Alex caiincos

kapitalist

_ ... .

KARL MARX, fikirleriyle btn dnyay etkileyen az saydaki insanB dan birisi. Bu fikirler ylesine etkij leyici ki, MARX 126 yl nce 1883'te lmeden nce bile byk tartmalar yaratp yeniden yorumland.
R ' a. oo

Bu yorumlarn bir blm ylesine vahimdi ki MARX bile bu "Marksizmler" karsnda 'Btn bildiim Marksist olmadmdr, tanr beni dostlarmdan korusun!' diye isyan etti. Bu kitabn amac, MARX', devrimci fikirlerini arptan dost ve dmanlarnn ellerinden kurtararak onun temel fikirlerini mmkn olan en ak ve dorudan ekilde ortaya koymaktr. Ama bundan daha nemlisi, MARX'n fikirleri, ekonomik kriz, isizlik, smr, ulusal sorun, sava tehdidi, emperyalizm gibi konularda bugn hala ihtiyacmz olan devrimci yantlar sunmaktadr.

c >

ISBN 9 7 8 - 6 0 5 - 6 0 6 S 5 (I K

7T ) -o
TO.

Aiex Gallinicos

9 7860.% ( ) ( > K M H

Alex Callinicos

Kari Marxhn devrimci fikirleri

ngilizce'den eviren: Attila Tuygan

antikapitalist yaynlar

Alex Callinicos Kari Marx 'm Devrimci Fikirleri 1. Bask antikapitalist yaynlar, stanbul, Aralk 2009 The revolutionary ideas of Kari Marx by Alex Callinicos Published March 1983, Bookmarks, London

indekiler
Sunu Ksaltma Anahtar nsz 1. Bir Devrimcinin Yaam Dostluk ve Devrim Srgn ve 'Varoluun Perianl' Kapital ve Birinci Enternasyonal Son Yllar 2. Marx ncesi Sosyalizm Aydnlanma topyac Sosyalizm 3. Ricardo, Hegel ve Feuerbach Sivil Toplumun Anatomisi Hegel ve Diyalektik Feuerbach Hegel'i Ayaa Kaldryor 4. Marx'n Yntemi Emek ve Yabanclama 'Kapital'in Mant Pratiin Felsefesi 5. Tarih ve Snf Mcadelesi retim ve toplum retim Tarzlar ve Snf Mcadelesi Altyap ve styap 6. Kapitalizm Emek ve Deer Art-deer ve Smr Rekabet, Fiyat ve Kr Birikim ve Krizler Sonu 7. i iktidar Kapitalizmin Mezar Kazclar Parti ve Snf Proletarya Diktatrl Dnya Devrimi Komnizm 8. Gnmzde Marx 7 8 9 14 22 28 37 43 48 50 56 62 62 68 73 71 77 85 92 97 98 104 113 125 125 132 140 152 163 166 167 172 184 194 203 213

eviri: Attila Tuygan Editrler: Chris Stephenson Sertu iek idem zba Rfat Saltolu Bask-Cilt: Yn Matbaaclk Adres: Davutpaa Cad. Gven San Sit. 75/2 B Blok 1 .Kat No:366 Topkap/STANBUL Tel: 0212 544 66 34 Btn yayn haklar Uluslararas Akm Tantm Yaynclk ve Ticaret Limited irketi'ne aittir ehit Muhtar Mahallesi Ssl Saks Sokak No:22/2 Beyolu / stanbul www.antikapitalist.net ilelisim@antikapitalist.net ISBN: 978-605-60685-0-8

'Reel sosyalizm' Gnmzde Kapitalizm i Snf Sonu leri Okumalar Dizin

213 220 229 235 238 247

Yaynevinden
Marx'n fikirlerinin gc ve parlakl, dnyay anlamak vc deitirmek isteyenler iin hl vazgeilmez bir deere sahip. Kapitalizmi anlamak ve bu karanlktan k yolunu bulmak isteyenlere Marx' tantmak, tanyanlarn da Marx'la yeniden bulumasn salamak nemini koruyor. Marx'n ve fikirlerinin genellikle dogmatik bir biimde algland, znden kopartlarak mekanik bir biimde yorumland, en temel vurgularnn bile arptld ya da yanl bilindii bu topraklarda, Marx'n anlalmas daha da nem kazanyor. Marx', eserlerinin btnn dikkate alarak deerlendirip fikirlerinin zn anlamamza rehberlik eden bu kitabn Marksist gelenein inasna katkda bulunacana gnlden inanyoruz. Bu kitap, toplumsal muhalefeti glendirme ve daha gzel bir dnya isteyenlerle ortak bir renme sreci yaamamza katkda bulunduu lde amacna ulam olacaktr. antikapitalist Aralk 2009

Sunu

Sunu
Bu kitab yazmaktaki amacm, Marx'n tarih, toplum ve devrime ilikin temel inanlarn paylaan birisinin onun yaamna ve dncelerine duyarl ve modern bir giri yaparak ona ilikin literatrdeki boluu doldurmaya almakt. Verdikleri fikirler iin Peter Clark ve Tony Cliff; taslak halindeyken kitaba gereki eletiriler ynelten Tony Cliff ve eletirilerinin yan sra kitab okunabilir klmaya almak gibi zorlu bir grevi stlenen Peter Goodvvin ve Peter Marsden bata olmak zere, yardm ve tevikleri iin baz insanlara ok minnettarm. Bu kitapta yer alan genel politik bak as Sosyalist i Partisi'ninki olsa da, kanlmaz olan hatalar tmyle benimdir. Kari Marx ', birok ey gibi topyac sosyalistlerle ilgili bilgileri de borlu olduum Joanna Seddon'a ithaf ediyorum.

Yazar hakknda
Alex Callinicos, ngiltere'de Sosyalist i Partisi'nin nde gelen bir yesidir. Halen Kings College London'da European Studies Profesr olarak almaktadr. Son dnem eserleri arasnda; Against post-Modernisin: A Marxist Critique (1991); Equality (2000); Against the Third Way (2002); An anti-Capitalist manifesto (2003); Ncvv Mandarins of American Power: The Bush Administration's Plans lor the World (2003); Imperialism and Global Political Ecomomy (2009) saylabilir. Socialist Worker, Socialist Revievv ve International Socialism iin dzenli yazlar yazmaktadr.

Kml Marx'm

devrimci fikirleri

nsz

Ksaltma Anahtar
Metni mmkn olduunca derli toplu tutmak iin Marx ve I nj'.cls'in yazlarna sadece gndermelerde bulundum. Bunun iin aadaki ksaltmalar kullandm: Engels, Anti-Dhring (Moskova, 1969). Marx, Kapital: i (Harmondsvvorth, 1976), ii (Moskova, 1956), iii (Moskova, 1971). II Marx ve Engels, Toplu Eserler, 50 cilt yaynlanm ya da yayna hazrlanmaktadr (Londra, 1975-). I IS Marx, Fransa'da Sava (Pekin, 1966). (i M arx, Grundrisse (Harmondsworth, 1973). SY Marx ve Engels, Seme Yazmalar (Moskova, 1965). SI Marx ve Engels, Seme Eserler, 3 cilt (Moskova, 1973). AD I Marx, Art-Deer Teorileri, 3 cilt (Moskova, 1963-72). D Deer: Marx'n ncelemeleri (Londra, 1976). Al) K

nsz
Kari Marx yz yl nce, 14 Mart 1883'de ld. O gnden beri ok ey oldu: iki dnya sava, Auschwitz, atom bombas, iten yanmal motor, televizyon, mikrochip. O halde imdi bu adamn yaam ve dncelerine ilikin bir kitap yazmann bir lemi var m? Bu sorunun cevab var. Birincisi, Marx dnyaya bakmz kknden deitirmi bir avu dnrden biriydi. Bu balamda Platon, Aristo, Kopernik, Galileo, Newton, Darwin, Freud ve Einstein'la ayn dzlemdedir. Materyalist tarih kavram -Marx'n yaam boyu yolda Friedrich Engels'in onun mezarna yazd gibi, 'ideolojinin ar bymesinin etkisiyle, insanln politikay, bilimi, sanat, dini, vb. uran srdrmesi iin her eyden nce yemesi, imesi, barnmas ve giyinmesi gerektii bugne kadar gizlenmitir,' biiminde zetleyebileceimiz 'basit gerek' (SE iii 162)- o kadar gldr ki Marx'n muhalifleri ve hasmlar bile bunu grmezlikten gelemezler. Ancak ve sorumuzun ikinci cevab olarak, Marx, Engels'in dedii gibi, 'her eyden nce bir devrimci' idi (SE iii 163). Marx asndan teori, evresindeki dnyay anlama aracyd, fakat sadece o dnyay dntrmenin bir adm olarak. Yaamn -materyalist tarih anlay ve Kapital 'de dorua kan ekonomi aratrmalar- tek bir amaca adad: i snfnn zgrl. Marx'n nne koyduu grevin ne denli gz pek olduunu unutmak kolaydr.. O, son derece zeki bir adamd. adalarndan biri yirmilerinde onu yle tanmlamt: 'Rousseau, Voltaire, Holbach, Lessing, Heine ve Hegel'in bir kiide birletiini hayal edin... ite Dr. Marx.' Siyasal olarak geleneksel bir akademik kariyeri benimsemi olsayd, dnemin en nemli entelektellerinin nne geerdi. Zengin ve nl biri olarak lebilirdi. Fakat Marx yaamn sosyalist devrim davasna adad. Sonu olarak o ve ailesi neredeyse Avrupa'nn tamamnda polis glerime izlendi ve gzetlendiler. Kaplarnda icra memurlar, sefalet iimle

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

nsz 'bilim adamlar' tarafndan onun kaba ya da rk bir ifadesini yakalama umuduyla ve bazen baaryla, incelenmitir. Ancak bu iftiralar rtmek grece kolaydr. Zor olan, Marx'n dncesinin yandalarnn ellerinde karlat saptrmalarla ba etmektir. 'Btn bildiim Marksist olmadmdr', demiti yaamnn sonlarna doru, 'Tanr beni dostlarmdan korusun!' Marx'n fikirlerinin bu 'dosta' yanl yorumlanmasnn iki ana kayna vard. Birincisi ve en nemlisi, 'Marksizm-Leninizm'in bata Sovyetler Birlii ve in Halk Cumhuriyeti olmak zere birtakm nemli ve gl devletlerin resmi ideolojisi olmasdr. Marx' sosyalizmi, gstermeye alacam gibi, 'aadan' sosyalizmdi. i snfnn kendi eylemliliiyle zgrlemesini ve hayallerindeki toplumu kurmalarn ngryordu. Ancak Dou bloundaki 'reel sosyalizm' iilerin kendi eylemliliinin reddini ve halk demokrasisinin inkrn temel almaktadr. Polonya'da Dayanma'nn ykselii ve k, bu konuda hibir kukuya yer brakmamt. Marx'n fikirlerinin onun adna hkm sren devletlerce anlalp anlalmad konusunu son blmde ele alacam. Saptrmann dier kayna, Marx'n akademisyenlerce kefedilmi olmasdr. Sadece eserlerinin yzlerce yorumun ve doktora tezinin konusu olmas deildir szn ettiimiz. Emek hareketinde deil fakat niversitelerde ve yksek okullarda, hedefi kapitalizmi devirmek deil, Marksizm'i incelemek olan yeni bir Marksizm trevi ortaya kmtr. Bu trn kibar ad 'Bat Marksizmi'dir, nk yeleri aslen Avrupa ve Kuzey Amerika'da bulunurlar. Buna 'Akademik Marksizm' denmesi daha doru olabilir. Onun pratisyenleri, Yunan mitolojisindeki kendi yansmasna ak olan Narcissus'u hatrlatyor. Bu akademik Marksistlerin tm rettikleri heme bir tarafa atlamaz. Bazen kullandmz kavramlar aklama ve gelitirmeye zaman ayrmak gerekir, fakat Bat Marksistleri iin bu etkinliin kendisi ama haline gelmitir. Sonuta, yksek nitelikli entelektellerden oluan kk bi

yaadlar ve sadece Engels'in fedakrl sayesinde hayatta kaldlar. Marx ldnde, lm, lkesi sayd ngiltere'de umursanmad bile. The Times lmn Fransz basnndan rendi. Bu kariyeri, medyann zeklarna hayran olduu ve refah iinde yaayan gnmz bilginlerinden birininkiyle, rnein Bernard Levin'inkiyle kyaslayn artk. Marx, dncelerini kavramak, kendisini sosyalist sayp devinim yasalarn ortaya koymaya alt kapitalist sistemin barndrd smry, strab ve iddeti yok etmeyi arzulayan herkes iin nemli olduundan dolay ilgimizi hak etmelidir. nk hl Marx'm ynelttii sorularn muhatabyz. Sadece Batl sanayi dnyasnda isiz 30 milyon insan var. Gelimi lkelerde birtakm temel sosyalist deneyimler yaanmtr: ili 1970-3, Portekiz 1974-5, bugnn Fransa's. Hepsi de baarsz olmutur. Hibiri, Marx'n esas ald, kapitalist snfn rgtl gcn bozguna uratma ve onun yerine ii iktidarnn yeni ve radikal demokratik bir biimini getirme admn atamamtr. Hibir ciddi sosyalist Marx'n dncesinden uzak duramaz, nk imdi bizi zorlayan tm konular krizler ve isizlik, devrim ve reform onda bulunur. Ne yazk ki, Marx' anlamak, her zaman olmas gerektii kadar basit deildir. Bunun nedeni esas itibariyle, hep sylenegeldii gibi, Marx'n yazlarnn aprak, ar ve Almanca olmas deildir-o, genel olarak anlalr bir yazardr ve eserleri, genellikle sadece ele ald konu karmak olduunda zor okunur. Asl zorluk, Marx'n fikirlerinin birok byk arptmaya maruz kalm olmasndadr ve bu kitabn yazlmasnn nc nedeni de budur. I li kukusuz Marx'n dmanlar, mevcut dzenin savunucular, ou deyiiyle, kapitalizmin 'kiralk dvleri' tarafndan ksmen vpalld. Marx hakknda saysz yalanlar yazlmtr. Birok eyle yallnlatr: Tutucu, Yahudi dman ve Hitler'in habercisi (bir Y.ilindi ve bir enternasyoalist olmasna ramen), hatta 'aslen dini' bir 11111111111 (Mnx yaam boyunca ateistti!). Saysz mektubu, burjuva

10

Kari Marx'r

devrimci fikirleri

nsz Marksist, Engels'i Marx'n dncesini arptan Marx'n kt kopyas olarak grmektedir. Engels hakkndaki bu grler reddedilmelidir Bizzat Engels, Marx kadar byk ya da zgn bir dnr olduunu asla iddia etmemitir. 'Marx bir dahiydi,' diye yazmt, 'bizler olsak olsak yetenekli insanlardk.' (SE iii 361) Her eye ramen Engels, gerek bilimsel, felsefi, siyasal ve askeri konularda bir yazar olarak, gerekse Marx'n fikirlerinin yalnlatrcs olarak Marksizm'e bamsz katklarda bulunmutur. O da incelenmeyi hak ediyor. Marx'n grlerini tamamlad, aydnlatt ya da gelitirdii lde onun yazlarndan alnt yapacam. Bu kitap kapitalizme kar, sosyalizm adna verilen mcadeleye bir katkdr. Birka insann inancn deitirmeyi ve onlar Marx'n hakl olduuna ikna etmeyi baard lde iini yapm saylr. nk kimse Marx'n bilimsel teorisini kabul edip devrimci politikasn reddedemez: kisi bir arada yrr. Marksizm'in temel noktas budur bu, Antonio Gramsci'nin szckleriyle, pratiin felsefesidir. Bu kitap bir kiiyi bile ii snfnn kurtuluu iin emek harcamaya ikna ederse kendimi amacma ulam sayacam.

aznlk dnda yle herkesin anlayamayaca birok metin ortaya kmtr. O halde bu kitabn amac Marx' maruz kald saptrmalardan kurtarmak; onun temel fikirlerini, mmkn olduunca ak ve basit bir biimde ortaya koymaktr. Bunun kolay bir i olmad aikr. ncelikle, -sosyal demokratlar, ortodoks Komnistler, Maocular, eit eit Trokistler gibi- her trden sosyalist Manc' kendi politik grlerini dorulatmak iin okuyor. Bu kitabn devrimci sosyalist bir bak asyla yazldn batan sylemeliyim. Dier bir deyile, Marx'n, kapitalizmin, elikileri ya sosyalizme ya da barbarla varmas gereken ve insanlk adna tek umudun ii snfnn kapitalist devlet mekanizmasn imha etmesinde ve yerine kendi dzenini getirmesinde yatan smrc bir toplumsal sistem olduu inancn paylayorum. Bu demek deildir ki, bu kitapta Marx'a ynelik hibir eletiri yoktur. Gzde sylemi 'Kuku her eydir' olan adam, Sovyetler Birlii'nde yaratlp onu yanlmaz bir guru olarak gsteren kltten neferet ederdi. Fakat kitap, her eyden nce Marx'n fikirlerinin bir sunumu ve savunmasdr. kincisi, Marx'n fikirlerine dair herhangi bir almann tartmal olmas kanlmazdr. Yazlar etrafnda o kadar ok elikili yorum varken anlattklarn aklamak mayn tarlasnda yrmek gibidir. Dahas Marx insan olarak, bazen tutarsz ve mulkt ve irili ufakl baz konularda fikrini deitirdi. Bu zorluklar aarken dar bir patikadan gemek gerekir. 'Marx'n gerekte sylemek istedii... 'den 'Marx'n sylemi olmas gereken, fakat sylemedii... 'ne gei yapmak kolaydr. Umarm ben ikincisini yapmammdr. Bunu yapmakla sulanabileceim tek yer, Marx'n tarih teorisine ilikin 5. blmdr. Burada, Marx'n grlerinin deitiine ve Alman deolojisi ile Kapital arasnda gelime gsterdiine inanyorum; aklamam ikinci ve daha olgun olan esere dayandrdm. nc olarak, Engels'in yazlarnn Marx'n dncesi ;isndan ne kadar gvenilir bir rehber olarak grlebilecei sorusu sz I Hii'.ulur l .gels kinci Enternasyonal tarafndan ve Dou Blou'da "iiulul .Ilrm mihenk ta saylyordu. imdi Bat'daki birok

- 12

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

1. Bir Devrimcinin Yaam Bruno Bauer'le Berlin'deki dier eski dostlarnn kaldnca, Marx ok ksa bir sre sonra yle yazmt: aklnda

gereklie sahip olduunu kabul etmiyor ki pratik adan gereklemelerini arzulayabilsin' (TE i 220) diye yantlamt. Bununla beraber Rheinische Zeitung bir dnm noktasyd. Marx'n ileride, 'szm ona maddi karlar hakknda yrtlen tartmalarda yer almak zorunda kalmann skntsn ilk kez yayordum' diye hatrlad dnem bu dnemdi ite. Marx, dier Gen Hegelciler gibi, devletin snflar st olduuna ya da olmas gerektiine inanma konusunda ustasn izliyordu: Her yurttan paylat evrensel karlarn temsilcisi olan devletin ilevi snflar arasndaki kar ve ekime farkllklarn badatrmakt. Yerel Ren Meclisi'nde kereste hrszlklarna kar yasa nerileri zerine yrtlen grmeleri inceleyen Marx, hem gazetesini finanse eden sanayi kapitalistlerinin hem de Prusya mutlakiyetini destekleyen feodal toprak sahiplerinin zel mlkiyetin korunmasnda karlarnn ortak olduunu kavrad. Mozel araplar kontluundaki kyllerin perian durumlarna ilikin bir aratrma, zel mlkiyetin etkileri konusunda onu ikna etti. Engels elli yl sonra yle demitir: 'Marx'n, kereste hrszl yasas ve Mozel kyllerinin durumuyla ilgilenmesinin kendisini saf politikadan alp ekonomik koullara gtrdn, oradan da sosyalizme ulatrdn birok kere sylediini duydum.' Marx'n Rheinische Zeitmg'dayken geride brakt sadece 'saf politika' deildi. Zulm deneyimi Bauer ve Doktorlar Kulb'n szel radikalizmin ok daha ar ularna srkledi. Prusya brokrasinin kalesi olan, ekonomik adan daha gelikin ve liberal Renanya'dan uzaktaki Berlin'e kapanarak, yanlgy rtmeyi entelektel anlamda grev saymaya devam ettiler. Ana hedef, imdi kendilerine taktklar adla 'zgirler'in iddetle karsnda olduklar, dindi. Bu arada, bitkin ve sinirli Marx'n Rheinische Zeitung'u Prusya sansrnden kurtarmak zere giritii her uzlamay ihanet olarak niteliyorlard. Marx yaam boyunca unutamayaca bir ders almt -gereklikle temas kaybeden teorinin etkisi kalmaz.

Dnyaya yeni ilkemizle doktriner bir tarzla meydan okumuyoruz: te gerek bu, nnde diz k! Dnya iin, dnyann kendi ilkelerinden yeni ilkeler gelitiriyoruz. Dnyaya unu sylemiyoruz: Mcadelelerine son ver, hepsi sama; sana gerek mcadele slogann biz veririz. Dnyaya sadece gerekte ne iin dvyor olduunu gsteriyoruz ve bilin, istenmese dahi edinilmesi gereken bir eydir. (TE iii 144) Burada Marx'n ii snfna ynelik sonraki yaklamnn kkenlerini buluyoruz. Teorisyenin grevi iilere fikir dayatmak deil, ne urunda dvtklerini anlamalarn salamak ve bunu nasl baarabileceklerini gstermektir. Marx'a sadece ii snfn kefetmek kalyordu. Henz bu konuda bir eyler yapmad, I843'n ortalarnda, Jenny'yle Kreuznach'ta yaptklar balayndayken yazd bir elyazmasndan anlalr. (Sansrcler sonunda Mart I843'de Rheinische Zeitung"w kapatmadan ksa sre nce gazeteden istifa etmiti.) Bu yazlar Hegel'in Hukuk Felsefesinin Eletirisine Katk adyla ancak 1927 ylnda yaynland. Burada Marx, Hegel'in devletin snflar st olduu fikrini rtmeye koyulmutu. Onu yazd srada Gen Hegelcilerin en radikali Ludwig Feuerbach'n etkisi altnda olduu akt. I 8 4 l ' d e ortaya ktnda Hristiyanln z 'yle byk bir heyecan yaratan Feuerbach, Bruno Bauer'den ok daha ileri gitmiti. Feuerbach, Hegel'in felsefesinin btnyle reddedilmesi gerektiini ileri sryordu: Felsefenin balang noktas, Tanr ya da dea deil; insanlar ve iinde yaadklar maddi koullar olmalyd. Elbette bu, Marx, Engels ve Hess gibi, Almanya'da radikal politik deiimi sadece toplumsal bir devrimin getirebileceine inanmaya balayanlar cezbeni Fakat Marx ii snfn bu devrimin znesi saymyordu henz. O lfilA

18

__ 19

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

1. Bir Devrimcinin Yaam snrlar iine ekilmi ve topluluktan ayrlm bir bireyi' (TE iii 164) zgrletireceini ileri sryordu. 'nsann zgrlemesi'ni sadece zel mlkiyeti ve bireycilii ortadan kaldran bir toplumsal devrim salayabilirdi. Marx, yaynlanmam Hegel'in Hukuk Felsefesinin Eletirisine Katk 'sna Giri olarak tasarlanm ikinci denemesinde, byle bir devrimin sadece Almanya'da mmkn olduunu ileri sryordu. Alman burjuvazisi -orta snf- I789'da Fransz muadilinin oynad, halk monariye kar gelmeye srkleme roln oynayamayacak kadar zayft. Bu rol sadece, proletarya-sanayi ii snf-oynayabilirdi. Kendisini toplumun dier btn katmanlarndan kurtarmadan kendisini kurtaramayacak ve dolaysyla toplumun dier btn katmanlarn kurtaramayacak... kkten zincirli bir snf; bu da, tek kelimeyle, insanln toptan kaybetmesi demek... o snf kendisini ancak insanln toptan yeniden kazanmasyla kazanabilir. (TE iii 186) Bu son paragrafn akla kavuturduu gibi, Marx'n politikaya yaklam hl felsefe arlklyd. Dncelerini, felsefe ve ii snf arasndaki bir ittifak erevesinde kurguluyordu -gerekte, felsefe nc rol oynuyordu. ileri devrimin 'pasif e'si diye adlandryor ve 'bu kurtuluun ba felsefedir, yrei de proletarya'' diye yazyordu (TE iii 183 ve 187). iler devrimci bir rol oynayacaklard, nk snflarn, Marx'n ileride inanacann tersi- en gls deil, en perian onlard. Bu olduka himayeci ve elitist tutum -iki nedenle- ksa srede deiti. Birincisi, Marx Paris'teyken Adam Smith'in, David Ricardo'nun ve baka politik ekonomistlerin yazlarn ciddi biimde incelemiti. Sonu olarak, 1844 ylnn Nisan ve Austos aylar arasnda 1844 Ekonomik ve Felsefi Elyazmalar 'n yazd. lki 1932'de yaynlanacak bu yazlar Marx'n materyalist tarih teorisinin ilk versiyonunu iermektedir. Her eyden nemlisi, ii snfnn devrimci rol, onlar kapitalizmle mcadeleye zorlayan, mallarn retimindeki

devleti varlkl aznln deil, halk kitlesinin denetimi altna alma arac olarak, 'gerek demokrasi'nin -genel oy hakknn- peindeydi. Eletiri 'yi yazdktan bir yl sonra Marx aka ii snf devrimini neren bir komnist olmutu. Bu dnmn ardnda yatan faktr Paris'e tanmasyd. Prusya sansr Almanya'da almay olanaksz klmt. Marx ve Arnold Ruge yurtdnda Gen Hegelci bir gazete olan Deutsch-Franzsische Jahrbcher,\ kartmaya karar verdiler. Ekim 1843'de Marx'lar Ruge'a katlmak zere Paris'e geldiler. Paris, Berlin ya da Kln'den ok farklyd. Ondokuzuncu yzyl Bat uygarlnn kltr bakenti olmasnn yan sra Louis-Philippe'nin 'burjuva monarisi' evresinde toplanan yozlam bir sarayllar ve bankerler hizbinin egemenlii altnda hzla sanayileen bir lkenin de anakentiydi. Paris'te birok komnist ve sosyalist grup -bazlar kitlesel taraftara sahipti- Paris'te bir aradayd. Ayrca, ou esnaf, bir ksm da devrimci bir gizli dernek olan Dorular Birlii'nin etkisi altnda 40,000 srgn Alman da vard. Marx'n Paris'teki Fransz ve Alman komnist topluluklaryla temas, rgtl bir ii snf hareketiyle ilk karlamasyd. Etkisi ok byk oldu. Marx Austos 1844'de Feuerbach'a yle yazmt: Bu almaktan ypranm adamlarn stlerinden akan asaleti, tazelii anlayabilmek iin Fransz iilerinin toplantlarndan birine katlmak zorundasn... Tarih, uygar toplumumuzun bu 'barbarlar' arasndan, insanln kurtuluunun pratik unsurlarn hazrlyor. (TE iii 355) i snfna ynelik bu yeni bak, Marx'n, DeutschFranzsische Jahrbiicher'm Mart 1844'de kan tek saysna yapt iki katkda grlyordu (Prusya hkmetince engellenen, Franszlarca gz ard edilen, editrleri birbirleriyle atan gazete, yayncs desteini ektiinde sessizce batt). 'Yahudi Sorunu' zerine makalede Marx, Bauer'in aksine, Fransa'daki 1789 devrimi gibi sadece siyasal bir devrimin yalnzca 'kendi iine, zel karlarnn ve zel kaprislerinin

20

21

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

1. Bir Devrimcinin Yaam ayn Marx gibi, ii snfnn devrimci roln tanmaya itti. DeutschFranzsische Jahrbcher'de 'Politik Ekonomiye Eletirinin Ana Hatlar' balyla yaymlanan bir deneme Marx'n sonraki yazlarnn bir habercisiydi. O aralar Marx ve Engels doal olarak yaknlamlard. Birlikte ilk almalar, Prusya devletinin uygulad baskya kar tepki olarak giderek artan bir biimde elitist ve anti-demokratik tavr benimseyen 'zgrler'e ve Bauer'e ynelik sert bir eletiriydi. Giderek Yahudi dman ve Rusya'daki ar yanls otokrasinin destekisi olacak olan Bauer, 'Akln gerek dmannn aranmas gereken yer halk kitleleridir' diye yazyordu. Marx ve Engels'in Kutsal Aile (ya da Eletirel Eletirinin Eletirisi) ad altnda toplayabileceimiz cevaplar esasnda ksa bir bror olarak tasarlanmt. Ancak Marx'n cokusu giderek bymt. Katks sonucunda sz konusu bror, felsefeden edebiyat eletirisine uzanan ve ii snfnn kurtuluu ilkesini savunan 200 sayfalk bir kitaba dnt. Engels hem uzun olmasna hem de 'hemen hi katkda bulunmadm' diyerek balik sayfasna adnn dahil edilmesine biraz itiraz etmiti. 'Yoksa kitap mkemmel bir ekilde yazlmtr ve sizi katla katla gldrebilir.' Marx 1840'larda Paris'i mesken edinmi srgn devrimciler arasnda artk nl bir kiilikti. Anarizmin babalar Pierre-Joseph Proudhon ve Mikhail Bakunin'le dostluk gelitirmiti; onlarla Hegel'i tartyordu. Marx'lar, bir sreliine halk kitlelerinden duyduu korkuyu yenmesi ve sosyalist iirler yazmas iin ikna ettikleri air Heinrich Heine'a da yakndlar. Heine'n sonralar, 'Alnan Komnistlerin gizli liderleri byk mantklar; en glleri Hegel okulundan geliyorlar ve onlar hi kukusuz Almanya'nn en yetenekli dnrleri ve en enerjik kiilikleri' diye yazdnda Marx ve Engels'den sz ediyordu. Fransz hkmetinin, Prusya'nn basksyla, onu Fransa'dan kartmasna Marx'n n neden olmu olabilir. Marx, ubat I845'dc Paris'ten, ksa sre sonra tam zamanl bir devrimci olmak zere aile firmasndan ayrlan Engels'le bir araya gelecei Brksel'e tand

rolleri asndan aklanmaktadr. 'Yabanclam emein zel mlkiyetle ilikisinden anlalaca zere, toplumun zel mlkiyetten, vs., klelikten kurtuluu, iilerin kurtuluunun politik biimi olarak grlmektedir. (TE iii 280) Marx'n tutumundaki deiimin ikinci nedeni, Alman ii snfnn, 'pasif bir e' olmaktan te bir ey olduunu etkileyici bir biimde kantlamasyd. Haziran 1844'de Silezyal dokumaclar efendilerine kar ayaklandlar ve dzeni salamak iin ordunun greve arlmas gerekti. Ruge, Paris'teki bir Alman gmen gazetesinde, ayaklanmay eletirip dokumaclara saldrd imzasz bir makale yazd. Byk ihtimalle Gen Hegelcilerin ounluunun grlerini temsil ediyordu. Makale Marx'a atfedildi; bunun zerine Marx, Ruge'u eletiren, cesaretlerinden ve yksek dzeydeki bilin ve rgtlenmelerinden dolay iileri destekleyen kzgn bir cevap yazd. i snfn artk pasif grmyor. Alman devriminin 'dinamik e'si sayyordu. (TE iii 202) Devrimci komnist Marx sonunda ortaya kmt.

Dostluk ve Devrim
1844 Austos ay sonunda, Friedrich Engels Paris'te on gn geirdi. Kald sre boyunca Marx' ziyaret etti; bulumalar yaam boyu sren bir ortakln balangc oldu. Engels o sralar yirmi yandayd, Marx'tan yaklak ya kkt, fakat radikal bir gazeteci ve Gen Hegelci olarak oktan parlak bir kariyer edinmiti. Engels Rheinische Zeitung'a katkda bulunmasna ramen, Marx ona, ocuksu devrimciliklerini hor grmeye balad Berlin 'zgrler'inden biri sayd iin, pek gven duymuyordu. Ancak Kasm 1842'de Engels, Ermen & Engels aile firmasnda almak zere Manchester'e tand. Orada sanayi devrimiyle, iilerin yoksulluyla ve tarihteki ilk kitlesel ii snf hareketi olan ve halen 1842 Austos'u genel grevi yenilgisinin etkisi altnda olan Chartizmle kar karya gelecekti. ngiltere'deki i Snfnn Durumunda en iyi ekliyle aktarlan bu deneyim Engels'i,

20

23

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

1. Bir Devrimcinin Yaam komitenin son derece cokulu bir toplantsnda Weitling'e, 'tam anlamyla bilimsel Fikirlere ya da yapc bir doktrine sahip olmadan iilere seslenmek... bir tarafta vahiy inmi bir peygamber, dier yanda sadece az ak avanaklar olduunu ileri sren vaazlardaki sahtekarlkla ayn eydir,' dedi. Weitling teoriye ve teorisyenlere saldrarak kendisini savunmaya kalktnda, Marx 'Cehalet imdiye dek kimseye yardm etmedi!' diyerek cevap veriyordu. Marx'n bu toplantda hazr bulunan bir Rus tand, Paul Annenkov, yirmili yalarnn sonundaki Marx'n ok yaln bir resmini izmiti: Marx, enerji, irade ve sarslmaz inantan oluan bir insand. Grn olaanstyd. Kabark koyu siyah salar ve kll elleri vard ve ceketi yanl iliklenmiti; fakat nnzde nasl grnd ve ne yapt bir yana, sayg grmeyi hak eden bir adam vard. Hareketleri sakard fakat kendinden emin ve gven vericiydi, tarzyla insan ilikilerinde allm gelenekleri hie sayard, fakat arbal ve biraz da marurdu; madeni sesi, kiiler ve eyler hakknda vard radikal kararlara son derece uygundu. Bir baka ada Marx'tan yle sz ediyordu: Marx, doutan bir liderdi. Konumalar zl, ikna edici ve mantyla zorlaycyd. Asla gereksiz bir szck kullanmazd; her cmlesi bir fikir barndrrd ve her fikir de dnce zincirinde gerekli bir halkayd. Marx kendisi hakknda hi hayalperest deildi. M a r x ve Engels, bu grkemli akl yrtme biimiyle. Alman ii hareketinde reel sosyalizmin yanl grdkleri versiyonlarn rtmekteydiler. Hedeflerden biri, 'toplumsal problem'i dokumaclar ayaklanmas sonrasnda kefetmi vc toplumun halk kitlelerinin ahlaki dnmyle dnebileceine inanan 'gerek sosyalistler', entelektellerdi. Bir dier hedef de

Burada ortaklklar ciddiyet kazand. 1845 yaznda birlikte ngiltere'yi ziyaret ettiler ve ardndan Bauer ve arkadalarna son bir cevap hazrlamaya baladlar. 'zgrler' o aralar, tek birey dnda hibir eyin var olmadn ileri sren Max Stirner'in Biricik ve Mlkiyeti 'nde zetledii gibi ar bireyci olmulard. Marx ve Engels, Eyll 1845 ile Austos 1846 arasnda yazdklar Alman deolojisi ile Stirner'in fikirlerinin sonunu getirmeyi tasarlamlard. Esas olarak Marx tarafndan kaleme alnan kitap, 600' akn sayfasyla gerekten de yle oldu. Feuerbach'la ilgili olan birinci blm, tarihsel materyalizmin ilk sistematik ifadesiydi. Ancak kitap iin yaync bulamyorlard. Marx daha sonra yle yazacakt: 'Asl amacmz -kendimizi netletirmeyi- baarm olduumuz iin metni farelerin eletirisine braktk.' Alman deolojisi Marx ve Engels'in politikasnn teorik temelini oluturuyordu. Toplumsal devrim ihtimalinin kapitalizmin bizzat yaratt maddi koullara bal olduunu ileri sryordu. Bu koullarn en nemlisi ii snfyd. 'Komnizm,' Engels'in o sralar yazd gibi, 'proletaryann kurtulu koullarnn doktrinidir.' (TE vi 341) Devrim teorilerini bu biimde formle eden Marx ve Engels kendilerini politik eyleme verdiler. Btn dikkatlerini, esas olarak kendi lkelerinin dnda yaayan Alman zanaatkarlardan oluan uluslararas gizli bir dernek olan Dorular Birlii'ne verdiler. Birlik, sosyalizm hakknda grleri son derece kark olan fakat ii kitlelerinin komnizme ulaamayacaklarna ve devrimci aznln kitleler adna iktidar ela geirmesinin gerektiine inanan bir terzinin, Wilhelm Weitling'in etkisi altndayd. Bu elitist yaklam byk Fransz devrimcisi Auguste Blanqui de paylayordu ve Birlik, Blanqui'nin 1839'daki baarsz bakaldrsnda yer aldktan sonra Fransa'da yasakland. Birliin merkezi Londra'ya tandktan sonra Weitling'in yandalar ile kademeli ve barl eitimin sosyalizme gtrebileceine inananlar arasnda blnd. ubat 1846'da Marx ve Engels, Dorular Birlii'nin denetimini salamak amacyla Komnist Haberleme Komited'ni kurdular. Marx,

20

25

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

1. Bir Devrimcinin Yaam diktatrlyd.' Werner Blumenburg Nene Rheinische Zeitung hakknda, '301 saysyla sadece o devrimci yln en iyi gazetesi deildi; en iyi Alman sosyalist gazetesi olarak kald hep' diye yazyor. 1848 devrimleri, sermaye ile emek arasndaki mcadelenin, burjuvazi ile eski feodal toprak sahibi snflar arasndakinden ok daha nemli olmasnn ortaya kt an oldu. Paris'teki bir ii ayaklanmasnn cumhuriyeti hkmet tarafndan vahice bastrld 1848 Haziran olaylar bunu dorulad. Bu arada Marx, 'biri dierini smren uzlamaz snflarn kardelii ' f r a t e r n i t e ' ; bu ' f r a t e r n i t e ' [kardelik] ki, ubat aynda ilan edilmi ve Paris'teki binalarn cephelerine, her cezaevine ve her barakaya byk harflerle yazlmtr; bu f 'raternie" ki, gerek, katksz ve baya ifadesini, en korkun yzn emein sermayeyle savanda kendini gsteren i sava ta bulmutur' diye yazmt. ( T E v i i 144 ve 147) Ancak Marx ve Engels, geri kalm A l m a n y a ' d a burjuvazinin ayn ngiliz ve Fransz atalar gibi devrimci bir rol % oynamaya zorlanabileceine inanmay srdryorlard. Komnistler Birlii, birka yz yesiyle, Berlin'deki Mart devrimine yol aan kitle hareketi iinde kaybolmu buldu kendisini. Engels'in yllar sonra belirttii gibi, 'kk bir tara gazetesinde komnizm telkininde bulunmak ve ... byk bir eylem partisi yerine minik bir hizip bulmak' yerine, 'burjuvazinin y y ileri srkleyici, ar sol kanadnn roln stlenmek' azmindeydiler. (SE iii 166) Komnistler Birlii fiilen dald ve Nette Rheinische Zeitung Marx ve Engels'in siyasal etkinliklerinin odan oluturdu. Engels'e gre gazetenin 'politik program iki ana noktadan oluuyor: Tek, blnmez, demokratik bir Alman Cumhuriyeti ve Rusya'yla sava.' (SE iii 166)

Proudhon'du. Marx, 1846'da ona yazm ve Brksel Komitesinin Paris muhabiri olmasn istemiti. Proudhon, 'sevgili f i l o z o f a devrime kar olduunu, onun yerine 'mlkiyeti ksk atete y a k m a ' y tercih ettiini yazd kmseyici bir mektupla cevap vermiti. Bunun zerine 1847'de Marx, Proudhon'un alt bal Sefaletin Felsefesi olan E k o n o m i k elikiler Sistemi 'ni hezimete uratt Felsefenin Sefaleti 'ni yaynlad. Marx ve Engels, uzun uzadya manevralardan sonra Dorular Birlii'nin kontroln kazanmay baardlar. Haziran 1847'de yaplan kongre, Birlii komplocu gizli bir dernek olmaktan karp Komnistler Birlii adyla ak devrimci bir rgte dntrd. Slogan artk ' T m nsanlar Kardetir' deil (Marx, kardei olmak istemedii birok insan olduunu sylyordu), ' B t n lkelerin ileri, Birlein!'di. Komnistler Birlii'nin, Aralk 1847'de toplanan ikinci kongresi, Marx ve Engels'e, ilkelerini belirten bir manifesto hazrlamalar talimatn' verdi. Sonu, ubat 1848'de Marx tarafndan yazlan ve ayn ay L o n d r a ' d a yaynlanan K o m n i s t Parti Manifestosu idi. Manifesto u szcklerle balar: ' A v r u p a ' d a bir hayalet dolayor: Komnizm hayaleti.' (TE vi 481) Bu, Marksizm'in ilk popler ifadesiydi ve tm sosyalist metinlerin hl en nlsdr. Manifesto'nun ortaya kt tarihte Avrupa devrimlerle alkalanyordu. ubat aynda Fransa'da Louis Philippe devrildi ve kinci Cumhuriyet ilan edildi; Mart aynda Viyana ve Berlin'de ayaklanmalar ba gsterdi. M u h a f a z a k a r Kutsal ttifak'n Avrupa's anszn paralanmt. Korku iindeki Belika hkmeti Mart ay balarnda Marx' lke dna kartt. O da, ksa bir sre Paris'te kaldktan sonra tekrar A l m a n y a ' y a dnerek, nceli gibi Kln'de kurulu Nene Rheinische Zeitng'un yayn ynetmeni oldu. Engels'e gre, 'yaz ileri politikas Marx'n

20

27

Kari

Marx'n

devrimci fikirleri

1. Bir Devrimcinin Yaam kartan Komnistler Birlii'nin yeniden canlanmasnda aktif bir rol oynad. Marx burada, 1848-9 devriminin bir analizi olan Fransa'da Snf Mcadeleleri 'ni yaynlad. Mart I850'de merkez komitesi iin hazrld bir konuma taslanda 'devrim... neredeyse avucumuzun iinde' (TE x 279) ifadesini kulland ve bir sonraki ay Birlik, Blanqui'n yandalar olarak, hedefleri 'tm ayrcalkl snflarn ykl [ve] komnizm kurulana kadar devrimi srekli klarak [en permanence] bu snflarn proletarya diktatrlne teslimi' olan Evrensel Devrimci. Komnistler Dernei ile bir ittifaka girdi (TE x 6I4). Bu devrimci iyimserlik I850'de yava yava buharlamaya balad. Haziran aynda Marx British Museum'un Okuma Salonu'na bir bilet edindi. Oraya yerletikten sonra, youn ekonomik incelemelere kaptrd kendini ve (ardndan biroklarnn yapt gibi) zellikle Ekonomistti kaynak olarak kullanmaya balad. Vard hkm, Revue'nin son saysnda uzun uzun akland gibi, yakn gelecekte devrim ihtimalinin olmadyd. 1848 ayaklanmalarnn arka plannda, I845'den sonra Avrupa'y penesine alm genel ekonomik krizler vard. Ancak 1850 itibariyle dnya ekonomisi, Kaliforniya'da altn bulunmas ve ulamda buharl gemilerin yaygn kullanmnn getirdii ilerlemeler gibi gelimelerin kamlad yeni bir genileme aamasna girmiti: Burjuva toplumunun retici glerinin, burjuva ilikilerinin snrlar dahilinde olabildiince srayarak gelitikleri bu genel refah koullarnda gerek bir devrimden sz edilemez. Byle bir devrim yalnzca, modern retici gler ve burjuva retim biimleri olmak zere bu her iki faktrn de birbirleriyle atmaya girdii dnemlerde mmkndr... Yeni bir devrim yalnzca yeni bir krizin sonucunda mmkndr. Bu, ancak, bu kriz kadar kesindir. (TE x 510) 15 Eyll 1850'deki bir merkez komite toplantsnda iddetli bir tartma sonrasnda Marx ve Engels Birlikten fiilen ayrldlar; Birlik de zaten nlerindeki Mays aynda PrusyBu karamsar analiz Komnistle

ar I. Nicholas'n Rusya's Avrupa'daki en gl kardevrimci devletti ve ordular 1848-9'da dzenin eski duruma getirilmesinde hayati bir rol oynayacakt. Marx ve Engels, cumhuriyeti bir Almanya'nn, Fransz Jakobenlerinin 1790'larda yaptklar gibi, muhafazakar glere kar devrimci bir sava vererek A v r u p a ' y zgrletirebileceini umuyorlard. Bu umutlar boa kacakt. Ykselen ii hareketinden korkan Alman burjuvazisi Prusya monarisiyle bir uzlama arad. Neue Rheinische Zeitung, Avusturya, Bohemya, Macaristan, Fransa ve A l m a n y a ' d a , lkeden lkeye gelien kar-devrimleri kaydetmek zorunda kald. Marx, gazeteyi alr tutabilmek iin giderek zorlaan bir mcadele vermek zorunda kald. ubat 1849'da o ve Neue Rheinische Zeitung'un dier editrleri iki kez yarglandlar, fakat anlayl jriler tarafndan beraat ettirildiler. Nihayet Mays aynda Prusyal otoriteler gazeteyi kapatp yazarlarn yurtdna gnderdiler. 19 Mays 1849 gnk son say tamamen krmz basld. M a r x ' n bayazsnda unlar yazyordu: 'Neue Rheinische Zeitung'un editrleri size elveda derken, kendilerine gsterdiiniz sempati iin teekkr ediyorlar. Son szleri her yerde ve her zaman 'ii snfnn kurtuluu' olacaktr!' (TE ix 467)

Srgn ve 'Varoluun Perianl'

Almanya'dan kovulmasndan sonra Marx ynn nce Paris'e dnd ve daha sonra, Austos 1849'da da Londra'ya. Balarda bu srgnn ksa olacan dnyor, devrimin sadece geici bir yenilgi aldna inanyordu. Almanya'daki son cumhuriyeti kale Palatinate'nin Prusya igali srasnda baarsz kalan savunmasnda yer alan Fngels de ksa sre sonra kendisine katld. ki arkada, merkez komitesi Londra'y s seen ve Neue Rhcinische Zeitmg: Politisch-Oekonomisch Revue adl yeni bir gazete

20

28

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

1. Bir Devrimcinin Yaam analiz etme ve yorumlama ihtiyacyd. I852'de en grkemli kitaplarndan biri olan ve kinci Fransz Cumhuriyeti'nin niye III. Napolyon'un kinci mparatorluuna yol atn aklamaya alan Louis Bonaparte'n Onsekiz Brumaire 'ini yaynlad. Ancak bu yllara egemen olan ey sefaletin getirdii basklard. Marx'lar hep para sknts ekiyorlard. 1850 ila I856 arasnda Soho Dean Street'te nce 64, sonra da 28 numarada oturdular; alt ocuklarnn orada ld. Hayatlar, ev sahibi, kasap, frn, manav, st bata olmak zere alacakllaryla ekime iinde geiyordu. I852 birok adan en kt yl olmutu. Jeny Marx, kzkardei Franziska o Paskalya Yortusunda ldnde tabutun parasn ancak Fransz bir gmenden bor alarak deyebildi. Aralk aynda Marx bir muhabire, ceketini ve ayakkablarn rehin brakt iin evden kamadn sylemiti. Fakat asl darbe, Marx'larn sekiz yandaki oullar Edgar'n veremden ld Nisan I855'de geldi. Marx birka ay sonra Ferdinand Lassalle'e unlar yazyordu: Bacon, gerekten nemli insanlar doa ve dnyayla o kadar ok iliki kurarlar ki her kayptan kolaylkla syrlrlar, der. Ben bu nemli insanlardan deilim. ocuumun lm yreimi ve aklm derinden sarst ve onun kaybn ilk gnk gibi taptaze hissediyorum. Zavall karm da tmyle yklm durumda. Von Westphalen ailesinin hizmetisi olup I845'den beri Marx'lara hizmet eden Helene Demuth'un Frederick adnda gayrimeru bir olan dourmas bu korkun yllara rastlar; ocuun babasnn Marx olduu neredeyse kesindi. Skandal rtbas edildi. Engels ocuun babas roln stlendi; gerei Eleanor Marx'a, ancak I895'de lm deindeyken itiraf etti. Bu olay, Marx'n burjuva saygnlnn kurallarna tmden kar olmadn gsteriyordu. Gerekten de o ve Jenny, sadk hizmetileri Helene ile birlikte orta snf bir aile yaratmaya almlard her zaman. Hayatta kalan kzlar Jenny, Laura ve Eleanor'u mmkn olduunca iyi birer burjuva kzlar olarak

Birlii'nin dier liderlerini kzdrd ve dehete drda'daki kitlesel tutuklamalar sonucunda dald. Birliin yeleri yarglandklar srada Marx, Kln'deki Komnist Yarglamaya likin Aklamalar adyla (her zamanki gibi) kk bir kitap haline gelen bir bror yazarak onlarn savunmalarn stlenmeye kotu. Ancak Marx, fiilen, siyasal etkinliklerden ekildi. Zaman zaman 1848 devrimlerinin yenilgiye uramas sonrasnda Londra'da toplanan ok sayda mlteciden bazlarn eletirirdi. ubat 1851 'de, 'inde bizzat yer aldmz genel ve gerek tecritten ok memnunum' diye yazd Engels'e. Konumumuza ve ilkelerimize son derece uygun dyor. imdi, karlkl tavizler sistemiyle, terbiyeli olmak adna kabul edilen yarm gereklerle ve partideki alenen dillendirilen alaylar bu budalalarla paylamakla uramayacaz artk. Eylemlilikten ekilmesi Marx'a ekonomik incelemelerini yapma zgrl verdi. Esasen 1845'de yazmaya karar verdii, fakat siyasal almalar iin durdurduu 'Ekonomi'ye ilikin byk kitaba yeniden oturdu. 1851 ylnn byk ksmn British Museum'da, okuduu politik ekonomi kitaplarndan alntlarla on drt defter doldurarak geirdi. 'Onu ziyarete gittiinizde,' diye yazyordu bir dostu, 'iyi dilekler yerine ekonomik kategorilerle karlanyordunuz.' Nisan 1851 'de Marx, 'Be haftada btn ekonomik zrvalar hatmedecek kadar ileri gittim. Ve artk Ekonomi incelemelerime evde devam edeceim ve mzede bir baka bilime vereceim kendimi. Ondan bkmaya balyorum' diyordu Engels'e. Otuz iki yl sonra ldnde, 'Ekonomi' hl bitmemiti. Marx arkasnda ciltlik Kapital 'in iki cildinin elyazmalarn dzenlemesi iin Engels'e brakmt. Bu gecikmenin bir nedeni Marx'n, taslaklarn srekli olarak yeniden kaleme alan ve genileten ve aratrmalar hi bitmeyecekmi gibi srekli kitap ve makale okuyan bir mkemmeliyeti olmasyd. Bir dier neden de, mevcut gelimeleri

31

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

1. Bir Devrimcinin Yaam Engels gibi akc yazan bir insann geleceiyle ilgili kayg duymasna hi gerek yoktur. Bununla beraber o, 'ticaret bataklna' dndyse, nedeni Marx'tr; nk Engels, Marx'n byk yeteneklerinin davann gelecei asndan byk nem tadn dnyordu. Marx kendisini ve ailesini geindiremiyordu: Gmen hayatnn kurban olmamalyd. Engels bunun olmamas iin bro masasna geri dnmekten memnundu. Engels'in dzenli mali destei olmasa Marx'lar mahvolurlard. Marx, Kapital 'in birinci cildini yayncya gnderdikten sonra minnettarln dile getirmiti: Sen olmasaydn ben bu kitab bitiremezdim ve seni temin ederim ki, srf benim hatrm iin o muhteem yeteneklerini ticarette harcadn ve stelik de benim btn petites miseres [kk sefaletlerimi] paylamaya mecbur kaldn hi unutmayacam. Engels, Marx asndan sadece bir para kayna olmaktan te biriydi. Engels ilikilerindeki kk ortak olduu konusunda hep srarlyd. Fakat o, ortaklklarna birok yeteneini katmt. Hzl ve parlak bir zekaya sahipti ve Marx'tan ok daha abuk bir ekilde devrimci bir komniste dnmt ('bilirsin, ben eyleri kavramakta yavam' diye yazmt Marx yirmi yl sonra 've hep senin ayak izlerini takip ederim') Yazmak Engels asndan, Marx'n aksine, zahmetli bir sre deildi. O, hzl ve akc bir ekilde yazard. Dil asndan olaanst bir yetenei vard ve fen bilimleriyle yakndan ilgileniyordu. Onun tarihsel deerlendirmelerinin Marx'nkilerden stn olduu ve Avrupa tarihi bilgisinin daha derin olduu iddia edilir. Sonu olarak, Marx'a kyasla bir eylem adamyd (Marx'lar arasnda lakab, askeri konulara ilgisi nedeniyle 'General'di) ve ok daha fazla rgtleyiciydi. Bu balamda yetenekleri Marx'nkileri tamamlyordu. Engels'in refakati ve maddi yardm bile 1850'lerin ve 1860'larn glk ve yoksulluklarn bertaraf edememiti. En fazla acy

yetitirdiler. Bu kimseyi artmamal, nk bireylerin, her ne kadar karsnda olsalar da, iinde yaadklar toplumun basklarndan kaabilmelerinin yolu yoktur. 1856'da Jeny Marx'a, Soho'daki kk evlerini 9 Grafton Terrace'a tamalarn salayan iki kk miras kald; dediine gre, 'Sevimli Primrose Tepesi'nden pek de uzakta olmayan romantik Hampstead Heath'in eteinde kk bir ev'di tandklar ev. Fakat skntlar gememiti. Ocak 1857'de Marx yle yazyordu: 'Bir sonraki admda ne yapacam hi bilmiyorum ve imdi be yl ncesinden ok daha aresiz bir haldeyim. Son pislii de yutmu olduumu dnyordum. Mais non [Hi de yle deilmi].' Bir iki yl sonra, Engels'e, 'Daha yksek ideallere sahip olanlar iin evlenmek ve bylece zel ve ailevi hayatn kk straplarnn esiri olmaktan daha byk aptallk yoktur' diye yazd. 1862'de her ey o kadar kt gitti ki Marx demiryolu katiplii ii iin bavurdu; el yazs o kadar okunakszd ki reddedildi. Birka ay sonra yle yazyordu: Karm her gn bana kendisinin ve ocuklarn lp gmlmelerini istediini sylyor. Ve onunla tartamyorum bile. nk yaadmz rezaletler, eziyetler ve aclar gerekten anlatlr gibi deil... ocuklara daha da acyorum nk bu durum tam da 'Fuar' mevsimine denk geldi; btn arkadalar elenirken onlarn d patlyor, biri bizi ziyarete gelir de sefaleti grr diye. Marx'lar bu yllar boyunca Engels'in fedakar ve srekli destei sayesinde hayatta kalabildiler. Engels, Kasm 1850'de Ermen & Engels'deki eski iinin bana dnmek zere Manchester'a dnmt. Hi istemedii eyleri niye yaptn, Ocak 1845'de Marx'a gnderdii bir mektupta yle aklyor: 'Bu para peinde koma ii ok korkun... sadece bir burjuva olmakla kalmayp proletaryaya kar etkin bir burjuva olan bir imalat olmaya devam etmek ok korkun.' Engels'in biyografi yazar Gustav Mayer yle yazar:

32

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

1. Bir Devrimcinin Yaam koullarnda bu kadarn bile tamamlayabilmesi bir mucize gibi grnyor. Marx'n ektii aclar baka insanlardan srekli kuku duymasna neden oluyor ve onu bakalar hakknda konuurken sert ve keskin dilli yapyordu. Engels'le Alman sosyalist lider Ferdinand Lassalle hakknda yapt yazmalardaki acmasz ve bazen antisemitik dnceler sadece aralarndaki siyasal farkllklar yanstmaz, ayn zamanda Marx'n, gsterili toplumsal evrelerde yaayan, varlk iinde yzen ve popler olmann keyfini kartan bir adama duyduu kini de yanstr. Lassalle'in I862'de Marx'lara yapt ziyaretten sonra ilikileri bir daha dzelmedi, nk sadece purolar iin gnde bir pound harcayarak Marx' ileden kartt; (Marx'n Engels'e anlatt zere) Jenny, misafirini alt tarzda arlayabilmek iin 'yerlere ivilenmemi her eyi rehinciye brakmak zorunda kalmt.' Ertesi yln balarnda Marx' sert ve alayc tavr neredeyse Engels'le dostluuna mal olacakt. Engels hayat arkada Mary Bums'n lm haberini kendisine yazdnda Marx bir cevap mektubu yazarak, stnkr bir basalndan sonra uzun uzadya son maddi skntlarndan sz etmiti. Hakl olarak incinen Engels, Marx'larn bir aile ii kavgas ve iten zrleri sonrasnda Marx ile aralar dzeldi. Marx'n 1850'lerdeki yazlar iinde bulunduu koullar da yanstr. Bu yllarda Engels Marx'lara bir seferde bir ya da iki pounddan fazlasn veremiyordu, dolaysyla Marx New York Daily Tribune'a yaz gndererek gelir salamaya alyordu. (Makalelerin ou, ngilizcesi o dnemde daha iyi olan Engels tarafndan yazlmtr aslnda.) Marx'n yargs her zaman isabetli deildi. Britanya ve Fransa Krm'da Rusya'yla savaa girdiinde (l854-6), arn, muhafazakar Kutsal ttifakn glenmesindeki rol yznden ar Rus kart olan Marx, gazetesi London Free Press'te makalelerini yaymlatt, tuhaf kiilikli Muhafazakar Parti milletvekili David Urquhart'la olduka yamuk bir ittifaka girmiti. Marx, zellikle bir Fransz hkmet ajannn kendisine iftiralar att bir bror kartmas zerine gmen

Jenny Marx'n ektiine dair hi kuku yoktur. Genellikle bedenen hastayd ve Marx'a yazd bir mektuptan anlalaca gibi yaad aclarn sonunda ruhsal bir darbe de almt: 'Bu arada, burada oturmu paralanyorum. Kari, en kts de bu... Burada oturmu gzya dkyorum ve hi yardm gremiyorum. Beynim atlyor.' Marx daha 1851'de Engels'e unlar sylemiti: Evde her ey daima kuatma altnda, gzyalarn sel olup geceleri beni uyutmuyor ve aresizlie itiyor... Karma acyorum. Asl yk onun omuzlarnda ve au fond [esasen] hakl da... Bununla beraber hatrlarsn ki, mizacn gerei tres peu endurant [tezcanl]'ym ve quelque peu dur [biraz sert]'im ben, dolaysyla zaman zaman sabrm kaybediyorum... Bu son mektubun gsterdii gibi, Marx'n ev ii koullarna tepkisi, souk ve kaba bir d grne snarak inzivaya ekilmekti. Kendisini 'sert mizal' biri olarak tanmlyor ve Engels'e, 'bu koullarda, kendimi sadece kinizmle koruyabilirim' diyordu. Bunun yan sra birtakm bedensel dertlere boulmutu: Uykusuzluk hastal, karacier ve safra kesesi rahatszlklar ve irpene ya da iltihapl iler ('Umarm, burjuvalar, hayatlar boyunca benim banlarm hatrlarlar', diye yazmt bir keresinde Engels'e). Ailevi skntlarn getirdii bunalt ve karacier rahatszlklar Marx'n almasn sekteye uratyordu. Kapital' in ilk tasla Grundrisse zerinde alt Temmuz 1858'de Engels'e, 'u anda her ey dayanlmaz bir hal ald... Biraz, zamanmn ounu dolap para kazanmaya almakla harcadmdan, biraz da (belki de dermansz kalmamn sonucu olarak) ailevi sorunlarn konsantrasyon gcm zayflattndan dolay ie yaramaz bir haldeyim. Bu pislik iinde karmn sinirleri yprand' diye yazmt. Werner Blumenburg'un dedii gibi, Marx'n, hayatnn otuz yln adad bayapt Kapital'i niye tamamlayamad hep sorulmu ve nedenlerin teorik glklerde yatt dnlmtr. Fakat yazarn bu hayat

20

35

Kari

Marx'n

devrimci fikirleri

1. Bir Devrimcinin Yaam karlyorlar, pipo ve ttn ya da artk neleri varsa ikram ediyorlar; aranzda oluan esprili ve scak sohbet evdeki btn kusurlar rtmeye balyor ve bu da rahatszl katlanr klyor. Sonunda misafirlie alyor, hatta ilgin ve yaratc buluyorsunuz.

hrgrlerine dahil edilmesine de gz yummutu. Sonuta ortaya, Marx'n svp sayma yeteneini sergileyen yz sayfalk Herr Vogt (1860) adl kitap kt. Bu yllarn sadece kasvet dolu olduu dnlmemelidir. Hampstead Heath'e dzenli olarak Pazar gezintileri yaplrd; orada aile ve dostlar, Pazar gazetelerini okurlar, eeklere binerler ve birbirlerine Dante ile Shakespeare'i anlatrlard. Marx ileci bir sosyalist deildi. ki imeyi sever, arab tercih etse de biradan da mutluluk duyard. Anlmaya deer bir baka olayda da Marx, Gen Hegelci olduu gnlerden kalma dostu ve tartma arkada Edgar Bauer ve Wilhelm Liebknecht, Londra'da Oxford Street'ten Hampstead Road'a sren bir birahane yry yapmlar, yol zerinde karlatklar her birahaneye uramlar. Tottenham Court Road'a gelinceye kadar herey yolundayken orada bir grup sokak serserisiyle dalaa girmiler ve sokak lambalarna kaldrm talarn atmaya balamlar. Doal olarak polis pelerine dm. Marx'n artc hzna ayak uydurup oradan kamlar. 1852'de Dean Street'i ziyarete gelen Prusyal bir polis ajan Marx ailesini yle betimlemiti: Marx, haar ve huzursuz karakterine ramen, baba ve koca olarak son derece kibar ve yumuak biri... Marx'n odasna girdiinizde sigara ve ttn dumanndan gzleriniz o kadar sulanyor ki bir an iin adeta byk bir maarada el yordamyla yryormu gibi oluyorsunuz; yava yava sise almaya baladnzda ancak, baz nesneleri fark edebilirsiniz. Her ey kirli ve tozla kapl, yle ki oturmak baya tehlikeli bir i. tede sadece baca olan bir sandalye duruyor, dier sandalyede ocuklar alk oynuyorlar; bu sandalyenin naslsa drt baca var. Ziyaretilere sunulan da bu sandalye ve o da ocuklarn piirdiklerini temizlemeden getiriliyor; eer oturursanz pantolonunuz tehlikede demektir. Fakat bu eyler Marx' ya da karsn mahcup etmiyor. Sizi son derece samimi

Kapital ve Birinci Enternasyonal

Dnya ekonomisi balamnda, Marx'n 1850'lerin balarndaki refahn arkasndan geleceini ngrd ve Lngels'i ok sevindiren kriz I857'de geldi att. Manchester Borsas'nda her ey tepetaklak iken, Engels Marx'a, 'insanlar ok endieleniyorlar, ben niye birden bu kadar keyifliyim diyordu. ki arkada, ekonomik bunalmn devrimci hareketi dirilteceini umuyordu. Engels, 'I848'dc "Bizim zamanmz geliyor," diyorduk ve bir anlamda geldi de' diye yazyordu; 'Fakat bu kez bir lm-kalm mcadelesi olarak geliyor. Askeri aratrmalarm imdi daha pratik bir nem tayacak.' Ne yazk ki General'in umutlar boa kacakt. 1858 devrimi olmad. Fakat krizin Marx' ekonomi aratrmalarna brakt yerden balamaya tevik edici etkisi oldu. Aralk I857'de Engels'e, 'gecelerdir ekonomi incelemelerimin sentezi zerinde alyorum, yani tufandan nce en azndan ana hatlar netletiririm' diyordu. Limonata ve 'korkun miktarda ttn'le hayat bulan Marx, Austos 1857 ile Mart 1858 arasnda Kapital 'in ilk tasla, Grundrisse olarak bilinen eserini retmeyi baard. Lassalle elyazmas iin bir Alman yaync bulmasna ramen Marx ok fazla kark olduuna karar vermiti ('yazdm her eyde bir karacier hastal bulabiliyordum', demiti Lassalle'a). Bu elyazmasmn Marx'n mrne katt ey, Haziran I859'da Ekonomi Politiin Eletirisine Katk adyla yaynlanan para konusundaki birinci blmn tamamen yeniden yazlm bir versiyonuydu. Bu yapttaki nsz Marx'n entelektel geliimine ve tarihsel materyalizmin temel ilkelerine ilikin nemli bir aklama ieriyordu.

36

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

1. Bir Devrimcinin Yaam geirdi. Biraz ferahlayan Engels elyazmalarnn birinci partisinin Meissner'e ulam olduunu duyduunda, kutlamak iin 'zel bir bardak' iki iti. Marx Kapital 'in l. Cildinin provalarnn bittiini 16 Austos 1867'de ilan etti: Bunun mmkn olmas sadece senin sayendedir. Senin fedakarln olmasayd ciltlik dev eseri bitirmem asla mmkn olamazd. Seni minnettarlkla kucaklyorum. Tashihli provalarn iki yapra ekte. 15'u aldm, teekkrler. Selam ve sevgiler sevgili dostum! Kitap birka hafta sonra ortaya kt. lk elde bin bask yapld. 1860'larn ortalarnda yaanan baka siyasal meguliyetler Marx' ekonomik incelemelerinden uzaklatrmaya balad. Marx ve Engels'in 1857-8 krizi sonrasnda bekledikleri devrim gereklemese bile, 1860'larn balarnda Avrupa ii hareketinde bir canlanma balad. Britanya ve Fransa'da sendikaclk hzl gelime gsterirken, Lassalle Almanya'da ilk kitlesel ii rgt olan Alman ileri Genel Sendikasn (ADAV) etkinlie geirebildi. Siyasal olaylar emek hareketini enternasyonal dayanmay dnmeye tevik etti. Amerikan Sava, ngiliz pamuk sanayinde bir bunalma neden olsa da, Lancashire tekstil iilerinin Kuzey'in davasn desteklemelerini salad. 1863'de Rus egemenliine kar gerekleen Polonya ayaklanmas tm Avrupa'da sosyalistlerin ve demokratlarn desteini ald. Bu ortamda Birinci Enternasyonal'e adn verecek olan Uluslararas iler Birlii (IWMA) kuruldu. Proudhon'un yandalar, Fransz iilerden oluan bir heyet, Temmuz 1863'de Londra'daki ngiliz sendikalarn arsyla Polonya'yla dayanma adna gerekleen kitlesel bir mitinge katld. Bu temaslar 28'Eyll 1864'de IWMA'nn Londra, St Martin's Hall'da gerekletirdii bir toplantya yol at. Marx o toplantda seilen genel kurulun otuz drt yesinden biriydi. Ksa sre iinde, manifesto ve sylevlerin ounu kaleme

Marx'larn en kt ailevi krizlerin bazlarn yaadklar ve Marx'n 1850'den beri ilk kez ciddi siyasal almalara girdii sonraki sekiz yl boyunca, Kapital giderek ekillendi. Marx aslnda Katk'nn, 1) Sermaye, 2) Toprak Mlkiyeti, 3) cretli Emek, 4) Devlet, 5) Uluslararas Ticaret, 6) Dnya Pazar olmak zere alt ciltten oluacak 'Ekonomi'ye sadece bir giri olmasn tasarlamt. Austos 1861 ile Temmuz 1863 arasnda, Katk'ya devam etmeyi srdrd. Sonuta, hl tmyle ngilizceye evrilmesi gereken, 1861/63 elyazmas olarak bilinen, 1472 sayfay kapsayan 23 defter ortaya kt. Marx'n bu yllarda yapt sorgulamalar 'Ekonomi' hakkndaki dncelerini deitirmesine yol at. Onun ekonomi teorisinin anahtar olan artdeer kavramn Grundrisse 'de zaten kefetmiti, fakat kr teorisini formle ettii tek yer 1861/63 elyazmasyd. Marx alt ciltlik emay terk etti ve onun yerine, retim, dolam, bir btn olarak sistem ve artdeer teorileri olmak zere drt cilde blnecek, 'Ekonomi'nin sonraki ciltlerinde ele almay dnd malzemenin ounu iine alan bayapt Kapital 'e younlamaya karar verdi. 1863-4'de Marx'larn mali durumu, Marx'n annesinden ve eski yolda Wilhelm Wolfftan kalan iki miras sayesinde dzeldi. Kapital 'in birinci cildi W o l f f a ithaf edilmitir. Bu para sayesinde Marx ailesi Grafton Terrace'tan Maitland Park Road 1 numaradaki ok daha byk bir eve tand. Ama para ksa srede tkendi ve Engels onlara yardm etmek iin yine elini cebine atmak zorunda kald. Yeniden ekmeye baladklar para skntlarna ek olarak Marx 1863'den itibaren irpenelerden ekmeye balad. Arsenik, katran ruhu ve afyon almaya balad ve bazen banlarn kendisi kesti. Btn bu konsantrasyonunu bozan faktrlere ramen 1864 ve 1865'de Kapital 'in 1., 2. ve 3. Ciltlerinin elyazmalarn kaleme ald. (4. Cildi hi yazamad, fakat 1861/63 elyazmasnn ilgili blmleri lmnden sonra Artdeer Teorileri olarak yaynland.) 1865'de, Marx Hamburg'daki yaync Meissner & Behre ile bir szleme imzalad. Engels'in de tevikiyle, 1866'nn byk blmn Kapital 'in I. Cildine son halini kazandrmak ve matbaaya hazrlamakla

20

39

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

1. Bir Devrimcinin Yaam kazanabileceini gsteren ve ileride cret, Fiyat ve Kr adl bror haline gelecek olan konferanslar verdii genel kurul Haziran 1865'deydi. Almanya'da, Lasalc ADAV'n Enternasyonal'den uzak durmasna ramen, I869'da Eisenach'da Wilhelm Liebknecht ve August Bebel'in liderliinde Sosyal Demokrat i Partisi'nin olumas, yaklak yirmi yl nce Komnistler Birlii'deki blnmeden bu yana ilk kez Marx'n fikirlerine doduu lkede bir rgtn desteini salad. Bu arada iki gelime Enternasyonal'in durumunu ciddi biimde deitirdi. Birincisi, Temmuz I870'de Fransa ve Prusya arasnda sava patlak verdi. Prusya'nn hzl ve ezici zaferi Fransa'daki III. Napolyon'un taht terk etmesine ve nc Cumhuriyet'in ilanna yol at. Thiers bakanlndaki Fransz geici hkmetinin muhafazakar yaps Paris'in iilerini Mart 1871 "de silaha sarlmaya ve kendi hkmetleri olan Komn' ilan etmeye itti. Thiers Versailles'a ekildi ve Parislilerin kahramanca savunmasna ramen Komn bastrp isyan kanla boacak olan bir orduyu zerine sald. Enternasyonal'in Komn zerinde pek etkisi yoktu ve Marx ayaklanmann baar ansnn olup olmad konusunda kukuluydu. Fakat Komnn savunmasn stlenmek iin hemen kollarn svad. 30 Mays I87l'de, Komnn dnden gn sonra, genel kurulda Marx tarafndan kaleme alnan Fransa'da Sava balkl bir sylev dinlendi. Bu yapt Marx'n yazlarnn en iyilerinden biri olarak. Komnclerin dokunakl bir savunusudur, onlarn katillerine ynelik sert bir eletiridir ve Marx'n, ileride Lenin'in Devlet ve Devrim 'ine ilham verecek olan devlet teorisinin ilk halidir. j Komnn d tm sosyalistlere kar uluslararas bir saldrya yol at. Doaldr ki Enternasyonal de bu kampanyann ana hedeflerinden biri haline geldi. Marx, basn tarafndan, Komnn kuklacs 'Kzl Doktor' ve daha uuk baz yorumlara gre, Bismarck'n ajan olarak nitelendirilmeye baland. Fransa'da Sava, 8,000 satarak popler bir baar kazand. Bunun sonularndan biri, bu aamada grece ayrcalkl bir meslek elitini temsil eden ncili/

alarak, idari ilerin ve yazmalarn byk ksmna katlarak genel kurulun gerek lideri oldu. Ancak Enternasyonal'in Komnistler Birlii'nden ok farkl bir zorluu vard. Werner Blumeenburg yle yazar: Komnistler Birlii, Marx'n diktatryal yetkiler elde ettii gizli bir propagandist demekti. Fakat Enternasyonal eitli lkelerdeki emekilerin bamsz (ve kskana bamsz) rgtlerinin bir birliiydi. Marx'n diktatryal yetkisi yoktu; genel kurulun yeleri arasndan sadece biriydi. Her zaman dier yeleri ikna etme abas sz konusuydu. Enternasyonal birok farkl dnce akmlarn ieriyordu; Fourier, Cabet, Proudhon, Blanqui, Bakunin, Mazini ve bizzat Marx'n destekileri vard. Barl topyac Sosyalistlerden, devrimin barikatlardaki kavgalardan kacana inanan Anaristlere kadar her trl dnce vard. ngiliz sendika liderleri vard. Loncalarn eski mesleki ihtiamnn hl srd toplumun bir kesimine dayanan sendikalar Enternasyonal'in rgtsel dayanan tekil etti. Kolaylkla rgtlenen ve disiplinli Almanlar ve Latin lkelerinin ateli devrimcileri de vard. Sonuta Enternasyonal'in dn bu siyasal farkllklar belirleyecekti, fakat ilk be yl artc derecede baarl geti. Enternasyonal'in 1866'daki Londra'daki terzilerin grevini krmak iin yabanc grev krclarn kullanlmasn nlemedeki etkinlii sayesinde Britanyal sendika destekilerinin says artt ve Enternasyonal, oy hakk kazanmak zere sendika desteiyle kurulan Reform Birlii'nde nc bir rol oynad. Enternasyonal'in birbiri ardna gerekleen kongreleri (Londra 1865, Cenevre 1866, Lozan 1867, Brksel 1868 ve Basle 1869) alma saatleri ve ocuk emei gibi eitli konularda pozisyon ald. Grev krma kart etkin eylemler Avrupa'ya yayld. Marx, zellikle Proudhon'un yandalarna kar, Enternasyonalde etkili olmak adna ideolojik bir mcadele de srdryordu. Mars'n, Robert Ovven'm yanda John Weston'n argmanlarnn tersine sendikalarn iiler iin daha yksek cretler

20

40

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

1. Bir Devrimcinin Yaam Britanya sendikalarnn ekilmesiyle birlikte konumunun tutulacak yan kalmadn anlayan Marx Enternasyonal'i datmaya karar verdi. Bu, ilgin bir tesadfle I872'de Lahey'de toplanan ve Manc'n katld tek Enternasyonal Kongresinde gerekleti. Destekileri genel kurula ynelen bir saldry bertaraf etmeyi baarm, Bakunin'i Enternasyonal'den ihra etmi ve merkezini New York'a tayarak her trl etkiden uzak tutmulard. Enternasyonal I876'da resmen dald.

sendikalar Enternasyonal'den desteklerini ekti. Genel Kurulun Britanyal yeleri Odger ve Lucraft, Fransa'da Sava 'n yaynlanmasnn ardndan istifa ettiler. kinci ve daha ciddi olan darbe, Mikhail Bakunin'in etkinliklerinden geldi. Rus aristokrat olan Bakunin, 1830'larn sonlar ve 1840'larn balarnda ortodoksluktan Sol Hegelcilie ynelerek, 1842'de ' ykma arzusu, yaratc bir arzudur' hkmne varmt. Temelde anarist nitelikli bu tavr yaamnn geri kalannda da srdrd. 1848'den sonra Bakunin arn eline dt ve korkun PeterPaul Kalesinde hapsedildi; burada I. Nicholas'a 'ruhani baba' olarak hitap ettii gizli bir 'tiraf kaleme ald. 1861 'de Sibirya'dan kaarak Londra'da ortaya kt. Marx 1840'larda Bakunin'le dosta ilikiler iindeydi ve kendisine 'eski bir Hegelci' olarak Kapital 'in 1. Cildinin bir kopyasn vermiti. Ancak esas olarak zttlar. Bakunin'in arkada Rus gmen Aleksandr Herzen, 'Bakunin, propaganda, ajitasyon, demagoji tutkusuna, eer istersen, srekli fesat ve entrikalar kurma ve rgtleme ve ilikilere girme ve btn bunlara zel nem atfetme abalarna ilaveten, fikirlerini ilk uygulayan olmaya, yaamn tehlikeye atmaya ve her trl sonucu gsleme pervaszlna dnden hazrd' diye yazmt. III. Napolyon'un dne tepkisi, Lyons'a gidip belediye saray dnda devletin ortadan kalktn beyan etmek olacakt. Hemen tutukland. Cinai eylemleri Dostoyevsky tarafndan Ecinniler romannda lmszletirilen fesat Nechaev'in etkisi altna girdi. Bakunin 1868'de Enternasyonal'e katld. Ayn zamanda, ksa sre iinde Enternasyonal iinde, Engels'in deyiiyle, 'devlet iinde devlet' roln stlendii Sosyal Demokrasi ttifak'n oluturdu. Anaristler Enternasyonal'in zellikle svireli, talyan ve spanyol kollarnda gllerdi. Marx ile Bakunin arasndaki farkllklar Komnn yenilgisi sonrasnda iyice aa kt. Bu anlamda 1848'den sonra Komnistler Birlii'ndeki atlamann bir tekraryd. Marx, devrimci umutlarn sndn ileri srerken, Bakuninciler her yerde acil isyanlar peindeydiler. Balarda genel kurulun ana dayana olan

Son Yllar
Birinci Enternasyonal'in dalndan sonra Marx politikada aktif bir rol oynamay neredeyse brakt. Mali adan Marx'larn yaam her zaman olduundan ok daha iyiydi. Ermen I869'da Engels'in hisselerini satn ald ve bu durum Generalin artk kendisini ve Marx'lar refah iinde yaatabilecek kadar byk bir sermayesi olduu anlamna geliyordu. Engels ertesi yl Londra'ya tand ve Marx'lardan yrmeyle sadece on dakika uzaklktaki Regents Park Road'da byk bir ev satn ald. Dostunun lmnden sonraki neredeyse eyrek yzyl boyunca bu ev enternasyonal ii snf hareketinin merkezi olacakt. Enternasyonal'den ekilmek Marx' zgr klm olmal ki Kapital 'in 2. ve 3. Ciltlerini tamamlayabildi. Marx kesinlikle bo duramazd. Kapital 'in 1. Cildinin Franszca evirisini yakndan denetledi, 1873'de gerekletirilecek ikinci bask iin Almanca elyazmasn gzden geirdi ve 3. Ciltte rant analizi iin Rusya'daki tarmsal sorunu ayrntl olarak inceledi. (Kapital 1. Cildinin ilk evirisi Rusya'da 1872'de yapld; sansrcler, 'zaten ok az kii okur ve ok daha az anlar' diye dnerek izin verdiler, fakat radikal entelekteller arasnda olaanst bir baar elde etti.) Engels'e gre, 1870'den sonra Marx 'Amerika'daki ve zellikle de Rusya'daki bilimsel tarm, krsal ilikileri, para piyasasn ve bankacl ve nihayet jeoloji ve psikoloji gibi doa bilimlerini inceledi Bu dneme ait saysz defterde hep bamsz matematik almalar vardr.' (K ii 3-4) Fakat Marx Kapital 'in 2. ve 3. Ciltlerinin elyazmalar zerinde ok az almt. 'Burjuva mutsuzluu' yllar

20

42

Kari Marx'm

devrimci fikirleri

1. Bir Devrimcinin

Yaam

gelip atmt. Marx srekli ba arlarndan ve uykusuzluktan ac ekiyordu ve 1874-6 arasnda her yl Karlbad'a giderek dzenli tedavi gryordu. David McLelIan'n ileri srd gibi, 'imdi zihnen ve bedenen tkenmiti: Tek kelimeyle kamusal kariyeri sona ermiti.' Marx tkenmilik duygusu iinde olmu olabilir, fakat 1840'lardan beri Avrupal radikallerin kendisine byk sayg duymalarna neden ola zekasndan hibir ey kaybetmemiti. ngiltere'de Marx'n fikirlerinin en byk destekilerinden (ve vulgarize edenlerden) biri olan eski Muhafazakar Partili H.M. Hyndman, 'bir keresinde ona, daha yal olduum iin daha hogrl olduumu dnyordum dedim. "yle mi?" diye cevap verdi o da, "yle mi?" Onun yle olmad kesindi' diye konumutu. Marx'n bu yllardaki en nemli mdahalesi, 1875'de iki Alman ii partisinin birletii Alman Sosyal Demokrasi Partisi (SPD)'ni oluturmakt. Marx ve Engels, yeni partinin Gotha'daki kurulu kongresince benimsenen programn Lassalle'ye ok fazla taviz verdiine inanyorlard. Marx, Gotha Programnn Eletirisi 'nde, kendi yandalarn eletirerek kapitalizmden komnizme gei zerine en nemli tartmasn yazd. (SPD liderleri Bebel ve Liebknecht Eletirimin yaynlanmasn 1891'e kadar engellediler.) Marx ve Engels Alman sosyalistleriyle sk sk ihtilafa derlerdi. Engels, SPD'de etkili olmaya balayan akademisyen sosyalist Eugen Dhring hakknda dndklerini savunmak iin 1877'de Anti Dhring 'i yazmaya mecbur kald. 1879'da, sosyalizm versiyonu liberal demokrasiden ok az farkl olan Dhring'in etkisi altna giren ('revizyonizm'in gelecekteki babas Eduard Bernstein dahil) baz- iPD liderlerini sulayan bir bildiri yazdlar. Marx'n, 'Btn bildiim Marksist olmadmdr' dedii yllard bu yllar. Dinginlik iinde geen son yllar Marx'a yarad. Bir tand bu dnemde yle betimliyor Marx': Anglo-Cermen tarzda son derece kltrl bir beyefendi. Heine'le yakn ilikisi kendisine nee katm ve zarif bir yergi

slubu kazandrmt. ahsi yaam koullarnn artk olduka uygun olmas sayesinde, mutlu bir adamd. I865'de kzlar adna doldurduu bir ankette Marx en holand etkinliin 'kitap kurdu' olmak olduunu belirtmiti. Marx'n okuma alannn snrlar olaanstdr. Oxford niversitesi Almanca Profesr S.S. Prawer ok yakn tarihli bir aratrmasnda Marx'n Avrupa literatrnn her tryle ne denli yaknlk kurduunu gstermitir: Evdeyken klasik antik uygarlkla ilgili literatre, Orta a'dan Goethe'nin ama uzanan Alman literatrne, Dante, Boiardo, Tasso, Cervantes ve Shakespeare'in dnyalarna, onsekizinci ve ondokuzuncu yzyllarn Franszca ve ngilizce dzyaz-kurgusal edebiyatna dalyordu ve -Heine'nin iirinin yapt gibi- geleneksel otoriteye saygnn zayflamasna ve toplumsal olarak daha adil bir gelecek iin duyulan umutlarn canlanmasna yardmc olabilecek ada iirle ilgileniyordu. Ancak bir btn olarak imdiki dnemden ok gemie, adalarnn yazlarndan ok Aeschylus, Dante ve Shakespeare'e dikmiti baklarn. Yunan ve Roma literatrn Marx zellikle severdi. Zihnen ve bedenen rahatsz olduu dnemlerde Marx zamann okumakla geiriyordu; 'Appian'n Yunanca olarak kaleme ald ve Roma i savalarn anlatan... Spartacus'n antik tarihin tamamnda rastlanabilecek en iyi adam.. Byk bir general... asil bir kiilik, anlik proletaryann gerek temsilcisi... olarak grldne; [Spartacus'u ban ektii kle ayaklanmasn bastran Roma generali] Pompey boktan bir adamdan baka birey deildi.' Marx, Grundrisse 'deki nl bir paragrafta, 'Yunan sanat ve destanlar belirli toplumsal gelimelerle i ie olsa da,... neden bize hala sanatsal bir zevk verdiini ve... bir norm ve eriilemez bir model sayldn' merak ediyordu. (G 111) Ayrca devrim sonras Frasa'daki snf ilikilerinin gereki tanm iin Balzac'a byk hayranlk

45

Kari

Marx'n

devrimci fikirleri

1. Bir Devrimcinin Yaam Engels, 'Moor da ld,' dedi Eleanor'a. Marx Cezayir'de bir sre kaldktan sonra, Paris'teki Longuet'leri ziyaret ederek, "'makroskobik"ten ok daha ilgin bu "mikroskobik dnya"da, ocuk grltleri'ne snd ve oradan da Laura'yla birlikte svire'de Vevey'e gitti. ngiltere'ye dnd ve tam da kz Jenny'nin 38 yanda lmn rendii srada Wight Adasnda souk algnlna tutuldu. Engels, 14 Mart 1883'de Maitland Road' ziyaret ettiinde, 'gzyalar iinde ve sonun yaklat' bir ev buldu. O ve Helen Demuth Marx' grmek zere merdivenleri ktklarnda, uykusunda sessizce ldn grdler. Engels haberi Friedrich Sorge'e yle bildirdi: 'nsanlk bir beyin kaybetti ve amzn en byk beyniydi o.'

duyuyordu. Gereklememi birok projelerinden biri de Balzac'a ilikin bir incelemeydi. Marx'm byk kz Laura 1868'de Paul'le, dier kz Jenny 1872'de Charles Longuet'le evlendi. Marx yumuak bir kaynpeder deildi. Evlilie izin vermeden nce, zellikle Lafargue' titiz bir apraz sorgulamadan geirmiti. Fakat babasna en ok benzeyen (bir keresinde 'Tussy demek ben demek' demiti) kk kz Eleanor ya da ailenin ard adla Tussy, gen Fransz gazeteci ve Komnn ilk tarihisi Lissagray'e ak olduunda son derece sert bir itirazla karlamt. (Londra 1871'den sonra Fransz mltecilerle dolmutu.) Bu kavga baba ile kz arasndaki ilikileri uzun yllar bozmutu. Eleanor bir aktris olmak istiyordu. Maitland Road'da bir Shakespeare okuma kulb toplanyordu. Kulbn yelerinden biri Marx' yle tanmlyor: Bir seyirci olarak sevimliydi, asla eletirmiyordu, her espriye katlyordu, zellikle komik bulduu her eye, yanaklarndan ya szlene kadar glyordu -yalyd fakat ruhen bizim kadar genti. 1881 bir dnm noktas oldu. Longuet'ler Paris'e tandlar: Marx torununu ok zlyordu. stne stlk Jenny Marx'a karacier kanseri tehisi konmutu. Marx'n kendisi de bronitten ekiyordu. Eleanor yle hatrlyor o gnleri: Korkun gnlerdi. Sevgili annemiz ndeki byk odada, Moor [Marx'n aile iindeki lakab] arkadaki kk odada yatyordu. Ve birbirlerine o kadar alm, birbirlerine o kadar yakn iki insan ayn odada bile bulunamyorlard... Babamn annemin odasna gidecek gc bulduu o sabah hi unutmayacam. Adeta tekrar genlemilerdi -annem gen bir kzd, babam, yaamnn baharnda ak bir delikanlyd; baban hastalktan muzdarip yal bir ihtiyar ve anneni de lmekte olan bir kadn deildi sanki. 2 Aralk 1881'de Jenny Marx ld.

20

46

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

2. Marx ncesi Sosyalizm berbat koullar 1840'larda eitimli snflar arasnda giderek artan bir ekilde kayg uyandrd; bu kayg insan severliin yan sra korkuyu da barndryordu. Ondokuzuncu yzyln ilk byk ii snf ayaklanmas olan Lyons dokumaclarnn 1831 'deki isyanndan sonra, bir Fransz gazetecisi yle uyaryordu: Her imalat kendi fabrikasnda, klelerinin ortasndaki smrgeci ikilik sahipleri gibi, yz kiiye kar tek bana yayordu... Topluma korku salan barbarlar ne Kafkasya'dayd ne de Orta Asya'nn bozkrlarndaydlar; bizim sanayi kentlerimizin varolarndaydlar. Sanayi ii snf yeni bir ynetici snfnn iktidar asndan bir tehlike oluturuyordu. nk 'ikili devrim' endstriyel ve ticari zenginliin, burjuvazinin siyasal egemenliini de kurmutu. 1789'dan nce, Britanya, Birleik Hollanda Eyaletleri ve svire kantonlar dnda, Avrupa'da mutlak monari egemendi. Nfusun ezici ounluunu oluturan kyller, devletin baskc gcyle desteklenen feodal lordlarn ekonomik ve siyasal vesayeti altndaydlar. 1789'da Fransa'da balayan devrim bu sistemin kaderini belirlemiti. Sonu gelmeden nce Fransz kral idam edilmi, cumhuriyet ilan olunmu, zgrlk, eitlik ve kardeliin (Fransz kadnlarnn deil ama) her Fransz erkeinin hakk olduu beyan edilmiti ve devrimci ordular bu devrimci slogan Avrupa'nn bir ucundan dier ucuna tamt. Ne Devrimin I. Napolyon'un mparatorluuna dnerek yozlamas ne de Avusturya, Rusya ve Prusya'nn Kutsal ttifak'mn 1815'deki nihai yenilgisi sonrasnda saati geri dndrme abalan, 1789 Byk Fransz Devriminin etkilerini silemedi. Ondokuzuncu yzyln politikas byk oranda Fransa'daki Cumhuriyetin restorasyonunu ve Avrupa'nn baka yerlerinde tekrarlanmasn temel alyordu. Devrim -soylular ve ruhbanlar olmak zere iki byk feodal snfn hibirine dahil olmayan- nc Snfn ulusun ilerinde egemen olma talebiyle balamt. Fakat esas yararlanan bir tek

2. Marx ncesi Sosyalizm

Marx, bata klasik Alman felsefesi, klasik ngiliz ekonomi politii ve genel olarak Fransz devrimci doktrinleriyle btnlemi Fransz sosyalizmi olmak zere, insanln en gelimi lkesinin temsil ettii, ondokuzuncu yzyln ana ideolojik akmn srdren ve mkemmelletiren bir dahiydi. Byle yazyordu Lenin 1914'de. Marx ilk sosyalist deildi. Antik Yunan ve Roma'dan bu yana yoksulluun, smrnn ve basknn ortadan kaldrld bir toplum hedefleyenler hep vard. Fakat sosyalizm yalnzca ondokuzuncu yzyln ilk yarsnda ve zellikle Fransa'da, kitlesel destek gren tutarl bir dnce sistemi olarak geliebildi. Marx'n dncesini anlamak iin ncelleri ve onlarn ortaya kt entelektel, toplumsal ve siyasal koullar hakknda bir eyler bilmemiz gerekir. 1789 ile 1848 arasndaki yllar 'ikili devrim' dnemi olarak adlandrlmtr. Politik adan 1789 Fransz Devrimi; ekonomik adan sanayi devrimi sz konusuydu. Sanayi devrimi 'fabrika'nn, buhar gibi yapay enerji kaynaklarna giderek daha ok bal olan iyerlerinin douu demekti. Bu radikal ve yeni ekonomik rgtlenme biimi Britanya tekstil sanayinde ortaya kt ve ekonominin dier sektrlerine ve baka lkelere hzla yayld. Sanayileme Avrupa'da, demiryollarnn inasyla, 1830'larda olduka hzlanmt ve 1848 devrimlerinin yenilgiye uramasndan sonra tekrar byk ykseli gstermeye balamt. Sonu, yeni bir snf olan ii snfnn ya da Marx'n sanayi iilerini kyllerden ayrmak iin kulland adla proletaryann topland, Manchester ve Lyon gibi byk sanayi merkezlerinden, kent ve ehirlerden oluan yeni bir dnyayd. Bu iilerin yaayp altklar

49

Kari

Marx'n

devrimci fikirleri

2. Marx ncesi Sosyalizm Feodal Avrupa'ya egemen olan fikir sistemi ya da ideoloji Katolik Kilisesi filozoflar tarafndan ilenmi ve Antik Yunann byk dnrlerinden biri olan Aristo'nun dnce sistemini Hristiyanlkla uyum gsterene kadar deitirmilerdi. Bunun sonucunda, birok eyi olduka ayrntl olarak aklayabilen, ancak feodal lordlarn ve monarinin gcn herhangi bir ekilde sorgulamayan bir yaklam tarz ortaya kt. Aristo'ya gre dnyadaki her eyin bir erei vard. Bu erek eylere dnyadaki yerini gsterirdi. rnein, cisimlerin doal halinin hareketsizlik olduunu ileri sryordu. Devinim, deiim, cisimler rahatsz edildiklerinde, doal yerlerinden uzaklatrldklarnda olagelen anormal bir eydi. Ve cisimler, rahatsz edildiklerinde, bir kez daha hareketsiz olacaklar doal yerlerine dnerdi. Bireysel varlklarn erekleri ve doal olarak igal ettikleri yerler, Aristo'ya gre, evrenin modelini biimlendirmek zere i ie gemitir. Dnyaya bu ekilde bakmak iki amaca hizmet ediyordu. Birincisi, Hristiyan mitinin, evrenin ve iindeki her eyin Tanr tarafndan yaratlm olduuna dair inancn, sofistike bir versiyonunu yanstyordu. nk her eyin bir erei olduu fikri, onun, her eye gc yeten, her eyi bilen bir ilahi varlka belirli bir niyetle yaplm bir tasarya uygun olduunu ima eder. kincisi, ister asil, ister lonca yesi, ister serf, herkesin bulunduu yer, doduunuz ve ocuklarnzn da doaca yer, feodal toplum yapsna denk dyordu. Evrenin merkezinde Tanr'nn olmas gibi, feodal sistemin tepesinde de kral duruyordu. Bu fikir sistemine gre, herkesin kendi yerinin olduu duraan ve uyumlu feodal dzen, Tanr'nn evreninin duraanln ve uyumunu yanstyordu. Fakat iki gelime bu fikir sistemine meydan okumaya balad Bilimin ykselmesi ve yeni bir snfn bymesi. Yeni tccar ve imalatlarn, yeni burjuvazinin gc, komuta edebilecekleri silahl adamlardan ya da sahip olduklar arazilerden deil; paray, 'sermaye'yi kontrol altna almalarndan ve kr salama yetilerinden geliyordu Bylece feodalizmin kstlamalarna kafa tuttular, tpk yeni bilim

kesimdi. Paris'in sradan insanlarnn, esnaflar, zanaatkarlar ve iilerin Devrime destek vermelerine ve kyllerin Cumhuriyet ve mparatorlua asker salamalarna ramen 1789-1815 kargaasndan Fransz burjuvazisi glenerek kt. Devrim, toplumun nn tkayan ve krn artmasn engelleyen feodalizmin kalntlarn bir kenara att. Ve devrim, sermayenin -yeni ticari ve endstriyel zenginliin- ihtiya duyduu hizmetleri salad ve aadan gelecek her trl tehdidi ezme yeteneine sahip gl ve merkezi brokratik bir devlet yaratt. Dolaysyla 'ikili devrim'in etkisi paradoksald. Bir yanda, toplumun, konumuna baklmadan her yesinin eit vatandalk haklarna sahip olduuna dair ilke, tam olarak hayata geirilmemise de, kabul edilmiti. (Bir insan, bir oy, ondokuzuncu deil, yinninci yzyln bir kazanmdr.) Dier yanda, insanlar arasndaki zenginlik ve ekonomik g farkllklar olduu gibi kalmt. Sanayi Devrimi sadece toplumsal ve ekonomik eitsizlik biimini deitirmi; feodal lord ve kyl tanmlamasna kapitalist ve ii tanmlamas eklenmitir. z ayn kalmtr. Dolaysyla siyasal eitliin grnen biimine, gerek ekonomik ve toplumsal eitsizlik elik ediyordu. Fransz devrimcilerinin amac olan, tm insanlar, btn insanl zgrletirme hedefine ulalmamt. nk Ritz'de akam yemei yeme hakkna sahip olmak, eer orada bir yemek yiyecek ya da belki de herhangi bir ey yiyecek paranz yoksa neye yarar? 'kili devrim'in siyasal ve ekonomik ynleri -zgrlk, eitlik ve kardelik vaadiyle sanayi kapitalizminin gerek eitsizlikleri ve smrs- arasndaki bu elikiden dolay modern sosyalist hareket geliti.

Aydnlanma
kili devrime uzanan on yllarda, feodal dzenin savunucular ile ykselen kapitalist toplumun savunucular arasnda acmasz bir fikir savana tank olundu. Bu savamn merkezinde Aydnlanma olarak bilinen hareket yer alyordu.

50

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

2. Marx ncesi Sosyalizm bir nesnenin saniye karede 32 fitlik hzla ivmeleneceini ifade eden serbest dme yasasdr. Yerekiminin, dier bir deyile, ok daha byk bir nesnenin, yani yerkrenin uygulad ekim gcnn bir sonucu olarak, bu byledir. Yeni bilim materyalistti. Teorilerinde erek yoktu, tasar yoktu, Tanr yoktu. Dnyay sadece farkl cisimlerin birbirlerine ynelik eylemini gz nne alarak anlayabilirdik. Varolan her eyin fiziksel cisimlerden baka bir ey olamad sonucunu kartmak son derecc doald. Ruhlar, melekler, eytanlar ve bizzat Tanr -bir bedenden yoksun olan, sadece 'ruhsal' bir varla sahip herhangi bir ey- mevcut deildi. Galileo, Nevvton ve onyedinci yzyln dier byk bilim insanlar, bir btn olarak bu karsamay benimsemediler, fakat dierleri ksa srede kabul ettiler. I. Napolyon, bir Fransz fizikiye, teorilerinde Tanr'nn oynad roln ne olduunu sorduunda, u cevab almt: 'Efendimiz, bu hipoteze ihtiya duymuyorum.' Akas, yeni bilim sadece Tanr'y ve erei fizikten dlayarak egemen ideolojiye ykc bir darbe indiriyordu. Fakat yntemi, doann incelenmesinden toplumun incelenmesine geniletecek olan bir sonraki admd. Ve gerekten de burjuva siyasal filozoflarnn en by Thomas Hobbes 1640-60 ngiliz Devrimi srasnda bu adm atmt. Materyalizmi, Hobbes'a Cizvitler nezdinde,, 'Malmesbury blisi' unvann kazandrmt; ardllarndan hibiri onun kadar ileri gidememiti, fakat Hobbes'un bayapt Leviathan (1651) ile toplumun bilimsel incelenmesi balamt. Hareket noktas doa aratrmalarndaki (tm cisimlerin doal olarak devinim iinde olduklar) eylemsizlik ilkesininkine benzer bir temel ilke bulmakt. Bu rol iin en uygun aday insani tutkulard. Hobbes ve Aydnlanmaclar asndan herhangi bir toplum incelemesinin balang noktas insan doasnn incelenmesiydi. Ve insan doas deimez saylyordu. nsanlarn tutkular, onlar eyleme geiren arzular ve eilimler, her toplumda ve tarihin her dneminde ayndr. Deien tek ey toplumsal ve siyasal kurumlarn insanlarn bu

adamlarnn, gzlemleriyle giderek elien feodal dnya grne kafa tuttuklar gibi. Onyedinci yzyln, Galileo, Kepler, Descartes, Byle, Huygens ve Nevvton adlaryla btnlemi byk bilimsel devrimi, bu ideolojik mcadeleye indirgenemez. Ancak bu bilimsel devrimin feodal ideolojiye etkisi mthiti. Daha onbeinci yzyln sonlarnda Kopernik, yeryznn, Aristo'nun dnd gibi evrenin deimez merkezi olmadn ve gnein evresinde dndn ileri srmt. Galileo, her nesnenin doutan hareketsiz deil devinim iinde olduunu ifade eden eylemsizlik yasasn benimseyerek daha da ileri gitti. Avrupa'nn okuyabilen aznl, kendilerini birdenbire, her eyin hareket halinde ve sonsuz bir evrende yeryznn sadece kk ve nemsiz bir gezegen olduu yabanc yeni bir dnyaya itilmi buldu. 'Bu sonsuz uzay boluklarnn sessizlii dm patlatyor benim' diye yazyordu onyedinci yzyl Katolikliinin en hararetli savunucularndan biri olan Blaise Pascal. Feodal ideolojinin Engizisyon biiminde tezahr eden kalesi yeni bilimi baskyla bomaya almt. Giordano Bruno, Kopernik'le ayn fikirde olduu iin 1600'da yaklarak ldrlrken, Galileo ayn kaderi paylamakla tehdit edilmesinin ardndan sessizlie gmlmt. Yine de takipileri yzyl sonra zafere ulat. Sir Isaac Newton'un Doa Felsefesinin Matematiksel lkeleri yirminci yzyln balarna kadar doa bilimlerinin temelini oluturmutu. Nevvton fiziinin kabul, bilimsel deeri kadar, burjuvazinin 1640 ve 1688 devrimlerinin bir sonucu olarak ngiltere'de kazand ideolojik ve politik stnle baldr. Aristocu fiziin, eyleri, erekleri asndan akladn grmtk: Tanr'nn tasarsnda her biri kendi meru yerine sahip olan cisimler sadece doal yerlerinden uzaklatrldklarnda hareket ederler ve eski hallerini aldklarnda dururlar. te yandan, Galileo ve Nevvton'un fiziinde cisimlerin hareketi mekanik olarak aklanyordu. Dier bir deyile, nesnelerin yaptklar d glerin eylemine balyd. Buna dair klasik rnek, Galileo'nun, hangi arlkta olursa olsun den

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

2. Marx ncesi Sosyalizm alarnn idealist olduu; yeni bilimin maddi dnyasndan ok fikirlerin merkeze oturtulduu; dier bir deyile, deiimin eski fikirlerin atlmas ve yeni fikirlerin benimsenmesinin bir sonucu olarak grld anlamna geliyordu. Bu gr, Condorcet tarafndan nsan Zihninin lerlemesi zerine Tarihi Bir Tablo Tasla adl bir kitapla zetlenmiti. Balk her eyi anlatyor: nk Condorcet'in "tarih"i tan anlamyla 'insan zihninin ilerlemesi' idi; bilgi geniledike toplum geliecekti. Condorcet, bu ilerlemenin gelecee doru kesintisiz olarak devam edebileceine inanyordu. Son olarak, bu tarih gr Aydnlanma filozoflarnn politik stratejisinin temelini oluturmaktadr. Politik deiiklik -mutlakiyetin ortadan kaldrlmas ya da iyiletirilmesi- bir fikirler savann bir sonucu olarak gerekleirdi; Aydnlanmadan, yani, akln batl inanlar karsndaki, bilimin de inan karsndaki zaferinden doard. Fikirlerin rolne yaptklar vurguya paralel olarak, Aydnlanma filozoflar, rgtl dini, ilerlemenin karsndaki esas engel olarak gryorlard. 'Despotizm batl inanlarn eseridir', diye yazyordu Holbach. Sonu olarak, salt akl gc dini tasfiye etmeye, dolaysyla mutlakiyeti zayflatmaya yeterli olurdu. ' nsan dnmeye cesaret ettiinde,' diye yazyordu Holbach, ' papazn imparatorluu yklr.' Bu akln mutlak gcne inan, filozoflarn cahil ve batl inanlara kaplm (olduklarna inandklar) bir ounluun emeinden beslenen kck, iyi eitimli bir aznlk olmalarnn doal bir sonucuydu. Toplumsal konumlar Aydnlanmann nc kusuru olan elitizmin aklanmasna yardmc olur. Voltaire, 'Ne nemi var' diye yazyordu Helvetius'a, 'terzimizin ve ayakkabcmzn [rahiplerce| ynetilmelerinin? nemli olan, beraber yaadnz insanlarn filozofun huzurunda gzlerini karmak zorunda kalmalardr. Toplumu filozoflarn ynetmesi, Kraln, yani Devletin karnadr.' Aydnlanma filozoflar devrimci olmaktan ok uzaktlar. ou, Prusyal Byk Frederick gibi onsekizinci yzyln 'aydnlanm despotlar'na danman olmaktan mutluydu. Nihayetinde Britanya gibi anayasal bir monari istiyorlard. 1790'lara kadar yaam olsalard

arzu ve eilimleri izlemesini daha kolay ya da daha zorlu klma derecesidir. Daha nceki siyasal teorinin hareket noktasndan balayarak, Aydnlanma fikirleri muazzam gelime gstermiti. Onyedinci yzylda Sir Robert Filmer, krallarn gcnn Adem ve Havva'nn miraslar olmalarndan geldiini ileri srmt! Aktr ki, insan doasn anlamaya ynelik ciddi bir giriimle balayan toplumsal bir yaklam, bu tr anlamszlklar karsnda kesinlikle baskn oluyordu. Dahas, toplumun, insanlarn arzu ve eilimlerine uygunluuna gre yarglanmas gerektii fikri, herkesi nceden belirlenmi bir konuma mahkum eden feodal dzenin altn oyan bir dnceydi. Fakat Aydnlanma iinde ciddi kusuru barndryordu. En nemlisi, insan doasn deimez saymasyd. Bundan baka, Aydnlanma filozoflar, kapitalist bir toplumda yaayan insanlarn bencilce davran karakterlerini 'insan doas' olarak gryorlard. Bu, toplumlar arasndaki farkllklar iyi bilen bir grup dnrden oluan sko tarih okulunun nde gelen yelerinden Adam Ferguson iin bile geerlidir. Ferguson Sivil Toplumun Tarihi zerine Denemeler (1767) adl byk eserinde, 'bireyin korunmasna' ynelik 'igdsel arzular' iin yle yazmt: bireyin, mlkiyet konusunda endielenmesine neden olur ve onu, karnn sarsld korkusuyla tantrr... En byk kuruntusu ve beynini yoran tek ey... servet elde etmesidir... Bu itibarla, eer sivil toplum yasalaryla snr getirilmezse, [insanlar] yeryzn miras alacak herhangi bir hayvannkinden daha korkun ve rezilce ya da daha pis ve alaka tavrlarla, bir iddet ya da ahlakszlk sergilerler. kincisi, Aydnlanmann insan doas teorisi, esas olarak insan zihnine ynelik bir incelemeydi. nsanlarn tutku ve dncelerine ekonomik ve toplumsal konumlarndan ok daha fazla nem ykleniyordu. Bu, Aydnlanma filozoflarnn insan tarihine bak

55

59

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

2. Marx ncesi Sosyalizm girmenin yan sra birtakm farkl uralarn tadn kartmak isterler. Bu argmann altnda yatan ey, kapitalizmin, Aydnlanma dnrlerinin inandklar gibi insan toplumunun en doal biimi olmann tesinde, son derece doaya aykr olmasyd, nk en nemli insani ihtiya ve arzulardan bazlarn inkar ediyordu. Dolaysyla Aydnlanma despotizmi ve batl inanc eletirmiti ancak Fourier 'Uygarlk' olarak nitelendirdii snfl toplumunun btnne bir saldr yneltmiti. topyaclar, ada toplumun 'toplumsal cehennemi'nin karsna bir gelecek hayali getirdiler. Saint-Simon, 'insan rknn altn a arkamzda deil nmzde duruyor' derken hepsi adna konuuyordu. Sosyalizmin neye benzediine dair en gl (belki bu yzden bazen de en lgn) aklamalar gelitiren Fourier'di. Onun yeni toplum olarak adlandrd Uyum'un temel birlii, tam olarak 1,620 kiilik bir tarm topluluunun birlikte yaad, alt ve karnn doyurduu Phalanstery idi. Fourier'in cazip emek teorisine gre, insanlar ilerini her birka saatte bir deitirecek, eitlilik ve rekabet arzularn tatmin etmek iin ii arkadalaryla gruplar halinde yaracaklardr. Her insani tutku hayata geirilmi olacaktr. topyac sosyalizmin daha hayali ynleriyle alay etmek kolaydr. (Fourier, Uyum'da denizlerin limonataya dneceine inanyordu.) Ancak topyaclar hakknda nemli olan ey, sosyalizmin zgrletirici ynlerine vurgu yapmalaryd. Snfl toplumun, insanlarn, kltrel ve cinsel ya da ekonomik ve politik, arzu ve yeteneklerini bastrrken yararland her trl yntem onlarn yeni toplumlarnda kaldrlacakt. Fourier burjuva ailenin en sert muhalifi ve kadn zgrlnn savunucusuydu: 'Feminizm' terimini icat eden odur. Sorun, Uygarlktan Uyum'a nasl geileceinde yatyordu, l an da burada Aydnlanmann etkisi belirleyici olmutu. topyaclann tarihe en ok nem atfedenlerinden olan Saint-Simon ve takipileri, toplumsal deiimin 'insan zihninin ilerlemesi'nin bir sonucu olduunu inanmakta Condorcet'i izliyorlard. Saint-Simon snf mcadelesinin

almalarnn feodal ideolojiyi ne denli olumsuz etkilediini grerek dehete derlerdi. Onlardan biri olan Condorcet Fransz Devrimini grecek kadar yaam ve giyotinde lmtr. Bu kusurlara ramen, Aydnlanma fikirleri erken sosyalistlerin entelektel temellerinin atlmasnda temel bir rol oynad.

topyac Sosyalizm
Modern sosyalizm, esas olarak Fransa'da, 1789 Devrimi sonrasnda ortaya kt. Comte de Saint-Simon, Charles Fourier ve Robert Owen'n topyac sosyalizmi ve Gracchus Babeuf ve Auguste Blanqui'n devrimci komnizmi olmak zere iki ana kanat, esasen Fransz Devrimi karsndaki tavryla nitelendirilir. Birincisi onu reddetmi, ikincisi onu tamamlamaya almtr. Saint-Simon ve Fourier'in her ikisi de Devrimi yaam ve ok ac ekmitir. Saint-Simon Terr dneminde hapse atld; Fourier 1793'deki Lyons kuatmasyla her eyini kaybetti. Bylece iddet ve ykcl nedeniyle devrimci eylemi reddettiler. Ayrca Devrimin zengin ve yoksul arasndaki uurumu derinletirmi olmas yznden, politik eylemin insanln koullarn gelitirme arac olarak hibir ie yaramad yargsna ulatlar. Ancak barl propaganda, gerek ve yapc deiimin kotarlmas asndan umut verici olabilirdi. topyaclann balang noktas, devrimin zgrlk, eitlik ve kardelik iddialaryla devrim sonras Fransz toplumunun kapitalist gereklii arasndaki utrum oldu. Kapitalizme, onun ekonomik anarisine ve insani ihtiyalarn bastrlmasna ynelik en gl eletiriyi onlar yaptlar ve bu ihtiyalarn karland yeni bir toplum hedeflediler. topyaclar, en iyi Fourier'de grlecei zere, Aydnlanmaya ok ey borludur. Fourier de ie insan doas kavrayndan balamt. Fakat Aydnlanma filozoflar insani igdlerin en temeli olarak bencillii grrken Fourier snrlar iyice geniletmiti. Onun on iki temel tutku aklamasna gre, insanlar maddi tatminin yan sra ak ve dostluu da arzularlar; birbirleriyle baarl bir biimde rekabete

56

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

2. Marx ncesi Sosyalizm devrimci deildi. 'Eer bir devrimi elimde tutsaydm.' demiti, 'elimi skca kapatrdm, bu yaptm, srgnde lmme mal olsa bile.' Ayn ey, Cabet'in muhalifi olarak, komnistlerin, komnn her eyin sahibi olduu ve ynettii gelecekteki bir merkezi toplum algsn reddeden Pierre-Joseph Proudhon'un da dorusuydu. Proudhon'un topyas, bankalarn ve byk sermayenin ortadan kaldrlm olduu, fakat zel mlkiyetin korunduu kk kyl ve esnaf cennetiydi. Ancak Proudhon, ayn Cabet gibi, sosyalizmin barl propaganda sonucunda gerekleebileceine inanyordu. Eylemi kelimelere tercih eden bakalar vard. Blanqui yle demiti: 'Komnizm [Cabet'nin fikirleri anlamnda] ve Proudhonculuk bir rman kenarnda durmu, dier taraftaki tarlann msr tarlas m yoksa buday tarlas m olduunu tartyor; geelim ve grelim.' Marx'tan nce, Blanqui'n en byk temsilcisi olduu devrimci komnist gelenek Fransz Devrimindeki radikal cumhuriyetilerin ar sol kanadndan domutu. O Devrimin zirvesinde, 1793-4'de, Jakobenler, lmllar tarafndan alaa edilmeden nce, Fransa'y i ve d dmanlardan koruyan, iteki muhalefeti giyotin kullanarak ezen ve serbest piyasa oyununa fiyat kontrol gibi kstlamalar getiren merkezi bir diktatrlk yaratmlard. 1797'de Babeuf ve onun Eitler Komplosu yesi arkadalar devrimci diktatrl geri getirmeyi planladklar iin idam edilmilerdi. Onlar, zel mlkiyeti ortadan kaldrp mutlak eitlii salayarak zgrlk, eitlik ve kardelik ideallerini gerekletirme umuduyla, Jakobenlerin nne gemeye niyet etmilerdi. Blanqui kapitalizmi iddetle eletirme ve komnizm olarak adlandrd bir toplum araynda topyaclarn izinden gitti. Ancak komnizmin mevcut devletin sadece silahl kalkmayla baarlabileceine ve devrimci bir diktatrln bylece kurulabileceine inanmakta Babeufu izledi. 'Proletaya diktatrl' deyimini bulan Blanqui'd. Ancak kastettii proletaryann stndeki bi diktatrlkt. nk Blanqui, egemen ideolojinin ve zellikle dinin etkisinin, kitlelerin devrime etkin destek vermesini engelleyeceine

tarihteki rolnn farkndayd. ada Fransz toplumunu alanlar (industriels) ve emek harcamadan yaayan zengin asalaklar ( o i s i f s ) olmak zere ikiye blyordu. Ancak deiimin yeni bilimsel keiflerin bir sonucu olarak ortaya ktna inanyordu. Saint-Simon'un takipileri, herkesin ayn inanlar paylat 'organik' dnemler ve ayn inanlarn paylalmad ve bu yzden toplumun kt 'kritik' dnemler ayrm yapyorlard. Dolaysyla deiimin motoru fikirlerdi. topyac sosyalistler, akln bir aydnlanma srecinin sonucu olarak zafer kazanacana inanyorlard. Sosyalist fikirlerin yava yava yaylmas demek olan eitim dnyay dntrecekti. Ve onlar zellikle kapitalistlere hitap ediyorlard. Hem Fourier hem de Saint-Simon snflarn ortadan kalkmasna karyd. rnein Fourier, iadamlarnn bir Phalanstery'yi finanse etmeye ikna edilebileceklerini umuyor; bylece Uygarln ktlklerinden kurtulmann yan sra iadamlarnn yatrmlar asndan iyi bir karl olacana inanyordu. Fourier, birka Phalanstery oluturulduunda, bunlarn gezegeni fethedene kadar oalacan umut ediyordu. Hatta yatrmclara seslenerek, herhangi bir kapitalist tasarlarn renmek isterse, kendisinin her hafta ayn saatte belirli bir kafeteryada bekleyeceini basn yoluyla ilan etmiti (Ancak hi kimse gelmemiti.) Fransz ii snf hareketinin gelimeye balad 1830'lar ve 1840'larda, yeni toplumda sermayenin de bir yeri olduu fikri btn scaklyla geldi. Saint-Simon'un takipileri, sosyalizmde bltrmenin, 'Herkesten kapasitesine gre, herkese almasna gre' ilkesiyle gerekletirileceini ileri srmlerdi; bu ilke, ortalamann stnde yetenek ve nitelie sahip olanlarn bakalarndan fazlasn alaca anlamna geliyordu. Louis Blanc, 'Herkesten kapasitesine gre, herkese ihtiyalarna gre' biiminde dillendirilen eitliki slogan yaratt. Etienne Cabet tarafndan Icaria 'ya Yolculuk 'ta (1840) betimlenen son derece hiyerarik topyada sermayeye yer yoktu. Cabet'nin liderliinde kitlesel ii snf desteim kazanan Fransz komnizmi byle domutu. Cabet, eitlie olan inancna ramen, bir

58

59

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

2. Marx ncesi Sosyalizm topyaclar planlarn olutururken en ok ac eken snl olan ii snfnn karlarn gzetmeleri gerektiinin bilincindedirler. Onlar iin proletarya, sadece en ok ac eken snf olmas asndan vardr. Snf mcadelesinin gelimemi aamas ile kendi snrllklar bu tr sosyalistlerin kendilerini tm snfsal elikilerin (antagonizma) stnde olduklarn dnmelerine neden oluyor. Toplumun her yesinin, hatta en ayrcalkllarn bile durumunu iyiletirmek istiyorlar. Bu nedenle her zamanki gibi bir btn olarak topluma snf ayrm yapmakszn bakyorlar; dahas ynetici snf tercih ederek. nk egemenler kendi sistemlerini anladklarnda, mmkn olan en iyi toplum iin mmkn olan en iyi plan grememeleri mmkn olabilir mi? (TE vi 515) Blanqui snf ibirliine asla inanmazd. Meslei sorulduunda 'Proleter' diye cevap verirdi. Kitlesel ii snf desteine sahipti. Fakat onun stratejisi de topyaclarda olduu gibi, 'gelimemi snf mcadelesi aamas'n yanstyordu. ou ondokuzunca yzyl rejiminin son derece baskc doas ve esas itibariyle hl kk atlyeler halindeki Fransz sanayinin gelimemilii, ii snfnn kolektif ekonomik gcn temel alan ak rgtlenmesinin, olanaksz deilse bile zor olduu ve yeralt etkinliinin esas olduu anlamna geliyordu. Fakat iilere ynelik tutumlar, topyac sosyalistlerinkine artc bir benzerlik gsteriyordu. Devrimci komnistler ve ayn ekilde barl topyaclar asndan ii snf deiimin znesi deil nesnesiydi.

inanyordu. ktidara, ii snf tarafndan deil, ii snf adna el konulmas gerekirdi. Diktatrln 'birinci grevi' 'insan rknn suikastlar' olan tm dinlen ortadan kaldrmakt: Ancak bu grev yerine getirildiinde iiler komnizme hazr hale gelirlerdi. Blanqui'n stratejisi aka sosyalizmin nasl gerekleecei grnden kaynaklanyordu. Silahl bir ayaklanmay rgtlemek iin gizli bir profesyonel devrimciler birlii gerekliydi. Dier bir deyile kapitalizm aydnlanm bir aznlk eylemiyle yklacakt. Blanqui'n dostu Alman dnr Wilhelm Weitling'in dedii gibi: nsanlarn genellikle dndkleri gibi, herkes yeterince aydnlanana kadar beklemeyi istemek, meseleyi tamamen zmsz brakmak demekti; nk en azndan toplumdaki zel karlar atmas ve eitsizlik var olmaya devam ettii srece tm insanlar asla yeterince aydnlanamazlar. Blanqui inanlarna byk bir tutarllk ve cesaretle sadk kalmt. 1830'larda, devlet glerince kolaylkla bastrlan 1839 Mays ayaklanmasna yol aan iki komploya kart. Blanqui, ksa dnemlerle bir dizi devrimci etkinlie girdi; bunu uzun sreli hapis ya da srgnler izledi. 1815 ve 1880 arasnda Fransa'da hkm sren her rejim onu hapse att. eitli farkllklara ramen topyac sosyalistler ve Blanquistler Aydnlanmann ortak mirasn paylatlar. Hepsi de tarihsel deiimin bir fikir savann sonucu olacana inand. Sosyalizmin kuruluu halk kitlelerinin aydnlanmasna bal olacakt. Bu doal olarak elitizme yol ayordu. nk ii ve kyllerin ounluu cahil olduu iin toplumsal deiim sadece gerei kavram birka kiinin eylemiyle balatlabilirdi. Tarihsel olarak daha nemli olan, eylemin Phalanstery'ler kurma biiminde mi yoksa silahl isyan rgtleme biiminde mi olaca tartmas deil, iilerin kendi zgrlklerinin pasif tanklar olmalarnn beklenmesi gereidir. Marx topyaclar hakknda unlar yazmt:

60

61

Kml

M.tx'n

devrimci fikirleri

3. Ricardo, Hegel ve Feuerbach dzeye oturtacak biimde mdahil olmas halinde yatrmlarndan kr salayacaklarn gstermeye alyordu. Bu teori, devletlerin onyedici ve onsekizinci yzyllarda, uyruklarnn ekonomik etkinliklerine sk kontroller getirerek'uyguladklar tarza son derece uygundu. Klasik politik ekonomistler olarak bilinen dnrler ekol, insanlarn doutan rekabeti ve karc olduklar varsaymn paylayordu. Fakat bireylerin kendi kiisel karlarnn peinden gitmelerinin ekonomiyi devlet mdahalesi olmadan en iyi yola ynlendireceini ileri sryorlard. sko tarihilerinin en by Adam Smith 1776'da yazd Uluslarn Zenginlii kitabnda, devletin ekonomiye mdahalesinin sadece zarar vereceini ileri srmt. Eer bireyler kendi kiisel karlarnn peinden srklenmeye braklrlarsa, toplumun btm kaynaklarnn tmyle kullanld ekonomik denge oluurdu. Adam Smith, endstriyel devrimin merkezlerinden biri olan Glasgow'da niversite profesryd ve kentin sanayi ve ticaret burjuvazisiyle yakn ilikiler iindeydi. Uluslarn Zenginlii 'ni, yeniliki ve zgvenli bir kapitalizmin, gereksiz devlet mdahalesi olarak grd eylere tahammlsz bir szcs olarak yazmt. (Ancak Smith, Britanyal kapitalistlere smrge ticaretinde tekel olma ayrcal tanyan Denizcilik Yasalar gibi resmi nlemlere muhalif deildi. Bunlar, temsil ettii snfn karlar dahilinde gryordu.) Adam Smith'in fikirlerinin merkezinde 'piyasa' kavram yer alyordu. nk szn ettii zenginlik, alnan ve satlan rnlerden ya da mallardan- oluan devasa bir birikim gibi gzkyor. Bundan dolay bu rnlerin alnp satld fiyatlar yneten faktrleri belirlemeye almak, bu rnlerin deerini belirlemeye almak iin mantklyd. Smith bu faktrleri arz ve talep olarak tanmlyordu. Dediine gre, eer belirli bir rn (arz) onu talep eden insanlardan (talep) daha fazlaysa, fiyat daha fazla alcy cezbedecek biimde decektir. te yandan, eer mevcut rnlerden daha fazla alc varsa, fiyat alclardan bazlar vazgeene kadar ykselecektir.

3. Ricardo, Hegel ve Feuerbach

topyac sosyalistler kapitalist 'uygarla' ynelik parlak bir eletiri gelitirmiler ve gelecekteki komnist "Uyurn'a ynelik baz olaanst beklentiler retmilerdi. Onlarn zayfl, birinden dierine, kapitalizmden komnizme nasl geileceine dair gerek bir anlayn olmamasnda yatyordu. Fransz sosyalistleri hl Aydnlanmann tutsaklarydlar. Onlarn materyalizmi topluma uzanmyor; tarih hl 'insan zihninin ilerlemesi' olarak grlyordu. Dahas, ne Blanqui'n ne de topyaclarn kapitalizmin bilimsel analizleri vard. Daha da ileri gitmek iin iki eye ihtiya vard -birincisi, Aydnlanmannkinden daha stn, yeni bir bilimsel yntem; ikincisi, daha iyi bir kapitalizm analizi. Bu eler Marksizm'in iki ayr kayna tarafndan karland -Alman klasik felsefesi ve ngiliz politik ekonomisi. Biz ikincisi ve onun en byk temsilcisi olan David Ricardo'yla balayacaz.

Sivil Toplumun Anatomisi

Aydnlanma dnrleri devlet ve sivil toplum arasnda bir ayrma gitmilerdi. leri srdklerine gre, devlet tm vatandalarn ortak karlarn temsil ediyordu. te yandan, sivil toplum, bireylerin kendi ekonomik karlarnn peinden gittikleri devlet d bir aland. Devletsiz toplumun kaosa srkleneceinde ,herkes hemfikirdi. nsanlarn doutan saldrgan, agzl, bencil ve iddet eilimli olduklar varsaylyordu. Devletin getirdii kstlamalar olmakszn kendi hallerine braklrlarsa, Hobbes'un Leviathan'mda korkun bir betimlemeyle aktard gibi, 'herkesin herkesle sava' sz konusu olurdu. an ekonomik ortodoksluu, refahn devlet mdahalesine bal olduunu ileri srmekteydi. rnein Sir James Steuart, kapitalistlerin ancak hkmetin fiyatlar retim maliyetlerinden daha yksek bir

63

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

3. Ricardo, Hegel ve Feuerbach Thomas Robert Malthus bu eilimi ok daha ileri tad. nl eseri Nfus lkesi zerine Bir Deneme 'yi (1798), insanln koullarn srekli gelitirebilecei biimindeki iyimser inanlar Fransz Devrimine ilham veren Condorcet ve dier Aydnlanmac dnrlere cevaben yazmtr. (Malthus, ekonomi yazlarn ngiliz arazi aristokrasisinin karlarn savunmaya adam bir Anglikan din adamyd.) Malthus'un (ok az sayda olguyu dayanan) nfus ilkesine gre, gda retimi sadece aritmetik oranda byrken nfusun geometrik oranda artmas, dolaysyla bu srete toplumun ihtiyalarnn kaynaklar geride brakmas bir doa yasasdr. Malthus, eer nfus kitlesinin yaam standartlar alk dzeyinden daha yksekse, insanlarn daha fazla ocuk sahibi olmaya balayacaklarn; bu nfus artnn yaam standartlarn alk dzeyinin altna ekene dek ve artan boaz saysn azaltarak nfus ve gda retimi arasndaki dengeyi tekrar kuracak ktlk ve hastalklara yol aana dek devam edeceini ileri srer. Dolaysyla Malthus'a gre, nfus kitlesinin her trl yaam standartlarn gelitirme giriimleri 'doa yasas' tarafndan baarszla uratlrd. zgrlk, eitlik ve kardelii temel alan bir toplum yaratma giriimi, kanlmaz doa yasalarndan ve insani kurumlarn herhangi bir kusuru olmakszn, ok ksa bir sre iinde, mevcut bilinen her devlette olup bitenden hi de farkl olmayan bir plan erevesinde kurulmu bir topluma doru yozlatrr -sz konusu toplum, kendini beenmi byk bir makinenin zemberei ile mlk sahipleri snf ve emekiler snfna blnmtr. Bu yzden kapitalizm doaldr. Ortadan kaldrma giriimleri salt bir yanlsamadan baka bir ey deildir. Ondokuzuncu yzyl kapitalistleri ve onlarn savunucularnn, Malthus'un nfus teorisini iilere sadece alk snrnda deme yapmay hakl klmak iin kullanmalar artc deildir.

Smith'in deer teorisi, her metann 'doal' bir fiyat olduu fikrini temel alyordu. Bu fiyat, arz ve talep dengesi kurulduunda metann satlaca fiyattr. Kapitalistler, iiler ve toprak sahipleri olmak zere toplumun ana snfnn her biri gelirini (srasyla krlar, cretleri ve rant) 'doal' oran zerinden bu fiyattan salayacaktr. Smith'in doal fiyat kavramnn ok nemli sonucu vardr. Birincisi, kapitalist ekonominin kendiliinden dengeye eilimli olduu; arz ve talep glerinin mallarn 'doal' fiyatlarndan satlmas iin denge oluturma eiliminde olaca fikri. Smith'in savunucularndan Jean-Baptiste Say, arz ve talebin daima birbirlerine uyum gstereceini ve dolaysyla mallarn satlamamasyla ortaya kan ekonomik krizlerin mmkn olmadn kantlamaya dahi almtr. kincisi, Smith'in deer teorisi kapitalist bir ekonomiyi aa karr. Daha nceki ekonomistler, kapitalistler, zanaatkarlar ve emekiler arasnda ayrm yapmazlard. Smith'in zgnl, arazi rantndan ve ii cretlerinden tamamen farkl bir gelir olan kr elde eden kapitalistlere ayr bir snf olarak bakmasnda yatar. ncs, Smith asndan kapitalizm doaldr. Onsekizinci yzyla ait bir yazara gre bu 'iyi' demekti. ou Aydnlanmac dnr, mevcut toplumu, yapay olduu ve insan doasna uygun olmad gerekesiyle eletirmeye almt. Bunlarn en nemlisi, insanlarn kk ve (ona gre) cennetimsi tara cemaatlerinde yaadklar erken toplum aamalarn, giderek emein blnd, para ve ticaretin ortaya kt zengin ve yoksul arasndaki 'doaya aykr' kartlkla kyaslayan Jean-Jacques Rousseau'ydu. Ancak politik ekonomistlere gre doal toplum, tarihin balanglarna ait olmayp Sanayi Devrimi'nden -kapitalizmden- ileri geliyordu. Smith iblmn 'insan doasndaki belirli bir eilim'e, yani 'bir eyi baka bir eyle dei-toku etme, takas etme ve deitirme eilimi'ne kadar gtryordu. Ona gre, piyasa, para ve ticaret insan doasndan kaynaklanyordu; Rousseau'nun ileri srm olduu gibi insan doasyla elimiyordu.

64

67

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

3. Ricardo, Hegel ve Feuerbach fiyatlarn yksek dzeyde tutan Tahl Ticaret Yasalarna muhalefette birlemilerdi. Ricardo, 1815'de yaynlanan ilk byk teziyle, ucu/ gdann dk cretler anlamna geldiini, dolaysyla krlar artrdn kantlamaya alyordu. Onun ekonomi politii, dostu Malthus'un savunduu siyasal adan egemen toprak aristokrasisinin karlar karsnda sanayi burjuvazisinin karlarn savunuyordu. Yine de, Marx'n sonralar iaret edecei gibi, 'Ricardo'nun anlay, bir btn olarak, sanayi burjuvazisinin karlarna uygundur, nk ve imdiye dek olduu gibi onlarn karlar retimin karlarna ya da insan emeinin retkenliinin geliimine ters der. Burjuvazi bununla atmaya dtnde, Ricardo, baka zamanlarda, tpk proletarya ve aristokrasi karsnda olduu gibi, burjuvazi karsnda da acmaszdr: (ADT ii 118) rnein Ricardo, lkeler'in 1821 'deki nc basmna, teknolojik gelimelerin isizlie yol aabileceini gsteren makineler balkl bir blm eklemiti. Bu konuda dehete den mezi J.R. McCulloch itiraz etmiti: 'Eer sizin akl yrtmeniz... doruysa, Ludditelerin aleyhine kartlan yasalar adaletin bir utancdr.' Marx'n, Ricardo'nun 'bilimsel acmaszl' (G 754) olarak tanmlad eye dair bu rnek, takipilerinin onun deer ve kr teorisini yava yava neden terk ettiklerini aklayabilir. Bununla beraber Ricardo dier politik ekonomistlerin temel varsaymlarn paylar. Toplumsal rnn blm zerinde snf mcadelesinin yer aldn kabul etmitir. Toplumun retim aralarna, yani fabrika ve makinelere sahip bir kapitalist snf ile yalnzca emekgleri, yani direnleri ve becerileri olan bir ii snf arasnda blnmesini doal saymtr. Benzer ekilde, Ricardo, ardndan gelen Marx gibi kr orannn dme eilimini grmesine karn, bunun aklamasn toplumun dnda aryordu. Malthus'u izleyerek, nfus gda retimine gre daha hzl artaca iin tarmda emek retkenliinin zamanla dme eilimi gstereceini ileri sryordu (bu, 'azalan kazanlar yasas'dr). Son\ olarak, iileri hayatta tutmak iin gerekli asgari geim cretleri ykselecek, bylece toplum, retimin artk bymedii 'duraan h

Politik ekonomi kendini kapitalizmin varln hakl kartmaya adam olsa da, Marx'n 'snflarn ekonomik anatomisi' diye adlandrd eye ynelik ilk ciddi aratrmay da stlenmiti (SC 69). Bu, en ok da David Ricardo iin geerliydi. Onun Politik Ekonominin lkeleri (1817) ok nemli iki noktada Adam Smith'in tesine gemitir. lk olarak, Ricardo'nun ileri srd gibi, 'bir metann deeri ve karlnda alnacak bir metann miktar, retimi iin gerekli emein miktarna baldr.' Bu aslnda Marx'n kendi kapitalizm analizinin temeli yapt emek deer teorisidir. Smith bir metann 'doal' fiyatn, bileenlerine, cretlere, kra ve ranta dair 'doal' oranlarn belirlediini dnme eilimindeydi. te yandan, Ricardo asndan deer ya da doal fiyat, metay retmek iin gerekli emekle belirlenir. O halde kapitalistler, iiler ve toprak sahipleri bu deerin blm iin kavga etmelidirler. kinci ve bu emek-deer teorisinin ak bir sonucu olarak, emek, sermaye ve toprak sahiplerinin karlar uzlamaz lde elikilidir. Ricardo, 'krlarda bir d olmadan emek deerinde bir ykselme olamaz' diyordu. yleyse cretler ve krlar ters orantldr, dolaysyla sermayenin kazanc emein kaybdr ya da tersidir. Ayrca rant metann deerinden bir kesintidir, dolaysyla 'arazi sahibinin kar daima topluluktaki baka her snfn karna aykrdr.' Bu deer ve kr teorisinin nemi, snf mcadelesini ve zellikle toplumsal rnn datm -'ulusal pasta'dan kim ne kadar pay almaldr- zerine verilen mcadeleyi kapitalist toplumun merkezine yerletirmesidir. Ekonomi politiin bu ekilde yeniden biimlendirilmesi, baarl bir parlamenter ve bankac olan Ricardo'nun Britanya kapitalizminin ondokuzuncu yzyl balarnda karlat pratik sorunlar incelemek iin bir ereve bulma aray olarak grlmelidir. Zaman, dokumaclar tekstil sanayine yeni makineler sokarak Luddite makine krcl hareketini kkrtan efendileriyle kaptran sert snf mcadelesi zamanyd. Bu srada hem iiler hem de fabrika sahipleri, Bitanyal arazi sahiplerini d rekabetten koruyan ve bylece gda

66

67

Kml

M.tx'n

devrimci fikirleri

3. Ricardo, Hegel ve Feuerbach trl kavramn eksikliiydi. Onlar, grm olduumuz gibi, tarihe insan aklnn geliim sreci olarak bakmay tercih ediyorlard. Bu zaaf, Aydnlanma dncesinin temelinde yer alan mekanik materyalizmin snrlarndan domutu. Galileo ve Newton'un li/ii cisimlerin hareketini d glerin, rnein yerekiminin sonucu olarak aklyordu. Fakat bu tr bir teorinin yaayan organizmalara uygulanmas uygun deildir. Bir mee palamudunun bir mee aac olurken geirdii deiiklikler d glerin eyleminin sonucu gibi grnmez. Yaayan eyler bir gelime srecinden geer. Var olurlar; olgunlar, rr ve lrler. Bu sre, dardan gelen basklardan deil, organizmann iyapsndan kaynaklanyor gibi grnr. Mekanik materyalizmin gelime ve deiimi aklama yetersizlii onsekizinci yzyln sonlarnda, zellikle Almanya'da, Naturphilosophie ya da 'Doa Felsefesi' olarak adlandrlan eyin ortaya kmasna yol amt. Bu ekol, doadaki her eyin birbirlerini etkileyen cisimler olduu fikrine meydan okumutu. Gncel teorileri genellikle, dnyann tmyle Tanr tarafndan tasarlanm olduunu nerecek denli mistik ve muhafazakar, ya da gericiydi. Bilimdeki daha sonraki gelimeler -Darwin'in evrim teorisi, organik hcrenin kefi, Mendel'in genetii-yaayan organizmalarn nasl ilediklerini Tanr'ya havale etmeden aklayabilmemizi salamaktadr. Ancak Naturphilosophie''nin ortaya k nemliydi, nk insanlar topluma giderek gelien ve deien bir organizma olarak bakmaya tevik ediyordu. Mekanik materyalizm, her biri bir bakasndan bamsz olarak kendi karlarn gzeten bireylerin bir bileimi olan toplum resmi iziyordu. Bununla birlikte toplumu bir organizma gibi grmek de iki anlama gelir. Birincisi bireyler toplum dnda yaayamazlar; insan yaltlm bir birey deil, toplumsal bi hayvandr. kincisi, tarih toplum asndan ne kadar doalsa, byme vc bozulma da yaayan vcut iin o kadar doaldr; toplum yalnzca tarihsel balamda kavranabilir. Byle bir toplum grn tm felsefi sistemlerin en byklerinden birinin temeli haline getiren Georg Wilhclm I riedt l

oran'a ulaana kadar krlar decektir. Marx'n syledii gibi, Ricardo 'organik kimyaya snmak zere ekonomiyi terk ediyor' (G 754). Bu zaafn kayna, klasik ekonomistlerin hl Aydnlanmayla paylatklar bir tarih kavraynda yatar. Tarihsel deiimden habersiz olduklarndan deil. sko tarihiler ve Fransz ekonomist Turgot'sa tersine insani geliimi, avclk, toplayclk, tarm ve ticaret olmak zere drt aamaya ayrmtr: Bunlarn her biri nceki aamaya gre ilerlemeyi temsil eder. Ancak onlar kapitalizmi kastederek kullandklar 'ticaret'i insan tarihinin son aamas olarak gryorlard. Onlara gre insan doasnn doutan gelen 'dei toku' ihtiyacna tekabl eden Kapitalizm 'doal' olduu iin bundan baka deiim sz konusu deildi. Marx bu yaklam yle zetlemiti: Ekonomistlerin tek bir yntemi vardr. Onlar iin, yapay ve doal olmak zere sadece iki tr kurum vardr. Feodalizmin kurumlan yapay kurumlardr; burjuvazininkiler doal... Ekonomistler gnmz ilikilerinin -burjuva retimi ilikilerinin- doal olduunu sylediklerinde, bunlarn, zenginliin doa yasalarna uygun olarak yaratld ilikiler olduunu ima ederler. Bundan dolay bu ilikiler zamann etkisinden bamsz doal yasalardr. Her zaman toplumu ynetmesi gereken ncesiz ve sonrasz yasalardr. Dolaysyla tarih var olmutur, fakat artk yoktur. (TE vi 174)

Hegel ve Diyalektik
Klasik ekonomi politik kendisini tuhaf bir duruma sokmutu. 'kili devrim'den ortaya kan toplumun merkezindeki elikiyi sermaye ve emek arasndaki temel kar atmas- ortaya karmt. Fakat politik ekonomistler bunu kefettikten sonra tarihsel sreci durdurmak istiyorlard. Bu hareket noktasnn politik ve ideolojik nedenleri vard, ancak Aydnlanmann entelektel zaafn da yanstyordu. Bu zaaf, tarihsel demiimin neden ve nasl gerekletiini aklamalarna izin verecek her

69

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

3. Ricardo, Hegel ve Feuerbach Fakat Hegel, bu ak kartln altnda yatan eyin temel bir birlik olduunu ileri srer. 'Ne biri ne de dieri gerektir. Gerek onlarn hareketindedir.' Hegel'in sylemeye alt eyi anlamak iin mee palamuduyla mee aacna dnelim. Birbirlerinden aka farkl ve ayrdrlar. Bu balamda karttrlar. Yine de mee aac mee palamudundan geliiyordu. Bir zamanlar o mee palamuduydu. Mee palamudu ve mee aac ayn srecin balang ve sonuna iaret eder. Bir baka rnek bu noktay akla kavuturabilir. Yetmi yandaki bir adam bir zamanlarn bir haftalk bebeinden ok farkldr. Yine de ayn kiidirler. Yal adam bir zamanlar o bebekti ve ikisi, yetmi yllk bir yaamn meydana getirdii birok dnme ramen temel bir kimlii paylarlar. Dolaysyla Hegel'in en bilinen argmanyla, eer salt bireysel eylere odaklanrsak, yalnzca aralarndaki farklar grrz. Ancak, eylere diyalektik adan bakarsak, onlarn ayn srecin paralar olduunu grrz. 'Hakikat, btndedir'. Onlara bir deiim srecindeki anlar olarak baktmzda, eylerin gerek anlamlarn bulabiliriz. Hegel'in yeni felsefi yntemi olarak, eylere bakmann yeni yolu diyalektiin aamas vardr. Birincisi, nesnenin kendisinde, herhangi bir deiiklik olmadan nce grdmz, basit birlik. kincisi, nesne kartna dntnde grdmz, yadsma. ncs, bu kartlklar, " daha byk bir birlikte uzlatnda grdmz, yadsmann yadsnmas. imdiye dek Hegel'in diyalektiini, basitlik adna olduka basmakalp rnekler seerek aklamaya altm. Ancak Hegel'in kendisi sadece dnce ve toplumu gerekten diyalektik sayyordu. Hegel'in amac, doann tm fenomenlerinin ve insan tarihinin aamalarnn nasl sadece 'Mutlak Tin' dedii eyin ynleri olduunu gstermekti. Bu 'Mutlak Tin' aslnda 'Tanr' demenin bir baka yoludur.

llegel'di ve Hegel'in sisteminin znde yatan ey, tarihsel sreci anlamann temelini oluturacak dnme yntemi demek olan diyalektikti. Diyalektik iki varsaym temel alyordu. Birincisi, 'her ey kendi iinde elikilidir'. kincisi, 'eliki tm hareket ve yaamn kkenindedir; her eyin hareket ettii, itki ve eyleme sahip olduu biimindeki bir elikiyi ierdii lde byledir.' Hegel'in elikiden ne kastettiini grmek iin mee palamudu ve mee aacna geri dnelim. Mee palamudu, bir mee aac olurken, kendisi olmaktan kmtr. Mee aac mee palamudundan farkl bir eydir. Mee aac o mee palamudu deildir. Hegel, mee aacnn mee palamudunun yadsnmas olduunu syler. Bununla birlikte mee palamudunda imlenen ey bir mee aac olma potansiyelidir. Mee palamudu kendi iinde kendi yadsnmasn ierir ve yleyse elikilidir. Bymesine olanak veren ey bu elikidir; sadece bu elikidir, der Hegel. Gerekten bu eliki tr her eyde mevcuttur: Gereklik, eylerdeki yadsmann tekrar ve tekrar yzeye kp onlar deitirdii sretir. Gereklik deiimin kendisidir. O zaman Hegel bir adm daha atar. Bir ey kendisini yadsdnda kartna dnr, der. Bu srele ilgili en nl rnek, Hegel'in nicelikten nitelie dnm dedii eydir. Bununla, her biri temel karakterini deimeden olduu gibi brakan bir dizi kk deiimin, belirli bir noktadan sonra tam bir dnme urayabileceini kastetmitir. rnein, suyun scaklnn yava yava azalmas onda pek fark yaratmayacaktr; donma noktas olan 0C'ye ulatnda sv halden kat hale dnecektir. Buzu eritin ve suyun scakln yava yava artrn. Yine, 100C'ye ulaana kadar pek nemli bir deiiklik olmayacaktr; o dereceden sonra su buharlaacak, sv halden gaz haline dnecektir. Dolaysyla suyun scaklnn inceliindeki bir dizi deiiklik niteliinde bir deiiklie neden olur. Nicelik, der Hegel, kart, yani nitelik haline gelir.

70

Kari Marx'm

devrimci fikirleri

3. Ricardo, Hegel ve Feuerbach

Hegel, her eyin Tanr'nn sonsuz zihninde varolduuna inanyordu. Onun felsefi sisteminin ana emas, diyalektiin birinci aamasnn 'basit birlii' olan Tanr'nn, ikinci aamada yadsnmasna, yani Doaya neden olduunu; bu arada nc aamann da, insan bilin ve anlaynn geliimiyle Tanr ve Doann birlemesi olduunu gstermekti. Hegel insan bilinci iin de paralel bir resim izmitir. nsan zihni, der, kendisinin doadan ayr, yaltlm ve kendisine ait olmayan bir dnyada kaybolmu olduuna inanr. Hegel buna yabanclama demitir. Bu, hem doann hem de kendisinin daha geni bir birliin yani Mutlak Tin ya da Tanr'nn- ynleri olduunu kabul eden insan bilincinin bymesiyle alr. Hegel, gerekte Aydnlanmann 'insan zihninin geliimi' biiminde zetlenebilecek tarih kavrayna -bunu Tanr'nn zihni ya da Mutlak Zihnin geliimine ykseltmi olmas dnda- mahkumdu hl. 'Tarih kendisini olaylarn formunda giydiren zihindir' diye yazmt. Ve birka uzun kitapta ana hatlarn izdii byk felsef tasary bunun zerine kurmutu. Hegel'in yarglarnn ou n hayette geriye dnkt ve bu yarglar burada konumuz dnda kalyor. Bizi ilgilendiren, onun yntemidir, yani ileri adm niteliindeki, dnyay grmenin yeni diyalektik yoludur. Diyalektik ynteminin her eyin iindeki elikilere dikkat ekmesi Hegel'in toplumdaki elikileri grmesini salad, ancak nerdikleri gerici ve gemie zenen zmlerdi. Hukuk Felsefesi 'nde (1821) Hegel, piyasa ekonomisinin, eer babo braklrsa, yoksulluk, durgunluk ve toplumsal huzursuzlua yol aacan ne sryordu. Burjuva toplumsal dzeninin uzlamaz elikileri, diyordu, sadece o dzenden bamsz olan ve Prusya monarisinin brokratik, yar feodal yaplarna sahip bir devlet tarafndan alabilir. Son olarak da, Hegel'in, kartlklarn 'Mutlak'ta uzlat inanc statkoyu tlemeye gtrd kendisini. 'Diyalektiktiini' izleyen devrimci yorumlarn gelitirilmesini bakalarna brakt.

Feuerbach Hegel'i Ayaa Kaldryor

Hegel'in fikirlerine gre, "her trl hareket ve yaamn kkeninde' eliki vard, ve tek gerek, deiim ve hareketti. Topluma uygulandnda bunlar son derece altst edici fikirlerdi. Bunlar, Engels'in szckleriyle u anlama geliyordu: Birbiri ardna gelen tm tarihsel sistemler, insan toplumunun aadan yukarya geliiminin sonsuz seyrinin sadece geici aamalardr. Her bir aama gereklidir ve bundan dolay kkenini borlu olduu zaman ve koullar asndan hakldr. Fakat kendi rahminde gelien yeni, daha yksek koullar karsnda geerliliini ve haklln kaybeder. Sras geldiinde de bozulup yok olarak daha yksek bir aamaya yol vermelidir. (TE iii 339) Kapitalizmin tarihin sonu olamayaca, sadece bir aama olduu ve ztln kendi iinde barndrd anlamna geliyordu bu. Ondokuzuncu yzyl Rus devrimcisi Aleksandr Herzen'in yle yazdn aklda tutmak gerekir: 'Hegel'in felsefesi devrimin matematiidir.' Ancak Hegel'de her ey ba aa duruyordu. Doal ve tarihsel olgular iinde ileyen diyalektik sreci kefetmiti. Btn bunlarn ortak zelliklerini dier zelliklerinden yaltmaya alt Sonra bu ortak zellikleri kendi mantnn temeli haline getirdi. Nihayet, bizzat bu mantksal kategorilerin gerek dnyann yaam ve hareketinden sorumlu olduunu iddia etti. Diyalektik, eyleri, dnyay anlamann bir yolu olmaktan karak onlar kontrol eden bir etkene ykseltilmiti. Dnce gereklii yaratt, diyordu Hegel, tpk ncil'de Tanr'nn dnyay yaratt gibi. 'Hegel byk yanlg iinde' diye yazyordu Marx, 'gerei, dncenin rn sanyor,' fakat 'gereklik zerk varln kulacm dnda srdrr.' (G 101) Diyalektik, diyordu, 'ba aa duruya Gizemli kabuunun iindeki aklc ekirdei kefetmek iin tersyz edilmeli.' ( K i 103)

Kml M.tx'n

devrimci fikirleri

3. Ricardo, Hegel ve Feuerbach olmak gerekir. Coku herkesi sard; hepimiz birdenbire Feuerbach olduk. (SE iii 344) Feuerbach'n baars, Aydnlanmann materyalizmini yeniden kurmasndayd. En temel kavram, 'trsel varlk' olarak adlandrd insan doas kavramyd. Fakat Feuerbach sadece Aydnlanmaya dnmemitir. Fourier ve dier topyac sosyalistler gibi, insan doas kavramn, ok daha fazlasn ierecek kadar geniletti. 'nsann z sadece toplulukta, insann insanla birliinde yatar' diye yazmtr. Ancak, dier Aydnlanma filozoflar gibi, Feuerbach da insan doasn hl deimeyen bir ey olarak gryordu. Gerekli olan ey, insanlar gerek doalarnn farkna vardrmaktr, diyordu. Bu, amac dinin insan zihni zerindeki etkisini yok etmek olan bir eitim sreciyle baarlabilirdi sadece. Marx, 'Feuerbach materyalist olduunda tarihten uzak duruyor, tarihi hesaba kattnda da materyalist olmaktan kyor' diye yazarken Y Feuerbach'n konumunu gayet iyi bir biimde zetlemiti. (TE v 41) Bununla beraber Feuerbach'n Hegel eletirisi Marx'n kendine zg konumu asndan balang noktasn oluturmutu. Dncenin dnyay yanstt, yoksa onu yaratmad inanc demek olan materyalizm onun tarih anlaynn temeliydi. nsanlarn varlklarn belirleyen, onlarn bilinleri deildir; tam tersine onlarn toplumsal varlklar bilinlerini belirler.' (SE i 503) Marx, Kutsal Aile 'de Gen Hegelcilere kar onyedinci yzyl bilimsel devriminin ve onsekizinci yzyl Aydnlanmasnn materyalizmini savunmutu. Gen Hegelcilerin dncenin dnyay ynettii inanlarn, Alman deolojisi 'ne yazd nszde hicvetnili: Bir zamanlar cesur bir arkadamz, insanlarn, sadece yerekimi fikrine sahip olduklar iin suda boulduklar gibi bir fikre sahipti. Eer bu kavram, rnein bunun bir batl inan, bir dinsel kavram, olduunu itiraf ederek, kafalarndan

I )iyalektik kategoriler, tpk btn dnce rnleri gibi, gerek, adli dnyay yanstr sadece. Maddi dnyay anlamann bir aleti olabilirlerdi, fakat nce 'gizemli kabuk'larndan soyulmalar gerekirdi. Ve Hegel'in fikirlerini ayaklarnn stne diken Ludvvig Feuerbach oldu. Hegel, ilk 'basit birlik'in, Tanr ya da 'Mutlak dea' olduunu sylemiti. Ardndan 'yadsma', yani Tanr'ya kar ve Tanr'dan yabanclatrlm maddi dnya geldi; diyalektiin nc aamas, Tanr ve maddi dnyay Mutlak Tinde uzlatran, insan bilincinin ykseliiydi. Feuerbach, Hegel'in sadece insana ait olan dnme yeteneini varln ynetici ilkesine dntrm olduunu ileri sryordu. Hegel, insanlar maddi dnyann bir paras ve dnceyi de sadece o maddi dnyay yanstltan bir ara olarak grmek yerine, hem insan hem de doay her eye gc yeten Mutlak deann yansmalarna dntrmt. Feuerbach'e gre btn dinlerin kkeninde bu fikir vardr. Din dnme, eylem yapma ve dnyay deitirme becerisi v b - insani gleri alr ve onlar hayali bir varla, Tanr'ya aktarr. Bylece insanlar kendi glerini kendilerine yabanc bir eye dntrrler. Bylece insani dncenin bu rn, Tanr, Kadir-i Mutlak (her eye gc yeten) ve Alim-i Mutlak (her eyi bilen) hale getirilirken, insanlar deer kaybeder, gnahkar, zayf ve aptal yaratklar, kendi icatlarnn kuklalar olarak grlrler. Kendi glerine yabanclarlar. Feuerbach'n din analizi ve onun analizinin yasland materyalist felsefe 1840'Iarda Sol Hegelciler zerinde olaanst etki yaratmt. Engels, Hristiyanln z (1841) hakknda yle yazar: Materyalizmi tekrar tahtna oturttu. Doa, her trl felsefeden bamsz olarak vardr. O, doann rnleri olan biz insanlarn, zerinde bydkleri temeldir. Doa ve insanlarn dnda hibir ey yoktur ve snrsz dinsel hayal gcmzn yaratm olduu stn varlklar sadece kendi zmzn hayali yansmalardr... Bu kitap hakknda bir fikir edinebilmek iin, onun zgrletirici etkisini deneyimlemi

74

Kurl Marx'n

devrimci fikirleri

4. Marx'n Yntemi

atarlarsa, sudan gelecek herhangi bir tehlikeye kar son derece dayankl olurlar. O, tm yaam boyunca yerekimi yanlsamasna, tm zararl sonulara kar dvmt. Bu cesur arkada Almanya'daki yeni devrimci filozof tipiydi (TE v 24) Hegelci sol asndan, insanlarn zgr olmak iin yapmak zorunda kaldklar tek ey kendilerinin zgr olduklarm dnmek kendilerini 'zgr olmama hayali'nden kurtarmak olacakt. Alman Ideolojs.'nn esas hedefi Max Stirner, zorlay.c gce sahip devletin maddi aygtn, kend. hayal gcmzn yaratt bir 'hayalet' olarak yadsmt. Marx'n Feuerbach eletirisi, eletirisinde yeterince ileri gitmedii biimindeydi. Sadece doa deil, tarih de mateyalist balamda ele alnmalyd.

4. Marx'n Yntemi
Eer tekrar bu tr bir alma iin zaman olsayd, iki ya da formada, Hegel'in kefettii fakat ayn zamanda mistisizme boduu bu yntemdeki aklc olan ortalama insan zekasnn hizmetine sunmay ok arzu ederdim. (SE 100) Marx'n Ocak 1858'de Engels'e yazd mektupta ifade ettii bu arzuyu gerekletirecek zaman elbette ki olmamtr ve 'Diyalektik' sorunu sonraki Marksistleri uratrmtr. Bu blm, bu sorunu zmeye almayp, yalnzca Marx'n toplumu anlama yaklamnn ana hatlarn izmeye alacaktr.

Emek ve Yabanclama
Sosyalizme kar ne srlen en eski sav -onun insan doasna aykr olduu- ayn zamanda fazlasyla poplerdir. nsanlar sosyalizm iyi bir fikir olduunu ama asla gereklemeyeceini, nk insan doasn deitiremeyeceinizi syler. Yoksulluk, smr ve iddetten arnm bir toplum yaratma giriimleri, insanlarn doal olarak bencil, agzl ve saldrgan olduklar gereiyle karlamak zorundadr. Bu sav byk bir ihtimalle eski Hristiyanln ilk gnah kavramna kadar gider. nsanolu (insan doas hakknda konuanlar kadnlar btnyle unutma eilimdedirler) alnnda Kabil'in iaretiyle domu gnahkar bir hayvan olarak,tek kurtuluu Tanr'nn ltfuyla bu dnyann dndadr. Adam Smith, onsekizinci yzyln Britanya'snda doan kapitalist toplumun neden doal ve kanlmaz olduunu aklamak iin bu savm laik bir versiyonunu kullanyordu. Smith piyasa ekonomisinin kkenlerinin izlerini 'insan doasndaki... trampa, takas ve dei toku eilimi'ne kadar gtryordu. Bu fikirler bugn canlln korumaktadr. Smith'in serbest piyasa ekonomisi, monetarizmde yaamaktadr. Her trl 'bilimsel' teori, rekabet ve savan insan doasna ikin olduunu kantlamaya

c / o . 'ftLui' <"
r j j Knrl Marx'r devrimci fikirleri f"*'* (.almaktadr. Sosyo-biyoloji olarak bilinen szde (pseudo)-bilim, insanlarn arazi paralan iin birbirleriyle dalaan gerek hayvanlar olduklarn iddia eder. Bu tr fikirlerden tretilen iddialar sonsuzdur. Bu tr fikirler, kadnlarn erkeklerden doal olarak aa olduklarn, biyolojileri gerei yemek piirmeye, yatak yapmaya ya da ocuklara bakmaya mahkum olduklarn kantlamak iin kullanlmtr. Marx, 'Feuerbach zerine Tezler'inin altncsnda deimeyen bir insan doas fikrine kar kyordu. Orada unu ilan ediyordu: 'Feuerbach dinin zn insann zne indirgiyor. Ama insann z, tek tek her bireyin doasnda varolan bir soyutlama deildir. Gereklii iinde bu, toplumsal ilikiler toplamdr.' Dier bir deyile, soyut olarak 'insan doas' diye bir ey yoktur. Daha dorusu, toplum deitike, erkek ve kadnlarn inanlar, arzular ve becerileri de deiir. nsanlar varolma biimleri, iinde yaadklar toplum biiminden ayrlamaz. Bylece insanlarn nasl davrandklarn anlamak iin nce tarihsel olarak deien 'toplumsal ilikiler toplam'n analiz etmemiz gerekir. Yaamnn sonlarna doru 'benim analitik yntemim' diye yazmt Marx, ' insandan deil, ekonomi tarafndan verilen toplum dneminden yola kar.' (D 217) Bylece Marx, deimeyen bir insan doas kavramn kabul etmemekle birlikte, geni lde farkllk gsteren toplumlardaki insanlarn belirli eyleri paylatklarna inanmay da srdryordu. Gerekten de, insan topluluklarnn ve bu arada onlar oluturan insanlarn inan, arzu ve becerilerinin neden deitiini aklayan ey kesinlikle bu ortak zelliklerdir. Marx'n konuya ilikin dnceleri, Feuerbach'n 'trsel varlk' kavramn devrald, fakat ona radikal olarak farkl bir ierik verdii 1844 Ekonomik ve Felsefi Elyazmalar 'nda gelimiti. Tekrar 'Feuerbach zerine Tezler'den alnt yapalm: 'nsann z... ona gre 11 cuerbach'a], yalnzca "trsel" olarak, birok bireyi sadece genel bir hiimde birletiren isel, sessiz, genel bir nitelik olarak grlebilir. (TE v X) Feuerbach iin insanlar toplumda birbirine balayan ey, bireyleri birbirlerine eken doal ve deimez duygu sevgidir.

f^r.'

f*

<6 J

ripft/ f ( J/ " +A * b u ' 4. Marx'r

^ <h

"tfl/'' Yntemi

Ancak Marx iin 'emek, insann zw[dr]' (TE iii 333) ve toplumun temelidir. nsan, alan bir hayvandr. 'Ancak nesnel dnya zerinde almasyladr ki...insan kendisinin trsel bir varlk olduunu kantlar. Bu retim onun etkin trsel yaamdr. Bu retim yoluylad ki, doa onun eseri ve gereklii olarak grnr.' (TE iii 277) nsan, dier hayvanlar gibi, doann bir parasdr ve onlar gibi, hayatta kalma ve kendisini yeniden retme ihtiyacyla hareket eder. Fakat insanlar dier hayvanlardan ayran ey, insanlarn ihtiyalarn karlayabilecekleri yollarn eitliliidir. Bu, insanlarm bilinli ve zbilinli yaratklar olduu iin olanakldr: Hayvan dorudan kendi yaam etkinlii ile birdir. Kendisini ondan ayrt etmez. O, onun yaam etkinliidir. nsan ise yaam etkinliini iradesinin ve bilincinin nesnesi klar. O bilinli yaam etkinliine sahiptir... Bilinli yaam etkinlii, insan hayvansal yaam etkinliinden dolayszca ayrr. (TE iii 276) Bizzat kendisinin defalarca kulland bir anolojiyi dn alarak Marx'n vurgusunu daha ak hale getirebiliriz. Bir ar kovan, her arnn, kovann ekonomisi dahilinde yerine getirecei greve sahip olduu son derece rgtl bir iblm rneidir. Ama arlarn ii tekrara dayanan bir itir. Milyonlarca yldr deimemitir. Bir arnn yapabilecei, onun genetik yapsyla belirlenen son derece dar kapsaml etkinliklerle nceden snrlanmtr. nsanlar bu snrlamaya tabi deildirler. Onlar retim yntemlerini deitirebilir ve gelitirebilirler. Bunu, stn zihinsel donanmlarndan dolay yapabilirler. nsanlarn dnm [reflectionjgc vardr. Dier bir deyile, yapyor olduklar eyi durdurabilir ve ayn amaca ulamann baka yollaryla kyaslama yapabilirler. Dolaysyla yapyor olduklar eyin kritiini yapabilir ve gelitirebilirler. Hatta izlenecek yeni hedefler belirleyebilirler. nsanln bir tarihi olmasnn nedeni budur. Doa tarihi, ne l hayvanlarn var olduunu kefetmek ve onlarn davranlarn

78

79

Kml Marx'n

devrimci fikirleri

4. Marx'r Yntemi lmeyecekse onunla srekli al veri halinde kalmaldr.' (TE iii 275) nsan ve doa arasndaki bu 'srekli al veri' iki ynl bir sretir. nsan emei doay dntrr. Marx ebedi bir isansal 'trsel varlk' fikriyle nasl alay ettiyse deimez bir doa fikriyle de yle alay ediyordu. Feuerbach hakknda unlar yazyordu: evresindeki duyusal dnyann, ebediyen dorudan verili, hep ayn kalan bir ey olmadn, sanayinin ve toplumun gidiatnn rn olduunu, hatta tarihsel bir rn, her biri nceki kuan omuzlar zerinde duran btn bir kuaklar zincirinin etkinliinin sonucu anlamnda [bir rn] olduunu grmyor... En basit 'duyusal kesinlik' nesneleri bile, ona, ancak toplumsal gelime, sanayi ve ticari gelime aracl ile verilmitir. Neredeyse tm meyve aalan gibi kiraz aac da, bilindii gibi, blgemize yalnzca birka yzyl nce ticaret yoluyla aktarlm ve ancak bu ekilde, belirli bir toplumun belirli bir dnemdeki bu eylemi yoluyla Feuerbach iin 'duyusal kesinlik' haline gelmiti. (TE v 39) Ancak insanlarn emei sadece doay dntrmekle kalmaz, insanlarn kendilerini de deitirir. retim, Marx iin, toplumsal bir etkinliktir. Emei, 'iki ynl bir iliki' ieren bir ey olarak betimler: "Bir ynyle doal, dier ynyle toplumsal bir iliki olarak -hangi koullar altnda, hangi biimde ve hangi amalar iin olursa olsun tek tek bireylerin ibirliine iaret etmesi anlamnda toplumsal." (TE v 43) Dolaysyla insanlar temelde toplumsal yaratklardr. nsanlarn toplum dnda var olduklarn dnmenin hibir anlam yoktur. te bu balamda Marx teorilerini toplumdan yaltlm birey tasarmna dayandran ve kapitalist pazarn ileyiini bu 'doal insan' arzularndan kaynaklanyormu gibi aklayan politik ekonomistlere meydan okuyordu. Hobbes'un g ve zenginlik iin srekli mcadeleye dayanan ve 'herkesin herkesle sava' olarak adlandrd trden yaltlm bir birey olarak bu insan gr kolayca kapitalist toplumu hakl kartmaya yarayabilirdi.

nitelemekle ilgilidir. Doal dnya iin deiim ancak yeni bir tr ortaya ktnda sz konusudur. te yandan insanlk tarihi, iinde ayn trn ihtiyalarn karlamak iin rgtlendii deien biimlerle ilgilidir. Ancak Marx, bilincin insanlarn iinde yer aldklar retici etkinlikten ayrlamaz olduunu zenle vurgular. Alman deolojisi 'ndeki ifadesiyle: 'nsanlar hayvanlardan bilinle, dinle ya da istediiniz herhangi bir eyle ayrt edilebilirler. Onlar kendilerini fiziksel rgtlenmelerince koullanan bir adm olarak geim aralarn retmeye balar balamaz hayvanlardan ayrmaya balarlar.' (TE v 31) Erkeklerin ve kadnlarn her eyden nce reticiler olduu biimindeki nerme, neredeyse tm erken dnem dnrlerinin kabul ettikleri toplum hakkndaki temel varsaymlara radikal biimde meydan okuyordu. Aristo insan rasyonel bir hayvan olarak tanmlamt. Bu tanm dnme ve akl yrtme gcn dier tm etkinliklerden, zellikle de tarihte insanlarn ounluunun mahkum edildii gndelik kol emei angaryasndan ayrr. Aristo kleci bir toplumunun rnyd. Antik dnyann egemen snf, kol emeini yalnzca klelerine uygun bir etkinlik olarak hor grrd. (Roma'da bir klenin yasal tanm instrumentum vocale konuan alet- idi.) Aristo'nun iyi insan imgesi, yaamak iin almaya ihtiyac olmayan ve yksek zihinsel eylerle ilgilenebilen bir kle sahibidir. Yaadklar snfl toplumlarn bir yansmas olarak, kafa ve kol emei arasndaki ayrmn benzeri, Descartes'ten Hegel'e kadar btn byk burjuva flozoflarnca yaplmtr. Hepsi de zihnin yaamn insana ilikin yegne nemli ey olarak grm ve hakikatin peine debilmek iin ihtiya duyduklar aalk maddi eylerin yiyecek, giyecek, barnak- salanmas iin bakalarnn almas gerektiini varsaydlar. Marx'n yazd gibi, 'Hegel'in bilip onaylad biricik emek soyut zihinsel emektir.' (TE iii 333) Marx bu gr, retken emei insann eliinin temeli yaparak, tersyz etmitir. O, emei insanlar doaya balayan ey olarak gryordu. 'nsan doada yaar -yani doa onun bedenidir, eer

80

Kari

Marx'm

devrimci fikirleri

4. Marx'n Yntemi kontrol edebilir. Onun araclyla insanln gerekletirdii 'yaam etkinlii' ya da 'trsel varl' olmas gereken ey, bir amacn salt bir arac haline gelir. Bu ekilde ii kendi insani doasna yabanclam olduundan dolay doaya da yabanclar, nk doay dntrmesi ve bylece onu insanlatrmas emei araclyladr ve ayrca dier insanlara da yabanclamtr. Bu yabanclam emek durumu, ii olmayan birinin dierlerinin emeini denetledii ve ondan kr elde ettii, ii ve kapitalist ilikisini dourur. Marx iin kapitalizm, iiye emeinin rnlerinin hkmettii bir X dnyadr. 1844 Elyazmalar 'nda gl bir biimde gelitirilen bu gr, Kapital de dahil olmak zere Marx'n sonraki yazlarnda yer alacaktr. Fakat onun yabanclam emek analizi halen felsefi gemiinin izlerini tamaktadr. lk planda her ey -alalm, bozulmu, yabanclam- olanla olmas gereken insan doas arasndaki kartlk zerine ina edilmitir. Elyazmalar 'nda kapitalizm ncelikle hl doal olmayan bir toplumdur; Fourier ve teki topyaclann insanlarn gerek ihtiyalarn karlamaktaki beceriksizliini knadklar 'toplumsal cehennem'dir. ncelikle kapitalist toplumun zayflnn bylesi bir ahlaki tehisi, herhangi bir sosyalist teorinin zsel bir parasdr. Ancak Marx'n sonraki yazlarn erken sosyalistlerinkinden ayran ey, kapitalizmin, kendini ykla gtren maddi ve toplumsal koullar yine kendisinin yaratt yolundaki analiziydi. Marx Elyazmalar'nda henz, sonradan Kapital 'de 'modern toplumun ekonomik devinim yasas' (K i 92) olarak adlandraca eyle gerekten ilgili deil, ama kapitalizmin insan doasn nasl yadsdn gstermekle ilgiliydi. Yine, Mrx'n snf mcadelesini ciddi olarak ilk kez burada ele ald da dorudur. Elyazmalar 'nn ilki u cmleyle alr: 'cretle kapitalist ve ii arasndaki antagonistik mcadeleyle belirlenir." (II iii 235) Bununla beraber snf mcadelesinin, hem kapitalizmin geliiminde hem de yklnda nasl kritik bir rol oynadna dai gerek bir tartma bulunmamaktadr. Komnizm, Elyazmalar 'nd hl, felsefi bir kategori, tarihin btnnn anlamn ondan ald !iv

Marx bu fantezilere 'Robinsonculuk' diyordu, nk onlar insanlar sanki kendi adasnda yaayan Robinson Crusoe gibi gryorlard. 'Bu serbest rekabet toplumunda, birey, nceki tarihsel dnemlerde onu belirli ve snrl bir insan kmelenmesinin eklentisi haline getiren doal balardan ayrlm gibi grnr.' (G 83) Fakat bu sadece grntdr: nsan en yaln anlamnda bir zoon politikon [topluluklar halinde yaayan bir hayvan]dur, sadece bir sr hayvan deil, kendisini sadece toplumun iinde bireyletirebilen bir hayvandr. Toplumun dndaki yaltlm bir bireyin retimi... bir arada yaayan ve birbirleriyle konuan insanlar olmakszn dilin gelimesi kadar samadr. (G 84) Eer en temel insani etkinlik retim ise, bundan, toplumu analiz ederken retimin rgtlenme biimine son derece dikkat etmemiz gerektii sonucu kar. Bylece Marx btn dikkatini, lord ile serf ya da kapitalist ile ii arasndaki smr ilikileri, yani 'toplumsal retim ilikileri' zerine younlatrr. Eer retim toplumsal bir etkinlik ise, bundan da, retimin rgtlenmesindeki deiikliklerin, toplumda deiikliklere ve dolaysyla, 'insann z toplumsal ilikilerin toplam' olduundan insanlarn inanlarnda, arzularnda ve davranlarnda da deiikliklere yol aaca sonucu kar. Bu, olgun versiyonunu sonraki blmlerde ele alacamz Marx'n materyalist tarih kavraynn zdr. imdi Marx'n tarihsel materyalizminin, 1844 Ekonomik ve Felsefi Elyazmalar 'ndaki ilk taslana ksaca bir gz atalm; nk bu konu, onun Hegel ve Feuerbach eletirileri ve kendi analitik yntemini nasl grdyle yakndan ilgilidir. Hegel ve Feuerbach iin yabanclama, dnyay hatal bir biimde grmenin sonucu olarak salt entelektel bir fenomendir. Ancak Marx yabanclamay maddi ve toplumsal bir sre olarak ele ald. Kapitalist toplumda ii, gcn ve becerilerini kapitaliste satmak /orundadr. Sonu olarak ne emeinin rnlerini ne de bizzat emeini

82

83

Kml M a r x ' n devrimci fikirleri olarak grnr. Marx bunu 'tarih bilmecesinin zm' (TE iii 297) diye adlandrr. Bu noktada Hegel'in elikilerin Mutlak Tinde uzlatrlmas demek olan tarihin sonunun batan belirlendii dngsel diyalektiinin etkisi hl gldr. Bu felsefi izlerin politik etkileri vardr. Yabanclam emek analizinin bir ierimi de, kapitalistlerin kendilerinin de yabanclam olmalar, kendilerinin de insandan aa bir varlk olarak yaamaya mahkum edilmi olmalardr. Bu tr bir sav, topyac sosyalistler tarafndan, burjuva toplumunun alaa ediliinden kapitalistlerin de yarar salayacaklarn ileri srerek iilerin yan sra kapitalistlerin de katlmnn hakl gsterilmesi amacyla kullanlmt. Engels'in 1892'de kendi erken dnem yazlar hakkndaki szleri Marx'n 1844 Ekonomik ve Felsefi Elyazmalar' iin de dorudur: Modern enternasyonal sosyalizm... 1844'de yoktu. Kitabm, onun embriyonik gelimesinin aamalarndan birisini temsil etmektedir; insan embriyosunun ilk dnemlerinde hl balk atalarmzn solunga kavislerini yeniden retmesi gibi, bu kitabn her yerinde de, atalarndan birinden, Alman felsefesinden, modern sosyalizmin knn izleri sergilemektedir. Dolaysyla komnizmin salt bir ii .snf partisinin retisi olmad, ayn zamanda kapitalist snf da dahil olmak zere tm toplumun mevcut kstl koullarndan kurtuluunu kapsayan bir teori olduu zerine byk bir vurgu yaplmaktadr. Bu, soyut olarak dorudur, ama pratikte kesinlikle yararszdr, hatta bazen daha ktdr. Varlkl snflar sadece herhangi bir kurtulu istei duymamakla kalmayp ii snfnn kendi kurtuluuna kararllkla kar ktklar srece, toplumsal devrim yalnzca ii snf tarafndan hazrlanacak ve sadece bu snf onun iin savaacaktr. (SE iii 444) Sonraki almalar olan Alman deolojisi, Felsefenin Sefaleti, Kapital ve taslaklarnda Marx kendi tarih teorisini gelitirmi ve kapitalist smrnn iileri kapitalizmi ykmak iin nasl sadece

4. Marx'r Yntemi rgtlenmeye zorladn gstermitir. 1844 Elyazmalar 'dak yabanclam emek analizi, Engels'in syledii gibi, sonradan olgunlaacak olan teorinin bir embriyosudur.

'Kapital'in

Mant

'Eer Marx ardnda (byk harfle balayan) "Mantk" brakmadysa da, Kapital 'in mantn brakmtr,' diye yazyordu Lenin. Lenin bununla, Marx'n Hegel'in diyalektiinin 'aklc ekirdeini' ekip kartan 'iki ya da forma' yazmam olmasna karn, Kapital 'in onun yntemini i zerinde gsterdiini kastediyordu. Onun bu yaptn incelenmesi bize Marx'n diyalektik versiyonunun temelini oluturan ilkeleri anlamamz salayacaktr. Marx'n hareket noktas Hegel'inkinden farklyd: Benim diyalektik yntemim, temellerinde, Hegelci olandan sadece farkl deil ayn zamanda tam anlamyla tam olarak ona karttr da. Hegel iin, 'dea' ad altnda bamsz bir zneye bile dntrd dnme sreci, gerek dnyann yaratcsdr ve gerek dnya, sadece ideann dsal grndr. Benim iinse bunun tersi dorudur; Dnsel olan, maddi dnyann insan zihninde yansmasndan ve dnce biimlerine dnmesinden baka bir ey deildir. (Ki 102) Dier bir deyile Marx'n yaklam materyalistti: Balang noktamz olan ncller, keyfi ncller, dogmalar deildir ama soyutlamalar ancak imgelemde yaplabilen gerek ncllerdir. Onlar hem hazr bulunan hem de kendi etkinlikleri tarafndan retilen maddi yaam koullar vc etkinlikleri olan gerek bireylerdir. Dolaysyla bu ncller salt ampirik bir yntemle dorulanabilir. (TE v 31) Bu, 'gerek bireyleri, etkinliklerini ve maddi yaam koullarn' onlar gzlemleyerek ve kaydederek anlayabileceimi/

85

Kml M a r x ' n devrimci fikirleri anlamna gelmez. nk grnler bazen aldatcdr. eyler her zaman grndkleri gibi deildir. rnein, kendi gzlemlerimizle yargya ulaacak olursak, yeryz hareketsiz, gne ise onun evresinde dner. Gerekte ise durum bunun tam tersidir. Marx'n kendisi de Kapital 'de, 'gksel cisimlerin grnen devinimleri onlarn duyularla alglanmayan gerek devinimlerini iyi bilen birisi iin anlalabilir sadece' (K i 433) diye yazarken bu rnei verir. Bylece o, nesnelerin, gerek ama gizli davran ile ak ama yanltc davran arasnda ayrm yapar. Onun z ya da i yap dedii eyle fenomen ya da d grn arasndaki bu ayrm Kapital 'de ayrntl bir biimde ilenmektedir. Gerekten de Marx, 'eer d grn ile eylerin z aksayd, her trl bilim gereksiz olurdu' (K iii 817) demektedir. Grnn gereklikten farkllamasnn genel nedenleri bir yana Marx'n bunu zellikle kapitalizm iin dnmesinin gerekeleri vard. nk snfl bir toplum olarak kapitalizm, nasl ilediine dair algmz arptmak iin ideolojiyi sistemli bir ekilde kullanr. Grnlerin arkasna nfuz etmek iin Marx, 'soyutlama gc' (K i 90) dedii eye bavurur. Bununla, anlamaya altmz gerekliin en temel genel zelliklerini iine alan ve tm ikincil ve ilgisiz konulardan arndrlm kavramlar oluturmamz gerektiini kastetmektedir. rnein fizik, rengi, kimyasal bileimi, canl ya da canl maddeden oluup olumad gibi sorular bir kenara koyarak bir cismin ktlesini ele alr. Bilim insanlar, bu ktle kavram temelinde, tm cisimler iin geerli olan eylemsizlik ilkesi, yerekimi yasas ve serbest dme yasas gibi teorileri formle edebilmitir. Marx, Ricardo'nun, emek deer teorisini formle ederken benzer bir soyutlama becerisi gstermi olduuna inanyordu: 'Son zmlemede Ricardo bilime seslenir: Dur! Burjuva sisteminin fizyolojisinin temeli, balang noktas, -isel organik uyumunu ve yaam srecini anlamak iin- emek-zamam tarafndan deerin belirlenimidir.' (ADT ii 165-6)

4. Marx'r Yntemi Sorun, bu trden soyutlamalarn genellikle grnlerle elimesidir (gerekten de, yle olmasalard, Marx'n syledii gibi, bilime ihtiya duyulmayacakt). rnein, tm cisimlerin saniye karede 32 fit hzla dtn syleyen serbest dme yasas ancak bolukta dorudur. Gereklikte ise havann srtnmesi nedeniyle bir ta ile bir ty yere ayn zamanda ulamaz. Yine, hem Ricardo'nun hem de Marx'n bildii gibi, metalar gerekte onlar retmek iin gerekli emek zamanla orantl olarak dei toku edilmez. Bununla demek istenen, soyutlamann herhangi bir bilimsel analizin sadece balang noktas olduudur. Bize temel zellikleri yaltma imkan verir. O halde bu zelliklerin gzmzle gzleyebildiklerimizle nasl ilgili olduunu aklamalyz. Marx, Ricardo'nun yntemine, formlletirmi olduu soyut kavram (emek deer teorisini), aklamak istedii yaam gerekliinin yanna koymasna itiraz ederek ciddi eletiri getirmiti. Bu ikisi, yan yana durmalarna ramen birbirleriyle olduka ilikisizdi. te yandan Marx iin soyutlama, basite bir amacn aracyd, dnyay daha iyi anlamann dolambal bir yoluydu. Marx, daha sonra greceimiz gibi, emek deer teorisiyle aka elien genel kr orann rnek olarak verir. Ricardo, genel kr orannn varln, (Marx'n yapt gibi) onu aklamak iin emek deer teorisini kullanmakszn, basite kabul etmiti: Ricardo, bu genel kr orann postulat yerine, onun varlnn emek-zaman tarafndan deerin belirlenimi ile tutarl olmaktan ne kadar uzak olduunu incelemeliydi. O zaman onunla tutarl olmak bir yana... elitiini ve dolaysyla onun varlnn birtakm ara aamalar yoluyla aklanmak zorunda olduunu bulacakt. (AD'f ii 174) Grnleri soyutlamalardan yola karak aklama srecine ve 'birtakm ara aamalardan geerek' ileyiine Marx, 'soyuttan somuta ykselme yntemi' adn vermiti (G 101). Marx' 'somut'tan kast, gzlediimiz edimsel olarak var olan dnyadr. yle yazyordu:

87

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

4. Marx'n Yntemi btn oluturduu fikridir. Toplumun farkl ynleri ancak btnn paralar olarak anlalabilir; biri dierinden yaltlm olarak bir anlam ifade etmezler. Btn 'en basit belirlenimler'ine ayrtrmak, onlar 'birok belirlenim ve ilikinin zengin btnl' olarak yeniden oluturmann bir n hazrldr sadece. Marx, toplumu birbirleriyle herhangi bir gerek ilikiden yoksun yaltlm bireylerin bir toplam, 'toplumsal sistemin organlarnn yer deitirdii' (TE vi 166-7), bir ey olarak grme eilimlerinden dolay politik ekonomistleri eletiriyordu. Bir kez toplumu bir btnlk olarak grrsek, onun zaman iinde deitii fikrini kavramak kolay olur. Marx'n politik ekonomistlere ynelik eletirilerinden bir dieri de, onlarn kapitalizm iin saptadklar yasalar her toplum biimine uygulanabilir saymalardr. 'Ekonomistler burjuva retimi ilikilerini... sabit, deimez ve ebedi kategoriler olarak aklarlar.' Sonu olarak onlar 'retimin yukarda belirtilen [retim] ilikiler[in]de nasl yer aldn aklarlar, fakat aklamadklar ey, bizzat bu ilikilerin nasl retildii, yani, onlar douran tarihsel harekettir.' (TE vi 162) te yandan Marx'n yaklam ise daima tarihseldir. Kapitalist retim ilikileri, toplumun tarihsel olarak belirli ve geici bir biiminin ilikileridir. 'Ekonomik kategoriler yalnzca toplumsal retim ilikilerinin soyutlamalardr,' (TE vi 165) der Marx, bu yzden toplum deitike onlar da deiir. Marx bu tarihsel perspektifi Hegel sayesinde ulaabilmitir. Hegel, toplum biimleri de dahil 'her ey kendi iinde elikilidir,' demiti. Ancak Hegel toplumun uzlamaz elikilerini son analizde Mutlak'ta zerken, Marx elikilerin bir sonunun olmadna inanyordu. Deiime yol aan ey -feodal toplumdaki elikilerin kapitalizme yol amas gibi- elikidir. Ve kapitalizm de daha te deiikliklere yol aacak olan kendi elikilerini ierir. Dolaysyla diyalektik, Hegel'deki gibi, Tanr'nn ya da Mutlak Tinin otobiyografisinden ok bir tarihsel gelime teorisi olur. Toplumsal rgtlenmenin her biimi, ona deiim potansiyeli salayan

e, gerek ve somutla balamak, dolaysyla, ekonomide, rnein, tm toplumsal retim eyleminin temeli ve konusu olan... nfusla balamak doru gibi grnyor. Ancak daha yakndan incelenirse bunun yanl olduu anlalr. Nfus, rnein onu oluturan snflar bir kenara koyacak olursam, bir soyutlamadr. Yine bu snflar, eer onlarn yaslandklar elere aina deilsem bo szcklerdir. rnein cretli emek, sermaye, vb. gibi. Bunlar srayla deiimi, iblmn, fiyatlar, vb. varsayar. rnein, sermaye cretli emek olmadan, deer, para, fiyat, vb. olmadan hibir ey deildir. Dolaysyla, eer ie nfusla balarsam, bu btnn kaotik bir biimde kavran olur ve bylece daha ileri belirlenimler araclyla, en basit belirlenimlere varncaya dek, hayali somuttan ok daha incelikli soyutlamalara doru, analitik bir biimde ok daha basit kavramlara ilerlerim. Oradan da ben sonuta tekrar nfusa varncaya dek yolculuun tekrarlanmas gerekir, fakat bu kez btnn kaotik bir biimde kavranmas olarak deil, birok belirlenim ve ilikinin zengin bir btnl olarak. (G 100) yleyse Marx'n analiz yntemi budur. ncelikle, gerekliin karmak olduunu, birok farkl eden olutuunu kabul etmemiz gerekiyor. Marx'n syledii gibi: 'Somut, birok belirlenimin toplam, dolaysyla eitliliin birliidir.' (G 101) O halde bu gereklii anlamak iin, onu bu 'en basit belirlenimlerine' ayrmak zere 'soyutlama gcn' kullanmak zorundayz. Ve bunlar yaltarak, 'bu kez... birok belirlenim ve ilikinin zengin bir btnl olarak' somut gereklii yeniden ina etmekte kullanabiliriz. Dolaysyla ncelikle somutu 'en basit belirlenimler'ine ayrarak somuttan soyuta ve ardndan da bunlar btn yeniden ina etmek iin kullanarak soyuttan somuta hareket etmeliyiz. Bu yntemi, Marx kapital de kapitalist toplumu analiz ederken i banda greceiz. Marx, karmaklna ramen somut gereklii bir 'btnlk', 'eitliliin birlii' olarak niteler. Onun ynteminin z, toplumun bir

94

89

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

4. Marx'n Yntemi varlmasyla birbirleri iinde eriyen kartlarn uzlatrlmasn iermektedir. Marx'a gre ise, elikilerin stesinden ancak mcadele yoluyla ve bir kartn dierine kar zafer kazanmas yoluyla gelinebilir. cretli emek ve sermaye arasndaki antagonizma saf bir yanlsama deildir; bir takm zihinsel deiiklerle eyleri farkl grme biimleriyle deil ancak devrimci toplumsal deiimle ortadan kaldrlabilir. Bu nedenle Marx'n yntemi, toplumu, sadece tm farkl ynlerin balantl olduu bir btn olarak kavramakla yetinmez ayn zamanda kartlarn birlii olarak da kavrar. Gerekten de Marx, toplumun ancak bylesi elikili bir birlik olarak grlmesiyle bir btnlk olarak anlalabileceine inanyordu. Marx, Proudhon'un her eyi iyi ve kt taraflara ayran ve bylece tarihin kt tarafn elenmesiyle ilerleyebileceini ne sren 'diyalektik' yntemiyle alay etmiti. 'Diyalektik hareketi oluturan ey, iki elikili tarafn birlikte varolmas, elikileri ve yeni bir kategoride erimeleridir.' (TE vi 168) 'Tarihi bir mcadele vererek yapan hareketi reten, kt taraftr.' (TE vi 174) Marx'a gre, 'kt taraf -iddet, smr ve mcadeleolmakszn hibir tarihsel hareket ve gelime sz konusu olmaz. Hindistan'daki Britanya ynetiminin etkilerini deerlendiren Marx, smrgecilerin agzllk ve ykclklaryla 'alkan, ataerkil ve kendi halinde' komnal ky sisteminin zln acmaszca betimlemiti. Bununla birlikte Britanya smrgeciliinin, 'Oryantal despotizmin salam temeli'ni oluturan 'krsal ky topluluklarm' temizleyip onlarn yerine snflarn tamamen yok edilmesine maddi temel hazrlayan kapitalist toplumsal ilikileri koymakla tarihsel adan ilerici bir rol oynam olduunu ileri srmt: Dorudur; ngiltere'nin Hindistan'da bir toplumsal devrime yol aarken, en utan verici karlar dorultusunda hareket etmiti ve onlar uygulama tarznda da aptalca davranmt; ama soru bu deildir. Soru, insanlk Asya'nn toplumsal durumunda kkten bir devrim sz konusu olmadan kendi

elikileri kendi iinde barndrr. O 'kartlarn birlii'dir ve tarihsel geliim bu kartlarn savamdr. Eer, bir snfn baka bir kart snf smrd her snfl toplumun bir kartlarn birlii olduunu sylemek, birtakm nemli eylerden sz etmek demektir. ncelikle, her bir snf ancak dieriyle antagonistik ilikisi iinde var olmaktadr. Smren ve smrlen karlkl olarak birbirlerine baldr. Dolaysyla sermaye cretli emekten ayrlamaz; nk sermayenin can damar olan krlar yaratan ikincisiyken, ' cretli emek de... sermaye reten emektir' (G 462) der Marx. Dolaysyla Marx'n snf kavram, snflar iblmnde (beyaz yakal iiler, kol iileri, mdrler, uzmanlar ve dierleri) yerine getirdikleri teknik ilevle tanmlayan sosyologlarn kullanm biimlerinden ok farkldr. Marx'a gre snflar yalnzca birbirleriyle antagonistik ilikilerinde ortaya kar. Snf mcadelesi, bir anlamda snflardan nce gelir; nk toplumsal gruplar ancak attklar ve kart karlarnn farkna vardklar zaman snf olarak davranmaya balarlar. Kartlarn birlii kavramnn bir dier ierimi de snf mcadelesinin snflara blnm toplumlara ikin olmasdr. Birok sosyolog ve tarihi 'toplumsal elikimin varln kabul etmeye ve bu elikiyi incelemeye hazrdr. Ancak bu eliki, becerikli 'toplumsal mhendislik' tarafndan varolan toplumun dokusuna zarar vermeksizin ortadan kaldrlabilecek tesadfi bir ey, anormal ve geici gerilimlerin rn olarak grlmektedir. Marksist olmayan birok dnr iin, toplum znde uyumludur. Marx ise toplumu, snf mcadelesinin zsel bir parasn oluturduu ve temel elikisi, toplumun kalbindeki toplumsal smr ilikileri ortadan kaldrlana dek devam edecek olan kartlarn birlii olarak tasarlyordu. Bu Hegel'in konumundan btnyle farkldr. Hegel'in diyalektiinin nc aamas, karlkl olarak kart ve elikili elerin temelde ayn ve 'Mutlak Tin'in iki paras olduklarnn farkna

94

90

Hafi M o * m hvlmcl Hhllul I l tlm l" lil'\ l'il ini olmaldr, lier belirleyemezse, 11 i ti nltn ngiltere ni devrime yol aarak tarihin Mim., 1/ i u ' i olmutur. ( li xii 132) I liyr,iyin Kapitalizmin iddet ve smr nitelii komnizmin gC|jn' nt goeKli ve kanlmaz koullardr: Am.k bdyilk bir toplumsal devrim, burjuva ann sonularna, dnya pazarna ve modern retim glerine (.'irmen olduu ve onlar, en ileri halklarn denetimine tabi kld zaman insansal ilerleme o zaman nektar sadece kurbanlarn kafataslarndan ien irkin pagan idolne benzemeye son verecektir. (TE xii 222) Pratiin

4. Marx'n Yntemi iyi biimde, byk talyan devrimcisi Antonio Gramsci'nin ifadesiyle, 'pratiin felsefesi'dir. Marx, ' Feuerbach zerine Tezler'de, Hegel ve takipilerinin, Aydnlanmann ve topyac sosyalistlerin paylatklar gr, dncenin toplumsal pratikten yaltlabilecei, yle ki tarihin esas olarak fikirlerin, dnyann deiik kavramlatrmalarnn tarihi olduu grn kesin olarak reddetmiti. Marx'a gre dnce, toplumsal yaamdan bamsz olarak gelien bir ey olarak deil, ancak bu toplumsal yaamn bir paras olarak anlalabilir: nsanlar kavraylarnn, fikirlerinin, vs. reticileridir, yani gerek etkin insanlardr; ama kendileri de retici glerinin ve onlara karlk gelen ilikilerinin, en ileri biimlerine kadar, belirli bir gelime dzeyi tarafndan koullanmaktadr. Bilin, asla bilinli varlktan baka bir ey olamaz ve insanlarn varl da onlarn gerek yaam sreleridir. (TE v 36) Bu nedenle insar. dncesi, 'gerek yaam srecinin', yani iinde insanlarn yaadklar maddi ve toplumsal koullarn ortaya koyduu problemlere bir yanttr; 'bu yaam srecinine ideolojik refleksler ve yanklar'ndan (TE v 36) oluur. Dolaysyla deiimin kayna, insanlarn dnyay grmenin yeni biimlerini benimsemesi deildir. Tersine bu yeni grme biimleri maddi ve toplumsal koullardaki deiikliklerin bir rndr: nsanlar, maddi retimlerini ve maddi ilikilerini gelitirerek, gerek dnyalaryla birlikte dnmelerini ve dnmelerinin rnlerini de deitirirler. Yaam belirleyen bilin deildir; ama bilinci belirleyen yaamdr. (TE v 37) 'Feuerbach zerine Tezler'in on birincisi yle der: 'Filozoflar dnyay eitli biimlerde sadece yorumlamlardr, aslolan onu deitirmektir: (TE v 5) Bu, ' bamsz bir varla ait olarak grdkleri bilincin tm rnlerini, insanlarn gerek zincirleri olarak gren' gen Hegelcilere dorudan bir saldrdr. Onlarn 'bilinci deitirme talepleri, var olan dnyay farkl bir biimde yorumlama, yani onu farkl bir

Felsefesi

Hem Marx hem de Hegel, dier farkllklara karn, tarihi, j n s a l a r n bilin ve iradelerinden bamsz olarak gerekleen nesnel bjr sre olarak grmlerdir. Her ikisi de, gerek dnrn t u t u m u n u n 'ne glmek ne alamak ne de knamak ama anlamak' olduu konusunda Spinoza'yla hemfikirdiler. Marx, ayrca salt ahlaki eletirinin reddini de Hegel'den almt. j_[eIT sol Hegelcilerde hem de topyac sosyalistlerde karakteristik olan bu eletiri, yalnzca, var olan ilikileri daha tercih edilebilir olan ideal ilikiler ile karlatrr. Bu karlatrma, toplumun ne 'olduu' ve nasl 'olmas gerektii' arasnda bir elikiye dayanr. Ancak bu eliki zihin ve gereklik arasndadr. Gerekliin kendisinde bir eliki deildir, bu yzden asla giderilemeyecek bir elikidir. Gerekliin diyalektik kavran ise, var olan ilikiler ierisinde deiim olanaklarn yakalamak, mevcut durumda dnme yol aacak eilimleri kefedebilmektir. Siyasal eylem, kendisini, dnrn beynindeki fantezi ve iyi niyetlere deil, nesnel adan olanakl olana (jayatdrmaldr. Ancak bu, Marx'n bilinli insan eyleminin tarihi deitirmekle ilj,isinin olmadna inand anlamna gelmez. Tersine, Marksizm, en

92

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

4. Marx'n Yntemi Ancak kapitalizmin koullandrmalarndan biraz uzak kalm aydnlanm sosyalist aznlk, toplumu kitleler iin dntrebilir. Grne gre son derece materyalist olan bu gr idealizme der, nk burjuva toplumunun basklarnn ve dolaysyla da snf mcadelesinin zerine km insanlarn olduunu varsayar. O halde iileri deiimin znesi olmaktan ok nesnesi olarak gren topyac sosyalizmin ve Blanqui'n elitizmine dnyoruz. Marx tm bu analizin, mcadelenin hem insanlar hem de toplumu dntrmekte oynad rol kavrayamamas nedeniyle temelden yanl olduunu ileri srer. 'Feuerbach zerine Tezler'm ncs u ekilde sona erer: 'Koullarn deitirilmesi ile insan etkinliinin ya da kendi kendini deitirmenin akmas, yalnz devrimci pratik olarak kavranabilir ve aklc biimde anlalabilir.'(TE v 4) Dier bir deyile, iiler basite toplum tarafndan edilgen bir ekilde biimlendirilmezler. Kapitalizm, smry, yani, sermaye ile emek arasndaki elikiyi temel alan bir toplum biimi olduu iin, snf mcadelesine yol aar. Bu mcadelenin etkisi ii snfn dntrr. verenle savan basks iileri kolektif olarak rgtlenmeye ve giderek toplumu dntrmedeki karnn bilincinde olan bir snf gibi hareket etmeye zorlar. Mcadele deneyimi, iilerin, kendi karlarnn kapitalistlerin karlarndan farkl olduunun farkna varmasn salar. Kazandklar zaferler, sonular ne kadar kk olursa olsun, onlara, iktidar burjuvaziden almak iin gereken siyasal harekette yer almak iin gerekli gveni salar. Snf mcadelesi sosyalizmin kurulmasnda da belirleyicidir. Marx, kapitalizmin kendi elikilerinin basks altnda keceine inanmyordu. i snfnn zaferi hi de kanlmaz deildir. Hegel'inkinden farkl olarak, Marx'n diyalektiinin sonucu nceden belirlenmi deildir. Sonu olarak her ey ii snfnn bilincine, rgtlenmesine ve gvenine baldr. Bunu, Marx'n dncesinin merkezinde, sosyalizmin ii snfnn kendi kurtuluu olduu nermesinin yattn syleyerek

yorum yoluyla onaylama anlamna gelir.'(TE v 30) Dier bir deyile, likirlerdeki bir deiikliin gereklii dntrecei inanc, kendisi deimeden kalan gereklie sadece yeni bir bakma biimi retir. Dolaysyla idealizm son derece muhafazakar bir bak asdr, nk likirler savann, maddi ve toplumsal koullar -ki, dnce onlarn bir yansmasdr- deitirme mcadelesinin yerini aldn dnmemize neden olur. Marx, ayn zamanda, insanlar toplumun sadece kurbanlar saymann ayn lde ciddi bir hata olduunu ileri sryordu. Kapitalizmi eletirenler asndan, iileri, uradklar smrnn sonucu olarak bamsz dnme ve eylem yeteneini kullanamayacak lde deforme olmu olarak grmek olduka kolaydr. rnein, gnmzde ii snfnn rk ve cinsiyeti ideolojiyle ve gelimi lkelerde iverenler ve devletten zorla elde edilmi ekonomik imtiyazlarla yozlam olduuna inanan birok sosyalist vardr. Marx (kendi dneminin topyac sosyalistleri arasnda yaygn olan) bu tr bir grn son derece elitist olduuna inanyordu. 'Feuerbach zerine Tezler'in ncs yle der: nsanlarn, genel koullarn ve yetime koullarnn rnleri olduu ve dolaysyla deien insanlarn da deien koullarn ve deien yetime koullarnn rnleri olduu biimindeki materyalist reti, koullan deitirenlerin insanlar olduunu ve eitmenin kendisinin de eitilmesi gerektiini unutur. Bu nedenle bu reti de toplumu, birisinin toplumdan stn olduu iki blme ayrmak zorundadr. (TE v 7) Marx'n kastettii budur. Marx'n saldrd gre gre, iiler kapitalizmle ilgili olarak herhangi bir ey yapamayacak kadar bozulmu ve yozlamlardr. Bu durum ancak, kapitalizmin yaratt insan kusurlarn tamayan yeni bir insan trnn yaratlaca sosyalizmle deiecektir. Ancak bu bir umutsuzluk ifadesi gibi gzkyor. Eer kapitalizm, kitleleri, karlarnn onun yklmasnda yattn anlamalarn engelleyebiliyorsa sosyalizme gei nasl baarlacaktr?

94

95

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

5. Tarih ve Snf Mcadelesi

zetleyebiliz. ilerin kapitalizmden kurtulmalar sadece kendi abalar sonucunda gerekleebilir. Kendi zgrletiricileri kendileridir. Nc topyac reformcularn iyi niyetli abalan ne de Blanquist isyanclarn komplolar, baka hi kimse sosyalizmi iiler adna hayata geiremez. Marx tarafndan kaleme alnan Uluslararas iler Birlii'nin tz u szlerle balamaktadr: 'i snfnn kurtuluu, ancak ii snfnn kendisi tarafndan gerekletirilmelidir' (SE ii 19). Bu nedenle Marx asndan sosyalizmin kanlmaz olduu kastedilerek Marx'n tarih kavraynn 'determinist' olduunu sylemek kadar doruluktan uzak baka bir ey olamaz. Bunun tersine, snf mcadelesinin 'devrimci pratii' biimindeki insan etkinlii kapitalist toplumun kaderini belirlemede belirleyicidir. Bu etkinlik, kukusuz, bolukta gereklemez. Marx, bunu Louis Bonaparte'n Onsekiz Brumaire 'inin banda yazarken ak hale getirdi: 'nsanlar tarihlerini kendileri yaparlar, ama bunu istedikleri gibi, kendi setikleri koullarda deil, dorudan karlatklar, verili ve gemiten aktarlan koullar altnda yaparlar.' (TE xi 103) nsan etkinliinin belirli bir tarihsel dnemde baarabilecei eyler, egemen maddi ve toplumsal koullara baldr. Marx'n tarih teorisinin merkezi onun bu koullar zmlemesidir.

5. Tarih ve Snf Mcadelesi

Geni lde kabul gren tarih gr ayn zamanda son derece ocuksudur. Tarih byk adamlarn (ender olarak da byiik kadnlarn), krallarn ve politikaclarn, generallerin ve din adamlarnn, sanat ve film yldzlarnn yaptklar eyler gibi grlr. Bu tr bir tarih anlay, hkmdarlarn ve asillerin yaptklarn, onlarn len, sava ve zinalarn kaydeden Orta a tarihilerine kadar uzanr. En ileri teknolojik olanaklarla, televizyon ekranndan ve gnlk gazetelerin manetlerinden hl ayn gr pompalanyor kafamza. Bu yzeysel tarih grnden honut olmayanlar, olaylarn temelinde ok daha derin bir rnt yattna inananlar hep var olmutur. Orta a'da Kilisenin ideolojik iktidar, bu rntye esas olarak dinsel terimlerle bakld anlamna geliyordu. Erkek ve kadnlarn yaptklar Tanr'nn belirledii iler olarak yorumlanyordu. Bilinsiz varlklar, kendi arzu ve karlarnn pelerindeyken, Tanr'nn evren tasarsn yerine getiriyorlard. Hegel, tarihi Mutlak Tinin zbilince ulat sre olarak kavrayan son byk Hristiyan filozoftu. Onyedinci yzyln bilim devrimi, Tanr'nn artk herhangi bir rol oynamad dnyevi bir tarih grne yneldi. Ama buna karn Aydnlanma, tarihi 'insan zihninin geliimi' olarak adlandrlan bir rnt gibi gryordu. Tarih, gelien akl gcnn, onun batl inanla srekli savann ve kanlmaz fakat kademeli zaferinin yksyd. Bu tr bir gr, hem idealar tarihsel deiimin motoru olarak kavrad iin idealistti, hem de insanlar aydnlandka toplumun giderek geliecei inancn koruduu iin iyimserdi. Aydnlanmann tarih kavray, en azndan Bat dnyasnn srekli maddi ve bilimsel ilerleme gsterdii onsekizinci ve ondokuzuncu yzyllarda olduka gvenilirdi. Bugn artk akla yatkn deildir. Yirminci yzyl, -ykmla sonulanan iki dnya sava, Na/ toplama kamplar ve Stalin Rusya'snn ceza kamplar, nc Dnyada Bat zenginlii ile kitlesel aln iren yan yana duruu

97

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

5. Tarih ve Snf Mcadelesi Verili bir toplumdaki retim glerinin doas, Marx'n, insanlarn doa zerinde etki edip onu dntrdkleri 'emek-sreci' dedii eye baldr. 'Emek', ona gre, 'her eyden nce insan ve doa arasndaki bir sretir; insann, kendi eylemleri araclyla, kendisi ve doa arasndaki metabolizmaya araclk yapt, onu dzenleyip denetledii bir sretir.' (K i 283) nsanlarn ihtiyalarn karlama yoluna ksaca bir gz atalm. lk insanlar hayvanlar avlayarak yayorlard -bunun iin kendi glerine, avlanma yeteneklerine ve sivri sopa ve ta gibi hazr bulduklar ya da mzrak ve balta gibi kendi yaptklar silahlara ihtiyalar vard. Giderek yiyecek yetitirecek topra ilemeye baladlar - b u kez kendi g ve yeteneklerinin yannda daha karmak aletlere ihtiya duydular. Ve daha yakn zamanlarda fabrika retimi gerekleti -yine doa hammaddeyi salar, insanlar emeklerini koyarlar ve makine, bilgisayar gibi ok daha karmak aletler kullanrlar. Her rnekte de ey ne kar. Birincisi, 'Doa' vardr; yani avlanan hayvanlar, dikilecek tohumlar, tohumlarn yetiecei toprak ve fabrikalarda ilenecek hammaddeler vardr. kinci olarak, insan emei vardr. nc olarak da, mzrak, saban ya da bilgisayar gibi aletler vardr. Bu aletler, der Marx, emek srecindeki belirleyici esi oluturur. nsan emeinin baarabilecekleri kullanlan aralara baldr. Belirli emek aralarnn kullanm ve yapm, bunlar embriyo halinde baz hayvan trleri arasnda grlmekle beraber, zgl olarak insann emek-srecinin karakteristiidir ve bundan tr, [Benjamin] Franklin insan 'alet yapan hayvan' diye tanmlar... Ekonomik alar birbirinden ayran ey ne yaplm olduu deil, nasl ve hangi emek aralaryla yaplm olduudur. (K i 286) Emek sreci... doada varolanlara insann ihtiyalar iin el konulmasdr. Bu... insann varlna doann dayatt kouldur ve bundan dolay da... insanlarn iinde yaad tm

gibi felaket stne felaket yaamtr. Teknik gelime o kadar hzlanmtr ki doal ortam zerindeki denetimimiz son birka onylda artc sramalar gstermitir. Fakat bu ilerlemenin sonucu insanln ve yeryznn kendisinin yok olmas olabilir, nk neredeyse btn kaynaklar ok daha karmak nkleer silahlar retmeye ayrlyor. Birok kiinin tarihin herhangi bir rntsnn olmasn inkr etmesi de pek artc deildir. Tarih ou kii iin korkun olaylardan oluan anlamsz bir kaostur -liberal politikac Herbert Albert Laurens Fisher'in ileri srd gibi 'bir olaanst haller dizisi'dir. Birok kiinin grn yanstarak, 'Tarih, uyanmaya altm bir kbustur' diye yazmtr James Joyce. Bu korkun yzylda, dnyay deitirmeye ynelik herhangi bir giriimden vazgeip kiisel ilikilere ya da yetenekli olanlar ve ekonomik frsat yakalayanlar iin kiisel baarlara snmak daha cazip hale geldi. Marx'n tarih teorisi hem Aydnlanmann yzeysel iyimserliine hem de tarihin sadece kaos olduu biimindeki modern gre kar bir meydan okumadr. Marx iin tarih bir rntye sahiptir. Ancak 'insan zihninin geliimi' deildir. Marx'n hareket noktas dnce deil, 'gerek bireyler, onlarn etkinlikleri ve hem hazr bulduklar hem de etkinlikleriyle rettikleri maddi yaam koullardr.' (TE v 31)

retim ve toplum
Marx, daha 1844 Ekonomik ve Felsefi Elyazmalar 'nda, insanlar, her eyden nce, reticiler olarak tanmlamt. retimlerinin maddi ve toplumsal olmak zere iki yn vardr. Birincisi, erkek ve kadnlarn doa zerinde etki ederek ve onu dntrerek ihtiyalarn karlamaya altklar etkinliktir. Bu, retimin organizasyonu, uygun aletlere sahip olmak, vb. demektir. kincisi, retim, insanlarn ihtiya duyduu eyleri retmek iin ibirlii yapt toplumsal bir sretir. En kritik aamalar retim srecinin kontrol ve rnlerin datm olan bu sile, iinde yer alan insanlar arasndaki toplumsal ilikileri kapsar. Marx birincisine, maddi yne, retim gleri ve ikincisine, toplumsal yne, retim ilikileri adn verir.

98

Kari M a r x ' r devrimci fikirleri toplum biimlerinde ortaktr. Dolaysyla iiyi baka iilerle olan ilikisiyle ele almak zorunda deildik; insan ve emeini bir yanda, doay ve malzemelerini dier yanda sunmamz yeterli olurdu. Yulaf lapasnn tad bize yulaf tanesini kimin yetitirdii sylemez ve sunacamz sre, ister kle sahibinin acmasz krbac altnda olsun isterse kapitalistin kaygl baklar altnda, ortaya kt koullar aa karmaz. (K i 290) Dier bir deyile emek srecinin rgtlenmesi, rnein kapsad iblm, sz konusu toplumun doasn tek bana belirlemez. 'lkel' toplumlarn kes ve yak tarm ile retimin modern montaj hatt arasnda bir yn fark vardr. Bu fark birinci derecede insani emek-gcnn artan vasflar, bilimsel bilgilerin geliiminin ve dolaysyla da kullandmz i aralarnn ok daha sofistike olmasnn sonucudur. Emek srecinde, o emek-srecinde yer alanlar arasndaki toplumsal ilikiler ne olursa olsun, baz maddi snrlamalar sz konusudur. rnein bir araba retiminde, iten yanmal bir motor yapmak iin gerekli teknik nitelie ve bilimsel bilgilere sahip olmalyz; karoseri ina etmek iin metali ileyebilmemiz; kauuu aktabilmemiz ve lastik haline dntrebilmemiz; arabay altracak yakt kartabilmemiz gerekir. Bu beceriler, insanlarn doa zerindeki byyen iktidarn temsil eden tarihsel baarlardr. Bunlara, gelecekteki bir komnist toplumda kapitalizmde olduu kadar ihtiya duyulacaktr. Nitekim emek-srecinin doas, bizim teorik bilgilerimizle pratik becerilerimize bal olan insan teknolojisinin geliiminin bir yansmasdr. Emek srecindeki ilerlemeler, ihtiya duyduumuz ayn miktardaki eyleri daha kk miktarda emekle retebilmemiz demektir. Dolaysyla, potansiyel olarak bunlar maddi retimin insanla dayatt yk azaltr. Ayn zamanda bizi doal ortammzn deiikliklerine daha az bal hale getirirler. Doa zerindeki denetimimizi artrrlar. Bugn ktlk ya da bolluk artk yaz mevsiminin iyi ya da kt gemesine bal deildir. 101 107

5. Tarih ve Snf McadcIcsi Marx, retici glerdeki bu geliimin birikimli olduunu inanyordu. Dier bir deyile, bir toplumun teknik ve bilimsel baarlar, gelecekteki toplumlarn zerinde ina edilebilecei temeli salar. Emek-srecindeki deiiklikler daha retken bir biimde retmemize, bylece doa zerindeki denetimimizi artrmaya imkn verir. Bu, diyordu Marx, insanlarn ilk olarak tahl ekmeye ve evcil hayvanlar beslemeye balad Neolitik devrimden onsekizinci ve ondokuzuncu yzyllarn Sanayi Devrimine kadar btn insanlk tarihi boyunca sren bir sretir. retim glerinin geliimi, yaamlarmzdaki herhangi bir iyileme iin zorunlu kouldur. Gelecekteki bir komnist toplumda bile, emek sreci 'doann insani varolua dayatt srekli koul' olacaktr. Fakat retim glerindeki bu gelime, tarihsel deiim ve geliimi aklamaya yetmez. Bilimsel bilgilerimizin ve pratik becerilerimizin gelimesi, retim glerini kullanmay rgtleme tarzmzdan, toplumsal retim ilikilerinden yaltlmlk iinde ortaya kmaz. Marx'n retim ilikilerinden ne kastettiini anlamak iin retimin toplumsal olduu ynndeki iki kavray arasnda ayrn yapmak zorundayz. Birincisi, alma, ortak bir hedefe ulamak iin baz bireylerin ibirliine bal olmas nedeniyle mutlaka toplumsal bir etkinliktir. Bu balamda, bireyler arasndaki iliki belirli bir biimde retmenin maddi snrlamalaryla belirlenir. reticilere grev dalm, sz konusu emek srecinin doasn ve bireylerin becerilerini yanstacaktr. Fakat retim asndan ikinci bir toplumsal yn vardr; bunda, aletler ve hammaddeler gibi retim aralar yine belirleyici bir edir. Marx yle yazmaktadr: retimin toplumsal biimi ne olursa olsun, emekiler ve retim aralar daima en nemli faktrlerdir... retimin srmesi iin birlemeliyiz. Bu birliin kotarld zgl tarz, toplumun yapsnn farkl ekonomik dnemlerini birbirlerinden ayrr. (K i i 36-7)

Kari Marx'r devrimci fikirleri Marx, iki nedenle, retimin doasn, dolaysyla toplumun doasn, retim aralarn kimin kontrol ettiini incelemeden anlayamayacamz ileri srer. Birincisi, tarmn en ilkel biimlerinin tesine getiimizde, retim aralar olmadan hibir emek sreci ortaya kamaz. Gerekten de, kes-ve-yak yntemiyle yaplan tarm bile topraa grece zgr eriime baldr. kincisi, retim aralarnn dalm, toplumun snflara blnmesinin anahtarn verir. nk fiilen alanlar olan reticilerin, retim aralarn, altklar alet ve hammaddelerini denetlemeleri gerektiini ngren emek srecine zg bir gereklilik yoktur. 'Dorudan-reticiler' bir aznln tekeli olmu olan retim aralarndan ayrlm olduklarnda, snflar doar. Bu ayrm, retici gler belirli bir dzeye eritiinde ortaya kar sadece. Snfl bir toplumdaki i gnne bakan Marx iki blm grmektedir. Birinci blmde dorudan-retici gerekli emei harcar. Dier bir deyile kendisinin ve bakmakla ykml olduu kiilerin hayatta kalmalar iin ihtiya duyulan geim aralarn retir. (Kapitalizmde ii fiili geim aralarn retmez, karlnda para dedii dier mallarn edeerini retir, fakat temel iliki ayndr.) gnnn ikinci blmnde retici art-emek harcar. Bu saatlerin rn, fiilen i yapan kii tarafndan deil, retim aralarnn sahibi tarafndan alnr. Bu, iinin lmemesini salayacak olan rnleri, emeini harcayarak retmek iin retim aralarn kullanma ayrcal karlnda alnr. Marx'n yazd gibi: Toplumun bir ksmnn retim aralarnn tekeline sahip bulunduu her yerde, ii, ister zgr olsun ister olmasn, kendisini geindirmek iin gerekli emek zamanna, retim aralarna sahip olan kimsenin ihtiya duyduu tketim aralarn retmek iin, fazladan harcad bir emek-zaman eklemek zorunda kalmtr. retim aralar zerinde tekele sahip olan her kimse, o tarih iinde Atinal bir aristokrat, I trskl bir teokrat, Romal bir yurtta, Norman bir baron,

5. Tarih ve Snf McadcIcsi Amerikal bir kle sahibi, Eflki bir boyar, modern bir toprak aas ya da bir kapitalist olagelmitir. (K i 344-5) Bundan tr snfl toplum smrye, yani retim aralarn kontrol eden bir aznln art-emee el koymasna dayanr. Ancak, insani geliimin erken aamalarnda Marx'n 'ilkel komnizm' olarak adlandrd retim aralarna ortaklaa sahip olunan toplumda, ok az art-emek vard ya da hi yoktu. gnnn hemen tamam toplumun temel ihtiyalarn karlamak iin gerekli emekle geiyordu. Olduka yava bir sreten geerken, ancak retim tekniklerindeki ilerlemeler sayesinde, insanlar giderek sadece hayatta kalmalar iin gerekenden fazlasn retebilir hale gelirler. Ancak bu art-rn herhangi birinin yaam standardn nemli oranda iyiletirmek iin ok kktr. Bunun yerine, daha fazla etkinlik ya da siyasal g sahibi olmak gibi eitli nedenlerle retim aralarnn kontroln elde eden bir aznlk tarafndan el konulur. Bylece snflar doar. Engels'in ne srd gibi: Bu gnn smren ve smrlen, ezen ve ezilen snflar arasndaki tm tarihsel uzlamaz elikilerin hepsi ayn ekilde, insan emeinin grece azgelimi retkenliiyle aklanabilir. Gerekten alan nfus, gerekli emeiyle, toplumun -emek ynetimi, devlet ileri, hukuk konular, sanat, bilim, vb. gibi- ortak meselelerini gzetmeye zaman kalmayacak kadar megul olduu srece, bu ileri yrtmek iin, fiili emekten zgr klnm zel bir snfn hep var olmas zorunlu olduka, bu snf, kendi kar dorultusunda, alan kitlelere giderek daha byk bir yk yklemekte asla baarsz olmazd. (AD 217-18) retim aralarnn kontrol (daha dorusu, fiilen elde tutulmas) yasal sahiplikleriyle mutlaka ayn olmayabilir. Bu anlamda Marx kendisini, ' zoru hakkn temeli sayan' Thomas Hobbes gibi materyalist burjuva filozoflarnn yanna koymakta ve '... Eer erk, Hobbes ve dierlerinin yaptklar gibi, hakkn temeli saylrsa, hak, hukuk, vl>

102

107

Kari Marx'r

devrimci fikirleri

5. Tarih ve Snf McadcIcsi srekli kar karya gelmiler, kesintisiz, kimi zaman st rtl, kimi zaman ak bir sava, her keresinde ya toplumun tmyle devrimci bir yeniden kuruluuyla ya da atan snflarn birlikte mahvolmalaryla sonulanan bir sava srdrmlerdir... Feodal toplumun ykntlar arasndan u venni olan modem burjuva toplumu, snfsal uzlamaz elikileri ortadan kaldrmad. Sadece yeni snflar, yeni bask koullar, eskilerin yerine yeni savam biimleri getirmekle kald. (TE vi 483 ve 485) Bu fikir imdilerde, burjuva tarihilerince bile bir dereceye kadar kabul grmektedir; dolaysyla 1848'de ne kadar devrimci olduunu kavramaya almak akl yorar. O gne kadar tarih byk oranda sadece toplumun kaymak tabakasnda olanlar hakknda (ve onlar iin) yazlmt ya da tarih boyunca Akln soylu yryn izlemiti. imdi Marx alan halk kitlelerinin btn byk tarihsel dnmlerde oynam olduu belirleyici role k tutmaya balyordu. Bugn tarihi 'aadan' yazanlar, Marx'n, 'tarih... snf mcadelelerinin tarihidir' beyannn glgesinde yazyorlar. Bizzat Marx snf mcadelesini en nemli kefi saymyordu. 1852 Mart'nda Joseph Weydemeyer'e yazd nl mektubunda yle yazmt: Ve imdi bana gre, modem toplumdaki snflarn varln ya da aralarndaki mcadeleyi kefetmek bana fazladan bir saygnlk getirmemeli. Benden ok nceki burjuva tarihileri bu snf mcadelesinin tarihsel geliimini, burjuva ekonomistler de snflarn ekonomik anatomisini tanmlamlard. Benim yaptm tek yeni ey, 1) sn/larn varlnn sadece retimin geliimindeki zel aamalarla balantl olduunu, 2) snf mcadelesinin kesinkes proletarya diktatrlne yol at, 3) sadecc hu diktatrln kendisinin tm snflarn ortadan kalkmasn ve snfsz bir topluma geii saladn kantlamakt (SY (>'))

devlet iktidarnn dayand dier ilikilerin ifadesidir, belirtisidir sadece.' (TE v 329) retim ilikileriyle yasal mlkiyet biimleri arasndaki ayrm nemlidir. ou insan kapitalizmin varlnn retim aralarna sahip olan ve kontrol eden bireysel kapitalistlerin varlna bal olduuna inanr; dolaysyla da, ticari etkinliin, aslnda firma alanlar olan ve ta atlasa birka hisseyi elinde bulunduran st dzey yneticilerce yrtld modern irketin douunu, artk kapitalizm altnda yaamadmzn bir kant olarak sunar. Bu tamamen gerek ddr. Snfl toplumu tanmlayan, iktidar ilikilerinin kuanld yasal biimleri deil, retim aralarnn bir aznlk tarafndan fiilen elde tutulmasdr.

retim Tarzlar ve Snf Mcadelesi

retim ilikileri, snfl toplumda, 'bireyle birey arasndaki ilikiler deil, iiyle kapitalist arasndaki, ikiiyle toprak aas arasndaki, vb. ilikiler'dir (TE vi 159). Marx iin smry temel alan bu snfsal ilikiler toplumu anlamann anahtardr: Yneticiler ve ynetilenler arasndaki ilikiyi, denmemi art-emein dorudan reticilerden ekildii zgl ekonomik biim belirler... Btn toplumsal yapnn en derin gizini aa karan ey, retim koullarnn sahiplerinin dorudan reticilerle dorudan ilikisidir daima -ki bu iliki daima emek yntemlerinin ve buradan hareketle toplumsal retkenliin geliimindeki belirli bir aamaya doal biimde denktir... ' (K iii 791) Bu fikirlerin ardndan Komnist Manifesto'un nl al satrlar gelir: imdiye kadarki btn toplumlarn tarihi snf mcadelelerinin tarihidir. zgr insan ile kle, patrisyen ile pleb, lord ile serf, lonca ustas ile kalfa, tek szckle, ezen ile ezilen birbirleriyle

104

107

Kari Marx'r devrimci fikirleri Marx belki de ok alakgnllyd. Ancak temel iddias geerlidir. Snf mcadelesi, 'daima emek yntemlerinin ve buradan hareketle toplumsal retkenliinin geliimindeki belirli bir aamaya', Dier bir deyile, retici glerin geliiminin belirli bir dzeyine 'doal biimde denk' olan tarihsel olarak baz zgl retim ilikilerinden doar. Marx 'retici glerin geliiminin belirli bir aamasna denk den retim ilikileri'ni bir retim tarz diye adlandryordu. Marx snfl toplumun drt ana tipi arasnda ayrm yapyordu: 'Ana hatlaryla, Asyal, antik, feodal ve modem burjuva retim tarzlar, toplumun ekonomik formasyonunda ilerlemeci dnemler olarak belirtilebilir.' (SE i 504) Farkl ekonomik toplumsal formasyonlar birbirinden ayran rnein kle emeine dayanan bir toplumu cretli emee dayanan bir toplumdan ayrt eden- ey, bu art-emei dorudan-reticisi olan kimsenin, iinin elinden alma biimidir. (K i 325) Bizzat smrnn biimi retim aralarnn dalmna baldr. Klelik sisteminde, emek sahibi bir retim aygtdr ve efendinin mlkdr, tpk klenin alt toprak ve kulland aletler gibi. Klenin emeinin tamam art-emek gibi grnmektedir, nk kle rn zerinde hibir hak sahibi deildir -tamam efendiye gider. Ancak klenin, sahibinin para harcad deerli bir yatrm olmasndan dolay hayatta tutulmas gerekir. yleyse klenin rnnn bir blm onun beslenmesi, giydirilmesi ve barndrlmas iin ayrlr. te yandan feodalizmde, kyl retim aralarndan -aletler ve belki hayvanlar- bazlarn fiilen kontrol edebilir, fakat alt topraa sahip deildir. Dolaysyla zamann kendisi ve ailesi iin gerekli emekle feodal lord iin alt art-emek arasnda blmek zorundadr. It kendi tarlasnda alr, bir feodal lordun arazisinde. Bunun iin bu eek zamannn her iki ksm da birbiriyle bamsz biimde yan yana vr olur.' (K i 346)

5. Tarih ve Snf McadcIcsi Her iki retim tarznda da smr her ynyle aikrdr ve mlk sahibinin dorudan reticiler zerindeki fiziki gcne baldr. Kle sahibi, eer isterse, tembel ya da itaatsiz kleye ikence edebilir ya da onu ldrebilir. Feodal lordlar, silahl hizmetlilerden oluan askeri gce sahipti. Toprak sahibinin kyllerinin art-emeinden yararlanma erki onun g kullanma tekeline baldr. Gerekten de, yzeysel olarak bakldnda, asl nemli olan eyin yzeysel tarih grnn ileri srd gibi- ynetenin ynetilen zerindeki nfuzu biimindeki g ilikileri olduu ve ekonomik iliki olmad dahi ileri srlebilir. Ancak kapitalizmde ii hukuken zgrdr. i kapitaliste, klenin efendisine ya da serfn lorduna bal olduu gibi bal deildir. Smr, reticinin mlk sahibine fiziksel olarak baml olmasna deil, ekonomik basklara ve her eyden nce de iinin retim aralarna sahip olmamasna baldr. Marx, iilerin 'eski yanamalk, esaret ve kulluk ilikilerinden zgr ve ikinci olarak da tm kiisel eya ve mallardan ve her trl nesnel, maddi varlk biiminden zgr olmak zere iki anlamda zgrdr; her trl mlkiyetten zgrdr: diye yazmt. (G 507) ngiltere'de kyller, onbeinci ve onsekizinci yzyllar arasnda -evden tahliyeler, ortak topran duvarla evrilmesi gibi- eitli hilelerle geimlerinin bal olduu topraktan koparldlar. Ancak kendi emek glerinden baka hibir eye sahip olmayan bir ii snf yaratlmasyla kapitalist retim tarz gelitirilebilirdi. Kapitalist retim tarz dorudan reticinin, kk bir kapitalist grubun kontrol altndaki retim aralarndan ayr tutulmasna baldr. i asndan emek gcn kapitaliste satmasnn alternatifi alktan lmektir. Kapitalist, retim aralar zerindeki kontroln insanlar kendisi iin almaya zorlamak amacyla kullanr ve bir kez onlar altrmaya baladnda art-emei ortaya karabilmek iin cretlerinin karlndan daha uzun altrmak zorundadr. Bu durumda smr, ilk bakta, mlk sahibinin iddet tekeline deil, ekonomik gcne baldr. nk fiziksel zorlamann olmamas, iinin hukuken zgr olmas ve kapitalist adna almay aka

106

107

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

5. Tarih ve Snf Mcadelesi balantldr' demek, toplumsal ilikilerin retici glerdeki deiikliklere sadece tepki olduunu sylemek demek deildir. liki iki ynldr. Her biri dierini snrlar. retici gler retimin toplumsal ilikilerine snrlar koyar. Marx ve Engels, snflarn her koul altnda ortadan kalkamayacan iddetle ileri srmlerdir. Engels'in Komnist Manifesto 'da bir taslak biiminde aklad zere: Toplumsal dzendeki her deiiklik, mlkiyet ilikilerindeki her devrim, artk eski mlkiyet ilikilerine uygun dmeyen yeni retici glerin yaratlmasnn sonucuydu mutlaka... sadece herkes iin yeterli olan deil, toplumsal sermaye art ve retici glerin daha da gelimesi iin bir fazlalk retmek mmkn olmad srece, toplumun retici glerini kullanan egemen bir snfla zayf, ezilen bir snf daima var olur. Bu snflarn nasl oluaca retimin gelime aamasna baldr... imdiye dek retici glerin herkese yetecek kadarm retebilecek ya da zel mlkiyeti bu retici glere bir pranga, bir engel haline getirecek kadar, gelimemi olduu aikrdr. Ancak byk lekli sanayinin geliiminin, ilk olarak imdiye dek duyulmam lde sermaye ve retici gler yaratt ve ksa bir sre iinde bu retici gleri snrsz bir lde artracak aralarn mevcut olduu zaman; ikinci olarak byk halk kitleleri giderek proleter olurken ve durumlar, burjuvann servetinin artmasna ters oranl biimde sefalete srklenip dayanlmaz hale gelirken, bu retici glerin birka burjuvann elinde topland zaman; nc olarak bu, kolaylkla artrlabilecek gl retici gler, her an toplumsal dzende son derece iddet ieren karklklar tahrik edecek biimde zel mlkiyete ve burjuvaziye smayacak denli byd zaman, zel mlkiyetin yok oluu sadece mmkn olmakla kalmaz, kesinlikle gerekli hale de gelir. (TE vi 348-9)

gnlllk temelinde kabul etmesi smry gizler. Fakat daha az gerek deildir. Marx, 'retim ilikileri... retici glerin geliiminin belirli bir aamasna denk der.' diye yazmaktadr. Burada 'denk dmek'ten kast nedir? Baz yorumcular, Marx'n retim tarzlarnn ykseli ve dnden dorudan doruya retici gleri sorumlu tuttuunu dnmlerdir. Bu tarih gr, teknolojik deiimin toplumsal deiimin motoru olduunu ileri srdnden dolay, bazen 'teknolojik determinizm' diye adlandrlr. Marx'n yazlarnda bu tr bir gr destekledii grlen paragraflar vardr. rnein u ifadeleri kullanmaktadr: Toplumsal ilikiler retici glerle yakndan balantldr. Yeni retici gler edinme yolunda insanlar retim tarzlarn deitirirler ve retim tarzlarn deitirirken, geimlerini kazanma yolunu deitirirken tm toplumsal ilikilerini de deitirirler. El deirmeni feodal lordlu topluma yol aar; buharl imalathane de sanayi kapitalistli topluma. (TE vi 166) Sonradan gelen baz Marksistler, Marx'n tarih teorisine ilikin arptmalar hakl karmak iin, retici gler bir kez belirli bir dzeye ulatnda toplumsal devrimin kanlmaz olduunu syleyerek, bu tr grlere bavurmulardr. kinci Enternasyonal'in (1889-1914) teorisyeni Kari Kautsky, kapitalizmin ke mahkm olduunu ve bunun 'doal gereklilik' olduunu ileri sryordu. Sosyalistlerin yapacaklar tek ey geriye yaslanp bu kanlmaz olay beklemeleriydi. Bu tr edilgen Marksizm, kinci Enternasyonal'in partilerini 1914'deki Birinci Dnya Savana kar kitlesel muhalefet rgtlcmemeye evketti. Bunun yerine, kendi ulusal hkmetlerini desteklediler ve iiler birbirlerini boazlamaya baladklarndan enternasyonal emek hareketi paraland. Sonucu etkilemeye almaktansa tarihi pasif bir biimde gzleyen kaderci Marksizm, Marx'n grlerinin tamamen aplrlmasdr. 'Toplumsal ilikiler retici glerle yakndan

108

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

5. Tarih ve Snf Mcadelesi Bilimsel bilgilerin oalmas bize emek retkenliini artrma gc verse bile, bu frsatn fiilen kullanlp kullanlmamas yrrlkteki toplumsal retim ilikilerine bal olacaktr. Bu kez in'den vereceimiz bir baka rnek, toplumsal ilikilerin teknolojik ilerlemeyi nasl engelleyebileceini akla kavuturabilir. Sung hanedanl srasnda (960-1259) in Avrupa'nn birka yzyl nndeydi. On birinci yzylda orada ina edilmi demir dkmhaneleri Sanayi Devrimi'ne kadar dnyann en byk dkmhaneleriydi. Ateli silahlar, hareketli matbaa hurufat, manyetik pusula ve mekanik saatler Avrupa'da grnmelerinden yzlerce yl nce in'de gelitirilmiti. Ancak bu hamleler modern bir sanayi ekonomisinin gelitirilmesini tevik etmemiti. Tam tersine, bu tr gelimelerden hi karlar olmayan toprak aalar ve brokratlarn egemen olduu feodal toplumsal yap, odokuzuncu yzylda eski Orta Krallk Batl kolonicilerce fethedilinceye kadar durgunluun ve kn nedeni olmutu. Toplumsal retim ilikileri (toplumun ekonomik yaps) ve retici gler (insani beceriler ve teknoloji) birbirlerine egemen olmaktan ok birbirlerini etkiler. Beceri ve teknoloji dzeyi toplumsal deiime snrlar koyar, fakat ayn zamanda kamlar da; bu arada toplumun yaps insanlarn emek srecini ne kadar deitirebileceini ve yeni teknikleri ne kadar kullanabileceini belirler. Marx bunlar arasndaki ilikiyi zamanla deien bir iliki olarak grr. Verili bir toplum yaps, sadece, insani beceri ve teknolojinin geliiminin belirli bir dzeyiyle uyumludur. 'Geliimlerinin belirli bir aamasnda toplumun maddi retici gleri mevcut retim ilikileriyle elimeye balar... retici glerin gelimesiyle bu ilikiler onlarn prangalarna dnr.' (SE i 503-4) Bunun zerine toplum, retici glerin daha da gelimesine yol aabilecek yeni retim ilikileri eskilerinin yerini aldnda sona erebilecek toplumsal kriz dnemine girer. Yukarda sz edilen Avrupa feodalizminin krizi bu srece k tutabilir. Roma dneminin sonunda feodal retim ilikilerinin

Dolaysyla sosyalizm, iyi niyetli hayalperestlerin zihinlerinden frlam iyi bir fikir hi deildir. Sosyalizm, yalnzca retici gler snflarn ortadan kalkmasna izin verecek bir dzeye ulatnda mmkn olur. Ve byle bir dzeye ulamas da yalnzca kapitalizmde gerekleebilir. Fakat buna karlk, toplumsal retim ilikilerinin retici glerin geliimine snrlar getirdii de ayn derecede dorudur. Emek srecindeki ilerlemelerin gerekleme dzeyi, bu ilerlemelerin esas toplumsal snflarn en azndan birinin karna olup olmadna baldr. Orta alardaki Avrupa rneini ele alalm. Tarihiler, feodal toplumun, toprak mevcut nfusu besleyemedii ve yaam standartlar dt zamanlarda, savala, alkla ve vebayla denge kurulana kadar bir dizi korkun kriz yaadn gstermilerdir. ou kyl olan ve en iyi zamanlarda tarmsal retimle ancak alk iinde hayatta kalmay baaran Bat Avrupal insanlar neredeyse nkleer bir soykrm yaamasna kitlesel halde ldler. Fransz Marksist tarihi Guy Bois, on drdnc yzyln ortalarnda dou Normandiya nfusunun yars yok olurken, bir sonraki yzyln balarnda ok daha fazlasnn ldn gstermitir. Onun tahminine gre, 1460 ylnda nfus 1300 ylndaki nfusun te birinden azd. Bunlar sadece doal felaketler olarak Malthus'un nfus yasasnn rnekleri deildi. O srada egemen olan feodal retim ilikilerinden douyorlard. Kyller rnlerinin yardan fazlasn, muhafzlarn beslemek ve silahlandrmak ve kendi toplumsal konumunu idame ettirmek iin kullanan feodal lorda vermek zorundaydlar. Kyllerin gelimi retim yntemlerine yatrm yapacak ne kaynaklar ne de tevikleri vard. Bu, ikiilik tekniklerinin ge Orta a'n byk blmnde (1300-1550) deimeden kald anlamna geliyordu. Nfus belirli bir snr atnda, bu teknikleri kullanarak toprak da yemek de nfusa yetmiyordu. Lord kyller alktan lse de gelirinin azalmasna izin vermezdi. Ykii tayamayan kyl ekonomisi kecekti.

110

111

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

5.

Tarih ve Snf Mcadelesi

yerlemesi hi kukusuz nemli oranda ekonomik ilerlemeye yol amtr. Onuncu ve onnc yzyllar arasnda tarmsal retkenlik nemli oranda ykselmi, nemli miktarda arazi ekip bimeye ayrlm, kasabalar bym ve nfus artmtr. Yunanl ve Romallar tarafndan gerekletirilen saysz bilimsel bulu, antik dnyaya egemen olan kleci retim ilikileri uygulamaya konulmasna engel olduundan, ancak imdi ekonomik kullanma sokulmutur. Fakat onnc yzyldaki bu ekonomik byme, onu tevik etmi feodal ilikilerin getirdii snrlara arpmtr. Daha nce grm olduumuz gibi, hzla byyen nfusu beslemek iin gerekli tarmsal gelimelerin gereklemesinde ne lordun ne de kylnn pek fazla kar yoktu. Sonu, uzun bir kriz olmutu. Bundan dolay toplumsal krizler yrrlkteki retim tarzndaki elikilerden doar. Ayn zamanda yeni bir retim tarznn ortaya kabilecei koullar yaratrlar. Feodalizmle ilgili bir rnek verecek olursak, on drdnc yzylda Kara lm'n ardndan gelen emekgc darl, ngiliz kyllerini, 1381 byk isyannn yenilgisine ramen, serflii yok olmaya zorlayacak kadar gl bir konuma getirmitir. Kyller artk topraa bal deillerdi. Ancak kendilerini altklar arazi parsellerinin sahipleri haline getirmek iin Fransz benzerleri kadar gl deillerdi. ngiliz toprak aalar, onaltnc yzyldan itibaren, kylleri topraklarndan atp araziyi ikiliklerine katabiliyorlard. Daha sonra bunlar cretli emeki istihdam eden ve pazar iin mal reten kapitalist kiraclara kiralyorlard. Feodal retim ilikilerinin giderek zayflamas kapitalizmin ortaya kna yol amt. Marx, snf mcadelesinin bu elikiler nda ele alnmas gerektiini ileri sryordu. Bir retim tarznn yerini bir bakasnn almas barl bir yolla ve kademeli olarak gereklemez; eski ynetici snfn mlkszletirildii ve yerine yeni bir snfn getii bir devrimi (.'.erektirir. 'retici gler ve iliki biimleri arasndaki eliki... her halkarda bir devrimle sona erer; bununla birlikte herkesi kapsayan

eitli snflarn atmalar, bilin farkllklar, fikir atmalar gibi eitli alt biimler de alr.' (TE v 74) Ekonomi_Politiin_Eletirisine_K:tk'ya nsz iinde yer alan u nl satrlar Marx'n tarih teorisini zetlemektedir: Varlklarnn toplumsal retiminde, insanlar, aralarnda, zorunlu, kendi iradelerine bal olmayan belirli ilikilere girerler; bu retim ilikileri, onlarn maddi retici glerinin belirli bir gelime derecesine denk der. Bu retim ilikilerinin tm, toplumun ekonomik yapsn, belirli toplumsal bilin ekillerine denk den bir hukuksal ve siyasal styapnn zerinde ykseldii somut temeli oluturur. Maddi hayatn retim tarz, genel olarak sosyal, siyasal ve entelektel hayat srecini koullandrr. nsanlarn varln belirleyen ey, bilinleri deildir; tam tersine, onlarn bilincini belirleyen, toplumsal varlklardr. Gelimelerinin belirli bir aamasnda, toplumun maddi retici gleri, o zamana kadar iinde hareket ettikleri mevcut retim ilikilerine ya da, bunlarn hukuki ifadesinden baka bir ey olmayan, mlkiyet ilikilerine ters derler. retici glerin gelimesinin biimleri olan bu ilikiler, onlarn engelleri haline gelirler. O zaman bir toplumsal devrim a balar. Ekonomik temeldeki deime, kocaman styapy, ok ya da az bir hzla altst eder. (SE i 503-4)

Altyap ve styap
'imdiye kadarki btn toplumlarn tarihi snf mcadelelerinin tarihidir.' Ve snflar da, Marx'a gre, esas olarak ekonomik ilikilerdir. Marx, Lenin'in nl tanmn hi kukusuz kabul ederdi: Snflar, tarihsel olarak belirlenmi bir toplumsal retim sistemi iinde igal ettikleri yer, retim aralaryla olan (ou durumda hukuken kararlatrlm ve formle edilmi) ilikileri, toplumsal emek rgtlenmesindeki rolleri ve sonu olarak edindikleri toplumsal varlklarnn boyutlar ve onu

113

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

5.

Tarih ve Snf Mcadelesi

edinme tarzlar itibariyle birbirlerinden farkllk gsteren byk insan gruplardr. Snflar, ilerinden birinin, toplumsal ekonominin belirli bir sisteminde igal ettikleri farkl yerler sayesinde dierinin emeine el koyabildii insan gruplardr. Bu tarih anlay, ilk fonnle edildiinden beri birok eletirmenin ileri srd gibi, kabaca toplumsal yaamn tmn bir ekonomik karlar ifadesine indirgemiyor mu? Marx'n g ve retim ilikilerinin toplumun tamamn ekillendirme yolunu kavray gerekte hayli incelikli ve karmakt. ou yorumcunun iaret ettii gibi, Marx'n ekonomik 'altyap' olarak bilinen eyle ideolojik ve politik styap arasndaki ilikiye ynelik en nemli ifadesi kesin ve yetkindir: Bu retim ilikilerinin toplam, zerinde hukuki ve siyasal styapnn ykseldii ve toplumsal bilincin belirli biimlerinin denk dt ve gerek temel anlamna gelen ekonomik toplum yapsn oluturur. Maddi yaamn retim tarz genellikle toplumsal, siyasal ve entelektel yaam srecini koullandrr. nsanlarn varlklarn bilinleri belirlemez, tersine onlarn bilinlerini belirleyen toplumsal varlklardr. (SE i 503-4) Burada ana hatlar izilen toplum resmi, styapnn -politika ve ideoloji- ekonomide ne olduunu sadece pasif biimde yanstt bir resim deildir. Daha ok, italik yazdm szcklerin nerdii gibi, olan biten, retim g ve ilikilerinin styapdaki gelimelere snr koymasdr. imdi bu byleyse, politik ve ideolojik faktrlerin kendi ritimlerine gre gelimesi ve tekrar ekonomiye yansmas iin epeyce alan vardr. Bu, Engels'in, Marx'n lmnden birka yl sonra yazd bir mektupta ileri srd eydir: Materyalist tarih anlayna gre tarihteki nihai belirleyici unsur, gerek yaamn retimi ve yeniden retimidir. Ne Marx ne de ben bundan fazlasn ileri srdk. Buradan

hareketle eer birisi bunu ekonomik enin tek belirleyici olduunu syleyerek eip bkerse, bu nermeyi anlamsz, soyut, sama bir ifadeye dntrm olur. Ekonomik durum temeldir, fakat styapnn eitli eleri -snf mcadelesinin politik biimleri ve sonular, yani: baarl bir kavgadan, vs. sonra muzaffer snfn hazrlad anayasalar, hukuki biimler ve hatta btn bu fiili mcadelelerin katlanlarn beyinlerine, siyasal, hukuki, felsefi teorilere, dini grlere yansmalar ve bunlarn gelierek dogma sistemlerine dahil olmas- tarihsel mcadelelerin gidiatna da etki eder ve ou durumda onlarn biimlerinin belirlenmesinde baskn olur. Btn bu elerin, sonsuz sayda rastlant arasnda... ekonomik hareketin kendisinin zorunluluunu dayatt bir etkileim vardr. (SE417) O halde verili bir toplumda hangi retim ilikilerinin egemen olduunun tespiti, o toplumu anlamaya almann sadece balang noktasdr. Yeterince iyi anlayabilmek iin, retim ilikilerinin toplumun 'gerek temel'i olduunu aklda tutmak kaydyla ideolojik ve politik faktrlerin ekonomiyle etkileime girdii yolu kavramak gerekir. Altyap ve styap arasndaki ilikide yer alan eyle ilgili olarak net bir fikre varmak iin, styapnn en nemli iki esi, ideoloji ve devlete bir gz atalm. Marx, toplumsal devrimlerden bahsederken yle yazar: Ekonomik retim koullarnn maddi dnm... ile hukuki, siyasal, dini, estetik ya da felsefi -ksacas ideolojik biimleri arasnda bir ayrm yapmak gerekir. Nasl ki bir birey hakkndaki kanmz onun kendisi hakknda ne dndn esas almazsa, byle bir dnm dnemini onun kendi bilinciyle yarglamayz; tersine bu bilin maddi yaamn ztlklarndan, toplumsal retici glerle retim ilikileri arasnda mevcut elikiden anlamlandrlmaldr. (SE i 504)

114

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

5. Tarih ve Snf Mcadelesi Eer kapitalist retim ilikileri insani geliimin en yksek biimini temsil ediyorsa, kapitalistin kr etmesi herkesin karnadr. O hi kimseyi smrmyordur: Toplumsal retimdeki rol vazgeilmezdir ve kr da katksnn adil bir dldr. deolojiler, insanlar toplumun doas hakknda yanl grler beslemeye ikna ederek mevcut retim tarznn devamn salar. Bu balamda, tarih yapanlar, devrimci dnemlerde bile, oynadklar rollerin doasn tam olarak anlamazlar: nsanlar tarihlerini kendileri yaparlar, fakat onu tam istedikleri gibi yapamazlar; kendi setikleri koullar altnda deil, fakat dorudan yz yze kaldklar ve gemiten devrolunan koullar altnda yaparlar. Tm eski kuaklarn gelenei yaayanlarn beyninde bir kbus gibi durur. Ve tam da kendilerini ve eyleri kkten deitirmeye, asla var olmam bir eyler yaratmaya adam grndkleri zamanlarda, tam da bu gibi devrimci kriz dnemlerinde, gemiin ruhlarn heyecanla k-ndi grevlerine aktarrlar ve dnya tarihinin yeni sahnesini gemiin eski yzl klyla ve gemiten bor alnan dille sunmak iin onlardan adlarn, sava naralarn ve kostmlerini dn alrlar. Dolaysyla Luther, Havari Paul'un maskesini takm, 1789-1814 devrimi kendisini bazen Roma Cumhuriyeti bazen de Roma mparatorluu gibi sslemitir. (TE xi 103-4) Bu kendini aldatma biimi byk burjuva devrimlerinde gerekliydi nk bu devrimlerin liderleri hem kendilerini hem de destekilerini, snflarnn zaferinin bir btn olarak insanln karna olduuna inandrmak zorundaydlar. Burjuva toplumu kahraman olmad halde, o toplumun domas iin halklarn kahramanlklar, fedakrlklar, ylglar, i savalar ve savalar gerekliydi. Ve burjuvazinin gladyatrleri Roma Cumhuriyeti'nin saf klasik geleneklerinde mcadelelerinin ieriine ynelik burjuva snrlamalarn

B yzden, Marx, ilk olarak bilincin 'maddi yaamn elikilerinden bamsz olduunu reddeder. Bilincin toplumsal varl belirlemesinden ok, toplumsal varlk bilinci belirler. Fakat 'toplumsal varlk bilinci belirler' demek ne anlama gelir? Her eyden nce, insanlarn sahip olduklar inanlarn, iinde yaadklar maddi ve toplumsal koullarn basksyla biimlenecekleri anlamna gelir. nsanlar saf akl leminde yaayan bedensiz ruhlar deildirler. Onlar, ounun ancak varlklarn devam ettirebileceklerinden fazlasna sahip olamadklar koullar altnda hayatta kalmaya abalayan erkek ve kadnlardr. Sahip olduklar inanlar, durumlarn anlamlandrma ve gnlk eylemlerini ynlendirme abalar olacaktr. Dahas insanlar, ilkel komnizmin bitiminden bu yana, snfl toplumlar halinde yaamlardr. Bu demektir ki, ynetici snflarn dorudan reticileri kendi durumlarn kabul etmeleri iin onlar ikna etmeleri nemlidir. Bu kabul eitli biimlerde olabilir. Bu, ynetici snfn alt edilemeyecek kadar gl olduu inanc temelinde basite geri ekilme olabilir. Ayrca imdiki toplumsal dzenin adil ve arzu edilebilir bir ey olmas biiminde pozitif inan da alabilir. Her iki durumda da, dorudan reticilerin inanlar onlarn statkoyu kabullerinde can alc bir rol oynar. Bu balamda, ideolojiler -insanlarn dnya hakknda sahip olduklar sistematik inanlar- yalnzca snf mcadelesindeki rollerinden hareketle anlalabilir. Dier bir deyile, egemen retim ilikilerinin korunmasna ya da zayflatlmasna katklar asndan ^ahlil edilmelidirler. Marx, ideolojilerin smrlenleri toplum iindeki konumlar hakknda yanltarak snfl toplumlar desteklediine inanmaktadr. Bunun etkisi, sz konusu snfl toplumun toplumsal ilikilerinin, insanlk tarihinin sadece bu dnemine zg olmak yerine, kanlmaz nitelikte, ortadan kaldrlamaz trden doal ilikiler saylmasdr. Bunun sonucu, zgl snf karlarnn evrensel insani karlar olarak ^rlmesidir.

117

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

5. Tarih ve Snf Mcadelesi Daha sonra o ve Engels, bu ayrmann yalnzca snfsal uzlamaz elikilerin kanlmaz sonucu olarak kavranabileceini gsterdiler. Engels, devletin ortaya knn toplumun snflara blnmesinden ayr tutulamayacan ileri sryordu: Devlet... gelimenin belirli bir aamasnda toplumun bir rndr; bu, sz konusu toplumun kendi iindeki zlmez bir elikiyle i ie gemi olduunun, gszlnden dolay gideremedii uzlamaz elikiler iinde blndnn itirafdr. Fakat iinde atan ekonomik karlar barndran bu uzlamaz eliki ve snflar kendilerini ve toplumu ksr mcadelelerle yok edemeyecek olduu iin, grnrde toplumun stnde durup elikiyi bastracak bir gce sahip olmak ve onu 'dzen'in snrlar iinde tutmak gerekli olmutur ve toplumun iinden kan fakat onun stnde bir yere yerleen ve kendisini ondan giderek uzaklatran bu erk, devlettir. (SE iii 326-7) Bu gcn z, devletin bask aralarn, en basit ekilde silahl gc kontrol etmesidir. Snfl toplumlardan nce, herhangi bir konuda verilen kavgada yer alan kiilerle nfusun geri kalan arasnda herhangi bir fark yoktu. Ancak snfsal uzlamaz elikilerin ortaya kyla bu durum ortadan kalkar. G kullanm, d dmanlarla savamak kadar nfusun byk ounluunun bastrlmas roln de oynayan uzmanlam bir aznln g kullanm alan haline gelir. Bylece devletin toplumdan ayrmas esas itibariyle bask aralarnn, ynetici snfn art emeine dayand dorudan reticilerden ayrmasdr. Engels'in ifadesiyle, devlet oluumu: artk kendisini silahl bir kuvvet olarak rgtleyen halkla zde olmayan bir kamu gcnn kurulmasn gerektirir. Kendi kendine hareket eden silahl halk rgtlenmesi, snflara ayrld iin imknsz hale geldiinden dolay bu zel kamu gc gereklidir... Bu kamu gc her devlette vardr; sadece silahl adamlardan deil, her trl maddi

kendilerinden gizlemek ve tutkularna tarihsel trajik bir grnm vermek iin ihtiyalar olan ideallerini ve sanat biimlerini bulmulardr. Benzer ekilde, bir baka geliim aamasnda, bir yzyl nce, Cromvvell ve ngiliz halk kendi burjuva devrimleri iin Eski Ahitten nutuklar, tutkular ve hayaller dn almt. (TE xi 104-5) Marx, ekonomik ve politik gleri sayesinde ynetici snf ideolojilerinin kitleler arasnda egemen olduuna inanmaktadr. 'Egemen snfn fikirleri her dnemde egemen fikirlerdir: yani, toplumun egemen maddi gc demek olan snf ayn zamanda egemen zihinsel gcdr de.' (TE v 59) Ynetici snf retim aralar ve devlet zerindeki denetimini halkn inanlarn biimlendiren ok eitli kurumlar yaratmak ve srdrmek iin kullanr. Orta a dnemlerinde bu kurumlarn en nemlisi kiliseydi. imdi buna, eitim sistemi ve kitle iletiim aralar bata olmak zere birok ara eklenmitir. Ancak Marx asndan ynetici snfn ideolojik gcnn ekonomik ve politik glerinden ayrlamaz olduu aktr. Ekonomik olarak baskn olan snf ayn zamanda ynetici snft -yani, retim aralarn kontrol eden snf devleti de kontrol ediyordu. Devlet, Marx asndan, belirli bir snfn egemenliini srdrlebilmesini salayan en nemli arat. 'Modern devletin ynetimi' Komnist IManifesto'daki nl deyile, 'tm burjuvazinin ortak ilerini yneten bir komiteden baka bir ey deildir.' (TE vi 486) 'Gerek anlamnda siyasal g, bir snfn bir baka snf ezmek amacyla rgtlenmi gcdr.' (TE vi 505) Marx sistematik bir devlet teorisi gelitirmeye asla girimedi. Onun konuya ilikin grlerinin dank notlardan ve zel analizlerden kartlmas gerekir. Engels ve Lenin konuyu daha da ileri gtrdler. Ancak gelitirdikleri teorinin ana hatlar zaten Marx'ta vardr. Daha 1843'de Hegel'in Hukuk Felsefesinin Eletirisi 'nde M;rx, modern devletin sivil toplumdan, bylece ekonomik ve toplumsal yaamdan ayrmasyla karakterize olduunu ileri srmt.

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

5. Tarih ve Snf Mcadelesi toplumun doastc etkisini geniletmeye mecbur kald. (FS 162-3) Bylece kapitalizmin zaferi devlet aygtnn g ve etkinliinin devasa boyutlarda artmasna yol amtr. Fakat bu aygt smrlen snflardan olduu gibi burjuvaziden de giderek bamszlayor muydu? Bu, en azndan, srasyla I. Napolyon ve III. Napolyon'un, sadece askeri gce dayanan bireysel bir maceraperestin devletin kontroln eline geirebilecei ve iilerle kyllerin yannda kapitalistlerden de bamsz bir biimde hkm srebilecei, Birinci ve kinci Fransz mparatorluklarnda Bonapartiz denilen fenomeninin gsterdii eydi. Bu nokta daha gl biimde vurgulanabilir: Marx'tan sonraki dnemde, siyasal dayana ii snf olan partilerin seilip hkmetleri kontrol etmesi devletin bir snf egemenlii arac olduu fikriyle elimiyor mu? Bu soruya cevap verebilmek iin kendimize, Marx ve Engels asndan devletin snfsal uzlamaz elikilerin rn olduunu; Marx'n dedii gibi, 'uzlamaz elikilerin sivil toplumdaki resmi ifadesi' (TE vi 212) olduunu hatrlatmamz gerekir. Marx, 'btnn devlet halinde younlamas'da bahseder (G 227). Dier bir deyile, toplumun tm elikileri devlette yansr ve kristalize olur. Ynetici snfn egemenliinin devam devlet erkinin rgtlenmesine yansyan dier snflarla arasndaki bir dizi uzlamaya bal olabilir. rnein, Marx burjuvazi ve proletarya arasnda birka yl sren ak i sava sonrasnda Fransa'daki kapitalist iktidarn korunmasnn tek yolunun, 1848 Devriminden sonraki III. Napolyon'un zaferi olduunu ileri sryordu: mparatorluk, kylle, sermaye ve emek savamna dorudan doruya katlmam bulunan o geni reticiler ynna dayandn ileri sryordu. Parlamentarizme, ve bylece hkmetin varlkl snflara dorudan bamllna da son vererek, ii snfn kurtaracan ileri sryordu. i smf zerindeki ekonomik stnlklerini koruyarak, varlkl

destekten, cezaevlerinden ve bask kurumlarndan oluur... Devlet iindeki snfsal uzlamaz elikiler keskinletike ve komu devletler genileyip nfuslar arttka... byr...galci rekabetin ve snf mcadelesinin kamu gcn toplumun tamamn, hatta devleti yutacak hale getirdii bugnn Avrupa'sna bir gz atmamz yeterli olur. (SE iii 327-8) Engels devletlerin oluumu ve evrilmesindeki iki ana faktr yle tanmlar; bu iki faktr, snfsal uzlamaz elikilerin gelimesi ve keskinlemesi ve devletler arasndaki askeri nfuz oluturmaya ynelik mcadeledir. Marx bu fikri Paris Komn zerine yazd yazlarda ok daha tarihsel somutlukla gelitirmi; modern kapitalist devletin kkenlerini Avrupa'da Orta a'n sonunda ortaya kan mutlak monarilere kadar srmtr. Her yerde hazr ve nazr ve karmak askeri, brokratik, dinsel ve adli organlaryla canl sivil toplumu bir boa ylan gibi skan merkezilemi devlet ark ilkin mutlak monari gnlerinde feodalizmden kurtulu mcadelesinde modern toplumun bir silah olarak biimlenmitir. Orta a lordlarnn, kentlerinin ve din adamlarnn imtiyazlar, yksek makam sahibi feodal grevlileri maal devlet memurlaryla deitirerek, lordlarn Orta a'a zg hizmetlilerinden ve kk yerleim yeri yurttalarnn loncalarndan kalan asker artklarn dzenli bir orduya dntrerek, ortaa glerinin karmak (rengrenk) anarisi yerine dzenli, sistematik ve hiyerarik bir iblmne sahip bir devlet erki plann koyarak niter bir devlet erkine dnmtr. Birinci Fransz devrimi, ulusal birlik oluturma (bir ulus yaratma) greviyle tm yerel, blgesel, kentsel ve eyaletsel bamszlklar paralamak zorundayd. Bundan dolay, mutlak monarinin balatt eyi, devlet erkinin merkeziletirilmesi ve rgtlenmesini gelitirmek ve devlet erki emberini ve niteliklerini, aygtlarnn] saysn, bamszln ve gerek

121

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

5. Tarih ve Snf Mcadelesi Marx, o gnlerin Britanya'snn yle bir durum yansttna inanyordu: Britanya Anayasas... resmen egemen olmayan fakat sivil toplumun tm belirleyici alanlarnda fiilen yer alan burjuvazi ile resmen idareci olan toprak aristokrasisi arasndaki demode, eski, ad uzlamadan baka bir ey deildir. Aslen 1688 'muzaffer' devriminden sonra, burjuvazinin sadece bir kesimi, fnans aristokrasisi uzlamada yer almt. 1831 Reform Yasas bir baka kesim olan sanayi burjuvazisinin yksek dzeyli grevlilerini, ngilizce deyiiyle millocracy kabul etmiti... Burjuvazi... btn olarak siyasal olarak ynetici snf olarak tannsa bile, bu sadece, yasama erkinin yrtme blm, yani Parlamentonun her iki Kamarasnda yasa yapclar dahil olmak zere tm hkmet sisteminin toprak aristokrasisinin elinde kalmas kaydyla mmkndr. (TE xiv 53-4) Burjuvazi bylece hkmet olmadan ynetebilir. Engels, ulusal birlemeden asl yararlanann sanayi burjuvazisi olduunu, fakat Junker toprak aalar snflarnn fiilen ynetmeyi srdrd Bismarck Almanya'snda benzer bir blmn var olduunu ileri sryordu. Daha sonraki Marksistler, burjuvazinin hkmet olmadan ynetmesinin kapitalizmin genel bir zellii olduunu iddia etmilerdir. lk bakta, Marx'n devlet teorisinin, altyap ve styap arasndaki ilikinin, onun genel olarak aklad gibi, karmak ve incelikli olduunu grebiliriz. Marx ok farkl toplumlarn zelliklerini aklayabilecek ve ayn retim ilikilerini paylaan toplumlarn politik ve ideolojik styaplarndaki varyasyonlar aklayabilecek bir tarih teorisi gelitirmiti. zellikle kinci Dnya Sava'ndan bu yana zengin bir Marksist tarih yazn klliyatnn ortaya kmas bu teorinin retkenliinin onaylanmasdr. Bununla birlikte, Marx'n kaygs, esas itibariyle Condorcet'in ya da Hegel'inkinden ok daha bilimsel lekte bir tarih teorisi formle etmek deildi. Tarihsel materyalizmin keskin

snflar kurtaracan ileri sryordu; ve son olarak, ulusal byklk yalanc dn herkes iin yeniden canlandrarak, btn snflarn birliini kurmu olmakla bbrleniyordu. Gereklikte, burjuvazinin ulusu ynetme yeteneini oktan yitirmi ve ii snfnn henz elde etmemi bulunduu bir dnemde, tek olanakl hkmet biimi de buydu. (FS 230-1) Ynetici snfn devlet aygtn fiilen iletme balamnda dorudan ynetme konumunda olmad bylesi bir paradoks kapitalizm altnda mmkndr; nk smr dorudan reticilerin srekli fiziki zulm altnda tutulmasna bal deildir. Bunun yerine ekonomik basklar, nihayetinde almakla alktan lme arasndaki seim, iileri smrye boyun emek zorunda brakr. 'Ekonomik ilikilerin dourduu sessiz bask kapitalistin ii zerindeki egemenliini tesciller. Dorudan ekonomik olmayan g, elbette hl kullanlmaktadr; ancak sadece istisnai durumlarda.' (K i 899) Bundan tr, kapitalist toplumlarda ekonomi ve politikann birbirinden ayr grnmesi yaygndr. Ancak temel gereklik farkldr. Bir taraftan ekonominin kapitalistlerce denetimi devletin yapabileceklerine snr getirir. Eer burjuvazi bir hkmetin yaptklarn beenmiyorsa, rnein, paralarn lke dna kartabilir. Bu bask tr Britanya'daki i Partisi hkmetlerini daha radikal politikalarn yumuatmak ya da terk etmek zorunda brakmtr. Dier yanda, bizatihi devlette, parlamento ve kabine gibi seilmi organlarla askeri ve sivil brokrasi arasnda bir iblm vardr. Brokrasinin kapitalist snfla yakn balar iinde olmas, burjuva retim ilikilerini ykmay hedefleyen bir hkmeti baltalayaca, hatta zorlanrsa, isyan edecei anlamna gelir. Bununla beraber kapitalizm altnda politika ve ekonominin grece ayrlmas, burjuvazinin devlet aygtn kontrol edemedii durumlara izin verir. Bu da burjuvazinin dier snflarla ya da snf Ihksiyonlaryla toplumsal uzlamaz elikileri yumuatacak ve etkisini daln da salamlatracak uzlamalara girmesini mmkn klar.

122

123

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

6.

Kapitalizm

yz Marx'n bilimsel kapitalizm analizinde ve onun devrimci politika teorisinde yatar.

6. Kapitalizm
Marx'n bayapt. Kapital, yaamnn doruk noktasyd. Yaptn amac, Marx'n 1. Cildin nsznde belirttii gibi, 'modern toplumun ekonomik devinim yasasn aa karmak't. (K i 92) nceki ekonomi dnrleri kapitalizmin ileyi tarznn u ya da 'bu ynn kavramlard. Marx ise onu bir btn olarak anlamay deniyordu. nceki iki blmde yer verdiimiz tarih analizi ve kavray yntemine paralel olarak Marx, kapitalizmi tarihin sonu olarak ya da insan doasna uygun den toplum biimi olarak deil, i elikileri kne yol aacak, tarihsel olarak geici bir retim tarz olarak analiz ediyordu. Thomas Carlyle'n 'kasvetli bilim' olarak nitelendirdii iktisada aina olmayan okuyuculara bu blmn konusunun ana hatlarn izmek gerekebilir. Analiz, Kapital 'in ke ta nitelii tayan ve metalarn -piyasada satlan rnlerin- retimleri iin toplumsal olarak gerekli emek-zamanla orantl olarak dei toku edildiini ne sren emek-deer teorisiyle balar. O halde, ekonomik bir sistem olarak kapitalizmin dayand kr kaynan yaratan art-deer olduu iin, Marx'n kapitalist smr ifadesinin temelinde bu teorinin nasl yattn greceiz. Her biri en byk art-deer tutarn ele geirmek isteyen sermayeler arasndaki (ister bireysel kapitalistler, ister irketler, isterse ulusal dzeydeki) rekabet genel bir kr orannn olumasna ve dolaysyla, greceimiz gibi, emek deer teorisinde bir deiiklie yol aar. Rekabet, kapitalist sistemi dzenli olarak sarsan krizlerin ana nedeni olan kr orannn dmesi gibi bir eilime de yol aar.

Emek ve Deer
Her insan toplumunun temelinde, insanlarn doa glerinden yararlanmak ve bylelikle ihtiyalarn karlamak iin ibirlii yaptklar emek-sreci yatar. Emek rn, her eyden nce, baz insani

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8. Gnmzde Marx metann retiminin topluma maliyetini temsil eder. nsan emek-gc retimin itici gc olduundan, o maliyet yalnzca meta iin harcanan emek miktaryla llebilir. Fakat burada Marx'n emekten kast, rnein bir somun ekmein piirilmesi ya da bir konserve aacann imalat srasnda harcanan emek tr deildir. Bu gerek, 'somut' emek, Marx'n syledii gibi, bize ihtiya duyduumuz deer lsn salayamayacak kadar deiken ve karmaktr. lmz bulmak iin emei somut biiminden soyutlamamz gerekir. Bu konuda Marx yle yazar: 'Bir kullanm deeri ya da yararl madde, sadece soyul insan emei onun iinde nesnelletii ya da maddiletii iin deere sahiptir.' (K i 129) Yani emein 'ikili karakter'i vardr: Bir yandan, her trl emek, fizyolojik olarak insan emekgcnnn harcanmasdr ve eit ya da soyut insan emei oluu zelliiyle metalarn deerini yaratr. te yandan her trl emek zel bir formda ve belirli bir amaca ynelmi insan emek-gcnn harcanmasdr ve faydal emek olma zelliiyle kullanm deerlerini retir. (K i 137) Marx emein iki ynl karakterini 'kitabmdaki en iyi noktalar'dan biri diye niteliyordu (SE 192). Marx'n teorisinin Ricardo ve politik ekonomistlerinkinden ayrld yer burasyd. Marx, Ricardo'yu metalarn deiim deerini belirlemek iin ksa bir forml bulmaya alt iin ar biimde eletiriyordu. Onlar, pazar fiyatlarn nceden tahmin etmenin yollarn bulmann peindeydiler. Marx, 'Ricardo'nun hatas, sadece deerin bykl ile ilgilenmesi... Ricardo'nun aratrmad ey, emein kendini metalardaki ortak e olarak belirli ettii zel biimdir,' diye yazyordu. (ADT iii 131, 138) Marx pazar fiyatlaryla zel olarak ilgilenmiyordu. Onun hedefi, kapitalizmi tarihsel olarak zel bir toplum biimi olarak anlamak, kapital izmin nceki toplum biimlerinden farkl ne yaptn ve gelecekteki dnmne hangi elikilerin yol aacan belirlemekti.

ihtiyalar karlamaldr. Dier bir deyile yararl olmaldr. Bundan dolay Marx ona kullanm deeri der. Deeri, her eyden nce, biri iin ie yaramasnda yatar. Bir kullanm deerince karlanan ihtiyacn fiziksel bir ihtiya olmas gerekmez. Kitap bir kullanm deeri tar, nk insanlar okuma ihtiyac duyarlar. Ayn ekilde, kullanm deerlerinin karlad ihtiyalar kt amalar yerine getirmeye ynelik olabilir. Bir katilin silah ya da bir polisin copu, bir konserve fasulye ya da bir cerrahn neteri kadar kullanm deerine sahiptir. Ancak kapitalizm altnda, emek rnleri meta biimini alr. Bir meta, Adam Smith'in iaret ettii gibi, sadece bir kullanm deerine sahip deildir. Metalar, dorudan doruya tketilmek iin deil, pazarda satlmak zere yaplr. Dei toku edilmek iin retilirler. Bu itibarla her metann, 'bir trnn kullanm deerlerinin bir baka trnn kullanm deerleriyle dei toku edildii nicel iliki, orant' demek olan bir deiim deeri vardr. (K i 126) Dolaysyla bir gmlein deiim deeri yz konserve fasulye olabilir. Kullanm deeri ve deiim deeri birbirlerinden ok farkldr. Smith'in bir rneini alacak olursak, hava insanlar iin neredeyse sonsuz kullanm deeri olan bir eydir, nk o olmazsa lrz. Ancak (elbette zenginlerin kirli ortamlarda hava satn alma hnerini saymazsak) hi deiim deeri yoktur. te yandan elmas grece az kullanlr fakat ok yksek bir deiim deeri vardr. Ayrca, bir kullanm deerinin baz zel insani ihtiyalar karlamas gerekir. Eer asanz bir kitabn faydas yoktur. Buna karn bir metann deiim deeri basite baka metalarla dei toku edilecei miktardr. Deiim deerleri, metalarm zgl niteliklerini deil ortak zelliklerini yanstr. Bir somun ekmek, kullanmlar ok farkl olsa bile ister dorudan doruya ister para araclyla bir konserve aacayla deitirilebilir. Bu nesnelerin deiimine izin veren sahip olduklar ortak ey nedir? Marx'n cevab, tm metalarn bir deeri olduu, deiim deerinin sadece bu deerin bir yansmas olduudur. Bu deer, o

127

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8. Gnmzde Marx blm, smr ve snflarn varolduu kapitalist ncesi toplumlarda bile toplu halde dzenlenir. Dolaysyla feodalizmde, emek ve rnleri... toplumsal alveriler iinde hizmetlerin ve rnlerin takas yaplmas biimini alr... nsanlarn byle bir toplumda birbirleri karsnda brndkleri farkl roller zerinde ne dnrsek dnelim, bireyler arasndaki toplumsal ilikiler, her halkarda, eyler arasndaki, emek rnleri arasndaki toplumsal ilikiler olarak gizlenmeyip kendi kiisel ilikileri olarak grnr. (K i 170) Her ikisi de snf smrsn temel alan retim tarzlar olan kleci toplumda ve feodalizmde, retimin byk ksm hemen tmyle reticilerin ve smren snfn ihtiyalarn karlamaya tahsis edilir. Esas mesele ne retildiinden ok, toplumsal rnn smren ve smrlen arasndaki blmdr. Kapitalizmde eyler ok farkldr. blmnn gelimesi, her iyerinde retimin iyice uzmanlam ve dier iyerlerinden ayr olmas demektir. Her retici ihtiyalarn kendi retiminden karlayamaz. Konserve aaca fabrikasndaki bir ii konserve aacaklarn yiyemez. Yaamak iin onlar bakalarna satmaldr. reticiler bu nedenlerle iki anlamda birbirlerine bamldrlar: Birbirlerinin rnlerine ihtiyalar vardr. Ayn zamanda ihtiya duyduklar eyleri almakta kullanacaklar paray elde edebilmek iin kendi rnlerinin alclar olarak da birbirilerine ihtiyalar vardr. Bu sisteme Marx genelletirilmi meta retimi der. reticiler birbirlerine sadece rnlerinin birbirleri arasnda dei toku temelinde baldrlar: Kullanma yararl nesneler sadece, birbirlerinden bamsz olarak alan zel bireylerin emek rnleri olduu iin meta haline gelir. Btn bu zel bireylerin emeklerinin btn, toplumun emek toplamn meydana getirir. rcticilcr birbirleriyle toplumsal temasa, ancak emek rnlerinin birbirleriyle deiimi yoluyla girdikleri iin, zel emeklerinin

Marx, metalarn deiim deerini ne kadar emein biimlendirdiini deil, hangi biimdeki emein bu ilevi yerine getirdiini ve kapitalizmde, rnlerin nceki toplumlarda olduu gibi dorudan kullanma sunulmas yerine neden pazar iin retildiini bilmek istiyordu. Bu sorunun cevaplanmasnda emein iki ynl karakteri ok nemlidir. nk emek, toplumsal ve kolektif bir eylemdir. Bu, sadece u ya da bu i tr iin deil, bir btn olarak toplumda yaplan i iin de geerlidir. Her bireyin ya da birey grubunun emei, toplumun ihtiyalarna katk yapt lde toplumsal emektir. Bu ihtiyalar, her trden farkl rn gerektirir; sadece eitli trdeki yiyecekler deil, ayn zamanda giyecekler, konutlar, nakliye vastalar, retimde ihtiya duyulan aletler gibi. Bu, farkl trlerde yararl emek sarf edilmesi gerekiyor demektir. Eer herkes tek tip rn retirse, toplum ksa srede ker. Bundan dolay her toplum toplumsal emei farkl retim etkinlikleri arasnda datma aracna ihtiya duyar. 'Toplumsal emein belirli oranlarda datmna dnk bu gereklilik muhtemelen toplumsal retimin zel bir biimi ile kotarlabilir' ( SE 209) diye yazar Marx. Fakat kapitalizmle dier retim tarzlar arasnda ciddi bir fark vardr. Kapitalizm, toplumun toplu olarak emeinin ne kadarnn u ya da bu i trne ayrlacana karar verebilecei bir mekanizmaya sahip deildir. Bunun niye byle olduunu anlamak iin, ekonomik etkinliin hedefinin esas itibariyle kullanm deerine sahip retim olduu ve her topluluun tm ya da en nemli ihtiyalarn yelerinin emeinden karlayabildii kapitalist ncesi retim tarzlarna bakmamz gerek. Dolaysyla, Kendi ihtiyac iin tahl, hayvan, iplik, keten bezi, kuma reten bir kyl ailesinin ataerkil tarm sanayinde... emein aile iindeki blm ve aile yelerinin harcadklar emek zamann emein doal koullarnda mevsim deiikliklerinin yansra cins ve ya farklar dzenler. (Ki 171)

129

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

7. i iktidar belirledii fiyatn fazla emeini tazmin etmeyeceini grecektir. Sadece toplumsal olarak gerekli emek toplumsal emek saylr. Dolaysyla soyut toplumsal emek bir kavramdan ibaret ya da sadece zihinde varolan bir ey deildir. nsanlarn yaamlarna hkmeder. reticiler 'normal retim koullarfn yerine getiremediklerinde, iflas ederler. Fakat hepsi bu deildir. Yararl zel emein yalnzca rn satldnda toplumsal emek haline geldiini grmtk. Fakat dei tokuun gereklemesi iin her metann toplumsal olarak gerekli emekten ne kadarn ierdiini belirlemenin bir yolu olmaldr. Toplum bunu toplu olarak yapamaz nk kapitalizm, reticilerin birbirleriyle ilikilerinin yalnzca rnleri zerinden kurulduu bir sistemdir. zm, bir metann, dier btn metalarn deerlerinin llebilecei evrensel eitlik roln stlenmesidir. Belirli bir meta evrensel eitlik rolnde sabit hale geldiinde, para haline gelir. Ve, der Marx, 'metann para olarak betimlenmesi... meta deerlerinin farkl byklklerinin... toplumsal emein cisimletii bir biim iinde ifade olunduuna iaret eder.' (ADT iii 130) Yani kapitalizm yle bir ekonomik sistemdir ki reticiler, rnlerinin toplumsal bir ihtiyac karlayp karlamadn nceden bilmezler. Bunu ancak bu rnleri pazardaki metalar olarak satmaya alarak renebilirler. Birbirlerinin fiyatlarnn altnda fiyat vererek pazarlar ele geirmeye alan reticiler arasndaki rekabet, onlarn farkl emeklerini para olarak cisimlemi soyut bir toplumsal emee indirger. Bir metann arz talebi atnda, fiyat decek ve reticiler daha krl ekonomik etkinliklere ynelecektir. Toplumsal emein farkl retim dallan arasnda dalmas bu ekilde ve sadece dolayl olarak gerekleir. Marx'n deer analizi, bundan dolay, kapitalizmi bir toplumsal retim biimi olarak emsalsiz klan eye doru ynelmektedir. Ma.\' odak noktas 'burjuva retim ilikisinin gerek i ats'dr. (k I /'< dipnot 34) Marks'n gstermeye alt ey udur: 'Metalin, ayn deerler gibi, toplumsal byklktr,... insanlarn retim elkitlp.dck

zgl toplumsal karakterleri de ancak bu deiimle kendilerini gsterir. Bir baka deyile zel kiilerin emei, toplam toplumsal emein bir esi olarak kendisini ancak, deiim eyleminin rnler arasnda kurduu ilikiler ve onlarla reticiler arasndaki ilikiler yoluyla ortaya koyar. (K i 165-6) Bugne dein somut emek dorudan doruya toplumsal emek idi. retimin, baz zgl ihtiyalar karlamak zere kullanma ynelik olduu durumda, onun toplumsal rol akt. Ancak retimin deiime ynelik olduu durumlarda zel bir reticinin sarf ettii yararl emek ile toplumun ihtiyac arasnda zorunlu bir balant yoktur. rnein belirli bir fabrikann rnlerinin baz toplumsal ihtiyalar karlayp karlamad, ancak imal edilmelerinden sonra, pazarda sata karldklarnda belirlenebilir. Eer bu mallar hi kimse satn almak istemezse, onlar reten emek toplumsal emek olmazd. Kapitalizm altnda toplumsal ve zel emek arasnda bir farkn olduu ikinci bir yn daha vardr. Ayn rnleri retenler ayn pazar iin rekabet edeceklerdir. Onlarn greli baarlar rnlerini ne kadar ucuza sattklarna bal olacaktr. Bu, emek retkenlii art gerektirir: 'Genel olarak ifade etmek gerekirse, emek retkenlii ne kadar byk olursa, bir nesnenin retimi iin gerekli emek-zaman o kadar ksa, o nesnede kristalleen emek ktlesi o kadar az, deeri de o kadar kk olur' diye yazar Marx. ( K i 131) Rekabetin basks, reticileri rakiplerine benzer retim yntemlerini benimsemek zorunda brakr; aksi halde rakiplerince piyasadan silinirler. Sonu olarak metalarn deeri onlar retmek iin kullanlan toplam emek miktaryla deil; toplumsal olarak gerekli emek-zamany\a, yani, 'verili bir toplumun normal retim koullar altnda, toplumun o sradaki ortalama beceri dzeyiyle ve emek younluuna gre herhangi bir kullanm deerinin retimi iin gerekli eek zaman'yla belirlenir. (K i 129) Bir eyi retmek iin toplumsal olarak gerekli emekten fazlasn harcayan verimsiz bir retici,

172

130

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

7. i iktidar Marx'n iaret ettii zere metalar kapitalizm olmakszn var olabilir. Para ve ticaret kapitalist ncesi toplumlarda bulunur. Ancak bu tr toplumlarda metalarn dei-tokuu esas olarak insanlarn ihtiya duyduklar eyleri, kullanm deerlerini elde etmenin bir aracdr. Bu koullarda metalarn dolam M-P-M biimi alr; burada M meta, P de para demektir. Her retici metasm gtrr ve para iin satar; o paray da bir baka reticiden bir baka meta satn almak iin kullanr. Para, sadece dei tokuun aracdr. Ancak kapitalist retim ilikilerinin hkm srd durumda metalarn dolam bir baka, daha karmak biim alr: P-M-P 1 . Para, daha sonra -daha fazla para iin- dei-toku edilecek metalar retmek iin yatrlr. Yatrmcnn ya da kapitalistin ticari etkinlik sonrasnda elde ettii daha fazla para, P1, ilk etapta yatrlan paradan, yani P'den daha byktr. Ekstra paraya ya da kra Marx 'art-deer' adn vermitir. Pekiyi, bu nereden gelir? Ricardo, emein yaratt deerin daha sonra cret ve krlara blndn ileri srd zaman bu soruya doyurucu bir cevap vermiti. Art-deerin kayna emekti. Ancak Ricardo bunu aka kavramakta yetersiz kalm nk bariz bir elikiye toslamt. cretleri emek deeri olarak tanmlamt. Ancak Ricardo yaratlan deerin cret ve kr arasnda blndn ileri sryor. Bu, cretlerin yaratlan deerden az olmas anlamna gelir. Bu nasl olabilir? Ricardo bu soruyla yzlememiti nk art-deerin varln verili kabul ediyordu. Marx'n art-deerin varlna getirdii aklamaysa, onun, sermaye ve cretli emek arasndaki ilikiye ilikin analizine dayanyordu. inin, cretlerine karlk kapitaliste satt ey emek deil, emek-gc, Dier bir deyile igwcwdr: inin kapitaliste sunabildii kullanm deeri... bir rnde cisimlemez, iinin kendisinden hibir surette ayr varolmaz, dolaysyla... yalnzca, iinin g ve yetenei gibi potansiyel halinde varolur. Yalnzca sermaye tarafndan etkin hale getirtildiinde... bir gereklik haline gelir. (G 267)

ilikileridir... Emein ortak olduu yerlerde, insanlarn toplumsal retimdeki ilikileri onlarn "eyler"in "deerler"i olduuna iaret etmez'. (ADT iii 129) Kapital yaynlanr yaynlanmaz, burjuva ekonomistleri 1. Cildin bandaki deer ifadesinin metalarn onlar retmek iin ihtiya duyulan toplumsal olarak gerekli emek-zamanla ayn oranda dei toku edildiini Marx'n kantlamadn iddia ettiler. Bugne kadar da bunu srdrmlerdir. Marx bu tr eletirilere yle bir yorum getiriyordu: Zavall arkadam, kitabmda 'deer' zerine hibir blm olmasa da, szn ettiim rcel ilikiler analizinin reel deer ilikisinin gsterilmesini ve kantn ierdiini grmyor... Bilim, deer yasasnn kendisini nasl gsterdiini sergilemekten ibarettir. yle ki eer en banda o yasayla grnte elien her tiirl fenomeni 'aklamak' istenirse, bilim ncesi bilimi sunmak zorunda kalnr. (SE 209-210) Dolaysyla, bir btn olarak, Kapital 'in kendisi emek-deer teorisinin kantdr. Marx, doru bilimsel yntemin 'soyuttan somuta ykseli' yntemi olduunu dnyordu. (G 101) e, emek deer teorisini bizim u ana kadar deerlendirmekte olduumuz en soyut biimde sergileyerek balamtr. Ardndan adm adm kapitalist ekonominin karmak ve bazen de kaotik davrannn emek deer teorisi temelinde ve sadece o temelde nasl anlalabileceini gstermeyi srdrmtr.

Art-deer ve Smr
Kapitalist retim tarz, Marx'a gre, iki byk ayrmay kapsar. lkini, -retim birimlerinin ayrmasn- zaten ele almtk. Dier bir deyile kapitalist ekonomi, ayr ayr, birbirinin varlna bal ve rekabet iindeki reticilere blnm bir sistemdir. Bununla birlikte nemli olan, her bir retim birimi iinde gerekleen, retim aralar sahipleriyle dorudan reticiler arasndaki, yani sermaye ile cretli emek arasndaki blnmedir.

172

132

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8. Gnmzde Marx sonucudur. gcnn harekete geirildiinde yaratt deer ile emekgcnn kendisinin deeri arasndaki farktan doar. Emek-gcnn alm ve sat iinin retim aralarndan ayrlmasna baldr; bylece 'ii... ikili anlamda zgrfdr]; zgr bir birey olarak kendi emek-gc zerinde serbeste tasarrufta bulunabilir ancak dier yandan... kendi emek-gcn paraya evirebilmesi iin gerekli olan dier metalardan zgrdr [yoksundur]. (K i 272-3) Sermaye ve cretli emek arasndaki deiim, 'retim elerinin kendisinin dalm'n nkoul olarak kabul eder; maddi faktrler bir yanda younlamtr, emek-gcyse dier yanda tek bana kalr. (K ii 33) Marx, Kapital 'in 1. Cildinin Sekizinci Blmnde, bu 'dalm'n tarihsel bir srecin sonucu olduunu sergilemektedir; bu sre dahilinde, kyller topraklarndan yoksun klnmlard ve retim aralar -balarda topran kendisi- hedefleri kr olan bir snfn tekelindeydi. Marx kapitalist toplumun tm vatandalarnn grnrdeki siyasal eitlikleriyle snf smrsnn gerek eitsizlii arasndaki ztl bylece aklayabiliyordu. Sermaye ile cretli emek arasndaki trampa, bir eitler trampasdr. Emek-gcne deeri zerinden deme yaplmaktadr - b u da onu yeniden retmenin maliyetidir. Hem ii hem de kapitalist meta sahipleridir: Biri emek-gcnn, dieri parann. Dediimiz gibi, emek-gcne deeri zerinden deme yaplmaktadr bu da onu yeniden retmenin maliyetidir. O halde smr bunun neresindedir? 'Dolam alemi'nde durduumuz srece, herkesin kendi kar dorultusunda bir meta sahibi olduu piyasada smr grnmezdir. Ancak, 'kapsnda "ii olmayan giremez" yazl olan, retimin yapld gizli retim yerine' girdiimizde iler deiir. (K i 279-280) Smr, metann kiisel mlkiyetinin ii tarafndan satlmas, yani onun kullanm deerinin, deer ve art-deer kayna niteliindeki emek olmas nedeniyle mmkndr. Ve retim srasnda o emek-gc harekete geirilir.

gc bir metadr ve tm metalar gibi bir deeri ve bir kullanm deeri vardr. Deeri, iiyi canl tutmak ve yerini alacak ocuklar yetitirmek iin harcanan toplumsal adan gerekli emek-zamanla belirlenir. 'Emek-gcnn deeri de, dier her meta gibi, daha dolama girmezden nce, belirlenmi haldedir; nk o emek-gcnn retimi iin belirli bir miktarda toplumsal emek harcanmtr, ama ne var ki, emek-gcnn kullanm deeri ancak daha sonraki bir zamanda bu gcn harcanmasyla elde edilir.' (K i 277) Emek-gcnn kullanm deeri emektir ve ii istihdam edildiinde, kapitalist onu, satcsn altrarak tketir. Fakat deerin kayna emektir ve dahas ii normal olarak, bir i gn boyunca, kapitalistin, karlnda onun emek-gcn satn ald gnlk cretten daha fazla deer yaratacaktr. 'Onun [kapitalist] iin gerek anlamda belirleyici olan ey, bu metann sahip olduu, yalnzca deerin bir kayna olmakla kalmayp kendisinden daha fazla deerin de bir kayna olan zgl kullanm deeriydi.' (K i 300-301) rnein, sekiz saatlik bir i gnnn drt saatlik emeiyle cret olarak kapitalist tarafndan nceden denmi emek-gcnn deerinin karlandn varsayalm. Dier drt saat kapitalist tarafndan i edilir. Art-deer ya da kr sadece kapitalist retim tarzna zg art-emein varolu biimidir. Emek-gcnn satn alnmasna ve satlmasna ilikin bu analizin nemi, Marx'n art-deerin kkenlerini iinin sermaye tarafndan smrlmesinde aramasna olanak vermesindedir. Ayrca, klasik ekonomistlerce izlenen modellerin doal ve kanlmaz olmayp tarihsel olarak belirli retim ilikileri olduu gereine k tutmaktadr. Marx, emek-gc dahil olmak zere tm metalarn kendi deerlerinde satldn varsayarken bunu yapabilmektedir. Dier bir deyile, kapitalist krn iiyi aldatarak ve emek-gcne onu yeniden retmede kullanlacak toplumsal olarak gerekli emek zamannn muadilinden daha azn deyerek elde etmez. Smr anormal bir ey deildir, kapitalist retim tarznn normal ilemesinin tipik bir

135

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8. Gnmzde Marx Kapitalist retim srecinin zgn doasn kavrayabilmek iin, Marx birtakm yeni kavramlar formle etmitir. Herhangi bir emeksrecin iki ana esi -emek-gc ve retim aralar- olduunu nceki blmde grmtk. Kapitalist retim tarznda her iki e de sermaye biimini alr. Kapitalist, balangtaki yatrmn artrmay mit etmeden nce, hem emek-gc hem de retim aralarn satn almak iin para yatrmak zorundadr. Emek-gc satn almak iin kullanlan paraya Marx deiken sermaye demitir; tesis, tehizat, hammadde ve dier retim aralarn elde etmek iin kullanlana da sabit sermaye. Bu adlandrmann nedenleri, emek-deer teorisi nda grlebilir. Deiken sermaye, deerin kayna meta anlamndaki emek-gcne yatrldndan dolay, deer olarak byr. Sabit sermaye ise bymez. Dolaysyla kapitalist retim hem canl emei -emekgc deerinin yerini alan ve ayn zamanda art-deer yaratan iinin emeini- hem de retim aralar olarak biriktirilen cansz emei ierir. Bu l emek, ilk bata retim aralarn yapm olan iilerin emeidir. Makineler yeni metalar yapmak iin kullanld srece giderek ypranp deer kaybettiinden, deerleri bu metalara aktarlr. Art-deer oran, Marx'n art-deer ile emek-gcne yatrlan sermaye anlamndaki deiken sermaye arasndaki orana verdii add. Bu, smr oranm, dier bir deyile, kapitalistin iiden art-deeri ekmekte baarl olma derecesini lyordu. nceki rneimize dnecek olursak, eer gerekli emek drt saat ve art-deer de drt saatse, art-deer oran 4:4 ya da %100'dr. Marx'm ileri srd gibi, kapitalistlerin art-deer orann artrmalarnn iki yolu vard; biri, tm retim tarzlar iin ortakt, dieri kapitalizme zgyd. Bunlar, srasyla mutlak ve greli art-deer retimiydi. Mutlak art-deer i gn uzatlarak yaratlr. Dolaysyla eer, gerekli emek hl sadece drt saatken, iiler gnde seki/ snl yerine on saat harcyorlarsa, iki saat daha art-deer eklenmi denekli Art-deer oran 4:4'den 6:4'e ya da %100'den 150'ye ykselmiin Kapital 'deki en arpc ve gl sayfalardan bazlar, Ma\'n, zellikle Sanayi Devrimi'nin erken aamalarnda kapitalistlerin, doku/

Kapitalizm altndaki retim srecine gz atmadan nce sermayeden ne kastedildiini daha dikkatli bir ekilde belirlemek gerek. En basitinden, sermaye daha fazla deer yaratmaya ve biriktirmeye yarayan bir deer birikimidir. Elbette kapitalizmden ok nceleri de zengin insanlar, kle ve serflerin art-deerlerine el koyarak servet sahibi oldular. Fakat bu servet, tketmek zere kullanlyordu. Bylece zenginler ve muhafzlar yaamn zorunluluklarndan ve lkslerinden daha fazla pay alabiliyorlard. Ortak bir kayna -artdeeri- paylasa bile bu servet sermaye deildi. Bir servet birikiminin sermaye olarak rol oynamaya balam olmasnn ilk iareti, daha nce grdmz P-M-P1 formldr. Forml, parann (P) metalarla (M) dei toku edildii, ardndan daha fazla para (P1) iin yeniden satld bir ticari etkinlie iaret eder. Balangta bu etkinlikler, rnein, Dou'dan baharat ithal edip bu baharat eti muhafaza amacyla kullanan kuzey Avrupa'ya yeniden satan, bylece daha yksek bir fiyat elde eden tccarlarca yaplyordu. Fakat sermaye ancak, alnp satlan meta emek-gc olduunda gerekten ortaya kar, nk bu cretli emek ancak o zaman kapitalizme zg retim ilikilerini tanmlar. Dolaysyla sermaye iki eyle tanmlanr: ne olduu ve nasl iledii. O emein rettii bir art-deer birikimidir ve bu birikim para, meta ya da retim aralar biimini alabilir - v e genellikle nn birleimiJ/r. Daha fazla birikim elde edilmesine yarar: Marx bunu 'deerin kendi genilemesi' diye tanmlamtr. Sermayenin mutlaka bireyler olarak kapitalistlerle zdeletirilmesi gerekmez. Kapitalizmin erken geliimi srasnda zengin bireyler nemli bir rol oynamlardr, fakat bu, bugnk durumun hayli tesindedir. Gerekten de kapitalizmin doasnda, sermayenin, bireyleri aan bir ekonomi mantna gre hareket eden kendine zg bir yaam srmesi sz konusudur. Genellikle 'sermayeler' olarak adlandrlan sermaye birlikleri kk bir fnnadan dev bir irkete, bir finans kuruluundan bir ulus-devlete kadar uzanan herhangi bir ey olabilir.

137

Kari

Man'm

devrimci fikirleri

6.

Kapitalizm

yandaki olanlar bile dkmhanelerin cehennem koullarnda on iki saatlik vardiya halinde almaya zorlayarak i gnn nasl uzatmaya abaladklarn anlatt sayfalardr. 'Sermaye', der Marx, tpk vampir gibi, ancak canl emei emmekle hayatta kalan ve ne kadar fazla canl emek emerse o kadar uzun yaayan, l emektir.' (K i 342) Ancak i gnnn uzatlmas asndan nesnel snrlar sz konusudur. Biraz daha ileri gidersek, 'i gnn uzatarak emek-gcn sadece normal ahlaki ve fiziki gelime ve ileme koullarndan yoksun brakan bir ktrmletirmeye yol amakla kalmaz, bizzat emekgi'cnn zamansz tkenmesine ve lmne de neden olur.' (K i 376) Deer kayna olarak emek-gcne bal olan sermaye, bu itibarla kendi karlar aleyhine hareket eder. gnnn acmaszca uzatlmas ayn zamanda kurbanlarnn rgtl direncini de dourur. Marx, ngiliz kapitalistlerini i saatlerini snrlayan Fabrika Yasalar'm kabul etmelerine iten kolektif ii snf eyleminin oynad rolden sz etmektedir. 'Bylece kapitalist retimin tarihinde, i gnnn bir norma balanmas kendini i gnnn snrlarnn belirlenmesi mcadelesi olarak gsterir; bu, toplam sermayeyle, yani kapitalistler snf ile, toplam emek, yani ii snf arasnda cereyan eden bir mcadeledir." ( K i 344) Yine de sermaye, art-deer orann da greli art-deer retimi kadar ykseltebilir. Emek retkeniiindeki bir art emein rettii metalarn deerinde bir de yol aacaktr. Eer retim koullarndaki baz teknik ilerlemeler iilerin kendi cretleriyle satn aldklar tketici mallarn ucuzlatrsa, i gnnn deeri der. O /.aman emek-gcn yeniden retmek iin daha az toplumsal emee ihtiya duyulacak, gerekli emee ayrlan i gn ksm klecek ve art-deer yaratmaya harcanacak daha fazla zaman kalacaktr. Tketim sanayilerindeki retkenliin ykseklii tketim mallarnn deerinde yar yarya de yol atn syleyelim. Asl rneimize dnecek olursak, gerekli emek imdi sekiz saatlik bir

gnn sadece iki saatini alacaktr. Dolaysyla art-deer oran imdi 6:2'dir. %100'den 300'e ykselmitir. Marx, hem mutlak hem de greli art-deerin kapitalist gelimenin btn aamalarnda bulunmasna ramen bunlarn nemlerinde tarihsel bir deiiklik olma eiliminin olduunu ileri srer. Kapitalist retim ilikileri ilk ortaya ktnda, bunu feodal toplumun zanaat endstrilerinden miras kalan retim yntemleri temelinde uygularlar. Bu el sanat yntemleri balarda esastan deimez: iler daha byk retim birimlerinde toplanr, daha karmak bir i blmne tabi olurlar. Yeni retim ilikileri eski bir emek-srecine alanr: nceden var olan bir emek tarz veri ise... art-deer ancak i gnnn uzatlmasyla, yani mutlak art-deerin artrlmasyla yaratlabilir. (Ki 1021) Feodalizm gibi, ne smrenin ne de smrlenin, retim glerinin gelitirilmesinde zorunlu olarak kar olmasnn gerekmedii bir retim tarznda, daha fazla art-deer ancak dorudan reticileri daha uzun saatler altrarak elde edilebilir. Ancak kapitalizm, reticilerin daha etkin almasn salayarak smr orann artrmann yeni bir yolunu sunmaktadr. 'Greli art-deer retimiyle tm retim biimi deitirilir ve aka kapitalist retim tarz ortaya kar'. (K i 1024) Marx'n dedii, 'ehirlerdeki el sanatlar ile taradaki ev endstrilerinin birlikte meydana getirdikleri genel temel zerinde ykselen' (K i 490) manifaktrn [emek youn imalat- ilik] yerini, modern byk lekli sanayinin ya da retimin makine sistemleri evresinde rgtlendii ve emek srecinin teknolojik yenilikler nda srekli biimde deitirildii 'makinefaktr'n [sermaye youn imalat- fabrika| alddr. 'imdi, emek-srecini ve onun fiili koullarn dntren teknolojik adan ya da baka alardan zgl bir retim tarz kapitalist retim- ortaya kmaktadr.' (K i 1034-5)

138

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

7. i iktidar olarak, genel olarak sermaye' dedii eydi. Bu, Marx'n kabul ettii gibi, bir soyutlamayd. Ancak, keyfi bir soyutlama deil, fakat sermayeyi dier varlk biimlerinden ayran zgl zellikleri -ya da toplumsal retimin gelime tarzlarn- kavrayan bir soyutlamayd. Bunlar her sermayenin, sermaye olmasndan kaynaklanan, ortak nitelikleri dolaysyla her zgl deer toplamn sermayeye dntren niteliklerdir. (G 449) 'Her sermayede ortak olan nitelikleri' u geree indirgemektedir: Sermaye, deerin kendi genilemesidir ve bu, iinin retimde smrsyle ortaya kar. Dolaysyla sermayeyi 'toplumsal retimin gelime tarzlar'ndan ayran ey, 'denmemi art-deerin dorudan-reticiden emilen zgl ekonomik biim' (K iii 791) olarak art-deerdir. 'Genel olarak sennaye'nin analizi, kapitalist retim ilikilerinin temelini aa kartmay hedefler. Ancak Marx'n kapitalizm incelemesinde bir baka aama daha vardr. Bu retim tarznn iki ayrm barndrdn grdk: Biri, cretli emekle sermaye arasndaki mbadelenin temelini oluturan, dolaysyla art-deerin kartlmasn mmkn klan, emek-gcyle retim aralar arasndaki; dieriyse, kapitalizm altnda toplumsal emein farkl etkinlikler arasnda datlmasnn kolektif bir yolunun olmamasndan doan ve bylece reticilerin birbirleriyle ancak rnlerinin dei tokuuyla iliki kurduklar retim birimleri arasndaki ayrmdr. Tek bana hibir reticinin ekonomiyi kontrol edememesi kapitalizmin temel bir niteliidir. 'Sermaye, birden fazla sermaye olarak vardr ve sadece yle varolabilir' diye yazar Marx. (G 414) 'Birden fazla sermaye'nin alan rekabetin alandr. Tek tek sermayeler piyasalar iin rekabet ederek, belirli bir sektr kontrol etmeye alrlar. Bu sermayelerin davran, sadece Marx' 'genel olarak sermaye' ve zellikle retim sreci analizi nda anlalabilir. Onlar sermayeler haline dntren ey deerin retimde kendi

En nemli sonu, emek srecinin giderek artan toplumsal lamasdr. Artk retim makineler evresinde rgtlenen byk birimler halinde gereklemekte ve son derece karmak bir iblmn kapsamaktadr. 'Toplam emek-srecinin gerek manivelas giderek tek tek iiler deil' fakat ' toplumsal olarak birlemi emekgcu dr. (K i 1039-40). Bu nedenle kapitalizm, meta retiminde ortak aba harcadklar iin birbirine bal bireylerin organlarn oluturduu, Marx' 'kolektif ii' dedii eyi yaratr. Marx, kapitalizm altnda emek srecinin srekli dnmnn amacnn greli art-deer reterek smr orann artrmak olduunu vurgular: I inein retkenliini artran baka her ara gibi makinelerin kullanmnn amac, metalar ucuzlatmak ve iinin alt srenin kendisi iin alt ksmn azaltarak, sermayedara karlksz verdii dier ksmn uzatmasdr (K i 492) Bu da, bizim nceki blmde ele aldmz zere, retim glerinin egemen retim ilikilerinin izin verdii lde gelitiinin altn izmektedir. Kapitalizme zg olan, bu ilikilerin emein retkenliinde srekli ilerleme ger ektir m es id ir.

Rekabet, Fiyat ve Kr
Marx'm, Kapital 'in birinci cildinde yer alan kapitalist retim sreci analizi, olduka yksek bir soyutlama dzeyinde yaplr. Daha da nemlisi, Marx, metalarn kendi deerleriyle, yani retimlerinde harcanan toplumsal olarak gerekli emek -zamanla orantl olarak mbadele edildiini varsayar. Marx, zellikle, rekabetin ve meta arztalebindeki dalgalanmalarn etkilerini analizinin dnda tutar. Bu prosedrn hakl bir gerekesi vardr. nk Marx, bu noktada, kapitalist ekonominin esas zelliklerini kavramak ve onlar retim sreci iinde iilerden art-deer elde edilmesi srasndaki kaynaklarna kadar izlemekle yakndan ilgiliydi. Kapitalist retim srecini analiz ederken Marx'n hedefi, 'belirli sermayelerden farkl

172

141

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

7. i iktidar dieri zerindeki etkisi, kendilerini sermaye gibi davranmaya zorlamasdr.' (G 657) Deer yasas -metalarn, retimlerinde harcanan toplumsal olarak gerekli emek -zamanla orantl olarak mbadelesi- iki ekilde rekabete baldr. Marx, bir metann deeri ile onun pazar fiyat arasnda ayrm yapmaktadr. Deer, harcanan toplumsal emektir; pazar fiyatysa herhangi bir zamanda getirecei para tutardr. kisi ounlukla farkllk gsterir, nk pazar fiyat arz ve talepteki kararszlklara tepki olarak dalgalanr. Marx, bu dalgalanmalarn zaman iinde birbirlerini sfrladklarn ileri srer. Ancak bir metann deeri, bu blmn banda grdmz gibi, retiminde harcanan toplumsal olarak gerekli emek tir. Onu retmek iin kullanlan fiili emek miktarndan farkllk gsterebilir. Dolaysyla Marx bir metann bireysel deeri, cisimletirdii emek-zaman ve o sanayide o srada geerli retim koullarn yanstan toplumsal deer ya da pazar deeri arasnda bir ayrm yapmaktadr. Metann pazar deeri, o sanayideki, her biri rakiplerinden daha byk bir pazar elde etmeye alan, yine her biri bunu retim koullarn gelitirerek ve bylece metalarnn deerini azaltarak yapmaya alan sermayeler arasndaki rekabetle belirlenir. Genellikle ortaya kan pazar deeri, o sanayideki ortalama retim koullaryla retilen mallarn deeri olacaktr. Bu rekabetin bir sonucu olarak bireysel bir sermayenin rnleri, bu metalar retmede fiili emek kullanlm olsa dahi onlarn bireysel deeri, az ya da ok, pazar deeri zerinden satlacaktr. Ayrca, rekabetin deer yasas almalarna dahil olduu ikinci bir yol vardr. Bu, metalarn ' sermaye rn' olmasndan meydana gelir (K i 949 ve devam). Dier bir deyile, kapitalist sermayesini metalarn retimine yatrrken bunu meta retmek iin deil, art-deer retmek iin yapar. imdi, bir nceki blmde grdmz gibi, artdeer kayna deiken sermayedir. Dier bir deyile, kapitalistin cret karlnda istihdam ettii iilerdir. Ancak kapitalist, bu cretleri deyecek paray ortaya koymakla kalmaz, makineleri, binalar,

kendine bymesidir. Ancak en nemlisi Marx'm rekabet analizi retim srecininkini tamamlamaktadr. Bu noktay tam olarak deerlendirmek iin nce Kapital' in cildine bir gz atmamz gerekir. Daha nce sylediimiz gibi, 1. Cilt retim srecinin analiziyle ilgilidir. Fakat kapitalizm, genelletirilmi bir meta retimi sistemi olduundan dolay kapitalist, iiden ekip ald art-deeri sadece bu deeri cisimletiren metalar satmay baarrsa elde edecektir. Marx'n retimde yaratlan deer gereklemesi -onun paraya dnm- dedii ey metalarn pazarda dolamna baldr. Kapital' in 2. Cildi, bu dolam sreciyle ilgilidir, ierimlerini iki yolla inceler. lkinde, Marx, sermayenin farkl devrelerini, rnein, para-sermayenin emek-gcne ve meta retiminde kullanlan retim aralarna ve sonra da bu metalar deerleri zerinden satlrsa daha byk meblalarda paraya dnmlerini deerlendirmektedir. Ardndan Marx tm ekonominin yeniden retimini dourmak zere ayr ayr sermaye devrelerinin i ie girmesini ele almaktadr. 2. Ciltte sylediklerinin ou olduka parlak ve yenilikidir, fakat biz bu kitapta buna sadece krizleri tartrken deineceiz. Rekabet analiziyle ilgili ksm Kapital 'in 3. Cildindedir. Marx burada kapitalist retimle bir btn olarak ilgilenmektedir. retim srasnda retilen deer gereklemesi metalarn dolamna bal olduundan dolay, bir btn olarak ele alnan kapitalist retim sreci retim ve dolam srelerinin bir sentezini gsterir... Bu kitapta grlen eitli sermaye biimleri,... farkl sermayelerin birbirleri zerindeki etkisi, rekabet ve retim znelerinin olaan bilinleri asndan, toplumun yzeyinde aldklar biime adm adm yaklamaktadr. (K iii 26) Rekabetin merkezi nemi, her bir sermayedarn onun basksyla sermaye gibi hareket etmeye zorlanmasnda yatar. 'Her sermayenin bir

172

143

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8. Gnmzde Marx makineler gibi- fiziksel objelerin ynetimi altnda olduuna inanmaya ynlendirmesine takt adla meta fetiizmi dedii eye bir rnektir. Kapitalist, retim aralarnn sahibi olarak, yapmnda gya ibirlii yapt rnden bir pay almaya en az ii kadar hak kazanm grnd iin krn mevcudiyeti dorulanm olacaktr. Ancak kr oran asndan bu aldatmacadan fazlas sz konusudur. Marx, kr orannn egemen retim koullarna bal olarak sanayiden sanayiye farkllk gstereceini ileri srer. Bunu aklamak iin bir baka kavrama, sermayenin organik bileimi kavramna bavurur. Bu, sabit sermayenin deiken sermayeye orandr. Dier bir deyile, (deer asndan) makinelerin toplam, hammaddeleri ve ihtiya duyulan emek-gcyle ilintili bir metay retmek iin ihtiya duyulan eyleri yanstr. Bu gerekte, emek retkenliinin bir lsdr. Emek-gc ne kadar etkin olursa, her ii daha fazla makine altracak, daha fazla hammadde kullanacak vs. Yani emek retkenlii ne kadar yksekse sermayenin organik bileimi de o kadar yksek olacaktr. Bu, kr oran iin ne anlama gelir? A ve B olmak zere iki kapitalist rneini inceleyelim. Her birinin ayn haftalk cret mebla -5,000 T L - dediini ve Mara'n dedii gibi, her birinin ayn art-deer oranna yani %100'e sahip olduunu varsayalm. Bylece her biri haftada 5,000 TL kr elde eder. Fakat A her hafta 5,000 TL'luk sabit sermaye yatrm yaparken, farkl bir sanayi sektrndeki B'nin 10,000 TL'luk yatrm yapmak zorunda olduunu dnelim. Bu durumda A iin, sermayesinin organik bileimi, yani sabit sermayenin deikene oran 5,000 TL:5,000 TL ya da l:l'dir. 5,000 TL'lik kra 10,000 TL'lik bir toplam sermayeyle ular, yani kr oran 5,000 TL: 10,000 TL ya da %50'dir. te yandan B'nin sermayesinin organik bileimi 10,000 TL:5,000 TL ya da 2:l'dir -A'nnkinin iki katdr. B'nin kr oran 5,000 TL: 15,000 TL ya da sadece %33'dr.

hammaddeleri ve iilerin metalar retmeleri iin gereken eyleri de karlamak zorundadr. Kapitalistin nemsedii ey basite deiken sermayeyle elde ettii getiri deil, daha ok retim aralarna balad deiken sermaye art sabit sermaye demek olan toplam yatrmdr. Bu olgunun kabul Marx'n art-deer oranyla kr oran arasnda ayrm yapmasna yol at. Art-deer oran, art-deerin deiken sermayeye orandr sadece. nceki blmde grdmz gibi, bu, emek-gcnn smr derecesinin lmdr. te yandan kr oran, art-deerle deiken sermaye art sabit sermaye demek olan toplam sermaye arasndaki orandr. Kapitalizmi anlamak asndan, art-deer oran daha temeldir, nk deerin kayna emek-gcdr. Fakat kapitalist asndan nemli olan ey kr orandr, nk sadece cretlere harcad zerinden deil, toplam yatrm zerinden yeterli bir kazan elde etmeye ihtiya duyar. Aktr ki, iki oran farkllk gsterecektir. Haftada 50TL cretle 100 ii istihdam eden bir kapitalisti ele aln. Toplam cret harcamas deiken sermayesi- haftada 5,000 TL'dir. Eer art-deer oran %100'se, her hafta retilen art-deer de 5,000TL olacaktr. Bu onun krdr. (Kapitalist, toplam olarak 10,000TL elde ederek esas 5,000 TL'sini de geri alr.) Fakat kapitalistin tesise, binalara ve benzer eylere haftada 2,500 TL peinat vermek zorunda olduunu varsayn. Bu da onun sabit sermayesidir. Her hafta yatrlan toplam sermaye 7,500 TL olacaktr ve bu toplam yatrmn kazanc demek olan kr oran, edinilen krn toplam sermayeye orandr ya da 5,000 TL:7,500 TL-%66'dr. Bir kr orannn mevcudiyeti, Marx'a gre, rekabetin gerek retim ilikilerini nasl maskelediinin aklamasdr. nk kapitalistlerin kendi gnlk hesaplarnda kullandklar, kr orandr. Bu kavram art-deeri toplam sermayeyle ilintilendirdii iin art-deerin kaynann emek-gc olduu gerei maskelenmi olur. Sanki deerin ve art-deerin yaratlmasndan da retim aralarna yatrlan sabit sermaye sorumluymu gibi gzkr. Bu, Marx'n, kapitalist ekonominin ilemesinin insanlar toplumsal ilikilerinin biraz da yi/emli bir ekilde -kullanm deerleri ve onlar retmek iin kullanlan

144

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

7. i iktidar iin ok basitletirilmitir, fakat bu mekanizmann nasl ilediini gstermek iin bu modelden yararlanmay srdrebiliriz. Kapitalist A'nn kendisinden daha yksek bir kr oran elde ettiini gren B doal olarak bu piyasann bir parasn isteyecektir. Sermayesinin birazn A sanayiine kaydracaktr. Bu da retimde bir arta yol aacak ve bu art bu mallarn arz, talebi geene kadar srecektir. Sata sunulan mallar alclardan fazlaysa fiyatlar decektir. Bylece bu metalar deerlerinin altnda satlarak tkenecek ve A sanayii daha az krl olacaktr. Tersine, Kapitalist B parasnn birazn kendi sanayimden ekmi olduu iin B mallarnn retimi decektir. Bu mallarn arz talepten dk olduunda, bu metalarn fiyat ykselecek ve deerlerinin stndeki fiyatlarla satlacaktr. B sanayiinin, balangta dk olan kr oran artacaktr. Dolaysyla sermaye srekli olarak en yksek kazanc aradndan, emek-gcne oranla dk lekli tesis, makine ve hammadde kullanan, dier bir deyile dk organik sermaye bileimli ve dolaysyla yksek kr oranl sanayilere yatrm art fiyatlar aa ekmeye ve o kr orann azaltmaya eilimli olacaktr. Sermayenin organik bileimi yksek olan sanayilerde tersi olacaktr. Marx'n yazd gibi; sermayenin greli krllklarna bal olarak farkl retim alanlar arasnda srekli yeniden datma urad 'bu srekli sermaye ak ve girii', ta ki 'retim alanlarndaki ortalama krn ayn olaca ve dolaysyla deerlerin retim fiyatlarna dnecei bir arz ve talep oran yaratana' kadar srecektir. (K iii 1956) Farkl mallarn fiyatlar, her sermayenin ayn kr orann yakalad dzeye ulatnda denge salanr. Nerede istihdam edilirlerse edilsinler iilerden emilen tm artdeer, kapitalistlerin yatrdklar tutarlarla orantl olarak kr ektikleri tek bir havuza akyor gibidir. Bir kapitalistin kazand krlarn iilerin harcadklar emek miktaryla artk herhangi bir balants kalmam gibi grndnden dolay, art-deerin kkeni biraz daha gizemli bir hal alr. 'Tm bu olgular', der Marx, 'deerin emek/amanla

Dolaysyla sermayenin organik bileimi ne kadar yksekse, her bir iinin kulland hammadde ve makine o kadar fazla, kr oran o kadar dktr -nk sadece emek-gc art-deer retir. Kapitalistler yatrmlarna mmkn olan en byk kazanc, mmkn olan en yksek kr orann elde etmekle ilgilidirler. Makineler, binalar ve retim iin ihtiya duyulan benzeri eyler sanayiden sanayiye farkllk gsterdii, Dier bir deyile baz sanayiler dierlerine gre daha yksek sermayenin organik bileimine sahip olduu iin sermaye, kr orannn en yksek olduu -yani sermayenin organik bileiminin dk olduu- yere ynelme eilimi tayacaktr. yleyse neden B kapitalisti, sermayesini A sanayisine yatrrsa %50 elde edebilecekken, tm parasn sadece %33'lk bir kazan elde ettii yere yatrmay srdrmelidir? Bu, Marx'n kr orannn eitlenmesi dedii eye gtrr bizi. Sermayenin bir sanayiden bir bakasna ak kr oranndaki farkllklar eitleme eilimi tayacaktr. Sonu, tm ekonomide retilen toplam art-deer ve yatrlan toplam toplumsal sermaye arasndaki ilikiyi yanstan genel kr orannn ekillenmesidir. Bireysel sermayeler pein yatrm olduklar deiken sermayeyle deil yatrm olduklar toplam sermayeyle orantl olarak salanan toplam artdeerden bir pay alacaklardr. Bunun ne anlama geldiini grmek iin A ve B'ye geri dnp onlarn ekonomideki yegane iki sermaye olduklarn varsayalm. yleyse toplam art-deer 10,000 TL ve toplam toplumsal sermaye 25,000 TL'dir. Genel kr oran 10,000:25,000 ya da %40'dr. Bu, B'nin asl %331/3'nden yksek, fakat A'nn %50'sinden dktr. Her biri toplam sermayeleri zerinden %40'lk bir kazan salamayacaktr. A, 10,000 TL'si zerinden 4,000 TL elde ederken B, 15,000 TL'yle 6,000 L elde edecektir. Her bir iletme iilerinden art-deer olarak 5,000 11. saladndan aralarnda 1,000 TL aktarlmtr. Bu nasl olur? Maalesef, A ve B kapitalistli yukardaki modelimiz, bu art-deer devrine neden olan mekanizmay sergilemek

172

147

Kari Marx 'm devrimci fikirleri belirlenmesine aykr gibidir... Dolaysyla her ey rekabette tersyz edilmi gibi grnr: (K iii 209) Bu grn, kapitalist snf ile ii snf arasndaki ilikiyi dikkate aldmzda ortadan kaybolur: retimin belirli bal her alannda, bireysel kapitalist, bir btn olarak dier kapitalistlerle birlikte, sermaye btnl iinde toplam ii snfnn smrsnde rol oynar... nk, dier btn koullarn var olduu varsaym temelinde... ortalama kr oran sermayenin genel toplamnca emein genel toplamnn smrlme younluuna baldr. (K iii 196-7) Kapitalistler... dorudan doruya belirli bir sermayece retilen art-deere gre deil, ilkin, belirli bir sermayenin temsil ettii birikmi sermayenin greli blmne paralel olarak ve ikinci olarak da, birikmi sermayece retilen artdeer tutarna gre, ii snfndan zorla aldklar denmemi emek miktarn aralarnda bltrmeye urarlar (ve bu ura rekabettir). Kapitalistler, ayn dman kardeler gibi, dier insanlarn emeklerine ynelik vurgunu, her biri ortalama olarak denmemi emekten bryle ayn tutar alacak biimde, aralarnda bltrrler. (ADT ii 29) Burada, aralarndaki rekabet dolaysyla birbirlerini pek de sevmeyen kapitalistlerin ii snf karsnda neden gerek bir masonik birlik oluturduklarna dair matematiksel dorulukta bir kantmz vardr. (K iii 198) Kr oran eitlemesinin bir sonucu da, deer yasasnn deitirilmesi gerektiidir. 'Aktr ki, genel kr orannn... ortaya k, deerlerin bu deerlerden farkllk gsteren maliyet fiyatlarna dnmn gerektirir.' (ADT ii 434) Bunun niye byle olduunu grmek iin, eski dostlarmz A ve B kapitalistlerine dnelim. Haftalk rnlerinin deerine ulamak iin, onlarn her hafta peinen dedikleri tm sabit sermaye deerinin onlarn rettikleri metalara transfer edildiini varsayalm. O zaman haftalk

6. Kapitalizm rnlerinin toplam deeri, deiken sermaye + art-deer + sabit sermayeye eittir. A rneinde bu, 5000 TL + 5000 TL + 5000 TL = 15,000 TL, B rneindeyse, 5000 TL + 5000 TL + 10000 TL = 20,000 TL'dir. Fakat kr oran eitlemesi, art-deerin 1,000 TL'sinin A'dan B'ye transfer edilmi olduu anlamna gelir. Dolaysyla retilen deerler bu yeniden blm hesaba katacak ekilde deitirilmelidir. O zaman A iin 5000 TL + 4000 TL + 5000 TL = 14,000 TL ve B iinse 5000 TL + 6000 TL + 10000 TL = 21,000 TL buluruz. Marx, genel kr oran oluumunu yanstan bu evrilmi deerleri retim fiyatlar diye adlandrr. Sz konusu deerlerin oluumu, 'sermayenin varolduu ve sadece 'birden fazla sermaye' olarak varolabilecei' gereinin kanlmaz bir sonucudur. 'Rekabetin, nce tek bir retim alannda eritii ey, eitli meta deerlerinden treyen pazar fiyat ve tek bir pazar deeridir. Ve ncelikle, farkl alanlardaki kr oranlarn eitleyerek retim fiyatn ortaya kartan ey, farkl alanlardaki sermaye rekabetidir. (K iii 180) Deerlerin retim fiyatlarna dnmesi deerlerin kendisinin oluumuyla ayn srecin bir parasdr. nk, metalarn ilk elde toplumsal adan gerekli emekzamanlarnda satlmasna yol aan ey belirli sanayilerdeki rekabettir. Dolaysyla deerlerin retim fiyatlarna dnm, emek deer teorisinin altn oymaktan ok tamamlar. Mara'n iaret ettii zere, retim fiyatlarnn deerlerden sapmas 'kendisini daima, bir baka meta art-deerin ok fazlasn alrken ok azn alan bir metaya dntrr, bylece retim fiyatlar olarak cisimleen deer sapmalar birbirlerini dengeler.' (K iii 161) 'Toplumda retilen tm metalarn retim fiyatlarnn toplam... deerlerinin toplamna eittir.' (K iii 15960) Eer iki paragraf yukardaki A ve B rneklerine dnecek olursak, rnlerinin toplam deeri 35,000 TL'nin, deerlerin retim fiyatlarna dnmnden nce ve sonra ayn kaldn grrz. Bununla beraber bu 'dnm problemi', 1894'de Kapital 'in 3. Cildi yaynlandnda balayan ve bugn de hl sren byk bir anlamazla neden olmutur. Eletirilerden bazlar hayli cahilcedir. rnein, ilk dnm problemi tartmalarndan birinin yazar olan

148

149

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8. Gnmzde Marx esas amac bize metalarn birbirleriyle mbadele edilecei orann belirlenmesi iin bir forml salamak deildir. Marx'n niyeti, 'modern toplumun ekonomik ileyi yasasn aa kartmaktr' -kapitalist retim tarznda yer alan tarihsel geliim eilimlerini ortaya koymaktr. Emek deer teorisi bu hedefe ynelik bir aratr. Marx'n Kapital 'de tutturduu yol onun 'soyuttan somuta ykselme' biimindeki genel yntemini yanstr. 'Genel olarak sermaye' ve kapitalist retim ilikilerinin temel karakteristikleri iin analizler yapt 1. ve 2. Ciltlerde, metalarn kendi deerleri zerinden mbadele edildiini varsayar. Bu tamamen geerli bir varsaymdr, nk dnm problemi sadece sermayeler arasndaki farklar deerlendirmeye baladmzda ortaya kar. Marx sadece 'birden fazla sermaye' alann ve Kapital 'in 3. Cildinde olduu gibi, onlarn aralarndaki rekabeti deerlendirmeye baladnda, metalarn kendi deerlerinden mbadele edildii varsaymndan vazgemek zorundadr. Bir btn olarak sermaye hareketlerinden kaynaklanan somut biimleri tayin ve tarif edecek olursak bu gereklidir. (K iii 26) Ancak bunu sadece, 'genel olarak sermaye'yi analiz etmek iin gerekli olan, metalarn kendi deerleri zerinden mbadele edildii varsaym gibi balang soyutlamasn yaptmzda baarl biimde gerekletirebiliriz. Marx'n Ricardo'ya ynelik balca eletirisi, Ricardo'nun deeri ve art-deeri rekabetten bamsz deerlendirmeden genel kr orannn mevcudiyetini varsaymasyd. Hatas, 'soyutlama yetisi eksiklii, yani metalarn deerleriyle ilgilenirken rekabet sonucu olarak sonradan karsna kan krlar unutmay baaramamas.' (ADT ii 191) u ana kadar, salt deer oluumunun nasl etkilendiine bakarak 'genel olarak sermaye' ve 'birden fazla sermaye' arasndaki ilikiyi statik bir ekilde deerlendirdik. imdi daha dinamik bir bak asyla yaklaalm ve sermayeler arasndaki rekabetin burjuva ekonomisinin geliiminde oynad rol inceleyelim.

Avusturyal ekonomist Eugen von Boehm-Bawerk, Marx'n Kapital 'in 1. Cildini yazdktan sonra fikrini deitirmi olup metalarn deerlerine gre dei tokuta yer almadklarna dair bir sonuca vardn iddia etmitir. Ancak Engels'in, Marx'n lmnden sonra Kapital 'in 3. Cildini yaynlad tarihlerde iaret ettii gibi, temel alnan elyazmalarnn 1X64 ve 1865'de I. Cildin son taslan tamamlamadan nce Marx tarafndan yazldn hesaba katmamaktadr! Her halkarda, 1861/63 elyazmalarndan alnan Art-Deer Teorileri, Marx'n, tpk kendisinden nceki Ricardo gibi. genel kr orannn mevcudiyetinin deer yasasnn deitirilmesi gerektiini kantladnn tmyle farknda olduunu gstermektedir. Daha geerli baz teknik eletiriler vardr. Marx, dnm konusunda verdii rneklerde, deiken ve sabit sermayenin temsil ettii metalarn deerinin bizzat retim fiyatlarna evrilmesi gerektiini hesaba katmamtr. Bundan dolaydr ki, benim yaptm gibi, dnmden hem nce hem sonra A'nn sermayesini 10,000 TL'de, B'ninkini de 15,000 TL'de brakmak uygun olmayacaktr. ilerin tkettikleri mallar ve tesis, makineler ve metalar retmek iin kullandklar dier eyler genel bir kr orannn olumasndan etkilenmi ve deerlerini retim fiyatlarna dntrm olacaktr. Marx bu problemin farkndayd, fakat kayglanmaya yetecek kadar nemli olmadn dnyordu (bkz. K iii 164-5). Daha sonraki aratrmalar Marx'n hatal olduunu ve deerlerin retim fiyatlarna tam bir dnmnn onun dndnden ok daha nemli sonulara yol atn gstermektedir. Ancak probleme ynelik olarak ulalan bu matematiksel zmler Marx'n deerlerin retim fiyatlarna dnm hakkndaki temel ifadesini geersiz klmaz. Birtakm Marksistlerin de iinde yer ald' baz ekonomistler, 'dnm problemi'nin emek deer teorisinin reddedilmesi gerektiini kantladnda hl srarldrlar. Bu konudaki temel argmanlar, darda kalan meta fiyatlarnn deerlerinden balayarak belirlenmesi iin baz tekniklerin olduudur. Bu tamamen dorudur, fakat ayn /amanda emek deer teorisini kavramak asndan yanltr. Teorinin

150

Kari Marx'm

devrimci fikirleri

6. Gnmzde Marx birisi olduu toplumsal bir mekanizmann sonucu ve eseridir. (K i 739). Bu 'toplumsal mekanizma', 'birden fazla sermaye' arasndaki rekabettir. Marx'n, 'bireysel sermayelerin birbirlerini etkilerinin, onlar tam anlamyla sermaye olarak hareket etmek zorunda brakt'na inandn grmtk. Bu zellikle birikim asndan gerektir. Artdeeri yeniden yatrm olarak kullanmayan bir sermaye kendisini, gelimi retim yntemlerine yatrm yapm, bu sayede daha ucuza retim yapabilen ve ilk sermayenin mallarnn fiyatn drebilen rakiplerince geilmi bulacaktr birden. Birikimi hayata geiremeyen bir sermaye ksa sre iinde iflasa srklenecektir. Birikim sreci, sermayeler arasndaki rekabetten bamsz olmad iin kolay ya da sorunsuz deildir. Marx, birikim srecinin ayn zamanda kapitalist retim ilikilerinin yeniden retimi olduunu syler. Demek istedii, toplumun retimi srekli olarak yenilemedike mevcudiyetini srdremeyeceidir ve bu da, kapitalistlerin pazarda gerekletirdikleri deeri retime geri aktarmalarna baldr. Marx iki yeniden retim biimi arasnda ayrm yapar. retim daha nceden olduu dzeyde yenilendiinde - v e ekonomi bymekten ok durgunluk gsterdiinde- basit yeniden retim ortaya kar. Ancak geniletilmi lekte yeniden retim retimin artrlmas iin art-deerin kullanlmasn gerektirir. Kapitalizmin normal durumu ikincisidir. Marx, Kapital 'in 2. Cildinde, basit ya da geniletilmi lekte yeniden retimin gerekletii koullar analiz etmektedir. Burada kullanm deerinin ok nemli bir rol oynadn gsterir. Yeniden retimin gereklemesi iin emek-gcn ve retim aralarn satn alacak parann olmas yeterli deildir. ileri beslemeye yetecek tketim mallarnn ve onlarn almalarn salayacak yeterli makinelerin, hammaddelerin ve benzeri eylerin de olmas gereklidir. Marx ekonomiyi I. ve II. Blm olmak zere iki geni sektre ayrr. Ekonominin I. Blm retim aralarn retir: rnein.

Birikim ve Krizler
Kapitalizmin onu dier retim tarzlarndan ayr tutan balca /elliklerinden biri sermaye birikimidir. Kleci ya da feodal toplumlarda, dorudan-reticilerden gasp etmi olduu art-deerin byk ksmn smrcler tketir. retimin ou hl kullanm-deeri iin yaplmaktadr; hedefi tketimdir. Kapitalist retim tarz egemen olduunda iler deiir. ilerden el konulan art-deerin byk ksm tketilmez. Daha ok, daha fazla retim iin yeniden yatrmda kullanlr. Art-deerin srekli olarak daha fazla art-deer retimi iin kullanld ve Marx'n sermaye birikimi dedii sretir bu. Marx, Kapital 'in 1. Cildindeki nl paragrafta, bunun, kapitalist snfta, burjuvazinin kendi tketiminden bile vazgemeye ve yenidenyatrmda kullanlsn diye ok daha fazla art-deer biriktirmeye tevik edildii bir 'perhiz' ideolojisine nasl yol atn sergiler: Biriktir, biriktir! Musa da bu, peygamberler de bu! 'Sanayi, tasarrufun biriktirdii malzemeyi salar' [der Adam Smith], Bunun iin tasarruf yapn, tasarruf yapn, yani, art-deerin ya da art-rnn mmkn olan en byk ksmn yeniden sermayeye evirin! Birikim iin birikim, retim iin retim: klasik iktisatn egemenlik dneminde, burjuvazinin tarihsel grevini ifade etmek iin kulland forml buydu. (K i 742) Ancak, der Marx, bunun nedeni agzllk deildir (geri kapitalist, birey olarak agzl olabilir). nsan doasndaki baz 'doal dei toku etme eilimleri'ne bakmamza gerek yok. Kapitalistin drts bizzat sistemin kendisidir: ... ama kiilemi sermaye olduu srece onu harekete geiren tek g, kullanm deerleri elde etmek ve bunlardan yararlanmak deil, deiim deerleri elde etmek ve bunlar oaltmaktr... Bu haliyle, bir cimrinin salt servet olduu iin servete tapma tutkusunu paylar. Ancak cimride yalnzca yaratltan gelen bu tutku, kapitalistte, sadece arklarndan

152

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

7. i iktidar tr ancak bir rastlantdr,' (K ii 499) diye yazar Marx. Ancak bu sadece krizlerin mmkn olduunu gsterir. Krizlerin neden meydana geldiklerini anlamak iin birikim-srecinin doasna daha derinlemesine bakmamz gerek. Marx'n ekonomik kriz aklamas, kr orannn dme eilimi yasas olarak adlandrd eyi esas almaktadr. Marx, bu yasa hakknda, 'her adan, modern ekonomi politiin en nemli yasas ve en zor anlalan ilikileri anlamak iin en esasl yasa,' diye yazmt (G 748) Kr oran kapitalizm altnda genel bir dme eilimi gsterir der Marx. Sadece ekonominin zgl alanlarnda ya da sadece belirli dnemlerde deil, genel olarak byledir; Marx bunun nedeninin emein retkenliindeki srekli art olduunu syler. Onun szckleriyle, 'Kr orannn srekli dme eilimi, toplumsal emek retkenliindeki srekli geliimin, kapitalist retim tarzna zg bir ifadesidir: (K iii 212) Emein retkenlii ne kadar yksek olursa, her bir iinin sorumlu olduu makine ve hammaddeler o kadar ok olur. Dier bir deyile, tesis, tehizat ve hammaddelere yatrlan sabit sermaye tutar iinin cretini demek iin kullanlan deiken sermayeyle orantl olarak byr. Deer asndan da bu, sermayenin organik bileiminin daha yksek olduu anlamna gelir. Art-deerin kaynann emek-gc olmas nedeniyle, sermayenin organik bileimi ne kadar yksek olursa kr orannn o kadar dk olacan grmtk. yleyse retkenlik arttka kr oran der. Fakat bu doruysa, herhangi bir kapitalist neden hep daha yksek retkenlie yatrm yapmaldr? Cevap, ksa vadede bunu yapmakta yarar grmesi, uzun-vadedeyse rekabet nedeniyle buna mecbur kalmasdr. Bir metann, bnyesinde barndrd fiili emek demek olan bireysel deerinin, o sanayide geerli ortalama retim koullarnn belirledii piyasa deeri ya da toplumsal deerden farkl olabileceini hatrlayalm. imdi bu ortalama retim koullarn kullanan tek bir

makineleri reten fabrikalar ve hammadde iin madencilik. II. Blm tketim mallarn retir: Yiyecek, giyecek ve benzeri eyler. Marx, ister basil isler geniletilmi lekte yeniden retimin gereklemesi iin her iki blmn de belirli oranlarda mal retmesi gerektiini ifade eder. I'akat ekonominin farkl sektrleri arasndaki bu oranlarn fiilen tutturulup tutturulamamas daha ok tesadflere baldr. Kapitalistler kendileri iin deil, pazar iin retirler. retilen eyin tketileceinin hibir garantisi yoktur. Bunun olup olmamas meta iin etkin talebin olup olmamasna baldr. Dier bir deyile, birinin onu satn almay istemesi yetmez, bunu yapmas iin parasnn da olmas gerekir. Bu talep sk sk yetersiz kalr. Sonu, ekonomik bir krizdir. rnein, I. Blmdeki (retim aralar) kapitalistlerin art-deer orann artrmak iin iilerin cretlerini kestiklerini dnelim. O zaman bu iiler II. Blmn (tketim mallan) rnlerinden daha az miktarda alabileceklerdir. II. Blmdeki kapitalistler pazarlarndaki bu gerilemeye, yeni tesis ve tehizat siparilerini azaltarak tepki verebilirler. rnlerine ynelik talepteki bu dle sarslan I. Blm kapitalistleri iileri iten kartabilirler; bu da, II. Blm meslektalarnn aynsn yapmalarna neden olur... Ve byle srer gider. Burjuva ekonomistlerinin ancak J M Keynes'in stihdamn, Faizin ve Parann Genel Teorisi adl eseri 1936'da yaynlandnda iyice kavradklar bu sre, Marx tarafndan yetmi yl nce Kapital 'in 2. Cildinde analiz edilmiti. Ekonomik kriz ihtimali tam da metann doasnda vardr. Metalarn basit dolamnn M-P-M biimi aldn hatrlayalm. Bir meta satlr; bir baka metay satn almak iin para kullanlr. Fakat bir satn ardndan mutlaka bir baka almn gelmesi iin bir neden yoktur. Metasn satan satc alm olduu paray biriktirmeye karar verebilir. Kr oran yatrm yapmaya demeyecek kadar dk olduu iin kapitalistlerin byle davranmaya karar vermelerine yol aan koullar sklkla ortaya kar. Dolaysyla krizin kayna nihayetinde kapitalist retimin planlanmam niteliidir; 'denge, bu retimin kendiliinden doasndan

172

155

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

7. i iktidar pahal retilen ayn metalarn pazar fiyatlar arasndaki fark cebe indirir. Bunu,... kulland retim ynteminin retkenlii toplumsal ortalamann stnde olduu iin yapabilir. Fakat rekabet bunu genelletirir ve genel yasaya tabi klar. Bunu takiben, kapitalistlerin isteinden tamamen bamsz bir ekilde -belki de ilk olarak bu retim dalnda kr orannda bir d olur ve nihayetinde bu d dier retim dallaryla denge salar. (K iii 264-5). Kr oranndaki bu dme eilimi, 'belirli bir noktadan sonra retim glerinin gelimesinin sermaye nnde bir engel haline gelmesinin; bu itibarla sermaye-ilikisiin de retici emek glerinin geliimi nnde bir engel oluturmasnn' bir yansmasdr. (G 749) nsanln doa karsnda glenmesini yanstan emek retkenliindeki art, kapitalist retim ilikileri iinde, ykselen sermayenin organik bileimi ve dolaysyla den kr oran demektir. Ekonomik krizin temelini oluturan bu sretir. 'Toplumun retim geliimi ile onun o zamana kadar mevcut retim ilikileri arasnda byyen uyumazlk, keskin elikiler, krizler, kaslmalar biimde ifade bulur.' (G 749) Ancak den kr oran, Marx'n kapitalist kriz analizinin balang noktasdr sadece. Marx, 'genel yasann hkmn bozan ve ona sadece bir eilim nitelii kazandran kar koyucu etkiler' bulunduunu; bunun, 'mutlak etkisi durdurulan, geciktirilen ve zayflatlan bir yasa' olduunu vurgular. (K iii 232, 235) Gerekten de, 'genel kr orannda dme eilimi reten etkiler, bu d engelleyen, geciktiren ve ksmen etkisiz klan ters etkilere de yol aar.' (K iii 239) rnein, sermayenin ykselen organik bileimi, verili bir miktarda metay daha az sayda iinin retebilecei anlamna gelir. Kapitalist fazla iileri kovarak tepki verebilir -bu aslnda, ilk planda, yeni teknii kullanma sokma amac olabilir. Sonu, sermaye birikiminin srekli olarak retimden ii karmasn gerektirmesidir. Marx'n 'greli ar-nfus' dedii ey ortaya kar. Malthus ve izleyicilerinin iddia ettii gibi, hayatta kalmalar iin gereken

kapitalist rneini ele alalm. ilerinin retkenliini ortalamann stne ykselten yeni bir teknikten yararlandn varsayalm. Onun molalarnn bireysel deeri toplumsal deerinin altna decektir, nk o metalar o sektrde normal olandan daha retken bir ekilde retilmitir. Kapitalist imdi fiyatlarn toplumsal deerinden daha dk bir dzeyde belirleyecek, bylece rakiplerinden daha dk fiyatlar vermi olacaktr; fakat fiyatlar hl bireysel deerlerinin stnde olduu iin fazladan bir kr elde edecektir. fakat bu durum sonsuza kadar srmez. Dier kapitalistler piyasadaki fiyatlarda kendi mallarn satamayp iflasa srklenmekten kurtulmak iin ayn yeni teknii kullanmaya balayacaklardr. Bu yenilik sanayide bir kez norm haline gelince, rnlerin toplumsal deeri, yenilii yapan kapitalistin metalarnn bireysel deerine eitleninceye dek decek; bylece onun avantaj ortadan kalkacaktr. Sermayeler rekabetin basks yznden yeni teknikler kullanmaya ve emein retkenliini artrmaya zorlanr. 'Deerin emekzamanla belirlenmesi yasas' bylece 'zorlayc rekabet yasas' (K i 436) haline gelir, diye yazar Marx. Bireysel kapitalist iin, 'deerin byle belirlemesi... onu sadece kendisi iin metalarn retim maliyetini artrd ya da azaltt lde, dolaysyla kendi konumunu istisnai kld lde ilgilendirir.' (K iii 873) Her kapitalist emein retkenliinin artyla sadece rakiplerinin nne gemek iin ilgilenir. Bunun sonucunda, tm 'birden fazla sermaye' deer yasasna uymaya ve srekli olarak emek retkenliini artrmaya mecbur kalr. Ancak kapitalistlerin iilerinden ve rakiplerinden gasp edebilecekleri art-deer tutarn artrmaya ynelik tm bu bencil eylemlerinin sonucu genel kr orann drmek olacaktr: Hibir kapitalist, kr orann azaltt srece, ne kadar retken olursa olsun ve art-deer orann ne kadar artrrsa artrsn, yeni bir retim yntemini gnll olarak benimsemez. Yine de her yeni retim yntemi metalar ucuzlatr. Bylece kapitalist onlar aslnda retim fiyatlarnn stnde ya da belki de deerlerinin stnde satar. retim maliyetleri ile daha

172

156

Kari Marx 'm devrimci fikirleri yiyeceklere oranla fazla sayda insan olduu doru deildir. Dorusu, kapitalizmin ihtiya duyduundan fazla sayda insan olduu ve dolaysyla bu fazlaln, iilerin yaamak iin ihtiya duyduklar cretlerden mahrum braklmasdr. Sonu olarak kapitalist ekonomi, birikim srecinde hayati bir rol oynayan isiz iilerden oluan bir 'yedek sanayi ordusu' yaratr. sizler yeni retim dallarna akabilecek bir ii havuzu yaratmakla kalmayp cretlerin ok ykselmesinin nlenmesine de hizmet ederler. Her meta gibi, emek-gcnn de bir deeri -retiminde yer alan emek-zaman- ve bir fiyat -onun iin denen para- vardr. Emekgiictinn fiyat cretlerdir ve cretler, tm pazar fiyatlar gibi, emekgiic arz ve talebindeki art ve dlerle orantl olarak dalgalanr. Yedek sanayi ordusunun mevcudiyeti, emek-gc arzn, emek-gc liyatnn deerinin stne ykselmesini nlemeye yetecek kadar byk tutar. Marx yle yazar: 'Btn ile ele alndnda, genel cret hareketleri, tamamyla, yedek sanayi ordusunun genileme ve daralmas ile dzenlenir.' (K i 790) Bu durum Marx'n, cretlerin hayatta kalmak iin gereken asgari tutarn stne kamayacan syleyen 'cretlerin tun yasas'na inand anlamna gelmez. Gotha Programnn Eletirisi 'nde iaret ettii gibi, bu szde 'yasa', Malthus'un nfus teorisini temel alr ve bundan tr de tamamen hataldr. Kapitalizm, daha nce grdmz gibi, emek retkenliinde srekli art gerektirir. Bunlar da, ister istemez, emek-gc dahil olmak zere metalarn deerinde daimi bir azalmaya yol aar. Tketim mallarnn deerindeki d, ii cretlerinin satn alma gcnn ayn kalabilecei, hatta emek-gc deeri dmesine ramen, ykselebilecei anlamna gelir. Yani mutlak adan iilerin yaam standartlar adamakll ykselebilir. Greli adansa, konumlar ktlemitir, nk art-deer oran artm ve bylece yarattklar toplam deerdeki paylar azalmtr. Yedek sanayi ordusunun varl sermayedarn pozisyonunu glendirir ve onlar iin art-deer orann artrmay kolaylatrr.

6. Kapitalizm Toplam sermaye miktar ayn kalrsa kr oran ykselir. Dolaysyla artan smr oran kr orannn dmesine kar bir eilim olutururun Ancak smr orannn art iki tarafldr. Eer emek retkenliinin artrlmasyla kotarlyorsa, sermayenin organik bileimi ykseliyordur ve bylece daha yksek oranl bir art-deer bu durumda daha dk bir kr oran demektir. Marx, byle bir durumun kr oran d eiliminin tipik sonucu olduuna inanyor, ekonomik krizi daha yksek cret artlar elde eden iilerle aklama abalarn reddediyordu: Kr orannn dme eilimi art-deer orannn ykselmesi eilimiyle balantldr... Bu nedenle, baz istisnalar haricinde, kr oranndaki d cret oranlarndaki bir ykselile aklamaktan daha sama bir ey yoktur... Kr oran, emek daha az retken olduu iin deil, daha retken olduu iin der. Hem art-deer oranndaki ykseli hem de kr oranndaki d, byyen emek retkenliini kapitalizm kapsamnda aklayabilecek zgl biimlerdir. (K iii 240). Marx, baka bir kar eilim olan sabit sermaye elerinin ucuzlamas iin ayn akl yrtmenin geerli olduunu ileri sryordu. I. Blme ait retim aralar retimindeki artan retkenlik, sabit sermayeyi yaratan tesis, makine ve benzeri eylerin deerinin dmesi demektir: Sabit sermayenin deiken sermayeye oranndaki bymeyle emek retkenlii de byr. Ancak bu artan emek retkenliinin sonucu olarak, mevcut sabit sermayenin bir ksm srekli olarak deer kaybeder, nk onun deeri esas olarak harcanan enek-zamana deil, sayesinde yeniden retilebilecei emek-zamana baldr ve emek retkenlii bydke o klr. (ADT ii 415-16) Marx' eletiren (ve bazlar Marksist olan) birok eletirmen, ykselen emek retkenliinin sabit sermaye elerini ucuzlatmasnn, organik bileimin ykselmedii ve kr orann dmedii anlamna

158

159

Kari Marx'r

devrimci fikirleri

6. Kapitalizm kapitalistin kr dorultusunda snrlar getirilir.' (ADT ii 527) Kapitalistin yeterli kr elde etmesi iin ok fazla meta retilmitir. Bir rnek vermek gerekirse, sadece nc Dnya'da 700 milyonu akn insan alk ekerken, tarmsal rnlerin fiyatn yksek tutabilmek iin yaratlan tereya dalarna ve arap gllerine bir gz atmamz yeter. Ayn zamanda sermaye birikiminin isel elikileri de kriz rettiinden, 'mevcut elikilerin ksa vadeli ve zora dayal zmleridir daima.' (K iii 249) Bu, Marx'n sermayenin deer kayb dedii eyle gerekleir. rnlerin piyasalarnn k bir ok sermayeyi iflasa srkler. Sonu itibariyle byk miktarlarda sermaye yok olur. Sermaye ykm bazen kelimenin gerek anlamndadr -makineler paslanr, mal stoklar bozulur ya da imha olur. Fakat den fiyatlar da retim aralarnn deerlerinin byk bir ksmn yok eder. 'Krizler srasnda oluan sermaye ykm demek, ay lekte sermaye olarak yeniden retim srecinde yer almalarn engelleyen deer klmesi demektir.' (ADT ii 496) Ekonomik krizlerden dolay, satn alnan sabit sermayenin deeri esas olarak onu retmek iin kullanlan emek-zaman deil, onu imdi yeniden retmenin maliyetidir. Bu balamda sermayenin organik bileimi azalr ve kr oran dzelir. Yani krizler sermayenin kazanl bir ekilde istihdam edilebilecei bir hale getirilmesine hizmet eder: Kapitalist retime zg, yeni sermaye oluumu yoluyla sermaye-deeri birikimini hzlandrma ve kr orannn dn kontrol etme aralarndan biri olarak, mevcut sermayenin periyodik anmas, sermayenin dolam ve yeniden-retme srecinin gerekletii verili koullar altst eder ve bundan trdr ki retim srecindeki durgunluk ve krizlerle birlikte gelir. (K iii 249) Krizlerin kr orannn dme eilimini dengelemesine hizmet ettii baka yollar da vardr. Marx, 'krizler daima, cretlerin genellikle ykseldii ve ii snfnn, yllk rnn tketime ayrlan ksmndan

geldiini ileri sryordu. ddialarna gre, sermayenin teknik bileimi, Dier hi deyile retim aralar ile emek-gc arasndaki fiziki oran ar byse de, deer asndan bu iliki ayn kalr nk retim aralarn retme maliyeti dmtr. Onlarn gz ard ettikleri ey, kapitalist iin nemli olann asl yatrm zerinden elde ettii kazan olduudur. Tesis, tehizat ve benzeri eylere harcad para bu retim aralarn esas deerleri zerinden satn almak iindir. Kapitalist yatrmn imdiki zamann maliyeti zerinden deil yapm olduu yatrm zerinden yeterli kr etmek zorundadr. Fakat imdi de krizlerin kendisine bakalm. Gerekte, sabit sermayenin deeri esas itibariyle, 'aslen harcanan emek-zaman'la deil, 'yeniden retilebilecei emek-zaman'la ayn dzeye getirilir. Ekonomik krizleri eitli faktrler hzlandrabilir. rnein, nemli bir hammaddenin fiyatnda -tpk 1973-4'deki petrol fiyatnn drt kat artmas gibi- ani bir artla yzyze kalnabilir. Genellikle krizler fnans sistemindeki bir aksaklkla balar -rnein, belli bal bir bankann iflas ya da borsada bir kme. Kapital 'in 3. Cildinin nemli bir blm, bu nedenle, bizzat bankalarca ok daha fazla parann yaratld, krizlerin hem nlenmesinde hem de yaratlmasnda hayati bir rol oynayan kredi sistemindeki gelimenin aklanmasna ayrlmtr. Ancak krizlerin temel nedeni daima kr orannn dme eilimi ve bunun douraca kar koyucu etkilerdir. Metann doas gerei, M-P'nn mutlaka P-M'a yol amadn grmtk. Bir metann satndan kazanlan para bir baka metay satn almak iin kullanlmak yerine biriktirilebilir. Bu, ekonomik krizler srasnda muazzam lekte gerekleir. ok sayda meta satlmadan elde kalr. Kapitalizmi daha nceki retim tarzlarndan ayran ey budur. Kleci ve feodal toplumlarda krizler, herkesin beslenemedii ktlk, diik retim biiminde gerekleirdi. Ancak kapitalist krizler ar retimden kaynaklanr. Bunun anlam da, Marx'n vurgulad gibi, 'r miktarnn ona duyulan ihtiyaca gre fazla olmas...' deildir; (letine, hibir biimde reticilerin ihtiyalar dorultusunda deil,

160

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

7. i iktidar dnemsel bir dng biimini alr.' (K i 785) Kapitalist ekonominin balca zellii, canlanma ve durgunluun birbirine dnmdr. Troki'nin ileri srd gibi, 'kapitalizm tpk bir insann soluk alp vermesi gibi kriz ve canlanmalarla yaar... Kriz ve canlanmalar kapitalizmde doutan vardr; lene kadar da olacaktr.' Marx'n Kapital 'de gelitirdii krizlerin sermaye birikimine ikin olduu analizi olduka yksek dzeyde bir soyutlamay gerektirir. Son blmde greceimiz gibi, sistem yalandka sermayenin merkezilemesi ve younlamasnn krizlerin krl birikim koullarn restore etmekteki roln nasl daha zor yerine getirdiini ayrntlandrmak gerekir. Her eye ramen Kapital, kapitalist ekonomiyi anlama abasna temel oluturur.

dula byk bir pay ald bir dnemde... hazrlanr' (K ii 414-15) diye ya/iir. Hu, piyasadan mmkn olduu kadar byk pay almaya hevesli ok sayda sermaye tarafndan talep edildikleri iin ekonomik bymelerin doruunda birok metann ktlat gereini yanstr. Ayn ey emek-gc iin de dorudur: Ekonomik bymenin hz arttnda, yedek sanayi ordusu azalr ve iiler, zellikle vasfl olanlar, az bulunur hale gelir. O zaman iilerin gelimi pazarlk konumlan emek-gc fiyatn artrma imkan salar ve bunun sonucunda cretlerin oran ykselir. sizlii dayatan ekonomik durgunluk, iverenlerin cretleri drmelerini ve hl alan iileri daha kt retim koullarn kabule zorlamalarn kolaylatrr. O zaman krizler, kapitalist sistemin kr orann yatrm yaplacak bir dzeye getirmek iin yeniden rgtlendii ve yeniden ekillendii dnemlerdir. Bu sreten btn sermayeler eit dzeyde yararlanmaz. Zayf ve daha az etkin firmalar ve zellikle ad kalm makinelerin ykn srtlam olanlar iflas ettirilecektir. Daha gl ve daha etkin sermayeler ayakta kalr ve durgunluktan daha gl kar. Ucuz fiyatlardan arazi ve retim aralarn satn alabilir ve emek srecinde art-deer orann artracak deiiklikleri iilere dayatabilirler. Bundan dolay krizler, Marx'n sermayenin merkezilemesi ve younlamas diye adlandrd srece katk yapar. Sermaye younlamas, sermayelerin art-deer birikimi vastasyla byd zamanlarda ortaya kar. te yandan merkezileme daha byk sermayelerin kk olanlar emmesiyle gerekleir. Rekabet srecinin kendisi de bu gidiat tevik eder, nk etkili firmalar rakiplerini bertaraf edebilir ve onlar devralabilirler. Fakat ekonomik durgunluklar, ayakta kalan sermayelere retim aralarn ucuza alma imkan vererek sreci hzlandrr. Dolaysyla bireysel sermayelerin boyutlarnn devaml bymesi birikim srecinin kanlmaz bir parasdr. 'Modern sanayinin izledii kendine zg yol,' diye yazar Marx, "ortalama canllk dnemleri, yksek younlukta retim, bunalm ve duraklama srelerinden oluan (daha kk dalgalanmalarla kesilen)

Sonu
Kapitalist retim tarz, Marx'n, gerekliin diyalektik olduunu, kendi iinde elikiler ierdiini ileri srd genel tezini resmeder. nk bir yandan, teknolojik deiiklik, yeni retim yntemlerinin uygulanmas, tam da kapitalizmin varoluunun temel bir parasdr. Rekabetin basks kapitalistleri srekli olarak yenilik yapmaya, dolaysyla retim glerini artrmaya zorlar. te yandan, retici' glerin kapitalizm altnda gelimesi kanlmaz biimde krizlere yol aar. Marx'n Komnist Manifesto 'da syledii gibi, burjuvazi, retim aralarn ve bylelikle retim ilikilerini ve onlarla birlikte, toplumsal ilikilerin tmn srekli devrimciletirmeksizin var olamaz. Daha nceki btn sanayici snflarn ilk varlk koulu,... eski retim biimlerinin deimeksizin korunmasyd. retimin srekli altst oluu, btn toplumsal koullarn kesintisiz bozuluu, sonu gelmez belirsizlik ve sknt, burjuva an daha ncekilerden ayrr (TE vi 487) Kapitalizm ve onun ilikilerinden kaynaklanr: ncelleri arasndaki fark retim

172

163

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8. Gnmzde Marx engeli bizzat sermayedir; diye yazar Marx. (K iii 250) 'Sermayenin iddetli ykm kendi dndaki ilikiler tarafndan deil; daha ok kendini korumas koullar yznden gereklemesi, sermayenin artk sahneden ekilip daha yksek bir toplumsal retim ekline yer vermesi gerekliliin en arpc gstergesidir.' (G 749-50) Bazlar Marksist olan birok yorumcunun sylediinin tersine, Marx, kapitalizmin ekonomik olarak kmesinin kanlmaz olduuna inanmyordu. 'Srekli kriz yoktur,' diye srar ediyordu. (ADT ii 497 n) Daha nce grdmz gibi, 'krizler mevcut elikilerin daima anlk ve zora dayal zmleridir': i snf isizlik, ktleen yaam standartlar, kt alma koullar olarak bedelini demeye hazr olduu srece kapitalist sistemin aamayaca kadar derin bir ekonomik krizi yoktur. Herhangi bir krizin 'daha yksek bir toplumsal retim biimine' yol ap amayaca ii snfnn bilin ve eylem dzeyine baldr.

uras aktr ki, rnn deiim-deerinin deil de kullanmdeerinin ar bast bir toplumda, art-emek az ya da ok olabilen bir ihtiyalar kmesiyle snrl olur ve bizzat retimin kendi karakterinden, art-emee kar snrsz bir ihtiya domazd. (K i 345) rnein feodal lord, kendisini, ailesini ve uaklarn altklar Iarzda geindirecek kadar kira ald srece kyllerinden honuttu. Ancak kapitalistin 'doymak bilmez itah' vardr, 'art-emek iin kurt gibi alk eker' (K i 349, 355); bu durum rakiplerinin teknik ilerlemelerine ayak uydurma ve i dnyasnn dna dme kaygsndan kaynaklanr. Marx, Romantikler gibi, kapitalist-ncesi toplumlara zlem duyan herkese kar, 'sermayenin byk uygarlatrc etkisi' (G 409) dedii eyin sk bir savunucusu olmutu. Yalnzca retici glerin geliimini dikkate ald' iin Ricardo'yu vyordu. (K iii 259) 'Ricardo'nun duygusal muhaliflerinin yaptklar gibi, bu balamda retimin sz konusu olmadn iddia etmek, retimin, insani retici glerin geliiminden, dier bir deyile, kendi iinde bir ama olarak insan doasnn zenginliinin gelimesi anlamna geldiini unutmaktr.' (ADT iii 117-18) Bylece kapitalizm tarihsel olarak ilericidir. Kapitalizm insani ihtiyalarn geleneksel anlamda, snrl ya da tam olarak doyurulmas ve eski yaam biimlerinin yeniden retimi gibi... ulusal engellerin ve nyarglarn tesine geer. Tm eskilere kar ykcdr ve altst edicidir; retici glerin gelimesine, ihtiyalarn genilemesine, retimin ok ynl geliimine ve doal ve fikri glerden yararlanlp dei-toku edilmesine engel tekil eden her eyi ykar geer. (G 410) Ancak, kr orannn dme eilimi, politik ekonomistlerin inandklar gibi, kapitalizmin en rasyonel toplum biimi olmadn; retici gleri gelitirdii kadar kstek de olan, tarihsel olarak snrl ve aykr bir retim tarz olduunu da gsterir. 'Kapitalist retimin gerek

164

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8. Gnmzde Marx Neredeyse krk yldr tarihin itici gcnn snf mcadelesi olduunu ve zellikle modern toplumsal devrimin manivelasnn burjuvazi ve proletarya arasndaki snf mcadelesi olduunu vurgulayp durduk... Enternasyonal kurulduunda slogan aka ifade ettik: i snfnn kurtuluu kendi eseri olacaktr. (SY 327) i snfnn kurtuluu fikri, daha nce grm olduumuz gibi, Marx'n dncesinin zdr. Hal Draper 'sosyalizmin iki ruhu'nu karlatrmtr. Biri, 'yukardan sosyalizm', deiimi devleti kontrol eden ve onu iiler adna reformlar yapmak iin kullanan aydn liderlerin etkinliklerinin sonucu olarak grr. Tm dnyadaki Sosyal Demokrat ve Komnist partiler, ya milletvekillerini ya da partiyi deiimin ba aktr olarak grerek byle bir sosyalizm grn benimseyegelmilerdir. Ancak Marx, 'aadan sosyalizm'in, iilerin kendi eylemleriyle zgrlemesinin savunucusuydu.

7. i iktidar
Marksizm'in en temel sav, komnizmin maddi ve toplumsal koullarn kapitalizmin yarattdr. Snflarn ortadan kalkmas, ancak, kapitalist retim ilikilerinin emek retkenliini ktl ortadan kaldrlacak dzeye ulamas durumunda mmkndr. Kapitalist retim ilikilerinin dzenli, birbirini takip eden bir canlanma ve durgunluk dngsne yol aarak retici gler zerinde nasl bir pranga rol oynadn grmtk. Bunu aklamann bir baka yolu da, kapitalizmin komnizmi tarihsel adan hem mmkn hem de zorunlu kldn sylemektir. Fakat bundan daha tesi de vardr. Kapitalizm, kendisini alaa edecek ve snflar ortadan kaldracak toplumsal gc dourur. Bu g ii snfdr. Marx ve Engels'in Komnist Manifesto 'da akladklar gibi, Burjuva snfnn varlnn ve egemenliinin temel koulu, sermayenin olumas ve oalmasdr; sermayenin koulu, cretli emektir... Burjuvazinin ister istemez harekete geirdii sanayinin ilerlemesi, emekilerin rekabetten kaynaklanan yaltlmlklarnn yerine, birlikteliklerinden kaynaklanan devrimci dayanmalarn geirir. Onun iindir ki, modern sanayinin gelimesi, zerinde burjuvazinin retim yapt ve rnlere el koyduu temelin kendisini onun ayann altndan eker alr. Bu yzdendir ki, burjuvazinin rettii, her eyden nce, kendi mezar kazclardr. Onun devrilmesi ve proletaryann zafer kazanmas da ayn derecede kanlmazdr. (TE vi 496) Sermayenin k, bu paragrafa dair baz yanl okumalarda ifadesini bulduu gibi, kendiliinden gereklemeyecektir. Bu, ii snfnn rgtlenmesine, bilinlenmesine ve eylemlerine baldr. 1879'da Marx ve Engels politikalarn u szcklerle zetlemilerdi:

Kapitalizmin Mezar Kazclar

Marx, 'i snfnn kurtuluunun koulu, tm snflarn ortadan kalkmasdr' diye yazd. (TE vi 212) Dier bir deyile, kapitalizmin ykl yeni bir snfl toplumun kurulmasna yol amayacaktr. Aksine smrnn ve snfsal atmalarn artk kalmad komnist bir toplumun yaratlmasna bir hazrlk olacaktr. i snfnn snflar ortadan kaldrma gc kapitalist retim ilikileri iindeki konumundan kaynaklanr. Kapitalizmin kolektif ii yaratmaya, yani iileri herkesin emeinin dierlerininkine bal olduu ok daha byk retim birimlerinde bir araya getirmeye nasl eilimli olduunu grmtk. Marx, kapitalist geliim srecinin iileri smrlmeye direnmek iin birlemeye zorlayacana inanyordu: Byk lekli sanayi birbirlerini tanmayan bir dolu insan bir yerde toplar. Rekabet onlarn karlarn bler. Fakat patronlar karsnda sahip olduklar ortak karlar olan cretlerin korunmas onlar ortak direnme bilinciyle birletirir

167

r
Kari Marx'n devrimci fikirleri

7. i iktidar Kapitalist smr basks iileri rgtlenmeye ve birlikte hareket etmeye zorlar. Sadece bu ekilde, kapitalist retim ilikileri iindeki konumlarndan doan gerek glerinin kaynana inebilirler. Deerin kendi genilemesi emeklerine baldr ve bundan tr tm retim sistemini fel etme yetisine sahiptirler. Ancak bu yetiyi kullanmak iin omuz omuza vermeleri gerekir. Her ii snf eyleminin temel prensibi dayanmadr. Dayanma olmadan tm grevler baarsz olur. Dolaysyla ii snfna snflar yok etme gcn veren, kapitalist smr sistemi iinde bulunduu yerdir. Kapitalizm, retim aralarnn bykln artrarak ve onlar kolektif iinin birlemi emeine bal klarak emek srecini toplumsallatrr. Bu retim aralar bireyler tarafndan iletilemez. Ay ekilde ii snf da retim aralarna yalnzca bir snf olarak el koyabilir. Bir fabrikay kk paralara blerek paylamay tartmann hibir anlam yoktur-eer bu yaplrsa, o artk fabrika olmaktan kar ve tm yararlar kaybolur. ilerin kapitalizme kar mcadelede oynadklar belirleyici rol toplumun en ok ezilen kesimi olmalarndan kaynaklanmaz. Tam tersine bakalar daha kt durumda olabilir. rnein Marx, retim srecinin srekli dnda tutulan ve ii snfndan ok daha kt durumda olan, yedek sanayi ordusunun 'durgun unsurlar', 'haydutlar, caniler, fahieler, ksaca lmpen proletarya', 'moral knt yaayanlar, sefiller, alamayacak durumda olanlar' olarak nitelendirdii kesimler olduuna dikkat eker. (K i 797) Daha kt durumda olmalar, iilerden daha devrimci olmalarna yol amaz. Tam tersine, asla kapitalist retimin disiplinine tabi olmadklar iin sefaletlerini smrebilecek gerici hareketlerin iinde yer almaya daha aktrlar. Marx Manifesto 'da, lmpen proletayann 'yaam koullar'nn 'onu... gerici entrikalarn rveti aleti olmaya hazrlar' ngrsnde bulunur. ( TE vi 494) Louis Bonaparte, 1848 devriminin ertesinde III. Napolyon olarak iktidara el koymasna yardmc olacak zel bir ordu olan 10 Aralk Demei'ni oluturmutu. Benzer ekilde isizler, iilerin patron

kaynama. Bu kaynamann daima, iiler arasnda rekabeti durdurma, bylece kapitalistle genel rekabete girebilme demek olan iki hedefi vardr. Eer direnmenin ilk amac sadece cretlerin korunmas olursa, kapitalistler bask amacyla bir araya geldiklerinden ve sermaye her zaman ittifak halinde olduundan, sermaye karsnda ibirliinin korunmas iiler iin cretlerin korunmasndan ok daha zorunlu hale gelerek nceleri yaltlm olanlar gruplara dnrler. Bu o kadar gerektir ki ngiliz ekonomistleri iilerin cretlerinden nemli bir miktar sendikalara verdiklerini grnce aknla derler; nk bu sendikalar, o ekonomistlerin gznde sadece cret iin oluturulmutur. Gerek bir i sava olan- bu mcadelede yaklaan bir sava iin gerekli tm eler birleir ve geliir. Bir kez bu noktaya eriildiinde sendikalar politik bir karakter kazanr. Ekonomik koullar nce lke halknn ounu iilere dntrmtr. Sermaye hakimiyeti bu kitle iin ortak bir durum, ortak karlar yaratmtr. Bu kitle zaten sermayenin karsnda duran bir snftr, ancak kendi gcnn farknda olan bir snf deildir. Yalnzca birka evresinden bahsettiimiz mcadelede bu kitle bir araya gelir ve kendisini kendisi iin bir snf haline getirir. Savunduu karlar snf karlar haline gelir. Ancak snfn snfa kar mcadelesi politik bir mcadeledir. (TE vi 210-11) Marx da, dneminin dier sosyalistleri gibi, birlii, paylamay ve ibirliini temel alan bir toplumun, rekabet zerine kurulmu bulunan kapitalizme alternatif olduuna inanyordu. Marx iin komnizm birlemi reticilerin ynetimidir. Ancak topyac sosyalistler byle bir ibirliinin, esasen, gnmz toplumundaki tm snflarn kapitalizmin defterini drmek iin yaptklar ahlaki bir balanmadan doduuna inanyorlard. te yandan Marx, komnizmin iilerin retim srecindeki maddi karlarnn ve mcadelelerinin sonucu olacan iddia ediyordu. 'Komnizme, eylerin imdiki /.eminini ortadan kaldran gerek hareket diyoruz'. (TE v 49)

172

169

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8. Gnmzde Marx ba, bir siyasal rgtlenme yaratmad lde de bir snf meydana getirmezler. (TE xi 187) Marx, kyllerin toplumsal ve politik mcadelelerde asla pozitif bir rol oynayamayacaklarn ileri srmyor. Nitekim 1789 Fransa'snda, 1917 Rusya'snda ve 1949 in'inde olmak zere modern zamanlarn byk devriminde, kk toprak sahibi kyllerin zafere kesin bir katkda bulunduklar grlmtr. Fakat retim ilikileri kyllerin ufuklarn tarlalar, kyleri, en fazla blgeleriyle snrladndan, isyanlar da snrl olur. Yerel feodal lord lin edilir, malikanesi yaklp yklr ve arazisi kyller arasnda paylatrlr. Ve olaylar ordu gelip birka eleban idam edene ve miras feodal lordun oluna iade edene kadar geliir. Ayaklanmalar sadece egemen snfla onlarn iktidarna meydan okuyan bir baka snf arasndaki atmaya denk geldiinde toplumun dnmnde bir rol oynayabilirler. Kyller, bir baka snfn nclnde ulusal politik bir g olabilirler. 1789 Fransa'snda o snf burjuvazi olmutu. Marx, kapitalizm gelip attnda, ii snfnn, kyllerin honutsuzluklarn burjuva toplumuna kar ulusal bir hareketle kaynatnlabileceine inanyordu. Onsekiz Brumaire 'de Fransz kylsne ynelik analizinin sonunda, 'kyller doal mttefiklerini ve liderlerini, grevleri burjuva dzeninin yklmas olan kent proletaryasnda bulurlar.' (TE xi 191) Marx, Fransa'da Sava adl eserinde, 'Komn, kyllere "bizim zaferimiz sizin tek umudunuzdur" derken yerden ge haklyd' diye yazyor ve III. Napolyon'un tam ihanetine uram olan kyllerin geleneksel Bonapartizm sadakatleri, 'Komnn kylln gnlk karlarna ve acil ihtiyalarna ynelik arsna nasl direnebilirdi' diye soruyordu. (FS 75, 77). Bundan tr Marx, onlarn maddi karlarna seslenerek kylleri kendi tarafna kazanmaya alan ii hareketinin yanndayd. Fakat sadece ii snfnn kendisi kapitalizmi devirebilir ve kendisini zgrletirirken toplumun smrlen ve ezilen dier kesimlerini de zgr klabilirdi.

karsnda bir araya gelmesine yol aan kapitalist smr basksna artk maruz kalmadklar iin her zaman faist hareketlerin retken zeminlerini tekil etmilerdir. Fakat eer sefalet bir toplumsal grubu komnizmin itici gc yapmaya yeterli deilse, smr de deildir. Kyller bir snf olarak smrlrler. Art-emek onlardan toprak sahiplerine denen kira, tefecilere denen faiz ve devlete verilen vergi biiminde emilir. Ancak Marx bunun onlar devrimci bir snf haline getirmediini ileri srer. Louis Bonaparte'n Onsekiz BrumaireMnde, Fransz kylsnn III. Napolyon'a nasl pasif destek verip ona burjuvaziyle proletarya arasnda bir hakem gibi hareket etme imkan tandn gsterir: Kk toprak sahibi kyller, yelerinin hepsi ayn koullar iinde yaayan ama birbirleriyle gerek ilikilere girmemi muazzam bir kitle meydana getirirler. retim tarzlar, onlar, karlkl ilikiler kurmaya gtrecei yerde, birbirlerinden ayrr... Kk bir tarlann iletilmesi, hi bir iblmne, hi bir bilimsel yntem kullanlmasna elvermez, bu bakmdan da hi bir geliim eitliliine, hi bir yetenek deiikliine, toplumsal ilikilerde hi bir zenginlie elverili deildir. Kyl ailelerinin her biri, hemen tamamyla kendi kendisine yeterlidir; tkettiinin en byk blmn dorudan doruya kendisi retir, bylece geim aralarn, toplumla bir ilikiden ok, doa ile etkileim yoluyla salar. Bir tarla, bir kyl ve ailesi; onun yannda bir baka tarla, bir baka kyl ve bir baka aile. Bu ailelerden birka bir ky meydana getirir, birka ky de bir idari birimi oluturur. Bylece, Fransz ulusunun byk kitlesi, ayn cinsten byklklerin basit bir toplamyla, patateslerle dolu bir uvaln bir uval patatesi meydana getirmesi gibi, olumutur. Milyonlarca kyl ailesi, yaay tarzlarn, karlarn ve kltrlerini toplumun teki snflarnnkilerden ayran ve onlarla kar karya getiren ekonomik koullar iinde yaadklar lde, bir snf meydana getirirler. Ama kk kyller arasnda sadece yerel bir ba olduu ve karlarnn zdelii bir ortaklk, bir ulusal

170

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

7. i iktidar kapitalizmin hep var olacan kabul etmesidir. Onlara, ocukluklarndan bu yana her gn, iilerin toplumu ekip evirmekte yetersiz olduklar fikri alanmaktadr. Yani, okulda, basnda, televizyon ve radyoda dikte edildii gibi, bu grev -yneticiler, devlet memurlar, parlamenterler ve sendika grevlileri gibi- uzmanlara braklmaldr. ilerin rol yukardan gelen emirlere uymaktr. ilerin toplumu dntrme yeteneklerine olan gven eksikliini nasl krabiliriz? Marx'n dedii gibi: i snf 'kendisi iin' bir snf, yani, kapitalist toplumdaki konumunun ve karlarnn bilincinde olan ve kapitalist toplumun yklmasmdaki tarihsel rolnn farkna varan bir snf haline nasl gelir? Onun cevab, iilerin bir snf olarak karlarnn farkna varmas kendi snf mcadelesi yoluyla olacayd. iler eer devrimci bir rol oynayacaklarsa gerekli bilinci, gveni ve rgtll retim srecinde sermayeye kar yrttkleri gnlk mcadelelerde edinirler. Bu bizi, 'Feuerbach zerine Tezler' ve Alnan deolojisi 'nde bulduumuz ve 'devrimci etkinlikte kendini deitirmek, koullar deitirmekle rtr' biiminde ifade bulan kanya gtrr. (TE v 214) retim sreci srasnda yaadklar smrye kar snf mcadelesine girien iiler hem kendilerini hem de toplumu dntrmeye balarlar. Devrimci deiim kavram, Marx'n iilerin sendikalarda rgtlenerek kapitalizm altnda koullarn iyiletirmeye alt genel olarak ekonomik snf mcadelesine ve grevlere son derece olumlu yaklat anlamna geliyordu. Bu da Marx' dnemin dier sosyalistlerinden ayr bir yere koyar. Marx, 'grevler, ittifaklar ve proletaryann bir snf olarak gzlerimizin nnde rgtlendii baka eylemler' (TE vi 211) ile karlatklarnda onlarn bazlarnn korkuya kapldklarn, bazlarnnsa kendilerini transandantal bir kibire kaptrdklarn yazar. ileri daha yksek cretler iin greve gitmelerini aalayan, kendi karlar ve 'ekonomik' gdlerle hareket ettikleri iin eletiren byle yaklamlara gnmz sosyalistleri arasnda hl rastlanr.

Marx ve Engels topyac sosyalistlerden ve zellikle l'ourier'den, cinsel baskya, kadnlarn erkeklere baml klanmasna kar derin ve srekli nefreti renmilerdi. Komnist Manifesto burjuva ailesine ynelik acmasz bir saldr ierir ve Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni 'nde kadnlarn ezilmesinin, tek eli ailenin, snflarn ve grevleri mlkiyetin karlarn savunmak olan 'silahl adamlardan oluan zel birimler'in ortaya kmasyla balantl olduunu gstermeye almtr. Ona gre, kadnlarn kurtuluu ii snfnn kurtuluundan ayrlamazd. Engels'in analizinde birtakm hatal ynler vardr. imdi biliyoruz ki cinsel eitsizlik snfsal uzlamaz elikilerin douundan nceki dnemlere aittir ve kkenleri, Engels'in dndnn tesinde, kabile toplumlar arasndaki savalar gibi faktrlere kadar uzanmaktadr. Ayrca Engels ve Marx, kapitalizmin geliiminin ii snf ailesinin ortadan kalkmasna yol aaca kehanetinde bulunurken de hatalydlar. Bununla birlikte ulatklar sonu hl geerlidir. Aile, sanayi kapitalizminin zaferinden beri varolduu biimiyle, evli kadnlarn eve kapanmalarn ve yaltlmalarn esas alr. Burjuva toplumunda ev kadnlarnn koullar en yabanclam olanlardan biridir. Kadnlarn evlerinde ayrk yaamalar, rgtlenip toplu halde hareket etmelerini zorlatrr. Bu yzylda kapitalizmin en nemli gelimelerinden biri, kadnlar i gcne katmasdr; yle ki bugn Britanya'da her be iiden ikisi kadndr ve ou kadn yaamlarnn nemli bir ksmn ite geirmektedir. yerinde kadnlar, birlikte altklar ve ayn kendileri gibi kapitalist smrye tabi olan erkeklerle birlikte kolektif rgtlenmeye gidebilirler ve kendilerini zgrletirme gcn elde edebilirler.

Parti ve Snf
i snf, kapitalist retim ilikileri iindeki konumu gerei, .nfsz bir toplum kurabilecek yegane snftr. Bizim zamanmzda olduu gibi Marx'n zamannda da, bariz glk, ii kitlelerinin

172

173

Kari Manc'n

devrimci fikirleri

7. i iktidar arasnda buradan doan srekli ihtilaflarn, mevcut sanayi rgtlenmesi dahilinde emeki snflarn cesaretini destekleyen, onlarn egemen snfn tecavzlerine kar byk bir birlik oluturmalarm salayan ve onlarn kaytsz, tasasz, az-ok beslenmi retim aralar haline gelmelerini engelleyen zorunlu aralar olduuna inanyorum. Snfsal elikiler zerinde ykselen bir toplumda, eer fiilen ve ismen Klelii nlemek istiyorsak, sava kabul etmeliyiz. Grev ve dayanmalarn deerini doru biimde deerlendinnek iin, onlarn grnrdeki nemsiz ekonomik sonular zerinden kmsenmesine izin vermemeliyiz, fakat ahlaki ve politik sonularn her eyin stnde tutup dnmeliyiz. Modem sanayinin periyodik olarak yinelenen dnglerle yolculuk yapt kasvet, refah, karmaa, kriz ve tehlikeden oluan dng evreleri, bunlardan kaynaklanan cret art ve d, cret ve kr eitlenmeleri ile buna paralellik gsteren patron ve iiler arasndaki srekli mcadeleler sz konusu olmasa Byk Britanya ve tm Avrupa ii snflar kendi kurtuluunun Antik Yunan ve Roma'daki klelerinki kadar olanaksz olduu kantlanan, kskn, iradesiz, bitkin ve dirensiz bir kitle olur. (TE xii 169) Engels, yirmi yl akn bir sre sonra, 1875'de Alman Sosyal Demokrat Partisi'nin benimsedii Gotha programn eletirirken Marx adna da konuuyordu; sz konusu programda, ona gre, bir yn hata ve eksikliin yan sra, ii snfnn bir snf olarak sendikalar yoluyla rgtlenmeleri hakknda tek bir kelime yoktur. Ve bu ok nemli bir noktadr. nk proletayann sermayeyle gndelik mcadelelerini yrtt, kendisini eittii ve bugnlerde grlen en kt gericilik dnemi ortasnda bile... artk paralanamaz gerek snf rgtlenmesidir. (SY 293)

Marx iilerin mcadelelerine ynelik bu kmsemeye son derece sert kt. cret, Fiyat ve Kr 'da, Robert Owen'n yolda olan Britanyal sosyalist John Weston'un gelitirdii ve sendikal mcadelenin iilerin yaam standartlaryla ilgisiz olduu, hatta zarar verdii biiminde ifade bulan yaygn inanca kar durmutur. Bu iddia, cretlerin nfus basklar dolaysyla salt fiziksel geim dzeyinin stne karlamayacan ngren 'cretlerin tun yasas'n temel almaktadr. Marx, bu 'yasa'y rtmek iin emek deer teorisini kullanmtr. Marx, asgari geim dzeyinin, cretlerin emek-gcnn yeniden retimini tehlikeye atmadan drlebilecei 'nihai snr' izerken 'emek deerinin her lkede... insanlarn iinde bulunduklar ve gelitikleri toplumsal koullardan doan belirli isteklerin tatmini demek olan... geleneksel yaam standard ile belirlendiini' gstermitir. (SE ii 71-2) Ancak, ' krlara gelince, onlarn asgarilerini belirleyen hibir yasa yoktur.' Azami kr oran 'fiziksel asgari cretler ve fiziksel olarak i gnnn azamisiyle snrlanr... Fiili oran, sadece, sermaye ve emek arasndaki srekli mcadele tarafndan belirlenir... Konu, atan taraflarn karlkl gleri sorunu iinde zmlenir.' (SE ii 72-3) Ancak grevlerin iilerin hayat standartlarnnn korunmasnda ya da iyiletirilmesindeki rol Marx'n grevlere byk deer vermesinin en nemli sebebi deildi. Belirleyici faktr, bunlarn ii snfnn bilin ve rgtllk dzeyinin artrlmasndaki katklardr. 1853'de, glerini vasfsz ve rgtsz iilerden alan Lancashire ve Midlands grevlerini yorumlayan Marx yle yazmtr: Grevleri 'bizzat alann' karlarna son derece zarar verici olduunu dnen ve yegane hedefleri ortalama cretleri daimi klmann bir yntemini aramaktan ibaret olan birtakm hayrseverler ve hatta sosyalistler vardr. Ayrca, kan sanayi dngleri ve onun eitli evreleri herhangi bir istikrarl ortalama creti olanaksz klar. Bense, tam tersine, cretlerdeki karlkl ykseli ve dler ile patron ve iiler

174

175

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

7. i iktidar gnn snrlayan mevzuat oluturma mcadelesi buna bir rnektir. 'Kapitalist snf ile ii snf arasndaki kronik ve yle ya da byle gizli bir i savan rn' (K i 412-13) idi bu. Buna karn 'sonuca, emekilerle kapitalistler arasndaki zel uzlamalarla ulalamazd.' 'Emekilerin dtan srekli basklar olmadan asla gereklemeyecek' olsa dahi, deiiklik, devletin mevzuat mdahalesi, bir yasa karmasyla saland. (SE ii 73) Marx, snf mcadelesinin, belirli iyerleri ya da sanayilerde sermaye ve emek arasndaki bir sava olmaktan kp iki snf arasnda, devletin giderek artan bir ekilde nemli bir rol oynayaca kresel bir meydan okuma haline dntne inanyor ve bu gelimeyi sevinle karlyordu. Bu nedenle de, Bakunin ve Proudhon gibi, snf mcadelesinin politik bir biim almasna kar olanlar acmaszca aalyordu. O, ii snfnn, ancak iktidar ele geirerek, kapitalist devlet mekanizmasn ykarak ve iilerin kontrol ettii yeni bir devlet biimi oluturarak kurtulua ulaacana inanyordu. 'Siyasal iktidar ele geirmek,' demiti Birinci Enternasyonal'deki al konumasnda, 'ii snfnn esas grevidir.' (SE ii 17) ki mcadele biimi birbirleriyle etkileir: i snfnn politik hareketi, hi kukusuz, siyasal iktidar ele geirme hedefiyle donanmtr ve bu doal olarak ncesinde ii snfnn belirli bir noktaya kadar gelimi ve tamamen snfn ekonomik mcadelelerinden doan bir rgtlenmesini gerektirir. te yandan, ii snfnn egemen snflara kar bir snf olarak ortaya kt ve onlar dtan baskyla zorlamaya alt her hareket politik bir harekettir. rnein, belirli bir fabrikada, hatta belirli bir ticari sektrde tek tek kapitalistleri grevler, vb. araclyla i gnn ksaltmaya zorlama giriimi tamamen ekonomik bir harekettir. te yandan sekiz saatlik i gn gibi nlemleri yasa yoluyla dayatma hareketi politik bir harekettir. Ve bu ekilde, iilerin ayr ayr ekonomik hareketlerinden her yerde politik bir hareket ykselir ki bu

Yine de sendikal mcadelenin kendisi nihai hedef deildir. Marx, kr oran dzeyinin 'mcadele edenlerin kendi glerime bal olduunu ileri srmt, fakat bu gler eit deildir. Sermaye, retim aralarn kontrol ettii iin, emek-srecini i gcnn boyutunu daraltmak ve isizlii artrmak, bylece iinin retim sreci iindeki konumunu zayflatmak zere yeniden rgtleyebilir. 'Salt ekonomik etkinlik asndan sermaye daha gl taraftr.' (SE ii 73) Sendikalar sermayenin zararlarna kar direnme merkezleri gibi i grr. Genellikle, mevcut sistemin etkilerini ezamanl olarak deitirmeye abalamak yerine, rgtl glerini ii snfnn nihai kurtuluuna, yani cretli sistemin toptan kaldrlmasna dnk bir manivela olarak kullanmak yerine, kendilerini mevcut sistemin etkilerine kar bir gerilla savayla snrlamakla baarszla urarlar. (SE ii 75-6) Sendikalar sermaye ile cretli emek arasndaki ilikinin mevcudiyetini batan kabul eder. Sadece bu iliki iinde iilerin konumlarn iyiletirmeye alrlar. Fakat cretli emek, iilerden artemein emilme biimidir sadece. Kapitalistlerin retim srecindeki stn gc, onlar karsnda alnan herhangi bir zaferin sadece geici olabilecei, gler dengesi bir kez daha sermaye lehine deitiinde zayf decei anlamna gelir. Kalc yegane gvenlik kapitalist sistemin yklndadr; bu da, sermaye-cret-emek ilikisinin kknn kurutulmas demektir. "Adil bir i gn iin adil bir cret!" biimindeki muhafazakar slogan yerine' demitir Marx, iiler, 'pankartlarna "cret sistemini yok edin!" gibi devrimci bir slogan yazmallar.' (SE ii 75) Bu nedenle ii snfnn snf mcadelesi sadece, iktisadi bir mcadeleden politik bir mcadeleye dnrse, yani, iilerin tarihsel karlarnn farkna vardklar ve politik iktidar kapitalistlerden zor kullanarak ele geirmeye altklar 'snfn snfa kar mcadelesi'ne dnrse baarlabilir. Marx, ekonomik snf mcadelesinin gerekten de doasnda bir politikleme eilimi tadna inanyordu.

172

176

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8. Gnmzde Marx ve kendi zel karlarn gizlemeye can atyorlar. Byle bir birlik sadece onlarn lehine ve proletaryann zararna hizmet eder. Proletaya tm bamszln, byk abalarla elde ettii konumunu kaybeder ve bir kez daha resmi burjuva demokrasisinin uzants haline gelir. Dolaysyla bu birlik kararllkla reddedilmelidir. iler ve her eyden nce [Komnist] Birlik, bir kez daha burjuva demokratlarnn akaklar olarak hizmet etmek yerine, kendilerini resmi demokratlarn yannda ii partisinin bamsz gizli ve ak rgtn kurmaya adamal ve her bir topluluu [Birlik ubesi], proletaryann tutum ve karlarnn burjuva etkilerinden bamsz olarak tartlaca, ii birlikteliklerin merkezi ve ekirdei haline getirmelidirler. (TE x 281-2) Burjuvazinin 'uzantlar ve akaklar' olmaktan kanmak iin, ii snf kendi partisini oluturmaldr. Baz yorumcular, yukardaki paragrafn alnd, 1850 Mart tarihli 'Komnistler Birlii'ne Merkez Komitenin Sylevi'nin, Marx ve Engels'in, daha nce grdmz gibi, iktidar ii snf adna gizli bir rgtn ele geirebileceine inanan Auguste Blanqui'n fikirlerine yakn olduklar bir dnemde yazlm olduunu ileri srmlerdir. Ancak Marx ve Engels, 'ii snfnn kurtuluu kendi eseri olacaktr' biimindeki sloganlarndan asla amamlardr. 1850 Mart 'Sylevi'ni yazdklar tarihlerde, Marx ve Engels profesyonel Blanquist komplocular, isiz, meyhanelere taklan, onlar kendi amalar dorultusunda kullanmaktan memnuniyet duyan gizli polisle kukulu ilikiler kurmu, ii snfndan ok lmpen proletayaya mensup olanlarn ok zekice resmini izen bir yaz yazmlard: Bu komplocularn kendilerini btnyle devrimci proletaryann genel rgtllyle snrlamadklarn eklemek gerekir. Onlarn derdi, devrimci geliim srecini sezmek, onu yapay biimde kriz noktasna getirmek, bir devrimin koullar olgunlamadan anszn devrim balatmaktr. Onlar iin devrimin yegane koulu komplolar iin yeterli hazrlk

hareket bir toplumsal zorlayclk zellii tayan, kendi karlarn dayatmay hedefleyen bir snf hareketidir. Bu hareketler nceki rgtlenmenin belirli bir dzeye ulatn peinen kabul ederken, bu rgtlenmeyi daha da gelitirmenin bir aracdr. i snfnn, rgtsel olarak, kolektif gce, yani egemen snflarn siyasal iktidarna kar kararl bir kampanya yrtmesine elverecek kadar gelikin olmad hallerde, ii snf bu gce kar her platformda srekli ajitasyonla ve egemen snflarn politikalarna ynelik dmanca bir tutumla eitilmelidir. Aksi takdirde ellerinde bir oyuncakla kalakalrlar. (SY 270-1) i snf kendisini sadece ekonomik bir mcadeleye adad srece, sermayenin politik ve ideolojik tahakkmne maruz kalr. nk sendikal mcadele, 'nedenlerle deil sonularla dverek' (SE ii 75) kapitalist retim ilikilerine meydan okumu olamaz. Proletaryann burjuvaziden tamamen bamsz olmas iin ii snfnn politik rgt olarak bir ii partisinin oluturulmas gerekliydi, demitir Marx. 1848 Devriminin yenilgiyle sonulanmasn takiben Marx ve Engels, Alman ii hareketinin kk burjuvaziyi ya da orta snf, hatta burjuvazinin baz kesimlerini kucaklayan daha geni bir snf ittifakna girmesi tehlikesine kar uyanlarda bulunmulard. Bunu yaparken, Komnistler Birlii'nin kmesine izin vererek 1848-9 burjuvademokratik hareketin ar sol kanad olarak altklan dnemindeki tecrbelerine atfta bulunuyorlard. Demokratik kk burjuvazi, her yerde bask altnda tutulduu u anda [Mart 1850] genellikle proletaryayla birlik ve uzlama telkin ediyor, ellerini uzatp demokratik partide her trl gr kucaklayacak byk bir muhalefet partisinin kurulmasna, yani, iileri sosyal demokrat sylemlerin nceden belirledii ve yce bar uruna proletaryann belirli taleplerinin bastrld bir parti rgtlenmesine bulatrmaya

179

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

7. i iktidar kesimi, btn tekileri ileri iten kesimidirler; te yandan ise, teorik olarak, proletaryann byk yn zerinde, hareket hattn, koullan ve proleter hareketin nihai genel sonularn aka anlama stnlne sahiptirler. (TE vi 497) Bundan dolay devrimci parti, ii snfndan ayr onun adna hareket eden bir kurum deildir. Daha ok, ii hareketinin baarl olabilecei koullar ak ve bilimsel bir biimde anlayan snfn 'en ileri ve en kararl kesimi'dir. Dolaysyla, kapitalizmin besledii ulusal ve rksal ayrlklara kar, mmkn olan en geni ii birlii iin savar. Bu balamda, Komnistlerin grevi ii snfnn kendini eitmesini tevik etmektir. Marx'a gre iilerin mcadeleden nasl rendiklerini grmtk. iler grevlere katldklarnda ve bylece iveren ve devletle kar karya geldiklerinde, kapitalist toplum kurumlarnn alad dnya grleri ile dorudan deneyimleri en keskin biimde atr. Devrimci parti kendisini bu mcadelelere uyarlamal, der Marx, nk mcadeleler iilerin komnizme en ak olduklar yerlerdir. Marx ve Engels, yaamlar boyunca, snf mcadelesine devrimci politika okulu olarak vurgu yapmlardr. 1850 Eyll'nde Komnistler Birlii'nden ayrldklarnda, Marx, 'devrimi, mevcut gerekliin rn olarak deil, iradi bir abann sonucu olarak gren 'sol'u eletiriyordu. 'ilere diyoruz ki, durumu deitirmek ve kendinizi iktidara hazrlamak iin 15, 20, 50 yllk i savatan geiyorsunuz'. (TE x 626) (Marx kelimesi kelimesine elli yl sren silahl mcadeleyi kastetmiyor; 'i sava' snf mcadelesi iin mecazi anlamda kullanyor.) Benzer ekilde Engels de, 1880'ler ve 1890'larda, 'Marksist gelime teorisini, iilerin snf bilinlerinin bir sonucu olarak deil de, tpk dinsel bir metin gibi, mantksal bir geliim olmadan bir anda dayatlacak kat bir ortodokslua' (SY 474) indirgeyen Britanya ve Amerika'daki ilk Marksist gruplar eletiriyordu. Amerika hakknda yazarken, yle diyordu:

yapm olmaktr. Onlar devrim simyaclardrlar ve eski kafal simyaclarla tam olarak ayn kaotik dnceyi tarlar ve etrafa at gzlyle bakarlar. Devrimci mucizeler yarataca dnlen, yangn bombalan, sihirli etkisi olan ykc aletler, temelde aklc olmayan ama mucizevi ve artc olmas umulan ayaklanmalar gibi tredi eylerin stne atlarlar. Bu tip dalaverelerle uraanlarn mevcut hkmetin devrilmesinden daha acil bir amalar olamaz ve proletaryay kendi snfsal karlar hakknda teorik adan aydnlatmay hor grrler. (TE x 318) yleyse Komnistlerin grevi, kendilerini ii snfnn yerine koymak, okumu ve komplocu bir aznlk olarak gc ele geirmeye kalkarak "devrimci gelime srecini beklemek' deildir. Komnistler tam tersine 'devrimci proletaryann genel rgtlenmesi'ne ve onun 'teorik aydnlanma'sna katlmaldrlar. Komnist Manifesto 'nun aadaki nl satrlarn bu erevede okumamz gerekir: Komnistler dier ii snf partilerine kar ayr bir parti oluturmazlar. Bir btn olarak proletaryann karlarnn dnda ayr ve bamsz karlara sahip deillerdir. Proleter hareketi biimlendirmek ve kalba sokmak zere kendilerine zg herhangi bir sekter ilke getirmezler. Komnistler, teki ii snf partilerinden yalnzca unlarla ayrlrlar: 1. Farkl lke proleterlerinin ulusal savamlarnda, her trl milliyetten bamsz olarak, tm proletaryann ortak karlarna iaret eder ve bunlar ne srerler. 2. i snfnn burjuvaziye kar mcadelesinin gemek zorunda olduu eitli gelime aamalarnda, her zaman ve her yerde bir btn olarak tm hareketin karlarn temsil ederler. Komnistler, demek ki, bir yandan, pratik olarak, btn lkelerin ii snf partilerinin en ileri ve en kararl

180

181

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

7. i iktidar erimesini bir ekilde garanti ettiine inandklarn gstermektedir. Biraz zorlamayla da olsa, bu kavray ii devriminin kanlmaz olduu iddiasna yol amaktadr. Marx Kapital 'de bunun 'doal bir srecin acmaszlyla' (K i 929) gerekleeceini yazar. Bu grler Marx'n, 'insanlar tarihlerini kendileri yaparlar, fakat tam istedikleri gibi yapamazlar' (TE xi 103) biimindeki tarih kavraynn zn es gemektedir. Bunun yerine, tarih, sanki kendi hedeflerini insanlarn inan ve eylemlerinden bamsz olarak kovalayan ykc bir gm gibi grnmektedir. Komnist Manifesto, snf mcadelesinin olas iki sonucu olduu uyarsnda bulunmutu: 'Toplumun devrimci bir biimde yeniden kurulmas ya da... atan snflarn birlikte ortadan kalkmas.' (TE vi 483) Ancak eer ii snfnn zaferi kanlmazsa, btn bu mcadele neden? Marx ve Engels'in snf bilincinin nesnel bir sre olarak gelitirilmesine yaptklar vurguyu, ondokuzuncu yzyl devrimcilerinin ounun kapitalizmin ykln, elitist bir komplonun rn anlamnda ' iradi bir abann sonucu' saymalarn hatrladmzda daha iyi anlayabiliriz. Ayrca onlarn siyasal yaamlar byk lde, sendikalarn sadece ok kk ve ok ayrcalkl bir vasfl ii kesimini rgtledii bir dneme denk dyordu. Ancak Engels'in yaamnn sonuna doru ve zellikle kinci Enternasyonal'in 1889'da kurulmasndan sonra Avrupa'da milyonlarca iiyi sendikalarda rgtleyen ve evrensel oy hakk temelinde giderek atan sayda burjuva parlamentolarnda temsil edilmek zere oy toplayan kitlesel bir ii snf hareketi ortaya kmtr. Marx ve Engels'in parti kavraynn tehlikelerinin gndeme gelmesi o dnemdedir. nk yeni kitlesel emek hareketi, hem parti hem de iilerin durumunun kapitalizm erevesinde iyiletirilmesi iin pazarlk yapma rol biilen sendikalar zerinden ykselen muhafazakar brokrasiyi dourmutu. Bunlar, Amerikal devrimci Daniel de Leon'un takt adla 'sermayenin emek subaylar', Marksizm'e eklen bal olmaktan olduka honuttular. Parti ve sendika liderleri giderek Alman sermayesine ve devletine ayak uydururlarken, 1891 'de Marksist

Kitleler gelimek iin zaman ve frsata sahip olmaldr; yalnzca, hatalarndan ders almay renip daha da ilerleyecekleri kendilerine ait bir harekete sahip olduklar zaman bu frsat ele geirirler -kendi hareketleri olduu srece hangi biimde olacann nemi yoktur... Almanlarn [1930'larn sonuna kadar Amerikal marksistlerin ou Alman ya da Rus kkenliydi] yapmak zorunda olduklar ey, herhangi bir gerek genel ii snf hareketine katlmak iin -bizim 1845 ve 1848'de yaptmz gibi- kendi teorilerine gre hareket etmek, fiili balang noktasn olduu gibi kabul etmek ve yaplan her hatann, karlalan her aksiliin esas programdaki hatal teorik grlerin zorunlu bir sonucu olduuna iaret ederek hareketi teorik dzeye aama aama ulatrmaktr. (SY 396, 399) Marx ve Engels ii snfnn kendisini 'kendisi iin bir snf olarak nasl gelitirebileceine ilikin bu genel anlay temelinde nasl rgtlenileceine ilikin olduka gereki bir yaklam sergilemilerdir. 1840'larda, gizli komplolara bavurmaktan ok ii snf hareketinin genel geliimini hzlandrmay hedefleyen bamsz bir komnist parti ina etmeye giritiler. Komnistler Birlii'nin dalmasndan sonra, 1864'e kadar sistematik pratik eylemlilikten uzak durdular. Btn bunlarn yannda, Marx'n byk etkisine ramen, Birinci Enternasyonal uyumsuz gruplardan olumu bir koalisyondu ve i gerilimler nedeniyle kanlmaz bir ekilde dald. Marx ve Engels, ilkel de olsa hibir Komnist rgtlenmenin olmad zamanlarda dahi 'partimiz''e referans verme eilimindeydiler. Bu yaklam, devrimci snf bilincini bir doal geliim srecinin kanlmaz bir sonucu olarak gren biraz kaderci bir tutumla ilikiliydi, rnein, Engels 1886'da, 'asl mesele, ii snfn bir snf olarak hareket ettirmektir; bu baarldnda, ksa srede doru yn bulacaklar ve buna direnen herkes... kendi kk sektleriyle ba baa kalacaklardr' (SY 398) diye yazmt. Bu ve benzeri ifadeler, Marx ve I gels'in, tarihsel srecin mantnn ii snfnn sosyalist bilince

182

183

Kari Marx'r

devrimci fikirleri

7. i iktidar yarm milyonluk memur ve buna ilaveten bir yarm milyonluk ordusuyla' III. Napolyon'un zaferinde cisimleen Fransa'da modern kapitalist devletin evriminin izini srmtr. (TE xi 185) Marx yle yazyordu: 'Tm devrimler bu makineyi paralamak yerine onu kusursuz hale getirdi. Egemenlik iin srayla ura veren taraflar bu devasa devlet yapsnn mlkiyetini galip gelenin en nemli ganimeti olarak kabul ettiler.' (TE xi 186) ilerin devrimi 'tm ykm glerini ona kar younlatrr.' (TE xi 185) 1871 Paris Komn srasnda Marx, destekilerinden biri olan Ludwig Kugelmann'a unlar yazmt: Eer benim Onsekiz Brumaire'\mm son blmne bakarsan, Fransz Devriminin bir sonraki giriiminin, nceden olduu gibi, brokratik-askeri makineyi bir elden bir dierine devretmek deil, onu paralamak olacan ve bunun Kta Avrupa'sndaki her gerek halk devriminin n koulu olduunu ifade ettiimi grrsn. (SY 262-3) Marx Fransa'daki Snf Mcadeleleri 'nde, kapitalist devletin yknts zerine, ' Genel olarak snfsal ayrmlarn ortadan kaldrlmas iin gerekli gei noktas olarak proletayann snf diktatrlnn kurulacan' (TE x 127) yazmtr. Bu nl, 'proletarya diktatrl' terimi doaldr ki birok kiiyi rahatsz etmektedir. Stalin'in kanl despotizminin yaand bir yzylda, 'proletarya diktatrl'nn kk bir aznln ii snf zerinde bir diktatrlk olacana inanmak daha kolaydr. Ve, gerekten de, terimi icat eden Blanqui'n anlad da budur. Ancak ondokuzuncu yzylda 'diktatrlk' kavramnn gizli polis ve toplama kamplar grntleri ile gl bir ilikisi olmadn aklmzda tutmalyz. O dnemin eitimli insanlar, diktatrn esas itibariyle antik Roma cumhuriyetinde, acil durumlarda alt aylk snrl bir sreyle ynetime atanan bir memur olduunun farkndaydlar. Marx gerekte, proletaya diktatrlnn geici olduunu, kapitalizmle

bir program kabul eden Alman Sosyal Demokrat Parti (SPD), kinci Enternasyonal'in teorik 'Papa's ve proletarya devriminin kanlmazln vaaz eden Kari Kautsky tarafndan ynetiliyordu. I ngels son yllarnda, SPD'nin 1914'de Birinci Dnya Savana verdii destekle dorua trmanan bu gidie kar defalarca uyarda bulunmutur. Marx ve Engels'in dncelerinin szne deilse de zne daha yakn biimde farkl bir ii partisi kavray gelitirmek Lenin'e ve Rusya'daki Boleviklere kalmt. Engels'in, 1850 Mart'nda, ii snfnn politik bamszlnn ayr bir komnist partisi gerektirdiini grmesi gibi Lenin de byle bir partinin, szde ve eylemde kabul etmeyenlerin tmn darda brakan, devrimci ilkelere sk bir ballk ile ii snfnn yaam ve mcadelesine srekli ve aktif bir katlmn birletirilmesi gerektiinde srarlyd. Parti ve snfn kalan arasndaki srekli etkileimin sonucu olarak ii snfnn devrimci bir 'kendisi iin snf olaca biimindeki Marx'n temel dncesi bylelikle korunmu oluyordu.

Proletarya Diktatrl
Daha nce grdmz gibi, Marx, ii snf mcadelesinin artan bir hzla kendisini devlet iktidarn ele geirmeyi hedefleyen politik bir harekete dntreceine inanyordu. Onun inancna gre devlet snfsal uzlamaz elikilerin bir rn ve snfsal egemenliin bir aygtyd: 'Siyasal g, sadece, bir snfn bir baka snf bask altnda tutmak iin kulland rgtl gtr.' (TE vi 505) Bu nedenle ii snf sadece kapitalist devleti ykarak zafer kazanabilirdi. Komnist Manifesto 'da, 'ii snfnn devrimde ataca ilk adm, proletaryay egemen snf durumuna getirmek olmaldr' (TE vi 504) ifadesi yer alr. Marx bandan beri bu deiimin barl yolla l-erckleemeyeceini, mevcut devlet aygtnn yok edilmesini gerektirdiini vurguluyordu. Onsekiz Brumaire 'de, 'devasa brokratik ve askeri organizasyonuyla, yaygn ve yapay devlet mekanizmasyla,

184

185

Kari Marx'r

devrimci fikirleri

8. Gnmzde Marx kar mcadelesinin rn, sonunda emein ekonomik kurtuluunun gereklemesini salamak iin bulunmu siyasal biim idi. (FS 72) 'Bu siyasal biim'in temel zellikleri nelerdi? Komnn ilk kararnamesi... dzenli ordunun datlmas ve yerine silahlanm halkn getirilmesi oldu. Komn, kentin eitli blgelerinden genel oy ile seilmi, sorumlu ve her an grevden geri arlabilir belediye meclisi yelerinden kurulmutu. Komn yelerinin ou doal olarak iilerden ya da ii snfnn kabul gren temsilcilerinden oluuyordu. Komn parlamenter deil, ayn zamanda hem yrtme hem de yasama iini yapan bir yap olacakt. Polis, merkezi hkmete bal bir organ olmay srdrmek yerine, siyasal niteliklerinden hemen arndrld ve Komn'e bal ve her an grevden geri alnabilir bir organa dntrld. Ynetimin tm dier blmlerindeki memurlar iin de durum aynyd. Komn yelerinden en alt dzeye kadar kamu grevi ortalama ii creti karl yaplacakt... Adli grevliler, daha sonra bozmak zere srayla ballk yemini etmi olduklar ard sra gelen btn hkmetlere aalk bamllklarn gizlemekten baka bir ie yaramayan o sahte bamszlktan arndrldlar. Dier kamu grevlileri gibi, yksek yarg grevlileri ve yarglar da seimle gelen, sorumlu ve geri arlabilir olacaklard. (FS 67-8) Marx ve Engels, daha nce grdmz gibi, devletin 'artk nfusun kendisini ^ilahl bir g olarak rgtlemesiyle dorudan rtmeyen bir halk iktidarnn kurulmas' (SE iii 327) demek olduuna inanyorlard. Komnn ald nlemlerin itici gc, devletle halk kitlesi ayrmna son vermek ve onun kontroln kendilerine tabi klmakt. Bu anlamda, proletarya diktatrl burjuva toplumunda olduundan daha st bir demokrasi biimidir. 'zgrlk', diye yazmt

snfsz bir komnist toplum arasnda 'gerekli gei noktas' olarak gryordu. stelik, daha nce grdmz gibi, Marx ve Engels, devletin ncelikle bir bask aygt; Lenin'in ksaca dedii gibi, 'silahl adamlardan oluan zel birimler' olduuna inanyorlard. Bu balamda, proletarya diktatrl nceki herhangi bir devlet biiminden -hepsinin temelinde bask olduu iin- farkl deildir ve ncellerinden daha zalim ya da baskc olmak zorunda deildir. Proletarya diktatrlnn asl ayrt edici zellii, tam olarak 'proletaryann ynetici snf olarak rgtlenmi' (TE vi 504; italikler eklendi) olmasyd. Tarihte ilk kez, dorudan reticiler, sradan emeki insanlar kitlesi devleti kontrol edeceklerdi. Gerekten de onlar devlet olacakt. Devlet, smren bir aznln smrlen aznla hkmettii ara olmaya son vermi olacakt. ounluun aznlk zerindeki diktatrl olacakt. Marx, 1848 devriminden sonra bu proletarya diktatrl kavramnn ana hatlarn gelitirmi olmasna karn, kavram hl soyut bir biimdeydi. Marx'n ii iktidar kavrayna kesin ve somut biim veren teorik analizleri deil 1871'de Parisli iilerin eylemleriydi. Engels yirmi yl sonra yle yazmt: Sosyal-Demokrat cehalet son zamanlarda Proletarya Diktatrl szcklerini duyduklarnda salkl bir dehete kaplmaktadr. yi ve gzel ama, baylar, bu diktatrln neye benzediini bilmek ister misiniz? Paris Komnne bakn/ Paris Komn, proletarya diktatrlyd. (FS 1718) Komnn yenilgisinden ksa sre sonra Fransa'da Sava 'ta Marx yle yazmt: Daha nceki btn hkmet biimleri kesin olarak baskc bir nitelik tamasna karn, o [Komn] yaylp genilemeye son derece ak bir siyasal biimdi. Gerek giz budur. O esas olarak bir ii snf hkmeti, reticilerin mlkiyeti snfa

186

187

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8. Gnmzde Marx huyu' diye adlandrd, Versailles'daki burjuva dmanlarna saldrma ve kardevrim tehdidi karsnda acmaszca hareket etme konusundaki gnlszlkleriydi (rnek iin, bkz. SY 263). 1848 deneyimi Marx ve Engels'e, devrimin bir sava biimi olduunu ve herhangi bir sava gibi acmaszca ve kararllkla yrtlmesi gerektiini retmiti. 1848'in ardndan Engels, Komn ve sonraki birok devrim iin geerli olabilecek szcklerle yle yazmtr: Ayaklanma bir sanattr -sava ya da baka sanat trleri kadarve ihmal edildii zaman, ihmal eden partinin ykmna sebep olacak kurallara baldr... lk olarak, oyununuzun sonularyla karlamaya tamamen hazr olmadka ayaklanma ile asla oynamaynz. Ayaklanma son derece belirsiz niceliklerle yaplan bir hesaptr; bu niceliklerin deeri her gn deiebilir. Karnzdaki gler, rgt, disiplin ve yerlemi otorite kullanma alkanl bakmndan sizden ileridirler. Sizin onlara kar kuvvetli stnlkleriniz olmadka yenilir ve mahvolursunuz. kinci olarak, ayaklanma bir kere balad m, en byk kararll ve saldry gerektirir. Savunma her silahl ayaklanmann lmdr; dmanlarla boy lmeye kalkmadan nce kaybedilir. Hasmlarnz gleri dankken artnz; ilk baarl ayaklanmann size verdii moral stnl artracak kk de olsa her gn yeni baarlar hazrlaynz; daima iki taraf arasnda bocalayan ve en gl taraf takip etmeye eilimli olanlar ve daima gvenli olan tercih edenleri kendi tarafnza toplaynz; dmanlarnz size kar glerini bir araya getirmeden geri ekilmeye zorlaynz; devrimci politikann bugne kadar bilinen en byk stad Danton'un dedii gibi: Cesaret, cesaret ve yine cesaret!. (TE xi 85-6) Marx ve Engels'den bu yana tarihsel deneyimler gstermitir ki, ayaklanma kurallar ancak gzlerini siyasal iktidarn ele geirilmesine dikmi devrimci bir partinin varlnda tam olarak uygulanabilir. Rus

Marx, 'devletin toplumun zerine yerlemi bir organdan tamamen ona hizmet veren bir organ haline dntrlmesinden ibarettir.' (SE ii 25) Komn, temsili hkmeti, yani, yasa yapmaya ve yrtmeye yetkili olanlarn seimle gelmesini ortadan kaldrmad. Ancak burjuva demokrasisinde temsili hkmet ' ya da alt ylda bir, halk parlamentoda ynetici snfn hangi yesinin kt temsil edeceine karar vermek' (FS 69) anlamna gelir. Semenler temsilcilerini bir kez setiklerinde onlarn ne yapacaklarn kontrol edemezler ve partiler seim iin tekrar meydana ktnda genellikle ktnn iyisi tercih edilir, stelik parlamentonun kendisinin, siyasal iktidarn gerek kayna olan daimi sivil ve askeri brokrasi zerinde kontrol gc ok azdr. Ancak Komnde, tm kamu grevlileri sadece seilmekle kalmaz, ayn zamanda onlar semi olanlar tarafndan her an geri arlabilirler. Bu yolla, genel oy hakk halka hizmet edecekti ... tpk kendi ii iin ii ve ynetici arayan herhangi bir iverene hizmet eden bireysel seim hakk gibi. Ve irketlerin, bireyler gibi, gerek ticari konularda, genellikle doru yere doru adam koymasn bildikleri gibi, bir kez yanllk yaptklarnda da, onu hemen dzelttikleri iyi bilinen bir olgudur. (I S 70) Yetersiz temsilcileri geri arma gc ok ak ki halkn hkmet zerindeki kontroln tamamen artracaktr. Ayn zamanda, dzenli ordunun datlmas, /o kullanma aracnn 'kendisini silahl bir g olarak rgtleyen halkn' ellerinde olmas anlamna gelecektir. Devlet, 'ulusun asalak bir tmr olduu halde kendisinden bamsz ve ondan stn olan bir birlik,' (FS 69) olmaktan kacaktr. Paris Komn deneyimi Marx'n, 'ii snf mevcut devlet mekanizmasn olduu gibi alamaz ve onu kendi amalar iin kullanamaz' (FS M) biimindeki temel anlayn onaylam ve gelitirmitir. Ancak bu deneyim hakknda yaplmas gereken iki nemli nitelendirme vardr. Bunlardan biri, Marx'n Komnn 'iyi

244

189

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8. Gnmzde Marx kuruma dnr. Burada temsilciler, Komnden farkl olarak, ii snfnn rgtlenme ve toplu hareket etme yeteneinin biimlendii iyerinde seilir.
Dolaysyla Sovyetlerin ortaya k, iilerin retim srecindeki

ii snfnn Ekim 1917'deki zaferi, Danton'dan daha byk iki 'devrimci politika ustas' Lenin ve Troki'nin liderliindeki Bolevikler olmadan mmkn olamazd. Bu adan Marx ve ardllar, ii snf tarafndan iktidarn ele geirilmesinin ayaklanma sanatn hayata geirmeye hazr bir parti gerektirdii konusunda Blanqui'la hemfikirdiler. Blanqui'dan ayrldklar yn, byle bir partinin iktidar ele geirmeyi ancak iilerin ounluunun aktif destei olduunda tasarlayabileceinde srarl olmalaryd. Marx, Komnn ikinci zayf noktasnn farknda deildi. Komn farkl blgelere blnm olan Paris'teki erkek yurttalarn tm tarafndan seilmiti. Parisli ii kadnlarn Komnde oynadklar muhteem rol asndan bakldnda artc olan kadnlarn dlanmas Jakobenizmin Fransz emek hareketi zerindeki etkisinin bir yansmasyd. stelik temsilcilerin blgesel temelde seilmeleri Komnn her snftan insanlarca seilmesi anlamna geliyordu. Ayn burjuva seimlerinde olduu gibi, btn yurttalar snfsal kkenlerine baklmakszn eit muamele gryorlard. Normalde, bu biimsel eitlik, burjuva demokrasisinin altn oyan zenginlik ve g eitsizliklerini gizler. Paris Komnnde, bu seim ynteminin etkileri o kadar olumsuz olmad, nk burjuvalarn ou ehirden kamt. Komnn temsilcileri seerken burjuva demokrasilerindekiyle ayn yolu kullanmas, 1871'de ou Fransz iisinin hl kk atlyelerde alan zanaatkarlardan olutuu gereini yanstyordu. Bu yzden iyeri, ii snf rgtlenmesinin ve eylemlerinin oda deildi. iler, kolektif gcn retim srecinde deil, sadece sokaklarda kullanabilirdi. Ancak makine retimini kullanan byk fabrikalarda rgtlenmi modern sanayi ii snfnn domasndan sonra zgl ii ynetimi biimi olan 'sovyet' ya da ii konseyi ortaya kt. lk olarak 1905 Rus devrimi srasnda kurulan sovyet o gnden bu yana birok kc/ ortaya kmtr. yeri delegelerinin bir organ olarak retim srecindeki mcadeleden doan sovyet, ii snfnn tamamn birletiren ve burjuvazinin siyasal iktidar tekeline meydan okuyan bir 190

gcn dorudan yanstan bir siyasal ynetim biimi yaratarak, Marx'n proletarya diktatrl teorisini tamamlamtr. Marx bu gelimeyi ngremezdi: Grdmz gibi, 1848 ve 1871 devrimlerinden dersler kartt, bizim sonradan gelen devrimlerden renmeye devam etmek zorunda olduumuz gibi. Ancak Marx'n yazlarnda Fransa'daki snf mcadelesinin derslerini genelletirmeyi ne kadar istekli olduuna dair bazen tereddtlere rastlanr. rnein Birinci Enternasyonal'in Lahey Kongresinde, 'Amerika, ngiltere ve... Hollanda... gibi, emeki halkn hedeflerine barl yollarla ulama ihtimali olan lkeler vardr,' (SE ii 293) demitir. Benzer ekilde, daha nce aktardmz, Kugelmann'a yazd mektupta Marx, 'Britanya haricinde, yani Kta Avrupa'snda her gerek halk devrimi' iin 'brokratik-askeri mekanizma'y paralamann zorunlu olduunu syler. Dier bir deyile, Marx, iilerin oy hakkna sahip olduklar burjuva demokrasilerinin dier kapitalist devlet biimlerinden farkl olduunu dnyor grnmektedir. Bu, Marx'n burjuva-demokratik devletin 'silahl adamlardan oluan zel birimler'i temel alan snf egemenlii arac olduu biimindeki grn deitirmi demek deildi. Engels Kapital 'in 1. Cildinin ngilizce basksna yazd nszde Marx iin unlar kaleme almt: Sonu olarak hi deilse Avrupa'da, ngiltere kanlmaz toplumsal devrimin tmyle barl yollarla etkilenebilecei tek lkedir. O, ayn zamanda, ngiliz ynetici snflarnn bu barl ve yasal devrime "klelik yanls bir isyan" olmakszn boyun eeceklerini neredeyse hi ummadn da eklemeyi kukusuz asla unutmad. (K i 113)

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8. Gnmzde Marx inanmay srdrdler. Bu, 1848-51 kinci Fransz Cumhuriyeti'nde btn erkek yurttalara oy hakknn verilmesinden kaynaklanan elikileri analiz eden Fransa'da Snf Mcadeleleri ve Onsekiz Brumaire 'in ana temasdr. Engels, 1850'deki Britanya snf mcadelesini ele alrken, Marx'n onaylam olduu szcklerle, 'nfusun te ikisinin sanayi proletaryas olduu ngiltere'deki genel oy hakk, toplumsal koullarda btn devrimci deiimlerle birlikte ii snfnn ayrcalkl siyasal ynetimi anlamna gelir -ki bunlar birbirinden ayrlamaz' (TE x 298) diye yazyordu. Biz imdi genel oy hakknn hi de bu anlama gelmediini biliyoruz. Fakat ondokuzuncu yzylda erkeklerin genel oy hakk bile pek yoktu. Britanya'da Chartistlerce talep edildiinde egemen snf temsilcileri Liberaller ve Muhafazakarlarca iddetle reddedilmiti. Ancak 1867'de baz iilere oy hakk verildi. Btn erkekler ancak 1918'de oy hakkn aldlar; btn kadnlarsa on yl sonra. 1870'ten sonra erkeklere oy hakknn kabul edildii Fransa ve Almanya gibi lkelerde, burjuva ya da aristokrat partilerin tabann oluturan kyller ounluktayd. Dolaysyla Marx'n, ii snfnn ezici ounlukta olduu bir lkede genel oy hakkna olduundan fazla nem vermesi doald. Daha sonraki deneyimler, Engels'in sonraki yllarda kabul ettii gibi, kapitalizmin genel oy hakkyla birlikte yaayabileceini gstermitir. Seim yntemi, bildiimiz gibi, btn yurttalar zenginlik ve gleri arasndaki gerek farkllklara ramen, eit sayar. Dier yandan seilmi parlamentolar zde deil daha ok szde ynetimdedir. Kitlesel ii snf rgtlerinin ortaya k bile kapitalist egemenlii sarsmamt. Bu rgtler normalde kendisini snf mcadelesinden ok snf uzlamasna adam muhafazakar bir ii brokrasisi tarafndan kontrol edilir. Bu koullarda burjuva demokrasinin istikrar, kapitalizmin iilerin yaam standartlarnda iyiletirici dnleri verecek yeterli bollua sahip olmasna baldr; bu politik biimin esas olarak daha zengin emperyalist devletlerde gelimesinin nedeni budur.

Dolaysyla burjuvazinin, tpk Amerika'nn gney eyaletlerinin kleliin kaldrlmasn nlemek iin 1861'de i sava balatmalar gibi, kendilerini her trl mlkszletirme abalarna iddetli bir direnile tepki vermeleri beklenebilirdi. Bu ngr tmyle gerekiydi. Marx ve Engels'ten bu yana yaanan deneyimler gstermitir ki, sosyalizmi barl yollarla getirme abalar her zaman silahl direnile karlamaktadr. ili'deki Eyll 1973 askeri darbesi bunun en son rneidir. Kapitalist snf her zaman asl olarak parlamentoya deil mevcut toplumsal dzene bal silahl glere arda bulunabilir. O halde Marx neden Britanya'y (ve -prensip olarak- dier burjuva demokrasilerini) genel grlerinin dnda brakmaya almtr? Lenin Devlet ve Devrim 'de, 1871 'in Britanya'snda 'askeri bir klik ve nemli dzeyde bir brokrasi' olmadn, ancak daha sonra onun da 'Tm Avrupal brokratik-askeri kurumlarn iren ve kanl bataklna batm' olduunu ileri srerek Marx' bu karklktan karmaya almtr. Ne yazk ki, bu yanltr. Ondokuzuncu yzyl boyunca Britanya devleti sadece bitmek bilmeyen smrgeci fetih savalarnn 'iren, kanl batakl'nda deil, ayn zamanda rlanda'y Britanya egemenlii altnda tutmak iin ve zellikle yzyln ilk yarsnda Britanya'daki iilere kar da kulland askeri bir mekanizmaya sahipti. Marx, kesinlikle hatalyd. Burjuva demokrasileri de, dier kapitalist devletler gibi, silahl proletaryann iktidar ele geirmek ve korumak iin ykmak zorunda olduu 'silahl adamlardan oluan zel birimler'e baldr. Marx' bu hataya iten ey, hayat boyunca genel oy hakknn etkilerine fazla deer verme eilimiydi. Komnist olmadan nce, 1843 tarihli Hegel'in Hukuk Felsefesinin Eletirisi 'nde, genel oy hakknn kabulnn, o dnem insannn yabanclamasnn bir biimi olarak grd devletle sivil toplum arasndaki ayrm ortadan kaldrmay gerektirdiini ileri srmt. Marx ve Engels, materyalist tarih anlayn gelitirdikten sonra dahi, genel oy hakknn kabulnn burjuva egemenliini sarsacana

192

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8. Gnmzde Marx Bu srecin sonucunda tm dnya, birlemi bir ekonomi sistemi iine ekilecektir. Farkl lkeler uluslararas bir iblmne katlrlar. Birleik Devletler'in gneyindeki kle plantasyonlar Lancashire'm tekstil fabrikalarna pamuk salyordu. Hindistan'n yerli tekstil sanayi ngiliz mallarna daha byk bir pazar salamak iin kertildi. Marx'n yaamnn sonuna doru -Almanya, Birleik Devletler, Fransa gibi- Britanya'nn ekonomik egemenliine meydan okuyarak baka sanayi glerinin domas 'birden fazla sermaye'nin rekabeti mcadelesini gerek anlamda uluslararas hale getirerek iddetlendirdi. Marx, kapitalist dnya sisteminin douunun bir sonucu olarak, proletaya devriminin sadece enternasyonal lekte baarlabileceini ileri sryordu. Alman deolojisi 'nin uzak grl bir pasajnda dnya devriminin zsel olduunu yazyordu; nk bu olmadan yoksunluk, yokluk sadece genel bir hal alr ve yoklukh birlikte zorunluluklar iin mcadele yeniden balar ve kanlmaz olarak btn pis ilere geri dnlr... Ampirik olarak, komnizm, ancak egemen halklarn 'hep birden' ve ezamanl eylemiyle mmkndr; bu da retici glerin evrensel geliimini ve bunlarla balantl olarak dnya ilikisini varsayar. (TE v 49) Bu argman, Marx'n, komnizmin ancak retici gler uygun dzeye ulatnda mmkn olduu biimindeki genel tezinin bir uzantsdr. imdi de, bu gelimenin, tek tek lkelerde deil, bir dnya leinde gerekleeceini sylyor. Sonu olarak tek tek lkelerle snrl devrimler baarsz olacaktr, nk snflarn ortadan kaldrlmas iin gerekli kaynaklardan yararlanamayacaktr -ki bunlar sadece uluslararas dzeyde mevcuttur. i snfnn tek bir lkedeki zaferine ramen hl dokunulmam olan dnya sisteminin basks, 'yokluun genel bir hal almas... ve btn pis ilere geri dnlmesi' anlamna gelecektir. Sz konusu lkenin retici gleri snflarn ortadan kaldrlmas iin yeterli olmaz, bylece snf mcadelesi devam eder.

Bu eletiriler Marx'n proletarya diktatrl kavramnn reddi anlamna gelmez. Aslnda, burjuva demokrasilerinde bile 'ii snf basite hazr devlet mekanizmasn ele geiremez' fakat onu paralamalar gerektiini gstererek bu yargy pekitirdiler.

Dnya Devrimi
Kapitalizm, Marx'n vurgulad gibi, bir dnya sistemidir. 'Kapitalist retimin temel ve yaamsal nemdeki esi, dnya pazarndaki rekabettir,' (K iii 110) diye yazmt. Gerekten de uluslararas bir ekonominin olumas, esasen, kapitalist retim ilikilerinin gelimesinin bir sonucudur. ' Dnya pazar yaratma eilimi sermaye kavramnn kendisinde dorudan ierilir.' (G 408) Kapitalizmin gelimesi, Asya'nn byk blmnn ve Amerika ktasnn tamamnn Avrupal glere tabi klnd bir dnya sistemi yaratlmasn gerektirmiti. Karayip adalar ve Kuzey Amerikann gneyindeki smrge ekonomilerinin dayand dk cretli emeklerinden yararlandklar siyahi kleleri salayan Afrika'da buna dahildi. Dnyann yamalanmas, kyllerin mlkszletirilerek retim aralarndan 'zgrletirilen' emek-gcn satn almak iin kullanlacak parann Avrupal kapitalistlerin ellerinde toplanmas demek olan 'ilkel sermaye birikimi' iin gerekli zenginlii salyordu. Amerika'da altn ve gmn bulunmas, o ktann yerli nfusunun madenlerde kleletirilmesi ve imhas, Hindistan'n fetih ve talannn balamas ve Afrika'nn siyahilerin avland zel bir ticaret alanna dntrlmesi; btn bunlar kapitalist retim ann douunu karakterize eden eylerdir. Bu pastoral gelimeler ilkel birikimin nemli aamalardr. Ardndan, Avrupa uluslarnn, btn dnyay sava meydanna eviren ticaret sava gelir. Hollanda'nn spanya'ya kar bakaldrsyla balar, ngiltere'nin [devrimin ve Napolyon'un Fransa'sna kar] Anti-Jakoben Savanda devasa boyutlara ular ve halen in'e kar Afyon Savalar, vb. biiminde srmektedir. (K i 915)

194

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8. Gnmzde Marx vurgulamtr. Marx, bal bana lkelerle ilgili yazlarnda -Fransa, spanya, Britanya ya da Birleik Devletler gibi- farkl toplumsal oluumlarn zgl zelliklerine ayn ekilde duyarlyd. Birleik gelime diye adlandrd olguya dikkat eken, Troki'ydi. Tm bu farkl toplumlar tek bir dnya sisteminin parasdr ve onun devletleri ve sermayeleri birbirleriyle rekabete zorlayan basklarna maruzdur. Dolaysyla tek bir lkede devrim balayabilse de ancak dnya leinde tamamlanabilir. Yani eitsiz gelime nedeniyle ezamanl devrimler olaslk d olmasna ramen birleik gelime nedeniyle dnya devrimi zseldir. O nedenle Komnist Manifesto 'nun o nl ifadesi -BTN LKELERN LER, BRLEN! (TE vi 519)- sadece kalemden dklen ssl szler ya da sadece insanlarn kardeliine ahlaki ya da duygusal bir balln gstergesi deildir. Eer komnizm ina edilecekse ii snfnn enternasyonal zaferi mutlak bir pratik zorunluluktur. Bir lkede iktidarn ii snfnca ele geirilmesi byle bir zafere ancak giri olabilir ve o lkede proletarya diktatrlnn birinci grevi devrimi enternasyonal anlamda yaymaktr. Marx ve Engels'in sosyalizminin merkezinde enternasyonalizm yatyordu. Daha nce grdmz gibi, Marx Birinci Enternasyonal'in belirleyici figryd; Engels de yaamnn son 25 yln enternasyonal ii snf hareketinin gelimesine adam, tm dnyadaki sosyalistlere tavsiye ve tevikte bulunmak iin eitli dillerde ok sayda mektuplama gerekletirmiti. O zaman adanm devrimci enternasyonalistler olarak Marx ve Engels, byk glerin ve eitli bamszlk hareketlerin balad okuluslu Rusya, Avusturya ve Osmanl imparatorluunun iinde yer ald, rakip milliyetiliklerin egemen olduu bir Avrupa'yla nasl ba ettiler? Ondokuzuncu yzyl, daha byk Avrupa devletleri tarafndan absorbe edilmi uluslarn -Polonyallarn, rlandallarn, eklerin, Srplarn, Macarlarn ve daha biroklarnn- kendi kaderlerini tayin haklarn talep ettikleri ad.

Engels, 1847'de Komnistler Birlii'nin taslak program olarak yazlan Komnizmin lkeleri 'nde, 'Bu devrimin tek bir lkede gereklemesi mmkn olacak mdr?' sorusuna yle cevap veriyordu: Hayr. Dnya pazarn yaratm olan byk lekli sanayi, yeryzndeki btn halklar ve zellikle de uygar halklar karlkl olarak kaderlerini belirleyecek biimde birbirlerine balamtr. stelik byk sanayi btn uygar lkelerde toplumsal gelimeyi ylesine eitlemitir ki, btn bu lkelerde burjuvazi ve proletarya, toplumun iki belirleyici snf ve bunlar arasndaki mcadele de gnn ana mcadelesi olmutur. Komnist devrim, bu yzden, hi de salt ulusal bir devrim olmayacaktr; bu, btn uygar lkelerde, yani en azndan ngiltere, Amerika, Fransa ve Almanya'da, ezamanl gerekleecek bir devrim olacaktr. (TE vi 351-2) Stalin, 1920'lerde 'tek lkede sosyalizm' fikrini hakl karmaya alrken, Marx ve Engels'in genlik hatas olarak grd ezamanl devrimler fikriyle dalga geiyordu. Ancak daha Komnizmin lkeleri 'nin mrekkebi kurumadan balayan bir dizi uluslararas ayaklanma bu ezamanl uluslararas devrimler manzarasn dorulamtr. 1848, farkl lkelerde her biri hzla dierini izleyen bakaldrlara tank oldu. Bu balamda, ezamanl devrimler ngrs hi de aptalca deildi. Bununla birlikte, mesele Marx ve Engels'in 1840'larda dndklerinden ok daha karmaktr. Lenin, toplumlarn farkl dzeylerde ve farkl biimlerde gelimesinden, yani ayn retim ilikilerini paylaanlarn bile hayli farkl toplumsal ve siyasal yaplara sahip olmasndan doan eitsiz gelime problemine zellikle vurgu yapmtr. Hepsi kapitalist toplumsal oluumlar olmasna ramen bugnn Amerika's onsekizinci yzyl Britanya'sndan ya da Nazi Almanya'sndan ok farkldr. Rusya'da 1917 ubat devrimine ilikin yazlarnda Lenin, her devrimin, o lkeye has ekonomik, politik, toplumsal ve kltrel farkl faktrlerin bir bileiminin sonucu olduunu

244

197

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8. Gnmzde Marx g kombinasyonunun baars, hangi gerici glerin baarszl (burjuvazinin ykseliini engelleyen feodalmutlakyeti gler) ada demokrasiye daha fazla 'hareket alan' vaat ediyordu? Avrupa'da 1871 'e kadar merkezi sorun, tamamlanmam burjuva-demokratik devrimiydi. Marx ve Engels, bu sorunun en radikal zmnn, 1790'larda Birinci Fransz Cumhuriyeti modelinde devrimci-demokratik cumhuriyetlerin kurulmasnda olduu gibi, feodal kalntlar tarafndan engellenmeyen, sermaye ve emek arasndaki snf mcadelesinin en net ifadesini salayacandan ii snfnn karlarna hizmet edeceine inanyordu. Bu konunun en keskin biimde aa kt lke, burjuva devletinin varlnn zsel koulu olan ulusal birliin dahi olmad kendi lkeleri, Almanya'yd. Almanya ve genel olarak Avrupa'da burjuva-demokratik devrimine en byk engel, 1848 devrimlerine kar byk kyl ordularn lmcl bir ekilde kullanan arlk Rusya'sndan geliyordu. Bundan tr Marx ve Engels ulusal hareketleri, Avrupal gler dengesinde nerede konumlandklar noktasndan, Rusya ve mttefiklerine kar burjuva-demokratik devrimin ncs olan uluslarla ilikileri asndan deerlendiriyorlard. Engels 1849'da 'kar-devrimci halklara kar devrimci halklarn, kat zerinde deil, ama sadece sava alannda kurulacak g birliini' (TE viii 363) savunuyordu. Engels nemli 'devrimci halk' belirlemiti -Almanlar, Polonyallar ve Macarlar. 1848-9'da Neue Rheinische Zeitung''un ana meselesi, birleik bir Alman cumhuriyetinin Rusya'ya kar Polonya ve Macaristan'la ibirlii iinde devrimci sava balatma ars yapmakt; ayn Jakobenlerin 1790'larn khne rejim monarilere kar Avrupa apnda devrimci sava balatmalar gibi. Marx ve Engels uzun siyasal kariyerleri boyunca Polonya'nn bamszln desteklemi, 1848'de Marx'n dile getirdii biimiyle Polonya'nn 'kurtuluu tm Avrupal demokratlarn onur meselesi oldu' (TE vi 549) inancndan asla geri adm atmamlardr.

Marx ve Engels'in balang noktas, hibir ciddi devrimcinin ulusal farkllklarn varln reddedemeyeceiydi. Marx'n, Proudhon yandalarnn 'tm milliyetlerin ve hatta uluslarn "ad nyarglar" olduklarn dile getirdikleri' 1866 Haziran'ndaki Birinci Enternasyonal'in bir Genel Kurul toplantsnda belirttii gibi, genellikle hyle bir tutum ulusal ovenizmi glendirebilir. Sonralar Engels'e unlar sylemitir: Ben konumama, milliyetlerle iini bitirmi olan dostumuz Lafargue ve dierlerinin bizimle ' Franszca ' yani dinleyicilerin onda dokuzunun anlamad bir dille konutuklarn syleyerek baladmda ngilizler ok gldler. Ben, onun, tamamen bilinsizce, milliyetlerin inkrndan Fransz ulus modeline absorbe etmeyi anlyor gibi grndn de ileri srdm. (SY 179) Ezilen uluslarn varln yok sayan soyut enternasyonalizm, milliyetiliin stn rtebilirdi. Ancak ne Marx ne de Engels soyut 'milliyet ilkesi' destekileri deildi. Onlar, herhangi bir zgl ulusal hareketin sadece devrimin karlarna hizmet ettii ya da baltalad lde desteklenmesi ya da kar klmas gerektiine inanyorlard. Fakat bu karlar nasl deerlendiri lecektir? Burada Marx'n yaamnn byk blmn geirdii dnemin genel yapsn aklda tutmak nemlidir. Lenin bu dnemin 1789'da baladn ve 1871 'de son bulduunu ifade eder -Byk Fransz Devrimi'nden Fransa-Prusya Sava ve Komn'e kadar: Dnemin genel zellii... burjuvazinin ilericiliiydi, yani, feodalizme kar verdii zmlenmemi ve tamamlanmam mcadeleydi. O zamanki demokrasinin eleri iin ve onlarn temsilcisi Marx iin feodalizme kar ilerici burjuvaziye (yani mcadele yrtebilecek) koulsuz ilkesel destek vermek tamamen doald... Bu arada unun dnda hibir soru sorulamamas doaldr: hangi burjuvazinin baars, hangi

198

Kari Marx'r

devrimci fikirleri

7. i iktidar zne araclyla. Almanya'y birletiren, gerici Junker tarmsal snfn temsilcisi Bismarck oldu. Bu Gramsci'nin, Junker' lerle sanayi burjuvazisinin ittifakn temel alan, yukardan bir devrim, 'pasif devrim' diye adlandrd eydi. Sanayi burjuvazisi, ulusal birlik ve kapitalist ekonomik politikalar karlnda, Junker'lerin devlet aygtn kontrol etmelerine izin vermekten memnundular. Fransa-Prusya savann yaand yeni dnem, hem Avrupa'nn hem de dnyann, topraklar ve halklar iin birbirleriyle rekabet halindeki bir avu kapitalist gcn egemenliine girmeye balad bir dnemdi. Ulusal sorun artk asl olarak, devrimci ve kar-devrimci halklar arasndaki mcadele olmaktan kmt. imdi birbiriyle yakndan ilikili iki biim almt -bir yanda, emperyalist lkelerin iilerini smrclerine balayan milliyetilik; te yanda, yabanc yneticilere kar mcadele veren ezilen halklarn milliyetilii. Marx bu problemle Britanya'da somutlaan biimiyle yzleti yani eskilere dayanan rlanda ulusal bamszlk mcadelesinin, 1860'lar ve 1870'lerde Fenian'larn silahl eylemleriyle ald dikkat ekici biim. Marx, onlarn terrist arlklarn knarken rlanda'nn ulusal bamszlk talebini kararl bir ekilde desteklemi ve Enternasyonal'i bu tutumu kabul etmeye ikna etmiti. Marx'n iki nemli gerekesi vard. Birincisi gnmzde daha az nemlidir. Marx rlanda'y ou orada mlk sahibi olan ngiliz toprak aristokrasisinin ana kalesi olarak gryordu ve bu nedenle rlanda bamszlk hareketinin zaferinin ardndan mlklerine el konulmasnn Britanya'daki ynetici snf devireceine inanyordu. Bu analiz aka yanlt. Ondokuzuncu yzyln sonlar, ngiliz toprak sahipleri snfnn hzl bir ekonomik ve politik d iinde olduu dnemdi. nemlerinin giderek azal 1880'ler ve 1900'larn balarnda Gladstone ve Balfour ynetimlerinin politikalarnda kendisini gsteriyordu; ikisi birlikte ngilizlerin elinde olan rlanda'daki mlklerin Katolik kyllere barl yollardan devrini rgtlemilerdi. Manc'n, rlanda ulusal hareketini destekleyen, rlanda'ya ynelik basknn Britanyal iilerin kendi smrclerine skca

Ancak madalyonun dier yznde kar-devrimci halklar vard. Marx ve Engels, hem arlk monarisi yandalar hem de Bakunin bata olmak zere muhaliflerinden bazlarnn benimsedikleri panSlavizm doktrinine zellikle karydlar. Bu teoriye gre Ruslar ve Polonyallar, Avusturya ve Osmanl'nn egemenlii altndaki Slav dostlar ile birleip -ekler, Slovaklar ve Gney Slavlar (Srplar, Hrvatlar, Bulgarlar ve dierleri)-tek bir ulus oluturmalydlar. Bu programa itirazn siyasal nedenleri Marx'n ve Engels'in genel stratejisinin nda apak ortadayd. Pan-Slavizm, kolaylkla arist yaylmacln bir bahanesi olabilirdi. 'Bu gln teorinin ardnda', diye yazyordu Engels, 'tm Avrupa'y Slav rknn ve zellikle bu rkn tek enerjik paras olan Ruslarn topraklan olduu iddiasn her hareketiyle ortaya koyan Rus mparatorluu'nun korkun gereklii yatyordu'. (TE xi 47) Avusturya monarisinin 1849 Macar devrimini ezmek iin Gney Slav tebaalarn nasl kullandna iaret ediyordu. Engels, Hegel'den dn alnan, Gney Slavlarn bir rneini oluturduu 'kendi tarihlerine asla sahip olmam halklar' (TE viii 367) kavramyla oynuyordu. Bu 'tarihsiz uluslar' kavram, Hegel'in, 'dnya tarihinde, yalnzca devlet kuran halklar dikkatimizi ekebilir' varsaym gibi tartmaya ak bir grtr. Ama Engels'in analizi mateyalist bir itilim kazandrmt. O zamanlar Avrupa nfusunun byk ounluunu oluturan kyller ancak kentli bir snfn, bu durumda burjuvazinin liderlii altnda devrimci bir rol oynayabilirlerdi. Avusturya mparatorluu'nda, 'hareketin itici gc ve bayraktar olan snf, burjuvazi, heryerde Alman ya da Macar'd. Slavlar glkle, Gney Slavlarsa ok yaltlm durumlarda ulusal bir burjuvazi oluturabilmilerdi.' (TE viii 232) Dolaysyla Marx ve Engels'in 1848-9'daki ulusal soruna genel yaklamlar zamann Avrupa'snn koullar nda anlalr. Ancak 1860'larn sonuna gelindiinde artk bu konu nemini byk lde yitirmiti. Burjuva-demokratik devrimi o zamana kadar Almanya'da tamamlanmt -ancak Marx ve Engels'in ngrmedikleri bir biim ve

200

201

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8. Gnmzde Marx

balanmasna yardmc olduu biimindeki ikinci argman ok daha ilgi ekiciydi: ngiltere'deki her endstriyel ve ticari merkez, ngiliz proleterler ve rlandal proleterler olmak zere iki dman kampa blnm bir ii snfn barndryor. Sradan ngiliz iisi kendi yaam standardn dren bir rakip olarak grd rlandal iiden nefret ediyor. rlandal ii karsnda kendisini yneliri ulusun bir yesi sayyor ve rlanda'ya kar aristokratlarn ve kapitalistlerin bir aleti haline gelerek onlarn kendi zerindeki egemenliklerini glendiriyor. rlandal iiye kar dii, toplumsal ve ulusal nyarglar besliyor. Ona kar tavr ABD'ni eski kleci eyaletlerinde 'yoksul beyazlar'n 'zencile'e gsterdikleriyle hemen hemen ayn... Bu dmanlk yapay biimde canl tutuluyor ve basn, vaizler, izgi romanlar, ksacas egemen snflarn elindeki tm aralarla pekitiriliyor. rgtllne ramen ngiliz ii snfnn gszlnn srr bu dmanlnda yatar. Kapitalist snfn gcn srdrmesinin srr da buradadr. Ve bu snf bunun tamamen farkndadr. (SY 236-7) Bu analizin belirli bir genel geerlilii var. Emperyalist lkelerde milliyetilik, iileri blerek kendilerini smrenlerle birletiren bir aratr. 'Nihayetinde hepimiz Britanyalyz,' diyorlar. Lenin, emperyalist lkelerdeki iilerin kendilerini ynetici snflara balayan balar kopartma arac olarak ezilen uluslarn kendi kaderini tayin hakkn desteklemesi gerektiinde srar ederek Marx'n argmann genelletinnitir. Burada yine soru, ulusal hareketlerin devrimin genel karlarna katkda bulunup bulunmaddr, ancak imdi sz konusu olan ii devrimidir ve bu hareketler ii snfnn uluslararas birliini glendirmesi ya da zayflatmas zerinden deerlendirilir.

Komnizm
nce ulusal sonra da uluslararas dzeyde kurulan proletarya diktatrl 'sadece tm snflarn ortadan kalkmasn ve snfsz bir topluma geii ifade eder.' (SY 69) Kapitalizmin ykl bir son deil, bir balangt. Kapitalizm, 'bu toplumsal oluum', diye yazyordu Marx, 'insan toplumunun tarih-ncesinin sonunu... hazrlar.' (SE i 504) Marx, snfl toplumdan komnizme ani bir srama olabileceine inanmyordu. Kapitalizmin kalntlarn yok etmek zaman alrd. 'Kapitalist ve komnist toplum arasnda birinden dierine devrimci gei dnemi bulunur. Bu ayn zamanda, devletin proletayann devrimci diktatrlnden baka bir ey olamayaca siyasal bir gei dnemidir.' (SE iii 26) Marx bu geiin ya da komnizmin doas hakknda ayrntl ngrlerde bulunmaya almyordu. O. topyac sosyalistlerin, takntl bir ayrntyla, gelecekteki toplumun nasl ileyeceini dikte etme abalarn iddetle eletiriyordu. Komnist Manifesto 'da srarla vurgulad uydu: Komnistlerin vardklar teorik sonular, hi bir biimde, u ya da bu szde evrensel reformcu tarafndan icat edilmi ya da kefedilmi dncelere ya da ilkelere dayandrlmam tr. Bunlar ancak, gzlerimizin nnde cereyan eden tarihsel bir hareketten, varolan snf mcadelesinden doan gerek ilikilerin genel bir ifadesidir. (TE vi 498) Bu, Marx ve Engels'in topyaclarn syledikleri her eyi reddettikleri anlamna gelmez. Tam tersine, onlardan ok ey rendikleri ve pratik nerilerinin birouyla hemfikir olduklar aktr. Bata Engels olmak zere her ikisi de Fourier'e hayrandlar. Komnizmin neye benzeyeceine dair grlerini byk oranda topyac sosyalistlerden almlard. Ancak, en nemli gncel grevin bu toplumu yaratacak olan tarihsel gleri anlamak olduuna inanyorlard.

244

202

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8. Gnmzde Marx gerekletirilme ilkelerinin toplum komnizme doru ilerledike deieceine inanyordu. Kapitalist toplumdan doum sanclar ekerek ortaya kan komnist toplum, 'iinden kt eski toplumun doum lekelerini, ekonomik, ahlaki ve fikirsel dzlemde tamay' (SE iii 19) ilk aamada srdrr. Halk bir sre daha, maddi adan yapt i miktarna uygun biimde dllendirilmeyi bekledii kapitalizmdeki cretli-emek tecrbesiyle ekillenir. Buna gre, her bir retici -kesintiler yapldktan sonratopluma verdiini eksiksiz biimde geri alr... O, toplumdan, ne kadar emek verdiini saptayan bir belge alr (bunda kolektif fonlar iin sarf etmi olduu emein indirimi yaplmtr)... ve bu belge ile toplumun tketim aralar stoklarndan, emeinin eit bir tutan kadar bir miktar alr. (SE iii 17-18) 'Herkesten kapasitesine gre, herkese almasna gre' diye zetleyebileceimiz bu ilke, Marx'n vurgulad gibi, 'burjuva hakk'na bir rnektir. nk bireyler arasndaki farkllklar, bir insann bedensel olarak daha gl, daha zeki ya da daha fazla sayda kiiye baktn hesaba katmamaktadr. Ancak bu faktrler bireyin alma kapasitesini, bylece kapasitesinin toplum tarafndan dllendirilmesini etkileyecek ya da emeinin getiriini daha fazla kiiyle paylamas gerektii anlamna gelecektir. Bu eit hak, eit olmayan bir emek iin eit olmayan bir haktr. Hibir snf fark tanmaz, nk herkes bir dieri gibi yalnzca bir iidir; fakat eit olmayan bireysel yetenekleri ve bylece de retken kapasiteyi doal bir ayrcalk olduunu rtk olarak kabul eder. Demek ki bu, znde, her hak gibi eitsizlie dayanan bir haktr. (SE iii 18) 'eyleri' ele almaya ynelik bu istenmeyen yol, kapitalizmden daha yeni kurtulduklar ve bu yzden ne retim glerinin geliim

Marx'n komnizme gei aamalar konusundaki en geni tartmas, Gotha Programnn Eletirisi 'nde yer alr. Daha ncesinde ise proletarya diktatrlnn grevlerini 'retim aralarna el konulmas, bunlarn birleik ii snf tarafndan kontrol edilmesi ve bylece cretli emein, sermayenin ve bunlar arasndaki ikili ilikilerin yrrlkten kaldrlmas' (TE x 78) olarak tanmlamt. Bu grevler birbirine balyd. Marx, en nemli retim aralarnn devletin kontrolne geeceini ngryordu. Devlet 'ynetici snf olarak rgtlenen proletarya' olaca iin, bu nlem sermaye ve cretli emein varlnn bal olduu emek-gcnn retim aralarndan ayrlmasn ortadan kaldracakt. (phesiz bu, her devletletirmenin cretli emei ortadan kaldraca anlamna gelmez; sadece ii snf devleti kontrol ettiinde bu gerekleecektir.) Bu admlar planl bir ekonominin balatlmasn gerektirir. Marx, emein 'insani varoluun sonsuz doasnn dayatt bir koul' olduuna inanyordu. 'Kapitalist retim tarznn ortadan kaldrlmasndan sonra,... deerin belirlenmesi, emek-zamann dzenlenmesi ve toplumsal emein eitli retim gruplar arasnda dalm... hi olmad kadar nemli lale gelir.' (K iii 851) Ancak toplumsal emein miktarna ilikin kararlar, rekabetin krletirici ileyiine deil, birlemi reticilerin toplumun ihtiyalar dorultusunda yrtecei kolektif ve demokratik bir deerlendirmeye dayaldr. Eskiyen retim aralarnn yerine yenisinin konulmas, kaynaklarn uzun vadeli projelere tahsis edilmesi ve acil durumlarda kullanlmak zere rezerve edilmesi iin toplumsal rnn bir ksmnn kenara ayrlaca art-emek varln srdrr. Fakat 'ya nedeniyle henz ya da artk retime katlamayacak olanlar iin salanan art-emek dnda almayanlar desteklemek iin herhangi bir emek harcanmayacaktr.' (K iii 847) Toplumsal rnn bir ksm okullarn, salk hizmetlerinin ve benzeri eylerin srdrlmesi iin kolektif olarak tketilir. Kalan bireysel reticiler arasnda bltrlr. Marx, bu datmn

204

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

7. i iktidar demektir. Eer proletarya, burjuvaziyle mcadelesi srasnda, koullarn zorlamasyla, kendisini bir snf olarak rgtler, eer bir devrim yoluyla, kendisi egemen snf olur ve eski retim koullarn zorla sprp atarsa, bu koullarla birlikte snfsal elikilerin ve genel olarak snflarn varolu koullarn da sprp atar ve bylelikle bir snf olarak kendi stnln fesheder. (TE vi 505-6) Devlet, snfsal elikilerin bir rndr ve dolaysyla onlarla birlikte tarihe karacaktr. Proletarya diktatrlnde bandan itibaren 'devletin snmlenmesi' olana mevcuttur. Engels sosyalist devrimin devlet asndan sonularn aadaki gibi analiz eder: Proletarya, siyasal iktidar ele geirir ve retim aralarn nce devlet mlkiyetine dntrr. Ama, bunu yapmakla, proletarya olarak kendi kendini ortadan kaldrr, btn snf farkllklar ve snfsal elikileri ortadan kaldrr, devlet olarak devleti de ortadan kaldrr. Bu zamana kadar snfsal elikilere dayanan toplum, geici olarak retimin d koullarn srdrmek ve bylece zellikle smrlen snflar varolan retim biimine (klelik, serflik, cretli-emek) uygun bask koullar iinde zorla tutmak amacyla kurduu belirli bir snfn organizasyonuna yani devlete ihtiyac vard... Bask altnda tutulacak hi bir toplumsal snf kalmaynca; snf egemenlii ve mevcut retimdeki anari zerine kurulu bireysel yaam mcadelesi ile birlikte, bunlardan doan atma ve arlklar da ortadan kalknca, artk bask altnda tutulacak hi bir ey yok demektir ve zel bir bask gc olan devlet, zorunlu olmaktan kar. Devletin gerekten tm toplumun temsilcisi olarak grld ilk eylem -retim aralarna toplum adna el konmas-, ayn zamanda devletin bamsz olarak son eylemidir de. Devletin toplumsal ilikilere mdahalesi, bir alandan sonra bir bakasnda gereksiz duruma gelir ve sonra kendiliinden snmlenir, kiilerin ynetilmesi yerini eylerin idaresi ve

dzeyi ne de toplumsal tutumlarn daha radikal bir yaklama izin vermeyecei gereiyle birleik iilere dayatlm olur. Ancak: Komnist toplumun daha yksek bir aamasnda, bireylerin iblmne kle gibi boyun emelerinden ve bununla birlikte de kafa emei ile kol emei arasndaki elikinin ortadan kalkmasndan sonra; emein, yalnzca yaam arac deil, yaamn birincil gereksinmesi haline gelmesinden sonra; bireylerin her ynyle gelimesiyle birlikte, retici glerin de artmas ve btn kolektif zenginlik kaynaklarnn grl grl fkrmasndan sonra -ancak o zaman, burjuva hukukunun dar ufuklar tmyle alm olacak ve toplum, bayraklarnn zerine unu yazabilecektir: Herkesten yeteneine gre, herkese ihtiyalarna gre! (SE iii 19) Komnist toplum, ancak gelimenin daha yksek bir aamasnda, insanlar arasndaki farkllklara duyarsz bir ortak standart uygulamak yerine bireylerin zel ihtiyalarn ve kapasitelerini hesaba katabilecektir. Marksizm'e ynelik olarak, 'btn insanlara hepsi aynym gibi muamele ederek bireysellii gz ard eder ve bask altnda tutar' biiminde dile getirilen yaygn eletirinin sama olduunu grebiliriz. Gerek eitlik, insanlarn bireysel ihtiyalarna ve kapasitelerine gereken nemin verilmesi demektir. Komnizmin daha yksek aamas, 'herkesin zgrce gelimesi iin bireyin zgrce gelimesinin koul olduu bir birlik' (TE vi 506) olacaktr. Komnist bir toplum, Marksist dnr Theodor Adorno'nun szckleriyle, 'insann korkusuzca farkl olabilecei bir toplum' demektir. Marx'n dedii gibi, komnizme gei, ayr bir kurum olarak devletin yok oluuna ila yol aacaktr: Geliim srecinde, snfsal ayrmlar ortadan kalktnda ve retim hyilk bir birlik haline gelen tm ulusun elinde toplandnda, kamu iktidar siyasal karakterini kaybedecektir. Siyasal iktidar, doru bir ifadeyle, sadece bir snfn bir baka snf ezmek iin rgtlenmi iktidar

206

207

Kari Marx'r devrimci fikirleri retim srelerinin ynetimine brakr. Devlet 'fesedilmez'. O sner. (AD 332-3) Dolaysyla proletarya diktatrl, Lenin'in szleriyle, 'kelimenin tam anlamyla artk bir devlet deildir'. Ancak devletin snmlenmesinin hemen deil, zaman iinde gerekleeceini ifade etmek nemlidir. Bu bir sretir ve emek retkenliinin artmas ve iileri toplum ynetimine katlmas iin serbest brakacak alma saatlerinin azaltlmas gibi baka faktrlere baldr. Baz alardan antik Atina demokrasisi sosyalist demokrasiye ayna tutar. Kle emei Atina yurttalarna zamanlarnn ounu kamu ilerine ayrmalar iin -pazar yerinde tartmalara, tm vatandalarn bamsz meclisinde karar almaya ve ynetime katlmaya- olanak veriyordu (ou kamu grevi sradan yurttalarca dnml olarak yrtlyordu). te yandan, retim glerinin iki bin be yz yllk muazzam geliimi sayesinde, komnizmde, yurttalar, zavall klelerin deil, insan becerisinin yaratt cansz makinelerinin almas sayesinde bo zamanlarnn tadn karacaklardr. Esas olarak Saint-Simon tarafndan gelitirilen ve 'kiilerin ynetilmesi'nin yerini alan bir fikir olan 'eylerin ynetimi' komnizmin hibir bask iermedii biimindeki topyac inanc paylamaz. Daha ok snflarn ortadan kalkmasyla toplumsal atmalarn ana kaynann kurutulacam, bylece 'zel bir bask gc' gerekmeyeceini ifade eder. Akas, -enerji kaynaklar, mimari stil, ocuk yetitirme yntemleri zerine- birlemi reticilerin anlaamayacaklar birok konu vardr. Fakat snf smrsnn yaratt mr trps maddi basklar olmaynca, bu atmalar, tartma ve ounluk karar ile demokratik olarak zlebilir. Bireylerin bu uygulamalarn sonucunu reddettikleri hallerde gerekebilecek zor kullanma, zel bir asker-polis aygtnn deil, birlemi reticilerin kendi eylemi olacaktr. Marx ve Engels, devletin glendirilmesini savunmak bir yana, ortadan kalkmasn iple ekiyorlard. rnein 'devlet sosyalizmi'

8. Gnmzde Marx nosyonu onlar iin elikili bir terimdi. Onlar hep, Lassalle'n sayesinde Alman ii hareketinde etkili olan mevcut devletin iilerin karlarn gzetecek potansiyel yardmsever bir kurum olduu inancna kar durmulardr. Marx'n Gotha Programnn Eletirisi 'ndeki ana amac kendisiyle Lassalle'n yandalar arasndaki bulank ve aalk uzlama doktrinini boa kartmakt. Bireyin devlet iinde erimesi biimindeki totaliter bir arzunun ona yklenmesi, liberal yanltmalar ve Stalin'in Marksizm'i korkun yozlatrmasnn bir sonucudur. Komnizme geiin devletin snmlenmesini gerektirdii iddias, ayn zamanda Marx'n, kafa ve kol emei arasndaki ayrmn ortadan kalkmasn da gerektirdii inancyla yakndan ilintiliydi. Marx, 1844 Ekonomik ve Felsefi Elyazmalar' nda beri bu ayrma, kapitalizmin insanlarn gelimelerini engelledii, yozlatrd ve insanlktan kartt sulamasyla saldrmt. Ona gre insanlar sadece, kendilerini snrlayan bir iten daha ok zihinsel ve fiziksel tm kapasitelerini tam olarak kullanmalar halinde mutlu ve dolu dolu yaayabilirlerdi. Alman deolojisi 'ndeki nl bir paragrafta, Marx yle yazar: komnist toplumda, hi kimsenin sadece tek bir etkinlik alannda deil ama herkesin istedii dalda kendisini gelitirebildii toplum genel retimi dzenler ve bu da, benim iin, hibir zaman avc, balk, oban ya da eletirmen olmadan, bugn bu ii yarn baka bir ii, sadece istediim iin sabah avlanma, leden sonra balk tutma, akam zeri hayvanlara bakma, akam yemeinden sonra da eletiri yapma olanan yaratr. (TE v 47) Yorumcular bu resmi genellikle topyac saymlardr. Marx'n bu szlerle tam olarak ne demek istedii gerekten merak konusudur ve sayd tm uralar geleneksel sanayi ncesi bir toplumda bulunabilecek trdedir. Bununla birlikte bu pasajn temelini oluturan ciddi bir nokta vardr; o da, komnizmde retici glerin gelimesinin

208

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8. Gnmzde Marx Komnist toplumda, retici glerin gelimesi ve ortak toplumsal denetime bal olmas sayesinde, topyac sosyalist dlerin ou gerek olur. Fourier'in ngrd gibi, 'i' ve 'oyun' arasndaki duvarlar yklabilir -fiziksel yaamn srdrlmesi iin emek ile sadece zevk iin emek artk birbirinden ayrlmaz ve birbirinin karsna konulmaz. Engels kent ve tara arasndaki antitezin de hem tarmn hem de sanayinin srdrlecei, Fourier ve Robert Owen'n savunduklarna benzer komnlerin kurulmasyla ortadan kalkacan ileri sryordu. Son yllarda ileri iletiim sistemleriyle birbirine balanan merkezden uzak retim birimlerini ngren yeni teknoloji biimlerinin gelimesi bu tr dzenlemeleri daha uygulanr klmtr. Marx, btn bunlarn, retici glerin geliimine bal olduunu vurguluyordu: zgrlk ortam ancak emein zorunluluk ve gnlk kayglarla belirlendii alann bittii yerde fiilen balam olur; bylece eyann doas gerei fiili maddi retim alannn tesinde bulunur... Bu alanda zgrlk, ancak Doann kr glerinin nne katlmak yerine, Doayla karlkl ilikilerini rasyonel bir biimde dzenleyen ve Doay ortak denetimleri altna sokan toplumsallam insan, birlemi reticilere bal olabilir; ve bu en az enerji harcamasyla ve insan doasna en uygun ve en layk koullar altnda baarlr. Ama gene de bu bir zorunluluk ortam olmaya devam eder. Bunun tesinde kendisi iin bir ama olarak insan enerjisinin gelimesi balar, zgrln gerek sonu, bu da ancak temelindeki bu zorunluluklar ortam ile serpilip geliebilir. alma saatlerinin ksaltlmas bunun temel nkouludur. (K iii 820) Bylece komnizm, bizi baka uralar iin zgr klarak, hem doadan bir yaam salama ykn azaltr hem de emeksrecini, 'zorunluluk ortam', rasyonel ve kolektif kontrole tabi

insanlar ekonomi makinesinin dilileri olma rollerinden zgrletirecek olmasdr. Marx bu temay Grundrisse 'nin en parlak paragraflarndan birinde srdrr. leri srd zere, kapitalizmde, emein retkenliini ve retim aralarnn toplam yatrmdaki pay demek olan sermayenin organik bileimini artrma eilimi, emek-srecinin, iinin sadece 'arzalarn gzetecei... ve bakm yapaca otomatik makine sistemi'ne (G 692) dnmesine yol aacaktr. Sonu, kol emeinin retimdeki rolnn azalmasdr: Sermaye tarafndan emek-zaman -sadece emek miktar- yegne belirleyici e sayld lde, dorudan emek ve onun miktar, retimin belirleyici ilkesi olarak kullanm deerlerinin yaratlmas- gzden kaybolur ve hem nicel olarak daha kk bir orana hem de niteliksel olarak, kukusuz zorunlu fakat tali bir an olarak, genel bilimsel emekle karlatrldnda bir yanda doa bilimlerinin teknolojik uygulamalar ve te yandan toplumsal birleimden kaynaklanan genel retim gcne indirgenir. (G 700) Bu pasaj yirminci yzyl kapitalizmde yaanacak gelimelere ilikin -ilk yarsnda seri montaj hatt retiminin balamas ve ikinci yarsnda da emek srecinin artan otomasyonu gibi- ok parlak ngrlerde bulunuyor. Kapitalist retim ilikileri erevesinde bu deiiklikler -birok iinin isiz kalmas, iini koruyanlarn alma temposunun younlamas, vasfl emein 'vasfszlatrlmas' gibi- antagonistik haller alr. Fakat ar, tekrara dayal el emei angayalarn ortadan kaldrld, insanlarn artk saatlerce sren ypratc ve skc fiziki ilerden kurtulacaklar bir toplum iin potansiyel yaratrlar. Sonuta alma haftasnn varolan sresinin kk bir oranna inmesi kapitalistler krlarn azaltacandan iddetle direnirler- zihinsel glerini ve fiziksel becerilerini gelitirmekte insanlar zgr klar.

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8.

Gnmzde Marx

klar. Engels'in szckleriyle, 'bu, insanln zorunluluk krallndan zgrlk krallna sramasdr.' (AD 336)

8. Gnmzde Marx
Marx'n yaamna ve dncelerine ilikin hibir tartma, lmnden bu yana yaanan gelimeleri gz ard edemez. Marx, her eyden nce, bilimsel bir tarih ve zellikle de kapitalist retim tarz teorisinin temelini oluturmak zere yola koyulmutu. Gnmzde bilimsel bir teorinin yaklak bile olsa doruluunu lmemizin tek yolu, onun ngrlerini gerekte olup bitenle karlatrmaktr. ou kii bu ltlerden hareketle, Marksizm'in yanl olduuna hkmedilmesi gerektiini ileri srecektir. ddialarna gre, tarihin gidiat Marx'n dncesini tamamen rtmtr. Buna gre Marx'n ngrlerinin pek ou sonraki gelimelerle elimektedir; fikirlerinin zafer kazand yerlerde dahi durum onun umut ve beklentileriyle szm ona kartlk iindedir. Gerekten de, emek hareketinin kendi iinde, bir dizi 'Marksizm krizi' yaanmtr; ilki Engels'in 1895'de lmnden birka yl sonra gereklemi ve her seferinde Marx'n fikirlerinin ada toplumsal koullarla ilgisinin kalmad ilan edilmitir. Bunun gibi bir kitabn bu eletirileri uzun uzadya tartmas akas pek mmkn deildir. Ben burada sadece, Marx'a kar yneltilen en nemli argman ksaca ele almak istiyorum. lki, bugnk szde 'sosyalist' lkelerin kkenleri ve doas; ikincisi bugnk kapitalizmin durumu ve ncs de ii snfnn kapitalizm iindeki konumuyla ilgili.

'Reel sosyalizm'
1917 Rus Ekim Devrimi yirminci yzyln hi kukusuz en nemli olayyd. Aka Marksist bir liderlie bal ii snf iktidar ele geirdi. Ancak imdi saysz eletirmen, devrimin ve onun kt sonularnn Marx' tamamen rttn ileri sryor.

212

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8. Gnmzde Marx devrimin Rusya'y kapitalist bir aamadan gemeden sosyalizme ulatrmasn ihtimal d saymaktan uzak durmutu. (SE i 100) Devrimlerin 'eitsiz ve birleik bir gelime' srecinin sonucu olarak ortaya ktn bir nceki blmde grdk. Dier bir deyile, kapitalist dnya sistemindeki konumuyla yakndan ilgili olarak, sz konusu toplumun kendine zg snf yapsndan ve ekonomik gelime dzeyinden doarlar. Bu kesinlikle Rus Devrimi iin de dorudur. Geri kalm, temelde krsal bir toplum olan Rusya ondokuzuncu yzyln sonlarnda hzl bir sanayileme aamas yaad. Bu, aksi takdirde askeri adan savunmasz decekleri korkusuyla Bat'yla ayn ekonomik dzeyi yakalamak isteyen bir hkmet ve ucuz Rus emeini smrmeye can atan yabanc kapitalistler tarafndan gerekletirildi. Sonu olarak, saylarna gre hayli byk bir toplumsal ve siyasal arla sahip kk ve son derece younlatrlm bir sanayi ii snf yaratlm oldu. Lord ve kyl arasnda gemie uzanan mcadeleye bir de sermaye ve emek arasndaki eliki eklenmiti. Bu bileimin patlayc doas ilkin 1905 devrimiyle aa kt. arist devlet bu ayaklanmada ayakta kalmay baard, ta ki Birinci Dnya Savandaki yenilgisiyle beli krlana kadar. 1917 ubat devrimi onu devirerek, burjuva Geici Hkmet ile Sovyetler (ii ve asker konseyleri) arasnda bir 'ikili iktidar' durumuna yol at. 1917 Ekim'inde Sovyetler, kentli ii snfn skca temel alan ve aalarn topraklarn vaat ettikleri kyllerin yardmsever tarafszlklarndan yararlanan Bolevik partinin liderliinde iktidar ele geirdi. 1917 Ekim'inden sonra Rusya'da olup bitenlerin, yani demokratik bir ii devletinden bugn Rusya'y yneten brokratik ucubeye dnmnn, Marksizm iin, geri kalm bir lkede devrim yapmaktan ok daha ciddi bir sorun oluturduunu sylemek gerekir. Bu sorunun zm, Marx'n, sosyalizmin ancak dnya leinde baarl olabilecei ynndeki srarndadr. Bolevikler de, tpk onun gibi dnyor, Sovyet rejiminin sadece 'Bat'da bir proletarya devriminin habercisi' olmas halinde ayakta kalabileceine inanyorlard.

Bu argmann iki ana esi vardr. Birincisi, Marx'n, devrimlerin ncelikle, gelimi sanayi lkelerinde olmasn bekledii iddiasdr. yleyse ilk baarl sosyalist devrimin geri kalm, byk lde krsal bir lkede gereklemesi nasl aklanabilirdi? Bu konuya bir baka destek de, eitli azgelimi lkelerde -in, Vietnam, Kba ve dierleri- szde 'Marksist-Leninist' rejimlerin ortaya kmasyla gelir. kinci olarak, Rus devriminin, sonrasnda yozlaarak Stalin'in kanl despotizmine dnmesi Marx'n yine gya yanldn kantlar: Proletarya diktatrl demokrasinin genilemesine ve nihai olarak snflarn ortadan kalmasna yol amak bir yana, yerini ald rejimden ok daha berbat bir tiranla gtrr. Argmann ilk blmn ele almak grece kolaydr. Marx'a atfedilen bu argman, insanln mutlaka belirli aamalardan geecei, bylece tarihsel zorunluluun tun yasasna gre retim biimlerinin birbirlerini izledii bir tarih resmine dayandrlr. Byle bir Marksizm versiyonu, kapitalizmin geliimi Rusya'y Britanya ya da Almanya benzeri sanayilemi bir lkeye dntrene kadar sosyalizmin mmkn olmayaca inancyla Georgi Plekhanov ve Menevikler gibi baz Rus sosyalistlerince kabul grd. Ancak Marx'n kendi gr bu deildi. Onun fikirlerinin esas alnd ilk lkelerden biriydi Rusya. Marx, Kapital 'in 1. Cildinin Sekizinci Blmnde, kapitalizmin evrimine ynelik analizini tm toplumlara uygulanabilir sayma abalarna son derece eletirel yaklayordu. Marx, kendisinin 'kapitalizmin Bat Avrupa'da douuna dair tarihsel kroki [sini], iinde bulunulan tarihsel koullar ne olursa olsun her halkn yrmek zorunda olduu genel yola ilikin tarihifclsef bir teori haline dntrme' abalarna kzarak bir Rus yazar eletirmiti. Bu tr bir yaklam marksizmi, 'stnl tarih-st olmasnda yatan genel bir tarihi-felsefi teori' (SY 313) olarak ele almak demekti. Marx toplumsal bir devrimin, 'Rus devriminin Bat'daki bir proletarya devriminin habercisi olmas' kouluyla, sosyalist bir

244

215

Kari Marx'm

devrimci fikirleri

8.

Gnmzde Marx

Ancak Birinci Dnya Savann sonunda tm Avrupa'y sarsan devrimci dalgaya ramen, yeni Sovyet cumhuriyeti tecrit edilmi olarak kald. Dahas, Batl glerin ve kardevrimci hareketlerin Rusya'da yol at kanl sava byk ykma neden oldu. Endstriyel ekonomi kt ve iiler daha yeni terk ettikleri kylere geri dnmeye baladlar. 1921 'deki i savan sonunda lke tkenmi, ii snf paralanm, Sovyetler ii iktidarnn ii boalm bir kabuu gibiydi ve Bolevikler ise kk toprak sahibi kyllerin dmanln zerine ekmi bir aznln diktatrl haline gelmilerdi. Marx'n ngrd gibi, devrimin tek bir lkeyle snrlanmas, smr ve snf mcadelesinin 'her trl kirli i'inin restorasyonu anlamna geliyordu. Rusya'daki retici glerin dk geliim dzeyi komnizme gidiin temelini oluturmaktan uzakt. Bu ancak dnya leinde varolan kaynaklarla baarlabilirdi. zellikle 1922'de geirdii ilk felle birlikte Lenin'in etkin siyasal yaamnn son bulmas zerine Bolevik liderlik kendisini giderek duruma adapte etti. Sovyet devletinin karlarn dnya ii snfnn karlarndan daha nemli grmeye baladlar. 1923 ve 1939 yllar arasnda -in'de, Fransa'da ve spanya'da- defalarca gndeme gelen devrim imkanlar, Rus d politikasnn gnbirlik hedeflerine aykr dtnden heba edildi. Bu yaklam hakl kartmak iin 'tek lkede sosyalizm' doktrini icat edildi. Troki ve Sol Muhalefet gibi, rejimi eletirenler dlandlar, hapse atldlar, srldler ya da ldrldler. Parti ii, Stalin'in, Rusya'da ayrcalkl brokratlarn egemen olmasnda cisimleen kiisel diktatrlnn gelimesini salad. i snfnn lke dndaki yenilgileri Rus rejiminin yaltlmas ve d saldr tehlikesini artrd. Rusya'nn bu tehdide kar koyabilmesi iin, ancak ileri dzeyde bir sanayi ekonomisinin retebilecei gelimi silahlara ihtiyac vard. Fakat lkeyi sanayiletirmek iin gereken kaynaklar sadece ii ve kyllerin art-emeklerinden gelebilirdi. 192829'da Stali, rejimi yeni bir zorla sanayileme srecine hzla soktu.

Toprak 'kolektifletirildi', dier bir deyile, devlet denetimi altna sokuldu. Bu srete milyonlarca kyl can verdi. Bu hamle rejime kentlerin beslenmesi ve Bat'nn gelikin makinelerini almak iin zorunlu dvizin kazanlmas amacyla yurtdna satlmas iin zorunlu tahl salad. Ayn zamanda sfrdan balayarak muazzam lekte ar sanayi ina edildi. Kyller topraklardan srldler - v e devasa boyutlardaki yeni fabrikalara yldlar. Sanayilemeyi mmkn klan ey, onlarn art-emekleriydi: bir Rus ekonomist, 1930'larn ekonomik bymesinin, hem greli hem de mutlak art-deerin elde edilmesindeki devasa ykselile finanse edildiini hesaplamt. Bat Avrupa'da sermayenin 'ilkel birikim'inin -kyllerin topraklarndan srlmeleri, zanaatkarlarn daha uzun saatler almaya ve bylece mutlak art-deer retmeye zorlanmalar, dnyadaki zenginliklerin yamalanmas, geim aralarndan mahrum klnm isiz 'serserilerin' retilmesi gibi- basklarn geni apta kullanlmasn gerektirdiini, yazmt Marx: 'Bu yntemler... tpk bir serada olduu gibi, feodal retim tarzn dntrme srecini hzlandrmak ve geii ksaltmak iin, toplumun younlatrlm ve rgtl gc devlet iktidarndan yararlanr.' (K i 915-16) Bat Avrupa'da yzyllar sren bu kanl i Rusya'da sadece bir onyla sdrld. Sonu aynyd. Kyller retim aralarndan ayr dtler ve 1917 devrimi sayesinde iilerin kazanmlarndan kalan eyler de yok oldu. Sonu, Marx'n analiz ettii 'ilkel birikim' srecinde olduu gibi, dorudan reticilerin retim aralarndan ayrlmalar ve emek glerini satmaya zorlanmalar oldu. Bu durumun, retim aralarna hukuken devletin sahip olmas ve devleti de hukuken iilerin denetlemesi olgusuyla yaratlan Marx'n terimleriyle 'metafizik ya da hukuki yanlsama' (TE xviii 99) ile gizlendii dorudur. Bu grn, Marx'n tanmyla kapitalistlerin ve iilerin biimsel eitlii gibi, altta yatan snfsal smr gerekliini gizliyordu. iler devleti denetlemiyorlard; tersine siyasal iktidar Stalin'in banda olduu parti-devlet brokrasisinin elindeydi ve bylece retim aralarnn etkin sahipliini yapyordu.

152

Kari Marx'r

devrimci fikirleri

8.

Gnmzde Marx

Kapitalizmin iki ayrma olgusu ierdiini grmtk. Bunlardan ilki Rusya'da 1930'larda zorla kolektifletirme ve sanayiletirme sonucunda dorudan reticilerin retim aralarndan ayrlmas biiminde ortaya kt. Ancak ekonominin rekabeti sermayelere blnmesi demek olan ikinci ayrma bu durumda neydi? lkede emekgcnn dndaki mala ynelik pazarn yerini byk oranda devlet planlama ve denetimi alm olmasndan hareketle, byle bir gidiatn Sovyetler Birlii'nde sz konusu olmadna inanmak doaldr. Ancak yine de gereklik grnten farkldr. Rusya'y, kapitalist dnya sistemi balamnda ele aldmzda meseleler deiir. nk Sovyet devletinin dnya sisteminin basklarna tabi olduu aktr. Bunun yansmalar, Rus ekonomisinde gayrisafi milli haslann %12-14 gibi byk bir blmnn ayrld askeri retime verilen ncelikte grlr. 1920'lerde kolektifleme ve sanayilemeye ynelik ilk kararlar Stalin'in kt niyetinin ve iktidar hrsnn sonucu deil, nesnel koullarn -yani Bat'nn askeri gcyle yarma ihtiyacnnbasks sonucuydu. Rusya'y bugnn dnya sistemine bal klan ve art-emein, birlemi reticilerin yararna deil, daha fazla retim iin kullanlmasn salayan da ayn baskdr. Sonu, Marx'n Kapital 'de analiz ettiine ilkesel olarak benzer bir durumdur. Kapitalizmde retimin amac tketim deil birikim, yani retim iin retimdir. Ve bu ama, kapitalist asndan iradi bir kararn sonucu deildir. Tersine, rekabetin bir sonucu olarak krlarn yeniden yatrm iin kullanmaya ya da rakiplerince iflasa zorlanr. 'Tek tek sermayelerin birbirleri zerindeki etkisi, kendilerini sermayeler olarak hareket etmek zorunda kalmalarn dourur.' (G 657) Bu konum Rusya ve Bat arasndaki ilikiye baktmzdaki durumla ayndr; ancak imdi zel firmalardan ok devlet sermayeleri sz konusudur ve onlar ekonomik olduu kadar askeri olarak da rekabet etmektedirler. Dolaysyla Sovyetler Birlii'nde egemen retim ilikileri sosyalist deil, brokratik devlet kapitalizmi ilikileridir. i snf, Batl muadilleriyle rekabet eden bir devlet brokrasisi tarafndan kolektif olarak smrlr. Yani Rus devriminin kaderi Marx'

yalanlamyor: Tersine, sadece onun teorisi temelinde, devrimin yaylmay baaramamasnn ve bu balamda kapitalist dnya sisteminin basklarnn kanlmaz sonucu olarak aklanabilir. Dnyann baka yerlerinde 'sosyalist' rejimlerin ortaya k bu k altnda anlalabilir. Sovyet askeri gcnn bir uzants olan Dou Avrupa'da, Bat'dan gelen istilaya kar bir tampon devletler zinciri yaratld. 1980 Austos'undan beri Polonya'da yaanan olaylar, bunlarn ne kadar ii devletleri olduunu ortaya kartmtr. 'Kendi' devletine kar rgtlenen bir ii snfn ezmek iin askerlerin seferber edildiini grdk. nc Dnyada 'sosyalist' rejimlerin ortaya kmas geri kalm lkelerdeki burjuva-demokratik devrimlerinin karlat zorluklar yanstr. Marx 1848'de not etmi olduu gibi, 'Alman burjuvazisi o kadar ar bir biimde, rkeke ve yavaa geliti ki feodalizm ve mutlakiyet ile tehditkar biimde karlat zaman proletaya ile tehditkar bir biimde kar karya olduunu grd'. (TE viii 162) Bu nedenle ngiliz ve Fransz atalarnn kararl ve devrimci tarznda hareket etmeye istekli deildi. Marx, ortaya kan boluun sadece ii snf tarafndan doldurulabileceini ileri sryordu: Devrimi, az ya da ok mlk sahibi snflar egemenlik konumlarn kaybedinceye, proletarya devlet iktidarn fethedinceye ve sadece tek lkede deil, dnyann tm egemen lkelerinde proleterlerin birlemesiyle proleterler arasndaki rekabet son buluncaya ve en azndan belirleyici retici glerin proleterlerin elinde toplanacak lde geliinceye dek srekli klmak hem karmz hem de grevimizdir. (TE x 281) 1917'de Rusya'da tam da byle bir 'srekli devrim' sreci gereklemiti. Oradaki burjuvazi, tpk Almanya'daki gibi, ok zayft ve ii snfndan korkuyordu; Almanya'da Bismarck'nki gibi 'pasif devrim' yapma umuduyla arist rejimle ittifaka girmekten baka aresi

219

r
Kari Marx'n devrimci fikirleri 8. Gnmzde Marx

yoktu. Feodal sekinlerle mcadelelerinde kyllere sadece ii snf destek veriyordu. Bylece Rusya'da feodalizme kar burjuvademokratik devrimiyle kapitalizme kar proletarya-sosyalist devrimi, ii snfnn liderliinde, tek bir srete birlemiti. Ne yazk ki, devrim baka lkelere yaylmadndan, sonunda yenildi. Dier geri kalm lkelerde, burjuvazi benzer ekilde pasif ve gsz bir rol oynarken, ii snfnn kendisi, ya ekonomik azgelimilik, ya devrimci olmayan partilerin etkisi ya da nc Dnyadaki baz iilerin yararland ayrcalklar yznden 1917'de Rus iilerinin devrimci roln oynayamad. Bylece smrge ve yarsmrge lkelerde ulusal bamszlk hareketleri gelitiinde, kendilerini dier toplumsal glerin liderlii altnda buldular. Bunlar esas olarak, Bat'ya ve yerel kapitalistlere dman olduklar halde emeki kitlelerin kurtuluuyla ilgilenmeyen orta-snf entelektelleriydi. Her eyden nce, gl ve bamsz ulus-devletler kurmak isteyen milliyetilerdi. Stalinist Rusya, devlet denetiminde sanayileen geri kalm bir lke olarak, onlarn ou iin ekici bir modeldi; bylece kendilerini 'Marksist-Leninist' olarak tanmlyorlard. zellikle in, Vietnam ya da Kba rneklerinde olduu gibi, yabanc efendilerini kovmay baardklarnda, Rusya'da mevcut brokratik devlet kapitalizminin balca zelliklerini yeniden retmilerdi. Dolaysyla dou blounda 'reel sosyalizm', Marx'n tasarlad biimiyle sosyalizmin inkardr. i snfnn kendi kurtuluuna deil, onun smrlmesine dayanr. Marx'm dncesine sadk olan herkes bu rejimlerin yklmas iin yrekten almaldr.

Gnmzde Kapitalizm
Marx'a ynelik olarak yaplan ikinci byk eletiri, o gnden bugne kapitalizmin deimi olduuna ilikindir. Kapital ancak Marx'n kendi dnyas hakknda doru bir resim verebilir; gnmz asndan ok eksik bir klavuzdur, iddialar yaygndr. Bu balamda en inandrc argmanlar, her ikisi de 1956'da yaynlanm iki kitapta ycal ngiliz i Partisi entelektellerinden Anthony Crosland'in The

Future of Socialism ve John Strachey'in Contemporary Capitalism 'i. Strachey 1930'larda son derece etkili bir Marksist yayncyd; Crosland ise snf mcadelesinin ve kamulatrmann artk sosyalist politikayla ilgisinin kalmadna inanan ve bazlar da sonrasnda Sosyal Demokrat Parti'yi kurmu ngiliz i Partisi kkenli politikaclar kuann nemli bir figrdr. Gerek Crosland, gerekse Strachey, kapitalizmin yapsnn kkten deimi olduunu ileri sryorlard. Tekellerin bymesi devletle irketler arasnda bir yaknlamaya yol amtr ki bu kapitalist geliimin erken aamalarnda olmayan ekonomik planlamay mmkn klar. ktidar irketler arasnda da el deitirdi. irketlerde 'mlkiyet ve denetim ayrl' olarak bilinen ey, hissedarlar tarafndan deil, irkette kk kiisel paylar olan, ksa vadeli krdan ok uzun vadeli bymeyi hedefleyen mdrler tarafndan iletilmesi anlamna gelir. Sonuta, J M Keynes'in entelektel onayn alm talep ynetimi teknikleri, hkmetlerin ekonomiyi byme ve kme arlklarndan kanacak ekilde ynetebilecei anlamna gelir. Eski Marksist eitimine biraz daha bal olan Strachey'den daha az ihtiyatl olan Crosland, 'Britanya'da "kapitalizm" hakknda konumaya devam etmek... yanltc grnyor' hkmne varyordu. 'Kitlesel zenginliin eiinde... duruyoruz', diyordu. Sosyalist eylemliliin eii, varln hl srdren eitsizlik ve yoksulluun yava yava ortadan kaldrlmas olmaldr, diyordu. Snf mcadelesi sonsuza dek bitmitir: 'Bugn kimse hkmet ve iverenler arasnda, cret kesintisi, ulusal lokavtlar, sendika kart yasalar gibi acmasz aralarla ileyen... saldrgan bir ittifak olduunu hayal edemez.' 1983'de, son yarm yzyln en derin durgunluu srasnda ve son derece gerici Muhafazakar Parti hkmeti ynetimi srasnda Crosland'in iyimserliiyle alay etmek kolaydr. Bununla birlikte kapitalizmin Marx'n zamanndan beri deimi olduu da aktr. Ayrca kinci Dnya Savandan sonraki eyrek yzylda dnya ekonomisi srekli bir byme yaad -dnya gayrisaf milli haslas

220

Kari Marx'r

devrimci fikirleri

8.

Gnmzde Marx

1948 ve 1973 arasnda buuk kat artt. Bu gelimeler Marx'n teorisiyle aklanabilir mi? Tekelci sermayelerin ortaya kmas Marx'n Kapitaldeki analiziyle elimez tam tersine onun merkezinde yeralr. Daha nce grm olduumuz gibi, Marx, sermayeler arasndaki rekabetin retim birimlerinde bymeye yol aacan ileri sryordu. Bu sre, sermayenin art-deer birikimi yoluyla younlamas ve daha kk ve daha az etkili firmalarn daha byk ve daha etkili rakiplerince yutulmas demek olan sermayenin merkezilemesi olmak zere birbiriyle balantl iki biim alr. Bu 'kapitalist kodamanlarn saysndaki srekli azalma' (K i 929) ile ayn zamanda yasal mlkiyet biimleri de deiiyordu. Marx anonim irketlerin ortaya kn, 'fiilen i gren kapitalistin teki insanlarn sermayesinin sadece bir yneticisine ve sermaye sahibinin de sadece bir sahibe, sadece bir para kapitalistine dnmesi' ile birlikte, 'bizzat kapitalist retim erevesinde zel mlkiyet olarak sermayenin ortadan kalkmas' (K iii 436-7) olarak tanmlyordu. Bylelikle nl 'mlkiyet ve denetim ayrm', Marx'a da artc gelmezdi. Tekelci sermayenin bymesi yirminci yzyl boyunca hzla devan etti. rnein, 1970'lerde Britanya'daki en byk yz irket, net retim ktsnn %46'sndan sorumluydu. kinci Dnya Savandan bu yana byk irketler, etkinliklerini tm dnyaya yayarak uluslararas lekte giderek artan bir etkinlik gsterdiler. Bu deiiklikler sanayicilerin davranlarn daha az kapitalist klmamtr. Aksi yndeki iddialar iadamlarnn psikolojisine -kendisi iin en fazlasn elde etmeye alan Viktoryan laissez-faire (braknz yapsnlar) kapitalisti ile kiisel karlarndan ok irketini dnen dzgn 'toplumsal bilinli' yirminci yzyl ortas st dzey yneticisi arasndaki farklara bel balama eilimindedir. Bu resimlerin ne lde doru olduu sorusu bir yana; bunlar, ada kapitalizmin doasna ilikin merkezi sorunlarla ilgili deildir. nk daha nce grdmz gibi, Marx, kapitalistleri art-deer yaratp biriktirmeye iten dinamiin kiisel arzularyla ilgili bir ey

olmadn, fakat paras olduklar rekabeti sistemin kiisel olmayan basklarndan doduunu vurgulamt. Ve mcadele imdi bireysel kapitalistlerden ziyade okuluslu firmalar arasnda olsa da sermayeler arasndaki rekabet hi olmad kadar iddetli bir ekilde srer. Bylesi rekabeti bir ortamda baar ya da baarszln tek lt krdr; nk kr, her eyden nce yeniden yatrm iin fonlarn kaynadr. Ksa vadeli krdan uzun vadeli bymeye yneliin olmas krllk hedefinden vazgemeyi deil, basite krlar azamiletirme aralarndaki bir deiiklii yanstr. Kapitalizmin yapsnda grlen bir baka byk deiim de devletin rolndeki byme olmutur. Ondokuzuncu yzylda dahi devlet liberal ideologlarn ona ykledikleri snrl 'gece bekilii' roln hi oynamad ve devletin etkinlikleri byk lde Engels'in sermaye birikiminin 'dsal koullan' dedii eyi -ordu, polis, mahkemeler, yoksulluk yasas (Poor Lavv)- salamakla ilgiliydi. Ancak bugn devletin kendisi, sahip olduu devletletirilmi firmalar araclyla meta reten byk lekli bir kapitalisttir. Ayn zamanda igcnn, yani, salk, eitim ve sosyal yardmlama gibi hizmetleri salayanlarn byk blmn istihdam eder. Sonu olarak ekonominin ynetiminden btnyle hkmet sorumludur. Strachey bu gelimeleri, iilerin siyasal glerini seimler yoluyla ekonomiyi kendi karlar dorultusunda ynlendirmek iin kullanabildikleri 'kontroll kapitalizm'in zaferi olarak zellikle selamlyordu. Bir kez daha, bu iddialar 1950'lere gre 1980'lerde ok daha az inanlr gibi grnr. O dnemde, devletin, Keynesi talep ynetimi teknikleriyle, ekonomiyi dengede tutabildiine inanlyordu. imdi ulusal devletler kresel durgunluk karsnda aciz grnmektedir ve devlet mdahalesine kar politik ve ideolojik tepki Ronald Reagan ve Margaret Thatcher gibi sa kanat poplistleri greve getirecek itkiyi salamtr. Devletin ekonomik etkinliklerinin bymesi tekelci kapitalizmin gelimesiyle yakndan ilgilidir. Bireysel frmalardaki devasa genileme,

223

187

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8. Gnmzde Marx olduuna ilikin argmann gelitirir. Bukharin'in analizi. Birinci Dnya Savandan bu yana gerekleen gelimelerin ounu aklayan dnya sisteminin ileyiine bir k tutar. Askeri rekabet basksnn Rusya'daki yneticileri 'birikim iin birikim'i temel gd olarak kabul etmeye nasl zorladn grmtk. Ulusal sermayeler arasndaki askeri mcadele, dnya ekonomisinin 1950'ler ve 1960'larda yaad greli istikrar ve byk refah asndan da nemliydi. nk kaynaklarn ykm aralarnn retimine kaydrlmas, sistemi krize doru zorlayan basklardan bazlarn paradoksal bir biimde azaltr. Bunun neden byle olduunu anlamak iin ncelikle, Marx'n ekonominin iki temel sektrn I. Blm (retim aralar) ve II. Blm (tketim mallar) olarak tanmladn hatrlamamz gerekir. Marx'n syledii gibi, bu iki Blm'de retilen metalar retken bir ekilde tketilir. Dier bir deyile, daha fazla meta retmede kullanlrlar. Daha fazla mal yaplacaksa retim aralar -makineler, tesis ve benzerlerigerekir. Fakat emek gcn canl tutmak ve retken biimde almasn salamak iin tketim mallar da kullanlr. Ancak, Marx'n 11b Blm dedii fakat daha ok III. Blm diye bilinen ve kts retken bir ekilde tketilmeyen bir nc sektr daha vardr. Marx'n kendisi, kapitalistler tarafndan tketilen ve sonraki retime hibir katks olmayan lks rnleri kastediyordu; bu lks rnler aslnda yeniden yatrma yneltilebilecek art-deerle denir. lkesel olarak silahlar da lks mallarla ayndr; baka metalarn yapmnda kullanlmazlar. En iyi ihtimalle, demode olana kadar savaa hazrlkta el altnda tutulurlar; en kt ihtimalle de insanlar ve eyleri imha etmek iin kullanlrlar. Silah retimi israf retimidir. Daha nce grdmz gibi, rekabetin etkisiyle sermayeler elde ettikleri art-deeri retim yntemlerini gelitirmek zere yeniden yatrma zorlar. Bylece sermayenin organik bileimi -retim aralarnn toplam yatrmdaki pay- ykselir ve kr oran der. Ancak israf retimi bu srecin etkisini azaltr. Emek retkenliini, dolaysyla

etkinliklerinin etkin koordinasyonuna ynelik ihtiya yaratmtr. Kr getirmeyen fakat kmr, demiryollar ve elik gibi temel sanayilerin kamulatrlmas art-deeri daha az retken sermayelerden daha ok retken sermayelere aktarmtr. Ve grece iyi eitimli ve salkl igcne duyulan ihtiya (byk oranda, en azndan Britanya'da, 1950'lerden bu yana ar vergilerden nuzdarip iilerin cretleriyle fnansa edilen) refah devletinin genilemesiyle karlanmtr. Bu deiikliklerden bazlar da rgtl emek hareketinden gelen basknn sonucuydu: rnein ngiltere'nin Ulusal Salk Hizmetleri birok ii asndan toplu'msal ihtiyacn zel kr karsndaki zaferi demekti. Marx'n analiz ettii fabrika mevzuat rneinde olduu gibi, sermayenin salkl ve retken bir igcne sahip olmakta yatan uzun vadeli karlar ii hareketinin talepleriyle rtyordu. Ancak ayn derecede nemli olan devletin, sermayenin dsal karlarn savunmadaki rolyd. Ondokuzuncu yzyla geite yerkre Batl gler arasnda etkin bir biimde paylalmaktayd. Ekonomik ve politik egemenlik iin bu mcadelede karlarm dayatmak zere kapitalistler giderek yzlerini devlete dndler. Bunun sonucu, firmalar arasndaki ekonomik rekabetin yan sra devletler arasnda askeri rekabetin younlamas oldu, ki bu da iki dnya savana giden sreci hzlandrd. Birinci Dnya Sava srasnda ve hemen sonrasnda Rus Marksist Nikolai Bukharin bu deiiklikleri analiz etmiti. Bukharin, tek tek lkelerde devlet kapitalizmine doru bir eilimle birlikte kapitalist dnya sisteminin ortaya ktn ileri sryordu. Devlet ve tekelci sermaye giderek birbirleriyle btnlemeye balyor, grece birleik ulusal sermayeler oluuyordu. Bu deiiklikler, ulusal ekonomiler birka byk firmann tekelci egemenliine girse dahi, sz konusu devlet sermayeleri arasndaki rekabetin dnya leinde byd anlamna geliyordu. Ancak bu rekabet artk ekonomik olduu kadar askeridir, diyordu Bukharin. Bu analiz, daha nce grdmz gibi, Marx'n Kapital'de Minuyeleri sermaye gibi davranmaya zorlayann rekabet basks

244

225

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8.

Gnmzde Marx

sermayenin organik bileimini artrmak iin yatrlabilecek art-deer, bunun yerine, retken olmayan kullanmlara ynlendirilir. 'Savan etkisi apak,' diyordu Marx, 'nk ekonomik olarak ulusun sermayenin bir ksmn okyanusa dkmesiyle tam tamna ayndr.' (G 128) Sermayenin bir ksmnn meta retiminden ekilmesi krizlere yol aan basklar azaltr. Ayrca Marx'n, deerlerin retim fiyatlarna dnmn sergileme yolunun dzeltilmi versiyonlarnda III. Blmdeki kr orannn genel kr orannn oluumunu etkilemediini gsterir. Bu da, silah retimindeki sermayenin organik bileimi ekonominin dier sektrlerinden yksek olsa bile, genel kr orann aaya ekmeyecei anlamna gelir. III. Blm, sermayenin toplam krllna zarar vermeden dier iki Blm'n rnleri iin bir Pazar salar. Silah retiminin bu dengeleyici etkisi daha 1930'larda grlmt; yeniden silahlanan ilk iki lke, Almanya ve Japonya durgunluun etkilerini ilk aan ve tam istihdam salayan lkeler de oldular. Britanya ve Birleik Devletler gibi lkeler ancak kinci Dnya Savann balamas ve sava ekonomisine ynelile birlikte ayn sonuca ulatlar. Fakat israf retimi doruk noktasna, kinci Dnya Savann sonunda, Dou ve Bat arasndaki askeri rekabetten doan 'srekli silah ekonomisi' olarak adlandrlan olgunun ortaya kyla ulat. Hem Rusya'da hem de ABD'de gayrisaf milli haslann byk bir blm, daha nceki bar dnemlerinin standartlarna oranla devasa boyutlara ulam, silah retim ve kullanmna ayrlmt. Bunun dengeleyici sonular, sermayenin organik bileimindeki bir d ve kr oranlarnda duraanlk ya da ykselme olarak ortaya kt. Dnya kapitalizmi benzeri grlmemi lekte ve srede bir canlanma yaad. Uzun sreli canlanma sonsuza dek gidebilecekmi gibi grnyordu. Ekonomik olarak Keynes tarafndan saygn hale getirilen devlet btelerini maniple etme yntemlerine mucizevi nitelikler ykleniyordu; halbuki 1930'larda, ABD'de Franklin Roosevelt'in 'Yeni Dze'inde bu yntemler, 1937-8 ekonomik knn 1929 Wall

Street Krizini izleyen ekonomik knden daha derin olmasn engelleyememiti. Keynes'in rencilerinden ve SDP lideri David Ovven'n danman Michael Stewart, Keynes and After balkl popler makalesinde yle yazyordu: 'Temel olgu, Genel Teori 'nin (Keynes'in bayapt) kabulyle birlikte, gelimi lkelerde kontrol edilemeyen kitlesel isizlik gnlerinin sona ermesidir. Baka ekonomik sorunlarn tehdidiyle karlaabiliriz; ama en azndan bu artk tarih oldu.' Bugn, 'gelimi sanayi lkeleri'nde 30 milyonu akn saylara ulaan 'kontrol edilemeyen kitlesel isizlik'le birlikte daha fazlasn biliyoruz. 1970'ler ve 1980'lerdeki bunalm, Marx'n Kapital 'de ortaya koyduu kriz eiliminin yeniden uyand gereini yanstmaktadr. Silah ekonomisinin yk eitsiz biimde dalmt. Bat blounda en fazla yk tayanlar ABD ve Britanya'yd. Bu, Almanya ve Japonya gibi lkelerin kaynaklarnn tamamn dnya pazarndaki rakiplerini gemelerine olanak salayan byk lekli retim yatrmlarna ayrmalar demekti. ABD'nin ekonomik stnlnn anmas Amerikal egemen evreler asndan kabul edilemezdi. 1960'larn sonlarnda ve 1970'lerin balarnda, ABD'de, sermayeyi retici yatrma kaydrmak iin silah harcamalarnda nemli bir daralma yaand. Sonu, dnya apnda byk bir rekabet patlamas, sermayenin organik bileiminde keskin bir art ve kr orannda bir dt. 19734'de petrol fiyatlarndaki drt kat art, 1930'larn ortasndan bu yana grlen ilk esasl dnya ekonomik durgunluunu tetikledi. Ynetici snfn daha akl banda kesimleri, bunalmlarn altnda yatan nedenlerin farkndadrlar. Financial Times yakn tarihlerde yle yazmt: 'Sava sonras canlanma, yaygn biimde dnld gibi 1973-4 petrol okunun etkisiyle deil, 1960'larn ikinci yarsnda tkenmeye balad. Temel eilimi en iyi gsteren ey... 1960'larn sonlarnda balca ekonomilerin ounda zaten ciddi bir ini gsteren kr oranlardr.' (7 Eyll 1982) Financial Times ke yazar Samuel Brittan, monetarizmin en tannm yorumcularndan biri olarak, dnya kr oranndaki bu d aklayamadn itiraf etmitir: 'verenler

244

227

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8.

Gnmzde Marx

her i dngsnde kr yzdelerini azaltmaya neden zorlandlar? ... Bu sreci tam olarak anlayabilecek durumda deilim.' (16 Eyll 1982) nde gelen burjuva bilgeleri bu denli artan sorunun zm sadece Marx'n Kapital 'indedir. Dnya apnda rekabet basks kapitalist firmalar ve devletleri en yeni teknolojiye yatrm yapmaya zorlamtr. Yatrm maliyeti, igc hacminden ok daha hzl bir ekilde ykselmitir. Ve sistemin dayand art-deeri iiler rettii iin, kr oran dmtr. Krizden kmann kolay bir yolu da yoktur. imdiki zayf dm durumlarnda, kapitalist ekonomiler, rnein, 1950'lerde ABD'nin silahlar iin ayrd gayrisafi milli hasla orann yakalamakta zorlanrlar. Ve bu ar yk srtlanm hangi devlet olursa olsun piyasalara ynelik rekabeti mcedelede sknt eker. Dahas, sistem yalandka, bireysel sermayelerin hacmi bymtr. Bu da, iflaslarn sadece dorudan muhataplar asndan deil, ulusal sermaye asndan da son derece pahalya mal olabilecei anlamna gelir. Buna klasik rnek olarak British Leyland'n verebiliriz; nk kyle Britanya'nn denetimi altndaki araba sanayini silip sprecek ve yz binlerce insan isiz brakacakt. Yani ibandaki hkmet hangi renkte olursa olsun iflas etmekte olan irketleri desteklemek zere mdahale eder. Sonuta, ekonomik bunalmlar artk kr orann restore edecek lde sermayeyi tahrip etme ilevini yerine getiremez. Bu, srekli enflasyon grngsnde yansmasn bulur. nceden canlanmalar srasnda fiyatlar ykselir, kler srasnda derdi. imdi srekli olarak ykseliyorlar. Tek varyasyon enflasyon orandr; genileme dnemlerine oranla daralma dneminde daha yavatr. Canlanmalar srasnda ortaya kan sorunlar kler srasnda artk zlmyor. Dolaysyla ekonomik iyilemeler ksa, gsz ve belirsiz, daralmalarsa uzun, derin ve kapsaycdr. Tek tek devletlerin dnya krizinin etkilerini grmezlikten gelme gc kapitalizmin giderek uluslararas nitelik kazanmasyla birlikte azalyor. okuluslu irketler sadece yatrmlarn ve paralarn ulusal

snrlarn tesine aktararak hkmetlerin denetiminden kamakla kalmyor 1945'den beri bu irketlere hizmet verecek ekilde dnen fnans sistemi giderek uluslararas bir dzeyde btnleiyor ve ulus devletlerin denetimi dna kyor. Bazen bu bir avantaj olabilir; tpk Bat bankalarnn nc Dnyaya youn biimde kredi aktarak 1974-5 daralmasnn yol at zararn azaltlmasna yardmc olduklar dnemdeki gibi. Ancak 1980'lerin balarnda tavuklar tnemek iin kmeslerine dnyor, nk Polonya, Arjantin, Brezilya ve Meksika gibi lkelerin tahsili mmkn olmayan borlar belirli bal Bat bankalarnn kmesine neden olma tehdidi barndryor. Byle bir gelimenin, 1930'larn Byk Buhranndan bile daha derin bir krize yol aaca neredeyse kesindir. Marx'n Kapital 3. Ciltte belirttii, kredi-sistemi sermaye birikiminin elikilerini ortadan kaldrmaz sadece geciktirir biimindeki argman bylece teyit edilmektedir.

i Snf
Bugn Marx aleyhine kullanlan nc bir argman da, ii snfnn, en azndan Marx'n anlad anlamda, artk varolmaddr. Deniyor ki kol gcne dayal ii snf imdi igcnn sadece bir aznldr, orta-snf yaam standartlar ve tarzlarn paylaan beyaz yakal iilerin egemenlii altndadr ve bu arada Marx'n beklentilerinin tersine, reel cretler geen yzylda dzenli bir biimde artmtr. Bu ekonomik deiiklikler snf blnmelerinde bir anmaya yol amtr; birbirlerinin karsna uzlamaz elikileri olan snflar olarak dikilen burjuvazi ve proletayann yerini, geni lde, olduka amorf bir orta snfdan oluan sanayi (daha dorusu 'sanayi sonras') toplumlar almtr. Bu analizin rtkanln Crosland gibi, 1950'lerde i Partisi'nin 'revizyonist' teorisyenleri yapyordu. Bu analiz Britanya'da, artk kteki i Partisine oranla politikalar bu yeni topluma daha fazla uyan, radikal, snfsz bir parti olduu iddiasndaki SDP tarafndan yakn tarihlerde yeniden canlandrlmt. Fakat bu iddialar, -rnein,

244

229

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8.

Gnmzde Marx

ksa sre nce 'Elveda Proletarya' diyen Alman sosyalisti Rudolph Bahro gibi- baz Marksistlerce de ileri srlmt. Bu yaklam eletirenlerin iaret ettikleri gibi, bu analiz tketim sorunlarna odaklanmaktadr. Dier bir deyile, geleneksel ii snfnn yaam tarz orta snf kesimlerine benzer hale geldii iin, kapitalizmin artk varolmad ileri srlr. Oysa Marx esasen snf teorisinin temeli olarak grd retim ilikilerine odaklanr. Burada balantl bir nokta vardr. Marx iin snf, betimleyici bir kategori deil, teorik bir kavramdr. Dier bir deyile, sadece eylerin nasl grndklerini betimlemekle deil, temelde yatan toplum gerekliklerine aklk kazandrmakla ilgiliydi. Buna ramen onu eletirenlerin ou, birok iinin arabas ve ipotekli evi olmas gibi grece yzeysel gelimelere odaklanmtr. Onlar ada kapitalizmde zenginliin ve gcn dalm temel meselesiyle yzlememilerdir. Marx bir kiinin snfnn retim ilikileri iinde igal ettii konumla tanmlanacan ileri srd. Bu, snf toplumsal bir iliki olarak grmeyi gerektirir. Yaplan i tryle ilgili olmaktan ok snfl bir toplumun kalbi olan antagonistik smr ilikilerinin neresinde olunduuyla ilgilidir. Dolaysyla Marx, kol emeine bal olmasalar dahi, yaamak iin srekli emek glerini satmak zorunda kalan herhangi birini ii snfnn bir yesi sayyordu. Bunu eitli ekillerde grebiliriz. Marx retken ve retken olmayan emek arasnda ayrm yapar. 'retken olan biricik ii kapitalist iin art-deer reten iidir,' (K i 644) diye yazar. ou cretli art-deer retmez. Marx'n dneminde retken olmayan emekilere nemli bir rnek, o zamanlarda alan nfusun en byk grubunu tekil eden hizmetilerdi. Art-deeri cisimletiren metalar retmekten ok, bu snflara kiisel hizmet sunan hizmetilere varlkl snflarn gelirlerinden deme yaplrd. Marx'n retken emek teorisi baz glkler barndrr, fakat meta retiminde (onlar nihai tketim noktalarna nakledenler de dahil) yer alan tm bu cretlileri retken iiler sayd aktr.

Burada kayda deer iki nemli nokta vardr. lki, birok retken ii kol emei iisi deildir. Marx'n ileri srd gibi, 'kolektif ii'nin gelimesiyle, 'giderek artan sayda emek tipi retken emek kavramna dorudan dahil olur ve bu performans gsterenler, dorudan sermayece smrlen ve onun retim ve genileme srecine baml iiler, retken iiler olarak snflandrlrlar.' (K i 1039-40) Marx mdrleri, mhendisleri, teknoloji uzmanlarn rnek verir. kincisi, 'her retken ii cretli bir emekidir, fakat her cretli emeki retken bir ii deildir.' (K i 1041) Bundan tr ii snf retken ii olmayan birok kiiyi kapsar. Marx, bir tccar katibinin meta retmeyen fakat metalarn datmndaki rol zerinden ivereninin toplam art-deerinin bir ksmna el koymasna olanak salayan emeini rnek verir: lk planda, onun emek-gc, gelir olarak harcanan parayla deil, tccarn deien sermayesi ile satn alnmtr ve dolaysyla bu g, zel hizmetler iin deil, kendisine yatrlan sermayenin deerinin geniletilmesi amacyla satn alnmtr. kinci planda, onun da emek-gcnn deeri ve bylece creti, dier cretli iilerinki gibi belirlenmitir, yani emek-gcnn rnyle deil, onun zgl emek-gcnn retim ve yeniden retiminin maliyetiyle belirlenmitir. (K iii 292) Bylece Marx ii snfn geleneksel anlamyla ele almaz; onlar kol emeine dayal fabrika iileridir ama yaama koullar emek glerini satmaya zorlar ve kendilerini i yerlerinde, onlardan maksimum denmemi emek kartmaya uraan bir iverenin srekli basks altnda bulurlar. i snfn tanmlayan yaptklar iin tr deil, retim ilikilerindeki yeridir. Bunu kavramak nemlidir, nk igcnn yaps Marx'n zamanndan beri dramatik biimde deimitir. Britanya'daki rakamlar kresel eilimlerin tipik rneidir. 1911'de kol iileri igcnn %75'ini oluturuyordu; 1979'a gelindiinde bu oran %48'e dmt.

244

231

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8.

Gnmzde Marx

B dnm ngiliz igcnn ounluunun gnmzde beyaz yakal ii olduu anlamna gelir. ki grup, Birinci Dnya Savandan beri igcndeki paylarn belirgin olarak artrmtr. Birincisi, imdilerde igcnn yaklak %30'unu oluturan, mesleki basamaklarn en stndeki profesyoneller, yneticiler ve idarecilerdir. Bunlarn nemli bir ksm, bilim insanlar, mhendisler, laboratuar teknisyenleri bata olmak zere, bu yzylda boyutlar fazlasyla byyen tm gruplardr. Bunlarn ou, Marx'n deyimiyle, retken iilerdir. Bu 'alt-dzey profesyoneller'in ounluu retmenler ve hemirelerdir; maalar ve alma koullar onlar cretliler kategorisine dahil eder. Geri kalann, 'yeni orta-snf ya da 'hizmet snf' olarak adlandrlanlar oluturur; bunlar, ileri ileri kapitalizmin son derece karmak ekonomisini idare etmek olan, gelirleri ve yanlarnda alanlar zerindeki gleriyle ii snfna yabanclam ayr bir gruptur. gcndeki paylar belirgin biimde artm dier grup, 1911 'de %5 iken 1979'da %16'ya ykselen bro iileridir. Bunlarn ezici ounluu kadndr - t m kadn elemanlarn neredeyse %40' bu kategoriye girer. cretliler grubu olarak kol iileriyle benzer konumdadrlar. Aslnda bro iilerinin kazanlar ou kol iisininkinden dktr; bu arada byk oranda yeni teknoloji uygulamasyla, 'bro iinin sanayilemesi' alma koullarnn giderek yar-vasfl beden iilerininkine benzemesi anlamna gelir. O halde yaanan ey, ii snfnn ortadan kalkmas deil, yapsnda bir kaymadr. Tanmladm deiiklikler, aslnda, Marx'n analiz ettii kapitalist gelime eilimlerinin bir etkisidir. nk artan emek retkenlii ve buna elik eden sermayenin artan organik bileimi, ifadesini deer biiminde bulan, yzyln balangcna gre daha az sayda retken iinin ok daha fazla sayda mal retebilmesi anlamna gelir. Bu sre sadece kol iinden beyaz yakal ie dnm deil, beraberinde getirdii ekonominin yapsndaki deiiklikleri de aklar. malat sanayiinin ve madencilik gibi asli sanayilerin ekonomideki

paynda azalma demek olan 'sanayisizleme' olgusuna zellikle dikkat edilmelidir. Bugn Britanya'daki igcnn ounluu, tketilebilecek mallardan ok hizmet reten hizmet sektrnde almaktadr. Bu sektrler, oteller ve yiyecek-iecek firmalar gibi zel mlkiyet ya da ngiltere Ulusal Salk Hizmetleri gibi devlet uzantl olabilir, fakat bir btn olarak fiziksel retim srecinde yer almama zelliini paylar. Yinelersek, bu gelime, yz yl ncesine gre ok daha yksek yaam standartlarna ramen, ok daha az sayda insann maddi retimde yer almasna gerek duyulmas anlamna gelen ykselen emek retkenliinin bir yansmasdr. Ancak bunun bir bedeli vardr. Daha yksek retkenlik, retim hznn art, 'rasyonalizasyon', sanayideki birok vasfn yok olmas demekti. Vasfsz olan kol iilerinin oran imdi, kamu eitimindeki iyilemelere ve bugnn emek srecinde ulalm olan byk teknolojik sofstifkasyona ramen, yzyln banda olduundan daha yksektir. ok sayda yar-vasfl ii, eger almlarsa, sadece birka haftalk eitimden sonra ilerini yapabilecek hale gelen makine bakclarndan ok farkl deildirler. Dahas yeni hizmet sektrlerindeki iiler ayrcalkl bir elit olmaktan olduka uzaktrlar. rnein oteller, dk demelerle ve sendika karlklaryla nldr. Kamu sektr iileri kitlesi, yaz ilerinde alanlar, pler, hastabakclar, hemireler ve temizlikilerin hibiri yksek crctli gruplara ait deildir. Son on be yln en nemli gelimelerinden biri, kamu sektr iilerinin sendikal hareketin en militan kesimlerinden birine dnmeleridir. Reel cretlerin son yzylda nemli oranda artm olmas Marx'n analizine aykr deildir. Daha nceki blmlerde, Marx'n, iilerin alk snr dzeyinden fazlasn kazanamayacaklarn ngren 'cretlerin tun yasas'n reddettiini ifade etmitim. Kapitalist retimin, sermayenin organik bileiminin ykselmesine ilikin en nemli eilimini tartrken Marx, 'bu, iilerin gelirlerini ektikleri fonun mutlak olarak klmesi anlamna gelmez, sadece greli olarak toplam ktlaryla orantl olarak klr' diye yazar. (ADT ii 566)

244

232

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8.

Gnmzde Marx

Marx'n zamanndan bu yana olan tam da budur: Emek retkenliindeki devasa art, iilerin, rettikleri eylerdeki paylar dm olsa bile, yaam standartlarnn mutlak olarak artm olmas anlamna gelmitir. rnein sava sonras Amerikan ekonomisi zerinde yaplan bir aratrma, art-deer orannn nemli oranda artm olduunu gsteriyor. Zenginliin dalm zerine yaplan analizler, zenginler daha fazla vergilendirilme korkusuyla zenginliklerini gizlediklerinden, bu konuda son derece yetersiz klavuzlardr. Bu konudaki tahminlerden biri, Britanya nfusunun en zengin %5'inin, 1911'de tm kiisel zenginliin %87'sine, 1960'da da %75'ine sahip olduu biimindedir. Crosland ve Strachey'in kapitalizmin silindiini ileri srdkleri 1954'de, tm hissedarlarn %1'i hisse senetlerinin %81'ini elinde bulunduruyordu. Burada ekonomiyi kk bir aznln denetlemeye devam ettiinden en ufak kuku yoktur. Kapitalist snf sistemi hl i bandadr. Ekonomik gcn, nceleri tekelci sermayenin, imdilerde okuluslu sermayenin gelimesi sonucunda giderek younlamasyla paralel olarak ii snfnn yapsnda nemli deiiklikler olmutur. i snf ileri kapitalist lkelerin nfusunun ezici ounluunu oluturur. Hi kukusuz ii snfna ait olan birok profesyoneli hari tutsak bile, kol iileri ve bro iileri 1979'da Britanya igcnn %64'n oluturuyordu. Bazlar bu analizi kabul ederek gelecekteki eilimlerin ii snfn eriteceini ileri srerler. Onlar otomasyonun genilemesine, birok imalat srecine robotlarn dahil edildiine ve yeni enformasyon teknolojisi sayesinde birok iinin kendi bilgisayarn kullanarak evden 'tele-ulam' yoluyla alma imkanna iaret etmekteler. Byle bir gidiatn olduu kesindir, fakat nemi ok abartlmaktadr. rnein, 'tele-ulam' yksek maal beyaz yakal iilerin sadece kk bir aznln etkileyebilir. Her yoksulun evinde aniden bilgisayar terminali bitmesi ve bir madencinin ya da hastabakcsnn ilerini evden yrtebildiklerini grmemiz pek mmkn deildir.

Robotlarn kullanlmas ok daha nemli olabilir. Zaten kaynak yapma gibi ileri yrtmek iin otomobil sanayinde kullanlmaktalar. Fakat burada bile eilimi abartmak kolaydr. Mevcut robotlar esnek deildir ve sk sk arzalar grlr. Bu glkler alsa bile tam otomatik fabrikalar onlar denetleyip programlayacak iilere ihtiya duyacaktr. Bu iiler devasa ekonomik gce sahip olacaklardr. Her halkarda, 'sanayisizleme'den sz etmek olduka dar grllktr. nk Batl imalat sanayinin rasyonalizasyonu, birok i trnn emein ucuz ve bol olduu nc Dnyadaki 'yeni sanayilemi lkeler'e kaydrld srecin bir parasdr. Bu, elik, gemi inas ve tekstil gibi sanayi rneklerinde zaten grlyor. Ancak sonu, bu toplumlar kapitalizmin tm elikileriyle tantrmak olacaktr. Geen yllarda, birtakm daha ileri 'geri kalm' lkeler, -ad vermek gerekirse, ran, Polonya, Brezilya, Gney Afrika, Kuzey Kore, Hindistan- ii snfnn nemli bir rol oynad iddetli toplumsal mcadeleler yaamtr. Kapitalizmin dnya apnda genilemesi ve yeniden-rgtlenmesi varlk koullarn oluturduu ii snfnn rgtlenmesini ve direniini kanlmaz bir ekilde hzlandrr. nc Dnyada, Birinci ya da kinci Dnyada olduu gibi, burjuvazi kendi mezar kazclarn yaratyor.

Sonu
Kapitalizm kusurlarn deitirmemitir. Hl ii snfnn smrsn temel alr ve srekli krizlere eilimlidir. Marx'n bu analizden kartt, ii snfnn bu sistemi devirmesi ve yerine snfsz bir toplum getirmesi gerektii sonucu,-onun zamanna-gre imdi ok daha acildir. nk sermayeler arasndaki rekabetle giderek byyen askeri ekimeler gezegenin varln tehdit etmektedir. Marx'n lmnn yznc yl dnihvinde, -Lbnan, ran ve Irak, Kamboya, Gney Afrika, Afganistan vfe Gney Atlantik'tekisavalarn atei dnyay kaplad. Kremlin'in fze tehdidi, Washington'un 'snrl' ve 'uzun sreli' kker sava stratejisi, sper

234

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8.

Gnmzde Marx

glerin nkleer ykm silahlar tm insanln zerine ken kara bir buluttur. Eer Bat'da 30 milyon insan isizlik kuyruklarnda ryorsa, nc Dnyada da 800 milyon insan alk ekiyorsa, ekonomik kntnn ve sava ateinin penesindeki dnyay deitireceksek sosyalist devrim bir zorunluluktur. Bu balamda Marx'n fikirleri bugn yzyl ncesine gre ok daha aklaycdr. Kapitalizm 1883'den beri gezegenin her kesini demir penesine almtr, ya nkleer sava araclyla bizzat kendi eliyle ya da ii snfnn eliyle yklma olgunluuna ulamtr. Tercih iilerin iktidar ile 'savaan snflarn toptan ykm' arasnda -yani sosyalizmle barbarlk arasndaolacaktr. Dnyann imdiki durumunu dzeltmek iin gerekten bir eyler yapmak isteyen birok insan, ii snf zerindeki bu vurgunun fazlasyla daraltc olduuna inanyor. Nkleer silahlarn varl, ister ii ister kapitalist, herkesi tehdit etmektedir. Herkesi etkileyen bir problemi dzeltmek iin btn snflarn seferber olmas gerekmiyor mu? Gz ard edilen ey, Edward Thompson'un 'imhaclk' diye adlandrd, silahlanma yarn kontrol eden muazzam ve rakip askeri aygtlarn bugn kapitalizmin ileyiinin temel bir paras olmasdr. Akl banda hibir kapitalist nkleer sava arzu etmez (Byle bir savan kinci Gelecein balangc olacana inanan baz lgnlar imdilerde Washington'da etkin konumlarda olsalar da). Ancak akl banda ya da lgn, her kapitalist, ulus devletler arasndaki askeri rekabet ile birbirine balanm bir ekonomik sistemin parasdr. Kapitalizmin yok olmasnda kar olan ve buna gc yetebilecek tek bir snf Annageddon'a (Mahere) srklenii durdurabilir. Marx, her zaman, ii snfn, kendi kurtuluu tm insanl zgrletirecek bir snf olarak kavramt. Hayatn adad sosyalist devrim, ayn zamanda, hem ii snfnn hem toplumun btn smrlen ve ezilen kesimlerinin kurtuluu olacaktr.

Marx'n fikirlerinin geerliliini kabul edenler sadece entelektel bir sorumlulukla yetinemezler. Bununla birlikte Troki'nin tanmlad gibi, Kapital 'in entelektel kredisiyle yetinen ok sayda insan vardr. Bu dnyay sadece gzlemlemekle yetinemeyiz. Marx'n yapt gibi, ii snfnn hayat ve mcadeleleri iinde bir devrimci partinin inasna kendimizi adamak zorundayz. "Filozoflar dnyay yorumladlar", diye yazmt Marx, "nemli olan onu deitirmektir." Eer Marksizm doruysa, eylem klavuzumuz olmaldr.

r
Kari Marx'n devrimci fikirleri 8. Gnmzde Marx & Wishart tarafndan bamsz olarak yaymland; Alman deolojisi 'nin geri kalan ksmndan, Toplu Eserler 'in 5. Cildinden, Marx'm Gen Hegelcilerle giritii pek bilinmeyen ekimelerle yakndan ilgili olanlar hari veba gibi kanlmaldr. Marx'n cret, Fiyat ve Kr adl eseri, emek deer teorisine en iyi giri niteliindedir; cretli Emek ve Sermaye de iyi bir balang noktasdr (Bookmarks'la birlikte yaymlanmtr, 1996). Bunlar KapitaFe benzetmek isteyenler olsa da, Marx'n yaamnn ana eseri, dier ciltlerden ok daha tarihsel ve somut bilgiler ieren 1. Cilt'tir. Penguin basks en iyi olandr. Emtia zerine aliblmnde gz korkan okur, kitabn 1. Ksm'n atlamaya alabilir; nce cret, Fiyat ve Kr ' okur, daha sonra 1. Cilt'in geri kalann okuduktan sonra 1. Ksm'a geri dner. Bir yazar ve burjuva toplumunun bir anatomisti olarak Marx'n hneri, onun Fransa ve zellikle de Louis Bonaparte'n Onsekiz Brumaire 'i zerine yazlarndan baka hibir yerde daha iyi grlemez. Bununla birlikte, onun devlet teorisi Fransa'da Sava 'ta (Pekin basks, Marx'n Nihai Hedefinin nemli msveddelerini ierir) ve Engels'in Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni nde daha da gelitirilmitir. Marx'n yntemi zerine, bu konudaki grleri temelde daha uzun yazlarndan derlendii iin, neyin okunacan nermek olduka zordur, ancak bu konuda nemli metin, muhtemelen, Felsefenin Sefaleti, Grundrisse 'ye Giri ve Kapital 'in 1. Cildinin Almanca 2. basksna nsz'dr. Engels'in Anti-Dhring 'i Marx'n yntemini dile getirme ve savunma yolunda nemli bir giriimdir. Nihayet, Toplu Eserler 'in 30-34 ciltten oluan yaym, genellikle 1861-63 Ekonomik Elyazmalar olarak bilinen Kapital 'in ikinci taslak msveddesinin, ngilizcede halen geerli ve kullanl olduu anlamna gelmektedir. alma, ilgili daha birok baka materyalle birlikte, Art-deer Teorilerini, Marx'n burjuva ekonomisine ilikin eletirel tarihini (Lawrence & Wishart'dan ayr

leri Okumalar
Marx ve Engels'in yazlar
Stalinizmin knn olumsuz bir sonucu, Moskova'daki Progress Yaynevi'nin, artk Marx-Engels'in yaptlarnn ucuz basklarn olaanst miktarlarda yapamay oldu. Bu basklardan bazlar, Marx ve Engels'in yazlarnn ngilizcede en iyi iki sekisini ayr cilt olarak yaymlayan Lawrence & Wishart araclyla Britanya'da hl kullanmdadr. Lavvrencc & Wishart ayrca MarxEngels'in, 1975'te balayp yaknlarda tamamlanmak zere olan 50 ciltlik antsal Toplu Eserler 'ini yaymlyor. Penguin, New Left Review'la ibirlii halinde Marx'n Siyasal Yazlar 'n (The Revolutions of 1848 |I848 Devrimleri], Surveys from Exile [Srgn Ettleri] ve The First International and After [Birinci Enternasyonal ve Sonras]), Grundrissc 'yi ve Kapital 'in ciltlik, ada ve iyi bir evirisini ieren klasikleri yaymlyor. Bu yaynlar ve Lawrence & Wishart'n yaymladklar toplam olarak, Marx ve Engels'in yazlarndan seilmi paralardan ziyade tm eserleri bir araya getirdii iin tercih edilebilir niteliktedir. in rejimi hala, bu en nemli eserlerden ounun ucuz ve ayr basklarn ngilizce yaymlamaya devam etmektedir, her ne kadar bunlara daima sadk kalmak kolay olmasa bile. Marx' anlamaya alrken c iyi balang, Komnist Manifesto 'yu okumaktan geer. Engels'in topyac ve Bilimsel Sosyalizm adl eseri, Marx' fikirlerini tarihsel balam iine yerletirir ve onlar ksaca zetler. Marx'n materyalist tarih anlay, 1859'da Ekonomi Politiin Eletirisine Katk 'ya ns/.'de ksaca ifade edilmitir. Bu metin, bir dereceye kadar, tarihsel materyalizmin ilk defa olgun fonnuna benzer bir ey iinde biimlendii Alman deolojisi 'nin 1. Blmnn zeti niteliindedir. I. Blm baz dier yararl metinlerle birlikte Lawrence

238

Kari Marx'm

devrimci fikirleri

leri

Okumalar

olarak da kullanldr) ierir. Ancak bu Marx'n olduka sk eserlerinden biridir. Genel giri(ler) Chris Harman'n How Marxism Works [Marksizm Nasl ler] (Londra, 4. bask, 1993) adl eseri ksa ve mkemmel bir temel giri niteliindedir. Baskdaki en iyi kitap uzunluundaki giri, her ne kadar konusuna mesafeli yaklam olsa bile, muhtemelen hl Isaiah Berlin'in Kari Marx 'dr (Oxford, 1978); ki Marx'n entelektel, politik ve kltrel balamlarda kalitesini -benim bildiim baka herhangi bir kitaptan daha iyi bir ekilde- yanstmay baarmaktadr. Daha fazla genel ilgi talep eden baslm iki uzun eser, Sidney Hook"un Towards an Understanding of Kari Marx [Kari Marx' Anlamaya Doru] (Londra, 1933) ve Kari Korsch'un Kari Marx (Londra, 1938)'dr. Jon Elster'in Making Sense of Marx [Marx' Anlamlandrmak] (Cambridge, 1985) Marx'n yazlarna ilikin ayrntl, bilgece, zekice ama ykc tartmalar ierir. Onun daha temel bir eseri, An Introduction to Marx [Marx'a Giri] (Cambridge, 1986), kapsaml bir kitabn btn kusurlarna sahip olmakla birlikte meziyetlerinden yoksundur.

Blm 1 Bir devrimcinin yaam

Franz Mehring'i klasik bir Marxist biyografi niteliinde olan Kari Marx (Londra, I936)' artk modas gemi durumdadr. David McLellan, her ne kadar Marx dncesi iin gvenilir bir klavuz olmasa bile, iyi bir ada biyografi yazmtr: Kari Marx (Londra, 1973). 1995 basks olduka geni ve gncellenmi bir bibliyografyaya sahiptir. Daha yeni bir alna, Francis Wheen'in, her ne kadar Marx'n dnceleri konusunda gene nispeten zayf kalsa da, parlak ve olduka okunabilir nitelikte Kari Marx (Londra, I999)"dr. Maximilien Rubel and Margaret Manale'n Marx Without Myth [Efsaneden Arndrlm Marx] (Oxford, I975)'i Marx' hayatnn ve eserlerinin ayrntl bir kronolojisini ierir. August Nimtz'in Marx and Engels: Their

Contribution to the Democratic Breakthrough [Marx and Engels: Demokratik Cepheye Katklar] (New York, 2000) adl eseri, iki devrimcinin gndelik siyasal eylemlerine ilikin mkemmel bir tartmadr. Gustav Meyer'in Friedrich Engels (Londra, 1936)' inde Engels adeta yeniden canlanr. 1995'te lmnn yznc yl dolaysyla International Socialism [Uluslararas Sosyalizmdin Fredcrick Engels'in Devrimci Fikirleri balkl zel says (2:65), Lindsey German, John Rees, Chris Harman ve Paul McGarr'n Engels'in yaam ve dncelerinin deiik ynlerine odaklanan deerli makalelerini iermektedir. Marx'n entelektel geliiminin felsefi arkaplan. Kari Lvvith'in Hegel'den Nietzsche'ye (Londra, 1965) ve Herbert Marcuse'n Akl ve Devrim (Londra, 1968) adl kitaplarnda ele alnmaktadr. Marx'n geliimi zerine ngilizce en iyi iki inceleme, Hal Draper'in Kari Marx'n Devrim Teorisi Volume 1 (Londra, 1977) ile Sidney Hook'un Hegel'den Marx'a 'sdr (Ann Arbor, 1971). Marx' bir insan olarak sevdiren ey, ok eitli kaynaklardan devirilebilir. Bunlar arasnda sz gelii, David McLellan tarafndan hazrlanan Kari Marx: Interviews and Recollections [Kari Marx: Grmeler ve Anlar](Londra, 1982), ile Marx'n, gerek the Selected Correspondence 'daki [Seilmi Yazmalar] (Moscow, 1965) gerekse the Collected Works from Volume 38 'deki mektuplar gibi ada tanklklar vardr. Belki de btn bunlar iinde en iyisi, S S Pravver'n Kari Marx and WorId Literatre [Kari Marx ve Dnya Literatr] (Oxford, 1978) ve Yvonne Kapp'n Eleanor Marx 'nn (London, 1973) ilk cildi Aile Yaam 'dr.

,.<

Blm 2 Marx ncesi sosyalizm

Eric Hobsbawm'n kitab, Industry and Empire [Sanayi ve mparatorluk](Harmondsworth, 1969), The Age of Revolutio [Devrim a](Londra, 1973) ve The Age of Capital [Sermaye a) (Londra, 1977), Marx'n ana temel tarihsel arkaplan salar. Ne yazk

241

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

leri

Okumalar

ki, ngilizcede Engels'in topyac ve Bilimsel Sosyalizm, G D H Cole'un A History of Socialist Thought Volume 1 [Sosyalist Dncenin Tarihi](Londra, 1953) ile Frank ve Fritzie Manuel'in Utopian Thought in the Western World [Bat Dnyasnda topyac Dnce] (Oxford, 1979) adl kitaplar dnda, topyac sosyalistler zerine yeterince iyi alma yoktur. zc bir durum, nk bu konuya odaklanan almalar, eletirel olmalar kouluyla ciddi bir ilgiyi hak ediyorlar.

Blm 4 Marx'n yntemi

Marxist felsefe, ksmen bulank terminolojik pratisyenler yznden, ksmen de ihtilafl tartmalarla dolu olmas yznden, nfuz edilmeye msait deildir. Marxism and Philosophy (Oxford, 1983)'de konuya genel bir bak getirmeye almtm. Kukusuz Marxist felsefeye : likin en byk eser, her ne kadar kolay okunmasa bile, Georg Lukcs'n History and Class Consciousness [Tarih ve Snf Bilinci] (Londra, 1971 )'dr. John Rees'in The Algebra of Revolution [Devrimin Matematii](New Jersey, 1997) kitab diyalektie ilikin tm temel konulara mkemmel bir bak getirir. Marx'n ilk yazlaryla daha sonraki almalar arasndaki iliki sorunu, Louis Althusser'in For Marx [Marx in](London, 1969)'ta, bu iki dnem arasnda bir "kopu" olduunu tarttndan beri olduka nemli bir tartma kayna haline geldi. Kar gr, Istvan Meszaros'un Marx 's Theory of Alienation [Marx'n Yabanclama Teorisi] (Londra, 1970) ve Bertell Ollman'n Alienation [Yabanclama](Cambridge, 1971)'snda gl bir biimde savunuldu. C J Arthur'n Dialectics of Labour [Emein Diyalektii](Oxford, 1986) 1844 Elyazmalar 'nn gzel bir incelemesidir. Norman Geras'n Marx and Human Nature [Marx ve nsan Doas] (Londra, 1983) ile Ali Rattansi'nin Marx and the Division of Labour [Marx ve blm] (Londra, 1982), bu blmde kapsanan konulara dair iki nemli tartmadr.

Blm 3 Ricardo, Hegel ve Feuerbach

Stalin tarafndan ldrlen birinci snf bir Marxist ekonomist olan Isaak Rubin, Marx'tan nceki ekonomik gelimenin anahatlarn yetkin bir biimde ele alan A History of Economic Thought [Ekonomik Dncenin Tarihi] (Londra, 1979) yazd. (Bir Fransz sosyalist akademisyen tarafndan yazlan son derece kibirli Sonsz' gzard edin.) Engels'in Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, Hegel ve Feuerbach zerine olduka kolay anlalr bir tartmadr. Ancak bu Hegel'in anlalmas olduka g olduu gereini deitirmez. Charles Taylor'n Hegel' i (Cambridge, 1975) ve ayn yazarn daha ksa bir baka metni Hegel and Modern Society [Hegel ve Modern Toplum] (Cambridge, 1979), bu son derece karmak filozofun anlalr klnmas yolunda ciddi bir giriimi temsil eder. Eer Hegel'i bizzat okumak isterseniz, ya The Philosophy of History 'i [Tarih Felsefesi] (Londra, 1956) ya da daha cesursanz The Logic of Hegel 'i [Hegel'in Mant] (Oxford, 1975) ile ie balayn. Onun en byk eseri, nsz' muhtemelen Hegel felsefesinin en iyi anlatmn sunan The Phenomenology of Spirit [Tinin Grngbilimi] (Oxford, 1977)'tir.

Blm 5 Tarih ve snf mcadelesi

Marx"n tarih teorisi de Britanya'da son 20 yl akn sredir youn biimde tartlmaktadr. Bu tartmann kkenleri, Louis Althusser ve Etienne Balibar'n Reading Capital [Kapital'i Okumak] (Londra, 1970)'de tarihsel materyalizmi sistematik olarak yeniden ina etme giriimlerine kadar geri gider. Edward Thompson'n The Poverty of Theory and Other Essays [Teorinin Sefaleti ve Dier Yazlar] (Londra, 1978), G A Cohen'in Kari Marx's Theory of History: A

242-

243

Kari Marx'n

devrimci fikirleri

8. Gnmzde Marx Madhouse [Tmarhane Ekonomisi] (Londra, 1995)'a son derece yeni ve popler bir yorum getirmitir.

Defence [Kari Marx'n Tarih Teorisi: Bir Savun ma](Oxford, 1978), Pery Anderson'n Arguments Wittin Eglisl Marxism [ngiliz Marksizminde Tartmalar](Londra, 1980), Chris Harman'n International Soeialism 'deki "Base and Superslructure" [Altyap ve styap] makalesinde (2:36, 1986) ve benim Makig History [Tarih Yapmak] (Cambridge, 1987)'de de katklar vardr. ngiliz Marxistler de birtakm olaanst tarihsel incelemeler yaptlar. rnein Edward Thompson, Christopher Hill, G E M de Ste Croix, Rodney Hilton, George Rude, Mauricc Dobb, Brian Manning, Eric Hobsbawm ve Perry Anderson'n yazlarn dnyorum. Ste Croix'nn The Class Struggle in the Ancicnt Grcek World [Antik Yunan Dnyasnda Snf Mcadelesi](Londra, 1981) adl eseri, tarihsel mateyalizmin pre-kapitalist toplumlar kavrama yeteneinin bir tezahr olarak zellikle nemlidir.

Blm 7 i iktidar
Marx and Engels'in devrimci parti anlaylar Chris Harman'n Party and Class [Parti ve Snf] (Londra, 1983) ve John Molyneux'un Marxism and the Party [Marxism ve Parti] (Londra, 1986)'sinde eletirel bir tarzda tartlp yorumlanmtr. Bu eserlerde Lenin'in yaklam da ele alnmtr. Harman'n denemesi, Party and Class [Parti ve Snf] (London, 1996) mkemmel bir dizi iinde, Tony Cliff. Duncan Hallas ve Leon Trotsky'nin nemli makaleleri de eklenerek yeniden yaymland. Daha ayrntl bir okuma iin Tony Cliff in Lenin'inin zellikle Building the Party (Partinin nas) (London. 1986) balkl birinci cildine baklabilir. Lenin'in The State and Revolution [Devlet ve Devrini], zellikle Marx ve Engels'in devlet teorisinin geliimine ilikin temel nemde bir incelemedir. En iyi akademik aratrmalardan ikisi. Hal Draper'in Kari Marx's Theory of Revolution (4 cilt, Ne\\ York. 1977, 1978, 1986, 1990) ve Alan Gilbert'in Marx's Politics (Oxford. 1981)'idir. Chris Harman'n International Socialism'de (2:51. 1991) "The State and Capitalism Today" [Gnmzde Devlet ve Kapitalizm] balkl makalesi Marxist devlet teorisine nemli bir katkdr. Snf mcadelesi ile her trl bask biimleri -cinsel, rksal vb.arasndaki iliki sorununa bu kitapta sadece deinilmitir. Bu geni ve tartmal konuya ilikin baz nemli noktalar Lindsev German'n International Soeialism'deki (2:12, 1981) "Theories of Patriarchy" [Patriyarka Teorileri] balkl makalesinde ve Sex, Class and Socialism [Cinsiyet, Snf ve Sosyalizm] (Londra, 1989)'ide, Chris Harman'n International Soeialism'deki (2:23, 1984) "Women's Liberation and Revolutionary Socialism" [Kadnlarn Kurtuluu ve Devrimci Sosyalizm] makalesinde, Johanna Brenner ve Maria Ramas'n New Left Revievv'daki (144, 1984) "Rethinking VVomen's Oppression"

Blm 6 Kapitalizm
Paul Sweezy'nin The Theory of Capitalist Development [Kapitalist Gelime Teorisi] (Londra, 1968), yerlere ilikin baz yanllklar ve politik olarak da byk lde hatalar iermekle birlikte, Marxist politik ekonomi iin hala bir klavuz olarak vazgeilmez deerdedir. Isaak Rubin'in Essays on Marx's Theory of Value [Marx'n Deer Teorisi zerine Denemeleri (Detroit, 1972)'i ile Roman Rosdolsky'nin The Making of Marx's 'Capital' [Marx'n 'Kapital'inin Oluumu] (Londra, 1977), Kapital zerine en iyi yorumlardr. Komnist Parti donanml yazarlar tarafndan kaleme alnm iki eser, Ben Fine ve Lavvrence Harris'in Rcrcading Capital [Kapital'i Yeniden Okumak] (Londra, 1979) ile John VVeeks'in Capital and Exploitation [Kapital ve Smr] (Londra, 1981), Ortodoks ekonomistlerin Marx'a ynelik saldrlarna sofistike bir teorik yant mahiyetindedir. Onun kriz teorisine ilikin benim grm bu iki kitaba ve Chris Harman'n Explaining the Crisis [Krizi Aklamak] (Londra, 1984)'ine ok ey borludur. Ayrca Chris Harman Economics of the

244

245

Kari Marx'r

devrimci fikirleri

Dizin

| Kadnlarn Ezilmesini Yeniden Dnmek] yazsnda, Tony Cliffin Class Struggle and Women's Liberation [Snf Mcadelesi ve Kadnlarn Kurtuluu] (Londra, 1984) ve benim Race and Class [Irk ve snf] (Londra, 1993)'mda bulunabilir.

Dizin
1848 Devrimleri...26. 27. 28, 29, 30, 37, 42, 48, 105. 121. 169. 178. 182, 186, 189. 191, 193, 196. 199. 2 0 0 , 2 1 9 Adorno 206 Aeschylus 45 Aile 22, 23, 31, 36, 46, 75. 128. 170, 172 Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni ' 172 A k a d e m i k Marksizm 11 A l m a n deolojisi. .12. 24. 75. 76. 80. 84, 173, 195, 209 A l m a n ileri Genel Sendikas 39 Altyap 114. 115. 123 A m e r i k a Birleik Devletleri (ABD)..202 Anarizm 42 Annenkov 25 Anti-Dhring 44 Appian 45 Aristo 9. 51, 52. 80 Art Deer. .38, 125, 132. 133. 134, 135, 136, 137, 138. 139, 140. 141. 142, 143, 144, 145. 146, 147, 148. 149, 151, 152, 153, 154. 155. 156, 158. 159, 162, 217, 222, 224, 225, 228. 230, 2 3 1 , 2 3 4 Art Deer Mutlak 137, 1 3 9 , 2 1 7 Nispi 137, 138, 139, 140 Art Deer Oran 137, 138, 139, 144, 145, 154, 156, 158. 159, 162, 234 A r z ve Talep 63, 64, 143, 147 Ayaklanma. 189. 196 Aydnlanma....50. 54, 55, 56, 58, 62. 69, 97, 180 Babeuf. Gracchus 56, 59 Bahro. Rudolp 230 Bakunin, Mikhail....23. 40. 42. 177, 200 Balfour, Arthur 201 Balzac. Honore De 45 Bask....39, 43, 105, 119, 120. 122, 168, 178, 184, 186, 2 0 6 , 2 0 7 , 208 Bat Marksizm'i 11 Bauer, Bruno 16, 17, 19 Bauer. Edgar ; 17, 36 Bebel, August 41. 44 Bernstein, Eduard 44 Beyaz Yakal iler 90, 234 Bilimsel Devrim 52, 75 Bilimsel Yntem 62, 132, 170 Biricik ve Mlkiyeti 24 Birinci Dnya Sava 108, 184,215, 216, 224, 225, 232 Bismarck, Otto von 41, 123. 201, 219 Blanc, Louis 58 Blanqui, Auguste. 24. 29, 40, 56, 59, 60, 6 1 . 6 2 , 95. 179. 185, 190 Blumenburg, Werner 27, 34 Boehm-Bavverk, Eugen von 150 Boiardo, Matteo Maria 45 Bois, Guy 110 Bolevik 215 Bolevik Parti 215 Bonapartizm 171 Byle, Robert 52 Brittan, Samuel 227 Bruno, Giordano 52 Bukharin, Nikolai 224, 225 Burjuva Devrim 117, 118

Blm 8 gnmzde Marx

Tony C l i f f i n State Capitalism in Russia [Rusya'da Devlet Kapitalizmi] (Londra, yeni bask, 1996), kendi-tarznda "sosyalist" lkelerin anlalmas iin temel nemdedir. Chris Harman Class Struggles in Eastern Europe 1945-83 [Dou Avrupa'da Snf Mcadeleleri] (Londra, 1983)'de bu analizi geniletmi ve International Socialism (2:46, 1990)'deki "The Storm Breaks" [Frtna Kopuyor] balkl yazsnda Dou Avrupa devrimlerini aklamakta kullanmtr. Ben ise The Revenge of History [Tarihin ntikam] (Cambridge, 1991)'nda ve Theories and Narratives [Teoriler ve Anlatlar] (Cambridge, 1995)'in ilk blmnde 1989'un nemini tarttm. Chris Harman'm Explaining the Crisis [Krizi Aklamak] (Londra, 1984) sava-sonras kapitalizmiyle en iyi tek hesaplamadr. Harman, International Socialism (2:58 ve 2:60, 1993)'de "Where is Capitalism Going?" [Kapitalizm Nereye Gidiyor?] balkl yazsnda sz konusu analizini yeniden biimlendirip gncelletirir. Alex Callinicos, John Rees, Chris Harman ve Mike Haynes'in Marxism and the New Imperialism [Marxizm ve Yeni Emperyalizm] (Londra, 1994)'de yeniden yaymlanan makaleleri Souk Sava sonras dnya durumunun farkl ynlerini analiz eder. ada kapitalizmin snfsal yaps Alex Callinicos ve Chris Harman'n The Changing Working Class [Deien i Snf] (Londra, 1987)'nda ve Lindsey German'n A Question of Class [Snf Sorunu] (Londra, 1996)'nda aratrlmtr. Harry Braverman'n 20. yzyl ii snfna ilikin incelemesi Labor and Monopoly Capital [Emek ve Tekelci Sermaye] (New York, 1974) ada bir sosyalist klasiktir.

- 246

247

Kari Marx'r devrimci fikirleri

Burjuvazi27, 51, 67. 121, 122, 123, 163, 67. 171, 196, 200, 219, 220. 235 Burns. Mary 35 Brokrasi 122, 188. 192 Byk Frederick 55 Cabet, Etienne 40, 58, 59 Cariyle. T h o m a s 125 eliki 50, 70, 83, 92, 112. 119. 215 Cervantes, Miguel De 45 Chartizm 22 Condorcet, Marquis De....55, 56, 57. 65, 123 Crosland, Anthony....220, 221, 229, 234 Dalm 135 Dante Aligher 36, 45 Danton 189, 190 Danvin, Charles 9, 69 Deer....8, 36, 38. 64, 66, 67, 74. 86. 87, 88, 125, 126. 127. 131, 132, 134, 135, 136, 137, 138, 141, 142, 143, 144, 145, 146, 148, 149, 150, 151, 152, 155, 159, 160, 161. 174. 193, 204, 217, 226, 230, 232 Deer Deiim Deeri... 126, 127, 128, 164 Kullanm Deeri 126, 127, 128, 130, 133, 134, 135, 153, 164 Sosyal Deer/Pazar Deeri 143, 149, 155. 156 Demokrasi 20, 42, 44. 187, 208 Demuth, Helene 31 Descartes, R e n e 52, 80 Devlet. 12, 16, 38, 41. 42. 50, 60, 62, 63, 72, 103, 104, 118, 119, 1 2 0 , 1 2 1 , 122, 123, 173, 177, 184, 186, 188, 191, 192, 194, 197, 200, 2 0 1 , 2 0 4 , 207. 2 0 8 . 2 1 5 , 2 1 7 , 2 1 8 , 2 1 9 , 220, 223, 224, 226 Devlet Kapitalizmi 218, 220 Devrimci Parti 181 Diyalektik 68, 70. 71, 72, 73, 74, 77, 85. 89,91 Dorular Birlii 20, 24. 26 Dnm (transformasyon) Problemi ' 149, 150, 151 Dostoevsky, Fiodor 42 Draper. Hal 167 Dhring, Eugen 8, 44 Dnya Ekonomisi 29, 37. 221, 225 E g e m e n Snf".....80. 171, 175. 177, 178. 184, 186, 191. 193, 2 0 2 , 2 0 7 Einstein, Albert 9 Ekonomi Politiin Eletirisine Katk. 37, 113 Ekonomi Politik 68 E k o n o m i k elikiler Sistemi 26 Eletirel Eletirinin Eletirisi (Kutsal Aile) 23 Elyazmalar 1844 (Ekonomi ve Felsefe) 2 1 , 7 8 , 8 2 , 8 3 , 84, 85, 98. 209 E m e k . . 11. 13, 27, 38, 39, 57, 58, 66. 67, 68, 77, 79, 80. 83, 84, 85, 86, 87. 88, 9 0 , 9 5 , 9 9 , 100, 101, 102, 103, 104, 106, 107, 108, 110, 111, 112, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 132, 133, 134. 135, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144. 145, 146, 147, 148, 149. 151, 153. 155, 156, 157, 158, 159. 160, 161, 162, 166, 167, 169, 174, 176, 177, 183, 190, 194, 195, 199, 204, 205, 208, 210, 211, 213, 215, 218, 224, 225, 230, 231, 232, 233, 234 Emek Art 102, 103. 106, 164, 170, 204. 216,217 B l m 79, 88, 100, 120, 129, 195 Gerekli 102, 103, 106, 130, 131, 132. 134, 140, 143. 149 Sosyal E m e k 113, 128, 130. 131. 134, 143, 155 retken 230. 231 retken Olmayan 230 E m e k Deer Teorisi 86, 87 E m e k G c 67, 112, 127, 134, 135, 136, 137, 138, 140, 141, 142, 144. 145, 146, 147, 153, 155. 158. 160. 162, 174. 194, 2 0 4 , 2 1 8 . 225, 230 E m e k Sreci 99, 100, 101. 102, 125, 1 3 9 , 2 1 0 , 233 E m e k ve Sermaye 91, 132, 133, 135, 176 Enflasyon Srekli 228 Engels. Friedrich8, 9, 10, 12, 17, 18, 19, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 37, 38, 39, 42. 43, 44, 47, 73, 74, 77, 84, 85, 103, 109, 114, 118, 119, 120, 121. 123. 150, 166, 172, 175. 178, 179, 181, 182, 183. 184, 186, 187, 189, 191, 192, 193, 196, 197, 198, 199, 200, 203, 207, 2 0 8 , 2 1 1 , 2 1 2 , 2 1 3 , 223 Enternasyonal 12, 37, 39, 40. 41, 42, 43, 84, 108, 167, 177, 182, 183, 184, 191, 195, 197, 198, 201 Eitlik. .49, 50, 56, 59, 65, 131, 190, 206 Fabrika 48, 66, 67, 99, 138, 169, 224 Felsefe 1 7 , 2 1 , 74 Felsefenin Sefaleti 26, 84 Feodalizm 139,219 Ferguson, A d a m 54 Feuerbach zerine Tezler78, 93, 94, 95, 173

Dizin
Feuerbach, Ludvvig.... 19, 20, 24, 62, 73, 74, 75, 76, 7 8 . 8 1 . 8 2 , 9 3 , 9 4 , 95, 173 Filmer, Robert 54 Fisher, H A L 98 Fourier, Charles.. .40, 56, 57, 58, 75, 83, 172, 2 0 3 , 2 1 1 Fransa-Prusya Sava 41, 198, 201 F r a n s a ' d a Sava 8, 41, 171, 186 Fransa'da Snf Mcadeleleri 29, 193 Fransz Devrimi. . . 1 4 . 1 6 , 48. 49, 56, 59, 65, 120, 185, 198 Galileo 9, 52, 53, 69 G e n Hegelciler.... 16. 17, 18. 19, 22, 75 Genel Oy 17, 20, 187, 188. 192, 193 Gladstone, VVilliam 201 Gotha Programnn Eletirisi 44, 158, 204 Gramsci, Antonio 13, 93, 201 Grev 40, 175 Grundrisse 8. 3 4 , 3 7 , 3 8 , 4 5 , 2 1 0 Hallische Jahrbcher 17, 20, 23 Hegel, Heinrich9, 15, 16. 17, 19, 21, 23, 62, 68, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 77, 80, 82, 84, 85, 89, 90, 92, 9 3 , 9 7 , 118, 123, 192, 200 Hegel'in Hukuk Felsefesinin Eletirisine Katk 19, 21 Helvetius 55 Herr Vogt 36 Herzen, Alexandr 42, 73 Hess, Moses 17, 19 Hitler, Adolf. 10 Hristiyanln z 19, 74 Hobbes, Thomas 5 3 , 6 2 , 103 Holbach, Baron D' 9, 55 Homer 14 Huygens, Christian 52 Hyndman, H M 44

248

249

Kari Marx'n devrimci fikirleri

130, 131. 133, 136. 139, 140. 141, 142. 153, 155, 158. 159, 163, 164, 166, 169, 171, 173, 183. 194. 214, 2 2 1 , 2 2 3 , 2 3 5 , 236 Kar 28 Kara lm 112 Kautsky, Kari 108, 184 Keynes, John M 154, 221. 226 Kira 164. 170 Klasik Alman Felsefesi 48 Kolektif i 138, 140. 167. 169, 231 Kolektifleme 218 Komnist Birlii. .41, 42, 178, 179, 181, 182, 196 Komnist Ilabcrlemc Komitesi (Brksel Komitesi) 24 Komnist Parti M a n i f e s t o s u 2 6 , 39, 104, 109, 118, 163, 166, 169, 172, 180, 183, 184. 1 9 7 , 2 0 3 Komnizm 24, 26, 27, 29, 58, 59, 83. 168, 197, 2 0 3 , 2 1 1 Komnizm lkel 103, 116 Kopemik 9. 52 Klelik Sistemi....45, 80, 100, 103, 104. 106, 107, 136, 191, 195, 206, 208 Kyllk 50, 59, 106, 110, 128, 170, 171, 1 9 9 , 2 1 5 , 2 1 7 Kredi 160, 229 Kriz 29, 37, 110. 111, 112, 117, 154, 155, 157, 161, 163, 165, 175, 179 Kutsal ttifak 15, 26, 35, 49 Lenin, Vladimir 4 1 , 4 8 . 85, 113, 118, 184, 186, 190, 192, 196, 198, 202, Maoistler 12 Marx, Eleanor 14, 31, 46, 47 Materyalizm 69, 75 Meta...87, 126, 129. 131. 133, 134, 135, 136, 137. 140. 142. 145. 147, 149, 150. 154. 156. 158. 160. 1 6 1 , 2 2 3 , 225, 226. 230. 231 Meta Dolam 133, 142 Milliyetilik 201,202 Mutlak tin 7 1 . 7 2 . 74. 84, 89. 90. 97 Mlkiyet 54. 104. 109, 1 1 3 . 2 2 1 , 2 2 2 zel 1 8 , 2 1 . 2 2 . 59. 109. 172, 222 Napolyon 1 (Bonaparte, N a p o l y o n ) . . . 4 9 , 53,'121 Napolyon III (Bonaparte. Louis). 31, 41, 42, 121. 169, 170, 171, 185 Neolitik Devrim 101 N e u e Rheinische Zeitung26, 27, 28, 199 N e w York Daily Tribne 35 Nfus 65, 67, 88. 103. 110, 112, 157, 158, 174 Orta Snf. 1 4 , 2 1 , 3 1 , 178 O w e n , Robert 40, 56, 174, 211. 227 Oy Hakk 17. 20. 188, 191, 192, 193 zgrlk....49, 50, 56, 59, 65, 187, 211, 212 Pan-Slavizm 200 Para. .31, 32, 33, 34, 38, 43, 64, 88, 102, 106, 126, 129, 131, 133, 136, 137, 142, 143, 154, 158, 160. 222 Paris K o m n . . . . 4 1 , 120, 171, 185, 186, 187, 188, 189, 190 Parlamento 122, 167 Pasif Devrim 201,219 Phalanstery'ler 57, 58, 60 Politik Ekonomiye Eletirinin A n a Hatlar 23 Pompey 45

Dizin
Proletarya. 21, 29, 59, 67, 105. 121. 167, 169, 170, 179, 184. 185, 186. 187. 191, 194, 195, 196, 197. 203. 204, 207. 208. 214, 215. 219 Proletarya Devrimi.... 184, 195, 214. 215 Proletarya Diktatrl 29, 59, 105, 184, 185, 186, 187, 191. 194. 197, 203. 204. 207, 2 0 8 , 2 1 4 Proudhon, Pierre-Joseph. .23, 26, 39, 40, 5 9 . 9 1 , 177, 198 Refah Devleti 224 Reform Birlii 40 Reformasyon 16 Rekabet. .57, 77, 82, 125. 130. 131, 132, 140. 142, 148, 155, 156. 157, 162, 167. 168, 2 0 1 , 2 0 4 . 2 1 8 , 2 1 9 , 223, 224. 225, 227, 228 Rheinische Zeitung.... 17, 18, 19.22, 27, 28 Robinsonculuk 82 Rus Devrimi 190.214,215,218 Rusya 15. 23, 27, 28. 35, 43. 49. 97, 1*71, 184, 197, 1 9 9 , 2 1 4 , 2 1 5 , 2 1 6 , 2 1 7 , 2 1 8 , 2 1 9 , 220, 225, 226 Sanayi Devrimi 22, 48, 50, 64, 101, 111, 137 Sefaletin Felsefesi 26 Sendikalar 175, 176 Sermaye...27, 50, 51, 66, 68. 88, 90, 95, 109. 132, 133, 134, 136, 137, 138, 141. 142, 143, 144, 146, 147, 148. 149, 151, 152, 153, 156, 157, 161, 162, 163, 168, 174, 176, 177, 194, 199, 215, 222, 223, 224, 228, 229 Deiken.... 137, 143, 144. 145. 146. 149, 155, 159 Dolam 161 Merkezilemesi 162, 222

deoloji 51, 114, 115 kinci D n y a Sava.. 123, 221, 222, 226 ngiliz Devrimi 53 ngiltere'deki i Snfnn Durumu. .22 nkarn nkar (Yadsmann Yadsmas) 71 nsan Doas. .53, 54. 56. 64, 75, 77, 78, 83, 125, 152, 164. 211 sko Tarih Okulu 54 i Partisi 7, 41, 44. 122. 178, 179, 184, 220, 229 i Snf....9, 11, 12, 13. 19, 2 0 . 2 1 . 2 2 , 23, 24. 28, 43, 48. 49, 58, 60, 61, 67. 8 4 , 9 4 . 95. 107, 121, 138, 148, 161, 165, 166. 167, 169, 171, 172, 173, 174. 175, 176, 177, 178, 179, 180, 181, 182, 183, 184. 185, 186, 187, 188, 190, 193, 194, 195, 197, 199, 202, 2 0 4 , 2 1 3 , 2 1 5 , 2 1 6 . 2 1 8 , 2 1 9 , 220, 229, 230, 231, 232, 234, 235, 236 gn 134, 137, 138, 177 sizlik 10, 227Jakobenler 59 Kadn 46, 57, 172, 232 Kadn Kurtuluu 172 Oy Hakk 193 zgrl F e m i n i z m 57 Kapital....8, 9, 12, 14, 30, 33, 34, 37, 38, 42, 43, 83, 84. 85, 86, 88, 125. 132, 135, 137, 140, 142, 149, 151, 152, 153, 154, 160, 163, 183, 191.214, 220, 222, 224, 227, 228, 229 Kapital izm60, 62, 65, 66, 68, 83, 86, 89, 94, 95. 104, 122, 124, 125, 126, 128,

208
Louis Bonaparte'nin 18 Brumaire'i...31, 96, 170, 171. 184, 185, 193 Lmpen Proletarya 169, 179 Malthus, Thomas. .65, 67, 110, 157, 158

250

251

Kari Marx'n devrimci fikirleri

Organik B i l e i m i l 4 5 , 146, 147, 155, 159, 1 6 1 , 2 1 0 . 225, 226, 227, 233 Sabit...137, 144. 145, 148. 150, 155, 159, 160. 161 Tekelci 222. 224. 234 Younlamas 162 Sermaye Birikimi 152. 157, 161, 163, 223, 229 Sermaye Birikimi lkel 194 Sivil T o p l u m 54, 62, 118. 120. 121, 123, 192 Siyasi Hareket 95 Snf Bilinci 182, 183 Snf Mcadelesi. .57, 61, 66, 67, 83, 90, 95, 97, 104, 105, 106, 112, 115, 116, 120, 167, 173, 176, 177, 181, 183, 191. 193, 195, 199,216, 221 Smith. A d a m 21, 63, 64, 66. 77, 126, 152 Smr...82, 91, 92, 107, 125, 129, 132, 134, 135, 137, 139, 140, 144, 159, 169, 1 7 0 , 2 1 6 , 230 Sosyal A n l a m d a Gerekli Emek Zaman 130 Sosyal Demokrat Parti 175, 184, 221 Sosyalizm. 11, 13, 24, 2 5 , 4 4 , 48, 56, 77, 84, 94, 110, 1 6 7 , 2 1 3 , 2 2 0 Sosyalizm Aadan 167 Tek lkede 196,216 Sovyetler 11,215,216.218 Soyutlama. 78, 86, 87, 88, 140, 141, 151 Spartacus 45 Srekli Devrim 163, 219 Tanr...11. 16, 1 9 , 5 1 , 5 2 , 5 3 , 6 9 , 7 1 , 7 2 , 73, 74, 77, 89. 97 Tarih. 7, 9, 12, 16, 20, 21, 54, 55, 62, 68, 69, 72, 75, 76, 82, 84, 96, 97, 98, 102, 105, 107, 108, 113, 114, 117, 123, 125, 183, 1 9 2 , 2 1 3 , 2 1 4 . 227 Tarihsel Materyalizm 24, 37, 82, 123 Teknoloji 111.211,232 Teknolojik...67, 108. 111, 139. 1 6 3 , 2 3 3 Teknolojik Deiiklik 163 Troki. Leon 163 Trkiye 197, 200 Uluslararas iler Birlii 39, 96 Uluslararas Ticaret 38 cret 133. 134, 143. 144. 145, 158, 159, 168, 175, 176,221 cretler, Fiyatlar ve Kar 41, 174 cretli Emek..88, 9 0 , 9 1 , 112, 136. 141, 166, 176, 2 0 5 , 2 3 1 n c Dnya 161 retim 29, 38, 62, 67, 79. 81, 82, 88, 89, 92, 98, 99, 101. 102. 103, 104, 106, 107, 108, 110. 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 122, 123, 125, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 156, 157, 158. 159. 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 171, 172, 173, 176, 178, 190, 191, 194, 196, 204, 205, 206, 207, 208, 2 1 0 , 2 1 1 , 2 1 3 , 2 1 4 , 2 1 7 , 2 1 8 , 222, 225, 226, 227, 230, 2 3 1 , 2 3 3 retim Aralar 67, 107, 113, 137. 141, 159, 160, 176, 194, 218,225 Fiyatlar 101, 118, 142, 161, 204, 102. 103, 104, 106, 132, 135, 136, 144, 153, 154, 162, 163, 169, 207,210,217, Gleri 9 2 , 9 8 . 9 9 . 101. 139, 140, 157. 163. 1 6 4 . 2 0 5 , 2 0 8 likileri..89. 98, 101, 104. 106, 108, 110. 111. 112, 113, 114, 115, 116. 117. 122, 123, 133. 134, 136. 139. 140, 141, 144. 151. 153. 157. 163, 166. 167, 169, 171. 172. 178, 194. 196. 210, 218, 230 Tarz...106, 107, 112. 113. 114, 117. 125. 132. 134, 137, 139. 141. 151. 152. 155, 163. 164. 204, 213, 217 rn 63, 106, 128, 131, 160 rn Art 103. 152 styap 113, 114. 115. 123 topyac Sosyalizm 56, 57, 95 Yabanclama 72, 77, 82 Yahudi Sorunu 20 Yedek Sanayi Ordusu 158, 162. 169 Yeniden-retim 114. 142. 153. 154. 174 Ztlarn Birlii 90,91

Dizin

147. 149, 150, 156, 226

250

252