kutuphaneci

ku
Kapak Dzeni Kapak Basks Dizgi ve Bask

tu py ld
: A. AR AD : Galeri Basmevi : Osmanbey Matbaas

TURHAN GRKAN

ku
ATATRK'N UAININ
Atatrk'n oniki yl hizmetini gren Cemal (elebi) Granda'nn htralar

tu

py
FER YAYINLARI

GiZLi DEFTER

STANBUL 1 9 7 1

ld z

ku
Bu kitaptaki htralar 4 Mart 1959 dan 31 Mays 1959 a kadar ehir Gazetesinde Turhan Grkan imzasyla yaynlanmtr.

tu py ld z

CEMAL GRANDA'NIN EL YAZISI

ku tu py ld z

ku

tu

py

ld

Objenin, kendinden uzaklatka kldn, yaklatka bydn grrz. Madde ile manann ayrnts bu grntdedir. Madde, kendinden uzak-lald zaman kld halde, mana; kendinden uzaklaldkca bymektedir. Byk olarak tanmladmz adamlar, madde ve manann bu perspektifine dikkate deer bir rnek vermektedirler. Atatrk'n lmnden bu yana birbiri arkasna sralanan yllar gerisinde gittike bymesi , onun mana planndaki gerek deerini iaretlemektedir. Mana plnnda bu yeri alm olmayanlar, madde plnnda kalacaklar iin, onlar hergn bir para daha geriye iten zaman iinde, byyemeyecekler, klecekler hatta unutulacaklar, yok olacaklardr. Byk adam, ne filozof Nietche'nin byk adam tarifi, ne Shopenhaur'n byklk kompleksi erevesinde mtela etmek istiyoruz. Byk adam iin bizim yapacamz tanmlama, yakndan herkes gibi, uzaktan kendi gibi olan kii eklinde olacaktr. Byk adam konusu, zamanmza kadar dnrlerin tartmalarnn sebebi olmutur. Byk

ku tu py ld

NSZ

adam vardr veya yoktur. Lkin byk iler, toplumu etkilemi nemli fikirler vardr ve ortadadr. Atatrkte adnn yanna, byk sfat konmasa yapt iler byk olarak ortada kalacak nadir kiilerdendir. Byk adamlara, bytelerle bakan eletirici-lerle, onlar drbnn ters taraf ile izleyen mklpesentler hep yanlacaklardr. nk, byk adamlar yakndan herkes gibi olaan, ama yaptklaryle uzaktan bakalarna benzemeyecek kadar dikkat ekici kiilerdir. Onlar nce insanlndan soyarak kltenlerle, insanst yaparak kutsiletirenler gereki deildirler. Atatrk'e oniki yl gece, gndz, gnn yirmi-drt saatnda hizmet etmi Cemal Granda'nn bu anlar, onu insan szlnn anlam iinde, pek gzel canlandrmaktadr. Onun hakknda yazlm btn anlardan bu kitabn deiik olmas nedeni budur. Bu kitapta, fotoraflardaki Atatrk', nutuk-lardaki Atatrk', bayramlardaki, merasimlerdeki A-tatrk' deil, Trkiye Cumhuriyeti nfusuna kaytl, Vatanda Mustafa Kemal'i gryoruz. dnyasndaki byk yalnzl, hassasiyeti, takn duy-gular, davranlar, sitemleri, neesi ve zntle-riyle, insanlk realitesinin herkes gibi onda da yansmasn bulmaktayz. Gerekte de Atatrk'n bykln ssleyen, onun aramzdan biri olmasdr. Sayn Cemal Granda'ya, bize Atatrk' bylesine yakndan seyrettirme frsat verdii iin teekkr ederiz. Bununla anlyoruzki, imdi o bizden bakas deil, daha ok bizden biridir.

ku

tu

py

ld
TURGUT FETH

Atatrk iin ok ey yazld. statistikiler ii saylara dktler. 3000 kitap, 10.000 lerce makale, bir o kadar da htrat yazld, dediler. in ilgin yn, bu yaptlarn 493 gibi gibi nemli bir blmnn Almanya'da, 367'sinin Fransa'da, 141'inin ngiltere'de, 510' unun da baka lkelerde yaynlanm olmasdr. Bu saylar, 25. lm yldnmnden sonra yaynlanan kitaplarn dndadr ve UNES-CO'nun kard kitaplarla toplam daha da kabarmaktadr. En byk yazarndan, en kne kadar yerli ve yabanc binlerce kalem, Atatrk' anlatmak iin sanki yara girdiler. Hepsi ayr bir ynden, cukluu da iinde olarak asker, ihtillci, devlt ada

ku tu py
BALARKEN

ld

10

ATATRK'N UAININ

m, devrimci, slahat Atatrk' anlattlar. Yalnz lm zerine yazlanlar bile koskoca bir kitaplk doldurur. Ama O'nun zel yaantsna pek az yer verildi denebilir. Oysa yeni bir Trkiye yaratan bu byk adam anlatmak, yeni yetien kuaklara duyurabilmek iin O'nun nasl yaadn, zelliklerini de en ince noktalarna kadar bilmek gerekiyordu. Ata'nn yaknlar, arkadalar, zaferi beraber kazand, Cumhuriyeti beraber kurduu, Devleti beraber ynettii kimseler de zaman zaman O'na ilikin anlarn yaynladlar. zel yaantsn -derinliine inebildikleri oranda- anlatmaa altlar. Ama bunlarn ou eksik, birbirini btnlemekten uzak, belirli yol izlemeyen para para anlardan ileri gidemedi. Geen yllar Atatrk'n yaantsn filme alacak olan yabanc filmciler, setikleri yzlerce kitap arasnda O'nun zel yaantsna ilikin bireyler aramlar, ancak byle bir bilgiyle senaryolarna gerek bir hava verebileceklerini ve Byk Kahraman'a yarak bir kordely, ancak bu ekilde evireceklerini sylemilerdi. Fakat ne vazk ki, onlarn ellerine verebileceimiz istedikleri yeterlikte derli toplu bir yapt yoktu. Atatrk' daha iyi tanyabilmek, anlyabilmek iin O'nu btn ynleriyle rendikten baka, zel

ku

tu

py

ld

11

ATATRK'N UAININ

yaantsn da bilmek gerektir: Atatrk nasl bir insand? Her gelip geici insan gibi 24 saatini nasl doldurur, ne yer, ne ierdi? Nasl alr, ne zaman uyur, hangi arkadalarn stn tutar, sakin ve sinirli zamanlarnda ne yapar, kimlerle geziye kard? akalar, fkesi, sitemleri, kukusu, sevgisi, nefreti nasl olurdu? Hangi kitaplar okur, hangi mzii dinler, hangi renkleri, mevsimleri sever, hangi ikiyi kullanrd? Evlilik yllar ok ksa sren Atatrk'n kadnlar karsnda tutumu neydi? Ata'nn hayatna girmi kadnlar var myd? Cumhuriyetin ilk yllarndan lmne kadar Atatrk'n deindii insanlar, Ata'y ziyaret eden yabanc devlet adamlar ve hkmdarlarla yaplan grmelerin kitaplara gememi en gizli ynleri, Atatrk'n gezileri, Atatrk'n manev evltlar, Atatrk'e ilikin bilinmiyen fkralar ve bir ok sakl kalm gerekler... Bunlar eksiksiz, hi bir etki altnda kalmadan yazabilmek iin gece ve gndz her an Atatrk'n yannda bulunmak, yataktan kndan, yataa giriine dek bir glge gibi peinden gitmi olmak gerektir. te Atatrk'n tam oniki yl emrinde alm, hizmetini grm, o dnemin btn gereklerini O'-

ku

tu

py

ld

12

ATATRK'N UAININ

nun sofrasnda, O'nun azndan dinlemi; Ata'nn stanbul'a geldii 1927 ylndan, lmne dek yanndan ayrlmam, sofrasn kurup kaldrm, yalnzlk anlarnda derdine ortak olmu, bir adamn kelimesine kadar not edilen tarihe geecek anlar... Atatrk'n grevine ilk girdii n, O'na ilikin anlar not ederek saklamak, ileride Trk tarihi yazacak tarihilerin eline bir belge vermek istedii halde, Saraya vester (hizmeti) olarak alnan Alman kadn Havuzdame'nin tuttuu notlar yznden kovulduunu grnce ayn akbete uramamak iin anlarn herkes uyuduktan sonra gizli metodu ile yazan Atatrk'n en ok sevdii ve kendisine en yakn tuttuu adam... Bu kitapta merakla okuyacanz anlar, yzde yz doru olup, basit bir sofracnn gr asndan kaleme alnmtr. imdi sz tam oniki yl hizmetini grm Atatrk'n elebi si Cemal Granda'ya brakyoruz.
TURHAN GRKAN

ku

tu

py

ld

GZL DEFTER

l3

Seyrsefain daresi'nde alyordum. Henz on-yedi yanda, ince, zayf, ii hayat ateiyle dolu bir gentim. Bu idareye tam yl nce, henz ocuk denecek yata, ksa pantolonlu, tysz bir

rak olarak girmitim.

zor kaldrrdm. Bu hl mirlerimin de dikkatini ekmi olacak ki,

ok

mdiriyetten arp:

nce pek iyi anlyamamtm ama, bir ka dakika sonra Atatrk'n hizmetine gireceimi sezinlemitim. Heyecanm bundan ileri geliyordu. stendiimi hemen arkadalarma atm. Kimisi: da: Sen bilirsin, yine istersen git... ok sert adam... Gece hizmeti ok zor... Kimisi: Diye maneviyatm bozuyor, beni caydrmaa alyor, sonra

ku
gemeden

SARAYA ARILDIM

1927 YILININ gneli bir Temmuz gnyd... O zaman imdiki ehir Hatlar letmesi

1927 YILININ gneli bir Temmuz gnyd... O zaman imdiki ehir Hatlar letmesi olan

O zamanlar ok alkandm. Kendimi ie verdim mi, bam

Seni Saraya gndereceiz, hazr ol; dediler. Heyecandan

az daha yreim azma gelecekti...

tu
armaann

py
grmekte

ld

z
gecikmedim. Bir

gn

14

ATATRK'N UAININ

Diyorlard. O gece uykum kat. Kendi kendime: Haydi Cemal, diyordum. Gster kendini... Talih kuu insann bana bir kere konarm. Bu herkese nasip olmaz. Senin ansn varm ki, byle byk bir adamn hizmetine arldn. Aptallk etme, bunlar seni kskandklar iin byle konuuyorlar... Diyordum. Ertesi gn sevinten kabma samyordum. Ayn zamanda iimi de heyecanla dolu byk bir korku kaplamt. O'nun karsnda ilk anda bir pot krarsam, diye dnyordum. Ne yapardm o zaman? Gnlerden 5 Temmuzdu. O gn yeni grevime balyacaktm. Bana gzel bir smoking almlard. Bunaltc scan etkisiyle smokingin iinde buram buram ter dkyordum. Fakat bu kyafet iinde o kadar ktm ki... O zaman kamara mirimiz olan, daha sonra da Devlet Denizyollar Bamfettiliinde bulunan Muzaffer Beyle rhtmda bekleyen birden ankaya Muzaffer motoruna bindik. Gzlerimi hayal kapyor, leminden Atatrk'n yannda geireceim gnlerin hayalini kuruyor, sonra Beyin sesiyle daldm uyanyordum. Muzaffer Bey:

ocuum, imdi seni Saraya gtryorum. O-rada ok dikkatli olman lzm. Diyerek t veriyordu. Can kula ile Muzaffer Beyi dinliyor grnmeme ramen, aklm ok daha baka yerlerde idi. Yine onun tleriyle irkilerek kurduum hayal evreninden aa iniyordum. Orada her ne grrsen, duyarsan, grdn grmemezlikten, iittiini iitmemezlikten geleceksin. Senin iin ok iyi olur... Motorumuz Boaz'n mavi sularn yararak Dolmabahe Saray'na yanat. Rhtma ayak bastmz zaman heyecanm son haddini bulmutu. Hayatta ok artc olaylarla karlatm. Atatrk'n hizmetinde tam oniki yl eitli olgularla karkarya geldim. Fakat hi birinde O'nunla ilk karlatm ve bana ilk seslenii anlarn unutamadm.

ku

tu

py

ld

GZL DEFTER

15

Seyrsefain daresi'nden benimle birlikte Saraya Rknettin ve Vus'at adnda iki arkada daha istemilerdi. Fakat onlar Atatrk'n hizmetisi olamad, Sarayda kaldlar. Ne tuhaf!. Hayatmda hi saray, hatta mze bile gezmemi olan ben, doma byme bir sarayl gibi etrafma bakmadan almla dimdik yryordum. Muzaffer Bey nde, ben arkada, o zaman zel kalem mdr olan Hasan Rza Soyak'n karsna ktk. Soyak adm, yam sorup, Salihli'li olduumu rendikten sonra zile bast, basofrac brahim (Gven) Efendiyi ard. Beni teslim alan basofrac da koridorlarda yrrken ayn sorular soruyor, nereli, kim olduumu, bundan nce nerelerde altm reniyordu. Bylece Saray'n Harem ksmna, imdiki adyla Husus Daireye geldik,

ku

tu py ld z

16

ATATRK'N UAININ

burada oldu. Vaktiyle Son Halife Abdlmecit Efendi nin yemek salonu olan bu daire gayet gzel denmiti. Btn mobilya lke idi. Hereke kumandan ar, iekli perdeler yerlere kadar iniyordu. Ortada ok gzel sslenmi bir sofra vard. Dimdik ayakta duran Atatrk: Anz perdeleri!.. Diye seslendi.

sonra Atatrk sofraya oturdu. Yannda ma-nev evltlar Rkiye ve Zehra Hanmlarla kzkardei Makbule Hanm ve Umum Ktip Tevfik Bey vard. O gn byk bir dikkatle Atatrk'n nasl yemek yediine baktm iin yemek listesi olduu gibi aklmdadr. lk yemek gzel bir ordr, ikinci yemek p-reli tavuk, nc kukonmaz, meyva olarak ananas kompostosu bulunuyordu. lk gn Atatrk'n btn hareketlerini dikkatle izledim. Yemekten sonra nce Harem Dairesi'nin stne km, sonra btn Saray dolam, akam st de Stl yatyla Boaz'da gezinti yapmt. Gezintiden sonra sofra fasl balyor ve ok ge saatlere kadar sryordu. kili olan akam yemeklerinde

ku tu

AINIZ PERDELER

CUMHURYET devrinde stanbul'a ilk defa gelen Atatrk'le ilk karlamamz

Atatrk'n azndan duyduum ilk ses ite budur.

Hemen kotum ve perdeleri atm. Salon aydnlandktan

py

ld

ku
benimle bile oluyordu.

yakn arkadalar, kabine yeleri de hazr bulunuyor, bir ok memleket meseleleri burada halledili-yordu. Sofrasna belirli mesleklerdeki eski dostlar ve silh arkadalarndan baka, bilim, sanat, ticaret, endstri kiilerini topluca ard olurdu. Bu hal, 1938 yl Haziranna kadar yani hastal kendisine deiik bir yaay zorunlu klncaya kadar srp gitti. Saraya, daha dorusu Atatrk'n hizmetine gireli onbe gn olduu halde Atatrk, o gne kadar bir kere bile dnp yzme bakmam, kim olduumu da sormak gereini duymamt. nceleri nemsemediim bu hal, yava yava bana koymaa balamt. imi ta-rifsiz bir znt kaplamt. Tam onbe gn O'na bir dilsiz gibi hizmet etmitim. zntm gittike artyordu. Kendi kendime: Sabret

Cemal, elbet bir gn konuacak, seni tanyacak diyordum. Ayrca iimde bir korku da belirmiti: Ya, diyordum, konumadan yleya, buradaki belki hizmetim iimden beeniluzaklatrlrsam?

miyebilir, hoa gitmezdi... Bu hal arkadalarmn da dikkatini ekmi olacak ki, alayl alayl: Cemal, ne adn, ne de nereden geldiini henz sormad. Seni tanmak bile istemiyor... Diye takldklar Onlara ne cevap vereceimi bilemiyor, fakat gayet tabii grnmee alarak:

tu

py

ld

18

ATATRK'N UAININ

ku

Elbet bir gn olur, adam yerine korlar, sorarlar. Diyordum.

tu py ld z

GZL DEFTER

19

19

ATATRK'N UAININ

ADIMI DETRYOR

dar tannm konuk yemek yiyordu. Arkamda duran Atatrk: Efendi, efendi... Diye bana seslendi. Dndm. Hi unutmam, elimde kristal rak srahisi vard. Buyrun efendim... Bir emriniz mi var Paam?.. Diye cevap verdim. Cumhuriyet rejiminin kurulmasna ramen herkes Atatrk'e Paam diye seslenirdi. Beylik, paalk kalkt halde bu Paa lk Atatrk iin kalkmad. lnceye kadar srd. geti: Senin ismin nedir? Cemal!.. Sonu yok mu bunun? Var, Cemalettin... O akam ilk kez konutuum Atatrk'le aramzda unlar

olmaz. Sen yine Cemal kal! Dinin Cedular? Aradan yarm saat gemiti. Yemek devam ediyordu. Sevinten kabma samyordum. Evet, Atatrk en sonunda benimle konumutu. Hem de uzun uzun... Ertesi gn benimle alay eden arkadalara anlatacam eyleri kafamda tasarlyor, onlardan hn karacam dnyordum.

ku
BR

AKAM

saat

20

sularnda

Sarayn

Bunun zerine Atatrk birden bana doru ilerli-yerek: Haaa... dedi. simler Kemalettin olur, fakat Cemalettin

tu

Marmara'ya bakan balkonunda yirmi ka-

py

ld

Fakat Atatrk, bu Cemal adna tutulmu olacak ki yeniden seslendi: Bu Cemalettin ismini kim koydu sana? Artk adamakll korkmaa balamtm; Babam, diye cevap verdim.

yle ise baban ne adamm senin. Diye serte kt.

tanmyorum. ne Deyince demek? yz Sen daha da m

Bunun zerine: Ben babam Babam

sertleti:

dodun? Baban yok mu senin?.. Ben dokuz aylkken babam lm. Atatrk zldm yzmden okumu olacak ki, birden sesini yumuatt: Anan tanyorsun ya yeter!.. Dedi. Ve biraz durduktan sonra ekledi: Ben de babam tanmyorum ya... O gece yemek sabahn beine kadar devam etmi-ti. okluk geceler byle olur, meclisin horozlar terken dald grlrd. Bu yzden Atatrk te sabah saat beten nce yatana giremezdi. Saat onbirden sonra hava serinledii iin misafirler birer ikier balkondan ieri girmee baladlar. Masann zerinde boalm Dimitropolo ieleri duruyordu. O devrin en nl raks olan Dimitripolo'dan Atatrk her gece yarm kilo ierdi. Mezesi de sadece tuzlu leblebiydi. Ara sra da Fava denilen zeytinyal, limonlu bakla ezmesini istedii olurdu. En sevdii yemekler arasn-da kuru fasulye ile pilv gelirdi. Atatrk tekrar beni ard. Yemek istiyecek sa-nyordum. Fakat O'nun akl hep benim ismimde deil miymi. Ulan, bu ismi sen mi koydun, baban m? Diye bar bar barmaa balad. ok korkmaa balamtm. Benim korktuumu grnce daha fazla baryordu. Artk elim ayam titremee balamt. Ayakta duracak halim yoktu. Belki daha fazla kzar da koulurum, diye gznden uzaklamaa karar verdim. Saat e doru sofray brakarak yatmaa gittim.

ku

tanmyorum

babasz

tu

py

ld

GZL DEFTER

21

O gece sabaha dek gzm uyku tutmad. Yattm yerde dua ediyordum. Kbusla kark korkulu ryalar grdm. Yava yava geldiime piman bile olmaa balamtm. Bu isim de bama i ayordu galiba... Nereden bulmulard bu Cemali de, bana takmlard ? Ertesi gn de ayn korku ve heyecan iinde geti. Adeta akam olmasn istemiyordum. Tek avuntum, Atatrk'n geceki olay unutmu olmasyd. Saat yediye doru Atatrk, arkasnda Afet nan, Zehra Ha- nm, Bayaver Rsuhi Bey, Umum Ktip Tevfik Bey olduu halde, salona girdi. Bayaver aa inerek br misafirleri de sofraya getirdi. Sofraya oturmadan nce Atatrk misafirlere Arapa: Faddal!.. Dedi ve herkes masadaki yerlerini ald. Bu sz, ok keyifli olduu zamanlar sk sk duyduumu hatrlyorum. Sofrada ilk sz bana idi: Cemal, seni dn akam sert szlerle ok hrpalamtm. Fakat Cemaller daima byk adamlar olur. Sen de byk adam olacaksn.

Efendi'yi, Konya elebisi Cemalettin'i tanr msn? simlerini iittim, diye cevap verdim, Bu kadar da yetiir. Dedi.

iimi kaplyan korkuyu zerimden atamamtm. Her an yine o bahse dneceinden dm kopuyordu. Saat gece yarsn geiyordu. Birden admla bana seslendiini duydum ve yanna kotum. Cemal, senin bu ismini deitirelim olmaz m? Sen kendine gre bir isim bul bakalm... armtm. Daha cevap vermee vakit kalmadan: Ben sana buldum isim, dedi. Senin ismin elebi olsun...

ku

Akam yemeini hazrlam bekliyordum.

Sonra tarihteki nlleri sralamaa balad: Sen Cemal Paa'y tanr msn ? ehzade Ce-malettin

Yemek srp gidiyordu. Hava yumuad halde bir gn nce

tu

py

ld

GZL DEFTER

21

Atatrk'n ok sonralar yine bir mecliste Biz sevdiimiz insanlara elebi deriz dediini duymu umdur. O anda btn korkum bir bulut gibi dalver-miti. Yzmdeki memnunluu grnce kabul ettiimi anlad. Zaten kabul etmemek iin hi bir sebep te yoktu. Fakat bir kere de iznimi almadan edemedi: Gzel mi? Diye sordu. ok gzel efendim. Dedim.

Bunun zerine sofradaki konuklara dnerek: Bu ocuun ismi bundan sonra elebi'dir. Diye herkese tantt. O anda Atatrk'n bu kadar nem verdii bir adam olmann gururu iindeydim. Koltuklarm kabarmt. O gn Saray'da kim varsa herkese ve btn misafirlere beni yeni gelmi nemli bir kiiymi gibi tantyor: Bu zat bilir misiniz, elebi'dir... Diyordu. Bylece Atatrk'n serzenilerinden, hatta barmalarndan kurtuluyor, stelik O'nun sevdii, arrken zevk duyduu bir isme de sahip oluyordum. Bylece adm 20 Temmuz 1927 den itibaren elebi olarak kald. Arkadalar da hl byle arrlar.

ku

tu

py

ld

GZL DEFTER

23

ATATRK sabahlar kalkmazd. Geceleri ok ge, oklukla afak skerken yatt iin gndz saat onbir, onikiye doru kalkar, zilebasard. Hemen bir fincan kahveyle o gnk gazeteleri gtrrdm. Gayet ince ketenden yaplm bir entariyle uyuduu iin, uyannca da bir sre bu kyafette kalr, divana bada kurarak kahvesini ierdi. ok yakn arkadalarndan ve Umum Ktipten bakas ieri giremezdi. Bazan da ezlonga uzanr, uzun uzun gazeteleri okurdu.

Bu okuma bir buuk saat kadar srerdi.

ve k ayrmaz, muhakkak her gn banyo yapar, her gn amar deitirirdi. Giyimine kar titizlik gsterir, tral katiyen gezmezdi. Kn pencereleri atrr, souk havay cierlerine doldururdu. Banyodan ktktan sonra souk ayranla bir dilim francala yer, bazan ayrann yerine bir kse yourt alrd. ok zaman bu, hem kahvalt, hem de le yemei yerine geerdi. Binde bir arl bir misafir olacak ki, ayp olmasn diye yemek yesin... Bazan stl kahveyle ay istedii de olurdu. kindi kah

ku tu

NE YER, NE ERD

Sonra banyosunu yapard. Temizlik konusunda ok titizdi. Yaz

py

ld

24

ATATRK'N UAININ

valts yapmaz, onun yerine bir bardak ekmeksiz ayran ierdi. Akam yemeklerini ise kesinlikle arkadalariyle yemek alkanlndayd. ankaya ve Dolmabahe Sa-ray'ndaki akam yemeklerinde ondan aa dmiyen bir davetli topluluu her zaman hazr bulunurdu. Memleket meselelerinin grld bu toplantlarda herkesin dncesini renmek isterdi. Fakat yine de kendi bildiinden amazd. Meclise bir istek mi getirecek, bunu yaknlaryla tartmaktan zevk duyard. Atatrk'n sofrada yeni ve heyecanl konular da ortaya att olurdu. Bazan herkesi artan bu konulardan alaca olumlu cevaplar da, olumsuz cevaplar da ok houna giderdi. Herkesi konuturur, dncelerini renir, son sz her zaman kendisi sylerdi. Bu ite yanldn hi hatrlamyorum. Sofra konumalarnda konuyu hep kendisi aar, bakalarna ortaya atmasna meydan vermez, sorduu sorularn

konu

karlklarn byk bir dikkatle dinlerdi. Bakalarnn yapt prensiplere deil, ancak kendi prensiplerine uyard. Doruluuna inand dnceyi sonuna kadar savunurdu. Hareketli ve heyecanl yaatsnn tek zevkinin, akam sofralar olduunu syliyebilirim. Akademik tartmalarn yerini saatler ilerleyince htralar alr, gemiten szedilir, tarihsel olaylar sralanr, bazan da ho hikyeler anlatlrd. Sofras sanki, arkadalar ve dostlar ile tartma ve elence yerini birletiren bir kpr grevi gryordu. Bu gecelerin hi birine doyum olmadn ve her birinin iinde bir tarih yaprann yaadm zamanla anladm.

ku

tu

py

ld

GZL DEFTER

25

Sofrasnda ann her eit insanna yer veriyor-du. Hepsi ayr dzeydeki bu insanlarla tartrken san-ki yurdun sesini duyard Gvendiklerinin ve sevdiklerinin eletirilerine sabrla katlanmasn bilirdi. akay ok severdi. Kendisi de ara sra akalar yapard. Eski arkadalarndan Nuri Conker, Salih Bozok sk sk aka yaparlar ve sofray enlendirirlerdi. Sinirli zamanlarnda bunlarm bir nktesi ya da hikyesi Atatrk'n bir anda fkesini datmaa yeterdi. Ama Atatrk her zaman neeliydi. Sinirlendii zamanlar ok azdr. O zaman da arka arkaya sigara ve kahve ierdi. En g anlarda bile soukkanlln, neesini saklamasn bilir ya da yle grnrd. ok konukseverdi, sofradakilerin ayr ayr gnllerini alp hatrlarn sormadan yapamazd. Ak konuanlar sever ve yannda her eyin konuulmasn isterdi. Bu yzden sk sk ileri geri konuanlara da rastlanrd. Atatrk'n sofrasndan kimler gememitir ki... Mahalle arkadalar, silh arkadalar, devrim arkadalar, politikaclar, edipler, airler, mzisiyenler, bilim adamlar, i adamlar, yabanc devlet bakanlar, krallar... ten ve yurt gezilerinden artan btn mr sofrada gemitir denilebilir. Fakat buras hi bir zaman bir iki ve cmb bayalna inmemi, bir sohbet ve tartma meclisi olarak kalmtr. Elencenin yan sra en etin devlet ilerinin karara baland bir meclis... Politikann, aktalitenin de ziyafet sofras! Resm grmelerinde son derece titiz ve trenci olan Atatrk'n zel hayatndaki samimiyeti, dnyada pek az devlet adamna nasip olmutur denilebilir. Danmaya bazan o kadar byk deer verirdi ki, aklndan geen meseleler hakknda ok zaman hi olmadk insanlarn fikrini bile ald grlrd. So-

ku

tu

py

ld

26

ATATRK'N UAININ

nunda yine kendi fikrini uygulyacan bildii halde hi kimsenin hor grlmesine katlanamazd. Bu yzden hi olmadk kimselerden bir eyler rendiini de saklamaz, ak ak anlatrd. Bu alkanln hayatnn sonuna kadar deitirmedi. Her gece itii halde Atatrk'n bir kere bile iki yznden kendinden getiini, taknlklar yaptn grmedim, duymadm. Aksini iddia edenler varsa, bunlarn yaptklar dpedz dedikodudan baka bir ey deildir. lmnden sonra ekememezlik ve kskanlklarndan Atatrk'n sofrasn sarholuk, ayyalk ve zevke dknlkle ktlemek istiyen-ler oldu ama, bu abalar ne kadar bounadr. Onun yaants btn kusurlaryla meydandayd. Gizlenecek bir yn yoktu ki...

Halkn sofras idi.

ku

tu

py ld z

GZL DEFTER

27

ATATRK'N sofracs olduum iin ok temiz giyiniyordum. Elbisem her zaman tl, beyaz gmleim kolal, iskarpinlerim rugand. Davetlilerden bir ou klm kskanr ve giyimimi benzetmee yeltenirlerdi. O zaman bir ok bakan ve Milletvekili

bile

kurulmutu.

benimsiyememilerdi. Fakat ksa zamanda yaadklar ortama uymasn biliyor, en centilmen diplomattan daha centilmen kesiliyorlard. Bunlarn bzlar -okuma yazma bile bilmedikleri haldeevlerine ok byk kitaplklar yaptrmlard. rnein Atatrk, bir atlas ya da kitap arad zaman, kitaplktan biz gider, bunlar karrdk. Atatrk'e onlar kendileri bulmu gibi gtrp verirlerdi. lerinde ok zekileri de vard. Atatrk herhangi bir emir verse, onlar bunu istedikleri ekle sokar, kendilerine o iten pay karrlard. Oysa bu ileri zavall memurlarla uaklar grr, hazra onlar konar, her yerde parsay onlar toplard. Her zaman gezilere onlar gider, hepsi birer silhr kesilirlerdi. Fakat bunlar Atatrk'n hi gznden kamaz, onlar inceden inceye alaya alr, bazan karlk vere

ku
papyonlarn

EVRESNDEK ASALAKLAR

tu
bana Bunlar

py
kyafet

ld
balatrlard.

Cumhuriyet

yeni henz

devrimini

28

ATATRK'N UAININ

miyecekleri bir soru yamuruna tutar, karsnda nasl ecel terleri dktklerini hazla seyrederdi. Dalkavuklara, lf ebelii yapanlara ok kzard. ok gemeden bir punduna getirerek, yaptklarnn acsn onlardan karmasn bilirdi. Hrpalayaca, yahut alaya alaca kimseleri sk sk imtihana ekiine tanklk etmiimdir. Atatrk'n artc sorular ve mantk oyunlar karsnda bunlarn dklleri grlecek eydi. Zaten O'nun sorularna tam cevap verecek adam az bulunurdu. Bunlar bilimsel adan cevaplandrlacak sorulardan deildi. Hepsi birer zek oyununa dayanyordu. Kimse altndan kalkamazd.

ku tu py ld z

GZL DEFTER

29

ATATRK uysal bir insan deildi. Hatta hain olduu dahi sylenebilir. Byle olduu halde ok terbiyeli, ok olgun, ok merhametli, ok hogrl bir insand. Temiz kalpliydi, alak gnllyd. Gsteriten, uzakt. Vazife banda lubalilie yer vermez, fakat zel yaantsnda sevdiklerinin nazn ekerdi. Dostlarna, arkadalarna vefalyd. Zaten Atatrk'n en byk stn hallerinden biri de kin ve garaz gibi insan duygularn zerine kabilmi olmasdr. Balamyaca su yok gibiydi. Bir ok hatalar grd halde, grmemezlikten gelirdi. Kin tutmaz, abuk affederdi. Kimleri, ne zaman affedeceini de ok iyi bilirdi. Hrs ok abuk geerdi. Bir gn ankaya'da eski kkte Selnikli berber Mehmet ve berber Rdvan'la antrede oturmu konuuyorduk. Berberlerin ikisi de Atatrk'n hemehrisi olduklarndan kendilerini imtiyazl sayarlar, yksekten konuurlard. Bu ekilde -aka da olsabbrlenerek dolamalarna, kendilerine poz vermelerine ok tutulur, fakat yine de renk vermemee alrdm. Fakat btn dikkatime ramen aramzda yine de tartmalar eksik olmazd.

ku tu
SELANK'TEN NE IKAR

py

ld

30

ATATRK'N UAININ

O gn yine onlar zayf tarafm bulmular, bana akadan taklyor: Biz Selnikliler olmasaydk, siz kurtulamazdnz... Biz kendi kendimizi kurtardk. Selanik'lilere ihtiyacmz srada merdivenleri yava yava inen Atatrk' Diyorlar, ben de cevap olarak:

yok. Hem Selanik'ten ksa ksa Yahudi kar... Diyordum. O grmemitik Konumalarmza istemiyerek kulak misafiri olmu ki, o akam sofrada bir Selnik'li olan Nuri Conker'e damdan der gibi sordu: Nuri Bey, Selanik'ten ne kar? sonunda bama

korktuum

konutuklarmzn hepsini duymutu.

eski bir ocukluk arkada olduu iin, aklna eseni sylemekten ekinmeyen biriydi. Elde ettii ar imtiyazlar yznden ciddi ciddi Sen ekil de, biraz da biz Cumhurbakanl yapalm diyecek kadar ileri gittii zamanlarda bile Atatrk glp geer, ii akaya board. Fakat bu seferkinin akaya gelir yan yoktu. Nuri Conker, sanki btn konutuklarmz biliyormu ta, beni korumak kararn vermiesine: Bol Yahudi kar Paam... Demesin mi? Bunun zerine Atatrk, yznde alayl bir glmsemeyle daha nce kulana alnm dedikodularn tmne karlk verdi: Benim iin de bz kimseler -Selanik'te doduumdanYahudi olduumu sylemek istiyorlar. unu

ku

O anda beynimin karncalandn duyar gibi oldum. Demek gelmi, Atatrk antrede

Nuri Conker, Atatrk'n nazn ektii, kaprislerine katland

tu

py

ld

GZL DEFTER

31

unutmamak lzmdr ki, Napoleon da Korsika'l bir talyan'd. Ama Fransz olarak ld ve tarihe Fransz olarak geti. nsanlarn iinde bulunduklar cemiyete almalar lzmdr. O gnk kadar utandm ve Atatrk'n karsn-da kldm oniki yllk hizmetim sresince hi hatrlamyorum. Belki de mrm boyunca benim iin en byk utanta bu olmutur. O gnden sonra Selanik kelimesini bir daha azma almadm.

ku tu py ld z

32

ATATRK'N UAININ

GZM GRYOR, AYAIM DA YERNDE

yazn stanbul'a

nnde toplanm: GZL DEFTER

ku

ATATRK uzun sre Ankara'da kalm, ve

gelmesi gecikmiti. Bu gecikme bir ok dedikodulara yol am, hatta halk arasnda hasta olduu, fel geldii, gzlerinin grmedii, ayann tutmad gibi sylentiler ortaya k-mt. Sonunda stanbul'a geldik. 10 Austos 1929 gecesiydi. Stl yatyla Boaz'da bir gezinti yapmay emretti. Hareket ettik... Benim iimde bir merak belirmiti. Ne kadar iki itiini anlamak istiyordum. Stl yatnda kurulan sofrann bandan hi ayrlmadm. nce bira imek istemiti: Bira var m? Diye seslendi.

Var Paam... Dedim ve hemen bira getirdim. Bir, bir

daha, bir daha derken nc ie bitti.

O srada Bykdere'ye gelmi bulunuyorduk. Doruca milletvekili Erzurum Umum Mfettii Tahsin zer'in yalsna gittik. Yattaki sofrann ikinci yars hemen burada kuruldu. Sofrada on kadar misafir bulunuyordu. ki fasl gece yarsna kadar devam etti. Biz yalda sofraba sefasnda iken Atatrk'n Bykdere'ye geldiini duyan ve yat iskelede gren halk, yalnn 33

tu

py

ld

 Gazi'yi balamt.

isteriz,

Gazi'yi

isteriz...

diye

barmaa

Atatrk grlty duyunca, ev sahibi Tahsin-zer'e sordu: Nedir bu? Ne istiyorlar?... Paam sizi balkonda grmek, alklamak istiyorlar... Bunun zerine Atatrk yavaa yerinden kalkt. Balkona doru yrd. Kapda grnnce lgnca bir alktr balad. Gece yarsndan sonra sokaklara, dklen halk grmek ve lgnca alklanmak Atatrk' ok duygulandrmt. Kalabala dedi ki: deildir. Sevgili vatandalarm. Benim iin zahmet ediyorsunuz. Benim fikirlerimi, duygularm anlyorsanz ve Mahcup oluyorum. Beni grmek, behemahal. yzm grmek hissediyorsanz bu kfidir. Benim iin huzurunuzu bozmayn, gidip yatn. Hepinizi yarn iiniz bekliyor. Fakat halk evin nnden ayrlmak istemiyor: Yaa, varol, biz senin iin yayoruz... Diye baryordu. Bunun zerine Atatrk:

eli

karmlar... (Bu srada halk comu Kahrolsun dmanlarmz diye baryordu.) Gryorsunuz ya, karnzdaym, shhatim yerinde. Elim de tutuyor, (ayam balkon demirine vurarak) ayam da yerinde, gzm de gryor. Hi kimse merak etmesin. Siz bu akam karmda milletin timsali, glgesi-siniz. Size hitap ederken btn millete sesimi iittireceimi biliyorum. ittiniz, sizin iin saln, mrn

vazifeye hasreden adam sahnededir. Sizin iin ala-cak, sizin iin yaayacaktr. Benim kuvvetim, size olan muhabbetim ve sizin bana olan muhabbetinizde. Bu millet, bu memleket dnyann en makbul bir mev-cudiyeti olacaktr. Bu milleti, dier milletlerin fevkin-de grmeden lmiyeceim... Diyerek halkn dalmasn rica etti. Bunun ze-rine o baran, aran kalabalk kuzu gibi dald, evlerine gitti. Atatrk te balkondan ieri girdi. Atatrk o gece ok neeliydi. Boaz dn Marmara'da

ikinci bir gezinti daha yapld. Sabaha kadar iildi. Hepsini hesaplamtm. ie bira ve yarm kilo Dimitrikopolo ( kadeh te fazlas vard).

ku
aya tutmuyor,

Arkadalar, iinizde bz stanbullular bana nzul inmi, lmesi mmkndr, diye bz szler

tu

py

ld

z
F. 3

34

ATATRK'N UAININ

te btn milletin ve benim de merak ettiim iki miktar bu kadard. Atatrk iki olarak bira ve rakdan baka ampanyay da severdi. br ikileri ender ierdi. Yalnz bir gece Kzm zalp'in evinde tam yirmisekiz kadeh kokteyl itiini hatrlarm. Bu-nun ad Napoleon Kokteyli idi. Bir miktar cin, bir miktar vermut, bir miktar da seribrandi likr ile yaplmtr. Bunlarn dnda alt ikiyi deitirmemitir. Her gece ien Atatrk gndzleri alkol kullan-maz, yalnz ok scak gnlerde bir iki bardaktan faz la olmamak zere bira isterdi. Bu yzden kimse Atatrk'e gndzleri iki imek iin israr etmez, en koyu alkanlar bile akamn olmasn iple ekerdi. Sabaha kadar iki fasl pek enderdi. Bykdere gezisi o ender gecelerden birine rastlam ve halkn gsterisi karsnda coan Atatrk, iki fasln farknda olmyarak sabaha kadar srdrmt.

ku

tu

py ld z

GZL DEFTER

35

MISIR'LI MUGANNYE

rabilmek iin uzun bir sre bakentten ayrlamyan Atatrk devrimleri yerletirmee baladktan sonra yaz mevsimlerini stanbul'da geirmee balamt. drt ay srekli olarak kalr, yatla Marmara ve Bo-az'da geziler yapard. Bu gezilerde Sakarya, ankaya ve stanbul motorlaryla, Erturul yatn kullanrdk. ehirdeki gezintilerinin yerlerini mrnn son yllarnda deniz banyolar almaa balamtr. Selanik gibi bir ky ehrinde domu olduu halde, o zamanki softalk yznden Atatrk denize hi girmemiti. Yzmeyi, kendi eseri olan Florya'da rendi ve halkn arasnda yzd. Zaten halk arasnda, kalabalk iinde yaamak isteinde olduu iin stanbul'u bu ie daha elverili bulur ve Ankara'dan ok stanbul'u severdi. stanbul'da bulunduumuz bir yaz mzeleri dolat, eski yaptlar inceledi. Topkap Saray'nda ne var, ne yok hepsini birer birer gzden geirdi. Topkap Saray Mzesi'nin kurulmas da Atatrk'n isteiyle olmutur. Mecidiyekk'n gezerken, Mill Ei-

ku

tu

O ZAMANLAR basit bir kasaba olan Anka-rann skc havasna arkadalarn alt-

py

ld

36

ATATRK'N UAININ

tim Bakanl'nn emriyle Topkap Saray'nda toplanan, fakat ne hikmetse halkn gznden saklanan Hkmdarlarn portrelerini grm ve bunlarn sergilenmesi emrini vermiti. Atatrk ayrca halkn ieri alnmasn da istemi, o srada Glhane Park'nda bulunan bir ok kimseler, evresini kuatm olarak Saraya alnmt. Atatrk, daha sonra Hrkai Saadet Dairesi'ni gezdi. Her biri birer hazine deerindeki eyalar sandklardan kartp teker teker gzden geirdi. Sonra tekrar bunlarn sandklara yerletirilmesine gzclk etti. lerinde Emanat- Mukaddese'nin de bulunduu seksen bin paray akn bu tarih ve sanat hazinesinin ok iyi saklanmas ve en ksa zamanda halka almas iin emir verdi. Trkiye'nin en byk servetinin tarihi olduunu bir daha hatrlatt. Tarih yaptlarna kar byk bir sayg duyduu belliydi. Tarihe, zellikle Trk tarihine byk deer verir, tarih yaptlarnn iyi saklanmasn, bozulup, yklmamasn her zaman tekrarlard. Okuldayken O'nun en sevdii dersin tarih olduunu bir ka defa azndan iitmitim. Nisan 1931 de al yaplan Trk Tarih Kurumu'nu bu amala kurdurmutu. 1928 gecesi Cumhuriyet ve Atatrk' Halk de Sarayburnu Park'nn yeni ald gnlerdeydi. 9 Partisi burada bir dzenlemi armt. gittik. stanbul

Dolmabahe'den

zaman gecenin karanl iinde bir kadn sesi n n tyordu.

gsteri yapyordu. Atatrk tam bir halk adamyd. Halkn iinden km ve halkn mal olmutu. Bu yzden dndklerini hep halkn nnde syler GZL DEFTER 37

Yanlm varsa halk dzeltsin derdi. Her zaman milletin ferdi olmakla vnr, Yaplan eylerin erefi millete aittir, her eyi millet yapt derdi. Gittii her yere nee gtren bir insan olduu iin hemen halkla har neir oluverdi. Parkn bir kesinde bir caz, sahnede Arapa ar-klar syliyen Mnre-tl Mehdiye takm vard. Msrl muganniye Cemal'yi ilk kez

ku

Atatrk'n geldiini gren halk kadnl erkekli comu,

tu

Sarayburnu'na

py

ld
Rhtma

Austos elence motoruyla

yanatmz

orada, Park Gazino-sunda gryorduk. Kadnn sesi gerekten gzeldi. Allah iin ses... Atatrk hi konumadan byk bir dikkatle din-ledi. ark bitince kadn yanmza ard. Bat mziini de renmesini tledikten sonra: Bu sesle seni btn dnya dinler. O zaman ite hretini tam yaparsn... Dedi. Kadn da teekkr ederek ayrld. O zaman Atatrk'n, bu szleri Arap arkcsna niye sylediini anlyamadm. Biz her alanda byk bir devrim yapm, Arap dnyasndan ayrlp Batya ynelmitik. Acaba Atatrk, Dou dnyasnn kltr ve sanat alannda bizi izlemesini mi hatrlatmak istemiti? Yoksa... Atatrk Trk musikisini sevdii halde, mzik devrimimizin ancak bat mziini benimsemek ve uygulamakla gerekleeceine inanyordu. Evet, yoksa bunu dnerek mi Msr'l hanendeye yol gstermek istemiti? Bunu daha sonralar anladm. Atatrk, dil konusunda olduu gibi, mzik alannda da kendi beeni ve alkanlklarn inemi, Alaturka mzii sevdii ve sofrasndan hi eksik etmedii halde, bat mziine inanm, bat uygarlnn (mziinin gelecek kuaklarn mzii olduunu syleyerek Devlet Konservatuvar'nn temellerini attrmtr. zel hayatnda alaturkalktan kurtulamyan ATATRK'N UAININ 38 Atatrk, bir ara Radyoyu yalnz alafranga mzie ayrtacak kadar ileri gitmi ve kulana kadar gelen yaknmalar zerine de, alaturka klarna, devrim yapan kuaklarn yoksunluk ve fedakrlklara katlanmak zorunda olduklarn hatrlatmt. Mzik kltr ok kuvvetli olan ve bz geceler sevdii arklar kaidesine uygun ekilde syliyen Atatrk'n mzik devrimini de halka zorla kabul ettirii, o gece Saraybur-nu Park'ndaki konumasndan belli

deil miydi?

kalkarak kadehini halka doru kaldrp: Arkadalar, hanmlar, beyler...

ampanyadr. Bunu vaktiyle Padiahlar, mevere-ghnda, kafes arkasnda gizil ierlerdi. Bizse, hepimiz urada, toplu olarak alenen iiyoruz... Dedi. Atatrk'n bir halk adam olduunu, bundan daha gzel hangi olay anlatr. Halkn iinden kan byk adam halkla beraber kadeh kaldryordu. Hepinizin erefine iiyorum!. Der demez btn gazino bir anda kart. Topluluk ayaa frlam: Yaa Paam... Sa ol Paam... Allah seni bamzdan eksik etmesin... Barlaryla kadehlerini kaldryor, Atatrk'e doru sallyorlard. Bu manzara onu ok ilendirmiti.

ku

Arap arkc masadan ayrldktan sonra u

tu

py

ld

z
grdnz

Atatrk ayaa iki

O gece ok daha nemli bir ey oldu. Atatrk birden bire kararlar verirdi. Yine yle olmu, coan halka saysz devrimlerinden birini daha mjdeliyordu. 1927 ylnda ne pahasna olursa olsun yapmaa karar verdii ve 1928 k aylarn da hazr-lklariyle geirdii ltin harflerinin alnn iln edii ite o geceye rastlar. leri bir milet olabilmemiz iin yeni harflerin kullanlmas gerektiini halka anlatan Atatrk yle diyordu: Bir milletin yzde onu, yzde yirmisi okuma yazma bilir de, yzde seksen, doksan bilmezse ayptr. Bu millet utanmaldr. Ama Trk Milleti, utanmak iin yaratlm bir millet deildir. ftihar etmek iin yaratlm, anl, erefli bir millettir. Tarihi batan baa iftiharla dolu bir millettir. Okuma yazma bilmiyenlerin okluu, onun hatas deildir. Hata, Trk'n seciyesini anlamyarak, kafasn bir takm zincirlerle saranlardadr. Artk gemiin bu hatalarn kknden temizlemek zaman gelmitir. Hatalar dzelteceiz. Bu hususta btn vatandalarn almasn isterim. En nihayet bir iki yl iinde btn Trk halk yeni harfleri renmelidir, renecektir. Milletin, kafasiyle olduu gibi, yazsiyle de medeniyet leminin yannda olduunu gsterecektir. Bunu duyan halk, O'nu kucaklamak, barna basmak iin birbirini inemee balad. Grlmemi cokunluk srasnda alayanlar da vard. Atatrk saat gecenin ikisi olup, btn gazino boalncaya kadar oradan ayrlmad. Herkes ekildikten sonra Byk-ada'ya yollandk. Anadolu Yat Kulb'nn arls olduu halde, halkn elencesini seen Atatrk'n p-rl prl klarn altnda frakl smokingli erkeklerle, tuvaletli kadnlar grnce

surat asld:

onun oyu alnarak... Atatrk baretmen oldu. Anadolu'yu boydan boya dolat. Gezilerinde halk snav yapt ve dersler verdi. Halk okullar ald, bir buuk milyon cahil insan okuyup yazma rendi. Atatrk, harf devrimi iin be yllk bir pln hazrlayp getirenlere km, Bu i ya ayda olur, ya hi olmaz demiti. Olaylar O'nun hakl olduunu bir kez daha gsterdi.

ku

Sarayburnu'nda yaptmz burada yapamazdk. Dedi.

Bylece ltin harfleri kabul edildi. Hem de halkn iinde ve

tu

py

ld

GZL DEFTER

39

grnyordu. zerine, byk bir ie giriecei zamanlardaki dalgn hali kmt. Stl yatyla Boaz'da bir gezinti yapacaktk.

kiilik kadar bir misafir topluluu da arl bulunuyordu. Yat, Kurueme nlerine geldii zaman Atatrk, yine dalgn ve dnceli haliyle oturduu yerden ayaa kalkt. O srada ben hizmet gryordum. Parmayla gel eklinde bir iaret yaparak: Sen okumak yazmak bilir misin? Diye sordu. Eski harflerle okur yazarm. Yeni harfleri biliyor musun? Biliyorum, fakat birletiremiyorum.

ey, imtihan, sonunda bama gelmiti. Hem de nasl ve kim tarafndan?.. Ufack bir not krmam, zaten son gnlerde dnceli grdm Ata

ku tu

BEN MTHAN EDYOR

YEN harflerin alnd gnlerdeydi. Ata-trk ok dnceli

Bu gezide o zaman Babakan olan smet nn de vard. Sekiz

yleyse seni imtihan edelim...

te o zaman arp kalmtm. Hayatta en ok korktuum

py

Hareket ettik.

ld

40

ATATRK'N UAININ

trk' bir anda kzdrmaa ve bartmaa yetebilirdi. Benim, o bir iki saniye iinde geirdiim korkuyu hi farketmiyerek smet nn'ye dnd ve yle sordu: Ne dersin Paam? smet nn bayla onaylyarak: Derhal imtihan edelim... Dedi. Sonra bana bir kt alarak gelmemi emretti. Bir yandan salondan kamaraya kouyor, bir yandan da nallah ben dnnceye kadar imtihan, yeni yazy falan unuturlar da, baka eylere dalarlar diye dnyordum. Fakat hi te umduum gibi olmad. Tekrar salona girdiimde btn baklar zerimde duydum. Bata Atatrk olarak bu kadar sekin kiinin nnde imtihan vermek... Olur i deil! Atatrk'n ba hep ayn dnceye saplanm gi-biydi. Bunun ne olduunu biraz sonra zebilecektim. Hep o dalgn haliyle ba nne eik: Yaz bakalm Bira souktur dedi. Ben de aynen, imdi olduu gibi, nasl yazlrsa okunduu gibi yazdm. Oysa eski harflerle Souktur diye yazlr. imdi ise ayn sylendii gibi yazlyor. Ben Souktur diye yazmtm. Sen renememisin!... Diyerek br sofrac arkadalardan Selhattin'i ard. O arkadan stnde de ayn bendeki korkuya benzer bir korku vard. Benim nasl yazdm, bama geleni de grd in ayn hataya dmiyeceini sanyordum. Her halde daha baka bir ey yazacakt. Nitekim Souktur yazd. Ona da ayn hakaret: Sen de yle... renememisiniz... Bir anda ikimizin de korkusu dalmt. Atatrk'n bu szlerden sonra artk bize bagrmyaca-m anlamtk. Her zaman byle olur, hakaretin dozu biraz fazla kanca, barma fasl da balamadan biterdi. O gn bu konuda her hangi bir karara varamad. Yalnz bir ara benim yazm kr Kaya'nn savunduunu duydum:

ku

tu

py

ld

GZL DEFTER

41

Paam, elebi'nin yazd dorudur, diyor, Atatrk te gzn krparak gayet memnun: Biz biliriz... Diye ii kapatyordu. Gezinti Kksu Saray'nda sona erdi. Atatrk'n harf devrimi zerinde ok kafa yorduunu, ka gecesinin uykusuz getiini ok iyi hatrlarm.

ku tu py ld z

44

ATATRK'N UAININ

GZL DEFTER

43

HAVUZDAK IPLAK KADINLAR

ATATRK'N stanbul'daki gezileri iin nceden hazrlanm bir program yoktu. ok abuk kararlar verir, aklna estii zaman, istedii yere giderdi. Bir gn le yemeinden sonra yine birden bire motor istedi. Yannda her zaman gezilerinde bulunan Kl Ali, Recep Zht, Cevat Abbas, Salih Bozok, Nuri Conker vard. Motorla Boaz'a doru hareket edildi. O gn ben Saray'da nbeti olarak kalmtm. Her gn bir arkada nbeti kalr, akam sofrasn hazrlard. Bayaverin emrini bekler, sofra ka kiilik olacaksa ona gre dzenlerdi. Gece saat yirmi ikiye kadar bekledim. Hi bir emir gelmedi. O akam Bykada Yat Kulb'ne gi-deceklerini sanyordum. Derken bir telefon. Beylerbeyi Saray'na yirmi kiilik bir yemek sofras gnderin deniliyordu. Hazrlmz yaptk, Beylerbeyi Saray'nn yolunu tuttuk. Tabii aba Bolulu Mehmet Usta beraberimizdeydi. Konuklar merakla

beklemee baladk.

Saray'nn rhtmna yanat. Gelenleri karlamak zere kapnn nne ktmda ne greyim?.. Atatrk'n iki kolunda ok k, ok gzel iki hanmefendi. Gerekten o gne kadar Atatrk'n yannda gzel kadn grmediimizi sylersem hakszlk etmemi olurum. Oniki yl iinde bunlar grdm kadnlarn en gzelleriydi. Hep beraber ieriye girip, hazrlanm olan sofraya oturdular. Yemekler yendi, ikiler iildi. Konuuldu, glnd. Misafirler sabah saat bee doru motorlarla ayrldlar. Baka bir gn Beylerbeyi Saray'nda yine byle bir toplant oldu. Meclis olduka kalabalkt. Ses ve saz sanatlar, mzisiyenler de konuklar arasndayd. Meclis Bakan Kzm zalp, Mill Eitim Bakan Vasf nar bata geliyorlard.

ku

Sabaha kar saat e doru Stl yat grnd. Beylerbeyi

tu

py

ld

ili sosyetesinden toplanm on kadn toplantya eit katyordu. Geri gen, gzel denemez, fakat olgun kadnlard. ok pahal ve k giyinmiler, boyanmlard. Kadn konusunda biraz kskan olan Atatrk, kadnlarn trnaklarnn bile boyanmasn ho kr-lamazd. Boyal kadn grd m, boyalarn sildirir, ykanmalarn ister, Olduu gibi grnn... derdi. Bunlara da ayn eyi yapt. Kadnlar boyalarn sildikten sonra soyundular. Scak bir Austos gecesiydi. Beylerbeyi Saray'nn beyaz mermerleri zerinde yryerek salonun ortasndaki gz kamatran havuza girdiler. Atatrk kadnlarn yryne dikkatle bakyordu. Bu elence saatlerce srd. Bir yanda Cumhurbakanl Orkestras, bir yanda alaturka mzik... Badar m, badamaz m, onu bilmem ama, o gece ayn at altndaydlar. Her zaman gelen sazendeler arasnda Deniz Kz Eftelya, Safiye Ayl, Nubar Tekyay, Selhattin Pnar, Hafz Yaar bulunuyordu. Yaz sresince her akam bu toplantlar yapld. Sofrada misafirlerin says ise yirmiden hi aa dmedi... GZL DEFTER

ATATRK'N iki imesine kar olanla-rn banda Umum Ktip Hikmet Bayur geliyordu. Bayur -herhalde Atatrk' hepimizden ok sevdiinden olacak- O'nu ikisinden caydrmak iin trl bahaneler bulur, fakat hi birini baaramazd. Aralarnda sk sk tartmalara tank olurdum. Hemen her sabah tekrarlanan bu tartmalardan Bayur'un yenilgiye uradn zlerek grrdm. Bayur, erken saatlerde Atatrk'e gelir, o gnk ajans bltenlerini getirir ve kendisinden direktif alrd. Ata'nn yorgun halini gren Bayur dayanamaz:

ku

tu

py
KSNE KARIANLAR

45

ld z

44

ATATRK'N UAININ

Paam yine renginiz yerinde deil, ok yorgun ve bitkinsiniz. u ikiyi bu kadar ok imeseniz daha iyi olur. Derdi. Bu karmaya Atatrk'n can sklr ama, hi belli etmemee alarak: A Hikmet Bey, ben raky imdi deil, daha Harbiye talebesiyken ierdim. Bugne kadar da hi. zararn grmedim. Diye karlk verirdi. Bayur bunun da altnda kalmazd: Muhterem Paam, bugn belki zararn grmediinizi sanrsnz, fakat yarn greceksiniz. Siz bu memlekete lzmsnz. Kendinize acmyorsanz bari bu millete acyn. Bu millet sizin varlnzla kaim... Atatrk bu szleri hep glmsiyerek karlard. Fakat bir gn canna tak demi olacak ki, Hikmet Bayur yine ikiyi ktleyen konferansna balad srada birden bire: Hikmet Bey, seni Kabil'e sefir yapalm. Git, oralar gr; hatta icap ederse Hindistan'a kadar git Oralar hakknda bilgi edin... Oku, tetebbu et ve ilim getir. Bize bu yolda faydal ol... Dedi. Bu suretle Hikmet Bayur'un Kabil Bykeliliine atanma emri verilmi oluyordu. Bayur birka gn sonra ayrlarak Kabil'e gitti. Bana yle geliyor ki, bu atanma, Bayur'un yurda hizmet kaygusu, yalansz olarak Atatrk'e iki imemesi d ve imesine engel olma hareketinden ileri geliyordu. O Hikmet Bayur ki, sevgisini, saygsn hi eksik etmedii Byk Adama me Paam szn ilk syleyebilmek cesaretini gstermi, fakat bunu ok sevdii Atatrk'n yanndan uzaklatrlma cezasiyle demiti. Nitekim Hikmet Bayur hakl km, Atatrk te so-nunda ikinin fenaln anlam, fakat i iten gemiti.

GZL DEFTER

ku

tu

py

ld

z
47

UYKUSUZLUK REKORU

A TATRK iin ikiyi brakamaz diyen-ler, acaba bir gn gelip aldanacaklarn hi dnmler midir? O'na ikiyi braktrmak is-tiyenler, o zaman kimbilir nasl armlardr. Evet, bu kadar iki kullanan ve ondan ayrlamaz grnen adam, ay hi rak imeden de durabiliyor... Akamlar yine sofra kuruluyor, herkes karsnda yiyor, iiyor; fakat O, azna bir damla bile iki koymuyordu. Hatt yemek yerken herkesin iiini glmsemeyle seyredii hl gzmn nndedir. Oysa ben, ikiye alkn insanlarn bir gn bile imeden duramyacaklarn sanrdm. Atatrk'n tam ay kendi isteiyle ikiye boykotuna benimle birlikte btn evresindekiler de ap kalmlard. Bu da O'nun grev akn ve sorumluluunu, alkanlklarnn ve beenilerinin de stnde tuttuunun en gzel rneklerinden biridir. Byk Nutkunu hazrlarken, hi iki imedii gibi, krksekiz saat hi gzn krpmadan yaz dikte ettiriini de hatrlarm. yle ki, yaz yazmaktan yorulan deiiyor, fakat O, binlerce belge arasndan ayrd notlaryla byk eserini tamamlamak iin uykusunu bile vermekten ekinmiyordu. Byle zamanlarda, yazdklarn sofrada arkadalarna okutur, sonra yine eski kkn alma odasna geer, kh oturarak, kh ayakta almalarn srdrrd. Nutuk, almann, insan gcnn nasl stne kn gsterdii iin, ayr bir nem de tamaktadr. Atatrk'n hi uyumadan gn durabildiini de, grm ve inanamamtm. Cephede deildik, sava ta yoktu. Uykusuzluu gerektirecek nemli bir olayla da kar karya bulunmuyorduk. Fakat O, bir ie, ama ciddi bir ie balad m onun sonunun geldiini grmeden asla rahat edemezdi. Tarihle urat sralard. Atatrk ierde alyor, ben kapda oturmu bekliyordum. Saat sabahn begine geliyordu. Uykuyu datmak iin elime bir kitap almtm. Ad zmir'in gali idi. ok merakl olan bu kitaba kendimi kaptrdm halde,

ku
Byk Nutkunu

yazarken

ben

bunun

tan

oldum.

tu

py

ld

btn uram boa gitmi, afak skerken dayanamam, yorgunluun etkisiyle uyuya kalmm. Bu srada Atatrk zile basm, fakat ben koltukta derin bir uykuya daldm iin uyanamamm. Zille uyandramaynca, kendisi armak zorunda kalm. Bir de baktm ki, kapy aralam: elebi, elebi!.. Diye sesleniyor. Hemen Paam... Emriniz... Diyebildim. yerimden frladm: Ama bendeki korkuyu varn siz hesap edin. Baracak, parlyacak diye dm kopuyordu. Ellerimi nme kavuturmu, bekliyordum. Fakat nedense kzmad. Gayet sakin yzme bakarak: Bana bir kahve getiriniz. Dedi. kahveyi imeden: Senin

Arkadalarn gelsin... Dedi.

gittim.

Atatrk gzn krpmyordu. Yz hafif szlm gibi geldi bana. Sofra kuruldu. Bu, onalt kiilik bir sofrayd. Misafirler gelerek yerlerini aldlar. Sabahki uyku olayn unutmutum bile... Tam iki fasl balad zaman misafirlere dnerek: Bu ocuk dn gece sabaha kadar beni bekledi, Dedi.

Birden koltuklarm kabard, nme baktm. Misafirler bana biraz da kskanlkla bakarken Atatrk: yle ama, sabaha kar uyumu. Demez mi? Sonra Senin uykusuzlua tahammln yok diye alay etmee balad. Canm ok sklmt. Misafirler de hep birden glmee baladklarndan utan iinde kvranyordum. imden kendi kendime nasl da kzyordum. Saat sabahn beine kadar uyuma da, ondan sonra uyu... Bu olay bana ders oldu. Atatrk'n o tarihten sonra gn sren byk bir uykusuzluk geirdiini hatrlamyorum. Fakat ge saatlere kadar kald vakitler de btn dikkatimi kullanarak uykuyu aklma bile getirmemee almmdr. O bir ka dakikalk Uyku, bende unutulmaz bir an brakt. Byk adama hizmetin zor olduunu bir kez daha anlam oldum.

ku

Hemen kotum. Orta ekerli bir kahve yapp getirdim. Daha tahammln kalmam, haydi git yat!

Syliyecek hi bir ey kalmamt. Sadece keke-liyerek: - Paam uyumadm. Kitap okurken iim gemi... Diyebildim. Gidip arkadalar kaldrdm. Hizmeti devrettim ve yatmya Akam nbet sras yine bana gelmiti, nc gecedirki,

tu

py

ld

ku

tu

py

ld

F. 4

48

ATATRK'N UAININ

SOFRAYI TERKEDYOR

RET Galip ile Atatrk arasnda ge-en olduka ilgin bir tartma vardr ki, bir oklar tarafndan yanl bilinmektedir. Sofrada geen bu tartmay Yakup Kadri Karaosmanolu da bir yazsnda yazm, sonunu da bilenler tamamlasn demiti. Bilenlerden biri olarak stadn bu makalesini tamamlamaa alacam. Atatrk asla kin tutmazd. Bir kimseye ne kadar kzarsa kzsn bir zaman sonra onu affeder, olanlar unuturdu. Bu yzden evresindekilerden bir oklar zaman zaman gzden der, sonra yeniden affedilir, eski yerlerini alrlard. te Dr. Reit Galip te gzden dp, sonra itibara kavuanlardand. Dolmabahe Saray'nn Harem Ksmnda (Husus Daire) akam sofrasn henz kurmutum. Mevsimlerden yazd. Misafirler birer ikier geldiler. Yemek sresince herkes, her konuda konutu. Gece yarsna kadar sren toplant sonunda Reit Galip'in ayaa kalktn grdm. O zamann Mill Eitim Bakan Esat Hoca'y kastederek: Yal insanlara vekillik yaptrmamal. Memlekete fayda yerine zarar getiriyor. Dedi. Bunun zerine Atatrk: Memlekette Maarif Vekili yok mu?

ku

tu

py

ld

GZL DEFTER

5l

yarak:

Var ya... Esat Hoca mkemmeldir. Deyince Reit Galip hayr

anlamnda ban sall ok iyi ama, ok ta ihtiyar. Artk memleketin Maarif Vekili o adam deildir. Dedi. ondan gemitir. Bu

Bunun zerine Atatrk'le Reit Galip arasnda u tartma geti:

Yahu nasl olur? Bu adam beni okutmutur, nasl Maarif Vekili olamazm. Deil seni okutmak, senin Allahn okutsa yine bu adam Maarif Vekili olamaz. O devirde dalkavuklarn yannda byle meden ce-aret sahibi, szn saknmaz cinsten kimseler de vard. Fakat bu derece ileri gidecei, bir Hkmet yesi hakknda bu derece sert konuaca kimsenin aklndan bile gemezdi. Atatrk tarifsiz ekilde kzmt. Fakat duygularn belli etmeden, ok sakin u emri verdi: Ltfen sofray terkediniz! hocanz Hace-i Sultan Buras sizin deil, milletin sofrasdr. Geri biz saraydayz ama, deildir. Cum-huriyette serbesttir... Diye balaynca Atatrk yavaa yerinden kalkt. Kucandaki peeteyi masaya

braktktan sonra:

kp gitti. Hemen arkasndan kotum. Doru Harem ksmn-daki yatak odasna girmiti. Ben de arkasndan gir-dim. Her zaman olduu gibi kaplar kilitledim. Ata-trk soyunana kadar bir kelime konumad. Sinirleri henz yatmamt. Cumhurbakan olduktan sonra belki de hi kimse O'nunla byle konumamt. elebi Efendi, desene ki, ylan koynumuzda bytyormuuz. Dedi. Cevap vermiyerek yavaa kapy ap dar ktm. Oradaki grevim bitmiti. Yemek salonuna dnnce bir de ne greyim. Reit Galip rak kadehini hrsndan dilerinin arasna alm kemiriyor. Ba ucunda da

ku

yleyse msaade ederseniz ben terkedeyim. dedi ve salondan

tu

py

ld

Recep Zht ve Kl Ali duruyorlar. Reit Galip ban kaldrp beni grnce: elebi, bana bir kadeh rak ver, diye bard. Efendim, kilerci uyumu. Diye atlatmaa altm. Demek bana verecek bir kadeh rakn bile kalmad desene... Diye

ac ac sylendi. Ne yalan syliyeyim, bu olaydan ok zldm. nk Reit Galip'i gerekten ok seviyordum. Aralarnn almasna gnlm raz deildi. Fazla iip te daha kt bir olaya meydan verilmemesini istemi, bu yzden de rak yok demitim. Rahmetliye bir kadeh raky esirgeyiim iimde eziklik olarak kald. Ertesi gn Reit Galip, Atatrk'e ve stanbul'a kserek Ankara'nn

yolunu tuttu. Hatt cebinde on liras bile olmad iin tren parasn Umum Ktip Tevfik Beyden bor aldn hatrlarm. Aradan bir ay gemiti. Biz yine stanbul'daydk. Yemek salonuna gelen Atatrk bir ara bana: elebi efendi, imdi Ankara'da Reit Galip Bey bir konferans verecek, onu dinliyelim. Dedi. Trkoca salonunda Daha aknlm gemeden koup radyoyu a-tm. Reit Galip'in verdii konferans sessizce dinledi. Radyoyu kapattktan sonra, gzlerinde bir sevin prlts yanp snd: Kendisini affettirdi. Dedi.

Onbe gn kadar sonra da biz Ankara'ya gittik. Ertesi akam Reit Galip'i sofraya arlm grdm. Sanki aralarnda hi bir ey gememi gibi hareket ediyorlard. Bir ka gn sonra da Anadolu Ajans, Reit Galip'in Mill Eitim Bakan olduunu haber veriyordu. O gece sofra olduka kalabalkt. Reit Galip'in zerinden sevin akyordu. Toplantnn en kvaml annda Atatrk kapda duran askerlerden ikisini ard ve gretirmee balad. ounluk byle yapar, gezilerinde olsun, kkte olsun, yiit mehmetik-lerden bir kan yanna ararak gretirir, Trk gcnn nelere yettiini gzleriyle grmek isterdi. Hatt yannda bulunan ok sevdiklerini, bu mehmet-iklerle istemeseler bile- gree tututurur, onlarn hrpalann hazla seyrederdi. Bir ka keresinde meh-metikleri kendisiyle gree de davet etmi, fakat hi biri Senin srtn yedi dvel yere getiremedi, biz mi getireceiz diye gree yanamamlard.

ku

tu

py

ld

Gre ok tatlyd. Hepimiz byk bir dikkat ve merakla sonunun nasl geleceini bekliyorduk. Reit Galip'in ise merak son haddini bulduu bir sra, Atatrk askerlere iaret ederek yeni bakan alt okka yapmalarn emretti. Hepimiz armtk. Bakan da yle. Daha aknlmz gemeden o babayani iki asker, Reit Ga-lip'i karga tulumba kucaklayverdiler. Havaya kalkan bakan, nce bir iki rpnmay denedi; fakat ne haddine... Dev gibi muhafzlarn birer elik peneyi andran elleri arasnda kprdamak ne mmkn...

olacan merak ediyorlar, adeta nefes bile almaktan korkuyorlard. Atatrk ise soukkanl ve tabii grnyordu. Askerler, Reit Galip'i iki sefer havaya kaldrdlar. Tam yere vuracaklar srada Atatrk'n bir iaretiyle vurmaktan vazgeiyorlar, tekrar var hzlaryla havaya sallyorlard. Birka kez tekrarlanan bu ho oyundan sonra (biz ocukluumuzda ok oynardk) Atatrk sofrada-kilere dnd. Glerek: Biz istersek byle de hareket edebiliriz. Dedi. Acaba Atatrk, bu oyunla, vaktiyle kendisine hakaret eden Reit Galip'e centilmence bir ders mi vermek istemiti? Ama ben, bunun aka erevesini hi bir zaman amadn sanyorum. Atatrk, Reit Galip'i sevmeseydi, o olaydan sonra onu ne bakan yapard, ne de alt okka

ettirirdi.

sonra stanbul niversitesi'nde nklp Tarihi iin bir krs gerekmiti. O gn sofrada, devrimlerimizin tarihesini yapacak kiinin kim olabilecei grlyordu. Atatrk, hararetle bu grevin kendisine dmesi gerektii tezini savunuyor: Bu ii ancak ben yapabilirim. Geri inklb beraber yaptk, fakat bu krsy ben igal edebilirim, yoksa bu maarif vekilinin ii deil. Olmazsa benim namma kzm Afet yapar. Diyordu. Reit Galip ise itiraz basyor: Paam, her eyi siz yaparsanz, biz ne i greceiz. Diyordu. Ya ben, ya Afet Hanm. Diyor da, baka bir ey sylemiyordu. Fakat Atatrk'te dediim dedikti: Reit Galip buna da cevab yetitiriyor:

ku

Mecliste bulunanlarda heyecan son haddini bulmutu. Sonunun ne

Reit Galip'in Mill Eitim Bakan oluundan birka ay getikten

tu

py

ld

Paam, Afet Hanm kznzsa, bizler de olu-nuzuz. Aramzda

fark var m ki. Bu ii Maarif Ve-kinin yapmas lzmdr. Biz de olunuz olarak bu

ku tu py ld z

GZL DEFTER vazifenin kendimize verilmesini istiyoruz. Diye syleniyordu.

55

Bu i sonulanmadan, ayn gnler iinde bir baka olaya daha dokunmak isterim. Bir ka gn sonra sofrada, Kl Ali, Recep Zht, Ata'nn etrafn evirmiler, urdan burdan konuuyorlard. Bir ara Recep Zht, Atatrk'e: Paam, dedi. Reit Galip'e biri demi ki: Hitler bugn konuacak. Bunun zerine Reit Galip te u cevab vermi: Bizim Hitler her gn konuur. Atatrk bu lfa kzmak yle dursun, kahkahalarla glmt. Aradan gnler geti. Reit Galip hl nklp Tarihi krss iin alyor, Atatrk' uygun bir zamanda kandrabilir miyim, diye dnyordu. Tam

srada Mill Eitim Bakanlndan da affedildi. Yeri-

ne Hikmet Bayur geldi.

Moda'da denize dm, zatrrieye yakalanm. ki ay kadar tedavi oldu. Garip rastlant, Hikmet Bayur, nklp Krssnde ilk konferansn verdii gn, Reit Galip te hayata gzlerini yummutu.

ku

Bakanlktan ayrlmas Reit Galip'e uurlu gelmemiti. Bir gn

tu

py ld z

56

ATATRK'N UAININ

ATATRK doru sze baylr, dobra dob-ra konuanlar severdi. Kibirli deildi, gururluydu. Hizmetkr olmamza ramen bizlerle,

neferleriyle dertlerimizle

zgrl tanrd, elebi, ne dersin bu ie?

huyunu bildiim iin, sorduu her eye hi ekinmeden, ucu zlfi yre de dokunsa, cesaretle cevap vermee gayret ederdim. Bunun dln de, lnceye kadar hizmetinde kalmak suretiyle grdm.

Atatrk

dalkavuklua kamadm iin tutmu olmal.

Bir gn yurdumuza Fransa'dan konuk bir madam geldi. Adn hatrlyamadm bu madam Kontes diye aryorlard. Yal, temiz giyimli, asil grnl bir kadnd. Atatrk Arkalarndan, yryordum. Saray'n kabul salonunda Napoleon'a ilikin tane masa vardr. Bunlarn zerlerinde bir takm reDolmabahe zerimde Saray'n, madama halde kendisi ben de gezdiriyordu. Gezintide Fethi Okyar, Kzm zalp ta vard. smoking olduu

ku
arkadaa ayr beni, her

KONTES AKINA EVRDM

Diye sk sk benim fikrimi aldn hatrlarm. O'nun bu

tu
ayr eyi

py
konuur, ilgilenir, her aka

sorular

sorar, bize

aka-lar, konuma

frsatta

ld
konutuum,

z
yalancla

ve

GZL DEFTER simler, Napoleon'un Damdonrleri,

57 annesi ve kzkar-deinin adlar

yazlyd, Bo zamanlarmda saray gezmee knca her zaman bu masalara bakar, stndeki yazlar okumaa dalardm. Okuya okuya farknda ol-myarak ezberlemiim. Oraya gelince frsat karmadm. Hemen atldm. Napoleon'un aile kiilerinin adlarn sralamaa baladm. Kontes armt. Hem Napoleon slalesini bir hizmetkrn ezbere bilmesinden, hem de koskoca bir devlet bakannn karsnda, hizmetkrnn ortaya atlarak serbeste konumasndan... Kontes Atatrk'e dnerek: Sizin iin diktatr diyorlar. Oysa bu adamlar, sizden hi

ekinmeden, korkmadan konuabiliyorlar... Atatrk u karl verdi: Benim iin diktatr diyorlar. Evet, ben diktatrm ama, kalpleri

kazanarak diktatr oldum. Bun-lar benim verdiim emirleri yaparlar. Benden ne diye korksunlar?... Bir gn sonra...

efimiz brahim'e beni sormu, izinli olduumu sylemi. Bunun zerine Fethi Ok-yar'a dnerek: Napoleon'un annesini, kzkardeini ne sen bilirsin, ne de ben.

Bizim elebi zeki ocuktur. Hele bugn ok houma gitti. Trklerin hizmetkrlar bile Napoleon'un familyas ile alkal... Beni diktatr tanyan insanlardan bir tanesi bu vaziyeti grm oldu. Onun iin memnunum. Demi. samyordum. Ertesi gn bunu brahim'in azndan duyduum zaman kabma

ku

zinli olduum iin o gece sofrada hizmet edememitim. Atatrk,

tu

py

ld

58

ATATRK'N UAININ

SERVETLERNZ VERNZ

1930-1931 YILLARINDA yurdumuzda byk bir ekonomik bunalm bagstermiti. rn fiatlar dyor, Devlet btesindeki ak geniledike geniliyordu. Genel bir ulusal ekonomi seferberlii olmadka bu hal dzelemezdi. Her gn bir yada birka tccarn ifls ettii duyuluyordu. Huzur-suzluk son haddini bulmutu. Bu durumu gren btn milletvekilleri, Atatrk'ten bu hastala bir are bulmasn istediler. Hatta Nuri Conker: Paam, vaziyet ktdr. mahvolur. Diyordu.

Atatrk u cevab verdi:

karmam. Bu memlekette Yksek Ticaretten mezun dnya kadar gen yetiiyor. Bunlarn arasndan sein bir tanesini, ktisat Vekili yapn... Fakat Hikmet Bayur'un dedii dedikti: Dedi. Atatrk bir iki saniye dndkten sonra Nuri Conker'e dnerek: Paam, bizim hi bir ie sizin kadar aklmz ermiyor. Onun iin her eyi siz yaparsnz. Buna da siz are bulacaksnz.

ku

O gn sofrada bulunan Yunus Nadi ve Hikmet Bayur:

Paam, bu ie ancak siz are bulabilirsiniz... Deyince Ben askerim. Vazifem olan eyleri bilirim. Gerisine

tu

py

ld
Byle

giderse,

memleket

GZL DEFTER

59

Bu millet ok abuk kurtulur ama, usuln bilmek

lzm. sterseniz sizi misl alalm. Siz Selanik'ten Trkiye'ye gelirken Ankara'ya ne getirdiniz? Tabii hi bir ey. imdi neniz var? Yzbin liralk bir apartman, Ktahya'da ikiyzbin liralk bir kiremit fabrikanz. Hepiniz btn mallarnz millete verirseniz, bu dva kendiliinden halledilmi olur. te sana kurtulu yolu... Sonra Yunus Nadi ile Hikmet Bayur'a dnerek: Ne buyrulur? Diye sordu. Daha onlarn verecei cevab beklemeden ekledi: Ben askerdim. bugne Allahn inayeti, milletin ve yardm millet ve almasiyle bir yana ulaabildik. olmaldr. Memleket artk

kurtulmutur. Ben bir ey yapmadm ki... Benim vazifem ekilip oturmak Reisicumhurluu bile zerime almamam lzmd. Ne are ki, hi istemediim halde bu vazife her yl benim zerimde kalyor. Benim kalmam bu millet iin belki zararl olur. Dedi. Bir yl kadar sonra 9 Eyll 1932 de Bankas Genel Mdr olan Cell Bayar ankaya Kkne arld. Atatrk Bayar'a: Seni ktisat Vekili yapyoruz. Deyince Bayar: Paam, beni af buyurun. Ben yalnz Bankasnda

kalmak istiyorum. Bu i bile bana fazla geli-yor. Diyerek sefer de yaplan istei geri evirince Atatrk: Hem Bankas Mdrln yapacaksn, hem de ktisat Vekilliini. Dedi. Bayar bu istee uymak zorunda kald. Bunu duyunca ok sevindik. Sevincimiz daha ok u Hatrmz sorar, yaknlk gsterirdi. bakmdan ileri geliyordu. Bayar eli ak, bol bahi verirdi.

ku

tu

py

ld

58

ATATRK'N UAININ

ALLI BRAHM'LE ARKADAI

ATATRK Cumhurbakan olduu halde tam bir halk adamyd. Halkn iinden km olan bu byk insan, kalabalk iinde yaamaktan, halkn iinde dolamaktan, halkn gittii yerlerde oturmaktan byk bir haz duyard. Halkn elendiini grmekten holanr, o elencenin iine kendini de sokard. Beyolu'nda Trkuvazn yannda Eden adnda bir lokanta vard. Bir gn de oraya gitmitik. Saat gecenin onbiri. Garsonlar

etrafmzda alyorlard.

oturmular, rak iiyorlard. Kendi lemlerine dalmlar, bizim varlmzdan habersiz grnyorlard. Atatrk, bana seslenerek: Hemen git, beyleri ar! Dedi.

toparlanp bizim masaya geldiler. Bunlardan biri tannm ressam all brahim, yanndaki de Hsamettin adnda bir arkadayd. Atatrk, biraz sonra ikisine de u soruyu sordu: Siz raky niin iersiniz? Bendeniz raky herkes gibi midemi doldurall brahim'in arkada Hsamettin:

ku
frdolay

Atatrk'n oturduu masann biraz ilerisinde iki arkada

Masalarna gidip kendilerine emri bildirdim. Onlar da derhal

tu

py
dnyorlar,

ld
Atatrk'

honut

etmee

GZL DEFTER mak iin deil, kafam ldrmek iin ierim. Diye cevap verdi. Atatrk bu hazr cevaplktan ok holanmt:

61

Bravo... Diye bu yabanc misafiri kutlad. Daha sonra misafire olduunu

hangi partiden

sormu, Hsamettin de hi ekinmeden Serbest Fr-ka'dan olduunu sylemiti. Atatrk bundan da memnun oldu. kinci bir defa da: Bravo!.. Dedikten sonra all'ya dnerek: all brahim, all brahim... Avrupa'dan bir ok ressamlar, heykeltralar geliyor, benim resimlerimi, bstlerimi, heykellerimi yapyor. Siz nerdesiniz? allara m gmldnz de, hi grnmyorsunuz? Bu kadar tannm bir ressam olmanza ramen sizin hi sesiniz kmyor. Onlarsa binlerce liray alp memleketlerine gidiyorlar. Deyince all brahim glmsiyerek u cevab verdi: Paam, Paam... Fndkl Saraynda (Akademi) benim yaptm

bir portreniz vardr. Anlalan bunu duymamsnz. Gidip onu grn. Atatrk siz deilsiniz, asl odur... Atatrk bu cevaptan da ok memnun kalmt. O gece sabaha kadar sofrada sanat sohbetleri yapld. all brahim'den Trk resmi ve sanat hakknda uzun boylu bilgi ald. Bunlar dikkatle dinledi. Sa-natnn korunmas ve sanatn gelimesi iin Devle-tin yardmc olacana sz

verdi.

getirmemi-tim. Saat sabahn drdne gelmiti. Toplant sona erdi ve

saraya dndk.

all brahim'e ilikin bir an daha: kinci Dnya Sava'ndan sonra 62

gazetecilie balayan Ordu'dan emekli hsan Boran, Bkre Atae ATATRK'N UAININ

ku
Atatrk'n bu

militerlii srasnda bir sanatlar topluluuyla Bkre'e gelen all brahim'le bir grme yapmt. Sohbet srasnda Ataemiliter, all brahim'e: stad, htra olarak ltfedip bir ey izer mi. siniz? Diye sormu, all brahim de kendine zg konuma diliyle: Ne gibi bir ey? Mesel Atatrk' hayalinizden izebilir misiniz? Ben O'nu kalbime resmetmiim...

tu
konuyla

py
bu kadar

ilgileneceini

hi

aklma

ld

Ve sihirli kalem darbeleriyle, birka saniye iinde Atatrk'n esiz bir portresini izmitir. Bu resim imdi hsan Borann ei Adviye Boran'da bulunmaktadr.

ku tu py ld z

GZL DEFTER

63

KAYSER'DEK SR SAHB
ATATRK sk sk halk ve memleketi gr-medike rahat edemez, bu yzden anszn gezilere kard. Balolara, elencelere, davetlere de gidii anszn olur, okullara haber vermeden baskn yapar, derslere katlrd. Bu yzden birok kimse gafil avlanr, hazrlksz olduklarndan akna dnerlerdi. Yurt gezilerinde de ounlukla byle olurdu. nceden hazrlanm bir gezi program yoktu. Gece sofrada, ertesi gn falanca yere gidilmesi istenir, sabah olur olmaz da hareket edilirdi. ok zaman gidilen yerin ilgilileri bizi yzleri tral, yahut dzgn olmyan kyafetlerle karlamaa dara dar yetitikleri iin Atatrk, bunlarn tellaryla inceden inceye alay ederdi. 1931 ylndaydk. Yine byle anszn klm yurt gezilerinden birinde bulunuyorduk. Trenimiz Kayseri istasyonundan kalkmak zereydi. Bir de baktm, oban kyafetli bir adam, kalabal yararak bulundu-umuz vagona yaklamaa alyor. Beni kapda gren oban kyafetli adam: Bir olay getiini anlamtm. Vagonun kapsn araladm. Atatrk' grmek istiyorum, nerededir? Dedi.

cevap verdim. Adam srar ediyor, ben brakmyordum. Aramzdaki tartma gittike kzyordu. Adam da inat m, inat... Biz byle ekie duralm, Atatrk bizim konumalarmz bulunduu vagonun penceresinden duymu. Ban uzatarak: elebi, ne istiyor bu adam? Diye sordu. Efendimizi grmek istiyor, Paam. Dedim. Al gel efendiyi yleyse...

Adam nme dt, ben arkada, beraberce vagondan ieri girdik.

ku

Yaverlerden izin almadan Atatrk gremez-siniz. Diye

tu

py

ld

62

ATATRK'N UAININ

Benim oban sandm adam meer davar sahi-biymi. Balad Atatrk'e serencamn anlatmaa: Beyz koyunu ile davar varm. Bunlar satmaa Ankara'ya gtrrken baytar yolunu kesmi. Kayseri'de hastalk var, hayvanlar gtremezsin. baytara yalvarmaa balm: Efendim, Kayserinin her yerinde mi hastalk var? Her yerinde olmaz ya... Bu ehrin garb var, ark var. Hi olmazsa buralardan bana bir yol versinler. Hastalk olmyan bir yoldan geireyim. Demi. Ama bir trl bu hayvanlara yol verilmemi. Davar sahibi, demi. Bunun zerine adamcaz

hayvanlariyle eli brnde kalm. Ne yapsn, neylesin, derdini kime asn. Validen umudunu kesince, birden Atatrk'n Kayseri'ye geldiini duymu.

sayesinde feraha karm. Diye dnm. Hayvanlar otlaa brakt gibi soluk solua istasyona yetimi. hareketini geciktirdi. Vali ile sordu. Davar sahibini byk bir dikkatle dinliyen Ata-trk, trenin baytar artt. kisi de zaten istasyonda bulunuyorlard. kisine birden dnerek:

ey efendim, bu mntakada hastalk var da, ondan msaade etmedik. Deyince bu defa da Valiye dnd: Siz ne dersiniz Vali Bey? Diye sordu. Vali ezile bzle: Efendim, doktor hakldr. Deyince Atatrk kzdn belli ederek: Demek bu sr sahibi burada hayvanlariyle beraber lsn. Siz de seyirci kaln... Sizin maksadnz malm, anlald. Dedi. Sonra daha fazla fkelenerek : u kyl kadar da olamadnz. Bu adamn arka, garba akl eriyor da, sizin neye ermiyor a mbarek adamlar ? Dedi.

ku

Varp gideyim, Ata'ya derdimi ileteyim. Belki O'nun

Bu arkadan srsne neden mni oldunuz? Diye

Baytar kekelemee balad. Ne cevap vereceini armt:

tu

py

ld

63

ATATRK'N UAININ

Vali ile baytarda afak atmt. nlerine bakyorlard. Hemen sr sahibine dnerek: Baba, imdi srn topla. ehrin tam gbeinden Ankarann yolunu tut. Eer sana mni olmak isterlerse, hi ekinmeden bana telgraf ek. Ben senin olduun yere yetiirim. Dedi. Adam teekkr edip, Atatrk'n ellerine sarldktan sonra yanmzdan ayrld. Atatrk tekrar Valiye dnerek u soruyu sordu:

de bylece harcanr gider.

66

OKUMA. kitaplarna kadar geen Srt-ma Mustafa ile Atatrk'n karlamas ok enterasandr: 1930 ylnda Atatrk, bir gn atla Yalova dalarnda gezintiye kar. Yolun zerinde bir srtmaca rastlar: Bu yol kar m? Diye sorar. oban, eliyle yolu gsterir. Atatrk, yoluna gidecek yerde atn durdurur. obanla aralarnda u konuma geer:

ku

Nedir bu hal. Bu sama hali grmediniz mi?

Paam farketmedik... Tabii sen farketmezsin, o farketmez. Memleketin serveti

Vali ile baytarn nlerine bakarak yle bir gidileri vard ki...

tu

py

ATATRK'N UAININ

HASTA OBANI ZYARET

ld z

Adn ne senin? Mustafa... Bu koyunlar kimin? Aann... Peki sen ka paraya alyorsun?.. liraya.

misin?

Aa raz olursa gelirim. Aann rzasn aln da ondan sonra... Senin anan, baban yok mu? Yalnz anam var. Bakalm raz olur mu?

ku

Sana daha fazla para versem, benim iftlii-me gelir

tu

py ld z

GZL DEFTER

67

Onun da rzasn alrsanz raz olur. O zaman ben de alr, ona bakarm. Atatrk bu srada cebinden bir sigara karp obana uzatr. oban onbir-oniki yalarndadr. Sigaray almaz. Sigara imiyor musun? Daha srlamadm (almadm).

Bunun zerine Atatrk cebinden bir 10 lira karp vermek ister. oban bunu da almaz. Bu gzel hali gren Atatrk, paray almas iin srar eder. oban: Alrm ama, bir artla, der. Sen de benim vereceim cevizleri alrsan paran alrm. paray verir...

tarafndan apar topar, daha ne olduunu anlamaa vakit bulamadan Yalova Atatrk Kkne getirilir. oban daha Atatrk'n kim olduunu

bilmemektedir.

Salonda bir ok misafir vard. oban, elinde sopas olduu halde oturuyor, bana geleceinden habersiz rkek baklarla evresine baknyordu. Konutuun adam kimdi? Diye sordum. oban: Bilmem... Diye karlk verdi. geldii kadar tte bulundum:

Dikkatli ol ve hi ekinme... Dedim. Seni okutur, adam olursun. Bu grdn Atatrk'tr. ocuk artk kke getirili nedenini renmi bulunuyordu. Yznde memnunluk hali belirmiti. Derken Atatrk salona girdi. Srtma Mustafa'y tepeden trnaa szdkten sonra surat asld. Misafirlere dnerek: ocua kim olduumu sylemiler. Baksana nasl konumas, tavr deiti... Dedi. Bunu duyar duymaz benim sylediim meydana kacak diye korkudan hemen oradan svtm.

ku

Atatrk, obann cebinden karp, kendisine u-zatt cevizleri alr, bu kadarla kapansa iyi... Ertesi gn Srtma Mustafa, jandarma

Srtma Mustafa'y ite ben, ilk kez o gn, orada tanmtm.

Bunun zerine ocua bulunduumuz yeri anlatarak, elimden

tu

py

ld

Srtma Mustafann kke getirildikten sonra stmadan dolay karnnn davul gibi i olduu grld ve ili ocuk Hastanesine gnderilip tedavi altna alnd. Yalova'dan stanbul'a dnmtk. Bir gece yars Atatrk'n aklna geldi, oban Mustafa'y sordu. Yatyor! dedik. Gidip grelim dedi. Saat gecenin ikisinden sonra kalkp ili ocuk Hastanesi'ne gittik. Geliimiz bir lemdi. Btn ocuklar uykudan uyandlar. Atatrk, oban Mustafa ile beraber, yatan br ocuklarn da shhatini sordu. Kaldmz sre iinde ocuklarn hi biri uyumad. Atatrk, oban Mustafa'nn yanndan ayrlmak istemiyordu. Onunla zel olarak konutu. Hatrn sordu. Sabaha kar hastaneden ayrldk. Ertesi akam sofrada konu, yine bu oban Mustafa zerindeydi. Herkes onun iin bir ey sylyordu. Lehinde ya da aleyhinde... Bz misafirler: Paam, bu ocua bouna emek vereceksin? Niin? Efendim, oban hi okur mu? Adam olur mu? Bu samalar Yahu, ne uzaa gidiyorsunuz. Ben de bir zamanlar tarlada kargalar bekledim. Daymn iftliinde onun koyunlarn gttm. Beni biraz zeki gren daym: Bu ocuu okutmal... Dedi. Bundan sonra beni asker mektebe yazdrdlar. Ben de okudum, grdnz mevkie geldim. obanlar okumaz diye bir nazariye yoktur. Bu ocuk ta okur. Belki byk bir adam

byk bir dikkatle dinliyen Atatrk:

da olur. Onu da zaman gsterir... Dedi.

Atatrk'le grr ve mbayaa memuru yzba emeklisi Rza Kse'den ayln, yani harln alr, baz defa yemekte alkonulurdu. Yllar geti ve zamanla bu ocuun okuyup adam olduunu grdk. oban Mustafa binbala kadar ykselmi ve emekli olmutur. imdi Yalova'da oturmaktadr.

ku

oban Mustafa Kuleli'de iken stanbul'a her geliimizde saraya gelir,

tu

py

ld

GZL DEFTER

71

ATATRK, her yaz dinlenmek iin Yalo-va'ya gelir ve burada ay kadar kalrd. Yalova'nn insana huzur veren havasna, sessizliine kt adeta. Burada tabiatla babaa kalmaktan, byk bir haz duyduunu, ferahladn her halinden belli ediyordu. Yine bir yaz, Yalova Kaplcalarndayz. Yaz aylar kendine zg bir tembellikle scak ve ar geip gitmede... Gnlerden bir gn, anszn kkn kapsnda bir kadn belirdi. Bu srada Atatrk, kkn merdivenlerinden inmekteydi. Kadn birden kendini yere atp, Atatrk'n ayaklarna kapand, pmek istedi. Fakat Atatrk buna hemen engel oldu, Estafurullah diye geri geri ekildi. nce mahcup olmu gibi bir tavr taknmt. Fakat az sonra kzdn anladm. Sert bir ekilde: Ne istiyorsun? Diye sordu. ocuum var, mektebe vermek istiyorum... Peki, siz ne i yaparsnz? Kadn ezile bzle, adeta utanrcasna: retmenim... Diyebildi. Atatrk'n can adamakll sklmaa balam-t. Bir

retmen, Yeni nesli sizler yetitireceksiniz,

ku

AYAKLARINA KAPANAN KADIN

tu

py

ld

68

ATATRK'N UAININ

yeni nesil sizin eseriniz olacak dedii bir retmen gelsin, onun ayaklarna kapansn... Olur ey deil! Siz byle yaparsanz, sizin yetitirdiiniz talebeler ne yapar? Byle bir hareket fani insanlara yaplr m? Haydi istediin neyse abuk syle. Yalnz unu iyi bil ki, kim olursa olsun, elini ayan pmek hi te doru deildir. Kadn retmenin istei, iki ocuunu yatl okula vermek, okutmakt. Atatrk emir verdi. ocuklar hemen yatl okula yolladlar. Kadncaz o an ne yapacan, nasl teekkr edeceini bilemiyordu. Ayrlrken gzleri yalarla dolu Allah uzun mrler versin diyebildi. Yalova'da

Atatrk'n ok cann skm ve neesini kaybettirmitir. O, her

zaman

istemitir. Bat kadn ile Trk kadn arasndaki fark kaldrmak en byk amacyd. Trk kadn btn aalk duygulardan kurtarlmalyd. mrnn sonuna kadar da bunu savunmutur.

ku
o kadna

gn

ayaklarna iinde

kapanan

retmen

olay

tu
toplum

gereken

nemin

verilmesini

py

ld z

GZL DEFTER

71

derece sevdii

Hayvanlar ok severdi. Kurban kestirmezdi. At ve kpek en hayvanlar arasndayd iftlik hayvanlarndan ruam hastalna yakalanan bir tay ldreceklerini duyduu zaman ocuk gibi alam ve ellerine lstik eldiven giyerek birka kez okamadan ldrmelerine izin vermemiti. Bir gece sofrada otururlarken Atatrk, yaverlerden birini ard ve u emri verdi:

buraya getiriniz... Hayvanlarn getirilmesinin istendii yer anka ya, emri veren de bir Cumhurbakan idi. Yaverler ve misafirler duraksadlar. Sofradakile-rin aknl henz gemeden yine Atatrk'n sesiy-le irkildik: Sevelim, grelim, okyalm... Kke, hem de eref salonuna hi hayvan girer miydi? Fakat emir emirdi ite... Yeni doan tay ve annesi Yldz, hemen Kke getirildi. Ama hayvanlar

ku
merhametliydi.

CUMHURBAKANI SALONUNDAK ATLAR

ki

tu

OK kuvvetli bir iradeye sahip olan Atatrk'n duygu yan da ok zengindi. Son Zayflara acr ve yardma koard.

gn nce bizim atlarn biri dourmutu. Alp onlar

py

ld

bir trl salonda kayyordu.

yryemiyorlar,

cill

yerlerde

ayaklar

Hemen yerimden frladm. Aklma bir are gel-miti. Yerlere serili seccadeleri topladm. Tay ve annesinin geecei yere serdim. Hayvanlar rahata salona girdiler. Fakat unu da syliyeyim ki, hayvanlar salona ok yakyorlard. Atatrk bir sre salona alnan hayvanlarn yannda kald. Eliyle ikisine de eker yedirdi, ayr ayr sevdi, okad. Bundan sonra hayvanlar salonu terket-tiler. Herkes memnundu. Kimin aklna salona hayvan sokmak gelir. Belki de bir atla yavrusunun Cumhurbakan salonuna girii, yeryznde ilk kez olmutur.

ku tu py ld z

GZL DEFTER

71

74

ATATRK'N UAININ

KPE FOKS'UN LDRL

ATATRK'n en sevdii hayvann at ol- duunu biliyorum. Fakat kpei de ok severdi. Bu vefakr iki hayvana ayr ayr sevgi besler, onlara ok acrd. Birinci Dnya Sava srasnda Alp adnda ok sevdii iri bir

Bir tencere pilv elimle verdim. Hem yle bir pilv ki, fukarann evinde drt kii doyar. Hi sesini karmad nce... karmad ama, aklna Foks gelmi olacak ki, yemekten sonra sz yine ona getirdi: Bu kpek iftleti mi? Diye sordu. Anlalan Foks'un Konya'da iki ay nce iftlemiti... Dedim: keyifsiz halini, bu kez de cinsel durumuna yoruyordu.

ku

kpei varm. Atatrk'n kapsnda nbet bekler, hi kimseyi ieriye brakmazm. Kurtulu Sava srasnda Yunanllardan alnm beyaz -sar kark bir av kpei vard. Alber adndaki bu kpei ok severdi. lmne de uzun boylu zlmt. Atatrk'n bunlardan baka Foks adnda bir kpei daha vard. Yalova'da Hasan Efendiden 50 liraya satn almt. O zaman da 50 lira olduka nemli bir parayd. Foks uzun sre kkte kald. Bir Cumhurbakan kpei olarak hayatta kendi cinsle-rinin hi birine ksmet olmayan rahat ve mutlu bir yaant srd. Atatrk, Foks'un yaantsyla yakndan ilgilenirdi. Bir gn Ankara'da, Kkn bahesinde dolarken, kpeinin hareketlerini dikkatle izliyordu. Foks'un tembellii mi zerindeydi, neydi? Bir keye ekilmi, bo gzlerle sahibine bakyordu. Atatrk hayvana uzun uzun baktktan sonra, bana dnd: Bu hayvan a... Dedi. Yemeini az nce yedi. Diye karlk verdim. Yese byle olur mu?

tu

py

ld

O orada kald. Ben burada bir ey oldu mu, diye Henz olmad Paam...

soruyorum. O zaman Atatrk yle konutu: Hayvanlar muayyen zamanlarda iftleirler. Onlarn hi deilse bir zaman var. Onlar kadar olamyoruz... Atatrk'n bu szlerine iin iin ne kadar gl-mmdr.

Misafirlerden bir ounu srdktan baka bir gn de Atatrk'n elini srm. Hem de olduka derin bir yara am. O gn elini sarl grnce hepimiz meraklanmtk. Bunun zerine kpei Kkten uzaklatrdlar, iftlie gtrdler. Yaknlarndan bir ka kii Sahibini sran kpekten hayr gelmez diye ldrlmesi iin Atatrk'e srar ettiler. zin verdi mi, vermedi mi bilmiyorum ama, Foks o gnlerde ldrld. Baytarlar Atatrk'e yaranmak iin zenle kpein derisini yzmler. ini samanla doldurup, gz

yerlerine cam gz takmlar.

Bir camekn iine oturtmular. Tabii bunlardan Atatrk'n haberi yok. Bir gn gezinti srasnda iftlie de urad zaman, cameknda Foks'u grnce duraklar. i acyla burkulur. zgn bir halde: onu. Der. Atatrk'n, elini sran kpekten sevdiim diye bahsetmesi, oradakileri artr. Bunu yzlerinden okuyan Ata unlar syler: Her srana kzlmaz. Foks fenalk yapmak iin srmamtr. Ertesi gn Foks'un doldurulmu derisi camekn -dan kaldrlm ve bahenin bir kesine gmlmt. Attan ve kpekten baka Atatrk kular da ok severdi. Kuu Nuri Ustann bakt bir ok gvercinleri ve gvercinlii vard. Onlarn uularn hazla gzlerdi. Bir gezisinde kendisine armaan edilen b-drcnlar yememi, bahede kafeste Sevdiim bir mahlku byle grmek istemem, kaldrn

ku

Bir ka yl Atatrkn yannda kalan Foks, hrn bir kpekti.

tu

py

ld

GZL DEFTER

73

saklanmasn istemiti. Fakat ne yazk ki, Atatrk'n yemee kyamad kular, bir ka gn sonra bir kedi tarafndan yenmi. Kafeste sadece tyleri bulundu.

GZL DEFTER

BR gece sofrada otururken Atatrk yine birden bire bir gezi istedi. Bu da nceden kararlatrlmam, hazrlksz, srprizli gezilerden biriydi. Daha sofra fasl bitmeden misafirlere dnerek: Hazr msnz? Seyahate kyoruz... Deyince herkes Hazrz... Diye cevap verdiler. ard. Sonra: Otomobillere hazrlanma emri verildi. Ankara yaknlarnda ubukabad denilen amlk, gzel bir yayla vardr. Tabi manzaras ok gzel olan bu yaylann yolu olduka tehlikelidir. Darack yolun alt, gz karartan uurumlarla kapldr. yle bir yol ki, otomobil geer ama, en kk bir dikkatsizlikte hemen uuruma uabilir.

ku tu py
UBUKABAD AMLIINDA
77

ld

ileri Bakan tarafndan hemen haber gnderilip yollar temizletildi. Arabalar yola koyuldu. Uu-rumlu araziye gelince sarsla sarsla ilerlemee baladk. ofrler btn dikkatlerini, nlerinde uzanan darack bozuk eride vermilerdi. Titrek farlarn yetiemedii simsiyah, lm saan bir uurum bir yanmzda; br yanmzda sivri, granit tepeciklerle ykselen bir da paras. Ben vaziyeti grnce yokuun banda otomobilden indim. Darack yoldan uurumu seyretmee baladm. Bulunduum arabada oturan Nuri Conker ile Hac Mehmet Beye, yolun buradan ilerisinin daha tehlikeli olduunu syledim. nk gndz bir ka kez bu tehlikeli yolu gemitim. Nuri Conker: Yani ne yapalm elebi, lmden mi korkuyorsun? Dedi. Herkes bann aresine baksn. Ben iniyorum, sonra yayladan dnte beni alrsnz. Diye karlk verdim. Fakat milletvekilleri otomobilden inmediler. Benim aa indiimi gren Kl Ali ve smail Hakk Teke, kzarak yle

dediler:

mu? Atatrk'n can yok mu?

Dimitrokopolo var. Bende ise hi bir ey yok. Onun iin ben inmede, siz inmemede haklyz. Sabaha kar saat drde doru ubukabad'a vardk. Bir ka adr kurulmutu. Hepimiz adrlara girerek yorgunluktan ve uykusuzluktan battaniyelerin stne kvrlverdik. Ertesi gn Atatrk uyandktan sonra hareket emrini verdi. Gece getiimiz yoldan dnerken Atatrk'n aknln bir grmeliydiniz: iyiden iyiye artyordu. nce bana kzanlar, gece getikleri srat kprsn andran yolu gzleriyle grnce hak verdiler. Yahu dn gece biz buradan m getik? Diyor, aknl

BEKR avu Atatrk'e ok hizmet etmi bir askerdi. Cumhuriyet devrinde de u-zun sre Atatrk'n yannda kald. ok sevdii hizmetkrlarndan biriydi. Birinci Dnya Savanda, anakkale'de yannda bulunmu, Mtareke yllar iersinde o da her asker gibi

ku

Niin indin otomobilden, niye korktun? Bizim canmz yok Sizin de cannz var ama, hepinizin kafasnda birer ie

tu

py

BEKR AVU'UN HZMET

ld

terhis olmu, baba oca ankr'ya dnm. Aradan uzun bir zaman getii halde Bekir avu annesinin yanndan ayrlmaz. Bir gn Gazi Mustafa Kemal Paa'nn Ankara'ya getiini duyan annesi hemen oluna: Haydi ocuum, eyalarn topla. Senin kumandann Ankara'ya gitti. Orada asker topluyormu, ordu kuracakm. Senin de orda olman lzm. Derhal hazrlan ki, yarn sabah yola kasn... Bekir avu bu ie pek istekli deildir. Barut kokusu, ate ve arapnel yamuru, yoksunluk onu yl-drmtr. Anne, daha ka gn oldu askerden geleli... Deyince annesi:

Derhal gideceksin, anladn m? Der. Annesinin bu szn emir sayan Bekir avu: yolunu tutar. Derhal anneciim... Diyerek ertesi sabah Ankara'nn O zaman tren falan yok... Da tepe demez, an-

ku

Eer gitmek istemezsen stm sana hell etmem.

tu

py ld z

80

ATATRK'N UAININ

kr-Ankara arasn yaya olarak alr. Atatrk'n otur. duu ankaya'daki o zamanki adyla Papazn kkne gelir. Atatrk, eski askerini grnce: sorar. Bekir avu, nasl oldu da sen buraya geldin? Diye geldiinizi duyunca hemen

Paam, sizin Ankara'ya heybemi omuzlayp kotum. Sen kendiliinden

Fakat Atatrk, Bekir avuu ok yakndan tanmaktadr: gelmemisindir. Seni annen gndermitir. Yoksa sana kalsa zor gelirdin... Atatrk, Bekir avuun bu szlerden gcendiini anlaynca yle konumu: ok iyi etmisin de gelmisin... Aferin sana... Atatrk bundan sonra Bekir avuun gzlerinden

per. Geldiinden dolay hem teekkr eder, hem de Birinci Dnya Sava'nda olduu gibi avu olarak yannda kalmasn

ister.

gn Eskiehir'e hareket ederler. Orada karargh kurarlar. Bir zaman burada kalrlar. Yunanllar Eskiehir'e yaklamaktadrlar. Bu srada ters bir rastlant, Sakarya'da cepheyi tefti ederken, yanndakilerden birisi Atatrk'n sigarasn yakmak iin kibrit akar. Bundan hayvan rker ve Atatrk attan derek kaburga kemikleri krlr. lk tedavisi yapldktan sonra rntgeni alnsn diye Ankara'ya dner. Krlan kaburga kemiklerinden birinin ucu, cierini zedeledii iin Atatrk ok ac duymakta, nefes bile almakta glk ekmektedir. Krk kemik plasterle tutturulduktan sonra biraz rahata kavuan Atatrk, doktorlarn dinlenme dnde bulunmasn hie sayarak hemen otomobiline atlar ve cepheye koup Sakarya savan ynetir. Orduya sonuncu taarruz emrini verdii gn Atatrk'n krk kaburgalar da iyi olmutur. Atatrk'n hizmetinde bulunduum ilk gnlerde kkte grevli bulunan Bekir avu bu olay hem anlatr, hem gzleri yaarrd. Ben de bu hikyeleri ona tekrarlattrmaktan haz duyar. Haydi anlat! diye srar ederdim. avu ta dayanamaz, balard anlatmaa... Atatrk'le lgili bilmediim birok eyleri Bekir avutan renmiimdir.

ku

Fakat bu sefer malubiyet yok ha... Ona gre, Der. Ertesi

tu

py

ld

GZL DEFTER

77

Atatrk hasta olduu zaman nasl bakardn avu?

Hi unutmam elebi... Atatrk attan dtkten sonra ok hastalanmt. Yatakta yatyordu. Oysa her sabah banyo yapmadan duramazd. Fakat bu banyoyu bildiklerimizden sanma. O zaman du falan ne arar? Bir kova souk suyu bandan aa dkerdim. te banyo dediim budur. Ama attan dp kaburgalar atlad iin artk su dknemiyordu. Sabunlu su ve sngerle vcudunu ovardm. Gnlerce Atatrk' bu ekilde banyo yaptrdm. Bir de keinin boynundan kardm bir ngran ucuna ip balyarak sofaya uzatmtm. ngran altnda oturur, nbet beklerdim. Hasta, olduu halde bir ezlonga uzanr, nnde bir Sakarya haritas, hep onunla urar dururdu. Bir ey istiyecei zaman da ipi eker, beni arrd. Derken Yunan kuvvetleri ar basmaa baladlar. Biz de brakmak zorunda sonra kaldk. bu Atatrk'n nceleri deitirdi. Eskiehir'i tam yok

dncesi, Ankara'y da brakp daha ierlere gitmek ve dman etmekti. Fakat dncesini Ankara'y terke-dersem Trk milletinin maneviyat bozulmaz m? diye dnyordu. Bu yzden Ankara'y sonuna kadar boaltmadk. on cevap al ondan. Bekir avu bir kez cotu mu, azn kapyamaz-sn. Bir sor,

oldu mu O'nda? Diye sordum.

ince kahvalt istiyor. (Kavun, gl reeli ve beyaz peynir) Eski halini galiba unuttu. Atatrk, ok zaman gece sofradan misafirler ay-rldktan sonra Bekir avu'u arr ve u kahvalty isterdi: Peynirli sulu omlet, bir dilim kavun ve gl reeli...

salmt.

yetitirilmiti.

papyonlarn -kaba olduu halde- ok iyi balard. Bekir avu'un ayrl da hayli ilgin olmutur:

ku
Zaten Btn

Atatrk Cumhurbakan olduktan sonra bir deiiklik

Tabii!. Dedi. Eskiden kavhalt zeytin peynirdi. imdi ise

Bekir avu, Atatrk'n istedii en iyi omleti yapmakla n kendisi Ltife Hanm tarafndan o gayet iyi elbiselerini, gmleklerini hazrlar,

tu

py

ld

avu bir gn Tepeba Gazinosu'nda ikisini imektedir. lerdeki masada iki arkada kavgaya tutumular. Kavgaclardan biri Galatasarayl boksrlerden. avu bunlar ayrmak istiyor. Dinletemeyince de fors (!) koyuyor: Sen benim kim olduumu biliyor musun? Bana Bekir!..

derler. Deyince boksr bunu Avrupa'dan gelen futbolcu Bekir sanarak hemen elini skyor ve yanaklarn pyor. GZL DEFTER 83

Bu olay o devrin ileri Bakan kr Kaya ile Bayaver Rsuhi Bey, Atatrk'e bildirip ikyette bulunuyorlar. Bundan sonra Bekir avu polislikten komser olarak emekliye ayrtlp, yanna da bir miktar para verilerek kyne gnderiliyor. avu sonradan kemik veremine yakalanm. Onbe yl kadar nce ankr'nn Dikenli kynde ldn rendik.

ku

tu py ld z

AR VE EDPLER ARASINDA

ATATRK, sanat sever, sanaty sayar, ann air ve ediplerine ok deer verirdi. Her zaman onlar sofrasna oturtur, dncelerini renmek ister, kendi dncelerini ortaya koyard. Onlarn kollarna girdiini, arkadaa konutuunu, yaknlarndan hi ayrt etmediini ok kere grm-mdr. Atatrk devrimlerini yazlar ve yaptlaryla savunan Yakup Kadri Karaosmanolu, Ruen Eref naydn, Falih Rfk Atay gibi nller, ankayadaki eski kkn hemen her akam davetlileri arasndayd-lar. br misafirler ise her akam deiirdi. Edebi sohbetler sabaha dek srerdi. Baz edipler de Ata'y, yurdun aydn takmyla tantrmak iin can atarlard. Bu yzden sofrasnda, tannm ya da tannmam bir ok yeni yz her zaman grebilirdik. 1934 ylnn bir sonbahar akamyd. ankaya'daki yemek salonundaki her zamanki sofray hazrlyordum. Bu yirmi kiilik kadar bir sofrayd. Misafirler arasnda ok gen birisi dikkatimi ekti. Sordum. Behet Kemal alar dediler. O gece zamann Bkre Bykelisi Hamdullah Suphi Tanrver ile air Yahya Kemal Beyatl da davetliler arasndayd. Btn konuklar tandm halde Yahya Kemal ile Behet Kemal'i tanmyordum. Yalnz adlarn iitmitim. Bir de Yahya Kemal'in bir iki iiri ezberimdeydi. Ona kar uzaktan bir hayranlm vard. Bu iki air de bizim sofraya ilk kez geliyorlard. Zaten Yahya

ku tu

py

ld

80

ATATRK'N UAININ

Kemal,

Hamdullah

Suphi

ile

Romanya'dan

yeni

gelmi

bulunuyordu.

O akam sofra air ve ediplerle doluydu. Yahya Kemal Beyatl, Hamdullah Suphi Tanrver, Behet Kemal alar'dan baka Yakup Kadri Karaosmanolu, Ruen Eref naydn, Fazl Ahmet Ayka gibi edebiyat dnyasnn kalburst kiileri de gelmi bulunuyorlard. br konuklar, her zaman bulunan Tevfik Rt Aras, kr Kaya gibi devlet adamlaryd. Yemek balad. Atatrk'n keyifli gecelerinden biriydi. lk soruyu Behet Kemal'e sordu: Yahya Kemal'i tanyor musunuz?

Halkevi) oynanan Faruk Nafiz amlbel'in oban piyesinde rol ald iin oradan grp tanm ve getirtmiti. Atatrk'n sorusu onu biraz heyecanlandrmt : Paam, eserlerini okudum... imdi ilk defa gryorum. Atatrk o zaman Yahya Kemal'i, Behet Kemal'la tantrd:

Senin de bunun gibi ykselmeni istiyorum. Sizin gibi genlerin ykselmesine Yahya Kemal yardm etsin. Dedikten sonra Yahya Kemal'e dnerek: Nasl Beyefendi, yardmnz esirgememenizi rica ederim... Emredersiniz Paam... Bunun zerine Atatrk Behet Kemal alar'a dnerek: u sofraya bak ve bir iir yaz. Dedi.

ku

Gen air henz bir lise rencisiydi. Trkocanda (Ankara

Yahya Kemal, memleketimizin tannm airlerindendir.

tu

py

ld

Behet Kemal derhal cebinden portfyn ve kalemini kard. Hi dnmeden bu smarlama iiri bir ka dakika iinde bitirdi ve okudu.

kadar sevindi ki, yerinden doruldu. Behet Kemal'i alnndan pt. Bir lise rencisi iin bu ne eriilmez bir onurdu... Atatrk onu sofrasna arsn, ilk soruyu ona sorsun, sofras iin iir yazdrsn, beensin ve kalkp alnndan psn... Behet Kemal, Hatrmda kaldna gre bu msra yleydi: Alnmdan pen Atam. Bu pmeyi cehennemler silemez. Atatrk bundan sonra evresine dnerek:

tansn ve iyi bir air olarak memlekete dnsn...

igali yllarna ilikin bir konumas balad. Aklmda kaldna gre yleydi : stanbul'un, igal edildii gn... Hamdullah Suphi, Kanlca'daki evinden irket-i Hayriye'nin Boazii vapurlarndan birine biniyor. Kprye varnca bir de ne grsn? ngilizler, Franszlar, Amerikallar... Btn igal devletlerinin askerleri... Kprstnden Sultanahmet'e doru ilerliyor. Kanlnar'a arkasn day-yarak narn yardm etmesini bekliyor. Oradan Ayasofya'ya gidiyor. Fakat Bizans'a ait bu yapt, onun sesini duyar m sanyorsunuz? Daha ileriye doru, Si-nan'n Sleymaniye Camiine doru yryor. Kubbesine sesleniyor: Bizi hals'a gtrecek yol ve adamn nerede olduunu soruyor.

ku

Atatrk iiri can kulayla dinledi. ok houna gitmiti. O

Bu genci ngiltere'ye gnderelim. Orada ngiliz edipleriyle Bundan sonra Hamdullah Suphi Tanrver'in, stanbul'un

tu
bu

py
p de bir

anda

iirletiriver-di.

ld

G Z L DEFTER

87

Kubbeden gelen ses: Korkma, sizi arktan bir Trk yiiti kurtaracak diyor. Hamdullah Suphi de kalp rahatl iinde evine dnyor. Bu konuma Atatrk' ok honut etmiti. Meclis, o gece sabaha kar saat bee kadar srd. Dalrken bile herkes, konumann etkisi altnda kalm, gzya dkyordu. Bana gelince, hem alyor, hem rak sunuyordum...

ku tu py ld z

GZL DEFTER

83

NANCILII

Davetlilerden kr Kaya, bir ara bayla tavana doru iaret ederek: Elektrik ampullerine nian almak zordur. Hedefe isabet olmaz... eklinde bir ey syledi. Atatrk, hemen kapdaki nbetiyi artt: dnmeden: Emret Paam...

aplikteki ampul teker teker tam isabetle vurdu. Atatrk, konuklara dnerek: Grdnz ya Trk askeri byle vurur...

Dedikten sonra tabancasn ekerek tavandaki avizenin ampullerini balad teker teker tam isabet vurmaa. Eski kk ahap olduundan tavan delik deik oldu. Bu kadarla kalsa yine iyi. Yukardaki yatak odasnn gardrobunda ne kadar gmlek, don, fanila varsa delik deik olmu. Bereket yatak odasnda

ku
o

ATATRK eski ve tecrbeli bir askerdi O'-nun iyi bir nianc bahesinde yaknlarna nian alma hakknda bilgi verdiini

olduunu duymutum. Hatta bir gn Dolmabahe Saray'nn

Bir gece sofradan yeni kalklmt. Sz nian, at zerineydi.

u grdn ampul vurabilir misin? Dedi. Asker hi

Diyerek hemen silhn ekti ve duvarda asl bulunan

tu
anda kimse yoktu.

hatrlarm.

py

ld

YALNIZLII

84

ATATRK'N UAININ

BR sonbahar gecesi... ankaya Kk'nde akam sofrasndalar. Hava biraz scak olduundan Atatrk sofray dar kurmam emretti. Onlar sofradayken, ikinci bir sofray da baheye hazrladm. Sofra hazr Paam... Deyince nce Atatrk ayaa kalkt. Sonra birer birer btn

misafirler kalktlar. Gramofonda Zeybek havas alyordu. Meclisin en keyifli zamanyd. Bu bulunmaz ahengi bozmamak iin gramofonu kucakladm gibi onlarn nne dtm. Misafirler, kucamda tadm gramofonun ahengine kendilerini kaptrmlar, oynyarak ilerliyorlard. Bylece bahedeki sofraya vardk. Herkes yerle-rini aldlar. Yediler, itiler, alg alp elendiler. Gldler, oynadlar... Atatrk'n sofrada uzun sre itikten sonra hora tepip dans ettii, Zeybek oynad grlrd. En sevdii mzik paralar arasnda Rumeli trklerinden sonra Zeybek havalar gelirdi. O'nu neelendirmek iin arkadalar ve davetliler de, kendisinin pek sevdii Zeybek oyunlarn oynarlard. Gzel bir ay vard. Sabaha kar herkese bir mahzunluk kt. Sesler, alglar yava yava kesildi. Hava adamakll serinlemiti. Herkes balad mee... Misafirler ellerini perek ayrldlar. Afet Hanm: Paam, souk balad, gidelim... Dedi. Fakat Atatrk, bu insan iliklerine dek rperten serin havadan ayrlmak istemiyordu. Bunun zerine kzkardei ile Sabiha Gken, Afet nan, Rukiye, Ne-bile, Zehra Hanmlar hep beraber izin isteyerek ayrldlar. Btn gecelerini uykusuz geiren Atatrk shhatine pek dkn deildi. Yerinden bile kprdamad.

ku

tu

py

ld

GZL DEFTER

85

Orada benden baka kimse kalmad. Bir de yaverlerden Cell Bey vard. Atatrk yecekti. ok zlyordum. Fakat vazifem yznden orasn brakamazdm. Bir an geldi:

burasn neeye boan misafirler, yiyip imiler, birer ikier balarn alp ekilip gitmilerdi. Hepsinin evinde bir bekleyeni vard. oluu, ocuu, ei, anas, babas... Atatrk ise sadece dnceleriyle babaayd. Koca kkte yapayalnzd. Bu hal bana ok dokundu. Yalnzl ylesine hzn vericiydi ki... Bir gece ken-disini odasna karacak bir adam bile olmadndan ac ac yaknm, ne kadar bedbaht olduunu anlatmak istemiti. Sabah olmutu. Atatrk hl enesini, yumruuna dayam, olduu yerdeydi. Yava yava dorulduunu, ar admlarla kke doru ilerlediini grdm. Ben de arkasndan ar ar yatak odasna kadar yrdm. Sessizce odaya girdi. Bir anahtarn dndn iittikten sonra geri dndm. Sofray topladktan sonra yatmaa gittim. Atatrk belki yapayalnzd ama, btn benlii Trk milletiyle doluydu. Btn milletin de kalbinde yatyordu. Aile mutluluunu, milletinin sevgisiyle deimiti.

ATATRK her gece ok ge, sabaha kar yatt iin ben de ayni saatlerde yatmak zorundaydm. Saraydaki br sofraclardan benim bu zor mevkiimle yerini hemen deiecek olanlar oktu. Fakat Atatrk'e olan sonsuz bam, sevgim, saygm, bu skntl hayata beni kuvvetli balarla balamt. O'nun yanndan

ku

Gramofonda gzel valsler alyor, ben hl rak veriyordum. Rak istemez... Yeter! Dedi.

Artk yalnz gramofon dinliyor ve dnyordu. Biraz nce

tu

py

CERLERMDEN HASTALANDIM

ld

86

ATATRK'N UAININ

ayrlmamak iin izinli gnlerimi bile feda etmekten ekinmez, kkte kalr, sofrasn hazrlar, hizmetini eksik etmezdim. Birka yl sonra bu sevginin mkfatn (!) grmekte gecikmedim. Cierlerimden hastaydm. Doktorlar artk alamyacam sylediler. Sanatoryuma yatmam istediler. Deniz havas almam gerekiyormu. Bu yzden 1936'da hava deiimi iin Erturul yatna verildim Atatrk, hem aylm, hem elbiselerimi Ankara'dan gndertiyordu. Hibir skntm yoktu. Rahattm. Ankara'nn sert havasndan da kurtulmutum. stelik memleketimde, aile ocamdaydm. Yalnz beni O'ndan ayr kalmam zyordu. Hava deiiminden sonra yeniden Ankara'ya dndm. Hastalm gememiti. Doktorlar gece almam menettiler. Baka yapacak are yoktu. Kendimi halsiz hissetmesem, her eye ramen doktorlar dinlemiyecek, yine almaa devam edecektim. Ayrlk gelip atmt. Bu seferki byk ayrla benziyordu. aresiz boynumu bkp, ayrlmadan nce Atatrk'e veda etmek zere yanna ktm. Gzlerimdeki yalar zor tutuyordum. Boazma bir hkrk taklp kalmt. Konuamyordum. Atatrk halimi grnce zld. Sonra teselli etmek istercesine: Korkma elebi Efendi... Bizim Sabiha ve Ruhiye de ayni ekildeydiler. Doktorlar onlara da cierleriniz hasta dediler, hava deiimi yaptrdlar. Ama, hibir ey kmad. Sende birey yoktur. stanbul'da kendini adamakll doktorlara gster. cabederse seni isvire'ye de gndeririz. Paam, doktorlar benim almam menediyor-lar. Benimse iim gece sofraya hizmet etmektir. O sofraya hizmet edemedikten sonra neye yarar ki, Dnya... Deyince o hassas adam bir an duraklad. Ayrlmdan O'nun da zntl olduu belliydi. yle ya, o gne kadar on yl geceli gndzl hizmetini grmtm. Dertli zamanlarnda, yalnzlk

ku

tu

py

ld

GZL DEFTER

87

anlarnda

beni

karsna

alp

dertlemi,

gittii

her

yere

beraberinde gtrmt. O bir Cumhurbakan, ben bir hizmetkr da olsak, nihayet birbirimize snm, almtk. Elini omuzuma vurarak: Gene o sofraya hizmet edersin, byle kalmaz... snt gibi olur.

yanndan

mamacasna yatakta yattm. On yl Atatrk'n hizmetinde gece sabahlara dek almamn sonucu ite byle olmutu. Bir sre sonra Atatrk stanbul'a gelmi, ben de biraz iyiletiim iin tekrar yanna dnmtm. Fakat artk salk durumum, geceleri almama elverili deildi. Benim deil, Atatrk'n de shhatinin eskisi gibi olmadn zlerek grdm. GZL DEFTER 93

ku
Birka ayrldm,

Hizmet ederim ama, bundan sonra yapacam hizmet

Syleyecek baka bir ey kalmamt.Elini perek stanbul'a geldim. Tam iki ay kalk-

tu
zaman

byle

olsun...

Ne

kar

bundan?

py

ld

ZSOY OPERASI NASIL YAZILDI?

ATATRK, Trk-ran dostluunun geli- mesine byk nem verirdi. Bunu, ran ah'nn Trkiye'ye yapt ziyaret srasnda daha iyi anladm. ahn gelecei kesinletii sralarda, Trklerle ranllarn soy ve kltr bakmndan karde olduunu, srf bir mezhep savamas yznden ayrldklarn belirleyen bir piyes yazlp, bunun opera olarak oynanmasn istedi.

bestekr Ahmet Adnan Saygun trenden indirilip Ankara'ya getirildi. te zsoy Operas byle meydana geldi. Hem de ne geli... Yirmi gnde yazlp, bestelenip, oynanmas artiyle...

ku

Ankara'da btn mzisiyenler seferber edildi. zmir'e gitmekte olan

tu

py

ld z

94

ATATRK'N UAININ

RAN ah Trkiye'yi ziyaret edecek... Bu haber duyulur duyulmaz ah erefine hepimize yeil fraklar yaptrdlar. Kadife yakal, sar dmeli, o zamann modas olan fraklar... ah Ankara'ya gelmeden iki akam nce Atatrk, Tevfik Rt Aras'a sordu: Malmatnz var m? ah hazretleri iki vesaire kullanyor mu acaba? Zannedersem akamlar iki kadeh konyak iermi...

ah, nce Trabzon'a gelmi, Yavuz zrhlsyla Samsun'a gemi. Atatrk'n 1919'da vatan kurtarmak iin Samsun'da ayak bast iskeleye denen ha- llar zerinde yryerek trene binip Ankara'ya gelmiti. Atatrk, ah istasyonda karlad. O sahneyi hi fi unutamam... Kalabaln arasndan parmaklarmn ucuna basarak grmtm. ah trenden iner inmez ptler. ah, Ankara Palas oteline braktktan sonra kke dndk. Akam saat be sularnda ah hazretleri kke geldi. Resm kabul yapld. Musiki Muallim Mektebi talebeleri daha nce kke gelip, yerlerini almlard. nce ran Mill Mar alnd. Bunu bizim stikll Mar izledi.

ku

RAN AHI'YLA SOFRADA

tu

py

ld

GZL DEFTER

90

Tren biter bitmez brahim'le ben ah'a sunulmak zere elimizde vermut, likr, konyak tepsisi olduu halde salondan ieri girdik. brahim tepsiyi tutuyordu. Tepsiden bir kadeh konyak alp, ah'a doru gtrmee hazrlanrken, misafirlerin iki imediini daha nce renmi olan Atatrk, bana eliyle Dur iareti yapt. Tam yzgeri etmee" hazrlanyordum ki, ah bu vaziyeti grd ve eliyle beni ard. Yzme bakarak elini uzatt, kadehi ald. Arkasndan bir kadeh, bir, bir daha... Derken erefe diye diye kadehleri yuvarlad. hayretle Atatrk, mrnde hi iki imeyen ah'n kadehleri dikiine

konukseverlikten mi, yoksa ilk ikinin rehavetinden mi nedir, gayet memnundu. Atatrk te, ah itii iin memnun... Darda talebeler Yurdum tan yerini at lkmn marn sylyorlard. Saat ona doru yemek salonuna inildi. Herkes sofradaki yerine oturdu. Atatrk tam sofrann ortasn-dayd. Sanda ah vard. Serviste ilk yemek orba, av eti, sebze ve arapt. ah, hayatnda ilk kez olarak burada arap ta iti. Ondan sonra nutkunu yazl olarak okudu. Yemek ok samim bir hava iinde gemiti. Yalnz sofrada hi kadn misafir yoktu. Daha yemek sona ermeden ah', rahatsz olduunu dnerek Ankara Palas'a uurladk. Ertesi sabah Prof. Afet nan: Nasl, gzel oldu mu? Diye sordu. nc yemekten sonra paydos oldu... Deyince Afet Hanm: Ne demek bu? Diye tekrar sordu. Ben de akamki vaziyeti bandan sonuna kadar anlattm. Kahkahalarla gld...

ku
bakyordu.

tu
ah,

Trkiye'de

grd

byk

py

ld

96

ATATRK'N UAININ

RAN ah'nn geliinin ertesi gn beni stanbul'a gnderdiler. Grevim Saray hazrlamakt. Atatrk ah'la beraber Balkesir, Uak, zmir ve anakkale'ye gittikten sonra stanbul'a geldi. Misafirler beklene dursun, Saray mensuplarn bir dncedir almt: Acaba iki devlet adam da Dolma-bahe'de mi oturacaklar, yoksa Atatrk Beylerbeyi'ne mi gidecek? Selek babaa vermiler, stanbul Valisi Muhittin stnda ile Saraylar Mdr Sezai gryor, fakat bir zm yolu

bulamyorlard. dedim. ah misafirdir,

Beylerbeyi'nde... Deyince: Aferin elebi... Dediler. Benim dediimi yaptlar. ah'n gnln ho etmek iin Atatrk'n yatt oda verilmiti. Fakat ah, karyolada yatmay sevmedii iin hizmetkrna kendi yer yatan getirtti. Bu yatak, hallaca attrld, yere yayld. zerine de bir cibinlik kondu. Fakat ah' bir trl uyku tutmuyordu. Halk, ah erefine denizde donanma enlikleri yapyor, motor grltleri ve hava fiekler, uyumasna engel oluyordu.

ku

K ASLAN BR POSTA SIMAZ

Bunda dnecek ne var? ki aslan bir posta smaz, Dolmabahe'de oturur, Atatrk te

tu

py

ld

GZL DEFTER

92

ah'n hizmetkr Mahmut Han yanma gelerek: Bu sesin kesilmesi iin ne yapalm Cemal Han? Diye sorunca, Yaver Cevdet Bey'e telefon ederek durumu anlattm. Hemen donanmaya bir motor gnderildi. Btn elektrikler sndrld. Fakat elencelerin ard arkas kesilecee benzemiyordu. ah'n yatt odann nnde stop eden bir araba vapurunun iinde halk davul, zurna alarak lgnca eleniyordu. ah ok fazla yorgundu ve dinlenmee ihtiyac vard. ah'n hizmetkr tekrar yanma gelerek: Bunlar da durduramaz msnz? Dedii zaman: Biz bu elenceyi Atatrk'e bile yapmadk. ah Hazretleri iin yaplyor. Bu halkn elencesidir, sev-gisidir. Buna engel olamayz... Ve gece saat yirmidrde kadar halk davulunu, zurnasn ald. lgnca elendi. Sonunda da vapur, demir alarak gitti... Ben, ah'n bu sevgi gsterisine engel olmak istiyeceini hi sanmyordum. Nitekim, ertesi gn, bunun hizmetkrnn bir igzarl olduunu anladm. ahn amarlarnn ykanmas iin hizmeti kadna verdik. ah, geleneklere sadk bir insand. rnein giydii don uzun paalyd. ah erefine en kusursuz bir sofra hazrlamay zerime almtm. Saraya Tokatlyan'dan yemekler getirtip, Pera Palas'tan bfe dzenlettirmitik. Fakat ah, bunlarn hibirine ilgi gstermedi. Yatak odasnda yemeini yedi. Bu ar, zenli sofrada sadece yaverler ve misafirler arland. ah'a gstermek iin bir de film getirmilerdi. Fakat bunu bile grmek istemedi. stanbul'da kald gnler, akamlar saat dokuzda yatmak alkanln deitirmedi.

ku

tu

py

ld

93

ATATRK'N UAININ

RAN ah'nn maiyetini stanbul'da gez- dirmek grevi bana verilmiti, nce ran paras Riyal', Trk parasyla deitirdim. Sonra mi-safirleri alp dolatrmaa baladm. Misafirler, stanbul'daki ranllar grmek istediler. Onlar aldm gibi ayclarn yanna gtrdm. ayclar, ok yaknlk gsterdiler. Taze ay demleyip st ste konuklara sun-dular. Yanlarndan ok samim

bir ekilde ayrldk, ranl konuklar:

yanndan alp, zengin halclarn yanna gtrdm. Bunlar da zbez ranlyd. Fakat memleketlerinden kalkp, buraya kadar gelmi olan yurtta-larnn yzlerine dnp bakmadlar bile... Konuk ranllar Tnel'e gtrdm. ok ksa bul-dular. Mzeleri gezdikten sonra otomobille Emirgn'a gittik. ay ikram ettim semaverle. Orada nargile ien leri grdler: Bu nedir? Diye sordular. Onlara bunun bir eit sigara olduunu ve bizim memlekette tiryakilerinin ok bulunduunu syledim.

ku

BANA CEMAL HAN DEYNZ

Bizim buradaki halk ok fakir, baksana ayclk yapyor... Deyince bu defa da onlar bu beenmedikleri fakir ayclarn

tu

py

ld

GZL DEFTER

99

Biz bunlar imeyiz... ampanya, finkonyak iiyoruz. Dediler. Ben de: Biz nargile iiyoruz. Tmbekisi de sfahan'dan geliyor. Deyince sardlar. ah'n geliinin ikinci gn Atatrk, Beylerbeyinde sofraclara kzm. elebiyi getirtin. demi. Emri alr almaz Tevfik Rt Aras'la beraber motora binip, Beylerbeyi Saray'na gittik. Sarayda Sabiha Gken: ah ne yapyor? Diye sordu. Ben de ah'n rahatnn ok yerinde olduunu syledikten sonra: Yalnz artk beni Efendi diye armayn. Ben Han oldum. Btn ranllar beni Han diye aryor. Siz de yle yapn. Dedim. t:

yine konyak iiyor mu?

mi, yoksa yarsn m iiyor, bilmiyorum.

ah, ilk ikiyi bizde iti ama, maiyetindekilerden. hibiri perhizi bozmadlar. Ne kadar uratmsa. azlarna bir katre iki dedirtemedim. Yalnz Nuri Conker bir ara Atatrk'e, azndan u szleri kard: Efendim, saklyorlar...

ku
Bunu hemen

elebi, duyduuma gre Han olmusun. ah hazretleri Bir ie ampanya fin konyak veriyorum. Acaba hepsini

Atatrk bu szlere kahkahalarla glmt.

tu

Atatrk'e

yetitirmiler.

Beni

art-

py
hizmetkrlar dolu

ld
ieleri

z
htra

olarak

95

ATATRK'N UAININ

DOLMABAHE Saray'nda yine bir akam yemei srasndayd. Atatrk misafirlerini neelendirmek iin urayor, fakat ah btn misafirlerin itii sofrada iki imemekte direniyor, mazur

grlmesini

Atatrk'n gznden kamam olacak ki bir eye zlp zlmediini sordu. ah ta hibir znts olmadn, hayatnn en gzel dakikalarn yaadn, yalnz svire'de renimini yapmakta olan ve oktandr gremedii olu aklna geldii iin bir ara daldn syledi. Bunun zerine Atatrk yaverine iaret etti. Birka dakika sonra svire ile telefon hatt balanm ve ah, Atatrk'n bu inceliine hayran kalmt. Olu Rza Pehlevi ile yapt grme srasnda telefon santralndaki kzlar, ah'n sesini duyabilmek iin araya girdiklerinden, bir trl konuma yaplamyordu. Sonunda Yaver Cevdet Bey emir verdi de, santraldaki kzlar aradan ktlar. ah t oluyla konuabildi. Telefon konumas srasnda yannda bulunuyor-dum. ah'n Oluna okulunu, derslerini, bir eye ihtiyac olup olmadn sordu. Seyahatinin iyi getiini syledi. Oluyla gren masaya dnd zaman ze-

ku
istiyordu.

AH'IN SVRE'YLE KONUMASI

tu

py
ah'n

dalgnl

ve

dnceli

hali

ld

96

ATATRK'N UAININ

GZL DEFTER

101

rindeki dalgn halin kaybolduunu ve neelendiini grdk. nce imek istemedii kadeh elindeydi ve erefe kalkyordu. Ertesi akam Beylerbeyi Saray'nda ok ar bir yemek verildi. Gzel sesli hafzlar, ah'a unutulmaz bir gece yaattlar. yle sanyorum ki, ah, Trkiye'de kald sre iinde en ok Beylerbeyi Saray'ndaki elenceden memnun kalmtr. Yurdumuzdan ayrlmadan nce ah'a, Pendik ve Yakack'a kadar otomobille bir gezinti yaptrld. ah, Marmara'ya bakan sayfiye semtlerine hayran kalmt. Atatrk'e buralarn ok gzel olduunu ve ayrlmak istemediini syledi. Atatrk:

dedi.

ku

Ufak ufak kyler... Diye cevap verince ah:

Bunun neresi ky, hepsi birer byk ehir haline gelmi,

tu

py ld z

AFGAN KRALININ GEL

yurdumuza gelen yabanc devlet byklerinin arlanmas iin hibir eyden kanlmamasn isterdi. 1928 ylnda eski Afganistan Kral Amanullah Han'n geliinden nce de gnlerce Afgan tarih ve corafyasn incelemi, o zamanki Umumi Ktip Hikmet Bayur'u da bu konuda bir ett hazrlamakla grevlendirmiti. teden beri detiydi. Yabanc bir devlet adam m gelecek? Hemen o lkenin tarihi, corafyas, sosyal hayat hakknda bilgi toplar, onlarn bile bilmiyecei eyleri renir, misafirlerini akna evirir, hayran brakrd. Amanullah Han, Ankara'ya geliinde ei grlmemi bir gsteriyle karlanmt. ok aaal bir de tren yaplmt. Her taraf donanm, yer yerinden oynuyor. Pek az devlet adamna yaplan bu iten gelen sevgi gsterisi karsnda Amanullah Han ok duygulanmt. Aradan alt ay gemi, Amanullah Han Krallktan dm, ei Sreyya'y da yanna alarak tekrar yurdumuza gelmiti. Fakat deerbilir Atatrk, Kral yine ayni yerde, Gazi stasyonu'nda karlam, otomobiline bindirerek Ankara Palas Oteline misafir etmiti.

ku

ATATRK siyas dostluklara byk nem

tu

verirdi. Bu yzden

py

ld

98

ATATRK'N UAININ

GZL DEFTER

103

O gece Amanullah Han erefine kkte yirmidrt kiilik bir yemek verildi. Kk, eski ankaya Kkyd. Grmeler uzadka uzad. Ho beten sonra nihayet Atatrk, Kral'a sordu: Nasl oldu sizin bu iiniz? Sizi drdler ve memleketinizi terketmek zorunda kaldnz... Amanullah Han'n znt iinde anlattna gre, kendisi Trkiye'deyken Pee Saki adndaki amcazadesi, bir takm dedikodular karm. Afgan Kral memleketine dnd zaman bir de bakyor ki, amcazadesi iktidar ele geirmi. zorluyor. Onun Zaten evresi ok Kral' tehditle Kral, Afganistan'dan gidiyor.

savamadan kanarak bir uakla memleketinden ayrlp talya'ya

ku
kmaa

nazik

olan

tu py ld z

zntsn aa vuruyordu. Vaziyet ok nazikti. Bu yasl havay datmak gerekti. ok zeki ve kurnaz olan Atatrk, bu alamakl durumu nlemek iin olmal, hemen bir gezi ortaya att. Kraln bu kadar gz yal olduunu bilseydi, hi sorar myd?.. Yarn biz yurtta bir inceleme seyahatine kyoruz. Dedi. Amanullah Han, geziye katlmak ricasnda bulundu. Fakat Atatrk: Memnuniyetle... Fakat bizim Anadolu'da yollarmz ok bozuktur. Zatliniz rahatsz olursunuz. Dedi. Fakat Kral israr ediyor, her eye katlanmaa raz olduunu sylyordu. Atatrk' raz edemiyece-ini anladktan sonra: Her trl skntya dayanrm... Deyince, Ata-trk: Bizim memlekette her yere tren yoktur. Birok yerlerimize otomobil bile ilemez. Dalara ya eek, ya da katrlarla seyahat etmek mecburiyeti vardr Hayvan stnde hasta olursunuz. Dedi. Artk Kralda israr edecek hal kalmamt. Sofra

ku tu

ALAYAN KRALDAN NASIL KATIK?

AFGAN Kral, hem alyor, hem de Ata-

trk'e bakarak

py

ld

GZL DEFTER

105

ge vakte kadar srd. Saat e doru Kral ve misafirler ayrlmak zere kalktlar. Kral, Atatrk'le perek vedalat. Ertesi gn gerekten byle bir gezi oldu. Fakat bizim o gne kadar haberimiz yoktu. Her zaman seyahat olaca belli olmazd. Ama byle gece yars seyahat kararn hatrlamyorum. Ertesi sabah herkes eyasn alp istasyona gitmiti. Kkte bir ben, bir Afet Hanmdan bakas kalmamt. Atatrk'e yemeini verirken yle bir soruyla karlatm: elebi Efendi... Dn akam sofrada Krala kar aykr bir hal oldu mu? Yanl bir ey yapmadk ya? Dedi. Bu soruyu bana niye sorduunu bir trl anlya-madm. Karlk olarak:

da ben O'na sordum:

zldm. Byk adamlarn dmesi ok zor oluyor, deil mi? Ksa bir duraklamadan sonra Atatrk, bu szlere yle karlk verdi:

Bugn daha iyi anlyorum ya... Fakat o zaman bu gereksiz soruyu neden sorduuma sonradan piman oldum ve zldm. Benim

neme gerekti...

binip Konya'nn yolunu tuttuk. Afgan Kral A-manullah Han da ayni gn stanbul'a hareket etti. Orada birka gn kald.

ku

ok gzeldi Paam... Dedim.

Sonra nereden aklma geldi bilmem, durduk yerde bir soru

Paam, Kral'n alamas benim ok gcme gitti ve ok

Krallar yle olur...

Bu cmlenin anlamn ok sonra, dne dne anladm.

Bu konumadan sonra kkten en son biz ktk. Trene

tu

py

ld

106

ATATRK'N UAININ

VENZELOS'UN GEL

Y UNANSTAN Babakan Venizelos'un s-tanbul'a gelii olduka enteresan oldu. Daha birka yl nce Trkiye'yi almak, Ankara'y kendi lkesine katmak isteyen bu adama, Tanr, Ankara'ya gelmeyi nasip etmiti. Fakat yenildikten sonra, askerleri denize dkldkten sonra, misafir olarak, ac duyarak. .. Venizelos'un geldii gn Atatrk kendisini eski kkte kabul etti. Bu ziyaret dolaysiyle arkadalary-le herhangi bir fikir yrttn hatrlamyorum. Yalnz sabah giyinirken berber

Mehmet'e takld: Mehmet, bugn

Kendisiyle greceiz. Buna ne dersin? dndkten sonra: grrm. nk o millet

Selnik'liydi), topramz, yerimizi ald. Bu yetmiyormu gibi bir de Ankara'mz almaa kalkt. Btn bunlardan sonra siz onlarla dost gibi konuacaksnz. Ben olsam yapamam. Atatrk, berberinin safa szlerini dinlerken hi kzmad. Hatt onun samimiyetinden memnun bile kald.

ku

Atatrk, berberiyle sk sk akalard. Mehmet bir an Paam, ben sizin yerinizde olsam ne gider, ne de bizim Selnik'imizi (berber

tu

py
Venizelos'un

ld

ayana

gideceiz.

GZL DEFTER

107

Bu memleket iyidir. Bu yzden dost olmaa, dost grnmee mecburuz. Hem bunu yapmazsak, tarih bizi affetmez. Atatrk, ite ilk Trk-Yunan dostluunun temellerini o gn atmt. Venizelos'la kkteki grme iki saat kadar devam etti. Ertesi gn Gazi Orman iftlii'nde misafir erefine otuz kiilik bir yemek verildi. Yemek ok samim bir hava iinde geti. Yunan Babakan, Atina'dan gelirken bir sandk arap hediye getirmiti. Atatrk te misafir Ankara'dan ayrlrken bir kafes iinde beyaz renkli ok gzel bir Ankara kedisi hediye etti. Yunanistan Babakan Venizelos'un ziyaretini, bir sre sonra devrin Babakan smet nn, Atina'ya giderek geri evirmitir.

ku

tu py ld z

GZL DEFTER

109

l933 ylnda Yugoslav Kral Aleksandr bir torpidoyla stanbul'a gelmiti. Kral geldii gn Dolmabahe Saray'nda Atatrk' ziyaret etti. Atatrk, Sarayn nl salonlarndan biri olan Somaki salonunda Kral kabul etti. Grmede o zaman Dileri Bakan olan Tevfik Rt Aras'la Umum Ktip Hasan Rza Soyak ta bulunuyordu. limonata ve Krala nce bir alaturka kahve sundum. Biraz sonra da biskvi getirdim. Kral ok memnun kalmt. Teekkr ederek ayrld, torpidosuna dnd.

giderek Kraln ziyaretine karlkta bulundu. Biz de torpidoya beraber gitmitik. Onlar yarm saat kadar kamarada grrlerken, biz de darda bekliyorduk. erde Atatrk'e ampanya ikram ettiler. Bizlere de darda birer kadeh ampanya, biskvi, likrl ikolata ve havyarl kanapeler verdiler. Atatrk grmeden memnun olarak kt. Tekrar motora binerek Saraya dndk. O gece Sarayda krk kiilik kadar bir ziyafet verildi. Kraln ziyaretine byk nem verildiinden midir nedir, Tokatlyan Oteli'nden garsonlar ve yemekler gelmiti. Yenildi, iildi. Bilinen nutuklar ekildi. Hatrlarm ok ho bir geceydi. Herkesin yzn

ku

YUGOSLAV KRALININ GEL

Yarm saat sonra Atatrk, Sakarya motoruyla torpidoya

tu

py

ld

104

ATATRK'N UAININ

den nee akyordu. Saat ikiye doru Kral bir motora binerek Saraydan ayrld. Misafir gittikten sonra arkadalar Atatrk'e: Kral' nasl buldunuz? Diye sordular. ok nazik, ok zeki bir adam. Memleketi iin alm, alyor. Makl grl... Kendisini ok beendim. Diye honutluunu gsterdi. Yugoslav Kral bir sre sonra Fransa'ya gittii srada Marsilya limannda suikastlar tarafndan ldrlmtr.

ku tu py ld z

GZL DEFTER

109

Burada Komnizm alm, yrm. Btn lise talebeleri ve balarndaki retmenleri batan baa komnist olmu. Eitim de o yolda. Bu hal ne olacak? Atatrk glerek: Canm, Padiahl istemiyorlar ya... in teki taraf dzelir. Bunun korkulacak nesi var? Diye onlar yattrmaa alt. Konya'da bir iki gn kalp incelemelerde bulunduktan sonra Adana'ya, oradan Gaziantep'e uradk. Daha sonra da Yalova'ya geldik. Bu arada, bir sre Trkiye'den ayrlan Amanullah Han, tekrar stanbul'a gelmi ve Atatrk' ziyaret etmek istemiti. O gn Dolmabahe Saray'nda yaplacak bulumada hazr

ku
tella geldiler: ayni heyecanla: Fena olan nedir?

KONYA'DA BR OLAY

Aman Paam, ok fena... Dediler. Fena olan neymi? Onlar yine

Gidi ok fena, ok berbat Paam...

tu
KONYA'da ilk akammz... Recep Zht, mebuslar

py

ld z

106

ATATRK'N UAININ

bulunmak iin torpidoyla Yalova'dan, hareket edip stanbul'a geldik. Bu grme iki saat

ku

tu py ld z

GZL DEFTER

107

kadar srd. Misafir Amanullah Han, kalmas iin ayrlan yere gitti. Biz de tekrar Yalova'ya dndk. Bu Yalova'dan stanbul'a gidi geli srasnda ilgin bir olay da oldu. stanbul'a gelirken, krk mil srat yapyorduk. Bu sratin yapt dalgalarla Ada kylarnda bulunan baz sandallar paralanmlard. Bunu Ata trk'e duyurdular: Biz randevuya yetimek iin sratli geldik. Onlarn ne kabahati var. Derhal aratp buldurun. Tazminat vermek suretiyle zararlarn karlayn. Bizim yzmzden zarara uramasnlar... Emrini verdi.

ku tu py ld z

112

ATATRK'N UAININ

BR gn Reit Galip yanna Muhsin Er-turul'u alarak ankaya'ya gelmiti. Sofrada henz herhangi bir konuda konuma almadan Atatrk, Muhsin Erturul'a dnerek: Faruk Nafiz amlbel'in yazd Akn piyesini nasl buldunuz? Diye sordu.

iddetle ihtiya vard. Devrimci yazarlar, edebiyatlar kollarn

svamlar,

devrimlerini destanlatrma-a alyorlard. te Faruk Nafiz'in Trk tarihini konuturan Akn piyesi de Kahraman piyesi gibi Atatrk'n emriyle yazlm, Ankara Trkoca binasnda, brahim Necmi Dilmen, Halil Vedat Fratl ve Mnir Hayri Egeli'nin gzetiminde smetpaa Kz Enstits ve Gazi Eitim Enstits rencilerine oynatt-rlmt. Sahne eserleriyle ilgilenen Atatrk, uluslarn kendi tarihlerine nemli yerler ayrmalar gerektiini syler ve ok kkl bir gemie sahip olan Trk tarihinin destanlatrlmasn isterdi. Behet Kemal a-lar'n oban piyesi de, bu amala yazlmtr. te Mill Temsil Akademisi Kanunu'nun karln ve Devlet Tiyatrosu'nun kuruluu bu grn rndr,

ku
gece

MUHSN ERTURUL'LA SOFRADA

O sralarda devrimi yayacak ve yerletirecek ulusal eserlere

tu
gndz

py
urayor,

ld
modern

Trkiye'nin

GZL DEFTER

109

Atatrk, Akn piyesinin Ankara'daki temsilini grm, ve pek beenmiti. Muhsin Erturul ise henz gr-memiti. Kendisine senaryosu verildi. Atatrk Muhsin Erturul'dan unu istedi: Biz bu piyesi sizin sahneye koymanz ve sizin sahnenizde oynanmasn istiyoruz. Eseri henz tetkik etmedim, ama, ba sayfalarna yle bir gz gezdirdim. yleyse hemen bu eserde yazl olan msralar-dan en g konuulan, bize sahnedeymi gibi ltfediniz... Muhsin Erturul'un zerinde bir sklganlk m vard, neydi: Paam, nasl balklar sudan knca yaya-mazsa, biz de Diye karlk verdi. Bu sze Reit Galip de katlyor, szlerini onaylar gibi ban sallyordu. Muhsin Erturul, Reit Galip'ten de kuvvet alnca: Bendeniz hi bir sosyetede konumu insan deilim. Btn konumalarm sahnededir. Evimden tiyatroya, tiyatrodan evime gidiyorum. Yemek boyunca sahnede en g sylenen en zor kelime zerinde duruldu. Saat gece yarsn oktan gemiti. Herkesin gznden uyku akyordu. Sonunda Muhsin Erturul, sahnede en zor sylenen cmlenin grtlaktan konumak olduunu syledi ve buna rnek olarak ta piyeste geen Alaklar kelimesini gsterdi. Bu kelime, bouk bir sesle sylenmiti. Atatrk: Oturunuz!... Dedi.

sahneden baka yerde ne konuabilir, ne yayabiliriz...

Giderlerken Atatrk, Muhsin Erturul'a d-nerek: Sen bu eserde muvaffak olamyacaksn... Dedi. Muhsin Erturul glmseyerek: Muvaffak olmaa alrm Paam... Diye ellerini pt ve ayrldlar. Misafirler gittikten sonra Atatrk, salondan yatak odasna karken brahim'le bana dnd. Anlalan konuulan konunun hal etkisi altndayd: Bu eseri size versem daha iyi yaparsnz. Bu adam, bu ii yapamaz... Dedi.

ku

Muhsin Erturul oturdu. Artk sofra paydos ol-mutu.

tu

py

ld

112

ATATRK'N UAININ

Paam, bu adam bu ii yapar, diye cevap verdim. Hem

bu millet Muhsin Erturul'u sever... Deyince bana kzarak serte: Maskaraln sever... Dedi ve daha fazla bir ey konumadan yatmaa kt. Atatrk yatmaa ktktan sonra arkadam brahim bana dnerek: Cemal, iin mi yok, ister muvaffak olsun, ister olamasn, sana ne... Diye sylenmee balad. Ama ben o dncede deildim ve ok gemeden hakl olduumu anladm.

ku

tu py ld z

GZL DEFTER

115

MUHSN Erturul olaynn zerinden ay gemiti... Bir k mevsimi Ankara'dan stanbul'a gelmitik. ehir Tiyatrosu'nda Faruk Nafiz amlbel'in Akn piyesi temsil ediliyordu. Tiyatronun eref locasnda Atatrk'n arkasnda idim. stemi rolnde Muhsin Erturul oynuyordu. Ktlk var ehirde, isyan bagstermek zere. Btn halk Kurultay kuralm, Kraln huzurunda diye konuuyordu. Orada Kraln ok gzel bir seslenii vard: Tanr su vermezse, Hakan ne yapsn buna? ok gzel bir temsildi.

Atatrk, temsilin bandan sonuna kadar serapa his, byk bir haz ve ulusal gururu ayaa kalkm bir halde oyunu seyretti. Temsilden sonra Atatrk, Muhsin Erturul ve arkadan locaya artp kutlad. Muhsin Erturul'un yzn bir mutluluk halesinin evirdiini farkettim. ok heyecanlyd. Atatrk'n Muvaffak olamyacak-sn dedii bir piyesten yznn akyla kmt. Nasl sevinmesin ? Atatrk, Erturul ve arkadalarn kutlarken bir an arkasna dnp benim yzme bakt. Bu baklarda hakl ktm dorulayan bir davran sezer gibi oldum.

ku

GZNDEN YA GETREN PYES

Deyince Atatrk'n gzlerinin yaardn grdm. Gerekten Heyecandan rperdiimi hatrlarm.

tu

py

ARTSTLER ARASINDA

ld

112

ATATRK'N UAININ

1928 YILINDA Ankara'da Trk Oca binas alyordu. Hamdullah Suphi Tanrver, Trk Ocaklar dvas uruna hereyini vermiti. Dvann gerekletiini grmekle en byk mutluluu tadyordu. Trk Oca sahnesinde oynanacak ilk piyes iin stanbul'dan Darlbedayi (ehir Tiyatrosu) getirtilmiti. Aynaroz Kads'n temsil ettiler. Byk bir alk topladlar. Atatrk, piyes bittikten sonra Darlbedayi artistlerini Marmara Kk'ne davet etti. Artistler kadnl, erkekli byk bir kalabalk halinde geldiler. O akamki toplantda Atatrk kadehini artistlere doru kaldrarak: Hepiniz gnn birinde birer mebus, mstear, vekil, bavekil hatt reisicumhur olabilirsiniz. Fakat ben bir artist olamam. nk bu Allah vergisidir. Ne tesadfle, ne de yllarca dirsek rtlerek sanatkr olunamaz. Bu, Allah'n ender kullarna verdii bir nimettir. te aramzdaki fark bundan ibarettir... Dedi. Trk Oca'nda ikinci temsili vermek iin Co-medie Franaise artistleri Trk'ye'ye gelmilerdi. Bunlarn arasnda o devrin en byk sanats olan Marie Belle de bulunuyordu. Atatrk, misafirlerin gs-

ku

tu

py

ld

GZL DEFTER

117

terilerini seyretti. Piyes bittikten sonra tam kapdan kaca zaman artistlerin hepsi makyajl halleriyle kapya hcum edip, Atatrk' grmek istediler. Atatrk, bunlara kapda yaknlk gsterdi. Ellerini skt, hatrlarn sordu, kutlad. Fakat bir ziyafete armad. Trk sanatlarn temsilden sonra yemee davet ettii halde, yabanc sanatlar armay uzun zaman bende bir soru olarak kald. Dne dne ancak u kanaata varabildim: Atatrk, Trk sanatsnn adalarndan kat kat stn olduuna inanan bir insand. Trk'n her ite olduu gibi sanat alannda daima en nde gitmesini isterdi. Bu ayrm da, ite bu dnceden ileri gelmi olabilir.

ku

tu py ld z

118

ATATRK'N UAININ

elebi, dikkatli bulun... Fransz Meclis Reisi gelecek... Diye tembihte bulundu. Oysa imdiye kadar byle bir ey sylememiti. Demek gelenler ok nemli kiilerdi. Hizmetimiz de gelenlere gre deimeliydi. Tabi... Emredersiniz... Diye cevaplandrdm. Akam saat onaltya doru M. Herriot, Saraydan

ieri giriyordu. Ben de ok k bir msy gelecek diye kendime olduka eki dzen vermi, smokingimi aynann karsnda birka kere dzeltmitim. Heyecandan elim, ayam tutmaz bir halde beklerken, babayani tavrl bir adam kagelmesin mi? M. Herriot, sandm gibi ok nemli bir devlet adamyd. ok saylp, deer veriliyordu. Misafirlere kahve emredildi. Kahveleri getirdik, iildi. Konumalar ok samim bir hava iinde geiyordu. Atatrk'n nnde kurbaa eklinde bir zil vard. Bu zili alarak beni ard. Byk apta bir misafir geldii zaman beni armak iin ok zaman bu zili kullanrd.

ku tu

KURBAALI ZL

YNE stanbul'dayz. Dolmabahe Sara-y'nda byk

hazrlklar gze arpyor. Fransz Meclis Bakan M. .Herriot, yurdumuzu ziyaret etmektedir. Misafir gelmeden nce Atatrk bana dnerek:

py

ld

GZL DEFTER

119

Hemen kotum. Kendisinin yazd Byk Nutuk ve dokmanlar istedi. Bunlar Fransz Devlet Bakanna hediye edecekti. O zaman Husus Kalem Mdr olan Hasan Rza Soyak'a gidip, Atatrk'n Nutkunu istediini syledim. Derhal Nutuk bulundu, fakat dokmanlar yoktu. Atatrk'e durumu anlattm. Zarar yok, Nutuk var ya kfi... Dedi. Derken bir zil daha alnd. Bu seferki kurbaal zilin sesi deildi. M. Herriot benden Franszca bir ekerli kahve daha istiyor:

kahveyi yine zene bezene piirerek misafire gtrdm. Sansrl kahve diye her halde tek ekerli kahveyi kasdetmi olacakt. Mersi... Diye karlkta bulundu. Dndm, gidiyordum ki, tekrar zile basarak beni ard. Aada antasnn olduunu ve alp gelmemi rica etti. antay getirdim. Tekrardan teekkr etti. Bu babayani klkl devlet adam zerimde ok ho bir etki brak-

mt.

Misafir devlet adam Sarayda birbuuk saat kadar kald. Grmelerden ok memnun olarak ayrld. Memleketine gidince duyduumuza hizmetkrlara gre da Atatrk' bir ilgi ok vm. Bu arada biz k-ecii

nndeki kurbaa eklindeki zili alyor. Hemen ok zeki bir hizmetkr geliyor. Derhal verilen emirleri harfi harfine yerine getiriyor demi...

ku

Sansrl kahve... Diyordu. Anlalan Trk kahvesinin tad houna gitmi olacakt. Emredersiniz... Diye cevap verdim. Ve hemen ekerli

tu

py

ld
ayrmay

unutmam:

116

ATATRK'N UAININ

gn kadar yurdumuzda konuk kalan Kral, Atatrk tarafndan ilgiyle karlanmt.

Kral erefine Marmara Kknde bir ziyafet ve-rildi. Bu ziyafette Meclis Bakan Kzm zalp, Babakan smet nn, Umum Ktip Tevfik Bey, Bayaver, Bakanlar hazr bulunuyorlard. Ziyafet ok samimi bir hava iinde geti. Yemekten sonra, Kral, Gazi Orman iftlii'nde gezdirildi. gnlk resm ziyaretten sonra Kral, trenle stanbul'a hareket etti. Irak Kral, hi te Iran ah'na benzemiyordu. Akamlar birka kadeh viski yada kokteyl imeyi unutmuyordu. zel hayat ok sakindi. Kendi halinde grnyordu. Kibar tavrlyd. Boazna dkn deildi. rnein Afgan Kral gibi pilv merak yoktu.

ku tu
IRAK KRALI FAYSALIN GEL
IRAK Kral I. Faysal'n Ankara'ya geliin-de yine hareketli gnler geirmitik.

py

ld

GZL DEFTER

117

Bakan Tevfik Rt Aras, Cumhurbakanl Umumi Ktibi Tevfik Bey, Bayaver Rsuhi Bey ve asker, mlk erkn istasyona gitmilerdi.

akmak'la Dileri Bakan Tevfik Rt Aras'n ellerini skm, brlerine pek ilgi gstermemi. Bu hal Tevfik ve Rsuhi Beylerin ok cann skm. ankaya Kk'ne geldikleri zaman Atatrk, Bayaveri ve Tevfik Bey'i holde karlad. Tevfik Bey'e: Japon Veliahd'n nasl buldunuz? Diye sorunca Tevfik Bey birden boand. stasyonda uradklar muameleyi aynen anlatt: Paam, Veliahd bizi adam yerine koyup, ellerimizi bile skmad. Dedi. Bunun zerine Atatrk: ok marur olmasnlar. Gurur iyi bir ey deildir. Diye hem kanaatini belirtti, hem de ileri grllnn bir rneini daha verdi. Nitekim aradan yllar getikten sonra o gururlu, kibirli veliahdn koskoca

ku
Japon

JAPON VELAHDINA VERLEN DERS

tu
Veliahd trenden inince

JAPON Veliahd Ankara'ya geldii gn kendisini garda karlamak iin Dileri

py

ld
yalnz

z
Mareal

Fevzi

118

ATATRK'N UAININ

Japon mparatorluu, Mttefikleri yok edecei dncesiyle savaa girmi, fakat sonunda byk bir yenilgiye uramt. Veliahdn geliinden bir saat sonra Marmara K-k'nde bir le yemei verildi. Veliahd'a Gazi Orman iftlii gezdirildi. Atatrk, Veliahd'a ok nazik davranyordu. Bu hali beni epeyce zmt. yle ya, kendisini karlamaa giden ilgili devlet adamlarmz gstermeyen bir insana, ister Veliahd olsun bu iltifatlar niyeydi? Hl bu nezakete bir anlam veremiyordum. Atatrk, Japon Veliahdnn kabalna iyiden iyiye ierlemiti. yle ya, Dnyann br ucundan kalk, dost bir memlekete gel de, seni karlyanlarn elini skma... Bu kabala incelikle cevap vermek ve onu utandrmak gerekti. Bu yzden Atatrk, Veliahd'a ok nzik davranyor, iltifat ediyordu. Hatt ziyafet sofrasnn zenle hazrlanmasyla kendi uramt. Yemek arasnda Atatrk, Japon tarihinden sz amt. Veliahd'a eitli sorular soruyor, daha onun cevap vermesine meydan brakmadan sorusunun karln yine kendisi vererek Veliahd' hayretten hayrete dryordu. Atatrk, tarihte nl Japon savalarn sralyor, Japon mitolojisinden sz ediyor, bir Japon kadar Japonya'nn corafyasndan rnekler veriyordu. Veliahd adamakll armt. Oysa Japonlar zeki olurlar derler. Bizim misafirin az ak, Atatrk'n ezbere okuduu Japon airlerinin iirlerini dinliyordu. yle sanyorum ki, Veliahd kendi memleketine ve milletine dair bir ok eyleri, o gece yabanc bir memlekette, o memleketin devlet bakannn azndan renmiti.

ku
hie

sayarak

ellerini

bile

skmak

inceliini

tu

py

ld

GZL DEFTER

123

Japon Veliahdn artan olay yle olmutu: Atatrk herkesi kendine hayran brakmasn bilen insand. Japon Veliahdnn geliinden birka gn nce Japonya'ya ait bir hayli kitap kartrm, bilgi edinmiti. Veliahd'a bunlar sylemei dnrken, istasyondaki o can skc olay meydana gelmi. Atatrk te Japon misafirimize yukarda anlattmz ekilde ilgi gsterip memleketine ait birok soru sormu ve cevabn yine kendisi vererek, ona hakettii dersi incelikle anlatmt.

ku tu py ld z

120

ATATRK'N UAININ

EMR ABDULLAH'IN YATLA GEZS

1937 YILINDA rdn Emiri Abdullah, yurdumuzu ziyaret ediyordu. Emir nce Ankara'ya gelmi, sonra da Atatrk'le birlikte zel trenle stanbul'a hareket etmilerdi. Emir'i karlamak iin stanbul'da byk bir hazrlk gze

arpyordu.

bayraklaryla donatlmt. Erturul yat hazrlanm, Haydarpaa rhtmnda bekliyordu. trenle karland. ki byk devlet adam Haydarpaa Garnda parlak bir Vali Muhittin stnda karlama hazrlklaryla kendisi uramt. Bu tr karlamalarda allm

her ey yerine getirilmiti.

Dolmabahe Saraynda zel dairede misafir edildi. Daha sonra da Florya Kk'ne gidildi. O srada Erturul yatna bir emir geldi: Florya kkne gidiniz... Deniliyordu. Yatta gerekli hazrlklar bitirdikten sonra Florya Kk'ne gittik. Emir Abdullah yata mihmandar, yaveri ile geldi. Yalova'ya doru yola ktk. Emir'in yatla yaplan bu Marmara gezisi ok houna gitmiti. Uzun zaman yatn denizde brakt kpkten izlere dald. Yapayalnz yemeini yedikten sonra biraz yatmak zere kamaraya indi. Bana da: Ada nne gelince beni kaldrn... Diye emir verdi. Yat Ada nlerine gelmiti. Emir'i uyandrmak zere kamaraya inince bir de ne grelim? Emir hazretleri soyunmadan

ku
Taklar

Emir Abdullah, Erturul yatyla Dolmabahe rhtmna kt.

tu

py
kurulmu,

caddeler

rdn

ve

Trk

ld

GZL DEFTER

125

yatm. Ayanda reye pantolon, banda keyfiyesini karm. Krl sakall Emir, aslnda ok gzel bir yze sahipti. Fakat onu gzel ve heybetli gsteren bandaki keyfiyesi imi. Onu karnca, sasz ba cascavlak meydana km. Bir sre onu bu haliyle seyrettim. Uyandrp uyan-drmamak arasnda ksa bir duraklama geirdikten sonra emrini yerine getirdim. Emir keyfiyesini bana seyretmek zere gverteye kt.

karlamaa kt. Bata ehir bandosu olduu halde ellerinde bayraklar sallyan renciler ve kalabalk bir halk topluluu, byk enliklerde bulundu. Alklar arasnda otomobiline bindi ve banyolarn bulunduu yere hareket ettik. Burada Atatrk'n kendisine ait kknde misa-fir edildi. Emir erefine bir gn nce saz ve musiki heyeti olarak Florya Kk'ne gnderilen Mnir Nu-rettin idaresindeki keman Reat Erer, Refik ve Fahi-re Fersan. Vecihe Daryal, Cevdet Kozanolu ve iki hanende. Emir'in istei zerine Yalova'ya getirtilmiti. Emir, mzik faslndan o kadar memnun kalmt ki, rdn'e dndkten sonra Atatrk'e yazd mektuplarda Trk musikisi hakkndaki beenilerini bildirmeden yapamamtr. Emir erefine Yalova'da verilen alaturka mzik ziyafeti ok gzel oldu. Gerekten esiz bir gece yaadk. Saz ve arklar gece yarsna kadar srp gitti. Trk mziinin ahengine kendini kaptrarak huu iin-de mzik dinleyen rdn Emiri, o gece Mnir Nurettin Seluk'a bir hayli iltifatta bulunmutu. Gece yarsndan sonra mzik faslna son verildi. Meclis de dald. Herkes yatak odalarna ekildi. Misafirler sabah ge kalkar diye dnmtm. Fakat Emir hazretlerinin sabah karanl kalktn grnce ardm. Sabah namazn, Yalova'nn zmrt gibi grnd balkonda klmt. Namaz bittikten sonra eliyle iaret ederek beni arm, zevkin sabah namaznda olduunu sylemiti.

ku

koyduktan sonra

Adalar

Saat onalt sralarnda Yalova'ya geldik. Btn Yalova Emir'i

tu

py

ld

122

ATATRK'N UAININ

Emir hazretlerine gzel bir kahvalt hazrladm. Yemekten sonra otomobile binerek Baltac ve Millet iftliklerini gezdi. Bu Yalova gezisi yle sanyorum ki, Emr'in ok houna gitmiti. Tekrar Erturul Yatna binerek stanbul'a dndk. O geceyi Dolmabahe Sa-ray'nda geiren Emir, bir gn sonra memleketimizden ayrlarak rdn'e dnd,

ku tu py ld z

GZL DEFTER

123

NGLTERE KRALI 8. Edward'n yurdu-muza gelii 1936 ylna rastlar. Kral, Nah-lin yatyla stanbul'a gelmiti. Ziyaret, zel nitelikte olduu iin Windsor Dk unvann tayordu. Byle olduu halde kendisine ok byk karlama treni yaplmtr. Atatrk, konuk Kral Tophane rhtmnda karlad. Tepeba'ndaki ngiliz Saray'na kadar kendi oto-mob'liyle gtrd. Yolda halk tarafndan grlmemi gsteriler yapld. Trkiye Cumhurbakan ile Anafar-talarda dize getirdii ngiliz devletinin alnyazsn elinde tutan hkmdarnn yanyana otomobilde grn, ayr bir anlam, ayr bir nem tayordu. Atatrk, byk misafiri saat onalt sularnda Dolmabahe Saray'nn Somaki salonunda kabul etti. Grme srasnda ngiliz Bykelisi, Dileri Bakan Tevfik Rt Aras ta hazr bulunmutu. O akam Dolmabahe'de verilen akam ziyafeti ok parlak olmu, Atatrk'n, ngiliz Saray'nda verilen ziyafetleri yakndan bilen birisine hazrlatt sofra. Kral sanki bylemi, Atatrk'n zeksna ve inceliine hayran kalmt, yle ki, bir punduna sylemiti. getirip Kral, kendisini ngiltere'de sandn bile

ku tu

NGLTERE KRALI NAHLN YATINDA

py

ld

124

ATATRK'N UAININ

Yemek srasnda ho mu, yoksa naho demek mi lzm kestiremiyeceim bir olay geti. Garsonlardan biri fazla heyecanland iin mi nedir, elindeki byk porselen tabakla yere yuvarland. Sofradakilerin utan iinde nlerine baktklar anda Atatrk, sanki hibir ey olmam gibi Kral'a doru eilerek Bu millete her eyi rettim, fakat uakl retemedim diye hem meseleyi kapatt, hem de ortal neeye bodu. Yurdumuzda gn kalan ngiltere Kral, birok gezintiler yapm, misafirler onuruna bir de deniz gezisi dzenlenmiti. Konuk Hkmdardan Moda'da dzenlenen bir deniz yarn grmesi rica edilmi, sporsever ngilizler de bu istei seve seve kabul etmilerdi.

geldi. Biz de Atatrk'n bulunduu Er-turul yatyla ayni yere vardk. Az sonra Kral ve evresi bizim yata gelecekleri iin hepimiz heyecanlydk. Erturul yatnda o zamann Babakan Celal Ba-yar, smet nn, Fethi Okyar bulunuyordu. Biz demir attktan sonra uzaktan Kraln motoru grnd. Motordan ngiliz Kral 8. Edward ve Madam Sipmson ktlar. Arkalarndan da ngiliz Bykelisi ile

iki madam daha geliyordu.

ku

Ertesi gn Kral ve maiyeti Nahlin yatyla Moda yar alanna

tu

py

ld

GZL DEFTER

125

MADAM SMPSON'A SUNDUU KAHVE

Trk kahvesi verildi. Servis, usulen misafirden deil, ev sahibinden balyordu. Bu yzden nce iki kahve getirdim. Atatrk'n yzne baktm. Byle zamanlarda O'ndan mimikle emir almay alkanlk haline getirmitim. Bann deil, gznn en kk bir hareketiyle de ne demek istediini hemen anlar, ona gre hareket ederdim. Atatrk hemen gzyle Kral iaret etti. Gtrp kahveyi Krala sundum. kinci kahveyi de Atatrk'e gtrdm. Fakat nedense kahveyi imedi. Ayaa kalkarak Madam Simpson'a kendi eliyle sundu. Atatrk, kadnlara kar her zaman nazik ve sayglyd. Toplum iinde kadnn rolnn nemini, frsat bulduka savunurdu. Kahveyi misafire verdikten sonra da bana dnerek: Bana da bir sade kahve getir... diye emir buyurdu.

Simpson olduunu o zaman rendim. Kral da madamla ok fazla ilgileniyordu. Fakat nedense ok dnceliydi. Pek keyifli olan Atatrk'n neesine iste-miyerek katlr gibi bir hali vard. Onu neelendirmek ve kederini datmak iin Atatrk btn zeksn kullanyordu denebilir. Madam Simpson, bir ara elindeki drbnle yerinden kalknca, Kral da bayla Atatrk'ten izin isteyerek yerinden kalkp, madamn arkasndan gitti. Bu ayrl biraz uzaynca, Atatrk fslt halinde: Kraln madama kar zaaf olduunu gryorum. Korkarm ki, tahtn bu kadn yznden kaybedecek... Dedi.

ku

NGLTERE KRALI 8. Edward ve br misafirler Erturul yatndayken kendilerine

te Atatrk'n eliyle kahve sunduu kadnn Madam

tu

py

ld

GZL DEFTER

126

Nitekim zaman, ngiltere tahtnn akbetini daha nceden gren Atatrk' hakl karacak, ksa bir sre sonra yirminci yzyln en byk aklarndan biri ortaya km olacakt. Dillere destan olan bu macera, ngiliz Kral 8. Edward'n taht ve tacndan ekilme-siyle mutlu bir sonuca eriecek, Madam Simpson, Windsor Dk'nn ei olacakt. O gn yattaki grme ok samimi bir hava iinde gemi, Kral, Atatrk'n gnderdii iki sandk sigara iin teekkr ederek: imi ok gzel... Almaktan korkuyorum. ngiltere'ye gittikten sonra bunlardan bir miktar dahi gndermenizi rica

edeceim... Demi, Atatrk ise:

Atatrk, bu viskilerden ok holandn, ierken daima onu hatrlyacan sylyordu. Moda'da yelken yarlar balamt. Kral, ok sevdii bu deniz sporunu zevkle seyretti. Oradan Florya'ya doru hareket ettik. Marmara kylar boyunca stanbul cami siluetlerinden Kral bir trl gzlerini ayramyordu. Konuulan konu da minare, Ayasofya zerinde geiyordu. Onlar Florya'ya brakp dndk. Kral erefine sonra Florya'da bir kokteyl parti verildi. Deniz kkne ve plajn kumuna hayran kalan Kral, ilerde birka zaman kalmak iin geleceine sz vererek stanbul'dan ayrld.

ROMANYA Kral Karol, 1933 ylnda, ngiltere Kral 8. Edwardn stanbul'a geldii Nahlin yatyla yurdumuza gelmiti. Yat ngiltere'

ku

Emredersiniz... Diye karlkta bulunmutu. Kral da

Atatrk'e iki sandk viski gndermiti.

tu

py

ld

ROMANYA KRALI KAROL'N GEL

GZL DEFTER

127

deki bir konttan kiralamt. Kral yurdumuzu resmen ziyaret etmiyor, ngiltere'ye yapt yar resmi bir geziden dnerken uruyordu. Yat yine Dolmabahe nlerinde demirlemiti. Kral, Atatrk' ziyaret isteinde bulunmu Kabul buyururlar m? d'ye haber gndermiti. Atatrk te rahatsz

olduunu

buyursunlar demiti.

yatnda kabul etti. Rahatsz olduu halde, hastaln Krala belli etmemek iin btn dikkatini kullanyordu. Kralla Cumhurbakan,

karlatlar. Yatak odasnn yanndaki kabul salonuna kadar

beraberce ve grerek geldiler.

srasnda yanlarnda Dr. Neet mer de bulunuyordu. Atatrk, hastal nedeniyle doktorun srekli olarak kontrol altnda tutuluyor, yemeklerde perhiz

ku
ileri

Atatrk, Kral srekli olarak istirahatte bulunduu Savarona

Romen Kralnn Savarona yatnda Atatrk'le grmesi

tu
srerek

py
Mukabil

ziyaretten

af

ederlerse

ld
Savarona'nn

skelesinde

128

ATATRK'N UAININ

yapmasna elden gelen btn dikkat gsteriliyordu, iki imesi kesin olarak yasak edilmiti. Atatrk'n Romen Kral Karol'u arlad sofraya bu yzden -ier korkusuyla- iki konmam, eitli maden sular sralanmt. Misafire protokol gerei hi deilse bir kadeh iki sunmak gerekiyordu. Fakat Kral ierken, ev sahibinin imemesi tuhaf kaacakt. Onu saymamak gibi bir eydi. kuvvetiyle buna kar koydu. Protokol gerei bir devlet hkmdarna iki sunmamann ne kadar ayp kaacan Neet mer ok iyi biliyordu. Fakat ne var ki, Atatrk'n sal, ondan

ok

hkmdarnn hatr kalsnd.

abucak raz etti. Aralarnda ksa sren pazarlk sonunda una karar verildi: Sofraya iki konacak, fakat Atatrk, kendi kadehinden ancak bir parmak iecekti. Doktor bunu bizlere de bildirdi. Kadehlere ikiyi koyarken Atatrk'nkine bir parmaktan fazla karmyacaktk. Sofraya eitli ikiler gelmiti. Atatrk'n kadehini

doldurmaa hazrlanrken parman yanlamasna doru deil de, dikine doru tutarak bize doru dnd. Neet mer'in ve hepimizin hayret dolu baklar arasnda:

sordu. Romen Kralyla grme iki saat kadar srd. Atatrk, konu Balkan Antandna getii in hastaln unutmu, konutuka konuuyor, bu hal de onu halsiz dryordu. Atatrk'n jestleri, mimikleri, sesinin tonu karsnda Kral, bylenmi gibiydi. Tercmann szlerinden ok Atatrk'n jestlerine ve sesinin ahengine dald belli oluyordu. Sonunda grme bitti. Atatrk, hastalna ramen, yine zinde

ku
Atatrk, durumu daha nemliydi.

Neet

mer'e

anca,

doktor

olanca

Fakat Atatrk olaanst kandrma kuvvetiyle doktoru

Doktor, bir parmak ieceksin, dememi miydin? Diye

tu

Hastal

artmasn

da

varsn

Romen

py

ld

GZL DEFTER

129

bir halde Kral Savarona'nn iskelesine kadar getirip, uurlad. Bu srada Atatrk'n gayret sarfettiini grdm. Sonradan anlattklarna gre Kral Karol, hayatnn son gnlerini yaayan bir byk insan karsnda ok byk zntye kaplm ve yatn merdivenlerini inerken: Sizin iin bilmem ama, bizim iin daha iki yl yaamas lzm demi.

ku tu py ld z

130

ATATRK'N UAININ

LK TRK FLMN NASIL GRD?

sinemalarn afilerinde kalrd. zinli bir gnmde sinemaya gitmitim. gnlerdi. Trk filmciliinin yeni yeni parlamaa balad filmi Muhsin Erturul'un stanbul Sokaklar

oynuyordu. Akam dnte Atatrk'le karlatm. Nereye gittin? Diye sordu. Sinemaya gittiimi syledim. Gzel miydi?

Sokaklar filmine gitti. Saat yirmi sralarnda dnd zaman: elebi Efendi, iyi vakit geirdik. Dedi.

grm ve houna gitmiti. steseydi o filmi Kke getirtir, oturduu yerden seyredebilirdi. Ama Atatrk bir halk ocuuydu. Halkn iinde yaamaktan holanyor, onun gittii yerlere gitmek iin vesileler aryordu. Sinemaya gidi te sadece bir vesileden baka bir ey deildi. Sinemada halkla beraber film grmek, onun daha ok houna gitmiti. GZL DEFTER 130

ku

O ZAMANLAR ylda ancak birka tane Trk filmi evrilir ve bunlar haftalarca

Fevkalde... Diye cevap verdim.

Atatrk emir verdi. Hazrlk yapld. Ve o gece stanbul

Atatrk ilk Trk filmini ite byle benim tavsiyem zerine

tu

py

ld

ra bata bulunmutu. Atatrk, Fenerbahe'ye zel bir ilgi beslerdi. Reit Galip hemen haberini getirdi: elebi... elebi... Gazi, Fenerbahe'ye beyz lira teberruda bulundu. Diye mjdeyi verdi O zamann beyz lirasnn bugnn bebin lirasna karlk olduunu sylemee bilmem lzum var m?

ku tu
FENERBAHE Kulb iin Atatrk'ten uygun bir ba istemiler. O da beyz li-

py
FENERBAHE'YE BAII SAMSUN'A NN IKMI?

ld

PROFESR Afet Hanm, bir gn tarih der. sinde bir renciyi derse kaldryor. Konu Mill Mcadele Tarihidir ve Atatrk'n kurtulu hareketine balamak zere Samsun'a ayak basna ilikin blmdr. ocua soruyorlar: Atatrk Samsun'a niye kt? Herkes Vatan kurtarmak, bizi hrriyete kavuturmak gibi bir eyler beklerken, ocuk ne desin:

ldreceklerdi...

azarlamakla kalmam, bir de sfr numara vermi. Fakat ocuk inand dnceden dnecek cinsten deil. zr bile dilememi... Afet nan o kadar sinirlenmi ki, tarif edemem. Yanaklar kzarm. Hiddetle salonda dolar buldum. Biraz sonra Atatrk geldi. Onu bu halde grnce bir olayn getiini anlad ve sordu. Afet nan da o gn tarih dersinde geen olay Atatrk'e anlatt. Anlatrken hrsndan trnaklarn koparyordu. Hakl vermeliydin. olduunu gstermektedir. ocuk... Atatrk glmseyerek btn sylenenleri dinledikten sonra: Dedi. Sen ona sfr deil, tam numara

CUMHURYETN Onuncu Yldnm ge-cesiydi. O gece aramzda ki Moskova'l misafir de bulunuyordu. Voroilof ve Budyni... Bir ara Rusya'nn en yksek mevkiinde Sovyet Yksek ras Presidium Bakan olarak grev yapan Mareal Voroilof ve arkada, o zaman Rus Ordusunda generaldiler ve smet nn ile Recep Peker'in Moskova'ya yaptklar geziye karlk veriyorlard. Onuncu bulundular. Yl Sofra geit ellidrt trenini kiilikti. izleyen Budyni, konuklar, Atatrk'n o akam hazr solunda, Cumhurbakanl kknde verilen akam yemeinde

Voroilof sanda yer almlard.

ku

Menfaati icab... Eer Samsun'a kmam, olsayd, O'nu Afet nan'n tepesinden sanki kaynar su boanm. ocuu

Bu da Atatrk'n tenkitler karsnda ne kadar hogr sahibi

RUSLARLA BR ELENCE GECES

tu

py

ld

Voroilof niformalar

ve vard.

Budyni'nin Yemek

zerlerinde

zenle nl

dikilmi odun

askeri

masas

Viyanal

ustasna

(Hosmaister) smarlanmt. Masalar birbirine eklenince Gazi'nin ba harfi (G) harfi kyordu. Yemek byk bir nee iinde sryordu. Voroilof, her konumasnn banda:

Rusya'da her ii Frka Umum Ktibi (Stalin) yapt iin, bizde de Umum Ktibin

ku

Recep Peker yapar... Recep Peker bilir... Diye sze balyordu.

Recep Peker, o zaman Cumhuriyet Halk Frkas Umum Ktibi idi.

tu py ld z

138

ATATRK'N UAININ

yaptn sanyor ve Recep Peker'e zel bir ilgi gsteriyordu. Kimse iin farknda deildi. Atatrk hemen durumu anlad ve Stalin tarz bir idarenin bizde de varm duygusunu misafirlerin zerinden kaldrmak iin toplanty datmak lzumunu duydu. Ata'nn bir iareti zerine yemek sona ermi olan toplant datld. Hep beraber kalklp Halkevi balosuna gidildi. ahane bir baloydu bu... Bir sre ayakta sohbet edildi, dansa kalkld. Atatrk te misafirlere uyup dans etti. Ata'nn en sevdii dans, Valsti. Halkevinden Orduevi'ne gidildi. Asl elence buradayd. Gelenler asker olduuna gre askerce bir elence daha yakk almt. Orduevinde btn ordu zabitan, generaller de hazr bulunuyordu. Saat sularnda elencelerin en hararetli olduu sra Atatrk emretti. Btn subaylar Voroilof ve Budyni'yi elleri zerine alp salonda gezdirmee baladlar. Mzik Mavi Tuna valsiydi. Rus generalleri alklar arasnda omuzlarda tanyorlard.

tamak istedi, Atatrk, glmseyerek eliyle smet nn'y gsterdi. Bir saniye iinde nn, omuzlara alnarak havada gezdirilmee baland. Omuzlara alnan kiinin dolamas, mzik bitene kadar srd. toplandlar. Misafirler O'ndan Elencelerden sonra btn generaller Atatrk'n evresinde baz eyler renmek niyetindeydiler. Zaten gelilerinin asl nedeni de, bu amaca dayanyordu. Fakat Atatrk, bu ustaca dzenlenmi oyuna dmedi. Voroilof a: Biz asker insanlarz. Siyasete aklmz ermez. Siyaseti siviller konusun... Diye kestirip att. Sovyet generalleri onuruna verilen o geceki ziyafette, Orduevi'ndeki elenceler srasnda bir ara konuklar arasnda bulunan General zzettin allar'n gerdannn Recep Peker tarafndan gdkland, Atatrk'n gznden kamad. Recep Peker bir ara salonda dolam ve masasnda oturan zzettin

ku

Derken bizim zabitan coarak Atatrk' de eller zerinde

tu

py

ld

138

ATATRK'N UAININ

allar'n gerdann gdklamak istemiti. Recep Pekerin rtbesi ise yzbayd. Atatrk'n bu duruma ok can sklm olacak ki, ertesi gn smet nn'y ararak: Recep Pekerin dn akam yaptn grdnz m? Bir yzba efendisi olan Recep Peker, nasl olur da bir Paa'nn yzn okuyor. Diyerek nn'den bu ii nlemesini ve Recep Bey'in istifa etmesini emretti. te Recep Pekerin istifasna Cumhuriyet sebep, bu hareketidir. Frka Ktibi

Umumiliinden alnarak Babakanla balanmtr.

YIL 1931. Dolmabahe Saray'nda ok parlak bir dn oluyor, generallerden birinin kz evleniyordu. Yurdun btn tannm kiileri dne arlydlar. Her yanda k elbiseli gzel hanmlar, gen kzlar, yakkl erkekler gze arpyordu. Trkiye'nin Berlin Bykelisi olan Kemalettin Sami Paa ve ei

de konuklar arasndayd. Eli ve ei dikkati

Kemalettin Sami Paa'nn ei Arap dnyasnda tannm bir prensesti. Ne kadar mcevheri varsa hepsini takmt denebilir. Yrdke prl prl yanp snen mcevherlerle herkesin baklarn zerinde topluyordu. Sanki klardan yapl bir stunu andryordu. Prensesin bu ar ss, ok gemeden Atatrk'n de dikkatini ekti. Cannn skldn anlamakta gecikmedim. Btn neesi bir anda uup gitmiti. Dans biter bitmez Kemalettin Sami Paa'y yanna ard. Ayakta u ekilde konutu: Ltfen etrafnza bir bakn. Ne kadar gzel varsa hepsi tabii... Hi bu kadar elmaslsna rastlyor musunuz? Sizin hanmefendi bujular iinde. Kendi irkinliini kapamak iin kuyumcu dkknna benzemi. Kemalettin Sami Paa, eiyle beraber salonda daha ok kalamad. Hemen Saray'dan ayrld. Einin bu kadar

ku
Halk

Partisi,

bu

tarihten

sonra

SAM PAA'NIN ENN SS

tu

py
ekecek

ld
kadar k

giyinmilerdi.

138

ATATRK'N UAININ

sslenmesine ve ho olmayan bu durumu yaratmasna o da ok zlm ve piman olmutu. ok k giyinen Atatrk, ssten, gsteriten tiksinir, byle eylerden uzak dururdu. Tam bir salon adam olduu halde, tabiilikten hi bir zaman ayrlmaz, grnd gibi olmay ye tutard.

ku tu py ld z

GZL DEFTER

141

BR gece saat iki sularndayd. Sakarya Kprsnn zerinden trenle geerken, ben ve trende alan Rza adndaki arkadala Atatrk'n yemek yemesini bekliyorduk. Trenin tekerleklerinin kard tik taklardan baka hibir ses duyulmuyordu. kimizin de gznden uyku akyordu. Uzakta, siyah, simsiyah bir gece bolukta uzanyor, ara sra bir aacn glgesi, bir saniyenin onda biri kadar bir zaman iin penceremize dp kayboluyordu. Atatrk, yemekten ban kaldrp bize: Nereden geiyoruz? Diye sordu. verdim. Peki...Diye kesti att. Konumann daha uzayacan sanyordum. Yanlmamm. Aradan ksa bir sre geince Atatrk, yamn ka olduunu sordu. Yirmi olduunu syledim. Ban sallad. Sonra trende alan arkadaa da yan sordu. Onun ya da yirmi deil miymi? Atatrk, yalarmz renince: Siz ocuksunuz. Yunanllarn burasn igal ettiini bilmezsiniz...

ku

SAKARYA KPRSNDE

Paam, Sakarya Kprsnn stnden... Diye karlk

tu

py

ld

138

ATATRK'N UAININ

Deyince ikimiz de bir azdan: Paam biliriz. Siz olmasaydnz Yunanllar buradan kim karacakt? konumaa. Biz geri iimizden geldii gibi ok samimi bir ekilde konuuyorduk. Fakat yaptmz, dalkavukluktan baka bir ey deildi. Atatrk'n de dalkavuklua ne kadar kzdn ok yakndan biliyorduk. Fakat bizim samimiyetimize inand iin szlerimize kzmad. Ve u olaanst karl verdi: Siz kurtardnz. Siz yaptnz... Diye baladk

Yunan kumandanlarndan daha iyi tanyordum. Onun iin onlar malp oldular.

ku

Ben hi bir eyi kurtarm deilim. Yalnz bu topra

tu py ld z

GZL DEFTER

143

Abbas, Recep Zht, Kl Ali, Recep Peker, Tahsin zer gibi yakn arkadalar, sofrasnn gedikli konuklar bulunuyordu. Cevat Abbas, hanm tarafndan Atatrk'e ikyet edilmi olacak ki, bir sre onu szdkten sonra sofra-dakilere u dersi verdi. Cebinden sigara tabakasn kard. inden iki sigara seti. Bir tanesini kendi yakt. Bir tanesini de Cevat Abbas'a attktan sonra unlar syledi: Bir zamanlar gen bir subaydnz. Hanmlarnz da gen kzlard. Seviip evlendiniz. O zaman fakirdiniz. imdi hem zenginsiniz, hem de mebussunuz. O zaman gzel olan aileleriniz imdi size irkin ve kart geliyor. Aklnz banza alnz ve o kadnlara kt muamele etmeyiniz.

ku
ATATRK'n her geceki sofralarndan bi- ri... Sofrada Cevat

tu
YAKINLARINA VERD DERS

py

ld

GT MEKTUBU GETR

GZL DEFTER

143

mitir. Fakat onlardan hibiri, adma gelen bir mektup nedeniyle tarafndan sorguya ekilmem kadar beni heyecanlandrmam, korkutmamtr. Hl hatrladka bir rperti geiririm. Ata'nn manev evld Nebile Hanmn Dara-faka Lisesi orta ksm altnc snfnda okuyan Muvaffak Reslan adnda bir kardei vard. ocuk bir gn Saraya ablasn grmee geldi. Akam yemeini ablasnn yannda beraberce yediler. Yemekten sonra ocuk benden gizlice bir bira istedi. Buzluktan biray alarak getirdim. Ablasndan gizli olarak biray iti, teekkr etti. Bir gn sonra ocuk okula, biz de Ankara'ya gittik. Bir sre geince ocuk bana bir mektup gndermi. Mektubu Atatrk armal bir kda yazp, Atatrk armal bir zarfa koymu. Posta idaresi bu mektubu bana gndermeyip, Husus Kalem Mdr Hasan Rza Soyak'a ulatrm. Benim tabi bunlarn hi birinden haberim yok. Hasan Rza Soyak mektubu doruca Atatrk'e gtrr. Zarf belli

ku tu
ATATRK'n yannda altm oniki yl iinde bamdan ok ilgin olaylar ge-

py ld z

GZL DEFTER

143

etmeden ap, iin-dekileri Atatrk'e okur. Sonra zenle kapatarak masann zerine koyar. O srada odaya giren arkadam

ku tu py ld z

GZL DEFTER

142

sofrac Tahsin Efendi, benim adma yazlm mektubu grnce alr, fakat Atatrk armasn zarfn stnde grnce vermez, saklar. Mektup, masann stnden yok olunca tab herkes benim aldm sanr. O akam sofrada hi bir eyden haberim olmad halde mektubu benim aldm sanan Atatrk, konuklarn nnde bana dnerek: elebi Efendi, dn gece seni ryamda grdm. Benim armamla sana bir mektup gelmi. Bu mektup nerede? Deyince birden ardm. Kafam yordum. Nereden gelebilirdi Fakat Atatrk'n syledii, alt taraf rya idi. nem vermedim. Mektubu Atatrk te koymu ki...

nce

olabilirdi.

Bendeniz de sizi dn gece ryada grdm... Deyince. Nasl grdn? Diye sordu. Sizin elbisenizi bana giydiriyorlard. Ben de giymedim. Bir kpek gelip, stmdeki elbiseyi yrtt. Dedim. Yaa... Dedi. Sonra yeniden: Mektuptan haberim Git mektubu getir... Diye tutturdu. olmadna

inandramyordum. Sonunda sofradaki konuklar, ie kartlar: ocuum, git odana. Bavuluna bakver. Deyince: Efendim, yok byle bir ey... Diyebildim. Heyecan ve zntden bitkin bir hale gelmitim.

Ne sylesem, ne yapsam karmdakileri inandramya-cam anlamtm. Atatrk, bocaladm grnce: F. 10 ar bana Hasan Rza Beyi... Dedi. Hemen yaverlie telefon edildi. Hasan Rza So-yakn Sovyet Bykeliliinde kordiplomatie verilen ziyafette olduunu sylediler. Ben de Ata'ya durumu anlattm.

ku

Bana mektup gelmemitir efendim... Hem tuhaf deil mi?

tu

py

ld

z
Atatrk' bir

trl

GZL DEFTER

143

Rus Sefaretine telefon edilsin. Hemen gelsin.. Dedi. Telefon edildi ve biraz sonra Hasan Rza Soyak geldi. Beni ve sofraclar dar kardlar. Misafirler ierde kald. Birka dakika sonra da Hasan Rza Soyak salondan ayrld. Hemen arkasndan koup: Kuzum mektup kimden? Diye sordum. Serte bir dille: Nebile Hanmn kardei Muvaffak Reslan'dan. Deyince

rahatladm. Salona girdiim zaman Atatrk bana: elebi Efendi. Sen namuslu bir ocuksun, biliyorum. Dedi.

gelmedi. Diye ilk ifademde israr ettim. Ertesi gn sabahleyin Hasan Rza Soyak'n ofr Necmi Efendi, daha ben yataktayken mektubu getirdi. O gn le yemeinde mektubu Atatrk'e verdim. Mektupta selmdan baka ey yok gibiydi. Anneanneye selm, Afet Hanma selm, Rukiye Hanma selm... Fakat yine de Atatrk: Mektubu ver Hasan Rza Beye. Tahkikat yaptrsn. Dedi. Ben de mektubu Hasan Rza Soyak'a verdim. Sonra okulda ocuu sorguya ektiklerini rendim. Ben de bylece temize ktm ... GZL DEFTER 147

ku

Paam, sizin ryanz hakikat. Fakat bana mektup falan

tu

py

ld

148

ATATRK'N UAININ

ATATRK Harbiye'de renciyken hafta tatillerinde Beykoz'da Ya Efendi Derg-h'nn eyhine konuk gider, eyh te O'na ve beraber gelen br genlere okulu brakmamalarn, okuyup byk adam olmalarn tlermi. Atatrk bunu hi unutmam. Boaz'dan her geiimizde ban Beykoz'un stndeki Dergha doru evirerek eski anlar tazeler ve bize: Eer bize eyh Hazretleri okuma ak verme-seydi, halimiz nice olurdu? Der dururdu.

ku

YA HAZRETLERNN DERGHI

tu

py

ld

ATATRK stanbul'da bulunduu sralar Boaz'da ve Marmara'da yatla gezmee baylr, yorgunluunu ancak bu ekilde karrd. Bir yaz gn akam st yine Boaz'a doru bir gezi dzenlettirmiti. Atatrk nemli bir eye kzm olacak ki, yanna girdiimde: Erturul yatn batrrm... Diye serte konuuyordu.

O srada Kavak'larn nne gelmitik. Akntnn etkisiyle yat balad beik gibi sallanmaa. Herkes: Paam, hava fena, dnelim... Diyor. Atatrk: Hayr olmaz, Boaz'dan kalm. Diye Boaz'dan karak Zonguldak'a gidilmesi isteniyordu. Tam o srada yatn gvertesinde Seyrsefain daresinin Mdr Sadullah Bey'e rastladm: Beyim, hava ok kt. Bu artlar altnda gidemeyiz... Deyince bana gld: Biz Ata'ya syledik, kzd. Sen syle. Dedi. Bir an durakladm. Atatrk, dedii dedik bir adamd. Bir eye karar verdi mi, onun zerinde diretmek botu. Fakat bir huyu da vard ki, akla yatkn diretiyordu.

ku tu
ERTURUL YATINI BATIRIRIM

py

ld

148

ATATRK'N UAININ

GZL DEFTER

149

dilekleri yerine getirmekten ekinmezdi. Cesaretimi toplayp hemen salonun kaps nne geldim. Atatrk'e damdan der gibi: Paam, ilerki burundan dnelim mi ? Deyince: Peki dnelim... Dedi. Dorusu bu kadar kolaylkla Atatrk' raz edebileceimi aklma getirmemitim bile. Onun iin birden bire arp kaldm. Bir yandan da seviniyordum. Hemen merdivenin dibinde heyecanla benden cevap bekleyen Sadullah Bey'in yanna kotum: Paa Hazretleri ilerki burundan dnmemizi emretti... Deyince Sadullah Bey'in sevinten gzleri yaard. Bana dl olarak bir maa ikramiye verilmesi iin kamara mdr Muzaffer Bey'e emir verdi. O zaman alm olduum aylk yirmiyedi lirayd. mrmde aldm tek dl de ite bu paradr.

ku

tu py ld z

GZL DEFTER

147

BR gn ankaya Kknden otomobile binip yola koyulduk. Gideceimiz yer bilinmiyordu. ounluk yle olur, yola ktktan sonra karar verilirdi. Atatrk ofr Remzi Efendiye: gittik. Ankara Lisesi'ne... Diye seslendi.

Atatrk, eitli snflara girdi. Dersleri izledi. Sralarda rencilerle yanyana oturdu. retmenlerin ders anlatlarn yakndan grd. Kitaplar kartrd. Tahtaya kaldrlan rencilere balad eitli sorular sormaa. ocuklarn hepsi heyecan iindeydiler. Bir pot krmamaa alyorlard. yle ya iki snav birden vermek kolay deildi. Atatrk'n sorularn cevaplandrmak ta balbana bir snav gibiydi. Atatrk, ocuklarn kendi aplarnda verdikleri cevaplardan ok memnundu. Tam okuldan kacamz srada gen bir retmen: Paam, sizden bir ricam var... Diye yaklat. Atatrk: Peki anlatnz... Deyince unlar syledi: Burada pek ok zengin ve vekil ocuklar var. le

zaman bunlar hususi otomobilleri gelip

ku tu

ANKARA LSES'NDE

Bastne Paam. Diye cevap verip Atatrk Lisesine

py

ld

148

ATATRK'N UAININ

alyor, yemee gtryor. Yahut ta sefertaslar iin-de gayet gzel eit eit yemekler geliyor. Bunlar br ocuklarn yannda yiyorlar. Oysa br ocuklarn yiyecek ekmekleri bile yok. Bu durumdan biz hocalar pek ok zlyoruz. Ama elimizden hibir gey gelmiyor. ok kritik bir konuydu bu. Atatrk'n yz dnceli bir hal ald. Ne diyeceini O da armt. Bir an dndkten sonra: Bunlar zamanla dzelir. imdi memleket fakirdir... Diye cevap verdi.

ku tu py ld z

GZL DEFTER

149

ANKARA PALAS Oteli salonlar sk sk

ve bunlarn bazlarnda eref konuu olarak Atatrk te arl bulunurdu. Bir gece yine byle byk balolardan biri veriliyordu. Kzlay eliyle dzenlenen baloda Atatrk dans ederken, elinde viski kadehiyle dolaan uzun boylu bir adama yaklat. Duruundan bir yabanc olduu anlalyordu. istedi. Atatrk, yannda bulunan Tevfik Rt Aras'a:

Franszca olarak u konuma geti: nce konuk Amerikalya: Hangi rktansnz? Diye sordu.

bulundu. Amerikal Kristof nce armt. elli Aralarnda yl evvel bir anlamazlk Ame-ka'y olduunu sanarak yine ilk sznde diretince Atatrk: Kolomb'tan Trkler kefetmiler. Diye balad anlatmaa. Amerikal can kulaiyle dinliyordu.

ku
Tantrldlar.

AMERKALI GAZETEC

Bu msy kimdir? Diye sordu. Tevfik Rt Aras ta: Paam, Amerikan gazetecisidir... Deyince tantrlmasn

Amerikalym... Cevabn alnca da: Hayr siz Amerikal deil Trksnz. Diye karlkta

tu

byk balolara sahne olur

py
Atatrk'le

ld
yabanc

z
gazeteci

arasnda

GZL DEFTER

150

Atatrk, buna rnek olarak mzelerimizde ceylan derisinden yaplm haritalarn bulunduunu, Amerika'ya giderken rastlanan Kayk Adalarnn Trke olduunu, Trkede kaya sandal da dendiini, Kanarya Adalarnn adnn (Kanari) olarak yazldn, Ka-nari'nin bizim Trkede Kanarya olduunu anlattktan sonra Amerikalya: Siz Amerikallar Orta Asya'dan hicret ettiniz. Olsanz olsanz Trk olabilirsiniz. Diye szlerini bitirdi. Amerikal Atatrk' gittike artan bir heyecan ve aknlkla dinliyordu. Bunca yllk meslek hayatnda lkesi hakknda bu denli ilgin bilgileri olan kimseye hi rastlamamt. Atatrk'n ekiciliinden kendini bir trl kurtaramyor, daha

konumas iin trl bahaneler buluyordu. Grme saatlerce srd. Bir ara Amerikal gazetecinin, evresindekilere: Hayatmda tandm en harikulade adamla imdi kar karyaym... Dediini hatrlyorum. Amerikal gazeteci Atatrk'n ilgisini grdkten sonra birka gnlne geldii Trkiye'deki kaln uzatt. Gnlerce mzelerimizde incelemeler yapt, alt, notlar ald. Amerika'ya gidince de: Biz Amerikallar Trkten baka bir ey deiliz... Diye

yazlar yazm. Bizim Trk gazeteleri de Amerikalnn yazlarn evirmilerdi.

ku

ok

tu

py

ld

151

ATATRK'N UAININ

son Halife Abdlmecit bin-i Abdlaziz Efendi yurttan kovulmutu. 1924 yl Mart aynda Abdlmecit Efendi'yi bir gece birdenbire yurttan ayrlmaa zorlamlar, onun iki gn hazrlk yapmak iin istedii izni bile, Byk Mil-let Meclisi'nden kan kanunu kendisine gsterip, dakika tehiri mucibi idamdr gerekesiyle kendisine vermemilerdi. Abdlmecit Efendi'yi orlu istasyonuna kadar otomobille gtren ofr Mustafa, o olay sonradan bana anlatmt. Ben burada yazlarla ilgisi bulunduundan anlatmadan geemiyeceim: Abdlmecit Efendi, emri zntyle dinledikten sonra mill iradeye boyun eerek drt kars, bir odal, ocuklar Drrvar ve mer Faruk'la perdeleri inik ayr kapal otomobile bindirilip orlu'ya gtrlyor. Her hangi bir olayn kmamas iin de Sirkeci'den trene bindirilmiyor. Yolda Abdlmecit Efendi ofrne: Mustafa, sen de benimle gelir misin? Diye soruyor.

ku
CUMHURYET'N

tu py
kuruluundan sonra

SON HALFE'NN GZYALARI

ld

Halifelik te kaldrlm,

156

ATATRK'N UAININ

GZL DEFTER

155

Mustafa, efendisinin gidiinden ok zntldr. Fakat onu krmak ta istemiyor. yle ya, birbirlerini bir daha hi gremiyecekler. Gelmek ok isterdim ama, burada dodum, oluk

ocuum burada. Bunlardan ayrlamam... Diye karlk veriyor. Mecit Efendi bu szlerden ok duygulanmtr. -zntsn belli etmemee alyor ama bo: Ah, ne olurdu, beni de bu vatann bir kesin-de gzaltnda braksalard... Diyebiliyor. O anda Mecit Efendi'nin gzlerinden bir dizi yan szldn gryor. Aradan ok zaman getii halde ofr Mustafa, hibir zaman bu konumay aklndan karamadn sylemektedir. Halife Trkiye'den ayrldktan sonra svire snrnda byk

glklerle

kanunlarna gre ieri sokulmak istenmemi. Ancak devlet bakannn zel izniyle svire'ye girebilmitir.

ku

tu
karlam. Drt

kars

olduu

iin

orann

py

ld z

bi bu yl da tatili stanbul ya da Bursa'da geirecektik. yatyla Mudanya'ya gidilecek,

geilecekti. Ben ayr olarak Bilecik Karakynden otomobille Bursa'ya gidip, bu tarihi yeil ehrin sayfiyesi olan ekirge'de Bursallarn Atatrk'e armaan ettii kkn hazrlanmas iin alacaktm. Byle gezilerde ankaya Kknden klmadan nce son akamlar sofraya hep paalar arlr, eitli yurt meseleleri grlrd. Bursa'ya hareketimizden nce de son gece yine paalar arlyd. Bata Mareal Fevzi akmak olduu halde yksek rtbeli btn subaylar toplanmlard. Gece saat 24'e doru sofra dald. Konuklar birer ikier gittiler. Ertesi gn de yola ktk.

ku
Programda nce Bursa yer almt. Derince'de Erturul oradan otomobillerle Bursa'ya

tu

MASRAFINI CEBNDEN DERD

1930 YILINDAYDIK. Byk Millet Meclisi yaz tatiline girmiti. Her yaz olduu gi-

py

ld

156

ATATRK'N UAININ

GZL DEFTER

157

nce otomobiller klavuz trene konmu, daha sonra polis ve muhafz Erturul ktas bindirilmiti. yatyla Mudanya'ya Tren Derin-ce'ye varnca gelen otomobiller Bursa'ya Atatrk' karlayp

gtrmek iin harekete geirildi. O srada ben Bursa'da Vali ve Belediye Bakanyla Kkn yatak ve sofra takmlarn hazrlyor, hasrlar temizletiyordum. Burada sras gelmiken unu da syliyeyim ki, Atatrk hibir yerde Belediyelerin konuu olmam, her yerde masraf cebinden demitir. Yalnz 1927 ylnda stanbul'a ilk geliinde stanbul Belediyesi'nin konuu olarak kaldn hatrlarm. br yllar stanbul'a geliinde masraf hep kendi demitir. Hi bir otelcinin, gazinocunun etkisinde kalmamtr. Onlar her ne kadar para almak istemezlerse de Atatrk: sorard;

158

ku

Bir daha gelmem sonra... Diyerek parasn der ve bayavere Gazinocu parasn ald m? Verildi cevabn almadan da gazinodan kmazd.

tu

py ld
ATATRK'N UAININ

OTOMOBLLER

BURSA'da bir hafta kaldktan sonra otomobillerle Yalova'ya gittik. Otomobiller deyince sanmayn yzlerce otomobil vard. Sadece sekiz tane. Biri ak yazlk, biri kapal iki Lincoln, Buick, bir Benz Mercedes... kinci Cumhurbakan zamannda bu say onsekize kmtr. Oysa smet nn, Rusya'ya yapt geziden dnd zaman, Sovyet ynetiminin etkisinde kalarak Bakanlarn altndan arabalarn aldrmak istemiti. Tevfik Rt Aras'la kr Kaya Kke gelerek A-tatrk'e durumu anlattlar. Atatrk: Benim otomobilleri de kaldryor mu? Deyince: Hayr Paam, sizinkilere dokunmuyor. Cevabn ald. Yahu, byle ey olur mu? Bir vekilin altndan otomobil

Bunun zerine:

alnr m? Bu ne biim i... Diye sylendi. kr Kaya: Biz de kabul etmeyiz... Dedi. O sralar smet nn, bir yl kadar resmi arabaya binmedi. Kendi hususi otomobiliyle Meclis'e ve Babakanla gidip geldiydi

ku

tu

py ld z

GZL DEFTER

159

ELBSELERM YAKIN
YALOVA'DA uzun sre kaldk. Akamlar A-tatrk'n sofras yine konuklarla dolup tayor, birok yurt sorunlar bu sofrada grlyordu. Bir akam yerli mal kullanlmas stne bir konuma oldu. Herkes dncesini sylyor, yurtta yerli endstrinin gelimesi iin byk bir kampanya almas, herkesin yerli mal yemesi, yerli mal giyinmesi isteniyordu. Yerli Mal Haftas'nn aklan da bugnlere rastlar. Atatrk, herkesin ne srd dnceleri, her zamanki dikkatiyle dinledikten sonra: Bundan sonra nder olarak benim de yerli mal

kullanmam

nnde yakn...

sanki bir anda mezar sessizliine brnmt. Herkes birbirinin yzne bakyordu. Sessizlii lk nce konuklar arasnda bulunan Ulus Gazetesi bayazar Falih Rfk Atay bozmaa cesaret edebildi: Paam, bu elbiseleri yakmayn, birer tanesini bizlere verin. Biz de htra olarak saklayalm... Deyince Atatrk hafife, glmsedi: Peki, dedi. Orada hazr bulunan herkese birer kat elbise verildi. Bunlarn artk o elbiseleri htra olarak m sakladklarn, yoksa giyerek mi eskittiklerini bilemem. Bir gn sonra Beyolu'nun tannm terzilerinden Arman Yalova'ya getirildi. Atatrk, Kktekilerin gzleri nnde yerli kumatan elbisesini kestirdi ve diktirdi. O olaydan sonra Atatrk, elbiselerini hep yerli kumatan olarak Arman'a diktirmitir. Bir daha da svire'den kuma gelmedi.

ku
lzm.

Emrini verdi. Herkeste bir sessizlik.... O en, grltl sofra

tu

py
Gardroptaki

elbiselerimi

getirin.

Kkn

ld

HZIM'I NASIL GRETRD?

160

ATATRK'N UAININ

HAZIM Atatrk'n en sevdii aktrd. Ankara'dan stanbul'a geldii zamanlar Hzm sofrasnda grmek ister ve temsil sonras otomobilini gndererek bu byk sanaty Saray'a getirtir, karlkl sanat sohbetleri yapard. Nee, espri havas iinde geen toplant srasnda eitli konular zerinde grlr, tartlrd. Yine bir gece, ge saatlerde Hazm, Atatrk'n sofrasndayd. Konu spora gelmiti. Atatrk, sanatya yle sordu: grei sevdiini ve oban Hazm, hi spor yaptn m mrnde? Hazm, Atatrk'n Mehmet'i de koruduunu bildiinden :

bir karlk verdi.

arada Atatrk'n, yaverinin kulana eilerek bir eyler syledii gzden kamad. Yaver hemen uzaklat ve daha be dakika bile gemeden yannda Muhafz Alayndan seme yar beline kadar plak leventendam on pehlivan erle beraber grnd. Herkes aknlk iinde ne olacan merakla bekliyordu. Az nce sylediklerini unutan Hazm, bana

ku
Genliimde biraz gre yaptm Paam... Diye atmasiyon Aradan be - alt saat gemi, spor konusu unutulmutu. Bu

tu

py

ld

GZL DEFTER

161

geleceklerden habersiz, gelenlere biraz da aknlkla bakyordu. Atatrk keyifli keyifli : Kuzum Hazm, unlarla gre te, marifetini grelim... Demez mi? Hzm'da bir anda afak atmt. Hemen kendini toparlayp, iin iinden syrlmaa alt: oktan unuttum. Bunlar benim pestilimi karrlar... Ama Atatrk Glmseyerek : kararlyd. lle de Hzm' gre-tirecekti.

karnda dayanr m? Deyince gzleri yaaran Hazm, Atatrk' Kramayacan anlyarak aresiz ceketini kard. Kollarn svayarak pehlivanlarn yanna sokulup yavaa : Bak, ben pehlivan falan deilim. Bizim imdi vazifemiz Paa'y elendirmek... Siz kendinizi bo brakn. Ben sizi tutacam. Diye onlarn saflklarndan yararlanp, masann nne kadar

getirdi.

yararlanarak, hemen el - ense yere drmee alnca Atatrk: krlyordu.

Kuyruk sokumuma kadar terledim... Diyordu.

ku
Bata duran

Aman Paam, ben genliimde gretim... Grei falan

Sen neenle kalpleri, tua getirmi adamsn. Bunlar senin

Bravo!.. Yaa Hazm.. Diye bard. Salon kahkahadan Sabaha kar sofra dalrken Hazm evresindekilere :.. Meer Paa'nn nnde gremek ne kadar zormu.

tu

py
pehlivann bir

ld
anlk

ADALI AYE HANIM

z
F. 11

dalgnlndan

159

ATATRK'N UAININ

ANKAYA Kknde yine bir akam ziyafeti... stanbul sosyetesinin tannm kiilerinden Adal Aye Hanm ve ei Asaf bey de konuklar arasnda bulunuyordu. Saat gecenin ikisine yaklamt. Pistteki iftler azald bir sra Atatrk, Aye Hanm dansa kaldrd. Hatrmda kaldna gre bir vals alyordu. Aye Hanmn ei Asaf Beyin bir ara elinde tabancayla ayaa kalkmak istedii grld. Meden Kanun oktan alnmt. Trkiye, ada uygarlk dzeyine ykselmek iin dev admlarla ilerliyordu. Batnn btn yeniliklerini benimsiyorduk. Danstan tabii bir ey var myd? stelik Adal Aye Hanm ve ei de sosyeteden gelmeydiler. Asaf Beyin tabancasnn Atatrk' hedef tutacan hi sanmyorum. Onun olsa olsa sarholuun etkisiyle bu tabancay ekmi olduu dnlebilir. Fakat daha ayaa kalkmadan yannda bulunan Sinop milletvekili Recep Zht'nn onu bir yumrukta yere sermesi bir oldu. Recep Zht, Asaf Beyin elindeki kk tabanca y bana verdi. Ben de sofra daldktan sonra baya-ver Celal Beye

gtrdm. Atatrk'n btn bunlardan

bitirdikten sonra konuklarn yanna oturmutu. Durumu ancak ertesi gn akam sofrasnda Atatrk'e anlattlar. Kzacan sanyorduk. Glerek: Yahu ne var bunda ekinecek. Adamcaz keyfe gelmi, cam tabanca atmak istemi... Diye cevap verdi.

ku

tu

py

ld
haberi

z
yoktu.

Dansn

GZL DEFTER

163

19 Mays 1919. Atatrk Kurtulu Sava'na balamak zere Samsun'a ayak basmtr. Bir yandan i ve d dmanlarla savarken, bir yandan da hastalklarla uramaktadr. Bbreklerinden hasta olan Atatrk, Bafra

Ilca'da ve Havza'da tedavi altna alnmtr. Sivas ve Erzurum Kongrelerinden sonra Ankara'ya dnyor. Bu srada Ali Fuat Cebesoy, bz yardmlarda bulunmutur. Vahidettin'in kendisine vermi olduu yolluklarn da sonu gelmiti. Elde avuta be para kalmamt. Nereden para bulunaca dnlrken Diyanet leri Bakan Rifat Hoca kageliyor. Hemen cebinden bin lira karyor ve Atatrk'e : Paam, imdi sizin paraya ihtiyacnz vardr. Bugnlk bu kadar temin edebildim. Kusura bakma-yn... Diye paray uzatyor. Bu paray hi unutmam... Der ve Rifat Ho-ca'dan sras geldike nerek szederdi.

ku tu
RFAT HOCA'NIN BAII
MLL Mcadele'ye katlm Atatrk'n knlarndan birinin azndan dinlemitim:

KARABEKR'E SNRLENYOR

py

ya-

ld

yaknlarnda

164

ATATRK'N UAININ

BR gn Ankara'da Gazi Orman iftlii'-ndeki Marmara Kknde

sofrac

konudan ko nuya atlyorduk. Kap aralkt. Salonda Atatrk, Cevat Abbas'la derin bir konumaya dalmt. Onlar kendi lemlerinde, biz kendi lemimizdeydik. Saatler ilerliyor, zamann nasl getii anlalmyordu. Saip her frsatta Atatrk' sevdiini, O'nun iin her eyi gze

alabileceini ileri sryor, bense ona :

dncelerine, baard ilere hayranm... Diye taklyor, sonra yle ekliyordum : Savata yararlk gsteren bir sr paay sevmiyorsun da yalnz Ata'y seviyorsun. Bu doru mu? Arkadam aksini ileri sryor, bense onun dalna basmak iin adamakll sesimi ykseltiyor, sonra kzna ks ks glerek bakyordum. Biz byle tartmaya dalm ekie duralm, Atatrk sesimizi duymu, zile bast, bizi ard. eri girdim:

ku
Saip'le Sen Gazi'yi pilavyla hoaf iin seviyorsun Bense kafasna,

tu
oturmu,

py

konuuyorduk.

Can

skntsndan

ld

GZL DEFTER

165

erde kahvehane mi kurdunuz? Nedir bu grlt... Diye kt. Hi sesimi karmadan bam nme eip biraz bekledim. O tekrar konumasna dalnca da sessizce dar szldm. Atatrk, konumamz duyup ta beni ard zaman hi durmadan Karabekir Paa'y yordum. Bilmem ama, ocukluumda rendiim bir arknn etkisiyle bu askere kalben balanmtm. arknn, daha dorusu marn msralarnn tekrar, aklmda kaldna gre yleydi: elik gibi kollu, Tuntan bilekli - Trk hi y lar m, Trk hi ylar m? Aradan yllar getii halde bu ark hi aklmdan kmamt. Aklma geldike mrldanmadan yapamazdm. O akam ankaya Kk'ne dndmzde Atatrk bana : Sen benim Byk Nutkumu okudun mu? Dedi. Okumadm efendim. Diye karlk verdim. Sonra tekrar sordu : Ktphanenin neresinde biliyor musun? Biliyorum, bir prlanta mahfaza iinde olacak. yleyse al getir...

srp, Nutku mahfazasndan kardm, a-aya indirdim. imde ne yalan syliyeyim, bir korku vard

verdim. Ruen Eref, Nutkun sayfalarn evirdi, evirdi, Kzm Karabektr'e ilikin blme gelince durdu. Atatrk'n yzne bakt. Ben yukar gidince, o gnk olay konutuklarn anlamtm. Sonu ne olacak, altndan ne kacak diye merakla bekliyordum, Atatrk, Ruen Eref naydn'a dnerek : Oku... Dedi. Sonra bana bakt: Sen de dinle... Diye ekledi.

ku

Hemen yukar kotum. Ktphaneye girerek etajerin camn

O srada sofrada bulunan Ruen Eref naydn'a Nutku

tu

py

ld

166

ATATRK'N UAININ

Ruen Eref naydn'n okuduu blmleri byk bir dikkatle dinliyordum. Atatrk te ayn ilgiyle dinliyor, sanki o gnleri yeniden yaar gibi oluyordu. Gzleri deimeyen bir noktaya saplanmt. Okuma ii bittikten sonra bu konu zerinde Atatrk'le Ruen Eref naydn arasnda bir konuma balad. Can kulayla dinlediim konuma, Atatrk'n Kurtulu Sava'na balaynn hikayesiydi.

arlmt. Kabul srasnda Vahidettin ilk olarak ona u soruyu sormutu : u

karabilirsiniz?

hareket ediniz. Yarn Bandrma vapuru hareketinize hazrdr. ark vilyetleri asker mfettii olarak yola kn. Allah yardmcnz olsun... rk kalmtr. Bandrma ngiliz teknesi Padiah Atatrk'n elini skyor. O da Saraydan ayrlyor. Karadeniz'in azgn

arasnda yol alrken igal kuvvetleri ii haber alm, fakat ok ge zrhllar Bandrma vapuruna yetiemeden Atatrk Samsun'a ayak basmtr. Konumann burasna gelince Atatrk bana dnd. Anlalan o gn Karabekir hakknda Saip'le yaptm konumay unutmamt : Onun yerine Samsun'a kp, askeri elbiselerimi yrtp, niformam attktan sonra Karabekir Paa benim taynm kesmitir. Mill Mcadele'ye olan hizmetlerini de bu zaviyeden incelemek lzmdr...

ku
Atatrk, son Emredersiniz.

Padiah

Vahidettin

tarafndan

Saraya

O grdnz zrhllar karada yrmez. Peki bu ii nasl yapabilirsiniz?

Ne yaparsanz yapn, fakat bunlar buradan kovun... Ve kendisine u grevi veriyor : Yannza alabileceiniz maiyetinizi alnz. Samsun'a

tu
grdnz

dman

gemilerini

buradan

nasl

py

ld

dalgalar

166

ATATRK'N UAININ

Aradan yllar gemiti. O srada gazetelerde Karabekir Paa'nn anlar yaynlanyordu. Karabekir bu yazlarnda yapt hizmetleri sralyor Her eyi ben yaptm. Ben olmasaydm Trk milleti kurtulamazd... gibisinden szler ediyordu. Atatrk'e de az bir pay brakyordu. O sralar biz stanbul'da, Dolmabahe Saraynday-dk. Atatrk, gazetelerdeki bu yazlara biraz sinirlenmi olacak ki, birden unlar syledi : gndermek lzm... Eer bu memleketi bir Karabekir'le bir Mustafa Kemal kurtardysa ok ya-zk... Oturup alamak lzm!

ku

Bu ekilde iddiada bulunan adamlar akl doktorlarna

tu

py ld z

168

ATATRK'N UAININ

ATATRK sk sk deniz yoluyla da yurt gezilerine kt iin drt ba mamur bir yata ihtiya vard. Eski devirden kalma Erturul yat, bir gn sert bir havada Karadeniz'de batma tehlikesi geirdii iin kullanlmas sakncal bulunuyordu. Atatrk denizi ok seviyordu, deniz akyd. Son zamanlarda salk durumu onun denizden uzaklamasnn doru olmadn da ortaya koyduundan, btn bunlar gznnde bulunduran Hkmet, O'na ulusun bir armaan olarak Amerikal milyoner bir kadndan ok ucuza bulduu Savarona yatn almt. Yatn ngiltere'den aln srasnda ben de bulunduum iin ksaca Savarona'nn hikyesini buraya koymak yerinde olacaktr : 1938 Martnda Londra'ya saat uzaklkta Sav-santin limanna gittik. Burada Savarona'ya byk bir trenle Trk bayra ekildi. Bayrak ekme treninde ngiliz bahriyesinden amiral ve komutanlar, ehrin i-leri gelenlerinden birok kimse vard. Londra Bykelimiz Fethi Okyar ile elilik ileri gelenleri hazr bulunmutu. Geminin alnmasnda Cumhurbakanl Umumi

ku tu

SAVARONA YATININ HKAYES

py

ld

GZL DEFTER

169

Ktibi Hasan Rza Soyak, Ulatrma Bakanl Mstear Sadullah Gney, Nakliyat efi Burhanettin, mhendis Naci Ark ile komisyoner olarak Avrupa'da bulunan Zeki adl bir kii ve Bal Mahmut vard. Limanda bir ay kadar kaldk. Yatn d ksm beyaza boyand. ersinde yaplacak deiiklikler iin ngilizler ok para istediklerinden ngiltere'den ayrlp Hamburg limanna gittik. Zaten yat Hamburg'ta Blonios tezghlarnda yapld iin Almanlar deiiklik konusunda hi zorluk ekmemilerdi.

Savarona yatn 1931 ylnda Amerikal bir kadn yaptrmt. Misis Katveller, Alman tezghlarna tam be milyon dolar saymt. Yatla altm gn Dnyay dolatktan sonra Misis Katveller Amerika'ya vatanna dnd. Fakat Amerika Hkmeti, be milyon dolar gmrk vergisi isteyince ters yz edip tekrar Avrupa'nn yolunu tuttu. Bu srada Katveller kocasn kaybetmi ve hayatta yapayalnz kalmt. Yattan hevesini ald ve A-merika'ya da sokamyacan anlad iin satla kard.

istekli olmutu. Fakat bizim komisyoncular akgz davranp, kadna bu yat Atatrk'e satmak istediklerini sylediler. Amerikallarn Atatrk'e sevgileri fazla olduundan yat bir milyon ikiyz bin dolara sattlar. Bu suretle Hitler'in istedii yat ona ksmet olmad. Savarona'nn sat ilemi bittikten sonra 1 Haziranda stanbul'a geldik. Florya nlerinde bizi polis ve gmrk motorlar karlad. Dolmabahe Saray nlerine geldiimiz sra Atatrk bir motorla yata geldi. Atatrk' tam ikibuuk ay grmemitim. Heyecanla ve zlemle merdivenleri kmasn bekliyordum. Hemen yanna kotum. Fakat daha ilk bakta hasta olduunu sezdim. Yz solmu, incelmi, karn imiti. Atatrk'e kaygyla ve dikkatle baktm gren Kl Ali :

ku

Yata ilk defa o zamanki Alman Babakan Yardmcs Von Papen

tu

py

ld

 Neden bu kadar dikkatli baktn elebi? Merak etme bir ey yok. Diye benim hayretimi yattrmak istedi. Ama beni kandramad. Yata hemen yerleildi. Gerekli eyalar tand. A-tatrk, yatn mobilyasn, Amerikan zevkini ok beenmiti. nk yatn sahibi, ince zevkliydi. Yatn i-indeki eyalarn bir ksm, Fransa'daki mzelerden asl gibi taklit olunarak yaptrlmt. Birok keleri tarihi eyalarla bezenmiti.

ona kavutuunda lme yaklam ar bir hastayd. Savarona'nn safasn sremi-yeceini o da anlam ve zlerek Bu tekne yoksa benim mezarm m olacak? diye hazin hazin sormutu. Atatrk onbe gn kadar yatta kald. Kk gezintiler yapt. Deniz havas yaram, yz biraz dzelmee yztutmutu.

ku

Plnlarn grd zaman yat ok beenen Atatrk, ne yazk ki,

tu

py

ld z

GZL DEFTER

168

katini ekti. Mavi gzl, sarn bu kadnlar bir keye ekilmiler, sessiz sedasz oturuyorlard. Hususi Kalem Mdr Sreyya Beye : Kimdir bu kadnlar? Diye sordu.

olduklarn sordu ve Amerikan gazetecileri olduklarn renerek Atatrk'e bildirdi. Bunu duyan Atatrk : Acaba masamza davet etsek gelmezler mi? Dedi. Metrdotel Amerikallarn yanna giderek Atatrk'n arsn bildirdi. Kadnlar memnuniyetle diye hemen yerlerinden kalkp Atatrk'n yanma geldiler. O gece ge vakte kadar Atatrk, konuk gazetecilerle ilgilendi. Gezdikleri Tercmanl yerleri sordu, Bey alma yapyordu. programlarn Atatrk, daha dinledi. sonra Sreyya

konuklara unu sordu : Siz Trkiye'de nereleri grdnz? Gazeteciler u karl verdiler : grdk, mzeleri gezdik, tarih yerleri

dolagtk...

ku
Sreyya Bey, Metrdotel Karabet Efendiye kadnlarn kim stanbul'u

tu

K KADIN GAZETEC

1933 YILINDA Park Otel'de orta yal, fakat ok gzel iki kadn Atatrk'n dik-

py

ld

172

ATATRK'N UAININ

Trkiye yalnz stanbul deildir. Sizi onbe gn memleketimde misafir etmek istiyorum. Bu zaman iinde istediiniz yerleri grmekte serbestsiniz, bylece Trkiye'yi daha yakndan tanmak frsatn elde etmi olursunuz. Kabul eder misiniz?

ku
grme yaptlar. Birka gn yaynladlar. Amerikal mekteydiler.

Teekkr ederiz. Memnuniyetle kabul ediyoruz. Bunun zerine Sreyya Bey konuku olarak A-

merikal gazetecilerin yanna veriliyor. zmir, Efes, Antalya, Belks ykntlarn dolatktan sonra Ankara'ya gidiyorlar. Birka gn de orada kaldktan sonra stanbul'a dnyorlar. Amerikal gazeteciler stanbul'a dnlerinde Dolmabahe Saray'nda yeniden Atatrk tarafndan kabul edilip, yemee alkondular. Sofra gece saat yir-midrde kadar srd. Konuklar gezdikleri yerleri anlattlar. Atatrk byk bir dikkatle bunlar dinledi. Eksik edindikleri bilgileri tamamlad. Bir gn sonra konuklar, bir manevraya gtrldler. Asker manevralar hayranlkla seyrettiler. Bir a-ra, manevra alanna balanan bir telefon hattyla Amerikan Bakonsolosuyla da bir

dndler. Bu iki kadn, yz altm be gazeteye birden gittikleri yerden yaz yazarlarm. Trkiye izlenimleri gnlerce Amerikan basnnda yer ald. Bunlar bizim gazetelerden de bazdan evirip gazeteciler yazlarnda Atatrk'ten hayranlkla

szetmekte, ok nazik ve centilmen bir devlet bakan olduunu sylemekte, Dolmabahe Saray'nn iekler iindeki gzelliini A-tatrk'n, konuklarn bulunduu sofraya smoking giyerek geldiini yazyorlard. Oysa Atatrk'n o gece dz bir lcivert elbise vard zerinde. GZL DEFTER 131

tu
sonra

py
Amerikal

ld
gazeteciler

memleketlerine

grler ortaya atlyor, iki yapan yerli fabrikalarn kurulmas dncesi savunuluyordu. nce bir bira fabrikasnn kurulmas tartlmaa baland. Bira fabrikas yaplsn, gzel... Ama gerekli

yatrm nereden bulacaz ?

Atatrk, sermaye konusunda ileri srlen istekleri glmseyerek dinliyordu. Sonunda hi birini gz tutmam olacak ki, son umut olarak bir Tayyare Piyangosu bileti (!) alnmasna karar verildi. Yaverler, sofraclar, ahlar onar liralk bilet aldlar. Btn biletlerin parasn da Atatrk verdi: Dedi. O gece otuz - krk kadar bilet alnmt. Birka gn sonra piyango ekildi. Fakat - Atatrk'n ald da iinde - biletlerin hi birine bir ey kmad. Yalnz benim biletime amorti kmt. Atatrk, yine bir gece sofrada biletlerin ne olduunu sordu. Sonucu rendikten sonra da :
En

brakt...

ku

TAYYARE PYANGOSU

Kimin ansna karsa, bununla bira fabrikas kuracaz.

ansl adam elebi'ymi, dedi. Bu yarta hepinizi geride

tu

BR akam sofrada iki zerine konuulu-yordu. Kadehler havaya kalktka eitli

ANKAYA Kk'nde ara sra da poker partisi olur ve Atatrk oyun sonunda

py

ld

SZ SENYRSNZ

171

ATATRK'N UAININ

ok zaman kazanrd. Bir akam yine Kkte yeil uha masann evresinde on - onbe kii kadar toplanmlar, poker oynuyorlar. Derken para bitiyor. O zamanlar zerlerinde kurt resmi olan yeil bir liralklar vard. Meclis dalrken, bakanlar, milletvekil-leri Atatrk'n elini pyor, kp gidiyorlard. Atatrk elindeki paralar, antrede kanlara kendi eliyle datt. Ama para bitmemiti. Kalan demeti bana uzatarak: Kalanlar say... Dedi. Hemen saydm:

kalmtk. Fakat yle yapmad : dnerek : sizin

paralar ona vereceini sanmt. Paralar saydktan sonra: Oniki efendim... Dedi. Paralar ekip ondan da geri almasn m?.. Sonra bize Ben bu paralar size verebilirim, ama vermem. Onlar

birer liraya aldlar. Hepsi vekil, mebus. htiya iindeler. Fakat durumunuz iyi onlardan. Siz senyrsnz. Gazi'nin sofrasnda yeyip iiyorsunuz. Ne aile geindiriyorsunuz, ne de masrafnz var... Dedi. Atatrk yatmaa gittikten sonra brahim'e dnp: Meer biz senyrmz de haberimiz yokmu. Keki senyr olmasaydk da, o paralar bizde kalsayd.. Diye takldm.

kadayd. Onun ar giden hareketlerine kzmaz, patavatszca krd potlar hogrr, en koyu tenkitlerine bile katlanrd. Nuri Conker Atatrk'e taklr, kzd zaman damarna basar. O da

ku
NUR

Oniki efendim... Paralar bize verecek sanmtm. Orada brahimle ikimiz Ver... Diye geri ald. Sonra brahim'e uzatt. Ona da: Say!.. Diye emir verdi. O srada brahim sevinmi,

tu

RESCUMHURLUK YAPAMAZSIN
Conker, Atatrk'n nazn ektii, akalarna katland bir ocukluk ar-

py

ld

172

ATATRK'N UAININ

punduna getirip, bu ocukluk arkadana yapmadn brakmaz, adeta onu deli ederdi. Nuri Conker arada bir: Paam, ekilsen de, o koltukta biraz biz o-tursak... Diye taklrd. Bir akam yemei srasnda sofrann en neeli annda Atatrk, yine bu ekilde a-kalaan Nuri Conker'e dnp: Sen Reisicumhur olabilir misin? Diye sordu. Olurum... Hem senden daha iyi idare ederim..

sen Reisicumhursun. Syle bakalm nce ne yapacaksn?..

koltuuna oturdu. evresini yle bir tepeden bakla szdkten sonra bana dnp : Hayvanlar, yemek getirin. Dedi. Herkesin yznde bir

glmseme. Atatrk te glyor. Bana dnp : elebi Efendi... Ben byle mi sylyorum? Diye sordu. Hayr... Diye cevap versem bu biraz da dalkavukluk olacakt. Kendimi topladm. Frsat bu frsat deyip, hemen ta gediine yerletirdim: Aa yukar byle oluyor Paam... Bunun zerine Atatrk, Nuri Conker'e dnp : ben yine yerime geleyim... Dedi.

ku
yleyse prova
Conker Nuri

edelim... Ge otur bakalm koltua. imdi istifini bozmadan keyifle Atatrk'n

Anlald... Sen Reisicumhurluk yapamyacak-sn... Dur

tu
hi

py

ld

176

ATATRK'N UAININ

ATATRK'N btn istei zgr olmak, halkn arasnda onlar gibi yaamakt. Cumhurbakan olduktan sonra hep byle bir yaamn zlemini ekmiti... Resm kiilerin arasnda kendi aristokrat azndan

sofrasndan

duymuumdur. Halkn iinde yle bir koltuk meyhanesinde, dileince iebilmek, onun iin ne vazgeilmez bir tutkuydu. ac ac yaknyor :

imek, sonra aklna esince bastonunu a-lp Avrupa'ya gitmek ne iyi olurdu. Bktm bu resm hayattan, trenli ekilde yaamaktan... Diye hr olma isteini ortaya koyuyor ve yle ekliyordu : Tokatlyan'da oturuyorsun. Bir sr insan et-rafn evirmi... Ne raky, ne suyu rahat iebilir-sin... Salih Bozok, Ata'nn bu iten yaknmalarn kendiniz bayla ka-fese onayladktan sonra yle karlk verdi : Paam, girdiniz... herkese hrriyet verdiniz,

ku
Bir gn yine Atatrk, halkn yaad gibi yaayamamaktan yle Karaky'deki meyhanelerde oturup, halkn arasnda

tu
skldn, bz

KAFESE GRD

py

ld
kereler

BEN OY VERMEE YOLLUYOR

176

ATATRK'N UAININ

lamak iin karsna kan herkese hangi partiyi tuttuunu soruyor, alaca karl deerlendirerek, yurdun politik tansiyonunu lmee alyor, halkn e-ilimini anlyordu. 1930 yl iindeydik. Atatrk ye-mekteydi. Sofrac Ali Bebek'e : Hangi frkadansn? Diye sordu. Sofrac hi ekinmeden: houna gitmiti : soru : Ya sen hangi frkadansn? brahim, ne olur, ne olmaz diye politik bir kar-lk vermei uygun grm olacak ki: Okkal kim byk verirse, ondan yanaym... Derken o srada ieri ben giriyordum. Hemen bana seslendi: Sen Serbest Frka'dansn... Deilim...

ku
Serbest Frka'danm... Dedi. Bu karlk Atatrk'n ok Pekl... Bravo!.. Dedi. Sonra basofrac bra-him'e de ayni

tu

SERBEST Frka'nn kurulduu yld. Se- im ncesi Atatrk, halkn nabzn yok-

py

ld

F. 13

178

ATATRK'N UAININ

Atatrk bana defa Serbest Frka'dansn demi, ben de defa Deilim karln vermitim. Bu kez : Halk Frkas'ndan... Dedi. Ondan da deilim..

Bunun cevab u oldu : Hayvan anlamaz ki... Ertesi gn seim vard. Yeniden beni ardn duydum: Sen Halk Frkas'ndansn. Yarn git, reyini Halk

Frkas'na at!...

oyumu kullanmadm. Ne iim vard...

yolundaki emrini tam krkbe yl sonra yerine getirdim. Belediye seimlerinde Yalova srtlarndaki evimin nne elektrik getiren Halk Partili Belediye Bakanna gidip oy verdim. Nur veriyor evimin yanna, bir oy verilmez mi hi?..

de

grldkten sonra sz sras Denizyollarna geldi. Trk Dil Kurumu'nun deyimleri zerinde duruluyordu. Adnn Denizcilik Bankas m, yoksa Deniz Bank m olarak kalmas tartld. Sadri Maksudi Deniz Bank'n gramer kurallarna aykr olduunu savunuyor ve bu dncesinden bir adm bile geri gitmiyordu. O konu orada kapand. Aradan bir iki saat kadar gemiti. Atatrk bir ara, bir eye sinirlenmi o-lacak ki, Sadri Maksud'ye dnp : Siz profesr deilsiniz... Dedi. Bu beklenmedik sesleni, herkesi artm, profesr de can evinden vurmutu. Hepimiz put gibi yerimizde dona kalmtk.

ku
Atatrk'n, konuk olarak

Peki... Diye karlk verdim. Ama ertesi gn gidip te

tu
Cumhuriyet

ANKAYA'DAK Kkte bir akam sofrasnda Hukuk Fakltesi profesr Sadri Maksud bulunuyordu. eitli konular zerinde

py
Halk

Partisi'ne

oy

vermem

PROFESR DELSNZ

ld

178

ATATRK'N UAININ

Bir an sren aknlndan kurtulan Sadr Mak-sud'nin kendini toparlyarak Atatrk'e u karl verdii grld : Ha, ben profesrm.. Hem de Trkiye'de deil.... svire'de de bana krs vermiler. Olmazsa gider orada dersimi veririm. imdi ben kalkp burada Siz kumandan deilsiniz dersem ne olur?.. Kumandanlnz elinizden alnr m? Ama kumandanlara krs vermediler daha... Sadri Maksud'nin elinde arap kadehiyle syledii bu szlere Atatrk karlk vermedi. Az sonra da sofra dald. Bir sre sonra da Sadri Maksud'nin milletvekilliinden ayrldn duyduk.

ku

tu py ld z

GZL DEFTER

181

sofrada,

dnda yalnz grd zamanlar da bir eksiimiz, isteimiz olup

olmad srarla sorard.

da dnceli bir halde uzaklard.

Atatrk : elebi efendi, yerinden memnun musun? Diye sordu. Kkte ofrler, mstahdem iin ayrlm yerler vard. drt kii bir arada yatard. Biz de basof-rac brahim, ki Ali'ler ve ben drdmz ayni yerde kalyorduk. Pek rahat ta saylmazdk. Byle olduu halde : ok memnunum Paam. Diye karlk verdim. Atatrk, bu szlerimi duymam, gibi konumasna yle devam etti :

ku
konuklarn Saolun Paam, hi bir eksiimiz yok... Karln alnca 1928 ylnda stanbul'dan Ankara'ya ilk gidiimde bir gn

tu
arasnda

BRBRMZDEN AYRILMAYALIM

ATATRK, yannda alan bizlerle sk sk ilgilenir, uak olduumuza bakmadan yapt akalarn, taklmalarn

py

ld

178

ATATRK'N UAININ

Burada belki rahat deilsiniz. Ben de rahat deilim... Ama her ey zamanla dzelir... Ben yeniden: Rahatm Paam... Dedim. Bunun zerine A-tatrk : Ka para alyorsun? Diye sordu. Elli lira... Reisicumhurluktan brakmyalm...

alamyacaksn. Belki be lira alacaksn. O zaman da birbirimizi Bu szler, Atatrk'n hizmetkrlarna bile ne kadar bal olduunu ve onlardan ayr kalmak istemediini ak seik

gsteriyordu.

ku
Yarn yz

lira

alrsn.

Ama O

zaman

gelecek, bu

ben

ekileceim.

zaman

belki

paray

tu

py

ld z

GZL DEFTER

181

cna karmaz, dindar kiilere sayg gsterir, yobazlara, softalara ok kzar, din kavramnn smrlmesine izin vermezdi. Allah ve

Peygamber

yaplamazd. O'nun iin dindar bir adam denemez. Bir gece sofrada Peygamber zerine bir konu almt. Atatrk'n dindar olmadn bilenler, O'na yaranmak iin Peygamber'i kltr ekilde konumalar yapyorlard. Atatrk, bu konumalardan skldn belli etti. Elini masaya indirerek : Bu bahsi kapatn... Peygamber'leri kltmek isterseniz kendiniz klrsnz... Dedi. Atatrk Harbiye'de okurken, abdestsiz olarak toptan namaza giderlermi. Ordu'ya katldktan sonra da cepheden cepheye komaktan namaz klmaa vakit bulamam. Anlattklarna gre II. Abdlhamit'e gen subaylar el pmee gelirmi. Padiah el vermez, bir paavra sallar, gelenler onu perlermi. Bir gn huzura gen bir subay km. Paavra falan pmemi. Bir selm akp, soldan gemi. Padiah : Kim bu adam? Diye sormu.

ku tu
konular,

KMSE ONUN KADAR GZEL ALLAH DYEMEZ

DN konusunda Atatrk'n tam anlamiyle lik olduu sylenebilir. Kimsenin inan-

py
A-tatrk'n

ld
yannda

z
tartma

konusu

GZL DEFTER

183

Mustafa Kemal... Demiler. Srn bu adam... Abdlhamid O'nu srnce bir Cuma namaza gider. Hem de alayla. Sultan Hamid'in Yldz Sarayna gidii gibi... Cumhuriyet'in ilnndan birbirinden ayrnca rahat evresindekilere de alama sonra din ve devlet ilerini bir nefes almt. Liklii baarmt. Benim, yannda

bulunduum sre iinde hi namaz klmad. Oru ta tutmad. Ramazanlarda iki ier, fakat Kadir gecesi azna katresini koymazd. Kadir geceleri sofra bile kurdurmazd. Saygs bykt. Bazan Mevlt dinledii de olurdu. Mira blmnde Gklere kt Mustafa denince gzleri yaarrd. O zaman hemen kolonya gtrrdk. nan samimiydi. Bence Allah'a i-nanyordu. yle Allah derdi ki yalnz kalnca, O'nun gibi kimse diyemez. Herkes ekilip yapayalnz kalnca gkyzne bakar, kendi kendine Allah derdi. Byle gzel Allah diyen adam

yoktur.

ku

tu

py

ld z

184

ATATRK'N UAININ

ANKARA'DA Trk-Rus mill ma oyna-nyor. Mill Takm kalecisi Hsamettin gelen utleri geri eviriyor. Santrfor Vahap, Rus kalesine golleri sralyor, nce 20 dk. Sonra 21 olduk. Man bitimine on dakika kala, ne olduysa oldu, Ruslar iki gol atp 22 oldular. Yenilince ok zldm. Yl 1928. O zaman stadyom falan yok. Muhafz Alaynn sahasnda oynanyor. Kke dndm. Rengim atm. Atatrk'le

karlatm. Yenildik... Nasl yenildik?...

yakndan ilgilenir, futbol karlamalarn gazetelerden izlerdi, stanbul'daki malarla da Bak, mata yine hdise km diye ilgisini belirttiini hatrlarm. Rus mayla da fazla ilgilenmi, durmadan: Neden yenildik? Diye soruyordu. Bizimkiler onlarn ayarna gelememi; te ondan... Diye karlk verdim. O da benim kadar zld. Tam kazanmken, son dakikada yenil... Olur i deil... Atatrk bir sre dndkten sonra: Galibiyetten malubiyete gemek ok zoruma gitti... Dedi.

ku

RUS MLL MAINDA

Ne o elebi Efendi? Diye sordu.

Anlattm. Can kulayla dinledi. Atatrk maa gitmez ama

tu

py

YUNAN MAINDAN SONRA

ld

186

ATATRK'N UAININ

Fenerbahe ile malar var. Fenerbahe ma 1O kazanyor. Sa ak Fikret kaleye giren topu karmak isterken, bu yenilie ierleyen kaleci, bir yumruk atyor. Bunun zerine sahaya atlayan bir subay da kaleciyi dvyor. Daha stadyom yok. Baraka gibi eski Taksim Klas'nda oynanyor. Olayl ma iki gn sonra yenilendi. Yunanllar 2-0 yendik. ok heyecanl bir mat Allah iin. Bizim ocuklar ok gzel oynadlar. Saa Leblebi Mehmet topu ortalyor, santrfor Necdet sol vurup, topu Yunan kalesine sokuyor, soldan Rebii ortalyor, top Yunan alarnda. Bylece ma 2 0 bitiyor. Ankara'ya dndmde arkadalarla oturmu, ma yksek sesle tartrken, Atatrk sesimizi duymu. Yanmza gelip bana: Ma hdiseli gemi, yle mi? Diye sordu. Ballandra ballandra anlattm. Mill hislerim ayaa kalkm subayn Yunan kalecisini nasl dvdn anlatyordum.

ku

ZNL olarak stanbul'a gelmitim. O s-rada Yunanllarn Apollo takm gelmi,

tu

py

ld

GZL DEFTER

183

Subay kimbilir ne yaptlar? Dedi. Hapsetmiler... Diye karlk verdim. Yerini deitirmilerdir... Dedi. Atatrk'n yannda serbeste konutuumuz ve O'nun da bizimle sk sk akalat iin marmtk. O'nun keyifli halini grnce hereyi olduu gibi sylerdik. O da bundan holanrd. O gn de bir cokunluuma gelmi olmal ki: Yunanllar yle perian oldu ki, ka para eder senin Sakarya Harbin... Dedim. Atatrk, geri bir ey demedi ama, sonra sylediime,

syleyeceime bin piman oldum. nsan kendini byle unutuyor bazan.

ku

tu py ld z

186

ATATRK'N UAININ

kalkarak stad diye selmlayp yer verir, kendisine zel bir ilgi gsterirdi. Marmara Kk'nde bir de yer vermiti. Ankara'ya geldiinde orada otururdu. Sonradan da milletvekili olmutu. Hmid'in lmnde de air-i zam'n asker merasimle kaldrlmas iin emir verdirmi, byk airin cenazesi de top

arabasyla kaldrlmtr.

gazetecilerinden zzet Melih ve ei de konuklar arasndayd. Atatrk, bu hanmla bir sre dans edip konutuktan sonra bfeye doru gitti. Abdlhak Hamid ve ei Lsyen Hanm da oradayd. Lsyen Hanm dansa kaldrd. Dans bitince yerine oturturken de yanana bir pck kondurdu. Bir sre sonra Ankara'daki bir davette Atatrk yine air-i zam'la karlam ve Lsyen Hanm dansa kaldrmt. Onlar pistte dnerlerken Abdlhak Hamid, Kl Ali'ye dnp yle dedi: Onlar gentir, brak elensinler. Sen bana An-tep'i nasl kurtardn, onu anlat...

ku

LSYEN HANIMI P

Yalova'da Byk Otel'de bir balo veriliyordu. O an

tu

TARH Kurumu ve Dil Kurumu toplantlarnda Atatrk, Abdlhak Hamid'i ayaa

py

ld

z
KAFA LS

185

ATATRK'N UAININ

APKA Devriminden sonra fes bir kenara atlm, herkes apka giymee balamt... apkayla beraber, bunu giyecek olanlarn kafa lleri de ortaya kmt. 1930 ylnda Ankara'dayz, o zamann Mill Eitim Bakan olan Dr. Reit Galip, elindeki bir makineyle herkesin kafatasn lyor. Dolikosefal mi, Brakisefal mi? Yani biz hizmetkrlarn konumalarna gre hayvan m, yoksa insan m? Hatrmda kaldna gre 7779 gelen kafalar dolikosefal, 81 den ileri olanlar da Fordman Brakisefal... Atatrk'n ba lld ve 81 geldi. Odadakiler sraya girmiler, balarnn llmesini bekliyorlar. Atatrk Reit Galip'e: elebi'ninkini l... Dedi.

balamtm ki Atatrk: Olmaz!. O hayvan kafasdr. Bir yanllk olmasn... Dedi. Nerdeyse alyacaktm. Alndm anlaynca glmee balad. Tekrar dalma basarak: Baksana elebi'nin benimkiyle ilgisi var m? Dedi. kafasna... O melon kafa-nn

ku
brlerinden nce bam lld. 81 kt. Sevinmee

tu

py

ld

GZL DEFTER

186

BEN DE SZN GB NSANIM

MODA koyundayz... Scak bir yaz akam. Byk bir kalabalk evremizi saryakndan grebilmek iin toplanm,

m.

birbirinin stne kyor. Sakarya motorunu ard: Rak, arap ne varsa hepsini halka dat... Bana. da bir ie brak. Dedi. Ben de ne kadar iki varsa, orada bulunan herkese datt'm. Yarm bardak kadar rak kald. O srada futbolcu Fazl gelmiti. Kalann da ona verdim. ok sevindi: Gazi bize rak verdi... Yaasn be... Diye barmaa

balad. Kalabaln emberi gittike daralyordu. Atatrk halka

dnp:

Alaturka m, alafranga m istersiniz? Diye sordu. Deniz kz Eftalya gelene kadar mzik alacakt. Herkes ayr bir ey istedi. Bar, ar grla gidiyor. O zaman Atatrk, karsnda coan, sevgi gsterisi yapan halka doru kadehini kaldrarak yle konutu: Vatandalarm... Buna rak derler. Vaktiyle padiahlar

gizli ierlerdi. Ben ak iiyorum. Siz de benimle beraber iiyorsunuz. Karlkl iiyoruz. Hepimiz eitiz. Benim iin rak ier, unu bunu yapar diyorlar. Ben bunlarn hepsini yaparm... Hepsi dorudur. Neticede unutmayn ki, ben de sizin gibi insanm. Sizinkinden bir fazla deildir yaptklarm..

BR gn sofrada kadnlar zerine gr-meler yaplyor, kadn konusunda ortaya atlan dnceleri Atatrk dikkatle dinliyordu.

ku
Halk, Atatrk'

tu

py

MARFETM GB EVLENMZ

ld

GZL DEFTER

187

Bir erkein beraber yaad bir kadndan ayrldktan sonra onun iin yakksz szler sylemesinin Atatrk aleyhindeydi ve israrla bu dnceyi savunuyordu. Atatrk'n evlilii ksa srm ve Ltife Hanmdan ayrldktan sonra bile, yeri geldii zaman ondan saygyla sz etmei alkanlk haline getirmiti. Bizim Ltife Hanm kralie gibidir. Lisan bilir, sefir arlar, sosyetik misafirleri nasl kabul edeceini bilir, kltrl, aydn kadndr... eklindeki c szleri ok kiinin kulandan gitmemitir. Bir gn Atatrk'e Armstrong'un kitabn getirdiler. Kitab okuyunca kalarnn atldn grdm. Okuduu sayfa, O'nun zel hayatyla ilgili blmd. Bu ngiliz benim evime giremez... Husus hayatma nfuz

edemez. Bizim Ltife Hanm Avrupa'da tahsil etmitir. Ona bunlar olsa olsa o yazdrmtr. ngiliz, husus hayatm bilir ama bir yere kadar bilir. Dedi. konutuunu hatrlarm: Biz de bir zamanlar Daha sonralar evlenme konusu aldnda Atatrk'n yle marifetmi

Merasimlerle evlenmeyi bir marifet sanmtk... Atatrk'n Ltife Hanmdan ayrl, 1926 Bo ol, dedi mi, kar koca ay-rlverirdi...

Kanunun kna da yol amtr. Eskiden boanma ok kolayd.

GZEL bir sonbahar gn Etimesut iftliine gitmitik. Atatrk otomobilden inip, biraz yrmek istedi. Biz de arkasndan gidiyorduk. O srada kar patikadan eeiyle bir kyl belirdi. Atatrk'n kpei Foks, yabancy grr grmez havlayarak zerine saldrd. Hayvan tutmak istedimse de baaramadm.

ku

tu

py

ld
gibi

z
da

evlenmitik. Meden

KYLNN EE

GZL DEFTER

188

Bir anda ne olduunu anlyamayan kyl, elin-deki sopay olanca hzyla Foks'a doru sallad. Bereket sopa hayvana gelmedi. Hemen kylnn yanna kotum: Sen ldrdn m be adam?.. Diye ktm. u sopa frlattn kpek yok mu?... Kimin biliyor musun ?...

Bunu duyunca kylnn korkudan oradan svacan sanmtm. stifini bile bozmad. Sonra u beklenmedik karl verdi:

kpek daha bulur ama, ben bir eek daha alamam... O srada, geenlerden habersiz, yry yapan Atatrk, uzaktan kylyle tarttmz duymu: Ne oluyor orda? Diye seslendi.

Dedim. Yanna gelince de olay bandan sonuna dek anlattm. Atatrk, sylediklerimi dikkatle dinledi. Kzacan sanmtm. Ban sallyarak: daha nerden eek bulacak?... Kyl doru sylemi... Dedi. Gerekten de yle. Bir

ku

Kyl dikleerek sordu: Ne olmu sanki? O kpek Gazi'nin kpei...

O Gazi'nin kpeiyse, bu da benim eeim... Gazi bir

Eein kendisine ait olduunu sylyor bu kyl...

tu

py

ld

192

ATATRK'N UAININ

AMERKAN Bykelisi, Atatrk'le bera- ber iftlikte... Fox Movitan, Atatrk'n filmi ekilecek. iftlikte koyun, kuzu, kei... Srnn arasnda silindir apkal, ceketatayl iki adam... Biri devrin Cumhurbakan, br Amerikan Bykelisi... oban onlar grnce film korkudan srsn brakm, Amerikan filmi ortadan elisinin kaybolmu... Bylece Bir

srnn arasndaki hareketleri filmde yer alyor. sre sonra ankaya Kk'nde

gsterdiler. Biz de arka tarafta ne oynyacak diye merakla bekliyorduk. Iklar snd, film balad. Bir de ne grelim? Koca srnn ortasnda iki silindir apkal adam, yryor; eriliyor, doruluyor... ylesine garibime gitti ki... Herkes, Atark'n ne diyeceini merakla bekliyor. Iklar yandktan sonra Atatrk: Aman bu filmi gstermeyin... Emrini verdi. Ben ne yapmsam Sefir de aynini yapm. Srnn iinde apkal obanlara benzemiiz. Kimse grmesin. Biz burda grdk yeter... Dedi

ku tu
ekiliyor...

SLNDRL OBAN

RUM KADINIYLA KAVUNCU

py

ld
Atatrk'le,

Atatrk'e

192

ATATRK'N UAININ

bir kalabalk karlad. ten gelen sevgi gsterileri yapt. Splandit Oteli'ne gidilecekti. Vapur iskelesine bir otomobil yanatrmlar. Ata'nn binmesi iin... Oysa Adalarda tekerlekli, motorlu aralarla gezilmesi yasak... Atatrk, otomobili grnce yle sordu: Adada otomobille dolamak yasak deil mi? Sorusunun karln daha beklemeden:

Kaldrn bu otomobili... Dedi. Sonra iki dizi halinde sralanp kendisine yol aan kalabaln arasndan yryerek otele geldi. Herkes yolda Atatrk'e iek atyor, kalabal yaranlar eilip elini pyorlard. Otelin alt kat terasnda ok gzel bir sofra hazrlanmt. Fakat Atatrk, halkn cokunluunu grnce bu sofraya pek iltifat etmedi. Bir servis masas zerindeki rakyla leblebiden alp, elleri arkasnda bir aa bir yukar dolamaa balad. F. 13

ku

BR yaz akam Bykada'ya gitmitik. 1936 ylyd. skelede Atatrk' byk

tu

py

ld

194

ATATRK'N UAININ

Balkonun n epeevre insanla doluydu. Her eit insan Atalarn grmek iin toplanm, birbirleri-nin balar zerinden bakmaa alyorlard. Atatrk merdivenlere doru yrynce kalabalk arasnda yeni bir kaynama oldu. Yukar srayp yeniden baladlar el pmee... Gzyaartc bir manzarayd bu... Kalabaln arasnda siyah dekolte bir elbise giymi, uzan boylu, dolgun vcutlu ok gzel bir Rum kadn, oradaki herkes gibi Atatrk'n de dikkatini ekti. Kadnn yannda kocas, ya da yakn olduunu sandm bir erkek vard. Atatrk kadn yanna ard. ki iip imediini sordu. Hayr cevabn alnca onu dansa kaldrd. O srada yukar salonda orkestra alyordu. O devirde srtlarndaki kfelerle mahalle aralarnda dolaan seyyar kavuncular vard. Uzun boylu, babayani klkl, krl sakal gbeine kadar inen byle bir kavuncu da srtndaki kfeyle kalabaln arasna sokulmu, Atatrk' grmee alyordu. Rum kadnyla dansn bitiren Atatrk, birden gzne arpan sakall kavuncuyu eliyle iaret ederek yanna ard. Kavuncu, bir Cumhurbakan tarafndan arlacan aklnn ucundan bile geirmedii iin yerinden kprdamad. Acaba kimi aryor? gibisinden sana soluna baknd. Yanndaki bir iki gen Ben mi, ben mi? diye ortaya frladlar. Atatrk, bayla hayr iareti yaptktan sonra parmayla yeniden kavuncuyu iaret etti. Kavuncu bir anda kendini pistin ortasnda bulu-verdi. Ne olduunu anlyamadan evresine akn akn baknyordu. Atatrk, kavuncunun srtndaki k-feyi karttrd. Sonra Rum kadnna, kavuncuyla dans etmesini syledi. Kadn ok gzel dans biliyor, pistte dndke kvrak hareketleriyle gz kamatryordu. Pejmrde kyafetli kavuncuysa hayatnda hi dans etmemiti. Bu iki ayr toplum katnn insannn birbirine sarlarak dansedileri grlecek eydi... Dans bittikten sonra Atatrk, ellerini rparak; Bravo, bravo... Dedi. ok gzel dans oldu. Sonra Rum kadnyla gelen erkee beraber dans etmelerini syledi. Bu kez onlar dansa baladlar. Orkestra hi durmadan alyor, toplanan halk alk tutuyordu.

ku

tu

py

ld

GZL DEFTER

195

Atatrk, Bykada'daki o elence akamnda zengin bir Rum kadnyla yoksul bir kavuncuyu dans ettirmekle acaba neyi anlatmak istemiti? mtiyazsz, snfsz bir kitle olduumuzu gstermeyi mi? Yoksa o zengin kadna Ben istersem seni bir Cumhurbakanyla da, bir kfeciyle de dans ettirmesini bilirim demee mi getirmiti. Bunu bir trl zemedim.

ku tu py ld z

193

ATATRK'N UAININ

TRK TYATROSU TE ODUR

BR Irak heyeti yurdumuza gelmi, ekonomik ve kltrel grmelerde bulunuyordu. Ankara'da yaplan toplantlarda Atatrk, iki lke arasndaki kltr ilikilerinin gelitirilmesini istiyor Irak'la Trkiye karde memleketlerdir. Yllarca bir arada yaamtr. Behemahal mnasebetlerimizi art-tralm diyordu. Toplantnn sonunda Atatrk, orada bulunan Mill Eitim Bakanna: Badat'a Trk Tiyatrosu'nu gnderelim... Diye emir verdi. Bakan bir an ne diyeceini ard. Devlet Tiyatrosu henz kurulmamt. Yabanc bir lkeye yollanacak bir sahne gcmz yoktu. Gidip orada mahcup olmak vard. Yava bir sesle : Hangi tiyatroyu gndereceiz Paam?.. Diye sordu. Ankara'da bir Halkevi var m? Evet var... Orda bir temsil oynanyor mu? Oynanyor...

Bu konumadan ksa bir sre sonra Rait Rza Topluluu Badat'a gitmi ve orada temsiller vermitir. GZL DEFTER 197

ku

te Trk Tiyatrosu odur. Badat'a onu gnderiniz...

tu

py

ld

ELENG NEREYE KOYARSANIZ KOYUN

18 MART anakkale Zaferinin yldnm

nedeniyle Gelibolu

Yarmadasndaki ehitliklerin bulunduu yerde dzenlenen anma trenine Atatrk te arl bulunuyordu. Trene, anakkale'de dven ve onbinlerce kurban veren devletlerin temsilcileri de gelmilerdi. Ortalk elenkten geilmiyordu. Fransz ve ngiliz mehul asker antlarna e-lenkler konulmu, ulusal, marlar alnm, fakat henz bir Trk ant olmadndan Mehmetik elenginin konaca yer konusunda bir duraksama olmutu. anakkale Savalar srasnda dmana atlan mermilerden meydana getirilmi piramit eklinde bir de Trk ant vard ki, zamanla bozulmu, kalntlar da kaybolmutu. Atatrk'n o zamanlar bu anta elenk koyarken ekilmi bir fotoraf da Harbi Umum Mecmuas'nn kapanda yaynlanmt. O gnk trende elengi koyacak bir yer bulamaynca hemen Atatrk'e kotular: Paam, bizim elengi nereye koyalm? Diye sordular.

gnleri yaar gibi dalgn ufka bakan Anafartalar Kumandan, kendisinden cevap bekleyen Vali, komutan ve beraberindekilere

dnp: Dedi.

abidesidir. elengi nereye isterseniz oraya koyun, farketmez...

VYANA'LI odun uzman Horsmayster'in yapt mobilyalar Viyana'dan Ankara'ya gelmi, ankaya'da yeni yaplan kke

ku

Tarihin en korkun mdafaa ve hcumunun getii alanda, o

Trk kanyla sulanm bu topraklarn her kesi, bir Trk

tu

py

VYANA'DAN GELEN KOLTUK

ld

ATATRK'N UAININ

konmutu. Hepsi birbirinden gzel eylerdi. Pembe Kkte o kadar gzel duruyorlard havas ki... Ne yazk ki, Viyana'-nn iin gelen havasyla mobilyalar Ankara'nn birbirine uymad

bozulmu. Kuru hava, geme mobilyalarn ek yerlerini am. Masalar kulanlama-d. Testereyle pimlerini kestilerse de sonunda bir ie yaramad grld. zenle yapld belli olan bir de koltuk vard. Bu byk koltuu kapya koyduk. Atatrk uyuyordu. Uyannca ona srpriz yapacaktk.

Ne gzel, ne rahat koltuktu yle... Sanki kemiklerim dinlendi. Kalkmak bile istemiyordum. Atatrk uyannca koup, yeni koltuunun geldiini syledim. Gelip koltua oturdu. Ama oturmasyla kalkmas bir oldu. Yzn ekiterek: Hi rahat deil... Dedi.

Paam, biraz nce tecrbe etmek iin oturmutum. Bana rahat gibi geldi. Dedim.

yerlerden getirtecek... Dedi. Koltuu kaldrdk. Bir daha da oturmad.

ku

Viyana'dan gelen eyalar arasnda Atatrk'n oturmas iin

Atatrk'n uyumasn frsat bilip hemen koltua kuruldum.

Bizim eski koltuklar daha rahatt. Ne vard bunu uzak

tu

py

ld

196

ATATRK'N UAININ

BERBER Rdvan, Atatrk' her gn tra etmi adamdr. Atatrk, Selnikli olan Rdvan' ok sever, her zaman taklr, akalar, o da Ata'y neelendirmek iin trl bahaneler bulur, sabunlu fray azna sokarak aklabanlk yapard. Kahvede bilardo oynuyordum ki, Rdvan geldi: Dedi. Hadi kalk, beraberce berber Hami'nin evine gideceiz... Ben tanmadm adamn evine gitmem...

sonunda da kalktk gittik... Evde Fahrettin ki Paa'nn fasl tanmyorum. balad.

imiyorum... Yani o meclisin tek ayk adamym. Gramofonda pilk alyor. Atatrk yle, kr Kaya byle oynar diye taklit yaplyor. Derken berber Mehmet geldi. Selm sabahtan sonra: Vasfiye'yi sana yapaym m? Diye bir soru att ortaya... Vasfiye, Atatrk'n kz diye anlan lk'nn annesiydi. Duldu ve Kkte Atatrk'n hikmetine bakyordu. Bu da nerden kt gibisinden; Bakasn bulamadn m yni? Diye sordum. Senin evlenmen lzm. Paa'ya da sylerim. Hadi bu ie he de... Bizim konumay duyan berber Rdvan:

ku

BERBER RIDVAN'I KOVUU

ki de imem... Rdvan'la gidersin, gitmem diye uzun uzun ekitik. Ama yaveri de varm. sarho. Kendisini Bir ben

Ne kar? Hem orda iki de var. Bol bol ieriz.

tu

py

ld
Herkes

GZL DEFTER

197

Bu babal bana yap... Ben alrm... Dedi.

Berber Mehmet'in dediine gre kadn beni paral biliyor, derli toplu buluyormu. O gnk konuma, Vasfiye'nin kulana gitmi. Sylentiye gre Vasfiye, Rdvan'n kendisine talip olduunu duyunca atlatmak iin bir frsatn bulup Sizin taklidinizi yapt diye Atatrk'e sylyor. Bir sabah Kkten kmaa hazrlanan Atatrk, ok sinirli bir

halde ayakkablarn balayan Rdvan'n bana ekecekle vurarak: Defol git buradan... Dedi. Rdvan ne olduunu anlyamad. Az dili tutuldu. Biz de ta

gibi donup kaldk. Kovuluunun nedenini renemeden Rdvan eyalarn toplad. Kendisini istasyona kadar ben gtrdm. Akam trenine bindirdim: stanbul'da kimsen var m? Diye sordum. Annem var Cemal...

da bakarsn. Dedim.

bana yemiti. Akam iftlikten Kke dnnce Rsuhi Beye sormu: Rdvan gitti mi? Gitti Paam... Kim geirdi? Samim arkadadr, elebi geirdi.

Bunu rendi ya, tam yemeini nne koyuyordum ki, ayni sorular bu kez bana da sormaa balad: Rdvan gitti mi? Gitti efendim... Kendisini trene bindirirken teselli ettim. Cezasn eksin... Bunu haketmiti. Geenlerde iki

ok zgnd. Orada daha ok para kazanrsn, dedim... ierken benim taklidimi yapm...

ku
nalah

O gece Atatrk sofraya inmemi, yemeini ktphanede tek

tu

orada istikbalin iyi olur, kazancn artar, anana

py

ld z

198

ATATRK'N UAININ

Paam, o yemekte ben de vardm. Birok kimsenin taklidi yapld. Ama sizinkini yapmak kimin haddine?.. Rdvan sadece sizin glnz benzetmee alt... Hem bu olayn zerinden alt ay geti... imdiye kadar neredeydi o adamlar?... Bir ey deil, Rdvan'n bakt bir de anac var... yle deyince gzlerini kapad... zld belliydi. Rdvan Ankara'da olsa demek ki geri alacakt. Bir yl sonra stanbul'a geldiimizde Salih Beye sylettik. Rdvan' yeniden ie almas iin... Atatrk'ten bu konuda izin alm olacak ki, hemen bana: Paa affetti... Git Rdvan' bul... Dedi. Araba tutup Rdvan' berber dkknlarnda aradm, bulamadm. Saraya dndmde bir de baktm ki Rdvan orada. Atatrk, bayla Rdvan' iaret ederek yle dedi: bizi tercih etti... elebi Efendi, Rdvan darda ok kazanm ama, yine de

Bir yl nce sylediklerimi unutmamt. Rdvan lnceye kadar Atatrk'n hizmetinde alt...

ku

tu

py

ld

GZL DEFTER

199

zaman kilitli tutulan bfenin iinde Padiahlara ait madalya ve nianlar bulunuyordu. Vitrin camnn zerinde aprazlama asl, kabzalar, prlantal, iki kl dururdu. Bir sabah baktm ki Atatrk, bu vitrin camnn nnde durmu, inceden inceye bakyor. Beni grnce seslendi: elebi karlm. Efendi... Bu

Gerekten de kllarn zerindeki prlantalar alnmt. Ne oldu prlantalar?... Diye sordu. Bilmiyorum efendim... Dedim.

kimse yoktu. Kim alacak? alsa alsa hiz-metkrlar alard...

zmee urayordum. Btn tandklarm gzmn nnden bir erit gibi geip gidiyordu. ki hafta kadar nce bizde alan aml Hseyin adl bir ocuun kllara dikkatle baktn grmtm. Hseyin, stelik kumara da dknd. Kumar oynar kazanrd. Bir seferinde kumardan altn kordon getirmiti. phelerimi syledim. Yaverlerde ayni eyi dnmler. Soruturma balad. aml Hseyin sk bir ekilde sorguya ekildi. Bir sre sonra da Kkten ayrld. Lekeli olarak gitti... Birka ay sonrayd. Karacaolan Caddesinde Hseyin'e rastladm. Ayakst konutuk. O gn izinli olduumu renince: Bize gidelim... Dedi.

ku

ANKAYA'DA eski Kkn cameknl bir bfe vard. Her

misafir

salonunda

Hayretle bfeye yaklatm... Atatrk'n dedikleri doruydu.

Dedim ama, iim hi te rahat deildi. Orda bizden baka Bir yandan da kafam altryor, elmaslar kimin aldn

tu

py
kllarn

zerindeki

prlantalar

ld

200

ATATRK'N UAININ

kard. Bu arada evlenmi. Karsyla tantrd. Ho be ettik. Akam ayrlp kke dndm. Atatrk'n yannda alanlar, yani bizler dar ktmzda

nereye

biliyordum. O gn Hseyin'lere gittiim haberi verilmi olacak ki, sofrada Atatrk birden bire bana: Sen Hseyin'i gryor musun? Diye sordu. Evet... Dedim. Evine gittim. Konu, konu ekinme... ekinmiyorum efendim... anlattm. Bunun zerine:

stndeki prlantalar bizim kzlardan biri alm, Hseyin'e verip sattrm. Hseyin'le grmende bir mahzur yok. Altndan ne kacak diye bekliyordum. Rahat bir nefes aldm. O srada yanmzda bulunan Cevat Abbas: elebi, madem ki, o seni evine ard. Sen de onu Marmara Kkne davet et, arla... Deyince ardm: Aman efendim... Buras benim evim deil ki... Hem Hseyin gelse bile elin nikhl kars gelir mi? Dedim...

Orkestras adn tayan bu toplulukta iki erkek, bir kz vard. Scak kanl, cana yakn insanlard. ikolata rengi kz ark sylyor, ocuklarsa keman ve gitar alyorlard.

ku
gidiyoruz,

Eski arkada... Hayr m diyeceksin?... Kalktk gittik. Yemek

Nasl rastladm, evine nasl gittiimi bandan sonuna dek Onun bu ite kabahati yok. Bir oyuna gelmi. Kllarn

tu
kimlerle

gryoruz,

takip

edildiimizi

EDVAR BYANGO ORKESTRASI

1929 YILINDA Ankara'ya Arjantin'den bir mzik topluluu gelmiti. Edvar Biyango

py

ld

GZL DEFTER

201

gelmi, Atatrk'n nnde bir konser veriyordu. Birok gzel melodiler alnd. mzisiyenlere: O srada Vasf nar, Ltin Amerikal

balad kemanyla almaa... Hem ne al... Herkes dikkat kesilmi, kemann kard sihirli nameleri dinliyor. stikll Mar'n hi te kemandan dinlememitim.. Ne de gzel oluyormu. Gzm Atatrk'teydi. O'nun da ok houna gittiini uzaktan hareketlerinden seziyordum. Arjantin Orkestras vard. Arjantin tangolar o zaman pek modayd. Karmzda ise bir Tangolarn balyordu. Cokunluk son haddine varmt. imdi ad hatrmda kalmad. ok ahenkli bir tangoyu dinleyen Atatrk: ok gzel, ok gzel... Dedi. Bir daha alsnlar syle... Hemen koup Atatrk'n emrini ilettim. Yeni batan baladlar almaa... Ne gzel, ne esiz gnlerdi onlar... Bir daha geri gelir mi hi?... Ne gezer?...

nndeki kitapta aka kalkm at resimleri vard. Atatrk, ocuun nnde durduktan sonra yle bir soru sordu: Bunlar nedir? aha kalkm atlardr...

ku

Bir gece Edvar Biyango Orkestras Marmara Kk'ne

Bizim stikll Mar'mz alabilir misiniz? Diye sordu. Deneyelim... Dediler.

Keman alan gen, kez dinledikten sonra stikll Mar'n

TRAKYA gezilerinden birinde Atatrk, Krklareli'ndeki bir ilkokula uram, snflar geziyordu. rencilerden birinin

tu

py

ld
biri

NSANLAR AHTADIR

z
bitiyor,

br

202

ATATRK'N UAININ

hi rkmeden u umulmadk karl verdi: Zaten insanlar ahtadr, kalkmaz... ocuun bu zekice cevab Atatrk'n ok houna gitmiti. Glmseyerek: - Aferin!... Dedikten sonra, kimin ocuu olduunu sordu.

ocuk:

kilosu 76 dyd. Baklar kendisini ok daha heybetli gsterirdi. ok zaman sabaha kar yatt ve uykusunu tam olarak alamad halde, zindeliinden hibir ey yitirmezdi. Hayatnn son zamanlarnda hastal nedeniyle otuz kilo zayflam ve krkalt kiloya kadar dmt. Suya kar dknd. Her gn banyo alr ve sabahlar masaj yaptrrd. Masaj berber Mehmet ve Rdvan, Vasfiye ve lfet hanmlar yaparlard. stanbul'a geldii zamanlar, sabah banyosundan sonra ok tannm bir masr olan Arap ahver masajn yapard. Her sabah sakal tra olurdu. Bz geceler baloya gitmesi gerektii zaman akamlar da ikinci kez tra olduu olurdu.

ku tu
Atlar aha kalkar, peki gzel, insanlar da kalkar m ? Gz pek bir ocuktu bu... Atatrk' yle bir szd. Sonra Meyhanecinin... Deyince Atatrk daha ok keyiflendi: Tevekkeli meyhaneci ocuu byle zeki olur... Dedi. ATATRK, vcut yaps olarak muntazam bir insand. Boyu 1,76,

py

ld

MASAJ YAPTIRIYOR

GZL DEFTER

203

sakall grrse kzard. Bu yzden giyimimize dikkat eder, her gn centilmenler gibi tra olurduk.

ku
ok temiz adamd. Her gn amar elbise deitirirdi. Bizi

tu

py

ld z

204

ATATRK'N UAININ

Cumhuriyetten sonra byklarn kesmi ve bir daha byk brakmamt. By sevmediini bz konumalar arasnda duymutum. Fakat byk brakan yaknlarna bir ey demezdi. En ok lcivert izgili elbisesini severdi. Bu elbise eskidii halde atmyor, rdrp yine giyiyordu. Gmleklerinin hepsi beyaz renkteydi. ls bilindii iin svire'de yaplr ve hazr gelirdi. Elbiselerini stanbul'a gelince Beyolu'ndaki terzi Arman'a diktirirdi. Prova sevmez ve yaptrmazd. Bir kez l alnd m, btn elbiseler o lye gre dikilir ve yollanrd.

BZM VLLAMIZ YOK

trk'n sofrasndan hi eksik olmazd. Bir gn lm konusu alm. Atatrk, Ruen Eref naydn'a:

ocuklarn hali ne olur? Diye bizi iaret ederek sormu. Ruen Eref te yle demi: Paam biz varz ya?... Bugn Napoleon'un uaklarnn torunlarnn bile Paris'te Seine nehri kysnda villalar, kkleri var. Varlk hizmet iinde eden

yzyorlar.

uaklarn torunlarnn torunu olular... sormu. Bize deil villa; su

Kaplcalarndaki

emekliye ayrldm. Grdm, servet bundan ibaret. Oda yllarca verdiim emein, al-mamn karl... Atatrk'n lmnden sonra vasiyetnamesi akland

zaman bir ikinci vasiyetnamenin daha bulunduu, bunda Ata'nn ok sevdii hizmetkr, berber, odac gibi zel hayatnda beraber olduu kiilere ilikin maddeler bulunduu, fakat sonradan bu vasiyetnamenin yok edildii yolunda sylentiler kmt. Arkadalar aratrmlar, fakat bu sylentileri dorulayan bir ize rastlyamamlard. Oysa Atatrk, bizlerle eitli zamanlarda yapt yolunda konumalarda szler geleceimizin Hepimizin garanti altna o alnaca kayp (!) etmiti.. kafasnda

vasiyetname hl bir soru olarak kalmtr.

ku

CUMHURBAKANLII Umumi Ktibi, milletvekili Ruen Eref naydn, Ata-

Yahu, Allah muhafaza, bir gn bana bir ey olursa bu

Atatrk, sanki bizim geleceimizi okumu gibi o soruyu bile

tu
mbayaa

Btn meziyetleri

py
de,

ld
Napo-leon'a memurluundan

z
vermediler. se-kizyz

Yalova lirayla

GZL DEFTER

205

de olacaktr: Bayaver Rsuhi Bey, ikinci yaver Sami Bey, -nc yaver Celal ner. Yine ikinci yaverlerden Nait, kr, Cevdet Beyler... Umum Ktip Tevfik Bey, Hasan Rza Soyak, zel Kalem Mdr Sabit Bey, zel Kalem Mdr yardmcs ve memurlar..

Ktphane memuru Nuri.

Basofrac brahim Gven, Cemal Granda, Hseyin, Ali Bebek, Ahmet, Nuri... Odaclar Ekrem, Suat, iki Tahsin'ler, Hseyin, Mustafa. Doktor Kemal, Celal Tahsin, Necmi, Baki Reis. Berberler: Mehmet ve Rdvan. br hizmetkrlar: Bekir avu, Arap (Kapcba) Sofrac Recep'in olu kk Recep. Nesip Efendi Baofr Abdullah, ofrler Sait (ld), iki Rem-zi'ler, Niyazi.

Ankara'l bir kadnd). lk'nn annesi Selnikli Vasfiye Hanm, Yugovlav gmeni Fatma Hanm (t, amar ileri yapard.) F. 14.

ku

YANINDA ALIANLAR

Kadn hizmetiler: Famdambr lfet Hanm (nce zayf, nahif

tu

EMRNDE alarak Atatrk'e hizmet edenleri u ekilde snflandrmak yerin-

RVET VERDM DUYUNCA

py

ld

GZL DEFTER

206

mee alrdm. Trende, vapurda, yrenlik edip te kim olduumu soran karsa, ticarethanelerde altm sylerdim. nk Atatrk adn duyanlar, benimle serbeste konumaa ekiniyorlar, ortalkta resmi bir hava esmee balyordu. Bir gn enitemle Ankara'dan stanbul'a izinli olarak Beikta'ta bir ev almaa gidiyordum. Trende kibar giyimli bir adam, nereden nereye gittiimi, kim olduumu sordu. Nakliye ii yaptm syledim. nanmayan gzlerle bana bakt. Sonra: grdm... Dedi. iini yle ama ben sizi Gazi iftliinde Atatrk'n arkasnda Evet, bz kereler iftlie giderdim. sonunda: Beikta'taki evle ilgili tapu yaptrmak iin Tapu Dairesinde Oysa, bunu tranda be lira istediler. Mecbur oldum vermee. tinde olduumu syleseydim, Ankara'ya van'a m... gelince O bir da anlattm. sabah Atatrk'n hizmealamazlard ya... bunu RdanlatAtatrk'e

ku

DIARDA

Atatrk'n

yannda

altm

ok

zaman saklar, kimliimi belli etme-

Hayr, her zaman O'nun arkasndasnz... Mecbur oldum Gazi'nin hizmetkrym... Demee... stanbul'a gelince

tu

py
konuma

ld
srasnda

GZL DEFTER

207

Akam sofrasnda Atatrk, Maliye Bakanna damdan der gibi yle sordu: elebiden rvet almlar. Ne biim i?... Bakan bir anda ne diyeceini arm: Bir yanllk olacak Paam... Diye kapatmaa almt. Atatrk durumu benden renmek istedi. Hepsini bir bir anlattm. Trendeki konumay da nakletmeyi unutmadm. Bunun zerine Atatrk, u ansn anlatt: Bir gn ttihatlar zamannda Selanik'ten Fransa'ya kayor. Bindii vapurda yabanc bir kadnla karlayor. Kadn, Atatrk'e soruyor: Ne i yaparsnz? Gazeteciyim...

gzlerle szyor Ata'y: Neden?

Elbisenin altnda pandufla. Bu sivil adam ii deil, askersin... Bunun zerine Atatrk kadn kamaraya gtryor, asker elbiselerini gsteriyor. Atatrk bu ansn anlattktan sonra bana seslendi: elebi Efendi, senin de sivil olmadn anlamlar, dedi. Nasl Fransz kadn benim sivil olmadm anlad gibi...

ku

Hangi gazetede alyorsunuz... Bir gazete ad uyduruveriyor o anda. Kadn inan-myan Sende sivil harekt yok, askersin...

tu

py

ld

208

ATATRKN UAININ

TRK

ilgileniyor, her frsatta Trk Tarihi'nin en geni ekilde yazlmas iin evresine telkinde bulunuyordu. Bo zamanlarnda Atatrk'n elinde tarihle ilgili kitaplarn dmediini hatrlarm. Bir gn yine Atatrk, tarihle ilgili kaln bir kitap okuyordu. ylesine dalmt ki, evresini grecek hali yoktu. Bir sr yurt meselesi dururken devlet bakannn kendini tarihe vermesi, Vasf nar'n biraz cann skm olacak ki, Atatrk'e yle dediini duydum: Paam!... Tarihle urap kafan yorma... 19 Mays'ta kitap okuyarak m Samsun'a ktn? Atatrk, Vasf nar'n bu ok samimi yaknmasna glmseyerek yle karlk verdi: Ben ocukken fakirdim. ki kuru elime geince bunun bir kuruunu kitaba verirdim. Eer byle olmasayd, bu yaptklarmn hi birini yapamazdm...

ku
Tarih

tu
Kurumu'nun

py

KAFANI TARHE YORMA

FELH YERNDE KALSIN

ld
almalaryla

Atatrk

yakndan

GZL DEFTER

209

YEPYEN

bir Trkiye kurulmutu. Bir yandan savan yaralar sarlyor, bir yandan devrimler birbirini kovalyordu. apka devrimi, harf devrimi derken, dilin sadeletirilmesi ve yabanc szcklerin Trk dilinden arnmas iine sra gelmiti. Bu arada Ezan'n da Trke okunmas -zerinde duruluyordu. Bu devrim de baarlmt sonunda. Artk mezzinler minarede Allah- Ekber yerine Tanr Uludur diye sesleniyorlard. Ezann Trke okunmasnn kararlatrl sra-snda din adamlaryla, hafzlarla eitli grmeler yaplm, onlarn da dnceleri alnmt. Ezan'daki btn Arapa szckler atld halde Felha bir

karlk bulunamamt... Haydi felh-n nasl deitirilecei tartlyor, fakat kimse bunun karln bulamyordu. Felah kurtulu anlamna geliyordu. Haydi kurtulu dense, bu deyim ok garip kaacak, dinin kudsallyla da badamayacakt. Kurtulu denince akla hemen stanbul'da Rumlarn ounlukta bulunduu eski Tatavla semti geliyordu. Son are olarak Atatrk'e bavurdular. Bu konu-da ileri srlen dnceleri teker teker dinleyen Atatrk te Felha bir karlk bulunmam olacak ki: Bu da Felah kalsn... Diye bu ii sonuca balad.

ku tu
BEYOLU'NDAK Eden Lokantasna gitmitik. Papazlarn toplants vard.

py

ld

z
MADAM VERA

210

ATATRKN UAININ

Yirmidrt kiilik bir masada birbirlerine ziyafet ekiyorlard. Mal sahibi Madam Vera gzel bir kadnd. Aslen Beyaz Rus'tu. ok titiz ve dzenli bir servisi vard. Atatrk, yemek srasnda Madam Vera'y masaya a-rtt: Lokantanz ok gzel... Diye vc bir ka sz ettikten sonra: Bir eye ihtiyacnz var m. Size yardmc olabir miyiz?

Diye sordu.

kuundan son derece keyiflenmi, ellerini ou-turarak: Evet var Paam... Diye sknt iinde bulun-duklarn, bir miktar krediye ihtiyalar olduunu syledi. Bunun zerine Atatrk: Ne kadar? Diye sordu. 10 bin lira kadar...

baksnlar... Dedikten sonra Bayaver Rsuhi Be-ye bu konuda talimat verdi. Ertesi gn Eden Lokantas'nn durumu inceden inceye tetkik ettirildi. Baktlar ki bor iinde... Bir sre oyaladlar... Bu olayn tanklarndan Dr. Reit Galip, kredi iine ok ierlemiti: aldmz Biz bu kadar tarih yazp alyoruz... Be para bile yok. Rus karsna para veriliyor... Diye balad

sylenmee... Oysa para falan verilmi deildi.

ku
Madam Vera, ummad anda bana konan bu devlet

tu
Bankas'na

py
syleyelim.

ld
Mmknse

DONDURMA YED

z
bir

aresine

GZL DEFTER

211

ATATRK'n Kz adn alan Kk l-k, Ata'nn husus hayatnda nemli bir yer tutar. Atatrk Albmnde lk ile ekilmi eitli resimlerine rastlanr. ocuu olmyan Atatrk iin lk, balbana bir sevgi kayna olmutur. lk'nn annesi Selnikli Vasfiye Hanm Atatrk'n annesi Zbeyde Hanm tarafndan bytlm. Ankara'ya gelmi. Atatrk'n izniyle de Gazi Orman iftlii stasyon Memuru ile evlenmi. Bu evlilikten bir kz ocuklar oluyor. Atatrk bu ocuun adnn lk konmasan istiyor. ocuk bydke Atatrk te onunla daha ok ilgilenmee balyor. Tatillerinden bir ounda lk'nn de yannda bulunmasn istiyor. Bylece halk tarafndan lk'ye Atatrk'n Kz ad taklyor. lk, Atatrk'e hayatta nazn en ok geiren insanlardan biriydi. Bir ok kimsenin Ata'ya korkudan sylemee cesaret edemedii eyleri o, hi ekinmeden byk bir samimiyetle sylemesini bilirdi. Atatrk te lk'ye kzmaz, onun btn sylediklerini byk bir dikkatle dinlerdi. lk'nn O'na Atatrk-m diye incecik sesiyle seslenii hi gzmn nnden gitmez.

ku tu py ld z

216

ATATRKN UAININ Atatrk'n son yaz mevsimiydi. Bir gece Savarona yatnda

lk dondurma yiyordu. Scak bir geceydi. Zaten perhiz olan Atatrk dondurmay grnce can ekti ve kamarot Rza'ya hemen bir dondurma getirmesini emretti. Kamarot Rza hi kimseye sormadan Atatrk'e gidip bir dondurma getirdi. Byk bir itahla dondurmay yiyen Atatrk: ok houma gitti. Bir tane daha getir... Emrini verdi. kinci dondurma da geldi. Onu da yedi. Bir ii yanyordu. dondurma, hararetini ncsn istedi. Atatrk'n

sndrmee yetmemiti! Arkasndan bir bardak da suutulmu su

iti.

Derken gece yarsna doru yatta ilk kriz geldi. Orada hazr bulunan Dr. Neet mer rdelp derhal u-yandrld. Neet mer Ata'nn husus doktoruydu. lk tedaviyi yapt. Fakat vaziyeti tehlikeli gryordu. Dnya apnda bir adamn tedavisinde bu dakikadan sonra artk sorumluluk alamyacan syledi ve Avrupa'dan hemen bir mtehasss doktor arlma-sn istedi.

ku

tu

py

ld

GZL DEFTER

213

BUZ SANDIKLARINI ATTIRIYOR

istedikten sonra dnyaca tannm Fransz doktoru Fsenjan arld. lk konsltasyon yapldkton sonra Dr. Fsenjan u tlerde bulundu: Yatak odasnda dolaabilir. Darya kmak yasaktr.

Merdiven inip binmiyecektir. Hava tertibat kfi gelmedii iin duvarlara buz sandklar konulacak. Ve daha buna benzer bir ok yasaklar koyduktan sonra Fransz doktoru Savarona'dan ayrld, ehre indi. O gider gitmez de Atatrk beni ard: elebi Efendi, bu sandklardaki buzlarn faydas var m?

faydas olabilirdi ki: verdim.

buralar kirletmesin... Hemen buz kutularn duvarlardan kardm. A-tatrk'n Fransz doktorunun yasaklarna ierledii muhakkakt. Fakat onun yannda itiraz etmek istemedii anlalyordu. Sadece buz kutularn kartmakla kalmad. Kendini biraz serbest hissedince hemen yata hareket emrini verdirtti. Savarona Marmara'ya doru yol ald. Ertesi gn arky'e vardk. ok gzel bir yaz gnyd. Ata'nn can yukar kmak

ku
sordu.

ATATRK'n husus doktoru Neet mer rdelp Avrupadan doktor getirtilmesini

Diye sordu. Buz sandklarnn yanna giderek baktm. Ne Hi faydas yok. Paam... Diye cevap Doktor gitti mi? Diye yava bir sesle Evet Paam, imdi motora bindi. hemen buz kutularn karn. Buz kutular

yleyse

tu

py

ld

GZL DEFTER

214

istiyordu. Byle havada hrriyet a- bir insan iin kamarada kapal kalmak ne demekti? Fakat doktorlar ona dar kmasn kesin olarak yasaklamlard. Byle olduu halde. elebi Efendi, ezlongu gverteye kar... Emrini verdi, ister istemez emrini yerine getirdim. Bir

taraftan da zlyordum Ya hastal gemezse, artarsa diye kayg iindeydim. Atatrk gverteye kt. ezlongta bir sre u-zandktan sonra tekrar aaya indi. Ak hava onu fazlasyle yormutu. O geceyi arky'de geirdik. A-tatrk'n erefine gece halk sahilde bir fener alay dzenlemiti. Fakat Atatrk'n dar kmadn grnce zldler. Ne are ki, hastann ayakta duracak hali yoktu. Bunu halka duyurmamak gerekti. Millet Ata'snn hastaln biliyordu. Fakat bu derece ar bir hal ald saklanyordu. O gn yatla Marmara'da dolatk. Bu sre iinde Atatrk kh kamarasnda dinlendi, kh yasak kararn dinlemiyerek gverteye kt. Ertesi gn Dolmabahe nlerine demirledik. Tam 56 gn yatta istirahat ettikten sonra bir gece Atatrk' koltua oturttular. Koltuk bata Kl Ali, Muhafz Alay Kumandan smail Hakk Teke, Polis memuru Faik elen, Bayaver Cell ner, bir de kapdaki nbeti askerin elleri zerinde Savarona yatndan alnarak ar ar merdivenlerden indirildi. stanbul motoruna bindirilerek Dolmabahe Sarayna gt-rld. Bu gidi Atatrk'n son gidii oldu. Bir daha Savaronaya dnmek ksmet olmad.

ku

tu

py

ld

GZL DEFTER

215

ATATRK

zaman Babakan bulunan Cell Bayar ile Genelkurmay Bakan olan Mareal Fevzi akmak ta sk sk stanbula gelir ve Atatrk' ziyaret ederlerdi. Atatrk Mareal akmak'n ziyaretine ok nem verir ve hi kimseye gstermedii saygy ona gsterirdi. ankaya davetlerinde bile yleydi, Marealin bulunduu ziyafetlerde masaya iki konmaz. Atatrk de o gece yemekte iki perhizi yapar ya da bir iki kadeh ier, sofra en ge gece saat 11 de datlr, sabahlara kadar devam eden lenlere veda edilirdi. Mareal Fevzi akmak, Savarona yatna gelecei zaman Atatrk hasta olduu halde yatn iskelesine kar, bir iki saat sren toplantlardan sonra yine iskeleye kadar getirip motora bindirirdi.

ku tu
daha Savarona yatnda hastay-

py ld
MAREAL AKMAK'LA YATTA

ken Ankara'dan o

216

ATATRKN UAININ

Ata'nn hastal srasnda eski Babakan ve Atatrk'n Kurtulu Sava arkada smet nn'nn geldiini hi grmedim. Aradan gnler getike bu merak adamakll iimi kemirmee balad. Acaba aralarnda bir dargnlk m vard? Sonunda dayanamadm. Bir gn Bayaver Cell Beye sordum: smet Paa Atatrk' ok severdi. Niin gelip grmyor? Cemal, bir ka defa gelmek iin telefon etti. Atatrke

haber verdik. smet Paa gelip sizi ziyaret etmek istiyor, dedik. Ankara'dan ayrlmasn. diye cevap verdi. Biz de smet nnye Atatrk'n szlerini aynen tekrarladk. Bunun tepkisinin ne olduunu bilmiyorum... Artk bu karn imesi tehlikeli bir hal yarattndan su alma

yoluna gitmekten baka are gremi-yorlard. Fakat doktorlar su alma ilemini elden geldii kadar geciktirmek kararnda grnyorlard. Atatrk te durumun ciddiliinin farkndayd. Hatta bir gn doktorlara: Su almak ameliyesi tehlikeli midir, ac verir mi? diye sormutu. Fakat doktorlar onu kayglandrmamak iin ok basit olduunu, hatta bu ii kendileri deil, asistanlarna yaptrdklarn sylyorlard. Aslnda bu, doktorlarn sakladklarndan da tehlikeli bir eydi. Barsaklardan biri de delinebilirdi.

ku

tu

py

ld

GZL DEFTER

217

eli grnmek istedii halde ac iinde kvrand belli oluyordu. Yorgunluk ve halsizlik yzn inceltmi, onu bitkin bir hale getirmiti. Karnnn su toplamas yznden artk yatakta dik oturamaz hale gelmiti. Bu yzden arkasna yastklar koyuyorlard. Sonunda Atatrk btn dayanklln kaybetmee balad. Artk acya dayanamaz hale gelmiti... Doktorlara: Karnmdaki suyu bir an evvel aln... Fakat hi birinde buna cesaret yoktu. alnmamasn uygun gryorlard. Atatrk'n suyun alnmas iin diretmesi, tam da Fransz doktorunun ikinci geliine rastlad, bulacan umut ettiini krklna doktorlariyle urad. Bunun

ku tu
VASYETNAMESN EMRLE
HASTALIK gittike ilerliyor, karn iiyordu. Atatrk evresindekilere ne-

py
zerine

YAZDIRDI

Doktor, sylemiti. Fakat

ld
Daha
Atatrk'e

gittike

z
Diye
bakan

emir verdi. bir sre suyun

Atatrk' daha iyi gelir gelmez d Trk

218

ATATRKN UAININ

Fransz doktoru arasnda uzun sren bir grme oldu ve Atatrk'n karnndan suyun alnmasna karar verildi. Yoksa acsn hafifletecek baka hi bir are kalmamt ve bunu yapmaa zorunluydular. Yoksa hastalk daha ktye doru gitmee balamt.

vasiyetnamesini hazrlam ve kendi eliyle notere vermiti. nk yava yava leceini artk O da anlamt. Karnnn gittike imesi, idrarnn kesilmesi, Avrupa'lardan getirilen doktorlarn hastalnn karsnda elleri kollar bal kalmas, O'na lmn kanlmaz bir ey olduunu anlatmt. Hastalnn Siroz olduunu biliyordu, Vasiyetnamesinin hazrlanmas iin Umum Ktip Hasan Rza Soyak'n yardmn istediini duymutuk. Bir gn Soyak' ard. Mal olarak nesi varsa bir listesini karmasn istedi. Umum Ktip buna hi lzum olmadn, kendilerine yaplacak operasyonun basit ve tehlikesiz bir ey olduunu, bundan

kayglanacak

dinletemiyordu...

zebilirdi. Umum Ktip brosuna giderek kaytlardan istedii listeyi karyor. Bu liste esas tutularak Kocaeli Milletvekili Selhattin Yarg ile bir vasiyetname hazrlanyor. Atatrk vasiyetnamesinde btn mal ve mlkn yine millete brakmaktayd. ahs servetinden, ok yaknlarna, sevdiklerine aylk balanyordu. Vasiyetnamede yaadklar srece kzkardei Makbule Atadan'a ayda 1000, Prof. Afet nan'a 800, tayyareci Sabiha Gken'e 600, lk'ye 200, Rkiye ve Nebile'ye de 100 er lira brakyordu. Ayrca Sabiha Gken'e bir ev alabilecek para verilecek, Makbule Atadan'n da ankaya'da oturduu ev lnceye

ku
hi

Atatrk, karnndan ilk kez su alnmasndan bir sre nce

Bunu behemahal yapalm... Diyorsa. Emir emirdi. Hem daha fazla srar etmesi, zaten hasta olan Atatrk'

tu
bir ey

py

ld
bulunmadn

z
sylyorsa

da

GZL DEFTER

219

kadar emrinde kalacakt. Bunlardan baka smet nn'nn ocuklarna yksek retimlerini bitirinceye kadar gereken yardmn yaplmasna ilikin bir madde de vard. Umum Ktip Hasa Rza Soyak, Atatrk'n emrettii gn Altnc Noter smail Kunter'i Ata'nn yatmakta olduu st kattaki denize bakan odaya gtryor. Atatrk onlar pijamas ve robdambr srtnda, tra olmu vaziyette karlyor. Sigara ve kahveler iildikten sonra bir sre undan bundan ko-nuuluyor; fakat hastalndan hi szedilmiyor. Sonunda Umum Ktip'le Noter, gitmek zere ayaa kalkp izin istedikleri zaman, masann zerinden ald kapal bir zarf Notere doru uzatarak: Bu benim vasiyetnamemdir. cabettii zaman aarsnz. Diyordu. Hasan Rza Soyak sonradan bunlar anlatrken gzlerinin yalarla dolduunu farket-mitim.

ku

tu

py ld z

220

ATATRK'N UAININ

Herkes sabah gazetesini anca iyi bir haber alr umuduyla heyecanlanyor, fakat bekledii mjdeyi gremiyordu. Milletten hastaln gidii sakland iin henz iin tehlikeli hali memlekete yaylmamt. Avrupadan doktorlar gelmiti, elbette ki bu hastala da bir are bulacaklar, Atatrk' eski salna kavuturacaklard. Halk bu ekilde avutuluyordu. Oysa biz iin iindeydik. Her saat deil, hatta her dakika kulamza bir baka haber alnd iin gece uykularmzda bile Atatrk'ten baka ey dnemez olmutuk. Yarabbi, ne buhranl gnler geiriyorduk. Her gece O'nun yaamas iin Allaha dua ediyordum. ok zaman yastm gzyandan srsklam slanyordu. Gnler geiyor, fakat beklenen iyi haber bir trl gelmiyordu. Atatrk'n karnndan ilk olarak bir tenekeye yakn su alndktan sonra O'nun birden kt, ok

ku tu
BTN memleket Atatrk'n hastalyla ilgiliydi.

py

ARTIK DUA EDYORDUK

ld

GZL DEFTER

221

zayf dt haberi geldi. Byle olduu halde ii-mizde yine bir umut belirmiti. Sudan kurtuldu, belki dzelir diye dnyor, birbirimizle hastalk hakknda fikir yrtyorduk. Su alndktan sonra Atatrk biraz sakinlemi diye duyduk. Fakat gece inlemeleri kesilmedi denilince, yreim azma gelir gibi oldu.

Dolmabahe

bilmiyordum.

arkadalarmdan Ata'nn salk durumu hakknda bir eyler renmee alyordum. Yattaki personel de gzleri yolda, akam benim dnmemi sabrszlkla bekliyor, beni gvertede karlyor, fakat azm amadm grnce, bir deiiklik olmadn anlyarak susuyorlard.

ku
Fakat

O sralar ben, Savarona yatyla Bebek'e gittim. Yat neden nlerinden kaldrp her Bebek'e gn gndermilerdi Saraya geliyor, hemen

tu

py

ld z
F. 15

222

ATATRKN UAININ

ATATRK hasta yatt son gnlerinde ge- rek Savarona yatndayken, gerekse Dol-mabahe Saray'nda gecelik kyafeti olan entariyle dolar ve uzanrd. Fransz doktorunu sevmeyiine kar, hi bir zaman baucundan ayrlmayan Doktor akir Ahmet ve Ziya Naki'ye kar derin bir sevgi besliyordu. Trk doktorlarna daha ok gvendii her halinden belli oluyordu. Koltukla Savarona'dan Dolmabahe'ye tandktan sonra Atatrk, daha nce neden Saray'a gelmediine zlr bir hal taknmt. nk yattaki cehen-nemi andrr scaktan burada eser yoktu. Saray'n odalar daha serinceydi. Hem burada buz sandklar gerekmiyordu. Atatrk'n karn gnden gne iiyordu. Bu yzden nefes almakta glk ektiini gryorduk. Bizi artk pek yanna brakmyorlard. Pek nemli bir grev iin doktorlarn istedii bir eyi gtrmek zere kapsna gidiyor, ou zaman da ieri girmeden dnyorduk. Ancak kapnn aralndan ne grebilirsek o kadar... Ata'nn hastal hepimizin kolunu kanadn krm, Saray derin bir lm sessizliine brnmt.

ku tu
OK ACI EKYORDU

py

ld

z
SON BAYRAMI

GZL DEFTER

223

A TATRK'N

almalar sonusuz kalyordu. Gnden gne bir mum gibi eridiini gryorduk. Bir ara Atatrk'n Ankara'ya gitmek iin israr ettii, Orada yapacak ok mhim ilerim var. Beni derhal Ankara'ya gtrn, diye emir verdii sylentileri kt. Hepimizi bir heyecan dalgas kaplad. Gider mi gider... Diye dnyorduk. Giderse ne olur? Trenin sarsntsndan daha ok kuvvetten der mi, yoksa daha byk bir felket gelir mi? Gitmezse kurtulur mu? Diye aramzda tartmalara balamtk. Btn gnmz bu tr konumalar alyordu. Sonunda doktorlarn elbirliiyle verdikleri karar her eye stn oldu. Atatrk, Saraydan hi bir yere karlmayacak, gerektii kadar Ankara yolculuu konusunda oyalanacakt. Hastalk ilerledike kayglar da artmaa balad. Belki yararl olur umuduyla Avusturya ve Almanya'dan birer tannm profesr getirtildi. Fakat sonu deimedi. Bunlar da ayni hastal buldular ve ayni tedaviyi uygulamaa baladlar.

ku tu
durumu

py
arlayor ve

ya-

plan

iyiletirme

ld

224

ATATRKN UAININ

Bebek'le Dolmabahe arasnda nasl gidip geldiimi imdi dndke o gnleri yaar gibi oluyorum. Heyecandan bitkin bir hale gelmitim o gnler... Bazan korkudan, kt, ac haberin korkusundan Saray'a gidemediim zamanlar da telefonla Dolmahe'-nin santraln bulup rkek rkek santral memuru Kemal Bey'e Deiiklik var m? diye soruyordum. Ondan Hayr cevabn alnca iime su serpiliyor, hemen yattaki arkadalarmn yanna koup ok kr daha yayor diyordum. Ondan sonra hep birden nallah kurtulur diye balyorduk duaya. bir ey duyurmamak ve ehirde yas havas estirmemek iin enliklerin eskiden olduu gibi yaplmas uygun grld. Yine taklar kuruldu, parlak bir geit treni yapld, gece fener alaylar dzenlendi. Hatta Kuleli'liler Sarayn nne vapurla gelip gsteri yaptlar. Gece sabaha kadar havayi fieklerle enlikler srp gitti. Biz Cumhuriyet Bayram'nn onbeinci yl enliklerine candan katlamadk. imiz kan alyordu. Hep Byk Ata'y dnyorduk. Kimbilir O, enlikleri gremedii iin ne kadar zlmtr. Sevgili milletinin arasna katlamad iin kendi

kendini yemitir.

ku

Bylece 1938 ylnn Cumhuriyet Bayram gelip att. Halka

tu

py

ld

GZL DEFTER

225

CUMHURYET Bayram'nn ertesi gn Atatrk'n ateinin birden bire ykseldiini duyduk. imizi derin bir znt kaplad. Kimsenin azn bak amyordu. Derken, bir haber daha geldi: Atatrk komaya girdi... Btn Saray ileri gelenlerini, ine stnde uykusuz tutan bu ilk koma, krksekiz saat srd. Komadan sonra birka kelime konutuunu rendik. Artk sakinleti, deniyordu. Hepimizi bir ferahlk kaplamt. Baya umutlan-mtk. Tehlikeyi atlatt diye dnyorduk. Atatrk, atlatt tehlikenin farkndayd. evresindekilere: Bana ne oldu? diye sormu ve Derin bir uyku uyudunuz karlna pek inanmamt. Fakat inanmadn beli etmek istemiyor grnmt. Birinci komadan sonra artk doktorlar Atatrk'n bandan ayrlmaz olmular diye duyduk. Dr. Neet mer her zaman baucunda, brleri de ikier ikier nbetteymiler. Birinci komadan kurtuluun verdii sevin uzun srmedi. Atatrk'n karnndaki su yine oalmaa balad. Yatakta oturamaz; uzanamaz oldu. ektii ac arttka artt. Fakat ylesine daya

ku tu py
SON DAKKALARI

ld

226

ATATRK'N UAININ

nklyd ki, herkesi bu hali akna eviriyordu. Her sabah gazeteleri bandan sonuna kadar okumas eski halini hatrlatyordu. Atatrk artk nefes almakta da glk ekiyordu. Bu yzden yeniden karnndan su alnmasnda israr etmee balad. Doktorlar nce buna kar k-tlarsa da, sonunda oybirliiyle suyun alnmas konusunda birletiler. kinci su da alnd. Fakat bu operasyon, Ata'y iyiden iyiye halsiz brakmaa yetmiti. Sonunda 8 Kasm gn kay ettikten sonra ikinci komaya girdiini duyduk. etmee baladn haber verince, Hasan Rza Soyak, Kl Ali, Neet mer ve Abravaya, A-tatrk'n baucuna komular. Atatrk onlara Saat ka? diye sormu... 9 Kasm' dalgn bir halde geiren Atatrk, dakikadan dakikaya snmee balam. Gelen haberlere gre artk umut

kalmamt.

tutamyorduk. Artk hayat bize zindan gibi grnmee balamt. O geceyi uykusuz geirdim. Yine de dua etmekten kendimi alam-

yordum.

ku

Atatrk'n berberi Mehmet, birden bire fenalatn ve kay

tu
Doktorlarda da

py
umut

yoktu.

Gzyalarmz

ld

GZL DEFTER

227

ATATRK'E oniki yllk hizmetim bir film gibi gzlerimin nnden geti. Boazma bir ey tkanmt. Kbus iinde, srsklam terlemitim. Sabah g ettim. afakla beraber biraz dalar gibi olmutum. Uykusuz gecenin sabahnda vcudum ezilmi gibi

yatamdan ktm. Biraz sonra Saray'a gider, vaziyeti renirim diye dnyordum. Yatta ilerimi bitirirken Bebek Polis Karakolunun bayrann yava yava yarya doru indiini grdm. Btn vcudum sanki karncalanyordu. Bir anda iddetli bir rperti sard her yanm... O anda Bir ac gerei anlamtm. Demek ki, Ata trk Ne yaamyordu artk. O mavi gzler bir daha par-lamamak zere snmt. an duygusuz, ta gibi kaskat kaldm. alyabiliyor, ne de bir ses karabiliyordum. Bir sre iim rperme dolu yle durak-sadm. Neden sonra kendimi toparlayp aaya kotum. Arkadalarma: lm... Diyebildim. O anda yatta bir feryat figandr balad. Hi kimse gzyalarn tutamyordu. Benim de o ilk duygusuz, ta gibi halim gemi, yanaklarmdan yalar szlmee balamt.

ku tu
SALH BOZYK KENDN VURUYOR

py

ld

228

ATATRK'N UAININ

Kendimi toparladktan sonra rhtma ktm. Hemen telefona sarlarak Saray'n santral memuru Kemal Beyi aradm. Hl inanamyor, inanmak istemiyordum. Sesimi duyunca tand. Sadece Doru diyebildi. Baka bir ey sylemedi. Hemen bir taksi evirip Dolmabahe'nin yolunu tuttum. Ryadaym gibi gidiyordum. Beynim zonk-luyordu. Saray'a nasl vardm bilemem. Oras grlecek eydi. Her yan derin bir sessizlie kalmamt. Hemen oradakilere: Ne oldu, ne var? Diye sordum. Aldm cevap sessizlikten baka bir ey deildi. Bu arada Atatrk'n bz ok yaknlarnn durumlarn salamlatrmak iin Ankara'ya koutuklarn renince zntm bir kat daha artt. Fakat bunlara kar Atatrk'e ballm hayatyla deyen kimseler de vard. O'nun lmne dayanamayp acdan kendi tabancayla vuran Bilecik milletvekili Salih Bozyk kanlar iinde bir kede

yatyordu.

o anda lmemi, ama ald yaralarn etkisiyle bir yl sonra hayata gzlerini kapamt. Atatrk'e bu denli akla bal bir insann daha

olabileceini

hayatm boyunca gzmn nnden gitmiyecek kiilerdendir.

ku

brnmt.

Boalmt

denebilir.

Hi

kimse

Bu manzaray grnce biraz daha fenalatm. Salih Bozyk

tu
sanmyorum.

py
Salih Bey

ld
gsterdii

fedakrlkla,

GZL DEFTER

229

ATATRK Dolmabahe Saray'nda Ha-rem Ksmnda, her zaman yatt odada yatyordu. Artk bu odaya bakamyor, fenalayordum. Yaldzl mobilyalar, zeri yaldzla ssl mavi tavan bir lm rengine brnmt. Atatrk bu odada sonsuz uykusunu uyuyordu. Geni bir yatakta, tek yastkta yatyordu. Hayattayken glkurusu rengini severdi. Yine yle bir renk iinde sonsuz uykusuna dalmt. Saray'da Rza adl bir sofrac arkadam daha vard. Onunla beraber yavaa odadan ieri szlmtk. enesi balanm vaziyette hareketsiz duruyordu. ki gen subay ayak ucunda nbet bekliyorlard. Atatrk ldkten bir saat kadar sonra stanbul'daki Ordu Mfettii, Ankara'dan verilen emirle cenaze treni iin hazrlklara geirilmi, niformal subaylar tarafndan baucunda nbet tutulmaa balanmt. te lmne bir trl inanamadm o byk insan, o koskoca tarih biraz ilerde enesi balanm ekilde yatyordu. Her gelip geici insan gibi o da gmt. Fakat O, dnya durduka yaayacak ender insanlardan biriydi. Bir trl ldne inanamadm. A bakalm yzn. Dedim.

ku tu
YZNDEK TLBENT KALDIRIP BAKTIM

py

ld

234

ATATRKN UAININ Yzndeki tlbenti atrdm. Gzyalarm iime aktarak

yzne, bir daha sadece resimlerinde greceim yzne uzun uzun baktm. Yz hafif siyaht, morarm gibiydi. O Hakikaten imdi inandm... Dedim. gn nasl geirdiimi bilmiyorum. Kendime sahip

deildim. Saraydan bir trl ayrlamyordum. O anda yattaki grevi kim dnr. Saray'da o gne kadar grlmemi bambaka bir alma

vard. Abanoz aacndan bir tabut yaplmt. Bunun iini kurunluyorlard. Akam st sofrac brahim'le Selmlk ksmnda oturup dertleirken smail Hakk Teke (Paa) geldi. brahim'le bana dnerek: Son vazifemizi de yaptk. Ykand, kefenlendi. Dedi.

Sonra nbet sras geldi, diyerek niformalarn giyip nbete gitti. Giderken arkasndan yle dedim: Beyler, Paalar, imdi

bekliyorsunuz. Yllarca onu iki cahil sofracnn eline braktnz da

imdi mi geldiniz?

Sarayburnu'ndan Zafer Torpidosu'yla Yavuz'a alnp, zmit'e doru yol alrken, onu izleyen yabanc donanmann gerisinde Savarona yatyla biz de bulunuyorduk. Donanmay Adalara kadar izledik. nce cenaze treni programna biz alnmamtk. Fakat Savarona'nn o dnemde svarisi bulunan Sait Kaptan, yat protokole sokabilmek iin Saray'a gitmi ve ekie ekie istediini yaptrmt. Onun: Byk adamlar lmnde at ile yat takip etmelidir... Szn hi unutmyacam.

ku

Cenaze treninin btn ayrntlarn biliyorsu-nuz. Cenaze,

tu

py

ld
hepiniz

geldiniz.

Atatrk'

GZL DEFTER

231

ATATRK ldkten sonra Cumhurba-kan olan smet nn, Savarona yatn hi grmemi. Grmei istemi. Yat nebolu'ya ardlar. Biz de Savarona ile nebolu'ya gittik. Orada yle rhtm falan yok. Kydan uzakta demirledik. smet nn motorla yata geldi. Her tarafn gezdi ve beendi. Ksa bir yolculuk yapp inebolu'dan Zonguldak'a gittik. nn orada yattan inerek trenle Ankara'ya hareket etti. Aradan yla yakn bir zaman gemitir. Yl 1941, Haziran 22... Atatrk'n lmnden sonra ben yine Demiryollar letmesi kadrosunda Savarona yatnda grevliydim. Artk eski imtiyazl durumum kalmamt. Yani Trkiye Cumhurbakannn hizmetkr deildim. O zamann Babakan olan Refik Saydamla, Dileri Bakan kr Saraolu stanbul'a gelmiler. smet nn'yle beraber Savarona yatna binmiler. Gelibolu'ya doru bir gezi yapyorlard. Gvertede smet nn ile Refik Saydam babaa vermiler konuuyorlard. Konu, kinci Dnya Sava ve Trkiye'nin nazik durumuydu. O zaman ok zor durumda bulunuyorduk. Derken salondan gverteye Saraolu kt. Cumhurbakanyla Babakan byle babaa dnr vaziyette grnce i Yahu ne var bunda dnecek? Tarafsz olduumuzu iln ettik, anlattk. Buna ramen atarsa atar, harp yaparz. atmazsa zaten mesele yok...

ku tu

LDKTEN SONRA

py

ld

232

ATATRK'N UAININ

Bu grmeden sonra anakkale Boazna doru hareket ettik. Refik Saydam ve kr Saraolu stanbul'da kaldlar. O zaman drt bir yanmz atele sarlmt. kinci Dnya dayanmlard. Her sabah Her an bamzda kendimizi tehlike atein anlar iinde Sava btn hzyla sryordu. Almanlar, Stalingrad ve Moskova kaplarna alyordu. gzlerimizi,

bulabileceimiz bir gne ayorduk. Hepimizin sinirleri bozulmutu. Gelibolu'da bir ok general ve yksek rtbeli genelkurmay subay yata geldiler. Gvertede yine memleketin durumu ve sava gc konuuluyordu. nn herkesin dncelerini dinliyor ve not alyordu. Biz de hizmeti dzenli yapmaa, bir pot krmamaa alyorduk. Konuklar en iyi ekilde arlamak istiyorduk. nn, gen bir kurmay subayna yle sordu: Almanlarla harp edersek muvaffak olur muyuz? Subay dnmeden u cevab verdi: Paam, bizi Almanlar Anadolu'da balarna bel oluruz... anlatmaa:

imdi Almanlar saatte seksen kilometre ilerliyorlar. Bu durum karsnda Ruslar bir buuk ayda malp olurlar. Bu bizim iin de byk kazan olur. Kafkaslar alrz. Trkiye'nin nfusu da otuz sekiz milyon olur. (O zaman nfusumuz sadece onsekiz milyondu). Ayni zamanda Baku petrollerine de kavuuruz. nn sevin iindeydi. Kabna samyor, adeta gelecekteki Trkiye'yi yaar gibi oluyordu. Bu srada yannda bulunan Amiral kr Okan'a dnerek: Rus donanmas ne olur? Deyince: Paam, Beykoz nlerinde demirler. Gemilerin kamalarn alr, harbin sonunu bekleriz... Cevabn ald. Bu nn'ye: grme srasnda yatta bulunan Fahrettin Paa,

ku

Bunun zerine smet nn Yaaa diyerek balad kendi

tu

py

ld
Trakya'da

yenerler,

fakat

GZL DEFTER

233

Paam ran harbe girer mi? Diye bir soru sormu ve u karl almt:

ran'a harp yok...

Bunlar duyunca, ileride belki azmdan lf karrm diye korktum. Daha fazla konuulacaklar duymamak iin kamarama ekildim. Ne olur, ne ol -maz... Fakat aksilikler korktuka zerime geliyordu. Baktm smet nn'nn yirmi yllk hizmetkr Osman Efendi, kamaramn kapsn aralam: yklacan syledi... Deyince ben de: Yklrsa yklsn, bize ne?.. Dedim. Biraz sonra yine ayni arkada geldi:

syledi... Deyince ben de gayet safiyane:

Bizim bu konumalarmz meer kamarot Faruk not eder dururmu. Farknda bile deildim.

ku

Cemal, imdi Hitler Radyoda Ruslarn bir buuk ayda

Gbels Radyoda Ruslarn birbuuk ayda yklacan Ulan aptalln lemi yok. Bu i birbuuk ayda olmaz...

tu

py

ld

234

ATATRKN UAININ

larn almak iin Bandrma'nn yolunu tuttu. Bandrmaya gelmeden bir saat nce Bayan Mevhibe nn beni ard: Renda'nn Dedi. kamarasnn yatak

karlk verdi. Bizim araflar dedii, yine benim Lazzari Fran-ko'dan yaptrdm patiska araflard. Peki deiti... Kamarama geldiim zaman Dr. Fazl Beyle arkba Hseyin ve ikinici ark Muhittin zege vard. Ne o Cemal, cann sklm senin? Deyince kendimi toparladm: Bir ey yok... Diye cevap verdim. Fakat onlar israr ediyorlard: emredersiniz... Deyip emir verdim ve araflar

ku
Hanmefendi, araflar pis mi buldunuz? Deyince: Hayr, fakat deitirin, bizim araflardan olsun... Diye

tu

YATAK ARAFLARI

SAVARONA yat ertesi gn eski Meclis Bakan Abdlhalik Renda ile ocuk-

py

ld

z
araflarn

deitirin...

GZL DEFTER

235

Evet cann sklm senin, nen var syle?.. Deyince ben de: araflar beenmediler. Sanki babalarnn evinde byle gzel araf grmler gibi. Keten araflar ne kadar da gzeldi grseniz... Diye cevap verdim. Bunun zerine: Aldrma geer... Dediler. Bu konuma srasnda ben farknda deilim. Kamarot Faruk

yine oradaym. Benim bu ikinci konumam da ganimet bilmi. Hemen jurnal etmi. Aradan onbe gn getikten sonra stanbul Polis Mdr Selahattin Bey'le iki sivil polis memuru ve Denizyollar Umum Mdr Kemal Baybora iki motorla gelip, kamaram aradlar. Allahtan beni btn polis tanyordu: Sen bir kitap okuyormusun, o kitap nerede? Dediler. Beni gtrmeleri iin bir bahane lzmd. Bu bahane de, okuduum bir Rus eseri... Onunla suland-racaklard. Evet, dedim. Kitap benim deil, daha da okumadm.

Gne salonunun rafnda duruyor.

Polisler hemen oraya kotular. Raftan kitab indirdiler. Baktlar ki, Maksim Gorki'nin Ayaktakm adl ehir Tiyatrosu'nda oynanan piyesi. Derken bizi yaka paa alp, Emniyet Mdrlne gtrdler. Birinci ube'nin st kattaki misafirhanesinde gayet gzel bir loca. Allahtan ki yatakl. Polisler bana: Tek yataklda m yatmak istersin, yoksa ift yataklda m? Diye sordular. Ben de: Tabii tek yataklda diye karlk verdim. Allah raz olsun o devrin polislerinden. Yoksa halim yamand. Tam gn gayet nazik muamele grdm. nc gn sorgular tekrar balad. Fakat bu kez soru sahipleri Emniyet Mdr, Vali, ileri Bakam, Skynetim Komutam gibi nemli kiilerdi. Bu idare adamlaryla aramda yle bir konuma geti:

ku

tu

py

ld

236

ATATRKN UAININ

Senin tahsilin ne kadar? Altnc snfa kadar. Nerelisin?

zmir'liyim. Salihli'de dodum. Baban nereli? O da oral...

kaldm. Tandm kimseler ya sofrac, ya ofr, ya da milletvekili, bakan gibi kimseler. Yabanc milletten kimseleri tanmam. Bizler daima takipte olduumuz iin kendi arkadalarmdan bakasyla ilgilenmedim. Beni sorguya ekenlere: ztrak, Polis Mdrne: serbest braktlar.

Fakat hepsi Bakanlk emrine alnmt. Bu vaziyet tam krk gn srd. Bir gn smet nn'nn stanbul'a geldiini duyunca Umum Ktip Kemal Ge-dele'e telefon ettim: Bir adamn ifadesiyle sekiz-on aileyi nasl srndrrsnz? Diye sordum. Ben yapmyorum, kanun yapyor... Dedi. Hangi kanunla tevkif ettiniz, hangi kanunla serbest

braktnz? Polis beni arad, tarad, ne buldu? Benim ihtiyacm yoktur, fakat br arkadalarm oluk ocuk sahibidir. Hi olmazsa onlarn ilerini veriniz. Dedim. Pekl, onlarn ilerini veririz... Dedi. Arkadalar ilerine alnd, ama Savarona'ya deil,

ku

Derken damdan dercesine u soruyu sordular: Senin Ruslardan tandn filn var m? Trklerden dahi yok. Ben ylarca Atatrk'n hizmetinde

Serbest miyim? Diye sordum. ileri Bakan Faik Bu adam niin getirdiniz? Diye sordu. Sonra beni

Benimle beraber gelen sekiz arkada ta serbest brakld.

tu

py

ld

GZL DEFTER

237

baka gemilere. Bana gelince, tam sekiz yl polisin gz hapsinde kaldm. Beikta'taki evimi sattm. zmir'e gittim. Orada da gz hapsi devam etti. Baktm, olacak gibi deil. Kalktm Ankara'ya gittim. ankaya'da Kemal Gdele'le grtm. Kendisinden bu vaziyetin dzeltilmesini ve tekrar Denizyollarna dnmemi istedim. Neyse bu isteim kabul edildi. Yeniden gemilere kumanyac olarak alndm. Bu anlatm olduum notlar konuk olarak kaldm Emniyet Mdrl'ndeki dosyamda bulunmaktadr.

ku

tu

py
S O N

ld z
F 16

238

ATATRKN UAININ

NDEKLER

nsz

Balarken .......................................................................... Saraya arldm Anz Perdeleri

Adm deitiriyor .............................................................. Ne yer, ne ierdi ... ............................................................. evresindeki asalaklar Selanik'ten ne kar Msrl Muganniye

Gzm gryor, ayam da yerinde .................................... ........................................... ............ Beni imtihan ediyor ........................................................... Havuzdaki plak kadnlar kisine karanlar Uykusuzluk rekoru Sofray terkediyor Servetlerinizi veriniz ............................................. ......................................................... ......................................................... .......................................................... .....................................................

Kontes"i akna evirdim .................................................. all brahim'le arkada .................................................... Kayseri'deki sr sahibi..................................................... Hasta oban ziyareti ..................................................... ............................................. ............................................. Ayaklarna kapanan kadn Kpei Foks'un ldrl ubukabad amlnda

Cumhurbakan salonundaki atlar ........................... ... ..................................................

ku

............................................................................

7 9 13 16 18 23 27 29 32 35 40 43 45 47

tu

..........................................................

..................................... ......................

py

...................................................

.....................................................

ld

50 56 58 60 63 66 70 72 74 77

Bekir avu'un hizmeti air ve edipler arasnda

............................ ...................... ..............................................

79 84 88 89 91 93 94 98 98 100 102 104 106 108 110 112 115 116 118 120 121 124 127

Niancl .......................................................... ............ Yalnzl ...................................................................... Cierlerimden hastalandm ............................................ zsoy operas nasl yazld ........................ .................... ran ah'yla sofrada ..................................................... .............................................. ........................................... ........................................ ki arslan bir posta smaz ah'n svire'yle konumas Afgan Kralnn gelii Venizelos'un gelii Konya'da bir olay Alayan Kraldan nasl katk

Bana Cemal Han deyiniz ....................................................

Yugoslav Kralnn gelii ...................................................... ............................................................ ........................................ Muhsin Erturul'la sofrada ..

Gznden ya getiren piyes ............................................... Artistler arasnda ......................................................... Kurbaal zil ........................................................ ... Irak Kral Faysal'n gelii ................................................. Japon Veliahdna verilen ders Emir Abdullah'n yatla gezisi ....................................... ... ........................... ............

ngiltere Kral Nahlin yatnda ..................................... Madam Simpson'a sunduu kahve Romanya Kral Karol'un gelii lk Trk filmini nasl grd Fenerbahe'ye ba

Samsun'a niin km .................................................... 136 Ruslarla bir elence gecesi Sakarya kprsnde Git mektubu getir ...................................... ... 137 Sami Paa'nn einin ss ................................................. 140 .................................................. 141 143 144 147 148 150 152 Yaknlarna verdii ders .................................................... .......................................................... ............................................. ........................... Ya Hazretlerinin Dergh Ankara Lisesi'nde ...

Erturul yatn batrrm .....................

Amerikal gazeteci ...........................................................

ku

......................................................

.........................................................

tu

py
- 239

............................................. 134

.................................................... 135

...................................................

ld

................................ 129

......................................... 131

Son Halife'nin gzyalar ............................................ Masrafn cebinden derdi ............................................. Otomobilleri ....................................................... Elbiselerimi yakn ........................................................... Hzm' nasl gretirdi .............................................. ... Adal Aye Hanm ................... ................................... Rifat Hoca'nn ba ..................................................... Karabekir'e sinirleniyor ............................................. Savarona Yatnn hikyesi ................................................. ki kadn gazeteci ........................................................... Tayyare piyangosu ............................................................. Siz Senyrsnz Reisicumhurluk yapamazsn Beni oy vermee yolluyor Profesr deilsiniz

154 156 158 159 160 162 163 164 168 172 173 174 175 175 177 179 180 182 181 185 187 188 189 191

Kafese girdi ................................................

Birbirimizden ayrlmyalm ... .......................................... Kimse O'nun kadar gzel Allah diyemez ... .. Rus mill manda .................. ... ............. ............ Yunan mandan sonra .......................................... ... Lsyen Hanm' p ................................................... Kafa ls ...................................................................... Ben de sizin gibi insanm .............................................. . Marifetmi gibi evlenmiiz ............................................... Kylnn eei ... Silindirli oban ........................ ... ................................ ......................................................... .................................................. .................................

Rum kadnyla kavuncu

Trk Tiyatrosu ite odur ................................................. elengi nereye koyarsanz koyun Berber Rdvan' kovuu Viyana'dan gelen koltuk ... ............................................... ................................................... alnan Prlantalar ............................................................ Edvard Biyango Orkestras .................................. nsanlar ahtadr ........................................................ Masaj yaptryor Yannda alanlar ................................... .................... .......................................... ............ Bizim villamz yok ... .............................. ....................

ku

....................................... .. .... ....................................... ...................

tu

..............................................

....................................................

py
240

ld

z
190 192 198 197 198 199 202 204 205 206 208 209 193

Rvet verdiimi duyunca Felah yerinde kalsn Madam Vera dondurma yedi

.............................................

210 212 213 214 215 217 219 221 224 225 227 229 231 233 235 238

Kafan tarihe yorma ........................................................... .................................................. ................................................................ .......................................................... ..............................................

Buz sandklarn attryor

Mareal akmakla yatta ............................. ...................... Vasiyetnamesini emirle yazdrd ......................................... Artk dua ediyorduk ..................................................... ok ac ekiyordu ........................................................... Son Bayram Son dakikalar

Salih Bozyk kendini vuruyor

Yzndeki tlbenti kaldrp baktm ...

ldkten sonra .................. ........................................... Yatak araflar .................................................

ku

................................................................ ....................................... ...........................

................................................ ...............

tu

py
- 241

ld z