UNIVERSITETI I PRISHTINS

FAKULTETI I ELEKTROTEKNIKS

Nebi CAKA

U N I V E R S I TE T I I PR I SH T IN S FAKULTETI I ELEKTROTEKNIKS

Nebi CAKA

OPTOELEKTRONIKA

Prishtin, 1996

Recensent: 1. Mr. Agron DIDA, ligjrues n Fakultetin e Elektrotekniks, Prishtin 2. Mr. Rexhep HASANI, ligjrues n Fakultetin e Elektrotekniks, Prishtin

Kryetar i Kshillit botues: Prof. Dr. Hajrullah KOLIQI

Redaktor prgjegjs: Prof. Dr. Bajrush BYTYI

Botues: Universiteti i Prishtins

Kshilli Shkencor-msimor i Kuvendit t Universitetit t Prishtins lejoi publikimin dhe prdorimin e ktij teksti, me Vendimin nr. 165/40, t dats 22.10.1993.

T gjitha t drejtat mbrohen

III Vetm mendja e dritsuar mund t jet m e shpejt se drita. Ta dritsojm, pra, mendjen, q ta arrijm t paarritshmen prjetsin. Nebi Caka

PARATHNIE
Ky libr sht shkruar n baz t ligjratave nga lnda OPTOELEKTRONIKA, q autori u ka mbajtur, gjat katr vjetve t shkuar, studentve t vitit t katrt t drejtimit Elektronika dhe Automatika t Fakultetit t Elektrotekniks n Prishtin. Libri sht hartuar sipas plan-programit msimor t ksaj lnde, e duke konsultuar nj literatur t gjer nga ky lm. Si i till, ky libr s pari u dedikohet ktyre studentve; mirpo, lnda e prfshir n t sht trajtuar ashtu q ky mund t'u shrbej edhe studentve t Telekomunikacionit dhe Informatiks, si dhe studentve t studimeve pasdiplomike nga ky lm, e po ashtu edhe inxhinierve t ktyre drejtimeve. Libri sht i ndar n gjasht kapituj: N kapitullin e par, RREZATIMI OPTIK, jan dhn bazat fizike (optike) t Optoelektroniks. N t, jan paraqitur vetit dhe dukurit karakteristike t drits, jan dhn konceptet kryesore radiometrike dhe fotometrike, sht trajtuar termodinamika e rrezatimit, si dhe sht shqyrtuar ndrveprimi i rrezatimit me materialin. N kapitullin e dyt, FOTOEMITERT DHE FOTODETEKTORT, jan trajtuar komponentet kryesore optoelektronike: diodat dritemetuese (LED-at), fotopruesit, fotodiodat p-n dhe p-i-n, fotodiodat me ortek, fototransistort dhe optoiftuesit. N kt kapitull nuk jan prfshir lasert, edhe pse edhe ata jan fotoemiter, ngase atyre, pr shkak t rndsis, u sht kushtuar nj kapitull i tr (i treti). N kapitullin e tret, LASERT, jan dhn bazat fizike t puns s laserve, jan trajtuar hollsisht tipat kryesor t laserve (n baz t trupave: t gazt, t ngurt, dhe t lngt), dhe sht dhn nj pasqyr e shkurtr e prdorimit praktik t laserve, n: metrologji, mjeksi, industri dhe teknik. N kapitullin e katrt, MODULIMI I DRITS, jan trajtuar tipat kryesor t modulimit dhe t modulatorve t drits (elektrooptik, akustooptik dhe magnetooptik). N kt kapitull jan prfshir edhe Disqet optike dhe Sensort optoelektronik, meq puna e tyre bazohet n dukurin e modulimit t drits. N kapitullin e pest, m t gjerin, SISTEMET ME VALPRCJELLS OPTIK, jan trajtuar (n baz t optiks gjeometrike dhe t teoris valore) fijet optike si valprcjells optik, dhe jan shqyrtuar tipat e tyre kryesor (me indeks shkall dhe me indeks gradual) nga aspekti i prhapjes s sinjalit npr to. sht rrahur shtja e degradimit t sinjalit npr fijet optike, posarisht gjat ngacmimit, vazhdimit dhe iftimit t tyre. Nj paragraf i veant i sht kushtuar Fabrikimit t fijeve optike. Mjaft

IV

PARATHNIE

hapsir, pr shkak t rndsis, u sht kushtuar Sistemeve t telekomunikacionit me fije optike, ku posarisht jan trajtuar sistemet transmetuese shumterminalshe, multipleksimi optik dhe rrjetet digjitale me shrbime t integruara (ISDN). Nj paragraf, po ashtu i veant, u sht kushtuar Telekomunikacioneve koherente me fije optike, t cilat n kohn e fundit jan mjaft aktuale, e nj tjetr Optiks s integruar, e cila sht duke u prdorur gjithnj e m shum n realizimin e komponenteve miniaturale optike pr prdorim n sistemet optoelektronike. N kapitullin e gjasht, t fundit, SISTEMET E PROCESIMIT OPTIK, jan dhn bazat e sistemeve t procesimit optik, sht prekur shtja e optiks s Furiut, n t ciln bazohen shumica drrmuese e ktyre sistemeve, jan shqyrtuar filtrat hapsinor binar e kompleks, filtrat e prshtatur, mikroskopia me kontrast fazor, si dhe njohja e modelit. Nj paragraf i veant i sht kushtuar Holografis; n t sht paraqitur teknika e regjistrimit dhe e reproduktimit t hologrameve, jan dhn tipat kryesor t hologrameve, si dhe nj pasqyr e shkurtr e zbatimit praktik t holografis. N fund, po ashtu n nj paragraf t veant, jan dhn bazat e kompjuterit optik, nprmjet njsive t tij kryesore: memorieve optike, qarqeve optike dhe ndrlidhjeve optike. N fund t do kapitulli, sht dhn nj numr i caktuar i problemeve: n form t shprehjeve matematike q duhen nxjerr, e q nuk jan nxjerr n kt libr pr shkak t vendit t kufizuar; ose n form t detyrave q duhen zgjidhur. Po ashtu, n fund t do kapitulli sht dhn lista e literaturs s konsultuar. Ajo mund t'i shrbej lexuesit pr thellimin e mtejshm t dituris nga ky lm. N fund t librit jan dhn: Lista e konstanteve kryesore fizike dhe matematike (Shtojca A) dhe Tabela e sistemit periodik t elementeve (Shtojca B), si dhe Treguesi i emrave dhe Treguesi i lnds. Treguesi i emrave prfshin listn e shkenctarve dhe t zbuluesve/shpiksve q prmenden n libr, me shnimet kryesore biografike (viti i lindjes dhe viti i vdekjes, profesioni dhe prkatsia kombtare) dhe me numrin e faqes s librit ku prmenden. Treguesi i lnds prfshin nj list t gjat t termave dhe nocioneve t prdorura n kt libr. Ata, n shumicn e rasteve, kur paraqiten pr her t par n kt libr, jepen me germa m t zeza, pr lehtsi t gjetjes s tyre. N libr, shpesh, krahas termit n gjuhn shqipe, jepet edhe termi n anglishte, pr shkak t qartsimit t nocioneve, meq autorit jo rrall i sht dashur t krijoj terma t rinj, qoft pr shkak t mosekzistimit t tyre, qoft pr shkak t mosnjsimit t tyre. Edhe pse autori, prve se me elektroteknik, merret profesionalisht edhe me gjuhsi, ai iu ka shmangur pastrimit t teprt t fjalorit n kt drejtim, madje n disa raste ka paraplqyer termin jo "thjesht shqip", duke pasur parasysh traditn gjuhsore (terminologjike) t studentve t cilve u dedikohet ky libr. Me kt rast autori sht prpjekur q t prdor sa m pak fjal t ndryshme pr t njjtin nocion. Mirpo n disa raste, pr hir t eliminimit t mundsis s keqkuptimit, ai me qllim i prdor dy fjal t ndryshme pr t njjtin nocion; kshtu, p.sh., ai krahas fjals barazim prdor fjaln ekuacion, duke e rezervuar kt t dytn kryesisht pr barazimet e veanta, si jan ato t Maksuellit, t Beselit, t thjerrzs, t vals, diferenciale etj.; ose krahas fjals rreze (e rrethit) prdor fjaln radius pr ta dalluar kt nga rrezja e drits etj.

PARATHNIE

Ky libr pr dritn nuk do ta shihte dritn pa angazhimin e nj numri njerzish rreth daljes s tij. Autori me kt rast falnderon posarisht kolegt: Alush Sejdiun, Blerim Rexhn, Erol Nikeqeviqin, Gazmend Abrashin, Muhamet Hajrizin, Naim Bajincn, Osman Mahmutajn, Vegim Gashin, Vehbi Sheapin dhe Xhafer e Xhemail Krasniqin pr interesim, nxitje dhe diskutime t dobishme n lidhje me pjes t ndryshme t ktij libri. Mirnjohje t posame kan recensentt Mr. Agron Dida dhe Mr. Rexhep Hasani, dhe redaktori prgjegjs Dr. Bajrush Bytyi, t cilt me sugjerimet e tyre kan ndikuar n fizionomin e ktij libri. Sugjerime t dobishme autori ka marr edhe nga Dr. Rexhep Gashi, profesor ordinar i Fakultetit t Shkencave Matematiko-Natyrore, pr t cilat ai i sht mirnjohs. Autori i sht mirnjohs edhe Ali Caks pr ndihmn teknike rreth shkrimit t librit, dhe Miftar Hasanmetajt pr vizatimin e figurave dhe prgatitjen finale kompjuterike t tekstit. Autori nuk do t'ia dilte n krye ta prfundonte shkrimin e ktij teksti pa prkrahjen e pakursyer t s shoqes Vjollcs, dhe pa mirkuptimin dhe durimin e t bijave t tij, Fjolls, pesvjeare, dhe Rins, katrvjeare, pr ka ai u sht veanrisht mirnjohs. Dhe, n fund, autorit i duhet t cek se sht prpjekur q me kt libr t'i ofroj lexuesit jo vetm sa m shum njohuri nga optoelektronika dhe sa m shum t dhna pr komponentet dhe pajisjet optoelektronike konkrete, por dhe t'i shpjegoj dukurit dhe proceset fizike n t cilat bazohen ato, n mnyr q lexuesi t'i kuptoj m leht problemet e ndryshme nga ky lm, dhe t'i zgjidh ato me sukses. Autori sht i vetdijshm se n kt tekst mund t jen prvjedhur gabime t natyrs s ndryshme, prandaj ai do t'i jet mirnjohs donjrit pr vrejtjet dhe sugjerimet e bra me qllim t eliminimit t tyre n ndonj ribotim eventual t ktij teksti. N Prishtin, m 1 mars 1996 Autori

VII

PRMBAJTJA E LNDS
Faqe HYRJE ..... 1 5 5 5 11 19 22 23 28 28 31 32 35 40 44 45 47 58 63 63 64 69 71 73 75 77 77 78 82 86

1. RREZATIMI OPTIK ..... 1.1. Vetit dhe dukurit karakteristike t drits ....
Natyra korpuskulare dhe valore e drits .... Reflektimi dhe thyerja e drits ...... Koherenca dhe interferenca e drits ...... Difraksioni i drits .... 1.1.4.1. Difraksioni i Frenelit nga nj hapje e vogl rrethore .... 1.1.4.2. Difraksioni i Frenelit nga nj disk i patejdukshm ....... 1.1.4.3. Difraksioni i Fraunhoferit nga nj arje e ngusht ........ 1.1.4.4. Difraksioni i Fraunhoferit nga nj hapje rrethore ..... 1.1.4.5. Rrjeta e difraksionit ...... 1.1.5. Polarizimi i drits ...... 1.1.5.1. Polarizimit i drits nprmjet reflektimit dhe thyerjes ...... 1.1.5.2. Polarizimi i drits nprmjet shprhapjes s saj ........ 1.1.5.3. Polarizimi i drits nprmjet dikroizmit ........ 1.1.5.4. Polarizimi i drits nprmjet thyerjes s dyfisht ...... 1.1.5.5. Parametrat e Stoksit dhe matrica e Milerit ........ 1.2. Konceptet kryesore radiometrike dhe fotometrike ..... 1.2.1. Hyrje ..... 1.2.2. Energjia dhe fluksi .... 1.2.3. Shndrrimi i madhsive radiometrike n fotometrike ........ 1.2.4. Prcaktimi i radiancs dhe i iradiancs s burimit ..... 1.2.5. Prcaktimi i radiancs dhe i iradiancs s shmbllimit .... 1.2.6. Sfera integruese ..... 1.3. Termodinamika e rrezatimit optik dhe ndrveprimi i rrezatimit optik me materialin ..... 1.3.1. Hyrje ...... 1.3.2. Trupi i zi dhe ligjet e tij t rrezatimit ...... 1.3.3. Ndrveprimi i rrezatimit optik me materialin ..... 1.3.4. Temperatura termodinamike e rrezatuesit termik ....... 1.1.1. 1.1.2. 1.1.3. 1.1.4.

VIII

PRMBAJTJA E LNDS

1.4. Probleme 1. .... 89 1.5. Literatura 1. ....... 90 2. FOTOEMITERT DHE FOTODETEKTORT ..... 91 2.1. Hyrje ....... 91 2.2. Fotoemitert ....... 91 2.2.1. Luminishenca ........ 91 2.2.2. Diodat dritemetuese (LED-at) ....... 92 2.2.2.1. Proceset rrezatuese n LED ...... 92 2.2.2.2. Tipat kryesor t LED-ave dhe karakteristikat e tyre ........ 101 2.2.2.3. Prdorimi i LED-ave ........ 109 2.3. Fotodetektort ........ 110 2.3.1. Hyrje .......... 110 2.3.2. Parametrat karakteristik t fotodetektorve .......... 111 2.3.3. Fotodetektort termik ........... 113 2.3.4. Fotodetektort kuantik .......... 116 2.3.5. Fotopruesi ........... 121 2.3.6. Fotodioda p-n ......... 125 2.3.6.1. Celula diellore ....... 129 2.3.7. Fotodioda p-i-n ........... 130 2.3.8. Fotodioda me ortek ........ 136 2.3.9. Fototransistori ......... 144 2.4. Optoiftuesit ....... 148 2.5. Probleme 2. ......... 151 2.6. Literatura 2. ........ 152 3. LASERT ......... 153 3.1. Hyrje ....... 153 3.2. Rrezatimi i laserit ....... 154 3.2.1. Atomi si sistem kuantik .......... 154 3.2.2. Proceset rrezatuese n laser ........ 158 3.2.3. Absorbimi dhe amplifikimi i mjedisit laserik ......... 163 3.2.4. Forma dhe gjersia e vijs spektrale t rrezatimit t laserit ......... 164 3.3. Ngacmimi i laserit ........... 170 3.3.1. Laseri me tri nivele ......... 170 3.3.2. Laseri me katr nivele ........ 173 3.4. Rezonatort optik ......... 176 3.4.1. Parimi i puns s rezonatorve optik. Modat......... 176 3.4.2. Tipat e rezonatorve optik ........ 180 3.4.3. Tufa gausiane e drits s laserit .......... 182 3.4.4. Rezonatort optik stabil dhe jostabil ......... 189 3.4.5. Lasert me komutim t faktorit t cilsis Q t rezonatorit ........ 198 3.4.6. Sinkronizimi i modave t rrezatimit laserik......... 201 3.4.7. Seleksionimi i modave t rrezatimit laserik ....... 203

PRMBAJTJA E LNDS

IX

3.5. Lasert n baz t trupave t gazt ....... 205 3.5.1. Hyrje .......... 205 3.5.2. Laseri atomik-neutral me helium-neon ........... 206 3.5.3. Laseri jonik me argon ......... 211 3.5.4. Laseri molekular me dyoksid karboni ........ 213 3.6. Lasert n baz t trupave t ngurt ......... 218 3.6.1. Hyrje .......... 218 3.6.2. Mjedisi aktiv dhe sistemi pr pompim ....... 220 3.6.3. Laseri me rubin .......... 221 3.6.4. Laseri me neodim ........... 225 3.6.5. Lasert n baz t gjysmpruesve Diodat laser ........ 227 3.6.5.1. Proceset rrezatuese n lasert gjysmprues ....... 227 3.6.5.2. Tipat kryesor t diodave laser: karakteristikat e tyre ....... 230 3.6.5.3. Lasert gjysmprues njmodsh ....... 235 3.7. Lasert n baz t trupave t lngt .......... 238 3.7.1. Hyrje .......... 238 3.7.2. Laseri n baz t ngjyrave organike ....... 240 3.8. Laseri me elektrone t lira (FEL) .......... 243 3.9. Specifikimet kryesore t laserve dhe prdorimi i tyre praktik .......... 245 3.9.1. Hyrje .......... 245 3.9.2. Prdorimi praktik i laserve ....... 248 3.9.2.1. Prdorimi i laserve n gjeodezi dhe metrologji ....... 248 3.9.2.2. Prdorimi i laserit n industri ........ 249 3.9.2.3. Prdorimi i laserit n mjeksi ........ 253 3.9.2.4. Prdorimi i laserit n teknikn ushtarake ........... 255 3.9.2.5. Prdorimi i laserit n teknikn e komunikacionit .......... 256 3.10. Probleme 3. ........... 257 3.11. Literatura 3. ......... 258 4. MODULIMI I DRITS ........ 259 4.1. Llojet e modulimit t drits ....... 259 4.2. Modulimi elektrooptik (E-O) ........ 263 4.2.1. Efekti elektrooptik (E-O) ....... 263 4.2.2. Modulatort elektrooptik (E-O) ........ 267 4.2.2.1. Modulatort E-O me efekt longitudinal ........ 267 4.2.2.2. Modulatort E-O me efekt transversal .......... 271 4.2.3. Modulatort hapsinor t drits me kristal t lngt ......... 276 4.3. Modulimi akustooptik (A-O) ......... 279 4.4. Modulimi magnetooptik (M-O) ......... 285 4.5. Modulimi i drits s diods dritmetuese (LED) .......... 288 4.6. Modulimi i drits s diods laser (LD) .......... 292 4.7. Sistemet me disqe optike ........ 295 4.7.1. Disqet optike .......... 295 4.7.2. Audiosistemet me kompaktdisqe ............ 300

PRMBAJTJA E LNDS

4.7.3. Videosistemet me videodisqe ........ 4.7.4. Sistemet kompjuterike me disqe optike ......... 4.8. Sistemet sensorike optoelektronike ...... 4.8.1. Sensort n baz t modulimit n intensitet ....... 4.8.2. Sensort n baz t modulimit n faz ....... 4.8.3. Sensort n baz t modulimit n frekuenc .......... 4.9. Probleme 4. ......... 4.10. Literatura 4. .........

304 306 307 309 311 312 313 314

5. SISTEMET ME VALPRCJELLS OPTIK .......... 315 5.1. Fijet optike dhe komponentet prej fijeve optike .......... 315 5.2. Fijet optike si valprcjells optik ....... 316 5.2.1. Prhapja e valve npr valprcjells ....... 316 5.2.2. Struktura, parametrat dhe tipat kryesor t fijeve optike ......... 321 5.3. Prhapja e drits npr fijet optike sipas optiks gjeometrike ....... 324 5.3.1. Hyrje .......... 324 5.3.2. Fijet optike me indeks shkall ........ 324 5.3.3. Fijet optike me indeks gradual ....... 330 2.1. Prhapja e drits npr fijet optike sipas teoris valore .......... 333 2.1.1. Fijet optike me indeks shkall ........ 333 2.1.1.1. Fijet optike me indeks shkall me prcjellje t dobt ........ 348 2.1.1.2. Rrjedhja e fuqis npr fijen optike me indeks shkall ......... 353 5.4.2. Fijet optike me indeks gradual ........ 357 5.5. Degradimi i sinjalit n fijet optike ........ 363 5.5.1. Dobsimi i sinjalit n fijet optike ........ 363 5.5.1.1. Dobsimi pr shkak t absorbimit n material ....... 364 5.5.1.2. Dobsimi pr shkak t shprhapjes s drits n material ....... 367 5.5.1.3. Dobsimi pr shkak t humbjeve n mbshtjellsen ......... 370 5.5.1.4. Dobsimi pr shkak t lakimit t fijes optike ......... 370 5.5.2. Dispersioni i sinjalit n fijet optike ......... 371 5.6. Ngacmimi, vazhdimi dhe iftimi i fijeve optike ........ 375 5.6.1. Ngacmimi i fijeve optike ......... 375 5.6.1.1. Ngacmimi i fijes optike me LED syprinemetues ....... 377 5.6.1.2. Ngacmimi i fijeve optike me diod laser (LD) ........... 380 5.6.2. Vazhdimi i fijeve optike ......... 383 5.6.3. iftzimi fije optike fotodetektor ...... 386 5.7. Fabrikimi i fijeve optike ......... 388 5.7.1. Materialet pr fabrikimin e fijeve optike ......... 388 5.7.2. Metodat e fabrikimit t fijeve optike ........... 389 5.7.2.1. Hyrje ......... 389 5.7.2.2. Metoda OVD ......... 391 5.7.2.3. Metoda VAD ......... 393 5.7.2.4. Metoda MCVD ......... 394 5.7.2.5. Metoda PCVD ........... 394

PRMBAJTJA E LNDS

XI

5.7.3. Trheqja e fijeve optike nga paraforma ........... 396 5.8. Sistemet e telekomunikacionit me fije optike ....... 397 5.8.1. Veorit dhe struktura e sistemeve t telekomunikacionit me fije optike ......... 397 5.8.2. Dhnsit dhe marrsit optik ........... 406 5.8.3. Fijet dhe kabllot optike ....... 408 5.8.4. iftzuesit, bashkuesit dhe konektort optik ......... 415 5.8.5. Sistemet transmetuese shumterminalshe me fije optike ........... 417 5.8.6. Multipleksimi optik ........ 423 5.8.7. Rrjetet digjitale me shrbime t integruara (ISDN) ........ 426 5.9. Telekomunikacioni koherent me fije optike ........ 427 5.9.1. Hyrje .......... 427 5.9.2. Konfiguracioni i sistemit optik koherent ......... 429 5.10. Optika e integruar (IO) ........ 433 5.10.1 Karakteristikat e valpcjellsit petak ............ 433 5.10.2 Disa komponente t optiks s integruar ........... 436 5.11. Probleme 5. ....... 440 5.12. Literatura 5. .......... 442 6. SISTEMET E PROCESIMIT OPTIK ........ 443 6.1. Hyrje ....... 443 6.2. Sistemet optike t procesimit t informacionit ......... 443 6.2.1. Teoria skalare e difraksionit ........ 443 6.2.2. Vetit e transformimeve Furie t thjerrzave. Thjerrza e holl si procesor optik .......... 446 6.2.3. Funksionet e transferit ........ 449 6.2.4. Sistemet e procesimit me an t filtrave hapsinor ....... 452 6.2.4.1. Filtrimi hapsinor me an t filtrave binar ....... 452 6.2.4.2. Procesimi optik jolinear i sinjalit. .......... 455 6.2.4.3. Procesimi optik me an t filtrave kompleks ....... 457 6.2.4.4. Filtrat e prshtatur ......... 458 6.2.4.5. Mikroskopia me kontrast fazor .......... 459 6.2.4.6. Njohja e modelit ........ 461 6.3. Holografia ....... 464 6.3.1. Hyrje ........... 464 6.3.2. Regjistrimi dhe rindrtimi i hologramit ........... 465 6.3.3. Holografia jashtboshtore ....... 468 6.3.4. Holografia e Furieut ........ 471 6.3.5. Tipat e hologrameve ....... 473 6.3.6. Disa zbatime t holografis ......... 475 6.4. Kompjuteri optik ....... 479 6.4.1. Memoriet optike ......... 480 6.4.2. Komunikacionet optike ........... 481 6.4.2.1. Komunikacionet brenda ipit ......... 481

XII

PRMBAJTJA E LNDS

6.4.2.2. Komunikacioni ndrmjet ipave ........ 482 6.4.2.3. Komunikacioni ndrprocesor ........ 482 6.4.3. Qarqet optike .......... 483 6.4.3.1. Komutatort bistabil optik ......... 483 6.4.3.2. Modulatort hapsinor t drits ....... 485 6.4.4. Disa zbatime konkrete t qarqeve optike kompjuterike .......... 485 6.4.4.1. Mbledhsi-zbritsi optik......... 486 6.4.4.2. Shumzuesi optik....... 487 6.4.4.3. Shumzuesi vektor-matric........ 489 6.4.4.4. Sistemi optik hijehedhje i koduar me polarizim/POSC ....... 492 6.5. Probleme 6. ......... 494 6.6. Literatura 6. ....... 495 Shtojca A Konstantet kryesore fizike e matematike ......... 497 Shtojca B Sistemi periodik i elementeve kimike .......... 498 TREGUESI I EMRAVE ........ 499 TREGUESI I LNDS .......... 501

HYRJE
Zhvillimi i hovshm i shkencs dhe i tekniks n gjysmn e dyt t ktij shekulli ka mundsuar lindjen e nj varg degsh, si t shkencs, ashtu edhe t tekniks, shumica e t cilave jan ndrdisiplinore. Njra prej tyre, e cila sht duke u afirmuar gjithnj e m shum, pa mdyshje, sht edhe optoelektronika. Optoelektronika sht deg e shkencs (e optiks) dhe e tekniks (e elektroniks) e cila merret me studimin e komponenteve, t pajisjeve dhe t sistemeve, puna e t cilave bazohet n dukurin e lvizjes s elektroneve dhe t fotoneve; si dhe me shpjegimin e ktyre dukurive. Pra, optoelektronika sht elektronik e bazuar n dukuri optike, apo optik e zbatuar n pajisje dhe sisteme elektronike. Derisa elektronika, si deg e shkencs dhe e tekniks, z fill n kt shekull, fillet e optiks, si deg t shkencs, hasen qysh n Greqin antike, rreth vitit 300 para ers s re, n veprn "Optika" t Euklidit, nj nga matematikant m t mdhenj t asaj kohe. Optika sht deg e fiziks e cila merret me studimin e dukurive t drits dhe t natyrs s saj; dhe, sipas mnyrs s trajtimit t dukurive t drits, ajo rndom ndahet n dy deg: n optikn gjeometrike dhe n optikn fizike. Optika gjeometrike merret me studimin e dukurive t drits, pa hyr n shpjegimin e natyrs s saj, duke u nisur nga disa postulate t cilat i prkufizojn vetit kryesore t drits: prhapja drejtvizore e drits, mosveprimi i tufave t drits n njra-tjetrn, ligji i reciprocitetit (i ndrrimit reciprok t vendit t burimit me at t detektorit), ligji i reflektimit, dhe ligji i thyerjes. N optikn gjeometrike bn pjes edhe fotometria, e cila merret me matjen e madhsive optike, duke mos e marr parasysh natyrn e drits. Optika fzike merret me studimin e dukurive optike duke e marr parasysh natyrn e drits, dhe mu n baz t ksaj i shpjegon ato, duke i zgjidhur, kshtu, disa probleme t pazgjidhshme pr optikn gjeometrike, si jan: interferenca, difraksioni e polarizimi. N pikpamje teorike, ajo e prfshin edhe optikn gjeometrike, si rast special. Kapitull m vete i optiks fizike sht optika e kristalit, e cila merret me studimin e dukurive t drits gjat prhapjes s saj npr kristale. Pr shkak t natyrs dysore t drits valore dhe korpuskulare (grimcore) q n fillim t studimit dhe t shpjegimit t dukurive t saj, lindin dy teori pr dritn: teoria valore dhe teoria korpuskulare. Sipas teoris valore, t bazuar n parimin e Hajgensit (1678) sipas t cilit n mjediset homogjene secila pik e ballit t vals mund t konsiderohet si nj burim i

HYRJE

nj vale t re elementare dukurit e drits shpjegohen me an t lvizjes valore t mjedisit t prkryer hipotetik elastik, t quajtur eter. Me an t ksaj teorie arrihet t shpjegohet dukuria e interferencs (si siprvendosje e dy valve kur ndrmjet tyre ekziston nj ndryshim n faz), e n baz t saj edhe dukuria e zbrthimit t drits n nj film/cip t holl (Jangu, m 1801); e po ashtu dhe dukuria e difraksionit, a e lakimit t valve kur ato hasin n pengesa ose arje shum t vogla (Freneli, m 1832). Sipas teoris korpuskulare (Njutoni, m 1672), drita trajtohet si nj vrushkull grimcash materiale t quajtura korpuskula t cilat lvizin me shpejtsi c (e cila n vakuum sht e barabart me 300.000 km/s). Me ann e ksaj teorie sht arritur t shpjegohet lvizja drejtvizore e drits dhe dukuria e reflektimit dhe e thyerjes s saj, por jo edhe dukuria e interferencs dhe e difraksionit t drits, prandaj kjo teori sht braktisur shpejt pas shfaqjes s saj. M 1864 Maksuelli e paraqet teorin e fushs elektromagnetike, e njherazi e formulon teorin elektromagnetike t drits, duke i prgjithsuar kshtu rezultatet eksperimentale t Faradejit (1844-1855). Ai e parashikoi ekzistimin e valve elektromagnetike nj erek shekulli para se t'i zbulonte kto n mnyr eksperimentale Herci (m 1888). Sipas ksaj teorie, drita trajtohet si val elektromagnetike. Vetm me an t ksaj teorie mund t shpjegohet dukuria e polarizimit t drits si lkundje e drits n nj rrafsh t caktuar. E me an t dukuris s polarizimit, bie fjala, shpjegohet fakti se dy val t drits, t cilat sipas teoris valore do t duhej t binin n interferenc, nuk mund t interferohen fare, pr arsye se jan t polarizuara, dhe lkunden n dy rrafshe t ndryshme q qndrojn normal njri me tjetrin. Teoria e Maksuellit edhe sot paraqet nj teori t gjithpranueshme t fushave elektromagnetike makroskopike. Por edhe kjo teori sikurse dhe teorit e tjera para saj nuk sht gjithprfshirse. Me ann e ksaj teorie mund t shpjegohen t gjitha fenomenet e prhapjes s drits, por jo edhe dukuria e ndrveprimit t materies dhe rrezatimit optik a dukuria e emisionit dhe e absorbimit t drits dukuri kto t natyrs elektromagnetike q kan t bjn me mikrostrukturn e materies. Me zbulimin e vijave t errta n spektrin e Diellit nga Fraunhoferi, m 1814, mund t thuhet se fillon optika (fizika) moderne. Shpjegimin e ktyre vijave me an t vijave absorbuese t gazeve n atmosfer e japin, m 1861, Bunzeni dhe Kirhofi. Ky ka qen njherazi fillimi i analizs spektrale, nj disipline shkencore t veant e cila paraqet bazat empirike t fiziks atomike dhe molekulare. Krkimet e bra n fund t shekullit XIX dhe n fillim t shekullit XX kan treguar se me ndryshimin e gjatsis s vals t drits lindin edhe ndryshime cilsore n vetit e saj. Bhet e qart se nevojitet nj teori e re e cila do t'i shpjegonte dukurit optike t pashpjegueshme deri m ather, si ishin problemet e rrezatimit t trupit t zi, dhe efekti fotoelektrik. Me studimin e rrezatimit t trupave t ngrohur zgjerohet horizonti i njohurive pr natyrn e drits. Kshtu, kuptohet se emisioni dhe absorbimi i drits nuk ndodhin n mnyr t vijueshme por n mnyr diskrete (t pavijueshme) n porcione t caktuara t quajtura kuante, madhsia e t cilave varet nga frekuenca. N kt mnyr lind teoria e kuanteve e drits. Sipas ksaj teorie,

HYRJE

drita ka struktur diskrete, jo vetm n astin e emetimit dhe t absorbimit, por edhe gjat prhapjes s saj. N vend se pr prhapjen e valve ktu flitet pr lvizjen e fotoneve si grimca elementare t drits, dhe n kt rast merret se do foton zotron nj energji t caktuar dhe nj sasi t caktuar lvizjeje. Me an t ksaj teorie shpjegohet rrezatimi i trupit t zi (Planku, m 1900), efekti fotoelektrik (Ajnshtajni, m 1903), dhe spektri vijor i gazeve (Bori, m 1913). N kt koh lind edhe teoria dualiste (dysore) e drits a teoria valore e materies, postulatet e s cils i v D Broji (m 1924), e sipas s cils drita trajtohet edhe si lvizje e fotoneve, edhe si prhapje e valve elektromagnetike. M von, Shredingeri (m 1926), e formulon t ashtuquajturin ekuacion t vals (t quajtur, pastaj, sipas tij, ekuacioni i Shredingerit), i cili i prshkruan valt e materies, duke i vn, kshtu, bazat e mekaniks s kuanteve (mekaniks kuantike). Nj etap e re n zhvillimin e optiks lind me zbulimin e gjeneratorit kuantik t drits koherente a t laserit (nga Majmani, m 1960). Drita koherente e laserit (e cila karakterizohet me nj faz fikse n nj vend t caktuar t hapsirs) mundson realizimin praktik t holografis, teknik kjo e prftimit t fotografis tredimensionale, e zbuluar nga Gabori qysh m 1948. Drita e laserit gjen zbatim edhe n mjeksi, industri e teknik sidomos n telekomunikacionet optike, ku tregohen si shum t prshtatshm sidomos lasert gjysmprues. Sot n kt lm sht duke u punuar rreth laserve t impulseve ultra t shkurtra me fuqi ultra t mdha pr zbatim n t ashtuquajturn optik jolineare, dhe n spektroskopin ultra t shpejt. Nj revolucion n sistemet e telekomunikacionit paraqet shfaqja e t ashtuquajturave fje optike, t ndrtuara prej qelqi kuarcor (SiO2), e me diametr jo m t madh se 100-150 m. Me prdorimin e fijeve (kabllove) optike rritet kapaciteti i transmetimit t informacioneve pr disa rende t madhsis. Kshtu, p.sh., derisa me an t nj ifti t prdredhur t kabllos prej bakri mund t transmetohen jo m shum se disa qindra mijra bite informacion n sekond, me nj kabllo optike (me shum fije qelqi) me prmasa shum m t vogla mund t transmetohen me mijra milion bite informacion, po ashtu pr nj sekond. Qysh tash jan arritur kapacitetet e transmetimit prej 565 Mbit/s e planifikohen kapacitetet e rendit Gbit/s. Zhvillimi i hovshm i mikroelektroniks mundson edhe miniaturizimin e komponenteve optoelektronike, si jan diodat dritemetuese (LED), lasert gjysmprues a diodat laser (LD), fotodiodat p-i-n dhe fotodiodat me ortek (APD). N baz t t ashtuquajturve valprcjells optik petak, t ndrtuar n baz t kristalit prej litium-niobati (LiNbO3), fillojn t konstruktohen edhe komponente optike t integruara miniaturale, si p.sh. modulator, shndrrues analog-digjital dhe digjital-analog, bistabila, iftzues etj., t cilat paraqesin fillet e optiks s integruar. M von, krahas qarqeve t integruara elektronike dhe qarqeve t integruara optike, fillojn t prdoren edhe qarqet e integruara optoelektronike, t cilat paraqesin kombinimin e komponenteve elektronike dhe atyre optike n t njjtin ip miniatural. Kshtu, p.sh., n t njjtin ip mund t hasen laseri gjysmprues, modulatori fazor, monitori i drits dhe qarqet elektronike prkatse.

HYRJE

Memoriet optike tashm jan realitet, ose si disqe optike digjitale ose si memorie holografke. Kshtu, fijet optike dhe memoriet optike mund t'i avancojn dukshm sistemet e procesimit t tipit paralel dhe t tipit t shprndar. Ky do t ishte kompjuteri i s nesrmes: kompjuteri optik i prbr prej njsive pr procesim optik, memorieve optike dhe lidhjeve prkatse me fije optike.

499

TREGUESI I EMRAVE
(prditsuar m 2013)
1. ABBE (Abe), Ernst Karl (1840-1905) fizikan gjerman 13 2. ARMSTRONG (Armstrong), Edwin Howard (1890-1954) inxhinier elektrik e shpiks amerikan 427 3. ARMSTRONG (Armstrong), Neil (1930-2012) astronaut amerikan 249 4. ALDRIN (Oldrin), Edwin (1930) astronaut amerikan 249 5. ALHAZEN: AbuAli Al-Hasan Ibn Al-Haytham (shek. X) fizikan arab 12 6. AIRY (Eri), George Biddell (1801-1892) astronom anglez 31, 32, 184, 454 7. AMPRE (Amper), Andr-Marie (1775-1836) fizikan e matematikan francez 8 8. APOLLONIOS o PERGAGIOS (Apoloniu nga Perga), (262 p.e.r.-190 p.e.r.) matematikan (gjeometr) e astronom grek 38 9. BALMER (Balmer), Johann Jakob (1825-1898) fizikan e matematikan zviceran 157 10. BASOV, Nikolay Gennadiyevich (1922-2001) fizikan rus 153 11. BARTHOLINUS, Erasmus (Rasmus Bartholin) (1625-1698) fizikan, matematikan e mjek danez 48 12. BELL (Bel), Alexander Graham (1847-1922) fizikan amerikan (skocez) 262 13. BESSEL (Besl), Friedrich Wilhelm (1784-1846) astronom e matematikan gjerman 269, 338-343, 350/4 14. BOHR (Bor), Niels Henrik David (1885-1962) fizikan danez 2, 156 15. BOLTZMANN (Bolcman), Ludwig Eduard (1844-1906) fizikan e filozof austriak 80/2/6, 161/3, 170, 368 16. BOOLE (Bull), George (1815-1864) matematikan, filozof e logjikan anglez 490 17. BORN (Born), Max (1882-1970) fizikan gjerman-britanez 93 18. BOSE (Bos), Jagadish Chandra (1858-1937) fizikan e fiziolog indian 82 19. BOYD (Bojd), Gary D. (1932) inxhinier elektrik e fizikan amerikan 184 20. BRACKETT (Braket), Frederick Sumner (1896-1988) fizikan e spektroskopist amerikan 157 21. BRAGG (Breg), William H. (1862-1942) fizikan anglez 237-238, 281-284, 433, 463 22. BRAVAIS (Brave), Auguste (1811-1863) fizikan e mineralog francez 47 23. BREWSTER (Bruster), David (1781-1868) fizikan, matematikan, astronom e shpiks skocez 208, 209, 212 24. BRILLOUIN (Briluen), Lon Nicolas (1889-1969) fizikan francez 96, 358, 367/8/9 25. BROGLIE (Broj), Louis de (1892-1987) fizikan francez 2, 93, 156 26. BUNSEN (Bunzn), Robert Wilhelm (1811-1899) kimist e fizikan gjerman 2 27. BURRUS (Baras), Charles A. (1927) fizikan e shpiks amerikan 107/8 28. COULOMB (Kulon), Charles Augustin de (1736-1806) fizikan francez 156 29. COTTON (Koton), Aim Auguste (1869-1951) fizikan francez 287 30. CURIE (Kyri), Pierre (1859-1906) fizikan francez 288

500

TREGUESI I EMRAVE

31. CZOCHRALSKI (ohralski), Jan (1885-1953) kimist polak 226 32. DARLINGTON (Darlington), Sidney (1906-1997) inxhinier elektrik e shpiks amerikan 147 33. DIRAC (Direk), Paul Adrien Maurice (1902-1984) fizikan anglez 117/8 34. DESCARTES (Dekart), Ren [lat. Renatus Cartesius] (1596-1650) filozof, matematikan, fizikan e shkrimtar francez 8, 335 35. DOPPLER (Doplr), Christian Andreas (1803-1853) matematikan e fizikan austriak 77, 168-170, 209-210, 284, 312 36. DRIFFIELD (Drifild), Vero Charles (1848-1915) inxhinier kimik anglez 488 37. EINSTEIN (Ajnshtajn), Albert (1879-1955) fizikan amerikan (gjerman-hebre) 2, 82, 153, 158, 161/2 38. EUKLEIDIS (Euklidi) (330 p.e.r - 275 p.e.r) matematikan e fizikan grek 1 39. EULER (Ojlr), Leonhard (1707-1783) matematikan, fizikan e astronom zviceran 328 40. FABRY (Fabri), Charles (1867-1945) fizikan francez 21, 180, 204, 210, 223, 230, 235, 243, 432/3, 483 41. FARADAY (Ferdi), Michael (1791-1867) fizikan e kimist anglez 2, 8, 285-288 42. FERMI (Fermi) Enrico (1901-1954) fizikan italian 117/8, 228/9 43. FOURIER (Furie), Jean-Baptiste Joseph (1768-1830) matematikan francez 328, 443463, 471-475, 485/89/92 44. FOX (Foks), Arthur G. (shek. XX) fizikan e shpiks amerikan 180 45. FRAUNHOFER (Fraunhofer), Joseph (1787-1826) fizikan gjerman 2, 22, 28-31, 445/6, 473 46. FRESNEL (Frenel), Augustin J. (1788-1827) fizikan francez 1, 22-28, 50-52, 180/1, 327, 370, 444, 473 47. GABOR (Gabor), Dennis (Gbor Dnes) (1900-1979) fizikan anglez (hungarez) 2, 465/73/77 48. GAUSS(Gaus), Karl F. (1777-1855) matematikan e astronom gjerman 8, 167, 169/70, 179, 182/3, 185, 187, 191, 202/3,410 49. GLAN (Glen), Paul (1846-1898) fizikan gjerman 57 50. GLOGE (Glog), Detlef (1936) fizikan e shpiks amerikan (gjerman) 349, 370 51. GORDON (Gordn), James Power (1928-2013) fizikan amerikan 143, 184 52. HAMILTON (Hamilton), William Rowan (1805-1865) matematikan, fizikan e astronom irlandez 8, 333 53. HANKEL (Hankl), Hermann (1839-1873) matematikan gjerman 340/43/55 54. HANSEN (Hanzn), Peter Andreas (1795-1874) astronom gjerman (danez) 157 55. HEARD (Hrd), Harry G. (shek. XX) fizikan amerikan 217 56. HEISENBERG (Hajznberg), Werner K. (1901-1976) fizikan gjerman 166 57. HERMITE (Ermit), Charles (1822-1901) matematikan francez 185 58. HERTZ (Herc) Heinrich R. (1857-1894) fizikan gjerman 2 59. HERZBERG (Hercberg), Gerhard (1904-1999) fizikan gjerman kanadez 213 60. HOOKE (Huk), Robert (1635-1703) fizikan anglez 308 61. HUMPHREYS (Hamfriz), Curtis Judson (1898-1986) fizikan amerikan 157 62. HURTER (Hurter), Ferdinand (1844-1898) kimist zviceran 488 63. HUYGENS (Hejhns), Christiaan (1629-1695) astronom, fizikan e matematikan holandez 1, 23, 29, 32, 443/5 64. JAVAN (Xhevan), Ali (1926) fizikan dhe shpiks amerikan iranian 153 65. JEANS (Xhinz), James H. (1877-1946) fizikan, matematikan e astrofizikan anglez 82 66. JOULE (Xhaul), James P. (1818-1889) fizikan anglez 364 67. KERR (Ker), John (1824-1907) fizikan skocez 199, 263, 274-276, 287/8, 313

TREGUESI I EMRAVE

501

68. KIRCHHOFF (Kirhhof), Gustav R. (1824-1887) fizikan gjerman 2, 78, 83, 190, 443/4 69. KRAMERS (Kramrs), Hendrik Anthony (1894-1952) fizikan holandez 358 70. LAMBERT (Lambert), Johann H. (1728-1777) fizikan, matematikan e astronom gjerman (francez) 67, 72, 75 71. LAND (Lend), Edwin Herbert (1909) shkenctar e shpiks amerikan (hebre) 45 72. LAPLACE (Laplas), Pierre Simon de (1749-1827) astronom e fizikan francez 335 73. LEITH (Lith), Emmett N. (1927-2005) fizikan amerikan, profesor i inxhinieris elektrike 473 74. LI (Li), Tingye (1931-) fizikan e shpiks amerikan 180 75. LORENTZ (Lorenc), Hendrik A. (1853-1928) fizikan holandez 167, 170, 234 76. LYMAN (Llajman), Theodore (1874-1954) fizikan amerikan 157 77. MACH (Mah), Ernst Waldfried (1838-1916) fizikan e filozof austriak 311/2, 436/7 78. MAIMAN (Mejman), Theodord Harold (1927-2007) fizikan amerikan 2, 153 79. MAXWELL (Maksuell), James C. (1831-1879) fizikan anglez 1, 2, 7, 8, 169, 324, 333-336, 434 80. MALUS (Malys), tienne L. (1775-1812) fizikan francez 45 81. MARCUSE (Markuze), Dietrich (1929-) fizikan amerikan gjerman 356 82. MENDELJEJEV (Mendjeljejev), Dmitrij I. (1834 - 1907) kimist rus 155 83. MILLER (Miler), John Milton (1882-1962) inxhinier elektrik dhe fizikan amerikan 404 84. MUELLER (Miler), Hans (1900-1965) fizikan amerikan gjerman (Mller) 47, 58-63 85. MICHELSON (Majklsn), Albert A. (1852-1931) fizikan amerikan 21, 248 86. MOUTON (Muton), Henri (1869-1935) fizikan francez 287 87. NATH (Nath), N. S. Nagendra (shek. XX) fizikan indian 283/4 88. NEUMANN (Nojman), John von (1903-1957) matematikan amerikan (hungarez) 338/40 89. NEWTON (Njutn), Isaac (1642-1727) fizikan, matematikan e astronom anglez 1, 21 90. NICOLE (Nikol), William (1768-1851) fizikan skocez 57 91. PASCHEN (Pashn), Friedrich (1865-1947) fizikan gjerman 157 92. PAULI (Pauli), Wofgang (1900-1958) fizikan zviceran 155 93. PROT (Pero), Alfred (1863-1925) fizikan francez 21, 180, 204, 210, 223, 230, 235, 243, 432/3, 483 94. PFUND (Pfund), August Herman (1879-1949) fizikan amerikan 157 95. PLANCK (Plank), Max (1858-1947) fizikan gjerman 2, 81/2, 87, 161, 366 96. POCKELS (Pokels), Friedrich Carl Alwin (1865-1913) fizikan gjerman 199, 263, 267/8, 313 97. POISSON (Puason), Simon Denis (1781-1840) matematikan, fizikan e gjeometr francez 309 98. PORRO, Ignazio (1801-1875) shpiks italian i instrumenteve optike 13 99. POYNTING (Pojnting), John Henry (1852-1914) fizikan anglez 10, 11,55,64 100. PROHOROV, Aleksandr Mihailovich (1916-2002) fizikan rus 153 101. RAMAN, Chandrashekhara Venkata (1888-1970) fizikan indian 283/4, 367/8/9 102. RAYLEIGH (Rejli), John William Strutt (1842-1919) fizikan anglez 81, 367/8 103. ROCHON (Roshon), Alexis-Marie de [Abb Rochon] (1741-1817) astronom e fizikan francez 57 104. ROWLAND (Roulnd), Henry Augustus (1848-1901) fizikan amerikan 35 105. RUSSELL (Rasll), Henry Norris (1877-1957) astronom amerikan 158 106. SAGNAC (Sanjak), Georges (1869-1928) fizikan francez 312 107. SCHFER (Shefer), Fritz Peter (1931-2011) fizikan gjerman 240

502

TREGUESI I EMRAVE

108. SCHAWLOW (Shaullou), Arthur Leonard (1921-1999) fizikan amerikan 153 109. SCHOTTKY (Shotki), Walter Herman (1886-1976) fizikan gjerman 132 110. SCHRDINGER (Shredingr), Erwin Rudolf (1887-1961) fizikan austriak 2, 93-95, 369 111. SNARMONT, Henri Hureau de (1808-1862) mineralog e fizikan francez 57 112. SNELL (Snell) Van Royan, Wilebrord (1580-1626) astronom e matematikan holandez 12, 65, 248, 325, 387 113. SAUNDERS (Saunderz), Frederick Albert (1875-1963) astronom amerikan 158 114. STOKES (Stoks), George Gabriel (1819-1903) matematikan e fizikan anglez 58-62 115. STEFAN (Shtefan), Joef (1835-1893) fizikan e matematikan slloven, 80, 86 116. STRONG (Strong), John D. (1905-1992) fizikan e astronom amerikan 157 117. TAYLOR (Tejllr), Brook (1685-1731) matematikan anglez 460 118. THOMPSON, Silvanus Philipps (1851-1916) fizikan anglez 57 119. TOWNES (Taunz), Charles Hard (1915-1995) fizikan amerikan 153 120. UPATNIEKS (Aptnikz), Juris (1936) fizikan amerikan leton 473 121. URBACH (Urbah), Franz (1902-1969) fizikan amerikan austriak-hebre 365 122. VANDERLUGT, (VanderLugt), Anthony B. (1937-2000) inxhinier elektrik, fizikan e shpiks amerikan 457, 475 123. VERDET (Verde), Marcel mile (1824-1866) fizikan francez 286 124. WIEN (Vin), Wilhelm (1864-1928) fizikan gjerman 80/2 125. WIENER (Viner), Otto Heinrich (1862-1927) fizikan gjerman 20 126. WENTZEL (Vencel), Gregor (1898-1978) fizikan gjerman 358 127. WOLASTON (Vulstn), William Hyde (1766-1828) kimist e fizikan anglez 57,487 128. YOUNG (Jang), Thomas (1773-1829) fizikan, mjek e astronom anglez 1, 308/11 129. ZEHNDER (Cender), Ludwig Louis (1854-1949) fizikan zviceran 311/2, 436/7 130. ZEIGER (Zajger/Cajger), Herbert J. (1925-2011) fizikan amerikan 153

503

TREGUESI I LNDS
aberacioni sferik 16 absorbimi (i drits) 2, 13, 188 - infrakuq 364/5 - inherent 364 - i mjedisit laserik 163 - i stimuluar 160 - ultravjollc 364/5 absorbtanca () 82, 83 adiviteti 450 admitanca (e LED-it) 105 aktivatort 221 aktiviteti optik 58 amplifikimi - i dyanshm (G) 163 - fotoprues (G) 123 - optimal me ortek (Mopt) 143 - i pjesshm () 163 - i rryms (i APD-s) (M) 141 amortizuesi 412 analiza - lumineshente 92 - spektrale 2 analizatori 45 anihilimi i fononit 281 anizotrop 11, 45 aparatet optike 14 APD (fotodioda me ortek) 135 apertura numerike (NA) 326, 410 - lokale 362 ASK 261, 400 atenuatori 404 atomi i hidrogjenit 156 autokorelacioni 452 barkodi (kodi me shoka) 309 bartsja (optike) 259 barriera Shotki 132 bashkimi Y 439 bashkuesi optik 415/6 beli i tufs gausiane 183 brthama e kabllos optike 412 BIR 406 birefringjenca 47 blenda (mbyllsja) E-O 313 bolometri 16, 114 boshti - dielektrik kryesor 54 - kristalografik 47 - optik 14 - i kristalit 48, 54/5 - i transmetimit 45 brezat - energjetik 95, 218, 241 - i lejuar 95, 218 - i ndaluar 95, 218 - i prueshmris 95, 218 - i valencs 95, 218 - e interferencs 21 burimi (i drits) 77 - brezngusht 77 - brezgjer 77 - diskret (vijor) 77 - termik 77 - izotrop 29 - jotrupzi 82 - lambertian 66/7, 363, 377 - piksor 20, 29, 106 CAV 301 CCITT 400 CLV 301 CCD 119 celula - e Bragut 284, 463 - diellore 118, 129/30 - elementare (e kristalit) 46/7

504 - primitive 47 - e Kerrit 263,274-6,313 - e Pokelsit 263 iftuesi optik 115 - aktiv 415/8 - bikonik 420 - drejtimor 415/7 - i fuzionuar 421 - mikrooptik 421 - pasiv 415/8 - reflektues 421 - siprfaqendars 422 - shprndars 421 - T 419 - transmetues 421 - tufndars 423 - yll 418 iftimi i fijeve optike 375 deformimi dispersiv 328 degradimi - i diods laser 234 - i sinjalit 363 degjeneriteti - i niveleve 155 - i modave 214 dekoderi 261 demodulatori 259 demodulimi 259 dendsia - e energjis s drits (Uv) 64 - e energjis s rrezatimit (Ue) 64, 80 - e energjis spektrale (ue) 161 - e fuqis s drits (P) 29 - e fuqis s rrezatimit 250 - e ngarkess elektrike () 7, 333 - optike (D) 85 - e popullimit (N) 158 detektimi - heterodin 311,429 - homodin 311, 431 - koherent 431 detektort - e figurs 118 - e fotoneve 429 detektueshmria (D) 113 - specifke (D*) 113

TREGUESI I LNDS diagrami - faz-hapsir (PSD) 332 - i rrezatimit i LD-s 381 - i stabilitetit 196 diametri i fushs s modit (2w0) 410 difraksioni (i drits) 1, 22 - i Bragut 283 - i Fraunhoferit 22, 28-31, 446 - i Frenelit 22-28, 446 - i Raman-Nathit 283 difuzuesi - ideal 66 - i njtrajtshm 84 dihidrogjenfosfati i kaliumit (KDP) 265 dikroizmi 45 dinoda 118 dioda (p-n) - dritemetuese (LED) 3, 92, 406/7 - me heterobashkim 102 - me homobashkim 102 - syprinemetuese 101 - tehemetuese 101 - laser (LD) 227, 406 - me injektim 228 - me homobashkim 230 - me heterostruktur 231 - superlumineshente 108 dioptria 18 diskret 2, 5 disku i Ejriut (Airy) 31/2, 184 dispersioni (shprbrja) i drits 13 dispersioni (i sinjalit) 320 - n fijet optike 328, 371 - intramodal 329 - kromatik 329, 409 - (ndr)modal 323/9, 373 - i materialit 330, 373/4 - i profilit 331/2 - rrotullues 286 - i valprcjellsit 330, 373/4 - zero 233, 374, 409 displeji (= treguesi) me LED-a disqet optike 3, 295 distorsioni 409 djathtasrrotulluese (lnd) 58 dobsimi - i sinjalit (f.o.) 363, 409 - i tufs laserike 188 DPSK 261

TREGUESI I LNDS drita - anizotrope 159 - e bardh 5, 34, 112, 363 - e dukshme 5, 7 - diskrete 154 - jokoherente 19 - jomonokromatike 9, 329 - koherente 2 - monokromatike 5, 34, 154 - natyrore 43/4 - e papolarizuar 35 - polare 92 - e polarizuar 35 - vezulluese 221 dritaret - e Brusterit 43, 208/12 - e fijeve optike 367 drititfuesi: optoiftuesi dritprcjellsi 315 dupleksi 405 dupleksimi 490 dhnsi optik 406 efekti - akustooptik 280 - i Doplerit 77, 168-170 - elastooptik 280 - elektrooptik 263 - i Kerrit (jolinear) 263 - i Pokelsit (linear) 263 - fotoelektrik 2 - i brendshm 117 - i jashtm 117 - fotovoltaik 118 - laserik 108, 155 - magnetooptik 285 - i Faradejit 285 - i Kerrit 263 - i Koton-Mutonit 287 - i ortekut 118, 136 - piezoelektrik 115 - pneumatik 116 efektiviteti 28 - i iftimit (t fijes otike) 379 - diferencial (i laserit) () 241 - i difraksionit (i hologramit) 473 - kuantik () 111, 122 - i brendshm 98 - i sfers integruese 77 - spektral i drits 69 - i shndrrimit (i LED-it) 106 efkasiteti 28 ekranet luminishente 92 eksitanca (Me) 67 ekstraktori i taktit 402 ekuacioni - i Beselit 338 - i Frenelit 41, 327 - i ikonalit 324 - i holografis 468 - karakteristik i vals - n vakuum 8 - n valprcjells 342 - i Maksuellit 7, 9, 333, 336/7, - i rrjets s difraksionit 32, 470 - i thjerrzs 17 - i vals 2, 335 - i Shredingerit 2, 93/4 ekualizatori 402 ekualizimi 402 elektroforeza 211 elektroni - i lir 77, 157 - relativistik 243 elektrostriksioni 368 elektrolumineshenca 92 elipsoidi - i Frenelit 50 - i indekseve 53, 54, 264/5 - i rrotullimit 52, 54 emisioni (i drits) 2 - spontan 158 - i stimuluar 158 emisiviteti 82/3 energjia - e brezit t ndaluar (Eg) 95 - e drits (Q) 64 - e rrezatimit (Qe) 64 epitaksia 148, 238 fabrikimi i fijeve optike 388 faktori - i absorbimit (c) 83 - i cilsis (Q) 199 - i efektivitetit t difraksionit () 284 - i emisionit (e) 83 - i fazs 447

505

506 - i mbushjes (ff) 130 - i multiplikimit (M) 136/7, 141 - i shndrrimit (V) 70/1 - i transmetimit (e) 84 - i zhurms (NF) 112 faza e normalizuar (b) 352 faza e vals 9 fazzhvendossi 277 fermionet 118 fiberskopi 315 fija optike (f. o.) 2, 315, 321, 408 - me indeks gradual (GIF) 330, 357 - me indeks shkall (SIF) 324, 333 - njmodshe (SM) 411 - njpolarizuese 408 - me prcjellje t dobt 348 - plastike (AP) 389, 411 - shummodshe (MM) 411 filmi fotografik 2,118 - polaroid 45 filtri - hapsinor 452 - binar 452 - brezlshues 452 - fazor 459 - kompleks 457 - lartlshues 452 - ultlshues 452 - vrimor 452 - i interferencs 21, 424 - i prshtatur 458 - sistolik 490 filtrimi hapsinor 452 fluksi - i drits () 65 - i rrezatimit (e) 64 fluoreshenca 91 fokusi (vatra) 16, 18 - primar 18 - sekondar 18 fokusimi optik 14 fononet 97, 281, 368 formula - e difraksionit e Frenel-Kirhofit 444 - e dispersionit 95 - e Kirhofit 190 - e Njutonit pr thjerrza 18 forma e vijs spektrale 165/8 fortsimi laserik 253

TREGUESI I LNDS fosforeshenca 91 fotocelula 118, 309 fotodarlingtoni 147 fotodetektort 91, 110 - fotoemisiv 116 - fotoprues 116 - fotovoltaik 117 - kuantik 116 - piroelektrik 115 - pneumatik 116 - termik 113 - termoelektrik 114 fotodioda 118 - me barrier Shotki 132 - me ortek 135-143,407 - p-n 125 - p-i-n 130,407 - me vakuum 118 fotoelasticimetria holografke 476 fotoelementet 118 fotoemitert 91 - jokoherent 91 - koherent 91 fotofoni 262 fotogrametria 473 fotokatodat 118 fotolumineshenca 91 fotollamba 118 fotometria 1,63 fotomultiplikatori (PMT) 118 fotonet 2, 5 fotoprueshmria () 146 fotoprueshmria ekstrinsike 117 fotoprueshmria intrinsike 117 fotopruesi 118, 121 fotoshumzuesi 118 fotorryma 121, 17 fototensioni 128 fototransistori 144-148 fototransparenca 457 frekuenca - hapsinore kndore (kx, ky) 445 - kndore () 9 - e ndrmjetme (IF) 429 - e normalizuar (V) 326, 342 - e prerjes (c, fc) e fotodiods, 112, 129 - rezonante (mnq) 197 F-qendrat 219 FSK 261

TREGUESI I LNDS funksioni - i bebzs (p) 447/9 - delta () 449 -i Gausit 183/7 - i Fermi Dirakut (fFD) 117 - i forms s vijs spektrale 165 - i peshimit (W) 444 - i shprndarjes - s energjis 68 - s fotoneve 82 - i transferit optik (OTF) 451 - i transferit i modulimit (MTF) 452 - i transferit koherent (CTF) 450 - i vals ( ; g) 93; 443 - i zgjerimit t piks 449 funksionet - e Beselit 269, 338/43 - e Hankelit 341/3 - e Nojmanit 338 - e vals 9 - vetjake t vals (n) 94 fuqia - e barasvlershm me zhurmn (NEP) 113 - optike (D) 18 - e rezolucionit (RP) 470 - e rrezatimit (c) 64 gabimet gjat iftimit (t f. o.) 383 gabimet gjat vazhdimit (t f. o.) 384 gama e filmit () 488 geli 148,391 GIF 323 gravura laserike 252 gypi (tubi) i drits 324 gypi (tubi) i kamers (videogypi) 119 gypi (tubi) katodik (kinoskopi) 91 gjatsia - e difuzionit (Lp, Ln) 126 - fokale (f) 16, 17 - e koherencs (lc) 165 - optike (ln) 18 - e vals () 9, 317 - e prerjes (c) 319, 409 gjendja energjetike: 154 - baz 154/7 - e ngacmuar 155/7 - metastabile 155, 171 - singlete 158 - stacionare 95 - triplete 158 gjenerimi laserik 155, 162 gjenerimi-rikombinimi 129 gjersia - e brezit (B) 409 - e Doplerit 210 - natyrore e vijs spektrale 165/6, 209 - "3dB" 105 gjiroskopi optik 312 gjysmgjersia - e Doplerit 210 - e rezonatorit planparalel 210 - e vijs spektrale 165-167 gjysmpruesi - me brez t ndaluar t drejt 96 - me brez t ndaluar t zhdrejt 97 - ekstrinsik 117 - intrinsik 117 hapsira e lir 5 hapja e syrit 402 heterobashkimi 102 heterostruktura 102 hijehedhja 492 hiperboloidi i rrotullimit 184 holografia 2, 457, 464 - akustike 477 - e Furieut 471 - jashtboshtore 468 - mikrovalore 477 hologrami 464 - akustik 477 - amplitudor 473 - digjital 480 - fazor 474 - i Fraunhoferit 473 - i Frenelit 473 - i Furieut 472 - i Gaborit 465, 473 - jokoherent 473 - i Lith-Aptnikzit 473 - mikrovalor 477 - i prftuar me kompjuter (CGH) 474 - i transformimit Furie 473 homobashkimi 102 homogjeniteti 450 humbjet (n f. o.) 364, 405 - e absorbimit 364/5

507

508 - e aperturs numerike 376 - e iftimit 376 - e Frenelit 370, 425 - intrinsike 364 - rrezatuese 364 - e Xhaulit 364 ikonali 324 iluminanca (ndriimi) 67 IMDD 400 indekset e Milerit 47 indeksi - i modulimit n faz () 270 - i thyerjes (n) 12 - i kristalit 55 indikatrica optike 54, 264 inercia fotopruese 119 inercia komutuese 119 inkandeshenca 92 integrali i Kirhofit 443 inteligjenca (zgjuarsia) artificiale 462 intensiteti i drits (I) 65 intensiteti i rrezatimit (Ie) 65 interfejsi (ndrfaqja) 401 interferenca (e drits) 1, 19 - destruktive 19 - konstruktive 19 interferogrami 464, 476 interferometri optik: 21 - Fabri-Pero21 - i Majklsonit 21, 248 - i Mah-Cenderit me fije optike 312 - i Sanjakut 312 interferometria holografike 476 intersticioni 47 inversioni i popullimit 161/2 iradianca (Me; Ee) 11, 66 izolatori optik 286/7 izotrop 11 jonizimi me prplasje 136 kabllimi i fijeve optike 412 kablloja optike 408 - me struktur t lirt 413 - me struktur t shtrnguar 413 kalciti 48 kalitja laserike 253 kalnikoni 119

TREGUESI I LNDS kandela (cd) 65 kapaciteti (i LED-it) 104 - i bashkimit (C) 104 - i difuzionit (Cdiff) 104 kapaciteti i transmetimit 3, 358 karakteristika e gjenerimit 241 kataforeza 211 katodolumineshenca 91 KDP (kalium-dyhidrogjen-fosfati) 265 kelatet 239 kndi - i Bragut (B) 281/2 - i Brusterit (B) 42/3, 208 - hapsinor () 65, 73 - i rrezatimit (i LED-it) 106 - kritik (kufi) (c) 106 - i pranimit (i,max) 326 - i zgjerimit (i divergjencs) (f) 184, 209 koaktivatort 221 koderi 261 kodimi linjor 403 kodi me shoka (barkodi) 309 koeficienti - i amplifikimit (M) 198 - i bymimit termik linear () 308 - i difuzionit (k) 13 - i dobsimit () 363, 409 - i dispersionit t drits 13 - i dispersionit t impulsit (D) 330 - i Frenelit 41 - i reflektimit (r) 41, 327 - i transmetimit (t) 41 - i jonizimit ( n, p) 138 - i konversionit (Rk) 143 - i pjerrsis s modulimit (Sm) 290 - i Puasonit () 309/12 - i reflektimit (n f. o.) 405 - i rikombinimit 93 - i shndrrimit (Rk) 143 koha - e jets e rezonatorit (c) 201 - kalimtare (tt) (e kristalit E-O) 273 - e koherencs (c) 165, 235, 289 - e prgjigjes (e piksels) 279 - e reagimit e LED-it 98, 292 - e reagimit e fotodiods 131 - e voness s grupit (g) 329/31, 372 koherenca (e drits) 19 - hapsinore 19

TREGUESI I LNDS - e laserit 234 - kohore 19 - e paplot 19 - e plot 19 koloidet 391 kompaktdisku 295 kompensatori 56 kompjuteri optik 3, 479 komponentet bistabile optike (IO) 439 komunikacionet optike 481 komutatori bistabl optik 483 - me pus multikuantik (MQW) 483 - me efekt vetelektrooptik (SEED) 483 konduktanca (e LED-it) 105 konektori optik 416 konstantet (e kristalit) - dielektrike kryesore 50 - elektrooptike (E-O) 265 konstantja - e Bolcmanit (k) 82, 497 - dielektrike () 8 - e vakuumit (0) 8 - e difuzionit (Dp; Dn) 140 - e Kerrit (, k) 263,275 - kohore () 98, 111 - e Koton-Mutonit (c) 287 - e normalizuar e prhapjes (b) 353 - e normal. transv. e dobsimit (ur; vr) 340 - e prhapjes () 335 - e Plankut (h) 5, 497 - e Pokelsit (p) 263 - e rikombinimit (Br) 98/9 - e Stefan-Bolcmanit () 80, 497 - e Verdeut (V) 286 - e zhvendosjes e Vinit (b) 80, 497 kontrasti fazor 460 konvencioni i shenjs 14 konvolucioni 459 konvolveri binar A-O sistolik (SAOBIC) 490 korelacioni reciprok 459 korelatori optik 463 korelatori i Van der Lugtit 475 kristali 47 - anizotrop 45 - dikroik 45 - dyboshtor 50/54 - dythyers 48 - izotrop 50/54 - i lngt (LC) 276/7 - nematik 267/7 - natyror 50 - njboshtor 50/54 kristalitet 47 kromaticiteti (ngjyrsia) 86 kuantizimi 260 kuarci (i shkrir) 388 kufiri i absorbimit 13 kushti - i normalizimit 93 - i pragut i amplifikimit 164 - i prerjes (i modave) 344-6 - i sinuseve 74 - i stabilitetit (i rezonatorit) 193/5 lakorja - e dobsimit (e f. o.) 366 - e efektivitetit spektral t drits 69 - fotopike 69 - skotopike 69 - e funksionit t t pamit (parit) 69 - e Harter-Drifildit (H-D) 488 - e Gausit 167-170 - e Lorencit 167 lasert 2, 153-258 - me argon 211 - me azot 217 - me dyoksid karboni 213, 250 - me elektrone t lira 243 - eksimerik 217, 250 - me F-qendra 219 - me helium-neon 206 - me hidrogjen 217 - e impulseve gjigante 217 - me katr nivele 173 - me kelate 239 - kimik 206 - me kripton 213 - me ksenon 213 - me monoksid karboni 217 - monomod 187 - multimod 187 - me neodim 225 - me Nd:YAG 225/6, 250 - me Nd:qelq 226 - me ngjyr organike (ngjyross) 239 - me Q-komutim 198 - me rubin 221 - me tri nivele 170

509

510 - unazor 182 lasert gjysmprues (LD) 227 - DBR 238 - DFB 237 - kontaktgjer 230 - njmodsh 235 - me reflektor t shprndar t Bragut 238 - me riveprim t shprndar (DFB) 237 LCD-t 110 LD (dioda laser) 3, 227-238 LED-i (dioda dritemetuese) 3 - me heterobashkim 102 - me homobashkim 102 - syprinemetues 101, 107 - tehemetues 101, 107 ledikoni 120 lkundjet relaksative 293 lvizshmria e elektroneve (n) 122 lvizshmria e vrimave (p) 122 LIDAR-i 249 Lidhja LS (Rasel-Saunderz) 158 lidhjet lokale 401/8 ligandet 239 ligjet e Lambertit (t iradiancs): 72 - i katrorit invers 72 - i kosinusit 72 ligjet e trupit t zi: 78 - i Kirhofit i rrezatimit 78 - i Plankut i rrezatimit 81 - i Rejli-Xhinzit 82 - i Stefan-Bolcmanit 80 - i Vinit i rrezatimit 82 - i zhvendosjes i Vinit 80 ligji - ABCD 192 - i Amperit 8 - i cos4 i radiometris 72 - i Faradejit 8 - i Gausit i fushs elektrike 8 - i Gausit i fushs magnetike 8 - i Hukut 308 - i Malysit 45 - i Plankut 5 - i reflektimit i Alhazenit 12 - i thyerjes i Snellit 12 - i Urbahut 365 luksi (lx) 67 lumeni (lm) 65 luminanca (shklqimi) (L) 66, 184

TREGUESI I LNDS lumineshenca: llojet 91 luspa elektronike 155 llamba - inkandeshente 78, 87, 91 - me shkarkim elektrik 78 - vezulluese 78, 221/2, 281/2 madhsit - brezgjera 68 - fotometrike kryesore 88 - jospektrale 64, 68 - radiometrike kryesore 87 - spektrale 64, 68 majtasrrotulluese (lnd) 58 makrolakimi (i f. o.) 371 marrsit optik 406-408 - t integruar 440 MASER-i 153 - optik (LASER-i) 153 materialet optikisht aktive 58 - djathtasrrotulluese 58 - majtasrrotulluese 58 matrica ABCD 189 matrica (e laserit) 221 matrica e Milerit 58, 61-63 mbledhsi-zbritsi optik 486 mekanika e kuanteve 2 mekanizmi pr pompim 153, 247 memoriet holografike 3, 477/80 memoriet optike 3, 480 mesfrekuenca 311 metoda - e analizs skalare 358 - e analizs vektoriale 358 - e ohralskit 226 - WKB (e f. o.) 358 metodat metrologjike: 248 - interferometrike 248 - radarike 249 - telemetrike 248 - e triangulacionit (trekndzimit) 248 metodat e prftimit t paraforms s f. o.: - e ens s dyfisht 390 - CVD 390 - e depozitimit kimik 390 - IVD 390 - MCVD 390/4 - OVD 390/1

TREGUESI I LNDS - PCVD 390/4 - sol-gel 391 - "shufr-n-gyp" 393 - VAD 390/3 mezastruktura 131 mikrolakimi (i f. o.) 371 mikroskopia holografike 477 mikroskopia me kontrast fazor 459 mjedisi - aktiv (i laserit) 220, 247 - optik 7 - anizotrop 11 - izotrop 11, 308 modat e laserit gjysmprues: 233 - lateral TE (TM) 233 - longitudinal (aksial) TE (TM) 233 - tranversal TE (TM) 233 modat e rezonatorit optik (TEMmnr): - longitudinal (aksial) 178 - spektral 178 - transversal: 178 - themelor (TEM00) 179 modat sinkronizues 201 modat e valprcjellsit: 316/7, 343 - e iftuar 375, 434 - e degjeneruar 349 - hibrid (EH, HE) 346 - e prcjell 354 - e polarizuar linearisht (LP) 349 - e rrezatuar 354 - tajits (pikues) 333 - transversal - elektrik (TE) 343 - magnetik (TM) 343 modat e lkundjeve: - transversal elektrik (TE) 36, 40 - transversal magnetik (TM) 40 modeli (mostra) 461 modeli i atomit i Borit 156 modemi 259 modulatori (i drits): 259 - akustooptik (A-O) 262/7, 280 - elektrooptik (E-O) 262/7 - me celul t Kerrit 274 - me efekt longitudinal 267 - me efekt transversal 271 - i Pokelsit 267 - me val progresive 273 - zigzag 274 - hapsinor (SLM) 276-8, 485 - me kristal t lngt (LC) 276 - interferometrik i Mah-Cenderit 436 - magnetooptik (M-O) 262 - mekanik 262 - pasiv 262 moduli - i elasticitetit (E) 308 - i Jangut (E) 308 modulimi (i drits) 259 - akustooptik (A-O) 279 - n amplitud (AM) 260/7 - autofazor 369 - i brendshm 261 - digjital 261 - i diods laser (LD) 292 - elastooptik 279 - elektrooptik (E-O) 263 - n faz (PM) 260 - n frekuenc (FM) 260 - impulsiv 260, 290 - sipas kodit (PCM) 261 - n intensitet (IM) 260 - i jashtm 262 - jolinear 269 - i kombinuar 262 - katror 289 - kndor 260 - i LED-it 288 - magnetooptik (M-O) 285 - n polarizim (PL) 260 molekula eksimere 218 monokristali 47 moskoherenca e plot 19 mostrimi 260, 402 MTF 452 multiplekseri (optik) 405 - me filtra optik 423 - me dispersion kndor 423 multipleksimi (optik) 423 - me ndarje kohore (TDM) 423/5 - sipas gjatsive t vals (WDM) 423 multipliciteti i nivelit (g) 161 NA (apertura numerike) 326, 410 ndrfaqja 58, 102 ndjeshmria - e fotodiods p-i-n 135 - spektrale 111

511

512 ndriimi 67 - lumineshent 92 ndriueshmria 67 ndritshmria 77 ndryshimi relativ i indekseve t thyerjes 325, 410 NEP-i 113 ngacmimi - i fijeve optike 375 - i laserit 170 - selektiv 207 - i molekuls: 213 - elektronik 213 - rotacional 213 - translacional 213 - vibracional 213 ngatrrimi (skremblimi) 404 ngatrruesi (skrembleri) 404 ngjyrat lumineshente 92 nikoli 57 niti (nt) 66 nitrobenzoli 274 niveli - absolut (0 dBm) 429 - energjetik 156 - baz 154 - metastabl 159, 171 - triplet 242 - i Fermiut 117, 228 - i kuazi-Fermiut 228 numri - i Abeut 13 - aksial (kz) i vals 335 - azimutal i modave (q) 343/50 - i Frenelit (NF) 180 - kuantik 155 - kryesor (n) 155 - magnetik (m) 155 - orbital (l) 155, - i spinit (s) 155 - kritik i vals (ur; vr) 340 - i modave (n f. o.) (N) 326 - radial i modave (p) 343/50 - total i atomeve (Nt) 170 - V 326 - i vals (k) 9 - i znies i Bos-Ajnshtajnit (fBE) 82 njsit fizike (radiometrike) 63

TREGUESI I LNDS njsit psikofizike (fotometrike) 63 njohja e karaktereve 459/61 njohja e modelit 459/61 objekti - fazor 459 - real 14 - virtual 14 ondulatori 244 operatori i Hamiltonit ( ) 8, 333 operatori i Laplasit () 94, 335 OPGW 399 OPTAR-i 249 optika - e Furieut 443 - fizike 1 - gjeometrike 1, 324 - e integruar (IO) 436 - jolineare 2, 219 - e kristalit 1 - moderne 2 optoiftuesit 110, 148-151 . optoizolatort 110 optoelektronika 1 optront 110 ortikoni 119 OTF 451 OTDR 399 paraforma e fijes optike 390 paralaksa 467 parametrat - kompleks t tufs gausiane (q, P) 191 - e stabilitetit (g1, g2) 193 - e Stoksit (J, M, C, S) 58-63 parit, (t), fotopik 69 parit, (t), skotopik 69 pasqyrat sferike 16/7 pasqyrat shumshtresore 21, 179 parimi - i Hajgensit 1, 21/2/8, 32, 443/4 - i paprcaktueshmris i Hajzenbergut 166 - i prjashtimit i Pauliut 155 - i reciprocitetit 71 - i siprvendosjes 450 PCM 261,400 persistenca (vazhdimi) 91 perioda e lkundjeve (T) 9 permeabiliteti magnetik () 8

TREGUESI I LNDS - i vakuumit (0) 8, 497 prafrimi - paraksial 16, 446 - i Fraunhoferit 445 - i Frenelit 444 prueshmria elektrike () 7 prdorimi i laserit n: - gjeodezi 248 - industri 249 - mjeksi 253 - metrologji 248 - teknikn ushtarake 255 - teknikn e komunikacionit 256 prdorimi i LED-ave 109 prgjigjja impulsive 449 pika - e divergjencs 14 - e konvergjencs 14 - e Kyrit 275, 288 pikja laserike 251 pirometri i rrezatimit 86 pjestimi optik 488 plazma 215 plumbikoni 119, 120 pllaka (e kristalit) - erekvalore 21, 56 - fazore 460 - gjysmvalore 56 - e rendit zero 56 pllaka zonale e Frenelit 27/8 PMT (fotomultiplikatori) 118 polarizatori 45, 57 - dikroik 45 polarizatori-analizatori 45 polarizimi elektrik (P) 7/8 polarizimi (i drits) 1, 35-40 - i djatht 39 - eliptik 36/7 - linear 35/9 - i majt 39 - rrethor 36/9 polaroidi-H 45 polikristali 47 polinomet e Ermitit 185 pompimi optik (i laserit) 154, 221 popullimi i invertuar 172 postulati i Shredingerit 93 pragu i fuqis 368 prerja kryesore e kristalit 48 prerja laserike 251

513
presesioni (rrotullimi i boshteve) i orbitave 286

prizmat optik - dispersiv 424 - polarizues 57 - i Glanit 57/8 - i Glan-Thompsonit 57/8 - i Nikolit 57 - i Roshonit 57 - i Sernamontit 57 - i Uolastonit 57 - reflektues 13 - ati 13 - i Porros 13 procesi gazodinamik 206 procesimi (prpunimi) optik 443 - i informacionit 443 - i sinjalit 443, 455 procesori - akustooptik 463 - optik 446 - jolinear 455 - linear 455 profili i indeksit t thyerjes 322 - i ligjit t eksponentit 322 - parabolik 322 - shkall 322 - trekndsh 322 PSK261 puna e daljes ( ) 117 pusi (barriera potenciale) kuantik 138, 484 - memorizues 120 - i shumfisht 138, 484 Q-faktori 198/9 Q-komutimi 198/9 qarqet e integruara 3 - elektronike 3 - optike 3, 483 - optoelektronike 3, 485 qarqet logjike optike bistabile 436/40 qelqet njkomponentshe 368 qelqet shumkomponentshe 368, 389 qendrat e ngjyrosura (F) 219 qoshe kubi 14 radianca (Le) 65 radiometria 63 raporti sinjal/zhurm (SNR) 112, 405

514 rastert me gjysmton 456 reagueshmria (ndjeshmria) (Rk) 111 - impulsive 112 - spektrale 111 reflektanca (R; ) 42, 82/3 reflektimi (i drits) 11 - i brendshm i plot 13, 325/7 - difuziv 84 - i drejtprdrejt 84 - i drejtprdrejt-difuziv 84 - pasqyror (spekular) 84 - i przier 84 reflektometri optik i domenit kohor (OTDR) 399 reflektueshmria 75 regjeneratori (i sinjalit) 404 regjimi (i difraksionit) - i Bragut 283 - i Raman-Nathit 283 regjistrimi i hologramit 465 rekomandimi G-703 (CCITT) 400 relacionet - e Ajnshtajnit 162 - e D Brojit 93 - e Ojlerit 328 rendi i maksimumit kryesor 32 rendi i spektrit 34 retroreflektori 14 rezistenca e errsirs 121 rezonatori optik 176, 247 - aktiv 176 - Fabri-Pero 179, 230, 483 - hemikonfokal (gjysmbashkvatror)181 - hemisferik (gjysmsferik)181 - jostabl (i paqndrueshm) 182, 189 - koncentrik (bashkqendror) 181 - konfokal (bashkvatror)181 - pasiv 176 - planparalel 179 - stabl (i qndrueshm) 189, 195 rikombinimi 77 - i drejt 97 - elektron-vrim 92, 97 - hapsinor 98 - jorrezatues 93, 98 - ndrbrezor 98 - rrezatues 93, 98/9 - i rrmbimit 100 - i zhdrejt 97

TREGUESI I LNDS rikombinimi-gjenerimi 122 rindrtimi i ballit t vals 464 rindrtimi i hologramit 465 riveprimi pozitiv 153, 162 rotatori i Faradejit 286 rrafshi - frekuencor 448 - i Furieut 453, 448 - kristalografik 47 - i lkundjeve 35 - i polarizimit 35 rratht (unazat) e Njutonit 21 rregullat e zgjedhjes 157 rrezatimi - elektromagnetik 5 - infrakuq 7 - izotrop 159 - i laserit 158 - optik 5 - ultravjollc 7 rrezatuesi - artificial 78 - kosinusoidal 66 - natyral 78 - termik 78 - temperaturor 82 - trupprhimt 78 - trupzi 78 rrezja (e drits) 324 - helikoidale 331 - e jashtzakonshme 49 - meridionale 325, 331 - e pjerrt 325, 331 - e zakonshme 48 rrezja kritike e lakess 371 rrjeta e difraksionit 32-35, 281, 453 - dispersive 424 - reflektuese 34 - e Roulendit 35 rrjeta kristalore 47 - e Braves 47 - primitive 47 rrjetet digjitale me shrbime t integruara (ISDN) 426 rrjeti (i shprndarjes) - pem 419 - unaz 417 - yll 418

TREGUESI I LNDS - T 419 rryma e errsirs (ID) 113, 121 rryma e pragut e laserit (Ith) 229 saldimi laserik 251 satikoni 119, 120 seleksionimi i modave 203 sensori 114 - i drits 110 - optoelektronik 308 serit spektrale t hidrogjenit (157) sfera integruese 75 SIF 322 sinkronizimi i modave 201 sinterezimi 393 sinjatura optike 85 siprfaqet - e indeksit 54 - kaustike 184 - e Lambertit 66 - sferike - reflektuese 16 - thyerse 16 sistemet - me disqe optike 295 - kompjuterike 306 - audio 300 - video 304 - dispersive 320 - optike - aplanatike 73 - divergjente 14 - koherente 452/3 - konvergjente 14 - lineare 452/3 - POSC (hijehedhje) 491/2 - sensorike optoelektronike 307 - shprndarse 405 - e telekomunikacionit me fije optike 397 - transmetuese shumterminalshe 417 - pompuese (t laserit) 220 sistemi i singleteve 158 sistemi i tripleteve 158 skeneri 309 skrembleri (ngatrruesi) 404 skremblimi (ngatrrimi) 404 soli 391 solitonet 369 spektri - elektromagnetik 5, 6 - i rrezatimit 164 - vijor i gazeve 2 spektroskopia ultra e shpejt 2, 219 spektroradiometri 68 spini (i atomit) 157/8 standardi RS-232 401 susceptanca kapacitive e difuzionit (e LED-it) 105 syri (hapja e syrit) 402 syri (i njeriut), 69, 118 - mesatar 69 shenja (targeti) 119 shintilacioni 92, 188 shkalla e polarizimit (V) 46 shkalla e degjeneritetit (g) 161 shklqimi (luminanca) 66 shprhapja (e drits) 44, 188, 367 - e Briluenit 367/9 - e stimuluar (SBS) 431 - jolineare 368 - e kombinacionit 368 - lineare 368 - e Ramanit 368 - e stimuluar (SRS) 431 - e Rejliut 44, 366/7 shndrruesi analogo-digjital (A-D) 437 shndrruesi digjitalo-analog (D-A) 437 shpejtsia - digjite 405 - e drits (c) 1,8 -e fazs (vp) 318/20 -e grupit (vg) 318/20, 372 - e jonizimit (n; p) 138 - e transmetimit t biteve 328 shprndarja - e Bolcmanit 161 - e fushs s afrt 362, 410 - e fushs s largt 362, 410 - e Maksuellit 169 shpimi me ortek 136 shumzuesi optik 487/9 - vektor-matric 489 tabloja e interferencs 19, 23 targeti (shenja) 119 tehet e thiks 455 telekomunikacioni koherent 427

515

516 temperatura - e ndryshimit (TD) 86 - negative 161 - e ngjyrs (Tc) 86 - e rrezatimit (TR) 86 - e shndritjes (TB) 86 - termodinamike 86 tensioni i gjysmvals (V) 267 tensori 49 - dielektrik (ij) 50 - elektrooptik (pij) 264 - i indekseve (aij) 53 teorema - e Apoloniut 38 - e mostrimit 260 - e shndritjes 74 teoria e relativitetit 318, 321 teorit pr dritn: 1, 2 - dualiste 2 - elektromagnetike 2 - e kuanteve 2 - korpuskulare 1 - valore 1, 5 teoria skalare e difraksionit 443 terminali optik linjor 465 termoifti i rrezatimit 114 termopila e rrezatimit 114 termistori 115 trheqja e fjeve optike 396 tkurrshmria izotermike 395 transferi rezonant 207 transformimi Furie dydimensional 445 - invers 445 transmetimi optik koherent 400, 427 transmitanca (T) 82/3, 106, 269 transparenca (fotografike) 456/7 trashsia optike (nd) 21 treguesit vizual LC 110 trupi - amorf 47 - anizotrop 263 - i bardh 67 - inkandeshent 68 - izotrop 263 - i ngjyrosur 83 - i prhimt 83, 87 - spektral 83 - i zi 2, 78, 87 - absolut 78

TREGUESI I LNDS - ideal 79 tufa (e drits) - gausiane 179, 182, 191 - e jashtzakonshme 47 - e zakonshme 47 thiksotropik 371 thjerrza e holl 16, 17, 446 thjerrza e trash 16 thyerja e drits 11 - e dyfisht 47, 48 uigleri 243/4 unazat (rratht) e Njutonit 21 ultravioleti vakuumor 217 vakancioni 47 vala (elektromagnetike) - bartse 259, 288 - e D Brojit 93 - e moduluar 259 - e jashtzakonshme 54/5 - e rrafsht 24 - kuazisinusoidale 318 - e zakonshme 54/5 - harmonike 10 - longitudinale 10 - moduluese 259 - monokromatike 9 - progresive 10 - stacionare 20, 177 - e shfaqur 266 - transversale (TEM) 10, 177, 316 valprcjellsi 316 - cilindrik 321 - dielektrik 316 - drejtkndsh 317 - optik 316 - i iftuar 434 - petak (planar) 321, 434 vazhdimi i fijeve optike 375, 383 vektori - i drits (E) 9, 35 - i prhapjes (k) 9 - i Pointingut (S) 10, 55 - i Stoksit (K) 59-62 - i vals (k) 9 veshja antireflektuese 21 vllimi i modit elektromagnetik 230

TREGUESI I LNDS videodisku 295, 305 videogypi 119 vidikoni 119 vija spektrale 157, 164, 208, 210 - e Doplerit 169 - natyrore 167 vijat e errta 2 vistakoni 120 vlerat vetjake t energjis s grimcs (En) 94 vonesa elektrooptike () 266 vonesa e grupit 329, 372/3 vonesa modale 374 YAG-u 225/6 zbardhimi (i filmit) 474 zgjerimi i tufs gausiane 185/6 zgjerimi i vijs spektrale 167/8 - homogjen 167/8 - johomogjen 167/8 zmadhimi i thjerrzs (k) 18 zona - e afrt (e tufs optike) 183 - aktive 228 - e largt (e tufs optike) 183, 184 - e shpimit me ortek 136 - e varfruar 92, 125 zonat e Briluenit 96 - e reduktuar 96 zonat e Frenelit 23, 28 zhurma e bardh 112 zhurma kuantike 431 zhvendosja fazore () 266 zhvendosja e frekuencs e Doplerit 312

517

NEBI CAKA OPTOELEKTRONIKA

Redaktor gjuhsor: Autori

Redaktor teknik: Miftar Hasanmetaj, inxh. i dipl.

Korrektore: Vjollca Belegu Caka, inxh. e dipl.

Tirazhi 500 cop U shtyp n Shtypshkronjn GRAFOPRINT Prishtin 1996

T gjitha t drejtat mbrohen