdi, acaba devlet zirai iletmeler tesis ettii iin mi bir ok verimli arazi metruk kalmtr? yoksa devlet hem rakip ve hem de murakip mevkiinde bulunduundan buralar iletmek isteyen sermayedarlara mani olduu iin mi buralar bakir kalmtr. Bize kalrsa ne o ne de bu! Ancak; serbest teebbs ziraat sahasnda kendini kafi miktarda kabiliyetli grmeyip muvaffakiyetinden biraz phe ettii iin buralara fazla iltifat etmemektedir. Bunun iin de kolay ve ok ksa bir zamanda fazla dnyalk getirecek sahalar tercih etmektedir. Bunu sylemekle serbes teebbs erbabn sulandrmak istemiyoruz. Kar gayesile hareket etmek kendi menfaatini dnmek elbette herkesin hakkdr. Esasen iktisadn sa'yi akal kanunu da bunu icabettirir. Fakat memleket menfaati bazan fazla ve emin bir karn mevzuu bahis olamyaca zaman ve yerlerde teebbslere girimek mecburiyetini dourur. te bugn bunu yapacak yegane varlk devlettir. Ziraat anbar olabilecek memleketimizde baz mntakalarn yiyecek buday ve msr bulamadn ve gene bu memleket evlatlarnn amur gibi ekmeklerle kifaf nes ettiini teessfle grdk. Buna alnan baz kararlarn tesiri olduunu kabul etmekle beraber pilanl bir ziraat siyaseti takip edilmemesinin en mhim amil olduuna kani bulunuyoruz. ok demokratik bir hava iinde cereyan eden Devletilik komisyonunda ziraatin ihmal edilmi olmasn komisyonunun buna lzum grmediinden deil, ancak umumi mnakaalarla fazla vakit kaybedildiinden ve rapor tasla hazrlandktan sonra da mnakaa iin ok ksa bir zaman kaldndan zhul eseri olarak unutulduunu tahmin ediyoruz. nk; kararlarn iptidai malzemesi olan teblilerle (Bunlar neredilmitir) bir ok ahslar bu noktalara temas etmilerdir. Esasen kongrenin D ticaret komisyonunun memleketimiz iin ok ehemmiyetli olan zirai kalknmann biran evvel temini maksadiyle bir ziraat kongresinin acele toplanmas lzumuna iaret etmesi de buna delalet eder. Bu mevzudaki kanaatimizi kongredeki intibalarmza dayanarak ve gazete stunlarndan mmkn olaca kadar izah etmee abaladk. Memleket ekonomisinin bel kemiini tekil eden ziraat davamz iktisat kongresinin tavsiye ettii gibi hkmet mmessillerinin de itirak edecei bir kongrede salahiyetli kimselerin ilmi ekilde bir dzene koymalarn candan dileriz. Yazmz bitirirken bir noktaya daha iare edelim. Kongrede devlet iletmeleri peyderpey hususi teebbslere devredilmesi tavsiye edilmitir. Fakat bu devir derhal olmyacana, ve kongre baz sahalarda devlet iletmelerinin devamnda mahzur grmediine gre; bu iletmelerin gerek idaresinden ve gerekse bnyesinden doacak aksaklklar bertaraf edecek tavsiyelerin kongre kararnda yer almas icap ederdi. Bu tavsiyelerin bulunmamasn vaktin ademi msaadesi ile izah ve tekili tavsiye edilen bitaraf tetkik enstitsnn vazifesi meyanna ithal etmek de mmkndr. ktisadi ve mali sahadaki aksaklarn, itimai, shhi ve ahlaki bnyemizde amakta olduu derin atlaklara are bulmakla mkellef olan hkmetin, ktisat Kongresi kararlarna bigane kalmamasn temenni . KAMRAN ARKUN 11 Aralk 1948 Akam -Ekonomi genel meclisi kuruluyor -Nureddin nenin ktisat kongresi hakkndaki sorusunu izah ederken Bakanlarn beinci snf Milletvekillerine cevap vermek istemedikleri hakkndaki iddias iddetle reddedildi. Cumhuriyet -ktisad Kongresi ve hkmet -Mesele dn Mecliste grld, sual takriri sahibi, hkmeti tenkid etti, C.H.P. Milletvekillerile tartanlar oldu. 11 Aralk 1948 Son Posta -Byk Millet Meclisi -ktisat Kongresine hkmetin alakasz kalmas tenkit edildi. -nerge sahibi dedi ki: Hkumet kongreye alaka gsterecek yerde Partilerle mcadeleye dt, milletin ihtarna hkmet aldrmad. Tasvir -ktisat kongresi etrafnda dn Mecliste mnakaarlar oldu. -Hkmet bu kongre ile alakadar olmamaa neden karar verdi?
-Milletvekillerinden Nureddin nen dedi ki: Hkumet Kongreye alaka gsterecek yerde Partilerle mcadeleye dt. Millet Devlete ihtar etti. Fakat Hkmet yine aldrmal. -Tccar memur deildir. Hkmet ona emir veremez!. Yeni Asr -Millet Meclisinde dnk mzakereler -Hkmet stanbul ktisat Kongresinden faydalanmak niyetinde mi? -Mecliste bu konuulurken "Mihrapta yeri olmayn beinci snf millet vekilleri" denilmesi mnakaalara yol at. -Neticede asl mevcut kayboldu. Vatan -Mecliste sert ve ar mnakaalar -ktisat Kongresine dair takdirin mzakeresinde Millet Vekileri birbirlerine hcum ettiler. Vakit-Yeni Gazete -ktisat kongresi ve hkmet -Ekonomi Bakan dn soru nergesine cevap verdi -"Hkumetimizin iar, ilmi mtalealardan azami ekilde faydalanmaktadr." 12 Aralk 1948 Akam -stanbul Tccar Derneinde bir istifa -dare Heyeti yelerinden Muhlis Erdener istifasn verdi.
13 Aralk 1948 Hrriyet -ktisat kongresinin akisleri devam ediyor. -Tccar Dernei idare heyetinden Muhlis Erdener de protesto maksadyla Dernekten istifa etti. 13 Aralk 1948 Vatan -ktisat Kongresinin akisleri 15 Aralk 1948 Yeni Sabah -Tccar Derneindeki ihtilaf devam ediyor. -Bakanla Genel Sekreterin dernekten ihrac iin imza topland bildiriliyor 15 Aralk 1948 Ulus
42. Bir Toplantnn Bilanosu: Yanllklar Kongresi

EVKET SREYYA AYDEMR stanbulda bir kongre bir yanllk iinde topland, yanllklar iinde devam etti ve gene bir yanllk iinde dald. Kongrenin ilk yanll kendine setii isimle balad. Sayn bakann a nutkunda belirttiine gre bu Kongre "Trkiye ikinci iktisat kongresi"dir ve ilk kongre 1923te zmirde toplanmtr. 1923te zmirde "Trkiye ktisat Kongresi" filhakika almt. Fakat o kongre hakikaten bir ikisat kongresi idi. Orada milli iktisadn btn kollarn temsil eden delegeler yer almt. Kyl mmessilleri, sanayici mmessilleri, ii mmessilleri, tccar mmesssileri, maliyeciler, devlet sektrn, kk sanayii kooperatifleri temsil edenler, teknik retim mensuplar, hulasa, bir btn tekil eden i ve iktisat hayatnn eitli kollarndan gelme i ve fikir adamlar bir araya toplanmt. Bu kongreyi aarak ona hedefini gsteren aziz ve lmsz Mustafa Kemalin ahsnda ise, milli birlik, milli btnlk, toplu ve ahenkli bir kalknma ak tam kemalini bulmutu. stanbuldaki kongreye gelince bu; stanbul Tccar Derneinin tertipledii bir toplant idi ve buna olsa olsa ve dar manasiyle bir "Ticaret Kongresi" denebilirdi. nk iktisat hayatnn eitli kolar, yani ziraat, sanayi, ii sendikalar, kooperatifler, mali mmessiller, devlet ticaret ve sanayi sektr, ulatrma, kk sanayi temsilcileri vesaire buraya davet edilmemilerdi. Fakat ona ramen Tccar Dernei Bakan bu toplantya "Trkiye ktisat Kongresi" ismini takt. Bu karar alklar arasnda ve oybirlii ile kabul edildi. Bu suretle stanbul Tccar Dernei Kongresi, 1923te zmirde temsil olunan ekonomi btnlnn yanllkla gayri meru bir varisi haline geldi. Bu ilk yanllktan sonra iki kk ve masum yanllk daha yaplarak daha mhim bir yanlla geildi. Evvela konre bakannn a nutkundan sonra stanbul Ticaret Odas mmessili bir tebrik sylevi verdi. Fakat arkasndan derhal Odann dier bir mensubu karak ite bir yanllk olduunu ve sylevi verenin Oday temsil etmediini aklad. Ayn hal ondan sonra krsye kan ve kongre tertip heyeti adna konuan Hamdi Baarn da bana geldi. O da krsden inince tertip heyetinden dier biri kt ve ne sylevin ne de sylevi verenin dernei ve tertip heyetini temsil etmedini syliyerek ite bir yanllk olduunu bildirdi. Fakat asl mhim yanllklar bunlardan sonra balad. Evvela: -Tccar artk devletin vesayetine muhta deildir: Denildi. Baz dinleyiciler alklad. Baz dinleyiciler de: -Her halde ite bir yanlk olacak dediler. nk tccarn, artk devletin vesayetine muhta olmamas, evvela ticaret ahlaknn artk teesss etmi olmas demektir. Eer Allahn hakkn Allaha ve Kayserin hakkn Kaysere verip devletin ticaret vergileri istihkak devlet kasalarna rl rl aksayd, eer kar haddi, fatura, mal kalitesi ve her alverite karlalan eitli teammler stnde sayn tccarmz mterilerine kar saygdeer hale gelseydi, eer milli ticaret gelilerinden mhim ksm gene kongrede akland gibi vatan snrlar dna kamam olsayd, hulasa ticaret muvazenemiz, tediye muvazenemiz, btemiz ak olmasayd, bu rtn ispat etmi evlat stnde devlet babann yol gsterip akl retmesine ve bazan da kulak ekmesine hakikaten ihtiya kalmazd. Mamafih bu yanllk kongrece o kadar mhim grlmedi ve tccarn artk devletin vesayetine muhta olmad tezi srekli alklar arasnda onayland.
Ondan sonra mteakip prensip yanllklarna gemek iin evvela teknik yanllklar yapld. Dalan programa gre kongre komisyon seecekti. Fakat tatbikatta ihtilaf knca bakan ii defa reye koydu. Fakat her nedense reyle sayldktan sonra her defasnda da yanllk oldu dediler. Bu defa bakan drdnc defa reye ba vurunca krsde bakann yerini son yllarda kurulan bir bankann sayn mdr ald ve bu mteebbis bakan yardmcs, salondaki karkla ramen, orijinal usullerle reyler toplad, reyleri tasnif etti, komisyonlar ayrd, ii pek kavrayamayp: -Fakat bu programa pek uymad! diyenlere de : -Efendim, programda yanllk var. Zaten seim o kadar mhim deil! denildi ve demokratik bir hava iinde ilk toplant bitti. Komisyonlarn almalar daha enteresan oldu. Ben ahsen ok eyler rendim. Fakat ne yazk ki sayn kongrenin bana rettii bu eylerin hepsi de yanlt. bunlardan birkann sayaym, evvela: -Devletilik Anayasamza uymaz! denildi. Fakat pek ok alk toplamasna ramen ne yapalm ki devletilik Anayasamzn hemen ikinci maddesinde yer almtr ve bu maddeye gre Trkiye devletidir. Bundan sonra da: -Devletilik milli hakimiyete de aykrdr! diye ilan olundu. te bir yanllk olacak dedik. nk Anayasann yukarda kaydedilen ikinci maddesinden sonra nc maddesi gelir. Bu maddede ise: -Egemenlik kaytsz, artsz ulusundur! denilir. O halde devletilik ile milli hakimiyet ayn Anayasada ve yanyana yer aldna gre, bunlarn birbirini nakzeder, nefi ve inkar eden bir cihetleri olmasa gerektir. nk o kadar byk bir tezat, devletimizin temeli olan Anayasada yer alamaz diye dndk ve bu fikrimizi de syledik. Fakat ne yapalm ki, yukardaki hakikat ok yetkili bir zat tarafndan ilan edilmi ve gerek tccar, gerek bilgin vatandalar tarafndan ok beenilmiti. Ancak ben ve eski bir milletvekili, Koordinasyon Heyetinin eski Umumi Katibi, radyomuzda devletin iktisadi siyaset meselelelerinin eski szcs, hala hem niversitede, hem Yksek Ticaret Mektebinde profesr ve Sokoni Vakum irketinin Maviri, hulasa siyaset, fikir ve i hayatnda ok yetikil bir zat olan Hazm Atf Kuyacakn bu szlerini: -Trkiyede fikir bask altndadr! diyenlerin idrakine ithaf ederim. Lakin u da varki, bask deil, fakat bu baskszlk byle devam eder de yarn bir baka nderler, bir baka salonda veya meydanda bir baka kalabalk toplayp ve tccar kongresinin verdii misalden faydalanarak: -Devletilik gibi layiklik de milli hakimiyet aykrdr! -Halklk da milli hakimiyet aykrdr! -Cumhuriyetilik de milli hakimiyete aykdr! gibi szler sylerlerse bizatihi milli hakimiteni Anayasa aykr oldunuu sylemeye ne engel kalr. Neyse biz yanllklar serisine devam edelim: Yukarda rendiiniz hakikatlerden sonra bir hakikatde ortaya atldki, o da: -Devletiliin demokrasiye de aykr olduudur. Gerek Halk Partisinin, gerek Demokrat Partinin programlarnda devletiliin yer alm ve bunlarn bu prensipi demokratik bir iar olarak halka sunmu olmalarndan sarfnazar, bu szleri dinlerken biran iin, imal memleketlerini, garp ve cenup memleketlerini, demokrasinin vatan olan ngilterede yaplanlar ve bu yaplanlar karsnda yaptklarmzn ne kadar clz kaldn dndm. -Fakat ya Amerika! diyeceksiniz. Ona bir komisyon azas daha iyi cevap verdi. -Amerikada devletin iktisadi hayatta ald saysz mdahale ve tanzm tedbirlerinden sarfnazar, bizzat Marshal Plan, Amerikada devletin, hatta kendi snrlar dnda kalan milli ekonomileri de tanzim iin ba vurduunu uluslararas bir devletilik tatbikat deilmidir? Komisyonlarn dier yanllklarn bir listeye sdrmak zordur.
-Devlet sanayi ve madenleri bteye yk olur ve bte kaynaklarndan yaar! denildi. Yanl, Bunlar devletten olmaz, devlete nerler. te hesab:
1947 senesinde Smerbank Etibank eker irketi Yekun Devlet Btesinden Ald 2.000.000 2.000.000 Vergi Olarak Devlete dedii 30.244.000 33.000.000 60.607.108 173.851.108
Salanan dviz ayrdr. Merkez Bankasnn ticari kredi imkanlarndan ise Milli bankalar kanalndan her messese itifade edebilir. Bundan sonra: -Devlet iletmeleri hususi sanayie nazaran muafiyetlere tabidirler! denildi. Yanl. Byle muafiyetler temin eden tek kanun yoktur. Bilakis devlet iletmeleri hususi sanayie nazaran pek byk sosyal klfetler altndadr. -Hususi sanayi devlet sanayiine nazaran daha verimli ve rasyonel alr! denildi. Fakat sayn profesrlerin bu szlerine ayn zamanda fabrikatr olan tccarler her nedense glmsediler ve adeta, gren Allah iin sylesin demek istediler. Fakat bir defa diller zlm ve sulu bulunmutu bu sulu devletilikti. Mahalle bekisinden vergi tahsildarna kadar herkesin hareketi bu suluya malediliyordu. Yanl diyecek olduk. vakit tamamdr dediler ve i reye konulunca netice anlald; -Devlet elindeki madenleri ve fabrikalar hususi sermaye sahiplerine vermelidir! ve itimai adalet budur diye tebli edildi. 20.000.000 hissedar yerine bir ka bin hissedar. Gzel. Fakat dorusu ya, eer bana sorsalar ben kendi hissemi satmak istemem. Mamafih asl yanllk kongresinin sonunda oldu. nk kongre bitti mi, bitmedi mi? Pek belli olmad. Bir bakan kongreyi datyorum, gidebilirsiniz, dedi. Dier bir bakan belirdi, hayr ben datmyorum, gitmeyin, kaln, diye bildirdi. kisinin dedii de oldu. Halk iki ksma ayrlarak bir ksm ieri, bir ksm dar doru dalgalanmya baland. O arada olanlar artk ben de anlyamadm. Fakat iin dier bir anlalmaz taraf udur ki yanllklar hala devam etmektedir, dn bir mektup aldm, kongreyi kapadm diyen idare heyetindendi. Mesaimize ok teekkr ediyor ve bize tebliler yapacan bildiriyordu. Dier heyetten gelen haberler bakadr ve kongreyi kapamyan bakann da baz tebliler hazrlad anlalmaktadr. te bir yanllk var amma ehemmiyet yok. Ben her iki bakana ve her iki idare heyetine de ayr ayr teekkr ederim: milli iktisat, Anayasa ve itimai adalet mefhumlarnda bizi daha hassan olmya davet ettikleri iin.... 16 Aralk 1948 Akam -Tccar Derneinde frtnal bir toplant -Dernek bakanna yaplan hcumlar -Ocak aynda yeni seim yaplacak Cumhuriyet -Tccar Derneinin dnk toplants frtnal geti -Kongre bakana hcumlar oldu, Hamdi Baar, ktisad Kongresi zabtlarnn arldn syleyince azadan Muhlis Erdener: "Yalan, kar zabtlar! diye bard. Hrriyet -Tccar Dernei dn grltl bir toplant yapt -Bir hatip son iktisat kongresini niversite hoca ve talebelerinin torpillediklerini ileri srd. 16 Aralk 1948 Son Posta -stanbul Tccar Dernei asabi bir toplant yapt -zzet Akosman ktisat kongresindeki hadise yznden Tccar Derneinin haksz yere itham edildiini izah ettikten sonra ileri geri mnakaalar oldu ve toplant neticeye varlamadan dald
Tasvir -Tccar Derneinin aylk toplants -ktisat kongresinin son celsesinde beliren ihtilaf mevzuu grld. Vakit-Yeni Gazete -Tccar Derneinin frtnal bir toplants -ktisat Kongresinin zabtlar arlm. -Kongreyi yksek tahsil rencilerinin ve hocalarnn torpillendii, Hkumetin her hangi bir mmanaat grlmedii ileri srld. Vatan -Tccar Dernei ktisat Kongresinden neden ekildi? -Dernein dn yapt aylk toplantda ok iddetli mnakaalar oldu? Yeni Asr -stanbul ktisat Kongresi zabtlar alnd m? -stanbul tccar derneinde dn mnakaal, grltl bir toplant yapld Yeni Sabah -Tccar Derneinin mnakaal toplants 18 Aralk 1948 Ulus
43. Devletilie Kar Yedi Fikir

DR. NZAMETTN AL SAV Parlak balayp hznl biten stanbul ktisat Kongresinde devletilik aleyhinde esasl olarak yedi fikir belirmitir. O fikirler unlardr: 1- Devletilik takma bir szdr. Devletilik diye bir rejim yoktur. Ne nazariyet, ne ameliyatta devletilie rastlanmaz. lim kitaplarnda devletiliin tek satrlk bir tarifi bile bulunmaz. Asl fasl olmyan bu uydurma iktisat rejimi skmez ve skmiyecektir. 2- Halk devleti gemitir. Yirmi be yl nce Devlet halktan ileri idi, fakat bugn halk devleti gemitir. O zaman Devlet halk iktisada tevik ediyordu bu tevikten halk o kadar hz almtr ki, Devlet artk arkada kalmtr. Mesela halka seyahat et denmi, halk biletleri karlm, halk seyahate altrlmtr. Fakat Devlet seyahat izdiham karlamaktan aciz kalmtr. Onun gibi, bol istihsal yapacaklara Devlet elektrik kuvveti veremiyor, yedi yldr telefon bekliyenler vardr. Bu artlar altnda, Devlet geri ekilmeli, yerini iktisat kaabileyeti ok daha ileride olan halka brakmaldr. 3- ktisadmz bat memlelektlerindeki iktisatlara benzemelidir. ngilterede ekercilik, gemicilik Devletin elinde deilse, ki deildir, bizde de olmamaldr. Bat memleleklerinde fert teebbsten rktlmyorsa, ki yledir, bizde de rktlmemelidir. Halbuki, bizde Devlet ekercilik de yapar, gemicilik de, ste bir de, Devlet sbjektif kararlar ve emirlerle halk rktr. Sosyalist mi, mdahaleci mi, ferdiyezi mi ne olduu belirsiz byle bulama rejimden halas olmal, bat memlelektlerinde grlen insicaml rejimleri kabul etmeliyiz. 4- Devletilik krtasiyeciliktir. Devletilik yaptka krtasyecilikte bouluyoruz. Bunun neticesi, memur diktatrl, maliyet hesapszl meydan alyor. Bu afetlerden kurtulmann tek aresi devletilii yok etmektir. 5- Anormal zamanlardayz, onun iin devletilik yapyoruz, sz yalandr. Anormal zaman daha ne kadar devam edecektir. Bu bir paravandan baka birey deildir. Pekala normal zamandayz. bundan normali olamaz. Eer devletilin dayand mesnet bu ise, bo bir hayal mahsulnden baka birey deildir. Onun iin de devletilii kaldrmaldr. 6- Devletilik ani kararlarla memleket idaresidir.
Devletilikten dolay btn iktisadi kararlarmz fevri verilmitir. Meselas 1938de bir gece yars 3de ani olarak devletin imentoculuk yapmasna karar verilmitir. Bu ekilde idare yznden memleket felakete gidiyor. Bu idareyi tez elden devirmek icabeder. 7- Devlet kar etmesin, hizmet yapsn. Devletin sahas (kar) deil (hizmet)tir. Halbuki Devlet en yal kuyruk kar sahalarnn eline geirmi, hizmet sahalarna asla bakmamtr. Devletin vazifesi kazan yapmak, kaynak yapmak deil, shhate, adalete, yola bakmaktr. Devleti kendine ait olmyan yerlere yerlemekten menetmeli oturmas gereken yere oturmaldr. te, 1200 kiilik kongrenin sabahl akaml bir hafta sren toplantlarndan devletilik aleyhinde ifade olunan bir fikrin ana izgileriyle zeti takriben budur. Geri, kongrenin bazan kark, bazan da tezatl tartmalarndan vazh szme terkipler karmak kolay deildir. Ancak ilerisi iin byle bir ameliyeye ihtiya olduu da muhakkaktr. Bu itibarla, yukarki tecrbeye girimi olduk. Toplanan bu fikirler arasnda hemen veya bir tartma ile bertaraf edilebilecekleri olduu gibi zerlerinde ciddi durulmak iktiza edenleri de vardr. stanbul ktisat Kongresi faydasz olmamtr. Sonuna kadar takibettiimiz bu kongreden fkran fikirler, onbe yllk iktisat devletiliinden sonra, ona kar olanlar zmresi ortasnda yaplan geni ve canl bir maktai gsteriyor. Bu makta apak ortada durduka, eer varsa, mukabil tezlerin de meydana kmas icabeder. Bugne kadar devletilie kar bundan sarih bir kongre tertip edilmemiti.. Bu sebeple, devletilii uygun bunalarn kongre mnasebetiyle aklanan delillerle hesaplamalar daha kolay olabilecektir. Bu arada bir mlahaza var. Ortaya koyaca hkmlerin doruluk ve yanlln anlamaa yarayacak bir mukayese mihverinden mahrum her mnazara dalmaa mahkumdur. Devletilik etrafndaki bir mnazaraya da nce bir nisbet ve mukayese mihveri bulmak (usul) bakmndan lzumludur. imdiye kadar bylesine mihverler bulunmutur. Fakat onlardan mesela (bu memleket terakki etmelidir) veya (iktisadmz ykseltmeliyiz) gibi mphem ve buhar bir elden kaan veyahut da (memleketi savunma ba kaygumuzdur) gibi doru, fakat onu mmkn klacak maddi imkanlara iaret etmiyen nisbet ve mukayese mihverleri aradmz deildir. Bize gre, byle bir nisbet ve mukayese mihveri olsa olsa (Trk Milletinin sermaye terakm srati) olabilir. Zira, bu memleketin bugnk taliine hakim olduu kadar, yarnki kaderine de hakim olacak olan ba messir o srat dir. Dier messirler onun yanda tali kalrlar. Bu sebepten, devletilii nehyeden yedi tezi, bu merkezi mihvere nisbet ederek deerlendirmek bize en emin usul olarak grlmektedir. Bylece, o tezlerden herbirinin, Trk Milletinin sermaye terakm sratine nisbetini tesbite almak suretiyle devletilik aleyhine silah olarak kullanlabilme imkanlar anlalacak, nisbeti olmyanlarn da konu ile ilgili deildir diyerek bir tarafa braklmas icabedecektir.
Bu alma, Devlet Planlama Tekilatnn grlerini yanstmaz. Yayn ve referans olarak kullanlmas Devlet Planlama Tekilatnn iznini gerektirmez; internet adresi belirtilerek yayn ve referans olarak kullanlabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr adresindedir.
IV. DEVLETLK VE DEVLET MDAHALES KONUSUNDA KONGREYE SUNULAN TEBLLER
1. Devletilik ve Devlet Mdahalesi

AHMET HAMD BAAR 1948 Trkiye ktisat Kongresi gndeminin balca meddesi udur: "Trkiyenin iktisadi kalknmas ve istihsalinin gelimesi davasnn devletilik ve devlet mdahalesi bakmndan incelenmesi". Bu madde ile ey birbirine balanmtr: 1) ktisadi kalknma, 2) stihsalin gelimesi, 3) Devlet Mdahalesi. Hakikaten btn davalarmz u halkal zincirin iine girebilir. ktisadi kalknmamz iin tek yol istihsalimizin gelimesidir ve bunun da yine tek yolu devletin mspet yardm ve mdahalesidir. Eer bu grte mutabksak o zaman aratracamz ey, "ne yapmalyz ki bugn istihsal ettiimizden ok daha fazla mal elde etmeliyiz, vatanda refaha, saadete ve hrriyete gtrmek artyla nasl bir devletilik tatbik edilmesi lazmdr." suallerine cevap bulmaktan ibarettir. Memleketimiz bugn dnyann en az istihsal yapan memleketlerinden biridir. stihsal ettiimiz mallar iinde buday hari hemen hi bir eyada hatta dnya vasatisine yaklam bile deiliz. Biz dnya vasatisi kadar kmr kullanmak iin kmr istihsallerimizi drt misline eker istihsalimizi iki misline karmak zorundayz. Eer bir Avrupal kadar et yesek, deil hayvan ihracats olmak senenin sekiz aynda et ihtiyacmz dardan getirmek zorundayz. Memleketimiz istihsalini oaltmak iin her trl tabii imkanlara ve insan kaynaklarna maliktir. Henz ilenmemi topraklarmz, madenlerimiz ve kullanlmayan insan kuvvetlerimiz vardr. Bundan dolay istihsalimizi oaltmak iin d pazarlar istismara muhta deiliz. Trkiye, kendi kaynaklaryle, bugnk istihsalini iki misline kartmak imkanna malik olan mstesna memleketlerden biridir. Bu durum karsnda neden memleketimizin fakir bir istihsal yapmakta ve bu sebeple de dk bir refah seviyesi iinde yaamakta bulunduu gibi muamma tekil eder. Bence bu muammay zmek iin uzun aratrmalara lzum yoktur. Hadise apak kendini gsteriyor. Trkiyenin fakirlemesi ve istihsalini daraltmas ii, yle byle bir buuk asrlk bir tarihe maliktir. Yeni bir dnyann domas ve eski her eyin deimesi de bu devreye rastlyor. Bu dnya hem istihsal vastalar (teknii) ve hem de zihniyeti bakmndan yeni bir eydi. Biz her ikisine de yabanc ve hatta dman kaldk. Bu mddet zarfnda Garbn ne tekniini ne de zihniyetini alabildik. Bundan dolay Garpla aramzda korkun uurumlar peyda oldu ve bir tarih ayrl dodu. Garba her aldka memlekette knt fazlalayordu. Ortaa teknii ve zihniyeti altnda bir memleket ancak dnyaya kar kapanmak ve daralarak kabuuna ekilmek artiyle yaayabilirdi. Biz kah yle yaptk ve geriledik; kah Garba alarak ktk. mendfer, btn dnyaya saadet ve zenginlik getirdii halde bizde her girdii yerde bet-bereket brakmad; her blge fakirlemekte, istihsal gerilemekteydi. Garbn teknii ve zihniyeti karsnda Trkiyede eski sanayi yaayamad gibi yeni nya memleketleri ve mstemlekelerde bu teknik ve zihniyetle yaplan byk istihsal karsnda bizdeki ziraat ta kar getirmemee balad. Sanatkar tezgahn ifti tarlasn brakyor, ehirlerde ve kasabalarda ya basit ve sfli iler peinde kouyor veya devet kapsnda i aryordu. Trkiye ancak bir yar mstemleke ve bir ak pazar olmak hususundaki makus talihini Milli Mcadele ile yenerek siyasi ve iktisadi istiklalini kazanm ve bu suretle Garbn tekniini ve zihniyetini almak imkanna malik olmutur. u halde Milli Mcadeleden sonra memlekette bu sayede derhal bir istihsal geniliine, ileri bir refaha kavumak iin artk mani kalmamt.Fakat Garpl olmak yolunda yaptmz gayretlere ramen yirmi be senelik inkilap hayatmz sonunda istihsalimizin gelimediini, refahn oalmadn, hatta baz bakmlara bu sahalarda bir gerileme olduunu grdk. Kylnn, memumrun ve iinin, nisbi manada, hatta eskisinden daha fakir dt iddias zerinde ciddiyetle durulabilir. u halde ikinci muamma karsndayz: Trkiye, Garbn tekniini ve zihniyetini almak imkann bulduu ve bunu ald halde neden yine istihsalini oaltamam ve refahn ykseltememitir? Kanaatimce cevaplandrmaa mecbur olduumuz en byk muamma budur. Ben buna iki sebep buluyorum: Birincisi tekniin en gsterili ve en kolay tarafn aldk; ikincisi de Garbn hakiki zihniyetini alamyarak bunun da gsterili ve sathi taraflarn taklitle iktifa ettik. Tazminattan sonra Avrupay biz daha ok atafatl, ekici ve d tarafyle, boncuk ve sahte ta lksiyle tanmaa baladk. Onun iin Garbn tekniini almak imkannn bulunca, Garbn hayran olduumuz bu eyasn kendimiz yapmak istedik ve bu maksatla sanayiletik. Sanayi bizde daha ziyade lks ve ziynet eyas yapmak ve bunlar ar gmrklerden faydalanarak yksek fiyatlarla satmak ve bu sahada kolayca zengin olmak davasndan baka bir ey olmad ve olamyor. Sanayii bu iptidai mahiyetinden kurtarmak ve memleket ve halk iin alan bir istihsal ubesihaline koymakla mkellef olan devlet bile bu lks ve ziynet sanayiciliinden kurtulmaya
138
henz imkan bulamamtr. Smerbank ngiliz kumalaryla rekabet etmek yolundadr ve ucuz halk kuma davas halledilememi durmaktadr. Birok eylerimizde Garbn rk fakat gz kamatrc taraflarn ve boncuk lksn almak iptidailiinde bulunduumuzu itiraf edelim. Cumhuriyetten sonra bu uurda beyhude bir ok paralar sarfettik. Halbuki mali kaynaklarmz ok mahduttu; bu mahdut olan imkanlarmz istihsalimizi gelitirecek, bizi makineye ulatracak sahalara ayracak ve bunun dnda lks iin on para bile harcamayacaktk. Bir zaman bizim de byk devlet dairelerimiz, maroken koltuklu ve lks brolarmz, muazzam parlamento binamz parklarmz olmalyd. Fakat imdi icabnda adrda alacak; btn varmz yokumuzu Trkiyenin iktisadi kalknmas davasnn gereklemesine harcedecektik. Maalesef her eyin stnde boncuk lksne kapldmz itiraf edelim. En verimli ve mstacel ilerimiz iin paraszlktan bunaldmz zamanlar bile gsterili lks iin milyonlar harcamaktan ekinmedik. Byk lde yaptmz her iin gzkmeyen taraflar, velevki bunlar hayati ehemmiyette dahi olsa, bizi ekmedi. Misaller gzlerimizin nndedir. Avrupann en modern imendifer gar diye gstererek iftihar ettiimiz u Ankara istasyonunun hemen arkasna i tarafna bir baktnz m hi? u muhteem garda iki tonluk eyay kaldracak bir vin bile bulunamadn gelen ar ve hafif btn eyann heyamola ile insan kuvvetle yklenip boaltldn, ksn amur deryas ve yazn da afaka set ekmi toz bulutlar arasnda insanlarn almaa mecbur olduunu oklarmz fark bile etmemiizdir. u stanbul limanna baknz: yirmi be senedir devlet elindedir, yirmi be metre rhtm yaplmam, bir metre murabba antrepo-ve ambar sahas genilememi, hala en sefil artlar altnda amele ve haman srtnda yklemesi ve boaltlmas yaplmakta bulunmu olan u limanda bu mddet zarfnda btn yaptklarmz nedir biliyor musunuz: bayram elbisesi gibi stanbul vapurunun gelip gittii gnler kulanlan Galata Yolcu Salonu. Dahas da var: deniz ticaretinin birok yazhanelerini iinde bulunduran Galatann iki byk hannn Merkez ve inili rhtm hanlarnn maroken koltuklarla ssl liman ve gmrk idaresi olmas. Sonra Tophane meydannda cici bici kk bir yolcu salonu ve bir park.. Bugn modern ehirler makinelemenin sanayilemenin merkezidirler ve bunlar en byk problemi iktisadidir. Yani imdi bir ehir, hele stanbul gibi, zmir gibi, Ankara gibi byk bir ehrin iktisadi olmayan yahut bununla birlikte mtalaas icap etmiyen meselesi olmamak lazm deil mi? Halbuki ehirlerimizin imar meselesinde bu iktisadi taraf imarla beraber hatta baltalanmaktadr. Sz uzatmadan resmi azdan iittiimiz "eski devirlerde mabetler yaparlard; biz de onur yerine imdi Byk Millet Meclisi binas yapmz ok mu?" vecizesine hemen her sahada uyduumuzu hatrlatmakla iktifa ediyorum. Hususi hayatmzda ve ilerimlizde bu iptidai boncuk lksnn hakim olduunu grmekte deil miyiz? Arkasna giyecek gmlei olmayan bu milletin bir ka dzine kadn New York, Paris ve Londrann en lks kadnlarn kskanlklarndan atlatacak kadar gzel ve pahal giyinirken, ehirli her kadn bunlarn hasretini ekiyor ve bu lksn yalanclar ve ucuzlar peinde kouyor. Evlerimiz, mimarimiz sanat eserlerimiz, hlasa her eyimiz bu iptidai zevkin ve zihniyetin tesiri altnda soysuzlamaktadr. Biz Garbn tekniini ve Garb yanl taraflarndan aldk ve yanl tatbik ettik. Trkiye makinelemee muhtat. Fakat biz bu makineyi evvela kendi topragmzn stnde ve altnda alan en basit ve iptidai teknikle ve en basit istihsal uruna en fakir hayata tahamml eden kylmz ve iimizi kurtarmak iin kullanacaktk. nk bu sahada hem insani kurtaracak, hem de memleketin yapt istihsali defalarca fazlalatrarak bu sayede memleketi zenginlie gtrecek; fakirlikten doan birok maddi ve manevi hastalklara kknden deva bulacaktk.i byle yapabilmek iin hatta Garbn gz kamatrc sahte boncuk ve ats lksne tamamen kaplarmz kapamamz lazmd, bunlar iin on paramz ve bir saatlik vaktimizi dahi harcamaa raz olmamalydk. Halbuki biz bunun tamamen aksini yaptk; boncuk lksn aldk ve makineyi reddettik. Memleketimizde makineleme davas, sadece bir sanayileme davas halinde ele alnmtr. Benim 1930 senesinden beri yaptm fikri mcadelemin hedefini bu hatal gr tekil ediyordu. Sanayilemenin dourduu haksz bir fyita makas ilemeye balamt; Kyl ve mstehlik yeniden ve byk lde smrlyor ve sanayileme yznden fakirleiyordu bu art altnda Trkiyede mili kalknma olamaz, zirai istihsalimiz geliemez ve sefaletten baka hibir ey olamazd. Benim kanaatimce makine her yerden evvel toprak stnde ve altndaki servetlerimizi iletmek iin kullanlmalyd. Evvela ziraatte inkilab ve makinelemeyi hedef tutan bir sanayileme lazmd. Makineyi yollarmz, nakil, ykleme ve boaltma vastalarmzda kullanmaa mecburduk. Biz byle yapmadk; gsterili eya ve ilere kaplma iptidailiini bu sahada da gsterdik; buzlar iinde kalorifer, tertibatiyle betonlar dkerek alt ayda fabrikalar kurduk; bunlarn mhendisini, makinesini, ham maddesini dardan getirdik, fakat kendi usullerimiz ve zihniyetimizle idareye balayarak byk iler baardmzdan iftiharla her yerde bahsettik, durduk. Bence bu, byk bir hatadr. Sanayiden evvel ziraat sahasnda, madencilikte, mnakalatta makinelemek ve Garbn tekniine ve temposuna uymak lazmd. Bu g yolu tutmayarak kolay baar
139
veren sanayilemee ehemmiyet verdik. unu da itiraf edelim ki hepimiz gsterili eylerden holandmz iin bunu yapan insanlar gzmze girdi. Son be alt senenin sessiz sedasz zirai kalknma davasnda byk glklerle alan ve garbn tekniini buralara sokan idealist, fedakar insanlardan hi birisini tanmyoruz; fakat bir ta diken bir baca tttren kolaylkla hayatmza ve tarihimize karmak imkann bulmaktadr. Garbn yalnz tekniinde ve makinesinde deil, zihniyetinde de gsterili ve boncuklu taraflarn aldmz ac duyarak itiraf edelim. Kyafetler, adetler, hatta kanunlar taklit ve tatbik edilmekle Garbn zihniyeti alnm olmaz. Bir kere Garpl zihniyet ferdi hrriyete dayanr; ferdin i grme ve cemiyeti idare hakkn, fikir ve sz hrriyetini, yani demokrasiyi esas olarak tanr. Son senelere kadar byle bir zihniyetin cemiyetimize hakim olduunu kimse iddia edemez. imdi giritiimiz tecrbenin devam sayesinde bu sahada Garp zihniyetine yeniden intibak edeceimizi mit etmekteyiz. Bizim makineleme ve Garpllama devrimizde devrin ve tarihin zarureti dolaysyle, yani hem dnyaya ve hem de kendimize ait sebeplerle-kuvvetli bir devlete ihtiyacmz vard ve mutlaka devletilik yapacaktk. u halde ilk Garpllatracamz ve tabir caizse, makineletireceimiz messese devlet olacakt. Burada makineletirmeyi devrin temposuna ve makinenin sratna uymak manasna alyorum. Makineye uygun hareketli, tekilatl ve karar ve icra kudreti salam ve abuk hareket eden devlet kurmak mefhumunu makinelemek gzel ifade etmektedir. Halbuki bizde devlet garpllamak ve makinelemekten tamamen uzak kalmtr. Vaka gzel binalar, daktilo makinalar, maroken koltuklar ve modern bro levazm, hayatmza girmitir. Fakat Babalinin at arabas ve tatar aas devrine ait usuller ve zihniyet te bunlarla beraber yaamaktadr. Hatta bu usuller ve zihniyetin bir tekaml geirerek kuvvetlendiini de grmekteyiz. te Garbn makinesini ve tekniini idareye, iktisadi kalknmamz baarmaa ve iktisadi devleti idareye memur ettiimiz devlet Babaliden arta kalan usulleri ve zihniyetleriyle yaayan bu devlettir. Netice olarak unu arz etmek isterim. Bence iktisadi kalknmamz ve istihsalimizin gelimesi iin parolamz u olmaldr: Ziraattan, madencilikten ve mnakaleden balayarak ve boncuk lksnden uzak sanayii de iine alarak en geni lde Garbn makinesini ve tekniini almak ve bunun iin elimizde mevcut en byk vasta olan devleti yasaa dayanan ve tatar aas devrinden kalan yenieri ve jandarma devleti hviyetinden kurtarmak ve hayatmzn her sahasnda garbn zihniyetini kabul ve tatbik etmek. Garbn makinesini ve zihniyetini almak iin mutlaka devlete ve devletilie muhta olduumuzdan bahsettim. Burada ortaya bir sual kmaktadr: acaba bu bir zaruret midir? Yoksa her sahada serbestiyi, alma hrriyetini, kar ve kisbin oalmasn ve bunlarn vatandalarn elinde kalmasn salamak suretiyle bu gayeye varamaz myz? Hala aramzda bu iki yol zerinde mnakaalar olmaktadr. Bir ksmmz mutlak bir serbesti ve hrriyet nizam iinde, ferdi sermayedarlk rejimini kurarak ve bunu koruyarak Garbn makinesini ve zihniyetini almamz ve bu yolda bir bnye inkilabna ulamamz mmkn olduunu sanmaktayz. Bence bu bir hayaldir. Vaka bunu iddia edenler Garbn da bu yolda dirildiini misal olarak ileri srmektedirler. Fakat onlar Gaprta bu hadiselerin cereyan ettii artlardan imdi hi birinin de bizde ne de dnyada mevcut olmadn unutuyorlar. Garbn makineletii devirlerde "braknz yapsnlar, braknz gesinler. Laissez faire lissez passer" kafiydi; bugn ise her ey iin devletin hi olmazsa tanzim, idare ve himayesi lazm gelmektedir. Bundan mada her eyi yeniden yaplacak bir memleket en ileri tekniin, ve makinenin cemiyete giriini salayacak byk sermaye ve derin ihtisastan da mahrumdur. Bunlar mevcut dahi farz edilse ileri tekniin yarataca fazla kymeti sermayeye ve teknik bilgiye malik kk bir azln eline teslim etmeye devrin zihniyeti msait deildir. Sosyal Dava Makineleen cemiyetlerde yeni bir takm projeler meydana kar. Bunlarn iinde en mhimmi sosyal davadr. Bir yere makina ve ileri teknik girdi mi, orada bunlara tahakkm edenler kimlerse, iktisadi hayata ve cemiyete de onlar hakim olur. Makine ile yaplan istihsal ve i geri teknikle yaplan istihsal ve ie nazaran mhim bir fiyat fark dourur. Bundan iki trl netice doar: ya eski teknikle alanlar rekabet edemiyerek, istihsalden vazgeerler ve makineye tahakkm edenlerin aylk veya gndelikisi olurlar yahut ta yeni tekniin yapt istihsalberaber yaar ve fiyatlar rekabetle dmiyerek makineye tahakkm edenler tekniin yapt istihsal, ihtiyacn tamamn karlamazsa o zaman hem eski ve hem de yeni tarz istihsal beraber yaar ve fiyatlar rekabetle dmiyerek makineye tahakkm edenler tekniin yaratt fazla kymeti kazanm olurlar. Acaba bu fazla kymet kimin hakkdr? Bunun tamamn yahut byk ksmn sermaye ve makine sahibine bir hak diye brakmay dnyada kimse hakl bulmuyor. Prensip itibariyle bu fazla kymet, hi olmazsa en mhim ksm itibariyle, topluluun, cemiyetin mal olmaldr. Topluluk bu fazla kymeti iki trl kendine mal eder: ya, halka kolaylkla dalamayan ve mahdut ellerde toplanmas zaruri olan byk teknii veya byk sermayeler yatrarak yaplacak ileri devlet
140
eline alr; binaenaleyh bunlarn dourduu fazla kymetler bu suretle cemiyete kalr, yahut ta bu fazla kymetten mhim bir ksmn devlet mterakki vergilerle halktan toplar bu ikinci duruma gre devlet, yalnz fazla kymet bakmndan deil, sosyal adalet ve iktisadi dzeni koruma gibi mlahazalarla iktisadi hayat daima mdahalesi altnda brakr. Garp memleketlerinin makineletikleri ve sanayiletikleri devirlerde bu fazla kymeti makineye sahip olan sermayedarlar ve mteebbisler almlardr. Fakat dikkat edilirse Garpta bu fiyat farkn deyen mstahsiller ve mstehlikler, daha ok Garbn dndayd. Garp sanayicisi ve sermayeleri bu fazla kymetin, hi olmasza en mhim ksmn, d pazarlar ve mstemlekeleri istismar ederek kazanmtr. byle olduu iin sanayileme Garpta ameleyi ve kyl de zenginletirmitir. Buna ramen bu dtan gelen fazla kymetin sermayedara ait olmasn bile ok grdler. Bildiimiz vehile bunun alan iinin hakk olduunu bu suretle toplanm sermayelerin hrszlk eseri bulundunu iddia ettiler. Garpta doan sosyalizmin ideolojisi bu esasa dayanr. Bizde Pazar stismar Halbuki Trkiye gibi memleketlerde makinelemekten doan fazla kymet dardan deil, ierden toplanacaktr. Makineye sahip olanlar kyly iiyi ve mstehliki, vazifeleri icab isteseler de istemeseler de bir mstemleke halk gibi istismar edecekler ve yeni doan zenginlie mukabil memlekette fakirlik oalacaktr. Sanayileme ve makineleme hareketlerinden sonra Trkiyede kyn ve kylnn daha dk bir hayat seviyesine katlanmasnn sebebi budur. u halde i pazar istismarna dayanan sanayileme hareketlerinde makinenin ve gmrk himayelerinin dourduu fazla kymetleri, mutlak ekilde sermayedarn meru bir hakk bir alan teri karl olarak mtalaa etmee imkan yoktur. Vaka bu kymetlerin tamamn cemiyete mal eden telakki de tamamen hakszdr; muhakkak ki teebbs kudredini, sermayenii ve ihtisasn ortaya koyarak bir takm risklere katlanarak para kazanan kimsenin, herkesten evvel elde edilen fazla kymette bir hissesi vardr. Fakat bu hisse ancak makul meru bir ksmdan ibaret kalmaldr. Onun mhim paras topluluun ve onu temsil eden devletin hakkdr. Garpl olmak iin onun zihniyetini de almaa mecbur olduumuzdan bahsetmitim. Garpta sermayeye, teknie, tahakkm etmekten doan fazla kymetleri sermayedara bir hak eklinde tanyan bir telakkiyi, bir zihniyete artk rastlanamaz. Herkes ayn vastalara, ayn silahlara malik olamyaca iin teknie ve sermayeye tahakkm edenlerle bundan mahrum olanlarn serbeste rekabetine imkan tasavvur edilemez. onun iin bu rekabet her iki taraf arasnda liberal rejimlerde bir snf mcadelesi, bir lm dirim kavgas halinde canlanacak ve kuvvetlenecektir. Bunun sonu neye varyor? Dnyann bugnk feci durumu bu suale ac cevabn vermektedir. Btn dnyada artk konuulan ey budur: Makinenin ve sermayenin dourduu fazla kymetten makul ve meru bir hisseyi onu yaratan ve idare eden teebbs sahibine brakarak gerisini asl hakiki sahibi olan toplulua ve onu temsil eden devlete vermek ve bu sur`ahe teebbsleri fertlere mi brakmak dorudur; yoksa ileri dorudan doruya devlet mi idare etmelidir? Her Yerde Devletilik Var Benim kanaatmca bugn dnyada liberalizm mi, yoksa devletilik mi daha doru diye bir dava kalmamtr. Mevcut dava, bir az evvel belirttiim gibi, ferti bir devletilik mi, yoksa devleti bir sosyalizm mi tatbik etmek icap ettiidir. imdi her yerde devletilik vardr. nk her yerde bu fazla kymetin en mhim ksm toplulua ve devlete gemektedir. Fakat baka baka yollarla: baz yerlerde bu ii ar mterakki vergi usulleriyle yapyorlar; baz yerlerde ise dorudan doruya devlet iletmecilii ekliyle. Teknie ve sermayeye tahakkm etmekten doan fazla kymetin yzde doksanna kadarn vergi eklinde almann ifade ettii mana nedir? bir ite karn yzde 80-90n devlet alr da, ancak yzde 10-20si i sahibine verilirse o iin hakiki sahibi kim demektir? Hakikatta bu mal sahipleri devletin bir iletme mteahhidinden farkszdrlar. Ayn zamanda bu mteahhit altrd iiler ve aileleri iin kanunlarla bir takm sosyal mkellefiyetler de yklenmektedirler. Bunlardan mada devlet her zaman istihsaller, fiyatlar zerin de kontrol hakkna maliktir. O istihsallerin ticaretini ba bo brakmamakta ite ve dta satlarn, eitli ekillerle, tanzim etmektedir. bu hale geldikten sonra artk her yerde yalnz devletiliin bir rejim olarak yaadn ve devletiliin eitli dozlar ve ekiller altnda tatbik olunduunu kabul etmek lazmdr. Her memlekette eitli devletilik ekillerinden hangisinin ve hangi doz altnda tatbik edilmesi icap ettii bir aratrma ve takdir meselesidir. Bu her zaman mnakaa olunmaldr. Benim ahsi kanaatm ferti ve demokratik bir devletilin bize ve belki btn dnyaya en faydal bir sistem olacadr. Ancak bunun da mutlak ekilde tatbiki bir ok glkler ve imkanszlklarla karlar. Prensip itibariyle teebbslerin mmkn olduu kadar fertlerin ve onlar tarafndan kurulmu veya idare edilmekte bulunmu olan teekklerin ellerinde bulunmas ve tepeden idare edilmeyerek ahsi inisiyatifin her eyde hakim olmas lazmdr. Ancak baz iler vardr ki, tabiat icab, toplu yaplmak icap eder; yahut sosyal veya dier amme mlahazalar bunlar devlet elinde bulunmasn emretmektedir. Bu gibi ilerde devlet sosyalizmini bir zaruret olarak kabul ederim bununla beraber bu ilere de brokrasi devletinin deil, iktisadi devletiliin hakim olmas taraftarym.
141
Trkiyenin makinelemesi ve sanayilemesi davasnn devletin yardm ve mdahalesi olmadan, hususi sermaye tarfndan baarlamyaca kanaatinteyim. Hatta ecnebi sermayesi tarafndan bile. Biz farz muhal, en liberal bir kapitalizm rejimi kurmak istesek, bunun iin dahi bir devletilik tatbik etmek, yani devlete kurucu ve koruyucu roller vermek zaruretindeyiz. phe yok ki devlet liberal kapitalizmin kurulmas ve hakim olmas iin ilk yardm yaptktan sonra ekilecek, ondan sonra ii kapitaliste brakacaktr. Ferdi kapitalizm iin devlete yklediimiz bu fonksiyon, ferdi sosyalizmi kurmak iin de lazmdr. Aynen birincisinde olduu gibi, devlet ilk zamanlardaki kurmak ve korumak vazifesini baardktan sonra bu sahalardan ekilmeli ii fertlere ve onlarn kurduklar hr ve serbest teekkllere brakmaldr. Bence davann en mhim noktas budur. Trkiyede makinelemek bir zaruret olunca, bu sahadaki rolu ve kapitalizme veya sosyalizme doru geii salamak iken bizde i byle olmam, devlet dorudan doruya kendisi kapitalist olmutur. bizim nevi ahsna mnhasr olan devletiliimizin en fena ve en tehlikeli tarf budur. Devletin kapitalist olmas yle feci bir eydir ki bunun tam ekilde hakim olduu bir memlekette ferdi hrriyetten demokrasiden hak ve adaletten ve bunlara bal eylerden bahsedilmez. Bu dpedz bir istibdat rejimidir: Garbn Hrriyet ve demokrasi devrinden evvel yaad ve son asrda da baz memleketlerde yaama tecrbesi geirdii bir irtica rejimidir. Devlet Kapitalizmi Yaayamaz Devlet kapitalizmi iktisadi hayat idari devletin emrine veren ve idareyi de brokrasinin ve devlet memurlarnn eline teslim eden, devlet ve hazine menfaatn her eyin stnde memurlarnn eline teslim eden, devlet ve hazine itibariyle devlet, hem kendi memurlarndan ve hem de halktan phelenir. Btn usullerini ve kanunlarn bu phe zerine kurar. Vatanda kendisiyle rekabet halinde grr. br taraftan da vatanda btn zekasn ve hilesini kullanarak kendini, iini ve kazancn devletten korumaa, gizlemeye ve mdafaa tedbirleri almaa urar. Bence bizim devletiliimizde balca hatal ve tehlikeli olan taraf budur. ktisadi hayat idari devletin emrine gemitir. Bizde idari devlet her yerde olduundan fazla bir kap kulu memur devletidir. Bunun ananesi kanunlar, usulleri ve her eyi eski Osmanl Devletinin aynidir. Brokrasi sistemleri iinde bizim Babali, devleti en iptidaisi, en kts idi. Bu devlet makinesi yasaa dayanr ve yava yava iler. Hatta Avrupada Babali, yasak ve yava yava kelimeleri iinde sembollemiti. Babali devletilii bunlardan ve ehliyetli elemanlar iinde barndramamak, dalkavukluk, iltimas gibi kusurlarndan mada halkn dndayd; iktisadi hayat tamamen yabancyd. Dnya ve memleket hadiselerini`maima arkasnda kalr, her i olup bittikten sonra hadiseler karsnda tedbir almaa alrd. te tarihi bir zaruret neticesi bizde devletilik yapmak icab edince iktisadi hayat tanzim ve idare iini bu devlet zerine ald ve bu devlet ayni kusurlarna devam etti. Devlet kapitalizmi, kanaatma gre, bir rejim olarak hi bir yerde devam edemez. Bu kanaatmn dayand temeller zerinde burada duracak deilim, Zaten bu mevzuu bir ok yazlarmda ve kitaplarmda incelemi bulunuyorum. Burada tekrarlayacam bir tek nokta var: memleketimizin iinde bulunduu devlet kapitalizmi rejimini tarihi hadiseler ve ahsiyetler haknda bir tenkit ve muahaze yoluna gitmi olmamak iin bir zaruret olarak mtalaa edebiliriz. Nihayet muvakkat devre iin bu mdafaas mmkn olan bir emri vakidir. Fakat devlet kapitalizmini devaml bir rejim haline sokan grlere ve tatbikata, dn olduu gibi, bugn de iddetle hcum etmekte devam ediyorum. Bence bugnk devletiliimiz mutlak bir istihale geirmek zorundadr. Bu istihale nasl ve hangi istikamette olacaktr. Bu zerinde mnakaa etmemiz icap eden ok mhim bir mevzudur. Burada herkes baland ideolojiye gre ayr ayr istikametlere taraftar olabilir. Ben btn memleketin bu istikametlerden biri zerinde ittifakla durabileceine ihmal veremem. Kimimiz ok daha ferdiyeti dnrz. ve bu bakmdan yaplacak istihalenin devlet elindeki iletmeleri tamamen fertlere ve ferdi teebbslere devretmek ve bundan sonraki ileri mnhasran ferdlere ak brakmak yolunda olmasn isteriz. Bir ksmmz ise bilakis devlet iletmecliinin devamn ve geniletilmesini arzu ederiz. Fakat hepimizin de bugnk devlet kapitalizminin tasfiyesini istemekte ittifak edeceimize hhe ediyorum. Aramzda ayrlacamz nokta bu tasfiyeden sonra ferdi kapitalizme, yahut daha doru tabirle ferdi devletilie mi, yoksa devlet sosyalizmine doru mu bir intikal olaca ve bu sistemlerin hangi dozda ve ekilde tatbiki icap ettii noktalarna inhisar edecei kanaatndaym. Devletilik ve ktisadi Demokrasi Davay byle ele alarak u suali orata koyaym: Madem ki bugnk devlet kapitalizminin tasfiyesinden sonra en geni manada ferdi kapitalizmden en geni manada devlet sosyalizmine kadar eitli sistemlerden biri hayatmza hakim olacaktr. ve bundan memleketin btn snflar ve zmrelerinin tam ittifak halinde olmamalar da tabiidir; u halde hakim olacak sistemi kim tayin edecektir? Sual mhimdir ve buna verilecek cevapda ittifak mmkn olduunu kabul ettiim iin, eer kongremizde byle bir prensip zerinde anlarsak, davalarmzn balca dm noktasn halletmi olacamza inanmaktaym. Bugne kadar devletilik tatbikasndan bunun eklini, dozunu ve mahiyetini tayin eden bizzat devlet otoritesiydi. Bu otoriteye mutlak ekilde hakim olan da inkilap eflerdi. Memleketimizde umumi
142
prensibi onlar tarafndan konan veya kabul edilen ekilde bir devletilik tatbik edilmekle beraber bunun kanuni ifadesi devlet otoritesi tarafndan bu ilere karar verildiinden ibaretti. Siyasi demokrasiye ulatmza ve bundan byle halkn hr idareleriyle ve serbest seimlerle terif kuvvetin teekkl edecei dnlmesine nazaran, imdiden sonra bu karar Byk Millet Meclisinin vermesi, yani milli irade ne ekilde tecelli ederse ona gre bir devletilik ekli tatbik etmemiz tabiidir. Bu suretle parlamentoda ekseriyet bulacak hangi ekil ise o, btn memleket millet iin uyulmas gereken en doru ekil demektir. Acaba milli iradenin bu ekilde tecellisi suretiyle devletilik sistemimizin tayin edilmesi doru bir ey olacak mdr? Bence hayr?!.. Henz snf tezatlar kesinlememi tamamen liberal bir cemiyet iin ideal bir idare ekli olan parlamentarizmin bnyeleri ve tarihi tekamlleri itibariyle devleti ve sosyalist olmak zaruretinde bulunan cemiyetlerde nasl noksan ve kifayetsiz bir uzuv olduu hakkndaki kanaatlerm burada terih edecek deilim bunu Fransada, Yunanistanda ve dier bir takm memleketlerdeki hadiseler de aka ortaya koymaktadr. Hele demokratik rgs henz tamamlanmam ve mevcutlar da kuvvetlenmemi olan ve hakiki parlamento tecrbesine henz balayan bizim gibi memleketlerde, memleketin iktisadi bnyesini dorudan doruya siyasi bnyeye ve onun verecei kararlara balamakta byk tehlikeler vardr. Bu tehlikelerin banda istikrarszlk gelir. Politika mcadeleleri iinde bazan hkmet tekili dahi mmkn olamyacak hallerde iktisadi rejim bakmndan devamllk ve istikrar tasavvur etmek imkan olamaz. Halbuki, bilhassa makineleen ve byk sermaye topluluuna ihtiya gsteren memleketlerde iktisadi hayat ister sosyalist ister kapitalist olsun mutlak ekilde istikrara muhtatr. En ileri sosyalist bir cemiyette bile byle bir istikrar olursa fert ne yapacan bilir ve bu hudut iinde teebbsn, sermayesini kullanr ve hrriyetinden faydalanr. Byle bir cemiyeti fertler, umumiyet itibariyle, istikrarsz, fakat tamamen liberal bir cemiyete tercih ederler. Onun iin bugn iktisadi hayatla siyasi hayat bir birbirine her zamankinden fazla bal olduundan, siyasi hayatn normal bir vasf olan kararszl iktisadi sahaya aksettirmeyecek yeni bir cihaza ihtiya zarureti kendini gstermitir. Bu yeni cihaz nedir? Bu yeni cihaz siyasi demokrasi organlar yannda milletin bir de iktisadi demokrasi organlarna malik olmasdr. Btn demokrasiler buna muhtatr. imdi siyasi demokrasinin tamamen hakim olduu memleketlerde byle bir cihazlanma yoksa iktisadi diktatrlk yaar. Acaba bu cihazlanma nasl olmaldr? Devletilik mevzuu zerinde on sekiz senedenberi devam eden fikri aratrmalarnda hep bu suale cevap vermek iin rpndm. Vardm kanaat udur: ktisadi hayat ister liberal ister sosyalist bir rejim altnda olsun, siyasi iktidarn kumandas ve tahakkm altndan kmaldr. Ekmek kaps siyasi iktidarn elinde olan hi bir memlekette hrriyetten ve demokrasiden bahsedilemez. Ferdiyeti rejimlerde bile devletin koyduu kanunlar, nizamlar ve usuller ve bunlar tatbik eden memulrlarna verilmi salahiyetler altnda ve bunlarn genilemesi lsnde bir ke bakkal dahi siyasi iktidarla ho geinmek zorundadr. Devleti rejimlerde ise her i iktidarn elinde ve emrindedir. ktisadi Demokrasinin Drt Organ Devletilik geniledike devletin tahakkm de geniler. br taraftan idari devlet, yaratl ve zihniyeti itibariyle iktisadi hayat tanzim ve idareye edil deildir. Btn bu gibi sebeplerle ben gerek dzenleme ve gerek idare ilerinde iktisadi hayatn siyasi otoriden ayr bir organlamaya muhta olduunu iddia ve kabul edenlerdenim. Dnceme gre bu organlama drt ayr cihazdan ibaret olmaldr: 1- Karar merkezi: Ekonomik Genel Meclisi (phesiz bu karar, kanuni manada istiaridir: nk siyasi iktidar, yani hkmetlerle parlamento bunlar kabul veya reddetmek salahiyetine maliktirler.) 2- Aratrma ve plan Merkezi: Mtehassslardan mteekkil mstakil daire. 3- Demokratik rg: Meslek ihtisas ve i adamlarnn mstakil topluluklar dernekler birlikler kongreler kooperatifler, irketler gibi. 4- Muhtar ve mstakil iletmeler. Devlet bu organlamaya yardm etmeli ve siyasi iktidar btn hsnniyetini ve saygsn bunlardan esirgememelidir.
143
Karar merkezi, yahut iktisadi devletin dima mahiyetinde olacak olan Ekonomi Genel Meclisiyle Aratrma ve Plan Merkezinin nasl kurulmas icap ettiini stanbul Tccar Dernei rapor halinde tesbit etmi bulunuyor. Bu organlardan serbeste seilmi mmessillerle hkmete seilmi azalardan mteekkil olur; bir nevi iktisadi parlamento gibidir. Plan dairesine gelince bunun yerli ve ecnebi ihtisas adamlarndan, byk iletmeler ve ilerde bulunmu tecrbeli ve vukuflu kimselerden seilmesi, Dantay gibi idari devletin nfuzundan uzak bulunmas ve mstakil almas salanmaldr. Her iki organn istenilen ekilde vazife grebilmesi iin hr ve serbest meslek ve ihtisas teekklerinin kuvvetlenmesi, tetkik ve aratrma enstitlerinin, laboratuarlarn, istatistik ve mahade organlarnn, niversitelerin yardm lazmdr. ktisadi meselelerin bu suretle incelenmesi grlmesi memleket efkar umumiyesini de bu davalar zerine eker; bunlarn heyecan matbuatmz da sarar ve artk iirilmi zabta vakalarndan ziyade okuyucu bu meselelerden zevk almaa balar. Btn bu hareketler Ekonomi Genel Meclisinde devletilik sistemimize dair verilecek kararlarn umumi efkarn isteklerine en yakn ve en uygun olmasna yardm eder. Devlet ktisadi lerini Millete Devretmelidir Organlamann yukardaki aamada iaret ettiim drdnc cihaz muhtar ve mstakil iletmelerdir. Bunlarn eitli ekilleri zerinde burada tahlillerde bulunacak deilim. Yalnz prensip itibariyle, bugn dorudan doruya merkeziyet usulune ve brokratik umumi esaslara gre idare edeline btn amme msesselerinin, devlet iletmelerinin muhtar ve mstakil idare ve iletmeler haline kalbedilmesi mtalaasnda bulunduumu belirtmekle iktifa edeceim. Muhtar ve mstakil idareler hkmete tayin edilmi veya seilerek yollanm murahhaslardan mada o ilerde alakal demokratik rg vastasiyle seilmi veya yollanm delegelerden mteekkil heyetler tarafndan idare edilmelidir. Bu suretle idare mesuliyeti hkmet memurlarndan ziyade halka ve serbest meslek ve ihtisas teekkllerine gemeli ve bunlar da kendilerine yklenen bu mesuliyete uygun almaa ve cihazlanmaa mecbur olmaldrlar. Bu sistemin ilk evvel ve muvaffakiyetle tatbik edilecei yerler limanlar, ofisler gibi iletmelerdir. stanbul Tccar Dernei, stanbul limannda bu tarzda muhtar bir idare kurulmas hakknda bir rapor hazrlam ve bu husustaki teklifini hkmete sunmu bulunuyor. Devlet Demiryollar, Devlet Denizyollar, devlet sanayii, hatta devlet iftlikleri gibi hemen btn devlet iletmelerinin kendi bnyelerine gre muhtar ve mstakil idareler haline konmalar imkan vardr. Tekilatlmzda zararl olan iki taraf, merkeziyetilik ve brokrasidir. Teklif ettiim sistem altnda bur zararlarn byk lde nlenebileceine phe etmiyorum. Mstakil ve muhtar idare sistemi, bugn idari devlet vazifeleri arasnda bir takm iler iin de tatbik olunmal ve bu suretle devletin yk ve mesuliyeti hem azalmal ve hem de halka ve alakadarlara dalmaldr. Devletiliimizi, idare ve tanzim iinin ve iletmelerin devlet memurlar tarafndan yaplmas manasna alan dar ve geri zihniyeti deitirmek zorundayz. Bence modern devletin iktisadi sahada yklenecei vazifelerden ou halka, halk ve meslek teekkllerine, muhtar ve mstakil idareler kolaylkla devrolunabilir. Bu vazifelerin drt ksmda mtalaas mmkndr: Aratrma karar, icra ve kontrol bunlardan birinci ile drdnc, yani aratrma ile kontrol ii devletin vazifesidir; fakat kararla icra, demokratik bnyeli devleti bir cemiyette halkn, fertlerin ve onlar tarafndan kurulmu organlarn ii olmal, nihayet devlet te bu faaliyetlere, bask ve tahakkm yapmayacak ekillerde, katlmaldr. Bu prensibin tatbikine misal olarak devletin d ticaret ilerini dzenleme faaliyetleri ele alnabilir. Bugn bu i dorudan doruya idari devletin elindedir ve memurlar tarafndan yaplr. Ne kadar iyi organize olursa olsun bal bana devletin d ticaret hareketlerini gn gnne ve iinden takip ederek tedbirleri vaktinde almas ve ihracatmzn gelimesi iin yollar bulmas ve tatbik etmesi mmkn deildir. Vaka hkmet arasna bu iler hakknda mesleki teekklerin fikrini sormaktadr. Fakat sorulan suale bu teekkllerin doru cevap verebilmeleri iin onlarn hem organize olmalar, hem de ileri srdkleri reylerden bir mesuliyet kabul etmeleri lazmdr. stanbul Tccar Dernei bu noktalar nazar dikkate alarak, d ticaret ileri iin mesleki teekklerin serbest ve hr irradeleriyle kurulmu, fakat hkmet tarafndan himayeye mazhar olarak desteklenmi bir d ticaret organizasyonu kurulmasn teklif etmektedir. Dernein bu teklif bilfiil devlete grlen ilerin bu organlara devredilmesi mmkn olduunu da gstermektedir. Bugnk Devlet letmeleri Devletin bugn fiilen ilettii messeselerin ve zerine ald vazifelerin bu prensiplere gre en geni lde ve bir program dahilinde halka serbest meslek ve ihtisas teekklerine, muhtar idarelere devri en mstacel ve en hayati meselelerimizden biridir. Bu mevzuda devlet sanayii hususi bir ehemmiyet tar. Bence bu sanayiinde esas itibariyle halka sermaye ve tasarruf erbabnn itirak edecei byk anonim irketlere devri mmkndr. Yeterki bunun iin prensipler belli olsun ve hsnniyetle bir program tanzim ve tatbik olunsun. Bu devir iinde mhim olan nokta bu messeselerin bugn mevcut olduklar himaye ve yardmdan yarn mahrum kalacaklar ve ziyan edecekleri ihtimalidir. Bu endie yerindedir. Devlet bunu gidermek zere devlet fabrikalarn mal sahibi veya iletme mteahhidi eklinde iletecek byk anonim irketlere asgari kar haddini garanti etmelidir. Eski imendifer imtiyazlarndaki kilometre garantisi veya devlet istikrazlarndaki faizler gibi bu asgari kar
144
hadleri devletin teminat altna konursa bundan devletin yarn bu ieltmeleri mkl duruma sosxkmayaca manas kar bu suretle kk byk sermayedarlara emniyet gelir. Teklif Ettiim Karar Sureti Yukardaki mtalaalarmn ve topyekun istihsalimizin gelimesi davasndaki dncelerimin hlasasn aada maddeler halinde arzediyorum. 1- ktisadi kalknmamz ve istihsallerimizin gelimesi iin devletin tanzim, idare ve himaye eklinde mdahalesine ihtiya vardr bu itibarla bu mdahalenin en verimli ekilde ve ferdi teebbs ve i gcn tevik edici tarzda nasl yaplmas gerektiini tayin etmek ve memleketin iktisadi kalknmasnn bal olduu meseleleri grmek ve programlatrmak iin bir Ekonomi Genel Meclisi kurulmas, (Bu genel meclis meslek ve ihtisas teekklerinden demokratik esaslarla seilmi temsilcilerle bunlarn drtte birini gememek zere hkmete ve devlet teekklerince seilecek mtehassslardan mteekkil olur.) 2- ktisadi hayat ve meseleleri devaml ekilde takip ve tetkik ederek aratrmalarda bulunacak ve Ekonomi Genel Meclisine raporlar ve teklifler yapacak bir aratrma dairesinde kurulmas ve buraya milli ve beynelmilel ve ihtisas adamlarnn, hayatta tecrbeler geirmi i adamlarnn alnmas ve bu dairenin Dantay gibi mstakil olmas. 3- Ticaret Odalar, Borsalar ve sendikalar da dahil olduu halde btn meslek teekklerinin hr ve serbest olmalar; bunlara bugn hkmet organlar tarafndan grlmekte olan baz vazife ve mesuliyetler yklenmesi 4- Limanlarn ve bilhassa stanbul limannn belediyeler, ticaret odalar, limanla alakal teekkller murahhaslaryle hkmet temsilcilerinden mteekkil bir meclis tarafndan mstakil ve muhtar ekilde idaresi ve bu sistemin bir ok devlet, belediye ve dier amme iletmelerine de eitli seiller ve esaslar altnda temili. 5- Devlet sanayiin byk kk sermaye ve tasarruf erbabnn hisselerine itirak edecei anonim irketlere devrini salayacak bir program tatbiki ve bu programn gerekleebilmesi iin bu sanayi iletmelerine sermaye koyanlara asgari bir kar haddinin devlete garanti altna alnmas ve sanayide her trl kanuni ve fiili inhisara meydan verilmemesi ve teebbs sahasnn herkese ak tutulmas. 6- Denizyollarnn yk ve yolcu inhisarnn kaldrlmas ve muayyen artlar salayan ve sefer emniyetini ve tarife btnln devlete kar taahht eden armatrlere de Denizyollarnn haiz olduu ayni hakkn tannmas, mnhasran d seferler yapacak ve bu seferler iin konimento verecek Trk seyrisefain irketlerinin vergi ve dier bakmlardan ayni mahiyetteki ecnebi irketlerle rekabet edecek msaadelere ve devlete hususi himayelere mazhar olmas. 7- Devletin maden ve orman enerji santrallar ve demiryollar gibi sahalarda byk sermaye ve teknik isteyen iletmelerde bulunmas zarureti varsa da, bunlarn fiili ve kanuni inhisarlar halinde olmamas, mlkiyetlerinin ve iletmelerinin mmkn olduu lde asgari kar hadleri garante altna alnm anonim irketler elinde olmasnn temini. 8- Toprak Ofisin mstahsiller birliinden veya birliklerinden mteekkil bir idare haline kalbi ve blgelere ayrlarak her blgenin mstakil ekilde idaresi, (Memleketimizin buday ve hububatta bir fiyat istikrar salamas mutlak lazmdr. Bunun temini iin de Toprak Ofisin yalnz alm ve satm organ olmas kafi deildir. Ayn zamanda istihsali tanzim edecek bir mahiyet almas icap eder. Bunu da bir program altnda mstahsillerin eline vermek ve hkmetin istihsal ve fiyat politikasna bu icra organlar marifetiyle grdrmek en doru yoldur.) 9- Toprak Ofisi, Petrol Ofisi gibi dorudan doruya ticaret sahasnda alan devlet teekklerinin ya tamamen tasfiyesi, yahut stok temini veya fiyat politikas icab gibi zaruretlerle bu gibi ticari messeseler mevcut olacaksa bunlarn anonim irketler halinde kurulmas, 10- Devletiliin en byk vazifelerinden biri zira kalknmamza ve ileri teknik vastalarn memlekette yaylmasna enerjik ve metodik ekilde hizmet etmek, ayni zamanda ileri teknikle yaplan byk ldeki istihsalleri tevik ederek zirai mahsulerimizin vasf ve fiyat itibariyle dnya piyasalarnda rekabet etmesini ve fiyatlarmzn dnya seviyesini amasn salamaktr. Devletiliin bu sahalarda esasl bir program altnda genilemisinin salanmas ve ezcmle: a) Geni ve hali arazide en ileri teknikle hububat zirai yapan Devlet Zirai Kombinalarnn elde ettii takdire ayan baarlar gznne alnarak bu iin geniletilmesi ve kuvvetlendirilmesi;
145
b) Mstehlik snf tekil eden halk tabakas ve bilhassa aydnlar ve kadro harici braklacak memurlarn kuracaklar kooperatifler vastasiyle ziraat sahasnda almalarn himaye edici ve salayc bir program tanzim ve tatbiki; c) Zirai aletler, datm tamiri, tohum slah, ileri ziraati yayma faaliyetlerimizin daha verimli halde kuvvetlendirilmesi, d) Ziraati sanayii, umumi shhati, su ve iskan ileri gibi btn meseleleri birden ihtiyva eden blge kalknma planlar tanzim ve tatbiki, e) Bugn pek mahdut olan zirai kredinin kolay ve ucuz artlarla ihtiyaca yetecek hadde kadar geniletilmesi. 11- Devletiliin balca vazifelerinden biri hakl ve makul bir fiyat politikas takip ederek bir istihsal ubesinin dieri veya mstahsil ve mstehlikin birbirlerini istismarna imkan veren fiyat makaslarnn teekklne mani olmak ve memlekette zamanla her trl istihsal maliyetlerini dnya seviyesine ulatrmaktr. Sanayi kanal ile ifti ve mstehlik halk zerine binen fiyat makasnn gittike azaltlmas ve sanayiin de kendi kendine yayabilecek imkanlardan mahrum edilmemesi; vergi ve bilhassa muamele vergisi basks altndan kurtarlmas, 12- D ticaret mnasebetlerimizin gerei gibi tanzimi ve mallarmzn d pazarlarda srmnn arttrlmas ve bu maksatla hkmetin serbest mesleki teekklerle ibirlii yapmas esasnn salanmas ve d mbadelelerde realist gre uyarak, ecnebi dvizlerin resmi rayileriyle paramz arasndaki farklarn fiyat politikamz sarsmamas iin gerekli tedbirler alnmas, 13- stihsalde ve istihlakte i pazar geniletecek tedbirler alnmas bu cmleden olarak: a) Dorudan doruya veya dolaysyle istihsale yarayacak her trl bayndrlk ilerini geniletmek b) Atl duran i kuvvetlerine i bulmak c) piyasada mal alcsn bunlar karlayacak istihsalin oalmas ile ll ekilde oaltmak d) stihsali geriletmeye, baltalamaa datmaa sebep olan vergilerde gerekli reformu sratle yapmak, e) stihsale ucuz ve geni kredi salamak gibi tedbirleri alnmas. Hlasa usuler ve zihniyet bakmndan bir inkilap yaplarak memur idaresi yerine halk idaresine geii salamak ve memlekette istihsale ii ve refah oaltmak hedefi devletiliimizin esas vasf olmaldr.
2. Devletilik
DR. FERDUN ERGN stanbul niversitesinde ktisad Doenti ktisadi hayatta mteaddit mezhepler yoktur. Yalnz iktisadi bilenler ve bilmiyenler tarafndan temsil olunan iki ayr cereyan vardr." bir memlekette tatbik edilen iktisad siyasetinin bu iki cereyandan hangisine girebileceini anlamak iin, halkn refah seviyesine bakmak kafidir. Devletilik sosyalizm veya kollektivizm gibi muhtelif adlar altnda tandmz doktrinler, siyasi ve itimai menfaatleri desteklemek maksadile bavurulan fikir oyunlarndan ibarettir. Siyasi ideolojileri esas tutarak iktisadi hayata yeni bir istikabet vermek, fikri ve son bir buuk asr zarfnda kuvvet kazanm bir temayldr. Eski mutlakiyet ve istibdad rejimleri, devlet elindeki hudutsuz kuvet salahiyeti meru gstermek iin, iktisadi ve itimai nazariyelere dayanmaa muhta deillerdi. Fakat, 1789 Fransz ihtilali hkmranlk hakknn ta ve taht sahiplerine mevdu bir imtiyaz olmadn meydana koyduktan sonra, demokrasi prensiplerine ve ferdi hrriyetlerle mcadele halindeki cereyanlarn yeni bir mistisizm yaratmaa altklar mahede edilmitir. Hegelin devletilii, Saint Simonun istihsali planlatrma fikri, Karl Marxn sermaye dmanl veya Rodbertusn nasyonal sosyalizmi; zamanmzdaki iktisadi ve itimai batl itikatlarn beiini tekil etmitir. Hegelin fikir sistemi, mstebit devlet ekline kar derin bir hayranlk ifadesidir. Prusya zihniyetinin felsefesini kuran bu Alman filozofuna gre: "Devlet" yer yznde Tanr fikrini temsil eden mukaddes bir varlktr. ktidar mevkiinin mutlak emirleri altnda hizmet etmek vatanda iin bir ereftir. Hrriyet, ancak devletin bahedebilecei bir ltuftur. Halk, devlete kar hi bir hak iddia edemez. Kuvvet ve iktidar elinde bulunduran devlet, ayn zamanda btn haklarn da meru sahibidir.
146
Hegelizm cereyan, demokrasi hareketleri hesabna tek bana engel tekil edebilmek kabiliyetinden mahrumdu. Fakat ayn devirde Saint Simon tarafndan alan dealist Sosyalizm r, ktisadi meseleleri devletilik doktrinlerinin mihrak noktas haline getirmitir. Hrriyet ve parlamento rejimlerinin bir tereddi eseri olduunu ileri sren Saint Simon tasavvur ettii istibdat nizamnn iktisad mdahale tedbirlerle daha messir bir ekilde gerekleebileceini dnmtr. Saint-Simon cemiyet nizamn deitirmek mlkiyet hakkn tahrip etmek, bir sanayi diktatrl kurmak ve halkn hayat artlarn tanzime memur merkezi bir planlatrma uras vcude getirmek lzumuna kani idi. SaintSimonun Newtondan mlhem olarak teklif ettii bu ura mutlak bir salahiyete sahip bulunacak ve ura reisinin "emirlerine itaat etmiyenler insanlktan skat olunacakt." Devletin iktisadi hayat kontrol altna almaa almasna hakiki sebep, resmi makamlarn nfuz ve iktidarlarn geniletmek arzusudur. Amme makamlar iktisadi faaliyetlerini genilettikleri nisbette halk ihtiyalar zerinde daha kuvvetli bir hakimiyet tesis etmek imkann kazanabilirler. Halk geim ihtiyalarn karlamak hususunda devlete bal vaziyette dt takdirde, resmi daireler salahiyetlerini arttrmak frsatn ele edebilirler. Kuvvet ve nfuz arzusu; iktidar psikolojisinin en hassas noktasdr. Bu itibarla, Saint Simonun iktisadi hayat planlatrmak sureti ile iktidara hudutsuz bir salahiyet temin edilebileceini belirtmesi hrriyet aleyhindeki fikir cereyanlarna yeni ufuklar amtr. Hegelizm taraftarlar, Saint-Simonun temayllerini benimsemek hususunda byk bir tehallk gstermilerdir. Bir vakitler Hegelin hayranlar arasnda bulunan Karl Marx da sosyalizme sluk etmi ve medeniyete pahalya mal olan bir doktrinin alemdarln zerine almtr. Saint-Simon ve Hegelin yarattklar akslamel, byk kol halinde inkiaf etmitir. Auguste Comte, ferdi uur ve hrriyetin dayand felsefi esaslar ykmaa almtr. Karl Marx, gayretlerini proletarya diktatrl ile neticelenecek snf ihtilali zerinde teksif etmitir. lmi hrriyetleri snk kalabalk bir mtefekkir zmresi ise, ferdiyetilik aleyhindeki dnceleri devletilik rejimine basamak tahtas haline getirmilerdir. "Ferdin tek bana kaldka cemiyete faideli bir rol oynyacan insan ahsiyetinin medeni tekamle ezeli bir engel tekil ettiini ve mterakki bir memleketten devletin iktisadi roln tedricen geniletmek lazm geldiini ileri srmlerdir" Hkmet kuvvetinin himayesine snm "tatl su mtefekkirlerinin" iktidar mevkiine yaranmak maksadile ortaya attklar bu tez. 1872 Elsenach kongresinden itibaren bir doktrin halini almtr. Devletilik muhtelif iktisat ve felsefe nazariyelerinin ferdi haklar ve hususi teebbs serbestisini inkar eden fikirlerini bir araya toplamak suretile vcude getirilmi bir sentezdir. Dayand mucip sebepleri ve hedef tuttuu gayeleri dier nazariyelerden dn alan bu doktrinin ilmi hviyeti bulank bir manzara arzetmektedir. Sosyalizm, planclk veya teknokrasi sistemlerle devletilik arasnda bir hudut izmek gtr. Tatbikatta, hususi sermaye ve teebbs ani bir inkilap neticesinde ortadan kaldrmak frsatnn bulamyan marxistelerden bir ksm ayn maksatlar brokrasinin tahripkar icraat sayesinde tedrici bir ekilde tahakkuk ettirmee alan devletilerle mterek bir saf tekil etmilerdir. Nazariyat sahasnda ise, melliflerin verebildikleri en vazh tarif "devletiliin serbest iktisat nizamndan sosyalizme doru bir istihale hareket" olduunu belirtmekten ibaret kalmtr. Devletiliin dier nazariyeleriyle mterek olarak kapitalizm ve serbest iktisat nizam aleyhinde ileri srd tenkidler bir tarafa braklacak olursa, geriye mphem baz tasavvurlardan baka bir ey kalmad grlr. Serbest teebbs nizamnn milli menfaatleri laykile koruyamadn, iktisadi hayatn inkiafna mani olduunu ve itimai adaletsizliklere sebebiyet verdiini ileri sren devlet, hususi sermayeyi ksmen veya tamamen tasfiye etmek ve kendi hesabna iletmecilik faaliyetine girimek suretile halka daha fazla refah temin edeceini vadetmektedir. Devletilik; teebbs erbabnn vazifesini masa bandaki memure grdrmek, inisiyativi talimatname hkmlerine balamak, iktisadi faaliyete brokrasi zihniyetinin hakim klmak ve zarar rizikosunu vergi mkellefine yklemek suretile yeni bir nizam kurmak emelindedir. Byle bir sistemin ilmi esaslara uygun bir ekilde tatbik mevkiine konulmas kabil midir? bir ok memleketlerdeki devletilik tatbikatnn bir "Hatalar Komedisi" halinde cereyan etmesi, sadece makus bir tahlil eseri midir? Devletilik tecrbelerinin urad muvaffakiyetsizliklere en mhim sebep, ekonomi eflerinin iktisadi artlar takip hususunda karlatklar, glklerdir. Prof. Bowley, iktisadi artlar zerinde tesir yaratan amillerin 200 milyardan fazla olduunu sylemektedir. talyan iktisads Barone de, istihsal faaliyetini tanzime teebbs eden bir hkmetin hesaplamak mecburiyetinde olduu milyonlarca unsur bulunduunu tesbit etmitir. ktisadi hayatn tekaml seyrini kendi emir ve kumandalar altna almaa alan devlet adamlarnn ve memurlarnn bu kadar geni apta bir hesap yapabilmeleri mmkn deildir. Btn ihtimalleri hesaba katmakszn el yordami ile tanzim edilecek bir iktisad siyaseti ise, tesadflere bal kalmaa mahkumdur. Fransa hakknda isabetli bir tahmin yrtebilmek imkanszln belirten Charles Rist demirtir ki: "Bugnk artlar altnda ve beklenmedik vaziyetler karsnda (Ben ekonomiyi idare ediyorum) diyebilecek dahilin kim olabileceini kendi kendime sokmaktaym." Kanun kartmak, talimatname hazrlamak, tamim gndermek, karar imzalamak ve emir vermek suretile fiyatlar ucuzlatmaa, istihsali arttrmaa, ticareti geniletmee veya istihlaki ayarlamaa uraanlarn hareket tarz, ancak cehalet eseri bir cret mahsul olabilir. Devletilik rejimlerinin karlat dier bir glk, maliye siyasetinin bir fasid daire iine dmesidir. Devletin tesisler kurabilmesi ve iletebilmesi iin byk sermayelere ihtiya vardr. Bu
147
sermaye ihtiyacn karlamaa hizmet eden en mhim kaynak, vergi mkellefinin geliridir. Fakat devletilik rejimlerinde, bir taraftan bte masraflar arttrlrken, dier taraftan serbest teebbs erbabnn faaliyet sahalar daraltlmaktadr. Hususi teebbsn zayflamas vergiler ve istikrazlar haslat zerinde menfi tesirler yaratmaktadr. Bte masraflarnn kabarmasna muvazi olarak gelir kaynaklarnn kurutulmas neticesinde husule gelen a kapatmak zere enflasyona bavurmak, inhisarlarn kuvvetlendirmek ve vergilere zam yapmak zaruretini belirtmektedir. Devlet iletmelerinin rasyonel birekilde alabileceklerini ve mhim bir varidat kaynaa haline gelebileceklirini dnmek bir hayaldir. Trkiyede vergi mkelleflerinin ve tasarruf sahiplerinin fedakarl sayesinde yaplan devlet yatrmlarnn kymeti bugnk rayile milyar at halde, kayda deer bir bte varidat temin edilememitir. Halbuki ayn yatrmlar hususi teebbs erbab tarafndan yaplsa idi, hkmete iki milyara dayanan istikrazlara mracaat zaruretini nliyebilir ve duyunu umumiyenin, memleket iktisadiyatnda bir yk haline gelmesine meydan brakmazd. Btedeki dyunu umumiye fazlnn mualeme vergisi haslatna yakn bir yekun arzetmesi devlet yatrmlarnn mstahsil ve mstehlik ktlelerine neye malolduunu gsteren bir misaldir. ktisadi hayat btn teferruatna kadar tanzim etmek hevesine kaplan hkmet adamlarnn ileride hangi artlarla karlaacaklarn isabet ve uzuhla tayin etmek imkanndan mahrum kalmalar ve projelerini hakikat haline getirmee alrken hazinenin varidat kaynaklarn kurutmalar, devletilik tatbikatn akibeti mehul bir macera haline getirmektedir. Giriilen macerann akibetinden endie eden iktidar sahipleri kendilerini ahsi mesuliyetten korumak iin balca iki tedbire bavurmak mecburiyetini hissetmektedirler. Bu tedbirlerden birincisi, hkmet icraatnn mali neticelerinden gayri mesul bir uzuv vastaile devletilik siyasetini tahakkuk ettirmee almakdr. Kar zihniyeti yerine idari hizmet fikrini ve mteebbis snf yerine memur tekilatn ikame etmek suretiyle ancak kanuna kar hesap vermek mevkiinde ve hukuki formalizm iine gmlm bir sistem vcude getirilmektedir. Bu sistemi yrtmee alan memurlar talimatnamelere ve emirnamelere aykr hareket etmedike memleket iktisadiyat milyonluk ve hatta milyarlk zararlara urasa dahi, makamlarnn muhafaza etmekte ve maalarn almaktadrlar. Baka bir ifade ile devletiliin icra uzvu, itaat ve sadakatle kr krne hizmet edebilecek vasfla ve hukuk kaidelerini inemedike mesul tutulamyacak bir brokratlar snfdr. ktidar mevkiinin mesuliyetten kurtulmak iin bavurduu ikinci tedbir parlamentolarn vazifelerini laykyla grmelerine meydan brakmyacak bir alma usul tesis etmektir. Brokras rejimlerinde, idare mekanizmasnn maruz kald aksaklklar, muhtelif dairelerden gelen ve Meclis ruznamelerini dolduran kanun projelerile giderilmee teebbs edilir. Meclis azalarnn bu tasar sanan laykyle tetkik etmee ne vakitleri ve ne de ihtisaslar msaittir. Meclisin bir yl zarfnda alt ay altn ve iki yz kanun kardn farzedelim. Bir mebusun kendi ihtisasile alakal bir kanun hkmn yirmi drt saatte tetkik etmesine imkan yoktur. Bu itibarla meclis azalar, idare unsurlarnn verecekleri malumat ile iktifa etmek mecburiyetini duymaktadrlar. Teferruatn tanzimi nizamname ve talimatnamelere braklmaktadr. Kanun yapma faaliyetinde, kemiyet keyfiyetin yerini almakta ve mesular yeni kanun hazrlamaktan cari mevzuatn nasl tatbik edildini takibe vakit bulamamaktadrlar. Brokrasi bu vaziyetten salahiyetlerini fiilen azami seviyeye ykseltmek suretile faidelenmektedir. Hakiki iktidar, halkn mmessillerinden resmi dairelere intikal etmektedir. Devletilik siyasetinin icra uzvunu tekil eden personelde aranan en mhim vasf emirlere itaat kabiliyetidir. Trotskynin iktisadi mutlakiyet sistemlerini "iktidar mevkiine itaat etmiyenlerin a kalmaa mahkum olduklar" bir rejim olarak tasvir etmesi hatal bir gr deildir. Devletilik rejimlerinde parlamento azalklarna banka idare meclislerine, messese mdrlklerine intihap veya tayin edilcek personel seilirken ehliyete baklmamakta ve daima eski askerler mtekait memurlar veya siyasi partizanlar gibi kaytsz ve artsz itaate alm olduklarn tecrbe ile gstermi ahsiyetler tercih edilmektedir. Devletilik, yalnz ehliyetin ve iktisat zihniyetinin tasfiyeye uratld bir mutlakiyet rejimi deildir. Hkumetin demokrasi prensiplerini platonik kymette bir kaide halineg getirerek btn iktisadi iktidar kendi elinde toplamas, ayn zamanda yolsuzluklarn da artmasna sebebiyet vermektedir. Devletilik programlarnn gayri mesul uzuvlar tarafndan keyfi bir ekilde hazrlanan mevzuata dayanarak tahakkuk ettirilmee alldn gren hususi teebbs erbab, haklarn ve menfaatlerini muhafaza iin etin bir mcadeleye girimek mecburiyetinde kalmaktadr. Lord Actonun belirttii gibi hkmet nfuzu ile para kuvveti arasnda cereyan eden bu mcadele neticesinde, iktidarn bazen irtikaba srklenmesi imkansz deildir. Devletilik, serbest iktisat nizamnn ve demokrasinin mahzurlarn bertaraf etmek zere ileri srlm itimai doktrinler arasnda tasnif edilmektedir. Fakat devletilik rejimlerinde piyasa mekanizmasnn daha muvaffakkiyetli bir ekilde nasl alabileceini izah eden bir nazariye henz domamtr. Siyasi ideolojilerin tesirinden tecerrd ederek meselenin ilmi zaviyeden tahliline giriildii vakit devletiliin zihniyet finansman ve rantabilite bakmlarndan bir fasid daire iine dt grlmektedir.
148
Tatbikatta ise New-York niversitesi profesrlerinden Burnhamn belirttii gibi, Sovyet Rusya da dahil olduu halde, sosyalizm gayelerinin tahakkukuna alan ideolojilerden hibiri hakiki maksatlarna eriememilerdir. Serbest iktisad nizamn tasfiyeye alan hkmetler daima brokrasi rejimlerine doru srklenmilerdir. stikbalin ufuklarnda bir serap gibi gzken sosyalizm idealine doru ilerleyen fikir ve siyaset adamlar, brokrasi ad verilen umulmadk bir realite ile karlamlardr. Bibliyografya Wilhelm Rpke, Explication conomique du Monde moderne, Paris 1940. Wilhelm Rpke, La Crise de notre Temps. Neuchatel 1943. Wilhelm Rpke, Explication de lAllemagne, Geneve 1945. William Aylott Orton, The Liberal Tradition A Study of the Social and Spritual Conditions of Freedom, Yale University Press, New Haven 1945. F.A. von Hayek, The Road to Serfdom, London 1944. F.A. von Hayek, The Conter-Recolution of Science Economice 1941. Elie Halevy, The Age of Tyrannies, Economica 1941. Ludwig von Mises. Le Gouvernement Omnipotent, Paris 1947 Ludwig von mises, Bureaucraey, London 1945. E.Barone, G. Halm., L., v. Mises, N.G. Plerson and F.A.y. Hayek Collectivist Economie Planning, London 1935. Franois Pietri. Le Financier, Paris 1931. Bertand Russel, History of Wesetrn Philosophy and its Connection with Political and Social Circomstances from the Earliest Times to the Present Day, London 1946. William H. Beveridge. Full Employment in a Free Society. London 1944. John W. Mc. Connell. The Basic Teachings of the Great Economists, New York 1943. Charles Gide and Charles Rist. A. History of Economic Doctrines, London 1915. Gaeton Pirou. Introduction lEtude de lEconomie politique. Paris 1946. Walter Eucken. On the Theory of the Centraily Administered Economy, Economica 1948. Gaston Defoss. La Place du Consommateur dans lEconomie dirige, Paris 1939. Henry Laufenburger. LIntervention de lEtat en Matire conomique, Paris 1939. J.E. Meade. LEconomie politique et la Politique conomique, Paris 1939. Lionel Robbins, LEconomie planifie et lOrdre international, Paris 1938.
3. Trkiyede Devlet letmecilii

PROF. DR. MUHLS ETE I. "Tanzimci" bir ktisat Politikasna Gre Devlet letmeciliinin Mahiyet umul: ve
Tebliimin konusunu Trkiyede "Devletilik tatbikat" yerine "Devlet letmecilii" eklinde sememin sebebi, baka memleketlerde de oldu gibi bizde de, devletilik mefhumunun ok komplex, ok kark bir mana ifade etmesi ve muhtelif kimseler tarafndan farkl bir ekilde telakki ve tarif edilmesidir. Zaman oldu ki, liberal temaylde olanlar devletilie taraftar grndler. Sosyalist bir iktisada tarftar olanlar ise devletilik kelimesini tercih etmei daha uygun buldular. te yandan devletilik mefhumunu yalnz sanayie inhisar ettirenler de olmuyor deil, nihayet devletilik mefhumunu yalnz sanayi sahasndaki devlet iletmeciline inhisar ettirenler vardr. Telakkilerdeki bu ayrlk elan devam etmektedir.
149
Konumamzda herhangi bir tereddde mahal burakmamak iin, mevzuumuzu devlet iletmecilii suretinde tasrih ve tesbit etmei zaruri buluruz. u halde devlet iletmecilii dediimiz zaman, devletin (ve mahalli idarelerin) iktisadi, mali ve itimai sahada iletmeler kurarak bizzat istihsale tevzie ve hizmete gemesini kasdetmekteyiz. ktisadi sahayla: ziraat ormanclk, hayvanclk, balklk sanayi ve maden mnakalat i ve d ticaretin girecei tabiidir. A- Kanaatimize gre devletin hangi sahalarda iletmecilie gemesine zaruret vardr. Devletin memleketin iktisadi bnye ve mnasebetlerini esasl bir surette tetkik etmeden, bunlarn kimler tarafndan ve hangi sra dahilinde en uygun ekilde yaplabileceini tesbit etmeden, u veya bu sahada faaliyete gemesi tamamen gayri iktisadi bir harekettir. inde baz faydal teebbsler olmakla beraber, imdiye kadar vaki tatbikatta maatteessf bu ekilde hareket edilmitir. Daha zaruri olan iler ihmal edilmi buna mukabil amme karakteri galip olmayan mevzular ele alnmtr. (Bunlara nelerden * terekkp ettiine bir az sonra iaret edeceim.) ( ) Devletin memleketin iktisadi bnye ve mnasebetlerini esasl bir surette toplamak mmkndr: 1234567Tabiat iktizas inhisar bir mahiyet arzeden iletmeler. Birinci derecede umumi menfaatlerle ilgili bulunan amme iletmeleri, Mhim iktisadi faaliyetlere nazm olacak iletmeler, Byk lde istihsal ve hizmet yapan bir karakter arzeden iletmeler. Sosyal mahiyetteki iletmeler Ticari mahiyeti haiz olmayan rnek iletmeler Askeri srlar icab devlet elinde bulunmas gereken iletmeler.
B- Devletin hangi mevzularda letmecilik yapmas doru deildir. Devletin iletmecilik yapabilecei sahalar tercih etmekle, bunun dnda kalan mevzular muhakkak bir mecburiyet yoksa, devlet iletmeciliinin dnda kalmasn tabii bulmaktayz. Buna ramen, devlet iletmecilii mefhumunun muhalifi olan mevzular memleketimizi alakadar ettii iin ayrca tadatta fayda mlahaza etmekteyiz. Bu iler : 1- stihsal ve tevzi ii byk ve himayeye muhta bir kitleyi alakalandrmyorsa, (askeri, mahiyeti kalkt takdirde Beykoz Deri ve Kundura Fabrikas, Adana Pamuk iitleme iinin takriben 1/25 ile uraan Ziraat Bankas, Adana Pamuk Messesesi, Ankarada Devlet Ziraat letmlerinin ticari iletmeler messesesi vesaire) 2- Kk iletmelerin mevzuuna giren iler (gazozculuk, domates sular vesaire) 3- Lzumsuz inhisarlara yol ap serbest rekabetin ortaya kmasna mani olan iletmeler, 4- Ayn mevzuda alan hususi teebbslerle eit artlar tahtnda almayan fakat rhanl durumlardan istifade eden iletmeler (Inhisarlarn arap imalat, Smerbankn baz fabrikalar 5- Birinci derecede amme hizmetine taalluk etmekle beraber, daimi surette rantabl olmayan iletmeler, II. "Devleti" telakkiye gre devlet iletmeciliini douran ve idameye mecbur klan sebepler nelerdir? Hususi teebbslerin giriemiyecei veya giritii takdirde, aada yazdmz mahzurlarn doabilecei iddiasiyle, hususi teebbs yerine devlet iletmeciliinin geeceini ileri sren kimselerin noktai nazarlarn elimizden geldii kadar sralamaa alalm: Devletilik hakknda telakkilerin ok tarafl ve birbirinden ok fakir olduuna yukarda iaret etmitik. ktisadn hangi sahalarnda ne vsatte ve nasl bir sra dahilinde devlet iletmeciliine giriileceine dair esasl bir prensip karar verilmi olmad iin iletmeciliin bazen sanayi, bazen maden, bazen ziraat, bazen mnakalat ve bazen de dier sahalara kaydn mahade etmekteyiz. Muayyen sahalarda kurulan ve byk tesisat ve iletme masraflarna mal olan devlet iletmelerinden bir ounun kuvvetli mucip sebepleri yoktur. Bunlarn tesisleri ve almalarn jstifiye edebilmek iin: A- Hususi teebbs aleyhine ve devlet iletmeleri lehine ileri srlen sepebler: 1- Hususi teebbsn sermayesi ve tekilat kafi deildir, muayyen sahalara girmez.
( ) M.Ete-.Bilkur, Trkiye Ekonomisi iin bir ekonomi program tasars. Trk Ek Dergisi, Say: 31
*
150
2- Hususi teebbs, kafi kar grmedii iin muayyen sahalara el uzatmaz. 3- Hususi teebbs iletmelerin kurulu yerlerini yalnz iktisadi artlara gre seer, yurdun her tarafna sokulmak ihtiyacn duymaz. 4- Hususi teebbs, matlup miktarda ve keyfiyette mal yapp satamaz. 5- Hususi teebbs, pahalya satar. 6- Hususi teebbs, milli i gcn ve tabii serveti yeter derecede korumaz, fazla istismar eder. imdi bu iddialara birer birer cevap verelim: 1- Hususi teebbs sermayesinin kifayetsizlii mevzuu phesiz ki Trkiye gibi prekapitalist bir iktisat bnyesi arzeden bir memleket iin varittir. Kltrel ekonomik ve sosyal artlar muayyen bir inkisaf seviyesini bulmadka Trkiye para ve sermaye piyasas bir ok tesisleri kolay kolay finanse edecek duruma gelemiyecektir. Hele anonim irket saysnn henz 200 bulmad mddete, hususi plasman ve envestismanlar mahdut sahalara inhisar etmee mahkumdur. Fakat bunun aresi, hususi teebbsn uzanamad her sahaya rast gele el atmak deil, bunlardan amme karakteri stn olanlarn milletin en mbrem ihtiyalar en fazla karlayanlarn tedricen ele almaktadr. Fakat hususi sermayenin birikip tekilatlanp bu sahalara sokulmaa balad zamanlarda bu iin bunlara devredilebileceini dnmek lazmdr. Bu intihap ve tahdidi yapmayacak olursak, milli sermayesi prodktif ve hatta rantabl bir halde kullanmam oluruz. Dne kadar yalnz hususi tesebbsler iin kullanlan rantabilite mefhumu bugn milli rantabilite haline inkilap etmi ve devlet iletmelerine temil edilmi bulunmaktadr. 2- Hususi teebbs, kar grmedii sahaya gelmez, binaenaleyh buralarda devlet iletmecilik yapmaa mecburdur iddiasna u cevab vermek mmkndr: ktisatlkta ve iletmecilikte bundan tabii bir ey olamaz. Rantabilite ve iktisadilik kaideleri iktisadn tarihi ve deimez dsturlardr. Kar ve safi gelir reme (nemalanma) vetiresinin en tabii bir icabdr. Dinamk ekonomi ile stastik ekonomi arasnda fark, birincisinin mtemadiyen dourmas remesi hi deilse eskisinden daha fazla olmas misillemesidir. Bu ise safi gelirin artmasiyle, karn oalmasyla mmkndr. Milli sermaye ve insan gcn kullanan devlet iletmesinin de ilk senelerde olmasa bile zamanla karla almas, hi deilse daimi zararla kapamamas lazmdr. Aksi takdirde bu zararlar bteden belki en muktedir olmyan mkelleflerin verdikleri vergi, resim ve harlarla karlamak gerekecektir. Halbuki hususi teebbsn an karlayaca vergileri veya skt vakit ba vuraca istikraz ve emisyon vastas yoktur. 3- Hususi teebbsn muayyen kar grmedii sahalara iltifat etmedii ve iletmelerin kurulu yerlerini yalnz iktisadi artlara gre seip, sosyal kalknmay ihmal ettii meselesi zerinde cidden durulacak bir problemdir. Hususi sermayenin mnhasran bu saike gre hareket ettii bir vakadr. Trkiyede devlet sanayiciliinde buna dair bir ok misaller vermek mmkndr. Malatyada kurulup ve bugn Smerbanka intikal eden Bez Fabrikas, Uak eker Fabrikas, Tekelin baz fabrikalarnda kurulu yerlerinin iktisadi icaplar pek aranmamtr. Memleketin uzak blgelerini kalkndrmak phesiz ki ok mhim bir davadr, fakat kltr, mnakale, pazar, salk durumunu slah etmeden; halkn itira kuvvetini arttrmadan veya birlikte takviye etmeden snai iletmeler vastasiyle bir takm insanlar bir yere teksif etmek suretiyle hareket etmedii cemiyet ekonomisi bakmndan doru bulmamaktayz. Kald ki kalknmada sanayiin ba rol oynayacana, Trkiye gibi hayvancla ve ziraate daha ziyade elverili olan bir memleket iin inananlardan da deiliz. Dier artlar paraszlktan dolay daha uzun mddet yerine getiremez ve ii yalnz sanayile halletmee alrsak mevcut gayri iktisadi tesislere yenilerini ilave etmi ve devlet btesini biraz daha yklemi oluruz bunun hayat pahallna tesir edecei tabiidir. Bundan uzak blgelerin kalknmasn ihmal edebiliriz manas kmamaldr. Elbette millet ve devlet olarak yurdun bu ksmlarn da dnmee mecburuz. Fakat mnakale ile ziraat ve hayvanclkla, el sanatlariyle ve kltrle yaplacak daha ok i vardr. Fevkalade durumlarda tabiatiyle sanayii de dnebiliriz. Fakat tekrar ediyoruz her eyi ihmal ederek evvela sanayile ie balayalm parolasna itirak edemiyoruz. 4- Hususi teebbs matlup kantite ve kalitede yapamak iddiasn da cerbetmek kabildir. Bir kere hususi teebbs neden memleket lsnde istihsalde bulunmaz: ya sermayesi kafi deildir, ya srm ve mnakale imkanlar elverili deildir, yahut yapt mallara muayyen bir mstehlik kitlesi, mahdut bir mteri zmresi bulunabilir de, ondan daha ileriye gidemez., iletmelerin kapasitesini birden bire arttramaz belki bu arada mallarn bir ksmn dahilde imal etmei, dier bir ksmn hariten ithal etmei daha avantajl bulur. Bu tarz hareket ok kere mstehlikin de elindedir.
151
Halbuki devlet ie el atp iletmecilie geince pahalla bakmadan btn memleket istihlakini karlamak sevdasna der. Mesela kat ve sllloz mevzuunda, 40 bin ksur ton tahmin edilen yllk kat sarfiyatmz tamamen dahilden temin etmek suretiyle otari yan "kendi kendine yetme" dsturunu tutturmu ve zmitte birbiri artna kat ve sllloz fabrikalar kurulmutur. Halbuki kat istihsal ve ihra eden memleketlerin istatistiklerine baktmz vakit, bu memleketlerin bir ksm katlarn bizzat dier bir ksmn da sair memleketlerden tedaris eylediklerini grrz. Demek oluyor ki, bir memleketin tabii ve iktisadi artlarna gre en msait olan mevzularda ihtisas yapmas ve dierlerini muayyen bir mddet hariten getirmesi daha iktisadi olmaktadr. Hususi teebbsler baz mallar kt yaptklar iin devlet iletmelerinin istihsalde bulunmas meselesine gelince, bunu bir iki misalle aklamak daha yerinde olur. Memleketin bir ok ehirlerinde gazoz yaplr veya arap imal edilir, bu arada amillerden bazlarnn belki de bir ounun bu mayileri shhat kaidelerine gre yapmadklar da muhakkak; bir vakitler inhisarlarn ok iyi gazoz yapt ve elan iyi araplar imal ettii de muhakkak. Madem ki, hususi teebbs bazen kt kaliteli mal yapyor, halk zarara sokuyor, o halde bu ii devlet veya belediyeler yapsn m diyelim? Baka memleketlerin ekonomilerine gitmee hacet yok, eski Trkiyenin pazarlarna syle bir gz atarsak, ecdadmzn bu ii nasl kontrol ettiklerini, nasl hallettiklerini anlamakta glk ekmeyiz. Esnafn bunca tekilatnda mallarn kalitelerini kontrol iin aldklar, tedbirler cidden nlecek derecededir. Belediye zabtas, shhi ve iktisadi polis vesaire kontrolleri bugn en liberal bir iktisat rejimi tatbik eden memleketlerde bile mevzuu bahistir. Yoksa kontrol iini baaramyoruz diye her ii devlet iletmesine verirsek halimiz nice olur? 5- Hususi teebbsn pahal satmas iddias da ok umumidir. Esasen ucuzluk pahallk kelimeleri nisbi, izafi birer mefhumdurlar. Bir eye ucuz veya pahal diyebilmek iin o eyin maliyet masraflarn aratrma bu fiyat parann alm kabiliyetiyle karlatrmak, umumi fiyat manzumesi iindeki yerini tetkik etmek lazmdr. Kald ki i bununla da bitmiyor, dar manada maliyet masraflarnn iine girmeyen, hesaplarda gzkmeyen fakat maln sat fiyatna tesir eden daha nice nice sarfiyat vardr. Tam bir rekabet serbestisinde fiyatlarn zamanla alalaca muhakkaktr. Anormal derecede yksek fiyatlar inhisar mevzularnda ve natamam bir rekabette mevzuu bahis olur. Btn bunlara ramen, devlet iletmelerinin hasusi teebbslere ait iletmelerden devaml olarak, daha ucuza satacaklar da caisualdir, meer ki devlet iletmesi baz muafiyetlerden ve rchaniyetten istifade etsin: yalnz byk ve ekstansif iletmelerde durum deiir. fakat bu da devlet iletmesinden dolay deil, byk iletmenin bahettii stn avantajlardan ileri gelmektedir. Devlet iletmesinin fevkalade vaziyetler icab maliyetten aa satmas keyfiyeti de siyasi veya itimai olduu iin fiat mukayeselerinde bittabi bir rol oynamaz. nhisari mevzularda ve natamam bir rekabette hususi teebbs ok ve ucuz mal yerine, az ve pahal mal karmak sretiyle sun'i bir ktlk yaratabilir ve bu durum devam ettii mddete yksek kazan temin edebilir. Fakat bu da ikamesi mmkn olmayan mallarda ve itira kuvvetleri uygun olan mstehliklerde ve muvakkat bir zaman iin varit olabilir. 6- Hususi teebbsn insan gcn veya tabii serveti daha fazla istismar edecei mevzuu bilhassa sosyologlarca ele alnmaktadr. Bu iddiay cerhetmek pek o kadar kolay deildir. Gerekten hususi teebbs mmkn mertebe ok kazanma dnr, masrafn az, haslatn ok olmas onun balca kaygsdr. Bilhassa yeni yeni istismar edilen memleketlerde ve sahalarda mteebbis ve kapitalilst insan ve tabiatlar yapratmaktan ekinmemitir. Memleketimizde ormanclkta, ziraat ve madencilikte tabiatn fazla ypratlmasna, yorulmasna ok tesadf edilmitir. insann istismar hemen her iktisat devrinde daima grlen vakalardandr. Hususi sermaye darlkta pek ileri gidip byk inkiaflar kaydeden memleketlerde bu nevi istismarlara son zamanlara kadar rastgelinmitir. Fakat bunun iin de sosyal devletin sosyal tedbirlerle ve kontrolleriyle mdalale etmesi lazmdr. B- Bizdeki devlet iletmelerinin fayda ve mahzurlar: Devlet iletmeciliinin mahzurlarna iaret etmeden nce, bunlarn saladklar faydalar da saymak insafl bir hareket olur: 1- Faydalar: bir kere hususi teebbs ve sermayenin zayf ve tabiatiyle cesaretsiz olduu bir devirde bilhassa, Cumhuriyetin ilk senelerinde milli iktisat cihaznn bir ok taraflariyle megul olmas, onu durdurmadan altrmas devlet iletmecilii lehine kaydolunacak en byk baardr. Devlet iletmesi byk rizikolara gs gererek memleketin bir ok yerlerine gitmek cesaretini duymutur. Bir ok yurt paralarna modern iletmeyi gstermee muvaffak olmutur. ok byk fedakarlklara katlanarak eleman ve kalifiye ii yetitirmitir. Bugn hususi iletmelerden ou bu elemanlardan ve bunlarn yetitirmelerinden faydalanmaktadrlar.
152
Devlet iletmeleri Trk iftisinin mahsuln kymetlendirmitir, mesela, eker fabrikalar pancar kylsne, Smerbank fabrikalar pamuk ve yn yetitirenlere azami fayda salamlardr. Smerbank fabrikalar, Etibank madenleri, Toprak Ofisi, Ziraat Bankas, Yerli rnler messesesi, Tekel fabrikalar gibi devlet messeselerinin Trk mhtahsiline yapt yardm inkar etmek mmkn deildir. Nihayet bu messeseler skntl harp senelerinde mstehlike de faydal olmaa almlar, zaman zaman nazmlk yapmlardr. Btn devlet iletmelerinin memur ve iileri iin yaptklar sosyal tesisler, bakmlar, pahalya mal olmasna mukabil, alan vatandan shhi ve sosyal durumuna faydal tesirler yapmlardr. Tesis senelerinde belki zaruri olabilen bu messeselerin zaman geldike hususi teebbslerin eline gemesinin isabetli olacan iddia ederken, devlet iletmeciliinin baz esasl mahzurlarna iaret etmekten geemiyeceiz: Devletilik mevzuundan bahseden dier arkadalarm tarafndan devlet iletmeciliinin umumi mahzurlar yeter derecede belirtilmi bulunmaktadr. nhisar, hatta otari temaylnde olan devlet iletmesi, hemen her yerde brokrasi ve merkeziyet dourmakta ve fazla idare ve mrakabe tekilat yznden sk sk deimesi yznden iler aksamakta, memurlar kardan ve zarardan mesui olmadklar iin fazla inisiyatifler ortaya kmamaktadr. Bte ve umumi muhasebe kaidelerine bal olan messeselerin bir ok formalitelere tabi olmalar, muhtar devlet teekkllerinin ise idare meclislerine getirilecek yelerin iktisadi sahada tecrbesi olmayan kimselerden seilmesi ilerin selametle inkiafna mani olmaktadr. Kald ki devlet messeseleri arkalarn hazineye dayamakta veya Merkez Bankasnn hususi kredi mekanizmasndan istifade etmektedirler. Bizdeki devlet iletmelerinde gayri iktisadi bulduumuz noktalara gelince: Bu saydmz mahzurlarn ou maatteessf bizim devlet iletmelerinde de varittir. Buna ilaveten bizdeki iletmelerin bir ksm hakki ihtiyaca cevap verecek bir ekilde kurulmamtr. Bazlarnn kurulu yerleri, iletme casametleri yanl olarak hesap edilmitir. Bazlar gayelerinden inhiraf etmitir. (Bursa Merinos) kat fabrikalar ham madde mevzuu hallledilmeden kurulmutur. karabkn bu kadar gayru msait olan kurulu yerinde hem askeri hem iktisadi hata mevcuttur. Bizim iletmelerimizde ok mhim bir mahzur da mdr ve eflerin sk sk deimesidir, bir ok ziraat ve sanayi iletmelerinde bir veya iki senede bir mdr deimesi umumi bir kaide haline gelmitir. Teekkllerin tara tekilatndan merkez tekilatna ve stanbul'a doru daimi bir akn vardr. Devlet iletmelerimizin bir zayf taraf da mahsul ve mamullerin srm imkanlarn esasl bir surette tetkik etmeden, mterilerle yeter derecede temasa gelmeden istihsale gemeleridir. Bu yzden imal edilmi mallarn mhim bir ksm mterisiz kalmaktadr. iftinin tutmad sperfosfat, kkrt, zirai aletler gibi stoklara tabiatiyle mhim sermayeler bal kalm oluyor. Devlet iletmelerimize arz olan bir hastalk da, iletme ve idare binalariyle sosyal tesislere mhim paralar yatrmalardr. letme rantabl olsun olmas, byyecektir, bir ok iletmeler ancak tevsi sretiyle rasyonel ve rantabl alacaklarna kanidirler. Devlet dairelerinde olduu gibi, devlet iletmelerinde de bymek, genilemek bir kaide hatta bir kanun haline gelmitir. Tesisat ve iletme sermayelerine tahsis edilen paralar umumi bteden olmasa bile, Merkez Bankasnn hususi finansman mekanizmasndan faydalanmakta veya fevkalade durumlardan (inhisar, rhanl muamele, muafiyet) istifade ederek saladklar karlarla, temin olunmaktadr. Hakiki ihtiyaca tevafuk etmeyen lzumundan byk kurulan, gmrk duvarlarna dayanarak alan devlet iletmelerinin yksek fiyatlara satt mamllerin yksek fiatlar gizli bir vergiden baka bir ey deildir ve hayatn pahalilamasna amil olmaktadrlar. Kat'i ihtiyaca cevap vermeyen ve senelerce bocalayan her devlet iletmesi milletin bana bir bela, bir yktr. Hakiki bir tasfiye neticesinde zararl faaliyetine nihayet verilecek iletmelerin says umulduundan daha fazladr. III. Trkiye ekonomisinde yer alan devlet iletmelerinin isim ve nevileri: Burada mevzuubahs edeceimiz devlet iletmelerine, halka yardm etmek iin mal istihsal edip datan veya hizmet gren ve piyasa ile mnasebeti olmayan amme messeseleri dahil deildir. (Ziraat Bakanlna bal Tohum Islah messeseleri, retmecilikleri, haralar, inekhaneler, maliyeye bal Darphane ve damga matbaas, gibi messeseler dar manada Devlet letmeciliine girmez) Devlet iletmeleri: nhisar, yar inhisar veya serbest rekabet mvacehesinde faaliyette bulunan, mbaya veya sat safhasnda dorudan doruya piyasa ile mnasebette bulunan, rasyonel almaa mecbur olan kar veya gelir fazlas salamaa alan iktisadi iletmelerdir. Bunlarda amme hizmeti
153
birinci planda ve kar ikinci planda gelse bile, prensip itibariyle ve zamanla kendi ya iyle kavrulmalar esastr. Aksi takdirde iktisadi iletme hviyetini kaybedip amme hizmeti yapan messeseler haline girip birinci gruba dahil olurlar. A- Trkiye'de halen faaliyette bulunan devlet iletmeleri: I- Ziraat ve Orman letmeleri: 1- Zirai Kombinalar Kurumu a) 12 iftlik iletmesi b) 1 fabrika 2- Devlet Ziraat letmeleri Kurumu a) 9 iftlik iletmesi b) 1 arap fabrikas c) 1 ay fabrikas d) 5 sat maazas 3- Zirai Donatm Kurumu a) 2 fabrika b) 13 depo 4- Devlet Orman letmeleri 121 orman iletmesi 5- Evkafn Ziraat letmeleri II- Maden letmeleri : (Etibank teekklne bal olanlar:) 1- Ereli Kmr letmeleri Messesesi 4 gruba bal iletmeler 2- Garp Linyitleri Messesesi 3 gruba bal iletmeler 3- Bakr Messesesi (1 letme) 4- ark Kromlar Messesesi (1 letme) 5- Divrii Demir Messesesi (1 letme) 6- Keiborlu Kkrtleri Messesesi (1 letme) 7- Tesisleri a) Bolkarda -Keban Simli Kurun Madeni 1- Bolkarda -Keban Simli Kurun Madeni III- Kurulmakta olan enerji iletmeleri: Tesis halinde atalaz Elektrik Santral Tunbilek Elektrik Santral alayk Elektrik Santral Kadnck Elektrik Santral IV- Sanayi letmeleri: A- Smerbank ana teekklne bal olanlar: 1- plik ve Dokuma Fabrikas Messesesi a) Adana b) Bakrky c) Bnyan d) Defterdar e) Ereli f) Hereke g) Kayseri h) Merinos i) Nazilli j) Sunipek
154
2- Karabk Demir ve elik Messesesi a) Yksek frnlar b) elik haddehane c) Boru fabrikas d) Kok fabrikas e) Asitslfrk fabrikas 3- Selllz Messesesi a) Kat fabrikas b) Selllz fabrikas c) Likr fabrikas 4- Beykoz Deri ve Kundura Messesesi a) Deri fabrikas b) Kundura fabrikas 5- Sivas imento mesesesi a) Sivas imento b) Ktahya Keramik fabrikas B- Trkiye eker Fabrikalar: 1- Alpullu eker Fabrikas 2- Eskiehir eker Fabrikas 3- Turhal eker Fabrikas 4- Uak eker Fabrikas C- Tekel Genel Mdrlne bal olanlar: 1- 7 ttn fabrikas 2- 9 mskirat fabrikas 3- 31 rnek arapevi 4- Tuzlalar; Deniz, gl ve kaynak olarak 65 tuzla iletmesi 5- Kibrit fabrikas 6- Kutu fabrikas 7- ay fabrikas 8- Kereste atlyesi D- Harp malzemesi fabrikalar: 1- Ordu emrindekiler 2- Donanma emrindekiler 3- Hava Kuvvetleri emrindekiler 4- Maske fabrikas (Kzlay) E- Havaclk sanayiine ait iletmeler: 1- Motor fabrikas 2- Tayyare fabrikas (kurulmakta) F- Kaplca ve ime iletmeleri : 1) meler ve maden suyu imesi (Kzlay Karahisar, vakf iyi sular) 2) Kaplca iletmeleri (Yalova kaplcas, elik Palas) V-Mnakalat letmeleri: A- Devlet Demiryollar iletmesi B- Devlet Denizyollar ve Limanlar iletmesi C- Devlet Havayollar iletmesi D- P.T.T. iletmesi E- Radyo iletmeleri (Bu munakalat ve muhaberat iletmelerinin byk bir fabrika iletmesi halinde hususi ina ve tamir atlyeleri vardr.) VI-Kredi metmesi : A- Merkez Bankas (4 ube) B- Ziraat Bankas (310 ube ve ajans)
155
C- stanbul Emniyeti Sand (5 ube) D- Emlak ve Kredi Bankas (5 ube) E- ller Bankas F- Halk Bankas (11 ajans) G- Vakf Paralar Messesesi H- Smerbank - Etibank VII- Tevzi -Ticaret letmeleri: A- Toprak Mahsulleri Ofisi (8 silo, 130 anbar) B- Petrol Ofisi (4 depo ve petrol tanklar) C- Ticaret Ofisi D- Kmr Tevzi ve Sat Messesesi E- Devlet Kitaplar ve Yaynevleri Messesesi VIII- Sosyal letmeler: A- i Sigortalar Kurumu B- ve i Bulma Kurumu C- .D.T. Memurlar Tekat Sand IX- Mali letmeler: A- Sigorta letmeleri (Gven, Milli Reasrans) B- Amortisman Sand C- Milli Piyango X- ehir Amme letmeleri : A- Elektrik, tramvay, tnel, otobs iletmeleri B- Havagaz iletmeleri, C- Su letmeleri, D- Sebze ve meyve halleri E- Mezat daresi ve kk ikrazlar sand F- Buz fabrikalar ve souk hava depolar G- Mezbahalar H- Gazino ve plaj iletmeleri - Stadyum, hipodromlar (ehir Belediye iletmelerinin mnakaasn stanbul Belediyesinin iktisat iletilmesine dair 27-81948 tarihli Vatan gazetesine yazdm bir yazda yapmaktaym.) B- Bu iletmelerden hangileri devlet elinde kalabilir: Yukarda tanzimci bir iktisat politikasna gre hangi iletmelerin devlet elinde kalmasnn muvafk olaca, hangilerinin devlet elinde kalmasnda bir fayda olmyaca hakknda baz prensipler vazetmitik. Burada bu prensiplere sadk kalarak, iletmelerin mahiyetine gre yaptmz tasnif cetvelinin srasna gre, mtalaalarmz sralayalm. I- Ziraatte: 1- Bu sahadaki devlet iletmelerinden Zirai Kombinalar Kurumunun yapt byk ve safhi hububat iletmecilii, henz bu sahaya dklm byk sermayeler ve istihsal vastalar olmad, bo sahalar kymetlendirdii, i ve icabnda d piyasalarn muhta olduu gda maddelerinin istihsalini sr'atle arttrd ve kylye iyi tohumluk verebildii iin daha uzun zaman devlet elinde az dahi olsa kalmasnda fayda mlahaza ederiz. 2- Buna mukabil Devlet Ziraat letmeleri kurumunun bu ekliyle faaliyetin devamnda bir fayda grmemekteyim. iftliklerin Kombinalar Kurumuna devriyle "Devlet rnek iftlikleri" adn tayan bir teekkl altnda birlemelerinde fayda mlahaza etmekteyiz. 3- Zirai Donatm Kurumu, Trk iftisine lazm olan zirai alet ve malzemenin tedarikini ve kylye elverili artlarla tevziini iar edinmi ve memleket ziraatinin kalknmasna hizmet etmek davasiyle ortaya atlmtr. nhisari karakteri yoktur. Fakat byk sermayeye ihtiya gsteren bir messesedir. ok dank olan ve itira kuvveti mahdut olan Trk iftisine sokulabilmek iin her yerde bizzat tekilat yapmas ok masrafl olacandan memlekette 300 ksur ube ve ajans olan ve 1000
156
ksur Tarm Kredi Kooperatifi kurmaa muvaffak olan T.C. Ziraat Bankasyla elele, kabilse onun teknik bir messesesi olarak bir arada almasnda isabet olacana kani bulunuyoruz. 4- Orman letmelerine gelince: nhisari bir mahiyet ve amme karakteri arzetmesi stelik bir ok iktisat kollarn takviye etmesi dolaysyla, ormanlarn devlet elinde iletilmesinde cevaz vardr. Yalnz mevcut iletmelerin ormanlardan iktisadi iletme mahiyetini arzedenlerinin iktisadi devlet teekkl haline getirilmesi lazmdr. Dierleri muhafaza orman olarak idare olunabilir. Hususi ormanlarn da devletin yksek nezaretinde bulunmalarnda fayda mlahaza olunur. 5- Vakflar daresi tarafndan iletilen zeytinliklerin de Vakflar ktisadi teekklne bal bir messese halinde rasyonel ve rantabl bir surette altrlmas mevzuunu tetkike muhta bulmaktayz. II- Maden letmeleri: Etibank messeseleri tarafndan iletilen madenlerin istihsali memleket istihsalinin takriben %40'n tekil etmektedir. Ta kmrnde, bakrda, demirde tamamen devlet inhisar, linyitte %80, kkrtte %90, kromda % 57'dir. (1945 ylnda) iktisadi teekkle bal messeseler halinde alan devlet maden iletmelerinin ok rasyonel altklar iddia edilemez. Hatta fevkalade durumlardan faydalanmasalar, ou zararl neticeler vermektedir. Fakat yukarki prensibe uyarak dier iktisadi kollar takviye edecek olan kmrleri bilhasasa ta kmr madenlerini hususi teebbse devretmek bugnk anlaylara gre doru deildir. Bilhassa umumi elektrifikasyona yarayan linyit ocaklarnda devlet iletmesi yerindedir. Byk iletmeye mtehammil olmayan linyit ocaklaryla sair madenlerin devlet elinde kalmas daima masrafl olacaktr. Karabk demir ve elik fabrikalarnn ham maddesini salayan Divrik madeninin de devlet elinde altrlmas icap edecektir. Devlet madenciliinin de asgari hadlere indirildii vakit ana teekkl olan Etibankn da, ayn zamanda hususi sanayi ve madenleri finanse etmei zerine alacak ve klecek olan Smerbankla kaynaacak bir "Sanayi ve Maden Bankas" haline getirilmesi dnlebilir.
157
III- Enerji iletmeleri: Halen merkezi bir enerji kurumumuz yoktur. Bayndrlk Bakanlna bal Elektrik Etd daresinin, Etibankn vazifeleri arasna giren elektrifikasyon mevzuunu ele alarak Trkiye Enerji Kurumu adn tayan bir iktisadi devlet teekkl iin Mecliste bir kanun tasars teklifi yaplmtr. alayk, Tunbilek, Saryer (Ankara civar) ve Aal (stanbul) mekezleri arasnda en cazip ve ekonomik gzkeni son ikisidir. nas bitmi olan atalaz santraln da iine alabilecek devlet elektrifikasyon iletmeleri, snai ve ferdi mstehliklerin artmasyle rasyonel almak istidadn haiz olabilecektir. IV- Sanayi letmeleri: A- Smerbank ve Messeseleri: Devlet sanayi iletmelerinin banda Smerbank ve onun kurduu iletmeler gelir. Ciheti askeriyeden devir ald fabrikalarla 1925 tarihinde teekkl eden Sanayi ve Maadin Bankas, 1932 de Devlet Sanayi Ofisi ve Trkiye Sanayi Kredi Bankas adna tayan iki teekkle blnm, fabrikalar * Sanayi Ofisine devrolunmu, hususi sanayii finanse ii Sanayi Kredi Bankasna verilmiti. ( ) Sanayi Ofisinin normal bir ekilde almasna mukabil, Sanayi ve Maadin Bankasndan mdevver iletme sermayesini Ofisin deruhte ettii devlet fabrikalarna veren Banka ksa bir zaman zarfnda sermayesini tezyit edemeden ve fonksiyonlarn yerine getiremeden yerini Sanayi Ofisinin de vazifelerini zerine alan 1933 de kurulan Smerbanka brakmaa mecbur olmutu. Smerbank selefleri Sanayi Ofisinden, dolaysyla Sanayi ve Maadin Bankasndan fabrika devralmt. Bunlar I) Feshane Ynl ve Dokuma, 2) Hereke Ynl ve pekli Dokuma. 3) Bakrky Pamuklu dokuma ve 4) Beykoz Deri ve Kundura fabrikalar ile ie balam bulunuyor. Banka kanununun mucip sebepleri layihasnda milli ihtiya ve menfaatlerimizin mbrem kld sanayi ubelerinin bir an nce tahakkuk ettirilmesinden iktisadi istihsalat emniyetimizi memleketimizin umumi muvazenesini koruyacak olan sanayi hareketlerimize hz verilmesinden, milli iktisat bakmndan ve Trk iptidai ham madde mstahsillerinin menfaatlerine uygun bir cepheden hareket etmeden, memleket iktisadiyatna uygun ve tanzim edilecek devlet programnda hususi sanayi teebbslerle beraber almaktan.. bahsedilmektedir. Fakat yine layihann bir yerinde "hareketli sermayenin en az yarsn Bankann itirak ve alakas bulunmayan hususi sanayi messeselerine kredi olarak tevzi etmesi" kanuni bir mecburiyet olarak ifade edilmitir. Bunun hemen altndaki satrlarda ise "Bankann kredi ilerine tahsis olunan likit sermayesinin bu mevzua tahsis edilen ksmn baka ilerde kullanmamas ktisat Vekaletince byk bir hassasiyetle yakndan mrakabe edilecektir" denilmektedir. Smerbank ilk kuruluunda, Malatya Mensucat fabrikasna 1.668.000 Trk Glyaclk irketine 66,666, Yalva Debaat irketine 50.000 ve Ziraat Bankas ve Bankasyla birlikte tesis ettii eker Fabrikalar Anonim irketine 7.333.000 lira ile itirak etmi bulunuyordu. Bununla banka hususi sanayie yardm yapm saylamazd. Bu kanunun sarahatine ramen, banka son gnlere kadar tipik bir devlet sanayi bankas mahiyeti tam ve eitli kaynaklardan elde ettii tesisleri tamamen devlet sanayiine tahsis etmitir. Smerbankn kuruluundan pek az sonra be senelik sanayi plannn en mhim ileri bu bankaya tevdi edilmiti. Takriben 44 milyonluk bir kymet ifade eden bu plan u tesisleri ihtiva etmekte idi. Pamuklu sanayii, kendir sanayii, kamgarn sanayii, demir sanayii, sellloz ve kat sanayii, sun'i ipek, porselen sanayii, kimya sanayiinden za ya, sperfosfat tahakkuk ettirmi yalnz porselen sanayiini yapmamtr. 3460 sayl murakabe kanuniyle beraber (1939) Banka eski ve yeni iletmeleri u muhtar messeseler haline getirmi bulunuyor. 1- plik ve Dokuma Fabrikalar Messesesi 2- zmit Sellloz Messesesi 3- Karabk Demir ve elik Fabrikalar Messesesi 4- Beykoz Deri ve Kundura Fabrikalar Messesesi 5- Sivas imento Messesesi Hkmetin bir taraftan Smerbank dier taraftan Etibank vastasiyle kurduu messeselerin memeleket iin birinci derecede zaruri olup olmadklar ve asl gayelerini ne dereceye kadar yerine getirip getirmedikleri phesiz ki mnakaaya deer bir konudur. Yalnz hakiki teebbs ve sermayenin sratle ve cesaretle ortaya kamad bir zamanda harp zamanlarnda mhim faydalar salayan bu tesisleri kurmas ksmen takdirle karlan alcdr. Fakat bu arada memlekette mevcut olmayan veya yeter cins ve miktarda hammaddeye istinat etmeyen sanayiin de kurulmu olduunu gzden
(*
) Smerbank x yl sayfa 10 ve devam
158
karmamak lazmdr. Yine bu hzl kurulu devrinde tam isabetle seilemeyen tesis yerleri, optimal cesameti gzetmeyen iletmeler, ii meselesini nazar itibara alamayan messeseler, nakil ve srm imkanlarn hesaplayamayan fabrikalar kurulmutur. Mesela memleketteki pamuklu el dokuma tezgahlarnn kullanaca iplii de dnmeden daha fazla iplik fabrikas yerine daha az iplik, daha fazla dokuma fabrikas yaplm, Merinos koyununun retmesini taht emniyete almadan Merinos fabrikas kurulmu, memleketimiz tabii bir ipek memleketi iken sun'i ipek ve son senelerde de sun'i yn sanayii tesis edilmitir. Sellloz ve kat fabrikalar esasl tetkikler yaplmadan kurulmu, memleket ormanlar sellloz istihsaline yeter derecede aa vermee pek msait deil iken, uzak yerden g artlarla kereste piyasasna gidecek geni kuturlu odunlarla takviye edilmi, Avrupada bile her kat fabrikasnn kaldraca sellloz fabrikasn, bilahare askeri maksatla klor fabrikasn da ilave etmekle pek ar bir yk altna girmi bulunuyor. 1.000 ksur kilometreden demir ve 120 ksur kilometreden kmr getirmekle izabeye alan Karabk Demir ve elik fabrikalarnn tamamen gayri iktisadi kurulu yerini, o zamann askeri icaplarna balasak ve 7 Eyll devaluationunun salad msit durumdan biraz ferahlk duysak bile bu koca tesis yarn iin yine g bir durum arzetmekteden fari kalmayacaktr. Eski bir tarihe malik olan Beykoz Deri ve Kundura fabrikasnn askeri mlahaza bakmndan bile, devlet elinde kalmasnda byk bir menfaat mevzuu bahis deildir. Ordu askeri kundura ihtiyacn icabnda baka ekilde de tedarik edebilir. Sivil kunduralar ise, byk bir halk kitlesinin ihtiyacna cevap vermekten uzaktr. Sivas imento messesesine gelince, devlet eer bir mesken politikasn tatbik edip istihsal ettii imentoyu iskan ve mesken mevzularnda kullansa idi phesiz ki daha isabetli olurdu. arkn kalknmasnda belki mhim bir rol oynayacak olan bu fabrikadan ziyade yan banda kurulan tula ve kiremit fabrikasnn isabet derecesi zerinde mnakaa edilebilir. Smerbank fabrikalarnn mamullerinin maliyetleri zerinde size malmat vermekte mazurum bunlarn iinde kar verenler olduu gibi zarar edenler de vardr. Bir ou rasyonel hatta fevkalade zamanlardan faydalanarak rantabl almaktadrlar. Mamullerin maliyeti benzeri yabanc mallara veya dahilde imal edilenelere nazaran muhteliftir. Smerbank fabrikalarnn hepsinin devlet elinde kalp kalmamas bir mnakaa mevzuudur. Biz mensucat sanayiinin, hatta mterisi karsa, dierlerinin de hususi teebbs elinde de iletilebileceine inanyoruz. Hkmet henz bu hususta bir karar vemi deil, bilakis tatbikat ve yeni sanayi planiyle devlet sanayiinin tevsii cihetine gidiliyor. Netekim bundan bir ka sene nce Ekonomi Bakanl Smerbanka azot, soda, karbon, slfr sanayii gibi kimya sanayii, kendir sanayii, makine sanayii gibi ok nemli sanayi ubelerinin etdn vermi ve Banka da bunlar hakknda baz hazrlk bile yapmt. Binaenaleyh devlet iletmeciliinin hudut ve umulnn bir an evvel izilmesine kat'i ihtiya olduu aikardr. B- eker Fabrikalar Smerbankn Ziraat Bankasnn ve Bankasnn itirakiyle vcude getirilmi olan Trkiye eker Fabrikalar irketi sermayesinin yarsndan fazlas devlete ait olduu iin hakikatte bir devlet iletmesidir. ekeri tamamen dahilde imal edip etmememiz, ham maddelerinin tamamen pancardan m yoksa eker kamndan m olacan sureti kat'iyede tespit etmemiz ve bu prensipler zerinde bir karar versek bile, eker fabrikalarna hususi sermaye sokup sokmamak mevzuunu dnm deiliz. Biz baka memleketlerde olduu gibi eker sanayiinin de hususi ellere gemesini kabilse ham maddesini istihsal eden mstahsillerin kuracaklar kooperatiflere intikalini mmkn sayarz. C- Tekel Genel Mdrlnn Fabrikalar: nhisar iletmeleri ( ) ttn, ispirtolu ikiler fabrikalarna ve tuzlalara amil bulunuyor. rnek mehiyette olan messeseler hari, biz devletin fabrikalar kurmak ve iletmek suretiyle gelir salamak yerine istihlak vergisi eklinde harekete gemesini, hi deilse bu mevzuu esasl bir surette tetkik ettirdikten sonra fabrika kurmaa devam etmesini tavsiye etmekteyiz. Cigarada bandrol sistemi, bira, arap, likr gibi ikilerin shhi ve iktisadi bir kontrol tatbik etmek suretiyle, hususi teebbslere terki konusu zerinde mnakaa alabilir. D-Harp malzemesini yapan fabrikalar: Zahiren iktisadi iletmeler kategorisine dahil deil gibi grnrler. Fakat bugnk telakkiye gre, byk askeri srlarla alakas olmayan malzeme hari, hususi sermaye ile alakalandrlabilir. Asker silah yapan deil, silah kullanan bir unsurdur. Bugnn topyekn harbi sivil ahs ve messeseleri de sevk ve idare eden makamlarn emri altnda tutuyor. Binaenaleyh harp senelerinde vazife alacak
(*
) Tekel-Politikas, Trk Ekonomisi, Say 54.
159
messeseler vazifelerini sulh senelerinde bilmee mecburdurlar. Harp senelerinde harp harp malzemesi verecekler yalnz imalat harbiye messeseleri deil, memleketin bu ile vazifeli btn iktisadi messeseleridir. O halde harp malzemesi yapan fabrikalarn sulh ve harbe hazrlk senelerinde noksan kapasite ile veya ksmen atl bir halde durmalarna msaade etmemeliyiz, milli iktisadi kalknmada bunlardan sivil ihtiyalar iin fayda salamaa mecburuz. Hususi sermayeye devretmek kolay olmasa bile, mevcutlarn hi olmazsa piyasa ile mnasebeti olacak birer iktisadi devlet teekkl haline ifrann isabetli olacana kani bulunuyoruz. E- Hava kurumunun elinde bulunan tayyare ve motor fabrikasnn bu ekilde ele alnmas zaman gelmitir. V- Mnakalat iletmeleri: Devlet iletmeciliinin en uygun mevzuu mnakalattr. nk burada inhisari karakter, amme hizmeti, dier iktisadi kollarn takviye etmek bilhassa kendini gsteriyor. Bu bakmdan bizde de demiryolu iletmesinin, P.T.T. ve radyonun daha uzun mddet havayollar iletmesinin, limancln ve inhisara kamamak artyle, bir ksm denizciliin devlet elinde almasn uygun bilmaktayz. Ancak bu iletmelerin rasyonel bir surette almas iin muhtar iktisadi teekkller haline getirilmesinde fayda vardr. taraf denizle evrimi olan bir memleket iin denizcilikte rekabet serbestisini tesis etmek ve bu mevzudaki btn teebbsleri desteklemek lazmdr. VI- Kredi messeseleri: Devlet iktisat politikasnn en modern tedbirlerinden biri phesiz ki kredi yolu ile iktisadiyat sevk ve idare etmektir. Merkez bankalar ve ihtisas bankalar vastasiyle bu kredi ziraat, sanayi maadin, munakalat, ticaret sahalarna kanalize edilebilir. Bizde bilhassa devlet eliyle kurulan ihtisas bankalarnda biraz ileri gidilmitir. Smerbank ve Etibank'n ayn zamanda hususi teebbs erbabna kredi verecek ekilde birlemelerinde fayda mlahaza etmekteyiz. Hemen her memlekette olduu gibi, Ziraat Banakasnn ayn zamanda kooperatifler bankas olarak yine devlet elinde kalmasn, emniyet sandnn bilhassa istihlak kredisi veren mont de pit haline ifra edilerek bir amme messesesi olarak muhafazasn, mesleki kredi messesesi olan Halk Bankasnn sermayesinin ayrlarak amme messesesi olarak ipkasn, vakf paralarn Emlak Kredi Bankasiyle birleerek esasl bir ipotek bankas haline getirilmesini ller Bankasnn da vazifelerinin tahdidi ile Belediye iletmeleri bankas halinde altrlmasn tavsiye ederiz. VII- Devlet tevzi ve ticaret iletmeleri: ( ) Trkiye'deki devlet ticareti, 1) Devlet iletmelerinin kendi mahsul ve mamulleri arz ve tevzi iin kurulmu teekkllerle, 2) Devletin kyl mustahsilin mahsuln kymetllendirmek iin kurduu mubayaa teekkllerinden terekkp eder. Birinici gruba: Smerbankn eski Yerli Mallar Par bugnk ekliyle plik ve Dokuma Fabrikalar messesesinin sat depo ve maazalaryle, Beykoz Kundura Messesesinin sat maazalar, Ereli Kmr letmesinin takmr tevzi eden Kmr Sat Messesesi, Devlet Ziraat letmeleri Kurumunun sat maazalar. kinci gruba: Mbaya ve kymetlendirme teekkllerinden Toprak Mahsulleri Ofisi, Yerli rnler irketi ve Trk Ttn Limited irketi girer. Birinci gruba taalluk eden tevzi iletmelerinin akibetleri ana teekklleri hakknda verilecek karara tabidir. kinci gruba ait teekkller istihsal ve fiat politikasna verilecek veche ile alakadardrlar. Eer hububat, afyon ve ttn gibi mahsullerin istihsal ve srmlerini baka trl tanzim etmee muvaffak olursak bu teekklleri tedrici olarak kaldrmak veya irket haline getirmek mmkndr. Petrol Ofisi de hususi bir vaziyet azr eder. Ecnebi irketlerin inhisar karsnda dahili petrol stoklar ve fiatlar zerinde nazmlk yapacak kuvvetli bir milli messesenin yaamasnda mahzur deil fayda vardr. Petrol Ofisi bilgili almasyla bu fonksiyonu ifa etmi saylabilir. VIII- Sosyal karakterdeki iletmeler: Trkiyede sosyal sigortalarn balangc saylan ve imdilik iinin kaza ve meslek hastalklar ile uraan "i sigortalar kurumu" ile yine alma Bakanlna bal olarak teekkl eden " ve i
(*
) Trk Ekonomisi, Say 37/38 Trkiyede Devlet Ticareti
160
Bulma Kurumu" sosyal karakterde birer iletmedir. Hemen her yerde devlet veya amme messeseleri tarafndan idare edilen bu kurumlarn devlet elinde kalmas fakat mtehasss elemanlarla takviye edilmesi zaruridir. Bugn Maliye Bakanlna bal ktisadi devlet teekklleri ve benzeri kurumlarn tekat sand yeni kan bir kanunla T.C. Tekat Sand halinde byk bir iletme haline getirilmektedir. IX- Mali letmeler: Buraya Smerbankn Emlak Bankasyla mtereken kurduu Gven Sigorta irketi Merkez Bankasndaki amortisman sand ve Milli Piyango idaresi dahil olur. C- Devlet elinde kalacaklarn durumu elden karacaklarn devir ekilleri: Devlet kapializmine, devlet inhisarclna hatta sosyalizme mncer olabilecek ar bir devletilik (devlet iletmecilii ) siyasetinden tanzimci bir iktisat siyasetine geerken tabiatiyle bir ksm iletmeleri yukarki prensiplere sadk kalarak, devlet elinde ibka edecek, fakat dierlerini tedricen hususi teebbslere devretmee dneceiz. urasna derhal iaret edelim ki, bu devir keyfiyeti zannedildiinden ok gtr. Bir defa devlet elinden karmak, bunlar yok pahasna satmak veya kapamak manasna gelmemelidir. Bilakis irket veya kooperatiflere devrederken gayet dikkatli bir siyaset tatbik etmek icap edecektir. Baz iletmelere hususi sermaye kartrmaa allacak, devlet hissesini terdicen ekecek, devirde fert yerine irket halinde teebbsler tercih edilecek, tevik ve kontrol tedbirlerine devam edilecek velhasl milli iktisat cihaznn iyi ekillerde, iyi ellerde ilemesine * sarf gayret edilecektir.( ) Bir ksm devlet iletmelerini elden karrken tesislerin devlete ziyan olmayacak bir surette takdiri kymete tabi tutulacaklar bedihidir. Devlet elinde kalacaklarn da en iktisadi kabil olduu takdirde milli rantabiliteye uygun olarak altrlmas tabiidir. Devlet iletmelerinin hkmi ahsiyeti haiz, muhtar teekkller halinde ve ticari zihniyet ve usuller dahilinde altrlmas lazmdr. Bugn kuvvetli bir murakabeye tabi olan iktisadi devlet teekklleri sisteminin biraz daha slah edilerek btn devlet iletmelerine tatbikini tavsiyeye deer buluruz. Kalanlarrda tabiat iktizas tam bir inhisar karakteri arzettii iin devlet elinde kalanlarn ayn sahada alan hususi teebbslerle eit artlar dahilinde almas lazmdr. Serbest rekabet dahilinde alan devlet iletmelerinin vergi ve gmrk muafiyetinden, dviz tedarikinden, msait faizli krediden istifade etmesi doru deildir. IV- Devlet iletmeciliinin azaltlmas halinde devlet ve hususi teebbslere den vazifeler: imdiye kadar verdiimiz izahlardan devlet iletmeciliinin bugnk tatbikatndan ve bilhassa tevess temaylnden memnun olmad, devletin devlet iletmeciliine msait olmayan muvzulardan tedricen vazgemesi lazm geldii hakkndaki grlerimiz her halde anlatlm oluyor: A- Devlete den vazifeler: Devlet, biraz evvel de iaret eylediimiz vehile hususi teebbs ve sermayenin ortaya kmad veya kamad bir devirde cidden cesaretle iktisadi sahaya atlm ve her devletin geirdii bir ok ocukluk hatalarna ramen bir ok iler baarmtr. Fakat bugn iin yeni bir karar vermeli ve kanaatimize gre umumi iktisat politikasn izerken, devletilik ve bilhassa devlet iletmeciliinde tutaca yolu kati olarak tasrih etmelidir. Maahaza devlet, devletilikte en ileri gittii ve liberalizm kelimesinin telaffuzunun kusur olduu bir devirde de ok makul dnerek tesisleri kurarken, bunlar ilelebet elinde muhafaza etmei dnmemi, gerek sanayi maadin, gerek Smerbank ve gerekse 3460 sayl iktisadi devlet teekkllerinin idare ve murakabesine ait kanunda zaman geldii vakit, bunlarn devrini dnmtr. Bakn 3460 sayl kanunun 39 uncu maddesi ve mucip sebep layihas ne diyor: "Messeseler kanuna ihtiya olmakszn hkmetin teklifi ve umumi heyetin kararyle hissedarlarn Trk olmas ve hisse senetlerinin nama muharrer bulunmas artyle limited veya anonim irket haline konabilir". Demek oluyor ki, kanun vaz da bu dncededir. Yalnz bu devir ve sat devresinde ok dikkatli olacaktr. iktisadi bnye ve mnasebetlerimiz yeni batan ele alnacak, iktisat politikamz tespit edilecek hangi ilerin hususi eller hangilerinin
(*
) Devir ekilleri hak. Trk Ekonomisi Say 62.
161
devlete grlmesi mnakaa edilecek, devir ameliyesinin prensipleri zerinde anlalacak, hususi teebbslerden aranacak vasflar taayyn etmi olacak ve ancak bundan sonra harekete geilecektir. Bu ilerin grlp kararlatrlaca en muvafk yer hkmete kurulmasna karar verilen "Ekonomi Genel Meclisidir". Yalnz bir lahza iin bu meselelerin konuulduunu ve devletin bir ksm iletmecilikten vazgeeceini kabul etsek bile, devlete sadece bir devir veya tasfiye ii kalyor zannedilmesin. Bilakis tanzimci devlet, trl tevik ve kontrol vastalariyle ii organize etmek, mevcutlarn durumlarn idame, yenilerini her trl tedbirle tevik etmekle muvazzaftr. ekeri bizzat yapmak yerine, pancar veya kam mustahsillerini himaye etmek, kredi vermek, vergi ve gmrk muafiyet veya tenzilat tatbik etmek, mnakalatda kolaylklar salamak veya buna benzer trl iktisat ve mali politikalariyle iktisadiyat sevk ve idare ve murakabe etmekle mkelleftir. Londra ktisat profesrlerinden mehur professr F.A. Hayck'n dedii gibi, "Devlet, hi phesiz icraatta bulunacak ve bu icraat mutlaka baz tesirler husule getirecektir. Fakat iin esas burada deildir. Mhim olan nokta, ferdin devletin tarz hareketini nceden grebilmesi ve ahsi projelerini tanzim etmek hususunda bu bilgiyi mihenk ta olarak kullanmasdr. Bugnn devleti, Manchester liberallerinin "laissey faire" politikasn takip eden devlet deildir. Tanzimci bir iktisat politikas liberal temaylde olsa bile, sosyal bir karakter tamaa mecburdur. Hususi teebbse taraftarm, demekle i bitmiyor. Hususi sermayenin terakm, byk iler yapabilecek anonim sermayenin ve irketlerin gelimesine engel olan kaytlar ortadan kaldrrken bu sermayenin muzir hareketlere kaymamasna dikkat edilecektir. ktisatta olduka liberal politikasiyle tannm olan Birleik Amerika bile antitrost kanunlariyle ve trl kontrolleriyle hususi sermayenin kt istismarlarna kar durmaktadr. B- Hususi teebbslere den vazifeler: Devlet iletmelerini tahdit etmee ve bunlardan bir ksmn hususi teebbslere devretmee karar verirken, karsnda bu iletmeleri devir alacak tecrbeli, sebatl, teknik ve ekonomik kabiliyetleri yksek olan teebbsler, daha dorusu irket halinde alp baarlar gstermi teekkller ister. Yalnz mahdut bir ka iletmenin devrinde deil, tanzimci yani sosyal-liberal bir iktisat politikasiyle tevik etmek istedii Trk mteebbislerinin mnferit ahsi teebbslerden ziyade irket haline gelmi teebbsler haline inkilap etmi olmasndan haz duyar. nk modern bir ekonominin gelimesi, bir ka mteebbisin hayat ile kaim olan ferdi baarlardan ziyade, yerine gre anonim, limited, komandit, kollektif veya kooperatif hkmi ahsiyeti tayan ve byk sermayeleri, teknik ve ekonomik bilgiyi nefsinde cemeden ok sermayeli ve uzun mrl irketlerin dinamik almalarna baldr. Baka memleketlerde hususi teebbs ve sermayedarln bu ekilde gelitii hepimizin bildii bir keyfiyettir. Hususi teebbslere den bir ikinci vazife de memleket ekonomi davalarn bir btn halinde grmee ve kavramaa almalardr. Bir an evvel, kurulmasn arzu ettiimiz "Yksek ktisat Meclisi" milli iktisat meselelerinin kl halinde ve ok tarafl olarak mzakere ve mnakaa edilecei bir yer olmaa namzettir. Tadil edilen yeni Ticaret ve Sanayi Odalar kanunu da memleket Ticaret ve Sanayi Odalarnn merkezi birliini tekil etmekle byk bir ihtiyaca cevap vermi olacaktr. Fakat bu teekkllerin stnde olacak olan bir tekilat kurulmasn ve sistemli almasn bir an evvel istediimiz "Trkiye ktisadi Aratrmalar" merkezi veya enstitsdr. Dier teekkller; meclisler, toplantlar gelir geer, konuulur, mzakere ve mnakaa edilir ve dalr; daimi olarak alacak Trkiye ktisat bnye ve mnasebetleri milli ve enternasyonal konjonktr bakmndan tetkik ve taharri edecek, hkmete, meclise ve i alemine hakiki rehberlik, mritlik edecek byle bitaraf bir merkezdir. Baka memleketlerin hemen hepsinde mecut olan ve hususi insiyatiflerle kurulan aratrmalar enstitsnn bizde de bir an nce kurulmasna ve iktisadi meseleleri objektif bir surette tetkik etmesine son derece ihtiya vardr. Bence, 1948 yl Trkiye ktisat Kongresinin baaraca en byk ve faydal eser imdilik mtevazi bir surette kurulacak olan byle bir enstitdr. Bu kongreyi tertip eden stanbul Tccar Dernei, Blge Sanayi Birlii, Trkiye ktisatlar Dernei ve Trk Ekonomi Birlii, bu kongreye katlan ve eref veren kymetli teekkllerden ve ahslardan grecei yardmlardan faydalanmak suretiyle doacak bu enstitnn ebeliini yapabilirse, Trk iktisadiyatna en byk hayr yapm olurlar.
4. stihsal, Ticaret ve Umumietle ktisadi Hayat zerinde Devlet Mdahalecilii Nasl Olmaldr?
162
PROF. HAZIM ATIF KUYUCAK stihsal ticaret ve umumiyetle iktisadi hayat zerindeki devlet mdahaleciliine ksaca devletilik demekteyiz. Fakat hakiki manasiyle devletilik bundan daha genitir. nk devletin kurulmas demek devletiliin" balam olmas demektir. Filhakika eer devlet insanlara mterek baz ihtiyalarn karlamak maksadyle kurduklar bir teekkl ise bunun mdahaleci, hem de hayatn her sahasnda mdahaleci olmas tabiidir. Asl mesele bu mdahalenin derecesinde ve umulndedir. Bununla beraber "devletilik"in ne en ateli taraftarlar ve ne de en iddetli dmanlar henz bu mefhumun sarih ve deimez bir tarifini yapm deillerdir. Vazifeleri harici ve dahili emniyeti salamak, fertler arasndaki ihtilaflar halletmekten ibaret olan ve ekseriya melliflerce "jandarma devlet" diye adlandrlan devletten, vatandalarn istihsal ve istihlak hareketlerine ve hatta fikri ve bedeni inkiaflarna mdahale eden ve memleket dahilindeki btn servet kaynaklarnn ve istihlak eyasnn sahibi ve malilki sfatiyle hareket ederek fertlere ancak ahsi baz isttihlak eyas zerinde mlkiyet hakk tanyan ve her ferdin ne ite alacan ve bu emek mukabilinde ne alacan tayin eden kolektivist devlete kadar muhtelif devlet ekillerinde mdahaleciliin, yani devleetililin deiik derecelerini grmekteyiz. Binaenaleyh, tedkiki hudutlandrmak iin bu mdahaleciliin bir sahasn, yani iktisadi hayat zerindeki mdahaleyi ele almamz lazmdr. Devlet Bir Gaye Deil, Bir Vastadr Devlet, insanlarn mterek ihtiyalarn temin ve tatmin etmek ve cemiyetin iyiliine almak iin kurulmu bir vastadan baka bir ey olmadna gre bunun vazifelerini tayin ederken kullanlacak l de belirmi olur ki bu da "mterek ve umumi ihtiyalarn tatmini ve cemiyet iin iyilik teminidir" Bununla beraber bu kstasn tatbiki iin de "devlet" dediimiz taazuvun mahiyetini iyice aydnlatmak lazmdr. nk devleti "fevkalbeer" bir kudret sayan fikirlerin oldukaa genilemi bulunduu bir devirde bulunuyoruz binaenaleyh devlet mdahaleciliini mtalaa ederken eski bir tabirimizle "devlet alet midir, gaye midir?" sualine cevap verilmesi lazmdr. nsanlar, birlikte yaamak zere yaradlm mahluklar olduuna gre, cemiyet halinde yaamalar ve bu cemiyetin de bir takm esaslara ve kaidelere tabi olmas tabiidir. Bununla beraber btn cemiyet nizamnda gaye ferdin refah ve saadetidir. u halde devlet "gaye" deil, fertlerin refah ve saadetini temine yarayan bir "alet"den ibarettir. En esasl mevcudiyet sebebi bu olan devletin idaresi ise yine fertlerin elindedir. dareci fertler de insan olmak sfatiyle hibir suretle hatadan salim olamazlar. u halde devlet hibir zaman layuhti, kadiri mutlak ve alimikl bir irade kayna saylamaz. te bu sebepledir ki tarih boyunca devlet kudretine dayanarak kendi iradelerini cemiyet iindeki fertler zerinde hakim klmaa alanlar, ister hkmdarlar gibi fertler olsun, ister muayyen snflar olsun, hakimiyetlerini fevkalbeer kudretlere ve mistik nazariyelere istinat ettirmee almaldr. Devlet, bazlarnn indinde bir "ilah" olmu ve beer, byk air Fikretin dedii gibi yine bir "delalete saparak kendi yapt yeni bir puta tapmaa" balamtr. Diger taraftan ferdin eref ve haysiyetini nazar dikkate alan ve btn faaliyetlerin ferdin refah ve sadetini istihdaf ettii hakikatini grenler de ferde kar devlet otoritesini tahdide almlardr. Hristiyanlk dnya hakimiyetine kar Papal ve kiliseyi, slamiyet ise halifelerin de inkiyad etmeleri gereken dini esaslar meydana koymutur. Fertlerin, mterek ihtiyalarn tatmin iin kurduklar devlet mekanizmasnn idaresine dorudan doruya veya bilvasta itirakini istihdaf eden demokrisinin gayesi de yine budur. Devletin iktisadi hayata ne dereceye kadar mdahale edebilecei meselesini mtalaa ederken ele alacamz birinci ly tespit etmi bulunuyoruz ki, bu da, devletin mahza mevcut olmas iin kurulmad ve insanlarn mterek ihtiyalarn tatmin etmek ve umumiyetle fertlerin refah ve saadetini temine almak zere meydana getirilimi bir "alet" den ibaret olduudur. nsan Haklar Mevzuumuzu tetkik ederken ele almamz gereken ikinci nokta fertlerin insan olmak sfatiyle ne gibi haklara malik bulunduudur. nsan haklarnn nelerden ibaret olduunu tabiidir ki, cemiyette fertler iin hemen hi bir hak tanmayan totaliter dncelerden deil, beer tarihini ssleyen hukuki fikirlerden renmemiz gerekir. Bu fikirlere gre her ferdin ya, cins ve mevki bahis mevzuu olmakszn, malik olduu haklar unlardr: msaraf, mlkiyet. Ksaca, devlet, fertlerin emniyetle ve hr olarak yaamas, kendi gr ve dncelerine gre saadet telakki ettikleri gayeye varmak hususunda msavi olmalar ve sayu gayretlerinin mahsul olan eyler zerinde tasarruf eyleyebilmeleri maksadyle kurulmutur. Binaenaleyh, devlet fertlerin bu bu haklarn, yine ancak fertlerin umumi menfaatlerini temin maksadyla ve bu maksat iin gerektii derecede tahdit edebilir. Trk hukukunun eski bir kaidesine gre "zarar am iin zarar has ihtiyar olunur." Fakat yine bu hukukun dier mhim bir esasna gre de "zaruretler miktarlarnca takdir olunur", yani beer haklarna tahdidi zaruri olduu hallerde bu tahdit ancak zaruret derecesinde olmaldr. Devletin ktisadi Hayata Mdahalesi
163
imdi nc bir noktaya geliyoruz ki bu da devletin iktisadi hayat zerinde mdahalesinin mtaleasdr. ktisadi faaliyeti ksaca "insanlarn ihtiyalarn tatmin ve refahlarn temin maksadyla giritikleri faaliyet" olarak tarif edersek klasik iktisat grne nazaran bu faaliyetlerin drt safha arzettiini grrz ki bunlar da istihsal, inksam, tedavl ve istihlaktir. Devlet iktisadi hayata mdahale ettii zaman, iktisadi faaliyetin btn safhalarna mdahale edebildii gibi, mdahaleyi bunlardan yalnz birine veya bir kana hasredebilir. Her safhadaki mdahale ise direktif vermekten balayarak o faaliyet safhasn tamamiyle eline alacak derecede ileri gidebilir. Mesela devlet snai istihsale mdahale ederek standartlar, normlar tespit etmek veya maliyet fiyatlarn tayin eylemek suretiyle bu nevi istihsal ilerine muayyen bir istikamet verebildii gibi, bizzat istihsalde de bulunabilir. Gelir ve veraset vergileri ile borlara ve verasete mtedair kanunlaryle de inkisam safhasnda mdahale edebilir. Para ve krediye mteallik kararlaryla tedavl ameliyesini tanzim edebilir ve nihayet ithal veya istihsal olunacak maddeleri tahdit veya tespit suretiyle ve hatta daha ileri giderek muayyen maddelere "tayin" usuln tatbik eyliyerek istihlak zerinde messir olabilir. Bu arada da hususi mlkiyeti ya ehemmiyetli surette tahdit eylemi veya tamamiyle ortadan kaldrm bulunabilir. imdi asl mevzuumuza gelebiliriz: "stihsal, ticaret ve umumiyetle iktisadi hayat zerinde devlet mdahalecilii nasl olmaldr" Bunu ksaltarak yle ifade edebiliriz: ktisadi hayat ve faaliyete devlet ne dereceye kadar mdahale etmeldir? " Bu suale klasik ve liberal gr sahibi olanlarn verdii cevap basittir: "Hi; veya, katii zaruret halinde, pek az." Liberallere gre iktisadi hayat otomatik olarak iler. Her fert yalnz kendi menfaatini gzeterek kararlar alr ve faaliyette bulunur. Fakat ferdi faaliyetler netice itibariyle cemiyetin, yani dier fertlerin, menfaatine uygun der. Ferdi faaliyetlerle umumi menfaat arasndaki ahengi temin eden otomatizm ise serbest piyasa, rekabet ve fiat mekanizmasdr. Geni manasiyle mdahaleciler ise bu sistemin iflas ettiini nk ne itimai adaleti ve ne de ekseriyet iin azami refah ve saadeti temin ettiini, binaenaleyh iktisadi faaliyetin devlete tanzim edilmesi ve hatta memlekette yegane teebbs ve karar sahibinin devlet olmas lazm geldiini ve bu suretle hem itimai adaletin temin olunacan hem de milli gelirin azamiye kacan iddia etmektedirler. Evvela urasn tespit etmek lazmdr ki, libaral bir iktisadn m yoksa devlet mdahalesinin mi iktisadi refah bakmndan daha faydal olduunu yalnz tecrbeye dayanarak ispata imkan yoktur. nk bir taraftan liberaller, snai keiflerin ve iktisadi gelimelerin liberal iktisat siyasetinin tatbik edildii zamana tesadf ettiini syliyeceklerdir ki, dorudur. Dier taraftan ise mdahaleciler, devletilik sayesinde baz geri memleketlerin ve mntkalarn kalkndn, isizliin azaldn ve ii haklarnn daha iyi tanndn ileri sreceklerdir ki, bu da dorudur. Fakat unutulmamaldr ki iktisadi refah bir ok amillerin muhassalasdr. Bu sebeple devletiler, liberallerin iddiasna kar liberal ekonomi devrindeki duruma nazaran devlet mdahalesi olsa idi belki daha fazla bir terakki kaydedilecei iddiasn ileri srebilirler. Liberaller ise son senelerde devletiliin tatbik edildii memleketlerde liberal bir siyaset takip edilse idi daha fazla bir refah salanm olacan iddia eyliyebilirler. Filhakika insan cemiyetlerinin idare usulleri laboratuvar tecrbeleriyle uygunluklar tespit veya reddolunabilecek mahiyette olmadndan bu hususta karlkl iddialardan birini veya dierini, yalnz gemiteki hadiselere bakarak tercihe imkan yoktur. Hukuki Bakmdan Devletilik Binaenaleyh yaplacak i mdahaleciliin hukuk ve iktisat prensipleri bakmndan mtalaasdr. Hukuki grle bunu yle hlasa edebiliriz: Acaba devlet mdahalesi ferdin haklariyle de devlet idaresinde demokrasi prensipleriyle ve milli hakimiyetle ne derecede kabili teliftir? ktisadi bakmdan da mesele yle vazolunabilir: nsanlarn iktisadi faaliyetlerindeki gaye gerek servet kaynaklarnn ve gerek sermaye ve insan emeinin azami verimliliini salamak ve bu suretle fertler iin refah ve saadet temin eylemek olduuna gre acaba devlet mdahalecilii bu gayeye ne dereceye kadar hizmet edebilir? Veyahutta mdahalecilik bu gayenin husulne bir mani tekil eder mi? Mdahaleciliin evvela hukuk bakmndan tetkikini yapalm. Malumdur ki devletin kuruluundaki gayelerin banda harici ve dahili emniyet gelir. Fakat bu emniyet hrriyetle birlikte olmaldr. Yani ferdin emniyeti salanaca bahanesiyle hrriyeti lzumundan fazla takyit edilmi bulunmamaldr. Filhakika temerkz kamplarnda veya hapisanelerde yaayan insanlar da tam bir emniyet iindedir; fakat her halde devletin kurulmas ile salanmas istenilen emniyet bu deildir. Dier taraftan devlet mdahalecilii bugnk ekli ile, yalnz hususi teebbslerin tanzim ve murakabesi derecesinde kalmam, devlet iletmecilii halini almtr. Devletlerin, byk snai tesislerden en kk ticari faaliyetlere kadar bir ok iletmeler kurduu ve bunlar memurlar vastasiyle ilettii grlmektedir. Bunun manas udur: Mdahalecilikte iktisadi gelir kaynaklarnn gitgide artan bir nispeti devletin eline gemektedir. Dier bir ifade ile, maneti devlet kapsndan temin olunanlarn adedi gnden gne artmaktadr. Bundan baka mdahalecilik birok iktisadi faaliyetlerin tanzim ve murakabesini de devlete verdiinden hususi teebbs erbab da her gn devlet uzuvlar ile temas
164
halinde bulunmakta ve bunlardan alacaklar direktiflere gre hareket etmek ve bu makamlarla iyi geinmek zaruretini duymakatadrlar. Halbuki, devlet dediimiz varlk hkmi bir ahsiyetten ibarettir ve bunun namna vazife gren uzuv da hkmettir. Hkmet ise daima iktidar partisinin elindedir. Demokrasi halk hakimiyeti ve ekseriyet idaresi demek olduuna gre mdahaleciliin ilerledii bir memlekette bu sistemin ne derecede kabili tatbik olduu mtalaa edilmesi gereken bir noktadr. Filhakika demokratik bir rejimde vatandan siyasi hak ve vazifesi yalnz rey vermekten ibaret deildir. Vatanda devlet ileri hakknda dnmek, dncelerini etrafndakileriyle mnakaa etmek ve yaz yazmak, konferans vermek suretiyle kendi fikirlerini yaymak hakkna da maliktir. Fakat maieti devletin ve binnetice hkmetin elinde bulunan veya hkmet makamlaryle ho geinmek zorunda olan vatandalar, pek tabiidir ki, mevcut rejime kar dnceleri rey verirken veya vermemek suretiyle izhar etseler bile demokrasinin esasn tekil eden tenkit ve mnakaa hakknda mahrum kalm olurlar. Bu vaziyet karsnda tam bir mdahalecilikle demokrasinin telif edilemiyecei kolaylkla anlalr. Tam bir devletilikle idare olunan bir memlekette milletin herhangi bir surette reylerni serbeste ifade eylediini farzetsek bile, bu reylerin setii millet temsilcilerinin devlet ileri zerinde tam bir murakabe temin edebileceine inanmak kolay olmaz. nk meclisin vakti ve millet vekillerinin ihtisaslar mahduttur. Gitgide geniliyerek memleketin btn iktisadi faaliyetlerini iine almak istidadn gsteren devlet faaliyeti ve devlet btesi, tedricen meclis murakabesinden syrlr ve hkmetin salahiyetleri artar. Bu her mdahaleci memlekette grlen bir hadisedir. Binaenaleyh devlet mdahallecilii milli hakimiyetin tam bir surette tezahrne de mani olur. ktisadi Bakmdan Devletilik imdi devlet mdahaleciliinin iktisadi bakmdan mtalaasna geebiliriz: ktisadi faaliyetin hakiki saiki ferdi ihtiyalarn tatmini, yani ksaca ahsi menfaattir. Dier bir ifade ile mdahale esasna dayanan bir cemiyette gerek sermaye ve gerekse emek sahipleri imkan bulduka sermayelerini ve emeklerini kendilerine en ok gelir salayan ilerde kullanma tercih ederler. stihsal amillerinin hangi ilerde kullanlacan tayin eden de nihai olarak mstehlikler yani btn fertlerdir. Bu sebepledir ki, serbest bir iktisat rejiminde bir istihsal sahasndan dierine veya dierlerine mtemadi bir akn vardr. ktisadi faaliyete atlan yeni sermaye ve emek de en menfaatli sahalar seerler. Bu temayln tabii bir neticesi olarak muhtelif iktisadi faaliyet sahalarnda menfaatler msavi olmak istidadn gsterir. Ayn cinsten emek mukabili hemen her sahada ayn cret verildii gibi ayn cins sermaye de ayn kazanc temin eder. Hlasa, gerek sermaye ve gerek emek her yerde azami mstahsaliyet ile alma imkann bulur. Bu mekanizmann izah edilen ekilde ilemesini temin eden de rekabet ve serbest piyasa ile fiat rejimidir. ktisadi faaliyette bulunanlarn her biri uurlu veya uursuz olarak iktisadi bir hesap yaparlar ki, bu da maliyet ve sat fiatlar ve karla alakaldr. Muhtelif sfatlarla iktisadi faaliyette bulunan binlerce yzbinlerce, hatta milyonlarca fertler arzettiim esasalara gre hesaplarn yaparlar, kararlarn verirler ve faaliyete giriirler. Her mteebbisin doru hesap yapm olacan dnmek pek hatal olur. Pek tabiidir ki, bir oklar hesaplarn yanl yapacaklar, tahminlerinde aldanacaklar veyahut da, ellerindeki donelerden doru neticeler karmak ehliyetinden mahrum bulunduklarndan dolay, zarar edeceklerdir. Yine pek tabiidir ki mnferit mteebbislerin zarar cemiyet bakmndan da bir zarardr. Fakat uras muhakkaktr ki yz binlerce, milyonlaca karar sahibinin hatalar serbest piyasann edit ikazlaryla pek kolay meydana kar ve tashih imkanlar bulunur. Devlet istihsal ve ticarete, umumiyetle iktisadi hayata mdahale etmee balaynca az ok otomatik olan bu mekanizmann da deitiini grrz. Bunun muhtelif derecelerde mdahalelere gre nasl deitiini ve binnetice mdahaleciliin bu mekanizmann yerini tutmaa ne dereceye kadar muvaffak olduunu incelemek lazmdr. Devletin mdahaleci, planc ve iletmeci olmasna taraftar bulunanlar, ister bu faaliyetlerin yalnz baz iktisadi sahalara hasredilmesini uygun grsnler, ister cemiyetin btn iktisadi faaliyetlerine temil eylesinler, bu mtalaalaryla ortaya byk bir iddia atm olmaktadrlar ki o da devletin milyonlarca mnferit mstahsil ve mstehlikin, yani iktisadi sahada karar sahibi olanlarn yerini tutabileceidir. Eer baz mfritlerin dncelerine inanarak devlette bir "ilah" mahiyeti grebilse idik, belki de devlet mekanizmasnn btn bu mnferit iktisat sjelerinin yaptklarn yapabileceine inanrdk. Fakat bugn, devletin srf alet olduunu ve vazifelerini de yine et ve kemikten yaplm insanlar vastasiyle yaptn katiyetle bildiimizden, devlet ve hkmet otoritesinin bir ka brokrat memura bu byk kabiliyeti yani bir cemiyet iindeki btn fertlerin ihtiyalarn tespit ve takdir kudretini vereceine inanamayz. Halbuki hakikatte, derecesi ne olursa olsun, devlet mdahaleciliinin yapmaya teebbs ettii budur. Muhtelif mdahale ekilleriyle milyonlara ait kararlar zerine alan devlet mekanizmas pek tabbiidir ki hata edecektir. Fakat bu mekanizmann hatasndan doan zararlar mnferit teebbs erbabnn yanl kararlarndan mtevellit zararlara nispetle pek byk ve umll olacaktr. Mesela bir mteebbis, ihracat yapabileceini dnerek ve maliyet ve sat fiatlarn hesaplyarak bir elik fabrikas kurablir. Hesabnda aldanmsa zarar etmee balar ve derhal ya faaliyetini durdurur veyahut baka bir istihsal sahasna gemee alr. Fakat muazzam mdahaleci devlet mekanizmas memlekette elik sanayii
165
kurmaa karar verir ve bunu tatbike kalkrsa zarardan ylmaz. nk bunu ya muhasebe oyunlaryla veya aka vergilerden eklemek suretiyle kapamak imkanlarna maliktir. Bu suretle de hem milli istihsal kaynaklarn heder etmi hem de bunlarn daha msmir ilerde kullanlmasna mani olmu olur. Devlet iktisadi hayata derin mdahaleleriyle milyonlarca mstehlikin ihtiyalarn bilmek ve karlamak durumuna girmekle adeta millet zerinde bir nevi "vesayet" tesis eylemi olmaktadr. Halbuki tatbikatta bu vasi, millete faideli olan eylerle beraber muzrlarn da istihsal eden ve hatta bunlarn satn tevik eylemek durumunda olan bir tacir gibi hareket etmektedir. Ttn, iki inhisarlar, piyangolar bunun bariz misalleridir. Mdahalecilik Bakmndan Devletilik Mdahalecilik bir bakma muayyen iptilalara benzer nk bir defa muayyen bir iktisadi faaliyet sahasnda tatbike balandktan sonra daimi inkiaf eder. Bunun iki mhim sebebi vardr; evvela devletilik brokrasinin iktisadi hayat mdahalesi demektir. Brokrasinin zihniyeti ise daimi tahakkm geniletmee mtemayildir. Binaenaleyh iktisadi faaliyet sahasnde ya tanzim veya murakabe veya dorudan doruya iletme eklinde mdahalede bulunan brokrasi daima nfuz sahasn geniletmee alr. kinci sebep de iktisadi faaliyetlerin mahiyetidir. Filhakika muhtelif sahalardaki iktisadi faaliyetler birbirine o derecede baldr ki bunlarn birini tanzim etmee balayan devlet hadiselerin sevki ile dierleri iin de tanzim ve mdahale zaruretini duymakta ve bu suretle de devletilik mtemadi bir genileme arzetmektedir. Ayn suretle, hususi tebbsn de alt bir sahada faliyette bulunan devlet iletmecilii dier bir sebeple dahi hususi teebbs ortadan kaldrmak ister ki, bu da ayn mahiyette ki devlet ve hususi teebbs iletmelerinde maliyet ve verimlilik bakmndan bir mukayese yaplabilmesi ve ekseriya da bu mukayesenin devlet iletmesi aleyhinde olmasdr. Bir defa balayan mdahalenin genileme istidad gstermesi hususi teebbs sahalarnda devlet otoritesine dayanan bir rekabetin artmas serbest rekabetin ve fiat mekanizmasnn muntazam ilemesine mani olmakta ve binnetice tedricen hususi teebbs ve sermaye muhtelif sahalardan ekilmek veya bo olanlarna inmemek zaruretini duymaktadr. Bu keyfiyet de bal bana devlet mdahalesinin yeniden genilemesine sebep olmaktadr. Halbuki mtemadiyen deien bir dnyada yaamaktayz. Bu deimelere en iyi cevap veren de serbest rekabete tabi bir piyasann fiyat mekanizmasdr. Merkezi konrtrola tabi brokrasi rejimi daima gelimelerin gerisinde kalmaktadr. Devlet mdahalecilii ilerledike ferdi teebbs gerilemekte ve devlet makamlar zamanla her iin mercii haline girmektedir. Bir merkezden idaresi mmkn olamyacak kadar geni ve amull bir faliyeti zerine alan devlet asl vazifelerinin ifasnda gle uramakta ve normal vaziyette, hkmetle ilgili olmamas gereken, et, eker darl veya nakliyat zorluu gibi aksaklklar byk siyasi meseleler haline girmekte ve hkmet prestijini lzumsuz yere sarsmaktadr. Devletilik, iktisad ve ticari iletmecilik zihniyetinin yerine brokrasiyi ikame eylemi bulunmaktadr. Brokrasi ise, btn istisnai hkmlere ramen, yava ileyen ve fertten azami, randman almaa mani olan bir mekanizmadr. Mesela devlet iktisadi iletmelerinin devlet mal olmas pek tabii olarak erefli vazifelerinin mahiyeti tamamiyle baka olan devlet memurlar ile bu iletme memurlar arasnda bir mnasebet grlmesine sebep olmu ve ortaya iletmecilikle kabili telif olmayan "barem" gibi bir cretlendirme sistemi kmtr. Devlet Mdahalesinin Hududu Hlasa, devletin tanzim ve murakabe veya iletmecilik eklindeki mdahallerinin hukuki ve iktisadi esaslara ve gereklere uymad belirmektedir. u halde asl meseleye gelerek iktisadi hayata devletin nasl ve ne dereceye kadar mdahale etmesi gerektiini mtalea edebiliriz. Evvela harici emniyet meselesini ele alalmb Bu, devletin bata gelen vazifesidir. Bu maksatla faaliyette bulunan devlet baz askeri ihtiyalar iin istihsal faaliyetlerinde bulunabilir. Yukardanberi arzolunan esas ve prensiplere gre bu istihsal faaliyetlerinin milli savunma bakmndan gizli olanlara hasredilmesi icabeder. Harp veya fevkalade hallerde, istihsali tanzim veya istihlaki tahdit eklinde baz tedbirlere de lzum grlebilir. Bu mnasebetle urasn kaydetmek lazmdr ki bu tedbirlerin ya tam olarak alnmas veya hi alnmamas icabeder. nk bu mahiyette ki tedbirlerin eksik alnmas, tecrbeler gstermitir ki, itimai adalete aykr vaziyetler ihdas eylemektedir. Dahili emniyet meselesine gelince; bunu genileterek fertlerin shhatiyle ilgili mevzular da beraber mtalaa edebiliriz. ktisadi mahiyetteki faaliyetlerden memleketin ahlak ve adabiyle, emniyetiyle, shhatiyle alakal olanlar iin devletin tanzim ve murakabesini tanmak pek tabiidir. u artla ki bu hususlarda alnan kararlar ve konulan esaslar serbest piyasa mekanizmasnn ileyiine en az engel tekil edecek mahiyette olmal ve mesela, sk sk deitirilerek, hususi mteebbislerden vaktinde karar alma imkanlar selbolunmamaldr.
166
stihsal sahasna gelince, devlet mdahale ve iletmeciliin umumi muhzurlarn arzetmi bulunuyorum. Kanaatmca devletin bu sahadaki rol unlara inhisar etmelidir: 1) Geni lde ve teknik mahiyette aratrmalar yapan tarafsz mtehassslardan mrekkep bir aratrma enstits kurmak ve bunun mtalaalarna kat'iyen mdahale etmemek hususi teebbslerin de itirak ettirebilecei byle bir enstitnn vazifeleri yle dnlebilir: Memleketin tabii kaynaklarndan azami istifade iin neler istihsal olunmaldr? Bunlar nasl ve nerelere satlabilir? Maliyetlerimiz rakiplerimize nispetle ne olabilir? Bugn yaplan istihsalde maliyetlerin ykseklik sebepleri nelerdir? Yaplacak istihsal iin sermaye nasl tedarik olunabilir? Gelecek sermayenin kar ne olabilir? Saydm bu vazifeler teaddt edebilir. Bu enstitnn elde ettii neticeler memleket lsnde yaplmal ve her mstahsil ve her mteebbis bunlara itimat edebilmelidir. Bu enstit ayn zamanda hakiki maliyetlerle sat fiatlar hakkndaki etdleriyle mstehlikleri de tenvir eylemi olur. 2) Devlet hususi teebbsn giritii istihsal sahalarna bizzat girerek mdahale eylemekten tamamiyle ekinmeli ve milli savunma bakmndan her hangi bir istihsal ubesinin yaradlmasna lzum grlyorsa bunu mmkn mertebe, msait artlar hazrlamak suretiyle hususi teebbsle yaptrmaya almaldr. 3) Maden tetkik ve arama ilerinde de devletin teknik ve ilmi messeseler kurarak almas ne kadar faideli ise, maden iletmeciliinde takibolunan inhisar ve umull tahdit usulleri de o derecede zararldr. Maden siyasetinin bu bakmdan ve yeniden gzden geirilmesi faideli olacaktr. 4) Ormanlarn milliletirilmesi ayrca tetkike deer bir mevzudur. Kanaatmca bu hareket yerine esasl bir murakabe ve halkn tenviri daha faydal olabilir. nk ormanlarn milliletirilmesi ve orman iletmeleri bir taraftan istihsal maliyetini ykseltmi dier taraftan da halk ile hkmet arasnda yeni bir ihtilaf mevzuu yaratmtr. nk iletmecilikle murakabe beraber gittii mddete zorluk mukadderdir. Ulatrma ilerinde devlet mdahalesinin bir emri vaki gibi kabul edildii bir devirdeyiz. Buna ramen bu mdahalenin ve devletin demiryollarn, denizyollarn ve hava yollarn idare ve inhisarna alnmasnn byk iktisadi tepkileri olduu da muhakkaktr. Mesela memleketin muhtelif yerlerini birbirine balyacak karayollar inaas tabiatiyle devletin esasl vazifelerinden olduu halde bu keyfiyet imdiye kadar ihmal edilmi bulunmaktadr. Hatta bir zamanlar demiryollariyle muvaffakiyetle rekabet yapan kara vastalarnn tahdidi bile bahis mevzuu olmutu. Denizcilikte devlet mdahalesi inhisar eklindedir. Her ne kadar baz kaytlar ve artlar altnda hususi mteebbislerin ilepilik yapmasna msaade edilmekte ise de muayyen liman ve tek cins mal kaytlar bu sahann gelimesine mani olmaktadr. Halbuki deniz nakliyatna devletin iletmecilik eklinde mdahalesi iin hi bir sebep mevcut deildir. Bilakis devlet bu sahadaki faaliyetini gemilerde sefer emniyetini salamaya ve mteebbislerin gemi tedarikini kolaylatrmaa hasredecek olursa, nakil cretlerinin de esasl surette inmesi beklenebilir. urasn bir defa daha tespit edebiliriz ki devletin hususi teebsle birlikte bulunduu herhangi bir iktisadi faaliyet sahasnda hususi teebbsn rol tedricen azalr. nk devlet hem rakip hem de murakp vaziyetindedir. ktisadi faaliyetin mbadele safhasna getiimiz zaman devlete byk ve ehemmiyetli bir vazifenin tevecch ettiini grrz ki bu da umumi menfaat namna nazmlktr. Filhakika i blmne dayanan bir iktisadi sistemde mbadelenin esasl artlar meru rekabet, serbest bir pazar ve mustakar deerli bir mbadele vastasdr. Devlet mbadele sahasnda meru rekababeti temin edecek kanunlaryle nizamlaryla ve muhtelif tekilatiyle ok mhim bir rol oynayabilir. Fakat bunun mhim bir art vardr ki o da devletin hi bir sahada hem mteebbis hem nazm roln almamasdr. kard zorluklara yukarda da iaret ettiim bu usuln belki en byk mahzuru devlet makamlarnca alnan kararlara kar itimadn azalmasdr. Eskidenberi mbadele vastas ileri devlet mbadelesine mevzu tekil etmitir. Ve bu pek yerindedir. nk mbadele vastasnn yani parann mustakar bir kymete malik olmas, fiat mekanizmasnn doru ilemesini temin edecek yegane aredir. Bununla beraber tarih boyunca devletlerin bu en mhim vazifeyi bile hakkyla baardklar iddia olunamaz. Bilakis madeni parann kullanld devirde hkmdarlar mali skntlarn gidermek iin tai usulne bavurmular, sonra da devletler kat para karmlar ve enflasyonlarla memleketteki iktisadi hesap imkanlarn ortadan kaldrmlardr. Bu hususta hemen her devlet ayn derecede gnahkardr. nk mesela Amerika Birleik Devletleri bile altnla deme taahhtlerini kaldrmakta tereddt etmemitir. Altn mikyas ortadan kalktktan ve tedavi vastasnn yegane yaradcs olan merkez bankalar da u veya bu ekilde birer hkmet dairesi haline girdikten sonra tedavl hacmi devlet btesinin esasl bir kayna haline girmitir. Mdahaleci devlette ise, tecrbelerle sabittir ki, enflasyon tehlikesi daha kuvvetlidir. nk herhangi bir ie sermaye yatrmak isteyen hususi mteebbis buraya ancak elindekini ve piyasadan temin edebildiini yatrabildii halde tedavle hakim olan devlet bir ok bte harici plasmanlarnda yeni itira kuvveti yaratmaktan ekinmemekte ve bu suretle de tedavl vastasnn kymetinde akisleri her sahada grlen tahavvller olmaktadr.
167
Binaenaleyh devlet, en mhim vazifelerinden biri olan tedavl vastas temini hususunda kendinin geici ihtiyalarn deil, memleketin umumi nizam ve menfaatini gznnde bulundurmak zorundadr. Hlasa, mbadele ilerinde devletin rol serbest teebbsn itimatla kararlar alp tatbik edecei vaziyeti temin eylemekten ibaret kalmal hakem durumunda olan devlet u veya bu ekilde oyunculara iltihak eylememelidir. nkisam meselesinde de devlete mhim vazifeler dt muhakkaktr. Esasen vergi sistemleri, veraset ve intikal kanunlar ve nihayet i hayatna mteallik kanun ve nizamlar bu husustaki esasl prensipleri koymaktadrlar. Bu kanunlarn da iktisadi teebbs baltalayacak mahiyette olmamas lazmdr. imdi szlerimin bandanberi ifadeye altm mtalaalar bir iki satrla hlasa edebiliriz Devlet muayyen maksatlar temin iin kurulmu bir itimai teekkl, bir vasta ve bir alettir. Gayesi, harici ve dahili emniyeti salamak ve bilhassa dahilde serbest mteebbislerin, mstahsillerin ve mstehliklerin karar alma ve frsat bulma hususundaki msavatn temin eylemektir. Memleketin iktisadi ilerinin idaresinde devlet tenvir edici, icabnda tanzim edici bir rol oynamal ve fakat hi bir zaman mteebbisler karsna hem nazm, hem de rakip olarak kmamaldr. Mdahalecilik ve bilhassa devlet iletmecilii milli emekten ve servet kaynaklarndan azami randman salyan bir usul deildir ve olamaz bu sistem gittike artan ve umumiyetle Millet Miclisinin murakabesinden de syrlan bir devlet kapitalizmine ve binnetice de bu byk makinenin bana geenlerin tahakkm ve istibdadna mncer olabilir. Beer hrriyetini salayacak ve fertlere refah ve saadet temin edecek yol da bu delidir.
5. Devletilik Meselemiz
DR. MUSTAFA ELMALI Trkiye'de muazzam i ve sermaye kaynaklarnn organizatr ve mteebbis beklediine, ilenen kaynaklarn mahdut olduuna ve rasyonel ilenmediine kani bulunuyoruz. Bir memeleketin ekonomisinde muharrik vasta "yatrm" olduunu gre Trkiye iktisadnn kalknmas mevzuunda, nce hangi sahalarda yatrm yaplacan tespit etmek luzumludur. Bizce bu yatrmlarn artk sanayi branlarna yaplmas luzumludur; Zirai mahsullerimizin ileride de para etmiyeceine yeter derecede delil vardr. Bu itibarla, devletilik konusunda her eyden nce, bu memleketin mutlak planl ve birbirini destekleyen sanayi kurmakla ie balamas gerektiini belirtmek isteriz. Bunun devlet yardm ve iletmeleri olmadan baarlacana inanmyoruz. Bugn tam devlet kapitalizmi (Rusya) mstesna btn dnya memleketleri hsmi ve nazm bir devletilie yneltmektedir. Bu sistem endstri, ticaret, ziraat, mnakale yapar; fertlerin g ve ge yapacan bizzat baarr, murakp ve nazm olarak btn iktisadi hayat gz hapsinde bulundurur. Devlet sektr olarak sanayi -Kanaatmzca iktisadi hayatta devlet ve hususi teebbs fark, ziraat ve ticarette daima devletin aleyhine olmutur. Bunun bilhassa Trkiyede sebebi bu iki branta kontrol ve murakabenin iletme amirleri ve devlet tarafndan g yaplmasnda aranabilir. Snai sahadaki devletilik tatbikat ise, daha abuk, daha kolay kontrol, daha yeknesak teknisyen ve ii yetitirme imkanlar, seri halindeki istihsalin esasen kendisini murakabe etmesi bakmlarndan, daha geni ve verimlidir. Stratejik ve askeri mulahazalar tamamen bir tarafa brakarak srf iktisadi bakmdan ayn neticeye varmak mmkndr. Btn memleketin en seyrek nfuslu mntkalara kadar (tabii kaynaklar msaitse) ayn kalkndrma temposuna tabi tutulmas ihtiyac bu anlayn gerekesini tekil eder. Eskiden sanayilemi memleketler bile imdi programsz sanayilemenin aclarn ekiyor. Trkiye'de hususi teebbs noksanlar: Ayni ii yapmak iin hususi teebbsn Trkiye'deki noksanlarn, sonra da Trkiye'de muvaffak olamayan devletiliin noksanlarn belirteceiz. Bu arada umumi i hayat ve i terbiyemizin geriliine de yer vereceiz. Bizde snai devletilik ktlenirken u iki suale mspet cevap vermek icabeder kanaatndayz. 1- Memleketimizde hususi teebbs, devlet teebbslerinin sermaye ve i hacmi byklnde i yapmaa: a-zihniyeti bakmndan; b-maddi imkanlar bakmndan iyice hazrlkl mdr?
168
2- Fertleri i ve iletme hayatna, itimai ve mesleki muhit tarafndan iyi altrlm, ksacas almay renmi bir memlekette brokrasi ve verimsizlik olur mu? Bu iki noktadan konuya vuzuh verelim. Bizde hususi teebbs bir ok defalar sanayi planlarmzn tatbikine i birliine davet edilmi, icabet vaki olmamtr. nk bize mteebbis ticaret yapmay sanayi yapmaktan daha kolay ve rizikosuz bulur. Hatta bazlarna gre, gmrklerin yerli sanayii himaye maksad ve bu ekildeki gmrkler de ortadan kalkmaldr. Memlekete bol mamulat girmeli, mstehlik bundan istifade etmelidir. Bu zihniyetin darlna iaret etmek borcumuzdur. Filhakika, imdiye kadar Trkiyede ticarete yatrlan, orada kullanlan sermayelerin sanayide kullanlmas imkan altna alnsayd, acaba mstehlik imdi daha mreffeh durumda olmaz m idi? Senelerden beri ticaret daha serbest olsayd, bu gn mstehlik daha fakir durumda olmayacak m idi? Mstehlikin bir cephesi de mstahsil olduuna gre geliri artmayan bir mstehlik hangi serbest ticaretten istifade edecek veya geliri nereden artacakt? Kanaatimizce Trkiye'de ticareti daha kaytl tutmak, hususi teebbs de sanayie sevketmek zaman gelmi bulunuyor. Sanayide baar iin gereken ikinci zihniyet deiiklii de sanayi hayatn anlaymzda tecelli etmelidir. Bu bran bol ve bankaya girmi halk tasarruflarn iyi eleman semeyi, mesleki yksek tahsile kymet vermeyi, ilmi organizasyonla son derecede ikna edici, temkinli olmay, dnyadaki balca iktisadi hadiselere alaka duymay gerektirir. Mteebbislerimizde bu vasflarn tamamen bulunmadna kaniiz. Mteebbisin maddi imkanlarna gelince: lk kurulan sanayide her memlekette yksek maliyet ve masraf faktrleri vardr. Masraf drme hzlar ok artm, olan ileri sanayi memleketlerinin piyasaya hakim olduu bir devirde ise, maliyeti drmek veya bunlar rakip mal yapan memleketlerdeki seviyeye indirmek, devaml bir sermaye yatrm gerektirir. Ayrca yksek derecede kalifiye teknisyen ve iiye, gsterir. Bu maddi imkanlar devlette de tam manasiyle mevcut saylmazsa da salanmalar orada son derece bir idare ve iletme kabiliyetine sahip personele ihtiyac daha kolay ve sratli olabilir. Esasen bizce, akl banda ve mesuliyeti benimsemi bir devletiliin en byk avantaj, umumi kanaatn hilafna olarak srat ve nfuzda temerkz eder. kinci ustnlk zarara dayankllk cephesinde aranmaldr. Bu iki stnln beceriksizlik hallerinde ayn zamanda devletiliin en zayf noktalar olabileceini de itiraf edelim. Esasen biraz nce akl banda ve ehliyetli bir devletilik tabirini bunun iin kullandk. Hususi teebbsn mahdut maddi imkanlarna dier bir misal, evvelce de biraz temas ettiimiz ekilde planlama noksanda ve gelii gzel harekette aranmaldr. Memleketimizde sanayileme hareketi ile birlikte mnakale, maarif, bayndrlk, ziraat, maliye kalknmalar muvazi ve ayn sratte yaplmazsa sanayiin baar artlar teekkl etmi saylamaz. Hususi teebbs bunlar nasl salyacaktr. Hususi teebbste nc bir noksan, kendi aralarnda da tekilat ve mterek hareket noksanldr. Tccar Dernei kadar hareketli saylamayan Sanayi Birlii byk vazifeler karsndadr. Eer mteebbislerimizin sanayi kalknmasnda bir ans varsa, o da kendi mntesipleri arasnda geni ve anlayl bir tekilat ve programl harekette aranabilir. Gelelim ikinci sualimize: Memleketimizde iktisadi baarszln btn ekilleri devletilie yklenirken, milli i terbiyesindeki noksann da rolne temas edilmesi ihmal edilmi mevzulardandr. Kongre her eyden nce ilmi bir mesnedi olmayan tarafgir grlere devlet ve milleti alet etmemee almaldr. Filhakika, bizde hangi mesleki teekkl, hangi messese, hangi devlet dairesi, hangi hususi teebbs, hangi milli edebiyat alma zevkini, rasyonel zihniyeti telkin veya temin eder. Hususi teebbsn ou rasyonel altrma yerine istismar eden bir altrmaya sahiptir. Aile ve itimai teekkllerimiz de alma terbiyesi diye bir eyin mevcudiyetinden haberdar deil. Bizde memuriyet ve mesleklerin sadece isimleri, erefli veya erefsiz, temiz veya kirli, idari veya ameli olular bahis mevzuudur. Oralarda nasl muvaffak olunacana dair kimsede bir fikir olmad iin tecrbe ve srmelerin sonu da gelmez. Maarifimiz hala hayat artlarna intibak eden bir bilgi verebildiine kani olmayp aratrma safhasndadr. Halbuki snai zihniyet her eyden nce gayet hesapl bir ilim ve teknie, kesif bir almaya, disiplinli hayata ihtiya gsterir. Devletiliimizin noksanlar: 1- Bizde devletilik ve devlet sanayii, meslekten nazariyatiyle birlikte yetimi, ehil ellerde deildir. Gndelik hadiseler iinde rutin her eye hakim olmu, iktisat tahsili olanlar da sonradan mesleki sahadaki yeniliklerle temaslarn kaybetmilerdir. Nazari gelime ve aratrmadan mahrum bir devletilik mutaassptr, statik hale gelmitir. Sanayiin her memlekette haiz olduu dinamik karakter bulu ve yeniliklerle beslenir. Unutmamak lazm ki, dnn nazariyat bugnn tatbikatdr.
169
2- kinci noksan sanayimizde devlet mesuliyetinin iyi temerkz etmemesidir. Devlet bilakis bu mesuliyeti datmtr. Bu cihet, devletin bayarszlk halinde kaamak yollar arad, mesuliyeti zerinden atmak gayesini gtt eklindeki tenkitlere hakl olarak yol amtr. Filhakika, bugn devlet sanayiinde kimin mesul durumda olduu belli deildir. Ekonomi Bakanl m, umum mdrlkler mi fabrika mdrleri mi, Yksek Murakabe Heyeti mi, cra Vekilleri Heyeti mi? Bu mesuliyetsizlik devletiliin en kahredici, hususi teebbs de en ok ileden karan tarafdr. Kanaatmzca bu hal devletiliin dejenere eklidir. 3- Devlet sanayiinde btn elemanlar her kademesinde ekonomi zihniyetinden mahrum, dekor ve gsteri iptilas iindedir. ok mfettiler de iin tetkikinden ziyade umumi temizlik ve dekor ihtiamna not verirler. Bu haliyle devletilik halka zulm ve vergi yk eklinde grnmektedir. yledir de. Bize kalrsa bugn bir ok devlet iletmeleri mdr ve umum mdrleri, hem personelleri hem de kendi makamlar iin tatmin edici usul ve alma metodlar aramak ve bulmak klfetinden azade, resmi ve gayri resmi ziyafetlerden ba kaldrmayan kimselerdir. deal halinde ise bu masalarn bir etd, bir dnme makam olmas gerektir. 4- Drdnc kusur iinden abuk bkmaktr. inin ve ihtisasnn zevkini almam, bulunduu iletmenin halka salad hizmet ve refahtan haz duymayan idare ve iletme amirleri sk grlr. Bu hal mesai saati dahiline sktrlm bir ok hususi ileri dourur. letmenin btn yk ikinci ve nc derecedeki personelin ustnde kalr. Onlar da teknik ilerle mesbu olduundan iletme senelerce mddet ayni muamele ve istihsal metodlaryle alr. Formaliteler kalkmaz, istihsal durgunlar. Murakabe ihmal edilir. 5- Dier bir noksan hi politikaya taahamml olmayan snai hayatn bizde bilakis politikaya alet edilmesidir. ktidar partisi bir ok idare ve iletmelere parti adam deil o iin ehlini koymaldr. Devlet ktisadi iletmelerinin matbuata ve halka hesap vemesinin mecburi ve amme menfaati icab grlmemesi imdiye kadar bu ehliyetsizlikleri gizlemitir. letmelerin islahna ait bir ok mtehasss raporlarnn kabili tatbik grlmemesi de buradan neet eder. Bunlar bugnk idare kapasitemizden daha yksek kapasitelere ihtiya gstermekte ve bir keye atlmaktadr. 6- Devletiliimizin bir noksan da kelimenin tam manasiyle krtasiyeciliktir. Bu hadisenin biraz nce ad geen mesuliyetin datlmas politikasiyle derin alakas vardr. Krtasiyecilik halkn devlete, devletin de halka itimat etmemesinden doar. Srncemede kalan muamele, bitmeyen imza, eit eit mhr ve kaytlar hep bu itimatszlk eseridir. Eer devletin bu itimatszl baz aldatlma, kaaklk, suistimal vak'alarnn neticesi ise bir vak'a iin herkese ve senelerce mddet tatbik edilecek formalite koymaktan ekinmeli ve bunlarn ara sra revizyonlar yaplmaldr. Bugnk ekliyle devletiliimiz i hayatn ve halk ypratmakta, ie sarfedilecek zamanlar heder etmektedir. 7- Nihayet, iktisadi siyasetin muhtelif ksmlar arasnda koordinasyon olmadn da ilave edelim. Mesela bir taraftan bol bol pamuklu ve ynl mensucat imal edilmesine al lrken dier taraftan bu maddelerden bol ithalat yaplyor. Krepsolla ksele sanayiinin, madeni eya ithaliyle madeni eya imalcilerimizin urad rekabet meydandadr. 8- Devletiliimizin baka bir zayf noktas da ilmi teekkllerden istiare kabul etmeyii, buna tenezzl etmeyiidir. lmi messese ve akademik teekkller idare nazarnda nazariyat damgasn tar. Bu kongre ile tekili dnlen ktisat Meclisi belki bu hatay tamir edecek teebbslerdendir. 9- Devletiliimiz memleketin tabii kaynaklar tamamen sondaj edilerek kurulmu bir sistem deildir. Bu yzden devlet yarm yamalak projelerle hareket etmekte bunlara yanl olarak plan ismini vermektedir. Bu mtalaalarla Trkiye'de takip edilecek iktisadi siyasetin ne olmas lazm geleceini dnrsek, u hakikat kabul etmek gerektir; Trkiye'nin iinde bulunduu artlar geni lde planl ve programl hareket etmeyi, sr'atten kazanmay gerektirir. Hususi teebbsn faaliyeti ve planlar dahilinde ve onlarn tatbiki hususunda yardmc olabilir. Bu itibarla devleti veya hususi teebbs ekarte etmek isteyen tek tarafl grlerden kanmak icabettii kanaatindeyiz. Bundan baka milli maarif ve i terbiyemize den vazifelere de tekrar iaret etmek lzumunu duymaktayz.
6. Devletilik
KT. DR. CHAT REN (zmir Defterdarl Muhakemat M. Muavini) Memleketimizde senelerdenberi mzmin bir halde devam eden iktisadi buhran son gnlerde had derecede vehamet arzetmektedir. Bu umull buhrann, phesiz harici ve dahili muhtelif sebepleri vardr. Kanaatmzca bu sebeplerin en banda, iktisat kongresinin ruznamesinden de istidlal edilebilecei gibi, gerek doktrin ve gerek (realisation) olarak devletiliimiz gelmektedir.
170
Tarihi, siyasi, doktriner faktrlerin tesiri ile mudil bir hal alan, yalnz bir iktisadi dava deil, fakat ayn zamanda bir Anayasa meselesi olan devletilik mevzuunda doru bir hkme varabilmek iin nazari mlahazalara da yer vermek, devletiliimizi nazari ve tatbiki bakmdan ayr ayr tetkik etmek zarureti hasl olmaktadr. I- Nazari llere gre devletiliimiz A- Nazari llere gre devletilik bir iktisadi sistem deil, bir iktisadi siyaset (politique comomique) dir. Liberal iktisat sisteminin tekaml neticesinde bagsteren teevvleri nlemek iin amme ehas hkmisi evvela terii faaliyetleri ile iktisadi hayat dzenlemee almlardr. Bu bilvasta mdahaleye (Interventionnisme) ad verilmektedir. Bu yolrda alnan tedbirler kafi gelmeyince, bata devlet olmak zere hukuku amme ehas hkmisi amme iktisadi teebbsleri (entreprises publiques) kurup bilfiil bu teebbsleri iletmek zaruretini duymulardr. Bu dorudan doruya mdahaleye devletilik (tatisme) ad veriliyor. Bylece garpta bir tekaml neticesinde meydana gelmi olan devletilik (infrustructure) , temeli liberal iktisat sistemine yani fiyat mekanizmasna dayanan bir iktisadi siyaset olduu gibi, ancak kapitalist inkiaflarn tamamlam memleketlerde tatbik sahas bulabilmitir. Memleketimizde ise devletilik ne tabii tekaml neticesinde meydana gelmi ve ne de salam bir iktisadi temel zerine kurulmutur. Bu sebepten memleketimizde devletilik bir iktisadi vaka (phnomie) olmaktan ziyade bir siyasi muta (donn) dir. Bata Anayasamz olmak zere mevzuatmzn hkmleri muvacehesinde devletilik bir iktisadi sistemdir. Yukarda haddi zatnda bir iktisadi siyaset olduunu iaret ettiimiz devletiliin yanl olarak bir sistem addedilmesi senelerdenberi ikayet ve mahade edilen iktisadi programszlk ve istikrarszln ilmi izahn tekil eder. lmi olmayan, fakat umumiyetle kabul edilen bir tarife gre devletilik ferdin yapamadn devletin yapmasdr. Bu tarifin daha izahl bir eklini, sermayesinin tamam devlet trafndan verilmek sureti ile kurulan iktisadi Teekkllerin tekilat ile idare ve murakabeleri hakknda 17.VI.1938 tarih ve 3460 sayl kanun esbab mucibe layihasnda buluyoruz. Bu layihada "Cumhuriyet hkmeti, ferdi sermaye ve kudretine yetmedii veya imdilik gitmedii veya milli kurulma ve korunma ihtiyalarnn kesin zaruret gstermedii sahalarda milli varlk davamzn gereklendirdii bir ok vazifelerin ifasna koyulmu bulunuyor" denilmektedir. Bu tarif ve izahata gre devletin iktisadi faaliyetlerinin kstas ferdi sermayenin kifaye veya ademi kifayesidir. Bylece ferdi teebbs bertaraf etmeyen ve hatta onun haklarna riayetkar olan devletilik (orientation) u tamamen liberal olan bir rejimdir. Zaman zaman devlet adamlarmz serbest teebbsn faaliyet sahasn genilemi grmei arzu ettiklerini ve bunu tevik iin ellerinden gelen her yardm yapacaklarn beyan etmektedirler. Hatta devletin kurmu olduu teebbslerin de hususi sermaye sahiplerine devri bile mevzuu bahis olmaktadr. Bu kstas ve telakki mebdei hareket olarak ele alnnca devletin ve ferdin mtekabil faaliyet sahalarnn zaman ve mekan iinde tayin ve tespiti lazm gelmektedir. Devletiliimize kar tevcih edilmekte olan tenkitlerin banda devlet faaliyet sahasnn snrlarnn izilmemi olmas gelmektedir. Bu hudutlarn ise tayin ve tespitine imkan yoktur. Bu imkanszlk iktisadi kanunlardan neet etmektedir. Muasr teknik ve ekonomik artlara gre kurulan modern bir teebbs, evvela temerkz (cocentration) kanunun tesiri altnda genileyecek, mteakiben (intgration) kanununa uyarak derinliine ve geniliine (horizantal) ve (vertical) ihkiaflar gsterecektir. Bu kanunlarn hkm gerek hususi gerek 1 kooperatif ve gerek amme iktisadi teebbsleri iin caridir). ( ) Sun'i olarak bu kanunlarn tesirini izaleye almak (antirationannel) hareket etmek ve Milli iktisadn inkiafn baltalamak olur. Bir misal verelim: ngiltere'de 1926 senesinde kurulan milli elektrik teebbsnn (Central Electricity Board) faaliyet sahas yalnz elektrik istihsaline brakllm fakat ceryann tevzii hususi teebbslere tevdii edilmitir. Yirmi sene sonra elektrik tevziinin de milliletirilmesi zarureti hasl olmutur. nc safha olarak yakn bir istikbalde elektrik malzemesi sanayiinin de milliletirilmesi icabeedecektir. Ayn teebbsn istihlakini elverili ekonomik artlar altnda temin etmek iin kmr istihsaline bavurmas 2 mmkn olabilir. ( ) Bu inkiafa set ekmek yani devletin faaliyetini snrlandrmak (anti-rationel) ve (anti-conomique) olur.
(1
) Bak. PAUL PASSAMA. Les formes nouvelles de concentration industrielle Sirey 1910. N.BOURGUIN. Les systemes socialistes et levolution economique Colin 1904. W. SOMBARL Lappogee du capitalisme. Payet 1932. DR: FAUQUET Le probleme de la concentration economique dans le mouvement cooperatif. B.C.S. 1930. Le secteur cooperatif Bales 1942. GERMENS J.SANTS Les entents et la concentration de la production industrielle et agricole. Paris 1941. EDGARD MLHAUD. Concentration et communautes dinterets dons Leconomie collective. Geneve 1943. ( 2) Bak. Cihat ren. Les Communautes de service. Loffice ventral de lelectricite en Grande-Bretagne. Geneve 1948. S. 124.
171
Memleketimizdeki devlet teebbslerinde de ayni ekilde temerkz ve (intgration) hareketleri ba gstermi ve devletin iktisadi faaliyet sahas (Secteur public) gittike genilemekte bulunmutur. Bu tabii ve zaruri genileme istidadn kanunlar da had derecede tevik etmitir. Bir ka misal verelim : Devlet ziraat iletmeleri kurumu hakkndaki 3308 sayl kanunnun 3 nc maddesi kurumun faaliyet sahasn syle tespit ediyor: a) Bu kanunla uhdesine geecek ve ileride uhdesine verilecek zirai ve snai messeseleri iletmek ve bunlarn ziraat ve ziraat sahasndaki iletme ve yetitirme hizmetlerini yapmak. b) Blgelerine gre lzumlu ziraat eitlerini, usullerini ve sanatlarn gsterip yaymakta nmune ve rehber olacak yeni ziraat iletme merkezleri, fabrika ve atlyeler tesir ve idare eylemek. c) Silo ve anbar ileri ile uramak ve silolarda warant muamelesi yapmak, d) tigal mevzular ile alakal teekkller vcude getirmek veya bunlara itirak etmek ve yine itirak mevzuuna dahil iler iin imtiyaz ve msaadeler almak ve iletmek, ticaret, nakliye ve kredi ilerini yapmak. 2805 sayl Etibanak kanunu messeseye hudutsuz imkanlar bahetmektedir. 4nc maddenin D fkras; "Trkiye'de elektrik istihsal, nakil ve tevzi imtiyazlar almak ve iletmek, eleketrik santralleri kurmak, hatlar yapmak, elektrik enerjisi datmak, bunlarla alakas olan her trl ilerle uramak, her nevi elektrik malzemesi, alat veya makinas imal edebilecek fabrikalar kurmak ve elektrik malzemesi, alat veya makinalar alm satm yapmak." demektedir. Grlyor ki, kanun Etibank'a elektrik malzemesini dahi yalnz imal etmek deil, fakat ticaretini dahi yapmak ithal ve ihra etmek salahiyetlerini dahi vermektedir. 2262 sayl Smerbank kanunu messeseye btn sanayi hayatna fiilen mdahale edebilmek imkanlarn bahetmektedir. Gene bu bakmdan toprak mahsulleri ofisi kanununun 4 nc maddesi gzel bir misal tekil etmektedir. Mezkr maddeye gre ofis ktisat Vekaletinin muvaffakatile lzum grecei yerlerde un ve ekmek fabrikalar kurmak, satn almak ve iletmekle ve her nevi un ve mamulleri sanayii ileri ile megul olabilecei gibi memleket iinde un alm ve satm ve memleket dna un ve mamulat satma ileriyle itigal edebilir.". Bu fkraya gre Ofis mesela makarna, biski, pasta, kurabiye imal edebilecek ve bunlarn ihracna da tevessl edebilecek. Misalleri oaltmak kolaydr. Her devlet teekklnn hususi stats bu messeselere hudutsuz genileme imkanlar salamaktadr. Bu Messeselerinkine Tekel'in geni sahada faaliyeti de ilave olunursa, vaz kanunun ve umumiyetle devlet ricalinin istihdaf ettikleri gayenin tamamen aksinin tahakkuk etmi olduu ve memleketimizde serbest teebbse faaliyet sahas hemen hemen kalmam olduu anlalr. 1948 Trkiye ktisat Kongresinin, ksaca izah edilen bu husular derinletirilerek, devlet ve ferdin mtekabil faaliyet sahalarnn kesin olarak tespitinin ok mkil ve hatta imkansz olduunu, kanun yoluyla yaplacak tahditlerin anti-economique ve anti-rationnel olacan beyan ederek memleketimiz iin artk bir iktisadi sistemin tespit ve kabuln icra makamlarndan tabep etmesini teklif ediyoruz. B- Ferdi sermayenin kudretsizlii kstas zaman bakmndan da byk ehemmiyeti haizdir. Ferdi teebbs sermayesizlik ve kudretsizlik yznden devlete brakm olduu her hangi bir sahada muahharen randmanla faaliyet gsterebilecek bir vaziyete gelebilir. Fakat bu sahalara devlet daha evvel yerlemi bulunduu iin hususi teebbs iin faaliyet imkan kalmamtr. Ayrca hususi teebbslerin de amme teebbslerinde olduu gibi randmanlarn ykseltecek olan temerkz ve integration kanunlardr. Devlet teebbslerinin tekil ettii maniler yznden serbest sahada kurulmu olan ferdi teebbslerin de gelimesine imkan hasl olmamaktadr. Bu itibarala kongrece, bugn iin devlet messeselerinin kanunlarnda derpi edilmi olup henz devletin faaliyet gstermemekte olduu sahalarn hususi teebbse almas iin mevzuatn gzden geirilmesi tavsiyesinin karar altna alnmasn teklif ediyoruz. C- Memleketimizde devletiliin sebebi mevcudiyeti ferdin sermaye ve kudretinin iktisadi kalknmamz baaramyaca kaziyesidir. Bu kudretsizlii bir mtearife olarak kabul etsek bile u suali cevaplandrmak mecburiyetindeyiz: Devlet tevali edip gelmi bulunan harpler ve i buhranlar yznden bakmsz kalm vatanmzn iktisadi kalknmasn salayabilecek sermayeye malik mi idi? Halen de bu sermayeye malik midir? (Qualifi) el emei, teknik eleman, ihtisas sahipleri ve dier lzumlu unsurlar mevcut muydu? Halen bu elemanlar var mdr? Bu suallerin cevaplar maallesef menfidir. Hayat standard bu derecede dk ve iktisadi hayat hemen hemen tamamen meflu bir memlekette devletin
172
kudretli bir sermayedar ve ehil bir mteebbis olacan kabul etmek zordur. Yirmibe senelik tecrbe de noktai nazarmz teyit etmi, vergi kaynaklar kurutulur derecede zorland halde iktisadi kalknma davas baarlamamtr. Bugn memleketimiz iin beynelmilel iktisadi konjonktr fevkalade msaittir. Zirai istihsalatmz ok elverili artlarla ihra edebilir, madenlerimizi altn deerine satabiliriz. stihsalimizin geni lde ve azami sratle artmas hayati bir ehemmiyet arzetmekte ve hatta bekamzla ilgili bulunmaktadr. Bu istihsali kim arttracak, Devlet bugnk mali imkanlar ile kendi zaruri ihtiyalarn dahi karlayamamak durumundadr. stikraz iin katlanmakta olduu faiz yk ok ardr. Bu artlar altnda devlet iktisadi hayattan ekilmee mecbur kalm olduuna gre, hususi teebbbse ve bilhassa ecnebi sermayesine geni imkanlar bahetmek bir zaruret haline gelmi bulunuyor. Kongrece iktisadi kalknmamzda devletin her hangi bir fiili rol oynamasna imkan kalmadnn, bu kalknmann ancak hususi teebbs ve ecnebi sermayesi ile yaplabileceinin beyan edilerek, bunun tahakkuku iin mali, iktisadi, hukuki, idari, siyasi i ve d emniyet tedbirlerine tevessl olunmasn icra mercilerine tavsiyeye karar verilmesini teklif ediyoruz. II- Tatbikatta devletiliimiz: A- Devlet iletmelerimizin kuruluu, (organisaiton) u.Garp memleketlerinde bir asrdanberi istihale geirmekte olan amme iktisadi teebbsleri en mkemmel kurulu eklini mstakil bir hkmi ahsiyet, mali, ticari ve idari muhtariyette bulmulardr. Ancak kaytsz artsz bir muhtariyet (autonomie) amme teebbslerinin bekasn temin edebiliyor. Memleketimizdeki iktisadi teekkllerin hepsi en modern telakkilere uygun olarak kurulmutur. Filhakika sermayesinin tamam devlet tarafndan verilmek suretiyle kurulan iktisadi teekkllerin tekilatile idare ve murakabeleri hakkndaki kanunun ikinci maddesinde, kanunun hkmlerine tabi teekkllerin, hkmi ahsiyeti haiz ve bu kanunla kendi hususi kanunlar dairesinde mali ve idari muhtariyete malik olmak ve mesuliyetleri sermayelerile mahdut bulunmak zere hususi hukuk kaidelerine gre idare olunaca musarrahtr. Buna ramen gene ayni kanunun hkmleri, hkmi ahsiyeti mahfuz tutmakla beraber, idari ve mali muhtariyeti tamamen kaldrmaktadr. yle ki: Kanunun 4 nc meddesine gre iktisadi devlet teekkllerinin selahiyetli idare ve murakabe unsurlar unlaradr: 1-Umumi heyet. 2-Umumi murakabe heyeti. 3-dare Meclisi. 4-Umum Mdrlk. Btn bu organlarn bilaistisna hepsi icra kuvvetine tabidir. Bylece btn iktisadi teebbslerimiz muhtar olmak yle dursun tamamiyle siyasi ve idari vesayet altndadrlar. Aadaki maddeler bu vesayetin derecesini gstermektedir. Devlet teekkllerinin umumi faaliyetini tertip ve tanzim eden ve messesenin mukadderatn elinde bulunduran en yksek merci "Umumi Heyet" kanunun 5 inci maddesine gre yle terekkp etmektedir. Bavekilin veya vekillerinden tevkil edecei bir zatn reislii altnda, Maliye ktisat, Ziraat ve Ticaret vekilleriyle Trkiye Byk Millet Meclisi Bte, Adliye, Divan Muhasebat Maliye, ktisat, Ziraat ve Ticaret encmenleri reisi ve reis vekilleriyle mazbata muharrirleri ve katiplerinden ve bu encmenlerin her terii yl iin kendi azas arasndan seecekleri beer zatile, Divan muhasebat Birinci reisi, umumi murakabe heyeti reisile bu kanun devlet teekkllerile sermayeleri bir milyon liradan fazla olan milli bankalarn idare meclisi reis ve umum mdrleri (3460 sayl kanun madde 5). Grlyor ki umumi heyet tamamiyle siyasi salahiyetlerin elindedir. Her messesenin hususi statleri de ayrca bu hkm ihtiva etmektedir. Umumi murakabe heyeti kontrol organdr. Bu heyet de tamamiyle siyasi tesir ve nfuz altnda bulunmaktadr. Kanun yedinci maddesine gre Bavekalete baldr. Sekizinci madde hkmlerine gre umumi murakabe heyeti azasnn adedini ve aylk cretlerinin miktarn icra vekilleri heyeti tespit eder: Heyetin bir brosu bulunur. Bu heyetle bronun kadro ve btesi icra vekilleri heyeti tarafndan tanzim olunur. dare meclislerine gelince, bunlarn adaletlerile tayin suretleri ve mddetleri teekkllerin hususi kanunlarnda gsterilir. Ancak, hususi kanunlarnda umumi heyet tarafndan seilecei gsterilen idare meclisi azas hkmete tayin olunur. dare meclisleri umumiyetle be kiiden terekkp etmekte, idare meclisi reisi ile mdr ve azadan biri alakal vekil tarafndan, bir azaya da Maliye vekili tarafndan inha ve icra vekilleri karariyle reisicumhur tayin edilmektedir. Umum mdrleri ise tamamen hkmete tabi klnmtr. Umum Mdrlk, umum mdrle teekkllerin hususi kanunlarnda muayyen muavinlerinden terekkp eder. Bunlar bu kanun hkmlerine tabi teekkln alakal olduu vekaletin taklifi ve icra vekilleri heyetinin karariyle tayin ve azledilirler. Tayin kararnamelerinde kendilerine verilecek aylk cret miktar tespit olunur. (madde 18)
173
Grld vehile iktisadi teekkllerimiz iin idari muhtariyet mevzuu bahis deildir. ktisadi teekkllerde siyasi nfuz umumiyetle teebbste initiative'in baltalanmas, mes'uliyetsizlik, iltimas gibi idari ihtilatlara yol aar, maliyet fiyatlar ykselir, aklar vergi ile kapanacandan hayat standard der, iktisadi hayat gittike felce urar. Btn bu araz memleketimizdeki devlet teebbslerinde de mahade etmek mmkndr. Yukardaki hususlarn kongrece nazar itibara alnarak sureti mutlakada devlet teekkllerinin idari muhtariyetinin teminini talep iin karar alnmasn teklif ediyoruz. Heyeti umumiyeler bugnk ekil ile tamamen fuzuli olup mali bir yk tekil etmektedir. Messeselerin mukadderat (incomptant) ahslara tevdi edilmitir. Ticaret ve sanayi odalarnn mmessilleriyle, iktisat profesrleri tannm iktisat ve i adamlarmzdan mrekkep bir umumi heyetin tekili dnlebilir. Gerek idare meclislerinin gerek umum mdrlerin tayinleri ngiltere'de olduu gibi bir (Collge lectorale) a tevdi edilebilir. B- ktisadi devlet teekkllerimizin ileyii. Bu hususta fikir edinebilmek ve mtalaa dermeyan edebilmek iin her teebbs nezdinde tetkikat yapmaa vabestedir. Ancak, burada umumi mahiyette iki meseleye nazar dikkati celbetmek istiyoruz. 1- dari vesayetin tahribat teekkllerin ileyiine sirayet etmi bulunmaktadr. Bu tesir ve mdahalelerin banda iktisadi devlet teekkllerinin barem erevesine sokulmu bulunmas gelir. Kongrece devlet teebbslerinde barem kaytlarnn kuldrlmasnn taleb edilmesini teklif ediyoruz. 2- Devlet teekkllerimizin hepsi birer kar teebbs (entreprise de profit) dir. Karn sureti tevzii her teebbsn statsnde tespit edilmi ve umumiyetle ihtiyatlar ayrldktan sonra kalan karn hazineye tevdii derpi edilmitir. Bylece devlet teekklleri fiscal bir yol zerinde bulunmaktadrlar. Garp memleketlerindeki btn amme messeseleri hizmet teebbsleri olup (enteprise de service) karlar ristourne tabi tutulmakta ve ristourne fiyatlar indirmek suretiyle tahakkuk ettirilmektedir. ktisadi teebbslerimizin birer hizmet teebbsne kalbedilmesinde byk faydalar mlahaza ediyoruz. Devlet Investissement'larnn faizini ve hatta kardan bir ksmn alabilir Kalan karn mstehlike iadesi gnn sosyal telakkilerine uygundur. Ayrca kar yolunun kapanmas devletin yeni teebbsler kurmas temayln de nleyecek mahiyettedir. Bu sebeplerle kongrece devlet iktisadi teekkllerinin hizmet messeselerine kalbedilmesi talebinin kararlatrlmasn teklif ediyoruz.

TAHR ATANSA Buradaki dnceler ilmi bir hviyyet iddiasnda deildirler. Bunlar, uzun senelerdir devam eden hayat mcadelesi ve milli menfaatlara mteveccih mahadeler neticesinde tebellr etmi, inandm fikirlerdir. Memleketimizin iktisadi katlnmas iin dnlp tatbik edilecet tedbirlerin isabetli ve verimli olabilmeler iin evvela baz esaslarn btn ilgililer tarafndan kabul edilmeleri lzumuna kaniim. ahsi grme gre, bu esaslar unlar olabilirler: 1- Fertlerin ve fertlerden mteekkil milletin meru iktisadi menfaatla ile devletin menfaatlar birbirlerine kat'iyyen muarz deildirler. Aksine olarak ya yekdierlerinin ayndlar veya yekdierlerini tamamlarlar. 2- Toplu olarak milletin ve onu tekil eden fertlerin birer birer daima daha fazla kazanp hayat satandartlarn ykseltmeleri ve meru byk servetlerin tahassulu hkmet tarafndan da yalnz arzu edilmekle kalnmayp hatta desteklenmelidir. Ancak, zengin milletlerin kurduklar hkmemtler huzurla yapc olarak alabilirler. 3- Alnacak btn tedbirler, iktisadi inkiafn ana temeli olan emniyet ve istikrar bozmamaldrlar. 4- Milletle Hkmet arasndaki iktisadi hayat ilgilendiren mnasebetlerde hkmet tekilat, aksi sabit olmadka fertlerde iyi niyet ve drstl esas kabul etmeli ve fertler de bu zihiyetin kymetini takdir etmelidirler. Ancak bu karlkl itimat ve iyi niyet, devletle millet arasda verimli bir iktisadi ibirliinin temeli olabilirler. Bu ve bu zihniyeti tayan prensiplerden uzak kalnarak alnacak btn tedbirler, geici baz parlamalar doursalar biley kanaatmca, memleketimizin iktisadi bnyesinde faydal umumi bir inkiaf salayamazlar ve belki hatta zararl olurlar.
174
a) Devletilik ve devlet mdahalesi Ticaret ve sanayide, hatta bir ok amme hizlmetlerinin ifasnda devletiliin bu devirde artk muvaffak olamyacana inananlardanm. Bu muvaffakiyetsizlik bazan mutlak olmayabilir. Fakat hususi ellerle idare edilen herhangi bir iktisadi teebbs, ayn imkanlara malik olmak art ile, devlet tarfndan idare edilen ayn teebbsten ok daha verimli alr. Son zamanlarda mesela, ngiltere'de olduu gibi baz muayyen muvzularda devletletirme hareketleri grlmekte ise de bunlarn esas amillerini yaknen bilmediimiz gibi netice vereceklerini de imdiden kestirmek kabildeildir. ktisadi bir iletmenin devlet tarafndan idaresinde yle zayf noktalar vardr ki, bunlarn ayr ayr herbiri balbana bir muvaffakiyetsizlik amilidirler. Bu zaaflarn balcalar yle ifade edilebilirler. 1- Bunlarda ahsi sermaye olmadndan, sermayenin titiz ve hassas murakabesi yoktur. 2- Umumi hkmler dahilinde yaplmakta olan lzumlu devlet murakabesi, yine devletin sahip olduu bu teekkllerde muhtelif amillerin tesiri ile zayftr. Buna mukabil karar ve hamle salahiyetini kstekleyen verimsiz ve krtasiyecilie istinat eden dier bir murakabe fazlasiyle mevcuttur. 3- Bunlarn idaresinde iktisadi icaplardan ziyade idari icaplar ve esaslar hakimdirler ve bu esaslar, o teekkllerin bal bulunduklar makamlar igal eden zevatn ahsi grlerine gre deimektedirler. Bu sebeple de bu teekkller iin hayati ehemmiyette olan mustakar ve iktisadi bir idare teesss edememektedir. 4- Devlet iktisadi teekklleri hemen daima serbest rekabetten masun ve devlet himayesine snm ekilde almaktadr. Binaenaleyh bunlarda maliyeti drmek ve ayn zamanda kaliteyi ykseltmek yolunda esasl gayretler sarf edilememektedir veya bu yolda hayati bir zaruret hissedilmemektedir. Bu teekkllerin satnalc mteri olan halk ile temas tarz da ayrca dikkate layktr. Devlete ait iktisadi teekkllerde bnyeleri itibariyle bulunmalar zaruri olan bu ve benzeri zaatlar, devletin iktisadi teekkller idare etmekten vazgemesinin umumi kalknma iin daha faydal olacan gsterir. Eer bu teekkller bir varidat menba olarak lzumlu addediliyorlarsa, ayn messeselerin hususi ellerde devlete daha byk varidat salamalar pekala mmkn olabilir sanrm. u halde memleketin umumi menfaatlar icab olarak bu messeselerin tedrici olarak hususi ellere intikal ettirilmeleri kanaatmca piyasada hareket douracak ve ahsi teebbs arzusunu kamlayacaktr. Devletiliin ticarete temili ise, bugn dnyada mevcut iktisadi nizam ve anlaya bsbtn aykrdr ve yukarda saylan zaaflar fazlasyle burada da mevcutturlar. u halde devletlik prensibimizin medll ne olabilir. Evet, memleketimizdeki hususi artlar ve iktisadi bnyemiz icab baz mevzularn devlet elinde kalmalarnn zaruri olduunu kabul etmek lazmdr. Mesela baz askeri imalat, demiryollar, baz byk maden iletmeleri gibi. Fakat devletiliin sarih hudutlar kat'i olarak tespit edilip teebbs sahiplerini aydnlatmak iin ilan edilmeledir. Devletilik hudutlar iine alnacak mevzular aadaki prensiplere dayanarak semek isabetli olabilir: 1- ktisadi icaplar dndaki baz devlete ait mlahazalarla devletin kendi elinde bulundurulmasnda milli menfaat grd mevzular. Fakat bu mevzular asgari hadde indirmek hususunda byk bir titizlik gstermek isabetli olur. 2- Memleketimizin bugnk hususi sermaye kudretinin, bilgi ve tecrbe seviyesinin kifayet edemedii mevzular. Hkmet tarafndan memleketin iktisadi kalknmas iin, esasl tetkiklere dayanarak, prensipleri salam ve kat'i iktisadi bir program hazrlanmasna lzum ve htiya vardr. Bu program memlekette sra ile kurulmas faydal esas sanayii, her trl istihsali arttrmaa matuf devlet yardmlarn, ticaretin inkiafna veche veren destekleyici prensipleri iine almal ve hususi teebbslere btn i sahalarn emniyetli bir ekilde amaldr. Yukarda izah edilen devletiliin mahdut mevzular dnda kalan fakat devlet elinde bulunan btn tesisler tedricen hususi sermayeye intikal ettirilirse, elde edilecek devlet sermayesi ile, ileride yine hususi ellere intikal ettirilmek zere ferdin baaramad byk tesislerin kurulmas kolaylar ve bu bylece umumi servet ve teebbs kabiliyeti kafi derecede inkiaf edilinceye kadar devam eder. Memleketimiz iin faydal ve lzumlu olan ey, devletin iletmek zere, hatta hususi sermayelerin baarabilecei sanayii tesis etmesi deil, hususi teebbsn baaramad ileri, ileride onlara intikal ettirmek zere kurmasdr. te ktisadi kalknmamz temin edecek devletilik ancak bu olabilir kanaatndaym. Gelelim devlet mdahalesine; iktisadi ilere devletin mdahalesi iin kuvvetli mucip sebepler bulmak bilmem ki kabil midir. Byle mdahalelerin memlekete ne gibi faydalar salayabileceini
175
kestirmek kolay deildir. Dviz tahdidat, memleketin zaruri ihtiyalar dnlerek baz maddelerin ithalinin imdilik men'i gibi bugn iin lzumlu tanzim mdahalelerini phesiz yerinde bulmak lazmdr. Fakat prensip itibariyle devlet mdahale deil yalnz yardm edici ekilde murakabe etmelidir. Devlet elindeki byk imkanlar sayesinde dnyadaki iktisadi gelimeleri ve dnya piyasas ihtiyalarn takip ederek memleketimizdeki mstahsili ve i adamlarn irat etmelidir. Hlasa olarak: hududu izilmi devletilik, yalnz ferdin baaramad mevzulara inhisar etmelidir. ktisadi hayatta ihtiya hissedilen ey devlet mdahalesi deil, devletin adil ve yerinde murakabesi, irad ve mzaharetidir.
8. Devletilik ve Devlet Sanayii

EVK GKLEVENT (ktisat Fakltesi Mezunlar Cemiyeti U. Katibi) Bugn Trkiye'de ok ge olmakla beraber ilk defa bir ktisat kongresi yaplmakta onun iin de kongre yeleri de memleket hakknda btn iktisadi mutalara (Donelere) sahip bulunmamaktadr. Elde mevcut istatistiklerin ou da daha menede ky muhtarnn veya jandarma onbasnn iin mahiyeti hakknda zerre kadar fikre sahip olmakszn atverdii rakamlara dayanr. Bunlara itimat edip karar verilemez. Bunlara bakarak karar veren bakanlar dahi ok defa aldanrlar, eer eldeki iktisadi mutalar tam ve doru olsayd hepimiz iktisat olarak bir hasta banda biriken doktorlar gibi hastaln tehis ve tedavisi hakknda ittifak edecektir. Fakat bugn birbirine zd kanaatlarn ktisadi ve poletik gayelerin kongre ruznamesinde mevcut her mevzuda da kendisini gsterecei kanaatndaym. u ciheti belirtmek isterim ki: ktisat her eyden evvel bir ilimdir. lmin demogojiye tahamml yoktur. Bunun iin iktisat ilminin tasvip etmedii tekliflerin de bizden mzaheret grmiyecei bedihidir. Ben huzurunuzda Devlet Sanayii mevzuunda ve her trl parti gayelerinden uzak olarak ve sadece realiteye bakarak konuacam. Mevzuun akademik cephesine dalmyacam. Sanayi sahasnda Devlet sanayii ile hususi teebbse ait btn sanayii branlar karlatrlacak olursa bize u neticeleri verir: 1- Devlet her trl sanayii kurduu halde hususi teebbs kuramamaktadr. 2- Devlet cesim sermayelere i grd halde hususi teebbslerde sermaye fktan vardr. 3- Devlet fabrikalar son derece modern binalar ve modern makinalara sahipolduu halde hususi teebbsler ekseriya depo olarak ruhsat alm binalarda eline geirebildii makinalarla i grr. 4- Devlet fabrikalarnda iilerin shhi durumu daha iyi gzetildii halde hususi teebbsler buna lakayttr. 5- Devlet fabrikalarnda ii cretleri daha mustakar ve hususi teebbse nisbetle daha dolgunca olduu halde hususi teebbslerde daha az istikrar olduu gibi daha dn cret baz imalathanelerde fecaat derecesini bulur. 6- Devlet fabrikalar byk iletme tipini ve bunun faydalarn setikleri halde hususi teebbsler daha kk cesamette hele muamele vergisi olan sahalarda on kiiden az ii kullanan birer imalathaneye blnmektedirler. 7- Devlet iletmelerinde itimat unsuru olmad iin zarureten krtasiyecilik olduu halde hususi teebbslerde. Bu yoktur. 8- Devlet iletmelerinde ticari zihniyet yerine mesuliyet korkusu vardr. Mdr, Umum Mdre, Umum Mdr vekile sormadan i grememektedir. Bu yzden zaman kayb da byktr. Hususi teebbslerde zaman kayb yoktur. 9- Hususi iletmeler asgari cretle alan en iyi eleman setikleri halde devlet iletmeleri bareme ve malum esaslara gre eleman semekte ve baa da ekseriya siyasi mevkii kuvvetli birisi getirilmektedir. unu da ktisat Fakltesi Mezunlar Cemiyeti Umumi Katibi olarak hassaten kaydetmek isterim ki bu gibi messeselerin banda bizden mezun tek kimse yoktur. Yukardaki maddelerde zikredilen devlet ve hususi sanayinin kuvvetli ve zayf taraflar nazar itibare alnarak Trkiye'nin de sanayilemeye deil sratle sanayilemeye ihtiyac olduu kabul edilince zaruri olarak yle bir yol tutulmas icap etmektedir. Devlet elindeki sanayi (Askeri eslaha imal eden ve askeri gayelerle kurulan sanayi hari) dier sanayi Anonim irketler haline ifra edilerek halka satlmaldr. Bunlardan elde edilen haslatla Trkiye'nin ihtiyac olan dier sanayi sr'atle kurulmaldr. Burada maalesef devletin yine kuruculukla itigal etmesi taraftarym. nk sanayide kuruculuk yapacak Anonim irketler Trkiyede henz teekkl etmemitir. Piyasadaki Anonim irket ismi altndaki irketlerin hakikatte Ticaret kanununun tarif ettii ve klasik Anonim irket eklinden ok uzak olup srf vergi meselelerinden dolay Anonim
176
irket olarak kurulduklar hakiki Anonim irketlerin bir ka taneyi gemedii hepimizce malumdur. Farklarda birleip irket kurmaya Trkiye'de ekseriyetle yanalmyor. nk 3,4 kii bir araya gelip bir irket kurduu takdirde mutlaka birinin can yanyor. Bu yzden sermaye sahipleri irket ekillerine ve hasseten sanayide irkete tevessl etmiyerek sadece kendi istikbalini memmen bir gelir temin etmekte aryor ve derhal bir apartman dikmek gayretine dyor. Bylece sanayi sahasnda sarf phesiz memleket iktisadiyatnda sanayi sahasnda sarfedildiinden daha verimsiz bir abide ykseliyor. Ancak bunu temin ettikten sonradr ki kalan sermayesile piyasada ticari faaliyette bulunuyor, ok cesurane hareketlerle kolay para kazanmann yolunu aryor ve bunu ok defa da buluyor. Bunu mutat bir ticaret zannediyor, bulamad zaman da feryad ayyuka kyor. Artk yaygarann bini bir paradr. Dnlrse bunlarn ekseriyetini de tahsil yapmam cahil kimseler tekil ediyor. Bu kabil kimseler yksek sermaye sahibi olsalar da grg ve bilgileri kifayetsiz olduundan asla sanayi sahasna sapmamaktadrlar. nk sanayi kurmak kolay bir i deildir. Bilgiye, grgye mtehasss elemana iptidai maddeleri hariten getirtilecek makinalara ve iyi yetitirilecek kalifiye iiye ihtiya vardr. Bunlar o kadar rizikolu ilerdir ki laalettayin bir sermaye sahibinin teebbs edebilecei eyler deildir. Bunun iindir ki devlet kuruculukta devam etmeli bir taraftan fertler bir taraftan da devletin gayretile bu memleket sratle sanayilemelidir. Devlet memleketin ihtiyac olan sanayii iktisadi bakmdan kurulu yeri en msait olan yere kurmaldr. kuruluuna askeri ve politik mlahazalar asla karmamaldr, bu fabrikalarn Anonim irket haline ifra edilerek halka satnda ki en ziyade suistimale msait taraf budur) ok iyi bir amme kredisi politikasnn tatbiki zaruridir. Ancak hem devlet hem de fertler sanayi yoluna gidikleri takdirdedir ki Trkiye'nin umumi refah artar, sai kymeti ykselir, isizlik ortadan kalkar ve kylerimizi dahi sanayi ve sanayi mamullerini sokmak kabil olur. Muarizlarm diyebilirler ki sanayilemek istikrardan uzaklamaktr. Fakat bu o kadar basit bir dnce ve kt bir grtr ki zerinde durmaya bile demez. Hakikatte cemiyet hayatnda hi bir zaman istikrar yoktur. Cemiyetlerde daimi bir dinamizm ve yeni yeni ihtiyalar vardr. stikrar aryanlara sadece unu syliyeceim ki onlar Ruso'nun bahsettii insanln mesut devirlerine dnp gitsinler bizim iin saadet yoktur.
9. Devletin ktisadi Hayat zerine Mdahaleleri

Ord.Prof. MER CELAL SARC Devletin iktisadi hayata mdahalelerinin hududunu izmee alrken nazari delillere dayanmaktan ve dier memleketlerde olup bitenleri rnek almaktan ziyade realitelezirimizi gznnnde bulundurmann zaruri olduunu sanyor ve kendi tecrbelerimizden ders alma ve bu tecrbelerden hareket etmei uygun buluyorum. I- imdiye Kadar tatbik edilen Devletilik siyasetinin vasflar: Hkmetimiz 15-20 yldanberi Devletilik ad verilen geni lden mdahaleci bir iktisat siyaseti takip etmitir. Bu iktisat siyasetinin vasflar u surette hlasa edilebilir: 1- Devlet en eitli sahalarda mtebebis olarak faaliyete gemitir. Ziraat, ormanclk, madencilik, ticaret, nakliyecilik, fabrikaclk yapmakta; bugn nakliyattaa, sanayide, madencilikte hakim ve en kudretli mteebbis durumunda bulunmaktadr. 2- Devlet muhtelif sahalar inhisar altna alarak ferdlere kapatmtr. Fertler, mali inhisarlarn mevzuuna giren ilerden baka, gemilerle yolcu nakletmek, kmr madenleri iletmek, eker fabrikalar kurmak, dier baz anayile megul olmak imkanndan kanunen veya bilfiil mahrumdur. 3- Ferdi mlkiyetin mevzular tahdit edilmitir. nhisar altndaki faaliyetlerle ilgili tesisat ve tehizata fiilen sahip olamyacaklar gibi, orman ve toprak kanunlarna gre ormanlara ve muayyen bir haddi aan araziye temellk etmeleri de arta bal bulunacaktr. 4- Devlet ferdlere ak kalan mahdut sahalarda hususi faaliyetler tafsile lzum grmediim ar takyitlere formalitelere tabi tutmutur.
177
II- Mdahalelerin gayeleri: Bu mdahaleler hep Devletiliin tabi tezahrleri olarak gsterilmekle beraber ksmen vazih prensiplere dayanmamakta, dolaysiyle ahenkli bir btn tekil etmemektedir. Balangta Devletiliin zarureti, geri kalm olan ve teknik ve iktisadi bilgilerin, sermayenin ve teebbs ruhunun zayf bulunduu memleketimizi ksa bir zamana ilerletmek ve yabanc sermayenin tehakkmnden korumak endiesiyle izah ediliyordu. Devletin baz fabrikalar vcude getirmesi, demir yollarn bizzat inaya balamas, imtiyazl irketler rejimine son vermei gibi tedbirler bu gayelere uygun admlar saylabilirdi. Fakat daha sonra yaplan baz mdahaleleri sz geen hedeflere balamaa imkan yoktur. Mesela toprak kanununun, muhtelif hkmleri, gemicilik inhisar, Trklere ait kmr madenlerinin dahi istimlaki, ancak servet ve gelirler arasnda msavat salamak veya ehemmiyetli addedilen sahalar cemiyetin temsilcisi olan Devlete tahsis etmek cehtine, yani az ok sosyalist temayllere irca edilebilir. Halbuki Trk Devletiliinin byle bir hedefi olduu belirtilmi deildir. Halk Partisinin 1935 yl programndaki tarifte buna delalet eden bir ey bulunmad gibi, Atatrk te Devletiliimizin "19 uncu asrn sosyalizm nazariyelerinin ileri srdkleri fikirlerden alnarak tercme edilimi bir sistem olmadn" sarih olarak beyan etmi bulunmaktadr. Kald ki zaten bir taraftan ancak sosyalist bir temaylle izah edilebilecek tedbirler alnrken dier taraftan, deil sosyalizme, sosyal adalet icaplarna bile uymayan usuller de tatbik edilmi veya bu trl durumlarn devamna msaade edilmitir. Mesela harp yllarnda hatta en liberal memleketlerde bile tatbik edilen ve hayat pahalln ve sabit gelirlilerin skntya dmesini nlemek bakmlarndan zaruri olan taynlama (rasyonman) usulne bizde ba vurulmam, arz ve talep arasndaki teesss serbest piyasaya braklmtr. Vergi sistemimimiz dk gelirleri mahmul eden gayri adil bir sistem kalmtr. Yani bugnk iktisat rejimimiz ksmen mdahaleci ksmen sosyalist, ksmen de tamamiyle ferdiyeti vasflar tamakta, dolaysile insicamdan mahrum bulunmaktadr. Hakikatte bir ok mdahalelerin iktisat siyasetinin matuf bulunmas lazm gelen hedefler hakknda sarih bir gre ve memleketin art ve icaplarnn esasl bir tetkiki neticesinde tesbit edilen programlara deil, sbjektif itihadlara ve brokrasinin az ok indi takdirlerine dayand muhakkaktr. stelik muhtelif hususlarda itihadlar sk sk deimi, bir ok kararlar ani olarak alnm, neticede Devletin iktisat siyaseti istikrarla dahi, vasflanamamtr. III- Neticeler: Hkmetin bu iktisat politikasnn phesiz baarlar vardr. Mesela Devlet eliyle yaplmam olduklar takdirde bir ok demiryollarmzn ve memleket iin istifadeli olan muayyen iletmelerin -son 15-20 yl iinde dahilde ve harite hakim olan artlara gre- bugn vcut bulmam olacaklarna kuvvetle ihtimal verilebilir. Fakat dier taraftan Devletiliin tatbik edilen eklinden ciddi mahzurlar domu olduu da muhakkaktr. Bu mahzurlar u suretle sralanabilir. 1- Hangi ilerin devletleecei ve hangi hususi faaliyetlerin ne gibi tahditlere tabi tutulaca hakknda hi bir sarahat olmamas ve bu hususun az ok indi takdirlere gre taayyn etmesi, iktisadi muhitlerde byk bir emniyetsizlik uyandrmtr. Envestismanlardan kanmak, sermayeleri likid tutmak, yalnz nemasn ksa bir zamanda getirecek ilerle ilgilenmek temayl domu ve kuvvetlenmitir. Baz ar ve fuzuli takyitler nizamlara aykr hareketlere yol am, bunlar da hususi teebbs efkar umumiye nnde gzden drmee vesile olmutur. Bu keyfiyet ve envestismanlardan kanlmas da yeni yeni Devlet mdahalelerini davet etmitir. Bylece imdiye kadarki Devletilik kendiliinden gittike geniletmek hususi faaliyetlerin Halk Partisi programnda derpi edildii gibi esas olmaktan kt, her eyin Devlete intisap etmeden hayatn kazanmak imkanlar gn getike daralm, memurlarn says gibi artmtr. 2- Envestismanlarda yanllklar yaplm dolayisile milli sermayemizden israflar olmutur. lkin sermayenin yatrlaca sahalarn seilmesinde (yani kurulacak messeselerin nev'ini tayinde) hatalar gze apmaktadr. Trkiye'de hesapl bir ekilde almalarna hi deilse daha uzun mddet imkan olmyan ve metaekonomik mlahazalarn da vcutlarn zaruri klmadn sandmz teebbsler vcuda getirilmi, (Tayyare motor fabrikas gibi) hereye takdim edilmesi lazm gelen kmr ve enerji-i ucuzlatmak davas ikinci planda kalm, dier taraftan artlarmzn gelimelerine msait bulunduu baz sanayi (zirai sanayi) ihmat olunmutur. Ayrca baz fabrikalarn planlar iyi izilmemi, mevkileri fena seilmi, neticede Devletten yardm grmedikleri veya mamuller iin mstehliklere fahi fiatlar dettirilmedii takdirde akla almaya mahkm teekkller meydana gelmitir. uphesiz iktisadi ilerimizdeki tecrbesizliimiz dolaysiyle bu gibi israflardan tamamiyle kanmaa imkan yoktu ve serbet bir rejim de hatal envestismalara asla mani deildir. Fakat hesaplarn hususi sermayedarlarca gsterilen dikkat ve itina ile yaplmam olmasndan doan satim envestismalar mdafaa etmek de kabil deildir. 3- Devlet kurduu messeseleri umumiyetle iyi teknik vastalarla tehiz etmi olmakla beraber bu messeselerin rasyonel bir surette almalarn temin edememitir. letmelerdeki memurlarn says fazladr. Buna mukabil maalar bareme bal ve dktr. Maa miktar iktidardan ziyade kdeme gre taayyn etmektedir. Mdrlerin salahiyetleri mahdut ve formaliterler en idealist ve hevesli elemenlarn evkini sndrecek derecede oktur. stelik Devlet messeseleri hesapl bir surette almalarn zaruri klan muharriklerden de muhrumdur. ok kere inhisarc vaziyetinde
178
bulunduklarndan rekabetin kamlayc tesirlerine ve aklar ya bteden denecei yahut ta mamul fiatlarn ykseltmek suretiyle kapatlabilecei iin iflas tehlikesine maruz bulunmamaktadrlar. Efkar umumiyenin tazyiki, Devlet organlarnn mrakabesi bu muharriklerin yokluunu olsa olsa ksmen telafi edebilmektedir. Bu amirler Devlet iletmelerinin istihsal masraflarn kabartmakta ve bu iletmelere statik bir karakter vererek sanayi sahasnda durmadan vukubulan inklaplar takip etmelerini gletirmektedir. Bu artlar altnda fabrikalarmzn yabanc memleketler sanayiine nazaran arzettii geriliin, zamanla azalaca yerde, gittike artmasndan korkulabilir. 4- Hususi sahada alma glemitir. Lzumsuz baz takyitler tacirler ve hususi mteebbisler iin fuzuli klfetler dourmaktadr. Ayrca Devlet, muhtelif ileri ne bizzat yapmakta, ne de fertlere yaptrmakta, byelece memleketin baz imkan ve kaynaklarndan istifade mmkn olmamaktadr. 5- Nihayet iktisat ilerinde Devletin fertler yannda yer almas, hatta baz sahalarda fertlerin yerine gemesi, onu en esasl ve normal baz vazifelerini gerektii gibi ifadan alkoymutur. Halkn sihhatini korumak, irfann ykseltmek, adalet cihaznn ve idare mekanizmasnn przszce ilemesini salamak, yollar yapmak, bataklklar kurutmak, tamalara mani olmak gibi vazifelerin kamgarn veya sun'i ipek fabrikalar kurmaktan daha mhim olduunu inkar etmek kabil deildir. Devletimiz geri bu sahalarda da faaliyet gstermemi deildir. Ancak ald tedbirler -ky enstitlerinden vaz geilecek olursa- tamamiyle kifayetsiz dank ve kk apta kalmtr. Mesela stma hala halkmzn byk bir ksmnn shhatini kemirmekte, yollarn ou geilmez bir halde bulunmakta, tamalar hesapsz kayplara meydan vermekte, en verimli arazi bataklk halinde atl durmaktadr. Bunu, geni lde, hkmetin enerjisini ve mali imkanlarn asl ekonomi sahasnda icraata tahsis etmi olmasna atfetmemek imkanszdr. Bylece bugnk iktisadi rejimimiz insicam arzetmiyen, ferdi faaliyetleri esas olarak tand halde bu faaliyetlere saha brakmam olan, sermaye ve enerji israflarna yol aan, servet kaynaklarmzn verimlendirilmesini, devletin asl vazifelerini baarmasn gletiren bir rejim mahiyetini arzetmektedir. Bu durumdan phesiz ksmen harp de mesuldr. Harp trl yeni mdahaleleri davet etmi ve tasarlanan birok islahata mani olmutur. Bununla beraber vaziyetin, bilhassa, devletin iktisadi faaliyetlerine hudut tanmyan bir grten doduu muhakkaktr. Nitekim Halk Partisi bile 1947 yl programnda bu faaliyetleri snrlamaya lzum grm ve teebbs etmitir. Bugn belirmemi olan nokta, snrlarn hangi kriterlere gre izilecei meselesidir. Bu meseleye girmeden evvel prensibe mteallik baz noktalar zerinde durmaa ve malumu ilam pahasna da olsa, unutulmu gibi grnen birka hakikati belirtmeye ihtiya vardr. IV- Sosyalizm mi, Sosyal Siyaset mi? Bugnk Trkiyenin bnyesi, asl iktisat sahasnda alnacak tedbirlerle servet ve gelir farklarn hafifletmeye veya bu gibi farklarn husuln nlemeye alma, yani Sosyalist bir iktisat siyaseti takibini gerektirecek bir mahiyet arzetmemektedir. Memleketimiz, ne topran lks ve sefahat iinde yayan mahdut bir zmrenin elinde topland, buna mukabil geni halk tabakalarnn sefalet iinde kvrand Msr ve Hindistan'a benzer; ne de ok byk bir proleterya snfnn vcut bulmu olduu ngiltere ve Fransa gibi lkeler vaziyetindedir. Sanayi iinin says henz pek az olduu gibi, ou daha kkszlememi, ziraatle ilgisini kesmemitir. Halkmzn % 75-80 ini tekil eden iftilerin ezici ekseriyetinin, kk de olsa, bir topraa sahip bulunduunu yaplan btn aratrmalar gstermektedir. Dier taraftan sermaye fertler elinde temerkz etmemi ve zenginlerin says - son yllarda artm olmakla beraber - mahdut, servetleri de miktarca dier memleketlere nazaran pek ehemmiyetsiz kalmtr. Bu artlar altnda mterakkiyet esasna dayanan bir vergi sistemi ve iyi bir sosyal politika sosyal adalet icaplarn yerine getirmeye bol bol yeter. Geri kylnn hayat seviyesi pek dktr. Fakat bu seviyenin servet ve gelirlerin inkisamnn deitirmek suretiyle deil ancak kyly uyandrmak, onu memleketin arzettii saysz imkanlardan istifadeye sevketmek suretiyle ykseltilebilecei aktr. Kald ki her hizmet akdini insann insan tarafndan istismar sayan, servet ve gelirlerin eit olmasn istihdaf eden bir ideolojiyi benimsemi te deiliz. Trk, aklselimi ile, byle bir itimai nizamn asla gerekleemiyeceini idrak etmi bulunmaktadr. Geni halk tabakalarnn hayat seviyesinin mhim bir ykselmesiyle mterafik bulunduu takdirde -hkmetin elinde mterakki vergi ve sosyal politika silahlar daima bulunacana gre- byk servetlerin hatta artmasnn dahi tecviz edilebileceini sanmaktaym. mull bir sosyal politikaya, amelenin ocuk ve kadn mesaisinin korunmasna, rasyonel bir mesken siyasetine, adil bir vergi sistemiyle beraber, iddetle muhta bulunuyoruz. Fakat asl iktisat sahasndaki tedbirlerimizi servet farklarn hafifletmek hedefine tevcih edemiyeceimiz gibi bu farklarn atmasna mani olmak, byk servetlerin husulne meydan vermemek gayesine de yneltemeyiz. Aksi takdirde zenginlik kaynaklarmz verimlendirilmekten alakoymak, faydalar geni halk tabakalarna da aksedecek olan ilerin baarlmasn nlemek tehlikesi hasl olabilir. Kald ki cemiyet iinde muzr servet terakmleri meydana gelince ve sosyal tezatlar artnca, daima kuvvetli kalmas lazm geldiine inandmz devlet buna kar derhal tedbir almaya muktedirdir. Devletilikten sosyalizm deil, sosyal politika, muhtelif sahalarn fertlere kapatlmasn deil iktisadi ilerde fertlere rehberlik beklemeliyiz.
179
V- Hususi teebbs, rekabet ve inhisar. Belirtilmesi lazm gelen dier bir nokta hususi teebbsn muhtelif sahalarda devlet teebbsnden daha raasyonel olduu kaziyesinin hala ve Trkiye iin de doruluunu kaybetmemi bulunduudur. Son yllarda devlet eline geen trl ilerde devletlemenin daima memur saysnn ve maliyetlerin ykselmesiyle mterafik olduunu mahede etmiyen kalmamtr. Bir devlet fabrikasnn ayni brantan hususi bir fabrika ile yaplan pek dikkatli bir mukayesesi, sonucunun, daha yksek cretler tediye etmesine, daha iyi bir sosyal tekilata malik olmasna ve makinelerinin daha eski bulunmasna ramen maliyetlerini daha dk olduunu aktan aa gstermektedir. Devlet iletmeleri geri anormal artlar iinde almlar ve faaliyet tarzlar henz mmkn olduu kadar slah edilmemitir. Fakat hususi teebbsler de son yllarda byk glklerle karlatklarndan mukayesede mevzuubaahis edilen durumun geici ve arz olmad muhakkak saylabilir. u halde devlet teebbslerinin etrafa dal budak salmalar, muayyen ilerin mmkn olan rasyonellik derecesiyle yaplmasna mani olmaktadr. Bahsi geen ilerin daha ziyade amne menfaati gz nnde bulundurularak yrtlmesinden doan faydann bunu telafi ettiine hi te gvenemeyiz. nk rekabet rejimi bir ok sahalarda hususi teebbs de amme menfaatine uymaya mecbur etmektedir. Rekabetin bu vasf, mstehliklerin menfatini koruduktan baka istihsal usullerini slah yolunda en kuvvetli bir saik de tekil ettii, esas itibariyle inhisara stn olduu, inhisarn, devlet elinde bulunsa bile -bnyesini tekemml ettirmek yolunda kuvvetli muhaarriklerden mahrum olduundan- mahzurlar tad, bugn unutulmu gibidir. Halbuki iktisadi ilerde tecrbesi olmyan memleketler iin rekabetin ehemmiyeti bir kat daha byktr. Bu gibi memleketler kesif, muntazam, randmanl almay ancak rekabetin kuvveti ve seleksiyonda muvaffak olamamak endiesiyle renebilirler. Sovyet Rusyadaki emlasyonlar (emulations) bile, tesirleri ancak ksa heyecan devrelerine mnhasr kaldndan, rekabetin yerini tutamazlar. VI. Devletin yapaca iler ve fertlere kapatlacak sahalar. Bu noktalar belirttikten sonra iktisadi faaliyetlerin fert ve devlet arasnda nasl paylalmas lazm geldii meselesinin incelenmesine geebiliriz. 1- Devlete ilkin hususi iktisaadi faliyetleri yakndan mrakabe ve kuvvetle tevik vazifesi der. Mrakabe, bilhassa, rekabetin ve serbestinin idaamesine, inhisaarlarn teekkln ve iktisadi nfuzun suistimalini nlemee, mstehliki ve ameleyi korumaa matuf bulunmal, yksek maal, olgun ve kltrl elemanlar tarafndan iktisadi kanunlar gz nnde bulundurularak tatbik edilmelidir. Tevik maksadile, evvela muamele vergisi gibi engeller kaldrlmal veya hafifletilmeli ve ayrca burada tafsili kabil olmyan trl himaye tedbirleri alnmaldr. Ancak himaye lalettayin olmamal ve daimi kalmamal, gelimeyi vad eden faaliyetlere inhisar etmeli, zamanla azalaca nceden ilan edilmekle beraber fiilen de azalmal ve bylece ilerde kendi balarna ayakta durabilecek messeseler meydana getirmeye allmaldr. 2- Devlet, iktisadi faaliyetlerin baar artlarn salayacak icraaata en byk ehemmiyeti vermelidir. Limanlarn ve yollarn yaplmas, saalk ileri, sulama, bataklklar kurutma, tamalar nleme, adliye tekilatnn ve idare mekaanizmasnn islah; memlekette maliyetlerin alalmas, alma randmannn ykselmesi ve milletin medeniyet sahasnda ilerlemesi bakmndan zaruri olan ve n plana alnmalar lazm gelen ilerdir. 3- Ferdlere rakip deil rehber olmak artiyle devletin mteebbis olarak yapabilecei bir ok iler de vardr. Son 15-20 yl iinde Trkiye'de pek mit verici bir tacir ve mteebbis snf meydana gelmi ve iktidasi tecrbelerimiz artm olmakla beraber, teknik, teebbs fikri ve hele sermaye hususunda henz zayf bulunuyoruz. Bu zaaf memleket iin faydal olacak baz ilerin hususi mteebbisler tarafndan yaplmasna mani tekil edebilir. Mesela kmrden tasarruf ve elektrik fiyatn ucuzlatmak iin vcude getirilmesine zaruret olan byk santrallerin inasn ve iletilmesini deruhte edebilecek bir grubun kmamasna pek ala imkan tasavvur edilebilir. Devletin bu gibi boluklar doldurmak zere mteebbis olarak faaliyete gememesi iin ciddi bir sebep ileri srlemez. Hatta hali araziye mnhasr kalmak ve maliyetleri gerekten dk olmak artile, devletin kombinelerde makinal ziraat yapmasnda da bir mahzur grmemekteyim. Ancak bu mteebbis faaliyeti muayyen artlara bal bulunmaldr: a) Evvela iin faideli olduu, yalnz muhtemel varidat ve masraflar deil, ayn zamanda o iten mstehlikler iin doabilecek klfetler ve inikaslar hesaba katlmak suretile mtehasss bir heyete tesbit edilmi olmaldr. Kuvvetli ve mstakil bir iktisat meclisi bu hususta iyi bir merci olabilir ve fantezi kabilinden tesisleri nliyebilir. b) Kurulacak (ve zaten devlet elinde bulunan) teebbslere mmkn mertebe hususi sermayenin itiraki de temin edilmeli ve herhalde onlara ticari bir mahiyet verilmeli, idareleri ar formalitelerden kurtarlmaldr.
180
c) Devlet istekli hususi mteebbisler kt zaman elindeki messeseleri bunlara devretmekten ekinmemeli ve -drt numaral fkrada anlatlacak olanlar dnda- esas itibarile yalnz u iletmeleri devaml olarak elinde tutmaldr: aa) Fiili bir inhisarn teekklne mani olmak bakmndan devlete ait kalmalar icabedenler, bb) Devlete piyasada nazmlk yaplmasna ihtiya bulunduu takdirde bu vazifenin ifas iin zaruri olanlar, cc) Srf devlet ihtiyalarn karlayanlar, dd) Orman iletmeleri ve nmune iletmeleri, d) Devlet mteebbis olarak faal bulunduu sahalarda hususi teebbslerin kurulmasna prensip itibarile hi bir surette mani olmamaldr. 4- Fertlere kapatlacak ilere gelince bu iler esas itibarile yalnz fiili bir inhisara meydan veren, rekabet rejimi altnda yrtlmesi rasyonel olmayan, askeri esrara teallk edenlerden ibaret bulunmaldr. Mesela demir yollar ve emsalinin, ei olmayan madenlerin, gizli silahlar imalatnn ferdlere braklmamas tabiidir. Bunlar dndaki sahalar ak tutulmal ve yksek sermayeleri icab ettiren yahut ekonomi iin ehemmiyetli veya anahtar mahiyetinde olan iler hususunda bile bu esas ihtilal edilmemelidir. Gerekten fertlerin muayyen bir sahada faaliyette bulunmalarnn yasak edilmesi pek ar bir tahdittir. stelik byle bir tahdit o sahann arz ettii imkaanlarn ksmen veya tamamiyle ksr kalmasn da inta edebilir. Dier taratan istiklaline sahib ve mekanizmasna hakim bir devlet bu serbestiden mahzurlu neticeler doduu taktirde bunlar bertaraf etmeye daima kadirdir. urasn belirtelim ki ana hatlarn izdiimiz bu rejim yine devleti olarak vasflandrlabilir. Filhakika devlete mtebbis olarak geni bir saha brakt gibi ona mull bir murakabe ve tevik vazifesi de yklemekte, devletten umumi rehberlik ve sosyal siyaset sahasnda esasl mdahaleler beklenmektedir. Bu rejime devletilik vasfn, yalnz devletilii bir nevi sosyalizm sayanlar ve bu tabirin, ferdi teebbsn deil devlet faaliyetlerinin esas olduu bir rejimi tazammun ettiine inanlar esirgeyebilir. VII- Yabanc sermaye, yeni rejime intikal meselesi: Yabanc sermayesi meselesi zerinde de bir az durmak ihtiyacn duyuyorum. Osmanl mparatorluu yabanc sermayenin yllarca tehakkm altnda ezilmi, onun tarafndan feci bir surette istismar edilmitir. Bu sebeple inklabn ilk safhasnda hkmetin yabanc sermayeye kar ekingen davranm olmas tamamile anlalr bir keyfiyettir. Ancak kendi sermayemizin memleketi imara ve servet kaynaklarmz amaya yetmedii ve bu hususun haricin sermaye yardmna bal olduu da muhakkaktr. Yabanc sermayeden makbul olabilecek artlarla istifade arelerini aramal ve bunun zeminini hazrlamalyz. Bu maksatla hariten yaplacak envestismanlar gletiren engelleri ortadan kaldrmakla beraber bu hususta bazen gsterilen ve ac tecrbelerimizin mahsul olan ar hassasl da makul bir hadde irca etmek lazm gelir. Bir memlekete yabanc sermaye yatrlmasnn muhakkak bir istismar tazammun etmedii, Osmanl mparatorluundaki vaziyetin husulnde devletin zaafnn da byk bir pay olduu, devlet kuvvetli kald mddete bu gibi hallerin tahaddsne ihtimal olmad gznnde bulundurulmaldr. Meksikann, Amerikaya komu olmasna ramen, ou Amerikan sermayesinin elinde bulunan petrol medenlerini bir ka yl nce batanbaa devletletirebilmi olabildiini hatrlamak faydal olur. Bu hususta yersiz ve ar bir hassaslk baz servet kaynaklarmz almamaya ve atl kalmaya mahkum edebilir. Bundan dolay devlet sadece hariten kendi ihtiyalar iin istikraz teminine almakla kalmamal, yabanc sermayenin yapaca hususi envestismanlar da kolaylatrmaldr. Nihayet bu gnk rejimden yeni rejime intikale ait bir noktaya da temas etmek isterim. Devletin iktisadi faaliyetlerinin yukarda anlattmz hadlere filen indirilmesi kolay olmyacaktr. Bunun iin bir zihniyet deimesine ihtiya olduu gibi, uzunca bir zamann gemesi de lazmdr. Filhakika Trkiye'de hala pek kuvvetli olmyan hususi teebbsn hkmetin az ok istikrarsz iktisat politikas dolaysile stelik cesareti de krlm, emniyeti sarslmtr. Daha msaadekar bir iktisat siyaseti lehindeki cereyann devaml olacana pek gvenmemektedir. Bu sebeple bu gn devletin elinde bulunan baz ilerin kendisine devrine karar verilse bile, hususi teebbsn gerekli sermayeleri teminde glk ekmekle beraber bidayette bu ilere pek yanamak istemiyecei de umulabilir. Uzunca bir zaman gemeden ve hkmetin istikrarl icraat ile gereken psikolojik zemin hazrlanmadan bu durumu hususi teebbsn aczi ve iflas olarak manalandrmaya asla hakkmz olmayacan imdiden sylemek lazmdr.
10. ktisadi Kalknmamz ve Yeni Devletiliimizin Umdeleri

TEKN ALP
181
Yeni Devletilik: Hi phe yok ki iktisadi kalknma hareketi iin en mhim manivela bir eyrek asr evvel olduu gibi bugn dahi yine devletiliktir. Fakat bugn iktisadi kalknma iin ba vurulacak devletilik sistemi bir eyrek asr evvelki devletilik deil, bugnk ahval ve eraate daha uygun yeni bir devletilik sistemi olmaldr. Zamann tebedl ile ahkam tebeddl eder fehvasnca bir eyrek asr evvelki Trkiye'den bsbtn farkl olan bugnk Trkiyede devletilik gnn icaplarna gre yeni prensiplere yeni esaslara dayanmaldr. Evvelemirde urasn deimez bir esas olarak kabul etmeliyiz: inde bulunduumuz yirminci asrda Adam Smith zamanna mahsus Klasik Liberalism -Laisser fairre, laisser passer:- yani tam hrriyet-liberalizmi, dnyann hi bir tarafnda, hi bir memleketinde bugn bahis mevzuu olamaz. Bugn herkes anlamtr ki idari, inzibati, siyasi, itimai ve sosyal davalarda devletin mzahereti veya mdahalesi zaruri veya faydal olduu gibi iktisadi davalarda dahi devletin mdahale veya mzaheretine ihtiya vardr. Devletilikte erevesizliin Zararlar: u kadar ki devletin mdahale ve mzaheretinin faydal ve mahzurdan salim olabilmesi iin muayyen bir hudut ve ereveyi amamas lazmdr. Yoksa amiyane tabiriyle "ka yapalm derken gz karmak vaziyetine" deriz. Nitekim imdiye kadar tarihi bir zaruret olarak tatbik ettiimiz devletiliin hudutlar izilmedii hatta doru drst bir tarifi bile yaplmad iin vakit vakit devletiliin pek mahzurlu tatbikatna ve tezahrlerine ahit olduk ve oluyoruz. Zaman zaman baz idare ubelerinde devletiliin esas hedefinin ve memleketimize gre maksat ve gayesinin gzden uzak tutulmu olduunu canl olarak gsteren vakalar, misaller olduka boldur. Tekel idaresinin gazoz imaline kadar el uzatm olmas en tipik misallerden biridir. Gayenin vasta ile kartrlmasnn bir neticesi olan bu hal, devletilik tatbikatnda anormal ve zararl durumlara ve haksz olduu sylenilemiyecek ikayetlere meydan vermitir. Muhakkaktr ki baz idareciler, devletiliin esas hedef ve gayesini gzden uzak bulundurmular; devletilikte devlet hesabna milleti smrmek, devlet otoritesini yersiz olarak kullanmak suretiyle kar kasdini esas tutmular, devletin bilfiil mdahalesine lzum olmyan teebbslere el koymak suretiyle ferdi iktisat sahasnn daralmasna, hayat pahallnn artmasna sebebiyet vermitir. Devletilik sahasnn lzumsuz yere genilemesi neticesinde hayatmzda brokrasi yani memurlar saltanat hkm srmee ve netice itibariyle iktisadi kalknmaya engel olmaa balamtr. Bu itibarla yeni devir iin devletiliin hududunu katli surette izmek, onu sapa salam bir ereve iinde hapis, devletilik iin memnu mntakalar fevkalade bir itina ile tayin etmek zarureti aikardr. Bu mnasebetle unu da hatrlatmak isteriz ki hudut ve ereve meselesine dikkat olunmazsa devletiliin sosyalizme ve hatta komnizme kadar yolu vardr. Sosyalizmin esas gayesi istihsal vesaitini, sermayeyi ferdin elinden alp devletin eline teslim etmek deil mi? Ferdi iktisat sahasna lzumsuz yere mdahalelere devam olunursa tabiidir ki devletilik dahi ksmen veya tamamen ayni neticeye maruz kalr. Nitekim pek uzak olmyan bir mazide devlet idaresinde mhim bir rol oynam olan maruf bir devlet ricalimiz resmi beyanatnda kapal ve hususi grmelerinde bsbtn ak ifadelerle devletiliimizin ileri bir sosyalizmden farkl olmadn nekreguyane ifadelerde sk sk tekrar etmekten ekinmedi. Muhterem devlet ricalimizin bu szlerinde de hakikat emmesi yok deildir. Devletilikte ifrata varlrsa istiyerek veya istemiyerek sosyalizme yakn bir rejime gidilmi olur. Fakat marnileyh bir noktada zuhul etmitir: Devletilikte ar hareketlere devam olunursa ileri sosyalizme deil en geri sosyalizme ve daha dorusu en fena kapitalizme doru yol alnm olur. Sosyalizm, lgat manasiyle cemiyetilik demektir, cemiyetin hayr ve selametine hizmet etmek demektir. Halbuki cemiyeti yani milleti, halk smrmek suretiyle kar kasd takip etmek, milletten alnan vergilerin kuvvetiyle halkn kazan kaynaklarn tkamak, cemiyete hizmet demek deildir. te yirmi be senelik bir tecrbe ve tatbikattan sonra hasl olan intiba dersi udur: DEVLETLK TATBKAATINI DARECLERN, MEMURLARIN VE BROKRATLARIN ELNDE BAI BO BIRAKMAK, ND TAKDRLERE VE KARARLARA meydan vermek HATAdr. Yeni devir iin yeni bir devletilik kurmak ve bu yeni devletiliin umde ve esaslarn hi bir indi ve takdiri muameleye meydan brakmyacak surette, yeni demokrasi devrine uygun olarak tayin ve tesbit etmek zarureti vardr. ktisadi Demokrasi: "Yeni devletiliin umdeleri yeni demokrasi devrine uygun olmaldr" dedik. Bu prensip zerinde ehemmiyetle durmak lazmdr. Yeni demokrasi devrinden neyi kasdettiimizi uzun uzun ifadeye elbette lzum grmyorum. nk kanaatimizce 12 Temmuz Beyannamesi ile inkilap rejimimiz iin yeni bir devir alm bulunuyor. Bu beyanname ile tek partili ve iki dereceli intihap tarihe kartktan sonra iktisadi ilerin dahi
182
brokrasi usul ile idaresi asla bahis mevzuu olamaz. Bundan sonra artk otokrasiden daha az muzr ve mahzurlu olmyan iktisadi broksiye hayat hakk kalmamtr. Brokrasi saltanat, yerini iktisadi demokrasiye brakmaldr. 12 Temmuz beyannamesi ATATRK tabirince "Amali Milliyenin Muhassladr" ve bunun iindirr ki 12 Temmuz beyannamesinden sonra iktisadi muhit ve mahfillerde mesleki uur ve vicdan fevri bir surette uyanm, serbest iktisadi mahfillerde hayrete ayan bir uyan hareketi balamtr. Bu itibarla yeni devletilik umdelerinin bu milli intibaa uygun adolunmas lazm gelir. Yeni Devletiliin Birinci Umdesi: Devlet, mmessili ve hadimi bulunduu milletin kendisine tevdi ettii kuvvetleri ve imkanlar idari, siyasi, inzibati gibi ilerde olduu gibi iktisadi ilerde dahi yalnz milletin umumi hizmetlerinde kullanmak mecburiyetindedir. Fakat umumi hizmetlere taalluk eden ilerden maada hi bir ticari, snai ve iktisadi ie hi bir vehile el srmemelidir. UMUM HZMET mefhumunu geni manasnda anladmz da nemle tebarz ettirmek gerektir. Gerekten, umumi hizmet tabiriyle yalnz yol, su, imendifer, telefon, havagaz, enerji santralleri gibi tesisat kasdetmiyoruz. Bunlardan daha geni manada ve daha umull bir hudut iinde milletin heyeti mecmuasna faydal olabilecek her nevi zirai mahsulerin keyfiyet itibariyle olduu gibi kemmiyet bakmndan da arttrmak gayesiyle tohum islah istasyonlar, mnasip yerlerde nmune iflikleri gibi teebbsler de geni manasnda umumi hizmetlerden saylr. Bu bakmdan "umumi hizmet saylmayan zirai, snai ve iktisadi teebbsler her ne mahiyette ve her ne ehemmiyette terk olurlarsa olsunlar dnyann her tarafnda olduu gibi memleketimizde de ferdi iktisada terk olunmaldr. Devletilik ve liberalizm meselesi hakkndaki tartmalarda kr d: imdiye kadar devletilik rejiminde grlen baz yanl tatbikatn akslameli olarak son zamanlarda devletilik aleyhinde ulu orta sz sylemek, yazlar yazmak adeta moda olmutur. Mutlak bir devletilik aleyhtarl gdlyor ve liberalizm her derde deva olarak ileri srlyor. Bu aleyhtarlarn hi birisi ne devletiliin ve ne de liberalizmin tarifi ve hudutlar zerinde durmuyor, devletilik taraflar ile aleyhtarlar arasnda bir kr dv devam edip gidiyor. Halbuki yukarda bilmnasebe belirtiimiz vehile mutlak manada liberalizm oktanberi tarihe karm bulunmaktadr. Yer yznde iktisadi ilerde u veya bu ekide mdehaleden kendini mstani gren hi bir memleket yoktur. Evet kendilerini liberal sayan ve liberal unvann tayan memleketler veyahut siyasi partiler oktur. Fakat bu memleketlerin veya siyasi parttilerin liberallii nisbi ve izafidir. Bunlar iktisadi ilerde ferdin hareket serbestisini lzumundan fazla tahdit ve taakyide alan dier partilere nisbetle kendilerini liberal sayarlar vebu itibariyle liberal etiketini tarlar. Hadiselerin Basks Altnda Devletilik: uras da ayana nazardr ki muhtelif memleketlerde devlet mdahalesinin derecesi her zaman ayni derecede ve ayni lde olmuyor. Zaman ve mekana ve deien ahval ve eraaite gre vakit vakit deiiyor, hatta bazan ifrattan tefrite, bazan tefritten ifrata gidiliyor, devletilik liberalizm gibi doktrin mefhumlar bir mddet iin rafa konuluyor. Bu husustaki deiiklik ve istikrarszln en tipik nmuneleri, en liberal saylan ngiltere ve Amerikada gze arpmaktadr. Malum olduu zere Amerikallar kendilerini tedenberi dnyann en liberal milleti ilan etmekle vnyor. Hakikati halde dahi normal zamanlarda Amerikada imendifer, telefon, radyo gibi umumi hizmetlerin mhim bir ksm dahi hususi teebbse braklm, devletin iktisadi ilere mdahalesi asgari dereceye indirilmitir. Fakat, ite 1930-32 dnya buhran. Btn dnya iktisadiyat altst oldu. Bu meyanda Amerika da dnya buhrannn en mthi tesirlerine maruz kald. En kuvvetli iktisadi messeseler, kocaman trstler, cihanmul bankalar birdenbire yklm mahvolmutur. O zaman byk Roosewelt iktidar mevkiinde idi. Bir saniye tereddt etmeden ananevi liberalizm sistemini rafa koymu, memleketin en maruf iktisatlarn seferber etmi o zamann tabirince bir akl trst kurmu..... BU AKIL TRST, devletiliin azami derecesi olan mehur New Deal sistemini dzenlemi ve binnetice devlet ticari, zirai, snai ekser iktisadi teebbslere el koymu... Bunlar ferdi iktisat kaygusu ile deil memleketin iktisadi kalknma hedef ve gayesi ile idare etmi.... Bir ka sene srm olan bu New Deal sistemi ve akl trstnn yardm ile Roosewelt, mthi buhran nlemee alm ve ksmen muvaffakta olmutur. Devletin bu mdahale siyasetinden mutaazarr olan hususi teebbs erbab New Deal sistemine dayanarak neredilen kanunlar, nizamlar ve kararlarn anayasaya mugayir olduu iddiasiyle bunlarn iptali iin anayasa mteallik davalarna mahsus Yksek Mahkemeye mracaat etmiler. Yksek Mahkeme ekseriyetle - New Deal mevzuatnn mhim bir ksmnn Anayasaya mugayir olduu iddiasn
183
varit grerek iptal kararn vermitir. Fakat bu meyanda Roosewelt'in cesurane devletilik siyaseti tesirini gstermi, buhran pek ok hafiflemi bulunuyordu. te bu suretle liberal Amerika, hadiselerin tazyiki altnda anayasay kl krk yararcasna incelemee vakit bulmada, bir ka sene iin, dnyann en devleti devleti haline gelmi bulunuyor ve Amerikann iftihar mevzuu olan liberaalizm sistemi bir mddet iin tam hsufa uram oluyordu. Amerika'da Normal Zamanda Devletilik: Bsbtn normal bir zamanda dahi Amerika'da pek mhim ve messir devlet mdahalelerine tesadf olunuyor. Bu mdahalelerin en mhimlerinden birisi Tenessa nehrinin tanzimidir. Bu nehir Byk Britanya kadar geni ve bir buuk milyon nfusu muhtevi bir kt'a iin byk bir afet tekil ediyordu. Yamur mevsimine sular kabaryor, nlerine ne gelirse silip spryordu. Fakr sefalete dar olan bir buuk milyon ahali erge hiret etmee mahkum idi. Bu vaziyet Amerikan Kongresinin dikkat nazarn ekmi, bu zararl nehrin faydal bir hale getirilmesi iin icabnn icrasna karar verilmi ve bu maksatla da ksaca T.V.A denilen Tenesse Valley Autority namiyle muhtar bir idare tekil edilmiti. Bu idare bir ka milyon dolar sarfederek bu nehri btn Amerika iin feyz bereket kayna haline getirmitir. Bu suretle Amerika ya byk Britanya kadar geni, mnbit ve feyizli bir kt'a kazandrld gibi 1000 kilometre uzunluunda bir su yolu vcude getirildi. Hapsedilen muazzam su kuvvetinden bir hamlede 120 milyon saatlik bir insan enerjisine tekabl eden 12 milyon kilovat saat elektrik istihsaline mahsus enerji santrallar vcude getirilmitir. T.V.A. muhtar idaresi nehrin tanzimiyle iktifa etmeyip kazanlan muazzam araziyi kymetlendirmek, yaplan tesisattan azami derecede menfaat temin etmek gayesiyle byk mikyasta muhacir iskan, zirai tecrbe istasyonlar ve bir ok shhi ve sosyal messeseler kurulmas suretiyle bu kt'ay btn Amerika'ya nmune olabilecek bir cennet paras haline getirmitir. ngilterede Devletilik: Bundan sonra liberalismin, Adam Smith Liberal sistemin ana vatan olan ngilterede urad hezimetten bahsetmiye bilmem lzum kald m? Malum olduu vehile ngiltere'de serbest hususi teebbs, asrlarca mddet btn iktisat dnyasna hakim olmutur. Hatta denilebilir ki ngiltere, muazzam Hindistan imparatorluunu bile hususi teebbse borludur. Hindistan'a ilk ngiliz bayran ekenler, kendi teebbsleriyle oralara giden tacirler ve bezirganlardr. Devlet onlar takip ederek bu muazzam imparatorluu eline geirmiti. Fakat, harbin sonunda bu asrlk liberalism ananesi hadiselerin tazykiyle yerini devletilie terk etmek mecburiyetinde kalmtr. Labour Party - yani sosyalist partisi - iktidar mevkini eline geirmi, iktisadi siyasette devlet mdahalesini iar edinmi, ngiltere Bankas, maden iletmeleri gibi messeseleri nasyonalize etmekle, ie balamtr. leri Medeni Memleketlerde Milliletirme (Nasyonalizasyon): Doktrin itibariyle liberal sistemine sadk kalm olan Fransa, talya gibi ileri medeni memleketlerde dahi Nasyonalizasyon sistemi sosyal davalarn ve sosyal ideallerin tazyik ve tesiri altnda gnden gne geniletmektedir. Bu itibarla denilebilir ki bugn sosyal gayelerin tesiri altnda dnyann her tarafnda devletilik yani devletin iktisadi ilere mdahaalesi gayet tabii ve kanlmas mmkn olmyan cihanmul bir sistem mahiyetini almtr. Umumi Hizmetlerden Saylmyan ktisadi Teebbsler: Yeni devletilik iin ileri srdmz birinci umdenin en mhim ciheti umdenin son fkrasndadr ve en ziyadde bu son fkra zerinde durmak gerektirir, yani: "Umumi hizmet saylmayan zirai, snai ve iktisadi teebbsler her ne mahiyette ve her ne ehemmiyette olursa olsunlar dnyann her tarafnda olduu gibi memleketimizde dahi Ferdi iktisada terk olunmaldr. te yenilik ve zorluk umdenin bu ksmndadr. nk bu gne kadar tam aksini yaptk. Bugn iktisadi devlet teekkllerinin elinde bulunan snai ve iktisadi iletmelerin mhim bir ksm umumi hizmet mefhumuna giremez. Bunlar yukarda izah ettiimiz vechile memleketimizde ferdi iktisadn harekete ve i grmee muktedir olmad bir srada memleketin ihtiyacn tatmin etmek, memleketin iktisadi istiklalini korumak maksadiyle devlet tarafndan ele alnmtr. Bu tarihi zarureti teslim etmiyecek hi bir Trk vatanda tasavvur olunamaz. Fakat mani zail olunca memnu avdet eder" Bu gn ferdi iktisadn aczi ve iktidarszl eskisi kadar ileri srlemez. Ferdi iktisat artk devletin vesayetine muhta deildir. ktisadi potansiyelleri bizimkiden zaif, iktisadi-kuvvet ve imkanlar bizden kat kat dun olan memleketlerin hi birinde devletin iktisadi teebbslere bilfiil mdahaleine cevaz verilmiyor da bizden neden cevaz verilsin? ... Dnyann hi bir tarafnda brokrasi elile tccarlk, sanayicilik ve iletmecilik yaplmyor da neden bize yaplsn?
184
Baka zamanlarda ve bsbtn baka ahval ve eratin tesiri altnda bizzarur giritiimiz istisnai ilere yalnz itiyat ve grenek saikasile devam etmek elbette doru ve akllca bir hareket saylamaz. ATATRK'n Bir Vecizesi: Bu bahs kapamadan evvel devletiliin ilk kurulu zamannda bizzat Atatrk tarafndan pek yerinde olarak ileri srlm olan bir vecize zerinde durmaa faideli grdm: "Ferdin yapamad ileri devlet yapar" Bu vecize ortaya atld zaman ferdin yapamyaca pekok iler mevcuttu. O ilerin devlet tarafndan yaplmasna zaruret hasl olmutu. Fakat Mecellenin kaidei klliyesi malumdr: "Zaruret mikdarnca takdir olunur" Devletiliin tatbikatiyle vazifelendirilmi olan baz idareciler, akl hikmetin ifadesi olan bu klli kaideye riayet etmediler, memleketin iktisadi gelimesini, memlekette sermayenin tekevvn safhalarn, teknik ve i adamlarnn yetimesini gz nnde bulundurmaldr. Esasen uras muhakkaktr ki ferdi iktisad bakmndan rantabl grnmiyen iler varsa, bunlar devletin bilfiil sanayicilik ve iletmecilik yapmasiyle rantabl hale gelemez. Bilakis hadd zatnda rantabl olan iler devlet eliyle iletilirse bu kabiliyetlerin kaybederler, zararl hale gelirler. Bahis mezuu olan teebbsleri ferdi iktidasn kifayetsizliinden dolay devlete havvale etmek yine hatadr. Devlet sermayedar deildir. Sermayeyi milletten ald vergiler veyahut tedavle kard evrak nakdiye veyahut harici veya dahili istikrazlarla tedarik eder. Devlet icabnda bu finansman muamelelerini ferdi iktisadn ve hususi teebbsn i birlii ile daha faideli ve daha msmir surette yapamaz m? Ferdi iktisadla i birlii yapmak devlet iin az veya ok fedakarl istilzam edecekse uras muhakkaktr ki bu fedakarlk, brokrasi usuliyle tesis olunacak iletmelerden husule gelecek olan zararlardan kat kat ehven olacaktr. Yeni Devletiliin kinci Umdesi: Hususi teebbsn devletin yardmc destekleyici ve tanzim edici faaliyetinden azami derecede faydalanabilmesidir. imdiye kadar mkerreren belirttiimiz vehile umumi hizmet saylmyan ilerde devlet bilfiil tccarlk, sanayicilik ve iletmecilik yapmaz demek, devlet bu gibi teebbslere lakayt kalr demek deildir. Bilakis, hususi teebbs erbabnn muvaffakiyetlerini salamak iin elinde bulunan btn maddi ve manevi vesait ile mzaharete komak, bu teebbslerde amme menfaatlarnn azami derecede gzetmek, milyonlarca iinin ve milyonlarca mstehlikin kapitalistler tarafndan smrlmelerine meydan braklmamak, sosyal davalarn itimai adalet prensipleri dairesinde halli iin azami gayret sarfetmek memleketin iktisadi hareketlerini adm adm takip etmek devletin balca vazifelerindendir. Liberallik, hrriyetilik gibi dnce ve kaygular bu vazifelerin ifasna asla mani olamaz. te yeni devletiliimiz bu manada tatbik olunmaldr. Devletin yardmc, destekleyici ve tanzim edici faaliyetine dnyann her tarafnda memleketin iktisadi bnyesine gre tesadf olunmaktadr. Fakat inkar olunamaz ki memleketimiz devletin bu yardmc, destekleyici ve tanzim edici faaliyetine dier memleketlerden fazla muhtatr. Dier memleketler iktisat sahasnda bizden asrlarca evvel ilerlemee balamlar ve imdiye kadar bir ok merhaleleri am bulunmaktadrlar. Biz ise bir eyrek asr evveline kadar dahili ve harici iktisadi esaret altnda yaadk. Daha Dn iktisadi rte kavuan milletimiz daha ok zaman memleketin btn kuvvet ve imkanlarn elinde bulunduran devletin himaye ve mzaharetine muhta bulunacaktr. Planlatrma meselesi: Yeni devletiliin nc umdesi de planlatrma vazifesinden ibarettir: Devletin serbest iktisada kar ilk vazifesi iktisadi kalknmay salyacak bir plann tanzimidir. Bu plan eski tabiriyle "emsalini comi ayarn dofi" drt ba ma'mur, mull, ilmi ve sistemli mahiyette hazrlanp serbest ekilde tatbik olunmak zerre milltin emrine amade bulundurulmaldr. Be ila on sene zarfnda tatbik edilecek olan bu umumi planda memleketin iktisadi bnyesi ve seviyesi, servet kaynaklar, balca ihtiyalar, memlekette mevcut vesait, imkanlar gz nnde bulundurularak ehemmi mhimme takdim etmek suretile be veya on sene zarrfnda en evvel ele alnmas lazmgelen teebbsler tesbit olunacak ve bu teebbslerin serbest alakadarlar arafndan en msait erait dairesinde tahakkukunu kolaylatracak kanuni tedbirler ve devlet mzaheretleri ak ve kat'i bir surette gsterilecektir. ktisadi kalknma plan nasl hazrlanr? ktisadi kalknma plann hazrlamak mnhasran devlete ait bir vazifedir. Ferdi ikttisat erbab yalnz kendilerinin mensup olduklar faaliyet ubesinde memleketin umumi menfaatlar erevesi dahilinde ayr ayar sahalarda faaliyet ibraz edebilirler. Fakat milli iktisadn heyeti mecmuasn gz nnde bulundurmak muhtelif faaliyet kollarn koordine etmek, en mhimmi mhimden nce sralamak, umumi menfaat bakmndan u veya bu teebbse yaplacak yardmlar objektif ve tarafsz
185
bir zihniyetle takdir ve tesbit etmek yalnz amme velayetini haiz olan devletin iidir. Muftelif iktisat kollarnn menfaatleri arasnda taarruz olursa hakemlik vazifesini ancak devlet yapabilir. Bu itibarladr ki iktisadi kalknma plannn tanzimi devletten baka hi bir kuvvete tevdi edilemez. Mamafih bu, yalnz devlet memurlarnn plan tanzim edecekleri demek deildir. Filvaki alakadar devlet memurlar plan hazrlamak hususunda mhim vazifeler grebilirler. Fakat plan ii memleketin btn kollarna amil fevkalade bir ihtisas iidir. Her noktay muhtelif zaviyelerden mutalaa etmek gerekir. Bu vazifeyi en uygun ekilde baarmak iin memleketin en muktedir, en maruf ihtisas erbabna mracaat etmek icabeder. Plann ilk ntasars, devlet tarafndan tekil edilecek en selahiyetli ihtisaas erbabnda mrekkep bir heyet tarafndan hazrlanr. Bu hey'et tarafndan hazrlanacak olan plan mnasip ekillerde yaynlanr, alakadarlar tarafndan serbest mnakaalar almasna meydan verilir ve ayrca mnasip cret mukabilinde itimada ayan yerli ve yabanc mtehassslarn mtalaalar talep olunur. Bu suretle mes'ele her zaviyeden incelendikten sonra Bakanlar Kurulu tarafndan plann kesin ekli tesbit edilerek kanun tasars Millet Meclisine takdim olunur. ktisadi kalknma plan kanun mahiyetinde mer'iyete girdikten sonra yerli veya yabanc, kkl sermayedarlar, teknik, tecrbe ve ihtisas erbab yerli ve yabanc mteebbisler kat'i itmi'nan ve ve tam bir emniyetle harekete geer, drt elle ie sarlrlar. ktisadi Kalknma Plannn Mahiyeti: Kalknma plannda her bir teebbs iin ayr, ayr, teebbsn mahiyet ve ehemmiyetine gre derpi olan himaye ve mzaheret imtiyaz mahiyetinde olmyacaktr. Devlet yalnz ii deruhte etmek isteyen irket, grup veya teekkln mali ve teknik kifayetine bakar. Memleketin menfaat ve ihtayac ve ez cmle sosyal hizmetler bakmndan icabeden ahkam ve eraiti tesbit eder, devletin mrakebesi altnda bu ahkam ve eraiti kabul ve deruhte eden grup veya teekkle kanunda yazl himaye ve mzaheretten istifadeyi temin edecek msaadeyi verir. Ayni ekilde verilecek msaadeden dier grup ve tekkllerin istifade etmemesi iin hi bir sebep tasavvur olunamaz. Hususi teebbs sahiplerinin rekabetinden korkmaz. Muhtelif teebbsler arasnda rekabet peyda olursa eski tabirle finimelmatlup, phe yok ki byle rekabetlerden ancak halk istifade eder Hususi teebbs erbab yalnz devletin rekabetinden ve bir de kararszlklardan korkar. Ayni ii her hangi ekilde olursa olsun devlet eline alrsa hususi teebbs erbab iin emniyet kalmaz nk devlet hem kad hem davac mevkiindedir. Devlet otoritesi bal bana fevkalede bir imtiyazdr. Hususi teebbs onunla boy lemez. Boy lmek cesaretinde bulunamaz. Bu tehlikeli devlet rekabetinden masun ve azade kalnabileceine emin olmak iin behemahal kanuna ihtiya vardr. Bundan baka, kararszlklar hususi sermayenin, hususi teebbs erbabnn en ok rkt hususlardandr. Drdnc Kuvvet: Devletiliin drnc umdesi de drdnc kuvvettir. Topluluk hayrna camiann elinde bulunan kuvvetleri ve imkanlarn kullanmak suretile ifa edilecek hizmetlerin idari ve icrai kuvvetin organlarna tevdi olunmayp, kuvvetlerden bsbtn ayr, muhtar ve mstakil, bilgi ve ihtisas erbabndan mrekkep, dorudan doruya Anayasadan kuvvet ve ilham alan drdn bir kuvvete ihtiyac vardr. Bu drdnc kuvvet dorudan doruya B. Millet Meclisine bal Devlet uras mahiyetinde bir iktisadi ura eklinde tecelli edebilir. Bu sratle Demokratik rejimimiz terii, kazai, icrai ve iktisadi kuvvet olarak drt ayakl bir manzumeden ibaret olacaktr. ktisadi iler mnhasran bilgi ve ihtisas iidir. dari/siyasi ve bu gibi vazifelerle mkellef olup iktisadi ilerden anlamayan idari organlar iktisadi ilere katiyen bilfiil karmamal. Bu iler yalnz erbab, alakaddarlar ve mtehassslar tarafndan idare olunmaldr. Bu gn milletin iktisadi mukadderat zerine pek mhim bir rol oynayan yzlerce milyon lira kymetinde iktisadi teekkllerle, toprak ofis, ticaret ofisi, petrol ofisi gibi resmi idareler iktisadla hi alakas olmayan siyasi, icrai veya idari mlahazalarla vazifelendirilen bir iktisat veya ticaret vekilinin hkm ve tesiri altndadr. Bu messeselerde alan binlerce memur zahiren irket veya ofis memuru gibi grnrlerse de hakikat halde brokrasi bakmndan dier devlet memurlarndan hi farkl deillerdir. Tekkln banda hususi irketlerde olduu gibi birer idare meclisi vardr. Fakat gerek idare meclisi azasn, ve gerek irketlerin btn memurin ve mstahdeminini odacya varncaya kadar dorudan doruya veya bilvasta vekil tayin ve azleder. Terfi, nakil hakk bitabii meratibi silsilelerini takip etmek suretile baren ahkam dairesinde yine vekile dayanr. Messeselerin hesabn Byk Millet Meclisi huzurunda vekil verir. Bunlarn hata ve sevabndan vekil mesuldr. Bu itibarla en ufak teferruata kadar vekilin mdahale etmesi pek tabiidir. Bu erait dairesinde iktisadi teekklleri veya ofisleri devlet memurlarndan mrekkep brokratik idareden farkl nazarile bakmak kendi kendini aldatmaktan baka bir mana ifade etmez. ktisadi teekkllere verilen irket ekli divan muhasebat, mzayede ve mnakasa ahkam gibi kaytlardan azade kalmak ve eski tabirle "bir hile er'iye" kaygusundan ileri gelir. Esas itibariyle yine batan aa brokratiktir. Brokrasinin ekseri mahzurlar onlarda mevcuttur.
186
Halbuki bu iktisadi teekkllerin millet namna idare ve mrakabas drdnc kuvvet olarak divan muhasebat, devlet uras gibi dorudan doruya Byk Millet Meclisine bal mstakil ve muhtar teekklere tevdi olunursa brokratik mahiyet ve karakter ortadan kalkar. ktisat urasna seilecek olan zevat ilim, tecrbe ve ihtisas erbabndan olacak, idari veya siyasi hi bir nfuz ve tesire tabi olmayacaklar emir ve ferman bir ahsn, tek bir vekilin deil siyasi kaygulardan azade mtehasss bir heyetin elindedir. ktisadi uraya bal olan teebbsler muhtar idareler eklinde idare olunur. Muhtar idarelerin meclisleri yine ihtisas erbab meyanndan ura tarafndan seilir. Devlet teekklleri bu suret ile adeta hususi teebbsler gibi serbest bir surette idare olunur ve brokratik idareleri felce uratan kaytlardan azade kalrlar. Hususi teebbslerle muhtar idareler arasndaki fark undan ibarettir. Hususi teebbslerde, hedef ve gaye, irket hissedarlarnn karu kisbidir. Muhtar idarelerde ise yalnz umumi hizmet kaygusu vardr. Ahlak seviyesi yksek olan memleketlerde umumi hizmet kaygusu elbette pek messir bir cehd ve gayret unsuru tekil eder. Drdnc kuvvet nazariyesi, doktrin itibarile pek eski deildir. Henz fiilen tatbik sahasna gememitir. nk baka memleketlerde devletin elinde ferdi iktisat sahasna dahil sanaayi ve iletmeler mevcut olmad iin, drdnc kuvvetin ihdasna kat'i lzum hissedilmemitir. Halbuki yukarda izah ettiimiz sebeplerden dolay bizde, tarihi zaruret dolaysile devletin elinde, zirai, snai, ve hatta ticari olmak zere yzlerce milyon liralk teebsler ve iletmeler toplanmtr. Ve bunlar memur zihniyeti ve brokrasi usulile idare edilmektedir. ktisadi iletmelerin memur zihniyeti ve brokrasi usulleri ile idare edilmesinden tevellt eden mahzurlar mkerreren izah etmi bulunduumuz iin burada bu nokta zerinde fazla durmaa lzum grmyoruz. Yalnz bu maddenin mevzuu olan drdnc kuvvetin esas mahiyeti hakknda baz izahat ilave etmeyi faideli buluruz. Drdnc kuvvete bal muhtar idareler adeta hususi teebbse bal messeseler gibi tam selahiyet ve tam istiklal ile idare olunabilirler. Devlet memurlarna mahsus uyuturucu zihniyetler, drdnc kuvvete bal muhtar idarelerde bahs mevzuu olamaz. Bu idareler, bilgi, tecrbe, selahiyet, ve ihtisasa dayanarak hal ve maslahatn icabna gre karar verirler. Bu kararlar iin muhtar idareler iktisat urasna, iktisat uras da B. Millet Meclisine kar mesuldr. ktisat uras adeta icra vekilleri heyeti gibi Byk Millet Meclisinin itimadna mazhar olduu mddete iktidar mevkiinde kalr, itimatszlk kararile skut eder. Yukarda izah ettiimiz vehile drdnc kuvvete tevdi edilecek olan teebbslerde hi bir veile kar grlmiyecektir. Halbuki bugn devlet iktisadi teebbslerinde adeta kapitalizm sistemine bal teebbslerde olduu gibi, kar kast birinci derecede amil bulunmaktadr. Devletilikte ise kar kast yerine, Avrupa demokratik memleketlerde gnden gne yaylmakta olan Nationalisation yani Milliletirme sisteminde takip edilen hedef ve gayeler gznnde bulundurulmaldr. Nationalisation sisteminde takip olunan balca hedef ve gayeler unlardr. a- Nationalise teebbste teebbsn menfaati deil her eyden evvel gelen memleketin ve milletin yksek iktisadi menfaati gz nnde tutulur. Halkn ihtiyac ve menfaati birinci derecede amildir. b- Nasyonalize teebbslerde yine birinci derecede amil sosyal kaygular ve sosyal yardmlardr. Kapitalizm rejiminde i verenlerle i alanlar arasnda grlen daimi ve sonsuz mcadeleler nasyonalizasyon rejiminde katiyen yoktur. Bu mlahaza ile baz memleketler nasyonolize messeselerin idaresine iiler ve mstahdemler dahi temsil olunur. Bizde iktisadi teebbslerin, kapitalizm zihniyetinden kendisini kurtaramyan brokrasinin elinden karlp, drdnc kuvvete temilimi netice itibarile bir nasyonalizasyon bir milliletirme operasyonudur. Bu operasyon ile hem kapitalizmin istismarc ifratlarna hem brokrasinin uyuturucu zihniyetine son verilmi olur. Bu surette iktisadi teebbslerde iktisadi demokrasi mefhumu btn umul ve manas ile tatbik edilmi olacaktr. Yerli ve Yabanc Unsurlarn birlii: "Yeni Devletilik" umdelerinden birisi de yerli ve yabanc unsurlar arasnda ibirliini temin etmekten ibarettir. Eski devletilikte, devletin mdahalesine balca sebep olarak byk sermaye, yksek teknie , ve geni bilgiye mtevakkf ilerin ferdin yapamyaca iddias ileri srlmekte idi. Ferdin yapamyaca ileri devlet yapar vecizesi, bu iddiann neticesidir. Kanaatimizce iktisadi kalknma planna dahil olacak olan munzam ilerin bazlarn belki devlet yapar. Vergi mkelleflerin dilerinden, trnaklarndan artrarak verdikleri milyonlar israf eder, yersiz ve lzumsuz olarak bor yapar ve ezcmle pahal istihsal eder. Bu erait dairesinde ne zirai mahsullerimiz ne de sanayi mamllerimiz beynelmilel piyasalarda ayakta durabilir, ve ancak i payasalarda yksek gmrk rsumu sayesinde tutunabilecektir. Halbuki yerli ve yabanc unsurlarn i birlii salanabilirse bu iler hususi tesebbs yolile bol sermayeler ve imkanlarla, tabii ve salam vastalarla mkemmel surette vcude getirilebilecektir.
187
Esasen son asrda dnya iktisadi gelimelerini takip etmi olanlar pekala bilirler ki, talya ve dier Avrupa memleketlerinde bilhassa Cenubi ve imali Amerikada sanayileme ve iktisadi kalknma ancak yerli ve ecnebi unsurlar arasnda ibirlii salamak suretile vcude gelebilmitir. Hatta ekseri ahvalde yabanc unsurlar az mddet zarfnda mkemmel surette millilemitir. Yerli ve yabanc unsurlar arasnda ibirlii, hususi hukuka dayanmak, mtekabil menafii korumak ve tabii umumi kaidelere riayet etmek suretile, hibir devlet mdahalesine lzum kalmadan en muvafk ekilde salanabilir. Yukarda izah ettiimiz vehile devletin teebbs ile tanzim edilecek olan plan mucibince kanunen devlet mzaheretine layk grlecek olan teebbslerin tahakkuku iin eshaml irketler kurulur. Bu irket hisselerinin mhim bir ksm yalnz Trk tebaasna devri kabil nama ve dier mhim ksm kaytsz artsz olarak hamiline muharrer olur. Hamiline muharrer hisseler alelekser pek tabii olarak kendi memleketlerindeki merkezlerde ve baka memleketlerde filiyatlarda ayni ilerde ihtisas peydah etmi olan mali ve snai yabanc gruplarn eline geer. Bu gruplar yalnz sermayeleri ve tekniklerile deil daha ziyade uzun tecrbeleri, yetimi personelleri ve hududsuz imkanlar ile amil ve faydal olabilirler. Emniyet Unsuru: Bu alma tarz, yerli ve yabanc her iki unsuru tam emniyet telkin edecek bir mahiyet arzeder. Bu gibi ilerden "mahut, aalk duygusu" dolaysile ekingen ve rkek davranan yerli sermaye yabanc alakadarlarn tekniine, bol sermayelerine, bilgi ve tecrbelerine gvenir, cesaretle itirake msaraat eder. Yabanc alakadarlar dahi yerli unsurlarn mhim alakalarna gvenerek imdiye kadar yabanc sermayeye kar pek hahikar grnmiyen bir memlekette sermaye yatrmaktan ve uzun vadeli tesisat kurmaktan katiyen rkmez. Bu gn, malum olan vahimeler dolaysiyle ecnebi sermayeye kar grlen ihtiraz kaytlarnn bu ekil i birlii iin varid olmyaca aikardr. Bu maddede iktisadi kalknma meselesinin en mhim, en nazik bir noktasna temas olunuyor. ktisadi kalknma planndan tahakkuku yzlerce milyonluk sermayeye, memleketimizde temini mmkn olmyan teknik vesaite ve bu gibi ilerde bilgi ve an'ane sahibi i adamlarna ihtiya gsteren bir ok iler bulunacaktr. Kat'iyetle iddia edebilirz ki, bu teebbsler iin lazm gelen sermayenin mhim bir ksm bugn memlekette mevcuttur. Muhtelif bankalarda tasarruf erbabna ait 700-800 milyon mevduat bu hakikatin en parlak delillerinden biridir. u kadar ki bu mevduat sahipleri bu gibi ilerde tecrbe ve anane sahibi olmyan yerli ve milli unsurlarn ehliyet ve kifayetine, emniyet edip, paralarn bu gibi teebbslere yatrmaya pek de cesaret edemezler. Bunlar tereddt ve cesaretsizlikte pek de haksz saylmazlar. Halbuki plan mucibince memlekette kurulmas tekarrr edecek olan teebbsler, hemen kaffesi garp memleketlerinde ok zaman evvel hususi teebbs yolile tahakkuk ettirilmi ve bugn bu teebbslerin banda yzlerce milyonluk sermayeli gruplar bulunur. Bu gruplar tecrbe, routine ve analarndan, yetimi personel ve i adamlarndan istifade ederek yabanc memleketlerde dahi mmasil tesisata giriirler, muayyen maddelerde milletleraras turustlar konsernler vcude getirirler. Ecnebi memleketlerde bu ekilde sermaye yatran ve tesisat kuran iktisadi ve snai gruplar menfaateleri icab olarak yerli unsurlarla ibirlii yapmay daima tercih ederler. uras muhakkaktr ki, yabanc memleketlerde sermayeleri iin verimli plasman, kendi memleketlerinde imal ettikleri tesisat makinelerile eitli alat ve edevat iin mahre aryan ecnebi gruplar iin iktisadi kalknma planmz ok mkemmel bir cevelan sahas arzedecektir. Bugn ecnebi sermayedar ve mteebbisleri rkten lzumsuz mevzuat ve vakti gemi zihniyetler ortadan kalkar ve bu sayede her iki tarafa emniyet telkin edecek ekilde yerli unsurlarla yabanc unsurlar arasnda ibirlii temin olunursa, iktisadi kalknma plannda ve bu plann iinde ve dnda, ve bilhassa umumi hizmet saylmyan teebbsler iin devletin bilfiil mdahalesini icabettirecek hibir teebbs tasavvur olunamaz. Bu hususta vazh bir fikir peyda etmek iin senelerden beri umumi efkarmz, belediyelerimizi, ve merkezi hkmetimizi iddetle alakadar eden ve halkn gdasna shhatine huzur ve refahna taalluku itibarile umumi hizmetlerden saylan baz iktisadi mes'eleri misal olarak ele almak faideli olur. St Meselesi: stanbulda gnde altm yetmi bin kilo st sarf, istihlak ediliyor. Halbuki resmi rakamlarla sabit olduu vehile stanbul ve civarnda istihsal edilen st miktar bu miktarn yarsna bile bali deildir. ocuklarmzn, hastalarmzn, ve salam adamlarmzn balca gdalarndan olan bu mahlut stn iinde milyonlarca mikrop bulunduu dahi resmen sabittir. kide birde belediye meclislerinde, matbuat stunlarnda, bu mesele iin kyametler kopuyor. Pastrizasyon messiselerinin kurulmas, st meselesinin salam esaslar dairesinde halledilmesi iin komisyonlar kuruluyor, bylece seneler geiyor ve buna ramen bu gn st meselesi 30 sene evvelki durumdan kurtulmamtr. Halkmz, hastalarmz ve ocuklarmz sulu ve mikroplu stleri imee el'an devam ediyor. Memleketimizin dier byk ehirlerinde dahi st meselesi aa yukar ayn mahiyettedir. St meselesi yalnz u veya bu mntkay ilgilendiren shhi veya mevzii bir mesele deildir, btn
188
memleketimizin iktisadiyatn ve shhatini alakadar eden bir davadr. Memleketin bnyesinde mevcut ve bir ok gelimelere mstait pek byk bir servet kayna, adeta metruk bir haldedir. Memleketin meralar, ayrlar, yemlikleri vesaire bugnk miktardan on misli fazla derecede st istihsaline msait iken stanbul gibi bir ehrin st ihtiyac ancak yar yarya su katmak suretile temin olunabiliyor. Btn memlekette nfus bana sarfedilen mahlut st miktar, dier memleketlerin st sarfiyatnn drtte birine balig olamyor. Halbuki st insan iin en shhi, en mugaddi en faideli bir gda olmak itibarile st istihsalini azami derecede arttrlmas iktisadi kalknma plannda pek mhim bir yer igal etmesi lazm gelir. St istihsali rasyonalize edilirse memleketin ihtiyac bol bol temin edildikten sonra hersene milyonlarca liralk st mamlleri ihra etmek mmkn olacaktr. St istihsalini ve st senayiini rasyonalize etmek iin ne fevkalede sermayeye ne de yksek teknie ihtiya vardr. Yalnz hususi teebbs temin edebilecek, onu tevik ve tercih suretile harekete getirebilecek mkemmel bir plan himaye ve mzahereti salayacak mevzuat kafi gelir. Et Meselesi: Bu mesele de ezeli bir dert mahiyetinde senelerden beri srp gidiyor. Btn medeni memleketlerde ekmek mihaniki vesait ile imal edildii halde bizde iptidai vastalarla gayri shhi erait dairesinde imal ediliyor. Ekmein maliyeti fiyat, lzumsuz yere kabaryor, millet ikayet ediyor, hkmet harekete gelir, fenni ve mihaniki bir asri frn yaplmas mahrukat ofisine havale ediliyor. Mahrukat ofisi 700-300 bin lira sarfile bu yeni messeseye mahsus binay yaptryor, fakat senelerden beri fenni tesisat yaplamyor. Bu iler niin byle oluyor? Bu gibi ilere alaka gsterebilecek ve onlar nihayet ele alabilecek i ve fen adamlarmz yok mu? Filvaki bu unsurlar henz meydanda grlmyor, bundan dolay bu ileri olsa olsa hkumet yapabilir, hususi teebbs yapamaz zehab hasl oluyor. Halbuki hakikat halde memlekette bu ileri baarabilecek kafi derecede sermaye vardr. Bu ilerle uraabilecek fen ve i adamlar eksik deildir. Bu ilerin tahakkukuna mani olan bir eksik varsa o da planszlk ve emniyetsizliktir. Planszlk meydanda iken, et, st, ve ekmek gibi teebbslere kimse el srmez. nk buna dair hkmete kabul edilmi, her bir teebbsn ne suretle tahakkuk ettirileceini, hkmetin byle bir teebbslere ne gibi garantiler, mzaheretler salayacan gsterir, kanun mahiyetinde bir olan mevcut deildir. nki devletilik siyasetimiz henz kafi derecede tevazzuh etmemi, istikrar bulmamtr. Devletin imdiye kadar zerine ald ilere bakarak gnn birinde bu da devlet iidir diye bu ilere el konmayacana veyahut mali, idari, inzibati vesaire trl trl vesilelerle mdahale mevzuu saylmayacana, ve nihayet memlekete bu ileri baarmak iin kafi derecede mali, teknik ve idari ehliyet sahipleri mevcut olduuna kanaat getirilmiyor. te bu planszlk istikrarszlk, ve emniyetsizlikten dolay seneler senesi, iler yz st kalyor. Hususi teebbs fikri ve enerjisi akamete mahkum oluyor. Halbuki st, et, ekmek ve bu gibi iler devlete tanzim olunacak umumi iktisadi kalknma planna alnr ve orada devletin hi bir vakit bu ilere mdahale etmiyecei, bu tesisat iin gelecek olan makine ve sair malzemeler, damzlk hayvanlar ve sair iin gmrk ve muamele vergisi, bu iletmenin mamulatndan 5 veya 10 sene iin hi bir vergi alnmyaca ve bunun gibi dier baka kolaylklar ve yardmlar gsterilecei ecnebi sermayeye ait dividantlarn ve hatta icabnda dvizle alnm olan hisse senetleri bedellerinin serbeste transfer edilecei, ecnebi-mtehahsslarn istihdam iin hi bir tahdidi kayt konmyaca ve muayyen mntkalardan stun kapal ve mhrl ielerle satlmas mecburi tutalaca gibi emniyet telkin edici hkmler vaz ve ilan edilirse hemen yerli ve yabanc unsurlardan mrekkep mteebbis messeseler kurulur. St, et, ekmek gibi ezeli meseleler az mddet zarfnda hal olunur. Bu ezeli dertler ortadan kalkar. Bu iler hakknda mnasip grlecek tevik ve tergip edici hkmlerin umumi palana alnp ilan edilmesi suretile yar ve ayar renmeli ve anlamaldr ki, devletin bu husustaki mzehereti keyfi, indi ve takdiri hkmlere deil yerli ve yabanc unsurlara tamamen emniyet telkin edici kanuni mevzuata dayanr. Bir taraftan plan ve mevzuat, dier taraftan yerli ve yabanc unsurlarn ibirlii bu gibi ilerin tahakkuku iin birinci art olan emniyet havasn yaratr, teebbsler, gayretler hemen harekete gelir, en zor grnen iler bile kuvveden fiile kar. Dnya ve memleketimizde harp sonras iktisadi gelimeleri yakndan takip edenler pek iyi takdir ederler ki yerli ve yabanc unsurlar arasnda i birlii adeta bir zaruret haline gelmitir. 4 senelik harp neticesinde svire, ve Portekizin istisnas ile btn Avrupa memleketlerinin asrlardan beri terakm etmi servetleri, milyalara bali olan sermayeleri istihsal kuvveti hudutsuz olan Amerikaya akp gitmitir. Amerika dnyann her tarafndan gelmi olan binlerce ton altn bitmez tkenmez sermayeler iin istimal yeri bulunmaktan aciz kalmtr. Daha mehur Marshall Plan ortaya kmadan hususi teebbs kanal ile Amerikan Milyarlar dnyann her tarafnda yaylmaa balam, talya, Fransa ve ngilterede Amerika dolarlar ile canlanm olan hususi teebbsler yzlerle saylr. Bu gibi memleketlerin bir ka sene zarfndaki hayrete ayan iktisadi kalknmalar en ziyade hususi teebbs kanalile hariten her tarafa aktlm olan yzlerce milyon sayesinde tahakkuk edebilmitir. Sermaye muhaceretinin en tabii yolu hususi teebbs yoludur. Marshal Plan fevkalade ahvalin ilesi ile bavurulan geici bir tedbirdir. Umumi vaziyet erge normalletikten sonra sermaye muhacereti en ziyade emniyet ve verim arz eden sahalara doru hususi teebbs kanallaryle gelimee devam edecektir. Sras geldiinde bu sermaye muhaceretinin memleketimiz yolunu tercih etmemesi iin hi bir sebep yoktur. Memleketimizdeki iktisadi potentiel ve verimli iler bolluu baka memleketlerde pek nadir bulunur. Sermaye muhaceretinin ak yollarnda mevcut hakiki ve mevhum engelleri vakit ve
189
zaman ile ortadan kaldrmaa muvaffak olursak memleketimiz yerli ve yabanc sermaye ve tekniin i birlii yapmas suretile az mddet zarfnda dnyann en zengin, en mreffeh memleketlerin haline gelebilir. Bu iktisadi bedahat memleketimizde alakadar mahfiller ve muhitlerce idrak edilmemi deildir. Hi phe yok ki alakadar muhitler ilk frsatta yabanc unsurlarla i birliine drt elle sarlacaklardr. O artla ki, devlet bu husustaki vazifesini vakit ve zaman ile ifa etsin. Bu meselede ne kadar geri bir halde bulunduumuzu ve bu husustaki geriliin iktisadi kalknmamz iin en kadar byk bir engel tekil ettiini uzun uzadya izaha lzum yoktur. Dnyann her tarafnda mesleki teekkllerin faaliyeti iktisadi kalknmann amudu fkarisi hkmnde olduu gz nnde bulundurulursa bu geriliin ne derece teesfe ayan olduu kolaylkla anlalr. imdiye kadar bizde mesleki mesleki teekkller niin inkiaf edemedi? Btn dnyada iktisad alemi topluluk kuvvetile ilerlemekte iken neden dolay biz iktisadi topluluklara kymet vermeyip ferdin, brokrasinin buyunduruu altnda kvranp ezilmesine meydan verdik? Sebep meydandadr. Devlet mfrit bir devletilik zihniyeti ile, ferde ait iktisadi sahaya el koyduu gibi mesleki teekklleri dahi adeta inhisar altna almtr. Ticaret ve Sanayi Odalar, trl trl birlikler ve kooperatifler devlet elile kurulmu ve teden beri devlet marifetile idare edilmektedir. Bu mesleki teekklerin ne kuruluunda, ne de idaresinde hr ve serbest ferdin hi bir rol, hi bir sz hakk yoktur. Bu teekkllerin kkl bykl organlar hi bir vakit devletin nfuz ve tesirinden kurtulamadlar. Her hal ve karda yukardan gelen telkinlere ayak uydurmaktan baka hi bir ey yapamadlar. Hibir zaman kendi insiyatiflerile, kendi bilgi ve tecrbelerile i grmek vaziyetinde bulunmadlar. Netice itibariyle baka memleketlerde brokrasiye kar bir muvazene unsuru olan mesleki teekkller bizde brokrasinin demokrasi ile telifi mmkn olmayan kuvvet ve efketini arttrmaktan baka bir eye hizmet edemediler. Mesleki teekkller hakiki vazifelerine taban tabana zt bir rol oynayarak brokrasi saltanatn desteklemek gibi gayretkelikte bulundular. imdi artk yeni demokrasi zihniyeti sayesinde memlekette serbest iktisat aleminde mesleki uur ve mesleki vicdan uyanm bulunuyor. Bu yeni vaziyet karsnda devletiliin rol bu teekklleri kendi vesayeti altnda tutmak deil onlar bsbtn azat edip, bsbtn serbest bir ekilde inkiaf etmelerine yardm etmekten ibaret olmaldr. Hakikati tamamiyle ifade etmi olmak iin unu ilave etmeliyiz ki bu hususta kullandmz yardm tabiri yerine masruf bir tabir deildir. Devletin serbest mesleki teekkllere ifa edecei yardm unilateral yani tek tarafl deil bilatteral yani ift tarafldr. Mesleki teekkler devletin yardmna ne kadar muhta ise devlet dahi mesleki teekklerin i birliine o derece muhtatr. Devlet iktisadi sahada uhdesine terettp eden vazifelerin hsn ifas hususuda mesleki teekklerin tenvir ve irat edici, bilgi ve ihtisaslarndan hi bir aman mstani kalamaz. Bu itibarla mesleki teekkller ne derece kuvvetli olursa devletin mesleki teekkllerden istifadesi o derece byk ve messir olur. Devletin mesleki teekkllerle ve mesleki teekkllere mensup i adamlarnn iktisadi sahada ibirlii dnyann her tarafnda iktisadi kalknma hususunda pek mhim bir amil roln oynamaktadr. Ezcmle milletler aras iktisadi mnasebetlerin tanziminde devlet memurlar hi bir zaman yalnz balarna i grmezler. Her zaman iadamlarnn kymetli mzaheretinin temine alrlar. Bu itibarla diyebiliriz ki yeni devletiliin mhim bir umdesi, iktisadi sahada mesleki teekkllere yardmdan ziyade bunlar destekleyip iktisadi sahada devlete ait vazifelerin hsn ifas iin hususi teebbs erbabnn fert ve topluluk itibarile yardmn ve bu suretle iktisadi kalknma yolunda devlet ve milletin i birliinden azami randman temin etmekten ibarettir.
190
11- Trkiye'de ktisadi Devletilik Problemlerine Toplu Bir Bak ve Devlet letmecilii Hizmetinde Barem Sistem ve Zihniyeti
PROF.DR. AHMET AL ZEKEN Trkiyede iktisadi devletilik, son 20-25 yl esnasnda, tevik, himaye, mrakabe -derece derece- mdahale yannda, devlet sermaye ve sevk ve idaresiyle teebbs kurma yolunda da, gittike 1 geni ve ehemmiyeti bir mevki almtr. ( ) Sanayiimiz, bir taraftan endstri hayatnda bir eyrek asrdanberi mahede edilen inkiaflar, dier taraftan da hkmete alnm olan tedbirleri gz nnde bulundurmak suretiyle, toplu bir tahlile tabi tutulduu zaman, bilhassa u noktalar zerinde durmak ihtiyac duyulmaktadr: 1- Trkiyede, dnya ekonomisi artlarna tedricen intibak kudreti gsterebilecek bir sanayi yaratmak yolunda terbiyevi bir himaye siyaseti gdlememi, ezcmle, ithal yasaklar, himayeci gmrk tarifeleri, muafiyetler, sanayi iletmelerinin bnyece kuvvetlenmeleri iin gemesi icap eden zaman lsne gre kademelendirilmemitir. Geen asrda balbana bir kudret tekil eden ngiliz endstrisinin ( ) Arkasndan, sanayileme davas gtm olan orta ve Bat Avrupa memleketleri ile Balkan devletlerinde, tatbik edilen sanayii tevik ve himaye sistemlerinde bilakis tedrici, kademeli bir l ile yrnmtr. Yani, balangta kuvvetli bir yardm ve himayeye muhta bulunduu kabul edilen gen sanayi iletmelerinin, btn mrlerince ancak koltuk denei ile yryebilecek sakat bir durumda kalmamalar iin bu ekilde terbiyevi tedbirlerin alnmas hususuna fevkalade dikkat edilmitir. Memleketimize gelince: 1926 dan itibaren 15 yl esnasnda tatbik edilen himaye ve tevik rejimi, hi bir suretle terbiyevi bir karakter arzetmedii gibi, 1948 tarihli sanayii himaye ve tevik kanunu tasars da byle bir ruh ve gaye tamamaktadr. 2- Devletilikte himaye, tevik,mrakabe ve mdahale ile ilgili kanunlarn, talimatnamelerini, dayandklar prensipler, bilhassa tatbikat ekilleri, hususi teebbsleri bir msavat ve istikrar havas iinde yaatacak, kendilerine huzur ve emniyet temin edecek bir ruh tamaldr. Devlet iletmeleriyle ayni branta yanyana faaliyete bulunan hususi teebbslerin mzaheret ve himayede, msavi artlar altnda bulunmalar ehemmiyetlidir. Devlet, inhisar kurmad sahalarda, msavatszlk yaratmaktan ekinmeli, bilakis rekabetin aksamasna, topallamasna kar uyank ve tedbirli bulunmaldr. Trkiyede, devletilik lleriyle tatbikat ekilleri, tevik ve mdahalede olduu kadar iletmecilik sahasnda da, btn bu prensipleri gznnde bulunduracak bir revizyona muhtatr. 3- Memleketimizde devlet iletmeciliinin hudutlar, sarahat ve kat'iyetle tesbit edilmemitir. Bu istikamette, ifade edilen prensipler, ilan edilen planlar ve programlar, ve bilhassa devlete yeniden iletme kurulmas veya mevcut hususi teebbslerin, bazan da btn bir brann, devletletirilmesi yolundaki tatbikatn tecelli ekilleri, hususi sermayeyi ok defa tereddt ve emniyetsizlik iinde brakmtr. Hkmet, sanayileme hareketinin bidayetinde, ar endstri, ve istihsal vastalar sanayii yannda yine bizzat kurduu istihlak eyas fabrikalarn, o zamanlar derpi ve ifade edilmi olduu gibi henz hususi sermayedarlara devretmemitir. Bu sahada, bir ok bakmlardan ayan tervi olan "muhtelit teebbs" formlnden de faydalanlmamtr.
*
( ) Trkiye'de yllk sanayi geliri 1.5 milyar lira olarak tahmin ve hesap edilmektedir. nhisarlar idaresine ait snai teebbsler de hesaba katlmak artiyle, devlet endstrisinin hissesi %53 tr. Devlet sermayesiyle kurulmu iletmelerin, hususi teebbslerle yanyana altklar ubelerde, hususi endstrinin topyekn snai gelirlerdeki hissesi yzde 65,5 tur. Memleketimizde 1933 ile 1940 arasnda, snai tehizata yatrlm olan 190 milyon lirann 135 milyonu devlet iletmelerinde yaplan envestismanlardan mrekkeptir. 1941 de, sanayi tevik kanunundan faydalanan teebbslerde alm olan ii ve memurlarn yzde 49,6 s devlet iletmelerinde istihdam edilen emek erbabndan mteekkildir. Maden ve metalurji sanayiinde: Kkrt istihsalinin yzde 42 si, krom cevherinin yzde 44 , linyitin yzde 69 u, maden kmr, bakr ve demirin yzde 100 , devlet endstrisi sektr iinde kalmaktadr. malat endstrisinde imentonun yzde 30 u, ynl ve pamuklu mensucatn yzde 42 si, mamul derilerin yzde 40 , eker ve selllozun, yzde 100 ktisadi Devlet Teekkllerinin faaliyet erevesi iinde istihsal edilmektedir. Bu fkradan itibaren arasra grlecek olan siyah harflerle basl ibareler - esas noktalarna asl metinde temas edilmi (*) hususlara ait baz tafsilat ve ilaveleri tekil etmektedir. Byle olduu halde teknik bir yanllk eseri olarak nazar dikkati daha calip hurufatla bastrlmtr.
191
4- Hususi sanayide, nazar dikkatimizi celbeden en zayf nokta, bu sahada yer alan teebbslerin, tesisat, tehizat ve istihsal prosedolerinde modern teknik icaplarn yerine getirmedikleri ve her halde, devlet iletmelerine nazaran geri bir vaziyette bulunduklardr. Sosyal tesisler bakmndan da ayni vaziyet mahede edilir. Bilakis, bu bakmlardan nisbeten mcehhez ve ileri bir durumda bulunan devlet iletmelerimizin sermaye yatrmlarnda ve istihsal faaliyetlerinde mnhasran teknokrat bir zihniyet ve l ile hareket ettikleri grlmektedir. ktisadi devlet teekkllerimizde, bir maliyet politikas gdld iddia edilemez; bu teebbslerin sevk ve idarelerinde rasyonellik icaplar -hemen mnhasran- istihsal miktariyle teknik randmanlar ykseltebilecek vastalarla gerekletirilmee allmtr. Neticeler ve mesuliyetler de yine mnhasran, bu llerle takip ve tenkit edilmektedir. Halbuki, rantabilitenin -kar temin edilmekle imkan ve lzum olduu hal ve artlarda- devlet iletmeleri iin tpk prodktivite gibi baarlmas gereken bir fonksyon ve ayni zamanda bir rasyonellik barometresi tekil ettii muhakkaktr. Devlete kurulan fabrikalardan bazlarnn tesis yerlerinin seiminde, tesis zamannn ve srasnn tespitinde dlm olan hatalarn sebeplerini de rantabilite ve maliyet ok geri planda braklm olmasnda aramak kabildir. 5- Birok devlet iletmelerinin, kar yle dursun, hesap yllarn byk zararlarla kapattklar mahede edilmitir. Netice itibariyle, rantabl alamyan devlet iletmelerini mali yk, vergi ile mkellefe inikas etmektedir. Dier taraftan, sanayi tesisleri vcuda getirmek iin ba vurulan dahili istikraz tahvillerinin, para emisyonlariyle beraber, enflasyona da yol aabileceini gz nnden uzak tutmamak gerektir. Her iki neticenin de, hayat pahall zerinde kuvvetle messir olabilecek sebeplerin banda geldiine phe yoktur. ktisadi devletilii, bir defa bu sistemin ve rejimin bnyesini zaruret artlarn tetkik ve mnakaa etmek: sahalar, lleri, vastalar zerinde durmak suretiyle mtalaa etmek kabildir. Bizde devletilik hangi tarihi ve iktisadi artlar altnda zaruri bir hal almtr? Devletiliimiz, himaye, tevik ve mrakabe sahasnda m kalmal? Mdahalelerde nereye kadar gitmeli? Bu hususta hangi vastalara ba vurmal? Bizzat iletmecilik yapmal m? Yapmamal m? kinci takdirde devlete milli ekonomi bakmndan hangi artlara cevap veren branlarda, veya ne gibi artlarn tahakkukuna kadar, "mteebbis-sermayedar" sfatiyle yer vermek icap eder? Devlet iletmeleri ile, ayni branta alan hususi iktisat iletmeleri arasnda milli ekonomi ve ibirlii bakmndan kartel formlnde baz anlamalar kurulmasna lzum ve imkan var m? lah... Kongremize verilen tebliler ve raporlarda, phesiz ki, dava bu cepheden etrafl bir ekilde tetkik edilecek, ve komisyon almalar bu prensip noktalar zerinde duracaktr. Fakat biz devletilii ve tahsisen devlet iletmeciliini, bir de, bsbtn baka bir zaviyeden mtalaa etmek istiyoruz. Devletin, filan veya falan sahalarda, u veya bu lde, kendi sermaye ve vastalarile iletmecilie girimi olmasn, bir muta, tahlil ve mnakaa haricinde braktmz bir vaka ve her halde baz branlarda, daha bir hayli zaman muhafazas zaruri bir realite olarak ele alyoruz. Bu takdirde, bu iletmeler niin; mamul ve mahsulleri ok pahalya mal ediyorlar? Ne iin ayni branlarda, kar edebilen hususi iktisat iletmelerinin elde ettikleri neticeye eriemiyor ve ok defa ziyan ediyorlar? Geri maliyetlerimiz, yalnz devlet iletmelerinde deil, btn sanayiimizde yksektir. * Maliyetlerimizi pahallatran umumi sebepler arasnda, iletmelerde istihsal nitelerinin kkl,( )
( ) Ezcmle, Smerbankn iplik tesislerinde bir ii yevmiyesine isabet eden i miktarnn 100-400 i arasnda temevv etmesine karlk, ayn randman, bir Japon mensucat fabrikasnda 1280 i olarak tesbit edilmitir. Divrikte bir iinin 8 saatlik mesaisine isabet eden istihra edilmi demir cevheri, muhtelif yllarda 1800 kilo ile 3500 kilo arasnda temevv etmitir. sve demir madenlerinde, istihra randman, ayn l ile 2700 ila 6000 kilo arasndadr. Ereli kmr havzasnda umumi ve ortalama randman harpten evvel 600 kilo civarnda idi. Harp yllarnda 500, hatta 400 den aa dm, ve imdi yine eski seviyesine erimitir. Buna mukabil Almanyada Rhur havzasnda 1935 te- ortalama randman, 1804, Hollanda devlet kmr iletmelerine 1902, Polonyada yukar Silezya
192
istihsal randmanlarnn dkl transport cretleriyle faiz haddinin ykseklii, baz kurulu yerlerinin rasyonel bir ekilde seilmi olmamas, bir de sanayi iiliini kendine serbeste ve biricik meslek olarak semi, kalifiye ve yksek randmanl bir ii snfnn mevcut olmamas gibi hususlara iaret etmek lazmdr. Filhakika, Trkiyede, -mutlak manasiyle- ii fkdan deil, sanayi iiliini, kendisine serbeste ve biricik geim vastas olarak semi, daimi, ve kalifiye ii ktl gze arpmaktadr. Umumiyetle daimi olmyan iiler bu itibarla kalifiye olamadklar gibi, fabrikalara, maden ocaklarna bal kaldklar pek ksa mddetler zarfnda da devamszdrlar. Bu itibarla iletmeler tam itigal derecesiyle alamamakta ve her iki sebepten dolay randmanlar dmektedir. i buhran, fevkalade hallerde, baz devlet sanayii branlarnda, i mkellefiyeti rejimlerinin tatbikine yol amtr. mparatorluk devrinde olduu gibi, Cumhuriyet devrinde de ve 1940-1945 senelerinde, maden kmr havzasnda fevkalade zururetlerle tatbik edilen i mkelleflii, mecburi sayin, en iptidai ve kalifiye olmyan emek erbabnn verimleri zerinde ne kadar menfi bir tesiri olduunu bir defa daha gstermi, ve sanayi hayat iin, serbest, kalifiye, daimi bir ii ktlesinin hayati ehemmiyetini meydana koymutur. Nihayet, sanayi iilerinin, daimi, tam manasiyle, profesyonel ve kalifiye olmamalar, istihsal randmanlarn ykseltebilecek dier tedbirlerin alnmasna da ezcmle, teknik rasyonalizasyonun ileri bir dereceye gtrlmesine ve iinin alma gayretini kamlayacak cret sistemlerinin tatbikine mani olmaktadr. Devlet iletmelerinde maliyetlerin daha yksek olmasn meydana karan hususi sebepler arasnda ise, ayrca u noktalara iaret etmek lazmdr: Devlet iletmelerinde bir maliyet politikas gdlmemektedir. Sevk ve idarenin btn mertebelerinde, muvaffakyet ve mesuliyet bilanosu, teknokrat bir zihniyetle, hemen mnhasran, teknik randman lleriyle tanzim edilmektedir. letme sevk ve idaresinin bana bulunanlar, sanayi iin - bilhassa fevkalade artlar altnda hayati olan -tedarik ilerini,- ticari bir basiret ve srat dairesinde - baarmak, imkan ve salahiyetlerinde tamamiyle sahip deildirler. kinci cihan harbi arifesinde, tehizatn yenilenmesi, tesislerin tamiri ve geniletilmesi, malzeme ve yedek para tedariki hususunda vaki gecikmeler, harp yllarnda ou devlet iletmelerin tam kapasite ile alamamalar, istihsalin yer yer yavalamas, duraklamas hatta, kmr havzasnda grld vehile, bir aralk tamamiyle durmas gibi neticeler vermitir; byle bir faaliyet temposunun, randmanlar, ve netice itibariyle maliyetler zerinde ykc bir tesir yapm olduu meydandadr. Nihayet, fabrikalarda, madenlerde, teknik iktisadi sevk ve idare ile mrakabeyi ellerinde tutan elemanlar iin, kabiliyete, gayrete, msbet neticeye kymet veren bir personel ve maa politikasnn gdlememi olmas, devlete sanayi iletmelerinde randman dkl ve maliyet yksekliini izah eden balca sebepler arasnda gelmektedir. te, tahsisen bu sonuncu nokta zerinde, Trkiye devlet iletmeciliinin en tipik, iktisadilik bakmndan en zayf noktalarndan biri sfatiyle durmak istiyoruz. Brokrat ve teknokrat bir zihniyetin, maliyet ve rantabilite mlahaza ve mesuliyetine yer vermiyen bir iletme siyasetinin, umumi masraflarda hesapsz bir gidiin, tedarik mevzularn basiret ve sratle baarmaa imkan brakmyan bir sistemin, gayreti, alma evkini ve mesuliyet duygusunu beslemiyen, tevik etmiyen bir maa ve personel politikasnn, sanayi hayatn srklemesi mukadder btn menfi neticelerin, devlet iletmelerinde randmanlar drmek ve maliyetleri ykseltmek hususunda ne suretle amil olduklarn, rakamla, elle tutulabilecek, gzle grlebilecek bir ekilde ortaya kaymak istiyoruz. Bu mevzuu en karakteristik ve zengin bir misal sfatiyle maheme ve tahlillerimizi kmr sanayii zerinde teksif etmek suretiyle mtalaa edebiliriz. Kmr havzasnn yakn zamanlarda tekilat ve faaliyet tarihesi, bir taraftan iletmelerde personel ve maa politikas, sevk ve idare zihniyeti, dier taraftan istihsal verimi arasndaki sk mnasebeteleri gstermek bakmndan cidden dikkate deer safhalardan gemitir. Son 15 yllk inkiaflar bu bakmdan muhtelif devrelere taksim etmek suretiyle mtalaa edelim: 1- 1937 den evvelki safha: Havzada devlet sermaye ve tesebbsyle kurulmu tek iletme yoktur. Fransz Ereli irketi, mhi miki talyan iletmesi, bir de, milli sermaye ile kurulmu hkmetin tevik mzaheretleriyle, milli
madenlerinde -1936 da- 2703 kilo olarak tesbit edilmitir. U.S.A.da maden kmr iletmelerinde, umumi istihra randman, -1936 da- 2790 kilo arasnda temeyy etmitir.
193
ekonomi menfaatlerine uygun bir iletme politikas takip eden, Bankas irketleri, n planda yer almaktadr. Bu iletmelerde, alan, ocak mhendislerinin, tayininde, terfiinde, ve emeklerinin kymetlendirilmesinde, likayat, gayret, msbet netice balca ly tekil etmitir. Kendilerine maalar haricinde, ocan randmanna gre prim ve yl sonunda iletmenin kazancna gre ikramiye verilmektedir. 1935 te Bankas irketlerinde, gen bir ocak mhendisinin maa 100 ile 120 lira arasnda idi. Fakat buna ilaveten idare ettii ocan istihsal ve randmanna gre tertip edilmi bir basit skala zerinden prim alyordu. Sevk ve idarede, mrakabede, titizlii, alma gayreti ve evki kamlayan bu mkafat eklindeki cret zamm, maan % u kadarn geemez eklinde bir tahdide tabi bulunmuyordu. Maa harici kazanlar, ezcmle, 120 lira maa alan bir mhendis iin bilfiil 40 ile 100 lira arasnda temevv etmekte idi. Havzann umumi randman bu devrede ezcmle 1934 te 615 ti. Yani btn yl boyunca bir iinin 8-9 saatlik mesaisine isabet eden istihra edilmi kmr miktar ortalama olarak 615 kilodan ibaret bulunuyordu. Bu umumi ortalamaya mukabil talyan irketinde randman 807, Bankas messesesi olan Trki irketinde 870 kiloya ykselmi bulunuyordu. II- kinci safha 1937 Maysndan 1936 Eyllne kadar: 1937 maysnda Etibank Ereli messesesi havzada eski Fransz irketi ocaklarnda faaliyete geince, hususi iktisat teebbslerin yannda, sevk ve idare bakmndan bsbtn baka bir zihniyet ve sistemin mmessili olan bir iletmenin yer ald derhal duyulmaa balyor. Bu messeye henz barem kanunu girmemitir. Maa seviyesi yksekedir. Fakat, bu maalarn annda, istihsal miktar ve randmanna malzeme istihlakndaki tarifeye gre ayarlanm her hangi bir prime yer verilmemitir. Mhendis, memur says bu yldan itibaren muntazaman artmtr. Etibank mhendisleri gittike bir yar memurdan tam memur tipine doru istihale etmekte devam etmitir. ki sistemin verdii neticelere bakalm: 1938 de kmr havzasnn umumi randman 1935 teki 635 kilodan 595 kiloya dmtr. Ayni ylda Etibank iletmesinin randman vasatisi ancak 572, halbuki Bankas messeselerinden Trkiin 874 idi. Bir yl sonra da Etibank randman 551 e decektir. Randmanlarda phesiz ki, yalnz ocak mhendislerinin, tevik ile kamlanan, alaka ve gayretlerinden, mrakabede gsterdikleri titizlikten baka birok amiller mevcuttur. Fakat bata, ii faktr olmak zere, dier birok faktrlerdeki elverisizlik derecesi btn iletmelerde ayni kalmaktadr. Dier mhim bir amil de ocaklarn jeolojik bnyesidir. Bankasnca iletilen bir ocan randmanlariyle, -tamamiyle ayni jeolojik bir bnye arzeden ve bu devirde Etibanka gemi bulunan bir dier ocan randmanlarn mukayese edelim: Bankas Ocanda 831 847 871 Eti Bank Ocanda 700 Etibanka gemeden evvel 572 Etibanka getkten sonra 551 Etibank letmeleri barem kanununa tabi olduktan sonra
Maliyetler Fransz irketi zamannda, 1936 da ton bana tesbit edilen 451 kurutan, Etibank iletmesinde 1938 ylnda 574 kurua, 1939 senesinde 625 kurua kadar ykselmitir. Bu rakamlar, iki sistemin, sanayi hayatnda verdii msbet neticeleri ayrca hi bir izah ve tefsire ihtiya brakmyacak bir aikarlkla ortaya koymaktadr. Etibank faaliyetlerinin, fzyona kadar devam eden bir bilanosunu yapacak olursak grrz ki, bu bilanonun aktifinde, bilhassa milli ekonomi bakmndan israflara meydan veren hoyrata bir istihra sistemine nihayet verilmesi, bu bakmdan ehemmiyetli olan ihzari ameliyelere germi verilmesi, kaln damarlarn yanda ince damarlarn da ilenmesi, teknik, ve itimai tesisat vcuda getirilmesi gibi baarlar mevcuttur, Bilanonun menfii tarafna ise, randmanlarn dmesi, maliyetlerin ykselmesi, istihsali arttrma yolunda izilmi olan program hudutlarna yaklalamamas gibi, hususlar kaydetmek icap eder. Bu muhtasar bilano, devlet iletmeciliimizin, kuvvetli ve zayf taraflarn, en karakteristik bir ekilde ifade edebilmektedir. III- 3 nc safha: 1939 Eyll'nden fzyona kadar.
194

*
kinci cihan harbinin patlad gn, meriyete giren bir kanunla( ) iktisadi devlet teekklerinde tam manasiyle- bir devlet dairesi ruh ve sisteminin yerlemesine doru yol alnmaa balanmtr. Bylelikle barem sistemine balanan, Ereli kmrleri iletmesi mhendisleri de, bir hamlede devlet memuru vaziyetine sokulmu oluyorlard. Ocak mhendisi, maden iletmelerinde istihsalin miktar, kalitesi ve randmannda amil olan, en ehemmiyetli sevk ve idare elemanlarndan biridir. Ocak mhendisinin maa bareme intibak ettirilmi, terfileri senelerin gemesine balanm, kendilerine yalnz maan % 20 si nisbetinde bir maden zamm denmitir. Hi bir mteharrik tevik elemann ihtiva etmiyen bu cret sisteminin tatbikinden itibaren, randmanlarn bir kat daha dt grlmtr. Bylece, 1940 yl ilk 11 ay iin randmanlarn umum havzada 574, bir Bankas irketinde 822 kilo olarak tesbit edilmesine mukabil, Etibank letmesinde ancak 505 kilo olarak hesaplanmtr. IV.- Drdnc devre: 1940 kanunuevvelinden 1943 temmuzuna kadar. 1940 Aralk aynda fzyon tekilat Ereli kmrleri letmesi ad altnda havza idaresini eline alnca, otomatik olarak btn kmr ekonomisinde barem kanunu tatbik edilmee balanmtr. Bu dnm noktasna takip eden 2-3 yl 3500 mtecaviz memur 2500-3000 ii altran, ve bu itibarla Trkiyenin en byk sanayi iletmesi vaziyetine gelen bu teebbsn tekilatnna, yeni artlara intibak etme, ii ve direk tedarikindeki glklerle uramak ypranm ve vaktinde yenilenmemi, tehizat ve tesisatla i grmee almak hususunda sevk ve idarenin banda bulunanlarn cidden byk, gayretler sarfettikleri bir devirdir. Randman barometresi bu defa da sanayi hayatnda barem sistemi ile brokratik gidii, mahkum etmee kafi neticeler kaydetmitir: Fzyondan evvel gelen, son ayda, havza umum randman 574, Ereli iletmesininki 505, ve Trki irketinin de 822 kilogram olarak tesbit edilmiti. Fzyondan sonra 1941 senesinde havza umum randman ilk ayda, 505 kiloya, daha sonra 490, * daha doru bir hesapla ( ) 380 kiloya dmtr. Grlyor ki, ikinci cihan harbi yllarnda kmr ekonomisinin dt g durumu yaratan sebepler arasnda tehizat, direk ve ii faktrleri yannda, fzyon idaresiyle beraber btn havzada yerlemi bulunan, tamamiyle gayri iktisadi bir personel ve maa sisteminin mesuliyetine de, birinci planda bir yer ayrmak icap eder. letme sevk ve idaresi kadar alakadar hkmet makamlarnca da takdir edilen bu durum karsnda barem kanununu rasyonel sevk ve idare icaplariyle bartrmak yolunda bir nevi devaml telifilik gayretleri sarfedilmitir. Sakat olduu bilinen bir nizam, sonsuz tefsirler, ilaveler kendi kendini aldatrcasna tadiller ile muhafaza edilmee allmtr. Tam bir hsn niyet fakat sophistique bir zihniyetle giriilen btn bu gayretler beklenen neticeyi vermemitir. Btn bu gayretlerle, neticelerini 6 merhalede toplyarak mtalaa etmek kabildir:
( ) Bakanlarn ve devlet messeseleri memurlar aylklarnn teadl ve tahvili dair 3659 nolu Kanun. * ( ) 1941 ylnda bu rakam 491 e inmitir. 491 kilo hakikatte 388 kilo demektir. nk ocaklardan kan kmrn kalitesi dm kl derecesi artm ve hesaplarda bu nokta bir mddet nazar dikkate alnmamaa balanmtr.
195
Birinci Merhale: Yeni ve byk iletme tekilatlandrld zaman had bir mhendis buhranyle karlalmtr. Bu buhran ksmen bertaraf edebilmek iin, sevki idarenin yksek mevkilerini igal edecek olanlarla, bir nevi "kurmay tekilat" mevkiinde bulunan etd grubu mhendislerine, barem harici cretler verebilmek zere, bir hususi "muvakkat liste" tertip edilmitir. Dier taraftan, fiilen, istihsal cehhesinin ileri karakollarnda alan ocak mhendisleriyle, blge ba mhendisleri, tamamiyle barem sistmene bal kalmlardr. ki buuk yl kadar devam eden bu tekilatlanma devresinde her, ihtiya veya aksaklk karnda, filan veya falan vazife makamna da, muhvakkat listeye ithal etmek veyahut, tevike layk bir blge ba mhendsini, vekalet maa ile taltif ve tatmin etmek gibi yar tedbirlere ba vurulmutur. Bu gibi mracaatlar, bittabi merkezi makamlarla uzun muhavereleri, hatta kar karya temasa gelerek, uzun uzun mnakaalar, sonsuz vakit ve eneji ziyam icap ettirmitir. kinci Merhale: Muvakkat liste, 7 temmuz 1944 tarih ve 4621 numaral bir kanunla kat'i eklini almtr. Arada geen zaman zarfnda iletme 1942 buhrann atlatm, istihsal ve randmanlarn, harpten evvelki seviyesine yakn bir mertebeye ykseltmitir. Fakat 1944 sonundan itibaren, havza istihsalatnn ilk 15 sene zarfnda 2 misline, randmanlarn da, 3 misline ykseltilmesini istihdaf eden yeni "amenajman" plann, tatbik bahis mevzuudur. Byle bir kalknma eiinde, maa politikasnda yeniden baz tadiller yaplmas lzumlu grlmtr. nc Merhale: Ezcmle, eyll 1939 da, % 20 olarak tesbit edilmi olan maden zamlar, yeni bir ek kanunla % 50 ye karlm, ocak iinde geen bir yllk hizmet, baremde terfi bakmndan bir buuk yl olarak saylmtr. Ne btn bu tadiller, ne de baz vazifeler iin yksek maalar verilmesi, devlet sanayi iletmelerine verimli bir cret politikasnn temel ta olan tevik artn getirememitir. Drdnc Merhale: Nihayet, 1943 banda neredilen bir Vekiller Heyeti karariyle, memurlara "prim" datma prensibi kabul edilmitir. lk bakta, devlet iletmeciliimizde, anlayl bir yeniliin mjdecisi gibi telakki edilen bu kararn tatbikinde, radikal bir ekilde hareket edilemediinden, istihdaf edilen neticelere varlamamtr. Filhakika, hazrlanan talimatname mucibince, hi te basit olmyan hesaplara msteniden datlacak olan primler, maa tutarnn % 25 ini tecavz edemiyecekti. Prim almaa hak iddia edebilecekleri kabul edilen ocak mhendislerinin, umumiyetle, 100 lira etrafnda maalarla alan tamamiyle bareme tabi- elemanlardan mrekkep olmas denebilecek aylk prim tutarn, fiilen 15-20 liraya inhisar ettirmi oluyordu. Netice cidden enteresandr: Bu yeni tahdidi takip eden ilk aylardan sonra, istihkak edilen gayri safi prim miktarnn gittike dt, ocak mhendislerinin, mutat ly aan dikkat ve gayretlerini, asli maalar dahilinde alabilecekleri prim plafonlarna gre -adeta- otomatik bir gidile, ayarladklar grlmtr. Ezcmle, ilk aylarda baz mhendislerin, 300 ila 350 lira prime hak kazandklar ve buna mukabil maalarn % 25 i ile tahdit edilerek 25 ila 30 lira aldklar grlyordu. te bundan sonra, dikkat ve gayretlerinde, ancak, 100 ila 140 lira gayri safi prime hak kazandracak ekilde gevedii mahede edilmitir. Bu tecelliler karsnda, klasik -liberal iktisatlarn, "Homo- Econommicus" fiksyonlarn hatrlamamak kabil mi? Beinci Merhale: 1946 sonunda, bilcmle maalara, ikinci bir zam yapld zaman, evvelce, ktisat Vekaletine, iktisadi devlet teekkleri mensuplarna prim datmak hususunda bahedilen salahiyet geri alnmtr.
196
Altnc Merhale: 8-9 aylk bir fasladan sonra tevik unsurunu gayret, dikkat, ve itinaya gre ayarlanan platfonlu bir prim siyasetinin, maa ve cret sisteminde yeniden yer almasna ihtiya hissedilmi ve bu sistem 1948 den itibaren tatbik edilmee balamtr. 1948 de yeniden tesis edilen prim sisteminin iade edilecei hakknda 1947 ortalarnda gazetelerde Anadolu Ajans vastasiyle intiar eden u ifade, -prim sisteminin iktisadi hayat ve faaliyetlerde msbet neticeler verebilmesini temin edecek bir zihniyet ve ekil dairesinde tatbik edilmediini kabul etmesi itibariyle- cidden ayan dikkattir: "Evvelce devlet msseseleri memurlarna verilmekte iken geenlerde durdurulan primlerin tekrar iadesi uygun grlmtr. Ancak prime hak kazanmann artlar yaknda toplanacak bir komisyon tarafndan tesbit edilecektir. Evvelce istihsali artrmak ve rasyonel alma salamak maksadiyle konulan prim sistemi tatbikatta, bir nevi, maa zamm mahiyetini ald grlmtr." Hlasa: Barem kanunu ve sistemine bal personel politikas kmr sanayiinde olduu gibi btn sanayi iletmelerinde ok fena bir imtihan geirmitir. Ne muvakkat listeler, ne % 25 ten % 50 ye karlan maden zamlar, ne vekaletten alnan munzan maalar ne de szde prim sistemleri sanayi hayat iin ok elverisiz randman bakmdan ykc olan brokratik personel politikasn ruhunu ve neticelerini deitirmi deildir. Byk Alman sanayici ve tekilats Hgo-Stinnes der ki Bir sanayi tesisi kuracak iken kendinize u iki suali sorununuz ve msbet cevap alnaynca zinhar ie balamaynz. 1- Bu sanayi iletmesi iin kafi miktarda kalifiye ii tedarik edilebilecek mi? 2- Sanayi messesesini sevk ve idare edecek hakiki efler mevcut mu?" Filhakika, sanayi bir cemiyet iinde sekinler arasnda kollektif bir deha yaratarak kurulabilir: Basirette, gayrette, dikkat ve itanada icat ve ihtirada, deha; adam semede, adam altrmada, devaml ve bilgili mrakabede deha. Byle bir kollektif dehaya dayanacak modern sanayi hayatnda insan unsuru cephesinde, yani bir tarafta ii saflarnda, dier taraftan da teknik ve iktisadi sevk ve idareyi elinde tutan personel saflarnda devlet iletmelerimizde mevcut artlarn tamamiyle haricine kmak lazmdr. Filhakika, btn sanayi iletmelerimizi iin daimi ve kalfiye iilerden mrekkep profesyonel bir ktleye ihtiya vardr. Madencilik gibi pek byk sayda ii ktlelerine muhta olan branlarda bir an evvel, ziraat ve ky hayatiyle, iktisadi ve psikalojik alakalar kesilmi -bunun iin de- sanayi iletmesi civarnda aileleriyle beraber yerletirilmi daimi bir amele nvesi kurmak zorundayz. Devlet sanayi iletmelerinin bana mesuliyetlerinin arl kadar salahiyetleri de geni tutulmu sekin i adam ruhu tayan efler getirmek lazmdr. Mesuliyet ve hesap vermede - derece, derece siyasi ve idari makamlarn, sk sk sorduklar sualler, verdikleri direktifler, yaptklar mdahalelerle devlet iletmelerimizde bilfiil yerlemi olan gndelik irat sistemi yerine anonim irketlerde olduu gibi, her yl sonunda bir defa hesap verme sistemini ikame etmek zaruridir. Devlet iletmelerine maliyet politikasnn, ve sevk ve idarenin her sahasna maliyet zihniyetinin mutlaka yerlemesi lazmdr. "Hususi hukuk hkmlerine tabi olmak, ve ticari usullerle idare edilmek zere" tesis edildikleri kurulu kanunlarnda ifade edilmi olan Smerbank ve Etibank manzumesi iletmelerinin faaliyetlerinde hakikaten byle bir ruh ile almalar, alabilme imkanlarna sahip klnmalar ehemmiyetlidir. Devlet iletmeciliinin milli iktisat fonksyonlarn hakkiyle baarabilmeleri, kanaatimizce liyakate, gayrete ve bilhassa msbet neticeye kymet veren bir personel ve maa politikasnn yerlemesine baldr.
12. Orman letmeciliinde Devletilik Problemi ve Ormanclk Politikamzn Ana Davalar

PROF. DR. EREF NUR LKMEN Devlet Orman letmecilii ile zel ormanlarn devletletirilmesi meseleleri 3116 ve 4785 sayl kanunlarla halledilmi iken, bugn yine bu noktalara dnlmekte ve bunlarn leh ve aleyhinde fikirler yrtlmekte ve mtalaalar serdedilmektedir. Bu itibarla Devlet Orman letmelii ile zel ormanlarn devletletirilmesi hala bir problem olmaktan km deildirler. Memleketimizin iktisadi meselelerini ilmin altnda zmek zere toplanm olan "Trkiye ktisat Kongresinde" devletilik ve devlet mdahalesi mevzular incelenirken, yurdumuzun en nemli bir servet kayna olan ormanlarn devlet tarafndan
197
iletilmesindeki ekonomik sebepleri ve zel ormanlarn devletletirilmesindeki zaruretleri belirtmemek ve bugnk ormanclk politikamzn ana hedefini tayin etmemek cidden bir noksanlk olur. Bilindii zere her memleketin ekonomik bnyesi endstri, ziraat, ticaret, tama ve ulatrma, madencilik, hayvanclk ve ormanclk gibi trl trl iktisadi ubelerden meydana gelmekte ve bu ubelerden her birisi de devletin eknomi sahasnda gtt genel politikaya tabi bulunmaktadr. Tam bir liberalizm esasna bal bir memleket ekonomisinde her ey az ok bir farkllkla "Braknz yapsnlar, braknz gesinler" prensibine gre ayarlanr ve ekonomik faaliyetler iktisadi kanunlarn tesirine terkolunurken, koyu bir sosyalizme brnm ekonomi nizamnda ise zel teebbslerin faaliyetlerine son verilerek, her eyi merkeziyetletirilir ve bylece memleketin ekonomik mukadderat iktidar elinde tutan muayyen ahslarn arzu ve dncelerine braklr. Millet ekonomilerine damgalarn vuran bu iki zd ekonomi sisteminin ortasnda, mahiyeti itibariyle mstakil bir sistem karakterini tamayan devletilik vardr. Burada mlkiyet prensibinin masun tutulduu ve fert hrriyetinin garanti altnda bulundurulduu grlmekte ve ayn zamanda hususi ekonomi sektrnn hakimiyeti tannmaktadr. Bununla beraber ferd enerjisinin ve faaliyetinin yeter derecede bulunmad sahalarda devletin teebbse gemesinin doru olaca da kabul edilmektedir. Devlet bu mdahalesinde bazen ferdi teebbse el uzatr, bazan da onu trl yollar ve kanallardan tevik eder. Ancak bu mdahaleye hudut tayininin zor olmas ve bu tayin iinin de dorudan doruya devletin takdirine ait bulunmas, devlet teebbslerinin zaman zaman dozunu karttrr ve ferdin ekonomik faaliyetlerini daralttrr. Trkiye Cumhuriyeti Ana Yasasnn ikinci maddesinde devletilik prensibi kabul edilmi olmakla, memleketimizin ekonomi politikasnda bu nc yol seilmi demektir. Ancak bu yol seilirken, ekonomik doktrinler deil, memleketin hayati ihtiyalar ve gerek icaplar gznnde tutulmu bulunmaktadr. nk Trkiye Cumhuriyeti Osmanl mparatorluundan sermayesi kt, tekilat dzensiz ve teknii bozuk bir iktisadi bnye tevarz etmitir. Bunu kalkndrmak iin sadece zel teebbslerin faaliyetine gvenilemezdi. Gerekten btn bir tarih boyunca srp giden kapitilasyonlarn ve itimai bnyedeki bozukluklarn tesiriyle memlekette ne bir sermaye terakm edebilmi ve ne de becerikli usta mteebbisler yetimi bulunuyordu. Halbuki buna mukabil endstri, mnakale, bayndrlk, madencilik, ziraat, ormanclk ve hayvanclk gibi trl trl istihsal ubelerinde baarlmas icabeden saysz iler vard. te byle bir durumda, inkilabn eiinde bulunan Trkiye devletinin ilk yapaca i hi phe yokki, milli ekonominin bu neflu vaziyeti karsnda pasif kalmamakt. Nitekim devlet milli ekonomiyi taazzuv ettirmek iin bir taraftan hususi teebbsleri ilgilendiren ticaret ve sanayi odalarn, tarm kredi ve sat kooperatiflerini, toprak mahsulleri ofisini, sulama tesisatn, tohum slah istasyonlarn, ky enstitlerini, teknik ziraat ve bahvanlk okullarn, zirai donatm kurumunu, nebat hastalklar ile mcadele istasyonlarn meydana getirmitir. Dier taraftan da endstri, tarm, ulatrma, madencilik, bayndrlk ve ticaret sahalarnda fiilen teebbse girimitir. Bugn devletiliin hudutlar o kadar genilemi vaziyettedir ki, endstri iletmeleriyle maden iletmelerinin byk br ksm devletin elinde olduu gibi, kara, deniz, hava tat ileri de hemen hemen devlet iletmecilii ierisinde yer almtr. Kredi tekilatna gelince, bankalarn byk bir ksm yine devlete ait bulunmakta ve i ticaretle d ticaret sahasnda devletin en geni ekildeki mdahalesi grlp sezilmektedir. Kambiyo kontrol, lisans sistemi; devletin ithalat ve ihracat bakmlarndan yapt kontrol, hububatn devlet tarafndan alnp satlmas, ay, kahve, kibrit ve ikilerin tekele tabi oluu, kmrn devlet eliyle satlmas hep bu meyanda gsterilir. Btn bunlara ramen devletin ormanclk politikasndaki mdahale siyaseti ve devlet iletmecilii ile ormanlarn devletletirilmesi ii ok yakn zamanlara kadar tahakkuk ettirilmi deildi. Halbuki ormanlarn dzenli bir ekilde ilettirilmesi iiyle yalnz devletilik politikasn gden devletler deil, bizzat liberal tandansl devletler megul bulunmaktadrlar, nk orman yle bir servettir ki, onun yap ilerinde, yakacak madde temininde her trl tat vastalarnn yaplmasnda, sellloz endstrisinde, doramaclkta, kaplamaclkta, anbalaj ilerinde, oyuncak imalatnda, marangozlukta, kibrit ve kurun kalemi sanayiinde, baston ve emsiye yaplmasnda, maden stununda, kauuk, reina, mantar ve sepi maddelerinin istihsalatnda ve daha buna benzer nice nice ilerde bir ham madde kayna olarak yer alr. Fakat ormann grd i bu kadarla bitmi olmaz. O ayn zamanda memleket ikliminin dzelmesi, yurdun yeillenip gzellemesi ve yer alt sularnn denklemesi zerinde de tesir yaparak, insanlarn shatli ve neeli olmalarna, ziraatn verimli hale gelmesine de ayrca hizmet eder. Bu itibarla ormann yokluu yle her hangi bir servetin yokluuna pek benzemez. O tek ihtiyac gideren bir servet deil, trl ihtiyalar gideren bir servetler yekunudur. te bu byle olunca devletlerin de kendi ormanlar ile ilgilenmemelerine imkan yoktur. 1856 ylnda ise genel islahat projesine uyularak memleket ormanlarnn durumu tetkik ettirilmek zere Avrupadan mtehasss bir heyet getirtilmi ve bu heyetin tavsiyesine gre de stanbulda bir orman mektebi kurulmutu. te Trkiyede ormancla kar devletin ilk mdahalesi byle balam ve fakat btn dier sahalarda olduu gibi burada da hakiki manada bir dzenleme tahakkuk ettirilememiti. Esasen mdahalenin byle bir maksat ve iddias da yoktu, nk devlet ormanlardan sadece gelir temin etmeyi dnyordu. Cumhuriyetin ilanndan sonra milli ekonominin dzenlendirilmesi yoluna girilince, devletin ormancla kar alakas da biraz fazlalat. 1924 ylnda kartlan "Trkiyede mevcut bilumum ormanlarn fenni usul idare ve iletilmeleri hakkndaki kanunun birinci maddesi ile btn ormanlarn iletilmesi amenajman planlarna balanm ve bu maksatla da bir takm amenajman gruplar tekil olunmutu. Bu hareket olduka esasl bir mdahale mahiyetinde idi, nk bu suretle ormanlar artk
198
serbest bir servet olmaktan kyor ve ekonomik bir hviyet kazanyorlard. Gerekten ormanlarn amenajman planna balanmas gelii gzel bir idare tarzndan kurtulup dzenli iletmeye geilmesi demektir. Zira amenajmann gayesi ormandaki devamll esas tutarak haslat zaman ve mekan bakmndan tertiplemektir. Bu maksatla tekil edilmi olan amenajman gruplar da bu prensip dahilinde hareket ederek, memleket ormanlarnn taksasyonunu yapmaa balam ve bir ok ormanlarn amenajman planlarn da hazrlam bulunuyordu. Yalnz buradaki sakat olan nokta devletin sadece amenajman planlaryla iktifa edip, ormanlar u ve bu mteahhidin elinde brakm olmas idi. Fakat bu mahzur 1937 ylnda duyulmu ve karlan 3116 sayl orman kanununun 31 inci maddesine "Devlet ormanlar Devlet tarafndan ilettirilir" hkm konulmutu. Bu hkm ormanclk politikamzn bir dnm noktasn ifade ediyordu, nk bu prensibin konuluu ormanclk politikamzla milli ekonomi siyasetimiz arasndaki tezadn kaldrlmas demekti. Gerekten devlet milli ekonomimizin her eit faaliyetini dzenler ve fiilen buralarda teebbslere giriirken, ormanclk sahasndaki pasif durumu ve alakaszl izah olunamyordu. Zira mahiyeti ve fonksiyonu itibariyle devletin alakasn ekecek ve devlet iletmeciliini icabettirtecek ekonomi faaliyetlerinin en banda ormanclk gelmektedir. Ormanclk sahasnda olduu kadar hi bir istihsal faaliyetinde zel menfaatla kamu menfaati bir birbirine zt deildir. Ticarette endstride, ziraatte hatta madencilikte hususi teebbslere ve hususi iletmelere yer verilmesi ne kadar doru ve isabetli ise, ormanclkta da o kadar kt ve o kadar mahzurludur. Burada ancak tam bir devlet mdahalesine, tam bir devlet iletmecilii organizasyonuna lzum vardr ve bu lzum dorudan doruya orman iletmelerinin hususi karakterlerinden ileri gelmektedir. 1- Bilindii zere her memleketin ekonomik alanndaki faaliyetler iletme denilen teknik ve ekonomik karakterdeki organizasyonlar ierisinde cereyan ederler. Her ne kadar bu iletmeler milli ekonomi yapsnn birer hcreleri mahiyetinde iseler de, gaye ve maksat bakmndan birbirlerinden farldrlar. Bunlardan bazlar sadece para eklinde kazanc hedef tuttuklar halde, dier bazlar da para ile llmesi hemen hemen kabil olmayan sosyal ve kltrel gayeleri istihdaf ederler. Ekseriyetle her ileri devlet kendi kapasitesi dahilinde ormancl dzenlemek zere bir taraftan ormancla ait mevzuat sistemlendirirken, dier taraftan da bata ilim messeseleri olduu halde, eitli organizasyonlar vcuda getirmi bulunmaktadr. Yabanc devletlerde ormancla kar yakn bir alaka grlrken Osmanl mparatorluunun zl devrinde de bunun tam aksine bir politikann hkm srd anlalmaktadr, nk bu devirde ormanlara serbest bir servet gz ile baklyordu. Osmanl mparatorluunun uzun zaman devam edip giden bu yanl grne kar ilk kprdanma hareketi saltanatn son devrinde vukua gelmitir. 1940 da ormanlardan kesilecek odun ile yaplacak kmr ve keresteden alnacak rsum ile mteferruat hakknda ilk irade kartlm ve 1851 de orman zel teebbsler birinci kategorideki iletmeleri ele alp, dierlerine hi iltifat etmezler. Yalnz bu hususta vakf messeseleriyle tesis nam altndaki messeselere ait iletmeler hari tutulabilir, nk bunlar her ne kadar hususi teebbslerin meydana getirdii teekkller ise de, takip ettikleri gayeler dini, ilmi ve insani mahiyettedirler. Orman iletmesine gelince, bu emteann zaman ve mekan bakmndan mstehliklere arzedilmesi iini zerine alm bulunan bir ticaret iletmesi veyahut ham maddelerin mamul hale getirilmesiyle uraan bir endstri veya zanaat iletmesinden ok farkldr. Bunlar para eklindeki kazanc ve bilhassa speklatif mahiyetteki muameleleri n planda tuttuklar halde, orman iletmelerinde durum byle deildir. Orman iletmesinin maksat ve gayesini tayin eden, iletme sahibinin arzu ve iradesi olmayp, daha ziyade ormann mevkii ve kuruluu vaziyetidir. Esasen orman iletme plan yaplrken, ormann haiz olduu btn zellikler gznnde tutulur ve buna gre orman iletmesine bir yn verilir. Mesela orman bir muhafaza orman karakterinde ise, artk burada hakim olan unsurlar ekonomik olmaktan karak, meta ekonomik bir karakter alrlar. Byle olduu iindir ki, svirenin 1902, Turingen eyaletinin 1931, talyann 1877, Yunanistann 1929, Fransann 1882, Avusturyann 1884, arlk Rusyasnn 1888, Macaristann 1879, Yugoslavyann 1930 tarihli orman kanunlar muhafaza orman karakterinde bulunan ormanlar kamu iletmeleri iin elverili grerek, bunlarn kamulatrlmas hususunda lzumlu hkmleri koymu bulunmaktadrlar. Bunun byle oluu hite sebepsiz deildir. Eer bu nevi ormanlar hususi ekonomi iletmelerine terk edecek olursak, orman gayesinden ve grecei hizmetlerden tamamen uzaklatrm oluruz, nk hususi ekonomiye tabi iletmenin esas gayesini rentabilite prensibi tekil etmektedir. Bu itibarla iletme sahibi ormann memleket iklimine ve halkn shatine yapaca tesirleri hi hesaba katamaz, o yalnz iletmeye koyduu kapitalin faizini en kolay ve en yksek ekilde kartmaa bakar, Bu da ancak ormandan mmkn olduu kadar yksek bir kesim yapmak suretiyle gerekleebilir. 2- Orman iletmelerinin dier bir hususiyeti, onlarn dier iletme nevilerine nazaran topraa ve iklime daha sk bir ekilde bal bulunulardr. Toprak orman yetitirilmesinde dier iletmelerde olduu gibi, sadece bir kurulu yeri olmayp, ayn zamanda onun bnyesine dahil olan bir unsurdur. Bilindii zere toprak kttr ve bu ktlk ormanlarn da ktlamasna sebep olmaktadr. Ormanlarn yetimesinde messir olan iklim ise her yerde elverili deildir. Bu da ormanlarn kt oluu zerinde ayrca rol oynar. Nitekim Finlandiya ile spanyay karlatrrsak, bunun byle olduunu ak ekilde grrz. Finlandiyada ormann toprak yzeyine nisbeti %73.5 iken spanyada bu miktar %9.9dur. Geri spanyada bu azlk ormanlarn tahrip edilmesiyle de alakaldr. Fakat buna ramen yetime imkan ve artlar birincisinde daha elverilidir. Trkiyeye gelince ormanlk blgeler daha ziyade sahip mntkalarna inhisar etmektedir. Bu sahil eritlerinin genilii Karadeniz kylarnda 80-100, Ege denizinde 300-400, Akdenizde ise 60-100 kilometredir. Kylardan ierilere doru gidilince ormanlarn kaybolduklar ve bunlarn yerine plak ve bo sahalarn kaim olduu grlr. Orman bakmndan orta
199
Anadolu ile dou Anadolu ok mkl durumdadrlar. Buradaki ormanszln en nemli sebebi yalarn az oluu ile toporafik durumdur. Orta Anadoludaki 200-350 milimetrelik ya ve suhunet ekstremleri ormanlk blgelerin teekklne mani olmaktadr. Dou Anadoluda ise ok yksek dalarn bulunuu suhuneti azaltmaktadr. Suhunetin azl ve bilhassa devaml olmay da ormanlarn yetimesine imkan verdirtmemektedir. Btn bunlardan anlalyor ki Trkiyede ormanlarn yetitirilmesi ok zor ve ok masrafldr. Bu itibarla Trkiyede orman ktl hadisesi tabiat artlarnn meydana getirdii bir vakadr. Ormanlarn her tarafta her istenildii yerde ve arzu edildii miktarda yetitirilememesi orman mahsullerindeki rekabet serbestisini daraltr ve belki de bir monopol hadisesini meydana getirir. Ormanlarn idare ve iletilmeleri zel teebbslere braklrsa, tpk tama ve ulatrma ilerinde olduu gibi, burada da iletme sahipleri kendi aralarnda birleirler ve ormann mahsullerini yksek fiatlarla satmaa kalkrlar. Halbuki orman mahsulleri birok iletmelerin ham maddelerini tekil ettiinden ve ayn zamanda memleketimizde esasl bir stma vastas olduundan, bunlarn yksek monopol fiatlar ile satlmas asla doru deildir. Bilhassa bu nevi mallara kar talep elastikiyetinin asgari bir derecede olduu da gznnde bulundurulursa, alclarn ok kt bir duruma decekleri aka grlr. Bundan baka ham maddesini odundan alan saysz mamulatn da maliyetleri ykseleceinden, ksmi bir hayat pahallna da kap alm olur. Bunu nlemek iin yaplacak tek i, tpk serbest rekabetin imkansz olduundan tr kamu messeselerine terkedilen iletmeler gibi, orman iletmelerini de devlete brakmaktr. Halbuki memleketimizde son gnlere kadar bunun tamamen tersine giden bir yol tutulmu bulunmakta idi. 3- Deil zel ormanlar, devletin kendi mal ve kendi mlk bulunan ormanlar bile hususi teebbslere, hususi kapitallere terkolunmu vaziyette idi. Halbuki her servetin kendi sahibi tarafndan ilettirilmesi bunun kira ile veyahut imtiyazla ilettirilmesinden ok faydal ve ok verimlidir. Nasl ki ziraat sahasnda ortaklk, yarclk ve kira ile iletmenin zararlar varsa, ormanclk iletmesinde de ihale veya imtiyaz usullerinin byk mahzurlar vardr. Bunun canl misallerini ve ac delillerini memleketimizin tahrip edilmi olan ormanlarnda grmek kabildir. Gerekten devlet ormanclk politikasnda ihale metodunu takip etmekle, btn bir tarih boyunca hep zengin ormanlarn mteahhitlere vermi, bakmsz ve verimsiz ormanlarna da mteri bulamamtr. Bu gayet tabiidir, nk kaide olarak zel kapital daima en karl ve faizi en bol yerlere doru kayar. Bu byle olunca da, orman iletmek iin zerine alm olan mteahhit pek hakl olarak rentabilite hesaplarndan hareket ederek, yksek karlar peinde koar. Halbuki bakmsz ve verimsiz ormanlar kar mevzuu olamayacandan, bunlara iltifat etmez. Bunun neticesinde de verimli ormanlar hususi kapitalin arkndan geerek, nasipsiz birer varlk halinde bakmszlar ve verimsizlerin yanna girerler. te Trkiye ormanlarnn bugnk acnacak durumunu dourmu olan faktrlerden birisi ve belki de en birincisi budur. Geri iletilmek zere ihale olunmu olan ormanlarn, 405 sayl kanunun 6nc maddesinde "letme esnasnda orman mteahhit veya mteneffileri veyahut mutasarrflar tarafndan kati ve muvakkat planlar tatbik edilmedii, veya tahribat ika edildii indelkef heyeti fenniyece tahakkuk ederse, bu suretle katiyat icra edilen veya tahrip olunan aksam arazi eshabna tecir ettirildikten baka, tahribatn derecesine gre ceza hkmolunur ve mteahhitlerin mukavelesi mnfesih telakki edilir" denilmekte ise de, tatbikatta ya anlaamamazlk ortaya kmaz, ksa da mahkemeye kadar gtrlmez, gtrlse de ihtilaf bir dava mevzuu olarak uzayp giderdi. Hi phe yok ki btn bunlarn hesab da orman varlndan denirdi. Nitekim memleketimizde ihale politikas devam ettii mddete bu hep byle olmutur, nk devlet bakmsz ormanlarn slahna kalkm olsayd, bu takdirde lzumlu masraflar ancak vergilerle karlayabilecekti. Ormanlar bir taraftan mteahhitlerin gelir kayna haline getirilirken, dier taraftan da orman slahat ve ormanlarn bakm iin vatandalardan vergi almak dpe dz bir hakszlk ve adaletsizlik olmaz m idi? Devlet srf bu adaletsizlie dmemek iin ne vergi alm ve ne de ormanlarna bakabilmitir. Halbuki ormanlar devlet tarafndan ilettirilmi olsayd, deil bakmsz ormanlarn slah, belki yeniden aalandrma bile kabil olurdu. 4- Btn bunlardan baka orman iletmelerinin dier bir hususiyeti i ve kapitale nazaran bilhassa tabii ormanlarda- tabiatn n planda gelmesidir. Bu byle olunca da, orman iletmelerindeki ii miktar endstri, maden, mnakale ve ticaret iletmelerine nazaran az olacak, kontrol ve mrakabe de o nisbette kolay yaplacaktr. Devlet iletmeciliinin mahzurlar bu suretle bertaraf edilebilecek ve devlet orman iletmeleri de bakml ve verimli hale gelecektir. kinci cihan harbinden nce ileri bir durumda olan Alman ormanclnda devlet iletmelerinin ekonomik durumu zel orman iletmelerine nazaran ok stn bir vaziyette idi. Elimizde bulunan 1927 yl istatistiklerine gre devlet ormanlarndaki yllk haslat miktar hektarda 5.1 metrekp iken, vakf ormanlarnda 3.8, komn ormanlarnda 4.4, kooperatif ormanlarnda 3.2, zel orman iletmelerinde de 2.4 metrekp idi. Bu devlet ormanlarnn dierlerine nazaran daha ok bakml bulunduunu gstermektedir. Devlet ormanlarnn bu durumunu salayan en mhim faktr devletin orman sadece bir gelir kayna eklinde telakki etmemesi ve katiyat ilerinde istical gstermemesidir. Halbuki zel mteebbisler ne kadar mmknse, o kadar sratle aacn para ekline girmesini isterler. te bu zihniyet ayrlndan tr de devlet orman, daima hususi ormana nazaran, verimlilik bakmndan stn gelmektedir. Btn bu ak hakikatlere ramen, Trkiyede devlet orman iletmesi sistemi ancak 1937 de kartlan 3116 sayl kanunla kabul edilmi, bununla beraber bu kanunun nc maddesinde devlet orman mlkiyeti yannda hususi orman mlkiyetinin de kabul edilmi olmas hususi orman
200
iletmelerinin devamna da imkan braktrmt. Halbuki bu da hatal idi, nk devlet orman iletmecilii esas kabul edilince, bunun tabii bir neticesi olarak hususi ormanlarn da devletletirilmesi icap ediyordu. Ancak 3116 sayl kanun devlet ormanlarna bitiik bulunan zel ormanlarn istimlakine cevaz vermekte idi. Bunun sebebi iletme btnln ve iletme birliini emniyet altna almakt. Gerekten ayn tabiat ve ekonomik artlar altnda bulunan bitiik orman parselleri bir btndr. Byle bir halde parsellerden bir ksmnn devlete ve bir ksmnn da hususi ahslara ait oluu onlarn tek iletme planna sokulmasna imkan verdirmez. Bunlar tek mlkiyet altnda bulundurmak iin, hususi ormanlarn istimlaki, icap eder. Yalnz 3116 sayl orman kanunu istimlaki sadece bu ve 1000 hektardan yukar olan orman sahalarna inhisar ettirdiinden, yine ak bir kap brakm bulunuyordu. Fakat 9/3/1945 tarihinde kabul edilen "orman kanununa baz hkmler eklenmesine ve bu kanunun birinci maddesinde deiiklikler yaplmasna dair 4785 sayl kanunla bu ak kapatlmtr." Bu kanunun birinci maddesinde "Bu kanunun yrrle girdii tarihte var olan gerek veya tzel zel kiilere, vakflara, belediye, zel idare kamu tzel kiiliklerine ilikin btn ormanlar bu kanun gereince devletletirilmitir." Bu suretle ahslara ait %2.9 nisbetindeki ormanlarla vakflarn %1.4, ky, belediye ve hususi idarelerin %0.7 nisbetindeki ormanlar devletletirilmitir. Ancak, orman kanunumuzun tayin ettii esaslar dahilinde ekim veya dikim yolu ile emek harcanp yetitirilmi olan ormanlarla sahipli fstk am, palamut meesi ve asz kestane ormanlar, ayn zamanda devlet ormanlarna bitiik olmayan topraklarda ekim ve dikim yolu ile zel emekle yetitirilmi kavak, st, kzlam, akasya, okaliptus, servi ormanlar ile devlet ormanlarna bitiik olmayan ve fakat bulunduu muhiti gzelletiren ky, belediye, zel idare kamu tzel kiiliklerine ait ormanlar da bu devletletirme iinden hari braklmtr. Devletin zel ormanlar devletletirmesi asla bir doktrin icab olmayp, dorudan doruya Trkiye orman iletmeciliinin zaruri bir neticesidir, nk ormanlarmz iyi muhafaza edebilmek, muntazam bir bakma tabi tutabilmek ve asla kar zihniyetine tahamml edemiyen bir iletme prensibine balayabilmek iin buna lzum vardr. Aksi halde hususi ormanlar sk bir bakm ve iletme disiplini iine almaa imkan kalmaz. Her ne kadar 3116 sayl kanunda hususi ormanlarn ilettirilmesi, sahipleri tarafndan yaptrlp orman idaresince tasdik olunacak amenajman planlarna balanm ise de, bu planlarn tanziminde yine gnlk menfaatin n planda geldii ve orman sahibinin ormann bekasn ve ormana vermei deil, daima ormandan alma dndn unutmamak lazmdr. Halbuki memleketimizin ormanlar gerek kurulu mevkileri ve gerek sahaya olan nisbetleri itibarile, mutlak bir iletme ormanndan ziyade, muhafaza orman karakterini tamaktadrlar, nk memleketimizin ok arzal olmas ve ormanlarn da ekseriyetle da mailelerinde bulunup, husule gelecek sellere ve toprak kaymalarna kar bir mania tekil etmeleri bunlara muhafaza orman karakterini verdirtmi bulunmaktadr. Bundan baka ormann sahaya nisbeti itibarile bir mvazene nisbeti olarak kabul edilen %30 nisbeti memleketimizin ancak pek mahdut yerlerinde mevcut, bulunmaktadr. Gerekten Ali Kemal Yiitolunun verdii rakamlara gre bu nisbet Krklarelinde %43.6, Zonguldakta %40.6, Rize ve oruhta %31.1, Tokatta %30.6, Burdurda %32.1, olduu halde Trabzon %29.5, Bolu %27.6, stanbul %25.2, Kocaeli %24.4, Kastamonu %23, Sinop %23.5, Ordu %20.3, Balkesir %24.4, Bursa %21, anakkale %20, Denizli %23, Mula %21.9, Giresun %13.7, Gmhane %13.2, Samsun %10.1, ankr %11.5, Amasya %9.5, orum %8.2, Ktahya %11.6, Aydn %18.2, zmir %9.8, Manisa %8.2, el %19.6, Antalya %17.4, Seyhan %16.5 dur. Buna gre memleketimizin hemen hemen ekseri sahalarnda ormanlar normal orman btesinin ok aasndadrlar. Bu nisbetleri ykseltmek iin byk bir hassasiyetle i bakma nem vermek ve ayn zamanda orman ii bo sahalarla mutlak orman topraklar ierisine giren orman d yerleri sratle aalandrmak lazmdr. Halbuki bu nevi iler byk masraflara ve geni bir tekilata ihtiya gstereceinden, hususi orman sahiplerine bu nevi mkellefiyetleri tahmil etmek hem zor ve hem de imkanszdr. Esasen 3/2/1937 tarihli 3116 sayl kanunla da devlet ormanlarnn aal veyahut ormandan alm plak yerlerindeki yaylak, klak, otlak v esulama gibi her nevi haklarla binalar ve hizarlar ve her nevi mallarn ve ayn zamanda mlkiyeti devletten bakasna ait olan ormanlarn muhafaza orman olarak ayrlmas icabederse, bu ormanlarla alelumum muhafaza ormanlarnn tamamlanmas iin bunlara eklenmesi lazm gelen yerlerin de Bakanlar Kurulu kararile istimlak olunabilecei kabul edilmi bulunmakta idi. Trkiye ormanlarnn byk bir ksm muhafaza orman olduklarndan, hususi ormanlarn da, belki mhim bir ksm bu karakteri tayacak ve bu yzden istimlak edilmeleri lazm gelecekti. u halde hususi ormanlarn istimlaki prensibi muayyen artlara bal olmak zere, esasen 3116 sayl kanunla kabul edilmiti. Ancak 4785 sayl kanun hususi bir ormann muhafaza orman olup olmad hakknda kacak her hangi bir anlaamamazl nlemek iin, hususi ormanlarn topyekn devetletirilmesini uygun grmt. Bu devletletirme ii asla hususi mlkiyete vurulan bir darbe mahiyetinde deildir. Esasen kamu menfaati bakmndan hususi mlkiyete mdahale bugnk hukuk telakkisine de uygun grlmektedir, nk Roma hukukundaki bir eyin hsn istimali veya suistimalini ifade eden mutlak mlkiyet telakkisi bugnk gre uymamaktadr. Bugn mlkiyet nizam ile ekonomik ve sosyal hayat arasnda sk bir interdependance mevcuttur. Nasl hrriyete bir hudut tayin edilmise, mlkiyet de kanuni snrlar ierisine alnmtr. Btn bunlardan gzetilen gaye memleket servetlerinin irrasyonel ekilde kullanlmasnn nne gemek ve topluluu zarardan kurtarmaktr, nk ahs kendi mlkiyeti ierisindeki serveti makul ve ekonomik ekilde kullanmazsa, zarar sadece ona deil, ayn zamanda milli ekonomiye de dokunur. Hele mlkiyet, oaltlmas maddeten mmkn olmayan topraa ve onun mtemmim czleri halinde bulunan maden ve orman gibi servetlere de taallk ederse, mesele bsbtn ehemmiyet kesbeder. Tarihin en eski devirlerinden beri birok ilim ve devlet adamlar hep toprak, orman ve maden mlkiyeti zerinde durarak, bunlar kamunun yararna uyacak ekilde
201
dzenlemeye almlardr. Toprak reformlar hep bu zihniyetin mahsul olan bir harekettir. Nasl ki servet sahibi bir adamn binlerce kiiyi yedirip iirip atl tutmas doru deilse, geni topraklar elinde bulunduran bir kimsenin de, keyfi istiyor diye bunlar bo brakmaa ve milli istihsali azaltmaa hakk yoktur. Btn bunlardan baka memleketimizdeki hususi ormanlar daha ziyade haksz iktisabn mahsuldrler. Gerekten zel ormanlarn meydana gelmesindeki amil arazi mlkiyetindeki dnme deil, hududa itibar edilmi olmasdr. Elinde tapusu olan her hangi bir kimse bu tapunun ierisinde birka dnmlk saha gsterildii halde, hududa itibar edilmesi yznden, binlerce hektarlk orman sahalar zerinde mlkiyet iddia eder ve hatta bunu mahkeme ilamlar ile tevsike kalkrd. Bu suretle kamu mlkiyetindeki ormanlarn bir ksm bylece zellemi bulunuyordu. 1907 tarihli istatistie gre Trkiye ormanlarnn hususi ahslara ait olan ksm %1.1 iken 1936 de nisbet %2.9 a km bulunmaktadr. Millet ekonomisinin en nemli bir serveti olan ormanlarn dzenli bir tarzda ve memleketin menfaatine uyar bir ekilde idare edilebilmesi iin, yaplacak tek ey ormanlarda devlet mlkiyetini ve devlet iletmeciliini tanmaktr. Bununla beraber ormanlarn slah, bakm ve geniliklerinin arttrlmasn salayacak daha bir takm iler vardr. Bunlar ormanclk politikamzn en ksa zamanda halle mecbur olduu meselelerdir. 1- Orman ve ormanclk hakkndaki zihniyetin deitirilmesi. Ormandan serbeste faydalanmak arzusu cibali mubaha telakkisinden ileri gelmektedir. Halbuki orman hakiki manada ekonomik bir servettir. Nasl maden kmrnden serbeste faydalanmak kabil deilse, ormandan da serbeste ve istenildii ekilde faydalanmak mmkn deildir. Kald ki madenlerin istismar ormanlarn istismar derecesinde bir tehlike yaratmaz, nk ormanlarn tahribi ve istismar milletin saln, lkenin zenginliini, vatann enliini tehlikeye koyar. Ormana kar olan bu geri zihniyetin kaldrlmas lazm geldii gibi, ormanclk hakkndaki grlerin de deitirilmesi icap eder. Ormanclk msbet ilimlere dayanan ve tamamen teknik ve ekonomik bir hviyete sahip olan bir meslek ve bir ihtisas iidir. Orman ve ormancln milli ekonomimizdeki mevkii ve deerini gstermek zere, her eit propaganda vastalarndan faydalanma imkann aramak ve bilhassa orta tedrisat programlarna ormanclk dersinin konulmasna nem vermek lazmdr. 2- Odunu yakt vastalndan kararak yerine maden kmr veya linyitin ikamesi. Trkiye ormanlar artk ne odun ve ne de odun kmr ihtiyacn tam ekilde karlama imkanna sahip deildir. Gerekten yaplan hesaplara gre ylda tahmini olarak 10 milyon metrekp aan bir istihlak miktar, ormanlarmzn takatleri stndedir. Bu itibarla maden kmr istihsalatn oaltmakla beraber, memleketin muhtelif yerlerinde mevcut linyit madenlerinin derhal iletilmesine ve ayn zamanda bu nevi maddeleri yakmaa mahsus ucuz fiatl sobalarn imali iine giriilip, odunu yakt vastas olmaktan bir an evvel kurtarmak lazmdr. Bu suretle memlekette mevcut baltalklarn, hi deilse mrekkep baltalklarn koruya tahvili imkan da temin edilmi olur. 3- Hayvan otlatma ve orman mnasebetleri. Trkiyede ormanlarla hayvan otlama yerleri birbirlerine ok karm vaziyettedir. Orman iinde ve kenarlarnda kurulmu olan kylerin hayvanlar bulunduklar orman sahalarnda otladklar gibi, uzak yerlerden mevsim mevsim getirilip ormanlara sokulan srler de ormann aasz ayrlklarnda otlarlar. Bundan baka bilhassa yaylalara kan srler ormann ierisinden geerler. Karadeniz sahillerile Karadeniz dalarnn ardnda oturanlar Karadeniz dalarna ktklar gibi, Akdenizde oturanlar Toroslara karlar. Topraklar esas itibarile ziraat topraklar, mera topraklar ve orman topraklar diye ayrlmtr. Orman topra ziraat iin elverili olmad gibi, iyi bir mera topra da deildir. Kald ki ormanlar mera girift bir halde bulunduka, hayvan ormanlk sahalarda otladka ormann slah ve bakm ve yeni neslin yetitirilmesi asla kabil olamaz. Bu itibarla hayvan otlatma iini orman zarara sokmayacak ekilde snrlamak ve otlayacak hayvan nevilerini tayin etmek ve otlama artlarn planlatrmak ve btn bunlarn zerinde kskanlkla durmak lzumlu bir itir. 4- Memleketin ihtiyac olan orman mahsullerini hariten elverili gmrk artlar altnda memlekete ithal etmek. Ormanlarmz dk takatte olduklarndan, odunu ham madde olarak kullanan endstrinin ihtiyacn kapatamad gibi, maden ocaklarnn ve inaatn ihtiyacn da tamamen karlayamamaktadr. Bu itibarla kereste, kat ve sellloz fabrikalarnn odun ihtiyalar ile, ambalaj ve inaatta kullanlacak kerestelerin ve maden direklerinin, hariten getirtilmesi iin lzumlu ticari anlamalarn yaplmas ormanclk politikamz iin bir zarurettir. Ancak bu suretle ormanlarmzn ykn hafifletmek imkan hasl olur. nk bir ihtiya bertaraf edilmedikten sonra, ormanlardaki katyat durdurmaa kalkmak muhal ile uramak demektir. Dvizimizi lks eyaya tahsis ederek israf yoluna gitmektense, orman mahsullerine yatrmak daha akll iidir. Hi olmazsa bu suretle hem lzumlu ve mbrem ihtiyalarmz kapatlm ve hem de ormanlarmz istismar edilmekten kurtulmu olur. 5- Orman sularna kar cezalarn iddetlendirilmesi. Sularn nne geecek faktrlerden biri o suun yaplmasna maddeten imkan braktrtmamaktr. Bu da alnacak tedbirlerle kurulacak tekilat sayesinde kabil olur. Bunun iin orman iletmelerimizin muhafaza tekilatn en makul tarzda
202
dzenlemek ve geniletmek lazmdr. Bununla beraber suu nleyecek tedbirlerden birisi de meyyidelerdir. Eer kanuni meyyideler zayf bulunacak olursa, muhafaza tekilatnn btn dzgnlne ramen yine suun nne geilemez. 3116 sayl orman kanununun hkmlerine aykr hareket edenlere kar yine ayn kanunun 103-124 nc maddelerinde cezai meyyideler vardr. Fakat bu meyyideler orman sularnn nne geecek derecede kuvvetli deildirler. Bulunduklar mevki ve vaziyet ve haiz olduklar hususiyet noktasndan memleketin shhat, selamet ve menfaatine yarayacak aalklar, orman idaresinden izin almadan kesenlere verilecek ceza Trk Ceza kanununun 516 nc maddesinde belirtilmitir. Halbuki bu maddede tahribi bahis konusu olan menkul ve gayri menkul mallar her hangi bir ahsa ait olan mallardr. Grlyor ki memleketin selametine taallk eden aalk ile her hangi bir ahsa ait olan maln tahribi ayn miktardaki cezalarla cezalandrlmtr. Ormanlarda nizamnamelere aykr hareket ederek ate yakanlarla ormanlar ierisine sigara atanlara 20 liraya kadar hafif para cezas veya 20 gne kadar hafif hapis cezas verilir. Halbuki orman yangnlar, kasdi olanlar hari ekseriyetle ormanda ate yakmak veyahut ta sigara atmak suretiyle meydana gelmektedir. Bu nevi tedbirsizlie mani olmak iin cezay arttrmaa lzum vardr, nk bu suretle asl yangna sebebiyet veren fiilin nne geilmi olunur. Aksi halde ate yakmak ve sigara imek fiilleri sk sk vukua geleceinden, ormanda yangnn kma ihtimali de o kadar fazlalar. Geri yangn ktktan sonra verilecek ceza hi phe yok ki daha ardr. Fakat mesele yangn karttrmamaktadr. Bu byle olmakla beraber tedbirsizlik, dikkatsizlik... veya nizam ve emir ve kaidelere riayetsizlik neticesi olarak bir yangna sebebiyet verenler de Trk Ceza kanununun 383 nc maddesine gre 30 aya kadar hapse ve 100 liraya kadar ar para cezasna mahkum edilirler. Fakat ayn kanunun 15 inci maddesinde hapis cezas 3 gnden ve 19 uncu maddesinde de ar para cezas bir liradan baladna ve bu cezann en aasn da vermenin kabil bulunduuna gre verilecek cezann ehemmiyeti yok demektir. Bundan baka 3116 sayl orman kanununda kabul edilen zaman am da ok ksadr, nk kanun orman sularnda dava zaman am iin bir, ceza zaman am iin de iki yllk mddet kabul etmitir. Bu takdirde ya ceza vermemek veyahut verildii takdirde de tatbik olunamamak ihtimali bahis mevzuu oluyor. Bu itibarla meyyideleri arlatrmak ve orman sularna ait yarglama usullerini islah etmek ormanlarn korunmas bakmndan lzumlu bir itir. 6- Ormandaki kylerin elverili yerlere nakledilmesi. Memleketimizde eitli sebepler altnda kyler ya orman ierisine veyahut ta orman kenarlarna yerletirilmi vaziyettedirler. Bu durum hem kylerin gelimemesine ve hem de ormanlarn devaml ekilde harap olmalarna sebep olmaktadr, nk orman topraklar bnye itibariyle dk topraklar olduundan, ziraate elverili deildir. Ziraate elverili olmaynca, kyl kendi yiyeceini tedarik etmek iin devaml surette amalara ba vurmak zorundadr. Gerekten bir ok ormanlar gezildii takdirde bu nevi amalara sk sk rastlamamak kabil deildir. Yeni amalar birbirini takip ettike, ormanlk sahalar da yerlerini devaml olarak plak sahalara terketmektedirler. Bu itibarla i iskan politikasna ba vurarak, ky ormandan ayrmak ve ziraat topraklaryla orman topraklarn birbirinden tefrik etmek hem ormanclk politikas ve hem de ziraat politikas iin lzumlu bir tedbirdir, nk orman iinde ve kenarnda yerlemi bulunan kyller kendi yllk ihtiyalarndan pek azn bu topraklardan temin edebilmektedirler. Karadeniz mailesindeki kyllerin acnacak durumu onlarn mutlak orman topraklar zerinde yerlemi olmalarndan ve ihtiyalarn bu verimsiz topraklardan temine kalkmalarndan ileri gelmektedir. Ormandaki amalar birka senelik faslalarla birbirlerini takip ederler ve bu suretle aalar adeta insanlarn yetiemeyecei yerlere ekilip snm vaziyettedirler. Trabzonda Deirmendere vadisini takip edenler her iki tarafn, bilhassa yolun getii srtlarn tamamen plak olduklarn grrler. Ancak dere kenarlarnda kzlaa, st, yamalarda grgen, yabani fndk ve tepelerde de para para ladinlere rastlarlar. Maka ile merkezindeki iki derenin birletii yer tamamen kayalk ve allktr. Halbuki buras yksek ormanlarla rtl idi. imdi orman daha 10-15 kilometre ierlere doru kam bulunmaktadr. Btn Karadeniz blgesi hububat ziraatine elverili olmad gibi, hayvancla da msait deildir. Tarlann saman hayvana yetmediinden, mee yapraklarna, mee bulunmazsa hlamur ve karaaa yapraklarna ba vurulur. Rizenin ayba bucanda bu yapraklar kaynatlp, deniz suyu ile kartrldktan sonra ineklere verilir. Aa yapraklar demetler halinde hayvan yemi olarak pazarlarda satlr. Btn bunlar bu blgenin ziraate elverili olmadnn canl birer delilleridir. Ayn vakay btn orman blgelerinde az ve ok birfarkllkla da mahade etmek kabildir. Verimsiz topraklar ierisinde yerlemi olan kylleri hayat artlar daha msait topraklara nakletmek hem bir ziraat politikas, hem bir iskan politikas ve hem de bir ormanclk politikas mevzuudur. 3116 sayl kanun "Snrlanm devlet ormanlar iinde veya dnda bulunan kylerin ve dank evlerin ve alm tarlalarn ormanlara ziyan dokunduu anlalr veya halkn, memleketin, shhat, selamet ve menfaati icab orman olmayan muayyen bir sahada orman yetitirmek icap ederse, burada oturanlar Vekiller kararyla baka yerlere kaldrlabilir." demekle orman iindeki kylerin baka yerlere iskann da esas itibariyle kabul etmi bulunmaktadr. Bir taraftan 2510 sayl iskan kanunu dier taraftan 15/6/1945 tarihli iftiyi topraklandrma kanunundan faydalanlarak bu kylerin kaldrlmasn programl ekilde ele alp dzenlemekte kati bir zaruret vardr. Ancak bu suretle ormanclk politikamzn hakiki yaras kapatlm olabilir. Zira btn fenalklarn ve btn tehlikelerin mihrak hep bu noktadadr:
203
Ama vardr, nk ky orman iindedir, hayvan otlatmas vardr, nk ky orman iindedir. Orman yangn vardr, nk ky orman iindedir. Kaaklk vardr, nk ky orman iindedir. O halde orman sularnn neticelerini kknden bertaraf edebilmek iin, sebebi kaldrmak lazmdr. 7- Orman nisbetini %30 a karmak zere aalandrma iini sratle ele almak. Bir memleketin ormanca fakir veya zengin oluu, o memleketin orman varlnn sahaya olan nisbeti ile llr, nk orman sadece bir yakacak vastas ve sadece bir ham madde deildir. O yurt varlnn muhtelif bakmlardan bekisidir. Bu bekilii yapabilmek iin muayyen bir bollukta olmas lazmdr. Bu da %30 diye kabul edilir. Halbuki Trkiyede bunu %10 diye kabul ederler. Fakat bu nisbet te ok phelidir, nk Trkiye ormanlarnn vsati 8-10 milyon hektar olduu takdirde bu byledir. Bugn Trkiyede hakiki manadaki orman varlnn 2-3 milyon hektar gemiyecei tahmin edilmektedir. Kelimenin ak manasyla Trkiyede var olan orman deil, orman yokluudur. O halde yaplacak ey btn varlmz ve youmuzla aalandrma iine balayp, bunu en ksa zamanda hzlandrmaktr. Orman Genel Mdrl 13-14 milyonluk btesiyle bu muazzam ve byk aptaki ii baaracak vaziyette deildir. Bu itibarla umumi mvazeneden her yl orman genel mdrl btesine mmkn olduu kadar yksek miktarlarda, srf bu ii baarmak iin para vermek lazmdr. Nasl ki yol, liman, maarif, shhat iin para veriyorsak, memleketin orman nisbetini %10 dan yukarya karmak iin de para vermemiz lazm, nk Trkiyede orman meselesi btn bunlar topyekn ierisine alan memleket varl davasdr. Orman Genel Mdrlnn bugnk esas ii aalandrma iidir. Bu ie balamadka hakiki vazifesini ve fonksiyonunu gerekletirmi olmaz. Fakat esefle kaydedelim ki, bugn deil umumi mvazeneden orman genel mdrl btesine para vermek, tamamen tersine olarak ondan alnmaktadr. Nitekim 1947 ylnda 200 bin ve 1948 ylnda da 250 bin lira hazineye para verilmitir. Acaba Orman Genel Mdrl bu tarihlerde aalandrma iini tamamlam ve Trkiye orman varl btesini %30 nisbetine kartm ve geriye fazla bir miktar para kalmta m bunu hazineye terketmitir. Bu cidden yerinde bir sualdir. Kanaatimizce Orman Genel Mdrl ilerinin en banda ve en nnde aalandrma gelmektedir. Hatta bunu aka ilan edebilmek iin Orman Genel Mdrlnn ismini deitirerek, bu messeseye Aalandrma Genel Mdrl demenin psikolojik faydas bile vardr. Hlasa olarak ormanlarmzn ekonomik sebep ve zaruretlerden tr ancak devlet tarafndan iletilebileceini ve bu hususta hi bir msamahann yaplmamas lazm geldiini ve devletletirilmi olan ormanlarn da, bir politika cereyanna kaplp hususi ahslara tekrardan terkedilmesinin mahzurlu olacan kaydeder ve ormanclk politikamzda kylerin ormandan kartlarak elverili yerlere nakledilmesi iinin, aalandrma meselesiyle, orman sularna verilecek cezalarn arttrlmas, orman mahsullerinin hariten kolaylkla getirtilmesi, hayvan otlatma ve mera mnasebetlerinin dzenlendirilmesi, odunun yakt vastalndan kartlmas ve ormanla ormancla kar beslenen geri zihniyetin kknden silinmesi iin lzumlu gayretin gsterilmesi hususlarnn biran nce ele alnmasn teklif ederiz.
13. Trkiyede Devletin ktisada Mdahalesine Dair

KEMAL TOSUN ktisat Fakltesinde Asistan Her iktisadi rejim, cemiyeti refah ve saadete en ksa yoldan, en az emekle kavuturmann bir takm tavsiyeler ve kaideler halinde ifadesidir. Ferdi mlkiyet, serbest rekabete mstenit bir piyasa mekanizmas ve kar esaslarna dayanan (Liberalizm) ile, kollektif mlkiyet, planl piyasa ve sosyal adalet esaslarndan hareket eden (Sosyalizm) arasndaki mcadele, eskidenberi devam etmi ve, denilebilir ki, bugn, en nazik bir safhaya ulamtr. Bu itibarla, memleketimizde de, takip edilecek yol hakknda kati bir karara varlmas meselesi, gittike artan bir ehemmiyet kesbetmitir. Pek uzun mnakaalara sebep olan teferruata girimeksizin, bu husustaki kanaatlerimizi u ekilde sralayabiliriz: Yaplan uzun tecrbelerin neticesi olarak, milletleri ve insanl refaha kavuturacak rejim, yirminci asrn medeniyet ve kltr seviyesine uygun bir liberalizmdir. Bunu, prensip olarak kabul etmemizin iki sebebi vardr. A) Sosyalizm mahiyeti itibariyle bir memleketin dahili iktisadi refahn temin edebilmekten uzaktr. Zira: a) Devlet kapitalizmi, planclk, kollektivizm vs. gibi eitli isimlerle anlan devletilik, kuvvetli bir merkezi otoriteye ihtiya gstermekte ve neticede ferdi hak ve hrriyetlerin yok olduu totaliter bir rejime mncer olmaktadr. b) Brokrasi, memur diraktrl ve bro ekonomisini tevlit etmektedir. c) Kar ekonomisinin aksine olarak, bro ekonomisinde, maliyetlerin hesaplanmas yani (iktisadi hesap) mmkn olamamaktadr. Bu durum ise, deniz ortasnda pusulasz seyreden bir geminin durumunun aynidr.
204
e) Bylece devlet, kt iletmeci sfatna hak kazanmakta, ve stelik, kar zihniyeti ile beraber, fertlerin iktisadi zihniyetini de dumura uratmakta ve sndrmektedir. f) Nihayet, btn iktisat mekanizmas (siyasetin) sultasna tabi olmaktadr. Siyasetin ekonomiye yol gstermesi ise sonsuz felaketlere sebep tekil eder. B) Sosyalizm, planclk, milletleraras hayat, bilhassa, artk kendisini empoze eden (cihan ekonomisi) bakmndan da, refaha ulatrabilmekten uzaktr. Zira, sosyalizm, otarsi dediimiz, (kendi yayla kavrulmak) politikasna sevkeder. Bu ise, milletlerin arasna demir perdeler germek, infirat ve tecerrt siyasetlerinin harplere gtren, korkun labirentlerine srklenmektir. Medeniyeti douran iblm ve ihtisaslamann nimet ve menfaatlerinden milletleri mahrum etmektir. Beeriyetin ulat teknik ve kltrel seviye, dnyay kltm, milletleri ok sk balarla balam, mukadderatlarn adeta birletirmitir. Daha ziyade, iktisadi mahiyette olan bu balar, nfusu gittike artan milletlerin hareket serbestilerini azaltm ve hatt hareketlerini tayinde, birbirleriyle danmak, kuvvetli bir i birlii yapmak mecburiyetinde brakmtr. Milletleraras ticaret vs. gibi ekonomik mnasebetler, milli hakimiyet anlaynda nemli deiiklikler yapm, gmrk duvarlarn kknden sarsan ve ifadesini cihan ekonomisi vakasnda bulan, (dnya efkar umumiyesini) yaratmlardr. ki tarafl mukaveleler, yerlerini (ok tarafl anlamalara) yani geni saha ekonomisine terketmilerdir. Milli ekonomiler, bu dnya ekonomisinin genel artlarna uygun bir i rejim kabul etmek hakikatile karkaryadrlar. Bu itibarla, yirminci asr medeniyetinin milletlere empoze ettii ve sratle, bir Dnya Federasyonuna doru ilerleyen (ibirlii) ne mani olan otariye gtren sosyalizmden uzaklamak ve zamann artlaryla badaan bir liberalizm gtmek, insanln hrriyeti, refah ve saadeti iin arttr. C) Milletlerin i ve d mnasebetleri bakmndan, neo-liberalizmin kabul edilmesi lazm geldii neticesine vasl olduktan sonra, imdi, memleketimizde, devletin mdahalesine cevaz verdiimiz sahalardan, en nemli telakki ettiimiz iki tanesine ksaca temas edeceiz. a) Memleketimizde giriilen devletiliin muvaffak olamadn inkar eden hemen yok gibidir. nce tarihi bir zaruret iken, sonradan yolunu aran ve boyundan byk (iletmecilik) gibi ilere giriip, sefalet kayna halini alan devletiliimizin en byk hatas, kanaatimizce, zamana uygun bir iktisadi zihniyet yaratamam olmas, bilakis, domaya yakn iken onu yok etmesidir. Ferdi kapitalizm terbiyesi ve kar zihniyeti mevcut olmayan memleketimizde, devlet, kapitalizm yapm ve ar sanayi kurmaa kalkarak; sapan ekonomisi bu yke tahamml edemez yani, (terazi bu sikleti ekmez) kabilinden, yabanc iktisat mtahassslarnn istihzalarna muhatap olmutur. Memleketimizin, seneler, hatta, asrlardanberi geri kalmasnn, hayat seviyesinin hala dzeltilemiyecek kadar bozuk olmasnn en mhim sebebi, kanaatimizce, menei ne olursa olsun, hakim olan kt iktisadi zihniyettedir. Ne ziraati, ne sanayici ve ne tccar, mesleine uygun bir iktisat zihniyetine, maalesef, malik deildirler. Vcuta salam, kafaca da pek dun olmayan kyl, ehre g etmekte ve kapclk veya hademelik yaparak, kt kanaat biriktirdii bir iki yz lira ile kyne dnmekte ve bunu kafi bir kazan saymaktadr. Sepetinde bir iki kilo leblebi veya be on portakal ile, btn gn, stanbul sokaklarnda avaz avaz baran kylnn kazanc mbalaa edilmemelidir. Bu gibilerin iinde kynde, tarlas, ifti, ubuu olanlarn da bulunmas, meselenin ehemmiyetini bir kat daha artrmaktadr. te, memlekete hakiki hizmette bulunacak iyi bir politika, yirminci asrn icap ettirdii bir iktisadi zihniyet yaratmakla ie balamaldr. Talebesine iktisat nosyonu alamaa alan bir profesr gibi, devlet, memlekette bu zihniyeti yaratmaa almaldr. Bunu, sahnede iletmeci olarak grnmekten ok daha kymetli telakki etmelidir. ktisadi zihniyetten kasdimiz, soygunculuk ahlak deil, hakaniyet ve adaletle mcehhez, ileri grlle, hesaba, iyi organizasyon, rasyonel alma, ve prodktiviteye dayanan bir zihniyette. Yoksa, (bir lokma bir hrka) ve (Allah kerim) zihniyeti, yirminci asrn iktisat zihniyeti ve bilhassa, hayat seviyesi ok dk olan bir memleketin iktisat politikasnn parolas olamaz. b) Devlet mdahalesine cevaz verdiimiz balca noktalardan ikincisine gelince: Muasr devletin neo-liberalist iktisat politikasn kabul ettiimize gre; bunun baz mahzurlar olacaktr. sizlik ve sosyal adalet problemleri bata gelenlerdendir. Sosyal siyaset tedbirleri, bu problemleri ancak sathi bir ekilde ele almakta ve kkl bir hal aresi bulamamaktadr. Halbuki, iki ideoloji arasndaki mcadelelerin menei bu noktadr denebilir. Liberal kapitalizmin eseri olan byk ve ar sanayi, muazzam (colossal), dev iletmelerin yaratt proletarya, yedek sanayi ordusu vs. gibi, bayrak olarakk kullandklar kelimelerle sosyalistler, snf tezadnn demagojisini yapmaktadrlar. yleyse, meseleyi kknden halledecek tedbirler, proletarya denilen snfn teekklne imkan brakmyan tedbirlerdir. Bunlarn banda, byk-dev iletme denilen teknik-ekonomik organizasyonun meydana kmasna, teekkl etmesine meydan brakmayan bir politika gelir. Orta ve kk iletme cesametleri, byk iletmelerin hemen btn fonksiyonlarn baarabilmektedirler. Baz faydalarndan vazgemek, yukarda zikrettiimiz byk mahzuru yok etmek gibi ok daha kymetli neticeler temin eder. Garp kapitalist memleketlerinin, henz sanayilemee balayan memleketler iin, baha biilmez ders verici birer kaynak olduklarn unutmamak lazmdr. Aksi halde bizzat bu tecrbeleri yaamaa kalkmak, daha asrlarca, huzur ve refaha kavumaktan vazgemek demektir. Hlasa: Liberal kapitalizm tarihinden alacamz, ilk ders, meselenin siklet merkezini tekil eden proletaryann ortaya kmasna sebep olan byk-dev iletme organizasyonun teekklne mani olmak ve yerini kk ve orta iletmelere brakmaktr. Bu, yirminci asrda devletin en meru mdahale sahalarndan birincisi telakki edilmelidir.
205
Dahilde refah ve saadet, milletlerarasnda sulh ve skun amili olacak Trk neo-liberalizminin temas ettiimiz bu bir ikisile birlikte, btn esaslarn tespit etmek, phesiz ki, Byk Millet Meclisine bal, mstakil ve mtehasss bir ktisat urasnn vazifesidir.
14. Devletilik ve Devlet Mdahalecilii

stanbul Tccar Derneinin teblii stanbul Tccar Dernei, ilk kurulduu gndenberi devletilik mevzuu zerinde derin ve devaml incelemeler ve aratrmalar yapmaktadr. Bugn iinde bulunduumuz skntl meselelerden ou ve bunlarn banda memleketimizin istihsal kifayetsizlii, tatbik etmekte olduumuz devletilik sistemine az ok bal sebepler yznden domaktadr. Devletin iktisadi hayata u veya bu ekilde mdahalesini reddetmee bugn iin imkan yoktur. Devrin artlarna gre bu mdahale her memlekette yaplmaktadr. Memleketimizde kurulmu ve gelimi olan devlet iletmecilii, yahut devletin sermayedar ve mteebbis yerine gemesi, yani devlet kapitalizmi ise yine, esas itibariyle, kendimize ait zaruretlerin neticesidir. u halde devletin iktisadi hayatta iki fonksiyonu vardr: 1) devletin muhtelif sebeplerle iktisadi hayata mdahalesi ve bir takm kararlar ve tedbirler alp bunlar tatbik etmesi veya ettirmesi eklinde olan ve eitli ller ve sistemler altnda her memlekette tatbik olunan devlet mdahalecilii: 2) devletin bilfiil sermayedar yerine gemesi eklinde ifade edilen devlet iletmecilii ve devlet kapitalizmi. Bunlardan birincisini daha ziyade dnya artlar, ikincisini ise kendi artlarmz zaruret haline koymutur. Bu zarureti ve kknden devletilii ve devlet mdahaleciliini reddetmek imkan olmadna gre ancak devletiliimizin yaylma hududunu, prensiplerini ve bunlarn tatbik eklini beyenmemek ve biraz evvel belirttiimiz gibi, sebepleri devletilie balanan skntlar ve istihsal kifayetsizliini bununla izah etmek icap eder. Derneimizin 15 Nisan 1947 tarihinde yapt birinci aylk toplantsnda bir rapor kabul edilmitir. Bu raporun devletilie taalluk eden ksmnda yle denmektedir. "Devletiliimizin hududunu izen en byk zaruret ferdin yapamyaca ii devletin yapmasyd. Bu l tam bir anlay iinde tatbik edilemedi. Bir takm ilerde ferdi ve hususi teebbsler lzumu olmad halde baltaland. "Devletilik, ferdin yapamayaca ileri yapmak ve ferdi o ileri baarabilecek hale getirmekti. Halbuki ilk teebbs hamleleri fertlerden gelmi baz iler bile ki onlar tamamen fertler tarafndan yaplabilirdi, devletletirildi. Ticari ve iktisadi hayatn dzenlenmesi zarureti karsnda bu dzeni kendiliinden yapmas mmkn olan hr ve serbest mesleki organlarn meydana gelmesinden ekinildi ve bunlarla alelumum ferdi teebbs ve faaliyet, devletilikle tezat gibi mtalaa edildi. Biraz evvel belirtilen zaruret erevesi iinde memleketimizde hkmet iletmecilii eklinde geici bir devre yaanmas tabiiydi. Fakat bu devre hakikaten geici olmal ve devlet, iktisadi ve ticari hayatta ferdin gelimesini ve teebbs ve idare hamle ve enerjisini sndrmeyerek bilakis kuvvetlendirmeliydi. "Biz devlete artk kendisine byk klfetler yklemek pahasna baarmaa mecbur kald ilerden ounu, i hayatnn yetimi ve hazrlanm elemanlarna gvenle teslim ve tevdi edebileceine kaniiz. Devlet iletmeciliinin ve mdahaleciliinin bu gnk artlar ve imkan hudutlar iinde asgari hadde inebileceinin bir hakikat eklinde belli olmas gerek hkmetimiz ve gerek halkmz iin sonsuz nee ve iman kayna olacaktr. Hkmetin amme menfaatlarn korumak bakmndan yapt ve hududunu gelitirmekte devam ettii mdahalelerden kurtulmas devleti ve devletiliimizi kuvvetlendirecek balca yoldur. Her ie karan ve her ii elinde tutan ve onlar tecrbesi ve bilgisi, i hayatnda yetienlerden baka ve i noktasndan noksan olan memurlar vastasyla idare eden devlet, her ekilde hcuma urar. En kk sknt ve fenalk dahi devletten bilinir. Bu durum devlet otoritesini sarsar, veya bu otoritenin muhafazas hesabna skut ve tahamml bir zaruret halini alr. "Devletilik prensibimizin "ferdin yapamaycan devlete yaptrmak ve ferdi de onlar yapacak hale getirmek" eklinde anlalmas lazm geldiini sylemitik. Msaadenizle buna bir kayt daha eklemek isteriz. O da, bu prensibin ayni zamanda "Devletin yapamayaca ilere karmamas"dr. Bu noktadan gerek idare ve iletme, gerek rantablite ve basiret gibi bakmlardan devleti iyi yapamad ilerden ve dertlerden kurtarmak lazmdr. Devletiliin bir memur iletmesi ve devlet kapitalizmi halinde inkiafna bizi tarihi zaruret srkledi; fakat imdi bu zaruretler hi olmazsa mhim lde kalmam, artk evlatlar yetiip olgunlamtr." lk kurulu gnlerinden itibaren bu fikirler derneimizin btn faaliyetlerinde esas olmutur. niversite profesrlerinden iktisadlardan, i adamlarndan mteekkil kurduumuz Devletilik Komisyonu devletiliimizin ve devlet mdahaleciliinin ekil almas ve ne lde tatbik edilmesi lazm geldii meselesini uzun uzadya incelemi, bir seneyi geen alma sonunda baz etdler meydana gelmi, bunlar Dernein yayn organnda neredilmitir. Fakat mevzuun akademik ve ideolojik
206
mnakaalara ok msait olmas yznden devletilik komisyonumuz umumi bir rapor tanzim edememitir. Buna ramen stanbul Tccar Dernei aylk toplantlarnda kabul edilen dier raporlarla yukarda bir parasn aynen naklettiimiz 15 Nisan 1947 tarihli rapordaki prensiplere ilave edilecek u grleri kendine mal etmitir: 1- Bir aratrma ve bir karar merkezinin kurulmas: Hangi teebbsleri devlet idare eder, hangilerine karamaz ve nasl bir devletilik tatbik etmek lazm gelir gibi suallerin cevabn ancak yaanan artlar ve zaruretler tayin eder. Bu hem aratrma ve etd iidir, hem de milletin topluca arzu ve iradesine baldr. imdi topluca byle bir aratrma yapan organ yoktur; karar da siyasi iktidar vermekte, ve plansz, gelii gzel bir devletilik tatbik edilmektedir. Bunun iin bir aratrma ve plan organiyle bunun yapaca teklifleri tetkik ve kabul edecek bir ekonomi Genel Meclisi kurulmas lazmdr. Dernein Ekonomik Genel Meclisi hakkndaki 8 Nisan 1943 tarihli raporu 22 Nisan 1948 tarihli 9 uncu aylk toplantsnda grlerek kabul edilmitir. Bu raporda hkmete tekili dnlen Ekonomi Genel Meclisi hakkndaki Dernein grleri belirtilmitir. Dernek, aratrmalarda bulunacak ve gerekli raporlar ve planlar hazrlayacak ayr ve mstakil bir etd ve plan dairesiyle, hr meslek ve ihtisas teeklllerinden seimlerle yollanm yelerden ve hkmet mmessillerinden mteekkil bir Ekonomi Genel Meclisinin tekil edilmesini teklif etmektedir. 2. Mstakil ve muhtar iletmelerin kurulmas: stanbul Tccar Dernei, devlet iletmeciliinin ancak amme mlahazasiyle kurulan ve idare edilen ilere hasredilmesi ve bu gibi messelerin de dorudan doruya devlet tarafndan idare edilmeyip mstakil ve muhtar iletmeler haline konmas tezini kendine mal etmi bulunuyor. Dernek muhtar iletmecilik prensibinin eitli ekilleri zerinde durmayarak sadece bunlardan biri olan stanbul Limannn muhtar idaresi hakknda bir teklif yapmtr. Limanla alakal teekkllerin murahhaslarndan ve dier ihtisas adamlarndan mteekkil olarak kurduumuz bir komisyon stanbul limannda mevcut glklerin nasl nlenebilecei ve limann en ideal ekilde nasl idare edilmesi lazm geldii meselesini uzun boylu incelemi ve bu hususta bir rapor hazrlamtr. 23 Nisan 1948 tarihini tayan mezkur rapor 11 Haziran tarihli on birinci aylk toplantda grlm ve kabul olunmutur. stanbul liman bu gn Devlet Denizyollar Umum Mdrlne bal bir devlet iletmesidir. Bu Umum Mdrlk Ulatrma Bakanlnn emri altndadr. Bu suretle stanbul limannn istiklali ve muhtariyeti yle dursun, Denizyollarnn bile hareket serbestisi yoktur. Bir mavnac tayin etmek iin bile Bakanln msaadesine ihtiya vardr. Liman ileri ehrin, tccarn, vapurcularn, nakliyecilerin ii olduu halde Hkmetin bunlardan hi birisine ehemmiyet vermiyerek ve hi birisiyle hatta dantaya lzum grmiyerek stanbul limann kendi memurlariyle idare etmekte devam etmesinin memlekete, ticarete, stanbul ehrine ve limanna ne byk zararlar verdiini herkes grmekte ve bilmektedir. Yirmi senedenberi devlet elinde olan bu limana yirmi metre rhtm yaplmad halde tekilatn durmadan byd, brolarn ticaret hanlarna bile smad ve ilerin son derece yava ve bozuk gitmekte olduu, tarifelerin ise hi bir yerle mukayesesi mmkn olamyacak kadar yksek bulunduu da malumdur. Btn bunlarn tek sebebi, Hkmetin lzumsuz bir vesayette devam ederek stanbul gibi aydn bir ehrimizde liman hizmetlerinde kendilerinden istifade edilecek bu kadar ok eleman var ki, bunlardan hi birisinden faydalanmayarak ileri merkeziyet ve brokrasi usul ile ve kendi memurlariyle grmekte devam etmesidir. stanbul liman iini, muhterem kongrenize, hem muhtar ve mstakil iletme sisteminin ilk kurulabilecei bir saha olarak, hem de d ticaretimizin mhim bir kapsndaki aksakln btn memleketi mteessir etmesi dolaysiyle bunun bir an evvel dzelmesinin balca dava olmas bakmndan teklif etmekteyiz. stanbul liman, kendi istiklaline sahip olmal ve limann idaresi bu iin asl sahibi olanlara gemelidir. Bunlarn banda stanbul Belediyesiyle stanbul Ticaret ve Sanayi Odas gelir. Bu iki teekkle limanla alakal dier mesleki teekkller de eklenmelidir. Derneimiz bu teekkllerin serbest seimlerle tayin edecekleri temsilcilerle hkmet mmessillerinden mteekkil bir liman meclisi kurulmasn, iletme ve idarenin mstakil bir hviyet almasn ve bu meclise balanmasn teklif etmektedir. Bu sistem dier limanlarmzda, eitli farklarla hemen btn devlet iletmelerinde tatbik edilebilir kanaatindeyiz. 3- Mesleki teekkllerin hr ve mstakil olmas: Ticaret Odalar, Esnaf Odalar, Birlikler, Esnaf Cemiyetleri ve dier her trl mesleki teekkllerin tamamen hr ve mstakil olmas prensibi de Derneimize mal olmutur. Hkmet, bu teekklleri korumak maksadiyle kanunlarn verdii salahiyete dayanarak vesayette bulunmakta, onlarn btelerine, kadrolarna, memurlarna ve idaresine karmaktadr. Tecrbeler gstermitir ki Hkmetin bu mdahalesi altnda, kanuni hviyetleri ne kadar mstakil olursa olsun, serbest mesleki teekkller olamamakta ve yaamamaktadr. Serbest meslek erbab bu tarz teekkllere bir hkmet emri olarak girilen ve aidatlar da vergi mkellefiyet eklinde denmesi icap eden messeseler gz ile
207
bakmaktadr. Buralara kaytl yelerin, teekkllerini daima yabanc bir messese gibi tanmalar sebebi bizce budur. Bu itibarla stanbul Tccar Dernei u prensipleri mdafaa etmektedir: a) Ticaret Odalar da dahil olduu halde btn mesleki teekkllere girmek ve kmak meslek erbabnn ihtiyarna braklmal ve bu teekkllerin idaresi tamamen yelerinin hr ve serbest iradesine bal olmaldr. b) Ancak meslek teekkllerinin kanunlarla tayin edilmi bir takm vazife ve mesuliyetleri olmal ve bu gn dorudan doruya devlete yaplan veya amme mlahazasiyle yaplmas icap eden bir ksm iler bu teekkller tarafndan grlmelidir. Derneimiz Hkmete yeni hazrlanmakta olan Esnaf Odalar kanunu mnasabetiyle, bu prensipler dahilinde mtalaasn bildirmi ve mecburi kayt mkellefiyeti olan ve aidat borlar cra marifetiyle tahsil olunan Odalar sistemine tamamen aleyhtar olduunu yollad raporda arz etmitir. Ayni noktai nazar yeni Odalar kanunu projesi iin de belirtmi bulunuyoruz. Odalarn ve bu mahiyetteki teekkllerin kayt mkellefiyetinden ve icra kuvvetinden faydalandklarna ve bu sayede kuvvetlendiklerine phe yoktur. Bu bakmdan bu kuvvetten mahrum kalacak Odalarn yaayamyaca, bunun da meslek erbabnn umumi menfaatlerine aykr decei ileri srlerek bu imtiyazlarn kalkmas, fakat Odalara hkmete mdahale edilmiyerek bunlarn tamamen serbest ve mstakil olmas tezi zerinde durulmaktadr. Bizce bu mtalaada ak bir tezat vardr. Hem odalara kanun yolu ile bir takm imtiyazlar vermek ve bunlar vergi tahsil eden messeseler haline koymak, hem de bunlar hususi messeseler gibi serbest brakmak hukuk nazariyelerine uymaz. Hkmetin meslek teekklleri zerindeki vesayeti, bu teekkllerin kanunen kurularak vergi tahsil eden, cra Dairelerini bu tahsil iin kullanabilen messeler olmasnn tabii bir neticesidir. Bu itibarla ya imtiyazlardan yahut serbestiden vaz gemekten baka are yoktur. Derneimiz serbestiyi tercih etmitir. Mesleki teekkllerin hr ve serbest olmalar halinde bunlarn zayflayaca ve yaamayaca iddiasna itirak etmiyoruz. Eer hayatlarn yalnz kanun himayesinde ve vergi tahsil etmek suretile devam ettirebilen mesleki teekkller varsa bunlarn kapanmasn bilhassa istemeliyiz. Bizim kanaatimizce kanun yolu ile bir takm vazifeler ve mesuliyetler yklenmek ve idareleri tamamen meslek erbabnn elinde olmak artiyle, bir ihtiyaca tekabl ettikleri ve yelerine faydal olduklar takdirde, bu teekkllerin bilakis kuvvetlenecei merkezindedir. 4- D ticareti tanzim ve idare organnn serbest tccar teekkl elinde olmas: D ticaret ilerinin, her memlekette olduu gibi, bizde de bir tanzim organna ihtiyac phesizdir. imdiye kadar bu sahadaki btn iler hkmet ve onun memurlar tarafndan yaplmaktayd. Derneimiz (ayrca d ticaret mevzuuna dair hazrlad teblide belittii gibi) bu iin mhim ksmn artk bilfiil d ticareti idare eden tccarn kuraca organizasyona brakmann mmkn olduu fikrindedir. Bu husustaki teklifimiz sz geen raporumuzda tafsilatiyle belirtilmitir. HLASA: stanbul Tccar Derneinin devletilik mevzuunda imdiye kadar vard neticeler bunlardan ibarettir. Derneimiz ancak ihtisas komisyonlarnda incelenerek raporlar hazrlanm ve aylk toplantlarndan gemi olan fikirleri kendine mal edebilir. Bu itibarla devletilik mevzuunda prensiplere balanarak yukarda belirttiimiz noktalar etrafnda yksek Kongrenin bir karara varmasn rica ederiz.
208

TAHSN DEMRAY A- Milli ve Siyasi Bnyemiz Bakmndan Devletiliimiz Kongremiz Kongremizin esas gayesi, alma programnn 4nc maddesinde yazld zere: Trkiyenin iktisadi kalknmas ve istihsalinin gelimesi iin ne gibi tedbirler alnmas lazm geldiidir. Fakat, milletimiz iin lm, kalm davas haline gelmi olan bu davay btn genilii ve mulile bu ilk kongrede ele almann mahzurlarn ve hatta imkanszlklarn takdir eden kongre komitesi bu byk davann sadece: a) Devletilik, b) D ticaret rejimi, c)Vergi reformu; bakmndan incelenmesi ve imdilik bununla yetinilmesini uygun grmtr. Bunda da byk isabet gstermitir. sabet gstermitir. nk: eyrek asr dolduran Trkiye iktisadi olular ve ekilip evrilmeleri hengamesinde i, ticaret, sanayi erbab hesaba katlmadklarndan konuma unutmular ve zamanla memleket iktisadiyat zerinde tertipli ve metotlu dnmekten uzaklap kendilerini sadece gnlk ilerine hasr ve tahsis etmek zorunda kalmlardr. ktisat ilmile uraan gerek deerler ise sz anlatmann imkanszl uzun yllar denedikten sonra nihayet yorulup skuta varmlardr. te bu kongre, o deerli elemanlar, o mmtaz ilim adamlarmz iin yeni bir hareket noktas olacak ve kltrl bir hareket-milletin talihi yardm ederse-devam edecek ve ancak gelecek kongrede, asl engin mevzua hakkiyle girilebilecektir. Ben (Devletilik ve mdaheleleri) konusuna ancak byle bir ihtiyat kaydi ile girebiliyorum. ktisat ve itimai bnye Kongremizin ele alm olduu (Devletilik), phesiz iktisadi devletiliktir. Fakat, iktisadi mevzular daha teknik, daha hususi ve daha teferruata ait ksmlardan kp, devlet gibi bir ana kke vard, daha dorusu hepsi toparlanp devlet konusu haline geldii zaman birden itimai bir manzara halini alr. Esasen iktisadi meseleler itimai meselelerin bir cephesi veya bir parasdr. ktisat, millet uzviyetinin eitli organlarndan, onun hayatiyet cmlelerinden, sistemlerinden biridir. Trkiyeninbugnk iktisadiyat, adiyle ve zyle koyu devleti olduundan, onu devletiliimizin btn iinde, yani siyasi ve itimai paymzla birlikte, hi deilse bunlarn yan sra mtalea etmek zorundayz. Bu bakmdan, velevki pek ksa olsa, devletiliimizin tamamna bir gz atacak ve iktisadiyatmz milli ve siyasi bnyemiz, idare mekanizmamz bakmndan mtalea etmee alacaz. Toplum yaplarna ksa bir bak Toplum bilim henz pek gen ilimler arasndadr. Bununla beraber yz yldanberi aratrma metodlar bir hayli gelitirilmitir. Zamanmzda sosyoloji ekolleri arasnda metot bakmndan enziyade ileriye giden Science Sociale olmutur. Bu ekoln yz yl bulan aratrmalar neticesinde millet bnyelerinin itimai yaplarn; kurulular ve tezahrleri bakmndan iki byk gruba ayrldklar grlmtr. Bunlardan birinde itimai heyet toplum ferde hakimdir. Fert kendine dayanmaktan km, ailesine, kabilesine, fkrasna, cemaate, devlete dayanr olmutur. Bu gibi bnye teekkllerine (teekkl tecemmi) diyoruz. Bu cemiyetler zayf cemiyetlerdir. Merkeziyet, brokrasi, totaliterlik bu bnyelerde geliir. Dierlerinde ise cemaatten, sahabetten, vesayetten syrlm ve kendine dayanr hale gelmitir, ki buna da (teekkl infiradi) diyoruz. Bu tip cemiyetler, itimai bnyeler bir piramidin normal oturuu manzarasn arzeder. Angio Sakson ve Amerikan itimai bnyelerinde olduu gibi. Tarih iinde bnyemiz Bizim bnyemize gelince; bugn ilk bakta bariz bir ekilde, kuvayi umumiyesi alabildiine genilemi byk bir brokrasi manzaras gstermektedir. Fakat hemen ilave edeyim ki, bu manzara, bizim milli karakterimizle, derin ve kkl istidadmzla, mizacmzla tezat halindedir. Milletimiz zorla yn haline getirilmi ve kuvayi umumiyeye bendedilmitir. Bu nasl olmu, bir millet asli tamamen zt ve makus bir duruma nasl gelmitir? Bu strapl maceray tarih iinde grelim:
209
Trk tarihinin bugnden geriye doru 27 asrlk ksm az ok karanlktan kurtulmaa balam ve bu tarih iinde Trk toplum yaps sezilebilir bir hale gelmitir. Cumhuriyetten nce imparatorluk, mparatorluu kuran Osmanl Beylii, daha gerilere doru sra ile lhanllar, Anadolu Seluklular, Byk Seluklular, Mangtlar, Astarhanllar, banllar, Temrller, aataylar, Byk Kaanlar, Karahtaylar, Karahanllar, Dokuz Ouz-On Uygurlar, Gk Trkler, Aparlar, Siyenpiler, Kunlar ve nihayet Milattan nce 8inci asra kadar kan Sakalar... Bunlar, hereyden nce milletimizin istiklal bayran birbirlerine devretmek suretiyle drmeden, aralksz olarak dalgalandrmlardr. Millet bnyemizin birinci vasf budur: stiklal. Arkadalar, hereyden nce unu iyi bilmeliyiz ki, bu harikulade hayatiyeti gsterebilen, terihin tek milleti Trktr. Bugn bilinebilen tarih iinde, yalnz Trk milletidir ki, oturduu topraklar deimi, zirvedeki ta, atdaki Kaan ailesi deimi, rejimleri deimi, fakat o asli deerlerini karakterini daima muhafaza edebilmitir. Bu 2700 yl iinde mstakil olan sadece devletimiz deildir. Yukarda saydmz devletleri kuran millet de, beyleri, boylar, aileleri ve fertleri ile en geni hrriyete sahipti. Mteebbis, mstakil karakterli cevval, atlgan, zeki, becerikli ve mert insanlardan mrekkep bir topluluktular. Bilhassa, imdilik en eski Trkler olarak tandmz, Saka Trklerinin itimai yaplar ve fertleri zerinde meydana karlan yle hakikatler vardr ki, tarihimiz ve milletimiz iin mesnet ve mit kayna olacaktr. Trk itimai bnyesi: byk ordularna, imparatorluklarna ramen Kaanc deildi. Devletin yaps bir piramidin kaidesi zerinde ykselii eklinde ve Kaan onun son ta olarak oturmu bir tat. Esir toprak kulu yoktu. Her fert malna, evine, toprana diledii gibi sahipti ve bakasna dayanmazd. Bu gzel bnye yaps son asrlara kadar muhafaza edilmiken Osman Oullar ona kymlardr. Hakanlar iin Sur kabul etmiyen, onlarn paral kle askerler beslemelerine asla msaade etmiyen Trk ananesini Yenieri Ocan kurmak suretiyle Osman Oullar bozmulardr. Bu ananenin ykln Fatihin Bizans tahtna oturmas takip etmitir. Bizansn surlar iine giriimiz geri aaalar tarihi iin esiz bir hadise olmutur; fakat hakikatte Trk milleti iin byk felaketlerin balangcn tekil etmitir. Byk bir imparatorluk kurulmu, fakat Trkn ananevi siyasi hrriyeti elden gitmitir. Bizans zerinde kurulmaa balyan Osmanl mpatorluu ile birlikte bir brokrasi makinesi kurulmaa balam ve bu brokrasi, .yk merkezi idare durmadan genilemi ve imitir. Trk milleti, kendi ananesi, mizac, karakteri ile taban tabana zt bu idare ile uyumasna imkan olmadndan, ona kar dikilmi, ayaklanmalar kanl bastrmalar, ktalleri yeni kyamlar takip etmi, Ouz Trkleri asrlarca hrriyeti iin merkezi byk brokrasi ile dvm, Anadolu asrlarca kana boyanmtr. Yine tarihte hibir millet yoktur ki fertleri Anadolu Trk kadar hrriyeti iin baskclarla o kadar uzun dm olsun... Nihayet Anadolu Trk, mparatorluun sonsuz kuvveti karsnda siyasi ve idari hrriyetini ve haklarna kaybetmi milletin btn varlartk byk bir brokrasi makinesine balanmt. Merkeziyeti Devlet Milletin bu byk brokrasiye kar ald tavr onun saf dilinde bugn dahi bulup anlamak mmkndr. Bilhassa (Beylik) ve (Kap) kelimeleri bakmndan son derece vecizdir. Geme beyler kprsnden ko aparsn su seni Yatma tilki glgesinde ko yesin aslan seni derken atlgan, kaln enseli kurdun ruhunu ve otoritenin tuzak durumuna erkeke bakn gryoruz. Beyler emeden su ime ! Beyin kapsna varma ! tleri, merkezi siyasi kuvvetlerin lutfunun neticede, hr insan kleletirmesi karsnda en salam tedbiri belirtmektedir. Anadolu Trknn bu (Bey) den kasdi kendi varlna zt otorite padiah ve devlettir. (Kap) ile de gene onu ve bilhassa onun hkmetini kasteder. Kendisinin itirak etmedii bu hkmete onun kapsna kar nefret duyar. O kapda erkeklii rencide edilmi ve oradan her ne gelirse fena ve haince gelmitir. Bilhassa kaplarn en zorlusu ve en by olan (Babali)den... Trk iin, onun milli karakteri iin (Kurb-us Sultan, ate- isuzan) dr.
210
Anadolu Trk bu senbolik kelimeleri bugn dahi kullanmaktadr. kinci dnya savanda da onun atlarn ve budaylarn (Beylik ald) !.. Devleti yenileme ihtiyac Osmanl devleti kendi z milletini krp geirmi ve kudret kaynan eliyle krletmitir. Fakat pek az sonra bu yanl hareketin aksi tesirleri grlmee balam, muazzambrokrasi makinesi atrdamaa balam, Osmanl devletinin kuvay umumiyesi yeis ve strap uurumuna yuvarlanmt. Padiahn ahsnda dmlenen devlet, korkun mukadderatn deitirmek, idari ve siyasi merkeziyetiliin kuruluuyla balyan idari ve siyasi buhranlar bertaraf etmek iin duyduu ihtiya nihayet baz yenilik tatbikatna yol amtr. lk yenilik tatbikat (Seyfiye) snfnda yaplmak istendi. (Asakiri cedide) ihdas edildi. Fakat bu hareketi mau devlet muhiti ve geri (lmiye snf) baltalad. Teceddt nc Selim, gen Osmann akibetine urad. Merkeziyeti devletin z milleti ile kanl boumalar neticesinde millet fakir reper haline gelmiken 19 uncu asrda buharn iktisadi sahada meydana getirdii muazzam inkilap Osmanl devletini bu bakmdan sratle kertmekte en byk amil oldu. Devlet bilfiil kmken, ktaya yayl bulunmas dolaysyle ortadan kalkmasnn dnya devletleri muvazenesini de bir anda altst etmesi endiesi onun (tamamiyeti mlkiyesi) dsturunu ortaya karmtr. O artk (hasta adam) d. daha bir asr byle yayacakt. (Tanzimat Hayriye), (Islahat), (Merutiyetler) onu kurtaramyacakt. nk yalnzd, beraberinde bir millet yoktu, sadece bir khne brokrasi makinesinden ibaret kalmt. Makine tamir kabul etmiyor, etse de beklenen ii karamyordu. Nihayet mukadder akibet gelip att. Birinci dnya savann muazzam sarsnts bu merkeziyeti,byk brokrat devleti bir enkaz halinde yerlere serdi. Son eyrek asr Kurtulu savanda Cumhuriyete tekaddm eden Kuvay Milliye devresinde akla durgunluk veren, btn hesaplarn altn stne getiren baarlan milletten o harikulade Trklk cevherinden geldiini sonradan abucak unuttuk ve o harikalar dehaya maletmee altk. Daha dorusu Osmanl devletinin brokratlar bir (Kap) ya olan ihtiyalar dolaysyle bir ba yarattlar. Bylece yeni bir devlet kurma abalarmz, yeni bir brokrasi ve yeni bir ef devresi balangc oldu. Devlet yeniden kk apta bir mekeziyeti devlet olarak kuruldu. Hem bu defa idari merkeziyetilie ve koyu siyasi devletilie ilave olarak iktisadi devletilik katld ve toplum yaps (total) hale geldi. Bizi malup eden demokrat devletler dnyasndan rnek ve feyiz almak lzumunu idrak edebilmek yle dursun ona taasupla srtmz evirmistik. Rus ihtilali, yeni devletiler iin mitli grnyor, saltanatn ykan Rusya ile saltanat yklan Trkiye arasnda mukadderat ortakl var sanlyordu. Bizim gibi malup dm olan talyann ykselen faizmi ve onun duesi pek aaal grnyor ve en sonra beliren, fakat hepsini glgede brakan Hitlerizm, izimlerin en rasini saylyordu. te byle bir hava iinde 10 uncu yl idrak ettik ve bizim izimi 6 okla belirli hale getirdik. Memlekete ve millete halkevlerinin 9 penceresinden bakmaa baladk. Kremlin meydanna bakan tribnden, duenin saray balkonundan daha yksek tribnler ina eyledik. Onun altnda (yekparelemek ve kitlelemek) emrine uyarak saflar baladk. Eskiden kalabilmi halk tekilat, millet organizmas olarak ne varsa veyahut yeniden bir halk bnye olarak ne yaplmak istenirse sratle tuzbuz ediliyor ve yn haline getirilen millete diktatorann geri dnmez emriyle yeni ekiller veriliyordu. Esnaf iin talya korporasyonlar, genliin yetitirilmesinde Alman genlik tekilat rnek tutuluyor, ekonomide Rusya taklit ediliyordu. Bu hermer srasndaki zihniyet 1935 yaznda bakentte toplnan kongrelerde pek canl olarak belirmitir. O yl 6 oku siyasi bnyemize resmen maletmek karar tatbik mevkine kyordu. Totaliter rejimin byk balarndan biri o zaman partinin genel sekreteri olarak byk faaliyet gsteriyor, gidiin prensiplerini tesbit ile bunlar program haline getirmee ve ayn zamanda sratle yaymaa alyordu. Bu cmleden olarak memleketin btn kalem erbab da hususi surette onun davetlisi olarak kknn karsndaki kk parti kahvesinde ihzar edildi. O gn adedi iki yze yaklaan bu memleketin gzideleri nnde genel sekreterin sadece taknm olduu tavrdan eza duyarak srf o zat biraz izap iin atm mnakaa 6 okun ikisi zerinde milliyetilik ve devletilik oklar zerinde drt saat devam etmi ve o mnakaa o tarihte i banda bulunanlarn zihniyetini, milliyetilik ve devletilik anlaylarn hazin bir ekilde ortay koymutu.
211
ktisat kongremizde o gnn drt saatini dolduran mnakaalarndan sadece bir noktay zikretmeden geemiyeeim. O gn, genel sekreter; devletiliin hudut ve mul sorulduu zaman cevap vermekte glk ekiyor ve i hayatn devletletirmenin nerelere kadar ineceini ve uzanacan hem kestiremiyor ve hem byle bir tahdit dncesini laysele kar-onun ifadesince - (acharne) bir davran sayyor ve bunu tok tok sylemekten asla ekinmiyor en mnevver bir zmre nnde baskc tavrn terketmiyordu. O gnlerde asrlk yolu bir hzda katettiimizi haykryor ve geceleri grdmz renkli ryalara ertesi gn hakikat gzyle bakyor, rakamlarn iimize gelenlerini kullanyor, gelmiyenlerini yok farzedebiliyorduk. Fakat o hay ve huy, o ba dndrc, grltl gnler, ynlarla gsteri sonunda bize ne getirdi? Laysel otorite bize ne temin etti? Bu neticeyi ikinci Dnya savann krizleri sahillerimize arpnca ac ac rendik. Bilhassa iktisadi kudretimiz bakmndan derin hayal krklna uradk. Yklan diktatrlkler, eflikler, totaliterliklerle birlikte gzel ryalarmz perian oldu. Bnyemizin bilhassa ekonomik olan zaaf tamamen ortaya kt. Byle bir anda onbir yl evvel devlete her bakmdan hudutsuz hak ve salahiyet tanyan zat i bana geldii zaman kendi makinesi banda acze dt ve kocaman bir aa gvdesi gibi devrildi. Onu bekliyen mukadder de byle tecelli etti. Gnmze kadar gelen 25 yln itimai, siyasi ve iktisadi hikayesi de budur. stikbale bakarken bugn diktatoradan daha zorlu olarak brokrasi heyulas karmza dikiliyor. Son eyrek asr iinde kurulan brokrasi makinemiz, evvelce ktaya yaylm olan ve gene brokrat olan Osmanl mparatorluunun idare makinesinden daha hacimli bir hale gelmitir. 1938 ylnda maal ve cretli memurlar yekunu 134.800 iken, bu miktar alt yl sonra 222.160a ykselmi ve 1947de yaplan dier bir takm hesaplara gre 300 bini amtr. Bu memur miktarn aileleriyle birlikte hesapladmz zaman 1,5 milyonluk bir kitle ile karlarz, ki bu miktar ehirler ve kasabalar nfusumuzun yarsn bile aacak bir miktardr. Bu ar durumu siyasi yapmzda daha dndrc bir ekilde gryoruz. Memurlar gn getikce memleket mukadderatna daha hakim bir duruma giriyorlar. Tevhidi kuva esasna dayanan siyasi paymzn bel kemii olan Byk Millet Meclisimizde; ifi, sanayici, madenci, tccar, gazeteci ve sair btn serbest meslekler erbab 98 kii olmasna mukabil memurlarn adedi 384tr. Kongremiz bir iktisat kongresi olduundan bu noktada durma uygun gryorum. Yalnz sizleri biraz daha dndrmek iin iki devletin parlamentosunda mesleklerin temsil nisbetini veriyorum. Memurlar Ordu ve donanma Serbest meslekler Papas Tccar Sanat endstri ifti ngiltere 47 66 107 00 100 131 132 583 Fransa 110 12 250 3 18 24 30 447
Bu levha, ngiliz bnyesinin kudretini ve Fransann zaafn pek gzel gstermektedir. Fransa meclisinde memurlarla serbest meslekler grubunda olan mstehlik, laf politikaclar grltl bir hava yaratmaktan baka bir ie yaramamaktadrlar. Bize gelince:Kyaslama yukarda verdiim rakamlarla varn siz yapnz, ben skut edeyim. Trkiye iktisadiyatnn neden devleti olduu ve nedenyle kolay kolay bu devletilikten, brokrasiden, merkeziyetilikten kurtulamyaca ve bu devletiliin neden mdahaleci olduu ve bu mdahalenin daralmak yle dursun daha da geniliyecei kolayca anlalr. stikbalimize gelince: Bu, okullarda, liselerde, niversitelerde hazrlanmaktadr. Bu istikbali geliniz bu ksmda grelim.
212
B- Milli Eitim ve Kltrmz Bakmndan ktisadi Devletiliimiz Muazzam brokrasi makinesini terketmek yle dursun, istikbal bakmndan daha koyusuna hazrlanmaktayz. Bu gidiin ok kt neticelerini sk bir direksiyon krmasyle bugnden belki biraz daha zayflatabiliriz. Fakat her ne yaparsak yapalm, istikbal bugnknden daha kt olacak. Trkiye byk bir mnevverler, yarm mnevverler kriziyle, byk bir memur snf kriziyle karlaacaktr. imdi msadenizle bunun rakamlarn vereyim. ngiliz Avam Kamarasnda 1947nin son aynda sorulan bir saile verilen resmi cevap. British Councilin Trke neridilen (ngiliz pedagoji blteni)nde kmtr. Buradaki resmi rakamlara gre harbin arifesinde 1938-39 ders ylnda ngiliz niversiteleri ve yksek okullar talebeleri istatistii yledir: 22.512 Edebiyat, hukuk, ilahiyat, mzik, iktisat ve pedagoji 7.767 Fen faklteleri 13.636 Tp faklteleri 5.288 Teknoloji faklteleri 1.043 Ziraat 3.107 Tp Fakltesi 1947-48 50.246 Yekun imdi bir de bizim durumumuzu grelim : stanbul niversitesi : 2.433 Edebiyat Fakltesi 1947 - 48 3.290 Hukuk Fakltesi 807 Fen fakltesi 1946 - 47 1.335 ktisat fakltesi 1947 - 48 3.107 Tp Fakltesi 1947-48 10.975 Yekun 1.218 stanbul Teknik niversitesi 1947 - 48 599 Gzel Sanatlar Akademisi 1947 - 48 455 Yksek Teknik Okulu 1946 -47 210 Yksek Denizcilik Okulu 1947 - 48 1.300 Yksek Ticaret Okulu 1947 - 48 14.754 stanbul Yekunu ANKARA 1.101 Dil,tarih, orafya fakltesi 1947 - 48 200 Fen fakltesi 1947 - 48 2.850 Hukuk fakltesi 1947 - 48 212 Tp fakltesi 1947 - 48 4.363 Yekun 1.113 Yksek Ziraat Enstits 1947 - 48 498 Siyasal Bilgiler Okulu 1947 - 48 139 Devlet Konservatuvar 1946 -47 6.113 Ankara Yekunu 20.867 Umumi Yekun Bu yekune dahil olmyan dier bir iki yksek okulu ve enstity de kendimiz hesaba katarsak bu miktar, askeri okullar hari, 22 bin olarak kabul edebiliriz. Trkiyenin nfusu 19 milyondur; bizim yksek okullar talebemiz bu nfusla kyaslannca: Her 863 kiide 1 kiinin yksek tahsilde bulunduu anlalr. ngilterenin 1941 saymna gre nfusu 47.895.000dir. Bu nufs yksek okullar talebesiyle kyaslannca: Her 1046 kiide 1 yksek tahsil yapt grlr.
213
Her iki memleket arasndaki vaziyet yledir : Nfusu 19.000.000 47.895.000 Yksek tahsili talebesi 22.000 50.246 Bir talebe iin 863 Trkiye 1046 ngiltere
Bu levhayagre, ngiltereye nisbetle yksek tahsil talebemiz nfusumuza nazaran binde iki yz fazladr. Hem u noktay de hesaba katmak icap eder, ki ngiltere levhasndaki bu talebe sadece nefsi ngilterenin talebesi de olmayp dominyonlarndan gelen talebe de bu yekuna dahil bulunmaktadr. Byle bir neticeyi politikaclar avular patlayncaya kadar alklar. Biz ise, yukardan beri izah ettiimiz sebepler dolaysyle, derin bir yeis ve endie duymaktayz. Neden bu derece endie duyduumuz ilerde (Vergi reformu) bahsinde aklayacaz. ngiltere ile aramzda rakamlar bakmndan bizim lehimize rlen yksek rencileri ile bir de yetimekte olduklar mesleklere gre kyaslanmakta fayda vardr. Mspet ilimler, istihsalci Edebiyat, hukuk ve saire 65 44 + + 35 56 : : 100 Trkiye 100 Trkiye
Yksek tahsil talebelerimiz sadece yekun bakmndan deil, faklteleri bakmndan da ayr bir endie mevzuudur. Bu talebenin yzde 65 gibi byk ounluu partileri dolduracak olan politikaclar namzedir. Dier yzde 35 fencilerin ou yine devlet hizmetine gireceklerdir. Her yl 4-5 bin yksek okul mezunu hkmet kaplarn zorlayacak ve yirmi yl sonra karmza bugnk mevcuda ilave olarak daha 100 bin memur tipi insan hak isteyecek, bir eyler yapacaktr. ktisadi hayatmzn zerine byle bir mstehlik ordusu peinde aileleriyle birlikte yryecektir. Bu mukadder akibetten nasl korunulacan, nasl saknlabileceini bana kim syliyecektir? Komu Bulgaristan yetitirdii nfusuna nisbetle fazla, yksek tahsilli adam btn Bulgaristan kana boyadn unutmamak iin bir tarafa kaydetmek pek iyi olur. Bizim yksek tahsilimizde her bakmdan grlen bu nispet korkunluu olmasa bile, bu messeselerin kurulularn icap ettiren zaruretler ve tarihi gelimeleri bakmndan her iki gruba da memur yetitirmektedir. Bu okullardan yetienler bizim ekonomi ve endstri sahalarmz iin katiyyen elverili deildirler. hayat, iktisadi hayat teebbs hayat hususiye bakmndan milli kltrmz tamamen akim bir hale gelmitir. kisadi ilerimizi dzenleme iinde, ona ilmin altnda gerekli istikameti verme iinde milli kltr messeselerimizi beklediimiz, muhta olduumuz elemanlar verebilecek ekle sokmak, daha dorusu yepyeni mektepler amak bir amri zarurettir. Basm ve Yayn Kltr bakmndan Kendi saham bakmndan ksaca kaydedeyim, ki bugn adedi 10 bini aan basm endstrimizin btn elemanlar hudayi nabit yetimitir. Devri Hamidide bile Sanayi mekteplerinde mrettip, makinist ve harf dkm ksmlar varken 25 yllk Cumhuriyette btn srarlarmza ramen bu endstrinin gerektirdii eleman yetitirmek iin ciddi bir tebbse geilmemitir. Saltanatn nhisarlar idaresine o kadar kurun attktan sonra Tekeli vatanda milli iktisadn barnda gelitirdik. Tuzla, ttnle balkla yetinmedik kitab da bunlar haline getirdik. Okul kitabn tekele almakla kalmadk kitabn, mecmuann kadna da musallat olduk. Kadmzn zerinde hala eller. Bakanlar Kurulu karalar vardr. Milli kltr yolunda harcadmz paralar yekunu nihayet ylda 160 milyonu buldu. Bununla beraber Trkiyede 20 yldan beri kitap basks adedi yledir: 1928-1938 Yllar 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946 1947 16.063 2.513 2.144 2.115 1.911 2.630 2.904 2.463 2.600 2.282 37.625
214
lk 10 yln yllk ortalams 1.606 son on yln yllk ortalamas 2.156dr. Her ikisi arasnda yzde 25 bir art grlmekte ise de 1928 den 1947 ye kadar nfusumuzda 5 milyondan fazla artm bulunmaktadr. Artan kitap miktar adet olarak 550 olduuna gre 5 milyon fazla nfus iin parlak bir netice!... Yapm olduumuz hesaplara gre yaynmz, basm endstrimiz nfus artmzla kyaslannca, gerilenmi olarak grlmektedir. 25 yldan beri iktisadiyatmza sadece kendi sahasnda mdahaleler yaplmtr. Neriyata ise hem iktisadi bakmdan ve hem politik ve sosyal bakmdan mdahaleler yaplarak her taraftan clz bir halde braklmtr. Halbuki Halkevleri salonunda: Bir milletin medeniyet seviyesi kitaplariyle llr levhas sallanmaktadr. Amerikada demokrasi kurulurken kongre ktphanesi de hemen ardndan 1800 ylnda kurulmutur. Bugn bu ktphanenin 8 milyon kitab vardr. Biz ise hazr olmasna ramen Milli Ktphaneyi 25 yl kuramadk. Nihayet geen Austos aynda, Saraolu mahallesine gazino binas olarak 1 milyon liraya yaptrlan bina hemen hemen zorla alnm, kitaplar buraya tanm ve ktphane almtr. Ktphanenin yz bin kitaptan henz 10 bini tasnif edilmitir. nk henz ktphanenin bir tek kendi eleman yoktur. Devletilik konusunu kaparken Tarihimiz, milli bnyemiz, kltrmz ve milli eitimimiz bakmndan devleti yapmza ksaca bir bak bu kadar uzad. Beni dinleyenleri ve okuyanlar bir hayli yormu oldum. Bununla beraber iktisadi konular bir de toplum bilim bakmndan gzden geirmenin lzumunu ve faydasn belirtebildimse kendimi bahtiyar sayarm. Bence esas mesele bu lzumu kabul etmektedir. Mevzuun bu bakmdan daha iyi ve daha esasl ekilde ele alnmasn gelecek kongreden bekliyebiliriz. Benim bu mevzuda son szm udur: Devletimiz her manasyla devletidir. darede merkeziyeti-dir. Siyasi tekilatyle tevhidi kuvacdr. Kuvayi umumiyesi alabildiine, atlyacak kadar imitir. ktisadi bakmdan mdahalecilik ne kelime, iktisadiyatmz bizzat devletten ibarettir; o kadar ki, bir adm tesi imal komumuzdur. Bu gidi slah edilemez; felaket uurumuna yuvarlanmamak iin ters yz geri dnmekten baka are yoktur. Geri dnmemiz, Osmanoullarnn bu millete getirdikleri kt yoldan dnmemiz demektir. Milletimiz dnyann en iyi insani vasflarna malik, bu evsaf uzun tarihinde binlerce vesile ile belirtmi, gelitirmi esiz bir millettir. Vasiye muhta deildir; hibir gn vasiye muhta olmamtr. Bu milletten olanlar bu millete haklarn geri vermelidirler. Bunu yapabilecek devlet adamlar Trk milletine en byk iyilii yapm olacaklardr. Memleketimiz byk sarsntlara uramadan bu yaplmaldr. Eer biz yanlyorsak yanldmz noktalar mutlaka bize gsterilmeli ve ispat edilmelidir. leri srdmz rakamlarn ve iddialarn aksi ispat edilemedii halde gidite srar edenleri bu memlekete kar ne sayacaz? Bu son kelimeyi sylemiyorum.
16. Devletilik ve Mali Mevzuatmz

AHMET ZYA HAZNEDAR lk nce unu arzedelim ki; bu yazmzla hi bir kimseyi tenkit ve itham etmek emelini gtmyoruz. Maksadmz sadece memleketi byk zararlara maruz brakan ar hatalarn, hi deilse bundan sonra, tekrar edilmemesini hatrlatmaktan ibarettir. Esasen varlmz ilgilendiren bu mhim davalarn tenkidini yapmak, bu beceriksiz kalemin yapabilecei bir i deildir. Hi bir kimse darlmasn, gcenmesin. Bu kaba dilimizle ak konuacaz. Hastay seven ve tedavisini arzu eden kimsenin, hastaln en mahrem taraflarn dahi aa vurmas, hastaya kar sevgisini ifade eder. Hastalk btn iddeti ile hkm srd ve tehlikeli bir hale geldii halde, hastal inkar etmek, veyahut ehemmiyetsiz gibi gstermek, o hastaya kar sevgi ve samimiyet ifade eden bir hareket saylamaz. te biz hastaln biran evvel tedavisini candan arzu ettiimizi ak konumakla ispat edeceiz. Devletilik Gaye deil, bir vastadan ibarettir. Gaye olan, memleket iktisadiyatnn ykselmesi ve memleket halknn refah ve saadetle yaayabilmek imkann elde edebilmesidir. Gayeyi vasta iin feda etmek sadece memleketi felakete gtrr. Devletilii mezhep ittihaz edenler, bunun trl eit meziyetlerini ve bu sistemin umumi menfaate en elverili bir idare ekli olduunu yaadklar mddetce istedikleri kadar sayp dksnler. Fili neticeleri millete grlp mahiyeti tamamile anlaldktan ve bu nazariyelerin temelsiz rk bir iddiadan ibaret bulunduu, dnyaca da; kabul olunduktan sonra kendilerine inanacak kimseler bulabilmeleri ok mkldr.
215
Devletilik sisteminin, geri kalm bir milletin, sanayilemesini tevik iin, muvakkat bir vasta olarak, tatbik edilmesi caiz grlebilir. Tevik edici bir vasta olarak kullanld mddete memlekete faydal olabilir. ahsi teebbse ait i sahasn durmadan inhisar altna alan ve bu suretle vatandalar, yetien genlii, maiet temininden mahrum brakarak devlet kapsna muhta eden, henz el atmad darack i sahasnda alan vatandalarn her hareketine mdahale eden ve bu vatandalara, canlarndan usandracak kadar, zorluklar karan, hudutsuz krtasi usullerle ve fuzuli mdahalelerle ticari ve snai sahada zaman ve enerjiyi yzde doksan nisbetinde israfa uratan, ahsi teebbsle yaamak imkanndan mahrum braklm insanlardan mteekkil bir memur ordusu yetitiren, kendi itigal sahas iine ald her menban verimini gn getike azaltan, fili bilgiye ve ihtisasa kymet vermedii iin istihsal maliyetini ykselten, inhisar altna ald ticari ve snai ilerde murakebe ve serbest rekabetten azade kalarak halkn muhta olduu zaruri ihtiya maddelerini ar bir vergi vastas yapan bir idare eklinin, umumi menfaate yararl olduu nasl kabul edilebilir? Ve nasl iddia edilebilir? Byle bir idare ekli ile bir memleketin iktisadi vaziyeti ykselemez, bilakis; bnyesinde tedavi kabul etmez hastalklar zuhur eder. Memleketimizin iktisadi vaziyeti, meflu bir hale gelmekle beraber, henz tamamile kmemesindeki hikmeti Trk milletinin yksek tahamml kabiliyetinde aramak lazmdr. Herhangi bir millet bu artlar altnda braklm olsa idi muhakkak ki oktan iflas ederdi. Devletilik mevzuunda hlasa olarak syliyeceklerimiz unlardr: Devletilii, szle olduu gibi fiilen de ferdin yapamyaca ve ileride de yapabilmesine imkan olamyaca ilere hasretmek, ahsi teebbse yzde yz emniyet ve itimat verici geni bir i sahas brakmak ve devletilie kati olarak bir hudut tayin ve tesbit etmek, ahsi teebbs esas gaye devletilii sadece bir vasta addetmek. te o zaman memleket iktisadiyatn sratle inkiaf ettirmek imkann elde etmi olacaz. Mali Mevzuatmz Hi phe yok ki, dnyann en verimsiz, adaletsiz, acaib bir yarg sistemi varsa o da bugn memleketimizde cari olan mali mevzuattr. Yalnz bu mevzua dair ciltler dolusu yaz yazlsa bunun aksaklklarn ve memlekete ettii fenalklar tamam ile izah etmek mmkn olamaz. Meriyete konulduklar gndenberi sakatlklar grlen ve zaman zaman birok ekler yaplan iktisadi vaziyetimizi gnden gne perian bir hale getiren, sanayiimizi paralyarak inkiaf etmesine mani olan, erefli ticaret mesleini kaptkat bir hale getiren, ticari ahlak temelinden sarsan ve bu sahada emniyet ve itimad ortadan kaldran, eri yolu ak, doru yolu kapal tutan ve drst almak ve yaamak isteyen vatandalara yaama hakk brakmayan, bir ksm vatandalara tahammln fevkinde ar ykler yklerken bir ksm vatandalar serbest brakan nisbetsizlii ve itimai adaletsizlii yznden iyi niyetli vatandalar dahi mevcudiyetlerini muhafaza etmek endiesi ve doru yolda yrmek imkanszl yznden ok mkl bir duruma sokan, adeta hareketlerinde hsnniyet gsterenlere dman, kt niyetlilere himaye vazifesi gren, ihtiyaca kifayetsizlii ve tatbik kabiliyetinin eksiklii yznden tatbikatta dahi saysz aksaklklar gsteren hlasa hangi cephesinden baklacak olursa olsun tutacak salam bir taraf bulunmayan mali ve iktisadi mevzuatmzn topyekun deitirilmesi, memleketimize, ihitiyacmza ve bnyemizie uygun bir hale getirilmesi memleketimizin kalknmas ve milletimizin refah ve saadete kavuabilmesi iin bir saniye vakit kaybetmeden sratle yaplmas lazm gelen ilerimizin banda gelmektedir. Fakat evvela unu arz edelim ki yaplacak bu esasl tadilatn, fiiliyat sahasnn iyzne ve vatandalarn haleti ruhiyesine nufz edememi olan ve memleketin bugnk iktisadi vaziyetinden haberdar olmayan nazari bilgi sahipleri tarafndan deil, salahiyet sahibi, mtehasss hakiki i adamlar tarafndan yaplmas lazmdr.(Hastalarn muayene ederek tehis koymadan gelii gzel ila veren bir doktorun tedavi ettii hastalarn sa kalabileceine inanmak safdillik olur.) Kanunlar, Hkmet tarafndan bedeli mukabilinde halkn srtna giydirilen elbise mahiyetindedirler. Bedelini vererek elbiseyi giyecek kimselerin, giyecekleri elbiselerin kuman, biimini intihab etmeleri ve deyecekleri bedeli nceden bilmeleri ve muvafakat etmeleri lazm deil midir? Buna kar denilebilir ki Milletin intihab ettii Vekiller var, onlarn muvafakat alnyor Biz bunu kafi grmyoruz. Evet, Millet Vekilleri Milletin umumi vekaletini haizdirler, Millet namna her davaya girebilirler. Fakat yle dnmek lazmdr ki: Sizi temsil ve mdafaa edecek olan Vekilinize her davanz iin ayr ayr izahat vermeniz lazmdr. Vekiliniz kehanet sahibi deildir ki size sormadan davanz hakknda malumat edinebilsin. Onun vazifesi, kendisine izahat verip tevdi ettiiniz davay takip ederek hukukunuzu mdafaa ve lehinize neticelendirmee almaktan ibarettir.
216
Dertlerimize are bulmak iin halimizi sayp dkyoruz, kimseyi mesul tutmak niyetinde deiliz. Zaten byle eylerle zayi edilecek vaktimiz de yoktur. O halde ne yapalm? yle anlalyor ki; maliyecilerimizin ve hkmetin btn mitleri tasar halinde bulunan gelir vergisine balanm bulunmaktadr. Gelir vergisi meriyet mevkiine konuldu mu btn iler dzelecek, Devlet varidat ayan hayret derecede artacak, memlekette vergi adaleti temin edimi olacak, iktisadiyatmz umulmayacak derecede inkiaflar gsterecek hlasa her taraf gl glistan olacak ... Byle dnenlerin bizi mazur grmelerini rica ederek syliyelim ki, btn bunlar bo birer hayalden ibarettir. ptidai bir kazan vergisini layk ile tatbik edebilmekten henz ok uzakta bulunduumuzu grmiyerek, bu memleketin bnyesini, iktisadi ve ticari vaziyetini, halkn haleti ruhiyesini gz nnde tutmayarak memleketimiz hakknda ok az malumat olan yabanc bir profesrn akl hocal ile sanayii ticareti yzde yz, halknn elinde bulunan ve makine korkun ile kazanan sermayedar, ileri memleketlere ait bir vergi sistemini memleketimizde tatbik etmee kalkmak, memleketi korkon bir uuruma yuvarlamaktan baka bir ey deildir. Kimseye sormadan danmadan masa banda yaplan ilerin neticeleri ortadadr. Hi deilse, bundan sonra olsun, biraz da hayatta bilfiil alan mnevver i adamlarnn dncelerini tertibe edelim. Zararl deil, herhalde ok karl karz. Bu mevzu hakkndaki dncelerimizi arz edelim : smi kazan vergisi veyahut gelir vergisi olsun ismin ehemmiyeti yoktur. Gelir vergisi yerine kaim olmak zere Tccar Derneinin teebbs ile teekkl eden tecrbeli vukuf ehli ihtisas komisyonu tarafndan meydana getirilen bizce pek ok kymetli raporun bir tek kelimesi dahi tadile uratlmadan kabul edilir ve kanuniyet kesbederse iktisadi ve mali dertlerimizin devas kef edilmi olacak, memleket bu sahada byk inkiaflar gsterecek ve memlekete en byk iyilik yaplm olacaktr. Bittabi i yalnz bununla bitmiyor. Memleketin srtnda ar bir yk ve sanayimizin yolunda yksek bir mani tekil eden, byk masraf ve klfetlerle tahsil edilen ve Devlet Hazinesine varidatn ancak bir ksmnn girmesine mukabil hayat en az yzde yirmibe nisbetinde pahalandran Muamele Vergisi Kanununun da mutahasss i adamlarmzn kafasndan kmak art ile derhal tadil edilmesi zaruridir. Maliyecilerimiz zannediyorlar ki, vergi nisbeti yksek olursa varidat miktar oalr. Ve imdiye kadar da bu dnce ile hareket ettiler. Bunlar ok yanl nazariyelerdir. Ve iktisad ilmine aykr dncelerdir. Deimez bir hakikattr ki vergi nisbeti oaldkca varidat yekunu gnbegn azalr. Ar vergi iktisadiyatn dmandr. Halkdan kudretinin stnde bir vergi istemek ve bunu zor ile tahsil etmek, meyvesini toplamak iin aa kknden kesmee, baln almak iin petei paralamaa benzer. Memleket iktisadiyatnn ileri gitmesi ve bu suretle Devlet varidatnn oalabilmesi iin mkellefin, deyecei vergiyi, seve seve demesi lazmdr. Bunun iin de vergi nisbetlerinin mmkn olduu kadar dk olmas, drst hareket edenlerin takdir ve taltif grmesi, kt niyetlilerin ar cezalara maruz braklmas, aksi sabit oluncaya kadar her vatandaa emniyet ve itimad gsterilmesi, mkellefin emei ile kazanarak Devlete dedii paralarn bir tek santiminin dahi israf edilmeyerek yzde yz memleket ihtiyacna sarf edildiine kati olarak inanmas mkellefe ezilmesi lazm gelen bir dman muamelesi deil i birlii yaplacak samimi bir dost ve vatanda muamelesi yaplmas ve herkese bilaistisna nezaket ve efkat gsterilmesi, kanunlarda mkellef lehine konulan hkmlerden mkellefin haberi olmasa bile kendisinin haberdar edilmesi ve bilhassa eski istibdat idareleri zamanndan kalma (menfaat hazine) zihniyetinden kati olarak vaz geilmesi ve bundan bulak bir hastalk mikrobu imi gibi korunulmas, fiiliyatta Devlet Hukuku ile mkellef hukukunun msavi tutulmas hazine menfaati gzetilerek mkellef hukukunun ziyaa uratlmamas dikkatle itina edilmesi en bata gelen artlardandr. Szlerimize burada nihayet verirken Yksek Kongrenin memleketimiz haknda hayrl ve baarl olmasn derin sayglarmzla candan temenni ederiz. AHMET ZYA HAZNEDAR 17. Devletilik, D Ticaret ve Vergi Davamz OSMAN AKAR stanbulda 1948 Trkiye ktisat Kongresini toplamak erefini zerine almakla derneimiz bu gnk etrefil iktisadi mesailin akca ortaya konmasn ve umumi ekilde mnakaasn tevik etmekle muhakkak ki bu meselelerin bir an evvel bir dzene girmesini kolaylatrm addedilir. Kongre mevzuu, meseleler hakknda ahsi grlerimi acizane arzederim:
217
Devletilik ve Devlet Mdahalesi : Bu i, fikrimce daha fazla iktisadi bir rejim meselesi olmakla beraber, bugnk tatbik ekline taraftar olmak gtr. Memleketin iktisadi gelimesinde devletin hayrl mdahaleleri olabileceine kani isemde bu mdahale mahiyetinin ancak iktisadi glkleri tanzim edici bir faaliyet tarzna mnhasr kalmas mtalaasndaym. Yoksa her hangi bir teebbse fiilen giriip de ticari manada devletin muvaffak olabileceine kani olmak gtr. nk ne kadar gayret edilirse edilsin hususi sermayenin ilk planda gzetecei maliyet meselesi devlet tekilat elinde, suni bir mahiyet arzetmezse, hususi teebbsn gz nnde tutaca maliyet unsurlar zerindeki titizlii ve imkanlar ile hi bir zaman kyas edilemez. Her hangi bir Devlet teebbsnn bu yolda bir incelemeye katiyyen tahamml olmasa gerektir. Ksaca Milli Savunma mevzuu haricinde devletin fiili teebbsleri hususi sermayeye devretmesinin devlet gelirlerini azaltaca fikrini dahi itirak etmek tr. nk bu gnk devlet messesatnn bilanolar, hissiyata kaplmadan tanzim edilicek olursa, faaliyet devrelerinin, geliri ayn sermaye ve artlar altnda, denecek mteaddit vergilerin temin edecei gelirlerle mukayese edilemez. Hususi teebbs noktai nazarndan zengin devletlerin bu gnk manzaras ile devlet teebbsnn ounluk arzettii memleketlerin bu gnk manzarasna bir gz atmakla hakikat derhal tebellr etmi olur. Zaten, uzun bir faaliyet devresine ramen, Tekel maddeleri haricinde beynelmilel piyasa fiyatlar ile mukayeseye Devlet fabrikalarnn imal ettii hi bir maddenin tahamml yoktur. Dier taraftan devletin bu gnk mdahale ekillerinin dahi iktisadi gelimemize sekte verdiini zannederim. Msaade edilirse 2 misal zikredeceim : Harp senelerinde memleketimizde, epiyce gelimi olan ipek oraplarmza civar memleketlerden ve bu meyanda randan talipler zuhur etmi ve iyi fiyattan yksek miktarlar satn alnmak istenmise de, devletin Ziraat Bankasnda her ift orapta 2,5 lira bir fon ayrmas ve bu oraplar deerinin misli olan 10 liradan aa satmamasnda israr etmesi fuzuli devlet mdahalesinin aheser bir misalini tekil eder. Halbu ki o senelerde balyacak bu teebbs sayesinde ipek memleketi olan memleketimiz bu sanayi branna mkemmel devaml bir pazar temin edebilirdi. Keza parfmeri bahsinde dahi Devlet yanl dncelere saplanp bu brann gelimesine engel olmutur. Nitekim memleketimizde ve hatta Balkanlarda ve yakn arkta ehemmiyetli bir mevki tutmas lazm olan itriyat sanayi maddelerine yine civar memleketlerden talep vaki olmu ise de bunlarn dahi ihracna terkiplerinde baz ithal iptidai maddeleri bulunduu iddiasile mani olunmutur. Halbuki bunlarn kavanozu yerli, ispirtosu yerli, ambalaj yerli, balmumu yerli, niastas yerli, talk yerli ve iilii tamamen yerli bulunmakta idi. Ayn grle, mesela svire saat ihra etmemeli idi. nk bu mamulun imalinde, kullanlan bakr, elik, altn tamamen svirede bulunmayan ve bu memlekete hariten hatta nim mamul olarak ithal edilen mevaddan ibarettir. Sadece iilik svirenin olduu halde bu hkmet yalnz saat yznden ahalisini, dolaysyle devleti zengin etmek yolunu tutmutur. Bilirkiilerden mrekkep bir heyetin karar ile ve srf memleketi iktisaden gelitirmek gayesile vaki olacak devlet mdahalesinin hayrl neticeler vermesi yolunda yaplacak tetebblerin msbet netice vermesi can gnlden arzu edilir. D Ticaret Rejimi : Her eyden evvel d ticaretimizin taradaki tekilatndan beklenilen faaliyet tarz baz teklifleri tebell edip merkeze bildirmekten ve umumi mahiyette mtalaalardan ibaret olmamas ve bu alma tarz yerine bihakkn ticari mesaili kavram ve memleket malnn srmn temin edecek mahiyette ve dinamik bir alma tarzna kalbolmas icap eder. Ticaret ateelerimizin ylmadan almalar, kendi memleketimizin olduu kadar bulunduu memleketin ticari ve iktisadi bnyesini tamamen anlyarak memlekete i ufuklar amasn temenni etmek hakkmzdr.
218
Serbest dviz temini meselesinde, ithalat ve ihracat tccarlarn tabiati ile anlamaya varabileceini ve d ticaret rejiminin serbest dviz esasna rcu etmesini muvafk bulmak yerinde olur. Getirtmek istedii bir mal iin ithalatnn ihracat ile i birlii etmesi kadar ticareti tevik edici ve bnyemize uygun bir unsur tasavvur edilmez. Yeter ki bu ilere lzumsuz formaliteler engel tekil etmesin ve her tccar Merkez Bankasnda muamelesini kayt ettirdikten sonra bakaca krtasiyeci mahiyette muamelelerden kurtulmu olsun. statistik cihetine gelince, en doru esasa mstenit malumat yine ancak Merkez Bankas ile Gmrk dareleri ve Kambiyo dairesi dorudan doruya verebilir. Bu engellerden kurtulan tccarn rahata almasnn devlete temin edecei verim kolayca tahmin edilir. Ana prensibi sratli karar olan ticaretin bu prensipten uzaklamamasn gaye edinmek elzemdir. Vergi Reformu : Bugn memura yklenen vergi nisbetinin fahi oluu vatandan ektii znt cihetinden de mhim bir yekun tekil eden bu kitlenin, itira kabiliyetinin azalmas cihetinden de tccar mztarip eder. Her eyden evvel bu iin tanzimi cihetine gidilmelidir. Ayrca tccarlar arasndaki kazan vergisi nisbetlerinin bu gnk vaziyeti behemehal islah edilmelidir. thalat tccarn yk dier tccarlara nazaran ezicidir. Beyannameli veya beyannamesiz vergi sistemlerinin tercihi meselesini bu iin mtehassslarna terketmek lazmsa da, vergi ilerinde en ileri giden Belika bile beyanname usuln tamamen terkedip vergileri dorudan doruya kategori fark ile ve bir ok hususiyetleri gze alarak takarr ettirmekte olduunu kaydetmek lazmdr. Herhalde vergi bahsinde hazinenin nefinin behemehal drst mkellefin nefi olduunu artk anlamak icap eder. Vergi kaaklnn nlenmesi drst tccarn en byk arzusudur. Gayr meru rekabete yol aan bu vaziyet karsnda bilhassa hsnniyet sahibi ithalat tccar zarar grmekte olduu kadar kaaknn ald pay dier mkelleflerin tamamlamak mecburiyetinde kaldklar hatrdan karlmamaldr. Memleketimizde tatbik ekline gre muamele vergisi iktisadi bnyemizi baltalayc mahiyettedir. Mkellefin faaliyeti sanki behemehal hudutlandrlmas icap edermi gibi tatbike konan bu verginin ya bsbtn kaldrlmas veya esasl ekilde islah lazmdr. Devletin bu yolda hareket gemi olmasn grmek teselli bahtr. Bu verginin bir ok vaziyetlerde mkerreren tahsil edildii de varittir ki bu caziyet behemehal nlenmelidir. Bir tek misal bu son vaziyeti izaha kafidir. ie imalinde kullanlan ve ithal edilen bir ok kimyevi mevad gmrkden girerken muameler vergisi der. ieyi imal eden fabrika yine satn zerinden bu vergiye tabidir. nc olarak bu ieye mesala kolonya dolduran bir imalathane dahi sat fiyatnn bir unsurunu tekil eden ie tutar zerinden de yine muamele vergisi der. Bu iin sakatl aikardr. Yine vergi bahsinde gmrlerde denecek gmrk resminden gayr vergilerin pein denmesi ok glk dourmaktadr. Zaten nakit tedarikinde sknt eken ve hatta alveriin ksm azamn bonolara dnerken tccarn sermayesini tezyit etmeden mal bedeli ve gmrk resminden maada mevcut ve ihdas edilecek dier vergileri maln ekerken demesi iktisadi gelimemize behemehal zarar verir kanaatindeyim. Maruzatnn bundan ibaret olduunu arz ile derin sayglarm sunarm. OSMAN AKAR
18- Kalknma Davasnda Kooperatif

AKL KOYUNCU Sayn ve Sevgili Arkadalar; nce yerinde ve gerekli byle faydal bir kongreyi toplamak teebbsn dnp gerekletiren Tertip Heyetini, delegelerinden biri olmakla eref duyduum Trk Kooperatifilik Dernei adna iten kutlar, sonra bu toplantda delege ve davetli olarak yer almakla bu kongreye nemi lsnde baar salamakta dorudan doruya veya dolaysyla rol alm bulunan hepinizi, yetkili ve deerli vadandalarm, sayg ve sevgi ile selamlarm. Kongrenin amacn gndeminin tek maddesinde deyimlenmi gryoruz:
219
Trkiye'nin ekonomik kalknmasnn ve retiminin gelimesi iin alnmas gerekli tedbirlerin neler olduu davas. Bu dava gerekten o kadar byk ve geni, o kadar dall budakldr ki, bir kongrenin be alt gn srecek konuma ve tartmalaryla onun btnn ele alabilmesinin imkan yoktur. Bunun iin olacak ki, Tertip Heyeti de, pek hakl olarak, davann yalnz konusu ile yetinmek zorunda kalmtr. Sayn Tertip Heyeti, hazrlad kongre programnda, grme yntemi hakkndaki maddelerin banda, nazari iddialara ve dokterin tartmalarna girimemeyi tavsiye etmektedir. Bu yerinde tavsiyeye olabildii kadar uymaya alacam. Ancak kongre programnn birinci maddesinde "1948 Trkiye ktisat Kongresi ad altnda ilmi ve mesleki bir kongre akdine karar verilmitir" denilmekte olduuna gre, ilmi ve mesleki bir grme toplantsnda ister istemez biraz nazariye ve doktrin tartmalar olmak gerektir. lmi ve mesleki bir kurum olan Trk Kooperatifilik Dernei'nin benim gibi en aciz bir yesi iin de olsa, yksek ve deerli huzurunuzda sylemek cr'etini bulduum u birka sze kooperatifiliin ilim ve doktrininden bir temel yapmaya almak nce sayn kongreye kar bir sayg, sonra bals olduum kooperatif derneine kar bir dev ve nihayet kendi onuruma kar bir bortur. Bu kk balangtan sonra gndem konusu zerindeki dncelerimize girebiliriz. Fakat yine nce u noktaya iaret etmeliyim ki, bu szlerim Kooperatif Dernei adna hazrlanm bir tebli deil, girdii mescidden nafile de olsa iki rekat namaz eda etmeden kamyan bir inanlnn dinine kulluunun sadece bir gstergesidir. Buna gre de ho grrlkle karlanacan umarm. Konuya girerken unu da belirtmek isterim ki, kongre gndeminin deyimledii ana ama zerinde, tertip heyetinden ve sayn delege ve yetkililerin belki de ounluundan ayr ve daha genie bir grte olduumu sanyorum. Bize gre, byle bir kongrenin asl amac, Trkiye'nin ekonomik kalknmas deil, belki Trkiye'nin sadece kalknmas, yahut millete kalknma, yani sosyal kalknma davasdr. Bu iaret, ilk bakta bir sz oyunu, buna gre de, eski ve yal bir retmeni ho grmek isteyebileceiniz bir bilgilik gsterisi, bir ukalalk gibi grlebilir. Fakat gerekte hi te yle deildir. Bence bu bir prensip noktasdr ki, zerinde insan ve Trk olarak hepimizin birlemi bulunmamz, meslek ve ynseme itibariyle yapabileceimiz grme ve tartmalarda ortaya atabileceimiz trl trl, baka, baka, yahut grn aykr, fakat gerekte birbirine pek yakn olabilecek dnceleri yadrgamaktan, anlamamaktan veya anlamak istememekten bizi koruyacaktr. Ekonomik kalknma deniliyor. Bu terimin kapsad anlam ilim, teknik ve pratik bakmlarndan ekonomi ile ilgili birer teebbs ubesi zerinde alanlarn verimli ve baarl olmalarnn saglanmas deil midir? Byle ise, ekonomi bilginini ekonomik teebbs teknisyenini ve herhangi neviden bir ekonomik iletme sahibini-bunlarn saylar nekadar ok olursa olsun- yine toplumun yalnz bir kesimini ilgilendiren zel bir alan olarak kalyor demektir. Evet, ekonomimizin gelimesinin hayrl tepkilerini, milletin btn bireyleri, yani her birerlerimiz dolaysyla duyacaz. Fakat milletin, dorudan doruya bugnn sosyal ve demokrat anlayyla, kalknmasn ilk ama bilmeyen bir ekonominin geliiminden millete grlebilecek faydann pek snrl kalacan, hatta endstrinin makinelemesiyle meydan alan byk ekonomik devrimin, o endstri memleketlerinde olduu kadar btn dnyada da sebep olduu sosyal felaketlerin tarihine u son iki yz yllk yakin genel tarihe yabanc olmayanlar iin, bu ekonomi geliiminin sosyal bakmdan yapt ve yapaca ktlklerin iyiliklerinden ok akn olacan dnmek hi de haksz olmaz. Buna gre, bu apta, bu nitelikte ve bu nemde bir kongrenin ilk ve ana amac elbetteki yalnz ar ekonomi (economie pure) deil, belki sosyal ekonomi olmak gerektir. Bu dnceyi byle gelitirip zerinde direnmekte olmamn bir drts de udur ki, insanlar ilimlerinde de insan olmaktan, yani tarafsz olamamaktan kurtulamyorlar. Ekonomist de dnyann yalnz ekonomi iin var olduuna inanmak ynsemesini tar. Halbuki insan ve insanlk hayatnda ekonomi bir ama deil, bir aratr. Asl olan topluluk iinde, toplum halinde yaamak zorunda olan insanlarn teker teker insanlklarn koruyup gelitirme olduuna gre, bu topluluk iinde yaplacak her eyin, hereyden nce sosyal olmasna dikkat etmek gerei ve devi kasndayz. te bunun iindir ki, bu kongrenin Trkiye'nin sadece ekonomik kalknmas olmaktan daha geni, daha genil bir amac, Trkiye'nin sosyal kalknmas davas olduunu sylerken en ili ve zl bir dncemi deyimlediime inanyorum. imdi artk, hepimizin kamul dileimiz olan bu millete kalknma davasnn en bal, zm arac olarak bilip kabul ettiimiz ekonominin ama dediimiz gibi, sosyal ekonominin bir tanmn (tarifini) yapmak gerekiyor.
220
te burada, kongre programnn kuram ve doktrin iddia ve tartmalarna girmemek tavsiyesini hatrlayarak, gr allarna gre eitli adlar alan ekonomistlerin birbirini ykan veya tamamlyan tarifleri zerinde direnmeyi hi de gerekli bulmadan diyeceim ki, sosyal ekonomi demek, kooperatif demektir. Deerli Arkadalar; Kooperatifi ekonominin bir kesimi olarak anlatan Dr.Fauquet gibi uluslararas apta byk kooperatifiler bulunduuna gre, davay bu ekilde ortaya atmakta, bazlarmzn hi deilse, izmeden yukar ktma hkm edeceklerini umuyorum. Umuyorum, dedim, nk bu hkm, bir bakma haksz deildir. Bu bazlar, yine hakl olarak diyebilirler ki, realiteler ortadadr. En eski ve en ileri kooperatifilik memleketi olan ngiltere'de, yz yldan sonra bugn 10 milyon aile, yani nfusun te ikisi kooperatifi olmakla beraber, kooperatif ekonomisi, memleket genel ekonomisinin belki de onda biri kadar bile deildir. Hatta istatistiklerin verdii bilgiler her yerde kooperatifin genel ekonomide ald kesimin bymesi lsnde zel teebbs kesiminin de bydn gstermektedir. lk bakta, anormal gibi grnen bu olay, aslnda ok tabii ok normaldir. Kooperatifin evresinde sebep olduu sosyal kalknmann, bireylere salad daha yksek satnalma kuvvetinin byk bir ksm kooperatif d zel ticaretin faydasna harcanmaktadr. Bu itibarla Kooperatif yesine yaptrd tutumla, zel ekonomi kesiminin dolaysyla bymesine, gelimesine ayr bir bereket salyor. Bunun iindir ki yz yllk realitelerin mesela ngiltere'de Kooperatifi genel ekonominin onda bir lsne karamadna bakarak onun sosyal ekonomi olamyacan dnmek, yzlerce yz yllk dnya mimarisinin henz ilmi anlay da bir tek dikey (amut) yapamadna bakarak hendese ilmini inkara kalkmakla ayn ey olur. Bu bakmdan bu ilmi ekonomi kongresinin bir kooperatifi yesi olarak, uygulamada henz yeryer, kk veya byk bir ekonomi kesimi olan ve yle olmakta devam edecek olan kooperatifi milli kalknmann en bal olarac grmek isteyiimi haksz bulmayacanza inanyorum. Kalknma, dil anlamiyle kendi kendine kalkmak demektir. Yatmakta olan bir insann yatt yerden kalkmasnn eylem haline gelmesi iin nce kalkmak istemesi sonra bu istein kalkmakta ara olan el, kol ve bacaklara bu eylemi yapmak emrini vermesi ve bunlarn da bu emri yerine getirebilecek kuvveti kendilerinde bulmalar ve bu bir de, asl bu kuvvetlerini, kalkma eylemini meydana getirecek ekilde koordine edip kullanmalar gerekir. te kooperatif budur; ve bir toplumun yeleri arasnda bu koordinasyonu kuracak kooperatif ballk olmadka o toplumun kalknmas deil, hatta kmldamas bile imkanszdr. imdi bu kooperatif ruhunu nazariye ve doktirin alannda Trkiye toplumunun ekonomi alanna rasyonel bir ekilde gtrerek orada nasl almamz gerektii konusuna geiyorum. Biliyoruz ki ekonomi alannda kooperatifin sosyal olan n yaps gerei olarak kurulmu bir takm prensipleri, kurallar vardr. Bu prensip ve kurallar zerinde burada ayr ayr durarak konumak gerekmez. Bunlar az ok hepimiz biliriz. Bu bilgi de bizi u olay grmee gtrmektedir ki bizde kooperatifin henz z deil, zentisi vardr. urada burada, hatta statleri bakmndan kooperatif prensiplerine uyan bir takm tek bana kurumlar, aslnda federatif olmalar gereken ve yarn belki bu nitelikle kurulabilecek olan gerekten kooperatif organizasyonunun ancak birer gerecidir ki, bugn iin eylemsiz, etkisiz kalan birer varlk olmaktan ileri gidemiyorlar. Baka vesilelerle bir ok kereler sylediimizi burada da tekrar etmekten ekinmiyerek, bu hkmn iine, yugaltm, kk sanat, yap vesaire genel hkmlere bal kooperatiflerimiz gibi, zel kanunlar olan tarm kredi ve sat kooperatiflerini de koyabiliriz. Demek istiyorum ki Trkiye'nin, yani Trk milletinin sosyal ve ekonomik kalknmas iin yeni batan, fakat ilmi ve rasyonel bir kooperatifilie, bir Trk kooperatifletirme organizasyonuna ihtiya vardr.
Ama Trkiye'nin ve tabiatiyle nce Trk kynn kalknmas olduuna, halbuki kylerimizde kendi kendine kalknmann gerektirdii istek uyuuk, kuvvet buruuk bir durumda bulunduuna gre, bu kalknmann ilkin ancak bir kalkndrmayla, yani yardmla olabileceini gznne almak zorundayz. Bu yardm, hele bizim memleketimiz iin, Devlet yardm olmaktan baka trl dnlemez. Bunun byle olduuna, hi deilse byle olabileceine inanmann kuvvetli bir deyimini yine kongre gndeminin, kalknma davasna ilk bakm olarak, Devletilii ve Devlet karmasn koymasnda buluruz.
221
te bizde burada konuyu Devletilik ve Devletin kooperatifilie karmas bakmlarndan incelemee almakla yetineceiz. lkin, gndem maddesindeki retimin gelimesi meselesi zerinde de biraz durmann faydasz olmayacan dnyoruz. retim-istihsal terimi, tabiidir ki, tarm ve endstri rnlerini elde etmeyi anlatr. Bu halde de yine ilk olarak dnmemiz gereken retim, ky retimidir. Toprak rnlerinin ve ky ev ve el endstrisi rnlerinin retimi. Kald ki asl dava olan ky ve kyl kalknmas yine kyn tarm ve endstri rnlerinin bir yandan oalmas, te yandan da deerlenmesi sonucu olacak deil midir? Biri toprak ve tohum, teki tezgah ve hammadde isteyen bu her iki retimin kamul olarak, en bal ihtiyac ise kredidir. Kredi, bu en byk, en bal dert. Bu derdi imdiye kadar dndmz ve uyguladmz areler, hibir zaman derdi kaldrmann, eyiletirmenin temel areleri olmam belki sancy uyuturup dayanlabilir bir dereceye indiren palyatif tedbirler olarak kalmtr. Dert, her zaman kyn ve dolaysiyle memleketin sosyal ve ekonomik yapsn iin iin kemirip ktrmekte devam ediyor. Kredi konusunda tuttuumuz yol, grn ve gsteri itibariyle phe yok ki, ou tarm memleketlerinde olduu gibi, Devletilik niteliindedir. Kredisini tarm kredi kooperatifleri dediimiz kurumlarla salyoruz. Ancak bu kooperatiflerde uyguladmz yntem (usl) kye krediyi gerei gibi faydal olacak ekilde gtrm olmad gibi, kooperatiflerden asl beklenen sosyal kalknmaya yardm bakmndan hi bir ey yapmamtr. Bunun suu bu kooperatifiliin Devletilik prensibiyle yaplyor olmasnda deil, bir yandan Devletiliin kraldan ziyade krallk taraftarl gsterilerek uygulanmakta, te yandan kooperatif ad altnda ilmin dnyann bildii kooperatifle en uzak bir iliii olmayan bambaka bir i yaplmakta olmasndadr. Bizimki gibi ekonomisi olduka iptidai kalm, gelimemi bir memlekette dnyada ackl tarihi yaam ve bitirmi bir liberalizimin yeniden canlanabileceini dnmek bo bir kuruntu olur. Laissez faire laissez passer ekonomisinin tepkisi olan Maryisme'in bugnk Bolevik kominizmine soysuzlamas karsnda milli varlklarn kendilerini savunmalar gerektir. Bu savunma gerei Amerika gibi kapitalizm, endividalizmi en ileride olan bir memleketi bile Roosvelt'in New Deal'i kooperatifilie sokmu bulunurken, bizim varl toklua eit zavall ekonomimizi liberalletirmeye almak a kurda al kapsn amaktan baka birey olmaz. Buna gre Devletilik yapmak, yani milletin kamul savunmasn organize etmek zorundayz. Milletin kamul savunmasn organize etmek demek asl ve z anlamiyle kooperatifilik yapmak demektir. Siyasi rejimi cumhuriyet ve demokrasi olan memleketimizin ekonomisi de cumhuriyet ve demokrasi olmak gerekir. Ekonomide cumhuriyet kooperatifiliktir. Yine Birleik Amerika gibi memleketin Devlete kooperatifilie girerken tuttuu yolun Devletilik yolu olduuna iaret etmek, onun mesela tarm blgelerinin elektrik ve telefon ilerini kooperatifletirmek iin, yani bu ileri bu ilerden dorudan doruya faydalanacaklarn kendi ynetim ve denetine vermek iin tuttuu yolu grmek kooperatifilii Devlete nasl uygulamamz gerektii hakknda bir fikir vermeye yeter. Mesela bir tarm blgesinin yzlerce ve hatta binlerce tarm iletmesini elektriklemek konusunda bir akarsu banda elde edilebilecek enerji miktarn hesaplayp buna balanabilecek iftlik ve tarm iletme sahiplerini toplayarak hazrlanan proje ve hesaplar gsterip te bu iin kendilerine salayaca fayday anlattktan sonra aralarnda bir kooperatif kurmay, bu kooperatifi iletmeyi zerlerine aldklar takdirde, fabrika ve tesisat iin gerekli sermayeyi, fabrikann iletilmesi iin gerekli mhendis ve uzmanlar salayacan, bu ie Devlete yatrlacak parann kooperatife uzun vadeli, bir bor verme olacan, Devletin bu bor dendii nisbette kooperatif zerindeki sk denetinin geveyeceini bildiriyor. te bu suretle u son dokuz yl iinde Amerika'da bu ekilde Devletin sk kontrol altnda yzlerce ifti telefon ve elektrik kooperatifleri almakta bulunuyor. Amerika'da tarm alannda sosyal ve ekonomik kalknma iin kooperatifilii ara olarak kullanan devletilik bu ekilde yaplyor. Denilecek ki bizim memleketimizi Amerika ile karlatrmak topi yapmaktan baka birey deildir. ok doru fakat u bakmdan doru ki bizde bu kooperatif devletilii Amerika'daki gevek ekliyle ve bu kadar geii olamaz. Bizde Amerikaya gre deimesi gerekecek olan ey iin nitelii (keyfiyeti) itibarile deil, belki nicelii (kemiyeti) itibariyle olmaldr. Yani kooperatifilii kendi prensipleriyle uygulamak zere Devlet, kurduraca organizasyonla da denetini daha etrafl ve sk, retimini daha temelli ve srekli yapmak zorundadr.
222
Bunun da rnei yok deildir, hem ok yaknmzda, hem de Trklk geni topluluu arasnda, Kbrs'ta. Kbrs Trk kylsnn Trkiye kylsnden baka yaradlta olduunu syleyebilecek durumda deiliz umarm. ngiliz hkmeti burann kalknmasna almak gereini grnce, ekonomisi gelimemi dominiyonlar iin hazrlad tip kanununun burada da yrrle koyarak bir Registrarlk kuruyor. Registrarlk kanun gereince kooperatiflerin, birliklerinin ve kooperatifle ilgili btn mali ve ekonomik kurumlarnn organizasyon merkezidir, tescil merkezidir, eitim ve retim merkezidir ve yegane mahkemesidir. Bizim ancak bir ilemiz geniliinde olan bu adada 600 ky kooperatifi vardr, ve bu kredi kooperatiflerinin ortalama ye says 35-40'dr. Yz yesi olan kredi kooperatifleri ancak iki tanedir. Evet Kbrs'ta kooperatifler, dorudan doruya bir Devlet Dairesi olup Devlet btesinden 30 bin sterlin denei olan Registrarln sk deneti, hkm ve gereinde direktifi altndadrlar. Fakat bir ky kredi kooperatifinin ynetimi, sorumu tamamen kyl elindedir. Burada bir ky kooperatifi kurmak iin registrarlktan bir kooperatif uzman kye gidip kyl ile gryor, ona aa yukar unlar sylyor: "Sizin retim iin krediye ihtiyacnz vardr. Bunu tefeciden, ky bakkalndan pek ar artlarla ve yine gerei kadar olmamak zere elde etmek iin yz suyu dkyorsunuz. Halbuki bu krediyi kendi kendinize kolayca salayabilirsiniz, bunun iin kooperatif denilen bir dernek, bir klp yapacaksnz. Bu kooperatife giren yeler btn varlklaryla kooperatifin borlar iin sorumlu olacaklardr. Yani bir ye kooperatiften alaca krediyi vaktinde demedii zaman teki yeler bu borcu elbirliiyle deyeceklerdir. Buna gre kynzde byle bir kooperatife ye olacak kimselerin drst olmalarna, aldklar krediyi retimde kullanmalarna gz kulak olacaklardr. Aranzda bu suretle balanacak ve her biriniz kk byk varlnza gre haftada en az on be kuru olmak zere muhtazam biriktirmeler yaparak bunlar kooperatifinize yatrmay kabul edeceksiniz, bu suretle bu kooperatife girecek onbe yirmi kiinin toplam olarak gerek ihtiyalar olan krediyi imdilik Devlet Ziraat Bankasndan salayacaksnz. Size bu ii nasl yapacanz reteceiz, birbirinize byle balandnz, birbirini yakndan tandnz ve birbirinize gvendiiniz iin sonucunun ne olacan ok gemeden greceksiniz." Ve onbe yl ncesine kadar Kbrs'n Trkiye'den ayrld srada yz binden fazla olan Trk nfusu srekli glerle azala azala krk bine inmesinden sonra bu kooperatifler sayesinde tutunmaya balam ve bugn artk orada g sz edilmez olmutur. Onbe yl nce bizimkilerin bugnk durumlarnda olan Kbrs kylleri kendi kooperatiflerinde toplandklar kendi varlklariyle yalnz kendi retim kredilerini salamakla kalmamlar, yzbinlerce sterlin sermaye ve varlkl zel bir kooperatif bankas olan belli bal rnlerinin hepsini sat kooperatif ve birliklerinde dzenlemi bulunan, bugn de kooperatif arap fabrikas iin drtyz bin sterlini bir tahtada ortaya koyabilen bir duruma gelmilerdir. te kredi kooperatifilii ve kooperatifiliin Devleti ekli budur. Fakat sanlmamal ki, burada kooperatifilik yalnz kredi ve tarm retim ve atle ilgilenmekle kalmtr. Kylnn makine, gbre, ara ve gere, tohum gibi retim ihtiyalariyle birlikte yugaltm ihtiyalar da ayni kanunla, ayn yol ve ayn yntemde dzenlenmi, retimin makinalamas kadar toptanc birlikleriyle yugaltmn kooperatifletirilmesi de beraber yrmtr. Ve bu yntem bize, Trkiye'ye yabanc olan birey deildir. Bu yntem Mithat Paann daha 1863'de uyguaya koyduu menafii ve memleket sandklarnn ad deien, teknii evrimlenen, fakat z niteliini saklayan Bulgaristana kooperatifiliin 1863'de balam olmak iddia ve kvancn veren yntemdir. Bulgarlara Mithat Paay Bulgarlatrmaya kadar gitmekten ekinmeyen yntemdir. Onlar da bugn komnizm ile ne hale geldiini bilmediimiz, fakat 1939'a kadar gelimi bir kooperatif ekonomisi yaratarak evrimlenen Mithat Paa ynetiminin bizde bugn izi bile kalmam olmas cidden acnacak birey deil midir? Bu yntemin o zaman kylmze yaptrd tutumun, yama Hasann brei tarznda heba edilmesinden sonra, artakalan 2.5 milyon altn ite bugn Ziraat Bankamzn hala nominatif 100 milyon liralk sermayesinin bir trl artrlmayan ilk ve biricik kayna deil midir? Kylye bu ekilde tutum yaptrarak ve kendi tutum ve mevduatn kendi ba altnda kendi ynetimine brakmak zere, onu kendi ihtiyacnda nasl kullanacan renmek, denetlemeyi su aramaktan ziyade aydnlatmak anlamiyle sk sk ve geni yreklilikle yapmak, ky retiminin kylye bolluk ve refah verecek bir ekilde oalp deerlenmesi iin yine kyly altrmann, Kbrsta olduu gibi yolunu gstermek, kyly devlet baba yardmnn imdiye kadar olduu zere, yalnz felaket zamanlarnda ba tarznda olmayarak, belki kendi kk kuvvetini benzerleriyle bir araya getirerek, birbirine dayak ve destek yaparak, z yardm ve dayanma niteliine sokmak, ite devletilik ve devlet kooperatifilii budur ve bunu artk yapmaya balamamz gerektir. O zaman dzensizlikten deerlenmeyen rnnn bylelikle deerinden her yl bir ksmn varlk yapabilecek olan kylnn kara sapan yerine makineyi kolayca geirmesini bekleyebiliriz, o zaman
223
yldan yla retim oalr, bu oalan rnn toplanan deerleri yldan yla artan ile gerekten bir ky kalknmas kendiliinden gereklendiini grebiliriz. Bu sonuca erimenin ksa yolu: kar yolun bu tarzda bir Devlet kooperatifilii olduuna devlete olduu kadar, devletlilerce de inanlmasdr. Bu inan bize kooperatifi ticaretten ayran niteliine uygun, kendine zel bir kanun bu kanunu btn nemiyle uygulamakla grevli ngiliz dominyon ve kolonileri kooperatif registrarlna benzeyen bamsz bir merkez organizasyonu; ondan sonra srekli; sistemli bir alma, bu almada kooperatifin yeleriyle yaayp geliebileceine inanarak bunlar kooperatifi yapmay en n planda tutmak, yani kooperatif retim ve eitimini kurup geniletmek gerektir. te bir kooperatifisi gz ile Trkiye'nin kalknmasn biz bu ekilde bir sosyal kalknma davas olarak gryoruz. Bu davay demokrat dnya memleketlerin de bu ekilde ve bu anlamda grmektedirler. Onun iindir ki btn demokrat dnya memleketleri bu yolda devletilik yapmaktan bata kar yol olmadna az ok, fakat mutlaka inanmlardr. Bizim kongrenin gndemindeki ekonomik kalknma davasnda alnacak tedbirlerin ancak bu neviden bir devletilik; yani devlet kooperatifilii olarak grdmz bunun iindir. Liberal ekonominin ana vatan saylan ngiltere ve Fransa, bu ekonominin ampiyonu kesilen Birleik Amerika bugn devleti olarak gdll ekonomiye girmi bulunduklar bir srada, bizim daha doacak ekonomimizin liberal olmasn isteyebilecek ekonomistimiz var mdr, bilmem? Fakat ben kendi hesabma doacak ekonomimizin sosyal adalet denilen yksek lkeye imkan verecek bir nitelik almas dileini barmaktan ekinmeyeceim. Bunu da ne liberalizm, ne de komnizm salayamaz, salayamadna tarih tanktr. Memleketimizin artk ykc devrimlere dayanacak hali kalmamtr. Ona yapc bir evrim gerektir. Bunun da yolu kooperatifiliktir.
19. Bugnk Durumun Islah areleri

HAMT ATA Mteahhit (Devletilik komisyonuna havale edilen raporunun hlasasdr.) Harp bitmesine ramen, skntlarnn bugne kadar slah edilemeden devam etmesi sebebi, harp esnasnda yanl tedbirler alnmasnn neticesidir. Elkoyma usulleri, bir harp ekonomisi tatbik olunamamas, zaruretlerle ticari hayata hkmetin yapt mdahalelerin kendi memurlar vastasile yaplmas ve bu ilerde serbest i adamlarndan istifade edilememesi bunlarn sebebidir. Fikrimce bugnk durumun slah areleri unlardr: 1- Hkmetilik zihniyetinin tamamen kaldrlmas, 2- Harp dolaysiyle iktisadi ve ticari sahaya konmu formalitelerin ilgas, 3- Memleket istihsaline ait shhatli bir istatistik tutulmas, 4- hracatn bu istatistik malumatna dayanlarak tanzimi, 5- thalat ve ihracat ilerimiz hakknda esasl bir program yaplarak o programda memleket ihtiyalar hakiki surette derpi edilerek karar verilmesi (elyevm memleket zararna baz ithal mallar vardr ki hkmet bunun farkna varmadan senede milyonlar heder oluyor.) 6- Smerbank fabrikalarnn anonim irketler haline konmas, 7- Yerli mallar toptan sat messesesinin laviyle her tccarn diledii fabrikaya dorudan doruya sipari vermesi, 8- stanbul, Ankara ve zmir'de perakende sat iin yerli mallar pazarlarnn kurularak fiat nazml yapmas, 9- Ticaret Ofisinin slahiyle fiat nazml vasifesiyle devlendirilmesi, 10- Toprak Ofisinin tekilatn asgari hadde indirmesi ve buna ait vazifelerin Ziraat Bankalar ubeleri tarafndan yaplmas, 11- Devlet mubayaalarnn programlatrlmas ve eksiltme ve arttrma kuvvetinin ihtiyalara uygun ekilde tadili,
224
12- Resmi dairelerin, mlhak bteli idarelerin ve devlet teekkllerinin lzumsuz mal stoklar bulundurmamalar, 13- Gda maddeleri stok edenlerden beyannameler alnarak bunlarn kontrol, 14- Deniz nakliyatnn Tekelden idaresi usulnden vazgeilerek bu sahann mteebbislere almas.
20. Ticaret Rejimi

ZEK KADRBEYOLU Gmhane Vilayeti Murahhas Muhterem arkadalar, Her birerlerimiz yurdun bir kesinden buraya intihab edilerek geldik. htiyacn dourduu gaye pek yksek ve ulvidir. timamzn mevzuunu tekil eden esbab mucibe hepinizce malumdur. Bundan dolay mteebbislere teekkr etmei bir bor bilirim. Yalnz bu malumu halletmek, bu mkle ortadan kaldrarak iktisadi vaziyetimizi slaha matuf yollarn arelerini arayarak temenni mahiyetinde Hkmetimize ricada bulunmaktan ibaret ise, senelerin deil asrlarn vcuda getirdii kt bir zihniyet daha akas iktisadi bnyemizin sandalyede yetimi krtasiyeci Babularn bizi idare ettike bu gibi toplantlarn hi bir neticei fi'liyesi grlemiyecei bir ok emsalile de sabittir. Biz suyu dibekte deceiz, yine su kacaktr. Devletilik nazariyesi bu ekilde devam ettike mali ve iktisadi vaziyetimiz gn be gn daha kt bir vaziyette tecelli etmektedir. Devlet varidat menba aradka (MENAB TABYESNDEN) istifade yollarna gitmiyecek halkn ve tccarn zerine tahmil ettii ar vergilere mracaat etmek yolunu tutmu, buna mukabil tccar da mal fiyatlarna zam yapmak mecburiyetinde kaldndan galay es'ar halk zerine bir afat semaviye gibi kerek geim derdi bir felaket olmutur. Bu yzden paramz da arzu edilmeyen bir ekilde her gn birer derece skut ederek (KNC BR 7 EYLL) felaketile karlayacamz pek tabiidir. Esas ticaret hkmet elindedir. Bunlar tadada lzum yoktur. Hepinizce malumdur. Arkadalar; hkmet ticareti kendi inhisar altnda bulundurduka tam manasile ticaretimiz meflu bir vaziyette kalmaa mahkumdur. Bir devletin mali, iktisadi vaziyeti halkn ve tccarn iktisadi vaziyetile mukayese ediliyor. Arkadalar; vekillerimiz, hkmetimizin ahsi itimadkerdesi olan siyasi birer ahsiyettir. Bu demek deildir ki bunlar bu iin mtehasss ve ehlidir. Bahusus bizde. Mstear ve mdiranmz dahi ticari ve iktisadi kanallarmz btn inceliklerile kavrayacak vaziyette olmadklar, bugnki itimamzla da sabit demektir. NETCE Kongremizin itimanda herhangi bir temenni veya bir esasn mevkii mzakereye vaz'ndan evvel muhterem hey'etiniz muvafk grr ve tensib buyuracak olursa yle bir teklifte bulunacam. TEKLF Ticari ve iktisadi vaziyetimizi her iki vekalet nezdinde ticaret odalarnca hi bir siyasi gaye dnlmiyerek, intihak edilecek (on) kiilik seme mtehasss bir hey'et daimi surette bulunarak, ticari, iktisadi ve mali vaziyetler zerinde hakim ve nazm roln ifa edecek bir temsil hey'etinin vekaletlerce kabul takdirinde istikbal iin daha emin admlarla yrmek kudretine malik olunaca kanaatindeyim.
225
Bu olmad takdirde verilecek layhalar, projeler, gsterilecek yollar, alnacak kararlar, yine bugnk mevzuat ierisinde bo bir temenniden ibaret olacaktr. Kat'i olarak biliyorum, her birerlerimiz, iinde bocaladmz en iktisadi buhrann izalesi hakknda bir ok kymettar layha ve projeler hazrlamsnzdr. Ne yazk ki senelerdenberi odalar ve erbab ihtisas tarafndan hazrlanp vekaletlere takdim edilen bu gibi binlerce yol gsterici layha ve projeler iltifat grmemi, her gelen vekil kendi dncesine, kendi fikrine gre hareket ettiinden salam bir esas kurulamad iin ticaret ve iktisat kanalmz bir istikrara malik olamamtr.
21. Orta Anadolunun Kalknma Davas

(orum li Ticaret ve Sanayi Odasnn Teblii) 1- ktisadi kalknma, istihsalin artmas: Bugne kadar istihsalatn arttrlmas iin hkmetin ald tedbirler Adana, zmir, Bursa, stanbul, Ankara gibi zaten tabiatn bol veriminden istifade eden mntkalara hasr ve tahsis edilmi, Anadolunun ilimiz gibi istihsalin fazla olmasn gkten inecek yamur tanelerinden bekleyen yerlerinde bir sulama tekilat bir snai kalknma eseri ve hatta hayvan islah, zirai denemeler ihdas gibi bugnk bilgili ziraat bize gstermemesi yznden istihsalat elli sene evvelki gibi basit ve iptidai ekilde yaplmakta ve bittabi istihsalat ta hi bir zaman artmamaktadr. limizin bu seneki zirai rekoltesi, hava artlarnn msaadesizliine ramen arpa, buday ve bakliyat 400.000 tonu gemektedir. Bunlar karasapanla, dedelerimizden grdmz ekilde zorluklarla elde edilmektedir. Zirai kombinalarn getirdii bir ka pulluk ya bu muhitte ilemez cinsden veyahut ihtiyacn yzde birine tekabl etmiyecek kadar azdr. Hatta tccarlarn uradan buradan zorluklarla tedarik edip piyasaya arz ettikleri ayn cins pulluklarn fiatlarndan sat bedelleri fazladr. Bu pulluklar daha ucuz bedelle Donatm Kurumu gibi bir messeseden pein para ile kyl her zaman alamamaktadr. Ziraat Bankas bunlardan, baz illerde yapld gibi, bol miktarda getirterek kefaleti mteselsile ile, pek uzun olmayan vadeli taksitlerle kylye sat yaparsa daha nafi neticeler elde edilecei kanaatindeyiz. limiz hayvan yetitirmeye en elverili iklimi ihtiva etmektedir. Bir vakitler en gzel tiftii memleketimiz yetitirmekte idi. Bugn tiftik ihracnn durmas tiftik fiatlarn kendir fiatndan daha aaya drmtr. Bittabi bu verimli hayvancln heveskarlar azalm ve kyl bu istifadeden mahrum kalmtr. En gzel tiftik yetitiren memleketimizin merinos koyunlarn da yetitirecei phesizdir. pekilik, sni ipekilik Bursa iline tahsis edilirken merinosculuk da orum ve muhiti gibi Orta Anadolu illerinde inkiaf ettirilseydi, buradaki vatandalar da istifade eder, ticari durum da daha inkiaf ederdi. Orta Anadoluda bol miktarda yetien keten mahsul dorudan doruya ya istihsalinde kullanlmakta ve saplar tarlada terk edilmektedir. Hkmet kendir mevzuunu ele ald halde ondan ok kymetli olan bu meta zerinde hi bir teebbste bulunmamtr. D Ticaret Rejimi: stihsalin artmas ihracatn kolaylkla yaplmasile olacandan mstahsil elde ettii maln sarf edecek mahre bulamadndan yeniden istihsale teebbs etmemektedir. D ticaretin btn kolaylkla temini ve d piyasann daimi kontrollu ile, hi olmazsa mbadele esaslarn kolaylatrlaca mtalaasndayz.
226
V. VERG REFORMU KONUSUNDA KONGREYE SUNULAN TEBLLER
268
1- Vergi Reformu
AHMET HAMD BAAR
Kongremizin Sayn yeleri, 1948 Trkiye ktisat Kongresi gndeminin nc maddesi iktisadi kalknmamz ve istihsalimizin gelimesi davas bakmndan vergi reformudur. Bu reformdan da Kazan Vergisi, Muamele Vergisi kastedilmektedir. Onun iin de ksa tebliimi Kazan ve Muamele Vergileri bakmndan reform mevzuuna hasrediyorum. Esasen bu iki vergiden birincisi zerinde reform kanunlar Byk Millet Meclisindedir, ikincisi de Hkmete hazrlanmaktadr. Bu suretle esasl bir vergi reformu karsnda olduumuz anlalyor. Bizde vergilerde reform hareketi bilhassa merutiyetten sonra balamtr. Bu reformun ne gibi esaslara dayandn ve kimler tarafndan ve nasl yapldn ksaca gznne getirmek faydal olacaktr: Merutiyetten sonra vergi reformunun dayand esas Fransz vergi sistemleridir ve bunu Mektebi Mlkiye-i ahaneden ktktan sonra staj vesilesiyle Fransay grm olan gen maliye mfettilerimiz memlekete getirmiler ve Fransz vergilerini eit eit isimler altnda, azok deitirerek tatbik etmee girimilerdir. Bilindii zere ruhsat tezkeresi, yol vergisi, aar gibi maktu veya haslata bal vergiler yerine kazanca ve muameleye gre vergi almak, araziyi kymetine gre bir vergiye tabi tutmak, phesiz modern vergicilik zihniyetine daha uygundu. Bu bakmdan temett, muamele, istihlak, arazi gibi isimler altnda yeni yeni vergiler kondu. Fakat Merutiyet reformcular bu modern vergileri dorudan doruya alarak tatbik etmenin ve bu esas dahilinde bir reform yapmann imkanszln bilmiyor deillerdi. Bunlar haslata dayand iin geri bir sistem olan aar kaldrmaya cesaret edemediler. Ba vergi yine aar'd. Fakat modern vergiler de -phesiz bize uydurulmak iin azok hviyetlerini kaybetmek artiyle- tatbik olunuyorlard. Aar kaldrarak garp usul vergileri alp tatbik etmek frsat ve erefi Cumhuriyet devrine nasip olmutur. 1924'de aarn lavndan sonra, Franszlarn Patent vergisinin bir taklidi olarak temett vergisi yerine, yine Franszlarn gelir vergilerini andran Kazan Vergisi kaim olmutur. Aar gibi bir ba verginin yerini doldurabilmek iin de eitli isimlerle yeni bir takm vergiler konmu, bunlar zaman zaman tatbik olunmu, kaldrlm, deitirilmi, ba vergi olmas istenen kazan vergisi sk sk grd tadillerle asln ve hviyetini tamamen deitirdii gibi ayni vergi mteaddit isimlerle eitli zamlar grdkten mada nispetler mtemadiyen yeni zamlarla deimi, hlasa Cumhuriyetten sonra balayan vergi reformu, memlekette vergilerde kararszl, prensipsizlii, adaletsizlii ve hakszl ile dnya vergi tarihine dikkata ayan ve orijinal tecrbeleri kaydetmee vesile vermitir. Cumhuriyetten sonraki vergi reformunda balca iki prensip vard: Kazan, Muamele. Kazan prensibi, sermayeden ve haslattan vergi almak eklinde olan eski temett vergisi ve aar sistemi yerine kaim olacak yeni ve adil bir esast. Tatbikatta bunun dayand ey beyanname usul idi, kazanlarn mkellefler tarafndan maliyeye bildirilmesi ve bunun zerinden mterakki nispetler altnda vergi alnmas Kazan Vergisinin balca prensibini tekil eder. Muamele vergisi prensibine gelince, bu da makinenin ve ileri tekniin dourduu fazla kymetlerden devlet hissesi almak davasnn bir tatbik eklidir. Filhakika bu vergi ilk konduu zaman muayyen beygir kuvvetinden stn enerji kullanan imalathane ve fabrikalar iin tatbik edilmitir. Devletilik bahsindeki tebliimde de bahsettiim gibi, inorganik enerji kullanlarak yaplan istihsal insan ve hayvan gibi organik enerji kullanlarak yaplan istihsale
269
nazaran gittike ykselen bir fazla kymet dourur. te muamele vergisinin mevzuu bu fazla kymettir. u halde prensip itibariyle, biri sermayenin, iin ve emein getirdii kazanc, dieri de tekniin ve inorganik enerjinin dourduu fazla kymeti mevzu yapan Cumhuriyetten sonraki vergi reformumuz dayand prensipler bakmndan pek doru idi ve modern vergicilik grlerine uygundu. Fakat... Evet iin iinde ve hakikatta byk bir fakat var. nk modern vergileri memlekete getirenler, bir az tahsil yapm ve Avrupa grm dahi olsalar, memlekete korkun ekilde zarar vermi olan takliti, Garba hayran ve oradan ne bulurlarsa onlar tenkitsiz ve mnakaasz hak diye kabul eden yar mnevverlerdi. Bunlar memleketimizi ve onun realitelerini bilmezler. Onlar iin belki iinde doduklar ve baz defalar gezip grdkleri Trk ky, yahut stanbulun bir mahallesi, hatta kendi evleri Paris bulvarlarndan daha az tannmakta ve sevilmektedir. Bu modern vergileri tatbik edecekler ise, Avrupay ancak resimlerde ve haritalarda grm olan ekirdekten yetimi brokrat maliyeciledir. Bunlar memleket realitelerinin bir yzn ok iyi bilen insanlardr: Hazineye irat bulmak ve nalnc keseri gibi hep Hazine tarafna yontmak.... Jandarma ellerinde iken hi bir eyden korkmazlar, gz ya dinlemezler, tavuun altn yumurtladnn farknda deildirler, tylerini yolmak ve tavuu kesmekten asla ekinmezler. Fakat bu ilerde mahir olan bu tip de, memleketin hakiki realitesine, halkna, iktisadna, bnyesine tamamen yabancdr, tekiler kadar korkun bir cehalet iindedir. Modern vergiyi getirenler ve tatbik edenler hangi snf namna hareket eden insanlardr? Bunlar (Kap-kulu) ( ) snfn adamlardr. Cumhuriyetten sonra Trkiyeyi yine, Osmanl imparatorluu zamannda olduu gibi kap- kulu snf -yani memur ve muharip, fakat hepsi iktidarn ve devletin kapsna bal olan insanlar- idare etmilerdir. phesiz her memleketi bir snf idare eder ve bundan dolay o memlekette tatbik edilen kanunlar ve vergi usulleri o snfn menfaatna uygun ekiller alr. Hakim snfn uuru, devrin hakim uurudur. Fakat demokratik memleketlerde snflar serbeste tekilat yaparlar, mcadele ederler, siyasi iktidari ellerine alr, hakim snf devirip tasfiye edebilirler. Nihayet demokrasi ve hrriyet nizamna ulam memleketlerde bu nizama gemek iin iki byk engel olan iki snfn hakimiyeti inklaplarla tasfiye olunmutur: 1) Aslzade 2) Kap-kulu. Artk bu memleketlerde siyasi iktidara dayanarak snf diktatrl yapmak imkan kalmamtr. Ayn zamanda btn halk mecburi askerlik hizmetlerini ifa ettikleri ve vatan mdafaas her vatandan vazifesi olduu iin, kap-kulu snfnn "seni kurtaran benim, ben olmasam sen yaayamazsn" gibi iddialarda bulunmasna da imkan kalmamtr. Bundan dolay, tarihi bnyeleri ve kaderleri itibariyle, aslzade veya kap-kulu tarafndan idare edilen cemiyetlerde, gerek manada hrriyet ve demokrasi teesss edemez. Bu memleketlerde zaman zaman, kn bulutlar arasndan grnen zayf gne gibi, ksa sren hrriyet ve demokrasi devirleri bile siyasi iktidarn msamahas, msaadesi veya arzusu zerine olur. Onun iin bu gibi memleketlerde hrriyet veya istibdat yoktur, adalet veya zulm vardr. Hakikatta da bu memleketlerde adil bir istibdat, anarik bir hrriyete her zaman tercih olunmutur.
1
( ) Kapkulu, bir snf ifade eden tabir olup, hakiki manada kullukla alakas yoktur. Ve devlet kapsna bal insanlar demektir.
270
Vaka kap-kulu snf tarafndan idare olunan cemiyetlerde hrriyet mcadeleleri de eksik deildir. Nitekim Tanzimattan sonra aramzda istibdatla mcadele eden hrriyet mcahitleri, fedakarlar, kahramanlar yetimitir. Fakat dikkat edilirse btn bu kimseler hep kap-kulu snfnn arasndadr ve btn davada fena idare eden kap-kulu yerine iyi idare edecek kap-kulunun ie hakim olmasn istemekten ibarettir. Dikkata ayandr ki istibdatla mcadele eden ve hrriyet inklabi yapan bu insanlar, i bana getikten sonra, eskilere rahmet okutacak derecede koyu mstebit olmulardr. Bu tarihi hadisenin, dn byle olduu gibi, yarn da ayni ekilde devam etmesini gayet tabii bulurum. nk henz kap-kulu snf tarafndan idare edilen bir cemiyette siyasi hrriyet zararldr, yaayamaz. Hakikatte kap-kulu, serbest i adamlarna ve onlarn tekilat kurmalarna kar mukavemet ettike ve dmanlk besledike iktidarn devam ettirebilir. Onun iin bu gibi memleketlerde siyasi hrriyet hereyden evvel iktisadi hrriyete, meslek ve ihtisas adamlarnn serbest topluluklar yapmalarna ve fikir hrriyetinin kurulmasna baldr. Siyasi davalarmz ve mcadelelerimizin dn olduu gibi bugnde: "Bu ahslar memleketi fena idare ediyorlar, u ahslar ise namuslu ve fedakar olduklarndan iyi idare edeceklerdir" mefkuresinden ibaret bulunmas, parti programlarnn ve ideolojilerin bir takm merasim ve terifat vastalarndan addedilmesi ve mevcut olmayan fikirlerden ziyade mevcut olan ahslara balanmamzn sebebi bundan baka bir ey deildir. Bu istitrat yapmaktaki maksadm, kap-kulu tarafndan idare olunan bir cemiyette, hrriyet ve demokrasi nizamnn hakim olduu memleketlerde tatbik olunduu gibi, getirilip tatbik olunan modern vergilerin ne hale geleceini anlatmaktr. Kap- kulu iin vergi, hereyden evvel geim vastas olan maan salama yoludur. Bunun mali lisanda ifadesi nef'i Hazine -yahut- Hazine menfaatdr. Keserin memur, Hazine tarafna daima yontmasnn ve vergi usullerinde halkn ve mkellefin daima ezilmesinin sebebi budur. Kap-kulu devletinde vergicilikte phe esastr. nk vergiyi takdir, teklif ve tahsil iin ayrlan memurlarn mterek hisseden mkellefle anlaarak ve hile yoluna saparak aslan pay almalar mmkndr. Demokratik hrriyetler ve tenkit kap-kulu devletinin balca dman olduundan, suistimaller iitilemez ve iitilmek korkusu olmadndan ok yaylabilir. Bu itibarla suistimalleri nlemek iin devlet, en yksek kademede dahi bulunsa, hi bir memuruna itimat etmeyerek ve btn vatandalar kaaklk yapabilir addederek vergi kanunlar ve usulleri koyar. u halde demokratik bnyeli memleketlere mahsus bir ey olan modern vergi, mutlakiyet rejimi iinde yaamaa mahkum olan bir kap-kulu idaresi altnda tek tarafl Hazine menfaat, phe ve gvensizlik prensipleri iinde, kendine gre garip ve hazin ekillere brnerek, tatbik olunur. Bir memlekette modern vergilerin tatbik olunabilmesi iin art lazmdr: 1) Modern iktisadi bnye, 2) Vergi prensiplerinde ve tatbikatta memleketin artlarna ve halknn mizacna gre gerekli deiiklikleri yapabilecek ve bunu tatbik edebilecek yetimi elemanlarn mevcudiyeti ve ilmi, mali zihniyetin hakim olmas, 3) demokratik hrriyetlerin mevcudiyeti. Bizde bu artn da tam olarak mevcut olmad imdiye kadarki devrimizde, hakikatta hi bir suretle modern vergi tatbik edilmemi ve modern olarak isimlendirilen, gerekelerinde methsena edilen, nazariyeciler tarafndan desteklenen btn vergiler, yerlerine kaim olduklar eski ve iptidai vergilere rahmet okutacak ekilde ve en randmansz, fakat en harap edici tarzda tatbik olunmu, alacak derecede basit ve iptidai istihalelere uramtr. Bu gn Trkiyede kazan ve muamele vergilerinin iktisadi ve mali hayat ne derecede kntlere maruz brakt meydandadr. Buna mukabil bu vergilerle Hazinenin elde ettii hakiki haslat o kadar azdr ki, insan bu ufack hayr iin neden bu kadar kurbaann rktldn hayretle sormaktan kendini alamaz. Kazan ve muamele vergilerinde devletin ve
271
amme teekkllerinin dorudan doruya veya dolaysyla dedikleri tenzil edilirse, geri kalacak hakiki haslatn btn vergi gelirlerimizin yzde onunu bile tekil etmediini grrz. Fakat bunu tahsil etmek iin devletin iktisadi hayata vurduu byk darbeler dolaysiyle dier vergi gelirlerinde hasl olan ziyalardan ve halkn vergi ahlakn bozmaktan ve dier bir ok zararlarndan sarf nazar - devlet aa yukar ald kadarn sarfetmektedir. Bu realite karsnda btelerden mesela yzde 10 tasarruf yapmak sayesinde modern diye iimize sokulan, fakat Trkiyenin modern ekonomik bnyeye ulamas imkanna set eken bu vergileri tamamen kaldrmay teklif etmek belki en doru yol olacaktr. Trkiyede hele aarn lavndan sonra getirilmi, devam etmi, her gn sistemi, tatbikat, nispetleri deimi, istikrarszlk dourmu bir vergi reformu hareketinin yzde yz iflasla neticelendii hakkndaki iddiam yeni deildir. Ben ahsen bu fikrimi 1930 senesi sonlarnda, Atatrkn byk yurt seyahatine, kendilerinin iktisat maviri olarak, itirak ettiim sralarda, huzurlarnda aka ifade etmitim. Bu ifademi tevsik etmek zere Atatrkle ay kitabmn 73 nc sahifesini okumanz rica edeceim. Bu toplantda ben vergi haslatmzn halkn deyebileceinden ok az olduunu, fakat Fransay taklit ederek szde reform yapa yapa memleketin vergi deme kabiliyetini tahrip ettiimizi, vergi sistemlerimizin hele modern diye getirilenlerin tamamen deimesi lazm geldiini sylemitim. Atatrk bu beyanatm zerine bana bir rapor hazrlamam emretti ve toplantnn sonunu:-Hamdi beyin raporunu bekliyoruz diye bitirdi. Sayn arkadalar hemen unu arz edeyim ki bu bekleme boa gitmitir. nk ben ay kendilerinin yanlarnda bulunmama, emirleri mucibince raporumu hazrlam olmama ramen Atatrke fikirlerimi bildiremedim, raporumu veremedim ve okutamadm. Bu hikayenin tafsilat Atatrke ay kitabmda mevcut olduundan bu hazin ve ibret verici hadise zerinde durmayacam. Hazrladm raporu dinletmek yle dursun okutmak dahi mmkn olamaynca bunlar 1931 Temmuzunda "ktisadi Devletilik" adl bir kitapla nerettim ve ahsen matbuat vastasiyle ve kitaplar ve makaleler yazarak mcadeleye baladm. Benim iin maddi bir ok belalara sebep olan bu mcadelelerimden memleketim hesabna bir fayda salanamam olmas hala ztrabmn en derin tarafdr. Bahsettiim kitabmn 142 inci sahifesinden itibaren, szde modern vergilerin memleketi nasl harap ettikleri anlatlm ve tekliflerim ortaya atlmtr. Benim o zamanki teklifim ok radikaldi. Ben vastasz vergilerin, o tarihteki haslat yekununun 44 milyon liradan ibaret olmasna, yani btenin aa yukar 1 drtte birini bulmasna ( ) ramen, hepsinin kaldrlabilecei iddiasndaydm. Bu suretle Trkiye sanki vergisiz bir memleket gibi olacak, btn vergi ve maliye tekilat kaldrlabilecekti. phesiz ki bu mbalaal teklifi srf mevcut vergilerin randmansz, fakat ok zararl bir ey olduunu ispat iin ortaya atmtm. Ayni zamanda bunlarn ou szde modern vergiler olduundan, vergi reformlarnn tamamen fiyasko ile neticelendiini gstermek niyetindeydim. Bu vergilerin kaldrlmalarna mukabil devletin buday alm ve satmn inhisar altna almasn ve mstahsile idare edici bir buday fiyat politikas takip etmesini, fakat ehirlerde ekmein bir sene evvelki fiyatlarla satlmasn ve aradaki farkn vergi haslat olarak alnmasn teklif ediyordum. Buday organizasyonu davasn ilk ortaya attm zaman, fani hrslarn zebunu olanlarn fikrimi ve ahsm rtmek gayretleri arasnda kaldm. stanbul Liman nhasar Umum Mdr olmama ramen, mcadelede devam ettim. Fakat maalesef muvaffak olamadm. Memleketin bu yzden urad kayba gelince, bunun Milli bir felaket olduunu, tarihimizin en mstesna devrini biare ihtiraslar yznden bouna harcadmz her zaman iddia ve ispata hazrm.
( ) nk o tarihte bte yeknu 200 milyon lirayd.
1
272
phesiz ki yalnz vastal vergilerle bir memlekette btn vergi haslat salanamaz ve yine phesiz ki modern vergicilik bakmndan vastal vergilerin azalmas ve gelirlere dayanan vastasz vergilerin oalmas ve btenin daha ok bu ikincilere salanmas bir gayedir. Yaptm teklifle bu gayeyi ihmal ettiimin farkndaym. Fakat ben kendi realitelerimizi bilmeyen takliti vergi reformcularmzn memlekete ne byk zararlar yklediklerini, buna mukabil hazineye de bu milletin vermesi mmkn olan salayamadklarn ispat etmek istiyordum. Aradan geen 18 seneye ramen bugn maalesef ayni durumdayz ve durmadan, memleketin bnyesini, iktisadi ve ahlaki hayatn sonsuz kntlere ve zararlara sokarak vergi reformlar yapmaktayz. Her reform yaptka fena bularak hep ikayet ettiimiz eski vergiyi mbarek ey gibi rahmetle anyor ve gemi gnlerimizde ne diye bu mbarek eyi beyenmediimizi kendi kendimize sorarak yeni reformu bir belai ilahi gibi gryoruz; fakat ondan da daha fenas gelir diye ikayete dilimiz varmyor. Bugn memlekette, vergilerin en fenas olduuna hi phe olmayan, aar hasreti gn getike oalmaktadr. Bir reforandum yaplsa aarn kazanacandan korkarm. Dnyann en kt ve en ibdidai vergisi haline sokulmu olan Kazan vergisine imdi herkes tahamml gstermektedir. nk en ileri vergi diye methedilerek Gelir Vergisi ismi altnda yaplmak istenen bir reform tehlikesi hepimizi uyandrm ve susturmutur. imdi u iptidai ve zalim Kazan Vergisine, denize dp ylana sarlan insan gibi, ticaret aleminin taraftar olmasnn sebebi budur. Vergi reformundan, iptidai vergi sistemlerini ykp yerine modern ve adil vergiler ikame etmek ve bu yolda inklaplar yapmak gayretimizden herkes korku duymaktadr. Bunun sebebi, yukarda da belirttiim gibi, reformu yapanlarla tatbik edenlerin cemiyetin bnyesini tanmayan, iktisadi hayatn tamamen dnda kalan kap-kulu (memur) snfna mensup olmalar ve bu snfn uur ve zihniyeti altnda modern sanlan vergileri kendimize gre evirip evirip tatbik etmeleri ve hazine menfaati bakmndan ve dar bir grle be alacak yerden bir dahi almadan, fakat kimseyi de memnun etmeden krp dken ve memlekette modern ekonomi bnyesinin kurulmasna ve yaamasna imkan vermeyen bir vergi tatbik etmeleridir. Hereyden sarf nazar, bugn tatbik edilen iki ba vergi, yani (Buhran, Muvazene ve saire gibi isimler altndaki kostm farklariyle birlikte topyekun) Kazan Vergisi, dnm dolam eski Temett vergisi haline gelmi, muamele vergisi de adeta sanayi zerine konan bir aar halini almtr. Kazan Vergisinin 8000 ksur beyannameli mkelleften alnan ksm ezicidir, modern ticaretin ve ekonomik hayatn kurulmasna dmandr; bunlarn hepsinden sarf nazar nihayet 500.000 mkelleften sadece 8000'i hakknda tatbik olunuyor. Binaenaleyh bu kk paraya bakarak bunu gelirler ve kazanlar zerine modern vergicilik usulleri ve zihniyetleriyle konmu bir vergi olarak telakki edemeyiz. Bu daha ziyade devlet memurlarndan, muntazam iletmelerde alan iilerden alnan cret vergisiyle bir ka yz bin mkelleften alnan maktu temett vergisinden baka bir ey deildir. Yani Cumhuriyetten sonra geri bularak lavettiimiz temett vergisi isim 1 deitirerek, daha ok zarar vererek yaamaktadr. ( )
( ) Bu satrlarn muharriri bu gnk kazan vergisini, gelir vergisi gerekesinde yerin dibine batran Maliye ile tamamen hem fikirdir. Kk bir ksm kazan vergisi, byk ksm patat ve cret vergisi kark bir sistem tatbik ediyoruz. Maliye kolayca yakalayabildiinden alyor ve ok ar alyor; almas g olanlar da ya tamamen vergi d brakyor, yahut bunlardan devede kulak kabilinden bir ey alyor. Mesela Ziraat sahasnda makine ile ziraat yapanlar ve devletin himaye ettii fiyat sayesinde yzbinler kazananlar tamamen vergi dndadr. Dahili ticarette, nakliyatta, speklasyon ilerinde alan binlerce ok para kazanan mkellef bir polis memuru kadar bile vergi dememektedir. Fakat kanunu bu hale koyan Maliye deil mi? Eer buna mecbur olmusa, gelir vergisinde bu mecburiyete dmeyeceini nasl ispat edebilir? Yok, eer bunu dzeltmek, kazan kanunununu, mkellefiyet hududunu ve beyannameyi, nisbetleri makul hallerde ayarlyarak adil ve tatbik etmek kabilse niye bunu yapmyor? Yoksa bugnk verginin hem vatanda, hem de devlet bakmndan ileri tutar yeri yoktur.
273
Muamele vergisine gelince, bu verginin dayand iki prensip vard: 1) norganik enerjinin yaratt fazla kymetten devlet hissesi almak, 2) Mali zaruretlerle ithal mallarna tamamlayc gmrk resimleri eklinde konan muamele vergilerinin i sanayi eyas fiyatlarnda yaratt fazla kymetler, devlet hesabna toplamak. Her iki prensip bakmndan bu verginin ayr tatbik ekilleri aranmal, bulunmal; nihayet bunlar olmazsa bu suretle hasl olan fazla kymetleri, kazan ve gelir vergileri veya ham maddelere konacak vergiler gibi ekillerle toplamalyd. Bildiimiz vehile durum byle olmam ve modern prensiplere uygun prensiplere dayanan muamele vergisi, hatta kazan vergisinden daha ar ekilde memleketin modern ekonomik bnyeye ulamasna mani olmu, fabrikalardan makineleri sktrm, elektrik ve motr yerine insangc altrmaa zorlam, toplu fabrikasyon iini esnaflk iletmesi haline sokmu, datmtr. Memleketin sanayi inklabi, makinelemesi davasna, ki tek kurtulu yolumuzdur, muamele vergisi kadar zarar veren, mani olan hi bir vergi veya tedbir dnlemez, bulunamaz. Vergi Trkiyenin modernlemesine, makinelemesine set eken yle korkun bir kara kuvvet halini alm ve bu hareketi yle adm adm takip ederek krletirmitir ki, bu verginin hazineye gelir salamak iin deil, srf bu gaye iin konduu ve tatbik edildii bile iddia ve ispat olunabilir. Hakikatta bu gn muamele vergisi, ziraat sahasndan kaldrlan aarn daha ykc ekilde sanayie tatbikinden baka bir ey deildir. Kazan vergisinin de iptidai bir temett vergisi karakteri bir tarafta, beyannameliler hakknda tatbik edilen ekliyle de sermaye topluluuna ve modern ekonomik cihazlanmaa mani olan bariz karakteri br tarafta gz nne getirilir ve muamele vergisinin de en zararl ekilde bir sanayi aar vergisi olduu dnlrse, yirmi be senelik vergi reformu hareketlerimizin ne ekiller aldn ac ac anlam oluruz. Bu mtalaaya gre imdi yapmaa mecbur olduumuz vergi reformunun esaslarn, bu ksa tebli erevesi iinde emalamaa alacam. Evvela kazan vergisi reformu: Byk millet meclisinde incelenmekte olan gelir vergisi kanun projeleri, bu sahada yeni bir reform hareketine giriildiini gstermektedir. Bu reformun balca esas udur: Her ahsn eitli kaynaklardan bir yl iinde elde ettii her trl gelirler toplanacak, bunlarn yekunu zerinden beyanname ile vergisi alnacak: bu suretle yksek gelirlerden yksek tarife altnda vergi tahsil edilebilecektir. Ancak ziraat sahas, yani Trkiyede milli gelirin yarsndan fazlasn iine alan saha vergi dnda brakldndan, yeni verginin de mevzuu, ufak farklarla, bugnk kazan vergisi mevzuundan ibarettir. Bu prensip altnda yaplmak istenen yeni reform kanun projesi de, her reform hareketimiz gibi gereke lahiyasnda sosyal adalet ve ileri vergicilik bakmlarndan inandrc ve okayc mdafaalarla takdim edilmitir. stanbul tccar dernei bu reform hareketinin imdiye kadar giritiimiz ve her biri iflasla neticelenmi olan btn reform hareketlerinin hepsinden fazla cretkarane olduunu, zararlar ve tahripler dorucan, memleketi iktisadi, mali ve ahlaki buhranlara srkleyeceini dnerek derhal harekete gemi, mtehassslardan mteekkl bir komisyon kurmu, raporlar hazlatm, aylk toplantlarnda kararlar alm, nihayet Byk Millet Meclisi azalarna, matbuata ve btn efkar umumiyeye hitap ederek iine dlmek zere hazrlanan tehlike ukuruna herkesin dikkat gzn ekmee muvaffak olmutur. Dernein son derece ikna edici ve ilmi delillere
274
dayanm olan mtalaalar ayr rapor halinde neredildiinden, bunlar tekrar edecek deilim. Bu seferki vergi reformcularmz, gzlerini Fransaya deil, imdiye kadarkilerin aksine olarak, Almanya, Amerika ve ngiltere gibi memleketlere dikmilerdir. Kazan vergisi zerinde yaplan reformun muvaffak olmam bulunmas, kabul edilen Fransz sisteminin geriliine atfedilerek en ileri vergi sistemini bulup onu kabul edersek o zaman reform yaplm olur, denmitir. Gelir vergisi gerekesi byle sylenmesine ramen, teklif edilen proje "Hazine menfaat"na gre hareket eden maliyeci zihniyetin reform namiyle ne yapmak istediini gstermektedir. nk proje kanunlarsa memlekette u vaziyet tahakkuk edecektir. 1- Bu gn hemen her mahalleye abidevi binalar halinde yaylan maliye tekilat en az drt misline kacak, memurlar ve mtehassslar o nisbette oalacaktr. 2- imdi nihayet 8000 ksur mkellef hakknda ve o da onlarn sadece ticari kazanlar hakknda mevcut olan phe btn vatandalara sirayet edecek ve herkes maliyenin gznde bir vergi kaaks muamelesine tabi tutulabilecektir. 3- Hulasa gelir vergisi tatbik edildii gn - eer hakkiyle tatbik edilmek istenirse- bu memlekette rahat nefes almak bile gleecek; yok idarei maslahat yolu ak kalacaksa o zaman da mkellefi kaakla ve memuru da suistimale srkleme tehlikesinden szlerek geirilecek bir miktar haslat hazineye girmi, yine bte a, yine mali glk, yine bir reform hareketi ve teebbs devam etmi olacaktr. Kanaatmca bu memleketin maliyesi, iktisadi ve ahlaki vergide reform ve inklap hareketlerinin kurban olmutur. Gelir vergisi reformu ile bu kurbanlk mevcudiyet artk son ve kat'i tehlikeye srklenmektedir. Hakikatta maliyenin gelir vergisi reformiyle yapmak istedii ey bu gnk vergi haslatn en az iki misline karmaktr. Bu gayeye erimek mmkn m, deil mi? Bu ayr meseledir. Bu gn kazan vergisi kanunu ile hazinenin bir takm mkelleflerden ok az vergi ald phesizdir. Yzde 82 ye kadar vergiye tabi tutulmu messeselerden bir ksmnn da bunu deyenlerin yaayamamas cihetiyle, vergi kaakl ettikleri ve hakikatta maliyenin alabileceinden de mahrum olduu muhakkaktr. Btn bu mahzurlar kazan vergisi kanununun dayand prensiplerde deil, o prensipleri kanun ve talimat haline koyan ve tatbik edenlerin tek tarafl olularnda ve vergiyi snf istismar iin vasta gibi kullanmalarndadr. Bunlar gelir vergisiyle deiecek mi? Deiecekse o zaman hi olmazsa kazan vergisi prensibi yani iyi kt altmz bir ekil altnda reform yapalm. Bu daha ok kolaydr ve lazm olan da budur. Eer zihniyet deimiyecekse o zaman da vergi reformundan filan bahsetmeyerek dpe dz yapmak istediimiz zamlar ortaya koyup bunu kanunlatralm. Bu ikinci ekil muhakkakki, dolambal yoldan ve szde reform hareketinden ok daha az zararldr. Maliye, gelir vergisi reformu ismi altnda yapmak istedii zamlar, bu tasarlarn ilk hamlede Meclisten kamamas ve i yznn anlalmaa balanmas dolaysiyle elde edemedi. Bunun zerine imdi, daha kestirme ekilde Meclise yeni bir kanun projesi sunduunu haber alyoruz. Bu projeye gre irad gayri safi zerine maktu vergiye tabi olanlara yzde yze yakn bir zam yaplacak ve ancak bunlarn isterlerse beyannameye girebilecekleri kabul olunacak, sonra da yol vergisi sabit ve asgari birer rakam olarak kalmayp byk gelirlerden 10 bin liray geecek hadlere kadar ykselebilen bir nisbet altnda dereceli tarife ile tatbik edilecektir. te bu iki zam, aa yukar, gelir vergisi reformu ile maliyenin asl elde etmek istedii eylerden ibaretti. Btn nazariyeler, tarifelerin eksiltilmi gibi gzkmesi vesaire hep
275
bunun iindi. imdi Byk Millet Meclisi hakiki ehresini grebildii bu yeni reformu, phesiz ki, devletin mali ihtiyalarn da gz nne alarak tetkik edecektir. Gelir vergisi reformunu reddetmesi artiyle, Byk Millet Meclisinin bu yeni zam vesilesiyle topyekn Kazan kanunu zerinde bir reforma karar vermesini temenni ederiz. Kazan vergisi prensipleri dahilinde reformun manas ksaca udur: 1- Allm olan fena vergi, allacak en iyi vergiden daha hayrldr. Bu vergicilikte amyan bir prensiptir. Yirmi ksur senedir tatbik edildiinden mkellefi de, memuru da kazan vergisi prensiplerine almtr. Kald ki gelir vergisi eklindeki szde reformun verecei zararlar gn gibi meydandadr. 2- Kazan vergisiyle, tasarlanan gelir vergisi arasnda sistem fark u noktaya inhisar ediyor: Birincisinde her gelir doduu yerde ve ayr ayr tarifeler ve esaslar altnda vergilenmektedir; ikincisinde, yani tasarlanan gelir vergisinde, btn kazanlar toplanarak yeknu bir tek tarife altnda vergiye tabi tutulmaktadr. Bu bakmdan imdiki kazan vergisi de -tatbikat ekli deil, fakat prensibi bakmndan- bir gelir vergisidir. Bu tarz gelir vergilerine sedullere ayrlm sistem denmekte, az veya ok farklarla Fransa, talya, ngiltere, hatta Amerikada tatbik olunmaktadr. Bizde tasarlanan gelir vergisi ise, bu vergilerin (unitaire) veya global denilen cinsidir ki daha ok Alman vergi sistemine -yine prensibi bakmndan- benzemektedir. u halde modern vergicilikte kazan vergisi ve gelir vergisi diye iki sistem yoktur, gelir vergisinin ayr iki tarz vardr. Biz allm olmasna ve bnyemize daha uygun dmesine gre birinci tarza taraftarz. 3- Gelirlerin doduu yerde vergilendirilmesi ayr ayr tarifeler tatbikine imkan verir hem vergi adaletini ve hem de randmann daha iyi, tahakkuk ve tahsilin daha kolay olmasn salar. Mesela emekten doan gelirler iin, ou vergi d braklmak artiyle, dk ve az mterakki bir nisbet, sermayeden doan gelirler iin orta ve biraz daha mterakki bir nisbet, makinenin ve inorganik enerjinin kullanld ilerden doan gelirlerde ise yksek ve mterakki nisbetlerin tatbiki, ancak sedllere ayrlm kazan veya gelir vergisi sisteminde mmkndr. Ayni zamanda, sosyal, ekonomik ve mali mlahazalarla her sedl iinde de farkl tarifeler tatbik olunabilir. Bu mlahazalara dayanarak stanbul Tccar Dernei kazan vergisi rejiminde ne gibi bir reforma taraftar olduunu raporunun teklifler ksmnda hlasa etmitir. Ben buna yalnz bu vergi mevzuunun daha geniletilerek, bilhassa makine ve inorganik enerji kullanlarak elde edilen zirai kazanlar da iine almasn teklif edeceim. Muamele vergisine gelince, bu verginin memlekette sanayiin bymee, toplanmaa ve ileri teknik vastalar kullanmaa doru olan hareketliliini tamamen baltalad ve birok zararlar dourduu phesizdir. yi bir kazan vergisi reformu yaplrsa, sanayi zerine konan bu aar vergisinin tamamen kaldrlabileceine kaniim. Muamele vergisinin salad haslat, bugn mstehliklerin fiat kanal ile ve vergi eklinde dediklerinin kk bir ksmdr. Bugn birok sanayici son derece kaakla msait olan bu vergiyi kendisi tahsil etmekte ve gizli yollarla kazancna eklendiinden bu miktar kazan vergisi matrahndan da dmektedir. Muamele vergisinin tamamen kaldrlmasndan doacak an mhim bir ksmn kazan vergisindeki fazlalk tamamlyacaktr. Gmrklerde muamele vergisine tabi olan maddeler karl olarak bir takm sanayi ham maddelerinde, hatta baz sanayi mamullerinde bir istihlak vergisinin konmas dnlebilir. Bu nokta ayr bir inceleme mevzuudur. Prensip itibariyle bugn be kiiden fazla adam altran terzi
276
dkkanlarna, tamir atlyelerine kadar yaylm olan bu tahrip edici ve iptidai vergiyi esasndan kaldrmak lazmdr. Son sz olarak A dan Z ye kadar bozuk olan devlet tekilatmz, devletciliimiz ve vergi sistemlerimiz zerinde topyekn bir reformun hasretiyle tututuumuzu sylersem, hepimizin duygularna tercman olacam umar ve beni dinlediinizden dolay sonsuz teekkrlerimi sunarm, aziz arkadalarm. 2. Gelir Vergisinin Yurdumuza Salayaca Faydalar zerine Mtalaalar
SMET ALKAN stanbul Yksek Ekonomi ve Ticaret Okulu Tedris Heyeti yesi ve letme Mecmuas Sahibi I- Giri
Memleketimizde bugn hali meriyette bulunan "Kazan Vergisi Kanunu"nun uzun yllar yaratt akisler, tatbikattaki durumu ve tesirleri ile bnyesi ve mahiyeti hepimizce malumdur. Bu itibarla, bu hususta fazla bir ey sylemeden memleketimizde de tatbiki iin uzun bir zamandanberi zerinde allan ve halen de ilgili Bakanlk ve Byk Millet Meclisi organlarnca son tetkikleri yaplmakta olan "Gelir Vergisi" mevzuuna 1948 Trkiye ktisat Kongresi vesilesiyle de, temas etmek ve bu konuda beliren kanaatlerimizin muhassalasn sayn kongre umumi heyetine arzetmek istiyoruz. Gelir vergisi btn heybet ve muliyle, memleketimizde bir vergi rejiminden dier bir vergi rejimine gemenin sembol ve amili olacaktr. Ve bu sebepledir ki, o yurtta bir vergi inklab yapmak gibi byk bir davann esas meselesi olarak karmza kmaktadr. Bu derece hayati bir yurt ve meslek davasnn her bakmdan ve en ince teferruatna kadar deilmesi ve incelenmesinin, arzu edilen mutlu gayeye ulalmas bakmndan da tam bir zaruret olduuna inanyoruz. Kald ki, Gelir vergisi evvelce tatbik edildii memleketlerde olduu gibi yeniden tatbik alan bulaca yerlerde de, lehinde ve aleyhinde hkmlere varlacak kanaatler izhar edilecek, mzakere ve mnakaa olunacak derecede etrafl ve mull bir konudur. Her ne kadar biz, ahsen kendi gr ve dnmzn muhassalas olan kanaatlerle, gelir vergisinin memleketimizde de tatbikini arzu edenler ve faydal bulanlar arasnda bulunuyorsak da, fikir ve ilim hayatnn prensip ve kaidelerine tam manasiyle riayetkar ve hrmetkar kalarak, mevzuun her cepheden mzakereye ve mnakaa edilerek, beliren, ilmi ve mantki olduklar iin de ekseriyetin tasvibine mazhar olacak fikir ve kanaatlerin meydana kmasn da ayni derecede istiyenlerdeniz. te, bu inanla, bu konu zerindeki mtalaalarmz nnze sereceiz. 1948 Trkiye ktisat Kongresi mnasebetiyle, memleketimizin byle hayati bir davasna el atlm olmasn grmekten mtevellit bir memnuniyetle biz, gelir vergisinin yurdda tatbik edildii takdirde salayaca faydalar zerinde durmak ve bu bakmdan bahis mevzuu olabilecek muhtelif noktalar belirtmek istiyoruz. Bu tebliimizin esas gayesini bu mtalaalar tekil edecektir.
II- Gelir Vergisi Tatbikatnn Salayaca Faydalar zerinde Mtalaalar A- Umumi Mlahazalar:
Bu husustaki dncelerimizi aklamadan evvel hemen kaydedelim ki, her yeni hareketin, hamlenin, teebbsn ve inklabn iyi ve fena, mahzurlu ve faydal taraflar olduunu kabul etmek lazmdr. Yzde yz bir fayda salayacak fakat hi bir mahzuru bulunmyacak bir hareketin, bir teebbsn mevcudiyetine inanmak g
277
olsa gerektir. Bu itibarla, elbette, gelir vergisinin tatbikatnda da, bilhassa ilk zamanlarda, eitli mkllerle karlalacan kabul etmek lazmdr. Fakat bu, gelir vergisinin memleketimiz iin faydal taraflarn red veya inkar etmee bir sebep tekil edemez kanaatindeyiz. Her teebbste, her ide, her harekette, hele inklap mahiyetini haiz bir hamlede elbette eitli zorluklar, bir ok mkller, kklemi itiyatlar ortadan kaldrmak gibi hakikaten kolay olmyan meseleler de bahis mevzuu olabilir. Fakat, iin esas bnyesinden mtevellit faydalar melhuz ise, buna hemen karar vererek harekete gemek ve mahzurlar, glkleri, alnacak en iyi ve sratli tedbirlerle karlamak, yok etmek, gidilecek en doru yol olsa gerektir. Bu hususta harekete geip gerekli tedbirleri almak ise, tabiatiyle yakn ilgililerin en mhim vazifesidir. Memleketimizde muhtelif alanlarda imdiye kadar baarlm inklaplarda da mahede edildii vehile esas ve en mhim mesele, iyi dndkten ve lp bitikten sonra, evvela bir prensip karar vermektir. Vergi reformumuz bakmndan da en nemli nokta kanaatimizce, bu olsa gerektir. Verilecek byle bir prensip karar neticesi gelir vergisi tatbikatna geilirse, bu byk hamle tahakkuk etmi ve reform balam bulunacak ve bundan sonra, bu bakmdan doacak eitli mklleri birer birer yenmek yolu tutulacaktr. Fakat, eer bu hamle bugn ve bir an evvel yaplmaz veya geciktirilirse, her zaman iin yeniden balamak mecburiyeti dolaysiyle yine ayni zorluklarla mcadele zarureti hasl olacaktr kanaatindeyiz. Takdir buyurulacaktr ki, ila da iilirken zehir gibi ac olabilir, fakat, onu imee balam olmak mevcut hastal tedavi etmek demektir.
B- Gelir vergisinin memleketimiz iin salayaca esas faydalar:
Memleketimizde gelir vergisi rejimine geiin salayaca eitli faydalar vardr. Bunlarn belli ballarn, umumi bnyemiz iktisadi inkiafmzn icaplar, makul ve mantki bir mlahazann neticeleri halinde aadaki ekilde sralayabiliriz: 1- Vergi rejimimizde bir inklap yaratmas, 2- Verginin adalet prensibi mucibince cibayeti imkanlarn vermesi, 3- Devlet gelirlerinin artmasn salamas, 4- Vergi kaaklna mani olmas, 5- Tccara, geni manasiyle, hesabn bilmek ve aka vermek hususunda tevikkar ve faydal olmas, 6- Geni halk ktlelerinde hesap tutmak ve vermek zihniyetini yerletirmesi bakmndan terbiyevi tesirlerde bulunmas, 7- Yurdumuzun bu bakmdan da ileri memleketler arasna katlmasn salamas, 8- Meslek alannda yetienlere ve yetieceklere i sahalarnn almasn temin etmesi ve mesleki bir inkiafa sebep ve amil olmas. Gelir vergisinin memleketimizde de tatbiki halinde salayaca faydalarn en mhimlerini bu suretle toplu bir halde meydana koyduktan sonra, bunlarn herbiri zerinde esas mahiyetlerini belirtmek maksadiyle ksaca durmak istiyoruz. 1- Vergi rejimimizde bir inklaba ihtiya olduu malum olan mucip sebepleriyle bir vaka olduuna gre, gelir vergisinin yurtta tatbiki sayesinde bu inklap tahakkuk ettirilmi ve bu suretle bu alanda da hayrl bir inkiafa doru gidilmi olacaktr. Bunun memleket ve iktisadi hayat iin byk bir nemi vardr.
278
2- Kazan vergisi kanununa istinat eden mevcut rejimden, bilhassa vergide adalet prensibini tahakkuk ettiremediinden uzun yllar ve daimi surette herkes ikayet etmitir. Bu tam bir hakikattr. Buna gre, gelir vergisi, vergide adalet prensibinin icaplarn yerine getirecek bir vasta ve amil olacak, bu bakmdan da byk bir hakszl nliyecektir ki, bunun da ehemmiyeti pek byktr. 3- Gelir vergisi kendi bnyesinde mndemi msait imkanlar ile, devlet gelirinin artmasn temin edecektir. Ayrca, bu faydann bal bana byk tesirlerini, mkelleflerin dedikleri vergi hadlerinde de grmek mmkn olacaktr. Bu suretle her iki ynden esasl faydalar salanacaktr. 4- Gelir vergisinin, bir taraftan da, vergi kaaklna mani olu gibi messir varln unutmaa imkan olmasa gerektir. Bu husus da her bakmdan zerinde durulacak mahiyette nemli bir meseledir. 5- Gelir vergisinin tccar ve i adamlar iin bahis mevzuu olabilecek byk bir faydasn da, evvela bir mecburiyet ve mkellefiyet halinde bile olsa, hesabn iyice bilmek, gittii yolu tam manasiyle grebilmek, iletme bnyesini tetkik ve tahlil ettirebilmek ve hesabn kolayca ve aka verebilmek gibi esasl imkanlar salamas tekil etmektedir. Bir tccar, i adam ve iletmeci iin bunlarn byk deer ve nemlere haiz olduklar aikardr. Zamanla daha iyi anlalacak ve grlecek olan bu esasl faydalar sebebiyle, bir mddet sonra, faraza defter tutma mkellefiyeti kaldrlm olsa dahi, bundan hi bir i adam vazgemek istemiyecektir. Bu durum aynen dier memleketlerin bu alandaki inkiaflarnda da mahade olunmutur. Nitekim, ilk anlarda defter tutmaya ve hesabn bilmeye kar alnan menfi cephe, zamanla ve temin ettii mhim faydalar grldkten sonra, tamamen eklini deitirmitir. Umumiyetle insanlar, greneklerini, geleneklerini ve alkanlklarn hi bir yerde kolayca terketmemilerdir. Fakat, iyiyi, faydal olan da bizzat mahede ettikten sonra da asla brakmamlardr. Bu itibarla, belki bugn iin byle bir mkellefiyete kar eitli mahzurlar mlahaza eden i adamlar bulunabilir, bu mevzuda muhtelif menfi mtalaalar ileri srlebilir. Hatta bunlar syliyenler kanaatlerinde samimi olabilir ve bir an iin inandrc sebepler de bulup zikredebilirler. Fakat, bunlarn hi biri bu alanda dnyaca denenmi hakikatlerden, geirilmi tecrbelerden kuvvetli ve deerli olamaz. Bu itibarladr ki, her eye ramen, gelir vergisi, tccar ve i adamna bu bakmdan da faydalar salayacak bir bnye arzetmektedir. 6- Gelir vergisinin geni halk ktleleri zerinde yapaca terbiyevi tesiri de, bize temin edecei byk faydalar arasnda saymak yerinde olur kanaatindeyiz. Bilindii vehile, muhtelif itimai sebepler saikiyle halkmz, hesap ve bununla ilgili hususlar bakmndan henz pek iptidai artlar iinde bulunmaktadr. Umumi hayatnda muhtelif demeler karl olarak (mesela, yol vergisi makbuzu, elektrik, su, havagaz makbuzlar, kira makbuzu ve hatta bor senetleri v.s.) ald vesikalar saklamamak, buna bile ehemmiyet vermemek yznden birok defalar mkerrer tediyelerde bulunmak durumuna dmektedir. Esasen bu hususta esasl bir fikri de yoktur. Halbuki, dier ileri memleketlerde fertler kendilerine ve ev idarelerine ait muntazam surette hesabi kaytlar ve dosyalar tutmakta, bu hususu, hayat ve yaaylarnn tabii ve itiyat haline girmi bir vazifesi olarak kabul etmekte ve hatta bundan ayr bir zevk bile duymaktadrlar. Bundan maada, bu vasf, bugnk cemiyet hayatnda, bir milletin ve onun fertlerinin olgunluk ve kltr seviyesinin miyar saylacak bir mahiyet de arzetmektedir. Memleketimizde ferdin hayat ve seviyesinde bu bakmdan da bir an evvel bir gelime temin etmek her halde ok faydal ve iyi olacaktr. Hesabn tutmak ve bilmek, srasnda menfaatlerini bu suretle koruyabilmek imkan ve bilhassa bu zihniyetin geni halk tabakalarna yaylmasn salamak hususu, gelir vergisinin sosyal bnyemizde gerekletirilmesine amil olacak mhim bir inklap addedilmee layktr kanaatindeyiz.
279
7- stiklal ve hrriyetini kurtulu savalar ve Lozan sulhu ile elde etmee muvaffak olan yurdumuzda birok nemli inklaplarla ileri memleketler safna gemi ve girmee alan memleketimiz, bu alandaki yeni hamlesiyle de ayni gayenin tahakkukuna doru gitmek yolunda mhim bir adm daha atm olacaktr. Gelir vergisinin ileri memleketlerde ve hatta bize komu lkelerde tatbik alan bulmu bir vergi rejimi olduunu hatrlamann grmze bu bakmdan da hak vermee kafi bir sebep tekil edebilecei mtalaasndayz. 8- Gelir vergisinin memleketimizde salayaca byk faydalardan biri de, hi phesiz ki, bu meslek alannda yetienlere ve yetieceklere, meslek okullarn bitirerek i hayatna atlacaklara i sahalar almasn temin etmek bakmndan yarataca imkanlardr. Bilhassa memleketimizde adetleri gnden gne oalan ticaret okullarn bitirenler, muhasebe ve hesap ilerinde alacak vazife alacak elemanlardr. Bugn yurtta 25 ten fazla ticaret okulu mevcuttur. Gen nesil, meslek hayatna seneden seneye byyen rakamlarla katlmaktadr. Bunlara genileyen, her bakmdan inkiaf kaydeden i alemimizde vazife vermek, yarnki gelimelerimiz iin zaruridir. hayat dar erevesi iinde kaldka ve tutulduka bu alanda mutlu bir inkiafa doru gidilmesine imkan yoktur. Birbiriyle ok yakndan mnasebettar olan bu meseleleri, ayr ayr ve mcerret manalariyle dnmee veya birbirinden ayrmaa ve bu suretle mtalaaya imkan olamaz. Bu davada meslek hayatnn faal unsuru olan tccara, i adamna byk vazifeler terettp etmektedir. Fedakarlk da saylsa, evvela fuzuli masraf olarak da kabul edilse, bugn iin lzumsuz da addedilse, bu bakmdan geni grl olmak ayni zamanda mesleki bir bortur. Bugn, dier ileri memleketlerde yalnz muhasiplik deil, eitli bilano tetkikleri, iletme organizasyonlar, rantabilite ve likidite hesaplar, iletme planlar ve istiareleri yapmak suretiyle i alemine her hususta geni ve mhim yardmlarda bulunan bir mesleki zmre mevcuttur ve ticaret mepsuplarna ok faydal olmaktadr. Bizde bu mevzuda ve bugn iin dile dolanan: kafi muhasip var m? yi muhasip nereden bulunacak? imdi byle masraflara ne lzum var? gibi ilk nazarda kuvvetli gibi grnen mukabeleler, i ve meslek hayatnn beka davasiyle ilgili byle hayati bir meselede asla esasl bir kymet ifade edemez. Bu memlekette bugn bile kafi muhasip vard, yarn ise, bu yurt, her halde daha pek oklarn yetitirecek bir bnye arzetmektedir. Halen iyi muhasip de hi phesiz mevcuttur. Esasen o iyilik vasfn i hayatnda perinleen ve takdir gren varliyle kazanacaktr. Bundan baka, ona verilecek para da hi bir zaman fuzuli bir masraf deildir, nk, bu almalarda yaplacak bu masrafn kat kat fazlasn karlayacak faydalar bahis mevzuudur. Dier taraftan dnmek mecburiyetindeyiz ki, her eyden evvel memleketin umumi bnyesi, i ve meslek hayatnn kanunlar, prensipleri, icaplar, her ileri memlekette olduu ve grld gibi bizde de bunu amir bulunmaktadr. Bu sahada hizmet iin yetien vatan evlatlarn, kendi z ocuklarmz gibi, isizlie mahkum ve meslek faaliyetlerimizde onlarn mevcudiyetinden kendimizi mahrum etmee hakkmz yoktur.
III- Netice
Gelir vergisinin memlekette tatbikini, yalnz ve yalnz onun esasl ve zl faydalarn dnerek ve bu fikirlerin mantki bir sonucu olarak uygun buluyoruz. Bizim kanaatlerimize vehe veren baka bir mlahaza, hi bir menfaat kaygusu veya hissi gr asla bahis mevzuu deildir. lk zamanlarda tatbikatta doacak eitli mklleri birer birer ve azimle yenmek ve bu hususta titiz bir itina gstermek artiyle, gelir vergisi rejiminden salanacak faydalar millete ve ferte bir an evvel idrak etmemiz, en byk emelimizi ve en samimi dileimizi tekil etmektedir.
280
Maruzatma bu suretle son verirken, sayn kongre azalarn hrmetle selamlarm. 3. Vergi Reformu
TAHR ATANSAY Tccar-stanbul
Resmi ve hususi btn kanaatler bugnk vergi sistemimizin geri, gayri adil ve zararl olduunda mttehittirler. u halde senelerdenberi bahsedilen vergi reformu nihayet yaplmaldr. Bu reform u gayeleri hedef tutabilir: 1- Devlete azami varidat temin etmeli, 2- Fakat mkellefi de sarsmyacak nisbetlerde, adil olarak tevzi edilmeli ve mkellefe hayat ve inkiaf imkan brakmal, 3- Mkellefe itimat gsterilmeli ve fena niyetten domyan hatalar tecziye deil, tashih edilmeli, 4- Tatbikat kolay ve formalitesi imkan nisbetinde az olmal, 5- Muhtelif isimdeki vergiler tevhit edilerek hesab kolay bir ekil ve nisbete ifra edilmeli, 6- Zarar eden messeseden vergi alnmamal. Bu noktalar gz nnde tutulursa en doru ve adil vergi sisteminin, mkellefin verecei doru beyannameye istinat etmesi icap eder. Fakat i hacmi ve tekilat ufak mkellefler iin de, herkes tarafndan tutulabilecek basit bir muhasebe tarz tesbit edilmelidir. Bu tarzda iyi ve pratik bir vergi sistemi kabul edilir ve mkelleflerin vergilerini, maliye ubeleri hesabna bankalara yatrmalarna msaade edilirse, mkellef muayyen zamanlarda beyannamesini verir ve vergisini kendi tahakkuk ettirerek muayyen zamanlarda maliyenin bankadaki hesabna yatrr. Maliye bu tahsilat beyannamelere ve banka hesaplarna istinaden kolayca takip ve kontrol eder. Mstahdem vergiler de ayni ekilde hesap edilerek denebilirler. MUAMELE VERGS: Baz ithalattan alnan muamele vergisine, devlete varidat salamakla beraber iktisadi nizamszlk yaratmad iin bir ey denemez. Yalnz hangi maddelerin gmrkte muamele vergisine tabi tutulmalarnn daha faydal olacann yeniden tetkiki doru olur. Bugn mesela btn makineler ve yedekleri bu vergiye tabi olmadklar halde btn makinelerde yedek olan rulmanlar muamele vergisine tabidirler. Kanaatimce aadaki maddelerden muamele vergisinin alnmas isabetli olur: 1- Memleketin iktisadi kalknmas iin dorudan doruya lzumlu olan ve halkn hayati ihtiyalarna taalluk eden zaruri maddelerden gayri ithalat maddeleri, 2- Memleketimizde inkiaf etmekte olan veya inkiaf arzu edulen sanayinin imal ettii neviden maddeler, MALATTAN ALINAN MUAMELE VERGS ise memleketimizin iktisadiyat ve sanayii iin her bakmdan kaytsz ve artsz zararl ve inkiafa mani olucudur. Bu verginin lehinde gsterilebilecek hi bir ey yoktur. Zararlar ise saymakla bitirilemez. Vaka devlet bu vergi ile bir miktar varidat temin etmektedir, fakat bu verginin
281
mevcudiyeti dolaysiyle sanayii inkiaf edememesi yznden devletin kaybettii varidat ok daha byktr. Memleketimizde bir taraftan sanayiin teesss ve inkiaf arzu ve tevik edilirken, dier taraftan muamele vergisi ile iptidailie ve el iiliine icbar edilmektedir. Bugn artk kese kad imali bile bir fabrikasyon ii olmuken, kuvvei muharrikesi ocuk oyunca lsne indirilen ve ii adedi be parmakla saylan sanayi tasavvur edilebilir mi? Bu hududu kl kadar at takdirde muamele vergisini ykleneceini bilen hangi kk imalat iini tedricen fabrikasyon ekline sokmaa cesaret edebilir? Bu artlar altnda imalatta kalite slah ve randmanla alma bahis mevzuu olabilir mi? Bu vergiye tabi olmyan ufak imalatlar karsnda muamele vergisine tabi bir fabrikann durumu ne kadar mkldr. Mesele hariten ithal edilen bir marangoz makinesinden, bir eeden gmrkte muamele vergisi alnmaz, fakat bunlar memlekette imal etmee teebbs ederseniz muamele vergisine tabisiniz. Muamele vergisine tabi olarak imal edeceiniz her hangi bir maddeyi acaba ihra etmek imkan var mdr? Memleketin iktisadi selameti iin imalattan alnan muamele vergisinin lavedilmesi zaruridir. Vergi sistemi iin umumi olarak denebilir ki, hayat hakk tanmyan veya hayat standardn dren ve stelik gayri adil bir ekilde tevzi edilen ve varidat teminini ancak vergi nisbetlerini arttrmakla salamay mmkn gren bir vergi sistemi, varidat menbalarn ykmak ve memleketin iktisadi bnyesini zaafa uratmaktan baka bir netice veremez. Fevkalade hallerde her millet phesiz ki her trl fedakarlkla beraber en ar nisbetlerde vergilere de katlanr. Fakat bu ancak muvakkat bir zaman iin olur, yoksa bu ar ve ykc fedakarlklar bir vergi sisteminin prensipleri haline gelmemelidirler. Aziz millet ve memleketimizin iktisadi selametine matuf olarak burada izahna altm kanaatlerimle sayn kongrenin dikkatini her hangi faydal bir nokta zerine ekebilirsem kendimi bahtiyar sayarm. 4. Muamele Vergisi Kanunu Tadil Gerekesi
stanbul Blge Sanayi Birliinin Teblii
1927 senesinde mer'iyete giren 1039 sayl muamele vergisi kanunu velev cz'i de olsa snai ameliye geirmi bulunan ithal mallariyle ayni mahiyetteki dahil imalatn ve Bankalar muamelatn yzde muayyen bir vergiyle mkellef klmt. Dnyada ancak mahdut memleketlerde benzeri bulunan bu vergi, o tarihte devlet varidatnn umumi masraflara kifayetsizlii dolaysiyle ihdas edilmiti. Kanunun esbab mucube layihasnda, bu verginin sanayiin inkiafnda az ok sui tesiri bulunaca zikredildii gibi bu mahzur, layihann meclisteki mzakereleri srasnda da ehemmiyetle belirtilmiti. Ayni tarihte mer'iyete giren 1055 sayl Teviki Sanayi Kanununda muamele vergisinin milli sanayiimizdeki gelimeler zerinde husule getirecei aksi tesirler zerinde durulmu ve bu kt tesirleri ortadan kaldrmak gayesiyle senelik cirolarn yzde muayyen bir nisbet dahilinde prim vermesini amir hkmler konmak suretiyle bu mahzurlar giderebilmek yoluna gidilmiti. Fakat tabikatn nc senesinde, bu primler gitgide azaltlmak suretiyle tamamen kaldrld. Vergi nisbeti artrld. Ve hatta bir aralk dahili muamelatn senelii 30 bin liradan fazlas ikinci bir muamele vergisiyle teklif edildi.
282
Halen devletin fevkalade masraflarn nlemek gayesiyle olaanst durumun devam mddetince yzde 18 nisbetinde alnmakta olan bu vergi istisna edilenlerle vergiye tabi olan sanayi arasnda husule gelen etin rekabetler yznden vastal yani intikali bir vergi olmaktan km ancak bir ksm sanayii mkellef tutup, mahiyet itibariyle ayni mamulat vcuda getiren dier bir ksm muaf bulunduran munzam bir kazan vergisi hal ve mahiyetini almtr. Gn getike bu tekliften kurtulmak gayesiyle sanayiin sratle klmekte olduu grlmektedir. Bu durum mesela ynl mensucat sahasnda paralanm sanayi lehine beher metre kumata lira gibi bir fiat fark husule getirmitir. Bu imkan da en modern ynl kuma fabrikalarndaki ayni tesislere malik olan ve devlet ynl kuma fabrikalar tezgahlarnn heyeti umumiyesine muadil bulunan 400 tezgah gibi byk bir varln, kanunun bu msaadesinden faydalanmak iin ikier tezgah halinde paralanmas suretiyle dalmasna sebebiyet vermitir. Yine bu sahada atk masuracl, zgclk, boya ve aprecilik gibi kuman dokunduu yerde yaplmas lazm gelen ihzar ve ikmal amaliyeleri de dalm ve dnyann hi bir yerinde benzeri mevcut olmad gibi teknik bakmdan da mahzurlu ve gayri iktisadi bulunan bir takm tredi sanatlar domutur. Pamuklu mensucatta da daha kk mikyasta olmakla beraber aynen ynlnn maruz kald gayri tabiiliklerin benzerleri husule gelmektedir. peklide, Bursa Flatr fabrikalarnda imal edilen ipek iplii ile istihsal edilen koza ve memlekette bilfiil sarfedilen tabii ipek iplii miktarlar arasnda farklarn bulunmas bu sahada da bir aksakln mevcudiyetini gstermektedir. Dokumasnda ise mekanize tesisatn evlere intikali suretiyle gizlendii, dier lifi maddelerden, kark ipekli dokumalarda da yzde 50 nin dununda ipek veya sun'i ipein kart yerlerde de aynen ynlde vaki olduu gibi sun'i klmeler meydana gelmektedir. Birok kollar vergiden muaf bulunan gda sanayiinin ekerli maddeler ksmnda dahi, ancak yzde 50 den az ekeri muhtevi bulunanlar vergiye tabi olduundan kalite ve nefaset aleyhinde olarak birok maddelerin eker muhtevas yzde 50 nin stne karlm bulunmaktadr. Bu vergiden birinci derecede zarar gren tahta sanayiine gelince: 1927-28 ve hatta 1929 senelerinde (himaye primlerinin mevcut olduu sralarda) stanbulda kereste, dorama ve mobilya fabrikas olarak elliye yakn messese mevcut olduu halde bugn bunlarn hepsi dalm, mekanize tesisatlar kaldrlm ve el iilii eklinde ve birka amele ile iler atlyeler haline getirilmi bulunmaktadr. Bu verginin madeni eya sanayiinin inkiafna da tahta sanayiine yakn derecelerde mani olduu, bu sanayiin de dalarak klmelere maruz kalm gruplarn banda bulunduu meydandadr. 18 senedenberi bu sahada hemen hi bir gelimenin kaydedilmeyii bilakis messeselerin mtemadiyen paralanma yolunu tutmu bulunmalar verginin husule getirdii sui tesirlerin bariz delilinden baka bir ey deildir. Muafiyetler dolaysiyle nebati ya ve sabun sanayiinin normal durumuna mukabil, istisnasz olarak kk, byk, vergiye tabi plastik eya imalat anormal bir ekilde sanayii beytiye derecesine dm ve evlere kadar dalm bulunmaktadr. Binnetice; 1927 senesinden evvel ekseriyetini deirmen tekil etmek zere, memlekette mevcut kk ve byk 174 fabrikann, sz geen tarihte mer'iyete giren ve mteakip senelerde iyi tesirleri mahede edilen Teviki Sanayi Kanununun
283
bahettii imkanlar dolaysiyle 1929 sonuna kadar geen yl gibi ksa bir mddet iinde adedi iki bini am bulunuyordu. Muamele vergisi ise ayni tarihte tedvin edilmi olmakla beraber Teviki Sanayi Kanununun buna mukabil primleriyle yukarda arzedildii vehile tesirsiz braklmt. 1929 dan sonra primlerin kalkmasyle halen yurt iindeki fabrikalarn adedi 1500 raddelerine inmi bulunmaktadr. Bu mddet zarfnda baz yeni tesisler de vcuda getirilmesine ramen fabrikalarn adedinin artaca yerde azal tatili faaliyetlerden ne'et etmeyip klme ve paralanmalardan ileri gelmi bulunmaktadr. Bu suretle byyerek daha verimli istihsale ulamas beklenen sanayiin dorudan doruya muamele vergisinin husule getirdii inkiafa mani tesirler yznden el iiliine ve iptidailie sevkedildii aikardr. Muamele vergisi yaratt msavatszlk bakmndan ticari hayat psikolojisinde bir takm zayf ve gayri ahlaki tezahrlerin msebbibi olmaktadr. En drst sanayiciler dahi trl etdlerin ve binlerce cilt eserin hkmran olduu snai maliyetlerin tesbiti sahasnda mtemadiyen terddtler iinde bocalamakta, her ilerinden stn ve titiz tuttuklar muamele vergisi defterlerinin tanzim ve tertibi iini tetkik ve teftiinden endieye dtkleri huzursuz bir megale telakki etmektedirler. Btn bu arzedilen mucip sebepler dolaysiyledir ki milli sanayiimiz iin muzr olan muamele vergisinin bugnk ekil ve tatbikatn behemehal deitirerek vergiyi bir nevi kazan vergisi munzam olmaktan kurtarp mahiyet itibariyle ayni bulunan mamullerin cmlesine tekil suretiyle adaletli bir hale getirmek gerekmektedir. Muamele vergisi ki, sanayide az ok bir snai ameliye geirmek suretiyle kymetlenmi bir maldan -kymetlenmesi sebebiyle ve o nisbette alnm- bir devlet hissesi eklinde tarif olunabilir, bu verginin itimai bnyemize en uygun bir halde alnmas iin u ekil mtalaa olunmutur: "Az ok snai bir ameliye geirmeden, mamul veya yar mamul bir hale getirilmeksizin istihlak sahasna intikal edemiyecek olan ham maddelerden, ileride tabi olaca imal safhalar srasnda iktisap edecei munzam kymetten alnacak devlet hissesini, a. Peinen, b. Bir defada almak gayesi bugnknn ayni, fakat ekil ve tatbiki Maliye ve mkellef iin daha uygun ve elverili grlen bu prensibin, btn aksaklklar izale ederek bugnk mklleri halledecei ve sanayide klme ve gizleme davalar gibi sakatlklara nihayet verecei mlahaza edilmitir. Ancak, miktar itibariyle devlet varidatnn banda gelen bu verginin portresini tamamen muhafaza etmek ve yukarki prensibi msbet ve mdellel olarak rakamlara dayanmak suretiyle formule etmek gerekmektedir. "Sanayiden alnan muamele vergisinin mamuller yerine ham maddeye aksettirmek" suretiyle de ifade edilebilecek olan bu eklin tatbikatna gelince: Tasarnn tatbik ekillerine gre ham maddeleri aadaki gruplara ayrmak icap edecektir: A) Mnhasran ithal mal olan ham maddeler, ham kauuk, kakao ekirdei, kobra gibi. B) Yalnz dahilden temin edilen ham maddeler: Tomruk gibi. C) Ksmen dahilden, ksmen ithal suretiyle hariten temin edilen ham maddeler: Pamuk iplii, yn iplii, pik ve muhtelif demir profiller, debalanm bilmum deriler gibi... A) Grubuna dahil maddelere verginin tatbiki aynen ithal mal mamulat gibi gmrklerde, ithal srasnda olacaktr.
284
B) Grubuna giren dahili ham maddeler, birer birer ele alarak hususiyetlerine gre, verginin tatbik edilecei yer ve tatbik eklini belirtmek suretiyle tadat olunacaktr. Bu srada kanuni hkmlere muvazi olarak ittihaz edilecek baz kararlara da lzum hasl olacaktr. Tahta sanayiinde, tomruun sata intikalinde veya ormandan kesilen aalardan, kereste imal ettikten sonra sata arzedildii srada (ve bittabii bu iki ekilden ayr ayr nisbetlerde) almak. C) Ksmen dahilde yaplan ksmen ise hariten getirilen ham maddelere gelince: Hamlarda olduu gibi yar mamullerin ayni imal safhasn geirmi olanlarn msavaten vergiyle mkellef klmak icap edecektir. u kadar ki ayni messesede mteakip imal safhalarn gren dahil meneli yar mamul maddelerin muamele vergisiyle teklifleri o messesede ilentilerinin son safhasndan sonra ve satlar srasnda olmaldr. Bu gruba giren maddelerden ithal mallariyle dahil mamulleri arasnda ilenme derecelerindeki msavata karlk mkellefiyet derecelerinin de ayni olmas (Baz kaamaklara sebebiyet verilmemesi bakmndan) pek mhim olduu iindir ki maddelerin ismi kadar ilenme dereceleri ve bilhassa ilentiden sonra iktisap ettikleri evsafn tasrihi zaruri olacaktr. thal mal mamullerden alnacak muamele vergisi aynen bugnk nisbetleri muhafaza edeceinden hangi maddelerin ham madde gibi intikal ettirilmi vergiye tabi tutulacak yar mamullerden addi lazm gelecei mevzuu zerinde ehemmiyetle durulmas ve bu hususta verilecek hkmlerin aynen mmasil, dahil yar mamulleri iin de cari olmas gerekecektir. Pamuklu ve ynl gibi mensucat sanayiinde, ithal srasnda bunlarn ipliklerini ham madde addetmek gerekecek, bununla mvazi olarak dahili imalatta yalnz iplik yapan fabrikalarla, yapt ipliin bir ksmn satan kombine mensucat fabrikalarnda iplik satlarndan vergi alnmas, dokumadaki kymetlenme fark ipliklere aksettirilmi olduundan yalnz dokumas olan fabrikalar mamulat vergiye tabi olmyacaktr. Ancak, kombinalar iplik veya kuma olarak sattklar her ne olursa olsun (bittabi iplik ve kuma, ayr ayr nisbetler) bugnk tatbikatn ayni ekilde her nevi mamulleri vergi ile mkellef bulunacaktr. Vergi tamamen ham maddeye intikal etmi bulunacandan dolaydr ki mensucat sanayiinin iplik ile kuma arasndaki ihzar ve dokumay mteakip boya, apre ve ikmal ameliyeleri, bunlar yapan tesislerin kullandklar boya, asitler vesair kimya maddeleri mntakil vergi ile teklif edilmi olduklarndan vergiye tabi bulunmyacaklardr. Katlama ve bkm gibi ameliyeler ise ipliin mntakil vergisi iinde mndemi bulunduundan keza vergi ile mkellef olmyacaklardr. Muamele vergisinin bugn tatbikinde grlen trl glkleri ve sun'i klmeleri izale eden bu prensibin ilk hamlede, bata dokuma sanayii gelmek zere ynl, ipekli, pamuklu, her nevi trikotaj, jt, kendir, keten gibi bilcmle mensucat ile demir ve bilumum madeni sanayi deri ve mamulat sanayii, tahta, kauuk, ikolata, sellloz ve mamulat gibi sanat ubelerinin balcalarna tatbiki neticesinde gayenin byk bir ksm istihsal edilmi olacaktr. in yzde 80 ni bu suretle halledildikten sonra vergi porteleri cz'i bulunanlarla tatbikatnda mklat grlen ubeler ve dier branlara mul itibariyle tesirleri bulunamyacak olan sair sanat ubelerinin bu prensibe uyma hususunu bilahare ele almak suretiyle her ubei sanatta verginin ham maddeye icra tatbikatn zaman itibariyle kademeli bir ekilde icrann faydal olaca neticesine varlmtr.
285
Her sanat ubesi ve bunlarn mamullerini, arzettii hususiyetler bakmndan (halen vergi tekerrrne mani olmak iin mevadd iptidaiye tenzilat paylarn gsterir cetvellerde olduu gibi) ve bu esasa gre tetkik gerekecektir. Gaye, vergiyi ham maddeye irca olmakla beraber yukardaki bentlerde de belirtildii gibi her yerde ve her ubei sanatta bu, mmkn olamyacandan sanat ubelerini tadadi olarak mtalaa etmek zaruri olacaktr. Cz'i bir ksm sanayii (mahzur grlmiyecei hususunda alakallarla da mutabk kalndktan sonra) bugnk tatbikat eklinde brakmak ta mmkndr. Saylan bu hususiyetlere gre sanayi branlar, muamele vergisi kanununun tenzilat pay cetvellerindeki tasnife gre aadaki ekilde mtalaa edilmitir. Mmasil ithalat maddelerine gelince; bunlar da ayni tasnif dahilinde gsterilmitir. Bunlardan: 1- Numaral cetvelde, vergisi doruca ham maddeye aksettirilmi bulunan sanayiin iptidai maddeleri. 2- Numaral cetvelde, vergisi (iplik gibi) mamul ana ham maddelerden alnacak olan sanayiin vergi ile teklif edilecek mamulat. 3- Numaral cetvelde ise, vergiyi bugn iin ham maddesine aksettirmekle fayda salanamyacak, ancak baz tedbirlerin ittihazndan sonra ileride ele alnabilecek olan sanayi ubeleri ve bunlarn mamulat kaydedilmi bulunmaktadr. Halen muamele vergisine tabi olup -bu tasarnn tatbikinden sonra vergisi ham maddeye intikal ettiinden- verginin mul dnda kalacak olan dahili sanayi mamullerine gelince, bunlar da 4 numaral cetvelde gsterilmitir. Bu prensip, sanayi mamullerinin istihlake intikaline kadar geirecei bilcmle imalat (mteaddit dahi olsa) btn safhalarndaki kymetlenmelerden bu vergiyi bir defada almak gibi basitletirici bir esasa dayanmaktadr. Bugn ise btn mamuller eb'at ve evsaf itibariyle standart olmadklar gibi keza btn fabrikalarn i ve iilik verimi ayni bulunmadndan iptidai maddeler tenzilat pay cetvelleri mteaddit safhal imalatta tam manasiyle tekerrre mani olamamakta, gerektii gibi adaleti salayamamaktadr. Vergi, bugn maddenin istihlake intikali srasnda alndndan matrahna kazan miktar ve bunun iinde olarak kazan vergisi de dahil bulunmaktadr. Verginin ham maddeye irca takdirinde ise porte aynen elde edilmekle beraber kazan vergisi veya gelir vergisi gibi bunun yerine kaim olacak vergi, muamele vergisinin iinde dahil bulunduu miktarda artacaktr ki ileride bu miktarn tenzili suretiyle umumi gelire halel vermemek zere vergilerde indirmeler yapmak imkan dahi hasl olabilecektir. Bugn muamele vergisinde yapld sylenen gizleme ve karmalar ise, her iki verginin yekdierlerine yukarda izah edilen ball yznden kazan vergisinin de bu kaaklk nisbetinde ziyana sebebiyet vermektedir ki verginin ham maddeye aksi eklindeki tadili ile bu mahzurlar da ortadan kaldrlm olacaktr. (Cetveller vergi komisyonuna verilmitir.) 5. Muamele Vergisi Kanununun Heyeti Umumiyesine Tevecch Eden Tenkit ve Teklifleri zmir Blgesi Sanayi Birliinin Teblii
286
1- Birliimiz, kanunun heyeti umumiyesine taalluk etmek zere u noktai nazar ileri srmektedir: A- Verginin kaldrlmas, B- Verginin iptidai maddeden alnmas veya ilk imale irca, C- Nisbetin hafifletilerek mkellefiyetin umumiletirilmesi.
287
A- Verginin Kaldrlmas Tezi:
Zmre ihtisas komitelerine mensup azann ou muamele vergisinin bsbtn kaldrlmasn istemekte ve u mucip sebepleri ileri srmektedirler: 1) Muamele vergisi snai inkiafa mani olmaktadr. Memleketimizde snai hayat ve makineleme henz yeni balamtr. Snai hayatmzn bu ilk kritik safhasnda mamullerimiz, muhtelif iktisadi sebeplerin tesirleri altnda yksek maliyetlerle elde edilebilmektedir. Muamele vergisi, bir yandan i ekonomik artlar, bir yandan d piyasa fiatlar karsnda zaten kabark olan maliyetleri bsbtn arttrmakta ve bu suretle memleket mamullerinin yurt piyasasndaki srmn zorlatrmaktadr. malat muamele vergisi ise bugnk nisbeti ile ne yerli mamullerimizi himaye edebilmekte, ne de yerli ve yabanc mamulat arasnda mkellefiyet eitliini salayabilmektedir. 2) Muamele vergisi, milli gelirin artmasna da manidir. Snai inkiafmza yapt menfi tesirler neticesi yurdumuz, yabanc memleket mamullerine geni bir pazar tekil etmekte, zirai mahsullerden byk mklatla temin ettiimiz dvizlerin d piyasalara akmasna ve bu yzden milli gelirin ziyana sebep olmaktadr. 3) Muamele vergisi gayri adil ve antisosyal bir vergidir. Tesis ettii mkellefiyet sistemi ile yaratt pahallk bakmndan daha ziyade fakir halk tabakasn tazyik etmektedir. Verginin en son inikas merhalesi zaruri ihtiya maddeleriyle yakinen alakadar bulunan fakir halk tabakasdr. Bu vaziyet zengin ve fakir snflarn vergi demesinde msavatszl bozup mvazenesizlik dourmaktadr. 4) Muamele vergisinde, nisbetin ar oluu, kaakl cazip bir hale sokmaktadr. Bunun tabii neticesi vergi ahlaknn bozulmasnda grlmektedir. Dier taraftan muamele vergisi, kaaklk yapamyanlar aleyhine gayri kanuni ve gayri tabii bir rekabet unsuru olarak ilemektedir. Muamele vergisi kanunu bu haliyle mer'iyet mevkiini muhafaza ettike kaaklk umumileecek, rekabeti temin iin drst messeseleri de bu yola sevkedecektir. Bu artlar altnda teekkl eden dalgal fiatlarn, vergi kaaklna tenezzl etmiyen veya bu yolda muvaffak olamyan messeselerin vergiyi intikal ettirmelerine imkan brakmyaca tabiidir. 5) Muamele vergisi antipatik bir vergidir. yle ki: a) Snai hayat zerindeki pakolojik menfi tesirleri yznden mteebbislerin yeni i ve sanat hayatna atlmalarna engeldir. b) Formalitelerin bktrc, formalite esaslarnn ar oluu messeseleri bizar etmektedir.
MAL KAYBIN TELAFS:
1946 btesinde, imalat muamele vergisi 114 milyon lira olarak tahmin edilmitir. Byk bir gelir kayna oluu ve bte iindeki mhim mevkii ileri srlerek bu vergiden sarf nazar olunamyaca iddia edilmekte ise de aadaki hususlar nazara alnd takdirde zahiri olan bu miktarn hakikatte 114 milyonun ok dununda olduu grlr.
Filhakika:
288
1) Palamut tmesi, inaat kerestesi muamele vergisinden istisna edilmekle muhammenat zaten bir miktar tenezzl etmitir. 2) Verginin mhim ksm, ordu birlikleri ve resmi messesat ihtiyac dolaysiyle esasen devlete denmektedir. Bu sahadaki varidat kaybnn akislerini, masraf btesindeki tenezzlde grmek kabildir. Bu arada zaman ve mesainin heder olmasna mahal kalmyacaktr. 3) Muamele vergisi kaldrlmakla cibayet masraflarndan da tasarruf edilecektir. 4) Gerek vergi tazyiki karsnda kapanan messeselerin tekrar faaliyete gemesinden ve gerekse yeniden kurulacak snai messeseleri faaliyetlerinden kazan ve mstahdemin vergilerinde mhim bir artma olacaktr. 5) Sarf nazar edilecek 114 milyonun bir ksm, ithalat muamele vergisiyle Banka ve Sigorta muamele vergilerine yaplacak zamlarla telafi olunabilecektir. Bu suretle tahakkuk edecek varidat kaybnn 114 milyon lira deil, bunun ok dununda olduu tezahr eder. Hususiyle muamele vergisinin kaldrlmas u msbet neticeleri salyabilir. a) Milli gelirde bir art grlecektir. b) Snai hayat ferahlyacaktr. c) Vergi kalkmakla hayat ucuzlayacaktr. (Bilfarz ekmein kilosunda 4 kuru ucuzlama olacak ve bu hal dier ihtiya maddelerine sirayet ederek hayat yzde 10 nisbetinde ucuzlyacaktr.) d) Vergi ahlak tekrar teesss edecektir. e) Piyasada mstakar ve kanuni rekabet imkanlar tahakkuk edecektir. Memleket iktisadiyat iin gaye saylan bu artlarn temini, asgari hadde inecek olan varidat kaybna katlanmaa deer.
B- Verginin ptidai Maddeden Alnmas veya lk male rca:
Muamele vergisinin bugn tatbik edilen toplu eklinden sarf nazar edilerek iptidai maddeden alnmas veya ilk imale irca halinde iktisadi faaliyetin muayyen bir safhas vergiye tabi tutulmak suretiyle halen mer'i bulunan sistemdeki btn aksaklklarn ortadan kalkaca, tatbik sahasnn daralarak cibayetin kolaylaaca ve binnetice byk tasarruflar salayaca ileri srlmtr. Mevzuun mnakaas srasnda, muamele vergisinin bsbtn kaldrlmasna imkan olmyaca mlahazasiyle teklif olunan bu rejimin filhakika cibayet eklinde temin edecei tasarruf ve kolayla mukabil baz mahzurlarn da ortaya kaca belirtilmitir. yle ki: 1) Tatbik sahas dar olan verginin temin edecei varidat ta azalacaktr. 2) Geliri oaltmak iin vergi nisbetini arttrmak icap edecektir. 3) ptidai maddeden alnacak vergi dolaysiyle sermayenin mhim bir ksm dondurulmu olacaktr. 4) Bu usuln btn snai messeselere tatbiki kabil olamyacandan mkellefiyet eklinde, snai messeselerin hususiyetleri nazara alnarak birbirinden ayr esaslarn vazna lzum hasl olacaktr.
289
5) thalat muamele vergisi sat kymetine, imalat muamele vergisi iptidai madde kymetine veya ilk imale istinat edeceinden bu iki vergide eitliin muhafazas mmkn olamyacaktr. 6) Muamele vergisi kanununun bugnk sistem iinde baz sanat ubeleri iin derpi etmekte olduu himayeyi muhafazaya imkan kalmyacaktr. (Kanundaki kk sanat messeseleri muafiyeti ile 9-11 inci maddelerin vazettii himaye eklinden ayrlnm olacaktr.)
C- Nisbetin ndirilerek Mkellefiyetin Umumiletirilmesi:
zmir sanayicileri, esas itibariyle verginin bsbtn kaldrlmasnda srar etmektedirler. Ancak, bte mlahazasiyle verginin tamamen kaldrlmasna imkan grlemiyeceinden iptidai maddeye veya ilk imale giditeki zorluklar gz nnde tutarak muamele vergisinin sanayi zerindeki tazyikini hafifletmek maksadiyle (vergi nisbetinin indirilerek mkellefiyetin umumiletirilmesini) ve bu suretle orta ve byk aptaki sanayie kuvvetli bir rakip mahiyetini alan kk sanat messesesi muafiyetinin kaldrlmasn iltizam etmektedirler. Ayni noktai nazarla, bugnk kk sanat muafiyeti rejiminin ufak sanat messeselerinin teekkln kolaylatrd, buna mukabil bu messeselerin bymelerine mani olduu, sanayiin dank ve paralanm bir ekilde kalmasn inta ederek byk istihsale set tekil ettii ve dolaysiyle sanayiin inkiafn baltalad, istihsal ve gelirin azalmasnda, maliyetin ykselmesinde, ticari ahlakn bozulmasnda balca amil olduu, kalifiye ii ve sanatkar yetimesine imkan brakmad, kk sanat muafiyeti sisteminin bizzat kendilerinin bymesine mani bulunduu ve bu artlarla byk snai messeselerin kurulamyaca ileri srlmtr. Mkellefiyetin, kk sanat messeselerini de ihtiva edecek ekilde mullendirilmesi halinde, mnhasran el emeine istinat eden el ve ev sanatlarnn ve bu arada 9 ve 10 uncu maddelerle tesis edilmi muafiyetlerin yine mkellefiyet dnda braklmasna devam olunarak alelumum snai messeselerin beyanname esas zerinden vergiye tabi tutulmalar icap edecektir. u kadar ki, muafiyetten istifadeleri derpi olunan el ve ev sanatlarnn evvela umumi esaslar dairesinde mahiyet ve hududu tayin olunarak her sanat ubesine gre hususiyetleri tesbit edilmek lazm gelir. Umumiyet prensibinin kabili tatbik olabilmesi iin vergi nisbetinin mmkn olduu kadar dk, formalitelerin az ve imkan nisbetinde basit olmas balca art olarak teklif edilmektedir.
II- Kanunun Baz Hkmlerine Mteveccih Tenkitler:
a) Ticari defter tutanlardan ayrca imalat ve muamele defterleri aranmamaldr. b) Formaliteler basit deildir. Buna mukabil idare, en basit formalite hatalar zerinde bile srarla durmaktadr. c) Bir ayn teslimatna taalluk eden verginin, ertesi ayn 15 i yerine sonunda yatrlmasna msaade edilmelidir. d) ptidai madde tenzilat nisbetlerinin shhati zaman zaman kontrola tabi tutulmaldr. e) Formalite cezalar hafif ve hata derecesine uygun olmaldr.
290
f) kmal vergilerinde tahsil kabiliyetinin muvazaa ve hile yollarile imkansz hale sokulmas daima mmkn olduundan meyyideler meyannda hrriyeti tahdit edeci cezalara da yer verilmesi lazmdr. g) Kanun metni, devlilerin de anlyabilecei ekilde ak ve sarih olarak kaleme alnmaldr. h) Kanunun her tadilinde alakal mkelleflerin de mtalaalar sorulmaldr. III- Tatbikata Mteallik Tenkitler: a) Kanunun tatbiki ile muvazzaf olan memurlar, mkelleflerin kanun erevesi iindeki mracaatlarnda veya karlatklar glklerde mmkn olan kolayl gstermeli ve mzaheretleri emniyetle salanmaldr. b) Kanun hkmnn yanl uygulanarak devlilerin maduriyetini inta eden ahvalde de, hazine zararlarnda olduu gibi alakallar iin mesuliyet esasnn kabul edilmesi icap eder. 6- Kalknma Davamzda Vergi Siyasetimiz
HSN HMMETOLU
stanbul Sanayi Birlii Azasndan Memleketimiz asrlardanberi bir duraklama devri geirmektedir. Bu duraklama yalnz iktisadi sahada deildir. Dier sahalarda da hemen aynidir. Bu durum maalesef hepimizce de bilinen bir hakikattr. Binaenaleyh memleketimiz en ksa bir zamanda ve ok sratle kalknmaya tam manasile muhtatr. Son 25 sene iinde bu duraklama byk emek, yksek fedakarlklarla bir tahrike uram, vaziyette kmldama hareketleri grlmtr. Fakat bu tahrik, hi bir zaman emin ve devaml bir hz eklini alamamtr. Bizim durumumuz ise, ksa zamanlarda devaml bir hza lzum ve ihtiya gstermektedir. Bu itibarladr ki memleketin kalknma ii, hepimiz iin en ileri bir dava ve en ileri bir vazifedir. Bu davann Trkiye ktisat Kongresinde ortaya konulmas, incelenmesi ve bir neticeye balanmas da lzumludur ve yerindedir. Duraklamann sebepleri nelerdir? Devaml hz neden verilemiyor: Memleketi bu duraklamadan kurtarmak iin zerinde durulmam deildir. Bu meseleler zerinde imdiye kadar bir ok tetkikler yaplm, kymetli ve faideli fikir ve mtalaalar ileri srlm, bilhassa son zamanlarda fiili teebbslere geilmitir. Fakat fikrimce alnan tedbir ve yaplan teebbslerle davann kkne ve temeline tam manasile nfuz edilememi, hakiki sebep ve dertler zerinde durulmamtr. Bundan dolaydr ki kalknma ve hz verme ilerimizi ileri gtrmek imkanlar da halen ve fiilen hasl olamamtr. Bununla beraber geni ve mull ve ok mhim olan bu davay izah etmek, ispat etmek, karara balamak, tatbikine gemek, pek kolay bir i de deildir. Binaenaleyh byle mhim bir mesele zerinde fikir beyann ahsmn ok stnde bulmakla beraber bir memleket ocuu sfatiyle hatal dahi olsa grlerimi arz ve izahtan mstani kalmay da muvafk telakki etmemekteyim. Davay bir i adam olarak ele almak istediimiz zaman evvela kimin ve neyin kalknmas lazmdr? Bunu bulup tespit etmemiz ve bilmemiz zaruridir. nk davann ahalak kk ve temeli budur. Bu takdirde kimin ve neyin kalknmasn istiyoruz.
291
Kalknmasn isteyeceimiz madde ve mesele iki esasl unsuru ihtiva etmektedir. Bunun biri Trk Milleti, dieri de Trk yurdudur. O halde her eyden evvel bu iki mhim meseleyi evvela ayr ayr, ondan sonra da yekdierile olan alaka ve mnasebetleri bakmndan tetkik ve tahlil ve binnetice temin edecekleri randman dikkatle gzden geirmek ve tedbirlerimizi de ona gre almak mecburiyeti vardr. Evvela Trk yurdunu ksaca tetkik edelim.
TRK YURDU
Dalar, ovalar, ormanlar, madenleri, suyu, sahili mevcut, toprak ve iklimi muhtelif ilere msaid; ngiltere, Almanya, Fransa, talya'dan geni (767.119) kilometre murabbanda bir arazidir.
TRK MLLETNE GELNCE
1- 18.790.174 insandan ibaret olan Trk milleti 767.119 kilometrelik bu Trk yurdu zerinde 63 adedi vilayet, 408 adedi kaza, 909 adedi nahiye ve 33.156 adedi ky olmak zere kendine 34.536 adet oturma yeri intihap etmi ve bunlar igal eylemitir. Bu nfusun % 75 i kylerde ve % 25 i ehirlerde yani vilayet ve kazalarda oturmaktadr. % 50.27 si erkek, % 49.73 kadndr. Vilayet, kaza ve nahiyelerde erkek adedi fazladr. Kylerde de 1.88 nisbetinde kadn adedi fazladr. Vasati dier bir hesapla 12.176 kilometreye bir ky isabet etmektedir. 2- Yurd iinde vasati bir hesapla beher kilometreye (24) insan dmektedir. Bu nispeti vilayet itibariyle mtalaa ettiimiz takdirde bu miktar her vilayette 4 ile 200 insan arasnda tehalf etmektedir. Yalnz drt ile yirmidrt insan den vilayet adedi 36 dr. Yani, 63 vilayetin % 57 sidir ve ekseriyeti tekil eden addedilir. 3- 10 ile 100 arasnda evi, 30 ile 500 arasnda insan olan kylerimizin adedi 25.432 dir. Yani 33.156 adetteki kyn % 76.85 idir. 4- Btn nfusumuzu ihtiva eden 18.790.174 insann % 49.03 faal insanlardr. % 50.97 si de gayri faal insanlardr. Yani nsfndan fazlas gayri faaldir. Trk milleti ile Trk yurdunun bu durumlarn nmze koyar ve kuvvetli bir tetkik ve tahlil erevesinden geirecek olursak varacamz neticeyi maalesef menfi buluruz. nk bu rakamlar bize gsteriyor ki Trk milleti ile Trk yurdu arasnda ahenkli bir tasnif ve ayarlama yoktur. Bu tasnif ve ayarlamann insan adedi ile takviyesi cihetine gidilmedii de grlmektedir. Durum plansz bir ehir, gelii gzel serpilmi bir insan manzaras gstermektedir. Bu vaziyet bir i adamna verim kabiliyetinin noksanln, imkanszln daha ilk nazarda belirtmektedir. Binaenaleyh gerek iktisadi ve gerekse itimai kalknmada nazar dikkate alacamz ve baarlmasna alacamz ilk ve mhim nokta ve admn her eyden evvel iyi bir tasnif ve ayarlama, ayni zamanda da kuvvetli bir nfus siyaseti olmas lazmdr. Bu iki siyaseti bata grmediimiz ve imdiye kadar alnm veya alnacak herhangi bir siyasete takdim ve tercih etmediimiz takdirde asrlardanberi devam eden duraklamann maalesef daha bir ok zamanlar devam edeceini kabul etmek bir hakikat ve bir zarurettir. Rakamlarn bize bildirdii hakikatlar unlardr: Btn nfusun % 75 ini tekil eden kyllerin % 76.85 i birbirine kilometrelerce uzak 10 ile 150 haneli kylerde oturur, bu insanlarn adedi 30 ile 500 arasnda bulunur ve ayni zamanda bu insanlarn % 50.97 si yani nsfndan fazlas gayri faal olarak bir tasfiyeye tabi tutulursa, teknik elemanlardan da mahrum bulunan bu ekseriyetin ne kendini ve ne de yurdunu kaldrabilmesi mmkn olamaz.
292
Vaziyeti bir az ciddi ve samimi eyleyecek olursak 10 veya 150, 30 veya 500 insanl yerlerde mektepler amann, yollar yapmann, nakil vastalarn kan, merkep ve esterden kurtarmann, baarl shhi tedbirler almann, idari ve adli tekilat kurmann, istihsal, ihracat, ithalat, istihlak durumlarn mspet ve faideli bir vaziyete koymann, hatta medeni hayatn nclerini bile buralara kadar getirmenin gl, imkanszl derhal tezahr eder. Bu kalknma elemanlarn yerinde bulundurmak ve kullanabilmek iin ky nfuslarnn toplama ve takviye yollarile asgari bini mtecaviz olmas lazmdr. Bunun bariz misallerini yurt ii ve dnda grmekteyiz. Bu iler, -hepsini faal uzuv dahi telakki etsek- ne 30 ile 500 insan tarafndan baarlabilir ve ne de ekalliyette kalanlarn yardm ile temin edilebilir. Ekalliyetin yapaca yardm ezici ve tahamml imkansz klfetlere mal olur ve ayni zamanda bu yardm geni bir havuza kk bir ta atmaktan da ileri gidemez. Bunlar yaplmadna gre memleketin geni insan ve topraklarn kalknma baarsnda mspet bir rol ve vazife sahibi addedemeyiz. Ve buralarda da beklediimiz herhangi bir kalknmay dnemeyiz. Kalknma davamzda, iktisadi, idari, siyasi, itimai bakmlara uygun Trk milleti ve Trk yurdu arasnda ahenkli bir tasnif ve ayarlamann yaplmasna ve bu ayralamann da btn kuvvet ve imkanlar altnda insan adedi ile takviye edilmesine, iddetle lzum ve ihtiya vardr. imdiye kadar kalknma eleman olarak kullandmz imendifer siyaseti, yol, kpr, sulama, imar, ehir kurma siyasetleri, hatta ticaret ve sanayi siyasetleri bile fikrimce bundan sonra gelir. nk tayacak insan ve eyas miktar kifayede olmayan bir demir yolu, stnde yryecek insan ve nakil vastalar mahdut bulunan bir kara yolu, bize tez ve 10 evli kylere varacak kadar bir kalknma temin edemez. Hatta bu siyasetlerde zararl neticelerin doacan mtalaa ve mlahaza etmek de mmkn olabilir. Nitekim saltanat devrinde hkmet muhtelif demiryollar iin 30 sene kilometre teminat demeden kendini kurtaramamtr. Durumumuza gre hakiki kalknmaya bu siyasetlerle gidemeyiz. Bu siyasetleri bizim iin ikinci ve nc planda mtalaa etmek lazmdr. Tasnif ve ayarlama ve takviye yollar Ahenkli bir tasnif ve ayarlamaya sklama ve toplanma yoliyle varabiliriz. Nfus siyasetinde de halen drt gzle ana yurda gelmek istiyen hariteki Trk ocuklarn bir an evvel getirmek bugnk shhi durumlar islah etmek ve korumak, doumlar mani olan sebepleri kaldrarak oaltmak, evlilii baz artlar altnda mecburi klmak, gayri meru ocuklar tanmak, ocuk drme ve alma teebbslerini meyyedelerile nlemek gibi tedbir ve teebbslerle temin edebiliriz. Bu ilerin yksek sermaye ve mesai ile baarlaca inkar edilemez. Fakat baarma masraf mesai ve emekeleri hem iktisadi teebbslere nazaran daha yolunda ve yerinde olur ve hem de bu masraflar ksa bir zamanda insan oaltma, ihtiya artma, iktisadi gelimelerle menfaati karlamak imkanlar husul bulur. Bundan dolay geni bir harici istikrazn akdini bu iin baarlmasnda faideli buluruz. nk menfaat teminine hadim istikrazlar ilmin, mantn, i hayatnn kabul ve tavsiye ettii balca usul ve kaidelerdendir. Davamza Gre Vergi Siyasetimiz Millet ve yurd durumu bize vergi siyasetinde itidali tavsiye etmektedir. nk bu durum vergi mevzuunda umumilemeden ziyade ekseriyetin kalknmas iin ekalliyetin maddi yksek yardmna ihtiya gstermektedir. Binaenaleyh bu yardm bir tarafa yklemek umumi durumu zayflatmaktan baka bir netice vermez. Vergilerde itidalden ayrlma memlekete senelere ve nesillere sari hastalklar dourur, dermanszlk yaratr, umumi ahlakszlk ba gsterir. Byle bir vaziyetin meydana gelmesinde de fayda deil zarar mevcuttur. Keza byle bir yolun takibine de hi
293
kimse vazife ve salahiyetli deildir. Vergi mevzuu ve haddini hari memleketlerle kyaslamak da bizim iin katiyen doru olmaz. nk durumda benzerlik yoktur. Bu kyaslama, ancak tasnif ve ayarlama ve ounluun temini gibi normal durumlara girdikten yani durumlarmz msavi ekle geldikten sonra ve tedrici mevzuu bahis olabilir. Son 25 sene iinde ele alnan vergi mevzularnda maalesef durum ihmale uram hadlerin ok stne klmtr ve klmaktadr. Bugn memleketimizde verem hastal alm yrm nispeti yzde elliyi gemitir. Buna, bata hastalklar da inzimam etmektedir. Keza umumi ahlak gn getike geniliyen derin bir uuruma doru gitmektedir. Memleketin kalknmas, telafisi imkansz bu gibi zararl fedakarlklarla temin edilemez, edilse bile esasen bu fedakarlklar da bizi kalknmaya ulatramaz. Takip ettiimiz vergi yolu maalesef bizi karanla gtrmektedir. Ve gtrecektir. urasn da unutmamak lazmdr -ki bize hereyden evvel salam ve kuvvetli bir Trk milleti lazmdr. Her ii salam ve kuvvetli bir millet yapar. Kongrede vergi ilerimiz mevzuubahis olacaktr. Bu gne kadar zerinde yrdmz kyaslama ve aykr yolun yine takip edileceinden endieliyim. Bundan dolay vergi siyasetimizin mmkn olduu kadar bnye ve durumumuza uygun olmas zerinde durmann bata geleceine ve faideli olacana kaniyim. 7- Vergi Mevzuatnn ktisadi htiyalara Gre Ayarlanmas Lzumu
AZZ BALKANLI Mensucat Santral T.A.. Tic. Mdr I. Giri DR.ALFRED ISAAC ktisat Fakltesi Ord. Profesr
Birinci dnya harbine tekaddm eden sulh devresinde bir problem tekil edecei akldan dahi gememi olan "iktisat ve vergi" meselesi, sz geen harbi mteakip gittike artan bir ehemmiyet kazanmtr. Normal zamanlar diye vasflandrabileceimiz bu sulh devresinde, iktisat alemi, malzeme ktl veya harp tahribat gibi engellere maruz kalmadan almak imkanlarna malikti. Dier taraftan, Devlet de bir harbin sevk ve idaresinin dourduu azim meseleler ve klfetlerle karlam bulunmuyordu. Bu artlarn tabii bir neticesi olarak, devletin sarfiyat, bu gnk duruma nazaran ok daha az olduu gibi, muntazam bir iktisadn gelirleri de mtevazin bir devlet btesine yetecek vergileri kolaylkla temin edebiliyordu. Bilindii gibi, btn bu elverili artlar birinci dnya harbinden sonra deimiti. Devletin karlat bir ok yeni vazifelerin baarlmas iin, sadece mevcut vergilerin nisbetlerini ykseltmek kafi gelmiyor ve hatta yeni bir ok vergilerin ihdas icap ediyordu. Yalnz muharip memleketlerin deil, bizim gibi harbe fiilen itirak etmeyen memleketlerin de iktisadi hayatn alt st eden kinci dnya harbi araya girmemi olsayd. Belki de birinci dnya harbinin dourduu bu zorluklar ortadan kalkabilecekti. Halbuki kinci dnya harbi faciasnn iktisadi ve sosyal hayatta at derin yaralar kapatabilmek maksad ile gittike kabaran btelerin tevaznn temin etmek iin, kanun koyucu yeni gelir kaynaklar aramak zorunda kald. Bu meyanda, mevcut veya munzam vergilerin, bir iktisadi cz'tam olan iletmeleri zafa drmemesi ve kendilerine yklenen ar vazifeleri ifaya kadir bir bnyeyi muhafaza etmelerinin icap ettii n planda mtalaa edilmek lazm gelirdi. Zira, iktisadi vazifelerini yapmak kudretini kaybeden iletmelerin, rantabilitesi azalacak ve bunun tabii bir neticesi olarak da vergi deme kabiliyetleri eksilmi bulunacaktr. Yukarda iaret ettiimiz mkllerin yenilmesinin pek de kolay olamyacan, bu meselelerle uzunca mddet itigal etmi olan mtehassslar kolaylkla takdir ederler. Ancak bu problemlerin zaman zaman ele alnmasnn byk faydalar
294
dourabilecei de phesizdir. Yeter ki, devletin iktisadi menfaatlar, iki zt zaviyeden deil de ahenkli bir menfaat birliinin icap ettirdii bir zihniyetle tetkik edilmi olsun. Almanyada bu mevzuda ok salahiyetli olan ve ayn zamanda byk bir itibar kazanm bulunan meslekdamz Prof. Schmalenbach'n bu sene intiar eden "ktisat ve Vergi" adl bir etdnde yle bir prensibe rastlamaktayz. "Sermayenin teekklne hadim olmayan ve fakat sermayenin tahribi ile neticelenen bir vergi sistemi, bir mnasebetsizlikten baka bir ey deildir. Sermaye teekkl, verginin, sermayenin teekkl ettii mahalde deil de sermayenin sarf edildii mahalde tarh edilmesini ister. Bir gelir vergisi sermaye teekkln, bir masraf vergisi ise; sermaye sarfiyatn vergiye tabi tutar. Bu yzden, sermayenin teekkln hayati bir mevzu olarak tekalkki eden herkes, masraf vergilerini gelir ve kazan vergilerine tercih etmelidir." Esas maksadmz, bu prensipten doacak vergi problemlerini burada incelemek deildir. Biz daha ok, kendi vergi mevzuatmzda rol oynayan baz problemleri tetkike koyulacaz. Kanaatimizce bu problemlerin halli yalnz sanayiimizin kalknmasna, dier bir ifade ile industriel sermayenin teekklne hizmet etmekle kalmyacak ayn zamanda devletin vergi ihtiyalarna da hizmet edecektir.
II. Bilanolarda Kymet Takdiri
zerinde ehemmiyetle durmak istediimiz mevzulardan biri de bilanonun tanzimi esnasnda iletmelerin mevcudatn tekil eden sabit sermaye ile mtedavil sermayenin hangi prensiplere gre kymetlendirilmesi lazm geldiidir. Evvelemirde, vergi mevzuatmzda tesbit edilen kymet takdiri prensiplerine bir gz gezdirelim. Kazan vergisi kanunumuzda, bilanodaki maddi ve gayri maddi kymetlerin "Maliyet bedeli" dier bir ifade ile mbayaa fiyat zerinden kymetlendirilecei prensibi kabul edilmitir. Bu prensipten istisna edilen yegane kymetler "Ticari yln hitamndan evvelki son borsa fiyat zerinden kymetlendirilecek" olan kasada veya cari hesaplarda mevcut ecnebi paralar ile borsada kaytl esham ve tahvillerdir. "Maliyet bedeli" (Mbayaa fiyat) zerinden kymet takdiri prensibini neticenin yani kar ve zararn hesaplanmas zerindeki tesirleri bakmndan tetkike koyulacaz. Evvela u noktaya iaret edelim ki, mbayaa kymeti zerinden yaplacak bir kymet takdiri, sadece iletmeye yatrlan para miktarn gstermekten baka bir pratik kymet tayamaz. Bu maksat dnda kaldka byle bir metod btn manasn kaybeder. Halbuki takriben 30 seneden beri bilanonun vazifeleri zerinde byk mikyasta itigal edilmi ve bilhassa bilanonun neticenin yani kar ve zararn hesaplanmasna ne lde bir hizmet ifa edebilecei imkanlar aratrlmtr. "Dinamik bilano" teorisinin yaratcs olan Schmalenbach'n noktai nazarna gre de bilanonun birinci vazifesi, kar veya zararn doru olarak hesaplanmasna yardm etmektir. Kar veya zararn doru olarak elde edilebilmesi de, mbayaa fiyat zerinden kymet takdiri gibi mihaniki bir prensip ile mmkn olmayp, iktisadi temevvleri nazar itibara alan bir prensip ile mmkn bulunmaktadr. ktisadi temevvler fiat temevvlerinden, bu temevvler de para kymeti temevvlerinden doar. letmelerdeki maddi ve gayri maddi kymetler artk halihazra uygun bulunmayan mbayaa fiatlar zerinden bilanoya geirilecek olursa, bilfarz bu gnk kymeti daha yksek olduu takdirde, hakiki olmayan bir kar elde edilmi olacaktr. Zira satlarn, sat annda fiatlara gre yaplaca tabiidir. Bir maln sat fiatnn, bilanoya geirilen mbayaa fiatndan yksek olmas yznden doacak karlar, sadece yksek ve iktisaden haksz bir vergi matrah tekil etmekle kalmayacak ayn zamanda enflasyona sebebiyet veren bir munzam ve haksz itira kabiliyeti
295
oluturulmu bulunacaktr. Bu suretle maliye ile sermayedarlar iletmeleri kemirmi olacaklar ve ilerde de izah edeceimiz gibi iletmeler, en lzumlu tecditleri dahi temin etmek imkan ve kudretini kaybedeceklerdir. En nihayet iletmelerin vergi deme kabiliyetinde de bir paralysie vuku bulacaktr. Byle bir inkiaf hem iletmelerin hem de umumu iktisadn menfaatleri bakmndan azami derecede vahim telakki edilmek icap eder. O halde "Maliyet bedeli" zerinden kymet takdiri usul terk edilmeli ve bunun yerine iktisadi durum ile para kymetindeki devaluation'u hesaba katan daha iktisadi bir kymet takdiri metodunun tatbikine doru bir gayret sarfedilmelidir. Temas etmekte olduumuz bu mevzu bu gnk itkisadiyatn ana meselelerinden birini ve hatta ana meselesini tekil eder. letmelerin netice hesaplar yani kar veya zarar, iktisadi artlara uygun bir kymet takdiri usul ile hesapland takdirde umumi iktisat zerinde ok msbet tesirler yaratlm olur. Burada bu tesirleri etrafl bir surette izah etmek mmkn olamaycandan sadece ana hatlarn zikretmekle iktifa edeceiz: 1) Sermayenin elde ettii kazanlar, hakiki karlar tekil eder, 2) Bu suretle, hakikatta satn alma hakk olmayan bir ok paralarn kazan veya dividant kisvesi altnda bir satn alma kuvveti olarak piyasaya dklmesi nlenmi ve bu yolda enflasyonun inkiafna byk mikyasta bir set ekilmi olur. 3) Bunu mteakip, bir ok mallarn fiat seviyesinin lzumundan fazla ykselmesinin nne geilir. 4) letmedeki sermaye devrinin tabii seyrini muhafaza etmek ve icabnda tesisat yenilemek iin lzumlu olan maddi imkanlar iletmede kalm bulunur. 5) ktisadi hayatn daha salam olmas sayesinde vergi haslat da mstakar ve memmen esaslara dayanm olur. Birinci Dnya harbinden evvel, kymet takdiri meseleleri bu gnk kadar ehemmiyetli bir rol oynamamakta idi. Zira satn alma piyasas ile sat piyasasndaki fiatlar tamam ile dar hudutlar iinde temevv ederdi. Bu hal, umumi iktisadi mekanizmann iyi bir surette fonksiyone etmesinden ileri gelirdi. Bu artlar dahilinde, mbayaaa fiat zerinden yaplan kymet takdirini yanl bir usul olarak vasflandrmamak icap eder. Halbuki, halen hemen de btn dnyada para kymetinin mtemadi bozukluu karsnda, yukarda da belirttiimiz gibi, kymet takdiri meselesini n planda mtalaa etmek ve halen cari olan yanl usullerin umumi iktisat zerindeki tesirlerini kmsememek icap eder. Kazan vergisi kanununda rastladmz noksanlardan biri de; "borsada fiat olmayan ecnebi paralar ile borsada kaytl olmayan esham ve tahvillerin al bedelleri zerinden" bilanoya kayt edilmesine dair mevcut hkmlerdir. Bu hkmler, bilano tarihindeki hakiki kymet ile nce vuku bulan al bedeli arasndaki fark cz'i olduu mddete zararsz telakki edilebilir. Ancak sz geen ecnebi paralarn veya esham ve tahvillerin "Ticari yln hitamndaki" hakiki kymeti, "al bedelleri"nden yani mbayaa fiatlarndan ok daha aaya dm ve hatta sfra kadar inmi bulunuyorsa iletmenin maruz kald zarar gizlenmi dolaysyla sene sonundaki kar hakikatten fazla gsterilmi olacaktr. letmenin bu neviden mevcutlar byke meblalara bali olduu takdirde bir fiyat sukutu haline maruz kald zararlar da mhim olacak ve fakat bu zararlar bilanosunda gsterememesi yznden mahzurlarn yukarda iaret ettiimiz yanl bir netice hesab tanzim etmi bulunacaktr. Halbuki bu nevi kymetli evrak her senenin haslat zerinden kymetlendirilecek olursa doru bir kymet takdiri yaplm olur.
296
Esasen bu mevzu bir maddenin dorudan doruya zarar grmesi veya yok olmas meselesi ile ok yakndan alakadar bulunmaktadr. imdiye kadar ele aldmz kymet temevvlerinde, maddelerin azalmas veya yok olmas cihetine temas etmemi sadece kymetlerinde vukubulan deiiklikleri tetkik etmitik. Bilindii gibi bir maln kymetinin ykselmesi iktisadi ehemmiyetinin arttn, kymetin dmesi de iktisadi ehemmiyetinin azaldn ifade eder. En nihayet bir maln kymeti sfra mncer olursa, madde olarak baki kalsa dahi iktisadi ehemmiyetini kaybeder. Maln bozulduu veya hasara urad baz haller vardr ki, ilk kymeti ne kadar yksek olursa olsun iktisadi faydas eksilmi veya hie inmitir. Ancak; maddede vuku bulan byle bir bozulmay, eksilmeyi veya ziya vergi kanunlarmz gayetle dar bir ereve iinde mtalaa etmektedir. Nitekim kazan vergisi kanunumuzda "Mnhasran yangn, zelzele, seylap gibi fevkalade hadiseler neticesi olarak kymetleri azalan veya ryp bozulan sigortasz mallar iin ekspertiz yaplmak artyla kymet azalmas kabul edilir." denilmektedir. Halbuki bir maln bozulmas veya ziyana uramas sadece kanunda zikredilen fevkalade hadiselere mnhasr kalmaz. Gda maddeleri ve kimyevi maddeler bata gelmek zere bir ok maddeler zamanla bozulur ve ksmen veya tamamen kullanlmayacak bir hale girebilir veyahutta nce zikrettiimiz gibi, borsada kote olmayan ecnebi paralar veya esham ve tahvillerin kymetleri sfra debilir. Bunlarn kymetlerinin yangn veya zelzele gibi tabii afetlerde olduu vechile bir eksper heyeti tarafndan tesbiti cihetine gidilmek lazm gelirken vergi kanunlarmzn bu gibi halleri nazar itibara almamas yznden mbayaa fiyat zerinden yaplmak zorunda kalnan kymet takdiri, yine bir ok zararlarn gizli kalmasna ve dolaysyla haksz kazanlarn tahaddsne sebebiyet vermekte ve bu gibi kazanlar yukarda iaret ettiimiz iktisadi mahzurlar dourmaktadr.
297
III- Maliyet masraflarnn hesaplanmasndaki kymet takdirleri:
Maliyet masraflarnn hesaplanmasnda kullanlan bir ok elemanlarn kymetlerinin takdiri meselesi, bilanodaki kymet takdiri meselesi ile sk bir surette alakaldr. Yine mevcut kanunlarmz, maliyet masraflarnn hesaplanmas ile ilgili elemanlarn yani ham maddelerin yardmc maddelerin ve sairenin mbayaa fiyat zerinden kymetlendirilmesini mecburi klmaktadr. Halbuki, yukarda verdiimiz izahattan da mantken istihra edilecei vechile maliyet masraflar hesaplanrken, ham ve yardmc maddeler gibi elemanlarn, mamul emtiann sat anndaki fiyatlara gre kymetlendirilmesi usul, iktisadi bakmdan ideal telakki edilmek icap eder. Takriben 25 sene evvel Alman iletme iktisats Prof. Schmidt tarafndan mdafaa edilen bu prensip, senelerdenberi, Almanyada olduu gibi dier bir ok memleketlerde, iktisat alemi ile maliyenin geni bir hsn kabul ile karlanmtr. Bilhassa para kymetinin temevvleri yznden fiatlarn daima ykselme meyli gsterdii bu gnk artlar iinde, bu meseleye n planda bir ehemmiyet vermek icap eder. Zira bu mamul maln maliyeti hesaplanrken evvelce tedarik edilmi olan ham ve yardmc maddeler kanunlarmza uyulmak suretiyle mbayaa fiyat zerinden kymetlendirilecek ve mevcut kar hadlerinin ilavesiyle satlacak olursa, elde edilen para ile, belki de bu maln ikame edilmesi mmkn olamayacak ve bu yzden iletmenin sermayesi eksilmi dolaysyla iletmenin mteakip istihsal kabiliyeti zafa uram bulunacaktr. Dier taraftan, maliyet masraflarnn hesaplanmasnda, mbayaa fiat prensibinin istisnasz tatbik edilmesi muhtelif iletme branlarnda muhtelif tesirler yaratr. Nitekim, sermaye devri yava olan yani mbayaa ettikleri mal ancak uzunca bir mddet sonra satabilen iletmeler ara yerde vuku bulacak fiyat temevvleri yznden bu prensip dolaysyla daha fazla zarar grrler, halbuki sermaye devri sratli olan yani maln satn alr almaz satabilen iletmeler ayn prensipten daha az mteessir olurlar. Kanun koyucu bunu kast etmemi olsa dahi, halen mevcut usuln tatbiki, iletmeler arasnda bir adaletsizlik de oluturmaktadr. Halbuki maliyet masraflar, mbayaa fiat zerinden deilse maln sat anndaki piyasa kymeti ile tesbit edilecek ve sat da bu yoldan elde edilecek fiatla yaplacak olursa ayn maln yeniden ikame edilmesi mmkn olur. Yeter ki, para kymetinin temevvc yznden doacak bu gibi farklar bir kar telakki edilmeyip hususi bir karlk hesabna alnm olsun ve bu suretle satlan maln ilerde daha yksek fiatla ikamesini mmkn klacak paralar iletme dahilinde biriktirilmek yoluyla iletmenin istihsal kabiliyeti idame ettirilmi bulunsun. Bu metodun, bilhassa kymetlerin bariz temevvler gsterdii zamanlarda tatbiki iletmelerin bnyelerinde muhtelif buhranlara gs gerebilecek bir salamlk yaratacak ve ayn zamanda umumi iktisadi tarsin yoluyla devletin gelir kaynaklarnn haleldar olmamasn mmkn klacaktr.
IV. Tecdit Fonu
Modern sanayi iletmesinin istihsal kabiliyetinin imtidad maliyet masraflarnn hesaplanmasnda yalnz ham maddelerin, cretlerin ve dier iletme masraflarnn nazar itibara alnmas ile mmkn deildir. Bunun yanbanda, kullanlamayacak bir hale gelir gelmez makinalar ve dier tesisat yenilemek bakmndan hususi bir ihtimam gstermek zorundadr. Hatta bir ok hallerde, sadece yenilemek kafi gelmeyip, anmam olsa dahi tesisatn modernletirmeyi dnmek mecburiyetindedir. Filhakika yalnz maliyet masraflarnda yer almakla kalmayan, ayn zamanda bilanoda amortisman karl hesabnda biriktirilen paralarla bu meselenin halledilmi olduu iddia edilebilir. Hakikatta maalesef vaziyet bu kadar basit deildir. Zira amortisman nisbetlerini tahdit eden vergi kanunlar bir ok hallerde hakiki
298
anmay nazar itibara almad gibi ne bir makinann vaktinden evvel kullanlmaz bir hale gelebileceini, ne de bir makina kabili istimal olsa dahi, rekabet kabiliyetini muhafaza edebilmek iin bunu modernletirmek ve hatta lzumu halinde modern bir makina tedarik etmek icap ettiini hesaba katmamtr. Bunun yanbanda, en mhim bir nokta da vergi kanunlarmz gereince mbayaa kymeti zerinden yaplan amortismanlar yoluyla nce biriktirilmi olan paralarn, para kymetinin mtemadi deiiklii yznden, anan makinay yeniden ikame etmeye kifayet edemiyeceidir. Bu artlar karsnda sanayi iletmeleri, mali bakmdan byk zorluklarla karlamakta ve istihsal kabiliyetlerini idame ettiremiyecek bir duruma girmi bulunmaktadrlar. Kanun koyucu verginin kabul edebilecei amortisman hadlerini tesbit ederken mnferid, vak'alar gznnde bulundurmak imkanszl karsnda kalm olabilir. Bu yzdendir ki vergiden muaf tutulmas gereken baz karlklarn tesisi cihetine gitmek icap eder. Bu karlklar: 1- Kazan vergisi kanununun tesbit ettii hadlere gre yaplan amortismanlardan maada hakiki anmaya uygun olarak amortismanlar temine, 2- Muhtemel kymet temevvlerini karlayabilmeye, 3- Tesisatn, cebri alma, yeni icatlar ve teknik terakkiler gibi sebepler yznden miadndan evvel kullanlmaya elverisiz bir duruma girmeleri halinde bunlar yenilemeye, Yetecek paralar temin bakmndan tesis edilebilir ki bunlarn heyeti umumiyesine tecdit fonu da diyebiliriz. Vergiden muaf tutulmak artyla, tesis edilecek tecdid fonunun salyaca faydalar unlardr: 1- letmenin, ilerideki faaliyeti esnasnda muhta olaca paralar; kazan ve vergi nam altnda iletmenin dna kmam olur. Bunun tabii bir neticesi olarak da takn kazanlar kisvesine brnen ve munzam ve haksz bir itira kuvveti kefiyle de paralarn piyasaya dklmesi nlenmi ve dolaysyla enflasyoner tandanslara da ksmen bir sed ekilmi olur. 2- Tecdid fonunun doru olarak hesaplanmas ve bunun yan banda, ok mhim bir nokta olarak bu paralarn elverili artlar dahilinde plasman, yani lzumu halinde likid olarak elde bulunmasnn dnlmesi halinde iletmeler, yeniden sermayeyi arttrmak veya borca girmek gibi arelere ba vurmadan tesisatn yenilemeye ve tahsihe ve yeni makinalar tedarikine muktedir bir duruma girmi bulunur. 3- Tecdit fonunun hemen istimale lzumu olmayan ksmlar, bankalara yatrlmak veya esham ve tahvillere plase edilmek yoluyla, velevki muvakkat bir zaman iin olsun, mhim paralar iktisadn emrine amade tutulmu ve dolaysyla dier iletmeler zerinde canlandrc bir rol oynayacak imkanlar yaratlm olur. Lzumlu karlklarn vergiden ne suretle muaf tutulacan bu mnasebetle tatbiki bakmndan da mtalaa etmemiz faydal olacaktr. Bu mevzuda akla ilk gelen nokta, vergiye tabi kazanlarn maskelenmesi ve gizlenmesi maksadyla tecdit fonu ve karlklar gibi vastalara ba vurulmas olacaktr. Bu gibi suistimallere imkan vermemek icap edecei pek tabii mtalaa edilmek lazm gelmekle beraber, biz halen mer'i olan bir sr ekli hkmlerle vergi kaakclnn nne geilebilmekte olduuna kani deiliz. Bu suistimalleri nleyebilmek iin, kanaatimizce, vergi revizyonu, daha ok maddi bir zaviyeden yaplmal, yani mkelleflerin kontrolnde
299
iktisadi grlere uygun objektif bir zihniyet hakim bulunmaldr. Bu da, ilerde daha etrafl bir surette temas edeceimiz vehile, iktisadi ve bilhassa sanayi bilgilerle mcehhez vergi revizrlerinin yetitirilmesi ve bu revizrleri bir ok ekli hkmlerle balayacak yerde bilgilerine ve kanaatlerine itimat edilerek kendilerine geni bir salahiyet verilmesi suretiyle mmkndr. Bunun yanbanda, her sanayi branndaki artlarn birbirinden farkl olaca da hesaba katlmaldr. Nitekim dierlerine nazaran makinalar ve tesisat daha ok anan sanayi branlar mevcut bulunduu gibi, sabit kymetleri daha yava ypranan branlar da mevcuttur. Dier taraftan btn tesisat bir defada tecdit edilmeyeceine ve kaideten yalnz mnferit ksmlar yenilenmeye muhta bulunduuna gre, tecdit fonunun, sabit sermayenin muayyen bir ksmn gememesi lazm gelecei gznnde bulundurulabilir. Tesisatn her hangi bir ksmnn, almasna nihayet verildii takdirde buna isabet eden tecdit fonu, kar ve zarar hesabna nakledilmek suretiyle bu paralar da dier karlar meyannda vergiye tabi tutulmu olur. Btn bu imkanlara ramen, ayet tecdit fonu ayrmak yoluyla kazanlarn gizlenecei endiesi tamamen bertaraf edilmek isteniyorsa, tecdit fonunun gtt gayeyi aynen gden ve fakat daha mihaniki olan dier bir imkan daha vardr ki o da amortismanlarn gnn kymeti zerinden yaplmasdr. Bu metoda gre amortismanlar halen olduu gibi defterdeki mbayaa kymeti zerinden deilse de, sabit kymetlerin ticari yln hitam tarihindeki deerleri zerinden hesaplanr. Dier bir ifade ile, amortismanlarn hesaplanmas, tesisatn, bilanonun tanzim tarihindeki ikame kymeti zerinden yaplr. Bu metod, bundan 25 sene evvel Almanyada Prof. Schmidt tarafndan tavsiye edilmi ve ksa bir zaman sonra tatbik mevkiine konulmutur. Takriben son 10 seneden beri vukubulan inkiaflar zerine sz geen metod aktel bir mahiyet kazanm ve zerinde yeniden ehemmiyetle durulmutur. Bu metodu ilk tavsiye ettii zaman Prof.Schmidt sanayicilerin itirazlaryla karlamtr. Zira sanayiciler defterlerde yazl olan mbayaa kymeti zerinden yaplmakta olan basit hesaplar yerine, ikame kymetlerinin hesaplanmasnn ok daha klfetli olacan zannetmilerdir. Bu itirazlarn bugn iin, artk varit olmamas icap eder. nk, halen mevcut (Endeks) metodlarndan birinin yardm ile defterlerde yazl mbayaa kymetlerinden, bilano tarihindeki ikame kymetini hesaplamak gayette basit bir hesap ameliyesile mmkndr. Bu hesaba en elverili endeks, kanaatimizce toptan eya fiatlar endeksidir. Bu usl ksa bir misalle izah etmek mmkndr: 10 sene evvel satn alnan bir makinann defterdeki mbayaa kymetinin 120.000 lira olduunu, %8 nisbetinde amorti edilmek lazm geldiini farzedelim. Bilanonun kapan tarihinde toptan eya fiatlar endeksi de bilfarz 520 dir. Kazan vergisindeki hkmlere gre bu makina iin yaplacak amortisman 9600 lira olmak icap eder. Halbuki endekse gre makinann ikame kymeti: 5,2 x 120.000 = 624.000 lira olduundan ayrlacak amortisman karl, bilano tarihindeki artlara gre, 49.920 liradr. Bu yoldan gidilecek olursa yine mihaniki bir hesapla ve fakat hakikate en yakn olmak kaydyla gereken tecdit fonlar ayrlm ve dolaysyla sanayimizdeki sabit kymetlerin vakt zamannda yenilenmesi mmkn klnm olur. Ara yerde para kymetinde vukubulan deiiklikler yznden biriken tecdit fonunun ayarlanmas ve bu yoldan daha kat'i bir neticenin elde edilmesi cihetine gidilmek isteniyorsa, her bilano kapannda btn tecdit fonunun o tarihteki endekse gre yeniden kymetlendirilmesi lazm gelir. (Bu hususta fazla izahata, Prof.saac'n 60 sayl Trk Ekonomisi Mecmuasn'daki yazsnda rastlamak mmkndr.)
V. Kar Mefhumu
300
Yukarda izahatmzn da ak bir surette belirttii gibi, bugnk vergi mevzuatmza hakim olan "Kar mefhumu" telakkisinde iktisadi artlara ve ihtiyalara daha uygun bir zihniyetin inkiafna doru gitmek ihtiyacndayz. Bu yzden kar mefhumunu evvelemirde iktisadi bir anlayla mtalaa etmek ve devletin kara itirak hissesinin gittike artmakta olduunu hesaba katarak bugnk iktisadi artlar mlahaza ve mtalaa eden bir "kar mefhumu" zerinde mutabk kalmak icap eder. Bu mevzuda mhim itirazlarla karlamaklmz mmkndr. Bilindii gibi, iktisadi gelimenin seyri esnasnda kar hakknda muhtelif grler ortaya atlm ve hatta sosyal ve dini mlahazaralar da bu grlere messir olmutur. Hatta hakiki kar hakknda ayn devrede birbirinden farkl grlerin hakim olduu ileri srlerek bizim burada hakiki kardan konumaklmzn faydas olaca iddia edilebilir. Biz byle bir ktmserlie kaplmayarak, hakiki karn, ancak kar ak bir surette ifade etmekle anlalmas mmkn olaca fikrindeyiz. Kanaatimizce, ister iletme iktisad zaviyesinden isterse umumi iktisat bakmndan mtalaa edilsin, kar bir iletmenin iktisadi ve rantabl almasnn bir lsn tekil eder. Karn hakiki karakteri bu suretle tavazzuh ettii takdirde karn hesaplanmasnda bahis mevzuu olan bilumum faktrler kendiliinden ortaya km olur. Umumi bir formle irca etmek isteniyorsa, iktisadi bir cztam olarak telakki ettiimiz bir iletmenin kar veya zarar, o iletme ile ilgili bilumum sarfiyat ve gelirler arasndaki msbet veya menfi farktr. Burada karlatmz bir mesele de karn hesaplanmasnda hangi faktrlerin nazar itibare alnmas lazm geldiidir. Hakiki karn hesaplanmasnda asl zorluk douran cihet, sarfiyat ksmdr. Bu itibarla, sarfiyatn hangi elemanlardan mteekkil bulunmas lazm geldiini tadada kovulmadan evvel sarfiyat mefhumunu tarif etmek faydal olacaktr. Bilindii gibi sarfiyat, bir iletmenin haslat elde edebilmesi iin ihtiyar etmek zorunda kald klfetleridir. leride zikredeceimiz bu klfetler meyannda henz sarfiyat haline girmemi ve fakat ticari sene zarfnda yaplm tediyeler mevcut bulunduu gibi bedelleri henz denmemi ve fakat ticari yl zarfnda vukubulmu sarfiyat ta vardr. Nasl ki ticari sene zarfnda satn aldmz ve mteakip sene iinde kullanacamz bir malzeme henz sarfiyat haline girmemi ve fakat vukubulmu bir tediye ise ticari yl iinde yaplmas gereken ve fakat henz yaplmam bir tamirat ta bedeli de henz denmemi ve fakat o sene iinde vukubulmu bir sarfiyattr. Binaenaleyh kar ve zarar hesabnn sarfiyat ksmnda byle bir tamirat iin ayrlm olan bir karl o yl zarfnda vaki dier iletme masraflarndan farksz telakki etmek gerekir. Bu izahattan sonra bir iletmenin haslat elde edebilmesi iin ne gibi klfetler ihtiyar etmesi lazm geldiine, dier bir ifade ile sarfiyatn hangi unsurlardan terekkp edebileceine bir gz gezdirelim: 1) Direkt maliyet masraflar, 2) Umumi idare ve iletme masraflar, 3) Faizler ve finansmanla ilgili sair masraflar, 4) Bilumum amortismanlar da dahil olmak zere btn tecdit fonlar, 5) Riziko primleri, 6) Sigorta primleri, 7) z sermayeye verilen faizler. Yukarda saydmz masraf kategorilerinden ilk , artk mnakaa kabul etmeyecek bir ekilde anlalm bulunmaktadr. Nitekim bunlar, kazan vergisi kanunumuzun derpi ettii masraflar meyannda da yer almaktadr. Amortismanlar ile tecdit fonu hakknda da bundan nce bir hayli izahat vermi ve bilhassa modern sanayideki rollerini etrafl bir surette tebarz ettirmi bulunmaktayz. Ancak bu masraf kategorilerinden riziko primi ile z sermayeye verilecek faizler, uzun mnakaalara mevzu tekil edecek bir karakter tamakta ve kazan vergisi
301
kanunumuzda derpi edilmemek yle dursun z sermayeye verilecek faizleri sz geen kanunumuz kat'i bir ifade ile reddetmektedir. Bu itibarla bu iki masraf kategorisi hakknda ksa bir izahat vermek cihetine gitmek zorundayz: Bilindii gibi her iletme kurulduu tarihten tasfiyesinin sonuna kadar birok rizikolara maruzdur. Bu rizikolar iletmenin branna, byklne, sermaye devir sratine ve bunlardan maada iktisadi vaziyete gre deiik bir mahiyet arzedilebilir. Bu rizikonun nevileri de ok muhtelif olup bunlarn banda, yangn tehlikesi, hrszlk imkanlar, mterilerin borlarn demeye gayri muktedir bir hale girmeleri, mamullerde ve ham maddelerde fiat sukutlar ve ham madde ktl gibi haller gelir. Her iletme, bu nevi rizikolara kar ayrlacak primleri bir masraf faktr olarak telakki etmek zorundadr. Sigorta irketleri yangn ve hrszlk hari olmak zere iktisadi cereyanlardan doan dier rizikolar sigorta etmedii cihetle iletmelerin bu rizikolara kar kendi kendilerini sigorta etmeleri lazmdr. Bu yzden doacak primler de "Riziko primleri" nam altnda dier masraflar meyannda yer almal ve bu meblalar bilanonun pasifinde bir karlk veya ihtiyat hesabnda toplanmaldr. Kazan vergisi kanunumuz ise bu nevi karlklar veya ihtiyatlar masraf olarak kabul etmemekte ve bunlarn tesisi halinde vergiye tabi tutulmalarn istemektedir. Bir taraftan riziko primine itirak etmek istemeyen maliye, bilfarz bir fiat sukutu yznden zarara dar olan veya daha az kar eden bir iletmenin deyecei vergiden mahrum kalmakta ve dier taraftan kazanlarna ortak bulunduu iletmelerin muhtemel zararlara kar mcehhez olmalarna mani olmaktadr. letmeler vazifelerini ifa edebilmek iin muayyen fedakarlklara katlanmak zorundadrlar. Bu fedakarlklar iletmeleri muayyen klfetler dolaysyla birok masraflar ihtiyar etmeye mecbur eder. Riziko primi de, muayyen hadiselerin vukuu ihtimaline kar alnm bir tedbir olup her hangi bir zarar vukuunda gereken tazminat temin eder. Dier bir ifade ile, iletme riziko primi yoluyla, iktisadi kymeti olan bir fedakarla katlanm olur. Maliyenin de menfaati, vergiden mahrum kalma veya noksan vergi tahsil etme tehlikesine kar bu fedakarl paylamak ve iletmenin bir zarara dar olmas halinde vergiden mahrum kalacak yerde, emre amade olan tazminattan faydalanmaktr. z sermayeye denmesi gereken faizlere gelince, bildiimiz gibi tatbikatta faiz sadece yabanc sermayeye verilmektedir. Halbuki z sermaye, yabanc sermaye gibi iletme dahilinde almaktadr. ayet iletmeye yatrlacak yerde bir bankaya yatrlm veya esham ve tahvillere plase edilmi olsayd muayyen bir faizden faydalanm bulunacakt. Bu faizden mahrum kalmak yznden, sermaye bir fedakarla katlanm bulunmaktadr. Bu mlahazalara dayanarak bugnk modern grler z sermayeye verilecek faizi bir masraf faktr olarak telakki etmekte ve bunlara dier masraflar meyannda yer vermektedir. letmenin gelirlerini de; 1) Sat bedelleri, 2) Alnan faizler, 3) letme ile ilgili sair haslat, tekil etmektedir. Yaplan sarfiyat sz geen gelirlerden indirildii takdirde bittabi, vergiye matrah tekil eden safi kar elde edilmi olur. O halde modern iktisadi grlere gre, safi kar, elde edilen bilumum gelirlerden bilfiil yaplan masraflarla iletmenin bekasn temin iin ileride yaplmas icap eden, masraflarn tenzilinden sonra kalan bakiyedir.
VI. Netice
Btn bu izahatmzn da belirttii gibi, iktisat ile vergi arasndaki mnasebetlerin iktisadi grlere gre ayarlanmas, sadece iletmelerin deil milli iktisadmz kadar hazinenin de ana menfaatlerini alakadar eden bir problemdir.
302
Birbirini takip eden iki dnya harbinin yaratt byk iktisadi zorluklar ve bunun tabii bir neticesi olarak para kymetinde vuku bulan azim deiiklikler bu mevzua bir an evvel gereken ehemmiyetin verilmesini ve vergi mevzuatnn sratle yeni ihtiyalara ayak uydurmasn icap ettirmektedir. Nitekim bilhassa son yirmi seneden beri ileri sanayi memleketlerinde iktisadi prensiplerden ilham alnarak vergi mevzuatnda byk reformlar yaplmtr. kinci dnya harbinin hitam akabinde de bir ok garp memleketlerinde sratli kararlar alnm, kymet takdirine, netice hesaplarnn tanzimine, amortisman ve tecdit fonu meselelerine mteallik hkmler yeni artlar ve ihtiyalar cevaplandracak bir ekilde deitirilmitir. Yukardaki tetkiklerimiz ise memleketimizde halen cari olan hkmlerin ve llerin basiretli ve mdebbir bir sevk ve idareyi kolaylatracak yerde buna engel olduunu belirtmekte ve yalnz iletmelerin deil hazinenin menfaatlerinin de bu hkmlerden zarar grdn ifade etmektedir. Halbuki iktisadi kalknmamz ve sanayiimizin gelimesi bu hkmlerin bir an evvel gzden geirilmesini icap ettirmektedir. Her geen gnn bugne kadar birikmi olan zararlara yeni bir zarar kataca gz nnde tutularak btn vergi probleminin bir kl olduu telakkisiyle bu deiikliklerin gelir vergisi kanununun kmasna terkedilmesi yerine kazan vergisinde imdiden gereken tashihatn yaplmas tavsiyeye ayandr. Her ne kadar henz mevcut tasarlardan edindiimiz malumata gre, gelir vergisi usul kanu uktasars daha iktisadi bir grle kaleme alnmsa da yukarda temas ettiimiz problemlere mteallik kazan vergisi kanunundaki birok hkmler hemen de ipka edilmitir. Tasarnn mtemadi deiikliklere tabi tutulmakta olmas dolaysyla bu mevzua tam bir salahiyetle temas etmekliimiz mmkn deilse de elimizde mevcut malumattan faydalanmak cihetine gideceiz: Usul kanunu tasarsna nazaran, amortisman nisbetleri, mer'iyet mddetleri 3 yldan az olmamak kaydyla ilgili bakanlklarn mtalaas alnarak Maliye Bakanlnca tesbit ve ilan olunacaktr. Bu nisbetler tesbit edilirken muayyen i ve sanat messeseleri ayr ayr nazara alnacak ve amortismana tabi kymetlerin tecrbeye dayanan vasati mrleri hesaba katlacaktr. Ayn zamanda yeni icatlar dolaysyla teknik kymetleri derek tamamen veya ksmen kullanlmaz bir hale gelen ve cebri almaya tabi tutulduu iin normalden fazla anmaya ve ypranmaya maruz kalan menkul ve gayri menkullerin amortismannda, mracaatlar zerine Maliye Bakanlnca her iletme iin iin mahiyetine gre ayr ayr tayin olunan fevkalade ekonomik ve teknik amortisman nisbetleri tatbik olunacaktr. Kazan vergisi kanunundaki mutlak hkmlere mukabil gelir vergisi tasarsnda amortisman nisbetlerinin iktisadi artlar cevaplandrabilecek bir (Suples) ile mtalaa edilmi olmas hakikaten memuniyet ve takdirle karlanmak icap eder. Ancak bunun yan banda gayri menkullerin ve mamullerin maliyet bedelleri zerinden, borsada kaytl olmayan esham ve tahvillerin al bedelleri zerinden kymetlendirileceine ve amortismanlarn da bu kymetler zerinden yaplacana dair hkmler bugn hazrlanmakta olan bir kanun icaplarna aykr dmekte ve 1934 ylnda sadr olan kazan vergisi kanunundaki zihniyete bal kalnarak ara yerde iktisadi artlarda ve para kymetinde vukubulan byk deiiklikler nazar itibare alnmam bulunmaktadr. Demin de iaret ettiimiz gibi memleketimizin iktisadi durumu gelir vergisi iin tasarlanm olan bu hkmlerin bu verginin bir kl halinde kmas beklenmeden hemen mer'iyete konulmasn ve tasarda kymet takdirine taalluk eden ve iktisadi prensiplere uygun bulunmayan hkmlerin yeniden gzden geirilmesini ve bunlarn da sratle tatbik ettirilmesini icap ettirmektedir. Bu mnasebetle, memleketimizdeki vergi tahakkuk cihazna ve bu cihaza hakim olmas lazm gelen zihniyete de temas edeceiz. Bir vergi kanunu iktisadi ihtiyalar en ileri bir grle cevaplandrabilecek bir tarzda tanzim edilmi olsa dahi, hakiki muvaffakiyeti, mkelleflerin hesaplarn tamamen ilmi ve objektif esaslar
303
dahilinde inceleyebilecek ok kuvvetli bir vergi tahakkuk cihaznn kurulmasna ve ilemesine baldr. Bu tahakkuk cihazna hakim olmas gereken zihniyet, hazinenin, her mkellefin gelirine itirak eden sermayesiz bir ortak olduu ve ana menfaatinin "Orta" bulunduu messesenin alma takatinin ve rantablitesinin devaml olmasna bal bulunduudur. Dier bir ifade ile "nef'i hazinenin hakiki ve devaml menfaati, yerini, tabir caizse, "nef'i iktisada" terketmesidir. Bu zihniyeti gerekten kavram bulunan bir vergi tahakkuk cihaz sayesindedir ki hazine ile mkellefin karlkl menfaatleri hakkyla korunmu ve telif edilmi olacaktr. Halen bu tahakkuk cihazn; hesap uzmanlar nvann tayan "vergi revizrleri ile maliye mfettileri tekil etmekte ve yukarda ehemmiyetini belirttiimiz nazik vazife bunlara yklenmi bulunmaktadr. Bu revizrlerin seim ve formasyonlarnda her hangi bir noksanlk yznden ya hazinenin hakiki menfaatleri ihmal edilmi ve yahut ta mkelleflere lzumsuz klfetler yklenmi olur ki, bilhassa bu hal memleketin iktisadi bnyesini de mteesir edecek neticeler dourabilir. Memleketimizdeki vergi revizrlerinin halen tabi tutulduklar seim ve formasyon artlar, -mstesna kabiliyetler mevzuumuz dnda braklmak kaydylekendilerinin ekli bir revizyonun erevesi dna kmalarna imkan vermemektedir. Bunun da balca sebebi bu revizrlerden mhim bir ksmnn her hangi bir iletmede hi bir zaman fiilen alm olmamalar ve esas vazifeleri bilanolarn tetkiki olduu halde, bir iletmenin bilanosunu resen ve mteaddit defalar tanzim gibi bir faaliyet sarfetmemek suretiyle pratik hayattan uzak kalm bulunmalardr. Kanunla mkellef arasnda mtavasst bir rol oynamakta bulunan ve muayyen hadiseler karsnda adeta bir hakem gibi hareket etmesi gereken vergi revizrlerinin seiminde ve formasyonunda aadaki esaslar gzetilmelidir: a) ktisadi ve mali bilgilerle mcehhez bulunmak ve muhasebe ile revizyon tekniine hakim olmak (ktisat Fakltesi ile Yksek ktisat ve Ticaret Okulundan mezun olanlar tercih edilmelidir.) b) Muayyen byklkteki bir iletmede muayyen bir mddet bilfiil muhasiplik etmi bulunmak (Muhasebecilik edenlerle bir byk veya orta iletmenin muhasebesini organize etmi olanlar tercih edilmelidir.) c) Yaplacak soruturma neticesinde ahlaki kymetlerinin stnl anlalm olmak. d) Sadece fiili vazifelerinin icap ettirdii bilgiler bakmndan etin bir imtihana tabi tutulmak (bu imtihanda, bilhassa vergi revizrlne mteallik tatbiki problemlere, bilano ve iletme tahliline, kymet takdiri, maliyet ve amortisman.... bir yer verilmelidir). e) Sz geen imtihanda muvaffak olduktan sonra, bir hesap uzman yannda muayyen bir mddet muavinlik etmi olmak. Vergi revizrln yapacak olan hesap uzmanlar bu veya buna benzer artlar iinde seilecek olursa, vergi tahakkuk cihaz ok daha kuvvetlenecek ve Gelir Vergisinin bilhassa ilk intikal devresinde karlalacak zorluklar bu sayede hem hazine, hem de mkelleflerin menfaatine elverili bir surette yenilmi olacaktr. Btn bu tahlillerimizin hedefi memleketimiz iktisadiyatnn iletmelerin iktisadi olarak almalarndan byk menfaatler temin edeceini izah etmektir. Byle bir iktisadi alma da, burada zikretmediimiz dier icaplarn yan banda, elde edilen karlarn, iktisadi esaslara uygun hkmler gereince vergiye tabi tutulmalar dier bir ifade ile vergi mevzuatnn iktisadi ihtiyalara gre ayarlanmas suretiyle mmkn
304
grlmektedir. Bu mevzuda esas itibariyle iki gayeye varmaklmz icap etmektedir. Bunlardan birincisi sermayenin teekklne engel olmamak ve ayn zamanda sermayeyi muhafaza etmek yani sermayenin kemirilmesine meydan vermemek, ikincisi de ticari muamelerin cerayann bozmamak ve normal seyrine mani olmamaktr. Bu yksek gayelerin tahakkukuna yardm edecek bir vergi mevzuatnn, iktisadi kalknmamza faydal yardmlar salayacana ve iktisadi hayatmzda hayrl bir r aacana imdiden inanmaktayz.
KAYNAKLAR
Alfred sane
letme iktisad (I ve II. ci cilt) (Maliyet masraflar teorisi, kymet takdiri, kar mefhumu.) Muhasebe nazariyesi (Kymet takdiri, amortisman meseleleri.) letme iktisad mevzuu olarak faiz (Prof. Fazl Peline Armaanda). Vergi Revizyonu (Muhasebe ve Maliye Mecmuasnda.) Aziz Balkanl Gelir Vergisinin Tatbikinde Hesap Uzmanlarnn rol. (Muhasebe ve Maliye Mecmuas Say I.) 8. Tasarlanan ekilde Gelir Vergisi Reformunun Tenkidi
(stanbul Tccar Derneinin Teblii)
Hkmete vergi reformunu temin maksadyla Byk Millet Meclisine ayr drt kanun tasars sunulmutur. Bunlardan , (yani gelir vergisi, iletme ve gezginci iler vergisi, kurumlar vergisi) bugn yrrlkte olan kazan vergisinin yerine kaim olacaktr. stanbul Tccar Dernei geen sene Mays ay balarnda bu mhim reform tasarlar zerinde incelemelerde bulunmu tarafsz mtehassslardan, i adamlarndan mteekkil bir komisyon kurmutu. Komisyon uzun boylu yapt incelemeler neticesinde, tasarlanan ekilde gelir vergisinin memleketimizin iktisadi, itimai ve mali bnyesine uymad kanaatini edindi. Komisyon bilhassa, isminin konmasna ramen, tasarlarn bir gelir vergisi hviyetini tamad, bu vergi sistemleri iinde global eklin tercih olunduu noktalarn tenkit etmekte idi. Mteaddit aylk toplantlarmzda grlerek kabul edilen bu rapor, dernein kat'i noktai nazar halini aldndan, ynetim kurulumuz memleketimizin en salahayetli bir teekkl olan Trkiye ktisat Kongresine ibu raporu aynen sunmay ve gr ve tekliflerinin incelenmesini rica eder.
BRNC FASIL Tasarnn Grekletirilmesindeki Nazari Esaslara Gre Tetkiki A- leri Srlen Nazar Esaslar
eitli isimler altndaki kanunlarla ve ayr vergiler eklinde tatbik edilmekte olan bu gnk Kazan Vergisi usulnn memleketimize iktisadi, itimai ve hatta ahlaki bakmlardan birok zararlar verdii, vergi adaletini ve verimliliini salayamad, bugn artk herkese kabul edilmi bir hakikattir. Bu sebeple hkmetin bir vergi reformuna girimeye teebbs etmesi, bir zaruretin neticesidir. Bu reformun yaplabilmesi iin -Gerekede de yazld vehile- hkmet, iki tezle karlamtr:
305
1) Kazan Vergisini tadil ve slah etmek, 2) Kazan Vergisini bir tarafa brakp Gelir Vergisi sistemine gitmek. Maliye Bakanl, bu tezlerden ikincisini kabul ederek Gelir Vergisi sistemine gitmi ve tasarlarn bu esasa gre hazrlamtr. Gelir Vergisini tercih sebepleri: Hkmete Gelir Vergisinin u sebeplerden dolay tercih edildii gerekeden anlalmaktadr: a) Mali Bakmdan: Devletin durmadan artan masraflarn "Kazan vergisine dayanan geri bir vergi sistemiyle devaml olarak ve tabii bir surette karlamaya" artk imkan bulunamyacandan, vergi sistemimizi, "verim kabiliyeti yksek" ve milli gelirle irtibatl bir temel vergi olan Gelir Vergisine istinat ettirmek zaruri bulunmaktadr. b) Sosyal Bakmdan: Gelir vergisi sistemi, sosyal bakmdan: 1- Verginin verim kabiliyeti ykseleceinden ve bu sayede muamele ve istihlak vergilerini indirerek bunlarn dourduu adaletsizlii gidermek, 2- Vergi karsnda eitlii temin etmek, 3- Sermayeden, sermaye-emekten, ve sadece emekten doan gelirlere mtehalif nispetler tatbikini salayan (ayrma-Discrimination) kaidesine yer vermek, 4- Mterakki nispet tatbikini temin etmek, 5- En az geim indiriminin ve aile durumunun gznnde tutulabilmesini mmkn klmak, Faydalarn salayacaktr. c) Ekonomik Bakmdan: Verginin memleketin tabii ekonomik inkiafna mani olmamas ve tarafsz olmas lazmdr. Bu bakmdan Gelir Vergisi: 1- Mahiyeti icab en umumi ve istisnasz olup ayn artlar dahilinde gelir ve sermaye teekklleri karssnda en bitaraf kalan, 2- Verim kabiliyetinin yksek olmas dolaysyla vergi tarifesinin makul ve mutedil hadlerde kalmasn mmkn klan, 3- En az devir ve inikas kabiliyetini haiz olmakla fiyatlara bindirilerek mstehliklere inikas ettirilmesi g bulunan, Bir vergi sistemi olmak itibariyle, bu ekonomik gayeye ok uygundur. Gelir Vergisinin tercih sebebi olarak Gerekenin gsterdii esaslar, mali nazariyatn Gelir Vergisine atfeyledii ilmi ve umumi prensiplere uygundur. Bu bakmdan Gereke, memleketimizde adeta ideal bir Gelir Vergisi sisteminin kabul lzumunu mdafaa etmekte ve tasarnn da bu esaslara uygun olarak hazrland zehabn vermektedir. Fakat tasarlarn zerinde bu esaslar karssnda yaplacak bir inceleme tasar hkmleriyle nazariyatn telif edilemediini gsterir.
B- Nazari Esaslarla Tasar Arasndaki Tezat I- Mali Bakmdan:
Mali bakmdan, Gelir Vergisi verim kabiliyeti yksek, milli gelirle irtibatl bir temel vergi olmak lazmdr. Bu sebeple de:
306
1- Verginin "umumi ve mmkn mertebe istisnasz ve yeknesak olmas. 2- Milli Gelirin olduka byk bir ksmn kavramas. 3- Btn vastasz vergileri iinde toplamas. 4- Gelir Vergisi sistemlerine uygun olarak memlekette tatbiki kabiliyetini haiz bulunmas, icap eder. Halbuki Tasarda bu prensiplerin salanamad grlmektedir: 1- Umumilik: Gelir Vergisi prensiplerinin banda olan umumilik esas bakmndan tasar incelendii takdirde, bnyemize uymak zaruretiyle umumiyet prensibinden inhiraf edildii ve byk istisnalara ve muafiyetlere yer verildii grlr. Nitekim zirai kazanlar, devlet tahvilleri faizleri ve esnaf, mkellefiyet d braklmtr. Vaka, Gelir Vergisi tatbik eden ileri memleketlerde de, zirai kazanlar ve esnaflk hakknda bir takm istisnalar mevcut ise de, ekonTkk ve sosyal bnyeleri icab oralarda bunlar, sistem ve nazariyata uygun istisna hududunu amaz. Filhakika bu verginin tatbik olunduu ileri sermaye memleketlerinde ziraat balca istihsal ve gelir kayna olmad gibi, esasen gelir vergisi dnda kalan kk ziraat mahdut ve esnaflk ta, tarihi tekaml neticesi hemen hemen tasfiye edilmi bulunmaktadr. Bizde ise, milli gelirimizin esas temeli ziraat olduu gibi ekonomik bnyemizde de esnaflk henz byk bir yer tutmaktadr. Dier taraftan, bizde menkul sermaye iradnda, devlet tahvilleri faizlerinin mevkii de, ok mhimdir. Bu vaziyet icab mevzu bakmndan, Gelir Vergisi tasarsyla bu gnk Kazan Vergisi sistemimiz mukayese olunduu takdirde, aralarnda byk bir fark olmad grlr. Filhakika bu gnk Kazan Vergisinin mkellefiyeti mulne dahil olmayp Gelir Vergisi tasarsnda vergiye tabi tutulan mevzular, hemen hemen: a) Tasarruf mevduat faizleriyle, b) Gayri menkul iratlarndan, ibaret bulunmaktadr. Halbuki memleketimizde tasarruf mevduat faizlerinden alnabilecek verginin pek cz'i olduu herkese malumdur. Gayrimenkullerden de bir taraftan Milli Korunma ahkam dolaysyla kira arttrma imkanszl, dier taraftan da bina vergisinin, Gelir Vergisinden mahsubunun kabul edilmesi gibi sebeplerle, bu matrahtan kayda ayan bir vergi geliri temin edilemiyecei aikardr. Bu vaziyete gre, mevzu bakmndan tasar, ismi Gelir Vergisi olmakla beraber, bir Kazan Vergisi mahiyetinden ileri gidememi bulunmaktadr. 2- Milli Gelire Ballk: Gelir Vergisinin istenildii derecede verimli olabilmesi iin, milli gelirin olduka mhim bir ksmn mkellefiyet mulne almas iktiza eder. Ancak bu suretledir ki Gelir Vergisi devlet varidat iinde mhim bir mevki tutabilir. Nitekim ngilterede 1943 de devlet varidatnn % 60'n, Amerikada 1944 de % 80'ini, Fransada 1939 da % 26'sn, Almanyada 1936 da % 30'unu, talyada 1938-1939 da % 28'ini Gelir vergisi temin eylemitir. Bizde, yukarda belirttiimiz gibi. Gelir Vergisi hemen hemen yalnz ticaret ve sanayi kazanlar zerine mevzu bulunmakta, ve iktisadi ve sosyal bnyemiz itibariyle bunlarn iinde mhim bir yer igal eden esnaf da bizzarure Gelir Vergisine tabi tutulmamakta bulunduu cihetle, tasarlanan Gelir Vergisinin milli gelirin pek cz'i bir ksmn mkellefiyet altna alabilecei phesizdir. Dier taraftan, devletilik
307
rejimimiz dolaysyla, bizde milli gelir kaynaklarnn mhim ksm devletin elindedir. Fertlere bal ticari ve snai teebbslerin, Harp sonu glkleri iinde artmas da hayli g mevzularn halline baldr. Bu sebeple Gerekede yazl olduu ekilde "Milli gelire msteniden Gelir Vergisinin de kendiliinden ve devaml olarak artacan" beklemek, fazla iyimserlik olur. 3- Vastasz vergileri bir araya toplamas: Gelir vergisinin en esasl prensiplerinden birisi de btn vastasz vergileri bir araya toplamas ve yeknesak olmasdr. Gelir vergisini muvaffakiyetle tatbik eden memleketlerde, baz mahalli resimler hari olarak, vastasz vergiler Gelir Vergisinin sinesinde toplanmaktadr. Aksi takdirde yeknesaklk ve binnetice Gelir Vergisinin temin etmesi icap eden mkellefiyette eitlik, en az geim indirimi, aile durumunun nazar itibara alnabilmesi gibi itimai faydalarn salanmas g olur. Gerek global ve gerek dualist sistemi semi olan memleketlerde bu kaideye dikkatle riayet olunur. Bizde, yine iktisadi ve itimai bnyemizin icab olarak, bina, arazi ve hayvan vergileri umumi Gelir Vergisine ithal edilememitir. Esnaf iin de ayrca bir vergi ihdasna mecburiyet grlmektedir. Bu bakmdan teklif edilen reformun vastasz vergileri bir araya toplad da iddia olunamaz. 4- Tatbik kabiliyeti: Yukarda belirtildii gibi, tasar gerekeye ve Gelir Vergisinin umumi ve ilmi prensiplerine uygun olmayarak hazrland ve mevzu itibariyle bir Kazan Vergisi olmaktan ileri gidemedii halde, global gelir vergilerinde esas olan tarh ve tahakkuk usulleri aynen kabul edilmitir. Bu sebeple, gerek kiiler her eit gelirlerini bir araya toplayarak ve bunlar iin yaptklar masraflar da hesaptan indirerek Maliyeye beyanneme vereceklerdir. Maliyenin hem bu beyannameleri, hem de mkellefiyet dnda baka devli kalp kalmadn anlamak iin, muaf ve mstesna olanlarn durumlarn incelemesi ve mkelleflerin ticari ve hatta ailevi vaziyetlerini en ince noktasna kadar kontrol ve tetkik etmesi lazm gelecektir. Gelir Vergisi tatbik eden ileri memleketlerde muaflklar ve istisnalarn mahdut ve her mkelleften stste alnacak vergilerin bize nazaran fazla olmas, sermaye ve gelir hareketlerinin modern ekonomi cihazlar sayesinde -mazbut bulunmas dolaysyla vergi kaaklnn daha g olmas, verginin icap ettirdii kontrolun ora maliyelerince icrasn kolaylatran amillerdendir. Buna ramen o memleketler bile verginin tarh ve tahsil usullerinde glkleri tamamen yenememilerdir. Hkmetin bizde bu byk ii nasl baarabileceine dair Gerekede esasl bir teminat verilmi deildir. Vaka, tetkik ve kontrol usulleri kalite ve kantite bakmndan eskisine nazaran farkldr. Fakat Gelir Vergisinin icap ettirdii dereceyi bulmaktan henz ok uzaktr. Bugn, teknii daha bast ve mkellefiyet hududu daha dar olan Kazan Vergisi sistemimizde bile, faraza 1944 ylnda 505.663 mkelleften ancak 8.705 adedi beyanname usulne tabi olduu halde, tetkik ve kontrol kafi derecede sratle ve emniyetle yaplamamaktadr. 1947 senesinde hala 1943 senesine ait tetkik edilmemi beyannamelerin mevcudiyeti bunun ak bir delilidir. Bu sebeple maliyemizin geni bir mkellef zmresinin verecei ve daha mulak bir teknie dayanm beyannameleri tetkik edebilecei yolundaki midini lzumundan fazla nikbin buluyoruz. 5- Verim kabiliyeti: Hkmeti, gelir vergisi usulne sevk eden en mhim amil, Gerekede de akca belirtildii gibi, Kazan Vergisi sisteminin kendisinden umulan varidat verememesidir. Buna mukabil Gelir Vergisinin dorudan doruya milli gelirle irtibatl olmasndan dolay, Hazineye gittike fazlalaan bir irat salayaca beyan olunmaktadr.
308
Halbuki yukarda iaretlediimiz muaflklar ve istisnalar altnda tasarlanan Gelir Vergisi, esasen milli gelirin mhimce bir ksmn kavramad ve hemen btn yk Kazan Vergisi mevzuuna giren mkelleflere ykledii iin bu mtalaann varid olamyaca meydandadr.
II- Sosyal Bakmdan
Gerekede Gelir Vergisinin sosyal bakmdan mdafaas, bilhassa; vergi karsnda eitlik, en az geim indirimi, aile durumunun vergide gznne alnmas, mterakkilik esas ve ayrma prensibi gibi noktalardan yaplmaktadr. Bu suretle muamele ve istihlak vergilerinin az ve orta gelirler zerine binen ykne mukabil, fazla gelirlilerin mterakki lde ykselen bir vergi vermeleri suretiyle sosyal adaletin korunaca belirtilmektedir. Ayn zamanda Gereke, randman ok olan Gelir Vergisi sisteminin tatbik edilmesiyle muamele ve istihlak vergilerinde bir indirmeye doru gitmek, hatta bu vergileri bsbtn kaldrmak imkan zerinde de durmaktadr. 1- Vergi Karsnda Eitlik: Ancak umumilik prensibinin tatbik edilmesi halinde bahse konu olabilir. Yukarda da belirttiimiz gibi bizde tasarlanan Gelir Vergisi bunu salamad iin eitlik kaidesinin nazari bir mahiyette kald anlalr. 2- En Az Geim ndirimi: Bu prensibin vergi usullerimize girmesine yol aabilmesi bakmndan Gelir Vergisinin oynayabilecei msbet rol inkar edilemez. Ancak gelirleri toplam zerinden deil fakat ayr ayr vergilendiren Kazan Vergisi sisteminde de bu hayrl usuln tatbiki mmkndr. Nitekim teklif ksmmzda bu nokta zerinde durulmutur. Aile durumunun vergide gznne alnmas noktasna gelince, maliyeyi btn mkelleflerin aile durumlar hakknda vesikal malumat toplamaya ve vatandalar da bunlar salamaya zorlayacak ve birok kontrol glkleri douracak olan bu usuln mkelleflere bahedecei fayda, yaplacak masraf bile karlayamayacandan, bu usulden vazgeilmesinin doru olaca mtalaasndayz. Ayn ekilde bekar mkellefler hakknda dnlen zamdan da, eitli sebepler ve douraca birok glkler dolaysyla, vazgeilmesinde fayda olaca kanaatndeyiz. 3- Mterakkilik Prensibi: Gelir Vergisi sisteminin en kuvvetle mdafaa edilen taraflarndan biri olan bu prensibi, vergicilik bakmndan, reddetmek imkan yoktur. Bu noktann en iyi ekilde, btn gelirleri bir araya toplayarak yekununu vergi matrah yapan Global Gelir Vergisi usulnde salanabilecei phesizdir. Ancak, vergicilik ilminin ve tarihinin tetkikinden akca anlalaca vehile, mterakki nispette vergi almak prensibi ileri sermayedar memleketlerde sanayiin ve teebbslerin byyerek temerkzler yapmas sayesinde imkan altna girmi ve byk karlardan nispetleri mterakki vergiler almak, teknik ve sermayenin bydke hendesi nisbetlere doru artan gelirlilik vasf dolaysyla, ancak o cemiyetler iin mmkn olmutur. Bu nokta hakknda ileride fikrimizi aklayacamz iin, burada sadece ar olmamak artyla, mterakkilik prensibinin Kazan Vergisi sisteminde de ksmen tatbiki mmkn olduunu kaytla iktifa edeceiz. Memleketimizde ekonomik ve tarihi icaplar neticesi olarak sermaye kendiliinden byk temerkzler yapmadndan ve istihsalde tekniin stn faktr olmas bugn gereklememi olduundan, gelirlerin toplam zerinden mterakki nisbet tatbiki usulnn, sermaye topluluunu nlemek gibi iktisadi, vergi kaaklna yol amak gibi ekillerle de mali bir takm zararlar dourmaktan baka bir netice temin etmeyecei fikrindeyiz. 4- Ayrma Prensibi: Ayrma prensibinin, yani emekten doan gelirlerin az, emekle sermayeden doanlarn orta, yalnz sermaye gelirlerinin ise daha yksek bir tarifeye tabi tutulmas esasnn Genel Gelir Vergisiyle de salanabilecei iddias, gerek nazari ve gerek tatbiki mlahazalarla, zerinde tereddtle durmaa deer bir
309
noktadr. Bilakis, ayrma prensibini en kifayetsiz ve teknii en g ekilde salayan sistemin tasarlarda teklif edildii ekilde, Global baka bir deyile sentetik veya tek vergili nite sistem olduuna phe yoktur. nk btn gelirleri, mahiyetleri ve kaynaklar ne olursa olsun, bir araya toplayarak ayn tarife altnda vergiye tabi tutan bu sistemde, gerek manada bir ayrmaya maddeten imkan bulunamaz. Terkibi esasa, yani sedullerin ayr ayr tarifelerle vergilendirilmesine dayanan sistemlerle, alelmum Kazan Vergisi gibi, objektif randman vergilerinde her cins gelirin ayr ayr tarifelere tabi tutulmas, ayrma esasnn gerei gibi tatbikine imkan verir. Tasarlanan ekilde, miktar reel ihtiyalara gre pek kk olan ve sadece hizmet erbab iin bahse mevzu bulunan asgari bir geinme pay dnda, btn cretler ve gelirler ayn tarifeye tabi tutulduuna gre, ayrma prensibinin tasarlarmzda gznna alnmad anlalmaktadr. 5- stihlak ve Muamele Vergilerini Kaldrabilmek: Gelir Vergisini sosyal bakmdan mdafaa iin Gerekede ileri srlen, ve istihlak ve muamele vergilerinin dourduu adaletsizlikleri dzeltmeye ve yava yava bu vergileri kaldrmaya veya hafifletmeye imkan vereceine ait olan mtalaa zerinde de biraz durmak faydal olacaktr. Sosyal adalet bakmndan bu vergilerin, geliri az olan byk halk kitlesine yapt byk tazyk hafifletmek bahse mevzu ise, o zaman gelirlerini tamamen istihlak eyasna harcamak zorunda olan vatandalar top yekn Gelir Vergisi mevzuunun dnda brakmak lazmdr. nk bu vatandalar esasen mahdut olan gelirlerinin, bu vergiler dolaysyla, yzde ellisinden fazlasn devlet hissesi olarak demektedirler. Tasarda cretler ve yevmiyeler, ehemmiyetsiz bir geim indiriminden sonra, her trl gelirler gibi ayn tarifede vergiye tabi olmasna gre, bu yolla sosyal adaletin salanaca da gerekleememi bir temenniden ibaret kalmtr. Gelir Vergisi haslatnn oalmas lsnde muamele ve istihlak vergilerinin hafifletilmesi veya kaldrlmas ise, umumiyetle vergi reformuna ve kalknma davamza ait bir mesele olduu iin, ayrca incelenmesi icap eder. Kald ki tasarlanan vergi, milli gelirin kk bir ksmna bal olduundan, fazla haslat salamas ve gittike randmann fazlalamas ve bu sayede muamele ve istihlak vergilerinin kaldrlabilmesi umulamaz.
III- Ekonomik Bakmdan
Gerekenin 9 uncu sahifesindeki nc paragrafta reformun ekonomik sebepleri incelenmektedir. Bunun hlasas, "leri bir Gelir Vergisi sistemi, memleketin tabii ekonomik inkiafna mani olmayan, dier bir deyile, iktisadi hayatn gelimesi karsnda tarafszln muhafaza edebilen bir mali sistemdir" eklinde ifade olunmutur. Gerekede bundan sonra 10 uncu sahifede, "verginin iktisadi hayat zerinde menfi tesiri olmamas" iin u artlarn lazm olduu belirtiliyor: 1- Vergi umumi ve mmkn mertebe istisnasz ve yeknesak olmal; gelir ve sermaye teekklleri zerinde -iktisadi ahengi bozacak ekilde- farkl tesirler yapmamaldr; 2- Vergi tarifesi, teebbs fikrini baltalayacak, vergi mukavemetini artracak arlkta olmamaldr. 3- Vergi, bilfiil kazan sahibi tarafndan denmeli; yani fiyatlara bindirilmek suretiyle bakalarna (mstehliklere) devir ve aksettirilmemelidir.
310
Komisyonumuzca tamamen itirak edilen bu prensiplerin tasarda nasl saland izah edilmedii cihetle, bu nazari mtalaalarn mesnetsiz kald grlmektedir. Meclise sunulan teklifin bu gayelerle tezat halinde olduu bundan sonraki faslmzda belirtilecektir.
KNC FASIL
Raporun ikinci fasl u bahisleri ihtiva etmektedir: Vergiler ve Cemiyetlerin bnyesi

A- Vergilerin tekaml safhas B- Gelir Vergisi ileri sermayedar cemiyetlere mahsus bir sistemdir.
1- Sermaye bakmndan, 2- Teknik ve enerji stnl bakmndan, 3- Sosyal bakmdan.

C- Muhtelif memleketlerdeki tecrbeler, D- Gelir Vergisi ve memleketimizin bnyesi
1- Sermaye gcmz bakmndan, 2- Teknik gcmz bakmndan, 3- Sosyal bakmdan. Bu fasllar, stanbul Tccar Derneinin yayn organ olan Trkiye ktisat Mecmuasnn ikinci ve nc saylarnda aynen neredildiinden bu bltenimize dercolunmamtr. Alakallarn mezkur mecmua nshalarna mracaat etmeleri tavsiye olunur.
NC FASIL
Teklifler
A- Kazan Vergisi Tistemine Gre Reform
Memleketimiz ekonomik ve sosyal bnyesinin, Gelir Vergisi sistemi iin henz elverili olmadn ve bu sebeple de hkmetin Meclise sunduu tasars da bu sistemin nazari prensiplerinden inhiraflar yapmak zaruretiyle karlatn, evvelki fasllarda, belirtmitik. Hkmet, Gelir Vergisi tasarsyla bugnk Kazan Vergisi haricinde ehemmiyetli bir mevzu genilemesi yapmad halde Gelir Vergisinin, daha mulak ve tatbiki daha g olan tarh tekniini teklif etmitir. Bu teklif kabul edildii takdirde devlete ve mkelleflere lzumsuz ve zararl bir takm klfetler yklen|cekine phe yoktur. Buna mukabil Gelir Vergisiyle, ticari ve snai kazanlar haricindeki kaynaklardan ehemmiyetli bir vergi haslat elde edilemeyecektir. Bu sebeple, tarh teknii daha basit olan ve bugn artk allm bulunan Kazan Vergisi sistemine gre bir reform yaplmasnn daha uygun olaca kanaatindeyiz. Kazan Vergisinin kabahati, sisteminde deil onun tatbik eklinde idi. Beyanname mevzuu gittike daraltlm ve sistem bir patent vergisi haline getirilmiti. Makbul ve adil bir vergi politikas takip ederek mkellefleri beyannameye altrmak lazmd. Bu itibarla imdi yapacamz reform. Kazan Vergisini hakiki manada tatbik etmektir. Esasen bugnk basit rejimden dorudan doruya Gelir Vergisi sistemine gemenin douraca zorluklar ve zararlar nleyebilmek iin hakiki bir Kazan Vergisi devresinden de gememiz yerinde olur. Kazan Vergisi sistemiyle de beyanneme usulnn geniletilmesinden sonra Gelir Vergisi gerekesinin bu vergiye salamay umduu mali, ekonomik ve sosyal faydalarn elde edilmesi imkan dahilindedir. Bylece, gerek kiilerin hakiki gelirlerini bir araya toplayarak tesbit
311
eylemee lzum kalmyacak her gelirin ayr ayr ve kaynanda teklifi kabil bulunduundan, tarh ve tahakkuk usulleri ok daha kolay ve douraca zorluk ve zararlar daha az olacaktr. Hkmet, Gerekede, Kazan Vergisini brakarak niin Gelir Vergisine gemek istediini izah ederken, bu sebebi Kazan Vergisi sisteminin geriliine yklemektedir. Ancak, yine gerekede, 1926 dan beri aradan yirmi bir sene gemesine ramen, o tarihte memleketimize giren Kazan Vergisi prensibinin hakkyla tatbik edilmemi olduu da belirtilmektedir. Bu itibarla henz prensipleri yaamam olan bir vergi sistemine hkmete ne gibi sebeplerle gerilik isnat olunduu anlalamamtr. Hkmet Gerekenin 19 uncu sahifesinde Gelir Vergisi reformuna kar yaplabilecek itirazlarn ancak beyannamenin temili hareketine yneltilebileceini beyan etmekte ve gerekede bu noktaya cevap vermeye almaktadr. Gelir Vergisinde, beyanname iinin Kazan Vergisine nazaran ok daha g olduu bugn ispata bile muhta olmayacak kadar ak bir hakikattir. Halbuki Kazan Vergisini tam tatbik edemeyiimizin sebebi, bilindii zere mkellefleri beyannameye tabi tutmaktaki glkten domutu. Filhakika 1926 da nazari prensiplere yakn bir genilikte beyanname esasna dayanan Kazan Kanununun bnyemize ve artlarmza uymad ilk tatbikatta anlalm, ve bu sebeple beyanname usul daraltlarak Patent sistemine yaklalmtr. Kazan Vergisi gibi yirmi sene tatbik edilmi bir vergi usulnde, beyannameyi geniletmeye fiilen muvaffak olamadmz meydanda iken; yarn ne gibi artlar altnda tatbik olunabilecei bilinmeyen daha ileri beyanname mekanizmas ve teknii daha g bir vergide bu usul baar ile tatbik edebileceimize inanmak gtr. Mtalaamza gre, memleketimiz, Kazan Vergisinin tatbik edildii son yirmi sene zarfnda sermayedarlk nizamnda dikkate deer ilerlemeler kaydetmi ve ekonomik bakmndan nisbeten inkiaflar gstermitir. Ne ticaret kadromuz, ne sanayiimiz ve yollarmz bakmndan yirmi sene evvelle mukayese edilemeyiz. u halde bugnk dava, kanunla girmesine ramen kendisini hayatmza mal edemediimiz Kazan Vergisi esas dahilinde bir reform yapmak olmaldr. Teknii daha basit, mkellefiyet hududu bnyemize daha uygun tarh tahakkuk ve tahsil klfeti daha az olan hakiki Kazan Vergisi devresini geirmeden, ve devlet kapitalizminden ferdi kapitalizme doru bir istihale yapmadan, Gelir Vergisi usulne sarsntsz gemeye, arzularmza ramen, muavaffak olabileceimiz zannetmiyoruz. Nitekim bu tecrbeye bizden daha evvel ve daha msait artlar altnda girimi olan Yunanistanda dahi durum byle olmu. Gelir Vergisi orada, otuz seneye yaklaan tatbikata ramen, bugn bir patent vergisinden teye geememitir. Bu bakmdan Komisyonumuz, yaplacak vergi reformunda aada ksalttmz prensiplerin gznne alnmasn teklif etmektedir.
B- Ana Prensipler
1- Vergini Mevzuu: Bugnk Kazan Vergisi prensipleri iinde kalnarak mevzuun daha ziyade ticari ve snai kazanlar ile mesleki fikri ve bedeni i ve hizmetlerden elde edilen gelirler etrafnda toplanmas lazmdr. Ticari mahiyette olmayan gayri menkul ve menkul sermaye iratlar ve bunlarn deer artlar vergi mevzuu dnda kalmaldr. Bundan baka, madenler gibi, esasen istihsalleri zerinden vergiye tabi tutulmu olan iler -hayvan ve arazi vergisi denen ziraatte olduu gibi- vergiden istisna olunmaldr. Her teebbs ayr ayr vergilendirilmeli ve milletleraras vergi mkerrerliine meydana verilmemelidir.
312
2- Mkellefiyet ekli. Yukarda belirtilen ekilde mevzuun hudutlanmas kayd ile, Gelir Vergisi tasarsyla teklif edilen, beyanname usulnn geniletilmesini, prensip itibariyle, pek lzumlu ve doru buluyoruz. Ancak beyanname veremiyecek ve karine usulne tabi tutulmalar icap edecek olanlarn, mesela esnafn, hudut ve mul ve mkellefiyet ekli kati ve basit llerle tayin edilmelidir. Esnaf muafl iin Meclise sunulan tasardaki umumi ve hususi artlar, gerek mkellefleri ve gerek Hazineyi birok glklere sokaca ve geni suistimallere ve basklara yol aabilecei mtalaasndayz. Tasarda teklif edildii vehile, basit defter tutanlarn da beyannameye tabi olabilmesi usul pek yerindedir. Ancak beyanname usulnn geniletilmesi ve mkelleflerin kazanlarn maliyeden gizlemeye mecbur olmamalar vergi reformumuzun ba davas olduuna gre, bu noktay salamak iin, vergi formalitelerinin basitletirilmesi, klfetlerin ve cezalarn hafifletilmesi, verginin mkellefleri koruyucu adil usuller altnda tatbiki lazmdr. 3- ift Vergi Alnmamas: Ayn matrahtan ikinci defa vergi alnamyaca prensibine riayet olunarak, yrrlkteki kanunda hususi irketlerle itirakler hakknda mevcut adaletsizlie ve bu gibi mkerrerliklere meydan verilmemelidir. 4- Asgari Geim ndirimi: Kazanlarn istihlak eyasna harcamak zorunda olanlar, vastal vergiler ve monopol fiyatlar ve tarifelerle esasen ar nisbette vergi demekte olduklarndan, yevmiyeli iilerle hizmet erbab iin ihtiyaca uygun bir asgari geim haddi kabul lazmdr. Asgari geim indiriminin btn memleket iin ayn olan ve deimeyen bir miktar zerinde kanunla tesbit edilmesi prensibi yerine, para ve eya fiatlarndaki temevvlere ve memleketin muhtelif mntkalarna gre muayyen esaslar altnda deiebilmesi prensibinin kabuln daha doru bulmaktayz. 5- Aile Durumu: Aile durumuna gre asgari geim indirimi hkmete birok lzumsuz klfet ve masraf ykleyecek ve mkelleflere de esasl bir fayda salayamayacaktr. Onun iin imdilik vergide aile durumunun gznne alnmamasn tercih ve teklif ediyoruz. Bekar mkellefler hakknda dnlen zam esasn da ayn sebepler altnda doru bulmuyoruz. 6- Masraf Kabulnde Genilik: Ticari mahiyette olduklar halde vergi bakmndan kabul edilemeyen masraflar, vergi nisbetlerini ve ykn oalttndan ve vergi mukavemetini dourarak glklere yol atndan masraf kabulnde ticari 1 icaplar gznnde tutulmaldr. ( ) 7- stihsalciliin Korunmas Prensibi: Memleketimizde istihsalciliin korunmas ve sermayenin istihsale akmas davas, vergi kanal ile yardm grmelidir. Bunun iin sanayiden, madencilikten ve nakliyecilikten doan gelirlerden istihsalin
( ) STANBULTCCAR DERNE, Komisyonun ileri srd bu prensip manasebetiyle bilhassa u masraflarn kabul edilmesi lzumu zerinde dikkati eker: a) Seyahat ve yol masraflar iin; in icabna gre yaplan her trl seyehat ve yol masraflar (yeni tasar, ecnebi memleketlere yaplan seyahatlardan hkmet memurlarna verilen yol paralar ve tazminat miktarlarn gememek gibi kaytlar koymutur. Bunlarn kaldrlmas ve masraf miktarlarnda bir ihtilaf olursa bunun mesleki kurumlarn hakemliine bavurularak halli doru olur.) b) Aidat ve teberrular: Mesleki derneklere ve dier hayr cemiyetlerine verilen aidat ve yaplan teberrularn tanm. c) Gtr Masraflar: Tevsiki mmkn olmayan eitli masraflar pay olarak iin mahiyetine gre makul ller altnda atr bir masraf. d) Tazminat ve cezalar: Ticari icaplara gre mukavelelerle denen tazminat ve cezalarla fiyat farklar. e) Vergi ve cezalar: denem asgari mkellefiyet vergileri ve mkellefin suiniyetine bal olmyan vergi ve pul cezalar. f) Gemi sene zararlar: Hi olmazsa tahakkuk mruru zaman ile kaytl olarak gemi senelere ait zararlar. g) htiya akesi: Tescil edilmi sermayeler zerinden ve yaplan ilerle ll hadler altnda kardan muayyen nisbetlere kadar ihtiyat akeleri. -YNETM KURULU1
313
genilemesine, rasyonellemesine ve kuvvetlenmesine ayrlan ksm, muayyen ller ve artlar altnda masraf kabul edilmelidir. Bu nokta sanayide ve vapurculukta bir amortisman geniliiyle de hallolunabilir. Amortismanlar, eski kymetler zerinden deil, tesisatn veya gemi gibi nakil vastalarnn bugnk deerlerine gre yaplabilmelidir. 8- Sermayenin Korunmas Prensibi: Memleketimizin iddetle muhta olduu sermayenin korunmas ve kk sermayelerin birleerek istihsal faaliyetlerine tahsis edilmesi prensibi, vergi kanal ile himaye edilmelidir. Bunun balca yolu, sermaye irketlerinin korunmasdr. Ancak sermaye irketlerine, dier mkelleflerden farkl bir vergi tarifesi tatbik etmek -gerekede kullanlan tabirle- kanuni bir vergi kaaklna yol aabilir. Dier taraftan, bu irketleri ferdi teebbslerin tabi olduu tarife zerinden vergilendirmek, irketlere yatrlan kk sermayeler aleyhine adaletsiz bir vergi tatbik etmek olur. dr akmdan hem sermaye irketleriyle dier mkellefler arasnda bir vergi tevazn kurmak, hem de kk plasmanlar korumak ve tevik etmek maksadyla komisyonumuz eshaml irketler iin aadaki esaslar altnda, hususi bir vergilendirme usul tatbik edilmesini teklif etmektedir: a) Sermaye irketlerinde vergi, yle bir mterakkilie tabi olmaldr ki bu mterakkilik kazancn miktarna deil, fakat onunla sermaye arasndaki nisbete dayanmaldr. Bilfarz, kar denmi sermayeye nisbetle yzde 5 olan bir irketle kar nisbeti yzde 25 olan dier bir irket, ayn miktarda kar da beyan etseler, vergileri ayn olmamaldr. b) Sermaye irketleri tarifesindeki en dk ve en yukar nisbetler, dier mkelleflerdekinin ayn olmaldr. Bu ikisinin arasndaki nisbet basamaklar, umumiyetle ticari ve snai teebbslerde sermayenin getirdii karlar ve mteamel faiz ve iskonto hadleri gznne alnarak, gayeyi salayacak ve sermaye irketleriyle dier mkellefler arasnda vergi mvazenesizliine meydan vermeyecek ekilde, hesap ve tesbit olunmaldr. Sermayenin normal kar haddi devlet tahvillerine verilen % 7 olarak kabul edilebileceinden, bu hadde kadar olan kazanlarda tarifenin ilk kademesinin tatbiki ve mterakkiliin bundan sonra balamas da gznne alnmaldr. c) Devlet tahvilleri faizleri vergiden muaf olduuna gre, milli irketlerin de karacaklar tahviller faizinin vergiden muaf olmas lazmdr. (Esasen yrrlkteki kanunda bu muafiyet mevcuttur.) 9- Emein Korunmas Prensibi: Emein korunmas, gerek ticari ve snai mkelleflerden daha dk bir tarife tatbiki, gerek asgari geim indirimi yolu ile salanmaldr. Bunlardan asgari geim indirimi gndeliki iilerin hemen tamamn ve cretlerden, mesela ayda 200 liradan aa gelirlileri iine alacak tarzda, ve yukarda 4 nc paragrafta iaret ettiimiz ekilde, tesbiti mtalaasndayz. Fikri ve bedii kazanlarn korunmas bu prensip iinde mtalaa olunabilir.
314
10- Vergi Tarifeleri ve Mterakkilik Prensibi: Vergi nisbetleri, kanunla ne kadar yksek tutulursa tutulsun, hakikatte mkelleflerin deme kabiliyetlerinden fazlas alnamyacandan veya bu hal gelir kaynaklarn kurutmak neticesini dourabileceinden, vergi tarifelerinin gerek deme gcne uygun ve makul * hadlerde olmas arttr. ( ) Ayn zamanda, kk ticaret ve sanayi erbabnn tamamn iine alacak bir hadde, mesela 6 bin liraya kadar, vergi tarifesinin mtenasip ekilde ilk kademede kalmas, mterakkiliin bu hadden sonra balayarak orta gelirlerde hafif ve ancak byk gelirlerde yksek mterakkilliin tatbik edilmesi fikrindeyiz. Bu suretle yeniden beyannameye girecek olan birok mkellefler, verginin yksek nisbetleriyle rktlmemi olaca gibi, esasen bu saha iindeki gelirlerde emein hissesi ok olduundan bu vergi adaletine ve prensiplerine de uygun olmu olur. 11- Ayrma Prensibine Uygun Tarife Esas: Beyannameli ve bordrolu mkellefler hakknda ayr tarife tesbit ve tatbikini teklif etmekteyiz: a) Ticari kazanlarda vergi % 10'dan balayarak % 30'da durmal ve fiili en yksek nisbet % 25'i gememelidir. b) Sermaye irketlerinde bu tarife 8 inci paragrafta izah edildii vehile kar miktarna gre deil, fakat karn sermaye nisbetine gre tatbik edilmek zere derecelendirilmelidir. c) Serbest mesleklerden elde edilenler de dahil olduu halde, emek gelirlerinde vergi % 5'den balayarak son haddi % 20 de durmal ve fiili nisbet % 15'i gememelidir. Devlet ve hususi messeselerde alan hizmet erbab hakknda ayn tarifenin tatbiki mtalaasndayz. Vergi tarifeleri, muvakkat mahiyette dahi olsa, hi bir fevkalade zam ile balatlmamaldr. Bundan baka kanunun ve tarifelerin btn mkellefler hakknda ayn zamanda tatbiki icap eder. 12- Asgari Mkellefiyet Prensibi: Asgari mkellefiyetin beyanname sistemiyle telifine imkan olmamakla beraber, bte mlahazas ile bunun tatbiki zaruri grld takdirde, bu mkellefiyetin masrafa yazlabilmesi esas muhafaza edilmelidir. Ancak asgari mkellefiyet, iletme vergisi tasarsnda gsterildii gibi mbalaal olmamal, ve teklif edilen miktarlar hi olmazsa yar yarya indirilmelidir. Kk ticaret erbab iin daha dk hadli bir nc snf ihdas olunmas lazmdr. Ayn zamanda bu verginin yalnz asgari miktar deil, azami miktar da adil ve makul llerle kanunda rakam olarak tesbit edilmelidir.
( ) STANBUL TCCAR DERNE, Komisyonun teklif ettii tarifeler dahilinde alnacak vergi ile hazinenin ihtiyacnn salanamyaca eklinde bir itiraza kar, bu nokta zerinde, biraz durmay faydal bulur: Bugn beyannameli mkelleflerde vergi, aa yukar yzde 40tan balayp yzde 80de nihayet bulmaktadr. Bortrolarda ise bu nispet devlet demelerinde yzde 21.75, hususi messeselerin demelerinde yzde 27.24ten balayp, birincisinde yzde 30.30, ikincisinde yzde 30.81de biter. Enerji ve teknikden doan gelirleri pek mahdut olan memleketimizde dnyann baka hi bir yerinde tatbik edilmeyen bu derece ar nisbetlere ramen, hazine inanlmayacak kadar az varidat elde etmektedir. Filhakika hkmet gerekesinin 4nc sahifesinde belirtildii vehile, 1944 ylna ait kazan vergisi (KAZAN, BUHRAN, MVAZENE, HAVA Kuvvetlerine Yardm Vergisi dahil) 226,4 milyon lira haslat salamtr. Bu miktarn yardan fazlas, yani 124 milyon liras bordrolulardan, 62.6 milyon liras da beyannamelilerden alnmtr. Bordrolulardan alnanlardan hemen yzde 90, beyannamelilerin ise mhim bir ksmn hakikatte devlet demektedir. Yani devlet bir taraftan maa veya masraf diye verir, br taraftan vergi diye alr. Hakiki bir vergi geliri saylmyacak olan bu miktarlar karlrsa, kazan vergisinin en ar nisbetli ykn yklenmi olan bortrolu ve beyannameli mkelleflerden hazinenin, yekn itibariyle, ne kadar az vergi haslat elde ettii anlalr. Beyannameli ve bordrolu mkelleflerden bu vergiyi tahsil iin yaplan masraflar ve klfetlerle bu verginin dier devlet varidatna verdii zararlar gznne getirilirse -ekonomik, sosyal, psikolojik zararlarn da sarfnazar edilse bilesrf vergi randman bakmndan en ar nisbet tatbik etmenin tamamen menfii netice verdii grlr. DERNEMZ, Komisyonun teklif ettii tarife ve esaslar altnda yaplacak bir reform ile vergi varidatnn bilakis fazlalaacan ayrca izaha lzm grmemektedir. -YNETM KURULU*
315
9- Gelir Vergisi
DR. A. MEMDUH YAA
Gndemin tertip tarzndan anlalaca zere, 1948 iktisat kongresinin mzakerelerinde bir gaye gznnde bulundurulmu ve bu gayenin tahakkuk ettirilmesi iin, faaliyet sahasnn nasl bir ekil almas lazm geldii ortaya atlmtr. Gaye Trkiyenin kalknmas ve istihsalinin gelimesi, bu gayeye gre ekillendirilmesi arzu edilen faaliyet sahalar da devletilik ve devlet mdahalesi, d ticaret rejimi ve vergi reformudur. Tebliimizde ilk iki saha zerinde durmayarak, Trkiyenin iktisadi kalknmas ve istihsalin gelimesi mevzuunda yalnz vergi reformunu ele almakla iktifa etmi bulunuyoruz. Trkiyede tasarlanan vergi reformunun "iktisadi kalknma ve istihsalin gelimesi" bakmndan tetkike tabi tutulmas, karmza maliye ilminin ok etrefil bir meselesi olan "verginin gayeleri" mevzuunu karmaktadr. Filhakika, Trk ktisat Kongresi tertip komitesi, gndemi byle tesbit etmekle esas gayenin tahakkuku yani Trkiyenin iktisadi kalknmas ve istihsalin gelimesi iin vergi reformunun nasl baarlmas lazm geldiini ortaya atm ve kanaatimce bylece vergiye, "Devlete aidat temin etmekten ibaret olan esas mali gayesinden" ayr ve hatta onun stnde iktisadi bir gaye tandn ifade eylemi olmaktadr. Burada bir nokta zerinde ehemmiyetle durmak mecburiyetini hissediyoruz. Verginin gayesiyle onun haslatn sarfeden devletin, bu saf ile tezahr eden, gayelerini birbirinden katiyetle ayrmaya ihtiya vardr. Devletin gayeleri muhtelif olabilir ve bunlar arasnda iktisadi kalknma ve istihsali gelitirme ba keyi alabilir. Fakat yalnz bana verginin esas gayesi Devlete, tasarlad gayelere varmak iin, muhta bulunduu iktisadi vastalar temin etmekten ibarettir. Vergi, bir vasta roln oynamaktan ibaret olan bu fonksiyonunu ne kadar iyi bir ekilde ifa ederse, kendisinin deil, fakat dorudan doruya devletin olmak lazm gelen iktisadi -mesela kongremizin dava olarak ortaya att iktisadi kalknma ve istihsali gelitirme gibigayelerin tahakkukuna da o kadar yardm etmi olur. Hi phesiz vergilere, bu srf mali gayelerinden yada iktisadi, itimai bir tek kelime gayri mali, gayeler de izafe edilmekte ve hemen her memlekette muhtelif derecelerde olmak zere bunlarn tatbikatna tesadf olunmaktadr. Bununlar beraber, gittike daha byk bir ehemmiyet kazanmalarna ramen, verginin gayri mali gayeleri "tali gayeler" olarak kalmaktadrlar. Bu ekil, yani verginin mali gayesinin asli, gayri mali gayelerinin ise tali bulunmas, amme hizmetlerinin bugnk ihtiyalarna daha uygun dmektedir. Filhakika, bugnk devlet, gitgide daha fazla ve daha byk vazifeler deruhte eyledii cihetle, masraf kaplarn mtemadiyen fazlalatrmakta, gittike daha ok varidat temin etmek ihtiyacn duymakta ve bu yzden yeni yeni menbalar aramak ve bulmak mecburiyetinde kalmaktadr. Bu da her eyden evvel yksek randmanl bir vergi sisteminin mevcudiyetini istilzam eder. nk zamanmzda -fevkalade haller hari- Devlet varidat menbalarnn en ehemmiyetlisi vergidir. Nitekim hemen btn ileri memleketlerde yalnz bana vergi, normal btelerin % 75 - % 95 sini temin eylemektedir. Bu itibarla iddia edebiliriz ki, Devletin masraflar arttka -ki biz bir kanun olarak ifade edilen bu temayln tersine dneceine ve Devletin liberallerin dnd ekli alarak ihtiyalarn asgariye indireceine hem kani deiliz, hem taraftar deiliz- vergi ile takip edilen gayri mali gayelerin, tali gayeler olarak kalmas bir zaruret halini almaktadr. nk bu muazzam masraflar, ancak esas gayesinden fazla inhiraf etmeyen verimli bir vergi sistemi temin edebilir.
316
unu da ilave edelim ki, mmkn mertebe fazla varidat elde etmek zarureti olmasa bile, vergi yolu ile takip edilen gayri mali gayelerin tahakkuk imkanlar ok mahduttur. nk tecrbe gstermitir ki, sadece bir ksm mkelleflere daha az vergi verdirmek, vergi yolu ile takip edilen gayelere varmak iin yeter bir tevik deildir. "Daha az tediye yerine" "daha ok elde etme" umumiyetle tercih edilir. Binaenaleyh, mali gayeyi dier gayelerin altnda tutan bir vergi sistemi hem bu gayeleri tahakkuk ettiremeyecek hem de, bu yzden vergi randman ok azalaca iin ayni gayelerin masraf kanaliyle baarlmasn da zorlatracaktr. Bu durum, yani, devletin bugnk geni para ihtiyalarna uyma mecburiyeti, vergi sisteminin verimli olma lzumunu ortaya koymaktadr. Bylece verimlilik te, vergi sisteminin gayesi deil, fakat vasf olarak nazar itibara alnmak icap etmektedir. Gayeye varmak iin vcudu art bir vasf. Fakat bu sistemin ayni derecede lzumlu bir vasfa daha ihtiyac vardr. O da adil olma vasfdr. Filhakika, gayri adil bir vergi bu sefer aksi neticeye tevlit edecek yani ekonomik ve sosyal sahalarda hakszlklar, msavatszlklar yaratacaktr. Bir cemiyet hayatnda ekonomik ve sosyal artlarn ok mtenevvi olmas yznden verginin bu artlarda, evvelden grlebilen veya grlemeyen, bir ok tesirler icra etmesi tamamiyle bertaraf edilemese bile bu tesirlerin mmkn mertebe az olmasna, yani "tahsildar getikten sonra" fertlerin sosyal ve ekonomik mnasebetlerinde vaki olacak tahavvllerin asgaride kalmasna gayret edilebilir. Bunun iin en iyi yol verginin, vastal veya vastasz olsun mkellefin vergi verme kabiliyetine gre ayarlanmasdr. Bu vasfa layk olduu ehemmiyet verildii takdirde, vergilerin sadece verimli olmas lzumuna inanmak ve bylece vergi ykn tahamml edilmez bir seviyeye ulatrmak tehlikesi de bertaraf edilmi olur. Buraya kadarki izahatmzla bugnk realitelere uygun bir vergi sisteminin bir esas gayesi ve iki vasf olmas lazm geldiini tesbite altk. Gaye, devletin para ihtiyalarn karlama, vasflar ise verimli ve adil olmadr. te bu gayeyi gznnde bulunduran ve bu vasflar tayan bir vergi sistemi, devlet tarafndan n safta bulundurulacak her hangi bir itimai veya iktisadi gayeye de en iyi ekilde hizmet edebilme imkanlarn temin etmi olur. Memleketimizde devletin en nde gelen gayesi eer "Trkiyenin iktisadi kalknmas ve istihsalin gelimesi" ise-ki byle olmas lazm geldiine inanyoruz- bu gayenin tahakkuku bakmndan vergi sistemimizin yukarda bildirdiimiz gaye ve vasflara gre inas lazm ve kafidir. Yani, kalknmamz bakmndan; hem hazinenin para ihtiyalarn mmkn mertebe karlayan hem adalet telakkilerimize uygun gelen bir vergi sistemine ihtiyacmz vardr. Byle bir vergi sistemi, vastasz vergiler arasnda her eyden evvel modern bir gelir vergisinin ihdasn lzumlu klar. Bugnk kazan vergimizin kifayet ve adalet bakmndan tenkidi, gelir vergisinin hususiyetleri ve Trkiyede kabili tatbik olup olmad hususlarnda bu teblide uzun uzadye tafsilat vermeyi lzumsuz telakki etmekteyiz. Sistemin eskiden beri lehinde ve aleyhinde olanlar bu mevzular makaleleriyle, brorleriyle ve hatta kitaplaryla didik didik etmi bulunuyorlar. Biz yalnz unu sylemekle iktifa edeceiz. Amme masraflarnn art dolaysyla btn medeni memleketler, btede o zamana kadar hakim bir yer tutan vastal vergiler yannda bir gelir vergisinin ihdasna mecbur olmular ve bylece hem vastal vergilerin nisbi ehemmiyetlerini azaltmaya hem de hazinenin para ihtiyalarn daha bol ve daha kolay olarak tedarik etmeye muvaffak olmulardr. Bu memleketlerin o zamanki durumuna oktan gelmi bulunan Trkiyenin baka bir yol seebileceine kani deiliz.
317
Vastal vergiler arasnda da bilhassa muamele vergisinde bir reforma ihtiya vardr. Ancak kazan vergisinden farkl olarak, bu verginin tenkidi mucip taraf ayni zamanda verimsizlii deil, fakat sadece adaletsizliidir. Memleketimizin arzettii imkanlara nazaran olduka byk bir varidat salayan bu vergi tamamiyle gayri adil esaslara dayanmaktadr. Vergi adaletini, ferdin vergi verme kabiliyetine intibakta bulduumuz iin, muamele vergisinin adil olmasn da bu imkan salamas altna balamaktayz. Yani mkellefe muamele vergisine tabi maddiye istihlak ederken vergi verme kabiliyetine uygun bir intihap yapma imkann veren bir muamele vergisi ekli bizce adil saylabilir. Bunun iin zaruri ihtiya maddelerinin muamele vergisinden tamamiyle muaf tutmas, buna mukabil vergiye tabi maddelerin zarurilik derecesi azald vergi nisbetinin ykseltilmesi lazmdr. Byle bir tedbir vergi adaleti bakmndan ayn zamanda kafidir. Mevzuunun tayini, istisna ve muafiyetlerin tesbiti ve nisbetlerin farkllatrlmas, vergiye tabi maddelere tekabl ettii ihtiyalarn snfna gre ayarland takdirde, muamele vergisinin bugn sanayileme davas bakmndan tenkit edilen mahzurlarda ekseriyetle bertaraf edilir kanaatindeyiz. Bu esaslara gre hazrlanacak bir muamele vergisi kanununa ekonomik kalknmay hzlandrmaya yaryacak baka hkmler elbette ki konmaldr. Bunlarn ne olmas lazm geldiini tatbikatlar tabiatiyle uzun uzadya mnakaa edeceklerdir. Biz burada yalnz, bu hkmlerle takip edilecek gayeleri muamele vergisinin ne verimliliine ne de vergi verme kabiliyetine uzama imkanlarna esasl bir zarar vermemesi lzumunu belirtmekle iktisap edeceiz. 10.Gelir Vergisi
NAFZ TEKNKAYA Ksmi Siyasi ve ktisadi Lisansl-Hukuku
Hkmetin ve bugnk Cumhuriyet maliyesi tekilatnn (Gelir Vergisi) nvanyla yapt tekliften dolay memlekette hasl olan huzursuzluun tesiriyle, muhtelif teekkllerin noktai nazarlarn birletirmek zere stanbul Tccar Derneinin topland kongreyi tebcil ve mteebbislerinin de cesareti medeniyelerinden dolay takdir edilmelerini teklif ederim. htisas hatra ve cesaretlerine, gvenen zevatn muhtelif teblilerini de rendikten sonra seilmesi gereken komisyonlara teklifimin de etdden geirilmesini mit ederek iddialarm izaha balyabilirim. Hkmetin Gelir Vergisinin mdafaa edecek olan (Maliye Bakanl) ve tekilat ok hazrlkl olduu gibi, tasarsnn mucip sebeplerini de sipari zerine (ilmi mali-de mfti) olduunu iitip bildiimiz Kimselerden de (rapor) alm bulunmaktadr. Binaenaleyh kongrenin temennilerini T.B.M.M. huzurunda mdafaa edecek Tccar Dernei raportrlerinin (bir heyet halinde) tekil edilmesi icap edecektir. mitsiz olmakla beraber, T.B.M.M. huzurunda (Dernek Oratrlerinin) yapacaklar (kampanya) nn neticelerini kymetlendirmek gerektir. nk bugnk neslimiz (kanaatlerini) okuyarak renerek deil de (iiterek) sahip olan zmre hakimiyetindeyiz.
I. Gelir Vergisi hakkndaki tavsiyeler:
Gelir vergisinin kabileceini mtalaa ederek (vergi) de unutulan baz formllerin mdafaasn teminen aadaki teklifleri yapyorum:
a) Vergi Dairesine Tccarlarn snflandrlmalarn (Odalar) yapsn,
318
Bu esas muhtelif kanunlarda misallendirebiliriz. 1- Avukatlk kanununa gre (Barolar) avukat Vergi dairesine gre snflandrmaktadrlar. 2- Bribba Odalar kanuna gre Vergi dairesine hekimleri (Odalar) snflar, u hale gre (Gelir Vergisine nazaran) mkellef tccarlarn, firmalarn Hazineye kar snflandrlmalarn (Odalar) veya (Meslek teekklleri) yapsn. Emsal gsterilen yerlerde olduu gibi (Vergi Dairelerinin) itiraz hakk kabul edilebilir. Ancak snflandrma keyfiyetinin (Hazine) den alnmas teklifini mdafaa ediyorum.
b) Asgari geim haddinin snflandrlmasn isterdik.
Vergilerde asgari geim haddi diye bir l vardr. Bu l mutlak olarak (Aylklar) snflar hakknda tatbik edilir. Buna mukabil bir (firma sahibi) iin asgari geim haddini tesbit eden bir barem olmad iin (tccarn mklat) giderilmemektedir. Asgari geim haddini, ahsiyeti haiz irketlerde (hakk huzur-ihtisas idare vs. cretleri) ad altnda grebiliyoruz. Yine baz firmalarn (Ultra lks brolar) olduu halde perdelendiklerini ve geim hadlerini maskelediklerini de kaydedebiliyoruz. Binaenaleyh (Asgari geim haddinin) snflandrlmasn ve baremletirilmesinin (Odalara) terkedilmesi esaslarnn konulmasn mdafaa edebiliriz.
319
c) Hazineye gelir getirecek yerler gstermeliyiz.
Hkmetin btesindeki masraflar karlamak maksadyla (vergi) nitelirini oalttn prensip itibariyle kabul edinci, Ticaretin selameti iinde hazineye yardmda bulunabilecek bir (Daimi istiare ve mrakabe heyeti) tekil edilmesini aratrmalyz. Hkmetin btesinin ne olduunu biliyoruz. Kongreye yaplan tekliflerde (Memur) ve (Halk) olmak zere snflandrlm olarak gsterenler de olabilir. Bu keyfiyet ve bte ii nihayet (Anayasa) ve (T.B.M.M. tima devresi) siyaseti ileridir. Ticareti siyasetten ayrmak icap ederse kongrenin byle bir teklifi ve daimi istiare heyetini intihap etmesini ve neir yoluyla vatandalar ve azalar haberdar etmesini ve kongrelerin de toplanmasn temin eden prensipleri de stat halinde koyabiliriz. Kongre, stanbul Tccar Derneinin teebbsyle toplandna veruzname mahdut kaldna gre de bu husustaki etdlerimi bildirmek hakkn da muhafaza ederim.
II- Tccarlarn haklarn koruyacak tavsiyeler:
Ticari ihtilaflarn tetkikinde esas ittihaz edilmi kanunlarmzn menelerini sralyorum: 1- cra Kanunu svire Kantonundan 2- Medeni Kanun svirenin baka kantonundan 3- Borlar Kanunu . svirenin baka kantonundan 4- Ticaret Kanunu 5- Deniz Ticaret Kanunu Almanyadan 6- Ceza Kanunu talyadan Grlyorki muamelat ticariyenin ayarlanabilmesi iin hi bir milyar bulmak imkan yoktur. Ticaret; (timat-srat-iskonto-emniyet-teminat vs.) demektir. Mevcut kanunlarda bu esaslar, ticari bir ihtilafin mahkemeye tevdiini takip eden (seneler) sonunda alabiliyoruz. Piyasay, tccar kariyerini bozan (parazitler) etiketli olarak dolatka bunun temini imkan hkmetten ziyade (Tccar kariyerine) dmektedir. Bu itibarla aadaki esaslarn formle edilmesini teklif ediyorum:
a) Bonolarn denmesi emniyeti;
Ticari senetleri bono olarak mtalaa ediyorum. Vadesinde denmemi olan bonolarn (tahsili ciheti) mevcut kanunlara gre (ar mklat) mucip ve (zaman ve seneyi dolduran) takiplerle kabil olmaktadr. Binaenaleyh (Ademi tediye protestosu) yaplm olan borlunun ar ceza sulusu olarak (tevkifinin kanunlatrlmas) lazmdr. Bununla (Bonolarn tedavl) temin edilmi olduu gibi, akbeti de tespit edilmi olacandan (nne gelenin bono imzas) yolu kapanr.
b) Tccarlar aras ve Ticari ihtilaflarn tahkimi lazmdr.
320
Tccarn veya tccarlarn ihtilaflar mahkemeye dnce Ticaret Mahkemesi bakmaktadr. Mahkemeye denler bilirler ki herhangi bir ihtilafn mahkemeden kabilmesi iin (hasmn) adeta yardm etmesi icap eder. Kadro veya Prosedr mlahazasyla davalar senelerce uzamaktadr. Bunu nleyebilmek iin yegane are, Zahire Borsas satlarndan hadis ihtilaflarn (hakem yoluyla halli) mukavele edilmi olduu esas takip edildiine nazaran da (mstakil bir kanunla) tccarlararas ihtilaflarn Tahkim yoluyla halli mecburiyetini mdafaa ve temin icap etmektedir. Bu maksad teminen de (Daimi hakem kurulu yesi) veya komitesi seilir.
c) kametgahn tesbiti lazmdr.
Dier meslek ve gruplarda ikametgah olmasna ramen (Tccarlar aras) parazitlerin oalmas ve mahkemelerin de itihatleriyle (kametgah) n nfus ktnde yazl olduu yer olarak kabul edilmi olmas neticesi bir karklk olmaktadr. Bundan baka baz parazitlerin (tcceten tccar) olduklarn ve piyasay adap ve nizamdan karttklarn kaydedebildiimize gre, avukat ve hekimlerde olduu gibi (ticari sicil ve ikametgahn) tesbit edilmesini teminen statler yapmak icap edecektir.
d) Tccarlarn snflandrlmas lazmdr.
Bu snflandrlmann (Ticari kariyer) noktasndan zaruri olduunu iddia ederken tccarlar arasnda (tasfiyeye tabi memurlar) ile (karanlk yollarla sermaye edinmi ve tccar olarak karm) kimselerin de okluu noktasndan tasfiyesi icap edeceini ve istiyenin istedii kadar lgn iler gremeyecei esasnn da konulmasn teklif ederiz. Bu esasn forml edilmesi de her zaman iin kabildir.
III- Gelir Vergisi etdlerinin mevcudiyetine binaen (tebliimi) ticari kariyer ihtiyac olarak hazrlanm bulunuyorum.
Bu esaslarn formle edilebilinmesini teminen frsat ve sz vermenizi saygyla dilerim. 11- Vergi Reformu
Zonguldak Tic.ve San. Odasnn Tebliidir. Teblii Hazrlayanlar: NEJAT MUHSNOLU, EMN HARAI
stanbul Tccar Derneinin yerinde ve isabetli olarak tertipledii "1948 Trkiye ktisat Kongresi," memleketimizde senelerden beri srf bu mevzuda ilmi bir ura bulunmamas dolaysyla iddetle hissedilen bir ihtiyaca cevap vermi olacaktr. Bu ynden gerek terbiyecileri, gerekse stanbul Tccar Derneini tebrik eder, Kongre azalarn selamlarz. Trkiye ktisat Kongresi Ynetmeliinin snrlarn izdii gndeme gre, Ticaret ve Sanayi Odamz da vergi reformu branna giren bir mevzuu ve teferruatndan bazlarn huzurunuza getirmeyi muvafk bulmutur. Btn bir Trkiye halknn tereddt ve endieyle bekledii Gelir Vergisi Kanun Tasars, halen Byk Millet Meclisinden kmamtr. Sayn Cumhurbakanmzn Byk Millet Meclisini a nutuklarnda, bu sene iinde kacan mit ettiklerine iaret buyurduklar Gelir Vergisi kanaatindeyiz. (Bu mevzuda Kongrenin Komisyon
321
almalarnda esnann, taazzuv halindeki durumundan bilistifade Tasar zerinde lzumlu tadillerin yaplmas hususundaki grlerimizi aklayacaz, lk olarak unu belirtmek isteriz ki, vergi reformu mevzu bahis olunca, cari ve mevcut tekalfn hepsini birden kaplayan bir islahat yaplmas gerektir. Halbuki Hkmet, vergilerde reform yapacan ilan edip Gelir Vergisini hazrlarken 3 mhim noktada tenakuza dmektedir: 1- Senelerden beri memleket iktisadiyatn boyunduruk altnda tutan, maalesef ekonomik bir kalknmaya her zaman elme atan ve tek kelime ile iktisadiyatmz mahveden muamele vergisinde en ufak bir tadilat cihetine gidilmemektedir. 2- Muvazene, iktisadi buhran gibi muvakkat olarak konmu vergiler, Gelir vergisinin meriyete girmesiyle daimi bir hal almaktadr. Reform mevzuubahis olunca, vergi prensiplerine gre cari vergi nisbetinden fazla tekalfn mkelleflerin srtna yklenmemesi iktiza eder ki, Gelir vergisinde bu, tamamiyle aksine olarak tezahr etmektedir. 3- Alakallar ve salahiyetliler mtemadiyen vergilerde geni islahatn yaplacan, yeni vergiler ihdas edilmeyeceini, vergilere zammn asla mevzuubahis olamyacan bildirmektedir. Halbuki yeni bir kararla eker fiyatlarna zam yaplmas bilvasta bir vergiyi artrmakla, Kazan ve Yol vergilerine de yeni bindirmelerle, geinme indeksini asgariye indirmek gibi bir gayeyi istihdaf eden vergi reformu ii tam ters manasyla tatbik edilmektedir. Bu tenakuz ve avakbi hakknda tafsilata girimeyi Kongrenin alakal komisyon toplantlarna brakarak Gelir Vergisi tasarsnda bizce zerinde durulacak en mhim noktalardan bir kana temas ediyoruz. Bunlardan bir tanesi, Vergi Usul Kanununun 162 nci maddesi gereince defter tutma mecburiyetidir. Bu mecburiyet hakkndaki dncelerimizi biraz sonra izah etmek zere, birbirine girift ve alakal maddeler mnasebetiyle mnakaal ve ihtilafl bir hususa dikkat nazarlarnz ekeriz. Vergi Usul Kanununun 163 nc maddesi defter tutma mecburiyetin 9, 10 ve 11 inci maddeleriyle de bir kimsenin Gelir Vergisi karsnda esnaf ileri srmektedir. Bu madde delaletile Gelir Vergisi Tasarsnn 9,10 ve 11 inci maddeleriyle de bir kimsenin Gelir Vergisi karsnda esnaf olup olmad aklanmaktadr ki, bu maddelerdeki artlar dahah dorusu esnafn bir tarz tarifi hi te tatmin edici deildir. Esasen zerinde durmak istediimiz mevzulardan biri de budur. Gerek Ticaret Kanunumuzda, gerekse 655 ve 4355 sayl Ticaret ve Sanayi Odalar Kanunlarnda tam ve mull bir esnaf tarifi yaplmamtr. Bu hususta gerek Gelir Vergisi tatbikatnda grlecek aksaklk, hakszlk ve mklat nlemek iin, gerekse Ticaret ve Sanayi Odalarnn zaman zaman karlatklar glkleri bertaraf etmek maksadiyle esasl bir tarifin lzumuna inanyoruz. Esnaf tabirinin hududunu izerken sadece Gelir Vergisi tasarsnda olduu gibi artlar zerinde deil, yegan yegan meslek zmreleri de saylmasnn ve hi bir tereddde mahal braklmamasnn doru olaca kanaatindeyiz. (Bu mevzuda Kongrenin Komisyon almalarnda esnafn mull bir tarifinin yaplabilecei kanaatinde bulunan Odamz, ayrca bir sembolik tarifi ortaya atmaktan tevakki eylemitir.) Esnafn tam ve amil manasiyle tarifi lzumu kanaatini belirttikten sonra muaflk durumuna geiyoruz.
322
Gelir Vergisi Tasarsnn ilk ekilde, esnaf muaflnn hususi artlar arasnda i sahibinin bir yl iinde tccardan satn ald emtia tutarnn 30.000 liray gememesi, kk sanat ilerinde de satn alnan iptidai madde ve yardmc malzeme tutarnn 20.000 liray amamas lazm geldii kayd vardr. Tasarnn bilhassa bu maddesi zerinde srarl durulup, Ticaret ve Sanayi Odalarnn hakl ve yerinde itirazlaryla muafiyetteki bu hadler son ekilde 60.000 ve 40.000 olarak tesbit edilmitir. Burada sadece Zongulda deil btn memleketin ticari ve iktisadi bnyesini de gz nnde tutarak bu hadlerinde tatminkar olmadn belirtmek isteriz. Bugnk fiyat seviyelerine gre esnaf muaflndan istifade edilecek ok az tccar mevcut olaca gibi geim indeksinin ok yksek fiyatlarla mal alnp satlmasn inta ettirmektedir ki, bu durum 60.000 ve 400.000 hadlerinin tatminkar olmadn aka meydana koyar. Bir misalle ii vuzuhlandrmak isteriz: Gelir Vergisindeki senevi 60.000 liralk haddin aylk vasatisi 5000 liradr. Bugn alm satmlardan en yksek kar haddi % 15dir. Bylelikle 5000 liralk bir ciroda kar 750 liradr. stanbul Ticaret ve Sanayi odasnn son nerettii Austos 1948 stanbul geinme indeksine gre 3 ocuklu bir ailenin geinme masraf 310 liradr. Bu miktar orta halli bir geinme olmakla beraber tam ve mcmel bir hkm ifade etmemektedir. stanbuldaki bu 310 liralk geime dier vilayetlerde % de ka ilave veya eksiltmek icap ettiini kesin olarak bildirememekle beraber, Zonguldaktaki rayilere gre % 2530 bir ilave yapmak mecburiyetindeyiz. Bylelikle ocuklu bir tccarn geinme masraf iin 400 liraya ihtiyac olduu meydana kyor. Geriye kalan 350 lira iinde vergi, dkkan kiras, mstahdemin cretleri, amortismanlar ve taneler dahil olmakla beraber, ticaretin srf ve illaki bir kar mevzuu olduunu ve her metadan muhakkak kar edildiini iddia etmek gibi bir safdillik pay da dahildir. Bu mevzuda baka bir mhim nokta da udur: stanbul, Ankara, zmir gibi ticari faaliyetlerin ok ve byk tccarlarn fazla olduu muhitler, esasen defter tutmak lzumunu, hi bir kanuni kaydn zebunu olmakszn hissetmektedirler. lerini ve personellerini ona gre tanzim etmilerdir. Halbuki Zonguldak ve dier tara vilayetlerinde bu usule pek o kadar iltifat edilmemektedir. Biran defter tutma mkellefiyetini, misal olarak Zonguldakl tccarlara yklediimizi farzetsek bile, bal bana bir muhasebecinin mevcudiyetini istihdaf edecek byle bir mecburiyetin imkanszlna da iaret etmek isteriz. Kk tccar ve esnaf bizde, senelerdenberi babadan kalma bir usuln esiri olarak ekmeceye den paray ve veresiye verdii ahsn hesabn kapakapl defterine yazar ve bu kaytlardan da kendisinden baka kimse anlamaz. Kanuni bir mrakabenin basks altndaki bir defteri ise bu tccar, halile tutamayacak ve bir muhasebeci aramaya koyulacaktr. Memleketimizde Yksek ktisat ve Ticaret mektebi ve Ticaret liseleri mezunlarnn ne kadar oalmasn arzu edersek edelim; byle her tccarn defterini tutmaya yetebilecek muhasip bulmak bir meseledir. Beriyandan ise bunlarn kontrol, tefti ve murakabesini icra edecek mtehasss muhasebe elemanlarn devlet tekilatnn nereden bulaca cayi sual ise de, bu kadar bol eleman bulduu farzedildii takdirde bile bunlara denecek cretlerin, tahsil edilecek parayla nasl bir nisbet meydana getirecei ayr bir mnakaa mevzuudur. Dier taraftan tccarn defter tutmas ve bunlarn Maliye elemanlar tarafndan kontrol bakmndan Vergi Usul Kanunundaki bir iki madde, eleman bulmakta zorluk ekeceini tahmin eden hkmetin, tccara daha ar mkellefiyetler yklemek bahasna ii halletmeye almasn gstermek ynnden tahlil ve tetkike deer.
323
Vergi Usul Kanununun 239 ncu maddesi: "Bu kanuna gre defter tutmak mecburiyetinde olanlar tuttuklar defterlerle nc ksmnda yazl vesikalar taallk ettikleri yl takip eden takvim ylndan itibaren alt sene mddetle muhafaza etmee mecburdurlar." Keza 240 nc maddede: "Bu kanuna gre defter tutmak mecburiyetinde olmayan esnaf, tccardan satn ald mallara ait faturalar mbayaa tarihi srasyla bir musannif veya zarf iinde, bunlarn tanzim tarihlerini takip eden takvim ylndan itibaren be sene mddetle muhafaza etmee mecburdurlar." denilmekte ve 242 nci maddeyle bu mkellefiyetin niin ykletildii zmnen izah edilmektedir. 242 nci madde: "Geen maddelerde yazl gerek ve tzel kiiler bu ksm mucibince muhafaza ettikleri her trl defter, vesika ve karneleri muhafaza mddeti iinde yetkili makam ve memurlarn talebi zerine ibraz ve tetkike arzetmeye mecburdurlar. Bu maddeyle adeta denilmek istenmitir ki: "Benim bu ilerden anlayan elemanlarm pek o kadar ok deildir. Bunlar vergi mevzuuna girmi veya gireceklerin defterlerini yle bir senede, senede, be senede tetkike yetiemezler. Binaenaleyh siz tccarlar, bu defter ve faturalar be alt sene mddetle saklayacaksnz ve inallah gnn birinde bizde bunlar onaylayacaz." Burada hem tccar, hem de maliye bakmndan hemen beliriveren sakatlklar ve zorluklar uzun uzun tafsile lzum grmyoruz. Yalnz u kadarn tebarz ettirelim ki, yeni defter tutmaya balayan bir tccar 6 sene mddetle hergn, gemi bir senenin heyecann ekecek ve acaba bir zhul veya hata mevcut mu idi; benim gzmden kaan bir nokta olmu mu idi? gibi tereddtlere bir de defter, srala, dosya, fatura zarflar, dip koanlar, gibi mtenevvi ve mebzul krtasiyeyi muhafaza imkanlarn aramak keyfiyeti ilave olunacak ve maazalarn ardiye ve depolarndan gayri bir de mahzeni evrak tekili icap edecektir. Bu mevzuda da teklifi en kestirme are olarak grmekte bulunduumuzu belirtmek isteriz: 1- Gelir Vergisi Kanununun meriyete girdii tarihten itibaren ilk iki seneyi intibak devresi saymak ve her ne ekil ve surette olursa olsun vergileri cezasz tahsil etmek. 2- Vergi Usul Kanununda mddete taallk eden maddelerin ihtiva ettii mddetleri daha ksa bir devreye indirmek. 3- Gelir Vergisi mevzuunda Ticaret ve Sanayi Odalarn mtekamil ve muntazam bir hale sokup cibayet ve tarh bakmndan Odalarla, belediye, Vilayet ve Maliyeden miktar kafi seilecek azalardan mteekkil bir komisyon vazifelendirmek ve mesul tutmak. Kymetli elemanlar, Ticaret odalar sakaflar altnda toplamak ve bu vergi mevzuunda yukarda bahsedilen uzuvlardan mteekkil, bir komisyonu tam selahiyetle bu vergi hususunda harekete geirmekle elde edilecek randman, bir senelik bir tecrbe neticesinde derhal meydana kacak ve bu teklifimizde ne kadar hakl bulunduumuzu gsterecektir. Maliyenin tarh ve cibayet hususunda kaybedecei zaman bylelikle kazanarak bunun yerine defter kontrolu ve dier devleri yerine getirmesi; dier taraftan da bir iki mtehasssn bu komisyonunun ilerinde kontrolr olarak vazifelendirilmesiyle vergi mekanizmasnn muntazam ilemesi temin olunacaktr. Trkiye ktisat Kongresinin verimli ve neticeli olmas dileiyle szlerimizi bitirirken gerek Hazine menfaati ve gerekse mkellefin menfaatini gzetir ve verginin adilane olmas prensibine uygun bir tarzda Byk Millet Meclisine sunulmasn
324
arzuladmz Gelir Vergisi Tasars zerinde hazrlklarn bir an evvel bitirilmesini ve bylece umumi tereddt ve endieye bir nihayet verilmesini temenni ediyoruz. 12. Vergi Reformu
DR. F. NEUMARK ktisat Fak. Ord. Proflarndan I- Esasl bir vergi reformu icap ettiren hususlar
Vergi haslatnn bugn btn ileri memleketlerde Devletin adi varidatnn takriben % 90 n temin ettiine gre, rasyonel bir vergi politikasnn salam bir maliyenin ana artlarndan birini tekil ettii sylenebilir. "Rasyonel bir vergi politikas"ndan maksat nedir? Bu suali laykv ehile cevaplandrabilmek iin ilkin, Hazinenin menfaatleriyle mkelleflerin ve millet ekonomisinin menfaatleri arasnda vergi bakmndan devaml bir tezadn bulunmasna imkan olmad belirtilmelidir. Gerekten, eer Devlet ekonomi sjelerinden, bunlarn vergi verme kabiliyetlerini aan lde veya millet ekonomisinin esas artlaryla kabili telif olmayan ekillerde vergiler alrsa, byle elverisiz bir vergi politikasnn uyandraca ykc tepkiler kendilerini erge amme maliyesinde de hissettirecektir. Ve dier taraftan, eer mkelleflerinbyk bir ksm Devlete, bunun muhta olduu vergileri demee raz deilse, kendileri de, bu suretle btede hasl olacak an douraca iktisadi-mali kargaalklardan zarar greceklerdir. Bundan karlacak netice udur ki, rasyonel bir vergi politikas daima gerek Hazinenin ve gerek mkelleflerin meru menfaatlerini gznnde bulundurarak bunlar birbirleriyle telafi etmee gayret etmelidir. Bu umumi formln nda bugnk Trk vergi sistemine bir gz atlacak olursa, bu sistemin hi bir bakmdan tatminkar olmad bedihidir. Hazine noktai nazarndan, vergilerimiz yeter lde verimli ve elastiki deildir. Bu husus, her eyden nce kazan vergisi hakknda varittir. Bunu isbat etmek zere, sz geen verginin tarifeleri mteaddit defa ve nemli derecede arttrld halde, hi deilse bu vergiye tabi ticari vs. kazanlarn hatta fiyat seviyesi ykselii lsnde bile fazla vergi vermediine iaret etmek kafidir. Bundan baka, kazan vergimiz, bnyesi icab harp hadiseleri mnasebetiyle doan fevkalade karlar teklif etmee muktedir deildi. unu da ilave edelim ki, ekonomi, ulatrma, salk, milli eitim politikasyla sosyal politika sahalarnda mhim terakkiler gerekletirmee alan bir memleket iin, byk masraflar icap ettiren bu gayelerin tahakkukunu imkansz klan, noksan ve eskimi bir vergi sistemi, kaldrlmas kanlmaz bir zaruret tekil eden bir engeldir. Mkellef bakmndan incelenirse, vergi sistemimiz bilhassa u mahzurlar arzetmektedir. Vergi yklerinin tevziinde adalet prensibine riayet edilmemektedir. Kazan vergisinin noksanlar ve vastalar vergilerin arl dolaysyla, baz mkellefler, hakiki vergi verme kabiliyetlerine kyasen gln denebilecek lde vergi verdikleri halde, dier baz zmreler pek ar derecede vergiye tabi tutulmaktadrlar. Kezalk, sosyal noktai nazar vergilerimizde ya hi veya gerekli ekilde ve lde gznnde bulundurulmamaktadr. Nihayet, iktisadi terakkiyi gletiren ve hatta imkansz klan hkmler baz vergi kanunlarmzda grlmektedir.
325
Btn bunlara maliye tekilatnda baz aksaklklarn bulunduu da ilave edilirse vergi sistemimizin esasl bir reforma muhta olduu keyfiyeti herkese kabul edilmelidir.
II- Kazan vergisinin slah edilebilip edilemeyecei meselesi.
hdas edildii vakitten beri Kazan vergisi hemen hemen her yl az ok nemli tadilata uramtr. Bu tadilat bilhassa vergi nisbetleriyle matrah ekillerine taallk etmektedir. Asgari mkellefiyet, buhran, mvazene, hava kuvvetlerine yardm ve kira vergilerinden baka bir de harp senelerinde kabul edilen eitli zamlar nazar itibara alnacak olursa, kazan vergisinin ok aprak bir hale geldii ve bu sebeple de esnasnda bozuk mahiyetinden sarf nazar - idarece tatmin edici bir tarzda tatbik edilemedii inkar edilemez. Bununla beraber, yaplacak baz tadillerle sz geen verginin arzettii belli bal mahzurlarn izale edilebilecei dnlebilir. phesiz, buna bir dereceye kadar imkan vardr. Fakat -tekrar edelim- mahiyeti icab bozuk, eskimi, gayri adil olupda modern ekonomi artlarna uymayan bu vergi, slahna ne kadar gayret edilirse edilsin, hi bir zaman ilmi vergileme prensiplerine uygun bir hale getirilemez. nk bir defa kazan vergisi, mkellefin vergi verme kabiliyetinin en doru kstas ve ls olan gelirin btnn deil, bunun unsurlarn ayr ayr teklif ettii cihetle, ister istemez daima bir takm adaletsizliklerle sebebiyet verecek ve mterakkilik, geim asgarisi gibi modern vergicilik messeselerinin layk vehile tatbikine msaade etmeyecektir. Bundan baka, eitli mkellefiyet ekillerinin yanyana bulunmas gerek kazan ve iratlarn gizlenmesini mmkn klmaktadr Nihayet, kazan vergisiyle sk surette mnasebettar olan karine usul de -hele gayri safi iradn matrah olarak kabulnn anane haline geldii dnlrse, kolayca kaldrlmayacaktr. Kald ki, beyanname usuln geniletmek imkan kabul edilirse, gelir vergisine kar ileri srlen en nemli itirazlardan biri zail olur.
III- Gelir vergisiyle kazan vergisi arasndaki bellibal farklar
Bilindii zere, Trk kazan vergisine ancak ticari -endstriyel kazanlarla serbest meslek kazanlar, hizmet erbab kazanlar ve baz "sair" kazanlar tabi tutulmaktadr. Demek oluyor ki, menkul ve gayri menkul kapitalden doan iratlar ile zirai kazanlar sz geen verginin dnda kalmaktadr. Fakat kazan vergimiz yannda arazi ve bina vergisinin bulunduu dnlrse, yalnz faiz, dividant gibi menkul sermaye iratlaryla ziraat erbabnn elde ettii kazanlarn bir vastasz vergiyle teklif edilmedii grlmektedir. Eer bu kabil irat ve kazanlar da, kazan vergisi dahilinde olsun, yeniden ihdas edilecek munzam vergilerin kadrosunda olsun, vergilendirilecek olursa, btn gelir unsurlar u veya bu ekilde teklif edilmi olacaktr. Ancak bu takdirde bile, modern, ileri bir memleket ve cemiyetin icap ettii tarzda bir vergi politikasna imkan olmayacaktr. Zira eitli kazan ve iratlar ayr ayr vergilendiren bir rejimle bunlarn heyeti mecmuasn teklif eden bir gelir vergisi arasnda nemli farklar mevcut bulunmaktadr. Esasen bu sebepledir ki, tam bir randman vergileri sistemini tatbik eden Fransa ve talya gibi memleketler dahi, bu sisteme, tamamlayc mahiyette olan bir "global gelir vergisi" ni ilave etmek zaruretini hissetmilerdir. Gelir vergisinin hususiyetlerini ve ayn zamanda bu vergiyi randman vergilerinden ayrt eden vasflar belirtmek zere, bir ka mahhas misal verelim:
326
Mali, iktisadi ve sosyal bakmlardan uygun grlen bir vergide, mterakkilik prensibiyle asgari geim vs. iin baz ahsi indirmelerin derpi edilmesi lzumu herkese kabul edilmektedir. mdi, kazan ve iratlar ayr ayr teklif eden randman vergilerinde bu gibi tedbirler tatbik etmee -daha dorusu; bunlar doru ve drst bir ekilde tatbik etmee- imkan yoktur. ki tacir dnelim: A adl kimsenin sahip olduu fabrikann salad 20000 liralk bir kazanc vardr; ayrca bu zat, kendine ait bir apartmandan 5000 lira ve eitli alacaklardan 3000 lira elde eder. B adl tacirin geliri ise mnhasran ticari kazanlardan mrekkeptir; bunlarn yeknnn 28000 liraya bali olduunu farzedelim. Grlyor ki, bu iki mkellef arasnda, bunlarn hakiki vergi verme kabiliyetini ifade eden gelir bakmndan hi bir fark yoktur, bu gelir her iki halde de 28000 liradan ibarettir. u kadar ki, gelir birinci kta bir ka kaynaktan doduu halde, ikinci kta bir tek kaynaktan ileri gelmektedir. Bununla beraber, kazan vergimiz gibi bir randman vergileri sistemi tatbik edilirse, sz geen iki mkellefin vergiye kar durumu pek deiik olacaktr. Faraza yle bir tarifenin tatbik edildiini kabul edelim: lk Mteakip Mteakip Mteakip 3000 5000 10000 20000 TL. iin TL. iin TL. iin TL. Iin %5 % 10 %15 % 20
Bu takdirde, A adl tacirin vergi borcu u ekilde hesaplanacaktr: Ticari kazan bakmndan; lk Mteakip Mteakip Mteakip Yani lk Mteakip Yani 3000 5000 10000 2000 20000 lira iin (% 5 zerinden)150 TL. lira iin (%10 zerinden)500 TL. lira iin (%15 zerinden)1500 TL. lira iin (%20 zerinden)400 TL. lira iin ceman 2550 TL.
Apartman irad bakmndan: 3000 lira iin (% 5 zerinden)150 TL. 2000 lira iin (%10 zerinden)200 TL. 5000 lira iin ceman 350 TL.
Menkul kapital irad bakmndan: 3000 lira iin (% 5 zerinden) 150 TL. Binaenaleyh, A adl mkellef (2550+350+150=) 3050 lira vergi verecektir. B adl mkellef de u ekilde vergiye tabi tutulacaktr. lk Mteakip Mteakip Mteakip Yani 3000 5000 10000 10000 28000 lira iin (% 5 zerinden)150 TL. lira iin (%10 zerinden)500 TL. lira iin (%15 zerinden)1500 TL. lira iin (%20 zerinden)2000 TL. lira iin ceman 4150 TL.
Bundan anlalaca zere, A ile B arasndaki gelir miktar bakmndan hi bir fark mevcut olmamakla beraber, sadece mterakkiliin bahis mevzuu vergi rejiminde layk vehile tatbik edilemeyecei iin A. 3050, B. ise 4150 lira vergi vermee
327
mecbur olacaktr. Halbuki eer, hakiki bir gelir vergisinde olduu gibi, mkellefiyet herkesin elde ettii irat ve kazanlarn mecmuuna taallk etseydi, denmesi icap eden vergi miktarlar ayn olacakt. Geim asgarisi vesair ahsi indirimler bakmndan da durum ayndr. Bu gibi kolaylklar ancak mkelleflerin btn geliri belli olduu takdirde uygun bir tarzda kabili tatbiktir. (nk mesela ticari kazan veya cret gibi) Beher gelir unsuru iin bir indirim kabul edilirse, geliri eitli kaynaklardan doan bir mkellef, geliri bir tek kaynaktan doan bir mkellefe nazaran daha msait bir durumda bulunacakt ki, buna adalet namna msaade verilemez. Bundan baka unu da nazar itibara almak icap eder: yle masraflar vardr ki, bunlar, muayyen bir kazan veya varidata deil, kazan ve iratlarn yekununa yani gelire mtealliktir. Misal olarak, mstahsil olmayan gayeler urunda yaplan borlardan mtevellit faiz yklerini dnelim. Nihayet, gelir zerinden bir ok ayr ayr vergiler deil bir tek vergi alnrsa, byle bir rejim mkellefler tarafndan daha adil addedilecek ve yeknasakl dolaysyla maliye idaresi bakmndan daha kolay ve przsz surette tatbik edilebilecektir.
IV. Tasarlanan Trk gelir vergisi hakknda dnceler ve teklifler A. Gerek kiilere taallk eden asl gelir vergisi.
1- Hakiki bir gelir vergisinin Trkiye gibi bir memlekette baarl tarzda tatbik edilebilmesi keyfiyeti, her eyden nce u iki arta baldr: "Bir taraftan vergi tarifesinin fazla yksek (ar) olmamas, dier taraftan idarenin beyanname ve mkelleflerce tutulmas gereken defterleri tesirli surette kontrol edebilecek durumda bulunmas. a) Tarife meselesine gelince, tasarlanan gelir vergisi nisbetleri herhalde iki mkellef grupu iin hali hazrdaki vaziyete nazaran nemli kolaylklar -hafifletmelersalayacaktr. Bu gruplar da, bugn beyanname snfna dahil olanlarla tevkif usulne gre vergilendirilen hizmet erbabndan ibarettir. Birinci grubun daha ziyade memleket ekonomisinde mhim bir mevki igal eden byk tacir ve endstrilerden teekkl ettii, ikinci gruba girenlerin de, ekonomik ve sosyal bakmdan "zayf" bir zmre temsil etmekle beraber bugn dnyada misli grlmemi bir lde vergilendirildii dnlrse, bu kabil mkelleflerin bundan sonra vermee mecbur olacaklar verginin bugnkne nazaran daha az olmas keyfiyeti herhalde ayan takdir addedilmelidir. Ancak br taraftan yle mkellef gruplar da vardr ki, bunlar, hali hazrda pek az vergi vermekle iktifa edebildikleri halde, ileride daha ar bir ekilde teklif edilmi olacaklardr. Bu kabil mkellefler, bilhassa, toptanclarla baz perakendeciler ve serbest meslek erbab gibi kimselerden ibarettir. Bunlar yepyeni bir vergi sistemine altrmak zere, esasen baka sebeplerle de ayan arzu olmayan ar vergi nisbetleri tatbik etmekten imtina etmek zarureti vardr. Baz kimseler tarafndan, bir gelir vergisinin azami nisbetinin % 20 veya 25ten fazla olmamas lzumu ileri srlmtr. Bir taraftan bugnk kazan vergimize gre beyannameli tacirlerin % 80e varan bir tarifeye, hizmet erbabnn da % 35i aan bir tarifeye tabi tutulduklar, dier taraftan da ngiltere, Amerika B.D. ve Almanya gibi memleketlerde gelir vergisinin azami nisbetinin hala % 80den fazla olduu dnlrse, bahis mevzuu iddiann olduu gibi kabul edilemeyecei aikardr. Karma komisyonunun tespit ettii nisbetler, % 10 ile % 45 arasnda bulunmaktadr. u kadar ki, gerek azami nisbet % 35ten ibarettir. Bu sonuncu nisbet de 100.000
328
liray aan gelirlere tatbik edilecektir. Orta byklkte bulunan gelirler bakmndan derpi edilen nisbetler dahi hite ar deildir. Buna karlk, tarifenin en yksek nisbetinin % 40 olarak tespit ve fili azami nisbetin -yani % 35 nisbetinin- 100.000 deil, 150.000 liray aan gelirlere tatbik edilmesiyle, en kk -yani 5000 liradan aa olan- gelirler zerinden alnacak nisbetlerin daha fazla derecelendirilmesi bizce ayan arzudur. Bir mkellefin fiilen verecei vergi miktar, vergi tarifesinden baka bir de kabul edilen ahsi indirimlerin miktarna baldr. En az geim indirimi olarak karma komisyonunca kabul edilen hadler, mkelleflerin ailevi durumlarna gre deiik olmak zere, 450 lira ile 1050 lira (senede) arasnda bulunmaktadr. Bu meblalar, birok kimseler tarafndan bugnk hayat pahall bakmndan gayri kafi olarak telakki edilmitir. phesiz ki, sz geen tutarlar, tam manasyla bir geim asgarisi temsil etmemektedir. Fakat unu gznnde bulundurmak icap eder ki, gelir vergisinde kabul edilen geim asgarisi indirimiyle, herkese minimal bir hayat standard salamak gayesi gdlmemekte, daha dorusu: gdlememektedir. imdiye kadar -yani kazan vergimizde- kabul edilen indirimin miktar ve mul sahasnn kifayetsizlii ile mukayese edilir ve bundan baka Hazinenin ihtiyalar itibara alnrsa, teklif edilen indirim usulnn nemli bir terakki tekil ettii teslim edilmelidir. b) Reform eseri kabul edilecek olursa, beyannameli mkelleflerin says -ki bu saynn bugn ancak 8000 den ibaret olduu bilinmektedir- belki drtbe misline kacaktr. Her ne kadar reformdan sonra dahi ekseri ticaret erbab (esnaf dahil) karine usulne gre vergilendirileceklerse de, bilhassa toptanclarla bir ok byk perakendeciler ve serbest meslek erbab gibi kimselerin defter tutmaa ve gerek kazanlarn beyan etmee mecbur olduklar keyfiyetinden, bir taraftan mhim bir vergi varidat fazlas doacak, dier taraftan idare iin munzam bir yk husule gelecektir. Mfetti ve bilhassa hesap uzmanlarnn kadrolarnn kifayetsizlii yznden, gemite, says ok daha mahdut mkelleflerin beyannameleri bile yeter lde ve zamannda kontrol edilememitir. Bu durum karsnda gelecekte, idarenin artan vazifelerini layk vehile ifa edemeyecei iddias ileri srlmtr. Reformun baars bakmndan hayati bir ehemmiyeti haiz olan kontrol meselesi, kontrol usullerine mteallik kanuni hkmlerle kontrol elemanlarnn saysna, bilgilerine ve ahlak seviyesine baldr. Gelecekte ancak hakiki esnaf gelir vergisinden muaf ve fakat btn toptanclar bilaistisna bu vergiye tabi tutulacak olursa, bugn bir nevi "kanuni kaakla" sebebiyet veren ve tesirli (karlkl) bir kontrolu hemen hemen imkansz klan en nemli noksanlar bertaraf edilmi bulunacaktr. Hesap uzmanlar kadrosuna gelince, bu hususta son bir, iki ylda geri mhim terakkiler tahakkuk ettirilmitir; bununla beraber hali hazrdaki kadronun dahi yeni vazifelerin ifas bakmndan henz kafi olmad kanaatindeyiz. Binaenaleyh, bu kadro derhal, lazm gelen lde geniletilmelidir. Bundan baka, alacak kurslar gibi vastalarla eski ve bilhassa yeni kontrol elemanlarnn bilgilerini geniletmek ve derinletirmek zarureti vardr. Nihayet, mkelleflerin gayri meru isteklere maruz braklmamalarn temin etmek zere, bir taraftan vergiye kar kanuni yollar mkemmelletirmek, dier taraftan ahlak ve kanun kaidelerine mugayir bir tarzda hareket eden memurlara tatbik edilecek gayet ar cezalar derpi etmek icap eder. Maliye memurlar bundan byle, drst mkellefleri lzumsuz ekilde rahatsz etmemee, bilakis bunlar yanl tefsir ve hareketlerden korumak maksadyla kendilerine yardm etmee, hilekarla
329
mtemayil kimselerde de kaakl nlemee gayret etmelidirler. Maliye idaresi byle yeni bir zihniyetle hareket etmeyecek olursa, reformun baars hakknda endie duymamak mmkn deildir. 2- Objektif mkellefiyet bakmndan hakiki bir gelir vergisi, esas itibariyle, menei ve miktar ne olursa olsun btn irat ve kazanlarn heyeti mecmuasna amil olmaldr. Fakat bu kaideyi pratik veya sosyal sebeplerle az ok tahdit etmek yerinde olur. u kadar ki, kabul edilen muaflk ve istisnalarla, gelir vergisi ana prensiplerine halel getirilmemelidir. a) Tasarlanan gelir vergisi bu bakmdan incelenirse; her eyden nce, hala bir ziraat memleketi olan Trkiyede ok nemli bir mevki igal eden zirai kazanlarn vergiden istisna edilmi olduu gze arpmaktadr. Geri kk, hatta orta iftilerin -kyllerin- kazanlar gelir vergisine tabi tutulamaz; zira bir taraftan bu kazanlar ancak geim asgarisine yakn dk bir seviyede bulunmakta, dier taraftan da bunlarn tespiti kabil olmamakta, kabilse dahi hesab kontrol edilememektedir. Buna binaen, oktanberi gelir vergisini tatbik eden ileri memleketlerde de kylnn kazanlar fiilen u veya bu ekilde vergiden istisna edilmi bulunmaktadr. Esasen gelir vergisi ancak kapitalist denilebilecek defter tutma ve hesap metodlarna gre kabili tespit kazan ve iratlara temil edilebilir. Maamafih, kk zirai kazanlarn vergilendirilmesine kar ileri srlebilecek itirazlar, "byk" kazanlara aynen tatbik edilemez. Gerekten, tamamen kapitalist bir zihniyet ve usullerle iletilen byk iftliklerden doan kazanlar vergiden istisna edilirse, vergi yklerinin datlmasnda hkm srmesi icap eden adaletle gelir vergisinin dayand prensiplere mugayir bir tarzda hareket edilmi olur. Binaenaleyh, bu gibi kazanlar vergiye tabi tutmak zarureti vardr. Tabiatyla bir zirai iletmenin "byk" olup olmadn tesbit etmek kolay bir i deildir. Fakat bahis mevzuu iletmelerin says pek kabark olmad cihetle, asli hkmet tasarsnda olduu zere, ak, muayyen kstaslara istinat etmek suretiyle bu iletmelerin tayini gayri kabil de addedilemez. b) Menkul kapital iratlarna gelince, bu hususta unu sylemek icap eder: Geri bugn, hele amme istikrazlarndan doan faizler hukuki sebeplerle istisna edilirse, faiz ve temett gibi kapital iratlarn vergiye tabi tutmak suretiyle salanacak vergi haslat pek nemli olmayacaktr. Bununla beraber adalet prensibiyle ilerideki inkiaf imkanlarn gznnde bulundurarak btn faizlerin gelir vergisinden istisna edilmesinin ne mali ve ne de sosyal bakmdan kabili mdafaa olduunu sylemek lazmdr. unu da ilave edelim ki, byle bir verginin tasarruf zerine menfi bir tesir brakaca da iddia edilemez. Gerekten % 15 gibi mutedil bir nisbette kesilen bir vergi neticesinde, tasarruf eden kimsenin, faizinin % 6 olduu farzedilen 1000 liralk bir alacaktan eskiden olduu zere 60 deil, 51 lira (net olarak) miktarnda bir irat elde ederse, srf bu sebep yznden tasarruftan vazgemeyecei tecrbelerle sabit olan bir gerektir. Tasarruf istei bakmndan, -ehven bir gelir vergisinden ok daha ehemmiyetli ve tesirli faktrler vardr; bu faktrler arasnda mesela, vergi sisteminin kifayetsizlii sebebiyle hasl olan bir bte ann douraca enflasyon tehlikesi, umumi bir emniyetsizlik havas vs. gibi hususlar zikredilebilir. Bununla beraber, psikolojik baz reaksiyonlar gznnde tutarak menkul kapital iratlarndan kaynakta tevkif edilen vergi nisbetini % 15 deil, % 10 olarak tespit etmenin yerinde olacan sanyoruz. c) Apartmanlardan ileri gelen irat, bilindii zere, bugn olduka yksek bir seviyeye varan bina vergisine tabidir. Bir taraftan bina vergisine yaplan eitli zamlar, dier taraftan kira stopundan doan hakszlklar nazar itibara alan kanun tasars, bina vergisinin imdilik gelir vergisinden mahsup edilmesini kabul etmitir.
330
Halbuki gelir vergisi yannda mstakil bir bina vergisi almakta olan hi bir dier memlekette byle bir hkme rastlanmamaktadr, ve gerekten sz geen mahsup muamelesi gelir vergisinin ana prensipleriyle kabili telif deildir. Byle bir vergi bakmndan yaplmas caiz olan yegane ey, bina vergisinin mahsup edilmesi deil, bunun masraf olarak matrahtan indirilmesidir. Apartman sahiplerinin bugnk g durumunu elbette gznnde bulundurmak zarureti vardr. Fakat bizce, yukarda bahsedilen mahsup rejimine bina vergisinin nemli derecede hafifletilmesi yolu mreccahtr. Hususi idarelerin btelerinde bu sebeple hasl olacak noksan, bu idarelere gelir vergisinin haslatndan ayrlabilecek mali bir yardmla Devlete telafi edilebilir. 3- ahsi muaflklara gelince, bu hususta en nemli hkmler, "esnaf muafl"na taallk etmektedir. Bilindii zere, kanun tasarsnda derpi edilen bir takm kstaslara gre "esnaf" tan saylacak kimseler, gelir vergisinden muaf ve buna karlk "esnaf vergisi"ne tabi tutulacaktr. Kazan vergisinde bugn "gayri safi irat" kstasnn nemli bir rol oynad ve fakat bu kstasn esasnda rk olup ta yalnz bana bir teebbsn karakteri hakknda bir fikir edinmee kifayet etmedii malumdur. Bunun iin esnaf muaflnda bir taraftan "gayri safi irat"yerine i yerinin hakiki kira bedeli ikame edilmi, dier taraftan da bu bedelden baka hususlar da gz nnde bulundurulmutur. Bu hususlardan en nemlisi, phesiz ksaca "ciro miktar" olarak vasflandrlabilen tutarlardr. Bidayette bu hadlerin biraz yksek tespit edilmesi, bir yandan defter tutmaa gerekten muktedir olmayan esnafn mutlak olarak gelir vergisinden muafiyetini, br yandan maliyenin kontrol tekilatnn, bunun hali hazrdaki kudretini aan bir lde itigal edilmemesini salamak zere, elzemdir. Esasen daima, gelir vergisi gibi yeni ve modern bir verginin muvaffakiyetle tatbik edilebilmesi keyfiyetinin, ancak zamanla gerekletirilebilecei dnlmelidir.
B) Tzel kiilerin tabi tutulacaklar kurumlar vergisi.
Kapital irketleri diye adlandrlan anonim ve limited irketler gibi byk hususi firmalarla, ammeye ait iktisadi messeselerin ayr bir vergiye tabi tutulmalar lzumu, bugn hemen btn ileri memleketlerde kabul edilmektedir. Gerekten Amerika B.D., Almanya, vire ve hatta bu metodu uzun zaman reddeden ngiltere bile, gelir vergisi yannda kapital irketlerine mahsus hususi bir vergi ihdas etmilerdir. Mesele Trkiyedeki artlar bakmndan incelenirse, henz inkiaf etmekte olan hususi kapital irketlerinin gelimelerine engel olmayan bir kurumlar vergisinin ihdas edilmesine dikkat edilmelidir. Karma komisyonunca hususi irketler iin kabul edilen nisbetin % 10 olduuna nazaran, kapital irketlerinin haiz olduklar byk mali kudretine ancak eit olan bir mkellefiyetin derpi edildii kabul edilebilir. Geri mesela, bir anonim irketin elde ettii karn tamamen aksiyon sahiplerine datlaca farzedilirse, sz geen kar -dividantlar aksyonerlerin elinde gelir vergisine tabi olduu cihetle- kurumlar vergisi dnda kalan firmalarnkine kyasen daha ar bir vergi yk altnda kalacaktr. Fakat bu yk fazlas azami olarak % 10 deil belki % 6,5tan -hatta ekseri hallerde % 5 den aa bir miktardan- ibaret olacaktr. Bununla beraber unu sylemek icap eder ki, irket karnn yalnz mutlak miktarn nazar itibara alan yani rantabilite derecesini ihmal eden bir vergi adil addedilemez. Hakikati halde, her ikisinin safi kar 100.000 lira olan iki anonim irketten biri bir, br iki milyonluk bir sermayeye sahip bulunuyorsa, bu iki irketten ayni lde -mesela 10.000 lira miktarnda vergi istemek hakszlk olur. Zira rantabilite nisbeti % 10 olan birinci irket, phesiz ayn nisbetin ancak % 5
331
bulunduu ikinci irkete nazaran daha fazla vergi vermee muktedirler. Bunun iin, bilhassa svire mevzuatnda grld zere, kurumlar vergisi tarifesinde rantabilite derecesinin u veya bu ekilde nazar itibara almas yerinde olur. ktisadi amme messeseleri karlarnn % 10 deil, % 35 gibi olduka yksek bir vergiye tabi tutulmas keyfiyeti, tamamen dorudur. Zira bu kabil messeselerin elde ettikleri kazanlar, hususi irketlerdeki vaziyetin aksine olarak, ususi fertlere datlmayarak gelir vergisine tabi olmayacaktr. Ancak, amme iktisadi messeseleri hususunda derpi edilen istisnalar meyannda bir de Devlet Deniz Yollarnn inhisarndaki ilerden doan kazanlarn istisna edilmesi, rekabet eitliini ve sz geen iletmenin iktisadilik prensibine riayet etmesini salamak zere kaldrlmaldr.
C) Esnaf Vergisi
Muaflk artlarna gre gelir vergisine tabi olmayan esnaf, matrah i yerinin gerek kirasndan ibaret olan basit bir "esnaf vergisi" verecektir. Hkmetin hazrlad kanun tasarsnda, vergi nisbeti tek olup btn bu kabil mkellefler bakmndan % 100 d. Karma komisyonun kabul ettii esaslara nazaran esnaf vergisi- bugnk kazan vergisinde olduu gibi- bir taraftan nfus miktarna, dier taraftan itigal mevzuuna gre derecelendirilmi olacaktr. Yine taadat usulne bavurulmasn gerektiren bu karar yerinde olmasa gerektir. Gerek kazanc hi bir zaman tam aksettirmeyen kira, kar imkan ve mitlerinin takribi ifadesi olarak kabul edilebilir. Bu imkan ve mitlere gre de, denen kiralar bir yerden dierine ve bir meslekten dierine deiecek, yani mesela bir perakendeci bakmndan kk bir ilede 240, byk bir merkezde ise 600 lira olacaktr. Hkmet projesine nazaran esnaf vergisi kiraya eit olacakt; bahsettiimiz iki halde karma komisyonun karar mucibince verilmesi icap eden vergi ise, birinci halde 144, ikinci halde 480 lira olacaktr. Halbuki bu kadar nemli bir farkn gzetilmesine bizce hacet yoktur. % 100 gibi bir vergi nisbeti ar addedilirse, nisbet yeknesak olarak mesela % 80 e indirilebilir ve bylece misalimizde bahis mevzuu iki perakendecinin verecekleri vergi miktar 192 ve 480 lira olacaktr ki, bu yeknesak bir vergi nisbetinin salayaca basitlii muhafaza etmekte beraber vergi ykn yeter lde derecelendiren bir usul olsa gerektir. Nihayet, unu da zikredelim ki, gezginci esnafn deyecei vergi takdir olunacak gndelik kazancn 12 kat olarak tespit edilmitir. Takdir usul iin derpi edilen yeni esaslarn, gtr kazancn gerek kazanca bugnknden daha yakn olaca mit edilebilir. Fakat bu hususta da tesirli bir kontrol tekilatnn ne kadar nemli olduunu gzden karmamaldr.
D) Yol Vergisi
Halihazrdaki ekliyle bir nevi ba vergisinden baka bir ey olmayan yol vergisinin esasl bir reformunun tasarland malumdur. Ekseri memleketlerde, nemi gittie artan yol masraflarna tahsis edilen hususi baz vergiler alnmaktadr. Fakat bu vergilerin ihdasnda, mkellefiyetlerin nevi ve miktaryla, yol masraflarn mucip olan hususlar arasnda sk mnasebetlerin mevcut bulunduuna dikkat edilmektedir. Buna binaen, haslat yollarn yaplmasyla tamir edilmesinin icap ettii masraflara tahsis edilen vergiler, otomobil vergisi, benzin resimleri ve ruhsatname harlar gibi tekalliften ibarettir. Buna karlk ne bizde bugn alnan yol vergisi ve ne de tasarlanan yeni vergi yok masraflar inta eden hususlarla ilgilidir. Gerekten, yol vergisin yeni ekli kazan veya gelir vergisine yaplan bir zamdan baka bir ey deildir.
332
Byle bir zam, hakiki bir yol vergisi bakmndan kabili mdafaa olmad gibi, yeni gelir vergisinin baar anslarn azaltacaktr. Bu anslar, yukarda da belirttiimiz vehile, geni lde tarifenin mutedil olmasna baldr. Asl gelir vergisi kanunun derpi ettii nisbetlere herhangi bir surette -geici olsa da- zamlar yaplrsa, mkelleflerde ok mahzurlu tepkiler husule gelecektir. Buna binaen, yol vergisine, hkmete imdi dnlen ekli deil, byle bir vergiyle gdlen gayelere uygun bir ekil vermek icap ederim.
V. Muamele vergisi hakknda dnce ve teklifler
Yzyldan fazla bir mddet zarfnda tatbikine ara verildikten sonra Birinci Dnya Harbinin sonlarna doru dirilmi olan umumi muamele vergisi, gerek ekonomik ve gerek sosyal bakmdan bir ok mahzurlar arzetmektedir. Sz geen verginin -bu mahzurlara ramen- yeniden konmasna sebep olan yegane husus, mhim bir varidat kayna tekil etmesidir. Bylece muamele vergisi -geri geni lde devaml enflasyonun dourduu tepkiler neticesi-Fransz devlet vergileri haslatnn takriben yarsn salamakta ve Trk muamele vergisi de, umum devlet vergi haslatnn bete biriyle drtte biri arasnda bulunan varidat temin etmek sureti ile nemli bir mevki igal etmektedir. Bu durum karsnda unu kabul etmek lazm gelir ki, yeni gelir vergisi lzumlu lde fazla varidat getirinceye veya milletleraras siyasi vaziyet amme masraflarnn azaltlmasna msaade edinceye kadar, muamele vergisini bsbtn kaldrmak imkan yoktur. Buna binaen yaplmas dnlebilen ey ancak bahis mevzuu vergiyi esasl surette slah etmektir. Bu hususta u mesele akla gelebilir: 1- lkin, vergi nisbetlerinin hafifletilmesi. Ekseri hallerde % 15 ve % 18 gibi gayet yksek nisbetler derpi eden vergi, bir taraftan kaakl tevik etmekte, dier taraftan -fiilen dendii nisbette hayat pahallna sebebiyet vermektedir. Gerekten, tam manasyla bir "deer vergisi" (Kostensteuer) olan bu vergi, maliyete ithal edilmek suretiyle kanlmaz bir ekilde fiyatlar ykseltmektedir. Bu sebeple, hi deilse imalat vergisi bakmndan bugn tatbik edilen nisbetleri takriben yarsna indirmek yerinde olur. Her ne kadar byle mhim bir tenzilattan hazine iin bir kayp doacaksa da, bu kaybn -hele kontrol usulleri mkemmelletirilecek olursa- tenzilat nisbetinin dununda kalaca tahmin edilebilir. 2- kinci bir nokta da, kanunun 12 nci maddesine taalluk eder. Bilindii zere, sz geen maddede derpi edilen muaflk, kk atlyeleri vergi d brakmak suretiyle teknik terakkileri meneden ve rekabet artlarnn eitlii prensibini ihlal eden bir ikilik ihdas etmitir. Fakat ekonomimizin bnyesiyle maliye kontrol tekilatnn durumu nazar itibara alnacak olursa, mevzubahis muafln inta ettii bu ikiliin kaldrlmasna imkan olmad teslim edilmelidir. Olsa olsa, kabul edilen kstaslarn deitirilmesiyle, muafln modern ileri endstri iin dourduu mahzurlarn bir dereceye kadar nne geilmesi dnlebilir. Bu durum karsnda, ancak esasa mteallik bir slahla, endstrimizin gelimesi bakmndan tehlikeli olan ve birok hilelerin kullanlmasn davet eden bu rejim kaldrlabilir. Bilindii zere, umumi bir muamele vergisinin drt bellibal ekli vardr. yani aistihsal vergisi, b- toptan muamele vergisi, c- perakende muamele vergisi ve d- btn bu safhalara amil "yayl" bir muamele vergisi. Memleketimiz bakmndan bunlardan ancak birinci ve ikincisinin kabili tatbik olduu bedihidir. Bugn alnmakta olan vergimiz birinci ka tekabl etmektedir. Halbuki 1940 ylndanberi ngilterede tahsil
333
edilen muamele vergisine benzer bir vergi ihdas edilirse, gerek yukarda iaret edilen muaflk ve ikilik kendiliinden kalkacak ve gerek gemite bir ok glklere ve birbirini takip eden kanun tadilatna sebebiyet veren husus,yani memleketimizde imalathanelerle toptanclar arasnda bulunan sk rabtalar vergi bakmndan artk bir ehemmiyeti haiz olmayacaktr. Gerekten, bilaistisna kk byk btn toptanclar -Trkiyede imal edilen maddelerin toptanclar tarafndan teslimi, verginin mevzuu ve mkellefiyet dourucu vaka olarak kabul edilmek suretiyle- mkellef tanyan bir muamele vergisinde sbjektif muaflklara mahal kalmam olacaktr. Toptanclarn says belki, snai messelerin saysndan biraz fazla olacaktr. Fakat bu fazlann, maliye idaresinin vazifelerini hissedilir lde gletirecek miktarda olmayaca tahmin edilebilir. Ancak, suistimalleri nlemek maksadyla,sadece vergiye tabi mallarn deil, herhangi bir maln satlmasyla megul btn toptanclarn kaydedilmeleri icap edecektir. unu da ilave edelim ki,bahsedilen yeni vergi rejimi kabul edilirse, toptan fiyatlar imalat fiyatlarndan yksek olduu cihetle vergi nisbetleri, dier hususlar ayn kalmak artyla, daha dk olmaldr.
3- Son olarak, u mlahazada bulunalm:
Yeni bir "lks vergisi"nin ihdas edilmesinin hkmete dnld malumdur. Byle bir verginin salayaca haslat -bu resmin mahiyeti icab- pek nemli olmayacaktr. Kezalk "Lks" mefhumunun mulak ve rlativist karakteri dolaysyla, sz geen vergi, ne kadar itina ile hazrlanrsa hazrlansn, daima baz hakszlklar douracaktr. Bu sebepledir ki, ngiltere gibi birok memleketlerde grld zere, bamsz bir "lks vergisi" ihdas edecek yerde umumi muamele vergisi tarifesini uygun bir tarzda derecelendirmek daha uygun olur. Binaenaleyh, zaten bugn dahi farkl nisbet derpi eden muamele vergisinin erevesi dahilinde, "lks" mahiyette olduu farzedilen mahdut sayl baz emtea iin drdnc olduka yksek bir nisbet derpi edilecek olursa, istenilen netice kolayca elde edilebilir.
VI. Son bir ka mlahaza
Yukardaki ksa mtalaalarmz, gelir vergisiyle muamele vergisine mteallik baz meselelere inhisar etmektedir. Bunun sebebi, sz geen iki verginin mali ve ekonomik bakmlardan en nemli vergilerimiz olmalardr. Bununla beraber, dier baz vergilerin de az ok esasl bir slaha muhta olduu sylenebilir. Bu meyanda, mesela veraset ve intikal vergisi zikredilebilir. Fakat rasyonel bir maliye politikas, srf fazla varidat elde etmee matuf tedbirlerle iktifa etmemelidir. Bilhassa Trkiye gibi bir memleket iin hakiki bir denklik arzeden bir btenin nemini inkar etmemekle beraber, bu gaye urunda vergi politikas tedbirlerinden baka bir de idarenin rasyonelletirilmesi ve israfa engel olacak tedbirlerin ihdas edilmesi suretiyle mhim baarlarn elde edilebileceine ehemmiyetle iaret edelim. Bundan sarf nazar, memleketimizde, gerekletirilecek herhangi bir vergi reformunun ancak, mkelleflerin psikolojik durumunu dikkate alan ve ekonomik ve sosyal noktai nazarlar gznnde bulunduran bir idare tarafndan tatbik edildii takdirde muvaffak olacan unutmamak icap eder. Memurlar byle yeni bir zihniyetle hareket edecek, vergi nisbetleri ar olmayan bir seviyede bulunacak, vergi cezalar sularn arlna uygun ekilde tespit ve mevzuatta bir istikrar temin edilecek olursa, o vakit, ve fakat ancak o vakit gerek hazinenin ve gerek drst mkelleflerin meru menfaatlerini koruyan bir vergi sistemimiz ihdas ve tatbik edilmi olacaktr.
13. Vergi Reformu
334
TAHSN DEMRAY
ok ey biliyor ve hemen her sahada bilhassa ekonomi sahasnda gzel kitaplar tercme ediyor, mtalealar yrtp eserler bastryoruz: amma hi birimiz u Trkiyeden esasl bir haber veremiyoruz. Memleketten bir ie yarar haber veremediimiz iin memleketi tanma yolunu bilmediimiz, bilsek de hayli zahmetli ve strap verici grdmz iindir ki, herhangi bir mevzuda sknca soluu Avrupa, Amerika tetkik seyahatinde alyoruz. Oradan daarcmzda hazr bilgilerle, kolumuzun altnda drt be kitapla dnyoruz. Vergiler bahsinde de maalesef bu byle olmutu. Bugnde gene yle oluyor, gelir vergisi ilmi olarak kitab olarak hazrlanyor. Ben, bu hazrlklar ta balangtan beri memleketimi az ok pratik olarak tanyan ve birazck da metotlu olarak tanmaa alan bir adam sfatyla olduka byk bir hayret ve strapla takip ediyorum: Muhallebi tabana bir zamanlar istihlak bandrolu yaptrtan, bir kuruluk istida pulu ibda eden ve bu parlak ibdaa sonradan kendileri de bir are bulamayanlar imdi btn memleket iktisadiyatna hakim, hatta itimai hayatmzn altn stne getirebilecek tesire malik bir silah srarla meclisten istiyorlar. Memleket iktisadiyatn vergicinin eline terkeden bir karardan daha vahimi tasavvur olunamaz. Onlara evvelce bir yl iin verilen (Muvazene vergisini) yllar ve yllardr rahat rahat halktan alyorlar. Meclise kabul ettirdikleri bir muamele vergisi memleketin rak elemann ve netice olarak kalifye ii unsurunu kuruttu, ocuklar yalnayak sokaklarda kaldlar. Ayn kanun memleket endstrisini paralad, bodrumlara, tavan aralarna datt. Endstri, belediye avuunun nnden kaan ibortacya dnd. Milli gelirimiz hesaplarna ksa bir bak Deerli istatistikimiz merhum Celal Aybarn bir heyetle birlikte tecrbi mahiyette yapm olduu milli gelir etd hayli istifadelidir. Bu etdn netice levhasn aada veriyoruz: Gelir eitleri Ziraat Sanayi Ticaret Hizmet Mesken Musul Petrolleri TOPLAM Yzde Nisbetleri Gelir eitleri Ziraat Sanayi Ticaret Hizmet Mesken Musul Petrolleri TOPLAM 1942 58,30 8,30 25,90 5,00 2,00 0,009 100,00 1943 53,51 16,94 24,24 3,78 1,52 0,01 100,00 1944 44,42 10,57 20,62 4,71 1,67 0,01 100,00 1942 3.710.024.000 558.300.000 1.652.416.000 318.908.000 129.528.000 622.000 6.369.798.000 1943 4.433.999.000 1.403.426.000 2.008.766.000 313.491.000 125.544.000 808.000 8.286.034.000 1944 3.451.287.000 1.520.445.000 2.301.355.000 365.493.000 130.001.000 1.004.000 7.769.585.000
Sayn Babakan Hasan Saka da geenlerde vergi mnakaalar srasnda 1,5 milyar vergi alndn. Bunun umumi gelirimizin ancak yzde 20 si demek olduunu ve Trkiye halkndan alnan verginin iddia edildii ekilde ar olmadn sylemiti.
335
Bu bapta durumu bir de yle mtalea etmek pek yerinde olur sanrm: 1942, 43, 44 yllar umumi geliri toplamnda ziraat geliri umumi gelirin yarsn tekil etmektedir; bu gelir ylda ortalama 3.866 milyardr. Bunu 16 milyon kylye taksim edersek adam bana ylda 241 lira ayda 20 lira der. Bu para ile kuru msr yemek suretiyle bir adam doyamaz ve tabii vergi de veremez. Buna ramen ondan hayvanlar vergisi, arazi vergisi pek gzel alnmaktadr. Milli gelirin dier yarsn ki 3.608 milyardr. geri kalan 3 milyon raddesinde olan ehirler ve kasabalar halkna taksim ettiimizde adam bana ylda 1203 lira, ayda 100 lira der. Hkmet 1.5 milyarlk vergiyi bunlardan almaktadr ki gelirin yzde 50 sini tekil eder. Acaba hesab bu ekilde yapmakla bir hata m yapyorum? Sonra umutmamak lazmdr ki ehirler halk sadece umumi bteye 1.5 milyar vermekle kalmamakta, ayrca belediyelere ve vilayetler muhasebelerine byke bir vergi daha demektedirler. Millet 3e ayrlm grnyor. Kyl ve reper olan 16 milyon nfusun meseleleri tamamen ayr, bizim hesap ve kitabmzla hi bir alaka ve rabtas yok gibidir. ehirlerde 3 milyon nfusun, evvelce devlet tetkikinde grdmz gibi 1.5 milyonu memur ve aileleridir. Brokrasi makinesinin bu 1.5 milyonluk kitlesini dier 1.5 milyon beslemek ve ayrca onun keyfince devlet adna yapaca masraflar karlamak ve yapaca btenin dier gzne varn younu koyup denk getirmek zorundadr. Tarihin hangi faslnda acaba bu derece garip itimai durum grlmtr? Vergi Reformu deil itimai ve iktisadi kalknma: Elde bulunan bu 1.5 milyonluk milletin budeu mstehlik ve vergici karsnda bir skmlk can kalmtr. Vergiciler ve bteciler hayale kaplmamal bu verdiim rakamlara gzlklerini takp iyice bakmaldrlar. Realite budur. Bu memleketten altn szdrlmas hayalini kaldrp 1.5 milyonu kalkndrmaya, memur kitlesi meselesini kknden halletmee ve nihayet davalarn temeli olan ky ve kyly ele almaa bakmaldr. Kylnn iktisadi vaziyeti ta kesilmitir. Onun iki istihsaline, tanesine ve hayvanna almaz bir ta duvar ekilmi ve 16 milyon bir kere daha straba drlmtr. Kylnn bu iki istihsal maddesi de 3 milyon ehirlinin menfaatine daha dorusu 1.5 milyonluk memur kitlesinin menfaatine kurban edilmitir. Gelir vergisinden nce bu 16 milyon adamn iini, bizim hakiki milletimizin iini, tarihin o Ouz Trklerinin iini bir yoluna koyalm. Bizim ekonomik fecrimiz orada, Anadoludadr. 25 yl bekledik. Memurlar bunu baaramaycaklarsa asl bize onun cevabn versinler, bu baarlmaz sanlan i baarlabilir bir davadr. Bunu biz bylece vaz ediyoruz.
336
VI.DI TCARET KONUSUNDA KONGREYE SUNULAN TEBLLER
340
1. D Ticaret Rejimi stanbul Tccar Derneinin Teblii stanbul Tccar Dernei imdiye kadar d ticaret ilerimiz mevzuu zerinde yapt incelemeler ve vard kararlar ibu tebli erevesi iinde ksaltarak byk kongreye sunmaktadr. Dernein bu husustaki almalarn D Ticaret Komisyonumuz idare etmitir. Komisyonun hazrlad ilk rapor 11 Kasm 1947 tarihini tamaktadr: "D Ticaret Rejimimiz" balkldr. Bastrlm ve yelerimize, dier ihtisas adamlarna datlm, dernein 26 Aralk 1947 tarihinde yaplan altnc aylk toplantsnda grlerek kabul edilmitir. Bu raporda 7 Eyll kararlarndan sonra d ticaret politikamza hakim olan bir nevi serbest rejimin, iinde bulunduumuz artlara gre, gsterdii tehlikelere iaret edilerek, bu halin devam edemiyecei ve d ticaretimizi yeni esaslara gre dzenlemek icap ettii belirtilmiti. Mezkur raporda bilhassa zerinde durulan nokta, kuvvetli ve zayf dvizler arasnda fiilen mevcut olan farka ramen bunlarn ayni deerdeymi gibi d ticaret demelerinde Merkez Bankasnca muameleye tabi tutulmas yznden ihracatmzn zayf para ve ithalatmzn ise kuvvetli para etrafnda toplanmas hadisesiydi. Sz geen raporun grld 11 Kasm tarihli toplantmzda Ticaret Bakanl mmessili sz alarak Ticaret Bakanl D Ticaret Dairesi Bakanlndan ald talimata istinaden u suale Dernein cevap vermesini istedi: "ngiliz lirasyla yaptmz ticaretin ithalat ve ihracat fiyatlarmz ve dolaysyla i pazar fiyat seviyesi zerindeki menfi tesirleri nasl nlenebilir?" Bunun zerine D Ticaret Komisyonumuzun hazrlad 9 ubat 1948 tarihli birinci mufassal rapor, 18 ubat tarihli yedinci aylk toplantda grld ve mevzuun baz noktalardan derinletirilmesi hakknda verilen karar zerine Komisyonun ngiliz liras hakknda hazrlad 5 Mart tarihli ikinci rapor, Dernein 17 Mart tarihli sekizinci aylk toplantsnda grlerek kabul edildi. Bu iki rapor hem bror halinde baslm, hem de Dernein yayn organ olan "Trkiye ktisat Mecmuas"nda aynen yaynlanmtr. stanbul Tccar Dernei bu raporlarnda kesin ekilde u fikri mdafaa etmitir: "D demelerde ayar bir birinden farkl iki l kullanyoruz. Satarken ayn mal okka ile, alrken ise kilo ile tartyoruz. Kuvvetli ve zayf paralar arasnda mevcut fiili fark ihmal ederek hem ngiliz lirasna hem de dolara ayn resmi deeri verdiimiz mddete d ticaretimizin byk bir buhran iinde tkanma tehlikesini hi bir tedbirle nleyemeyiz. Dava memleket iktisadiyat, maliyesi ve ticareti bakmndan ok mhimdir. Hkmet durumun bu derece ehemmiyetli olduunu anlamam gibi hareket ediyor. Yaplacak ilk i ya dolara, yahut ngiliz lirasna balanmaktr. Bu prensip etrafnda Dernek tekliflerini yle ksaltmt: Paramz dolarn resmi rayici zerinden fiilen tespit etmeli ve bunun haricindeki dvizler serbest piyasada dolara nazaran ne deer buluyorlarsa fiiliyatta o fiyatla muamele grmelidir. Vaka dolara balanmak gtr; nk bu takdirde hkmet Trk parasn fiilen koruyucu, dahilde fiyat istikrarn ve bilhassa fiyatlarmzn dnya piyasalarna intibakn salayc tedbirler almaa mecbur kalacaktr. Fakat hem paramzn istikrar, hem de iktisadi ve mali bnyemizin selameti iin bunlar yapmaktan baka aremiz yoktur. Eer nmzdeki istihsal devresinden evvel bu ok mhim olan mevzu zerinde derhal harekete geerek gerekli tedbirleri almazsak o zaman bir ka ay sonra, ngiliz lirasna balanmak, bu suretle 7 Eyll kararlarndan sonra yeni bir devaluasyonu resmen de kabul etmek zarureti doacaktr.
341
stanbul Tccar Dernei yeni bir devaluasyona ve hayat pahallna katiyen lzum olmad kanaatnda idi. Ayn zamanda bugnk para rejimimiz muhafaza edildii takdirde ihracat mevsimimiz balad zaman ngiliz lirasn bile tutamamak tehlikesi olaca ve paramzn sterlinden daha zayf dvizlere doru tevecch edecei ve takas sisteminin zaruri ve umumi bir hal alaca mtalaa ve kanaat mezkur raporlarda uzun boylu izah edilmi bulunuyordu. stanbul Tccar Dernei tam vaktinde tehlikeyi byk bir hsnniyet ve isabetle haber verdii ve tutulmas gereken yollar zerinde de tekliflerde bulunduu halde maalesef mevzua hkmetin yeter derecede ehemmiyet atfetmesini salamaa muvaffak olamad. Hayret ve dikkate ayan olan nokta, hkmet erkannn tekliflerimize gazete beyanat eklinde cevap verilirken, bizim ngiliz lirasnn akbetinden korkmakta ve bundan dolay byle bir teklifte bulunmakta olduumuzu ileri srerek teklifimizi rtmee almalardr. Filhakika sterlinlerin son zamanlarda nedred kesbetmesi ve fiyatlarnn resmi rayici de aarak bir prim yapmas zerine gya vaktiyle gsterdiimiz telan yersiz olduu resmi azlardan ifade edilmitir. Hkmetin mevzuu karlay ekli ve bu kabil beyanat, teessrle itiraf etmek lazmdr ki, hayatlarn piyasaya balam olanlar zerinde derin bir mitsizlik dourmu ve herkesin mevcut artlar iinde bann aresini aramas ve ticareti mehma imkan yrtmee almas zaruretine srklenmitir. Memleket ticareti iin zararl olduuna phe bulunmayan takas usulnn gelimesini bu zaruretin bir neticesi olarak kabul etmek icap eder. D ticaret mevzuunda dernein drdnc raporu Almanya ile ticaretimiz davasna taalluk etmekteydi. 18 Mays 1948 tarihini tayan ve 28 Mays tarihli onuncu aylk toplantmzda grlerek kabul olunan mezkur rapor, Alman igal makamlaryla bir ticaret mukavelesi aktedmek zere Frankfurta giden resmi heyetimizin teminine muvaffak olduu esaslar altnda bir ticaret mukavelesi akdetmenin zararl olduunu Ticaret Bakanlna bildirmemiz zerine ve Bakanln isteine binaen tanzim edilmitir. Almanyada ticaret mukavelenamesi mzakerelerini yapan heyetimiz Amerikan-ngiliz igal makamlaryla dolar esasna gre, yani her iki tarafa hesab dolarla tutulmak kaydyla bir mukavele imzalamak iin hkmetten mezuniyet istemilerdi. Bunun zerine Ticaret Bakanl Derneimizle stanbul, zmir, Ankara Ticaret Odalar ve Birlikler mmessillerini mstacelen Ankaraya davet ederek 1 Mays tarihinde bu mmessillerin huzuru ile Bakann Bakanlnda bir toplant tertipledi. Bu toplantda Derneimiz murahaslar tasarlanan ekilde bir ticaret mukavelenamesi akdetmenin, bugn baz ekillerde zayf da olsa, Almanya ile ticaret yapmak hususunda mevcut imkan ortadan kaldraca ve fiili hi bir netice veremeyecei mtalasyla hazrlanan projenin imzalanmamasn teklif etti ve bu fikre dier mmessiller de itirak ettiinden hkmet mukavelenamenin imza edilmemesi ve heyetin geri dnmesi emrini verdi. te stanbul Tccar Derneinin (Almanya piyasalarnn ticaretimize almas davas) hakkndaki 18 Mays 1948 tarihli raporu bu olaylar zoru ile hazrlanmtr. Her raporumuz gibi bastrlan ve ayrca yayn organmz olan Trkiye ktisat Mecmuasnda yaynlanan mezkur raporda ksaca u tezler mdafaa edilmitir: Almanyann ticaretimize almas davas memleketimiz iin hayati ehemmiyeti haiz bir mevzu olduundan bu mesele Frankfurttaki igal makamlaryla yaplacak mzakerelerle deil, fakat daha evvel devletimizin Vaington ve Londrada her trl vastalardan faydalanarak yapaca teebbslerle halledilmeliydi. Bu bakmdan davann byle ele alnmas ve Birlemi Milletler Konseyinde de mevzuun Trk tezi halide ortaya atlmas, davann Frankfurttan evvel Vaington ve Londrada halli lazmdr. Dernein bu tez dahilinde yapt teebbsler neticesinde Trk ve yabanc basnda davasn ehemmiyetle ele alnmas ve Hkmetimizin de efkar umumiyenin bu tezahrnden kuvvet alarak gerekli teebbslere girimesinin az ok faydal
342
sonular vermi olduu grlmektedir. Bununla beraber Almanya ile ticaret mukavelenamesi ii henz halledilmi deildir. (Mracaatmz zerine D leri Bakanl Derneimize Hkmetimizce yaplan ve yaplacak olan teebbsler hakknda aydnlatc malumat havi bir yaz yollamak nezaketinde bulunmutur.) Bu mevzuun konuulduu onuncu aylk toplantmzda Ticaret Bakanl D Ticaret Dairesi Reisi ve Almanya ile mzakere yapan heyetimizin bakan da resmen hazr bulunmu, gerekli izahat vermi, mzakerelere itirak etmitir. D Ticaret Komisyonumuzun hazrlad beinci rapor (D Ticaretimiz Nasl Dzenlenebilir?) meselesini umumi hatlar itibariyle izah etmektedir. 21 Mays 1948 tarihini tayan ve usul vehile yaynlanan mezkur rapor, 11 Haziran tarihinde yaplan on birinci aylk toplantmzda mzakere ve kabul olunmutur. Bu raporda d ticaretimizin iinde bulunduu g durum izah olunarak, bu ticareti dzenleme organlarmzn kifayetsizlii ve alnan tedbirlerin realitelere aykrlklar belirtilmi ve d ticaret rejimimizin dayanmas icap eden prensipler ksaca sralanmtr. Ticaret mukavelenamelerimize de esas olan d ticaret rejimimizde hakim olan balca prensip: a) Lisans sistemi, b) Sterlin sahasna dahil memleketlerin dnda yaplacak ticaret mukavelenamelerinde dolarn tediye akesi olarak kabul, eklinde ksaltlabilir. Yukarda sz geen raporumuzda bu noktalardan bilhassa ikincisi zerinde durularak, hesap akesi eklinde dahi olsa, dolarn kymet ls olamayaca, bu ekilde yaplm ve yaplacak mukavelenamelerin realitede douraca neticenin, bilakis ticareti durdurmak olaca izah olunmutur. Dolar ancak bu paray tediye vastas olarak kullanan memleketlerle yapacamz mbadelelerde bahis mevzuu olabilir. Dier memleketlerle kendi paralar ve Trk liras zerinden mukaveleler yapmal, fakat bu paralar hakikatin stnde veya altnda olan resmi rayilerle deil, piyasalarda serbeste taayyn edecek hakiki deerleriyle muamele grmelidir. stanbul Tccar Derneinin bu husustaki teklifi, ngiliz liras mevzuu hakkndaki raporlarla ortaya att fikrin bir neticesi ve devam mahiyetindedir. Lisans sistemine gelince, ithalat ve ihracatta mutlak bir serbestinin imdilik bahis mevzuu olamayacana gre, memleketin iktisadi ve mali zaruretleri gznne alnarak, esas itibariyle lisans sistemi dorudur.Ancak bunun da bir takm prensiplere balanmas ve ilan edilmesi lazmdr. Yoksa, imdi olduu gibi, her ahs iin ayr ayr kararlar alnmas ve Bakanln takdir hakknn eitli llerde kullanlmas doru deildir. Ancak d ticaret ilerimizi byle salam prensipler zerinde dzenleyebilmek iin, mnasebette bulunduumuz memleketlerdeki ve bizdeki d ticarete messir hadiseleri ve durumu gn gnne takip etmek, btn dnyada eya, fiyat ve piyasa hareketlerini, alnan ve alnmas dnlen tedbirleri tetkik eylemek, piyasann ancak bilfiil iinde bulunmu tecrbeli elamanlarnn duyaca veya hissedecei bilgileri toplamak ve nihayet hadiselere tekaddm ederek gerekli tedbirleri vaktinde almak ii, bugnk resmi erkilatmzn baarabilecei bir ey olmad da raporda belirtilmitir. Bu bakmdan stanbul Tccar Dernei, d ticaretle fiilen uraan ticaret hayatmzla bunu tanzim ve idare eden resmi organlarmzn bu maksatla ibirlii yapmalarn hedef tutan bir organlama zarureti zerinde durmutur. Bu mevzu Dernein ayr bir ihtisas komisyonu tarafndan ilenmi, neticesi 20 Ekim 1948 tarihinde yaplan 12 nci toplantmzda bir raporla sunulmutur. Hususi komisyonumuz, sviredeki "Ticari inkiaf Ofisi" eklindeki bir organn kurulmas ve buna hkmetin de murahhaslaryla itiraki teklifindeydi. Aylk toplantmzda Hkmetin mmessiller yollamak suretiyle
343
itirak edecei bir teekkln eninde sonunda resmi bir mahiyet alaca ve brokratik organlarmza yeni bir ey ilave etmi bulunaca mtalaasyla, bunun yerine dorudan doruya tccarn idaresinde ve elinde olan bir organlamann lzumu zerinde durulmu ve bu noktann yelerimizin umumi temayllerine uygun olduu anlalmtr. Filhakika tamamen serbest mahiyette olacak fakat btn Trkiyeye yaygn bulunacak bir mesleki organlamann, d ticaret ilerimizde ok hayrl ve faydal vazifeler grebilecei, tecrbe ile de sabit olmutur. stanbul Tccar Dernei, henz iki seneyi bulmayan ve bittabi ilk kurulu devrelerinin btn glklerine de maruz bulunan hayatnda yalnz stanbula mahsus bir tekilat olduu ve yelerinin kanuni aidatndan mada hi bir taraftan on para yardm grmedii ve kabul etmedii halde mahdut vastalar ve tekilatlaryla, d ticaret sahasnda serbest bir teekkln ne faydal vazifeler ifa edebileceine dair gzel bir misal vermitir. Eer bu teekkl btn memleket tccarn iine alabilecek bir genilikte olur ve d ticaret ilerimizin inkaaf ve dzenlenmesi iin yapaca hizmetler ve tekilat masraflarn karlamak zere Hkmet, Ticaret Odalar, Birlikler, dier mesleki teekkller, ithalat ve ihracat byk firmalar ayrca tahsisat vererek para yardmnda bulunurlarsa o zaman artk bakaca bir organlamaya lzum kalmam olacaktr. te bu mlahazalarla stanbul Tccar Dernei, geni bir anlay zihniyeti iinde Kongremizin bu prensip zerinde mspet bir karara varmasn rica eder. D ticaret sahasnda bir organlama zaruri olduuna gre, bunun belki hususi bir kanuna da ihtiya gsterecek ekilde nimresmi bir organ m olmas, yoksa TRKYE TCCAR DERNE gibi tamamen serbest ve hr bir mesleki teekkl tarafndan yaplarak Hkmetten ve alakal teekkllerden maddi yardm grmesi suretiyle mi olmas daha doru olaca noktasndaki kararnz bizim iin pek kymetli olacaktr. D Ticaret Komisyonumuzun, bunlardan mada, bu sene iinde hazrlad iki rapor daha vardr. Biri (Komisyonun Altnc Raporu) talya ile ne gibi esaslar altnda bir ticaret mukavelenamesi aktedilmesi hakkndadr. Bu hususta Ticaret Bakanl Derneimize 14 Temmuz 1948 tarihinde bir tezkere yazarak, talya ile ticaret mukavelenamesi akdi iin resmi mzakerelere balanaca cihetle Hkmete dnlen ve talya makamlarna da aksettirilen esaslar altnda bir mukavelenamenin akdi hakkndaki dncelerimiz sorulmutur. Bu istek zerine hazrlanan rapor Bakanla sunulmu ve bu hususta mzakereye memur heyetimizin bakan talyaya hareketinden evvel Derneimizi ziyaret ederek sunduumuz rapor esaslar hakknda bizden tamamlayc malumat almtr. 28 Temmuz 1948 tarihi tayan mezkur raporda ve heyet bakanna verdiimiz izahatta Hkmete dolarn karlkl hesap akesi olarak kabul esas altnda tasarlanan ticaret mukavelenamesine kesin ekilde muhalefetimiz bildirilmi ve talya ile de, Liret ve Trk Liras zerine anlama yaplabilecei ve nihayet dolar yerine ngiliz Lirasnn esas alnabilecei ve dolarn ise ancak btn dnyada dolar alnp satlan mallar hakknda bir deme vastas olarak kullanlabilecei izah olunmutur. D Ticaret Komisyonumuzun sonuncu ve yedinci raporuna gelince, bu da 20 Kasm 1948 tarihinde toplanan 12 nci aylk toplantmza sunulmu ve aynen kabul edilmitir. Bu raporda d demelerde deerleri farkl dvizleri resmi rayileriyle ayni deerdeymi gibi muameleye tabi tutmamzdan doan ve Derneke sekiz ay evvel douraca tehlikelerden ac ac bahsedilen hadiselerin maalesef gerekletii ve artk paramz dolarn resmi rayicine gre ayarlamamz imkannn kaybolduu, imdi ngiliz lirasnn bile prim yapmaa balad belirtilmekte ve daha byk tehlikeleri nlemek zere hemen ngiliz lirasna balanarak dier stte veya altta prim yapan dvizleri hakiki rayilerine gre muameleye tabi tutacak bir sistemin tatbiki teklif olunmaktadr.
344
D ticaret mevzuu hakknda Derneimizin imdiye kadar yapt tetkikler ve elde ettii neticeler hulasaten yukarda arzedilmitir. stanbul Tccar Dernei, tamamen demokratik esaslar altnda alan bir mesleki teekkldr. Dernek, btn yelerinin itirak edebilecei ve tam bir fikir hrriyeti ve vicdan serbestisi iinde oylarn kullanabilecei aylk toplantlarnda karar altna alnmam olan hi bir mevzu hakknda fikir beyan etmeye ve teebbslerde bulunmaya salahiyetli deildir. Bu bakmdan Derneimizin ynetim kurulu adna byk kongremize sunulan bu teblideki btn mtalaalarmz ve tekliflerimiz, aylk toplantlarmzda kabul edilmi, Dernek topluluunun mal olmu fikirler ve temennilerden ibarettir. Dernek vard neticelerin byk Kongremiz nnde serbest ve ak bir imtihan geirmesinin memleket hesabna son derece faydal olaca kanaatindedir. D ticaret mevzuunda Derneimizin nemle zerinde durduu bir mesele de d memleketlerdeki hareketlerle alakadar olmak, olup bitenleri renmek, d ticareti alakalandran beynelmilel kongrelerde memleketimizin hakkyla temsil edilmesini salamak ve nihayet mahsullerimize yeni pazarlar aacak her trl faaliyetlerde bulunmaktadr. Bu i geni bir organizasyona ve mhim bir bteye ihtiya gstermesine ramen, Derneimiz bu mevzuda ilk adm mahiyetinde olmak zere iinde bulunduumuz sene zarfnda elinden gelen faaliyeti sarfetmekten geri kalmamtr. Bu cmleden olmak zere memleketimize gelen ticaret heyetleriyle temas ettii gibi, bu sene biri Cenovada, dieri de Atinada toplanan ve milletleraras mbadele iini gren iki beynelmilel kongreye murahhaslar yollam ve oralarda tezlerimiz ortaya atlarak mdafaa edilmitir. Eer d ticaret ilerimizi btn memlekete amil bir genilikte ele almak imkan bulunur ve dndmz ekilde bir tekilat kurulursa o zaman bu mhim sahada memleketimize ve ticaretimize byk hizmetler yaplabilecei kanaatindeyiz. 2- D Ticaret Siyasetimiz PROF.DR. REF KR SUVLA I- D Ticaret meseleleri istihsal davasyla beraber tetkik edilmelidir. Ticaret, istihsali takip eden bir faaliyet ubesi, daha dorusu istihsal ameliyesinin tamamlayc safhasdr. stihsal olmadan ticaretten bahsedilemeyeceine gre, ticaret meselelerinin tetkikinde istihsal davasn gzden uzak tutmamak icap eder. Bir memleketin d ticarete girimekten maksad, yaay iin lzumlu maddeleri yabanc memleketlerden ithal etmektir. thalattan doan borlar deyebilmek iin ihracat yapmak arttr. Grlyor ki d ticaretin gayesi ithalat, bu gayeye varmak iin ba vurulan vasta da ihracattr. Memleketler, yaama seviyesini ykseltmek iin istihlaki arttrmak, bunun iin de milli istihsal hacmile beraber ithalat da geniletmek zorundadrlar. u halde ithalat, ihracat ve milli istihsal arasnda zlmez balarn mevcudiyeti aka grlmekte ve d ticaretin inkiaf arzu edildii takdirde bunun mutlaka milli istihsaldeki kalknmaya muvazi olarak tahakkuk edebilecei anlalmaktadr. II- thalat, ihracat imkanlarna baldr. Bir memleketin ithalat imkanlar onun ihracat kudretiyle mtenasiptir. Yabanc piyasalardan elde edilen krediler sayesinde bir mddet fazla ithalat yaplabilmesi yukardaki prensibi rtemez; nk beynelmilel borlar erge ihracat fazlasndan elde edilecek alacaklarla denir. Beynelmilel krediler istihlak eyas ithaline tahsis olunduu takdirde memleketin istihlak imkanlar istikbal aleyhine geniler; bu krediler istihsal vastalar ithaline sarfolunursa istihsalin arttrlarak borlarn ihracat fazlasyla
345
denmesi ve ayni zamanda milli istihlak imkanlarnn tedricen oalmas mmkndr. Bugn, geni ihracat sayesinde tahditsiz ithalat rejimi takip edebilen memleketler pek azdr. Bunlar, byk istihsal kapasitesine sahip olan ve mallarn dnya piyasasnda kolayca srebilen milletlerdir. Byle kudretli bir iktisada sahip memleketlerin banda Amerika Birleik Devletleri bulunmaktadr. hracat, serbest ithalata ( ) yetmeyen memleketler d pazarlardan aldklar emtia miktarn mutlaka ayarlamak mecburiyetindedirler. thalatn ihracata intibak ya kendiliinden meydana gelir, yahut devlet mdahalesiyle tahakkuk eder. Otomatik intibak derhal meydana gelmez ve mekanizma, dviz fiyatlarnn ykselmesi yolile enflasyon ve para sisteminin iflas gibi dolambalardan getii iin memleket iktisadiyatn, uzun mddet tesirini gsteren sarsntlara ve cemiyet iinde byk huzursuzluklara sebep olur. thalatn kendiliinden ihracata intibaknn byk gailelere sebep olduu mahadelerle anlalm olduundan bugn hemen her yerde devlet bu ayarlamaya bizzat ba vurmaktadr. 19 uncu asrda ve yirminci asrn 1 nci umumi harbe tekaddm eden yllarnda devletlerin, ticaret bilanosunun tevzini ile bugnk kadar alakadar olmamalarn neye hamletmelidir? Bu sualin cevabn o devirde btn dnyada tatbik olunan altn para rejiminde ve beynelmilel sermaye hareketlerinde aramak icap eder. Filhakika altn para sistemi memleketler aras sermaye hareketleri ile beraber, ithalatn ihracata intibakn fazla sarsntlara yol amadan baaracak kudrettedir. Beynelmilel sermaye hareketleri ticaret bilanosu bakiyelerini sermaye bilanosu yolile tasfiye eden mkemmel bir mekanizmadr. Bugn altn sistemi fiilen terkedildiinden ve sermaye -bilhassa emniyetsizlik yznden- yabanc piyasalara kolayca akmadndan Birinci Cihan Harbinden evvelki tahditsiz d ticaret siyasetine hemen her yerde son verilmitir. III- Trkiyenin istihsal ve ihracat, serbest ithalat karlayacak miktara henz ulaamamtr. Trkiye, bnyesi itibariyle bir ziraat memleketidir. Ziraatimiz umumiyetle iptidai bir ekstanisf iletme tarzna tabiidir. Bilindii gibi bu eit ziraat istihsalde randman ok dktr. Byle geri bir safhada kalmamzn balca sebepleri arasnda bilhassa sermayesizlii zikretmek lazmdr. Trkiye, ziraat ve hayvan mahsulleriyle maden cevheri ihra eden, buna mukabil bilhassa sanayi mamulleri ithal eden bir memleketlerdendir. hra ettiimiz mahsuller dnya piyasasnda devaml ve bol srm bulan hububat, et, ya, pamuk, yn, kereste gibi mallardan ziyade ttn ve kuru meyva gibi srmleri trl artlara bal mahsullerdir. Ham ve yar ilenmi maden ihracatmz da henz inkiaf etmemitir. Ta kmr istihsalimiz, yerli ihtiyac karladktan sonra ticaret bilanomuzda yer alacak seviyeye ulaamamtr. Maden istihsalimizin ksr kalmasnn sebebini de, ziraatte olduu gibi, sermaye yatrmlarnn ve rasyonel almann kifayetsizliinde aramak icap eder. Ziraatimiz ve madenciliimiz bol sermaye yatrmlaryla tehiz edilip rasyonel usullerle istihsale giritikleri zaman ihracatmzn ithalat karlamasna hi bir mani kalmayacaktr. Ziraatimizin, dnya piyasasna bugnk gibi erez kabilinden mallar srmekten ziyade hububat ve hayvan mahsulleri gibi harcalem mallar dkmesi lzumuna da ayrca iaret etmek lazmdr.
1
( ) Serbest ithalat tabirini yksek hami gmrk resimlerile tazyik edilmeyen ithalat manasnda deil cins ve miktar cihetinden takyid edilmeyen ve umumiyetle serbest dvize denen ithalat manasnda kullanyoruz.
346
IV- Memleketimizde 1930 dan nce tatbik olunan ve 1946 da tekrarlanan tahditsiz ithalat tecrbeleri menfi netice vermitir. Trkiye 1930 ylna kadar serbest ithalat rejimi takip etmi ve bu tarihe kadar ticaret bilanosu byk aklarla kapanmtr. Memleketin 60,70 yl gibi uzun bir devrede ticaret bilanosu aklarna ne pahasna mukavemet ettiini hepimiz biliyoruz. Filhakika bu aklar 1914 ylna kadar yabanc memleketlere kar byk bor altna girmemiz suretiyle kapatlm, devlet istiklalile telif edilemeyecek artlarla elde edilen krediler (bilhassa Osmanl Dyunu Umumiyesini tekil eden istikrazlar) memleketin bana byk gaileler am ve bizi zaman zaman ar fedakarlklar kabulne srklemitir. 1918 ile 1930 arasndaki ticaret bilanosu aklar ise Devlet ve bankalar tarafndan elde edilen krediler, hariteki Trk sermayesi yatrmlarnn tasfiyesi ve altn ihrac gibi yollardan gidilerek kapatlmtr. thalatn ihracata intibakn salayan mekanizmann -kat para sistemindekimahzurlarn 1925 ile 1930 arasnda iddetle gstermesi ve Trk liras d kymetinin 6, 7 sene iinde yarya dmesi ve bu durumun 1929 iktisadi buhranile bsbtn mzminlemesi zerine Hkmet 1930 da dviz piyasasyla yakndan alakadar olmaa ve ithalat ksmaa mecbur olmutur. Bidayette kontenjantman, bilahare takas ve kliringe dayanan tahdit sistemimiz, ikinci dnya harbinin ilk yllarna kadar bylece devam etmitir. Harp iinde, ithalatn dnya artlar yznden fevkalade daralmas ve ihra mallarmza yksek fiyatla mteri bulunmas sayesinde ticaret bilanomuz lehde bakiyelerle kapanm ve dviz stoku kuvvetlendii iin ithal tahditlerinin gevetilmesine gidilmitir. Harp sona erdii zaman Trkiye, kendine gre kuvvetli bir altn ve dviz stoku temin etmi bulunuyordu. Harbin dourduu fevkalade artlar sayesinde ve memleketimizde her trl ithal mal stokunun tamamiyle tkenmesi pahasna elde edilen bu altn ve dviz stoku 7 Eyll kararlarn alanlarn tatl hayal beslemelerine vesile olmutur. Memleketimiz istihsalinin artmasna deil harbin arzi artlarna medyun bulunduumuz aktif bakiyeli ticaret bilanolarna, tahditsiz ithalatla sulh yllarnda da devam edebileceimize aldananlar Hkmeti, 7 Eyll 1946 da yersiz bir para ayarlamasyla beraber serbest ithal rejimine gemee zorlamlardr. Yanl hesap ve tahminlere dayanan bu politika, tatbikine geildikten ksa bir mddet sonra iflas etmitir. Hatrlardadr ki 7 Eyll kararlar bir takm neticeler gstermekteydi. Bunlarn balcalarn yle sralamak mmkndr: a) Trk parasnn d kymetinin drlmesi yoluyla ihracatn tevik ve tezyidi b) hra mal mstahsillerinin -bu mallarda meydana gelecek fiyat ykselmesi sayesinde- gelirlerinin arttrlmas, c) Artacak ihracat sayesinde tahditsiz bir ithalat rejiminin muvaffakiyetle yrtlmesi, d) Devalasyon sayesinde paramzn i ve d kymetlerinin bir hizaya getirilip orada istikrara sevki, 7 Eyll kararlaryla dourduklar neticeleri "Devalasyon ve Tatbikat" adile 1946 yl balarnda nerettiimiz ve rapora baladmz ayr bir etdde mufassal bir tarzda tetkik ve tahlil ettiimiz iin burada yeniden incelemelere girimeyeceiz.
347
Bununla beraber yeni d ticaret ve deme siyasetinin, ar fedakarlklardan sonra sratle kmesinin sebeplerini bir, iki nokta etrafnda toplamaa alacaz. 7 Eyll kararlar hem mesnetsiz hem de mevsimsizdi; nk paramzn d kymetinin drlmesiyle istihsal ve ihracatmzn artaca tahmin olunmutu. Halbuki istihsal unsurlarnda (bu arada bilhassa sermaye ve i kuvvetinde) artma olmadan veya mevcut istihsal unsurlar daha rasyonel alacak bir tarzda tekilatlanmadan istihsalin arttrlamayaca evvelden bilinmek iktiza ederdi. Sadece para maniplasyonlaryla ve yksek fiyat cazibesiyle istihsal ve ihracatn arttrlamad yabanc memleketlerdeki devalasyon tecrbeleriyle oktan anlalm bulunuyordu. Bundan baka bizim devalasyon, dnya fiyatlarnn ykseltme safhasna tesadf ettirildikten mevsimsizdi. 7 Eyll kararlarn alanlar bir taraftan dviz fiyatlarn ykseltirken dier taraftan ihra mallar fiyatlarnn frlamasn teshil ederek bu gayri kabili telif tedbirlerle operasyonu daha iin banda akamete mahkum etmilerdir. Trkiye istihsalinin ve bu yoldan ihracatnn sadece para ayarlamalarile arttrlamayacan miktar bakmndan tertip edilen ihracat istatistiklerimiz pek gzel isbat etmektedir. Filhakika devalasyonun akabindeki ihracat kalknmasnn bir tala alevi gibi parlayp sndn ve 1948de ihracatmzn tekrar yarya dtn aadaki istatistiklerde aka grmek kabildir. hracatmzn 1947 de harpten evvelki yllar miktarna bile eriemedii bilhassa dikkati ekmek icap eder. Trkiyenin son on be yl ihracat (Bin ton hesabyla) 1934 1690 1935 1520 1936 1410 1937 1380 1938 1460 1939 1140 1940 660 1941 430 1942 460 1943 330 1944 350 1945 310 1946 910 1947 1170 1948 (8 aylk) 470 7 Eyll 1946da yaplan para ayarlamas ve buna muvazi olarak ithalatn serbest braklmas yznden uradmz zararlar yle sralayabiliriz: D Ticaret a) Devalasyonla beraber i fiyatlar sratle ykselmi ve ekser gelirlerle fiyat seviyesi arasndaki uurum genilemi ve iktisadi yaaymzdaki mvazenesizlikler ziyadelemitir. b) Beynelmilel mal mbadelesinde milli emtia ile yabanc mallar arasndaki teadl nisbeti aleyhimize deimitir. c) Harp yllar iinde trl mahrumiyet pahasna toplayabildiimiz altn ve dviz stoku yardan aa dm ve serbest ithalat bol istihlak eyasna tevecch ettiinden beynelmilel itira kudretimizden istihsalimizin kalknmasnda gerei gibi faydalanmak mmkn olmamtr.
348
d) Sterling stokumuzun elden karlmas iin btn gayretler saroflunmu, bunun neticesi bugn bu nevi dviz mevcudumuz da ok azalm ve ngiliz liras tahsisleri ksldndan Sterlingin kara pazar fiyat dnya piyasas seviyesinden yukarya kmtr. 7 Eyll kararlar hem devalasyon hem de ithalat tahditlerinin kaldrlmas cihetlerinden sakattr. Devalasyondan sonra ithalat tahditleri ve i piyasada fiyat kontrollar kaldrlmasa idi hi olmazsa ikinci cephedeki zararlar nlenirdi. 7 Eyll kararlarnn alnmasnda baz ticaret mahfillerinin Hkmet zerindeki tesirleri de byk rol oynamtr. Bol dviz ve altn stoku bulunduu, ithalatn tahdit ve takyidine artk mahal kalmad, normal zaman (?) avdet ettii iin tccarn ve piyasann tazyikine hacet bulunmad hakkndaki mracaat, teebbs ve beyanatn bu 1 hususda rol oynamadn iddia edemeyiz( ). V- D Ticaret Siyasetimiz hakknda temenniler 1- stihsal Politikas. D ticaret meselesinin istihsal davasndan ayr olarak ele alnamayacana evvelce temas etmitik. Bu sebeple d ticaret ilerimizde hareket noktas olarak yine istihsal davamz gz nnde tutmak gerekir. Memleketimizde yirmi yldanberi Devlet eliyle sanayileme hareketi grlmektedir. Sanayilemekle yaama seviyemizin ykselecei hakkndaki mtalaa esas itibariyle ayan kabuldr. Fakat sanayilemekle baz mallar dahilden tedarik edebileceimiz ileri srlerekithalatmzn daralaca tarzndaki dnceler doru deildir; nk sanayileen ziraat memleketleri, baz istihlak eyasn (dokuma, cam eya, kat vesaire) ieriden temin etmekle ithalat kssalar bile istihsal mallar ithalat sratle artmakta bundan baka yeni sanayi baz ham maddelerini dardan almak mecburiyeti karsnda kalmaktadr. Bu gibi memleketlerde yaama seviyesinin ykselmesi, kaliteli istihlak mallarnn ithalini de kamlamaktadr. Mahedeler gstermitir ki ziraat memleketlerinin sanayilemesi bunlarn d ticaret hacimlerini daraltmak yle dursun bilakis geniletmektedir. u halde sanayileen ziraat memleketleri bir taraftan da ihracat arttracak tedbirlere ba vurmak zorundadrlar. Anlalyor ki bundan byle -uzun mddet ihmal edilmi olan- ziraate tevecch etmemiz ve btn gayretimizle zirai istihsalimizi, dnya piyasalarndan aranan mallara gre eitlendirip, standartlayp, arttrmamz ve ucuzlatmamz zaruridir. Daha ileri sanayi merhalelerine gemeden ziraatimizi kalkndrmak zorundayz. Ziraatin yannda madencilik de ehemmiyetle ele alnp takip edilmeli ve bilhassa kmr istihsalimiz sratle arttrlarak ihracatmzda kendinden beklenen byk rol oynamaa balamaldr. Gerek ihtiyari (tasarruf), gerek cebri (vergi) yollardan sermaye tedariki hususundaki kudretimiz mahduttur. Bizim gibi milli geliri zayf, akas fakir memleketler sratle sermaye terakm ettiremezler. Bu sebeple bir mddet sanayiimizi vasl olduu merhalede tutarak milli sermayeyi ziraate ve madencilie aktmalyz. Yabanc kaynaklardan elde edilecek kalknma kredileri de mmkn mertebe ziraat ve madencilie tahsis olunmaldr. 2- hracat politikas stihsalimizin artmas ve bu yoldan ihracatmzn genilemesi derhal tahakkuk edecek davalar deildir. Lzumlu tedbirlere ba vurulduktan bir mddet sonradr ki bu sahalarda beklenen neticeler tedricen mahede olunacaktr. hracatn
( ) stanbul thalat ve hracat Bilikleri Mavir ve Murakb bulunduumuz sralarda, 1946 Temmuzunda Ticaret Bakanlna sunduumuz bir raporda serbest ithalatn, memleketimiz bnyesine uymayacan etrafl bir surette belirtmi ve tehlikelere iaret etmitir.
1
349
kalknmasnn beklemeye tahamml yoksa -ki biz bu kanatteyiz- baz maddelerde istihlakimizi ksp elde edilecek stoklar d pazarlara srmeliyiz. stihlaki ksp ticaret bilanosunu denkletirmek hususunda ngilterenin takip ettii makul ve uza gren planl siyaset, hi olmazsa ana hatlar itibariyle bize rehber olmaldr. stihlakin kslmas, yksek fiyat usulyle deil -narh fiyat zerinden- tevzi usulile tahakkuk ettirilirse btn millet istenen fedakarla gnl rzasyla katlanr. 3- Para politikas. ktisadi yaayta parann oynad roln ehemmiyeti aikardr. Fakat para kendinden beklenen hizmetleri hakkyla baarabilmek iin her eyden evvel kymet istikrar arzetmelidir. Para kymeti oynak bir halde ise ve bizde olduu gibi durmadan dler kaydediyorsa istihsal ve ticaretin huzur ve skun iinde gelimesine imkan kalmaz. Para kymetinin dmesi, yani fiyatlarn ykselmesi ihracat mallarmzn srmn baltalar. Yalnz d ticaret iin deil, cemiyetin huzuru iin de para kymetindeki sukutu durdurmak ve bir istikrar havas yaratmak atrttr. Bunun iinde yaplacak ilk i btede hakiki bir denklik meydana getirmektir. stihsalimiz ve milli gelirimiz artmadan veya vergi slahat yaplmadan btemizin kabarmas ve durmadan ak vermesi memleketi fena akbetlere srkleyen bir yoldur. Dviz fiyatlarn tutmak yani paramzn d kymetini tesbit etmek istiyorsak her eyden evvel i kymette istikrar salamak arttr. Yoksa bir taraftan ieride enflasyona devam edip dier taraftan dviz fiyatlarn muayyen seviyede tutmaa almak, en hafif tabirle manaszdr. Bugn paramzn d kymetinden ve dviz fiyatlarnn tesbit edilmesi lazm gelen seviyeden bahsedilmektedir. Bu sahada bir harekete girimek iin evvela paramzn i kymetini yani fiyatlar bir istikrara kavuturmalyz. Halbuki bugnk bte politikamz bizi aksi yola sevketmektedir. Ak bir bte ve ak bir hesaplar bilanosu ile para slahatndan bahsetmek abestir. Bozuk maliye ve para politikas yrten bir memlekete dardan yabanc sermaye gelmesini beklemek hayalperestliktir. Memleketimizden kam ve kamakta bulunan milli sermaye Amerika ve svire bankalarnda yatarken ve kendi sermayemiz memleketimizde emniyet grmezken beynelmilel kredi messeselerinden bor istememiz ve bunlar tarafndan mklat gsterilince muber olmamz hayretle karlanacak bir hadisedir. Para siyasetimiz hakkndaki mlahazalarmza son verirken tedavl miktarnn, Merkez bankasnn dviz alm ve satm muameleleriyle Maliyenin ihtiyalarna gre deil, istikrarl bir fiyat seviyesi hedefine gre ayarlanmas lzumuna da iaret etmei lzumlu gryoruz. 4- thalat politikas. thalatmzn tahdidi kanlmaz bir keyfiyet olduuna gre mesele tahdidin ne suretle tesis ve tatbik edileceine intikal etmektedir. thalatmzn tahdidinde 1930dan bugne kadar muhtelif usuller takip edilmi ve bunlarn aksak taraflar hakknda az ok fikir edinilmitir. Kanaatimizce bu sahada yeniden tecrbelere girimee lzum ve mahal yoktur. Filhakika kontenjantman usulnn trl ekilleri (umumi, hususi, miktar bakmndan, kymet bakmndan) kliringin muhtelif tarzlar (tam mal mbadelesi, ihracatn muayyen ksmnn dviz olarak tahsili; sabit kambiyo, nc piyasa yardmyla hesaplanan kambiyo; bakiyelerin deblokaj vesaire) takasn trl nevileri (nilateral, bilateral; enteranjabl; primli, primsiz vesaire) tecrbe szgeinden gemitir.
350
D ticarette en elverili tediye usulnn serbest dvizle yaplan olduu gz nnde tutulursa ithalat ve ihracatmz mmkn mertebe bu usule balamaktaki fayday uzun boylu izaha hacet kalmaz. Takas ve kliring, d ticareti muayyen piyasalara inhisar ettiren ve ihra ve ithal mallar fiyatlarn dnya piyasas seviyesinden, uzaklatran usullerdir. Bu sebeple ithalat, serbest dviz sisteminden ayrlmamak endiesiyle kontenjantman usulyle tahdit etmek akla munis gelmektedir. Ancak dviz darl eken mterilerimizle kliring anlamalar akdetmenin kanlmaz bir keyfiyet olduuna da kani bulunuyoruz. Fakat bu anlamalar dahilinde yaplacak muamelelerde kambiyo milli paralarn dolara olan nisbetleriyle hesap edilirse mal fiyatlar dnya piyasas seviyesinden ayrlmam olur. Takaslarda da mbadele olunacak mal miktarlar bu mallarn serbest dviz fiyatlarna gre tayin olunursa memleket piyasasnn cihan piyasasiyle irtibat kesilmemi ve gnn birinde btn ticaretimiz serbest dvizle yaplmak gereince byk sarsntlara yol almam olur. 5- thalat tahdit ve mrakabe edecek tekilat. thalat, 1931den kinci Dnya Harbinin ilk yllarna kadar Devlet tekilat tarafndan tahdit ve mrakabe olunmu sonradan harp iinde kurulan thalat Birlikleri tarafndan idare olunmutur. thalat tacirlerin tekil ettikleri birlikler muhtelif emtiann ithal kontenjan veya plafonlarn tesbit etmiler siparilere dviz tahsisi iin bunlar fiyat, evsaf, tediye ve teslim artlar cihetinden tedkik etmilerdir.Bundan baka plafonu aan ithal taleplerinin tccar arasnda tevzii, ithal emtiasnn maliyet ve azami sat fiyatlarnn tesbiti de Birlikler tarafndan baarlan hizmetler arasnda idi. Fakat Birliklerin kararlar hakknda son sz yine Ticaret Bakanlna ait bulunuyordu. Bugn Birliklerin ii, baz hususlar kaldrlarak -plafon tesbiti, maliyet ve sat fiyatlarnn hesab vesaire- Ticaret Odalarna braklmtr. Kontenjan ve plafonlarn tayininin, fiyat, evsaf ve teslim artlarnn tesbitinin, maliyet ve sat fiyatlarnn hesabiyle tevzi ilerinin idaresinin sadece tccar tarafndan idare olunan bir messeseye terkinin -mesele tam bir amme hizmeti olduuna gre- imkan olmad kanaatindeyiz. Bununla beraber bu ilerde, Hkmet mrakabesinden syrlm Ticaret Ev Sanayi Odalaryla ve Tccar Dernekleriyle sk ve devaml ibirlii kurulmasnn lzumuna da kani bulunuyoruz. Bu teekkllerle yalnz kararlarn tatbikinde deil bunlarn alnmasnda da istiarede bulunulmaldr. thalat ilerini tanzim ve idare eden devlet tekilatnn, memleket ithalatnn byk ksmn baaran stanbul ehrine, geni salahiyetle nakledilmesinde de zaruret grenlerdeniz. Tahdit ve takyitler ticareti skan, bunaltan tedbirlerdir. Bu iler bir de fazla krtasiyecilie ve vakit kaybna sebebiyet veren merkeziyetilie dklrse ticaretin hakl itirazlarna devamli bir surette muhatap olmak mukadderdir. 6- Fiyat ve tevzi politikas. thalatn tahdidi, tahdide tabi maddelerin istihlakinin daralmasn inta eder. Bol olmayan maddelerden ihra zarureti hasl olunca gene dahili istihlakin kslmas icap eder. stihlak, ya yksek fiyat politikas yolu ile yahut da dk narh fiyat zerinden tevzi (rationnement) usul ile daraltlr. Yksek fiyat usul basit, kolay fakat adaletsiz bir sistemdir. Dk gelirli halk ktleleri yksek itira kudretleri snflar lehine ezilmi olur. Narh fiyat zerinden tevzi sistemi sosyal adalete uygun ve makul bir tarzsa da iyi bir ekilde tatbiki, bizim gibi nfusu dank, mnakale ebekesi kifayetsiz bir memlekette ok gtr. Harp iinde ekmek, pamuklu dokuma, zeytinya, kahve ve
351
ay gibi maddelerin tevzii muvaffakiyetle cereyan etmemitir. 1948 yaz aylarnda ksa bir mddet tatbik edilen eker tevziat da trl honutsuzluklar yaratmtr. Bundan baka thalat Birlikleri ve Vilayet Tevzi Komisyonlar tarafndan yaplan baz ham ve yar mamul maddeler tevzii de ihtilaf ve itirazlara yol amtr. Hkmet tevzi ilerinin glnden yld iin bu usul, her frsat zuhurunda terke gitmitir. Biz, bilakis glklerden ylmadan memleketimizin bnyesine uygun bir tevzi sistem ve ebekesinin kurulmas taraftaryz. Zaten byle bir sistem, harp ihtimalleri henz tamamile zail olmadna gre, her an btn vsatile ilemeye amade bir halde hazr bulunmaldr. 3. Ttn Fiyat ve Fiyat Teekkl
PROF.DR. NEAT NALBANTOLU
Trkiye'nin d ticareti bahis mevzuu olduu zaman, her eyden evvel memleketimizin iktisadi bnyesinin zirai olduu ve bu hususiyetin d ticaretimizin karakteristiini tekil ettii gznnde tutulmaldr.Dier taraftan d ticaret rakamlarnn biraz daha teferruatna girilecek olursa, gerek ithalatmzn, gerekse ihracatmzn, iktisadi bnyesi zirai olan dier memleketlerin ithalat ve ihracatna nazaran mhim hususiyetler arzettii grlr. Trkiye'nin bilhassa ihracatnn sklet merkezi bir ka kalem eya zerinde toplamaktadr. 1923 den beri 25 senelik ihracat rakamlarn inceleyecek olursak, ihracatmzn kymet itibariyle % 30 unun ttn, % 20 sinin kuru meyveler (zm, incir,fndk) % 15 inin hayvan mahsulleri (bata tiftik yapa vesaire) olduunu grrz. Hububat, et, pamuk veya madenler bu kaleme nazaran pek kk birer nisbet ifade etmektedir. Bu durum ihracatmzn spesyalize olduu manasna gelir. Ancak bu ihtisaslama kendiliinden meydana gelmi ve tabir caizse iptidailiini muhafaza etmitir. Modern bilgi ve istihsal tekniine uurlu bir rasyonalizaysonu, mesela zamannmzn en iptidai ihracat artlarndan olan standardizasyona istinat etmemektedir. Eer beynelminel pazar tedenberi baz mallarmzn alcs bulunuyorsa, bu bizim me'ur gayretlerimizden fazla, bir taraftan tabiatn bu mahsullerimize bahettii nefasetin, dier taraftan mstahsil ktlenin vasatn altndaki hayat seviyesi dolaysiyle bu mallardaki nisbi ucuzluun neticesidir. Biz bilakis, kuvvetli bulunduumuz taraflar daha fazla rasyonelize edip gelitirmee alacamza, olmayacak inkiaflara gayret ederek gayri tabii ve gayri iktisadi hareket etmiizdir. Eer iktisadi bnyemizi tansak ve onu tabii istikametinden inhiraf ettirmeden, mevcut ve potansiyel kuvvetlerimizi msbet bilgi ile ve normal yolunda harekete getirsek, iktisadi refahmz mutlaka artacaktr. te ba ihrac maddemiz olan ve iktisadi kuvvet kaynaklarmzn banda gelen ttnde bu zihniyetle ele alnmaa muhta bir mevzudur. Halbuki ttnnn aata yetitiini zannedecek kadar ileri giden cehaletler bir tarafa, birok selahiyetliler de, Trkiye'nin birinci snf iktisadi meselesine d ticaretimizin ise bel kemiini tekil eden bu mevzuun knhne vakf deildir. Ttnn Trk iktisadi hayatndaki ehemmiyetini takdir iin aada zikredeceimiz rakamlara bir gz atmak kafidir. Ttn i ticaret bakmndan en az 300-350 milyon liralk bir servet kayna, d ticaret bakmndan senede 50-60 milyon dolarlk bir dviz hazinesi ve bu arada devlet iin 150-200 milyon lira gayri safi varidat getiren bir inhisar metadr. Ttn d ticaretimizdeki hissesi kymet itibariyle ihracatmzn % 30-35 ine kadar ykselir. Ekim sahas 2-2,5 milyon dnmden aa deildir. Senelik ttn istihsalimiz 1947 de 100 milyon kiloyu amtr. Bu mahsuln istihsali iiyle takriben 500 bin zrra ve ziraat iisi megul bulunmaktadr. Yani ailesi efradiyle birlikte bir milyonu aan ifti nfusu ttnle alakaldr. Yaprak ttnn ilenmesi ile itigal edenve zmir, stanbul,
352
Samsun gibi, balca ttn imalathanelerinin topland ehirlerde bulunan takriben 50-60 bin ttn amelesi bundan haritir. Dnya ttn istihsali yuvarlak adetlerle 3 milyar kilo civarndadr. Bizim istihsalimizin 100 milyon kilo kabul edilirse dnya istihsalinin takriben % 3 eder. Ttn yetitiren memleketlerin banda 700-900 milyon kg. ile U.S.A. gelmektedir. Arkadan in (500-600 milyon kg.) Hindistan (350-400 milyon kg.), Rusya (200-250 milyon Kg.), ileAmerika'y takip etmektedir. Trkiye'nin halen Brezilya'y takiben miktar itibariyle altnc, fakat kalite bakmndan birinci geldii sylenebilir. Zira dnyaca mehur ve ark ttn (Trk ttn) denilen ttnlerin, Yunanistan'n bugnk istihsal durumu (1947 de 48 milyon kg.) ve esasen ehemmiyetsiz olan Bulgaristan'n (25-30 milyon kg.) piyasa d olmas karsnda yegane ehemmiyetli istihsal memleketi Trkiyedir. Bu sebebten son senelerde ttn rekoltemiz, bu memleketlerin ark tnn sahasnda braktklar boluu doldurmak zerer 60-70 milyon kilodan 100 milyon kiloya ykselmi bulunmaktadr. piyasamz, senelik ttn istihsalimizin ancak 20-25 milyon kilosunu istihlak eder. u halde istihsalimizin drtte nden fazlas ihra metadr. Ttnlerimizin balca mterileri Amerika, harpten evvel Almanya, Avurturya, Msr ve dier Avrupa memleketleridir. ngiltere 1914 harbindenberi iktisadi potansiyeli ile mtenasip byk bir alcmz deildir. Bu memleket birinici cihan harbi esnasnda Trkiye ile al verii kesmi bulunduu cihetle mstehlik kitle Amerika'nn Virjinya ttnlerine alm ve o zamandan beri ngiltere piyasas ttnlerimiz iin kaybedilmitir. Ancak son zamanlarda ngilterenin iinde bulunduu dolar sknts dolasiyle, ngilizler tekrar Trk ttnleriyle alakadar olmaa balamlardr. 1947 mahsulnden 4 milyon kilo ttn satn alan ngiltere 1948 mahsul iin daha geni mikyasta piyasaya itirak edecek grnmektedir. Ttn davasnn can noktas, ttnn ihra edilmek zere satlmas, ttnclkte piyasa denilen fiyat teekkldr. Bu meselede memleketin ve iftinin menfaatlerine uygun hal areleri bulmak iin hersene ilgili makamlarca (Ttn konusu ile alakal Bakanlmz Ziraat, Ticaret, Gmrk ve Tekel Bakanlklardr.) byk gayretler sarfedilmektedir. Fakat ne yolda tedbir alnrsa alnsn, ne gibi arelere ba vurulursa vurulsun ayn dertler tekerrr etmekte ve alnan tedbirler her sene deimektedir. Bunun sebebi ttn iinin ok dall budakl, girift ve hareketli olmasdr. Ayrca mevzu layk vehile kavranamamakta, muhtelif tesirlere, sebep ve neticelere hakim olacak tedbirler alnamamaktadr. Mesela geen seneye kadar piyasa almadan Ticaret Bakanlnca, mevki ve cinslere gre fiyatlar tesbit edilip ilan edilirken, son sene fiyat tesbitinin yaplmyaca bildirilmitir. Bu byk bir deiikliktir. Eyiye doru mu, ktye doru mu bunu kimse kestiremez. Mevzuu tanyanlar iin yalnz bu noktann aydnlatlmas bile uzun bir tetkik meczuu tekil edebilir. Bu itibarla bir ok eksik taraflar da olsa biz bu etdde fiyat teekklnde ne gibi hususiyetlerin mevcut bulunduuna ve bu hususiyetler karsnda hal arelerinin ne olabileceine iaret etmekle iktifa edeceiz. Hlasaten ve batan syliyelim ki ttn, serbest fiyat teekklne msait bir zirai mahsl deildir. Keza, ttnde mdahaleli bir fiyat teekkl devaml olarak kar yol saylamaz. Bu meselenin yegane hal aresi tanzim edilmi bir fiyat teekkldr. Ttn serbest fiyat teekklne msait bir meta deildir. nki: 1- Ttn zirai bir mahsul olmak hasebiyle bir senede idrak edilir; fakat piyasas alnca be gnde, azami bir hafta on gnde satlmak mecburiyetindedir. Misal
353
olarak 1947 mahsul Ege ttn piyasas 26 Ocak 1948'de alm, gn iinde 22 milyon kilo ttn satlm, ondan sonra piyasa duraklam, artk haftada deil, ancak ayda bu miktar sat olmutur. Ve en mhim taraf ilk ve iyi fiyatlarla sat olamamtr. Bu vaziyette arz ok ksa bir zamana teksif edilmi olduundan satc zrra arasnda tehacm ve panik husule gelmekte, bu da fiyatlar zerine tazyik icra etmektedir. Binaenaleyh ttn satnn zamann tanzim etmek lazmdr. Serbet braklmas doru olamaz. 2- Ttnn zrradan alcs, devlet (tekel idaresi, devletin ikinci elleri olan ve mdahale messesi adyle anlan Trk Ttn Limited yerli rnler), tccar (miktar 40-50'ye varan hususi firmalar), ve d alclardr. D alclardan zrra ile dorudan doruya temasa gelip al veri yapabilecek ve aldklarn iletip muhafaza edebilecek tekilata sahip bulunanlar Di Amerikan, Glen Geri ve mmasili Amerikan ttn kumpanyalardr. Amerikallarn ark ttnn, bu arada Trk ttnn kendi ttnleriyle % 5-10 nisbetinde kartrarak harmanlarnn cinsini slah etmek kendi ttnlerinin renk, koku ve yanma kabiliyeti bakmndan slah ederek iilebilir bir hale sokmak iin satn aldklar zannedilir. Bu zan yanl hi deilse eksiktir. Bir defa byk bir Amerikan kumpanyasnn sigara fabrikalarn gezen ve Amerikan virjinya ttnnn tabi tutulduu ameliyeleri gren kimse mahede ederki burada ttn harmanlar bir takm kimyevi formller ilalarla sarartlp istenilen renge sokulmakta esanslar pskrtlerek sni kokularla aromatize edilmekte ve elyaf yumuatlmaktadr. Yani ttn harmanlarnn slah cins ttn kartrmakla deil fenni ve sn'i metodlarla yaplmaktadr. Dier taraftan Amerikallarn kendi ttnlerine ark ttnn ancak % 5-6 nisbetinde kartrdklar malumdur. Hi bir ttnn ne kadar cins olursa olsun % 5 kartrmakla % 95'i slah edemeyecei meydandadr. O halde Amerikallar ttnlerimizi niin alyor? sualine gelince: bunun cevab ok uzun olmakla beraber ksaca u kadarna iaret edelim. Amerikan ttn kumpanyalarnn sigara satlarnda ne nisbette olursa olsun Trk ttnnn adnn gemesi sadece reklam mahiyetinde bile ticari byk bir kymet ifade etmektedir. Bu sebebten Lucky Strike Camel, Chesterfield gibi balca Amerikan sigaralarnn -ki bunlardan her biri mesela Lucky Strike senede 150 milyon kilo ttnn srld markadr- reklamlarnda ve amblajlarnda "en nefis Trk ve yerli ttnlerinden yapld (kumpanyasnca) garanti edilen" kayd bulunmakta ve ekseriya Kavala, skee, Gavurky, Akhisar, Samsun gibi Trk ttnlerinin dnyaca mehur eski ve yeni meneleri tasrih edilmektedir. Yalnz bu ticari angajmann senede 700-800 milyon dolarlk sat yapan bir kumpanyay 10-15 milyon dolarn Trk ttn satn almaa tahsise sevkedilebilecei aikardr. Zira ayn kumpanya senede bu meblan bir ka mislini sadece reklam iin sarfetmektedir. Ayrca bu kumpanyalar arasnda Amerikadaki srm sahasnda iddetli bir rekabet mevcut olduu iin hi biri harmannda Trk ttn bulundurmak ve bunu ilan etmekten feragat edemez durumdadr. Amerikan kumpanyalarnn Trk ttnne ihtiyalarnn asl sebebi budur. Dier d alclar Avusturya, ekoslovakya, Fransa rejileri gibi yar resmi veya tccar gibi hususi messeselerdir ki, senede bir iki defa birer heyet gndererek bu vasta ile, bazan da muhabere ile ihtiyalar olan ttn devlet messeselerinden veya tccardan satn alrlar. Bunlarn zrra ile dorudan doruya temaslar hemen hemen yok gibidir. Harpten evvel Almanya, daha dorusu Almanya'da ttn istihlakinin % 90'n kontrol eden Remtsma konserni Trk tccarna dorudan doruya, muayyen bir kar nisbeti ile sipariler vermek suretiyle ttn alrd. Bu ekilde alnan ttn miktar baz senelerde 20-25 milyon kiloya kadar ykselmitir. Almanyann en mhim ttn mterimiz olan Amerikadan fark, ald ttn baka ttnlerle kartrmakszn istihlak etmesindedir. Bu sebepten mubayaa miktar
354
Amerika kadar, bazan ondan fazla yeknlere bali olmaktadr. Ayrca Amerika yalnz (Amerikan grad) denen birinci kalite ttnlerin mterisi olduu halde Almanya ve dier Avrupa memleketleri birinci nevilerin olduu gibi daha dk kalite ttnlerin de mterisidirler. Bu izahattan anlalyor ki her ne klkta ortaya karsa ksn ttn alcs organizedir. Satc iftci ise organize deildir. Bu demektir ki fiyat teekkl bakmndan alc avantajl, satc kt durumdadr. Bu hususi vaziyet fiyatn satc aleyhine tecellisine sebep olmaktadr. u halde ttn satcs zrran bir tekilata balanmas zarureti vardr. Ancak bu teekkl resmi devlet teekkl olmamal, mecburi olmamal, alcy kstrecek bir tavr taknmamaldr. Bilakis alc ile satc arasnda mutavasst bir tekilat, hatta mmknse mterek bir tekilat olmaldr. Bir ok tahminlerin, hilafna, d alclarn, hususi zrra teekkl olmak artyla byle bir tekilatla alma kabul edecekleri sylenebilir. Bu suretle mesuliyetin dalmasna mani olunarak ttn al veriindeki bir ok aksaklklarn da nne geilmi olur, binnetice piyasann dzenlenmesi kolaylar. 3- Ttn zrra kapital bakmndan zayftr, ekseriya bor yk altnda ezilmektedir. Maln bir an evvel paraya tahvil etmei dnr. Halbuki alc bu bakmdan da stn durumdadr. Ttne kar mstani deilse bile mbayaa iini ar alarak fiyat diledii yola srkliyebilir. Bu yzden ttnde serbest fiyat teekkl demek, hemen hemen alcnn verdii ve satcnn kabul etmek mecburiyetinde bulunduu dikte edilmi fiyat demektir. Bu noktada alclar arasndaki rekabetten fazla bir ey beklenemez. Zira, bu satcnn mikdar o kadar ok ve tehalk o derece fazladr ki, byle bir rekabetin messir almasna mahal kalmaz. Nerede kald ki bu rekabet alc organize olduu iin ekseri ahvalde anlamalarla, monopol eklinde deilse bile poligopol ekline girerek, zararsz bir hale sokulmaktadr. u halde yaplacak i zrra, maln bir an evvel paraya tahvil etmek zorundan ve alan fiyatn gnden gne, hatta saatten saate decei korkusundan kurtarmaktr. Burada ilk hatra gelen ey kredidir. Fakat biraz dikkat edilecek olursa bunun hakikatte, derdi ortadan kaldracak yerde tedit edici bir vasta olduunu anlamak pek g deildir. Asl ve devaml hal aresi zrran kendi gelirini rasyone etmesi ve piyasa zamannda iktisaden az ok salam bulunmas olabilir. Bundan ne kastedildii tanzim edilmi fiyattan bahsedilirken daha iyi anlalacaktr midindeyiz. Yalnz burada kredi iin u kadarna iaret etmek gerektir ki, ttn zrrann byk bir ksm (ttn tccarnn hemen hepsi) her sene dedikleri faiz mikdarn kendileri kazanabilselerdi, vaziyet her halde baka trl olurdu. Kredi bahis mevzuu olunca, denen faiz mikdarnn masraf vesaire ile birlikte % 10 gibi pek yksek bir halde bulunmas kredi messesesinden bu gibi hizmetler beklemee manidir. lk alan fiyatlarn gn getike dmesine gelince; bu bir vakadr. Ancak burada iki noktay birbirinden ayrmak lazmdr. A) Ttn tarlada aadan yukarya, dipten balyarak uca doru aklmak suretiyle krlr. Fakat ttn sat bunun tam tersinedir. Yukardan aa doru iner. Piyasa alnca evvela en yksek kaliteler satlr, zaman getike birincilere, ikincilere ve ilah. Aa doru inilir. Bylece gn getike fiyatn da kaliteye tekabl eden seviyeye inmesi, yani dmesi gayet tabiidir. B) Fakat bu esnada al veri psikolojisi bakmndan u cihet de messir olmaa balar. Piyasa aldktan itibaren al veri ilerledike alcnn ihtiyac azalmakta, istinas oalmaktadr. Buna mukabil satcnn mukavemeti azalmakta, teklif edilecek fiyata rza gsterme kabiliyeti artmaktadr. Bu vaziyette gn getike alc, ttnn kalitesine tekabl eden fiyattan daha dk bir fiyat teklif etme temayln, satc da daha dk bir fiyat kabul etme istidadn gsterir. Esasen her
355
kaliteye hangi fiyatlar tekabl eder, daha aa kalitenin ba fiyata nazaran deeri ne kadardr? Bu cihetler kesin olarak tayin edilemez. Neticede fiyatlar hakikaten ve balangta korkulduu ekilde der. Bu hadise bilhassa mahsuln bol olduu senelerde bariz olarak grlr. Maamafih mahsuln pek kt bulunduu senelerde ayn mekanizmann bu defa ters istikamette iledii de mahede edilmitir. htiyacn kapayamayan, mbayaa ilerledike kapayamyacan anlayan alc, ikinci, nc kalitelere inildii halde fiyat ilk seviyede tutmak, hatta daha da ykseltmek mecburiyetinde kalabilir. Bu artlar altnda bir ksm zrra geen sene ttnn ilk azda sattna piman olurken, bu sene ilk gnlerde satmadna piman olur. Ve neticede bu akl ermez hadiseler herkesce bir tek tarzda izah edilir. Ttn sat bir talih iidir. te tanzim edilmi fiyat teekklnn vazifelerinden birisi ttn satn piyango gibi bir talih ii olmaktan karmak olmaldr. 4- Ttn istihlaki btn dnyada az ok mstekardr. Normal olarak beynelmilel ttn piyasasnda, bir sene zarfnda nerede, ne kadar ve hangi cinsten ttn istihlak edilecei bilinir. Ayrca istihlakin umumi temayl, mesela artmakta (nfus oalmas veya ttn tiryakiliinin genilemesi gibi sebeplerle), veya eksilmekte olduu, (imdiye kadar kalite deitirdii grlm, fakat eksildii grlmemitir) talebin daha yksek ve daha dk kalitelere yneldii (bilhassa konjonktr dolaysiyle itira kabiliyetinin artp eksilmesinden) takip edilir. Halbuki ttn istihsali mstekar deildir, olamaz da, zira ttn rekoltesi tabii artlara baldr. Kuraklk, hastalk, ekimin azolmas halinde istihsal az veya kalite itibariyle dk olur. Havalarn msait gitmesi, ekimin geni tutulmas, hastalk bulunmamas halinde mahsul bol ve nefis olur. Demek ki ttn mevzuunda istikrarl bir istihlak ve istikrarsz bir istihsal kar karyadr. Ttn ziraat mahsul olmak hasebiyle, istihsal ile talep arasnda bir senelik zaman faslas mevcuttur; binnetice fiyat tesiriyle tesss edecek mvazene mekanizmas burada matluba muvafk bir tarzda ileyemez. Bu yzden yaprak ttn piyasasnda byk vayonlar gsteren fiyat temevvleri mahade edilir. Trkiye'de yaprak ttnn 380 kurua kt grld gibi, 20 kurua dt de grlmtr. Ayrca fiyat inip kmalar, normal zamanlarda bizzat fiyatlarn tesiriyle iddetlenir. Zira kt bir mahsul senesinde alc tehalk gsterir, alclar arasnda rekabet balar, fiyatlar ykselir. Fiyat yksek bulan mstahsil mteakip sene ekim sahasn geniletir, bol bir mahsulle karlalr. Fakat bu defa alc mstanidir, mbayaa iini ar alr, fiyatlar der. Bu vaziyette istihsali istihlake gre ayarlyacak, ttnn bol olduu sene mahsul fazlasn alp, kt olduu senede eksiini tamamlyarak piyasann daha istikrarl seyrine imkan verecek bir tanzim messesesine, bir reglatre ihtiya vardr. stihsaldeki bu kararszl karlamak iin mukabil taraf, yani alc, daha dorusu bunlardan kapital bakmndan kuvvetli olup rasyonel hareket etmek imkanna malik olanlar stok bulundurmak cihetine gitmilerdir. Bu stoklar bir iki senelik ihtiyac karlayacak kadar byk tutulmaktadr. Yani Amerikan kumpanyalarnn satn aldklar mesela 1947 senesi mahsul Amerikaya gidince, henz 1944 veya 45 senesi mahsul istihlak edilmekte, 1947, 46 bazen de 45 senesi mahsulleri depolarda beklemektedir. Byle bir ayarlamann alc bakmndan faydas byk ve eitlidir. Evvela istihsalin srprizlerinden kurtulur. Her hangi bir arza yznden mahsul az olursa mterilerini kaybetmemi olur. Saniyen ttn depoda bekletilmekle (tabii hususi bir bakmla) aromatize olur, rengi alr, ipek gibi yumuar, kokusu gzelleir, bir kelime ile kalitesi ykselir. Salisen ve en mhimi, alc mahsuln hastalkl bulunduu, kt ve fiyatn yksek olduu senede pek az mbayaada bulunmak, hatta hi piyasaya girmemek, buna mukabil mahsuln bol ve nefis, fakat bolluktan dolay fiyatn dk olduu senede, stoklarn kuvvetlendirmek zere fazla mbayaada bulunmak imkann elde eder. Burada hatra yle bir sual
356
gelebilir. Btn alclar ayn ekilde hareket ederse, mahsuln kt bulunduu senede fiyatn yksek, mahsuln bol olduu senede dk olmas artk bahis mevzuu olabilir mi? Fakat batan alclardan ancak bir ksmnn bu tarzda hareket ettiini tasrih etmek lazmdr. Ayrca bu izahatla u noktay da az ok aydnlatmak mmkn olur. Ttn piyasas hakknda bir ok zihinlerde mphem ve yanl bir telakki hkm srmekte ve sk sk u szler duyulmaktadr. "Amerikallarn ttnlerimize ihtiyalar var, almaa mecburlar. Ne olsa alacaklar. Hatrmz iin almyorlar, ihtiyalar olduu iin alyorlar" ve ilah... Amerikallarn ark ttnne, bu arada bilhassa Trk ttnne ihtiyalar vardr. Fakat bu ihtiya her mahsul senesi iin bir zaruret saylmamaldr. Dier bir ifade ile Amerikan kumpanyalarndan birisi veya hepsi birden, hesaplarna gelmezse, bir rekoltenin satna pekala itirak etmiyebilirler. Stok mevcutlar buna msaittir. Fazla skrsa mteakip senenin piyasasna da itirak etmeyebilirler. Zira ttn satndan rakibimiz olan memleketlerdeki mbayaalarn daha geni tutmak suretiyle bu istinay bir iki sene idame ettirebilirler. Bu vaziyet yukarda bahzedilenin tam zdd olan bir telakkiye yol amtr. Ttn muhitinde "Amerikallar ttnlerimizi isterlerse alrlar, istemezlerse almazlar. Onlarn verdii fiyat kabul etmek mecburiyetindeyiz, gibi yanl mtalaalar serdedilir. Hakikat ne yle, ne byledir, her zaman olduu gibi bunlarn ortasndadr. Alc rekolte temevvclerinin zebunu olmamak iin tedbirler almtr. Dolaysyle bir senelik, iki senelik mdahale mbayaasiyle onu istenilen ekilde harekete mecbur etmenin imkan yoktur. Netekim devlet bir sene (1946 rekoltesinde) Yerli rnler eliyle ehemmiyetli bir mbayaada bulunmu (25 milyon kilo) fakat bu iin arkasn getirememitir. Alnan ttnler hala devletin elinde bulunmaktadr. Ve zamann Ticaret Bakan devletin 75 milyon lirasn ttnde bal tutamyacan (yani ucuz pahal bunlar elinden karmaa mecbur bulunduunu) ilan etmektedir. Grlyor ki alcnn hadisata hakim olmasna mukabil, satc zaviyesinden biz hadisata hakim olmaktan henz uzaz. Bilakis hadiseler bizim tedbirlerimize hakim olmaktadr. Bu vaziyeti nlemek iin mahsul senelerinin farklarn kompanse eden bir reglatre, alcnn sahip bulunduu stok gibi bir satc tanzim messesesine ihtiya aikardr. 5- Her malda olduu gibi ttnde istikrarsz bir sat fiyat maliyet fiyat zerine iddetle tesir eder. Bu sene ttn yksek bir fiyatla satlrsa gelecek sene maliyeti ykselir. Serbest fiyat teekklnde mahsul bir sene fazla, ekseriya bu fazlalktan dolay maliyet yksek, fakat sat fiyat mahsul bol olduu iin dk; bilakis mteakip sene rekolte az, maliyet fiyat dk, bu defa sat fiyat yksek olmaktadr. Ksaca ttn bolsa fiyat dk, fiyat yksek olunca da ttn kt olur. Ve zrrra bu iki nimete bir arada pek nadir ahvalde nail olabilir. Halbuki bahsi geen tanzim mekanizmas harekete geer ve iyi ilerse, ttn sat fiyatlarn mhim miktarda ykseltmek ve fiyatlara az ok bir istikrar vermek imkan dahiline girebilir. Filhakika alc iin, ald yaprak ttn fiyat, satt mamul ttn fiyat yannda % 10-15'i gemeyen nisbeten ehemmiyetsiz bir mikdar ifade eder. Yani yaprak ttn fiyat seviyesinin ykselebilme marj byktr. Netekim harp iinde Amerikan ttn kumpanyalar ttnn libresini bir dolardan fazlaya maletmei gze alrlarken, bu gn, Amerikada umumi fiyat seviyesi %75 ykselmi olmasna ramen, halen ayn ttn 45-50 sente maletmektedirler. Grlyor ki Amerikan mterilerimiz iin yaprak ttn fiyat % 4050 deil, % 150 ykselmee msaittir. Ayn netice i alclar ve bu arada devlet iin de caridir. Elhasl bir tanzim tekilatiyle her sene elde edilen ttn miktar rasyone edilir. Ve arz arya edilerek piyasaya az ok tesir edilirse, sat fiyatlar bilhassa orta ve aa fiyatlar alcnn, iine ve karna byk bir tesir icra etmeksizin, ehemmiyetli miktarda ve ba fiyata doru ykselebilir. Esasen Trk ttn mstahsilinin emek ve
357
mahareti bir dereceye kadar olsun denmek icap ederse, ba fiyatlar da dahil, mevcut sat fiyatlarnn ykselmesi zaruridir. Hali hazrda maliyet fiyatlar ve pek tabii olarak bundan mteessir olan sat fiyatlar pek iptidai bir hayat seviyesine ve lesiye alma tarznda bir insan shhat ve kudretinin israfna istinat etmektedir. Burada ksaca bir kan sayabildiimiz bu hususiyetler ve mahzurlar yznden yaprak ttn al veriinde serbest fiyat teekkl iktisadi ve rasyonel olamaz. Byle bir serbestlik mstahsil kitleyi alclarn (keyfine dememek iin) hsn niyetine terketmek demektir. Dier taraftan daha batan iaret edildii gibi ttn iin mdahaleli bir fiyat teekkl de kar yol deildir. Burada mdahaleli fiyat teekklnden maksat, devletin mevki ve cinslere gre muayyen fiyatlar tespit edip ilan etmesi, icap ederse bizzat mbayaada bulunarak dier alclar bu fiyatlar tutmaa icbar etmesidir. Bu suretle ve devletin ttn piyasasna mdahalesiyle ortaya kan mahzurlar daha eitlidir. 1- Drtte nden fazlas ihra meta olan bir mal zerinde devletin al verie mdahalesi alclar iin, bilhassa d alclar iin psikolojik bir ekingenlik havas yaratr. Baz seneler Amerikan kumpanyalar alan piyasaya itirak etmezler, sonra itirak ederler veya bir kenarda dururlar. Bu hususta alclarla devlet arasnda bir fikir ve haraket birlii temin etmek ve piyasaya mmkn mertebe ok alcy itirak ettirebilmek gayretiyle, kongreler toplanr, tedbirler alnr. Fakat her sene alnan tedbirler deiir, ksknlkler olur. Ya mstahsil, ya tccar, yahut d alc alnan tedbirlerden memnun kalmaz. Herkezi birden memnun etmek ise mmkn deildir. Bir defa ttn iinde iki eit ticari zihniyet karlamaktadr. Devlet mdahale zarureti karsndadr. Tccar ve Amerikal alc ise serbest al veri havasnda almtr. Ttnn sahibi olan ifti ile kendi arasnda mdahale yle dursun, mtevasst bile grmek istemez. Onun iin zrran ayana kadar gelmektedir. Kayt kuyut altnda al verie istekli deildir. Hatta bu artlar altnda 250 kurua alnmas bahis mevzuu olan ttn serbest olarak 300 kurua alma tercih edebiler. Nitekim iftiden 250 kuru vasat fiyatla ald ttn %75 bir randman ve iletme masraf ile 400 kurua maleder, fakat ayn ttn ilenmi olarak 360 kurua bakasndan almak istemez. Bu bir ticari zihniyet meselesidir ve alc zaviyesinden haksz da grlemez. Zira onun da kendine mahsus bir mbayaa ve fiyat siyaseti, maniplasyon tarz, hatta ticari bir prestiji vardr. Bu byle olmakla beraber d ve i alclar tarafndan, ttnn arzettii hususiyetler gznnde tutularak bu mevzuda tamamen serbest bir fiyat teekkl talep etmek de insaf ve anlay icabatndan deildir. 2- Devlet mdahaleye kendi arzusuyla tevessl etmez. Bilakis bu ii, tabir caizse kerhen yapmaktadr. Her halde mtahaleye lzum kalmayan sat senelerini tercih eder. Tccar ve d alc da mdahaleye taraftar olmadna gre, mdahaleyi istiyen yegane alakal ttn mstahsilidir. Mstahsilin devlet mdahalesini istedii sene, bilhassa, rekoltenin alclar tarafndan kaldrlmayacak kadar bol olduuna zahip olduu veya hastalk dolays ile kalitenin dk bulunduu senedir. Mdahale talebi, piyasada panie mani olunmas, bunca emek ve masrafa mal olan malnn deerinden aa fiyatlarla elinden alnmasna msaade edilmemesi, ahsi menfaat peinde koan (sanki ticaret hayatnda ahsi menfaat peinde komayan kimse mevcut olabilirmi gibi) mtevasstlarn, ikinci ellerin, hatta yerli tccarn faaliyetlerine set ekilmesi, Tekel veya dier bir devlet messesesinin piyasaya itirak ederek mahsul deer fiyatlarla satn almas gibi sebepler istinat ettirilir. Bu talep ok geni bir mstahsil tabakay alakalandrd cihetle, hakl veya haksz, her zaman devlet iin iktisadi olmaktan fazla siyasi bir lzum ifade etmekten hali kalamaz. Gazete havadislerine baklrsa son sene Ankara'ya yadrlan telgraflar arasnda 7 bin imzal olanlar vardr. Bu rakam bu vadide bir rekor tekil etse gerektir. Bu rekorun her sene
358
krlmas ihtimali oktur. Bilhassa memleketimizde ok partili siyasi hayat baladktan sonra bu noktann gittike daha fazla ehemmiyet kazanaca aikardr. Bu cihet dier baz memleketlerde, bu arada mesela Amerikada buna benzer grnler almaktan hali kalmamaktadr. Bu gibi tazyiklere dayanamyarak Amerikan hkmeti tarafndan 1947 mahsulne zrradan alnan ttn miktarnn 350 milyon kg. olduu sylenmektedir. Bu noktada u ciheti ehemmiyetle belirtmee lzum vardr ki, ttn iine siyasi bir eni verilmemeli, bu ie hissiyat da karmamal, piyasaya tamamen iktisadi lzum ve hakikatler hakim olmaldr. Aksi takdirde i iinden klmaz bir hal alr. Bu kaide devlet, tccar ve d alclar tarafndan olduu kadar bizzat mstahsil tarafndan da riayet edilmesi zaruri olan esasl bir kaidedir. Halbuki mdahale ile bu kaide daha batan ihlal edilir. Devlet piyasadaki panik havasna mani olmak zere mdahaleye davet edilir. Halbuki zrran maln satmak iin tehalk gstermesi ve bundan doan panik, bir senede istihsal edilen milyonlarca kilo ttnn bir iki hafta iinde, hatta iyi fiyatlarla ilk bir ka gn iinde satlmak istemesinden ileri gelmektedir. Devlet mdahalesile bunun nne geilemez. Daha garibi bu mdahale ile piyasa al tarihi normal zamandan uzaklatrla uzaklatrla ay daha geriye, ta Ocak ay onlarna atlmtr. Bu ilk alan Ege ttn piyasasdr. Marmara ve Karadeniz ttn piyasalar daha sonralara kalmaktadr. Bu suretle ttn satndan arz tehir edilip, daha dar bir zamana sktrlarak, iftinin mukavemeti gittike eridii ve yeni ttn ekimi mevsimine girildii iin tehacm ve panik sebepleri tedit edilmitir. Keza devletten, mdahale ederek mahsuln deerinden aa fiyatlarla satlmasna mani olmas istenir. Fakat ortadaki mahsuln deer bahasn kimse bilmez ve mevcut artlar, deimedike objektif olarak kimse bilemez. Her ifti iin malnn deeri ok yksektir. Alc ise, kendi kuvvetli pozisyonunu mdrik, bu deeri pek alak grr. Hakiki deer serbest bir piyasada arz ve talebin kalamas neticesinde meydana gelecek fiyat olabilir, desek, ttn iin bunun byle olmadn yukarda bir kan hlasa ettiimiz sebepler kafi derecede izah etmektedir. Neticede ttnn kymet takdirinde ahsi, indi grler, her gr zaviyesine gre ayr kymet takdirleri hkm srmektedir. 3- Bu karklk iinde objektif bir gre, iktisadi bir kymet takdirine ve iktisadi olduu iin herkesce kabule ayan bir fiyat teekklne varabilmek iin eldeki mahsuln mikdar gibi kalitesinin de hakiki ekilde tesbit edilmesi ilk art tekil eder. Hali hazrda her sene ttn mahsulnn byk bir ksmnn kalitesi alakadarlar tarafndan takdir ve tesbit edilmektedir. Ancak bu tesbit keyfiyeti, devlet de dahil olmak zere tccar ve d alacakllardan piyasada ka alc firma mevcut ise o kadar eitlidir. Her firma alakadar olduu blgede mevcut ttnlerin mikdarn, kalitesini ve kimlerin elinde bulunduunu tesbit etmee alr ve bunun iin on binlerce lira masraf eder. Piyasada bu firmalar arasnda ne de olsa bir rekabet mevcut olduu cihetle tesbit neticeleri ticari bir srdr, biri dierinden haberdar olamaz. Netice itibariyle ortada mterek, mtecanis bir kalite tesbiti mevcut deildir. Evvela bu temin edilmelidir. 4- Mdahalenin dourduu en mhim mesele, devletin ttn mbayaas suretiyle zerine ald ticari mesuliyettir. Satn alnan ttnden devlete kar elde edilebilir. Fakat ekseriya zarar edilmesi ihtimali byktr ve miktar oaldka ikinci ihtimal fazlalar. Ayrca mdahale mbayaalarnda devletten istenen ey ok kere birbirine zt olmak zere iki cephelidir. Evvela yaprak ttn sat esnasnda mbayaaya itirak edip ttn satn almak, sonra ilenmi ttn sat zamannda ttn satcs olarak ortaya kmamak, ksacas devletten ttn almas, fakat ald ttn satmamas talep edilir. Bu nokta iktisadi ve ticari mlahazalardan ne kadar uzaklalabildiini gstermek bakmndan enterasandr.
359
Hakikatte devletin mbayaa, depo, iletme ve ilah... tekilat gerek tesisat bakmndan, gerek personel bakmndan geni bir mdahale iin kafi deildir. Bu sebepten 1947 senesi mahsulnde yaplan mdahale pek ekingen olmutur. Esasen Ticaret ve Gmrk ve nhisarlar Bakanlklar nerettikleri teblide (1946 senesinin aksine) 1947 senesinde sat fiyatlarn tesbit etmeyeceklerini bildirmekle fiyat teekkln serbest rekabete terketmilerdir. Bunun neticelerinin ne derece gayri iktisadi ve zararl olduuna bata iaret etmitik. Maamafih devletin ticari bakmdan baka trl hareket etmesi gtr. Ttn piyasasna mdahale ile zerine ald 70-80 milyon liralk yk henz tasfiye etmeden, yeniden 70-80 milyon, hatta byk bir rekolte karsnda belki 100-150 milyon liralk bir yk altna girmek iin, iin atisi dnlecek olursa pek kolay bir teebbs saylamaz. Netice olarak ttn piyasasna mdahalede devlet de tamamen ticari zihniyetle hareket etmek mecburiyetindedir. Yoksa ticari olmayan, devlet hazinesinden bir yardm ekli ne mstahsil iin arzuya ayandr, ne de devlet iin devaml olarak mmkn grlebilir. Nihayat d alclar karsnda devletin sat sans pek yksek deildir. Zira alc firmalarn mdahale mbayaalarndan memnun olmyacaklar, devleti byle bir ykten kurtararak, gelecek sene yine mdahaleye tevik etmek istemiyecekleri aikardr. Esasen tccar d alc karsna devlet messeselerine nazaran daha msait fiyat veya artlarla kabilir. Mesela 1946 mahsul iin ilenmi ttn tccar 400 kurua satmaa hazr olduu halde % 10 daha yksek fiyatlar devlet messesesi iin ayan kabul addedilmemitir. nk kendisinin maliyeti daha yksektir. Halbuki 1947 mahsuliyle ilenmi ttn fiyatlar % 25 dm, bu defa devlet mdahale messeseleri bir sene evvel 430 kurua vermek istemedikleri ttn 310-320 kurua satmak veya bir sene daha faiz yk altnda ezilmek durumuna dmlerdir, ki her senelik faiz % 10 fiyat dkl manasna gelir. O halde devletin muayyen ahvalde tek aresi elindeki mal zararna da olsa elden karmaktan ibaret kalmaktadr. Byle bir al veriin devaml olarak idame edilemiyecei aikardr. 5- Mdahalenin nazm mbayaa ad altnda imdiye kadar gstermi olduu faaliyet, piyasa aldktan sonra teekkl eden ba fiyatlarn ykseltilmesi istikametinde gayretler sarfetmek eklinde tecelli etmitir. Bu tarz hareket bir hatadr. Devlet mdahale messeseleri nazm mbayaalaryla 300 kuru ba fiyata satlmakta olan ttnlerin 325 kurua satlmasn temine gayret etmek, hatta bu neticeyi salamakla vazifelerini yapm olamazlar. Asl vazife orta ve bilhassa dkn fiyatlarn, muayyen bir seviyeyi muhafaza edip, daha aa dmemelerini temindir. Zira ba fiyatlardan ikayeti olan yoktur. Mesela vasati fiyatlarda, ttnc tabiriyle kaymededir. 25 senelik ttn satlarndan her hangi bir senenin veya muayyen kalitelerin fiyat kaymesinin ne olduunu en salahiyetli makamlarda dahi bilen yoktur. Byle bir hesap yaplmamtr. Filhakika yukarki zihniyetle hareket eden bir nazm mbayaay hie icra etmek pek kolaydr. yle ki, alclar yz binlerce zrran ne gelen bir ka yz tanesinin-ki her kabada be on tane olmak zere asl seslerini duyuran ve mdahale mekanizmasn harekete davet eden bunlardrmahsuln yksek fiyattan, ondan sonra seslerini duyurmayan on binlercesinin mahsuln o nisbette dk fiyattan satn alrlar, bu suretle kaymeyi drrler. Grlyor ki imdiye kadar tatbik edilen mdahale sistemi henz hedefini tayin edememi ve netice itibariyle maksad hasl olmamtr. Bu noktada orta ve aa kalite ttnlerin fiyatlarnda bir dkle mani olmak iin asgari fiyat tayin etmek de maksada hizmet edemez. Zira bu defa vasati fiyat asgari fiyata doru indirilmi olur. Hlasaikelam mdahalenin fiyat tesbitleri ile, nazm mbayaa ile, takyidata varmak
360
istedii gayeye ulamas imkanszdr. nk evvela varlmak istenen gayeye bir sarahat verilmemitir. imdi yegane hal aresi olarak muvaffakiyet vadeden dzenlenmi fiyat teekklnden ne anlalmak lazm geldiini izah etmee alalm. Ttn piyasasnn dzenlenmesi demek, mutlaka ttnn ekilmesinden balanp satlmasna ve ihracna kadar her safhasn kanuni kaytlar altna almak demek deildir. Memleketimizde bir ok kafalarda her iin bu hususta bir kanun karmakla halledilebilecei kanaati hkm srmektedir. Cemiyetimizde maalesef iyice yaylm olan bu gr galat grlerimizden biridir. Kanunlarla bu gibi meselelerin halli iin ancak bir zemin hazrlanm olabilir, fakat meseleler halledilmi olmaz. Bu itibarla ttn piyasasnn dzenlenmesi yolunda alnacak tedbirlerle kanuni tanzimden de istifade etmekle beraber, esas olarak serbest iktisadi ve ticari temellere dayanan, herkesin kabulne mazhar olduu iin, ticari rf ve adetler halinde kendiliinden cari olan kaideler meydana getirmege allmaldr. Ttn piyasasnda eskiye nazaran bu vadide terakkiler elde edildii inkar edilemez. Fakat imdiye kadar kaydedilmi terakkilerin adeta borsa teamlleri gibi, muayyen teaml ve ticaret adabnn hkm srd bir ticaret sahas, bir kelime ile dzenli bir serbest piyasa haline sokulmas lazmgelir. Son olarak ttn piyasasnn bu ekilde dzenlenmesi iin temin edilmesi art olan noktalara iaret edelim. 1- Ttn piyasasnn al tarihi tesbit edilmeli; ve en fazla Kasm aynn sonlarna decek ekilde ne alnmaldr. Esasen bu tarihin be senedenberi olduu gibi Ocak ay nihayetlerine kadar geciktirilmesi hi bir makul sebebe istinat ettirilemez. Eer kongreler toplamak, mzakereler yapmak, mmkn mertebe fazla alc temin etmek bu gecikmenin sebebi olarak gsterilirse, bunlar daha evvel yaplamaz eyler deildir. Fakat maalesef kmrde, basmada olduu gibi devlet tedbiri kn geleceini yazdan, yazn geleceini ktan dnmemektedir. Ticaret Bakanl sonbaharda ttn piyasasnn alacan daha yazdan dnmeli, tedbirlerini ona gre ayarlamaldr. Her trl piyasa hazrlklarnn daha evvelden yaplmas halinde fiyatlarn almas iin erken bir tarihin seilmesine, ciddi hi bir mani bulunmad gibi byle hareket etmek iin ortada ok mhim teknik ve iktisadi sebepler mevcuttur. Nitekim tccar da alclar da piyasann daha evvel almasn istemektedirler. Mstahsile gelince; itfinin en hakl isteklerinden birisi budur. nk bu cihet her iki tarafnda menfaatleri icabdr. Ttn mahsulnn normal olarak Eyll sonunda arkas alnr. Balyalanmas Ekim, azami Kasm aynda bitmi olur ve sata hazr vaziyete girer. Halbuki ifti Eyllden itibaren yeni sene iin hazrlk yapmak zaruretindedir. Tarla tutmak, gbre tamak, fide koymak, bir takm angajmanlara girmek gibi. Elindeki mahsuln satlmas ve piyasann iyi veya kt tecellisi iftinin yeni senede ne yolda hareket hareket edeceini tayin edecektir. Tccar ve alclar iin de piyasann bir an evvel almasnda fayda vardr. Zira Eyll ve Ekim aylarnda tesbitlerini tamamlyan firmalar artk mbayaalarn bir an yapp ihtiyalarn kapatmak, ve aldklar ttnleri teslim alarak yaz gelmeden ilemek isterler. Zira scaklara kalan ttn imalat, yapran imalat esnasnda krlp ufalanmas yznden fazla fire verir, yani zararldr. Ttn piyasas tarihinin erkene alnmas memleket iin faydaldr. Filhakika piyasa tarihi ok gecikirs, baz d alclarn ihtiyalarn baka memleketlerden tedarik etmeleri ihtimali varid olur. Nitekim geen senedeki satlarda Amerikan Clen Kumpanyas, al bir iki ay geciktii iin Trk ttn piyasasna itirak edememi,
361
ihtiyacnn mhim bir ksmn (7 milyon Kg.) Rusyann" sohum ttnlerinden alarak kapatmtr. Ayrca, piyasa tarihinin evvele alnmasiyle ttn sat mevsiminin genilemesi yani ubat, Mart gibi bir iki ay yerine, Aralk, Ocak, ubat, Mart gibi drt ay uzamas fiyat teekkl zerinde mstahsil lehine byk bir tesir icra eder. Arzn zaman itibariyle teksif edilerek acele olmas mahzurunu bir dereceye kadar hafifletmi olur. 2- Ttnn balya haline getirilmeden satna msaade etmemelidir. Alcnn daha evvelden avans vermek suretiyle iftiyi muayyen fiyattan kendisine balamas da ayn eydir. Filhakika birka seneden beri baz mntkalarda daha Temmuz ve Austos aylarnda, ttnler henz dizide iken (karaborsa) denen satlarn yapld veya ttnler balyalandktan sonra fakat piyasa almadan, ifti tarafndan mahsulnn bir ka balyasnn satld grlmektedir. Bu trl al veriler ttn hakkndaki mevzuata uygun deildir. Umumiyetle alivre satlar gibi, piyasa almadan evvel yaplan dizi veya balya halindeki satlarn mstahsil iin zararlolduu muhakkaktr. Mamafih realist bir grle bu gibi alverilerin bir ihtiyaca cevap verdiini, iftinin alacak piyasa fiyatna nazaran gelecekte bir zararna mukabil, o gnk para ihtiyacn gidermek bakmndan pein bir faydas bulunduunu gzden karmamaldr. Bu suretle malnn kk bir ksmn aa fiyattan satan zraa, ksm kllisi iin daha msait bir fiyata intizar kudretini kazanmakta, netice itibariyle arzn acele ve panik halinde tecellisi hafiflemektedir. Mamafih bu gibi al veriler halen ehemmiyetli bir miktarda deildir; ve eer bu usul sirayet edip genilemezse ttnn balyalanmadan satlamamas adeti tamamen diyebileceimiz bir ekseriyetle tatbik edilmektedir, denebilir. 3- Ttn piyasasnda dzenli bir serbest fiyat teekklnn en mkl taraf, ttnn miktar gibi kalitesinin de tayini meselesidir. Her iftinin mahsulnn kalitesi, ahsi, keyfi kymet takdirlerinden kurtularak, mmkn mertebe objektif ve mtecanis bir kalite derecelendirmesine tabi tutulmaldr. Ttn ancak bu sayede az ok sabit ticari bir kymet iktisap eder. Halen mevcut tespit usulleri (ttn ticaretinde bu ie tesbit denir.) eitli ve bir dierinden habersizdir. Her eyden evvel tesbit usulleri tevhit edilmeli,hiyerarik bir derece takdiri organizasyonu vcude getirilmeli, yani bu i belli bir sisteme balanmaldr. Mesela, ttn mntkasnda (Trkiye balca drt ttn mntkasna ayrlr: Ege, Marmara, Karadeniz, ark) muayyen tipler iin (Akhisar, Kavurky, Milas, Denizli tipleri gibi) muayyen kalite dereceleri (halen en cok kullanlan 12, 15, 25, 35, 45, 65 ve ilah...) tesbit edilmelidir. Bu dereceleri tespit eden eksperler hey'et halinde hareket etmeli ve alakal drt tarafn (devlet, tccar, d alc, zrra) mmessillerinden mteekkil olmaldr. Ayrca daha st, blge merkez heyetleri tesbit neticelerini itiraz vukuunda gzden geirip tashih etmeli ve neticede kat'iletirmelidir. Kurulacak tekilatn masraf, alakal her taraf iin halen yaplmakta olan tespit masraflarndan fazla olamaz. Bu suretle her ttncnn mahsul, nisbeten tarafsz ve iin mtehasss bir hey'et tarafndan kalitece derecelendirilmi ve yerine gre kendisine, muayyen hadler iinde sabit ticari bir kymet verilmi olur. Binnetice 300 kuruluk bir ttnn 150 kurua, 100 kuruluk bir ttnn 200 kurua satlmasnn fiilen nne geilmi olur. Ancak bundan sonradr ki bir mntkada mahsuln deer pahasndan aa alnmasna mani olmaktan bahsetmek bir mana ifade eder. 4- Ttn piyasas aldktan sonra alclardan tccar olma art aranmaldr. Aksi takdirde ve halen tatbikatta olduu gibi her nne gelen iftinin mahsulne alc kmakta, eline be lira peyle bir makbuz vermekte, fakat ttn teslim alp bedelini demek lazm geldii zaman parasn verip mal teslim alamamaktadr. Bu
362
gibi alclarn maksad, msait fiyatlarla bir parti ttn yapp bunu karl bir fiyatla, daha teslim almadan devretmek ve aradaki fark kazanmaktr. Fakat daha yksek fiyat bulunamaz ve ekseriya olduu gibi bu arada piyasa derse bu ahslar ttn teslim alma zamannda ortadan kaybolmakta, bulunsalar bile dava, mahkeme ve ilah... ile eline birey gemeyeceini bilen iftiye daha aa, hatta ilk sat fiyatnn yarsna kadar inen fiyatlar eklif edip kendisini raz olmak mecburiyetinde brakmaktadrlar. Al veri geri kald takdirde ise byle sergzeti bir alcnn kayb 5 liradan ibarettin. Fakat mal elinde kalan ve zamannda ttnn satamyan zrran kayb byktr. Grlyor ki ttn al veriine ticari bir zaptrabt vermek, piyasay bu gibi yolsuzluklardan korumak zarureti vardr. Al veriin ticari mesuliyetini, yani kar ihtimali olduu kadar zarar ihtimalini de zerine alamyacak kimseler piyasaya itirak ettirilmemelidir. bu hususta ortaya kabilecek hukuki ihtilaflarda ihtisasl ve daha seri bir muhakeme usulnn tatbik edilmesi ve mevcut cezalarn iddetlendirilmesi temenniye ayandr. 5- Kanunen yasak olan skarta usulnn baka nam ve ekiller altnda ortaya kmasna mani olunmaldr. Malumdur ki bu usulde mesela 1000 kilo ttnden 200 kilosu, kalitece dk bulunarak yekunden intirilmekte, bu suretle verilen 200 kuru fiyat, hakikatte 160 kurua dmektedir. Byle bir hareketin hakszlk ve manaszl meydandadr. 6- Ttn satndan sonra iftiye mahsulnn bedeli, maln tesliminde ve bir defada verilecek yerde, drt msavi taksitte verilmelidir. yle ki; I. Ttn sat taksiti (Aralk, Ocak, ubat aylar iin,) II. Ttn dikme taksiti (Mart, Nisan, Mays aylar iin) III.Ttnkrma taksiti (Haziran,Temmuz,Austosaylar iin) IV. Ttn hazrlak taksiti (Eyll, Ekim, Kasm aylar iin) Bu tertip, dzenlenmi serbest fiyat teekklnn salim bir ekilde ilemesine ok yardm edecektir. Zira memleketimizde ttncln en zayf taraf burasdr. Ttn zirai bir mahsul olmak hesabiyle iftisi senede bir defa para yz grr. Bu para dier ziraat sahalar iin normal saylamayacak kadar byk ve toplu bir paradr. Ailenin 12 aylk geim masraf yannda, gelecek sene mhsulnn byk masraflar istilzam eden dikme, Krma ve ilah... ileri de bu para ile baarlacaktr. Bu vaziyette iftinin eline geen mebla evvela iptidai unsurlarna ayrp karn, zararn tespit etmesi, gelecek sene ona gre hareketini ayarlamas icap eder. Zrra bunu yapamaz. En mhimi senelik gelirini (ki ancak bir ksm kazancdr, byk ksm sermayesidir; fakat ifti kazanc, sermayeyi birbirinden ayracak vaziyette deildir.) 12 aylk geimi iin ve gelecek mahsuln dikme, krma, hazrlk masraflarn finanse etmek zere rasyone etmesi, gelecek seneye kadar parasn idare edip mahsuln meydana karmas lazm ve mmkndr. iftinin % 95'i bunu yapmaktan acizdir. Bugnk kltr seviyesinde yapaca da umulamaz. Hatta bir memur bile aylk gelirini doru drst rasyone edememekte, ay banda az ok zengin, ay sonunda adeta fakir gibi davranmaktadr. Ttn zraai da ttnn kaa satarsa satsn, maliyeti ne olursa olsun, eline geen paray tkenmiyecekmi gibi harcamaa balar. Birka ay iinde (memurun ayn ilk haftasnda yapt gibi) mhim ksmn lzumlu lzumsuz masraflarla bitirir sonra ttn dikimi ve asl alma ve para sarfetme aylar gelir. Bu defa bankadan, kooperatiften bor alnr. Bir taraftan ttn meydana getirilir, bir taraftan aile bu borla geinir. Bu teze kar yaplacak bir itiraz vardr. Ttn satnda zrra eline geen paray bankaya, kooperatife, devlete, uraya buraya olan borlarna yatrr. Elinde para kalmaz ki hesapl hesapsz harcamas bahis mevzuu
363
olsun. Bu sz dorudur. Ancak zrra o geitten geerek bu vaziyete gelmitir. Ve eer, farz muhal bugn borlarnn zerinden bir snger geirip, mahsulnn bedeli olduu gibi eline verilse, seneye, seneye deilse br seneye ayn vaziyete decektir. O halde iddia edilebilir ki, ttn piyasas ne kadar msait tecelli ederse etsin, iftinin sarfiyat rasyonalize edilmedike netice yine bugnk vaziyet olacaktr. Zrra ttnn 100 kurua da satsa, 400 kurusa da satsa senesine bor iindedir. iftinin bu kmazdan kendiliinden kabilmesine imkan yoktur. Memur misalinde mnevverler bile bir ay iin idareli olamazken, byk ksm itibariyle okuyup yazma bilmeyen kimselerin, bir seneye amil olmak zere rasyonel prensibe uygun ve iktisadi hareket etmeleri beklenemez. Zrra ttn satlnca byk bir satn alma kabiliyeti elde etmekte, nazarnda para biriminin haiz olduu kymet deitii cihetle alcs olduu mallarn fiyat ykselmektedir. Filhakika zrran senenin banda be bin liras varken 100 liraya atfettii kymet 50 lira kadar bile deilken, yaz ortasnda tamamen parasz kalnca 100 liraya verdii kymet iki yz lira deerindedir. Nitekim ttn satndan sonra 700-800 liraya edinilen bir at ve araba, Eyllden sonra 200 - 300 liraya dmektedir. Hersene tekerrr eden ve bir trl ders alnamyan bu derdin aresi, iftiyi bir defada ve byk bir satn alma kamiliyetine garketmektense, malnn bedelinin ttnn yetitirilmesi iin zaruri olan muayyen vadelerle tediye etmek, bu suretle senelik geliri hesapsz istihlakten kurtarp, istihsale gre ayarlamaktr. Esasen umumiyetle ziraatn iktisadi bakmdan zayf noktalarndan birisi, gelirin senede bir defalk olmasdr. Halbuki bu tedbir sayesinde btn zrrann geliri nisbeten daha devaml bir hale gelecek, bundan byk iktisadi faydalar doacaktr. Bu takdirde iftinin parasna mlkiyet haklarna mdahale edilmi olaca meselesine gelince; ttn bankas dolaysiyle zrradan kesilen % 5 lerin, ttn bedelinin senede drt taksitte verilmesine nazaran daha ar bir mlkiyet mdahalesi olduunu hatrlatmakla iktifa edeceiz. Nerede kald ki bu paralara faiz de tahakkuk ettirilebilir. Esasen ttnn tabii icaplarna uyarak, ttn ziraat iin ikrazlarda bulunan kredi messeseleri (Ziraat Bankas, Bankas, Ttncler Borsas) ikrazlarn bir defada yapmazlar. Martta ttnn dikilmesi iin ilk taksit, Haziranda krlmas iin bir taksit, bazan Eyllde yeni sene mahsulne hazrlk iin bir taksit olmak zere ksm ksm para verirler. Bahis mevzuumuz olan mesele mali messeselerin yapm olduu taksitli tediyeleri zrran kendi gelirine tatbik etmek ve hi olmazsa, senede dedii faiz kadar kendisinin kazanmasn temin etmektir. Ttn Bankas ttn zrrann kendi bankas olmak hasebiyle, ttn bedelinin taksitle tediyesine vasta olabilecei gibi buna karar verip tatbik de edebilir. Herkesin kendi kendisinin mlkiyet haklarn tahdide salahiyeti vardr. Bu ekilde ttn bankas uzun yllar beklemeksizin byk bir mali kurdete de sahip olur. 7. Alc tarafndan ttn ambalajnn iadesi kanuni teminat altna alnmaldr. Hali hazrda ksmen ve baz seneler riayet edilmekte olan bu teaml mstahsil iin balya bana iki liralk, yani ttnbedelinin % 2'si kadar bir tasarruf ifade ettii gibi ayrca ticari bir fayda salamaktadr. Filhakika alc ambalajn iade edecei zrran ttnn bu senede satn almak midinde olabilir. Bilmukabele zrra da mahsln yine o firmaya satmak midini besleyebilir. Eski al veriin zerinden 8-10 ay gibi uzun bir zaman getii halde, ambalajn iadesi adeti piyasann almas arifesinde alc ve satcnn yeniden temasa gelmelerine ve birbirlerini al veri imkan bakmndan yoklamalarna vesile tekil eder. Her halde bu temasn ticari kymetini kk grmemelidir.
364
8. Ttn pisayasn dzenlemek iin mahsuln bol olduu senede fazlasn satn alp; kt olduu senede eksiini tamamlyarak piyasann daha istikrarl olmasn temin edecek bir tanzim messesesi kurulmaldr. Ttn bankas bu vazifeyi grebilir, fakat ok uzak bir istikbalde. Ayrca bu messese bir devlet messesesi (mesela Tekel) olmad gibi sadece zraan messesi olmamaldr. Belki devlet, bankalar, zrra ve tccarn mterek bir teekkl maksada daha uygun hareket edebilir. Adeta bir reglatr vazifesini grecek olan bu teebbs, btn d ve i satclar muayyen kaliteleri iin, muayyen fiyat seviyelerinden daha aa inmee sevkedebilecek derecede kuvvetli olursa tesirini gsterebilir. Zira icap ederse btn rekolte fazlasn satn almak, bunu iletip depo edebilmek ve gelecek sene ayn vaziyet karsnda kalrsa nefesi tkenmeden bu ii tekrar edebilmek mevkiinde kalacaktr. bunun iin mkemmel bir tekilata, mdrleri, eksperleri, mbayaa memurlar ile ehliyetli bir personele, muayyen ehirlerde kafi miktarda depo, iletme maazalar ve ilah... tesisata, nihayet bunlarn hepsinden baskn 300-400 milyon liralk, bizim llerimize gre muazzam bir kapitale ihtiya vardr. Yoksa bugnk artlar altnda, Tekel idaresi de dahil olmak zere her hangi bir tanzim messemiz 30-40 milyon kiloluk bir mbadele mbayaasnda bulunsa bu iin altnda kalkamaz. Ne ttn iletebilir, ne de muhafaza edebilir. Nitekim 1946 senesi mahsul iin yerli rnler irketi vastasyla yaplan 25 milyon kiloluk mbayaa henz tasfiye edilmeden yeni mahsul senesi gelmi ve piyasa almtr. Netice itibariyle mdahale messeselerimizden biri bu suretle eli kolu bal, piyasaya giremiyecek bir durumda, tabir caizse nakavt olmu vaziyette bulunmutur. Onun iin bahis mevzuu tanzim messesesi icabnda genileyip daralabilecek elastiki bir tekilata sahip ve her eyden evvel kapital bakmndan uzun nefesli ve salam iktisadi bir teekkl olmaldr. Ttn iinin umumiyetle byk kapitallerle evrilebilen bir i olduunu anlatabilmek iin yukarda ad geen Amerikan ttn kumpanyalarndan her birinin kapitalinin 700-800 milyon dolar olduunu ve her birinin senelik sat tutarlarnn bizim paramzla 2 milyar liray atn kaydetmek kafidir. ki senedenberi mstahsilin satlarndan % 5 kesmek suretiyle kurulmasna balanan ttn bankas, bu minval zerine ancak 20-30 sene sonra bu vazifeyi yapabilecek bir tanzim messesesi haline gelebilir. 9. Ttn fiyat teekkl dzenlendii gibi istihsali de serbest ekim dahilinde bir dzen altna alnmal ve dk kaliteli ttn yetitiren mntkalar harite bkarlarak ekim sahas tahdit edilmelidir. Yalnz bu esnada ttnn mikdarndan korkulmamaldr. yi ttn 120-130 milyon da olsa satlr ve iyi fiyatlarla satlr, bu sene deilse gelecek sene satlr. Bu nokta 100 milyonu aan 1947 senesi mahsulnn bugn tamamen denecek derecede satlm bulunmasiyle de sabittir. Zira bata iaret ettiimiz gibi, Yunanistanla Bulgaristann istihsal durumlar zayfladktan sonra "Trk Ttn" beynelmilel ttn piyasasnda eskiden namyla sahip olduu inhisar durumuna, bugn fiilen sahip olmak mevkiindedir. Pozisyonumuzu idrak etmeli, ve bu servet kaynamz layk olduu ehemmiyetle ve bilgiye dayanan bir ihtimamla ele alp inkiaf ettirmeliyiz. 4. D Ticaret Bakmndan Hayvan hracat
ASLAN TUFAN YAZMAN
"ktisadi Yry Ba Yazar" ktisat Kongresinin deerli yeleri, Kymetli dakikalarnz israf etmi olmamak iin derhal mevzua giriyorum. Hayvan ihracatnn yksek heyetinizi iki bakmdan alakadar edeceini zannediyorum.
365
1- Hayvan ihrac yaplmal m? Yaplmamal m? 2- Trkiye'nin iktisadi kalknmasnda ve d ticaret muvazenesinde hayvan ihracnn rol nedir ve ne olmaldr? Memleketimiz; bir ziraat memleketi olduu kadar bir hayvan yetitirme lkesidir. Bilhassa Orta Anadolu ve ark yaylas amil manasile hayvanclk yapmaa en msait toprak ve iklimlere maliktir. o kadar ki Avrupa ktasnda Macaristan, Hollanda ve Danimarka'dan bu hususta daha msait bir durumda bulunduumuzu iddia edecek sebepler ve amiller vardr. Fakat buna ramen biz daimi bir hayvan ihracats olamadmz gibi memleket iinde ve baz ehirlerde eti, st, ya, peyniri ve dier hayvan rnlerini pek pahalya tedarik edebiliyor ve iyisini bulmakta da mklata uruyoruz. Evvela u dm zelim : - Hayvan ihra etmeli miyiz? Ne zaman hkmet bir ihra msaadesi karsa bilhassa stanbul'da byk bir reaksiyon gsterilmekte, gazetelerimiz devaml neriyatla hayvan ihracnn aleyhine yrmekte, aleyhtarlk belirmektedir. Bu reaksiyonun dayand temel, ihracat kararndan sonra bir ka byk ehrimizde ve bazan stanbul'da et fiyatlarnda grlen veya grlmesi muhtemel olan ykselilerdir. Hayvan ihrac kararnn stanbul, zmir gibi bir iki ehrimizde bazan et fiyatlarnn ykselmesine sebep oluyorsa da, bu artlar olmasn diye hayvan ihracn menetmek, adetleri milyonlar geen hayvan yetitiricilerinin ve dolaysile d ticaret muvazenemizin aleyhine olmaktadr. Bu sene hayvan ihracna dair korka korka verilen ihra msaadesi 300 bin koyun ve 35 bin sr iindi. Bu karardan sonra basnda yine kyametler koptu. Fakat ehirlerde et fiyatlar ykselmedi. Esasen ihra karar yznden fiyatlarn ykselmesi keyfiyeti normal bir iktisadi temele dayanmayp bir speklasyon faaliyetinden ileri gelmektedir. Veteriner Genel Mdrlnn mavir ve mtehassslarnn temin ettiine gre -deil 300 bin- her sene st ste bir milyon ba koyun veya koyun eti ve 250 bin ba sr veya sr eti ihra olunabilir. Ve bu takdirde memleketin milli serveti demek olan hayvan mikdarna hi bir halel gelmiyecei gibi, mtehlike ayrlan ksmlara da tesir etmez. nk her sene ve btn ihmallere ramen hayvan mevcudumuz mtemadiyen artmaktadr. Saym vergisine esas olmak zere yaplmakta olan ve ancak yzde 15 hata ve karma pay ayrabileceimiz resmi istatistiklere gre son on be ylda hayvan mevcudumuz u ekilde ykselmitir: Yl 1933 1935 1937 1939 1940 1946 1948 Milyon ba 28 34,5 38 41,8 42,5 53,6 55
Hayvan ve et ihrac mevzuunda en mhim olan koyun ve sr art da yledir:
366
Yl 1933 1937 1939 1940 1945 1946 1948
Koyun (milyon) 11 16,5 19 19 22 23,5 25
Sr (milyon) 5,0 6,5 7,5 7,7 9,0 10,0 11
Memleketin et ihtiyacn hayvan art miktaryle u ekilde mukayese etmek yerinde olur: 1935 de nfusumuz (16.158.018) iken 1945 de (18.860.222) dir. 13 yl iinde art miktar takriben (2.700.000)dir. Art nisbeti yzde (17) dir. 1935 de hayvan mevcudumuz 34.5 milyon ba iken 1948 de 55 milyon baa kmtr. Art miktar 20.5 milyon batr. Art nisbeti yzde 60 dr. Hayvan mevcudumuz takriben 34 milyon iken byk bir et skntmz yoktu. Nfusumuz yzde 17 artmtr. Fakat hayvan mevcudumuz yzde 60 artm iken niin bir et sknts ekmi olalm, hayvan veya et ihracnda niin mtereddit davranalm... Bu mevzuu memleket ekonomisi iin mhim saym olduumdan 1945, 1946, 1947 yllarnda yurdun hemen btn hayvanclk blgelerini dolatm. Bursa'da Karacabey harasnda yerli, Montafon ve Plevne srlar zerinde tedkitler yaptm. ngiliz, arap, yarm kan arap, yerli ve Nonius atlar ile merinos koyunlar ve bu harada yeni gelimeye balayan ehli domuz yetitiricilii zerinde etdlerde bulundum. Ayrca Bandrma Merinos iftliinde, Eskiehir'de ifteler Harasnda yerli kara inekler, yerli koyunlar ve tiftik keileri, Konya Harasnda atlk koyunculuk ve srclk mevzuularn, ukurovada Ceyhan'da kain Mercimek haras ve aygr depolarnda cenup krmzs srlar, atlar ve karayaka koyunlar zerinde, Malatya'da Sultansuyu harasnda saf kan arap atlar zerinde, Ankara'da Orman Ciftliinde karayaka koyunlar zerinde bir ok incelemeler ve etdler yaptm. Memleketin en gzide zooteknik mtehassslarile yakndan yapm olduum temaslar, konumalar ve hesaplar, ahsi tedkiklerimle karlatrp vardm neticenin hlasasn -memleket menfaatna olarak- yksek kongremizin ttlana arzediyorum: Vardm netice udur: Memleketimizden her yl bir milyon ba koyun ve 250.000 ba sr veya bunlara tekabl eden mikdarda et ihra edebiliriz. Bu sene ihracna karar verilmi olan miktar (300) bini koyun ve (35) bini sr, 5 bini manda olmak zere (340) bin batr. Halbuki biz her yl bunun drt mislini hi bir skntya uramadan ihra edebilecek durumdayz. Ylda 1.250.000 ba hayvan veya buna tekabl eden 33,5 milyon kilo koyun ve sr eti harice satlsa hayvan mevcudumuzda bir eksilme tehlikesi bagstermiyecei gibi, ehirleri de et tedarik etmek hususunda bir skntya drmez ve drmemelidir. Bilakis byle ve muntazam bir ihra : 1- Memlekete ylda 75-100 milyon liralk bir dviz salar. 2- Mhim miktarda hayvan sat yapabilen hayvan yetitiricileri bundan sonraki yllarda hayvanlarn souktan ve yemsizlikten ldrmemek iin barnak
367
inasna giriirler ve yem tedarik ederler. Hastalklarla da daha iyi urarlar. hracat, bu suretle hayvan artn kamlar ve bundan memleket ii istihlaki de faydalanr. 3- Yetitiricilerin eline geen paralar, onlarn satn alma kabiliyetlerini arttrr ve bu hadise ithalat piyasalarna da msbet tesirler yapar ve i ticarette bir canllk husule getirir. iftinin ve kylnn kalknmas iin yaplacak hamlelerin en mhimlerinden biri de ite budur. Hayvan ihracna msaade etmediimiz veya bu msaadeyi miktar bakmndan ksa tuttuumuz zamanlarda kaaklk suretiyle ve bilhassa Cenup hudutlarmzdan mhim miktarlarda darya hayvan karld herkesin bildii bir eydir. Bu hususta ayan dikkat bir misal de zikredebiliriz : 1945 ylnda Tarm Bakanl, veteriner tekilatnn ilhamiyle ve Cenuptan yaplan kaakl nlemek maksadiyle memleketimizden hayvan ihracna msaade edilmesi yolunda Ticaret Bakanlna mracaatta bulunur. Ticaret Bakanl keyfiyeti Gmrk ve Tekel Bakanlna sorar. Kaaklkla mcadele vazifesile mkellef olan ve Tekel'e bal bulunan muhafaza tekilat Ticaret Bakanlna, Cenupta hi bir kaaklk yaplmadn ve huduttan ku uurtmadklarn cevaben bildirir. Ticaret Bakanl bu cevab Tarm Bakanlna sunar. Mahcup vaziyette kalan Tarm Bakanl, Hariciyemizin Suriye'deki mmessillerine mracaat ederek Sriye'nin hayvan ihracna ait resmi rakamlarnn listesini ister. Oradan gelen cevapta Suriye'nin resmi rakamlarnda yalnz 1945 de Trkiye hududundan kaak olarak girmi 125.000 koyun grnmektedir. Belki hudutlardan ku uurulmam olabilir. Fakat mhim miktarda koyun srlerinin Suriye'ye gemi olduu bu suretle ve resmen anlalmtr. Kaak suretiyle yaplan ihracatta koyunlar yetitiricinin elinden daha ucuza alnmakta, devlet vergisinden karlmakta ve bunu yapanlar da kaaklara byk menfaatler temin etmek mecburiyetinde olduklarndan kendileri normal ekilde kazan salayamamaktadr. Kaakln en byk aresi hudutlarda tertibat alnmakla beraber, hayvan ve et ihracna msaade etmektir. O zaman yetitirici de maln deer fiyatla satabilecek, tccar da iyi kazanlar salayacak, devlet hazinesi yani milletin btn de bundan hissesini alacaktr. Canl hayvan ihra etmenin en byk mahzuru olarak deri, yn gibi maddelerin darya gitmesi ve binaenaleyh bunun ticaretini yapanlarn bu varidat kaynandan mahrum kalmalar meselesi ileriye srlebilir. Bunun cevab udur : Bugn deri ve yapak ticareti yapanlar, dahili istihlake harcanan hayvanlarn materyalini satmakla geinmektedir. hracat yapm olmamz istihlaki azaltamayaca iin bunlar da ilerine devam edebilirler. Ve faaliyet sahalarn da hayvan ihracna doru kaydrabilirler. Buna karlk denilecektir ki, canl hayvan darya derisi ve yn ile beraber gittii iin bunlar satn alanlar bu ihtiyalarn salam olacaklarndan bizim ihra kaynaklarmz azalacaktr. Bu mtalaa dorudur. Bunun aresi de canl hayvan ihra edecek yerde et ihra etmektir. Et ihrac da bilhassa Erzurum, Konya, Elaz ve Diyarbakr gibi blgelerde birer et kombinas kurmakla mmkn olabilir. Bu kombinalarla mterafik olarak frigorifik vagonlar ve vapurlar tedarik etmek suretiyle darya canl hayvan yerine soutulmu et sevkedilmelidir. Hatta bu tedbirle dahili piyasalarn et ihtiyacn da kknden halletmi oluruz.
368
Bu ihtiyac resmi makamlar da hissetmi olacaklar ki 1947'de Ankara'da Bakanlklar aras bir komisyon Erzurumda ilk et kombinasnn inaasna balanmas lazm gelecei neticesine varmtr. Proje tedkik iin Ekonomi Bakanlna sunulmutur. Bir yldanberi orada beklemektedir. Bir et kombinasnn kurulmas iin yukarda ismi geen komisyon, 10 milyon liraya ihtiya olduunu hesaplamtr. Bunu ksmen devlet verecek, ksmen stanbul ve Erzurum belediyeleri temin edecek ve milli bankalar da derece derece sermayeye itirak ettirilecekti. in et ksm ile de Ticaret Ofisi uraacaktr. Bakan deiti. Yeni Bakan Cemil Sait BARLAS hayvan ihra kararn cesaret ve isabetle vermi, fakat ehirlerin et iile urama vazifesi dnda saymtr. Aramzda bulunan Ekonomi Bakanl temsilcilerinin Erzurum et kombinas projesinin akibeti haknda bizi ksaca tenvir etmelerini temenniye ayan bulurum. Buraya kadar d ticaret bakmndan hayvan ihracna temas etmi bulunuyorum. Bu mevzuun bir de memleket ekonomisinin kalknmasnda hayvan davas ksm vardr ki bu mevzuu da bir ka satrla arzedeceim. Memleketimizde 25 milyon ba koyun vardr. Bunlar ylda 16 milyon kuzu doururlar. lmi esaslara gre bunun 8 milyonu erkek, 8 milyonu da dii olmak lazmdr. Bu koyunlarn bir ksmn kurtlar kapar. Bir ksmn hastalklar gtrr. Bir ksm k aylarnda yemsizlikten lrler. Mhim bir ksm da souklardan telef olur. (1942 knda yalnz Konya ovasnda souktan len koyunlarn says (350.000) batr ki st ste beheri elli liradan 17.500.000 liralk bir kayp demektir.) Doan yeni kuzularn ortalama olarak yzde 16 s damzla ayrlr. Bu 16 milyonu yaatabildiimizifarzedersek 2.5 milyonunu damzla ayrm olacaz. Elde 13.5 milyon ba kalr. Trkiye mezbahalarnda ylda 3.5 milyon ba 1 koyun kesildiine gre ( ) geriye 10 milyon ba koyun kalr. Bunlar ldrmeyip yaatacak olsak ve btn dnya piyasalarn alt st etmek iin beherini 30 liradan satsak ylda 300 milyon Trk Liras eder. Bu ii temin etmeye alsak bugnk vaziyetimizden ok daha farkl bir duruma gireceimizi ite bu rakamlar sylemektedir. Doan btn hayvanlar yaatmak mmkn deilse bile alnacak tertiplerle mmkn mertebe az zayiat vermek ve kurtarlan kymetlendirmek imkan dahilindedir. Bunun iin alnmas gereken tedbirler unlardr : 1- Yem meselesinin halli. 2- Barnak davasnn halli. 3- Damzln temini. 4- Hayvan hastlaklarile mcadelenin takviyesi. 5- Hayvan ve tercihan et ihracnn krklenmesi. Eer hayvan yetitiricisi yulaf, yonca, korunga ve dier yemleri tedarik edebilir ve hayvanna yedirmek imkan ve ananesini kurarsa, souklardan muhafaza iin ahr ve al ina edebilirse devlet yardmile damzln tedarik edebilirse veteriner tekilatnn yardm ile kendi bilgi ve vastalarn artrr ve hastalklarla mcadele ederse bize rakamlarn ylda imdilik 300 milyon ve ileride bir milyar varidat salayabilecei iddias bir hakikat haline gelebilir.
( ) Mezbahalarmzda kesilen koyun, kei ve kuzu says yledir. 1941de 2.976.777- 1943de 2.278.881-1945de 3.457.104- 1946da 3.731.462
1
369
Bunun ilk alnacak tedbiri vardr. 1- Hayvan ihracn artrmak. 2- Yem, barnak, damzlk ve mcadele ilerinin halli iin Ziraat Bankasna en az 60 milyon liralk bir ilave yapmak ve bunu mnhasran bu davaya tahsis etmek... 3- Douda et kombinalarnn kurulmasna balamak. Hayvan ve et ihracna msaade etmek ve bunu artrmak suretiyle yetitiriciyi mali bakmdan kalkndrmak mmkndr. Bu takdirde yem ve barnak meselesi ksmen hal yoluna girer. Ziraat Bankasna "hayvan davas fonu" iin verilecek 60 milyonla barnak, yem ve damzlk iinde yetitiriciye kredi amak ve Tarm Bakanl elindeki haralar, inekhaneleri ve damzlk koyun retme iftliklerini bytmek ve yenilerini kurmak mmkn olur. Et kombinalarnn inaasna balamakla da hem ehirlerin et ii halledilmi ve hem de harice souk et ihracat servisi kurulmu olacaktr. Hayvanclk ii, byk tesislere, mtehassslara, makinelere, teknik vastalara ve uzun almalara ihtiya olmadan geliecek bir mevzuudur. Halkmzn yzde 84' kyl olduuna ve hemen her iftinin hayvanclkla ilgisi bulunduuna gre bu davann emrinde fiilen alan en az 5 milyon vatanda vardr. Elde 55 milyon hayvan materyeli de hazrdr. 5 milyon insan ve 55 milyon canl materyelle hangi dava halledilemez ki... Hayvandan verim almak iin yllarca beklemeye de lzum yoktur. En az yardmla, en ok ve en abuk verim elde edilecek en byk kalknma davas olarak hayvanclk nmzde durmaktadr. Bendeniz bu hususta hazrlam olduum bir ak plan 18 Mart 1947 tarihinde zamann Babakan Sayn Recep PEKER'e sunmutum. Fakat henz bir cevap alamadm. Bu mevzu hem teknik, hem de hususi almalar icap ettiren bir mevzuudur. D ticaretimizi ok yakndan ilgilendirmesi dolaysile yksek kongrenize bu konuda iki teklifimiz vardr : 1- Kongrenin prensip itibarile hayvan ve et ihracna taraftar bulunduunu ilan etmisini... 2- Hayvan ve et ihracat, ehirlerin et meselesi ve hayvan mahsulleri ekonomisile ilgili kimselerle teknisyen ve yetitiricilerin itirak edecei bir hayvanclk kongresinin inikadna yksek kongrenizin karar vermesini ve seilecek daimi tertip komisyonuna bu hususta vazife ve salahiyet verilmesini... Teklif ediyoruz. 5- D Ticaret Prensibimiz Ne Olmal?
DR. MUSTAFA ELMALI
1- Zayf paral bir memleket olarak Trkiye; Memleketimiz iin takip edilecek bir d ticaret rejimini tayin etmek iin evvela Trkiye'nin zayf paral bir memleket olduunu hatrdan karmamak bu esasa gre dnmek lzumludur. Filhakika, bir memleketin paras altn stoklariyle kuvvetlenmez. Dviz stoklarnn da ayni vazifeyi grebilmesi iin baz artlar lazmdr. Bu stoklarn daimi olarak beslenme ihtimali olmal, ayrca bunlarn mhim ksmn en
370
ziyade ithalat yaptmz memleketin dvizi tekil etmelidir. Bu iki art tahakkuk etmedike bir memleketin paras zayf farzolunmaldr. Byle bir durumda olan memleketin d ticaret rejimine hakim olmas ve kendisinin ticaret partnerine herhangi bir teklifte bulunmas gleir. Daha ziyade, teklif edilen tediye ve mbadele usullerini kabul etmek temayl hakim olmaa balar. Bizim durumumuz da baka trl izah ve tefsir edilemez. Yani, Trkiye imdiki haliyle ticaret rejimi empoze edecek artlardan hi birine sahip deildir. Bu cihat hatrda tutulursa, takas, kliring gibi mbadele sistemlerine gelii gzel dil uzatmann doru olmayaca anlalr. Bu usuller zayf ekonomili memleketlerin can kurtaran vastalar, olup trampa esasn ihtiva ederler. Filhakika, hususi hayatmzda bile kredisine gvenilmeyen dostumuzun satn alma teklifini ancak trampa ile karlayabileceimizi kendisine syleriz. Bylecek Trkiye'de serbest dviz esasna dayanan rejimlerin kolay ihya edilemeyecei meydana kar. Serbest dvizle mbadele demek istendii zamanda, istenilen memlekete kendi parasiyle tediye yapabilmek demektir. Bu imkan bazan eldeki altn veya dviz stoklar ile geici olarak salansa bile, idame ettirilmesi gtr. Halbuki d ticaret sistemleri, harp zamanlar hari, devaml olmak zorundadr. Esasen bizim ticaret tekilat ve tccarlarmz da devaml ve eski ekilde (1914'den nceki) serbest ticaret sistemlerini denemek istemektedir. Demek ki, bu sistem, yani serbest ticaret veya dviz sistemi bu artlarla ihya olunamaz. 2- Para veya tediye kuvveti nasl salanmaldr : Bir memlekette d ticaret rejimi zerinde doru bir hkme varabilmek iin btn mstahsil ve mstehlik tabakalarnn temsil edildiibir cemiyete veya kongreye ihtiya vardr. O zaman grlecektir ki, tccarn, d ticaretin tamamen serbest olmas zerindeki tezi sanayicilerin himayeli bir gmrk tezi ile karlaacak, her iki taraftaki ar fikirler ortadan kalkarak muvazeneli ve btn cemiyetin nef'ine bir d ticaret siyaseti ortaya kacaktr. Trkiye d ticaret sistemini bir prensibe balamak isterken, her memlekette olduu gibi ilk hatra gelen ey alacak verecek muvazenesidir. En basit mantk bile fertlerde olduu gibi milletlerde de alacan verecekten fazla olmas bir memleket parasn kuvvetlendirir. Arada muvazene olmas paray istikrar halinde tutar; verecein fazlas da paray kymetten drecek bir amildir. Byle olunca, mesela Trk mstehlikinin ihtiyacn gidermek gayreti, en aa, onun kadar ihracat yapmak gayretine ihtiya gsterir. Eer ithal mallar mutlaka memlekete girmesi icabeden cinsten ise, ihracattan fazla ithalat yaplmamas prensibi de ortadan kalkar. Fakat (ithal mallarnn hepsi zaruri cinsten deilse) mstehlike baz fedakarlklar ykletmek daha muvafktr. Bu ekilde bir ksm ithal mal listeden karlr. En doru yol olarak, uzun vadelerle bir ok senelerin ithalat istihsal mallarna hasredilerek evvelce ithal edilen mstehlik mallar bizzat imal edilmeye balanr. te bir memleketin deme kabiliyetinin normal olmas bu artlarn tahakkuk etmesine baldr. Bu fikirlerden uzaklaan bir d ticaret sistemi memleket sermaye ve mstahsil kuvvetlerini kemirmee balar. Filhakika, uzun mddet devam eden ithal fazlalar tccarn byk menfaatlerine ramen memleketi gittike fakirletirir. thal fazlas grnte dviz ve altn stoklarndan denirse de hakikatte mkellef veya mstehlikten kar. hra fazlalklarndan salanan deme kuvvetiyle ithal yapabilme imkanlar, daimi ihra fazlas ihtimali olmad zaman israf ve istismar edilmemelidir. 3- Mstehlikin mahrumiyeti ve tediye mvazenesi :
371
Hi phe yok ki, serbest ticaret taraftarlar, kendilerini deil mstehliki dndklerini iddia ederek savunurlar. Fakat dndkleri mstehlik gurubu, yksek gelirli aile veya koketlerdir. Bugn her memlekette ithal mallarnn kymete mhim yekunu hep salon kadnlar istihlakine arzedilen, miktarca az bir kimsenin ihtiyacna cevap veren cinstendir. Eer ithalat deme kabiliyetine gre ayarlanrsa bu nevi mstehliklerin mahrumiyet duyacaklar dorudur. Fakat buradan tasarruf edilecek dvizlerle kurulacak snai tesislerin de bir ok orta tabaka mstehliklerinin mahrumiyetini giderecei acaba niin dnlmyor? una kanaat getirelim ki, demokratik bnyedeki memleketlerde snf farklar ortadan tamamen kalkmayabilmekle beraber, kitle ihtiyalar n safta tutulur. timai siyasetin bir ksm olan bu telakki hakikatte kkn d ticaret meselesinden alr. Bugn ngiltere'de lks mallar harice satlr, aa kaliteler dahilde istihlak edilir. Maksat standart bir mstehlik tabakas ortaya karmak, memlekete kymetli dviz salamaktr. Trkiye dier memleketlerin siyaseetini taklitle mkellef olmamakla beraber, sosyal adalet salayan sistemleri tatbik etmee her milletten ziyade mecburdur. nk ortada asgari maiet seviyesinden bile uzak ii ve kyl snflar vardr. Bunlar standart ayakkab, pamuklu, apka, gmlek, orap, tuvalet malzemesinden mahrum, her eyin stnde olarak da iyi gdadan mahrumdurlar. Tcarlarn mstehlik mahrumiyeti dedikleri hadise tamamen uydurmadr. Eer yksek memur tabakalar kendi aile ve ocuklarn daha ucuz yaatmaa alrsa tccarn bu serbest ticaret isteine kar koymak mmkn olabilir. Fakat lks giyinmek isteyen devlet ve yksek idare adamlar ve ailelerinin bu temayl veya iptilalarndan en ziyade byk ithalat tacirleri istifade etmek isteindedirler, sanyoruz. 4- Tabii kaynaklarn kymetlendirilmesi ve d ticaret : yi bir d ticaret rejimi memleketin mstakbel mbadele hacminin geni olmas iin gereken tedbirleri ok nceden alabilmelidir. Bu bakmdan Trk d ticaret sistemi ok sakattr. Trkiye'nin imdi ham olarak, bakr, krom, demir ve buna benzer maddeleri bol bol ihra etmesi yarn bu madenlerin mamul hale getirilmesi imkanlar belirdii zaman ortada ham madde bulunmamasn inta edebilir. Bu hal yumurtlayan tavuun kesilmesi gibi zararl olduu halde d ticaret zimamdarlar israfa kar lakaydiyi muhafaza etmektedir. Dier taraftan tamamen aksine olarak memleketin tabii kaynak sermayesini azaltmyacak bir ok ihracat potansiyeli el dokundurulmam halde ilemek iin eref saat bekliyor. Bunlarn hepsi bir ok yerli sanayi ubelerine ham madde olacak, daha eitli ihracat salyacak mahiyette ham madde kaynaklardr. Hayvanclk, ormanclk, deniz mahsulleri, gurubun banda gelir. Bunlar istismar edildike grbzleen, kymetlenen kaynaklardr. Madeni ham maddeler yerine bunlardan mamul ihracatta bulunmak memlekete byk dviz stoklar salyacaktr. Halbuki daha kolay istihra ve ihra edilebildii iin madeni kaynaklara saldran bir iktisat politikas karsndayz. Bunlar yerine konamyacak sermayelerdir. 5- Fiyat meselesi zerinde durulmamaldr : hra ve ithal mallarnn fiyat meselesinde bir ok etdlerde bulunulduu ve enerji sarfedildii grlyor. Bu mesele ikinci, hatta nc derecede bir meseledir. Filhakika, ihra mahsulleri fiyatlarn, belki baz partilerin abuk srmn mucib olur. Fakat bu mallar alanlar da bugn iinde bulunduklar ham ve gda maddesi sknts yznden almaktadr. Byle kazanlar peinde olmak memleketi uzun vadeli d ticaret siyaseti kurmasna engel olarak, azlara bir parmak bal vermektedir. Her sene ortaya kan mahsul fiyat ve dviz yokluu nakarat btn yl, sanki bunlardan baka her ey halledilmicesine, mstahsil ve tccar igal edip durmakta, istihsal dzeni hala asrlk usullerini muhafaza etmektedir. Bizde d ticaret veya ticaret diye bir dava olmamas, istihsal usul ve eitlerimizin kalkndrlmas gerektiini gene
372
tekrarlarz. Eer imdiye kadar Ticaret Bakanl ve ticaret tekilatna sarfedilen paralarn ve enerjinin istihsal usullerimize sarf dnlseydi, bugn ortada bir ticaret meselesi olmazd. stihsal eitleri artmadka bu eitler snailemedike elde, ie yarar mallar olmadka ticaret meselesinin btbtn muamma haline gelecei, bugnknden kestirilebilir. Bugnk durumda d ticaret meselesinde mklatn devlet tarafndan iin mahiyetini kavryamamak yznden, ortaya karldn iddia edebiliriz. 6- Dier memleketlerdeki istihsal ve ticaret durgunluunun tesirleri: Fiyat meselesinin, d ticaret mnasebetlerinde bulunduumuz memleketlerdeki satn alma kuvveti noksanlndan ileri geldii bir dereceye kadar dorudur; fakat paramzn milli kymetiyle beynelmilel kymeti arasndaki uurumun, bundan daha ziyade mesul olmas lazm gelir. Bu uurumu biz atk. Fiyatlarmz da biz ykseltmi oluyoruz. Eer tedavldeki para bu kadar artmasayd, dolar ve sterlini ykseltmek lzumu da ortaya kmazd. Bu ykseltmeye ramen fiyatlarmzn yksek bulunmas zerinde ok dnlecek bir meseledir. Baz mallarmzn Avrupa iin lks haline gelmesi, ngiltere ve Amerikaya da bu gibi emteann hi lzumu olmamas da ayr mesele. Bugn arki Almanya'nn Rusya elinde bulunmasile dier ksmlarn Trkiye'den bu mntkann evvelce temin ettii zirai maddeleri alaca yolunda ortaya kan baz haberler doru olmakla beraber, siyasi hadiselere ok tabi olan byle bir memlekete harpten nce olduu gibi balanmak bize gene pahalya malolabilir. Avrupa memleketleri kalknd zaman grlecek ki, zirai ve snai mntkalar en ziyade bu ktada birbirini tamamlar. Almanya'nn harpten nce bize ticari balarla balanmas biraz da politik sebeplerden ileri geliyordu. Her ne kadar politikadan tamamen tecrit edilmi bir d ticaret sistemi kurmak g ise de, Trkiye'nin ki kadar siyasete ynelmi bir ticaret de daima karklk unsuru olmutur. Avrupa kalknmasndan yegane mit Almanya ise, bu kalknmaya da fazla gvenmemek, ithalat her zaman frenli yapmak, bir taraftan da ihracat ve ithal mallarna dahilde itira kuvvetini artrmak suretiyle piyasa aramak vazifemizin banda gelenidir. Bu arada fiyat hususunda fazla mklpesent olmann douraca mahzurlar imdiye kadar ett edilmi olmakla beraber, ucuza satmann ne gibi mahzurlar olaca bir daha tetkike deer. Fiyatlar drmek meselesinde mstahsil ve tccar menfaati: Trkiye'de zirai mstahsilin imdiye kadar kalknmamasnn balca sebebi: mutavasstlarn mstehlik ve ihracat ile sk temas, iftinin piyasa ile olan alakasnn azldr. Eer ihra mallarmzn fiyatlar derse, kyl bundan ok az ey kaybeder. Buna mukabil mutavasst ve ihracat fazla mutazarrr olur. Fakat bu zararlarn srekli olmamas iin alnacak tedbirler vardr : 1- Zirai mahsullerin daha iyi cins ve aranr mallardan olmasnn temini 2- Mutavasst tccarlarn sermayelerini snai yatrmlara koymaa balamalar. Birinci tedbir daha iyi fiyatlarla satabileceimiz mallar salayacak, ikincisi de mahsulleri satlamyan iftilerin yava yava fabrika iisi olmasn temin edecektir. Bu arada satlabilen zirai mahsullerde de kylnn eline daha fazla para gemesi iin kooperatiflerin gelitirilmesine byk ehemmiyet verilmesi gerektiine iaret edelim. Bu memlekete komisyoncu, acenta ancak ok zaruri ithal mallarnda lzumlu olup ihra mallarnda buna mmasaha edilmemesi lazmdr. Son zamanlarda bu memlekete hem iktisadi, hem de itimai bakmdan ok zarar dokunmu olan bir komisyoncu zmresi tremise bunun sebebi piyasann rabtasz almasnda ve
373
zavall kyly istismar edici faaliyetinde aranmaldr. Durumdan Ticaret Vekaleti geni lde mesul bulunuyor. Yaplacak ler Bu gr zaviyesinden yaplacak ilerin memleket d ticaretini dzenlemesi iin aadaki karakteri haiz olmas lazmdr : 1- Gerek snai ve gerekse zirai sahada atlacak admlar behemahal kylnn satn alma kuvvetini kalkndrc mahiyette olmaldr. Aksi takdirde btn iktisat siyaseti akamete uryacaktr. Bugnk istihsal sistemi kitle halinde istihlake dayanr. 2- Ticaret ve para kanallar fazla zorlanrsa mstehlik ve kyl bsbtn geim zorluuna atlm olur. nk bu kanallar daima fiyatlarn suni surette ykselmesini mucib olur. Dikkat edilirse btn dnyada istihsalini kalkndrmayan milletler gz boyamak iin fiyat ve para maniplasyonlar yapar, az zaman sonra bte ve mstehlik aklar bagsterir. 3- Piyasa ve fiyat kontrol elden braklmamal, zirai ve snai piyasa yatrmlar da kontrollu olmaldr. Bu artlar altnda muhakkak bir dzene kavuulacan ummaktayz. 6. D Ticaretimiz
HALL MTHAT KARAGLLE
(Ankara, Trk Ekonomi Kurulu yesi) Yukardaki dnce ve mlahazalar hlasa edersek u neciteye varlr : Memleket ticaret ve tediye mvazeneleri bozuktur. Bu bozukluu islah etmek ve aktif bir vaziyet yaratmak iin hkmete olduu kadar fertlere ve teekkllere de taalluk eden mhim vazifeler ve hizmetler vardr. Fikrimce bu vazifeler ylece telhis edilebilir: 1- Memlekette istihsali kemiyet ve keyfiyetce kuvvetlendirecek olan ziraat programn tahakkuk ettirmek. 2- hracaat mallarnn tipizasyon ve standardn mtehasss eller vastasiyle yapmak ve ambalaj iini de rakip memleketler derecesinde dzenlemek. 3- Mallarmzn maliyet fiyatlarn modern ziraat ve kooperatifilik hareketlerinin geniletilmesi suretlerile de mmkn mertebe indirmek ve bu sayede d piyasalarda ecnebi mallara rekabeti salamak. 4- D ticaretimize dair mhim kararlar alnrken alakallarn da fikir ve mtalaalarn behemehal almak. 5- Dnya konjonktrn dikkatle takip ederek d piyasalarn hareketlerine gre vaziyet almak. 6- Bteyi denkletirmek iin mhim tasarruflarda bulunmak ve paramzn salamln korumak, enfilasyonu nlemek. 7- hracatmz artrmak iin mhim tedbirlere bavurmak. Muhtelif memleketlerle yeniden ticaret anlamalar aktetmek, merkezde d ticarete mteallik formaliteleri azami derecede azaltmak. Ticaret alemine mmkn kolaylklar yapmak, ticaret maksadile harice gidecek tccarlara da kolaylklar gstermek, hariteki ticaret ve dileri tekilatnn faaliyetlerini ve alakalarn arttrmak, Ticaret Mavirlik ve
374
Ateelikleri saysn oaltmak ve bu vazifelere ehliyetli ve kabiliyetli kimseler tayin etmek. 8- Harpten nce en ok ticaret mbadelelerinde bulunduumuz Almanya piyasasn olduu gibi imdiye kadar mallarmza mehul kalm olan baka piyasalar da elde etmek iin her trl areye bavurmak, bu maksat iin kuvvetli ve kesif bir propagandaya tevessl etmek. 9- Ecnebi sermayesinin Trkiye'de alamadn ve mklat grd yolunda harite uyandrlm olan zehab izale etmek, iyi niyetle Trkiye'de almak isteyecek echebi sermayesinin memlekete girmesini kolaylatrmak. 10- Turizmin bir memleket ticaretinde bilhassa deme bilanosunda mhim roller oynad daima gznnde tutularak turizm endstrisinin szle deil filiyatla inkiafnsalamak. Turistik yollar yaplmas, grlmee deer eski eserlerin bulunduu yerlerde ve turizm bakmndan ehemiyet arzeden ehir ve kasabalarmzda konforu temin edecek otel ve lokantalar inaas, idari muhtariyeti haizbir teekkln bu iler iin vcude getirilmesi, memlekete gelecek ecnebilere dviz bakmndan da daha ok kolaylklar gsterilmesi bu arada zikredilebilir. 11- Ulatrma ilerinin haiz olduu nem nisbetinde islah, nakliye cretlerinin mmkn mertebe indirilmesi, deniz ve kara vastalarnn seyir ve hareketi kolaylatracak ve sratlendirecek surette oaltlmas. 12- Hayat pahallnn memleketin umumi iktisadi vaziyeti zerindeki tesirleri dolays ile hafifletilmesi arelerine bavurulmas ve bu maksatla ihtikarla mcadele iine lzumu halinde kuvvet verilmesi ve fiyat kontrolnn yeniden ciddi surette ele alnmas. 13- hracatn icab halinde primle de tevik edilmesi ve ithalatn en lzumlu ve faydal eyaya hasredilerek imkanlarmzla ayarlanmas. 14- hracat istatistiklerinde henz, az yer tutmu olan maden kmr ve krom gibi yer alt mahsullerinin istihsalat bir an evvel daha rasyonel bir hale ifra etmek ve bunlarn ihracatn arttrmak. 15- ahsi teebbsleri tevik ederek sanayi ve ticaret alanlarnda memlekete faydal olmak isteyenleri desteklemek, onlara kolaylk gstermek ve bu gibi ahsi teebbs sahiplerinin yarna emniyetle bakmalarn temin etmek. 16- hracat bahsinde ihmal edilmiyecek bir konu tekil eden hayvancl da slah iin azami gayreti sarfetmek. 17- D ticaret mevzuunda ngilizce, Franszca, spanyolca gibi ok konuulan dillerde neriyat yapmak ta d ticaretin gelitirilmesi iin lzumlu saylmaktadr. 18- Milletleraras sergi ve fuarlara itirakimizin ve milletleraras zmir fuarmza mmkn mertebe ok ecnebi firmasnn itirakinin temini suretile milli mahsllerimizin daha ok tanttrlmasna ve bylece d ticaretimizin inkiafna gayret etmekte icap etmektedir. Yukarda hlasa edilen hususlardan baka u mesele de vardr: hracat mallarmzn baz yabanc alclar tarafndan, dviz farklarndan istifade makasdile baka memleketlere satlmas dolaysile ihracat ticaretimizin zarar grd ihracat tccarlarmzn naho vaziyette kaldklar iddias olduu gibi zayf para ile yaplacak ihracat bedellerinin ksmen kuvvetli dvizle tesviyesinin temini ve serbest dvizden gayri tediye ekillerile yaplacak ihracatta dvizlerin hakiki kymetleri zerinden hesap edilmesi lzumu da baz taraflardan ileri srlm, paramzn kuvvetli bir dvize
375
balanarak dier dvizlerin piyasasn serbest brakmann faydal olaca da yine bazlarnca temenni edilmitir. D ticaretimizi yakndan ilgilendirmekte olan mhim tediye meseleleri dolaysiyle mevzuun bilhassa tatbikat bakmndan esasl surette tetkikinin ve realitelere mutabk sonulara ve temennilere varlmasnn uygun olaca mtalaasndaym. 7- D Ticaret Rejimi
TAHR ATANSAY
Tccar Bu mevzuu ithalat ve ihracat bakmlarndan ayr ayr tetkik etmek daha isabetli olur sanrm. thalat ticaretini, memleketin ihtiyalar ve istihlak kabiliyeti kendiliinden tanzim eder. Ancak muhtelif maddeleri en iyi artlarla verebilecek daima yeni ve daha fazla menbalar bulmak ithalat messeselerin teebbs ve kabiliyetlerine bal olduu gibi hkmetin de bu gayretleri desteklemesi umumi menfaatlarmz icabdr. unu hatrlamak lazmdr ki, bize mal satan her yerli memleket, eer satmasn bilirsek erge, bizden mal da alacaktr. D ticaretin harp senelerinde tabi tutulduu ar mrakabe ve mdahalenin ve bunun neticesi olan iinden klmaz formalitelerin beklenen gayeleri salamakdklar umumiyetle bilinmektedir. Bu tahdidat ve formalitelerin ounun kalkm olmalar ayan kran olmakla beraber bu sahada daha baz kolaylatrc ve dier taraftan iktisadi selametimiz iin lzumlu kararlarn alnmas mmkn ve zaruridir. Bugn bir dviz darl ve iktisadi sknt iinde bulunduumuz meydandadr. u halde ithalatmz bir zaman iin ihtiya maddelerine inhisar ettirmek zaruretindeyiz. Binaenaleyh derhal yaplmas icabeden i, hkmetin lks addedilen ve bir zaman iin feragat edebileceimiz maddeleri, sarih olarak ismen tesbit ederek ilan etmesi ve bunlarn ithalini kat'i olarak yasak etmesidir. Halkn ve tccarn bunu ak olarak bilmesi lazmdr. Mesela svete ve ngiltere'de olduu gibi. thali yasak edilenlerden baka btn dier maddelerin memlekete girmeleri caiz olduuna gre ithal msaadesi lzumu kendiliinden ortadan kalkar. thalatn denmesi iin icabeden dvizin tahsisi ii de u ekilde halledilebilir, hkmet gelecek bir sene iin mevcut ve elde edilecek dvizlerinin faraza % 75 ini, ithalatlarn muayyen esaslara gre, verecekleri beyannamelere istinaden kendilerine toptan tevzi eder. Tccar bir sene zarfnda emrinde olan dvizler mukabili memnu olmayan diledii maddeleri ithal eder vs. sene sonunda gmrk ve banka kaytlarna dayanarak emrine verilmi olan dvizlerin kambiyo mahsubunu yapar. Hkmetin ihtiyat dviz olarak ayrd geri kalan % 25 ise arada zuhur edebilecek munzam ve yeni talepleri karlamaa tahsis edilebilir. Bu usuln balca faydalar unlardr : 1- Her parti mal iin ithal msaadesi ve dviz tahsisi taleplerinin icabettirdii btn formaliteler ve krtasi muamelelerden hem hkmet ve hem de tccar kurtulmu olurlar. 2- thalat bir senelik ticari programn evvelden yaparak teebbslerini emniyetle ve vaktinde yapabilir ve bir sene ilerinisini nisbeten sarih olarak grebilir. Ani olarak herhangi bir dvizin bitmesi gibi zarar verici srprizlerden de korunur. 3- thalatnn emrinde byle bir dviz kontenjannn bulunmas bir ok ahvalde akreditif lzumunu da oradan kaldrabilir sanrm. Bunu bilen birok ecnebi firmalar, ticari itibar ve morale istinaden hi olmazsa siparile birlikte akreditif talebinden sarf nazar ederler.
376
Bugn hatta yle Amerikan firmalar vardr ki, kendilerine dolar verilecei kat'i olarak temin edilirse, Trkiyedeki alclarna maln ithalindan sonra balamak zere 6-12 aylk kredi bile vermee hazrdrlar. Bunu elimde mevcut bir teklife istinaden sylyorum ve bahis mevzuu olan mal makinedir. Dier taraftan kymetli dvizleri kt olan baz memleketlerle, Trk paras ile denmek zere ithalat ve ihracat ticareti yaplmas mevzuu, kanaatmca ehemmiyetle tetki ve tecrbe edilmee deer. hracat ticaretini yaknen bilmediim iin yalnz bir iki noktaya dikkati ekmekle iktifa edeceim. 1- Kendilerinin aflarna gvenerek ve memleketimizin menfaatlar kaygusu ile, ihracat ticaretimizin kafi derecede enerjik ve faal olmad kanatnda olduumu ifade etmek isterim. Zannma gre ekseri ihracatclarmzn geni dnya piyasalar ile direkt ve geni temaslar yoktur. Bu hususta bize mal satan ecnebi firmalarn alma tarzlar rnek olarak alnabilir. Ecnebi memleketlerde ihracat mallarmzn reklam hi yaplmamaktadr. 2- Bir ok ihracat mallarmz baz ameliyelerle kymetlen-direrek ihra edilmezlermi ? Bu hususta hkmetin nderlii ok yerinde olabilir. 3- Memleketimizdeki fabrikalarn mamulatnn ihracna cevaz vermek ve hatta bunu tevik etmek muhakkak ki bir ok bakmlardan faydalar salayacaktr. Ayn ekilde, ithal edilen mallarn ihracn da bir ok ahvalde faydal grmekteyim. Hlasa, ticari btn meru hareketler imkan nisbetinde serbest braklmaldrlar kanaatndaym. 8- Umumi Bir Plan Zarureti
NECM GRDEMREL
Medeni san'atkarlar kooperatifi mmessili kinci Dnya Harbi yznden i ve d ticaretimiz atl ve mekuk, aile iktisadmz skc bir haldedir. sizlik, pahallk, kararszlk tahamml edilmez bir hale gelmektedir. Bu elim vakalar muvacehesinde davamz en esasl bir ekilde halledebilmemiz iin bizde kabili tatbik olabilecei dnlen muhtelif iktisadi sistemlerle tedbirlerin varacaklar neticeleri tahlil etmek ve bu suretle memleketin yksek menfaatleri bakmndan bnyemize en uygun istikrarl iktisadi sistemimizi vucude getirmek icap eder. 1- Klasik liberal sistem : Ticareti tamamen serbest brakmak, bu bakmdan btn devlet takyidatn kaldrmak, fiyatlarn ve ihtiyalarn tanzimi serbest rekabete tevdi etmek klasik liberal sistemin emrettii eylerdir. Acaba bu sistemin tatbik imkan var mdr? a- Bu tarz bir iktisadn tatbik edilebilmesi iin evvel emirde mbadelede bulunduumuz btn dnya memleketlerinin de serbest ticaret sistemini kabul etmi olmas icap eder. Halbuki Amerika hari, henz hi bir devlet bu sistemi kabul edemiyecek haldedir. nk: thalat ile ihracat arasndaki tediye muvazenesini temin etmek, kendisine lzumlu miktardaki istihlak maddelirini harice gndermemek,
377
kendisine zararl ithal maddelerini ithal etmemek mecburiyetinden dolay hemen btn devletler milli iktisadn korumak iin mdahale tedbirleri almaktadrlar. b- Serbest ticaret sisteminden ancak bir tek devlet mstefit olabilir. Bu devvette istihsalatn kendi ihtiyacndan ok fazla ve fiyatlarn dier memleket fiyatlarndan cazib olacak derecede ucuz bulundurmasile temin edendir. Bu bakmdan yalnz Amerika imdilik bu yoldadr. c- Ziraatta ve sanayide maliyet fiyatlarmz dier memleketler maliyet fiyatlarndan pahal olduundan serbeset mbadele bizi pazar harici brakr: thalat ile ihracat arasndaki tediye muvazenemiz temin edilemez. stihsalimizi yeter hale getirecek iktisat planl bir iktisadi dzenimiz olmazsa en az milli sanayiimiz ile ziraatimiz kyl ve ii ounlumuz fakr zaruret iinden kurutulamaz. 2- Mutedil telifci liberal sistem : Fiyatlar ucuzlatmak istihsali oaltmak, dar gelirlileri ve mstahsili korumak, devlet varidatn oaltmak, dviz kaynaklarmz geniletmek gibi muhtelif iktisadi ve mali ihtiyalarn acilen temini dncesile zaman zaman baz muvakkat tedbirler alnmaktadr. Ancak bu tedbirler kifayetsizlii ve planszl dolaysile davay hal edecek kudrette deildir. nk bnyedekihastalklar ok umulldr, esasldr. Klasik tekrarlamalarn kifayet etmiyeceine kanaat getirmek icap eder. Bu karar ve tedbirlerin kyl ve ici counluumuz ile umumun huzur ve refahn kat'iyetle ve devaml olarak temin edeceini kim taahht eder? Bu dava itimai mali ve iktisadi esasl slahat icap ettirmektedir. Davann icaplarna ve umul derecesine gre btn ihtiva eden uzun vadeli bir iktisadi refah planna ihtiya vardr. Bu plan, herkesin refahn devaml olarak temin edecek esas ve kuddrette olmaldr. Bence btn davamz byle bir plan yapmaa ve bunu ehliyetle tatbik etmeye baldr. 9. Gen Tccar Nesil Yetitirmeliyiz.
HLM NAL BARLO
Kongremizin gndeminde bulunan D Ticaret Rejimi mevzuu mnasebetile gen, tccar neslinin yetimesile alakadar bulunacan mid ettiim bir teklifimi yksek tetkik ve tensibinize sunuyorum. Tccar mstahsil ile mstehlik arasndaki mbadelelerde sermayesi, bilgi ve say ile tavassut hizmetini ihtisas meslei edinmi kimsedir. Buna nazaran bu mbadelelerin dahilde veya harite veya her iki cihete amil olmas ticaret hizmetinin esasn deil ancak ihtisas ubelerini deitirmi olabilir. Bu ihtisas ubeleri ticarette muamele mevzuu olan eya ve maddelere gre birbirinden ayrlabilirse de bu ayrllarda tccarn tavasuttaki hizmet ve vazifesi prensipleri deimez. Rahmetli Byk Atatrk'n Trk tccar hakkndaki vecizeleri bize ayn zamanda tccarn vazifesine iaret tekil eder. Ticari ehliyet, ahlaki seciye ve ilmi terbiyeye, mesleki tecrbe ve vukufun inzimamile tamam olabilir. Trk tccarnn en eski devirlenden beri ahlaki seciyesi btn dnyaca takdir olunmu iftihar edeceimiz erefli milli bir vasfmzdr.
378
Mesleki tedrisat iin alm olan ticaret mekteplerinin saylar gittike oald gibi ticaret tahsilinin niversite derecelerine kadar ykseltilmi olmas da gen tccar nesli yetitirmekte istikbal iin bize gzel mitler vermektedir. Bu suretle mesleki tahsil grerek hayata atlmaa hazrlanm yksek seciyeli gen mstakbel tccar neslimizin mesleki tecrbe ve vukuf hasl edebilmeleri imkanlar maatteessf olduka tesadfe braklmtr. Genlerimiz tccar alemimizin kafi derecede alakasna mazhar olamad iin mstakbel gen tccar neslimizi tam manasyle yetitiremiyoruz. Pek ok genlerimizin Devlet memuriyetine ba vurmak mecburiyetinde kalmalrnn ve bazlarnn pratik hayatta inkiaf ve terakki edememelerinin vebali bizlere ait olduunu itiraf etmek haknaslk olur zannndaym. Ticari toplantlarda, ekonomik kongrelerde konuup dndmz, gzel eraiti temin etsek bile bu bin mihnet ile hazrlayacamz ideal dnyada bizim baladmz ileri devam ettirecek gen nesil yetimemi olduu takdirde ilerimizi, emeklerimizi kimlere brakacamz bir an iin dnsek gen tccar neslini yetitirmek hizmetinin bizlere dtn anlam oluruz. Bizim bu vazifeye layk olduu ehemmiyeti vermediimizi grecek olan Hkmetimizin bizlere bu vazifeyi kanuni bir mecburiyet olarak yaptrmasn beklemeden evvel imdiden genleri stajiyer olarak onlarn tecrbeli ve vukuflu birer tccar olarak yetimelerini temin etmeliyiz. Bu hususta gerek kendimiz gerekse brolarmzdaki mesai arkadalarmz hi bir zahmeti esirgemiyerek gayret gsterirsek gen nesil yetimi ve istikbal iin midlerimiz canlam olur. Bu hususta kongremizin bu meseleyi tetkik etmesini ve bir karara balamasn teklif ediyorum. Aramzda dikkat ve ihtimammzla yetien bu gen neslin memeket d ticareti renmesi ve d memleketlerde yerleerek harici ticaretimiz iin bu genleri d memleketlere yollamak ve onlarn gnn birinde oralarda yerlemelerini temin etmek de ikinci vazifemizi tekil eder. hra mallarmzn yabanc eller vastasile cihan piyasalarnda dolamas yerine kendi gen tccarlarmzn gayretile satlmas arasndaki farklarn az zamanda kendini gstereceine phe yoktur. D memleketlerde ihra mallarmza bilerek bilmeyerek yaplan fena propaganlara her halde kendi genlerimiz daha abuk mdafaada bulacaklar gibi memleketimiz ticareti ve tccarlar hakkndaki tevecchn artmasna phesiz byk hizmeti olacaktr. Bu hususta tccarlarmz kendi hesaplarna gen elemanlar d memleketlerde seyahat ettirmee, oralarda uzunca mddetler yerleerek almalarna imkan vermelidirler. Bunu yapmaa imkan bulacak tccarlarmz kafigelemiyeceinden buna Hkmetimizin yardm etmesi elzem olacaktr. Her sene yz gen tccarn seyahati ve bazlarnn bir ka sene d memleketlerde yerleerek alabilmeleri iin Hkmetin bteye tahsisat koymasna bile lzum kalmadan, ticari iler iin memur yerine yetimi genlerin bu tahsisatlardan istifade etmeleri bu maksada atlm mhim bir adm olur. Teklifimi itmam eden bu ikinci ksm hakknda dahi ltfen tetkikatta bulunarak vereceiniz karar tesbit buyurmanz rica ederim. Mevzuun ok geni olmasna ramen maruzatmn ksa olmasnn ortaya attm bu dnceler hakknda muhterem Heyetinizin kymetli mtalaa ve iratlarna imkan vermek iin olduunu arz eder ve maruzatm hakknda icabnda daha etrafl
379
izahat takdimine hazr bulunduumu beyan ederek Yksek Heyetinizi sayg ve sevgi ile selamlarm. HLM NAL BARLO 10. D Ticarette ki l Kullanmalyz.
HSEYN AKAR
Muhterem Reis Bey, aziz kongre arkadalarm, Vukufu msellem bunca mtehasss zevat arasnda bendenizin akademik mtalaada bulunmam izmeden yukar kmak kabilinden olur. Onun iin yksek msamahanza snarak ancak baz mteferri vak'alar hakknda ve d ticaret rejimi ile alakal iki mevzu zerinde konuacam: A- Bakanln tccara meslei ile ilgili tam malumat vermesi ve, B- ki l tatbikiyle yaplagelen baz dolambal ithalatn zararlar hakknda... A- Acizane kanaatimce, kalknmamzn balca artlarndan birini tccarn mracaatlarndaki bocalamaktan kurtarmak tekil eder. Ticaret Bakanlnda "tccarla temas" iin bir nev'i istihbarat ve yayn brosu var m bilmem. Ve bilmeme deimkan yok; nk ayda bir gelen ve bayat haberleri ihtiva eden bltenden baka neriyat grmek yle dursun, yazdklarmza bile doru drst ve zamannda cevap alamyoruz. Byle bir bronun-yoksa-ihdas,- varsa-artk ataletten kurtularak faaliyete gemesi elzemdir: thalat tccar-af buyurun ben kendi branmdan bahsedeceim hangi devletlerle ne gibi muahedeler akdedildiini, bunlarn vadeleri, protokollar ve hususi artlar, ek listelri hakknda, velhasl almak istedii her memleket iin teferratl bilgi edinmek ister. Diyeceksiniz ki: ticaret odalar var; neriyat organlar var; takip edin okuyunuz; gazeteler bildiriyor mecmualar yazyor...Doru; fakat bunun ne dereceye kadar mmkn, msmir ve istifadeli olduunu gene takdirinize brakyorum. Bir kelime ile Bakanlk tccar zmresi hakknda pozitif dnerek, onu memleket iktisat mekanizmasn gdalandran balca unsur addetmeli ve tarz hareketini ona gre tanzim eylemelidir. Tccar, bilhassa bu harptenberi bir vey evlad muamelesi grmekte ve ekseriya gz kapal, pratik ve kulaktan dolma yarm yamalak bilgi ile hareket etmektedir. Bunun ise ok def'alar kendisi ve dolaysiyle memleket iin zararl olduunu unutmyalm. B- Gelelim ikinci mevzua... Kullanlan iki lye ve dolambal ithalat meselelerine: Madem ki Kongremizin hedefi iktisadi kalknmadr; dertlerimizi mzminletirmek ve mikroplarn reterek iktisadi bnyemizin kalpgahna kadar sokmak istidadn gsteren baz ban balarna dokunmak istiyorum. Ayni zamanda zlfiyara da dokunmu olursam beni ho grmenizi rica edeceim; patavatszlma verirsiniz. Bir ok sahalarda olduu gibi, harici ticaret ilerimizde de bazan iki l kullanlyor.. Filan mal ithalat listesinde yok, fakat falan tarihte girebilecek. Bu evvelinden bilinir mi, bilinmez mi ona msaade edin de bendeniz deil Rufahiler karsn. Derhal telgraf, telefon resmi... ve gayri resmi mektuplar ... Mesela bir svire maldr. Eyi ho amma dviz? Oradan derhal proforma faturalar getirtilir-kk bir kayt ile-mesela "Hollanda Acentemiz hesabna"... Bu da nesi? Bir az sabr rica ederim. Ankaradan istimzac istenir. svire frang veya her hangi bir dviz karmak mevzuu bahis deil. E, Fabrikann Hollandada stoku varm veya sviredeki mal Hollanda Acentesine aitmi. Olamaz m? Ankara tabii kabul eder. Mukabilinde istenilen mal ihra
380
edildikten sonra... Fransadan ruj, pudra ithal etmiyormuyuz sanki... Ya paras?.. Evet ya paras? .. O da iki def'a gider... ne mantksz iddia deilmi para iki def'a nasl gider... Btn mesele bir pf noktada. te bal gibi byle: maln bedeli, bu toplant yerine pek te uzak olmayan yerlerden, Hkmette bilir, siz de bilirsiniz, bendeniz de, Kara borsadan... Daha tesrihe ne hacet... Kara borsadan tedarikle svireye ulatrr. Fabrika- nesine lazm-emtaay ykler, Hollandaya gnderir-hatta bazan buna dahi hacet kalmaz,-doruca gelebilir. Oradan da Trkiyeye sevkedilir, ve bir mahsulumuz mkabili gmrkte arz endam eder. Bu sefer paras, bir ikinci def'a ve resmen Merkez Bankas vastasiyle gnderilmek artyle. Mal gmrklenir ve bir de bakarsnz ki ithal listesine henz 15 gn evvel ithal edilmi bu mala 15 gn sonra Beyolu vitrinlerindedir... Ne olduunu sylemiyeceim, mtecessisseler alakadarlar varsn aratrsnlar... Formalitelerin resmi cephesi mkemmel. Takas var, kambiyosu var, istimzac ve lisans var. Daha ne olsun?.. Bir de madalyonun tersi mi? Tersi maalesef formalite evraknda yazl deil.. ve oldukca da hazindir. Msaade buyurulursa numara tahtnda sralayvereyim: 1- svire mal kara borsa kurundan dolay vasati % 40 fark etmitir. Munzam nakliye ve sair masrafla mal daha da pahallamtr. 2- Bir nesne iin iki defa kymetli dviz kmtr. 3- Memleket maliyesi iin bir afet olan Kara Borsa bu suretle gdalanmtr. 4- Mstehlik u zavall mstehlik, yani itira kabiliyeti esasen normalden ok dun olan efendimiz, vur abalya kabilinden, mal fahi fiatla almaktadr. Binnetice hayat pahall artmtr. Dolambal yollardan almak istemiyen kimselerin bu vaziyet karsndaki esef, tessr ve ibirar ok byktr... ikayet mi? Adi rakip gammazl derler.. sineye ekmekten baka elden ne gelir? te byle mhim bir kongre akdedilmeli de, insan karsnda bir merci bulsun, iini dksn... ferahlasn... HSEYN AKAR
381
VII. 1948 TRKYE KTSAT KONGRESNDE KABUL EDLEN RAPOR VE KARARLAR
383
384
1-1948 Trkiye ktisat Kongresinin Devletilik Hakkndaki Rapor ve Karar

1- Devletin iktisadi siyaseti, hususi mlkiyete dayanan ferdin iktisadi hrriyetlerini koruyan, iktisadiyat sahasnda hususi teebbs esas tutan ve milli ekonomiye rehberlik eden ve itimai adaleti ehemmiyetle ele alan bir sistem olmaldr. 2- Cumhuriyet rejimi ile yeni bir siyaset takibine balayan devlet, milli iktisat tarihimizin kurulu devresinde kurucu ve geniletici vazifesini ifa etmi ve iktisadi binann temelini atabilmek iin birok sahalarda iletmeilie girmi ve baz sahalar fiili veya kanuni inhisar altna almtr. Devlet iktisadi yapnn temellerini bu suretle attktan ve kurulan messeseleri yeter derecede ilettikten sonra, iletmecilik faaliyetlerini ancak birinci derecede amme hizmetleri saylan ilere ve asl vazifesi olan ve iktisadi siyasetin iletmecilik dnda kalan tetkik, tanzim ve murakabe sahalarna hasretmelidir. Devlet bu gibi hizmetler dnda kalan, zirai, ticari ve snai mahiyetteki ilerden peyderpey elini ekmeli ve bilhassa hibir suretle serbest piyadaki teebbsler karsnda hem rakip hem de murakip durumunda bulunmamaldr. 3- Tabiat iktizas inhisari mahiyette olan veya henz hususi teebbsce ele alnamyacak bulunan ve rasyonel bir ekilde iletilmek artiyle devlet elinde kalmasnda mahzur grlmeyen iletmelerden balcalar unlardr : 1) Demir yollar, 2) Limanlar (letmesi muhtar idarelere braklmak zere) 3) P.T.T. 4) Radyo 5) Milli istihsal ve istihlaki tadiye ve tanzim eden mhim enerji iletmeleri. 6) Hususi teebbslerce orman blgeleri haricinde kurulmu ve yeniden kurulacak olanlar haricindeki ormanlar 7) Mstahsil mahsulnn kymetini koruyacak messeseler. 8)nhisar halinde olmamak artiyle muntazam posta ve yolcu gemicilii. 9) Devlet kredi messeseleri (iletmesi muhtar idarelere braklmak zere) 10) Her nevi rnek ve retim messeseleri 11) Hususi sermayenin gidemiyecei, durumlar ekonomik kalknmaya ihtiyac olan blgelerde giriilecek snai teebbsler. 4- Devlet bundan byle amme mahiyetini haiz olmayan iletmelere devam etmemeli ve yeni tesisler ve tevsiler yapmamal ve mevcut iletmeleri peyderpey hususi teebbslere ve kooperatiflere devretmek zere esaslar hazrlamaldr. 5- Devletin tevik, murakabe ve mdahalesiyle ilgili mevzuat ve bilhassa tatbikat ekilleri hususi iletmelerle devlet teebbslerini msavi hukuki ve iktisadi artlar altnda bulundurmal ve hususi sermayeye emniyet telkin edecek bir istikrar arzetmelidir. Milli ekonomimizin dnya ekonomi artlarna tedricen intibak kudretini gsterebilecek bir ekilde geliebilmesi iin iktisadi faaliyetlere engel olan veya bunlar gletiren vergi ve
385
resimleri esasl bir ekilde tetkikten geirilmesi, dier taraftan da himaye politikasnn kademeli bir ekilde hafifletilmesi mevzuu zerinde durulmas muvafk olur. Devlet tabiat iktizas inhisar kurmad sahalara hususi teebbsn de katlasna hibir suretle mani olmamal, msavatszlk yaratmaktan ekinmeli ve serbest rekabete frsat vermelidir. Bu arada hususi teebbslerin kk mstahsil ve mstehliki ezer vaziyetteki inhisarn gelimesine kar da uyank ve tedbirli bulunmaldr. 6- Dviz ve sermaye kaynaklarmzn darl karsnda sratli bir iktisadi inkiaf salamak maksadiyle ecnebi sermayenin anormal imtiyazlara malik olmamak artiyle Trk ekonomisine katlmasn ve bu maksatla gereken tedbir ve kararlarn alnmasn lzumlu grrz. 7- Memleketimizin iktisadi bnye ve mnasebetlerini tetkik etmek zere ilmi hviyetleri veya i hayatndaki baarlaryle tannm bitaraf iktisatlardan mrekkep bir enstitnn kurulmasn lzumlu grrz. Hkmetin bu enstit alma ve kararlarna mdahale etmemesini dilerken, milli ekonomiyi ilgilendiren esas mevzular ve bilhassa bundan byle iktisadi sahada devletin rol almas lzumlu grlen hususlar hakknda yaplacak tetkiklerde bu enstitnn vazifelendirilmesini zaruri grrz. Umumi Heyet ve komisyonumuzda ilim ve i adamlarmzn ve kongremize itirak eden delegelerin memleketin ihtiya ve temayln aksettiren deerli fikir ve mtalalar baslm ve baslacak olan brorlerde yer alm bulunmaktadr. Komisyonumuz ancak karar ekline inkilap eden esas prensipleri yukardaki maddelerde telhis etmekle umumi kanaatlar tebarz ettirmeye almtr.
2- 1948 Trkiye ktisat Kongresinin Vergi Reformu Hakkndaki Rapor ve Karar

Giri : Komisyonumuzca seilen faal yeler 22 Kasm 1948 Pazartesi gn leden sonra stanbul Ticaret ve Sanayi Odasnda toplanarak bakanla Hsn Himmetolunu, bakan vekilliklerine Hamdi Baar ve Profesr Neumark' ve raportrle Osman Fikret Arkunu semitir. Hamdi Baar dier komisyonlarda da faal vazife alaandan itizar etmitir. Komisyon, ynetmelik gereince dier kongre yelerinin itirakiyle almalarna balamtr. Komisyon : 1- Kazan ve Gelir vergileri 2- Muamele vergisi zerinde alma kararlatrmtr. Komisyonun ilk iki gnlk mesaisi tamamiyle gelir ve kazan vergileri etrafnda muhtelif fikir ve mtaalarn izahna, nc gn de bu izahlar neticesinde beliren esaslar zerinde mnakaa ve karar alnmasna tahsis edilmitir. Son gn ise muamele vergisi zerinde grlm ve bu mevzu karara balanmtr. 1- Gelir ve kazan vergileri hakkndaki fikir ve mtaalar : Bu mevzular zerinde gn sren izahlar, fikir teatileri ve nakaalarda ilk olarak halen meri bulunan kazan vergisi kanunlarnn bilhassa maktu vergiye (irad
386
gayri safi ve gndelik kazan) tabi mkelleflere geni lde yer vermi olmas hasebiyle adaleti temin etmediinde ve esasl bir vergi reformu yaplmas noktasnda ittifak hasl olmutur. Bu esas zerinde mutabk kalndktan sonra, yaplacak vergi reformunda ne gibi ameli ve kolay usullerin kabul lazm geldii zerinde grlmtr. Bu mzakere ve mnaakalarda yaplacak deiikliklerin mahiyeti ne olursa olsun fikirler u esaslar zerinde birlemitir: 1) Beyanname sisteminin vergi adaletini temin edecek derecede ve makul had dahilinde geniletilmesi. 2) Vergi nisbetlerinin mkellefi tazyik etmiyecek bir hadde indirilmesi, 3) Mterakkiyet prensibinin kabulu suretiyle, vergide fedakarln msavi ve mtenasip bir hale konulmas, 4) Memleketimizin umumi geim seviyesi nazar itibare alnarak makul bir asgari geim indiriminin vergi dnda braklmas. Bu noktalar zerinde mutabk kalndktan sora memleket artlarnn nazar itibare alnmas ve bugne kadarki tecrbelerden istifade kaydyla, bu esaslarn hangi vergi eklinde tanakkuk edecei meseleleri zerinde mnakaalar yaplmtr. Bu mnakaalarda bir ksm yeler, verginin eitli kaynaklardan yani: 1- Ticaret ve sanayi kazanlar 2- Serbest meslek kazanlar 3- retler, 4- Menkul iratlar, 5- Gayri menkul iratlar, gibi muhtelif menbalardan be ayr beyanname verilmek ve bu gelirlerin her birinin teker teker ele alnmak suretile vergiye tabi tutulmasnn daha kolay olaca fikrini mdafaa etmilerdir. Ayn fikir sahipleri gelir kaynaklar birletirilmeden dahi mtarakkiyetin tatbikinin ve asgari geim indiriminin yaplmasnn mmkn olaca kanatnda bulunmulardr. yelerin dier bir ksm ise, kaynaklarn teker teker beyannameye tabi tutularak vergilendirilmesinin beyanname saysn arttraca ve tatbikatta mklat douraca ve ezcmle mkellefe beyanname verme klfetini birka defa tahmil edeceini maliye ile temas ve belki ihtilaflar artracan, en az geim indiriminin tatbikini ise tamamen zorlatracan ve gayri adil bir vaziyet almasn mucip olacan, hulasa tatbik kabiliyetinden mahrum bulunduunu ve mkellefi iza edeceini beyan etmilerdir. Bu eitli muamelelerin tek bir beyannamede gsterilmesinin gerek mkellef ve gerek maliye tekilat, bakmndan daha kolay ve pratik olacan ve ancak bu suretle herkes tarafndan arzulanan adil ve mkellefi tazyik etmiyen bir verginin tatbik edilmi olacan tebarz ettirmilerdir. Bu karlkl noktai nazarlar dinliyen faal komisyon yeleri ile mzakerelere itirak eden dier kongre yeleri her iki teklifin yukarda belirtilen fayda ve mahzurlarn incelemiler ve bu mevzular zerinde inkiaf eden konumalar sonunda durumun tevazzuh ettiini ifade ederek reye mracaat olunmasna karar vermilerdir.
387
Reye mracaat neticesinde her gelirin kaynaklarnda vergilendirilmesi hakkndaki teklif kabul edilmeyerek gelirlerin tek bir beyannamede gsterilmesinin memleketimizin artlarna daha muvafk ve tatbikinin de daha kolay olduu ve bu erceve dahilinde basit vergi alma usullerinin de teminine matuf esaslarn teklif edilmesi ekseriyet kazanmtr. Bunun zerine komisyonun faal yeleri komisyon umumi heyeti tarafndan kararlatrlan bu umumi prensibe gre, hkmet tasarsn nazar itibare almadan memleketin bnyesine uyacak tedbirleri dnerek yeni tatbik edilecek vergi usulnde gz nnde tutulmas gereken hususlar aadaki ekilde tesbit ederek raporu hazrlamlardr. A) Memleketimizin bnyesi ve kylmzn iinde bulunduu hayat artlar nazar itibare alnarak umumiyetle zirai kazanlarn vergiden istisnas. B) Gayri menkul iratlarn 2500 liraya kadar olan ksmnn vergiden istisnas ve bina vergilerinin masraf kayd mkellefin ykn arlatracandan vergiden mahsubu. C) Geni lde i yapan tccar ve sanayi erbab dnda kalan mkelleflerden i hacmi nisbeten fazla olanlarn basit defter (bugnk muamele vergisi defterlerinden daha kolay) usulne tabi tutulmas, aada gsterilen artlar dahilinde bulunan esnaf ve kk sanat erbabnn ise, bizzat iinin banda bulunmak ve i yeri kiras 900 liray gememek kaydyla, beyanname ve defter usullerine tabi tutulmamas: a- Esnaf. Toptan ticaretle uramamak artyle senelik mubayaat tutar 70 bin liray amyanlar, b- Kk sanat erbab. Mubayaat 50 bin liray gemiyenler, (1948 senesi bandaki kiralar esnaf muafl bakmndan esas tutulmaldr. 1940 senesinden evvel yaplm olan i yerleri bakmndan gerek kirann tesbiti mmkn deilse matrah olarak gayri safi iradn iki misli kabul edilir.) D) Kurumlar vergisi: Kurumlar vergisi muhafaza edilmekle beraber nisbet sermaye irketleri iin % 10'dan % 5'e indirilir. Amme messeseleri iinde % 30 olmaldr. E) Serbest meslek erbab: (Bu hususla megul olunmamtr.) F) cretler : i nam altnda bulunan kimseler gelir vergisine tabi olanlar yannda alsalar dahi karneli olmaldrlar. G) Asgari geim indirimi: ocuklu mkellef tabirinin kanuna girmesi lazmdr. Geinme endeksinde % 15'i mtecaviz bir deime olduu takdirde, Maliye Bakanl bu hadleri deitirmek hakkn haiz olmaldr. Bekar mkelleflerde senede 600 lira. ouksuz evlilerde senede 750 lira. ocuklu evlilerde senede 1000 lira. H) Vergi Nisbetleri: Nisbetlerin % 10' dan balatlmas, azami fiili vergi nisbetinin % 30'dan fazla olmamas zerinde ittifak edilmitir. Bu nisbetler ancak yukarda izah edilen esaslarn kl halinde kabul ile kabili tadbiktir.Aksi takdirde nisbetlerin ykseltilmesi mukadderdir. ) Usl meseleleri :
388
I- Deerlendirme : a) Amortisman nisbetleri veriyet mddeletleri 3 yldan az olmamak kaydyla ilgili bakanlklarla Sanayi Birlikleri ve Ticaret Odalar mmessillerinin mterek karariyle tesbit ve ilan olunmaldr. b) Yangn zelzele, ve seylab gibi fevkalade hadiseler dnda tamamen bozulan ve kymeti sfra den maddeler ve kymetler mahalli defterdarln tayin edecei bir eksper heyeti huzurunda tespit edildikten sonra aktif kymetlerden ihra edilmelidir. II- Tecdit Fonu: letmeler sabit sermayelerinin % 25'ini gememek kaydyla ve ayrld tarihten sene zarfnda kullanlmak artyla tecdit fonu ayrabilirler. Bu mddetin hitamnda kullanlmayan tecdit fonlar kar ve zarar hesabna nakledilir. J) Zararn nakli: Zararn nakli iin be senelik mddet kabul edilmelidir. Mhim Not: Beyanname ve faturalarn tertip ve tanziminde defterlerin tutulma usul ve ekillerine ait cezai hkmler kasda ve hilaf hakikat beyanlara mstenit olmadka, yaplacak kanun nesri tarihinden itibaren sene mddetle tatbik edilmemelidir. 2- Muamele Vergisi hakknda grmeler: Komisyon imalat muamele vergisinin tamamen kaldrlmasn ve ayn zamanda bu ynden noksanlaacak devlet gelirlerinin baka bir yoldan ve mnasip bir ekilde telafisine are aranmasna karar vermitir. Bu yolun bulunmas pek kolay bir mesele olmad cihetle komisyon bu kararn zerinde durulmak ve bir neticeye varlmak zere eilecek mtehasss kimselerden mekkil bir heyetin stanbul Sanayi Birlii ile birlikte bu ie memur edilmesine karar verilmesini rica ediyoruz. Vaktin darlndan komisyonumuz gece yarnalarna kadar alarak ancak bu esaslar tespit edebilmitir. Raporda gelir vergisinin esas ve mevzular zerinde tetkikat yaplrken tatbik usllerinin ehemmiyetli olanlarda ele alnm ve raporda arz edilmeye allmtr. Ancak usle ait noktalarnn ayrlacak bir heyet tarafndan bir defa daha gzden geirilmesini muvafk buluyor ve raporumuzu sayn kongrenin tasvibine arz ediyoruz.
3- 1948 Trkiye ktisat Kongresinin D Ticaret Hakkndaki Rapor ve Karar

D ticaret konusu zerinde gereken incelemeyi yapmak ve bu hususta vard neticeleri ksaca belirtmek grevi ile Sayn Kongre tarafndan seilmi bulunan komisyonumuz almalarn komisyonlar iin ayrlan zaman iinde tamamlam ve aadaki esaslar Sayn Kongreye arza karar vermitir: D ticaret ithalat ve ihracat meselelerini kavrar, memleketimizin ticaret bilanosu dndaki beynelmilel gelir kaynaklar yok denecek kadar kt olduundan, ithalat, ihracat imkanlarna, ihracat da istihsal kapasitesine baldr. u halde d ticaret sahasndaki dncelerimize istihsal iinden balamak zaruridir. Trkiyenin ihracat zirai maddeler zerinde toplanmakta ve bunun yannda ham madenler nisbeten ufak bir yer igal etmektedir. Bu gn yurdumuzun ihracat, ithalat karlamaya msait olmadndan d ticaretimizde ilk slah tedbiri olarak, istihsali artrmak davasnn ele alnmas zaruridir.
389
Bu husustaki tekliflerimiz yle hulasa edilebilir : I- stihsal 1- Halen ihra etmekte olduumuz mahsullerin miktar ve kalitesinin dnya piyasalarnn srm artlarna gre ayarlanmas ve istihsalimizin daha kolay at imkan arzeden hububat, bakliyat, yal tohumlar, her trl nebati ve hayvani yalar, ba ve bahe rnleri, pamuk, hayvan ve deniz mahsulleri gibi maddeler lehine gelimesi gerekmektedir. Dier taraftan maden istihsalimizin ve bu arada ta kmrmzn ihracatta ehemmiyetli rol oynyacak miktara karlmas iin acele harekete geilmesi icab emektedir.hracatn kalkndrlmas davasnn tahakkuku iin, ziraatin sanayi hareketlerimize mvazi olarak bugnknden daha dikkatli hedef alnmas lazmdr. 2- Hem endstrinin rasyonel esaslara dayanabilmesi,hem de geni bir istihsal programna gidilmesi her trl enerji kaynaklarmzn gelimesine bal bulunduundan, bu mevzudaki almalar hzlandrlmaldr. 3- Zirai ihra maddelerimizin mmkn olduu kadar yar maml veya maml olarak ihracna gayret etmek suretiyle iilik retlerinin memlekette kalmasnn temini lazmdr. 4- Zirai istihsalin memleket bnyesine uygun bir ekilde planlamasn salamak maksadyle hayvanclk, deniz mahslleri ve ormanclk gibi btn ziraati kucaklayan yurda amil bir ziraat ve istihsal kongresinin en yakn zamanda toplanmas temenniye ayan grlmr. II- Maliye ve Para Politikas : Yalnz d ticaret ve istihsal davamz iin deil, daha geni mahiyette olarak memleketin huzur iinde inkiaf yolunda salim bir para politikasna ihtiya aikardr. Shhatli bir para hereyden evvel kymet istikrar arzetmelidir. Parann i kymeti istikrarl bir hale getirilmeden, d ticaretin en ehemmiyetli taraf olan dviz fiyatlar meselesini maksada uygun bir tarzda ele almaa imkan yoktur. Sadece d ticaretimiz iin deil, milletimizin iktisadi yaay ve selameti iin paramzn kymetindeki sukutu durdurmak ve bu sahada, bir istikrar ve emniyet havas yaratmak zaruridir. Byle bir havann vucudu iin yaplacak ilk i btede hakiki bir denklik meydana getirmektir. Milli gelirimiz artmadan veya vergi randmann artracak islahat yaplmadan btemizin kabarmas ve zahiri muvazene altnda byk aklar arzetmesi memleketi fena akbetlere srkleyen bir yoldur. Dviz fiyatlarn tutmak, yani paramzn d kymetini tespit etmek arzusunda isek heryeden evvel i kymette istikrar salamamz arttr. Yoksa bir taraftan bte aklarile enflasyon yolunu ak tutup, dier taraftan dviz fiatlarn muayyen seviyede tespite almak imkanszdr. Bu sahada ie girimenin ilk art,paramzn i kymetini istikrara kavuturmaktr. Halbuki bugnk bte a, daha dorusu grnte mtavazin bte politikas bizi aksi istikamete sevk etmektedir. Ak bir bte ve ak bir hesap blanosu ile para slahatndan bahsetmek abestir. Bozuk maliye ve para siyaseti yrten bir memlekete dardan sermaye gelmesini beklemek beyhudedir. Memleketimizden kam ve kamakta bulunan milli sermaye yabanc bankalarda yatarken ve sermayemiz memleketimizde emniyet grmezken drdan kredi beklememiz ve bu hususta mklat gsterilince muber olmamz yersizdir.
390
Para siyasetimiz hakkndaki mlahazalarmza; tedavl miktarnn Merkez Bankasnn dviz alm ve satm mameleleri ile, maliyenin ihtiyalarna gre deil, istikrarl bir fiyat seviyesi hedefine gre ayarlanmas lzumunu da katmak isteriz. Bundan baka, yabanc paralar iin tespit ettiimiz fiyatlarn bunlar arasndaki hakiki arbitraj railerine uymadna da iaret etmeyi lzumlu bulmaktayz. Bu sebeble baz ihra muamelelerimiz aslnda dolarla yapld halde baka bir para ile yaplm gibi gsterilmekte ve suretle hakiki pazarlar arasndaki mnasebetler gayr tabii yollara dklmektedir. Bu da d ticaretimizi fuzul dolambalara sevk etmekte ve memleketimize salam dviz girmesine mani olmaktadr. Bu cihetle paramzn i ve d kymetlerinin istikrara sevki hususunda almalarda bu mevzuunda ihmal edilmemesi gerekir. III- hracat 1- stihsal sahasnda alnacak tedbirlerin ihracatmzdaki hayrl akisleri derhal grlemiyeceinden ve neticeler ancak uzunca bir vadede tahakkuk edebileceinden, bugnk ihracatmz asgari ithalat ihtiyacmz karlamayacak duruma dt takdirde iistihlakin aleyhine dahi olsa mevcut ihra kudretimizin bir miktar ykseltilmesi mmkndr. hracatmz cins, miktar, kalite bakmndan islah iin tedbirler dnlrken, mevcut ihra formalitelerinin imkan nisbetinde azaltlmas da temennilerimiz meyanndadr. hracatn esas itibariyle serbest braklmas, ancak yurt istihlakinin gsterdii ihtiyalarla mbadelede srm piyasalarnn aldklar tedbirler dolaysiyle tanzimine gidilmesi muvafktr. 2- hracatlarmzn mahre piyasalarda rakip memleketlerle daha uurlu bir tarzda boy lebilmeleri iin ihra rejiminin rekoltenin idrakindenevvel aklanmas ve yrrlkteki rejim makbul sebeblerle tadil edilirken orejim altnda taahhde girmi ihracatlarn akidlerini icraya imkan salanmas icabeder. 3- Yukardaki prensibin ticaret ve tediye anlamalar aktinde mmkn olduu kadar gznnde tutulmas ve bunlarn akdinden sonra ticaret aleminin vakit kaybedilmeden haberdar edilmesi doru olur. 4- hracat ve thalat ticaretinin gelimesi iin darya seyahat etmek zorunda kalan tccarlarmza alakal makamlarn kolaylk gstermesi temenni edilir.
IV- thalat
D ticaret muvazenemizi denkletirmek iin bir tarafdan ihracat arttrmaa alrken dier taraftan ithalat azaltmaa almakta zaruret hasl olmutur. Halen ithalat, genel ithalat listeleriyle tahdit edilmektedir. Fakat mer'i olan bu listelerin rasyonel ve matluba muvafk olduu iddia olunamaz. Bundan maada pek geni tutulduundan listeler tatbik de edilmemektedir. Bir ok mracaatlarn reddi zarureti hasl olmakta, ani surette dviz msaadeleri durdurulmakta ve uzun zaman geirilmektedir. Listeler gmrk pozisyonlarna gre tanzim edilmitir. Halbuki ayn pozisyonlara dahil olan maddeler arasnda memleketin ihtiyac bakmndan ok farklar vardr. Bunlar madde madde tahlil edilip en luzml olanlarn ayrmak doru olur. Listelerde ihtiya derecesine gre bir tasnif de mevcut deildir. thalat listesine dahil maddeleri mesala birinci, ikinci, nc derecede lzumlu maddeler diye tasnif etmek ve sralamak zarureti aikardr. Tahdide de en az lzumlu maddelerden balamak ve tahdidi yaparken ithalatlarla toptanc tccarlar nezdinde msbet esaslara dayanan anketler tertip edilerek plafonlar buna gre tesbit etmek lazmdr.
391
Dier taraftan ticaret anlamalarmza ekli listelerin tanziminde tccarla ibirlii yaplmaldr. Bugnk ithalat ticaretimizi dzensiz bir duruma sokan mhim bir amil de, sistemlerin sk sk deimesi buna gre ve bu arada hususi takasdan kleringe veya aksine geilmesidir. Bu itibarla ithalat sistemimizin daha msbet esaslara dayanmas lazmdr. Bu deiikliklerin bir zaruret olduu hallerde tccara yeni vaziyete intibak imkan verilmelidir. Ancak bu suretledir ki ithal malarn pahallatran risk karl ilaveleri bertaraf edebiliriz. Elde mevcut gmrk tarifesi birok bakmlardan ihtiyalarmza uygun deildir. Birok hkmlerin sarahatszl ihtilaflar mucip olmaktadr. stanbul Ticaret ve Sanayi Odasnda mteekkil gmrk eksper heyetine akseden ihtilafl beyannamelerin okluu bunu teyit etmektedir. 1948 ylnda kan ihtilaflarn % 85'i tcar lehine neticelenmitir. Bu da mkellefin kt niyetinden ziyade tarifedeki sarahatszln mevcudiyetini isbat eder. Ayrca ihtilaflardan doan zararlarn mnhasran mkellefe deil, haksz kacak tarafa yklenmesini mmkn klacak hkmler kabul edilmelidir. Gmrk tarifemizdeki madde numaralar da okumlldr. Ayn maddede lks telakki edilecek mallarla pek lzumlu mallar bir arada toplanm ve ayni tarife nisbetine tabi tutulmutur.Baz mamul maddelere ait tarife nisbeti, bunlar memleketimizde imal edilmedii iin yar mamullerine nazaran daha dktr. Bu gibi mallar memleketimizde imal edilmeye balannca yar mamullerin gmrn ksa bir zamanda tenzil etmek imkann veren bir hkme acele ihtiya vardr. Birok snai teebbsler bu suretle taazzuv edememektedir. Dier taraftan tarife kanununun 9, 12, 16, 17 ve 30 uncu maddeleri islah edilmeli ve mal gmrkten ekilmeden kan ihtilaflar halledildikten sonra tetkik mdrlnce bilahara, itiraz halinde mkellefe rucu edilmemelidir. V- D Ticaretin Organlamas: D ticaretin tanzimi meselesinde i adamlarn ve iktisat erbabnn bilgi ve tecrbelerinden istifade edilmesi imkanlarn salamak zarureti aikardr. Bugn gerek ithalata, gerek ihracata mteallik eitli meselelerin tanzimi yalnz idare mekanizmasnn elinde bulunmaktadr. Ticari ve iktisadi sahalarda bilfiil almak itibariyle pratik bilgi ve tecrbe sahibi bulunan i adamlarnn seslerini layk vechile duyurabilecek bir organ mevcut deildir. Bu gibi organlar muhtelif namlar altnda dnyann her tarafnda faaliyette bulunmakta ve mensup olduklar memleketin iktisadiyatna pek mhim hizmetler ifa etmektedirler. Memleketimizde i adamlarndan mteekkil byle bir ihtisas organnn bulunmamasnn zarar ve mahzurlarna hergn ahit olmaktayz. Ticaret odalar ile ihracatc birlikleri ve dier mesleki teekkllerin bu husustaki bilgi ve malumatlarndan istifade edebilecek ve mesul makamlara kar istiari mahiyette hizmetlerde bulunabilecek ve ayn zamanda ithalat ve ihracata mteallik meseleler hakknda alakadarlar tenvir edebilecek bir ihtisas organ vucuda getirmek faydal olur. VI- Fiyat ve Tevzi Politikas Halen istihsal ve ithalatmz, baz maddeler mstesna, bugnk fiat seviyesi zerinden istihlakimizi karlamaya yeter miktardadr. Fakat ileride d ticaretimizin durumu icab ithalatmzn yeniden ehemmiyetli nisbette tahdidi lazm gelir veya istihlakimizin ihracat lehine kslmas zarureti hasl olursa, piyasadaki mal miktarnn
392
yksek talebe intibaknn ar fiatla deil, sosyal adalete uygun bir fiat ve tevzi usulyle tahakkuk etmesine taraftarz. Memleketimizin bnyesine uygun bir fiat ve tevzi tekilatnn ne gibi esaslara dayanmas icap ettii hususunda imdiden etdlerin yaplmas faydal olacaktr.
393

1948 Türkiye İktisat Kongresi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1948 Türkiye İktisat Kongresi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/turkiye/iktisa48/ Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948. (Bildiriler). Ankara: DPT, 1997. ix, 393 s.

Yaynn elektronik nshasnn elde edildii kii: Sabahattin Karaslan

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

1. "Tertip Komitesi Bakan zzet AKOSMAN'n konumas.

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

2. stanbul Tccar Dernei Genel Sekreteri Ahmet Hamdi BAAR'n konumas.

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

3. stanbul Ticaret ve Sanayi Odas Adna Hsn ARSAN'n konumas.

4. stanbul Blgesi Sanayi Birlii Adna Dr.Cudi BRTEK'in konumas.

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

5. Trkiye ktisatlar Dernei Adna Prof.Refii SUVLA'nn konumas.

6. Trk Ekonomi Kurumu Adna Prof.Muhlis ETE'nin konumas.

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

II. KONGRE BLTEN

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

1- 1948 Trkiye ktisat Kongresi Nasl Topland, Nasl alt.

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

2. Tertip Komitesi, Bakanlk Divan ve Komisyon yeleri.

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

( ) Kongre programna baknz

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

5. Kongre yelerine Ait Liste

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

1050 brahim Kemal BAYBORA, .E.T.T. U.Mdr (ahsen)

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Hayri Baer, Gven Sigorta Sosyetesi Mdr

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

eker. -Burhanettin SEVGNER eker Fab.

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

III. GNLK BASINDA 1948 TRKYE KTSAT KONGRES

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

1. 1948 Trkiye ktisat kongresi toplanrken.

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

2. Yarn Byk ktisat Kongresi Toplanyor