OMELASI BIRAKIP GDENLER Gln Gnlnden (William Jamesin Bir Temas stne eitlemeler) Bu psikomitosun temel fikri, gnah

keisi temas, osto!e"skinin #arama$o" #ar%elerin%e geer& Buna karn, ne%en William Jamesin a%n an%'m sor%u (a$lar, (ira$ %a kuku!la& o'rusu osto!e"ski!i ok se"meme ra'men !irmi (e !am%an (eri tekrar oku!amamtm, (u fikri kullanm ol%u'unu unutu"ermiim& )ma William Jamesin *)hlak +elsefesi "e )hlaki ,aam-n%a karma kn.a (ir%en tan%k gel%i& William James sorunu /!le ko!u!or%u0 ,a %a /!le (ir %n!a "arsa!alm ki +ourierlerin, Bellam!lerin, 1orrislerin top!alarn sol%a sfr (rak!or olsun "e mil!onlar.a insan srekli mutlu !aasn, ama (ir artla2 u$aklar%a (ir !er%e (ir !itik ruh tek (ana e$i!et ekmek $orun%a olsun& Bir an iin iimi$%en (i$e sunulan mutlulu'a !apmak gelse (ile !ine ilk kapla.a'm$ /$gl "e (a'ms$ %u!gu, (ile iste!e (/!lesi (ir pa$arlk !aparak el%e e%ilen mutlulu'un ne ka%ar irkin (ir e! ol%u'u%ur& )merikan "i.%annn ikilemi (un%an %aha i!i ifa%e e%ileme$%i& osto!e"ski (!k (ir sanat "e ra%ikal%i, ama ilk $amanlar%aki toplumsal ra%ikali$mi tersine %/n%, onu a$l (ir geri.i haline getir%i& 3!lesine munis, /!lesine saf%il.e efen%i g/rnen 4(akn, nasl *(i$- %i!or tm oku!u.ularn ken%isi gi(i so!lu g/rerek4 )merikal James ise hakikaten ra%ikal (ir %nr%, /!le kal% "e hatta /!le%ir& *,itik ruh- pasa5n%an hemen sonra /!le %e"am e%i!or0 Tm !.e, etkile!i.i i%ealler %e"rim.i%ir& #en%ilerini, gemi %ene!imlerin etkileri olarak %e'il %e koullarnn "e (unlarn im%i!e ka%ar (i$e "er%i'i %ersleri, a!ak u!%urmas gereken etkenler olarak sunarlar& Bu iki .mle (u /!k!e, (ilimkurgu!a "e gele.e'e %air tm %n.elere %o'ru%an u!gulana(ilir&*6ele.ekteki %ene!imlerin olas ne%enleri- olarak i%ealler2 ok in.e "e ha!ranlk u!an%ran (ir s/$ (u& 7l(ette oturup ha%i im%i u *!itik ruh- $erine (ir /!k !a$a!m %i!e (alama%m& Bu iler (u ka%ar (asit olma$ genellikle0 8turup (ir /!k !a$ma!a (ala%m, nk iim%en /!le geli!or%u& #afam%a *8melas- s/$.'n%en (aka (ir e! !oktu& Bir kara!olu le"hasn%an geli!or%u (u0 9alemin (8regon) tersten okunuu& #ara!olu le"halarn tersten okuma$ msn$ si$ %e: ;< , =)>),, T)##? , 8.si.naif @as& 9alem eittir 9.helomo, eittir 9elam, eittir Bar& 1elas& 8 1elas& 8melas Aomme helas& *Bu fikirleri nere%en (ulu!orsunu$ Ba!an Be6uin:- osto!e"ski!i unutarak "e kara!olu iaretlerini tersten oku!arak ta(ii ki& Baka nasl ola(ilir: Yaz enlii, deniz kysndaki parlak kuleli Omelas kentine krlanglar havalandran an sesleriyle geldi. Limanda salnan teknelerde bayraklar dalgalanyordu. rmz daml evler ve resimlerle s!sl! duvarlar arasndaki sokaklarda, mazlarn b!y!d!! eski baheler arasnda ve aal bulvarlarn altnda, b!y!k parklarn ve kamu binalarnn yanlarnda geit alaylar y!r!yordu. "azlar g#steriliydi$ %or ve boz renkli, uzun, s!sl! giysilere s!r!nm! yal insanlar, marur zanaatk&rlar, ku'aklarnda bebekleri, gevezelik ederek (y!r!yen en kadnlar. imi sokaklardaysa m!zik daha bir hzl alyor, gonglar ve davullar g!mb!rderken

insanlar dans ediyordu. Y!r!y! deil danst sanki bu. "!t!n geit alaylar kentin kuzey yakasna, parlak g!ne altnda plak, ayaklar ve dizleri amura bulanm, uzun, kvrak kollu gen erkek ve kzlarn toplanp yerlerinde duramayan atlarn yara hazrlad Yeil ayrlar denilen sulak otlaklara y#nelmiti. )tlarn koumlar yoktu, yalnz'a gemsiz yularlar taklmt. Yeleleri altn, g!m! ve yeil eritlerle s!slenmiti. "urun deliklerini hzl hzl ap kapayarak birbirlerine soluyor, b#b!rleniyorlard, at bizim t#renlerimizi kendisininmiesine benimseyen tek hayvan olduundan hepsi ok heye'anlyd. *leride, Omelas k#r+ez boyun'a yar yarya evreleyen kuzey ve bat dalar uzanyordu. ,abah havas #ylesine berrakt ki, masmavi g#!n altnda, Onsekiz -epelerini talandran karlar g!ne nn aydnlyla miller'e uzunlukta beyaz.altn rengi parltlar sayordu. Yar yolunu belirleyen bayraklar ara ara dalgalandrmaya yete'ek kadar r!zg&r vard. /eni, yeil ayrlarn sessizliinde, kentin sokaklarndan s!z!len, bir yaklap bir uzaklaan ve gitgide daha yaklaan m!zik duyuluyor, zaman zaman titreen, birleen ve anlarn b!y!k 'okulu nlamasyla patlayan havann neeli ve belli belirsiz tatll hissediliyordu. 0okulu1 0oku nasl anlatlr2 Omelasn yurttalar nasl betimlenebilir2 %utlu olsalar da basit insanlar deillerdi, anlyor musunuz2 Oysa bizler, nee s#z'!klerini pek s#ylemiyoruz artk. -!m tebess!mler miladn doldurdu. "#yle bir betimlemeyle karlan'a insan belli varsaymlar yapmaya meylediyor. "#yle bir betimleme ile karlan'a g#zler, soylu #valyelerin etra+n evreledii muhteem bir aygra ya da belki de kasl k#leler'e tanan altn kakmaln bir tahtrevana kurulmu bir kral aryor hemen. )ma kral yoktu burada. l da, kullanmyorlard, k#leleri de yoktu. "arbar deillerdi. -oplumlarnn kurallarn ve yasalarn bilmiyorum, ama pek az sayda kural ve yasalar olduunu sanyorum. %onari ve k#lelik olmadan yaadklar gibi, ilerini borsa, rekl&mlar, gizli polis ve bombalar olmadan da g#r!yorlard. Yine de tekrarlyorum, basit insanlar deillerdi3 kendi halinde obanlar, soylu vahiler, sa+iyane !topya'lar deildiler. "izden daha az karmak deillerdi. ,orun u3 ukalalarla z!ppelerin kkrtt k#t! bir alkanlmz var bizim, mutluluu aptal'a bir ey gibi g#r!yoruz. ,ade'e a' entelekt!el, sade'e k#t!l!k ilgin geliyor bize. ,anatnn ihaneti bu$ #t!l!!n sradan ve a'nn m!thi sk' olabile'eini bir t!rl! kabul edememek. Onlarla ba edemiyorsan onlara katl. 0ann yakyorsa yinele. Oysa a'y y!'eltmek sevin'i lanetlemektir, iddeti ku'aklamak b!t!n dier eyleri elden karmaktr. 4andiyse, hibir dayanamz kalmad3 mutlu bir insan betimleyemiyoruz artk, neenin deerini bilmiyoruz. Omelasn insanlarn nasl anlatabilirim ben sizlere2 ,a+ ve mutlu o'uklar deil onlar3 onlarn o'uklar mutlu ama. Onlar, yaamlar mahvolmam, olgun, zeki, tutkulu yetikinler. 5y mu'ize1 )h keke daha iyi betimleyebilsem. eke sizleri inandrabilsem. Omelas, benim s#z'!klerimle, evvel zaman iinde, ok eski zamanlarda ve uzaklarda kalm bir masal kentini andryor. "elki de en iyisi onu kendi d! g!'!n!zle kurmanz, d!lerinizin gerek olduunu varsaymanz3 zira hepinizi memnun edemem tabii ki ben. %esela teknolo6i ne durumda2 0addelerde dolaan arabalar, havada uuan helikopterler yoktur herhalde. Omelasn insanlarnn mutlu olmasndan belli bu. %utluluk, gerekli olan ile gereksiz ama zararl olmayan ve zararl olan arasnda doru bir ayrm yaplmasna dayanr. Orta kategoridekilere gelin'e .gereksiz ama zararsz eyler, kon+or, l!ks, g#steri, vesaire. merkezi stma sistemleri, metrolar, amar makineleri ve burada hen!z i'at edilmemi her t!rden harika aralar, uuan k kaynaklar, yaktsz g! kaynaklar, nezleye kar areleri olabilir pek&l&. Ya da hibiri olmayabilir$ 7ark etmez. O size kalm. "en, enlie birka g!n kala tepedeki ve kydaki kasabalardan kalkp Omelasa gelenlerin ok hzl k!!k trenlere ve iki katl tramvaylara bindiini ve Omelas tren istasyonunun, muhteem 8i+tiler 9azar kadar 'a+'a+l olmasa da aslnda kentin en g!zel binas olduunu d!!nme eilimindeyim. )ma trenleri de olsa Omelas, u ana kadar bazlarmza :eh idare eder; dedirtiyor korkarm. -ebess!mler,

anlar, geit alaylar, atlar, eh. <yleyse bir de or6i ekleyin bari. Or6i iinize yararsa hi ekinmeyin. )ma g!zel plak rahip ve rahibelerin, yar esrik bir halde, #nlerine ilk kan erkek veya kadnla, sevgiliyle veya yaban'yla i+tlemeye hazr, kann derin tanrsall ile birlemeye duyduklar arzuyla iinden kverdikleri tapnaklar olmasn. *lk d!!nd!!m buydu, ama Omelasta tapnaklar olmasn daha iyi. 4i olmazsa insanl tapnaklar. =ine evet, din adamlarna hayr. 5lbette, plak g!zeller, kendilerini arzulayanlarn alna ve tenin hazzna kutsal bir tatl gibi sunarak dolaabilirler ortalkta. Onlar da katlsn geit alayna. 8i+tleenlerin !zerinde davullar g!mb!rdesin ve gonglarla arzunun za+eri ilan edilsin >ve yabana atlamaya'ak bir nokta?, bu haz dolu ayinlerden doan o'uklar herkes tara+ndan sevilsin ve b!y!t!ls!n. "ildiim bir ey varsa o da Omelasta sululuk duygusu olmad. )ma baka ne olmal2 "alangta uyar'lar olmamal diye d!!nm!t!m, ama pek so+u'a bu. ,evenleri varsa, droozun ha+i+, kal' ve kararl tatll doldurabilir kentin sokaklarm. =rooz zihni ve kaslar b!y!k bir k ve parltyla kaplar #n'e, birka saat sonra bir d! rehavetiyle ve nihayet, evrenin en gizli srlaryla ilgili harika g#r!nt!lerle birlikte inanlmaz bir 'insel haz uyandrr3 !stelik alkanlk da yapmaz. =aha m!tevaz beeniler iin de bira olabilir sanyorum. "aka ne, baka ne olabilir 'oku kentinde2 @a+er duygusu elbette, 'esaretin kutlan. )ma din adamlar olmadan yapabiliyoruz madem, askerler de olmasn. "aarl katliamlara dayal 'oku hakl bir 'oku deil3 iimize yaramaz, korkun, basit. "ir d d!mana kar olmaktan deil, t!m insanlarn ruhundaki en g!zel ve en hakl eylerle, d!nyadaki yazn ihtiamyla birlemekten doan snrsz ve '#mert mutluluk$ Omelasn insanlarnn g#!slerini kabartan budur ve kutladklar za+er de dirimin za+eri. 8ounun drooza gerek duyduunu da sanmyorum aslnda. Y!r!y! alaylarnn ou Yeil 8ayrlara vard bile. Yeil ve mavi mut+ak adrlarndan ne+is bir yemek kokusu geliyor. !!k o'uklarn sevimli in'e'ik y!zleri3 bir adamn m!+ik aksakalna bir pastann krntlar taklm. /en erkekler ve kzlar atlarna bindiler ve balang hattnda toplanyorlar. A+ak te+ek, iman ve g!le y!zl! yal bir kadn elindeki sepetten iekler datyor ve uzun boylu gen erkekler l l salarna onun ieklerini takyorlar. =okuz, on yalarnda bir o'uk kalabaln dnda oturmu, kendi bana kaval alyor. *nsanlar dinlemek iin susuyor ve g!l!ms!yorlar. )ma onunla konumuyorlar. 8!nk! almay hi brakmaz, onlar hi g#rmez, koyu renk g#zleri arknn tatl, in'e'ik b!y!s!ne dalmtr. "itiriyor ve kaval tutan ellerini yava yava indiriyor. "u k!!k #zel sessizlik bir iaret vermi gibi birden balang izgisinin yaknndaki bir adrdan bir boru #t!yor3 g#rkemli, h!z!nl!, ie iliyor. )tlar arka ayaklar !zerinde ahlanyor, bazlar kineyerek karlk veriyor. 0iddi suratl gen s!variler atlarnn boynunu okayp yattrmak iin +sldyorlar onlara$ :,akin ol, sakin ol g!zelim, sakin ol umudumB; "alang izgisinde sra olmaya baladlar. Yar pisti boyun'a uzanan kalabalklar r!zg&rda sallanan bir imen ve iek tarlasna benziyor. Yaz Cenlii balad. *nanyor musunuz2 Cenlii, kenti, 'okuyu kabul ediyor musunuz2 4ayr m2 <yleyse bir ey daha anlataym sizlere. Omelasn g!zel kamu binalarndan birinin bodrumunda, belki de +erah evlerden birinin mahzeninde bir oda var. aps kilitli, pen'eresi yok. %ahzenin bir yerindeki #r!m'ek alar b!r!m! bir pen'ereden vuran k!!k tozlu bir k tahtalarn arasndaki bir atlaktan szyor. !!k odann bir k#esinde, bir #p kovasnn yannda uzun sapl, k#t! kokulu, pislie bulanm bir i+t s!p!rge duruyor. Yerler pislik iinde, dokunun'a ha+i+ bir slaklk geliyor

ele3 mahzen pislikleri genellikle b#yle olur zaten. Oda ! adm boyunda, iki adm eninde$ "ir sandk odas ya da kullanlmayan bir ara gere dolab. Odada bir o'uk oturuyor. "ir kz da olabilir, bir olan da. )lt yanda g#steriyor, ama aslnda on yana yaklat. /eri zekal gibi g#r!n!yor. "elki sakat domu, belki korku, k#t! beslenme ve ilgisizlik y!z!nden aptallam. ova ve s!p!rgelerin en uzandaki k#ede iki b!kl!m oturmu, burnunu kartryor, ayak parmaklar ya da 'insel organlaryla oynuyor. ,!p!rgelerden korkuyor. Onlar korkun buluyor. /#zlerini kapatyor, ama s!p!rgelerin hala orada durduunu, kapnn kilitli olduunu, kimsenin gelmeye'eini biliyor. ap hep kilitli3 hi kimse gelmiyor, sade'e zaman zaman .o'uun zaman ve s!re kavram yok. kap g'rdayarak alyor ve birisi ya da birka kii g#r!n!yor. *lerinden biri gelip o'uu tekmeleyerek kaldryor. <tekiler yaklamyorlar hi, yalnz'a korku ve tiksintiyle s!z!yorlar onu. Yiye'ek kab ve su ana abu'ak dolduruluyor, kap kilitleniyor, g#zler kayboluyor. apdaki insanlar hibir ey s#ylemiyor, ama bu odada domam olan, g!n n ve annesinin sesini hatrlayabilen bu o'uk arada bir konuuyor. :*yi ola'am; diyor. :L!t+en brakn beni. *yi ola'am1; 4i 'evap vermiyorlar. 8o'uk, eskiden ge'eler boyu yardm ister ve bol bol alard, ama artk inliyor yalnz'a :ah.haa, ehhaa; ve gitgide daha az konuuyor. O kadar zay+ ki ba'aklar #p gibi, midesi kemiklerine yapm, g!nde yarm tas msr ve lapa ile yayor. 8plak. ,!rekli dks !zerinde oturduundan kalalar ve baldrlar piik ve yank izleriyle dolu. 4epsi, Omelasn t!m insanlar onun orada olduunu biliyor. "azlar g#rmeye geliyor, dierleri orada olduunu bilmekle yetiniyor. Orada olmas gerektiini biliyor hepsi. "azlar nedenini anlyor, bazlar anlamyor3 ama hepsi de +arkndalar ki mutluluklar, kentlerinin g!zellii, dostluklarnn s'akl, o'uklarnn sal, alimlerinin bilgelii, zanaatkarlarnn ustal, hatta hasatlarnn bolluu ve g#klerinin berrakl t!m!yle bu o'uun dayanlmaz se+aletine bal. 8o'uklara, sekiz ile on iki yalar arasnda anlayabile'ek duruma geldiklerinde anlatlr ve bu o'uu g#rmeye gelenler ounlukla genlerdir. )ma sk sk yetikinlerden biri de o'uu g#rmeye ya da bir kez daha g#rmeye gelir. %esele onlara ne kadar iyi anlatlrsa anlatlsn, bu gen seyir'iler g#rd!klerinden akna d#ner, sersemleirler. )m olduklarn sandklar tiksinti duygusuna kaplrlar. -!m aklamalara ramen #+ke, kzgnlk, aresizlik hissederler. 8o'uk iin bir eyler yapmak isterler. )ma ellerinden gelen hibir ey yoktur. 5er o'uk, o iren yerden g!n na karlrsa, temizlenir, beslenir ve rahat ettirilirse bu iyi bir ey ola'aktr, doru3 +akat bu yaplrsa eer, o g!n ve o saatte (Omelasn t!m re+ah, g!zellii ve hazz yok ola'ak, ykla'aktr. oullar bunlardr. Omelastaki her bir yaantnn iyiliini ve g!zelliini tek, k!!k bir d!zelme uruna +eda etmek3 tek bir insann mutluluu uruna binlerin mutluluunu +rlatp atmak$ ,ululuk duygusunu ieri almak ola'aktr bu. oullar sert ve kesin3 o'ua g!zel bir s#z bile s#ylenemez. /en insanlar o'uu g#rd!kten ve bu korkun paradoksla y!z y!ze geldikten sonra g#zyalar iinde ya da g#zyasz bir hiddetle eve d#nerler ou kez. 4a+talar veya yllar boyu d!!nebilirler bunun !zerinde. )ma zaman getike anlamaya balarlar ki o'uk salverilse bile #zg!rl!!n! elde edemez$ ,'aklk ve yiye'ein vere'ei, k!!k, belli belirsiz bir zevk, tamam, ama hepsi bu. /erek bir 'okuyu tanmaya'ak kadar aalanm ve aptallamtr. orkudan kurtulamaya'ak kadar uzun bir s!re korkarak yaamtr. )lkanlklar insan'a muameleye uyum g#stermez. <yle ki onu koruya'ak duvarlar, g#zleri iin karanlk ve !st!ne t!neye'ei dk olmazsa mahvola'aktr. /erekliin korkun adaletini anlamaya balayp kabullenin'e bu a' adaletsizlik iin akttklar g#zyalar kurur. Yine de g#zyalar ve #+keleri, iyiliklerini snamalar ve aresizliklerini kabullenmeleridir belki de yaamlarndaki

ihtiamn gerek kayna. %utluluklar ruhsuz, sorumsuz bir mutluluk deildir. 8o'uk gibi kendilerinin de #zg!r olmadklarn bilirler. =uygudal bilirler. %imarilerini soylu klan, m!ziklerine o g#rkemi veren, bilimlerini y!'elten ey, ite bu o'uun varoluu ve onun varln bilmeleridir. O o'uk sayesinde o'uklara b#ylesine iyi davranrlar. "ilirler ki zavall o'uk karanlkta a' ekmezse #teki, +l!t alan o'uk, gen s!variler yazn ilk sabah, t!m g!zellikleriyle g!n nda yarmaya hazrlanrken o 'okulu m!zii yaratamaz. Cimdi inanyor musunuz onlara2 =aha inanlr oldular deil mi2 )ma anlata'am bir ey daha var ve buna inanmak pek kolay deil. @aman zaman, o'uu g#rmeye giden ergen kzlar ve olanlardan biri alayarak veya hiddetle d#nmez evine. =aha dorusu, evine d#nmez. imi zaman daha yal bir adam ya da kadn bir. iki g!n susar kalr, sonra evini terk eder. "u insanlar sokaa kar, sokakta bir balarna y!r!rler. Y!r!d!ke y!r!rler ve g!zel kaplardan Omelas kentinin dna karlar. Omelasn tarlalar boyun'a y!r!r dururlar. 4er biri tek bana gider, olan veya kz, erkek veya kadn. /e'e bastrr3 yol'ular k#y sokaklarndan, sar k yanan pen'erelerin arasndan geer ve tarlalarn karanlna doru gider. 4er biri, tek balarna batya veya kuzeye doru, dalara doru giderler. Yollarna devam ederler. Omelas brakr, karanln iine doru y!r!rler ve geri gelmezler. /ittikleri yer ounuz iin mutluluk kentinden bile daha zor tahayy!l edilebilir bir yerdir. Onu hi betimleyemem. "elki de yoktur. )ma nereye gittiklerini biliyor gibiler Omelas brakp gidenler. Ursula K. LeGuin