Oik 659

ISBN 975 19 3991-3 (basl nsha)
Bu alma Devlet Planlama Tekilatnn grlerini yanstmaz. Sorumluluu yazarna aittir. Yayn ve referans olarak kullanlmas Devlet Planlama Tekilatnn iznini gerektirmez; nternet adresi belirtilerek yayn ve referans olarak kullanlabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir.
Bu yayn 850 adet baslmtr. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyas retilmitir
NSZ
Dokuzuncu Kalknma Plan (2007-2013), Trkiye Byk Millet Meclisince 28 Haziran 2006 tarihinde kabul edilmitir. Plan, kresellemenin her alanda etkili olduu, bireyler, kurumlar ve uluslar iin frsat ve risklerin artt bir dnemde Trkiye'nin kalknma abalarn btncl bir ereveye kavuturan temel bir strateji dokmandr. Toplumun tamamn ilgilendiren kalknma planlar, gerek hazrlk gerekse uygulama aamasnda, ilgili tm kesimlerin katksn ve sahiplenmesini gerektirmektedir. Kalknma planlamas alannda lkemizin katlmc ve demokratik bir planlama deneyimi bulunmaktadr. zel htisas Komisyonlar, bu deneyim iinde kurumsallam bir katlmclk mekanizmas olarak n plana kmaktadr. Kamu, zel kesim, niversite ve sivil toplum kurulular temsilcilerinin katlm ile oluturulan zel htisas Komisyonlar, 2007-2013 dnemini kapsayan Dokuzuncu Plan hazrlklarnda da son derece nemli bir ilev grmtr. Bu balamda, 5 Temmuz 2005 tarihinde 2005/18 sayl Ba-bakanlk Genelgesiyle balatlan almalar erevesinde geni bir konu yel-pazesini kapsayacak biimde toplam 57 zel htisas Komisyonu oluturul-mu, alt komisyonlarla birlikte bu say 66'ya ulamtr. Bu komisyonlarda toplam 2252 katlmc grev yapmtr. Komisyonlarn oluturulmasnda ise lkemizin kalknma gndemini yakndan ilgilendiren temel konular belirleyici olmutur. zel htisas Komisyonlarnda yaplan tartmalar ve retilen fikirler, planlarn hazrlanmasna k tutmakta ve plan metnine yanstlmaktadr. Ayrca, bu kapsamda ortaya kan raporlar birer referans dokman olarak, eitli alt lekli planlama, politika gelitirme ve aratrma ihtiyalarna da cevap vermektedir. Bu anlamda, zel htisas Komisyonu raporlar sadece plana katkda bulunmamakta, mstakil olarak da baslan ve eitli kesimlerin istifadesine sunulan birer kaynak nitelii tamaktadr. Sahip olduklar birikimi katlmc bir ortamda toplumun genel yarar iin zveriyle paylaan Komisyon yelerinin, lkemizin kalknma srecine nemli katklar verdikleri inancyla, emei geen herkese Tekilatm adna kranlarm sunar, zel htisas Komisyonu raporlarnn ve raporlarn nda hazrlanan Dokuzuncu Plann lkemiz iin hayrl olmasn temenni ederim.
Dokuzuncu Kalknma Plan
Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu
KOMSYON KATILIMCILARI Bakan Merkezi Kayt Kuruluu A.. Koordinatr ve Raportr Devlet Planlama Tekilat Alper BAKDUR, Planlama Uzman (Yllk Programlar ve Konjonktr De. Gn.Md.) Remzi ZBAY, Genel Mdr
Raportrler Trkiye Bankalar Birlii Hacettepe niversitesi Emre Alpan NAN Do. Dr. Halit GNEN
Komisyon yeleri Bamsz Denetim Dernei BDDK BDDK BDDK Bilkent niversitesi Emeklilik Gzetim Merkezi A.. Faktoring Dernei Finans Kulp Finansal Kiralama Dernei Finansal Kiralama Dernei Hazine Mstearl Hazine Mstearl Hazine Mstearl stanbul Altn Borsas stanbul Menkul Kymetler Borsas stanbul niversitesi Fatih DURAL, Bakan Metin TOPRAK, Bakan Yardmcs Faruk DEMR, Daire Bakan Rdvan ABUKEL, Bankaclk Uzman Yrd. Do. Dr. Seluk CANER Gkhan YGN, Mdr Mihael LEVI, Bakan Serdar ITAK, Ynetim Kurulu yesi Dursun AKBULUT, Bakan Mge KARIMAN, Genel Sekreter Serkan SLAHR, ube Mdr (Sigortaclk Gn.Md.) Ercan ALIKAN, Leasing ube Mdr (Banka ve Kambiyo Gn.Md.) Ulu Z, ube Mdr (Sigortaclk Gn. Md. zel Emeklilik Dai. Bk.) Dr. Metin DUYAR, Mdr Yardmcs Osman BRSEN, Bakan Prof. Dr. Targan NAL, Mdr (Bankaclk Aratrma Merkezi)
http://ekutup.dpt.gov.tr/banka/oik659.pdf
Komisyon yeleri (Devam) stanbul niversitesi Karadeniz Teknik niversitesi KOSGEB Maliye Bakanl Katlm Bankalar Birlii Rekabet Kurumu Sermaye Piyasas Kurulu Sermaye Piyasas Kurulu Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu TSPAKB TSRB Trkiye Bankalar Birlii Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas Dr. Kadir TUNA, Genel Koordinatr (Bankaclk Aratrma Merkezi) Yrd. Do. Dr. Seyfettin ARTAN Mete BLG, Uzman M. Uluad GRBZER, Maliye Bamfettii Osman Nihat YILMAZ, Genel Sekreter Yard. Cihan AKTA, Rekabet Uzman (4 Nolu Daire Bakanl) Hlya KEMAHLI, Bakan Yardmcs Hayal GZELHAN, Bauzman (AB Grubu) Haluk ERSOY, Daire Bakan Alparslan BUDAK, Mdr (Aratrma ve statistik Blm) Erhan TUNAY, Genel Sekreter Melike ALPARSLAN idem KOAR, Gn. Md. Yard. (Bankaclk ve Finansal Kurulular Gn. Md.) A. idem TRYAK, Mdr Yard. (Bankaclk ve Finansal Kurulular Gn. Md.) Pelin ELK, Uzman (Bankaclk ve Finansal Kurulular Gn. Md.) Ayegl ER, Kdemli Uzman Dr. Blent UYGUN, Gn. Sekr. (Denizli Sanayi Odas) Hamdi BACI, Genel Mdr M. Ali BLGHAN, Badeneti
Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas
Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas Trkiye Kalknma Bankas Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii VOB Yksek Denetleme Kurulu Moderatrler Devlet Planlama Tekilat Devlet Planlama Tekilat
Volkan ERKAN, Planlama Uzman Murat KUTLUKSAMAN, Planlama Uzman Yardmcs
ii
FNANSAL HZMETLER 2007-2013 VZYONU
Global ekonomi ile entegrasyonu salayarak uluslararas kurumlarla hizmet alveriinde bulunan ve yurt dna finansal hizmet ihra eden, uluslararas rekabet gc yksek, risk ynetimi ve kurumsal ynetiim ilkelerine hakim olarak piyasa disiplinine uyum salayan, yenilikler yaratarak istikrar iinde Avrupann ilk be sralamasnda yer alacak bir finansal hizmetler sektr.
iii
iv
NDEKLER
1. GR ...........................................................................................................1 2. BANKACILIK SEKTR ............................................................................3 2.1. Durum Analizi.......................................................................................................3 2.1.1. Bankaclk Sisteminde Yeniden Yaplandrma................................................3 2.1.2. Sektr Byklkleri .........................................................................................8 2.1.3. Avrupa Birlii ve Trk Bankaclk Sistemi ...................................................14 2.1.4. Sonularn Deerlendirilmesi ........................................................................17 2.1.5. GZFT Analizi.................................................................................................18 2.2. ABye Katlm Srecinin Etkileri ......................................................................26 2.2.1. AB Mktesebat ve Uyumun Mevcut Dzeyi................................................26 2.3. Gelecee Dnk Stratejiler ................................................................................29 3. SERMAYE PYASASI ...............................................................................34 3.1. Durum Analizi.....................................................................................................34 3.1.1. Menkul Kymet Stoklar ................................................................................34 3.1.2. Menkul Kymet hralar................................................................................36 3.1.3. stanbul Menkul Kymetler Borsas ...............................................................36 3.1.3.1. Hisse Senedi Piyasas..............................................................................37 3.1.3.2. Tahvil ve Bono Piyasas..........................................................................40 3.1.3.3. Uluslararas Karlatrmalar ..................................................................42 3.1.4. Vadeli lem ve Opsiyon Borsas...................................................................44 3.1.5. stanbul Altn Borsas ....................................................................................46 3.1.5.1. Trkiyenin Altn thalat ve hracat ......................................................48 3.1.5.2. GZFT Analizi..........................................................................................50 3.1.5.3. Gelecee Dnk Stratejiler .....................................................................51 3.1.6. Kollektif Yatrm Kurulular ........................................................................52 3.1.7. Arac Kurulular.............................................................................................55 3.1.8. GZFT Analizi.................................................................................................55 3.2. ABye Katlm Srecinin Etkileri ......................................................................65 3.2.1. Genel Hatlaryla AB Mktesebat..................................................................65 3.2.2. AB Mktesebatna Uyumun Mevcut Dzeyi.................................................68 3.2.3. Tam Olarak Uyum Salanmas Halinde Beklenen Etkiler ............................69 3.2.4. Dier lkelerin Talep Ettii ve Ald Derogasyonlar..................................70 3.2.5. Ayrntl Etki Deerlendirmesi Yaplmas nerilen Mktesebat ..................70 3.3. Gelecee Dnk Stratejiler ................................................................................70 3.3.1. Stratejik Amalar ...........................................................................................70 3.3.2. Hedefler..........................................................................................................70 3.3.3. Hedefleri Gerekletirecek Faaliyetlerin Belirlenmesi..................................71 4. SGORTACILIK SEKTR.......................................................................79 v
4.1. Durum Analizi.....................................................................................................80 4.1.1. irket Says ve stihdam ...............................................................................80 4.1.2. Sigorta Prim Gelirleri.....................................................................................83 4.1.3. GZFT Analizi.................................................................................................84 4.2. ABye Katlm Srecinin Etkileri ......................................................................88 4.2.1. Sigortaclkta Genel Hatlaryla AB Mktesebat ...........................................88 4.2.2. AB Mktesebatna Uyumun Mevcut Dzeyi.................................................89 4.3. Gelecee Dnk Stratejiler ................................................................................94 5. BANKA DII MAL KURUMLAR...............................................................99 5.1. FAKTORNG......................................................................................................99 5.1.1. Durum Analizi .............................................................................................100 5.1.1.1. Dnyada Faktoringin Yeri ....................................................................102 5.1.1.2. GZFT Analizi........................................................................................102 5.1.2. AB Mktesebatna Uyumun Dzeyi ve Katlm Srecinin Etkileri.............109 5.1.3. Gelecee Dnk Stratejiler ..........................................................................109 5.1.3.1. Stratejik Amalar ve Hedefler ..............................................................110 5.1.3.2. Hedefleri Gerekletirecek Faaliyetlerin Belirlenmesi.........................110 5.2. FNANSAL KRALAMA (LEASING)...........................................................111 5.2.1. Durum Analizi .............................................................................................112 5.2.1.1. Dnyada Finansal Kiralamann Geliimi..............................................114 5.2.1.2. GZFT Analizi........................................................................................115 5.2.2. ABye Katlm Srecinin Etkileri ................................................................116 5.2.3. Gelecee Dnk Stratejiler ..........................................................................117 5.2.3.1. Stratejik Amalar ve Hedefler ..............................................................117 5.2.3.2. Hedefleri Gerekletirecek Faaliyetlerin Belirlenmesi.........................118 5.3. TKETC FNANSMAN RKETLER .....................................................119 5.3.1. Durum Analizi .............................................................................................120 6. BREYSEL EMEKLLK SSTEM ...........................................................122 6.1. Durum Analizi...................................................................................................123 6.1.1. Artan stihdam Trendinin Srdrlebilirlii................................................126 6.1.2. GZFT Analizi...............................................................................................127 6.2. ABye Katlm Srecinin Etkileri ....................................................................131 6.2.1. AB zel Emeklilik Direktifi........................................................................131 6.2.2. AB zel Emeklilik Direktifi ve Bireysel Emeklilik Sistemi .......................131 6.2.3. AB zel Emeklilik Direktifi ve zel Emeklilik Hizmeti Sunan Vakf, Sandk ve irketler .............................................................................................................132 6.3. Gelecee Dnk Stratejiler ..............................................................................132 6.3.1. 2013 Vizyonu...............................................................................................132 6.3.2. Vizyona Dnk Politikalar ..........................................................................133
vi
7. FNANSAL HZMETLER ALANINDA GELECEE DNK STRATEJLER .....................................................................................................................135 7.1. Vizyon.................................................................................................................135 7.2. Vizyona Dnk Stratejik Amalar ..................................................................135 7.3. Stratejik Amalar Gerekletirecek Eylem, Faaliyet ve Projeler ...............136 8. SONU VE GENEL DEERLENDRME ................................................142 8.1. Temel Ama ve Politikalar ile ncelik ve Tedbirlerin Gelime Eksenleri Baznda Tasnifi ........................................................................................................142 8.2. Genel Deerlendirme ........................................................................................147
vii
TABLOLAR BANKACILIK SEKTR Tablo 2. 1. Bankaclk Sektrnde Yeniden Yaplandrmann Maliyeti.........................4 Tablo 2. 2. Bankaclk Sektr Temel Gstergeleri (Eyll 2005)..................................8 Tablo 2. 3. Finansal Araclk Gstergeleri (GSYHya oran, Yzde)...........................9 Tablo 2. 4. Aktiflerin Dalm (Yzde)..........................................................................9 Tablo 2. 5. Pasiflerin Dalm (Yzde) .......................................................................10 Tablo 2. 6. Sorunlu Krediler (Yzde)...........................................................................11 Tablo 2. 7. YP Aktifler, YP Pasifler ve YP Aktifler-YP Pasifler..............................12 Tablo 2. 8. zkaynak Verimlilii ve Karllk (Yzde)..................................................12 Tablo 2. 9. Bilano D Ykmlklerin Dalm (Yzde) ..........................................13 Tablo 2. 10. AB lkelerinde ve Trkiyede Toplam Aktif Bykl..........................14 Tablo 2. 11. Seilmi Gstergeler - 2004 (Bin Avro) ..................................................15 Tablo 2. 12. Seilmi Gstergeler - 2004 (Yzde) .......................................................16 SERMAYE PYASASI Tablo 3. 1. Sermaye Piyasasna likin Gstergeler (Eyll 2005)...............................35 Tablo 3. 2. Menkul Kymet Stoklar (Milyon YTL).......................................................36 Tablo 3. 3. Birincil Halka Arzlar (Milyon YTL) ..........................................................36 Tablo 3. 4. SPK Kaydna Alnan Menkul Kymet hralar (Bin YTL) ........................37 Tablo 3. 5. Menkul Kymet lem Hacimleri (Tm Yl, Milyon YTL)...........................37 Tablo 3. 6. Borsaya Kote irket Says ........................................................................38 Tablo 3. 7. Hisse Senedi Endeksi (Dnem Sonu).........................................................38 Tablo 3. 8. Halka Ak irketlerin Piyasa Deeri .......................................................39 Tablo 3. 9. Yatrmc says ..........................................................................................39 Tablo 3. 10. Yabanc Yatrmc Verileri (Milyon Dolar) .............................................40 Tablo 3. 11. eitli lkelerde Borsaya Kote irket Says ..........................................42 Tablo 3. 12. eitli lkelerde Piyasa Deeri/GSYH Oranlar (Yzde) .....................43 Tablo 3. 13. eitli lkelerde Hisse Senedi lem Hacmi/Piyasa Deeri (Yzde)......43 Tablo 3. 14. eitli lkelerde Toplam SGMK/GSYH (Yzde) ...................................44 Tablo 3. 15. eitli lkelerde Kamu SGMK/Toplam SGMK (Yzde) .........................44 Tablo 3. 16. Altn ve Gm thalat Verileri ve AB lem Hacmi (Kg) ......................48 Tablo 3. 17. 2002-2004 Yl Altn lem Hacmi Dalm (Ton) ..................................48 Tablo 3. 18. 2004 Yl Altn Mcevharat hracat (Yzde) ..........................................49 Tablo 3. 19. Yatrm Fonlar Byklkleri (Milyon YTL)............................................52 Tablo 3. 20. eitli lkelerde Yatrm Fonlar/GSYH (Yzde) ..................................53 Tablo 3. 21. A ve B Tipi Yatrm Fonlarnn Toplam Portfy Dalm (Yzde) .........54 Tablo 3. 22. Faaliyet Gsteren Arac Kurulu Says ..................................................55 SGORTACILIK Tablo 4. 1. Seilmi AB lkeleri ile Trk Sigorta Sektrnde irket Says ve stihdam Dzeyi (2003)...............................................................................................................81 Tablo 4. 2. Seilmi lkeler ile Trk Sigorta Sektrnn Karlatrmas (2004)......83
viii
BANKA DII FNANSAL KURUMLAR Faktoring Tablo 5.1. 1. Seilmi Sektr Gstergeleri ................................................................101 Tablo 5.1. 2. Faktoringin D Ticaret indeki Yeri (Milyon Dolar).........................101 Tablo 5.1. 3. Sektrn Seilmi lke ve Blgelerdeki Yeri (Milyon Avro)................102 Finansal Kiralama Tablo 5.2. 1. Finansal Kiralama Sektr Genel Bilgiler (Bin YTL)..........................113 Tablo 5.2. 2. Yllar tibaryla Yurt i Leasing lem Hacmi.....................................113 Tablo 5.2. 3. eitli lkelerde Leasing lem Hacmi ve Yatrmlardaki Pay (2003) ....................................................................................................................................115 Tablo 5.2. 4. Leasing lemlerinde AB lkelerindeki Denetim ve Dzenlemeye likin Uygulamalar ..............................................................................................................117 Tketici Finansman irketleri Tablo 5.3. 1. Yllar tibaryla Tketici Finansman irketleri Genel Bilgileri ...........120 BREYSEL EMEKLLK SSTEM Tablo 6. 1. Fona Ynlendirilmi Szlemeler ............................................................124 Tablo 6. 2. Emeklilik Fon Portfylerinde Ortalama Vade (27.10.2005)...................125 SONU VE GENEL DEERLENDRME Tablo 8. 1. Temel Ama ile Eylem, Faaliyet ve Projelerin Gelime Eksenlerine Gre Tasnifi ........................................................................................................................143
ix
EKLLER BANKACILIK SEKTR ekil 2. 1. BDDK Bankaclk Sektr Performans Endeksi .........................................13 SERMAYE PYASASI ekil 3. 1. MKB Araclyla Ekonomiye Kazandrlan Fonlar..................................39 ekil 3. 2. MKB Tahvil ve Bono Piyasas Gnlk Ortalama lem Hacmi.................41 ekil 3. 3. Yabanc Yatrmclarn Net DBS Alm ve MKB DBS Endeksi ...............41 ekil 3. 4. VOBda 2005 Yl Aylk lem Hacmi Geliimi (YTL).................................45 ekil 3. 5. Dayanak Varlk Baznda VOB YTL lem Hacminin Dalm ...................45 ekil 3. 6. Dnyada Vadeli lem ve Opsiyon lem Hacimleri (Trilyon Dolar) .........46 ekil 3. 7. 2004 Yl Toplam Altn Talep ve Arz Bileenleri (Yzde) ...........................49 SGORTACILIK ekil 4. 1. Prim retimi (Milyon Dolar)......................................................................82 BANKA DII FNANSAL KURUMLAR Finansal Kiralama ekil 5.2. 1. Leasing lemlerinin Sabit Sermaye Yatrm Harcamalar indeki Pay ....................................................................................................................................114 ekil 5.2. 2. Dnya Leasing Hacmi (Milyar Dolar)...................................................114 BREYSEL EMEKLLK SSTEM ekil 6. 1. zel Emeklilik Fonlarnn eitli lkelerde GSYHya Oran .................123 ekil 6. 2. Emeklilik Szlemelerinin Dalm ..........................................................124 ekil 6. 3. Emeklilik irketlerinde Dorudan Pazarlamada Grevli Personel Says ....................................................................................................................................125 ekil 6. 4. Emeklilik irketlerinde Arac D Personel Says ...................................125
KISALTMALAR AB-15 AB-25 Avro-12 BDDK BDDKl BES BIS BSMV DASK DBS EGM FEAS FIBV Fider GSMH GSYH GZFT Analizi IFC IMF IOPS AB MKB KBB KKDF KOB KOSGEB MASAK MKYF OECD SGMK SPK TBB Avro-12, Danimarka, ngiltere, sve AB-15, ek Cumhuriyeti, Estonya, Kbrs, Letonya, Litvanya, Macaristan, Malta, Polonya, Slovakya, Slovenya Almanya, Avusturya, Belika, Finlandiya, Fransa, Hollanda, rlanda, spanya, talya, Lksemburg, Portekiz, Yunanistan Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurulu Bireysel Emeklilik Sistemi Bank for International Settlements Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi Doal Afet Sigortalar Kurumu Devlet Borlanma Senetleri Emeklilik Gzetim Merkezi Federation of Euro-Asian Stock Exchanges International Federation of Stock Exchanges Finansal Kiralama Dernei Gayri Safi Milli Hasla Gayri Safi Yurt i Hasla Gl-Zayf ynler Frsatlar-Tehditler Analizi International Finance Corporation International Monetary Fund International Organization for Pension Supervisors stanbul Altn Borsas stanbul Menkul Kymetler Borsas Katlm Bankalar Birlii Kaynak Kullanm Destekleme Fonu Kk ve Orta Byklkteki letmeler Kk ve Orta lekli Sanayi Gelitirme ve Destekleme daresi Bakanl Mali Sular Aratrma Kurulu Bakanl Menkul Kymet Yatrm Fonu Organization for Economic Co-operation and Development Sabit Getirili Menkul Kymet Sermaye Piyasas Kurulu Trkiye Bankalar Birlii
xi
KISALTMALAR (devam) TEFE TMSF TRAMER TSPAKB TSRB TK TFE FE VDMK VS VOB WFE YKF Toptan Eya Fiyatlar Endeksi (En son Aralk 2004te yaynlanmtr.) Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu Trafik Sigortas Bilgi Merkezi Trkiye Sermaye Piyasas Arac Kurulular Birlii Trkiye Sigorta ve Reasrans irketleri Birlii Trkiye statistik Kurumu Tketici Fiyatlar Endeksi retici Fiyatlar Endeksi (Ocak 2003 itibaryla yaynlanmaktadr.) Varla Dayal Menkul Kymet Vadeli lem Szlemesi Vadeli lem ve Opsiyon Borsas A.. World Federation of Exchange Yatrmclar Koruma Fonu
xii
1. GR 2007-2013 dnemini kapsayacak olan Dokuzuncu Kalknma Plan almalar kapsamnda temel olarak sektrler baznda zel ihtisas komisyonlar (K) oluturulmutur. Bu komisyonlardan biri olan Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu tarafIndan hazIrlanmIs olan bu rapor, 2007-2013 yllarn kapsayacak Dokuzuncu Kalknma Planna finansal hizmetler alannda baz tekil edecek ekilde bir durum tespiti yaparak sektrde 2013 vizyonunu, vizyona dnk temel ama ve politikalar ile uygulama stratejilerini ortaya koymay hedeflemektedir. 3 Ekim 2005 tarihinde AB ile mzakerelerin balamasyla Plan dneminde finansal hizmetler konusunda mevzuatn AB mktesebatyla uyumlatrlmas konusu da gndemde olacaktr. Bu nedenle, AB mktesebatna uyum konusunda yaplmas gereken mevzuat deiikliklerini ortaya koymak ayrca bu raporda ncelikli olarak ele alnmtr. 1980li yllardan itibaren hz kazanan kreselleme sreci, dnya genelinde finansal sistemin salamlnn ve istikrarnn global dzeyde salanmas amacyla uluslararas finans sisteminin yap talarn oluturacak ortak standartlarn belirlenmesi ve hazrlanmasna ynelik almalarla hz kazanmtr. lkemiz ve Trk finans sektr bu gelimeleri yakndan izlemektedir. Trkiye 1980lerin ortalarndan itibaren bata tahvil ve hisse senedi piyasalar olmak zere, finansal fiyatlar oluturacak temel kurumlarn oluturmaya balam, 90l yllarda da byk lde finansal altyapsn uluslararas standartlara uyumlatrma abasnda olmutur. Bununla beraber, 90l yllar boyunca uygulanan ksa vadeli d kaynak salamaya odakl maliye ve kur politikalar finansal sisteme byk lde zarar vermitir. 2001 Krizinden sonra bankaclk sektr oluan istikrarl makroekonomik ortamn da katksyla mali bnyesini dzeltme abas iine girmitir. Uluslararas standartlar ve en iyi uygulamalara uyum ihtiyac da bu abann en nemli bileeni olarak ortaya kmtr. Uluslararas dzenlemeler ve uygulamalara uyum salama bal altnda n plana kan unsurlar, denetim ve gzetim otoritelerinin zerkliklerinin ve alma kapasitelerinin sistemlerinin glendirilmesi, uluslararas kabul bu kurumlarn kurumsallama getirilmesi, srelerinin yaplacak tamamlanmas, risk odakl bir gzetim anlaynn yerletirilmesi, risk ynetimi grm standartlara dzenlemelerin yerel finansal kurululara uluslararas rekabette haksz bir 1
avantaj/dezavantaj oluturmamas, araclk maliyetlerinin drlmesi ile su gelirleri ve terrizmin finansmanyla mcadelede etkin bir sistem oluturulmasdr. Makroekonomik istikrar konusunda son yllara kadar sknt eken lkemizde, finansal sistemle ilgili ncelikli sorunlar arasnda makroekonomik istikrarszlktan kaynaklanan konular arlk kazanmaktayd. Ancak, 2000 ve 2001 krizlerinden sonra uygulanan ekonomik programlar sonucu elde edilen greceli makroekonomik istikrar ve bunu destekleyen AB perspektifi Trk finans sistemi zerinde yeni hususlarn gndeme gelmesini salamtr. Finansal Hizmetler sektoru; mevduat bankalar, kalknma ve yatrm bankalar, katlm bankalar, sermaye piyasalar, sigortaclk, finansal kiralama, faktoring ve tketici finansman ve bireysel emeklilik sistemini ieren ok sayda sektr kapsamaktadr. Bu rapor, yukarda saylan sektrlerin meslek temsilcileri, meslek birlikleri, kamu denetim ve gzetim otoriteleri, niversite mensuplar, sivil toplum rgtleri ve organize piyasa kurulular temsilcilerinden oluan zel ihtisas komisyonu almalar erevesinde ortaya kan grleri ortaya koymaktadr. Komisyona toplam 29 kuruluu temsil eden 38 kii katlmtr.
2. BANKACILIK SEKTR 2.1. Durum Analizi Yeniden yaplandrmann ve makroekonomik istikrarn salanmasnn olumlu etkileri 2002 ylndan itibaren etkisini gstermeye balamtr. Serbest kur ve rtk enflasyon hedeflemesi politikas finansal fiyatlarda istikrar salam, Merkez Bankasnn bamszl ve enflasyonla mcadeleye odaklanmas, sk maliye politikas ve yksek faiz d fazla hedeflerinin dzenli olarak tutturulmas ekonomik birimlerin beklentilerini ve makro dengeleri olumlu etkilemitir. Dnya genelindeki olumlu koullarn da etkisiyle artan ekonomik istikrar, bankaclk kesimini de olumlu etkilemi ve sektrn mali bnyesinin iyiletirilmesi iin nemli bir frsat olmutur. Ayrca, sektr dzenleyen mevzuatn uluslararas standartlara yaknsamas, denetim ve gzetim faaliyetinin etkinletirilmesi ve Uluslararas Para Fonu ile gerekletirilen anlamalarda oluturulan hedeflere sadk kalnmas, bu sreci desteklemi ve sektrn yurt d finansal piyasalarla entegrasyonunun gelitirilmesine katkda bulunmutur. Bankaclk sektrnn 2001 Krizinin ardndan girdii yeniden yaplandrma srecinin temel unsurlar olarak Hazine ile yaplan takas, sermayelendirme sreci, gnll birlemeler, baz bankalara kamu otoritesi tarafndan el konmas ve/veya kapatlmas, kamu bankalarnn grev zararlarndan arndrlmas ve stanbul Yaklam olarak bilinen Finansal Yeniden Yaplandrma Program saylabilir. Bu blmde yukardaki paragrafta nemine deinilen yeniden yaplandrma sreci, sektrn mevcut byklkleri ve Avrupa Birlii lkeleri ile temel gstergeler itibaryla karlatrlmas ele alnacaktr. 2.1.1. Bankaclk Sisteminde Yeniden Yaplandrma Bankaclk sisteminde yeniden yaplandrma sreci 1999 yl sonunda enflasyonla mcadele program ile balatlm, 2001 ylnda bankaclk sektr yeniden yaplandrma program aklanmtr. lk dnemde yaplanlar byk lde dzenlemelerin uluslararas standartlara ve uygulamalara yaklatrlmas ynnde olmutur. 4389 Sayl Bankalar Kanununda kapsaml deiiklikler yaplmtr. 1 Bankaclk alannda idari ve mali zerklie sahip dzenleyici ve denetleyici bir otorite olan Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) oluturulmutur.
5411 Sayl Bankaclk Kanunu 1 Kasm 2005 tarihinde Resmi Gazetede yaynlanmtr.
Gemite Hazine ve Merkez Bankas arasnda paylalan banka denetim ve dzenleme grev ve yetkileri 2000 yl Austos aynda faaliyetlerine balayan BDDKya gemitir. Dier taraftan, krizlerin ve kronik enflasyonun ortaya kard gelimeler sonucunda Merkez Bankas Kanunu Nisan 2001'de deitirilerek, Bankann Avrupa Birlii standartlarnda bamszla ulamas hedeflenmi ve Merkez Bankasnn ara bamszl salanmtr. Bu erevede, Merkez Bankasnn temel amac, fiyat istikrarnn salanmas olarak belirlenmi, buradan hareketle destekleyici ama olarak finansal istikrar koruma ynnde gerekli tedbirleri almas da ngrlmtr. Bankaclk sektrnde yeniden yaplandrma sreci; (i) Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu (TMSF) bnyesindeki bankalarn en ksa srede zme kavuturulmas, (ii) Kamu bankalarnn finansal ve operasyonel adan yeniden yaplandrlmas, (iii) Yaanan krizlerden olumsuz ynde etkilenen zel bankalarn salkl bir yapya kavuturulmas ve (iv) Bankaclk sektrnde gzetim ve denetimin etkinliini artracak, sektr daha etkin ve rekabeti bir yapya kavuturacak yasal ve kurumsal dzenlemelerin gerekletirilmesi olmak zere drt temel unsura dayandrlmtr. Programn kamu kesimine toplam maliyeti 21,9 milyar dolar kamu bankalar ve 17,3 milyar dolar TMSF bankalar iin kullanlmak zere toplam 39,4 milyar dolar (GSMHnn yzde 26,6s) olmutur. zel sektre maliyeti ise, 2,7 milyar dolar zel bankalar tarafndan aktarlan, 5,2 milyar dolar ise TMSFden aktarlan kaynaklar olmak zere, toplam 7,9 milyar dolar (GSMHnn yzde 5,3) olmutur. Bylece yeniden yaplandrmann toplam maliyeti 47,2 milyar dolar (GSMHnn yzde 31,9u) dzeyine ulamtr. Tablo 2. 1. Bankaclk Sektrnde Yeniden Yaplandrmann Maliyeti (Milyar Dolar)
Kamu bankalarna aktarlan kaynaklar - Grev zararlar iin oluan bor - Nakit sermaye destei - Nakit d sermaye destei TMSF bankalar iin aktarlan kaynaklar - Kamu sektrnden aktarlan kaynak - TMSF gelirleriyle yaplan mevduat ve aktarlan kaynak zel sektrden aktarlan kaynaklar - zel sektr bankalar tarafndan aktarlan kaynaklar - TMSFden aktarlan kaynaklar Toplam Kaynak: BDDK, Ekim 2003. 21,9 19,2 2,5 0,2 22,5 17,3 5,2 7,9 2,7 5,2 47,2
i)
TMSF
bnyesindeki
bankalarn
sorunlarnn
zm:
Yeniden
yaplandrmann ilk adm mali bnyesinde sorunlar olan bankalara zm aray olmutur. 1999 yl sonunda bankaclk sistemindeki be sorunlu banka TMSF ynetimine alnm, 2 kalknma ve yatrm bankasnn faaliyetine son verilmitir. 1996-2002 dneminde TMSFye alnan 20 bankann mali yaplarnn glendirilmesi, yeniden yaplandrlmalar ve ykmllklerinin devri amacyla Hazineden zel tertip tahviller ihra edilmi, Merkez Bankasndan avans kullanlm ve TMSFden kaynak aktarlmtr. 2003 Temmuz sonu itibaryla TMSF ynetimindeki bankalara, geri demeler dahil edildikten sonra, ana para ve faiz borcu toplam olmak zere aktarlan toplam tutar 28,2 milyar dolara (40 milyar YTL) ykselmitir. 5020 sayl Kanunla TMSF kamu tzel kiiliine haiz olarak kurulmu olup, 5411 sayl Bankaclk Kanunuyla da idari ve mali zerklii salanmtr. Halihazrda TMSF bnyesinde gei bankas olarak yaplandrlan Birleik Fon Bankas A.. bulunmaktadr. ii) Kamu bankalarnn yeniden yaplandrlmas: Yeniden yaplandrma srecinin ikinci unsurunu kamu bankalarnn finansal ve operasyonel adan yeniden yaplandrlmas oluturmutur. Grev zarar demelerinin ertelenmesi, kaynaklarnn etkin olarak kullanlamamas, ynetim yapsndaki zayflklar nedeniyle mali yaplar nemli lde bozulan kamu bankalarnn sermaye yaplarnn glendirilmesi ve mali adan yeniden yaplandrlmalar iin kamu bankalarna Hazineden nemli bir kaynak aktarm yaplmtr. Ayrca, bu bankalarn operasyonel yaplar glendirilerek personel ve ube rasyonalizasyonu salanmtr. iii) zel bankalarn sermayelerinin glendirilmesi: Yaanan krizin olumsuz etkilerinin yannda kamu bankalarnn sermaye yeterliliklerinin karlanmas ve yeniden yaplandrlmas srecinde bu bankalarn sorunlu tm kredileri iin karlk ayrmalar ve kredi arzn aniden snrlandrmalar dier bankalar zerindeki sorunlarn daha da arlamasna neden olmutur. Yeniden yaplandrmann nc aamasnda, aktif kalitesi bozulan ve sermayeleri hzla eriyen zel sermayeli bankalarn sermaye yaplarnn glendirilmesi iin l bir denetimden geirilerek sermaye destei yaplmas esasna dayal bir program uygulanmtr. Program kapsamnda Haziran 2001de gerekletirilen i bor takas ile zel sermayeli bankalarn yabanc para ak pozisyonlar nemli lde kapanm, faiz ve kur riskleri azaltlmtr. Bankalarn 2001 yl mali tablolar zerinden yaplan denetimde ise nceki dnemlerden farkl olarak BDDK tarafndan enflasyon muhasebesi kurallar 5
esas alnmtr. Denetimler sonras hazrlanan sektr raporlar dikkate alndnda, nakit sermaye art, sorunlu kredilere ayrlan karlklarn yeniden dzenlenmesi ve piyasa risklerinin dikkate alnmasnda olumlu yaklamlarn etkisiyle sektrde sermaye ihtiyac snrl dzeyde kalmtr. Program sonunda sermaye yetersizlii nedeniyle bir banka TMSFye devredilmitir. Bankaclk sektrnn yeniden yaplandrlmasnn zel sektre maliyeti; 5,2 milyar dolar TMSF tarafndan ve 2,7 milyar dolar kriz dneminde eriyen sermayeleri glendirmek amacyla zel sektr bankalar tarafndan karlanmak zere toplam 7,9 milyar dolar olmutur. Ayrca, sorunlu aktiflerin zmn hzlandrc mekanizmalar oluturulmas ynnde dzenlemeler yaplmtr. 2001 yl krizi banka d kesimler asndan da ciddi bir belirsizlik ortam yaratmtr. Reel sektrde bir ok firma faaliyetlerini ve yatrmlarn azaltm, pek ou deme glne dmtr. Bu gelimelere bal olarak firmalarn finansal sektre olan borlarnn yeniden yaplandrlmas gndeme gelmitir. Bankaclk sisteminin takipteki kredilerinin (karlk ncesi) toplam kredilerine oran 2001 yl sonunda yzde 29,5e ykselmi iken, bu oran karlk dzenlemesindeki deiikliklere bal olarak bankalarn takipteki alacaklar iin ayrdklar karlklarn artmas sonucu 2002 yl sonunda yzde 18,5e gerilemitir. stanbul Yaklam olarak bilinen finansal yeniden yaplandrma program yllk bir sre kapsamnda Haziran 2002de uygulamaya konulmutur. 2002den bu yana ekonomik istikrarn artmasnn da katksyla, Haziran 2005 itibaryla takipteki kredilerin (karlk ncesi) toplam kredilere oran yzde 5,6ya kadar gerilemi ve takipteki kredilerin yzde 88i iin karlk ayrlmtr. Mays 2005 itibaryla 219u (35 grup) byk lekli firma, 112'si de kk lekli firma olmak zere toplam 331 firma Finansal Yeniden Yaplandrma Program kapsamna alnmtr. Bunlardan byk lekli 221 2 (30 grup) ve kk lekli 101 firma olmak zere toplam 322 firma ile Finansal Yeniden Yaplandrma Szlemesi batlanmtr. Yeniden yaplandrlan bor tutar 6 milyar dolardr. iv) Banka gzetim ve denetim yapsnn glendirilmesi: Bankaclk sisteminde yeniden yaplandrmann temel unsurlarndan birisi de dzenleme ve denetim sisteminin iyiletirilmesi, risk alma ve ynetme srecinin ve ynteminin deimesi ve kurumsal altyapnn glendirilmesi ynnde yasal ve kurumsal dzenlemelerin
2
Szleme batlanan firma saysnn kapsama alnan firma saysndan fazla olma nedeni bu irketlerde meydana gelen blnme ve sair deiikliklerdir.
yaplmas olmutur. 1999 ylnda balatlan reformlarda bamsz banka gzetim ve denetim sisteminin oluturulmas esas alnmtr. 2000 ylnda faaliyete balayan BDDK tarafndan yaplan dzenlemeler ile bankaclk mevzuat uluslararas dzenlemelere, tavsiyelere ve zellikle AB direktiflerine nemli lde yaklatrlmtr. Banka bilanolarnda effafln artrlmas, uluslararas muhasebe standartlarna uyum, banka mali bnyelerinin glendirilmesinin yan sra risk tanm ve ynetim yapsnda da uluslararas uygulamalar dikkate alnarak dzenlemeler yaplmtr. Yaplan kapsaml dzenlemeler erevesinde; kredi snrlar ve standart oranlarn hesaplanmasnda kullanlmak zere AB dzenlemelerindeki zkaynak tanmna paralel olarak konsolide zkaynak tanm yaplm ve sistemde yeknesak bir tanmn mali tablolarn hazrlanmasnda esas alnmas salanmtr. Bankalarn kullandrdklar kredilerde risk younlamalarnn nlenmesi iin bir gruba kullandrlacak kredilerin hesabnda dorudan ve dolayl kredilerin birlikte dikkate alnmas ynnde yaplan dzenlemelerle banka kaynaklarnn belirli gruplar zerinde younlamasnn engellenmesi amalanmtr. Bankalarn risk alglama ve ynetim esaslarn uluslararas gelimeler ve yeni uygulamalar paralelinde tanmlayan i denetim ve risk ynetim sistemleri hakknda dzenlemeler yaplm, bankalarn risk odakl gzetim ve denetim hedefine paralel olarak konsolide bazda denetim ve gzetim esas getirilmi ve bankalar 2001 yl sonu itibaryla mali tablolarn enflasyon muhasebesine gre hazrlamaya balamlardr. (Enflasyon dzeyinin gerilemesi sonucu enflasyon muhasebesi uygulamasna 2005 yl bandan itibaren son verilmitir.) Ayrca, bankalarn yabanc para pozisyon risklerinin etkin olarak takibi iin yabanc para pozisyonlarnn da konsolide esasa gre hesaplanmas ykmll getirilmitir. Karlklar iin yaplan yeni dzenleme ile kredi alacaklarnn geri dnebilirlik ve teminat zelliklerine gre be ayr kategoride snflandrlmas esas getirilmitir. (Bankaclk Sektr Yeniden Yaplandrma Program ve sonularna ilikin kapsaml bilgi BDDK tarafndan hazrlanan Gelime Raporlarnda 3 yer almaktadr.) Bankaclk sisteminde reformun amac sistemdeki tm bankalarn uluslararas kabul grm standartlara gre yeniden yaplandrlmas, faaliyetlerinin etkin olarak
Bu raporlar www.bddk.org.tr adresinden temin edilebilir.
denetlenmesi, bilanolarnn glendirilerek yatrmclara effaf hale getirilmesi olmutur. Byk maliyetlerle gerekletirilen yeniden yaplandrma program erevesinde elde edilen olumlu sonularn devam iin, makroekonomik adan dk enflasyon, istikrarl byme ortam ve Maastricht kriterlerine uygun ileyen bir piyasa ekonomisinin ve bu piyasada faaliyet gsteren rekabet edebilir kurumlarn varl, gnmz dnyasnda n koul niteliindedir. 2.1.2. Sektr Byklkleri 4 5411 sayl Bankaclk Kanunu ile eskiden zel finans kurumu olarak tanmlanan finansal kurulular katlm bankalar olarak yeniden tanmlanm ve bankaclk sisteminin bir paras haline gelmilerdir. Tablo 2.2 ticaret bankalar, mevduat kabul etmeyen bankalar (kalknma ve yatrm bankalar) ve katlm bankalarnn temel byklklerini iermektedir. Tablo 2. 2. Bankaclk Sektr Temel Gstergeleri (Eyll 2005)
Milyar YTL T.Aktifler Ticaret Bankalar Mevd. Kabul etm. Ara Toplam Katlm Bankalar Toplam Kaynak:TBB, KBB, BDDK * Katlm fonlarn gstermektedir. 351,9 12,1 364,2 9,0 373,2 Mevduat 221,2 221,2 7,4* 228,6 Kredi 127,6 12,4 133,2 6,0 139,2 ube 6.154 35 6.189 288 6.477 Adet Personel 126.384 5.110 131.494 5.546 137.040 Banka 34 13 47 4 51
Ticaret bankalar ve mevduat kabul etmeyen bankalardan oluan ara toplam 5411 Sayl Kanundan nce tarif edilen hali ile bankaclk sistemini ifade etmektedir. Genel toplam kalemi ise katlm bankalarn da iermektedir. Eyll 2005 itibaryla bankaclk sisteminde toplam aktifler 373 milyar YTLye ulamtr. Katlm fonlar da dahil olmak zere toplam mevduat 229 milyar YTL, kredi stoku ise 139 milyar YTL dzeyindedir. Ayn tarih itibaryla sektr, 51 banka, 6.477 ube ve 137.040 personel ile faaliyet gstermektedir.
Toplam aktiflerin gayri safi yurt ii haslaya (GSYH) oran 1990 ylndaki yzde 43 seviyesinden 2000 yl sonunda yzde 84e ykselmitir. Tablo 2. 3. Finansal Araclk Gstergeleri (GSYHya oran, Yzde)
1990 1995 2000 2004 2005/9 2005/9* 43,4 52,8 83,5 71,2 77,1 79,0 Toplam Aktif 20,4 22,5 27,5 24,0 28,2 29,5 Toplam Kredi 24,3 34,3 54,9 45,9 46,8 48,4 Toplam Mevduat Kaynak: TK, TBB, KBB, BDDK * Katlm bankalar dahildir. Not: Eyll 2005 iin BDDK, dier dnemler iin TBB ve KBB verileri kullanlmtr.
2000 ylndan sonra, krizin ve tasarruflarn kamu katlarna ynelmesinin de etkisiyle toplam aktiflerin GSYHya oran azalm ve 2004 ylnda yzde 71e gerilemitir. 2005 ylnda yeniden artmaya balayan oran, Eyll 2005 itibaryla yzde 77 dzeyinde gereklemitir. Katlm bankalar da dahil edildiinde bu oran yzde 79a ykselmektedir. Tablo 2. 4. Aktiflerin Dalm (Yzde)
1990 1995 2000 2004 2005/9 22 26 21 14 10 Likit aktifler 10 11 12 40 39 Menkul deerler czdan 48 43 34 34 37 Krediler 2 1 4 2 2 -TGA (brt) 1 1 2 2 2 - Karlklar 7 7 13 7 5 Duran aktifler 12 13 20 5 9 Dier aktifler 100 100 100 100 100 Toplam 77 57 65 63 67 TL aktifler 23 43 35 37 33 YP aktifler Kaynak: TBB, KBB, BDDK * Katlm bankalar dahildir. Not: Eyll 2005 iin BDDK, dier dnemler iin TBB ve KBB verileri kullanlmtr. 2005/9* 10 38 38 2 2 5 9 100 67 33
Kredi stokunun GSYHya oran ise 1990 ylndaki yzde 20 dzeyinden 2000 ylnda yzde 28e ykselmi, 2004 itibaryla yzde 24e gerilemitir. Son iki yldr hzla ykselen oran, Eyll 2005 itibaryla yzde 28 dzeyine kmtr. Benzer bir gelimeyle mevduatn oran 1990-2000 dneminde yzde 24ten yzde 55e ykselmi, 2004 itibaryla yzde 46ya gerilemitir. Eyll 2005 itibaryla bu oran, yzde 47 dzeyinde gereklemitir. Katlm bankalar eklendiinde kredi stoku milli gelirin yzde 30u, mevduat stoku ise yzde 48i dzeyindedir.
4
Enflasyon muhasebesi uygulamasna gei nedeniyle 2002 - 2004 dnemine ait banka finansal verileri ilgili dnemin satn alma gcne gre hesaplanmtr.
Aralk 1990-Eyll 2005 dneminde toplam aktiflerin dalmnda arpc bir deime gereklemi ve tamamna yakn kamu katlarndan oluan menkul deerler czdannn toplam aktifler iindeki pay yzde 10dan yzde 39a ykselmitir. 1990 ylnda toplam aktifler iindeki pay yzde 22 olan likit aktifler, Eyll 2005 itibaryla yzde 10a gerilemitir. Kredilerin toplam aktifler iindeki pay 1990daki yzde 48 dzeyinden, Eyll 2005 itibaryla yzde 38e gerilemitir. Bu oran, 2003 ylndan beri artmaktadr. Katlm bankalarnda, dier banka gruplarna oranla menkul deerler czdannn paynn daha dk, buna karn likit aktifler ve kredilerin paylarnn daha yksek olduu grlmektedir. Tablo 2. 5. Pasiflerin Dalm (Yzde)
1990 1995 2000 2004 56 65 66 64 Mevduat 41 29 35 36 TL mevduat 15 36 30 29 YP mevduat 19 14 19 15 Mevduat d kaynaklar 15 12 8 6 Dier pasifler 10 9 7 15 zkaynaklar 100 100 100 100 Toplam 74 52 54 60 TL pasifler 26 48 46 40 YP pasifler Kaynak: TBB, BDDK * Katlm bankalar dahildir. Not: Eyll 2005 iin BDDK, dier dnemler iin TBB verileri kullanlmtr. 2005/9 61 37 24 23 3 13 100 63 37 2005/9* 61 37 24 22 3 13 100 63 37
Toplam pasiflerin dalmnda, en byk kalem olan mevduatn pay 1990 ylndan 2000 ylna kadar art gstermi, 2000-2004 dneminde fazla deimemi, 2004 ylndan itibaren gerilemeye balamtr. 1990-2000 dneminde toplam mevduattaki art zellikle yabanc para mevduattaki arttan kaynaklanmtr. Yabanc para mevduatn 2000 yl sonunda toplam pasifler iindeki pay yzde 30a ykselmitir. 2003 ylndan itibaren TLnin deerlenmesine bal olarak yabanc para mevduatn toplam pasifler iindeki pay gerileyerek, Eyll 2005 itibaryla TL mevduatn paynn 13 puan altna inmitir. 2000 ylna kadar gerileyen zkaynaklarn toplam pasifler iindeki oran, krizden sonra uygulanan banka sermayelerinin glendirilmesi programnn etkisiyle ykselerek, Eyll 2005 itibaryla yzde 13 olmutur. Katlm bankalarnn, dier banka gruplarna oranla daha yksek bir yabanc para mevduat (katlm fonu) oranna sahip olduu grlmektedir. lk be ve ilk on bankann sektr pay 1990 ylndan 2000 ylna kadar hzl bir gerileme gstermitir. Aktif toplamnda ilk be bankann pay 6 puan derek yzde
10
48e, ilk on bankann pay ise 8 puan derek yzde 69a gerilemitir. Yeniden yaplandrma program uygulamas srecinde ve sonrasnda hem ilk be banka hem de ilk on bankann aktif, kredi ve mevduat pay hzla ykselmitir. 1990 ylndan 2001 Krizine kadar, kredilerin toplam aktiflere oran hzla gerilerken, kredi stokunun kalitesi de bozulmutur. 2000 ylnda yzde 12 olan takipteki kredilerin (karlk ncesi) toplam kredilere oran, 2001 ylnda krizin reel sektr zerinde yaratt tahribata bal olarak yzde 29 dzeyine kadar ykselmitir. Finansal yeniden yaplandrma program, yeni dzenlemelere gre banka kredilerinin ve tahsili gecikmi alacaklarn yeniden snflandrlmas ve buna uygun olarak karlk ayrlmas ve 2002den bugne devam eden ekonomik canlanma sonucu bankalarn takipteki kredilerinin (karlk ncesi) toplam kredilere oran Eyll 2005 itibaryla yzde 5e gerilemi, takipteki kredilerin yzde 90 iin karlk ayrlmtr. Tablo 2. 6. Sorunlu Krediler (Yzde)
1990 1995 2000 2004 2005/9 4 3 12 6 5 Takipteki krediler/Toplam krediler (*) 70 57 63 88 90 Karlklar/Takipteki krediler Kaynak: TBB, KBB, BDDK *Karlk ncesi. ** Katlm bankalar dahildir. Not: Eyll 2005 iin BDDK, dier dnemler iin TBB ve KBB verileri kullanlmtr. 2005/9** 5 90
19902004 dneminde mevduatn 5 vade yapsnn nemli lde ksald grlmektedir. Toplam mevduat iinde vadesiz mevduatn pay yzde 35den yzde 21e gerilemitir. Ayn dnem itibaryla 6 aya kadar vadeli mevduatn toplam mevduat iindeki pay yzde 30dan yzde 63e ykselirken; 6 ay ve zerindeki vadeli mevduatn pay yzde 34ten yzde 16ya gerilemitir. 2005 ylnn ilk yarsnda mevduatn vade yapsnda nemli bir deiiklik olmam, vadesiz ve 1 aya kadar vadeli mevduattan 3 aya kadar vadeli mevduata kay grlmtr. Bankaclk sisteminin bilano ii dviz pozisyonu (YP Aktifler-YP Pasifler) 1990 yl sonunda 2 milyar dolarn altnda iken, 2000 yl sonunda 17,4 milyar dolara kadar ykselmi; Eyll 2005 itibaryla 11,2 milyar dolara gerilemitir. Dier taraftan, BDDK tarafndan dvize endeksli varlk ve ykmllkler de dahil edilerek yaplan hesaplamalara gre Eyll 2005 itibaryla sektrn yabanc para net genel pozisyonu 315 milyon dolar olmutur. Ayn dnemde katlm bankalarnn yabanc para net genel pozisyonu ise 28 milyon dolar olarak gereklemitir.
11
1990-2004 dneminde zkaynaklarn toplam aktiflere oran yzde 10dan yzde 15e ykselmitir. zkaynaklar/Risk Arlkl Varlklar oran 2001 ylnda yzde 17, 2002 ylnda yzde 24 ve 2004 ylnda yzde 29 olmutur. 2005in ilk eyreinde her iki gsterge de hafife gerilemitir. Tablo 2. 7. YP Aktifler, YP Pasifler ve YP Aktifler-YP Pasifler (Milyon Dolar)
1990 1995 2000 2004 2005/9 2005/9** 13.243 29.668 54.669 84.405 89.749 91.163 YP Aktifler 15.035 32.741 72.027 92.056 100.598 103.994 YP Pasifler -1.792 -3.073 -17.358 -7.651 -11.209 -12.830 YP Aktif - YP Pasif Kaynak: TBB,KBB, BDDK * Dvize endeksli krediler ile bilano d dviz varlk ve ykmllkleri dahil edilmemitir. ** Katlm bankalar dahildir. Not: Eyll 2005 iin BDDK, dier dnemler iin TBB ve KBB verileri kullanlmtr.
Tablo 2. 8. zkaynak Verimlilii ve Karllk (Yzde)

1990 1995 2000 2004 2005/9 10,0 9,0 7,0 15,0 13,0 zkaynaklar/T. Aktifler 29,0 23,0 zkaynaklar/Risk Arlkl Varlklar 2,3 2,6 -3,0 2,1 1,1 Dnem Net Kar/T. Aktifler 29,2 41,7 -62,4 14,0 8,6 Dnem Net Kar/T. zkaynaklar 52,3 88,5 51,4 11,1 12,8 TEFE (Ortalama)* Kaynak: TK, TB, KBB, BDDK * 2005 ylndan itibaren TEFE yerine FE endeksi verilmitir. ** Katlm bankalar dahildir. Not: Eyll 2005 iin BDDK, dier dnemler iin TBB ve KBB verileri kullanlmtr. 2005/9** 13,0 23,0 1,1 8,8 12,8
1990-1995 dneminde dnem karnn toplam aktiflere ve toplam zkaynaklara oran artmtr. Bununla beraber, 2000 yl karllk rakamlarna Kasm 2000 krizinin etkileri yansm ve zkaynaklarn yzde 60 civarnda bir dnem zarar olumutur. 1990-2000 dneminde bankalarn faaliyet gsterdii ortamn yksek riskli olmas, sorunlu krediler iin ayrlan karlklarn yetersiz kalmas, grev zararlar tanm altnda Hazineye alan kredilerin, faizleri tahsil edilmedii halde, gelir yazlmas gibi faktrler sonucu banka sisteminin aktif ve zkaynak karll ok dk dzeylerde kalmtr. 2002 ylndan itibaren sektr yeniden kar elde etmeye balamtr. Eyll 2005 itibaryla net dnem karnn toplam aktiflere ve toplam zkaynaklara oran srasyla yzde 1,1 ve yzde 8,8 olarak gereklemitir. Bilano d ykmllklerin toplam bilanoya oran 1990-2004 dneminde yzde 36dan yzde 167ye ykselmitir. 2000 ylna kadar bilano d ilemlerdeki art repo ilemleri ile forward ve swap ilemlerindeki hzl byme nedeniyle trev
5
Katlm fonlar haritir.
12
finansal rnler kalemindeki arttan kaynaklanmtr. Bilano d ilemlerden olan repo ilemleri 2002 yl ubat ayndan itibaren bilano iine alnmtr. Toplam aktiflere oranlandnda, bilano d ykmllklerin dier banka gruplarna gre olduka dk seviyede olduu katlm bankalarnn toplama eklenmesi, bilano d ykmllklerin yzde dalmn etkilememektedir. Tablo 2. 9. Bilano D Ykmlklerin Dalm (Yzde)
Garanti ve Kefaletler Taahhtler Trev Finansal rnler Emanet ve Rehinli Kymetler Toplam TL YP Toplam Nazm Hesaplar/ T. Akt. Kaynak: TBB, KBB, BDDK * Katlm bankalar dahildir. Not: Eyll 2005 iin BDDK, dier dnemler iin TBB ve KBB verileri kullanlmtr. 1990 86 10 4 100 44 56 36 1995 44 18 37 100 42 58 71 2000 24 19 57 100 38 62 101 2004 11 16 8 65 100 65 35 167 2005/9 2 2 2 94 100 97 3 1.083 2005/9* 2 2 2 94 100 97 3 1.083
ekil 2. 1. BDDK Bankaclk Sektr Performans Endeksi

101,9 101,4 100,9 100,4 99,9 99,4 98,9 98,4 Aralk 03 Ocak 04 Ekim 04 Kas m 04 Nisan 04 Aralk 04 ubat 04 Ocak 05 Austos 04 Nisan 05 ubat 05 Austos 05 Haziran 04 Haziran 05 Eyll 04 Mays 04 Temmuz 04 Mays 05 Temmuz 05 Eyll 05 Mart 04 Mart 05
Kamu
zel
Genel
Kaynak: BDDK
Bankaclk sektrnn performansndaki olumlu yndeki eilimi, BDDK tarafndan hazrlanmakta olan Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu Performans Endeksinden (BDDK-PE) de izlemek mmkndr. Sektrdeki TMSF ve kalknma yatrm bankalar dndaki bankalar kapsayan endeks 2004 ylnn
13
ortalarndan itibaren ykselie gemi, 2005 ylnn ilk alt aylk blmnde az da olsa dmesine ramen yine de baz dnemi olan 2003 Aralk aynn zerinde seyretmitir. 2005 ylnn nc eyreindeki performans ise, 2005 ylnn ilk alt ayna gre daha olumlu olmutur. 2.1.3. Avrupa Birlii ve Trk Bankaclk Sistemi Bu blmde AB ve Trk bankaclk sistemlerinin seilmi temel byklkleri kyaslanarak, sektrlerin temel byklkleri karlatrlmaya allacaktr. Bu bak asyla, AB bankaclk sisteminin bugn ulat dzeyinin Trk bankaclk sistemi iin uzun vadeli bir hedef kabul edildiinde, hem iki sistem arasndaki yapsal farkllklarn, hem de Trk bankaclk sisteminin eksikliklerinin tespiti asndan faydal olaca dnlmektedir. Tablo 2.10da AB lkeleri ve Trkiyede bankaclk sisteminin toplam aktif bykl gsterilmitir. AB-15 lkelerinde 2000 ylnda 1.505 milyar Avro olan ortalama aktif bykl, 2004 ylnda 1.906 milyar Avroya ykselmitir. lkeler baznda bakldnda, 2004 ylnda en byk aktif toplam 6.970 milyar Avro ile ngilterede, en dk aktif toplam ise 212 milyar Avro ile Finlandiyada bulunmaktadr. Tablo 2. 10. AB lkelerinde ve Trkiyede Toplam Aktif Bykl (Milyar Avro)
Almanya Avusturya Belika Danimarka Finlandiya Fransa Hollanda ngiltere rlanda spanya sve talya Lksemburg Portekiz Yunanistan 2000 6.064 528 699 432 128 3.503 1.149 5.228 355 1.125 435 1.771 648 315 192 2001 6.269 573 776 482 163 3.769 1.266 5.830 422 1.254 466 1.852 721 352 203 1.468 1.627 169 2002 6.370 555 774 534 166 3.862 1.356 5.854 475 1.348 487 2.024 663 352 202 1.510 1.666 124 2003 6.394 586 829 569 186 3.994 1.473 6.175 575 1.508 519 2.125 656 349 213 1.574 1.743 142 2004 6.584 635 914 607 212 4.415 1.678 6.970 723 1.717 583 2.276 695 345 230 1.702 1.906 168
1.373 Avro-12 (Ortalama) 1.505 AB-15 (Ortalama) 169 Trkiye Kaynak: Avrupa Merkez Bankas, TBB
14
Trkiye bankaclk sisteminin aktif bykl, 2000 ylnda 169 milyar Avro dzeyindedir. Krizden sonra 124 milyar Avroya kadar gerileyen aktif bykl 2002 ylndan sonra yeniden bymeye balam ve 2003 ylnda 142 milyar Avro, 2004 ylnda ise 168 milyar Avro dzeyinde gereklemitir. 2004 yl rakamlar baz alndnda, Trkiye bankaclk sisteminin aktif bykl, AB-15 lkeleri ortalama aktif byklnn yzde 9u dzeyindedir. Ayrca, Trkiye bankaclk sisteminin aktif bykl, AB-15 iinde en dk aktif byklne sahip olan Finlandiyann da gerisindedir. Tablo 2.11de 2004 yl itibaryla AB-15 lkeleri ve Trkiyede kii bana den aktif bykl, toplam mevduat ve kredi rakamlar gsterilmitir. Buna gre, 2004 yl itibaryla, AB-15 lkelerinde kii bana den ortalama aktif, kredi ve mevduat rakamlar srasyla 74.000, 31.300 ve 44.600 Avro dzeyindedir. Avro blgesini oluturan 12 lke iin bu rakamlar ise srasyla 65.500, 28.900 ve 23.900 Avro dzeyindedir. Tablo 2. 11. Seilmi Gstergeler - 2004 (Bin Avro)
Almanya Avusturya Belika Danimarka Finlandiya Fransa Hollanda ngiltere rlanda spanya sve talya Lksemburg Portekiz Yunanistan Avro-12(Ort.) AB-15(Ort.) Trkiye Kaynak: Eurostat, TBB, TK Aktif 79,8 77,4 87,9 112,4 40,8 71,0 102,9 116,2 176,3 40,3 64,8 39,0 1.737,5 32,9 20,9 65,5 74,0 2,3 Kii bana den Kredi 36,5 36,2 31,3 59,8 20,0 24,6 52,2 40,6 63,9 23,7 35,4 20,4 300,0 18,6 11,6 28,9 31,3 0,8 Mevduat 30,4 28,3 38,9 22,6 15,4 20,4 36,7 33,6 44,4 20,5 15,9 13,4 552,5 13,9 14,5 23,9 44,6 1,5
lkeler baznda incelendiinde, dk nfuslu ve bankaclk sektrnde uzmanlam olan Lksemburg dikkate alnmamak kaydyla, kii bana en yksek aktif, kredi ve mevduat miktar srasyla 176.300, 63.900 ve 44.400 Avro ile rlandada grlmektedir.
15
AB-15 lkeleri iinde kii bana en dk aktif ve kredi rakamlar srasyla 20.900, 11.600 Avro ile Yunanistanda, en dk mevduat rakam ise 13.400 Avro ile talyada grlmektedir. Trkiyede kii bana aktif 2.337, kii bana kredi 758 ve kii bana mevduat 1.457 Avro ile AB-15 lkelerinin olduka gerisindedir. Bylece Trkiyede kii bana aktif, kredi ve mevduat rakamlar AB-15 lkelerinin ortalamasnn srasyla yzde 3, yzde 2si ve yzde 3 dzeyindedir. Tablo 2.12de AB-15 lkeleri ve Trkiyede bankaclk sistemlerinin toplam aktif, kredi ve mevduat byklklerinin gayri safi yurt ii haslaya oranlar 2004 yl itibaryla sunulmutur. AB-15 lkeleri ortalamalar alndnda toplam aktiflerin, kredi ve mevduat stokunun gayri safi yurt ii haslaya oranlarnn srasyla yzde 276, yzde 117 ve yzde 94 olduu grlmektedir. Avro-12 lkelerinde de benzer oranlar szkonusudur. Bu lkelerde toplam aktifler, kredi ve mevduat stokunun gayri safi yurt ii haslaya oranlar srasyla yzde 265, yzde 117 ve yzde 97 dzeyindedir. Tablo 2. 12. Seilmi Gstergeler - 2004 (Yzde)
GSYHnn oran olarak Aktif Kredi Almanya Avusturya Belika Danimarka Finlandiya Fransa Hollanda ngiltere rlanda spanya sve talya Lksemburg Portekiz Yunanistan 297 268 322 313 141 268 343 406 485 205 209 168 2.673 245 138 136 125 115 166 69 93 174 142 176 121 114 88 462 138 77 117 117 23 Mevduat 113 98 143 63 53 77 122 118 122 104 51 58 850 104 96 97 94 44
265 Avro-12 (Ortalama) 276 AB-15 (Ortalama) 71 Trkiye Kaynak: Avrupa Merkez Bankas, TBB, TK
lkeler itibaryla bakldnda, -ve Lksemburg hari tutulduunda- toplam aktifler ve kredilerin gayri safi yurt ii haslaya orannn en yksek olduu lke
16
srasyla yzde 485 ve yzde 176 ile rlandadr. Toplam mevduatn gayri safi yurt ii haslaya orannn en yksek olduu lke ise yzde 143 ile Belikadr. AB-15 lkeleri iinde gayri safi yurt ii haslaya oranla en dk aktif, kredi ve mevduat rakamlar srasyla yzde 138 ile Yunanistan, yzde 69 ile Finlandiya ve yzde 51 ile svete grlmektedir. Trkiye incelendiinde, 2004 yl itibaryla toplam aktiflerin milli gelire orannn yzde 71, kredilerin orannn yzde 23 ve mevduatn orannn ise yzde 44 olduu grlmektedir. Bu oranlar, AB-15 lkeleri ile kyaslandnda son derece dktr. Sadece mevduatn milli gelire oran, bu orann en dk seyrettii AB-15 lkelerine yaklamaktadr. 2.1.4. Sonularn Deerlendirilmesi Trkiye bankaclk sistemi ile AB-15 lkelerinin bankaclk sistemleri karlatrldnda, Trkiye bankaclk sisteminin btn gstergeler itibaryla henz kk bir lee sahip olduu grlmektedir. ube ve personel says gibi, hizmet kapasitesini dorudan etkileyen gstergelerde Trk bankaclk sistemi geridedir. Toplam aktiflerin, kredi ve mevduat stoklarnn hem mutlak byklkleri, hem kii bana byklkleri, AB-15 lkelerine kyasla son derece dktr. Benzer ekilde bu byklklerin milli gelire oranlar incelendiinde, yine AB-15 lkelerinin olduka gerisinde olduu grlmektedir. Bu olumsuz sonular ve nedenleri u ekilde aklanabilir: 1. Toplam aktiflerin milli gelire oran dktr, nk gemi yllarda yaanan olumsuz makroekonomik koullarn sonucu olarak istikrarsz bir ekonomik ortamda yrtlen bankaclk faaliyetleri nedeniyle, bilano byklkleri arzu edilen noktaya varamamtr. Kronik enflasyon dnemleri, bilano toplam byklnn ve alt kalemlerinin reel bazda artmas nnde ciddi bir kst olutururken, reel milli gelir deiiminde grlen yksek oynaklk da bata kredi stoku olmak zere, pek ok bilano kalemini olumsuz etkilemitir. nemli bir unsur olarak da, Trk bankaclk sistemi bilanosunda yksek dolarizasyon dzeyi ele alnabilir. Bilano kalemlerinin yaklak yarsnn dviz cinsinden olmas, sistemi kur riskine ak hale getirmi ve kriz dnemlerinde gerekleen kur riskleri hem bankaclk sisteminde, hem de hanehalk tasarruflar zerinde byk tahribata yol amtr.
17
2.
Kii bana aktif, kredi ve mevduat stoklar dktr, nk
lkemizde milli gelir AB-15 lkeleri ortalamasna gre olduka geridedir. 2004 yl itibaryla AB-15 lkelerinde kii bana milli gelir ortalama 26.832 Avro dzeyinde iken, ayn dnem itibaryla bu rakam lkemizde 3.227 Avro dzeyindedir. Gelir dzeyindeki farklln dnda dier bir neden de, finansal aralarn ve piyasalarn AB-15 lkelerine gre yeterli eitlilie ve kullanma ulaamam olmasdr. Ayrca youn kamu borlanmasnn neden olduu dlama etkisi de kredi stoku zerinde ek bir kst oluturmutur. 3. Nfusa oranla ube ve personel says dktr, nk daha nce deinildii gibi, Trkiyede kii bana gelir dzeyi dktr ve bu durum alacak ubelerin potansiyel i hacmini kstlamaktadr. Ayrca bu dk gelir dzeyi bireyler ve blgeler arasnda eit bir dalm gstermedii iin dk gelirli blgelerde, az sayda banka ubesi, ok geni nfusa hizmet vermek durumundadr. kinci bir husus, bankaclk sisteminin temel bankaclk ilevi kaynak toplama ve kaynak tahsisi dndaki hizmetlerinden (havale, otomatik deme, ek senet kullandrm vb) yeterli gelir elde edemiyor olmasdr. Bu durum da ube saysn, dolaysyla personel saysn da kstlayan bir unsur olmaktadr. 2.1.5. GZFT Analizi Bu blmde bankaclk sektrnn gl ve zayf ynleri ele alnmtr. Gl ve zayf ynlerin kapsaml bir ekilde ele alnmasndan sonra, zayf ynlerin giderilebilmesine ynelik neriler blm gelmektedir. Bankaclk sektrnn gl ve zayf ynleri u ekilde snflandrlabilir: a) Gl Ynler 1. Ekonomik istikrarn salanmasna ynelik nemli admlar atlmtr: Son drt yldr uygulanan ekonomik politikann temel unsurlarn dalgal kur rejimi, rtk enflasyon hedeflemesi 6 ve disiplinli maliye politikas oluturmaktadr. Bu politikalar, olumlu d konjonktrn de katksyla enflasyonu drrken, uzun bir ekonomik byme dnemi balatm, ekonomik istikrar salamtr. Bu dnem bankaclk kesimine bilanosunu daha salkl bir ekilde yeniden dzenleyebilmek iin gerekli sreyi salamaktadr. Uzun vadeli salkl bir byme sreci ve risklerin gereki bir ekilde alglanabilmesi iin makroekonomik istikrar gerek koullardan bir tanesidir.
18
Bankaclk sistemindeki yeniden yaplanma bte disiplinini ve fiyat istikrarn hedefleyen ekonomi politikas ile e zamanl balatlmtr. Bu nedenle, sektr yeniden yaplandrma programyla birikmi risklerini kontrol edebilecek bir noktaya geldikten sonra, salanan ekonomik istikrar ortamnda risk ynetimi, verimlilik, uluslararas standartlar ve uygulamalara tam uyum gibi konulara odaklanabilmitir. 2. Yakn dnemde sektrn temel sorunlar kapsaml olarak tanmlanm ve sorunlarla mcadele bir program erevesinde balamtr: 2001 Krizinden sonra uygulamaya balanm olan yeniden yaplandrma programnn en nemli ayaklarndan biri bankaclk sektrnn nemli sorunlarnn (yetersiz sermaye ve risk ynetimi, ekonomik istikrarszlk, dk kar hadleri, batk kredilere yeterli karlk ayrlmam olmas, kamu bankalar iin grev zararlar vb) tespit edilmesidir. Bu sorunlarn byk bir ounluu giderilmi ve/veya giderilme yolundadr. 3. Sektrn byme potansiyeli yksektir: Bankaclk sektr, uzun yllar boyunca, gelimekte olan ve ekonomik istikrarn salanamad bir lkede faaliyet gstermitir. Bu koullar sektrn bymesi ve derinlemesinin nnde ciddi bir engel oluturmutur. Sektr bilanosunun milli gelire oran bata AB lkeleri olmak zere, gelimi lkelerle karlatrldnda ok dktr. (Eyll 2005 itibaryla bu oran Trkiyede yzde 74 iken, AB lkelerinde ortalama yzde 300 civarndadr.) Ekonomik istikrarn salanmas, enflasyonun drlmesi ve yksek byme performans sektrn kapasitesini harekete geirebilmesi iin uygun bir ortam yaratmaktadr. Ayrca, Trkiyenin gen ve teknolojik yeniliklere kolaylkla uyum salayabilen bir nfusa sahip olmas, sektr potansiyeli zerinde olumlu bir etki yapmaktadr. Sektrn byme kapasitesine olumlu etkide bulunacak dier bir etken lkemizde dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn olduka kstl olmas ve nmzdeki dnemde gemi yllara oranla daha ok yabanc sermaye yatrm gerekleecei beklentisidir. Son olarak belirtilmesi gereken bir nokta, Orta Asya, Orta Dou, Balkanlar ve Kafkaslar gibi tarihi, kltrel ve manevi balarmzn olduu blgelerin tpk dier sektrler gibi- Trk bankaclk sektrnn potansiyeline nemli bir katk yaptdr. 4. Sektr nitelikli igcne ve yksek teknolojiye sahiptir: Bankaclk sektrnn en nemli avantajlarndan birisi, nitelikli igc ve yksek teknolojiye sahip olmasdr. Eyll 2005 itibaryla sektrde alan says 137.040 kiidir.
6
2006 ylndan itibaren enflasyon hedeflemesi rejimine geilmitir.
19
alanlarn yzde 62si lisans ve yzde 3 lisans st eitim yapmtr. Bankaclk sektr, farkl alanlarda uzmanlamann youn ve hizmet ii eitimin yaygn olduu bir sektr konumundadr. Sektr, yaplan iin nitelii gerei de, yurt dnda ok sayda balants olan ve bankaclk alannda dnyadaki gelimeleri yakndan takip edebilen bir yapya sahiptir. 1990lardan itibaren yksek teknoloji kullanm ve yeni gelimelere hzl adaptasyon bir alkanlk haline gelmitir. Teknolojik yeniliklere kolay uyum salayabilen gen mteri profili ve sektrde yaanan youn rekabet, gnmzde bu alkanl bir zorunlulua evirmektedir. Bata elektronik ilem altyaps olmak zere, sektrde yksek teknoloji kullanm pek ok gelimi lke ile ayn dzeydedir. Ayrca eitimli igc ve gelimi lkelere oranla dk kalan personel cretleri biliim teknolojisi gelitirme maliyetlerinin de dk kalmasna yol amaktadr. 5. Sektr rekabeti bir yapya sahiptir: Bankaclk sektrnde younlama rasyolar son dnemde art gstermekle birlikte uluslararas ortalamaya yakn bir dzeydedir ve sektr rekabeti bir yapya sahiptir. ncelikle nitelikli igc, yksek teknoloji kullanm ve dinamik mteri profili rekabeti besleyen faktrler olarak n plana kmaktadr. Ayn nedenlerle, sektrn uluslararas gelimelere uyum yetenei de yksektir. zellikle 2001 Krizinden sonra sektrde verimlilik hzla artmtr ve artmaya da devam etmektedir. Kamu borlanma katlarnn bilano aktifleri iindeki paynn gerilemesi, yeniden yaplandrma program erevesinde kamu bankalarnn grev zararlarndan kurtarlmas ve zellikle kamu bankalar ile zel bankalar arasnda haksz rekabete yol aan uygulamalarn azaltlmas rekabetin artnda etkili olmutur. 6. Sektrn gelimi bir ube a, geni bir rn ve hizmet yelpazesi mevcuttur: Eyll 2005 itibaryla sektrde 51 banka, 6.477 ube ve 137.040 personel mevcuttur. 2000 ylndan beri devam eden ube ve personel kayb, 2004 ylndan itibaren duraklam grnmektedir. 2004 yl sonu itibaryla sektrde bir ube ortalama 11.300 nfusa hizmet etmektedir. Bu haliyle sektr, Trkiye nfusunun byk bir ksmnn finansal hizmet ihtiyacn karlayabilecek konumdadr. Nfusa oranla ube ve personel says gibi gstergelerde, sektr AB lkeleri dzeyinde olmasa dahi, dier gstergelere oranla avantajl konumdadr. te yandan, eitimli igc ve yksek teknoloji kullanm alkanl, sektr rn eitlendirme konusunda avantajl hale getirmektedir. Halen baz finansal rn 20
ve hizmetlerin lkemizde hemen hi bir kullanm yoktur. (Sabit getirili zel sektr borlanma aralar, banka bonosu ve banka garantili bono gibi) Bunun nedeni bankaclk sektrnn bilgi ve giriim eksiklii deil, ekonomik koullar nedeniyle bu ara ve hizmetlere talep oluamamas ve yatrm aralarna uygulanan vergilerin farkllk arz etmesidir. Ocak 2006dan itibaren yatrm aralarnn vergilendirilmesinde yeknesaklk salanmas ynnde nemli admlar atlmtr. Ekonomik istikrar artp, bu aralara talep ortaya ktnda, bankaclk sektr talebe hzla cevap verebilecek bilgi birikimine ve ynetim esnekliine sahiptir. 7. Risk ynetiminin gelitirilmesi ve kurumsallamas ynnde nemli mesafeler alnmtr: Bankalarn 90l yllar boyunca bilanolarnda oluan kur riskleri bor takas yoluyla vade riski ile deitirilmitir. Kamu bankalarnn grev zararlar karlnda kamu borlanma kad salanmtr. Ayrca l denetim srasnda bankalarn sermaye yetersizlii salkl bir ekilde tespit edilerek, sermaye artrm yoluna gidilmitir. Batk krediler yeni bir lm ve deerlendirme sistemine tabi tutulmu ve bu tr alacaklar iin ayrlacak karlklar daha gereki bir ekilde tespit edilmitir. Bu nlemler, bankaclk sisteminin bilanosunda birikmi olan risklerin azaltlmas amacyla alnmtr. Gzetim ve denetim ilevinin tek elde toplanmas, risk odakl denetim anlayna gei vizyonu, den enflasyon paralelinde enflasyon gelirlerinin ve azalan ekonomik istikrarszlkla beraber kamu menkul kymet gelirlerinin azalmas, risk ynetiminin kurumsal yapnn bir paras olarak alglanmaya balanmas, su gelirleri ve terrizmin finansman ile mcadele abalarnn artrlmas, sektrle ilgili dzenlemelerin uluslararas uygulamalara ve standartlara daha ok yer vermeye balamas, dezenflasyon sreci ile beraber risk lmnn ve fiyatlandrmasnn daha nemli hale gelmesi gibi unsurlar son 3-4 yl iinde risk ynetiminin nemini artran unsurlar olmutur. Finansal istikrarn salanmas ve finansal sektre ynelik ibirliinin arttrlmas amacyla, gerek yurt iinde gerekse uluslararas alanda ibirlii anlamalar ve mutabakat zabtlar imzalanmtr. Yurt ierisinde BDDK ile Hazine Mstearl, TCMB ve TMSF arasnda, yurt dnda ise 12 lke; Arnavutluk, Bahreyn, Endonezya, Kazakistan, KKTC, Pakistan, Romanya, Malta, Yunanistan, Bulgaristan, Azerbaycan, Krgzistan ile ibirlii ve bilgi alveriine ilikin mutabakat zabtlar imzalanmtr. Uluslararas muadil otoritelerle imzalanan anlamalar bankaclk sektrnde uluslararas ibirliinin artmasna katkda bulunmaktadr. 21
8. Su gelirleri ve terrizmin finansman ile mcadelede nemli aba gsterilmektedir: lkemiz, FATFin III. tur grmeleri kapsamnda ele alaca lkelerden bir tanesidir ve 2006 yl bandan itibaren bu srece girmi olacaktr. Su gelirleriyle mcadele her zaman iin dnya apnda nemli bir sorun olarak kabul edilmekle beraber, 11 Eyll saldrlarndan sonra terrizmin finansman kavram da su gelirlerine eklenmi ve konu n plana kmtr. Bu nedenle su gelirleri ve terrizmin finansman ile mcadele, hem uluslararas dzeyde gerekletirilmesi beklenen uygulamalar arasnda nemli bir yer edinmi, hem de FATF grmeleri nedeniyle lkemiz iin ncelik arz eden bir konu haline gelmitir. Bankaclk sektr, su gelirleriyle mcadelede nemli aama kaydetmitir. Mali Sular Aratrma Kurulu Bakanl (MASAK) ilgili Kanunlarn kmasndan sonra ikincil mevzuat yeniden oluturma konusunda youn aba gstermektedir. Ayrca TBB-MASAK alma Grubu tarafndan oluturulan ve uluslararas anlama ve en iyi uygulamalarn rnek alnmas suretiyle hazrlanan Su Gelirlerinin Aklanmas ve Terrizmin Finansmanyla Mcadelede yi Uygulamalar Klavuzu hem sektrn su gelirleriyle mcadele niyetini ortaya koymu, hem de sektrn su gelirleriyle mcadele kapasitesine nemli bir katk salamtr. 9. Mevduat garantisinin snrlandrlmas piyasa disiplinini artrmtr. 1994 ylndan itibaren uygulanmakta olan mevduata tam garanti uygulamasna Temmuz 2004te son verilerek snrl mevduat garantisine (50.000 YTL) geilmitir. Mevcut durumda, mevduat bankalarnn yan sra katlm bankalarnca tutulan katlm fonlar da garanti kapsamndadr. Sigorta primlerinin risk bazl ve garanti kapsamndaki tutar matrah kabul edilerek hesaplanyor olmas bankalar aras adil bir rekabet ortamnn olumasna katkda bulunurken araclk maliyetlerini de azaltc ynde etkide bulunmaktadr. Sz konusu uygulamalar katlm bankalar iin de geerlidir. Snrl mevduat garantisi, tam garantinin neden olduu ahlaki istismar azaltarak hem tasarruf sahibi hem de bankalar asndan piyasa disiplininin glendirilmesini salamtr. Eyll 2005 itibaryla toplam mevduatn yzde 33 garanti kapsamndadr. 10. Araclk maliyetleri azalmaktadr. Bankalarn araclk faaliyetleri zerindeki kamusal ykmllkler hem bankalar hem de mteriler asndan fon maliyetlerini artrmakta ve araclk ilevinin etkili bir ekilde yerine getirilmesinde olumsuz etkide bulunmaktadr. Sz konusu araclk maliyetlerinin azaltlmasna ynelik abalar 2003 ylndan itibaren gndemdedir. Nominal faiz oranlarndaki 22
azalma ve kamusal ykmllklerin azaltlmas ynndeki dzenlemeler sonucu 2003 ylnda 16,5 puan olan mterilerin kredi maliyeti ile bankalarn mevduat toplama maliyeti arasndaki marj 2004 ylnda 6,0 puana gerilemi, 10,5 puanlk bu gerilemenin nemli bir ksm (7,4 puan) konjonktrel gelimelerden 3,1 puan ise araclk maliyetlerini drmeye ynelik mevzuat deiikliklerinden kaynaklanmtr. Bu durum toplam kredi maliyetleri ierisinde kamusal nitelikli yklerin paynn yzde 30,9dan yzde 26,3e gerilemesine yol amtr. 2005 ylnn ilk yarsnda nominal faizlerdeki azalmann srmesiyle, mterilerin kredi maliyeti ile bankalarn mevduat toplama maliyeti arasndaki marj 6,0 puandan 4,6 puana dmtr. b)Zayf Ynler 1. Ekonomik istikrar sistemi olumlu etkilemektedir ama baz makroekonomik sorunlar devam etmektedir: Ekonomik istikrar geride braktmz yl iinde nemli lde salanmr. Bununla beraber, kamu kesimi borlanma ihtiyac sk maliye politikas ve milli gelirin yzde 6,5i oranndaki birincil bte fazlasna ramen- devam etmektedir. Dalgal kur politikas uygulanmasna karn, d ticaretten doan dviz akmlarnn kur fiyatlarnn belirlenmesi zerindeki etkisi tek bana belirleyici olmamaktadr. Kur fiyatlar daha ok sermaye hareketleri ve portfy tercihlerindeki deiimden etkilenmektedir. Ele alnan unsurlar, ekonomik istikrarszlk yaratmamakla beraber, yaratma potansiyeli tamakta ve risk ynetimini zorlatran bir unsur olarak ortaya kmaktadr. Ayrca, kamu borlanmasnn devam etmesi, grece azalmakla beraber dlama etkisinin de nemini korumasna neden olmaktadr. Bir dier makroekonomik dzeydeki sorun, lkemizde tasarruf eiliminin dk olmasdr. Bu nedenle, ekonomik byme ve finansal sistemi bytmek iin i tasarruflarn yetmedii lkemizde, genellikle youn d kaynak kullanm ihtiyac gndeme gelmektedir. Youn d kaynak kullanm, hem i tasarruflar ikame etmekte hem de bata kur riski olmak zere baz ek riskler dourmaktadr. 2. Ekonomide kayt d faaliyetlerin okluu ve kredi kullanclarn mali tablolarnn yetersizlii nemli bir sorun oluturmaktadr: Bankaclk sektrne uygulanan yeniden yaplandrma program, sektrde bilano effafln byk lde salam ve mali bilgi kalitesini nemli lde ykseltmitir. Buna karn, kredi kullanclarnn byk bir ksmnda mali bilgi kalitesinin iyiletirmeye gereksinimi olmas, kayt d retim, istihdam ve sat faaliyetleri, sektr iin nemli bir dezavantaj oluturmaktadr. 23
Kayt d ekonomik faaliyet, kredi talep eden firmalar asndan hem halka hisse arz, hem de banka kredisi eklinde kaynak kullanmn imkansz hale getirmektedir. Bankaclk sektr asndan, kredi taleplerinin salkl bir deerlendirmesini yapmak ve riski lebilmek byk bir sorun olmaktadr. Devletin vergi kayb ve ekonomik byme zerinde uzun vadede yaratlan olumsuz bask, sorunun dier nemli boyutlardr. 3. Finansal piyasalar kktr, derinlii yetersizdir: Eyll 2005 itibaryla Trk bankaclk sisteminin milli gelire oran yzde 74 ile AB lkelerinin ok gerisindedir. Bu durum, ayn zamanda bankaclk sektr iin bir dezavantaj da oluturmaktadr. Mali sistemdeki gelimeyle ekonomik byme arasndaki iliki ilk kez 1911de J. Schumpeter tarafndan ele alnmtr. Daha sonraki dnemde de mali araclk hizmetlerinin ekonomik bymede belirleyici olduu pek ok almada sorgulanmtr. Dolaysyla gelimemi, lei kk ve rn eitlenmesi yaratamam bir finansal sistem genel ekonomik gelimilik dzeyi zerinde de ciddi bir kst oluturmaktadr. Finansal sistemin milli gelire orannn dk kalmasnda etkili olan pek ok faktr vardr, fakat uzun yllar boyunca yaanan kronik enflasyon tecrbesi en nemli nedenlerden biridir. te yandan rn eitliliini kstlayan bir dier nemli faktr de youn kamu borlanmas ihtiyac ve bunun sonucunda oluan kamu borlanma aralaryla rekabetin dier finansal aralar iin zorluk yaratmasdr. 4. Gzetim ve denetim etkinliinin artrlmas gerekmektedir: Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumunun kurulmas, bankaclk sisteminde dzenleme, gzetim ve denetim ilevlerini tek bir elde toplamay amalamtr ve bu zelliiyle, bankaclk sistemi reformunun nemli bir parasn oluturmaktadr. Bununla beraber, gerek kurumsal bir kimlik kazanabilmek iin gerekli srenin henz gememi olmas, gerekse Trkiyenin zerk gzetim kurumlarna sahip olma konusundaki tecrbesizlii denetim etkinliini salamay zorlatrmaktadr. Gzetim ve denetimle ilgili bir dier ana sorun grubu denetime ve gzetime tabi olanlarla ilgilidir. Bu sorunlar; denetim ve gzetimle ilgili farkl otorite ve kurumlar tarafndan talep edilen raporlamann dank karakteri, Kanunlarn ok sk deimesi (1999-2003 arasndaki be yllk dnemde 4389 Sayl Bankalar Kanununda yedi defa kkl deiiklik yaplm, 2005 ylnda Kanun tamamen deitirilmitir.), denetim otoriteleri arasnda egdmszlk, denetim ve gzetim otoritesinin idari ve mali 24
zerkliinin tam olarak salanmas gerei, sektr st dzey yneticilerine caydrc lde cezai sorumluluk yklenmi olmas eklinde zetlenebilir. 5. Yasal ykmllkler araclk maliyetlerini olumsuz etkilemektedir: Araclk faaliyetleri zerine getirilen mali ykmllkler, araclk faaliyetini sekteye uratmakta, fiyatlarn bilgi tama yeteneini olumsuz etkilemekte ve kaynak tahsisinin etkinliini bozmaktadr. Araclk faaliyeti zerinden alnan her trl vergi ve benzeri mali ykler Tobin vergisi niteliindedir. Bir baka deyile, bu tr mali ykler araclk ilemini yapan kurumlar tarafndan deil, nihai kullanclar tarafndan denir. Bankaclk sistemi, devlet i borlanma senedi portfyn byttnde Hazine, reel sektre kredi verildiinde ise giriimci bu vergileri demektedir. Finansal aralarn fiyatlar faiz cinsinden ifade edildii iin, bu tr vergiler faize yansmaktadr. Dolaysyla mali araclk faaliyetlerine getirilen mali ykler, araclk faaliyetini olumsuz etkilemekte ve faizler genel dzeyini ykselterek dorudan lke riskinin bir parasna dnmektedir. Ayrca bu tr mali ykmllkler sistemden ka tevik etmekte ve yurt dnda yerleik finansal kurulular lehine haksz bir avantaj da yaratmaktadr. 6. Risk ynetimi sistemlerinin etkinliinin artrlmas gerekmektedir: Risk ynetimi konusu son yldr sektrn gndeminde n plana km ve risk ynetimi sistemlerinin gelitirilmesi iin byk aba harcanmtr. Bununla beraber, risk ynetimi sistemlerinin gelitirilmesi hala nem tayan bir konudur. Sorunun hem bankalarn ynetim politikalar iinde daha ok yer almas, hem de dzenleyici kurumlarn risk odakl denetim ve gzetim anlaynn pekitirilmesiyle giderilebilecei dnlmektedir. 7. Yurt dnda yerleik finansal kurumlarla yurt iinde yerleik finansal kurumlar arasnda haksz rekabete yolaan uygulamalar vardr: zellikle banka ve sigorta muameleleri vergisinden kaynaklanan farkn yansra Trk Paras Kymetini Koruma Hakkndaki 32 Sayl Kararn 17 nci maddesindeki snrlamalar asndan da haksz rekabet ortaya kmaktadr. 8. Vade riski artmaktadr: Bankaclk sistemi bilanolar incelendiinde aktiflerin ortalama vadesinin pasiflerin ortalama vadesinin ok zerinde olduu grlmektedir. Sektrn Eyll 2005 tarihli bilanolar rnek alndnda, faize duyarl aktiflerin ortalama vadesi 145 gn, faize duyarl pasiflerin ortalama vadesi 75
25
gndr. 7 Geride braktmz yllk srece bakldnda ortalama pasif vadesinin nemli bir deiiklik gstermedii, buna karn ortalama aktif vadesinin hafife uzad grlmektedir. nmzdeki dnemde konut finansman sistemi (mortgage) kredilerinin gndeme gelmesi ve tm finansal aralar iin tek oranl vergi uygulamasnn repo gibi ksa vadeli finansal aralarn talebini artrabilecei gz nne alndnda, bankaclk sisteminin tad vade riskinin artaca ngrlebilir. 2.2. ABye Katlm Srecinin Etkileri Trkiyenin ABye tam yelii erevesinde mzakere sreci 3 Ekim 2005 tarihinde balamtr. Katlm iin gerekli entegrasyon faaliyetleri tm sektrlerde srdrlmektedir. Bu srete sadece mevzuat uyumu deil, retilen/sunulan mal veya hizmetin kalitesinin, kullanlan standartlarn yeknesaklnn ve sektrdeki retim birimlerinin yaplanmasn salamak gibi rekabet gcn artran unsurlar da entegrasyonun nemli bir parasn oluturmaktadr. Avrupa Komisyonunun 9 Kasm 2005 tarihli Trkiye 2005 lerleme Raporunda stratejik planlarla uygulamaya dnk programlar arasndaki boluu kapatma konusunda kayda deer bir zayflk olduu ve nmzdeki yllarda karlalacak hazmetme kapasitesi snrlamalarn nlemek iin stratejik planlamada ilerleme kaydedilmesi gerektii vurgulanmtr. Raporda ayrca, genelde bankaclk alannda mktesebat ile uyumun orta dzeyde olduu ve denetleyici kurumlar arasndaki ibirliinin, artrlmasna karn halen dk dzeyde seyrettii ifade edildikten sonra farkl denetleme kurumlar arasndaki ibirliinin glendirilmesi ve BDDKnn idari ve kurumsal kapasitesinin daha da artrlmas gerektii belirtilmitir. 2.2.1. AB Mktesebat ve Uyumun Mevcut Dzeyi 2000 ylnn Mart aynda Portekizde Avrupa Birlii Konseyi tarafndan gerekletirilen mzakerede, istihdam, ekonomik reform ve toplumsal uyum konularna ilikin olarak Avrupa Birlii hedeflerini ortaya koyan Lizbon Stratejisi belirlenmitir. Bu strateji erevesinde, etkin ve effaf finansal piyasalarn daha iyi bir kaynak dalm salayarak ve kaynak maliyetlerini drerek bymeyi ve istihdam tevik etmesi ngrlmtr.
BDDK Eyll 2005 verileri kullanlarak arlkl ortalama yntemiyle hesaplanmtr.
26
Etkin ve effaf finansal piyasalar iin; kredi kurulular ile sigorta irketlerinin yeniden yaplandrlmas, Avrupa Birlii finansal piyasa dzenleyicileri arasnda daha youn bir ibirliinin olmas, kurulularn finansal yaplarnn karlatrlabilirliinin artrlmas, finansal piyasalarn btnlemesinin ve iyi almasnn salanmas, yatrmclarn bu piyasalara katlmnn kolaylatrlmas gerekli grlmtr. 2003 ylnn Mart aynda Brkselde gerekletirilen bir mzakere ile Lizbon Stratejisi bir kez daha deerlendirilmi; yatrm, istihdam ve bymenin, bilgi, yenilikler ve i dnyasndaki dinamizm ile desteklenmesi gerektii belirtilmitir. Ayrca, Avrupa Birlii bnyesinde btnlemi finansal piyasann, 2010 ylna kadar dnyadaki en rekabeti finansal piyasa olmas amalanm ve etkin bir sermaye piyasas oluturulmasnn nndeki engellerin azaltlmasna, kurumsal yatrmclarn sermaye piyasasnda gerekletirdikleri yatrmlarn nndeki engellerin kaldrlmasna ve giriimciliin tevik edilmesine ilikin kararlar alnmtr. 2004 ylnn Mays aynda Avrupa Birlii Konseyi tarafndan yaymlanan Finansal Hizmetler Eylem Plan Raporunda btnlemi ve rekabeti bir bankaclk sektrnn oluturulmas, ye lkelerin denetim otoritelerinin benzer hususlarda benzer zmler getirmeleri ve snr tesi faaliyetlerde bulunan bankalarn denetiminden sorumlu otoriteler arasnda egdm salanmas hususlarnda hedefler belirtilmitir. AB Komisyonu tarafndan karlan AB Direktifleri, bankaclk alannda gerekletirilecek olan dzenlemelerin niteliini ve kapsamn belirlemektedir. AB Direktifleri ile Trkiye bankaclk mevzuat genelde uyum gstermekle birlikte, uyumlu hale getirilmesi gereken ok sayda dzenleme de mevcuttur. Avrupa Birlii mevzuat asndan Trk bankaclk mevzuatna ilikin deerlendirmeler u ekilde zetlenebilir: 8 1. Kurulu, faaliyet, gzetim, denetim ve standart oranlar hakknda mevcut direktiften iki tanesi tam uyumludur, bir tanesi 5411 sayl Bankaclk Kanununda ierik olarak yer almtr ve ikincil mevzuat dzenlendikten sonra uyumlu hale gelecektir. 2. Finansal raporlama ve bamsz denetim konularnda karlm dokuz direktiften be tanesi byk lde veya tamamen uyumlu iken, drt direktif uyumsuzdur.
Direktif baznda ayrntl bir incelemeye rapor ekinde yer verilmitir.
27
3. 4. 5. 6.
Mevduat sigortas hakkndaki Direktif uyumsuzdur. Tasfiye ile ilgili Direktif ierii Bankaclk Kanunu ile uyumludur, fakat Tketici kredileri konusunda Trkiyede mevzuat dank bir yap Birleme ve devirlerle ilgili Direktif hkmleri Bankaclk Kanununa tam
ikincil dzenlemelerin yaplmas gerekmektedir. sergilemektedir ve ilgili AB Direktifine ksmen uyumludur. yansmamtr ve farkllklar arz etmektedir. Bu alandaki dzenlemeler de ksmen uyumludur. 2.2.2. Tam Olarak Uyum Salanmas Halinde Beklenen Etkiler ABye daha nceden katlm olan Portekiz, Yunanistan ve spanya gibi rnekler ele alnp, bu rnekler nemli bir ihtiyat payyla beraber deerlendirildiinde; AB srecinin Trkiyeye yurt ii finansal sektrn durumu ile geliimin yn ve hznda deiik adan etki yapabilecei dnlmektedir: 1. Katlma kadar, katlm ile e zamanl olarak ve katlmdan sonra derogasyonlarn zaman dolduunda gereklemesi beklenen yasal uyumlatrma erevesindeki dzenleme deiiklikleriyle, 2. ABde finansal btnlemenin artrlmas iin u an hazrlanmakta olan ve ngrlebilir bir gelecekte gereklemesi beklenen dzenleyici deiiklikleriyle, 3. Tamamlanmas gelecekte beklenmesine ramen, yasal uyumlatrma erevesindeki yurt ii dzenlemelerin peinden gelen uyum sreciyle. AB yasal ve kurumsal sistemine veya piyasa srelerine Trkiyenin uyumu deien hedefler eklinde karakterize edilebilir; nk, AB finansal sisteminin kendi iindeki entegrasyon srecinin Lizbon Stratejisi hedefleri dorultusunda artaca beklenmektedir. Yurt dndan Trkiyeye ynelik net sermaye giriinin yelik srecinde devam edecei dnlmektedir. Makroekonomik istikrarn devam ve AB adaylk srecinde olan Trkiyenin yabanc yatrmclar gznde lke riskinin gerileyecei varsaymlar altnda, lkemize ynelik net sermaye girii iinde dorudan yatrmlarn paynn artaca dnlmektedir. Araclk yaplan finansal servet, kii bana den komisyon geliri ve bankaclk hizmetlerinin perakende kullanm asndan yurt ii piyasann ABden geride olduu aktr. Bu durum, byme potansiyelinin AB finans piyasalarna gre ok daha fazla olduunu gstermektedir. 28
ngrlen finansal bymenin gereklemesi halinde, finansal piyasalarn bymesi yannda fiyat oluturma mekanizmalarnn da daha iyi alabilecei ve kaynak datm srecinin etkinleecei ngrlebilir. te yandan btn hizmetlerde araclk yaplan varlklar iin sermaye gerekliliinin artmas zkaynak getirisini de drecektir. Finansal piyasalarn gelimesi ve derinlemesine paralel olarak, klasik bankaclk hizmetlerinin (mevduat ve kredi) araclk fonksiyonundaki arlnn hisse senedi piyasalar, yatrm veya emeklilik fonlar ve sigorta tipi tasarruf vb finansal ara ve hizmetler lehine azalaca beklenmektedir. Sk piyasa rekabeti ve uzun dnem ticari kanal eilimleri dikkate alndnda, byk bankalarn hizmet kanallarnda eitlendirmeye gidecei byk olaslktr. Bu daha fazla ticari kanalda faaliyet gsteren daha byk finansal gruplarn ortaya kmasna yol aarak mevcut durumda zaten belirgin olan younlama srecini daha da artrabilecektir. 2.3. Gelecee Dnk Stratejiler Ekonomi politikas ekonomik istikrar glendirecek, fiyat oluumu mekanizmasnn salkl bir ekilde almasn ve kaynak tahsisi kararlarnn etkin bir ekilde alnmasn mmkn klacak bir ereve iinde oluturulmaldr. stikrar iinde srdrlebilir bir byme, dk enflasyon, uluslararas alanda rekabet edilebilir bir ekonomik ortamn oluturulmas ve ekonomik sorunlarn almas iin gerekli olan tasarruf artnn salanmas; finansal sistemin salkl olarak ilemesi ve gelimesi iin hayati bir nem tamaktadr. Tasarruflarn ekonomik olarak kullanlmasnda ise gven ve verimlilik ilkesine dayal olarak, finansal sistemin etkin ve salkl bir biimde almas byk nem arz etmektedir. Bu nedenle; Bata enflasyon dzeyi ve faiz d fazla olmak zere, hedeflerin gerekletirilmesi ynndeki politikalar kararllkla uygulanmal ve yapsal reformlar srdrlmelidir. Enflasyonist olmayan para politikalar kararllkla srdrlmelidir. Ekonomideki istikrarszlklarn balca kayna olan kamu aklarnn kltlmesi ynnde balatlan reformlar ngrlen srelerde tamamlanmaldr.
29
Bte
disiplinine
dayal
maliye
politikas
taviz
verilmeden
uygulanmaya devam etmelidir. Kayt dla neden olan dzenleme ve uygulamalar gzden geirilerek, kayt d ilemlerin kayt altna alnmas salanmaldr. Vergi dzenlemeleri, basit, kolay anlalr ve uygulanabilir hale getirilmeli ve uluslararas yatrmclar zendirecek yapya kavuturularak Trkiyenin rekabet gcnn artmas salanmaldr. Haksz rekabete neden olan dzenlemeler kaldrlmaldr. Kaynak kullanma ve kullandrma maliyetini olumsuz ynde etkileyen dzenlemeler yeniden gzden geirilmelidir. Bu dzenlemelere kamuya gelir salanmas asndan deil, piyasalarda araclk maliyetinin drlmesi, likiditenin arttrlmas ve derinliin salanmas asndan baklmaldr. Finansal piyasalarn etkin olarak almas salanmaldr. Bankaclk sisteminin yan sra ekonominin dier tm kurumlar ve irketler kesimi de reforma tabi olmaldr. Uzun vadede artmas beklenen yabanc yatrmlarn finansal piyasalara, tasarruf davranna ve yatrm etkinliine olan etkisinin ayrntl bir ekilde incelenmesi gerekmektedir. Bankaclk sisteminde kamu kesiminin paynn azaltlmas/zel kesimin paynn artrlmasna dnk stratejiler uygulanmaldr. Bankalarn gzetim ve denetiminden sorumlu otorite olan Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumuna, mevcut dzenlemelerin kalitesinin artrlmas, mali yklerin azaltlmasna ynelik tarama yaplmas, uluslararas normlara uyumluluun salanmas ynnde grevler dmektedir. Ayrca risk odakl denetim sisteminin uygulamaya geirilerek glendirilmesi ve BDDKnn idari ve mali zerkliinin korunmas gerekmektedir. Personel yaps ve zlk haklarna mdahale edilmesi, karlacak baz tebliler iin dier kurumlardan onay alnmas ihtiyac gibi uygulamalar bu zerklii kstlamaktadr. Bankalarn etkin gzetimi ve denetimi bankaclk sisteminin de iinde yer ald gl bir ekonomik yapnn en nemli unsurlarndan birisidir. Bankaclkta gzetim ve denetim ilevinin temel amac; finansal sistemde istikrar ve gveni temin etmek,tasarruf sahiplerinin hak ve menfaatlerini korumak ve finansal araclk ilevini
30
yerine getiren kurulularn
stlendikleri riskleri etkin bir ekilde ynetmelerini
salamaktr. Bylece otorite, salkl bir ekonomik bymenin en temel kayna olan tasarruflarn salkl bir ekilde korunmasn ve etkin olarak kullanlmasn salayabilecektir. Bankaclkta etkin gzetim ve denetim, her lkenin finansal sistemindeki istikrarn salanmasnda kritik rol oynayan ve serbest piyasa koullarnda ve/veya etkin makroekonomik politikalarn uygulanmasyla kendiliinden temin edilemeyecek bir kamu hizmetidir. Dolaysyla dzenleme otoritesinin en nemli grevlerinden biri, bu koullar temin etmek zere, gerekli dzenleme ve uygulamalarn hayata geirilmesini salamaktr. Gnmzde risk ynetimi, giderek nemi artan bir konudur. Risk ynetiminin en nemli aya phesiz bankalarn etkin bir risk ynetim sistemi oluturmalardr. Bununla beraber, risk ynetiminde gzetim ve denetim otoritesine de nemli grevler dmektedir. Geleneksel gzetim ve denetim anlay, salt mevzuata ve muhasebe kurallarna uygunluk denetimini n plana kartmaktadr. Bununla beraber, zellikle bankaclk sektr gibi ok sayda tasarruf sahibinin birikimlerinin ynlendirildii sektrlerde maruz bulunulan finansal ve finansal olmayan risklerin ynetimi ile yatrm kararlarnn basiretlilik ve emniyet ilkesi gz nnde bulundurularak alnmas gibi unsurlar zellikle Bankaclkta etkin gzetim ve denetim, her lkenin finansal sistemindeki istikrarn salanmasnda kritik rol oynayan ve serbest piyasa koullarnda ve/veya etkin makroekonomik politikalarn uygulanmasyla kendiliinden temin edilemeyecek bir kamu hizmetidir. Dolaysyla dzenleme otoritesinin en nemli grevlerinden biri, bu koullar temin etmek zere, gerekli dzenleme ve uygulamalarn hayata geirilmesini salamaktr. Kamu ykmllklerinden kaynaklanan araclk maliyetleri etkin kaynak tahsisini salayacak ekilde azaltlmal ve yasal dzenlemeler kayt d almay zendirmeyecek ekilde yeniden ele alnmaldr. Araclk maliyetlerine getirilen kamu kaynakl mali ykler bir dizi soruna neden olmaktadr. ncelikle, bu ykler piyasalardaki fiyat oluumu mekanizmasn olumsuz etkileyerek kaynak tahsisi kararlarnn etkinliini azaltmaktadr. Bu tr mali ykler, uygulandklar finansal aktiflerin faizlerine yansd iin nihai kullanc tarafndan denmektedirler. rnek olarak, bankalarn Eyll 2005 bilanolarndaki aktif yaps ele alndnda, bu tr yklerin yaklak yarsnn Hazine, yarsnn da kredi kullananlar tarafndan yklenildiini grlmektedir. 31
Ayrca sz konusu maliyetler, faize yansyan her trl unsur gibi, risk dzeyinin bir gstergesi olarak faizler genel dzeyinin daha yksek seviyeye ykselmesine neden olmakta, Hazine bor servisinin faiz ykn artrmakta ve kamu bor stokunun tm zerinde bir maliyet unsuru oluturmaktadr. Bunun yan sra giriimcilerin finansal sistemden daha pahal kaynak kullanmasna neden olduu iin, kredi kullanmn ve giriimlerin baarya ulama ihtimalini azaltmakta ve uzun vadede ekonomik bymeyi olumsuz etkilemektedir. Yukarda ele alnan nedenlerle araclk maliyetlerinin azaltlmas, bata bankaclk olmak zere tm finans sektrnn etkin bir ekilde ilemesi iin nem arz etmektedir. Bunun ekonomik istikrara da olumlu yansmalar olaca dnlmektedir. Yine yukarda ele alnan unsurlar erevesinde, araclk maliyetlerinin azaltlmasnn kamu gelirleri zerindeki olumsuz etkisinin ksa vadede snrl kalaca, orta ve uzun vadede ise kamu gelirlerini olumlu etkileyecei dnlmektedir. Kayt d ekonomi ile mcadele de bankaclk sektr asndan nemlidir. Kayt d ekonomi ncelikle kredi kullananlarda bilgi kirliliine neden olduu iin hem kredi kullanabilecek kesimi azaltmakta, hem de eer kredi kullandrlrsa, bu kredinin geri dnme ihtimalini azaltmaktadr. Kayt d ekonomi ile mcadele iin; kayt d olarak almakta olan firmalarn, kayt iine girme ve kaliteli mali bilgi retmelerini tevik edecek ve ilave finansman kayna temin etmelerine yardmc olacak (halka arz ve/veya banka kredisi yoluyla) yasal ve kurumsal dzenlemeler yaplmal ve kredi sigortas bu kurulular iin kullanlabilir hale getirilmelidir. Risk ynetim sistemlerinin etkinlii artrlmaldr. Risk ynetim sistemlerinin etkinliinin artrlmas bankaclk sisteminin nemli sorunlarndan birini oluturmaktadr. zellikle ekonomik istikrar salandktan sonra bankaclk sektrnn bilanolarnda DBSlere oranla yksek riske sahip olan kredilere daha fazla yer vermesi, risk ynetiminin nemini artrmtr. Risk ynetimi alannda nemli bir gelime de, Basel Komitesinin sermaye yeterliliine ilikin Basel-II dzenlemesidir. Basel II hakknda bankaclk sisteminin bilgilendirilmesi, sz konusu dzenlemeler konusunda bankaclk sisteminin grlerinin dile getirilmesi ve ortak bir strateji belirlenmesi amacyla banka
32
temsilcileri ile BDDK yetkililerinin katlmyla 2003 ylnda Basel II Ynlendirme Komitesi oluturulmutur. Mart 2003 tarihinden itibaren faaliyetini srdrmekte olan Komitenin en nemli almalarndan biri de Basel-IIye gei srecinin etkin bir ekilde planlanmasna ynelik olarak ilgili taraflarn da grleri alnmak suretiyle "Basel-IIye Geie likin Yol Haritas"nn hazrlanmas olmutur. Rapor 2005 ylnda BDDK tarafndan revize edilerek kamuoyuna aklanmtr Bankaclk sektrnde 2001 ylnda BDDK tarafndan yaymlanan Bankalarn Denetim ve Risk Ynetim Sistemlerine ilikin ynetmelik risk bilincinin kurumsallamasna ynelik bir milat nitelii tamaktadr. Sz konusu ynetmelie uyum ynnde yaplan almalar neticesinde tm bankalar i denetim ve risk ynetim sistemleri kurmular ve risk ynetimi bilincinin kurumsallamasn salamaya ynelik tedbirler almaktadrlar. Trk bankalarnn, Basel IIye uyum erevesinde balatm olduklar risklerin daha duyarl yntemler kullanlarak llmesine ynelik faaliyetler halen devam etmektedir. Basel IInin Trk bankaclk sistemine olas etkilerinin saptanmas amacyla sektrn yzde 95ini oluturan 23 bankann katlmyla Saysal Etki almasnn (QIS-TR) gerekletirilmitir. BDDK ve ilgili tm taraflarn katlmyla gerekletirilen almalar nda bankaclk sistemi genelindeki genel durumun Basel-IIye ynelik alglama, renme ve projelendirme evresinde olduu anlalmaktadr Bu almalara ilave olarak, risk ynetim sistemlerinin etkinliinin artrlmas iin, Kurum ii risk kltrnn yerlemesi, Derecelendirme sisteminin tesis edilmesi, Finansal rn ve hizmetlerden faydalananlarn effaflnn artrlmas, Risk lmne dnk veri tabanlarnn oluturulmas/var olanlarn yayglatrlmas, Risk odakl denetimin gerek otoriteler, gerekse i ve d denetilerce uygulanmasnn salanmas, gerekmektedir.
33
3. SERMAYE PYASASI 3.1. Durum Analizi Bir ekonominin bymesine katkda bulanacak yatrmlarn gerekletirilmesi, o ekonomide kullanma hazr finansman kaynann bykl ve maliyeti ile dorudan orantldr. Bu ilikide uzun vadeli aralar yoluyla reel sektre kaynak salayan sermaye piyasalarnn stlendii ve yerine getirmeye alt ilevlerin nemi yadsnamaz. Gelien ve byyen bir sermaye piyasasnn, reel sektrn bol ve ucuz finansman kaynana ulamasna ve bylece iinde bulunduu ekonominin de gelimesine ve bymesine etki edecei muhakkaktr. Sermaye piyasasnn gelimesinde ise, yurt ii tasarruf sahiplerinin tasarruflarn bu piyasada deerlendirme istekleri nemli rol oynamaktadr. Sermaye piyasasnn kk tasarruflar ile byk yatrmlarn finanse edilmesinde araclk fonksiyonunun yannda, sermayenin tabana yaylarak gelir dalmna olumlu katkda bulunmas, raporlama standartlar ile kayt d ekonomi ile mcadelede nemli paya sahip olabilmesi fonksiyonlar da vardr. Dier taraftan, uluslararas sermaye akkanlndaki hzl art, irketlerin ok daha byk bir yatrm havuzu iinden finansmana ulamalarn mmkn klmaktadr. Nitel ve nicel anlamda azmsanamayacak gelimeler gsteren Trk sermaye piyasasna ilikin baz genel gstergeler Tablo 3.1de verilmitir. 3.1.1. Menkul Kymet Stoklar Menkul kymet stoklar (Tablo 3.2), Trkiyede eitli piyasalarda ilem gren menkul kymetlerin toplam nominal deerini gstermektedir. Sermaye piyasasnn ilk yllarndan itibaren menkul kymet stoku iinde hazine bonosu ve devlet tahvili arlkl olarak yer almaktadr. Ancak zaman ierisinde kamunun i borlanma gereinin ykseklii ve bankaclk sektrnn yeniden yaplandrlmas erevesinde, zellikle 2001 krizinden sonra kamu ve TMSF bnyesindeki bankalara salanan devlet tahvili ve hazine bonolar, kamu menkul kymetlerinin hacim olarak katlanarak artmasna neden olmutur. Bylece, 1990 ylnda menkul kymet stoku iinde hazine bonosu ve devlet tahvillerinin pay yzde 59 iken, 2004 yl itibaryla yzde 89a ykselmitir.
34
Tablo 3. 1. Sermaye Piyasasna likin Gstergeler (Eyll 2005)

Kurulular ve Portfy Deerleri SPK KAYDINDAK RKET SAYISI MKB RKETLER -lem Gren irket Says - Borsa Dnda lem Gren irket Says MKB DII RKET SAYISI MKB RKETLERNN PYASA DEER (Milyar YTL) (Milyar Dolar) MKBDEK HSSE SENED YATIRIMCISI SAYISI YATIRIM FONLARI YATIRIMCISI SAYISI ARACI KURULULAR (Adet) -Bankalar -Arac Kurumlar YATIRIM FONLARI (Adet) -Yerli Yatrm Fonlar -Portfy Deerleri (Milyar YTL) (Milyar Dolar) -Yabanc Yatrm Fonlar (Adet) -Portfy Deerleri (Milyon YTL) (Milyon Dolar) EMEKLLK YATIRIM FONLARI (Adet) -Portfy Deerleri (Milyon YTL) (Milyon Dolar) YATIRIM ORTAKLIKLARI (Adet) -Portfy Deerleri (Milyon YTL) (Milyon Dolar) GAYRIMENKUL YATIRIM ORTAKLIKLARI (Adet) -Portfy Deerleri (Milyon YTL) (Milyon Dolar) GRM SERMAYES YATIRIM ORTAKLIKLARI (Adet) -Portfy Deerleri (Milyon YTL) (Milyon Dolar) PORTFY YNETM RKETLER (Adet) -Ynetilen Portfy Deerleri (Milyar YTL) (Milyar Dolar) BAIMSIZ DENETM RKETLER (Adet) DERECELENDRME KURULULARI (Adet) Kaynak: SPK Byklk 625 312 302 10 313 174.32 129.06 1.066.464 2.907.988 150 41 109 335 288 28.0 20.9 47 22 17 91 884 654 25 437 324 10 1.015 999 2 104 77 20 26,4 19,5 84 5
Hisse senetlerinin toplam menkul kymet stoku iindeki pay, 2000 ylndaki youn halka arzlarla beraber yzde 16ya kmtr. 2004 ylna gelindiinde ise, bu payn yzde 10a geriledii grlmektedir. Verilerden, kamunun zel sektr dlama etkisi olduka arpc bir biimde grlmektedir. 1997 ylna kadar varln 35
srdrm olan zel Sektr Tahvili, Finansman Bonosu, Varla Dayal Menkul Kymetler gibi zel sektrn finansman ihtiyacnn salanmasna ynelik, Dier bal altnda izlenen yatrm aralar piyasas uygulamada ortadan kalkmtr. Tablo 3. 2. Menkul Kymet Stoklar (Milyon YTL)
Milyon YTL Hisse Senedi Hazine Bonosu ve Devlet Tahvili Dier Toplam Kaynak: SPK 1990 14 24 3 42 1995 224 1.143 131 1.498 2000 6.867 36.421 383 43.670 2004 25.186 224.483 2.932 252.601 2005/08 29.674 239.517 4.191 273.382
3.1.2. Menkul Kymet hralar Hisse senetleri birincil halka arzlarnn geliimi Tablo 3.3de verilmektedir. 2000 yl sayca ve halka arz bykl bakmndan rekorlarn krld yl olmutur. Ancak 2001 ve 2002 yllarnda genel olarak sermaye piyasalarnda grlen gerileme, halka arz piyasasnda da etkisini gstermi ve son dnemdeki hacim 2000 ylnn gerisinde kalmistir. Tablo 3. 3. Birincil Halka Arzlar (Milyon YTL)
1990
Yl i Toplam Hacim irket Says Kaynak: MKB 2,6 35
1995
10,7 29
2000
1.720,6 35
2004
713,9 12
2005/10
635,3 8
Tablo 3.4, SPK kaydna alnan tm menkul kymet ihralarnn geliimini sunmaktadr. Hisse senedi ihralar yllar itibaryla artarak 2000 ylnda 3 milyar YTLye (4,8 milyar dolara) ulatktan sonra, krizin de etkisiyle 2001-2003 dneminde bir duraklama yaanm, 2004 ylnda ise tekrar nemli lde ykselerek 3,8 milyar YTLye (2,7 milyar dolara) ykselmitir. Finansal piyasalarda kamunun arlna ramen, 1986 ylndan bu yana hisse senedi ihrac yoluyla reel sektre aktarlan kaynak toplam 26 milyar dolar gibi nemli saylabilecek bir tutara ulamtr. 3.1.3. stanbul Menkul Kymetler Borsas stanbul Menkul Kymetler Borsas (MKB), menkul kymetlerin ve dier sermaye piyasas aralarnn gven ve istikrar iinde, serbest rekabet artlar altnda kolayca alnp satlabilmesini salamak ve oluan fiyatlar tespit ve ilan etmekle yetkili kurulu olarak faaliyet gstermektedir.
36
Tablo 3. 4. SPK Kaydna Alnan Menkul Kymet hralar (Bin YTL)

Yllar 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005/8 Hisse Senedi* 102 187 364 972 4.107 4.444 5.323 9.573 37.553 51.333 102.202 305.732 696.822 678.871 3.007.974 1.684.498 1.597.317 1.749.597 3.826.540 843.444 MKYF Kat.Belg.** 0 45 53 162 855 65 92 5.355 2.203 4.249 8.945 34.330 131.423 176.674 2.767.908 3.830.879 2.405.346 6.078.693 6.572.431 2.188.008 VDMK 0 0 0 0 0 0 14.481 52.756 42.299 113.928 41.629 23.000 11.000 0 0 0 0 0 0 0 Emeklilik Bank.Bon.ve Yatrm Banka Fonu Gar.Bon. Pay* 0 60 0 76 0 238 0 98 0 330 0 726 0 770 0 2.388 0 2.025 0 1.300 0 2.362 0 9.935 0 0 0 0 0 12.471 0 147.697 0 83.614 40.000 0 297.920 0 508.667 0 Dier 112 374 482 1.072 981 1.496 1.864 1.921 648 3.716 6.823 5.453 2.533 0 3.943 67.321 107.041 13.437 0 0 Toplam 274 683 1.138 2.303 6.273 6.730 22.529 71.993 84.728 174.526 161.961 378.449 841.778 855.545 5.792.296 5.730.394 4.193.317 7.881.726 10.696.891 3.540.119
Kaynak: SPK
* Piyasa deeri, nakit sermaye artrmlarn iermektedir. ** 1998e kadar nominal deer, 1998 ve sonras piyasa deeri
MKB ilem hacimlerine bakldnda (Tablo 3.5), menkul kymet stok rakamlaryla paralel olarak kamu menkul kymetlerinin n plana kt gzlenmektedir. 2000 ylna kadar art gsteren hisse senedi ilem hacmi, 2001 ylnda yaanan ar finansal krizlerin etkisiyle d gstermi, ardndan toparlanmtr. Tahvil-bono ilem hacmi de benzer bir seyir izlemitir. 2000 ylndaki rekor dzeyden sonra, 2001 ylnda yaanan krizle birlikte kamu senetlerine olan gven azalmtr. Son yllarda ise, artan gvenle beraber ilem hacmi de ykselmitir. Tablo 3. 5. Menkul Kymet lem Hacimleri (Tm Yl, Milyon YTL)
Milyon YTL Hisse Senetleri Tahvil Bono Repo-Ters Repo Toplam SGMK Kaynak: MKB 1990 15 100 0 100 1995 2.374 21.420 5.782 27.202 2000 111.165 479.189 1.569.820 2.049.009 2004 208.423 372.670 1.551.410 1.924.080 2005/10 215.609 413.585 1.529.493 1.943.078
3.1.3.1. Hisse Senedi Piyasas 2005 yl Ekim ay itibaryla MKB Hisse Senedi Piyasas bnyesinde 5 alt piyasada toplam 302 irkete ait hisse senetleri ilem grmektedir. Bu alt piyasalar
37
unlardr: MKB kotasyon artlarn tayan irketlerin yer ald Ulusal Pazar (280 irket); MKB Kotasyon Ynetmeliindeki artlar salayamayan irketler ile gelime ve byme potansiyeli tayan KOBlerin ieren kinci Ulusal Pazar (15 irket); telekomnikasyon, biliim, elektronik, internet, bilgisayar retim, yazlm ve donanm, medya veya MKB Ynetim Kurulunca kabul edilecek benzeri alanlarda faaliyet gsteren teknoloji irketlerinin yer aldigi Yeni Ekonomi Pazari (2 irket); eitli nedenlerle izleme ve inceleme kapsamna alnan irketlere ait veya olmayan, belirli bir miktarn zerindeki hisse senedi hisse senetlerinin ilem grd Gzalt Pazar (4 irket); nceden alclar belirli olan ilemlerinin gerceklestirildigi Toptan Satlar Pazar (u anda hi bir irkete ait bir ilem yoktur). Hisse senedi piyasasinda kote irket says 2000 ylna kadar hzla art gstermi, 2000 ylndaki youn halka arzlarn ardndan, irketlerin borsa kotundan karlmalaryla azalmaya balamtr. 2004 ylndan itibaren ise kote irket says yeniden artmaya balamtr (Tablo 3.6). Tablo 3. 6. Borsaya Kote irket Says
1990
irket Says Kaynak: MKB 110
1995
205
2000
315
2004
297
2005/10
302
Hisse senetleri piyasasnn temel gstergesi olan MKB-100 endeksi dolar baznda 2000 ylndaki rekor seviyesinden sonra nemli lde d gstermitir (Tablo 3.7). 2003 ylnda ise arta gemi, 2005 ylnda rekor seviyelere ulamtr. Tablo 3. 7. Hisse Senedi Endeksi (Dnem Sonu)
1990
Ulusal-100 (YTL) Ulusal-100 (Dolar) Kaynak: MKB 33 643
1995
400 383
2000
9.437 817
2004
24.972 1.075
2005/10
31.964 1.387
MKBde ilem gren irketlerin toplam piyasa deeri, 2000 ylna kadar halka arzlarn ve deer artlarnn etkisiyle artmtr (Tablo 3.8). Ancak 2000 ve 2001 yllarndaki iki finansal kriz ve bu krizlerin sonucunda MKB endekslerindeki gerileme, snrl saydaki halka arzlar ve MKB kotundan karlan hisse senetleri nedeniyle toplam piyasa deerinin GSYH iindeki yzdesi d gstermitir. 2003 ylndan itibaren ise piyasa deeri tekrar ykselme eilimine girmitir. 2005 ylnda
38
dolar baznda piyasa deeri, 2000 yl Ocak ayndan sonra tarihinin en yksek seviyesine ulamtr. Tablo 3. 8. Halka Ak irketlerin Piyasa Deeri
Piyasa Deeri (Milyon YTL) Piyasa Deeri/GSYH (Yzde) Kaynak: MKB 1990 55 14,1 1995 1.265 16,3 2000 46.692 37,5 2004 132.556 30,8 2005/06 141.328 30,9
MKB, kurulduu yldan itibaren toplam 25,5 milyar dolarlk kaynak aktarmna araclk etmitir. 1997-2005 dneminde, nceki dnemlerin ok zerinde bir kaynak ekonomiye kazandrlm olmasna ramen, toplanan fonlarn GSMHya oranna bakldnda, hisse senedi piyasalar aracl ile ekonomiye kazandrlan fonlarn daha da artmasnn gerekli olduu grlmektedir (ekil 3. 1). ekil 3. 1. MKB Araclyla Ekonomiye Kazandrlan Fonlar (Milyon Dolar)
16.104
18.000 16.000 14.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0 1986-1991 1992-1996 1997-2005
4.336
5.060
Kaynak: MKB
Takasbank nezdindeki bakiyeli hesap saylar ile belirlenen hisse senedi yatrm olan yatrmc says 2000 ylndan itibaren d gstermekte, yatrmc taban daralmaktadr. Yatrmclarn toplam nfus ierisindeki pay 2000 ylndaki yzde 2 seviyesinden yzde 1,6 seviyesine gerilemitir (Tablo 3.9). Tablo 3. 9. Yatrmc says
Bakiyeli Hesap Says Bakiyeli Hesap/ Toplam Nfus (Yzde) Kaynak: Takasbank, TK 1997 2000 250.849 1.383.526 0,4 2,1 2004 1.072.663 1,6 2005/10 1.070.733 1,6
39
Yabanc yatrmclar, bir lkenin sermaye piyasasnda yatrmc tabann geniletmenin yan sra yeni sermaye ak salamalar asndan da nemli olmaktadr. te yandan, yabanc yatrmclarn varl ve boyutu, lkenin sermaye piyasasnn gvenilirliinin de bir gstergesidir. Hisse senetleri piyasasnda yabanc yatrmclarn nemli bir pay bulunmaktadr. 2004 yl sonu itibaryla MKB irketlerinin halka ak ksmnn yzde 61i Takasbank nezdindeki yabanc yatrmclarn saklama hesaplarnda bulunmaktadr (Tablo 3.10). Yabanc yatrmclarn ilem hacmindeki pay ise 2003 ylnda yzde 8,7 iken, 2004 ylnda hzl bir art gstererek yzde 12,7ye karak tm zamanlarn en yksek oranna ulamtr. Tablo 3. 10. Yabanc Yatrmc Verileri (Milyon Dolar)
kincil Piyasa Net Saklama lem Birincil Piyasa Net Sermaye Bakiyesi Hacmi Al* Al/Sat** Giri/k 1999 15.358 17.879 10 1.024 1.034 2000 7.404 33.410 2.677 -3.134 -457 2001 5.635 12.139 10 509 518 2002 3.450 12.869 64 -15 49 2003 8.954 17.334 82 1.010 1.091 2004 16.141 37.368 950 1.430 2.380 Kaynak: Takasbank, IMKB * Birincil piyasa ilemleri birincil ve ikincil halka arzlarda yabanc yatrmclarn ald hisse senedi tutarlarn gstermektedir. ** kincil piyasa ilemleri MKB Hisse Senedi Piyasasndaki net allar-net satlar farkndan olumaktadr.
3.1.3.2. Tahvil ve Bono Piyasas MKB Tahvil ve Bono Piyasas devlet tahvilleri, hazine bonolar, gayrimenkul sertifikalar, zelletirme daresinin ihra ettii tahviller ve borsa kotuna alnm zel sektr tahvillerine etkin bir ikinci el piyasa salamak amacyla kurulmu olup, kesin Alm/Satm Pazar, Repo/Ters Repo Pazar ve Gayrimenkul Sertifikalar Piyasas olmak zere ayr pazar seklinde almaktadr. MKB Tahvil ve Bono Piyasasnda 2000-2005/8 dneminde gerekleen ilem hacimlerine bakldnda (ekil 3.2), ilem hacminin 2001-2002 yllarnda TL ve dolar baznda azald, 2003, 2004 ve 2005 yllarnda ise artt grlmektedir. 2000 ve 2001 yllarnda bankaclk sisteminde yaanan krizler, ikinci el tahvil ve bono piyasasnda gerekletirilen ilemleri olumsuz ynde etkilemitir.
40
ekil 3. 2. MKB Tahvil ve Bono Piyasas Gnlk Ortalama lem Hacmi (Milyon Dolar)
6.000 5.000
489 130 879 141 1.486 274 1.489 338 2.376 3.533 1.048 4.327 5.353
128.3 127.3 126.3 125.3 124.3 123.3 122.3 121.3 -400 -700 -1000
D B S A l m 2004- 2 004- 20 04- 2004- 2004- 2 004- 2 004- 2005- 2005- 2 005- 2 005- 2 005- 2005- 2005- 200506 07 08 09 10 11 12 01 02 03 04 05 06 07 08 400 540 376 -1 5 636 36 4 1 6 5 9 1 0 7 1 1 4 9 9 -8 9 5 599 71 7 4 57
4.000 3.000 2.000

44 19 35 10 2
2.499
1.900
2.806 266 578 1.480 1.042
1.000 -
Kaynak: MKB
Yabanc yatrmclar Hisse Senedi Piyasasnda gsterdikleri net alm eilimini Devlet Borlanma Senetleri (DBS) piyasasnda da gstermilerdir. Yabanc yatrmclarn net almlarndaki artlar, DBS endeksindeki art ve faiz oranlarndaki d ile paralellik gstermektedir (ekil 3.3). ekil 3. 3. Yabanc Yatrmclarn Net DBS Alm ve MKB DBS Endeksi
1700 1400 1100 D BS Al m (Milyon $) 800 500 200 -100
19 91 19 92 19 93 19 94 19 95 19 96 19 97 19 98 19 99 20 00 20 01 20 02 20 03 20 04 20 05 /8
Kesin Alm-Satm Pazar
66
Repo Ters-Repo Pazar
149
94
120.3 119.3 118.3
D B S E ndek s i 118.3 1 19.6 12 0. 1 121. 3 122.4 1 21. 4 1 22. 7 124. 3 125.7 1 27.1 1 23. 7 1 25. 9 128.5 125. 5 126
Kaynak: MKB, SPK
41
DBS Endeksi ($)
3.1.3.3. Uluslararas Karlatrmalar MKB bugn ulat dzey ile uluslararas kimlii asndan byk ilerleme kaydetmi ve Avrasya blgesinde lider borsa olma zelliini kantlamtr. Bu kapsamda 27 lkeden 31 borsann tam ye ve 7 borsann gzlemci ye statsnde olduu Avrasya Borsalar Federasyonu (FEAS), MKBnin nderliinde 1985 ylnda kurulmutur. Merkezi stanbulda olan FEASn genel sekreterlii MKBde bulunmaktadr. ye borsalar tarafndan seimle atanan FEAS Bakanln, kuruluundan itibaren MKB Bakan yrtmektedir. Bu blmde, Trkiyenin kresel ortamda bulunduu konum incelenmektedir. Karlatrmalar, Trk sermaye piyasasnn uzun vadeli geliimini de izleyebilmek amacyla 1995 ve 2004 yllar iin, ABye ye, veya incelenen dnemde AB yeliine aday olan baz lkelerle, gelimekte olan benzer lkelerin sermaye piyasalar ile yaplmtr. a) Borsalarn lke Ekonomilerindeki Yeri Borsaya kote irket says asndan Trkiye (Tablo 3.11), dier lkelerin sermaye piyasas seviyesine ulaamamtr. Tablo 3. 11. eitli lkelerde Borsaya Kote irket Says
Gney Kore srail Tayland Brezilya Meksika Yunanistan Trkiye Polonya Arjantin Macaristan Kaynak: WFE 1995 721 654 416 544 185 186 205 65 149 42 2004 683 578 463 358 326 321 297 216 107 48
Borsalarn, lke ekonomisinin byklne kyasla yeri ve neminin genel bir gstergesi olarak, ilem gren irketlerin piyasa deerinin GSYHya oran kullanlmaktadr. MKB, ilgili dnemde ekonomideki arln artrm olmakla beraber, benzer lkelere oranla geride yer almaktadr (Tablo 3.12). Bu tespit Trkiyedeki reel sektr firmalarnn hisse senedi piyasalar aracl ile fon toplama orann artrmas ve daha fazla firmann bu piyasalardan yararlanmas gerektiini gstermektedir.
42
Tablo 3. 12. eitli lkelerde Piyasa Deeri/GSYH Oranlar (Yzde)

srail Tayland Yunanistan Gney Kore Brezilya Trkiye Polonya Macaristan Arjantin Meksika Kaynak: WFE, IMF 1995 39,0 80,8 14,0 37,2 21,0 16,3 3,5 5,3 14,6 31,7 2004 81,3 69,6 62,9 59,7 59,2 31,4 30,7 29,1 28,0 25,9
b) lem Hacimleri Hisse senedi ilem hacminin piyasa deerine oranlanmas, bir borsann hisse senedi devir hzn gstermektedir. Gney Kore ve Trkiye borsalarnn yllar itibaryla devir hz en yksek borsalar olduu grlmektedir (Tablo 3.13). MKB ilem hacmi asndan 2004 ylnda gelimekte olan borsalar arasnda 6nc, dnya borsalar arasnda 22nci srada yer almtr. Tablo 3. 13. eitli lkelerde Hisse Senedi lem Hacmi/Piyasa Deeri (Yzde)
Trkiye Gney Kore Tayland Macaristan srail Yunanistan Brezilya Meksika Polonya Arjantin Kaynak: WFE 1995 245 102 44 15 26 37 39 39 60 85 2004 150 123 101 47 36 36 32 26 24 12
Hzl geliimini srdren Tahvil ve Bono Piyasas, 2005 ylnn ilk yarsn kapsayan dnem ierisinde Dnya Borsalar Birlii (FIBV) verilerine gre, ilem hacmi sralamasnda dnyann nde gelen borsalarndan Deutsche Brse A.G.yi geride brakarak dnya tahvil piyasalar arasnda 4 nc sraya ykselmitir. Ayrca, MKB Tahvil ve Bono Piyasasnda srekli artan ilem hacmi, ikincil piyasalarn derinliini artrarak kamu borlanmasnn srdrlmesine nemli katk salamtr.
43
c) Sabit Getirili Menkul Kymetler Sabit getirili menkul kymet (SGMK) stokunun Trk ekonomisindeki arl yllar ierisinde art gstermi olup, benzer lkelere gre yksek seviyededir (Tablo 3.14). Trkiyede, kamu kesimi borlanma gereinin iyice artt son yllarda SGMKlerin tm kamu kesimi tarafndan ihra edilen devlet tahvili ve hazine bonolarndan olumaktadr. 1995 ylnda toplam SGMK iinde yzde 5 orannda arl olan finansman bonosu, varla dayal menkul kymetler gibi zel sektr borlanma senetleri, son 10 yldr ihra edilmemektedir (Tablo 3.15). Tablo 3. 14. eitli lkelerde Toplam SGMK/GSYH (Yzde)
talya Yunanistan Gney Kore Brezilya Trkiye Macaristan Tayland Polonya Meksika Arjantin Kaynak: BIS, IMF 1995 139 74 44 33 13 26 9 18 8 10 2004 141 106 83 62 56 53 41 40 26 16
Tablo 3. 15. eitli lkelerde Kamu SGMK/Toplam SGMK (Yzde)

1995 Polonya 100 Yunanistan 97 Trkiye 95 Macaristan 97 Meksika 74 Brezilya 65 talya 76 Tayland 11 Arjantin 77 Gney Kore 15 Kaynak: BIS, Hazine Mstearl 2004 100 100 100 90 87 80 63 54 40 30
3.1.4. Vadeli lem ve Opsiyon Borsas 4 ubat 2005te zmirde faaliyete geen Vadeli lem ve Opsiyon Borsas (VOB) lkemizin ilk zel ulusal borsasdr. VOBun kurulu amac ve faaliyet konusu; vadeli ilem ve opsiyon szlemeleri ile her trl trev aratan oluan sermaye piyasas aralarnn ilem grecei piyasalar oluturmak, gelitirmek, gven
44
ve istikrar ierisinde, serbest rekabet koullar altnda, drstlk ve aklk ilkeleri erevesinde faaliyette bulunmasn salamaktr. Ekim 2005 itibaryla, nde gelen banka ve arac kurumlarndan oluan 56 yesi olan VOBa ksa sre iinde dier banka ve arac kurumlarn da ye olmas beklenmektedir. ekil 3.4te 4 ubat-30 Aralk 2005 tarihleri arasnda VOBda gerekleen ilemlerin aylk YTL deeri grlmektedir. VOBda ilem hacmi Kasm ve Aralk aylarndaki gerilemeye karn her ay nemli oranda art gstermitir. ekil 3. 4. VOBda 2005 Yl Aylk lem Hacmi Geliimi (YTL)
600.000.000 500.000.000 400.000.000 300.000.000 200.000.000 100.000.000 0
H az ir a Te n m m uz t N isa n Ek im
22,6
Kaynak: VOB
ekil 3.5te ayn dnemde gerekleen ilem hacminin dayanak varlk baznda dalmn gstermektedir. Yzde 77lik bir oranla en yksek ilem hacmine dviz VSleri sahip olurken, bu szlemeleri yzde 23lk bir oranla endeks VSleri takip etmektedir. ekil 3. 5. Dayanak Varlk Baznda VOB YTL lem Hacminin Dalm (2005, Yzde)
0
M ar
0,7
Endeks Faiz Dviz

76,7
Emtia
Kaynak: VOB
45
Vadeli ilem ve opsiyon szlemeleri dnyada uzun yllardan beri yksek ilem hacimleriyle kullanlmaktadr. 2004 Aralk sonu itibaryla borsa trev ilem hacmi yaklak 1,1 katrilyon dolardr. Alm satma konu olan szleme says ise 8,8 milyar adet olarak gereklemitir. Buna gre, 2004 ylnda ilem hacmi bir nceki yla gre yzde 31 civarnda bir art gstermitir. Bu rakamlara tezgah st piyasalar dahil edilmemitir. 2005in ilk yarsnda toplam ilem hacmi 707 trilyon dolara ulamtr ekil 3. 6. Dnyada Vadeli lem ve Opsiyon lem Hacimleri (Trilyon Dolar)
1.200,0 1.000,0 800,0 600,0 400,0 200,0 0,0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 (lk Yar)
VS Opsiyon Toplam
Kaynak: VOB
Mevcut szlemelerin farkl dayanak varlklar temel alnarak yeni szlemelerle eitlendirilmesi, ilem saatlerinin uzatlmas, yabanc yatrmclarn VOBda ilem yapmalarn kolaylatracak teknik hazrlklarn tamamlanmas, ileride opsiyon szlemelerinin piyasaya sunulmas ve en nemlisi piyasann katlmclara daha kapsaml tantlmas VOBun nnde bulunan projeler arasndadr. 3.1.5. stanbul Altn Borsas lkemizde ekonomik ve sosyal adan nemli bir yere sahip olan altnn finansal piyasalarda bugnk konumuna gelmesi uzun bir sreci yanstmaktadr. 1993 ylnda Trk Parasnn Kymetini Koruma Hakknda 32 Sayl Kararda yaplan deiikliklerle altnn fiyatnn belirlenmesi ile ithalat ve ihrac serbest braklmtr. Altn piyasasnn liberalletirilmesi ynnde alnan kararla ithal ve ihracat aamasna yeni dzenlemeler getirilmitir. Altn piyasasnda alnan bu kararlar ile sektrde grlen byme ivmesi, mevcut altn potansiyelinin finans sektrne kaynak olarak aktarlmas hususunda yeni kararlar alnmasn da hzlandrmtr.
46
stanbul Altn Borsas (AB) Trkiyedeki mevcut altn potansiyelini, kurulacak yeni bir yap ile retken yatrmlara dntrerek ekonomik kalknmaya kaynak oluturmada tamamlayc g haline getirmek zere 1995 ylnda kurulmutur. AB, altnn finansal sisteme kazandrlmasnda, altna dayal yatrm aralarnn gelitirilmesinde ve uluslararas piyasalara almasnda nemli bir aama olmutur. AB ile altn fiyatlar dnya fiyatlaryla paralellik kazanm, ithal edilen altnlarn genel kabul gren saflk ve standartta olmas zorunluluu getirilmi, altn piyasasnn kurumsallamas ve kayt altna alnmas hzlandrlm ve sektrn byme ve ihracat potansiyelinin nemli oranda artmasnn altyaps oluturulmutur. AB bnyesinde yer alan piyasalar; Kymetli Madenler Piyasas (Altn, Gm, Platin, Standart D Altn lemleri): Spot alm satmn yapld piyasalar olup; altn ilemlerine 26 Temmuz 1995 tarihinde, gm ve platin ilemlerine 9 Temmuz 1999 tarihinde, standart d altn ilemlerine ise 1 Ekim 1999 tarihinde balanmtr. Standart d altn ilemleri hedef olarak; stanbul Altn Borsas bnyesindeki piyasalarn rn eitliliinin arttrlp daha etkin alabilmesi, Borsa ile lkemiz sanayi sektrleri arasnda, yaratt istihdam ve katma deer asndan nemli bir paya sahip olan kuyumculuk sektrnn entegrasyonunun salanabilmesi, halkn elindeki atl kymetli madenlerin daha iyi deerlendirilmesi ve lke ekonomisine kazandrlmas amacyla Borsa bnyesinde, kymetli madenler piyasalarnda hurda altn olarak tanmlanmakta olan standart d altnlarn ilem grebilmesini amalamaktadr. Vadeli lemler ve Opsiyon Piyasas: 15 Austos 1997 tarihinde faaliyete gemi olup, standart vade ve miktarlarda, nitelikleri nceden hkme balanm vadeli altn szlemelerinin ilem grmesi amacyla oluturulmu bir piyasadr. Kymetli Madenler dn Piyasas: Yatrm ve finansman aralarnn arttrlmas ynnde dier bir adm ise 24 Mart 2000 tarihinde faaliyete geen Kymetli Madenler dn Piyasas olmutur. Kymetli Madenler dn Piyasasnda altn kredilerini yurt dndan direkt olarak ithal edemeyen kuyumculuk irketleri Kymetli Madenler dn Piyasas yesi banka, yetkili messese, kymetli maden arac kurumlar, katlm bankalar ile yurt dnda yerleik kii ve kurulular araclyla bir aydan bir yla kadar vadelerde organize bir piyasa ortamnda dn alma ve verme imkanna sahiptirler. Hazine Mstearl tarafndan yaynlanan Kymetli Madenler Borsas yelik Belgesi Verilme Esaslar le Kymetli Madenler Borsas Arac Kurumlarnn Kurulu 47
ve Faaliyetlerine artlarna likin Ynetmeliin 3 nc maddesi uyarnca ABde ilem yapmak zere faaliyet izni alm olan (Ocak 2006 tarihi itibaryla); Bankalar (18), Yetkili Messeseler (23), Katlm bankalar (0), Kymetli Maden retimi ve Pazarlamas Yapan Kurulular (2), Kymetli Maden Arac Kurumlar (12), Yurt Dnda Yerleik Kii ve Kurulular (0), MKB Arac Kurulular (2), olmak zere toplam 57 yesi tarafndan ilem yapabilmektedirler. 3.1.5.1. Trkiyenin Altn thalat ve hracat Trkiyenin on yllk altn ithalat ortalamas 150 ton olarak gereklemekte ve sapmalar yl iindeki mevcut ekonomik konjonktre gre deimektedir (Tablo 3.16). Altn ithalat 2004 ylnda 250.930 kga kmken, bu rakam 2005 ylnda ilenmi altn ihracatnn artmasyla 269.489 kga ulamtr (Tablo 3.17). Tablo 3. 16. Altn ve Gm thalat Verileri ve AB lem Hacmi (Kg)
Yllar 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Kaynak: AB Altn thalat Toplam 107.340 205.300 103.485 128.905 213.642 250.930 269.489 Altn AB lem Hacmi 491.474 429.170 144.742 143.061 237.374 280.814 328.752 Gm thalat Toplam 40.500 113.420 59.400 139.109 155.500 209.500 207.900 Gm AB lem Hacmi 69.226 187.110 160.250 216.739 272.230 318.000 362.820
Tablo 3. 17. 2002-2004 Yl Altn lem Hacmi Dalm (Ton)

Kle thalat Geici kle ithalat Mcevher ithalat Hurda girii TOPLAM TALEP 2004 251 13 7 47 318 2005 (tahmini) 270 14 8 51 343 63 21 66 140 50 2 1 343 2006 (tahmini) 297 15 9 56 377 69 23 72 154 55 3 1 377
58 Mcevher hracat 19 Bavul Ticareti 61 Turistik Sat 130 Yurt i Mcevher sat 47 Darphane retimi 2 Kle birikimi 1 Kle ihracat 318 TOPLAM ARZ Kaynak: Dnya Altn Konseyi Verileri, stanbul, 2004.
Altnda da bamllk sebebiyle yllk talebin tamamna yakn yurt dndan karlanrken, bu durum yurt ii retimin nemli bir miktar bulduu gmte sz
48
konusu deildir. Trkiyede yllk ortalama 100 tona yakn gm retimi bulunmas sebebiyle ithalata bamllk dk ve gm fiyatnda esneklik bulunmaktadr. Gm ithalat 2004 ylnda 209.500 kga ulam ve 2005 yl deeri ise 207.900 kg olarak gereklemitir. ekil 3. 7. 2004 Yl Toplam Altn Talep ve Arz Bileenleri (Yzde)
2004 YILI ALTIN TALEB
Mcevher thalat 2% Hurda Girii 15%
Darphane retimi 15%
2004 YILI ALTIN ARZI

Kle Birikimi 1% Kle hracat 0% Mcevher thalat 18% Bavul Ticareti 6%
Geici Kle thalat 4%
Kle thalat 79%

Yurtii Cevher Sat 41% Turistik Sat 19%
Kaynak: AB
Tablo 3. 18. 2004 Yl Altn Mcevharat hracat (Yzde)

lke ABD BAE srail Tayland talya Hong Kong Almanya ngiltere Rusya Federasyonu spanya Libya Panama stanbul Serbest Blge Litvanya Polonya ek Cumhuriyeti Malta Dierleri Kaynak: AB Toplam hracat indeki Pay 42 11 7 6 5 5 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 10
Trkiyenin ilenmi altn ihracat verilerine baktmzda ise; 2002 ylnda 50 tondan, 2003 ylnda 53 tona, 2004 ylnda ise 58 tona ulaan deerler ortaya 49
kmaktadr. Resmi ihracat verileri olan bu rakamlar yannda, arlkl olarak Laleli semtinden yaplan bavul ticareti yoluyla 2002 ylnda 23 ton, 2003 ylnda yine 23 ton ve 2004 ylnda biraz dme ile 19 ton altn yurt dna km bulunmaktadr. Arlkl olarak gney sahillerinden turistler kanalyla yaplan satlarda ise 2004 ylnda 61 tonluk bir deer gze arpmaktadr ki bu rakam bir nceki yla gre yzde 16lk bir art gstermektedir. 2002 ylnda darphane tarafndan retilen altn lira ve ziynetlerin toplam 29 ton gerekleirken bu rakam 2003 ylnda yzde 61lik bir artla 47 tona ykselmi, 2004 ylnda ise bir nceki yla gre ayn kalarak yine 47 ton olarak gereklemitir. 2004 ylnda Trk kuyumculuk sektrnde 4,3 milyar dolarlk (318 ton) bir ilem hacmi gereklemitir. Bu rakam sadece 2004 yl iinde Trkiyede oluan net altn deerini gstermekte olup, bu altnlarn ilenmesi sonucunda oluan katma deeri kapsamamaktadr. Bu ilem hacminin 258 tonu ithalat olup bu rakam 3,4 milyar dolara karlk gelmektedir. Yine 2004 yl iin ihracat ise 139 ton olup bu rakamn parasal karl ise 1,9 milyar dolar olmutur. 2004 yl iin ihracatn ithalat karlama oran ise yzde 53 olarak hesaplanmaktadr. 3.1.5.2. GZFT Analizi a) Gl Ynler Kymetli maden sektrnn finans piyasalar ile ilikileri glenmekte, fonlarda bulundurulan altn miktar gittike artmakta ve AB, sektrn finans piyasalarna daha etkin katlmnda nemli destekler salamaktadr. Halkn elinde nemli miktarda altn birikimi bulunmakta olup bu birikimin finans sektrnde dolama sokacak altn bankaclna ynelik zemin olumu bulunmaktadr. Ayrca, ABnin altn bankaclnn geliimi iin destei srmektedir. b) Zayf Ynler Finans piyasalar ile ilikilerde istenilen dzeye ulalamam, bu sebeple kymetli maden sektrnn finansal rnleri kullanma kapasitesi dk kalmtr. Altn bankaclnda istenilen hedefe ulalamam ve buna bal olarak kymetli madenlere dayal trev rnlerde eitlilik salanamamtr. Halkn altn birikimlerini bankalarda deerlendirmesinin salanmas hedefinde yeterli dzeye ulalamamtr.
50
3.1.5.3. Gelecee Dnk Stratejiler ABnin temel hedefi, gelimi lke rneklerine paralel bir organizasyon yapsna ulalmas, dnya ticaretinde Trk Cumhuriyetleri-Ortadou blmnn etkin bir yesi olmas ve sektrn uluslararas piyasalarda rekabetini arttracak destei salamasdr. Ayrca, vadeli ve spot piyasalarn uluslararas rekabet edebilirliini salamak, altnn menkul kymet haline getirilmesinde katkda bulunmak, altna dayal trev aralarn gelitirmek ve fon ynetim tekniklerinin etkin kullanlmasn salamak, kymetli maden dn ilemlerinin ve sertifikalarnn ilerliini arttrarak kuyumculuk kesimin finansman problemlerini amalarna yardmc olmak, menkul kymetler piyasalar ile entegre olmu bir kymetli madenler piyasas oluturmak ve stanbulun uluslararas bir finans merkezi haline getirilmesine katkda bulunmak dier hedefler olarak sralanmaktadr. stanbul Altn Borsasnn sektrle ibirlii gelitirilmelidir: stanbul Altn Borsasnn kymetli maden sektrnde; sektrn geliimi ve uluslararas rekabete almasnda dzenleyici ve yol gsterici kimlii glendirilmelidir. Bu balamda sektrde bymeyi kolaylatracak, kurumsallama, finans piyasalar ile ilikilerin glendirilmesi ve ihracatn arttrlmasnda stanbul Altn Borsasnn yol gstericilii desteklenmelidir. Finans sektr ile ibirlii arttrlmaldr: Kuyumculuk sektrnde imalatta kullanlan hammaddenin byk oranda altn olmas sektrn finans sektr ile youn bir ibirlii srecini de gerekli klmaktadr. Bu sebeple kuyumculuk sektr ile finans sektr arasnda ibirliinin arttrlmas ve kymetli madenlere dayal trev rnlerin riskten korunma amal kullanmnn desteklenmesi gerekmektedir. Bu durum zellikle retim ve ihracat balantlarnn gereklemesi asndan nem arz etmektedir. Altn bankaclnn geliimi desteklenmelidir: Halkmzn elindeki altn birikimlerinin yatrmlara dntrlmesinde kaynak oluturmas amac ile finansal ara eitliliinin tantm ve yaygnlatrlmas desteklenmelidir. Bu ynde tevik unsurlar gelitirilmelidir. Kymetli maden rezervleri deerlendirilmelidir: Mevcut kymetli maden rezervlerinin iletilmesine hz verecek destek arttrlmal, bu ynde kamuoyu destei glendirilmelidir. Altn madeni potansiyelinin iletilebilmesi ve bilinen mevcut rezervlerin ekonomiye kazandrlmas, bu sektrn zellikle iletme sermayesi
51
asndan desteklenmesine bal kalmaktadr. Bu amala sektrn finans sektr ile ibirliini arttrmas ve gerekli ibirliinin tevik edilmesi bu ynde en nemli engelin almas anlam tamaktadr. 3.1.6. Kollektif Yatrm Kurulular Trk sermaye piyasasnda A-Tipi ve B-Tipi olmak zere iki tr yatrm fonu bulunmaktadr. Bunlardan portfy deerinin en az yzde 25i hisse senedinden oluan fonlar A-Tipi, kalanlar ise B-Tipi yatrm fonlar olarak nitelendirilmektedir. Bu iki ana grup, fon portfyndeki finansal enstrmanlara bal olarak 12 alt gruba ayrlmtr. Bunlar; Tahvil ve Bono Fonu, Hisse Senedi Fonu, Sektr Fonu, tirak Fonu, Grup Fonu, Yabanc Menkul Kymetler Fonu, Altn Fonu, Kymetli Madenler Fonu, Deiken Fon, Karma Fon, Likit Fon ve Endeks Fondur. Trkiyede Eyll 2005 tarihi itibaryla toplam 272 adet fon ilem grmektedir. Bunlar arasnda 101 adet ile deiken ve 49 adet ile likit fonlar en yaygn fonlardr. Bu iki fon grubu, toplam fonlarn yzde 57sini oluturmaktadr. Bunlar yzde 15 pay ile tahvil ve bono fonlar, yzde 8 pay ile karma fonlar izlemektedir. Yatrm fonu pazar yllar itibaryla hzl bir byme gstermi ve milli gelire orann yzde 0,4ten yzde 6,1e kmtr. A tipi fon bykl 2001 ylndan itibaren reel bazda d gsterirken, B tipi fonlarn portfy bykl hzl bir art gstermitir. B tipi fonlarda son yllarda grlen hzl byme, arlkl olarak yatrmclarn repoya alternatif grdkleri likit fonlara ynelmelerinden kaynaklanmtr (Tablo 3.19). Tablo 3. 19. Yatrm Fonlar Byklkleri (Milyon YTL)
Trilyon YTL A Tipi Yatrm Fonu B Tipi Yatrm Fonu Toplam Yatrm Fonu Toplam YF/GSYH (Yzde) Kaynak: SPK, TK 1990 0 2 2 0,4 1995 4 27 31 0,4 2000 520 1.417 1.938 1,6 2004 780 23.663 24.444 5,7 2005/06 823 26.882 27.705 6,1
Yatrm fonlar portfy byklnn GSYHya oran, lkedeki kurumsal yatrmc tabannn gelimiliinin gstergesidir. Trkiyede yatrm fonlarnn GSYHye oran yllar itibaryla artmasna ramen dier lkeler ile kyaslandnda dk kalmaktadr (Tablo 3.20).
52
Tablo 3. 20. eitli lkelerde Yatrm Fonlar/GSYH (Yzde)

Brezilya Gney Kore Yunanistan Trkiye Meksika Polonya Macaristan Arjantin Kaynak: ICI, IMF 2000 24,7 21,6 25,6 1,4 3,2 0,9 4,2 2,6 2004 36,5 26,1 21,0 6,0 5,2 5,0 4,9 1,5
lki 1987 ylnda kurulan yatrm fonlarnn toplam portfy deerleri Eyll 2005 tarihinde, 2004 yl sonuna gre dolar baznda yzde 14 orannda artarak 28,1 milyar YTLye (20,8 milyar dolara) ulamtr. Ayrca 53 adet de yabanc yatrm fonu bulunmaktadr. Bunlarn Trkiyede dolamda bulunan paylarnn toplam deeri Eyll 2005 tarihi itibaryla 21 milyon dolardr (Tablo 3..21). Eyll 2005 tarihi itibaryla, A-Tipi fonlarn portfy deeri bir nceki yla gre yalnzca yzde 5 orannda artarak 828 milyon YTLye ykselirken, B-Tipi yatrm fonlarnn portfy deeri yzde 14 orannda artarak 23,8 milyar YTLden (17,7 milyar dolar) 27,2 milyar YTLye (20,2 milyar dolara) ykselmitir. Eyll 2005 tarihi itibaryla Trk sermaye piyasasnda toplam fon deeri 828 milyon YTL olan 125 adet A-Tipi yatrm fonu ilem grmektedir. A-Tipi yatrm fonlarnn portfy kompozisyonunda hisse senetlerinin pay yllar itibaryla artarak 1994te yzde 33,7 iken Eyll 2005de yzde 65,2ye ulamtr. 147 adet B-Tipi yatrm fonunun toplam fon deeri ise Eyll 2005 tarihi itibaryla 27,2 milyar YTLdir. B-Tipi yatrm fonlarnn portfylerinde, ilk yllarda (1987-1991) nemli lde zel sektr menkul kymeti bulunmasna karn bu durum, son yllarda tamamen deierek repo ve devlet i borlanma senetleri arlkl bir yapya dnmtr. Eyll 2005 tarihi itibaryla hazine bonosu ve devlet tahvili portfyn yzde 72,3n olutururken, ters reponun pay yzde 24,5 olmutur. Her iki tip fon birlikte deerlendirildiinde, Eyll 2005 tarihi itibaryla portfylerinin yzde 24,1i ters repo, yzde 70,7si hazine bonosu ve devlet tahvili ve yzde 2si ise hisse senedinden olumaktadr. Trkiyede bireysel emeklilik sistemi 2003 ylnda faaliyete gemi olup, Eyll 2005 tarihi itibaryla halka arz edilmi olan emeklilik fonu says 89dur. Sz konusu fonlarn portfy deeri 880,7 milyon YTL, toplam deeri ise 884,3 milyon YTLdir.
53
Tablo 3. 21. A ve B Tipi Yatrm Fonlarnn Toplam Portfy Dalm (Yzde)

Devlet Yabanc Tahvili Devlet Tahvili 1997 4,86 1998 5,61 1999 16,48 2000 12,66 2001 8,24 2002 9,00 2003 2004 2005/9 0,24 0,12 0,08 0,16 0,10 0,06 Hazine Bonosu ** 18,98 29,46 9,52 0,06 24,70 40,28 66,96 67,26 70,74 Yabanc Hazine Bonosu 2,54 0,09 0,01 0,01 0,00 0,04 0.02 0.02 Ters Repo 52,93 56,08 60,02 74,56 59,47 48,04 30,97 27,69 24,13 Repo Altn Hisse Yabanc Senedi Hisse Senedi 15,12 8,45 13,55 12,40 7,43 2,56 2,56 2,22 2,01 0,17 0,09 0,08 0,02 0,01 0,00 Dier* Toplam Fon Port. Deeri Milyon Milyon Dolar YTL 925 190 1.105 347 2.247 1.219 2.870 1.938 3.288 4.756 5.691 9.347 13.995 19.622 18.309 24.573 20.815 28.080
3,46 0,05 0,08 -
0,22 0,02 -
1,47 0,14 0,22 0,06 0,06 0,02 2,82 3,1
Kaynak: SPK * zel Sektr Tahvilleri, Yabanc zel Sektr Tahvilleri, Finansman Bonosu ve Yabanc Finansman Bonosu bu kalem iinde yer almaktadr. Bu kalemi 2004 ve 2005/9 dnemlerinde Borsa Para Piyasas ilemleri oluturmaktadr. ** 2003, 2004 ve 2005/9 dnemlerinde Devlet Tahvili ve Hazine Bonosu Toplam
Nisan 2004te yaplan dzenlemelerle, borsa yatrm fonlar da sermaye piyasasndaki kurumsal yatrmclara katlmtr. Eyll 2005 tarihi itibaryla borsada ilem gren yalnzca 1 borsa yatrm fonu bulunup (Dow Jones stanbul 20-kurucusu Finansbank A..) sz konusu fonun toplam deeri 43 milyon YTLdir. Trkiyede menkul kymet yatrm ortaklklar, gayrimenkul yatrm ortaklklar ve giriim sermayesi yatrm ortaklklar olmak zere 3 tr yatrm ortakl faaliyet gstermektedir. Trk sermaye piyasasnda Eyll 2005 tarihi itibaryla 24 adet A tipi ve 1 adet B Tipi yatrm ortakl bulunmaktadr. karlm sermayeleri toplam 188,1 milyon YTL olan bu ortaklklarn piyasa deeri 367,7 milyon YTL ve net aktif deerleri ise 433,8 milyon YTLdir. Yatrm ortaklklarnn portfylerinin yzde 52,4n hisse senedi, yzde 34,9unu devlet tahvili ve hazine bonosu, yzde 10,2sini de ters repo ilemleri oluturmaktadr. Bununla birlikte, Eyll 2005 tarihi itibaryla Trkiyede toplam net aktif deeri 2.005 milyon YTL, buna karn piyasa deeri 2.105 milyon YTL olan 10 adet gayrimenkul yatrm ortakl faaliyet gstermektedir. MKBye kote olan bu ortaklklarn portfylerinin yzde 87,5ini gayrimenkul yatrmlar, yzde 12,5ini para ve sermaye piyasas aralar oluturmaktadr. Trkiyede Eyll 2005 tarihi itibaryla portfy deeri 109,5 milyon YTL (81,4 milyon dolar) olan 2 adet giriim sermayesi yatrm ortakl faaliyet gstermektedir. MKBye kote olan bu ortaklklarn portfylerinin yzde 40 giriim sermayesi yatrmlarndan, yzde 60 ise menkul kymetlerden olumaktadr.
54
3.1.7. Arac Kurulular Tablo 3. 22. Faaliyet Gsteren Arac Kurulu Says
Arac Kurum Banka Toplam Kaynak: TSPAKB 1990 48 51 99 1995 103 62 165 2000 129 73 202 2004 112 42 154 2005/10 109 41 150
Sermaye piyasasnda faaliyette bulunmak zere yetki belgesi alm olan banka ve arac kurumlar, arac kurulular oluturmaktadr. Bankalar, 1997 ylndan itibaren hisse senedi piyasasnda dorudan ilemde bulunamamaktadr. Banka ve arac kurum says 2000 ylna kadar art gstermitir. Ancak daha sonra, bankaclk sisteminin yeniden yaplandrlmas almalar erevesinde tasfiye olan bankalar ve arac kurum sektrndeki konsolidasyon sebebiyle, faaliyette olan arac kurulu says giderek azalm ve 2005 yl Ekim ay itibaryla 150ye inmitir. 3.1.8. GZFT Analizi a) Gl Ynler Piyasa zellikleri Trkiye sermaye piyasas, temel byklkler asndan gelimekte olan piyasalar arasnda n sralarda yer almaktadr. Uluslararas yatrm yaplabilir piyasa olarak tannmtr. Sermaye piyasasnn geliiminde ok nemli rol oynayan bireysel emeklilik sistemi faaliyete gemitir. Teknolojik Altyap Teknolojik olarak gelimi, uzaktan eriime imkan veren sistemlere sahiptir. Piyasalara uzaktan eriim imkan getirilmitir (ExAPI Uygulamas). Biliim teknolojileri gvenlii konusunda gerekli nlemler alnmaktadr. Uzman karar, destek sistemleri mevcuttur. Biliim alannda donanm ve yazlm olarak gerekli teknolojik yatrm yaplabilmektedir. Biliim teknolojileri yakndan takip edilmekte ve mevcut sistemler zerinde gerekli uygulamalar yaplmaktadr. nsan Kayna Sektr gen, tecrbeli, alannda yetimi, yeniliklere ak alanlardan olumaktadr.
55
Hukuki Altyap Mevzuat altyaps uluslararas gelimelerle uyumludur. ABnin sermaye piyasasna ynelik dzenlemelerinden nemli bir ksmnn karl, lkemiz mevzuatnn AB mktesebat ile uyumlatrlmas hedefi erevesinde yaplan deiiklikler ile mevzuatmza kazandrlm bulunmaktadr ve uyum sreci devam etmektedir. Uluslararas birlikleri Sektrdeki kurumlar, uluslararas gelimeleri yakndan izlemekte, uluslararas faaliyetlerde ve organizasyonlarda aktif roller almaktadr. Bamsz dari Otoritenin Varl Sermaye piyasalar konusunda uzmanlam ve kurumsallam bamsz idari otoritenin varl bu piyasalarn gelitirilmesinde ve sorunlarn giderilmesinde nemli bir avantajdr. Tebli ve ynetmeliklerin yaymlanmasnn yan sra dorudan SPKnn ilke kararlar alarak dzenlemeler yapabilmesi, piyasalarmzda yaanan hzl gelimeler karsnda, yine ayn hzda ve etkinlikte piyasa gereklerine cevap verilebilmesine olanak salamaktadr. Yatrmc Gveninin Tesisine Ynelik Gelimeler Yatrmc varlklarnn araclk sistemi dolaysyla maruz kald risklere kar korunmasn ve bylece sermaye piyasasna duyulan gvenin salanabilmesi amacyla Yatrmclar Koruma Fonu (YKF) kurulmutur. Sermaye piyasasnda gven ile ilgili olarak, menkul kymetlerde kaydi sisteme gei, tm sermaye piyasas katlmclar asndan, daha dk risk, zaman ve maliyetlerde tasarruf, salkl ve gvenilir bilgi edinme imkan, takas srecinin daha ksa, etkin ve hzl sonulandrlmasn salayacak, sistemik riski azaltacak; ksacas uluslararas endstri standartlarnn yakalanmasnda ve entegrasyonda yardmc olacaktr. Yabanc yatrmclar asndan ise, gerek para piyasamza gerekse sermaye piyasamza giri ve klarda herhangi bir arlatrlm hkm bulunmamas ve sermaye hareketliliine serbesti tanyan lkemiz dzenlemeleri sayesinde yabanc yatrmclarn saysnda ve yatrm tutarnda art gerekletirmeye elverili bir ortam mevcuttur.
56
Risk Ynetimi Konusundaki Gelimeler ve zmir Vadeli lem ve Opsiyon Borsas Alternatif finansman aralarnn gelitirilmesi ve vadeli ilemler piyasalar gibi risk ynetimine ynelik piyasalarn varl dncesi ile, ubat 2005te faaliyete geen zmir Vadeli lem ve Opsiyon Borsas A..de pamua, budaya, 91 ve 365 gnlk DBSlere, Avro/YTL ve Dolar/YTL kurlarna, MKB 100 ve MKB 30 endekslerine dayal vadeli ilemler szlemeleri ilem grmektedir. Uluslararas Finansal Raporlama Standartlarnn Uygulanmas ve Kurumsal Ynetiim lkeleri Sermaye piyasasnn effafl ve rekabetini artrmak iin mevcut muhasebe standartlar Uluslararas Finansal Raporlama Standartlar (UFRS) ile uyumlu hale getirilmi ve 01.01.2005 tarihinden itibaren hisse senetleri borsada ilem gren irketler, arac kurumlar, portfy ynetim irketleri ve bunlarn konsolidasyona dahil itirak, mterek ynetime tabi teebbs ve bal ortaklklar iin uygulama ykmll getirilmitir. Uluslararas alanda, muhasebe skandallar sonrasnda finansal raporlama ve bamsz denetimin etkinliinin artrlmasna ynelik olarak nemli dzenlemeler yaplmtr. Bu dzenlemelere paralel olarak Trkiyede, bamsz denetilerin kar atmalarnn nlenmesi ve finansal raporlamada etkinliin salanmas suretiyle muhasebe ve denetim usulszlklerinin nlenmesini teminen 2002 ylnda mevzuat deiikliine gidilmitir. Bu deiiklikle bamsz denetim faaliyetleri ile danmanlk faaliyetleri ayrlm, bamsz denetim kurulularna 5 yllk rotasyon zorunluluu getirilmi, hisse senetleri borsada ilem gren ortaklklarda denetimden sorumlu komite kurulmas zorunlu tutulmutur. Ayrca, finansal tablolar ile yllk raporlarn SPK muhasebe standartlarna uygun olarak hazrlanmasndan, sunulmasndan ve geree uygunluu ile doruluundan sorumlu olan ortaklk yetkilileri belirlenmitir. Dier taraftan, sermaye piyasasna ynelik Kurumsal Ynetiim lkelerinin kamuya duyurulmas ve uluslararas alanda kurumsal ynetiim uygulamalarnn kalitesini len kurumsal ynetiim ilkelerine uyum derecelendirmesinin nem kazanmas nedeniyle, sermaye piyasasnda derecelendirme mevzuat, 2003 ylnda kredi derecelendirmesi ile kurumsal ynetiim derecelendirmesini birlikte dzenleyecek ekilde revize edilmitir.
57
Muhasebe, bamsz denetim ve derecelendirmeye ilikin mevzuat deiiklikleri ile hem uluslararas gelimelere hem de Avrupa Birlii dzenlemelerine uyum salanm olup, kamuyu aydnlatma kapsamnda, yatrmclarn bilgi ihtiyalar daha etkin bir ekilde karlanmaktadr. Bylece, finansal raporlama anlamnda, irketler asndan uluslararas alanda effaflk ve rekabet gc de artmtr. b) Zayf Ynler Yetersiz Tasarruf Ak Yurt ii tasarruf dalm incelendiinde tasarruflarn ok kk bir blmnn sermaye piyasas aralarnda deerlendirildii grlmektedir. Sermaye Piyasas Kltrnn Yerlememi Olmas Toplumsal bilgi eksiklii, risk-getiri analizi yapmakta glk eken tasarrufularn geleneksel yatrm aralarn tercih etmesine yol amaktadr. te yandan, benzer durum sermaye piyasasndan fon salama konusundaki bilgi eksiklii ile de arz tarafna yansmaktadr. Yetersiz Bireysel ve Kurumsal Yatrmc Taban Bireysel yatrmc taban ve portfy bykl, gelimi lkelerdekine kyasla olduka dk seviyelerdedir. Buna karn bireysel yatrmc portfylerinin konsantrasyonu da olduka yksektir. lkemizde kurumsal yatrmc eitlilii azdr. Bununla beraber, son yllarda hzla gelien yatrm fonlar portfy bykl, esas olarak repoya alternatif olarak deerlendirilen likit fonlardan kaynaklanmaktadr. hralarn Sermaye Piyasasndan Dk Yararlanma Dzeyi hralarn sermaye piyasasndan yararlanma dzeyi istenen lekte deildir. te yandan, irketlerin halka aklk oranlar da greceli olarak dktr. Yetersiz Sermaye Piyasas Arac eitlilii lkemizde sermaye piyasas arac olarak sadece hisse senetleri ve kamu borlanma senetleri ihra edilmektedir. Dier sermaye piyasas aralar eitli sebeplerle ihra edilemez hale gelmitir. Hisse Senedi Piyasasnn Sermaye Piyasas indeki Arl ve Kamu Finansman Gereinin Yaratt Dlama Etkisi (Ara Arz Eksiklii) Kamu menkul kymetlerinin toplam menkul kymetler iindeki pay yzde 92 iken, zel sektrn sadece hisse senedi eklinde olan pay yzde 8dir. zel sektr
58
irketleri tahvil ve/veya dier borlanma aralar ihra ederek dk maliyetten borlanamamakta ve sermaye piyasas devletin ana fon talep eden olmasndan dolay etkin alamamaktadr. Araclk Sektrnde Krlganlklar Toplam faaliyet gelirlerinin byk bir ksmnn katma deeri fazla olan portfy ynetimi, yatrm danmanl gibi sermaye piyasas faaliyetleri yerine salt araclk komisyonlarna bal olmas, arac kurumlarn MKB ilem hacminin deiimlerinden byk lde etkilenmesine yol amaktadr. Bu da kriz ve benzeri ortamlarda meydana gelen dk ilem hacimli ortamda arac kurumlarn gelirlerinin azalmasn ve mali yaplarnda skntlarn yaanmasna neden olabilmektedir. Yatrmc Gveninin Temin Edilememi Olmas Yatrmc gveninin salanmasna ynelik eitli dzenleme ve mekanizmalarn uygulanmasna ramen istenilen dzeyde gven temin edilememitir. Yatrmc gveni asndan zerinde durulmas gereken nemli hususlardan bir tanesi lkemizde ihtisaslam mahkemelerin eksiklii ve hukuki srelerdeki aksamalardr. lenen sermaye piyasas sularnn zamannda ve sula orantl bir ekilde cezalandrldn iddia etmek gtr. Madur yatrmclar haklarn kolayca arayamamakta ve bu aksayan sre de, piyasaya duyulan gveni andrmaktadr. Ayrca, lkemizdeki irketlerin ortaklk ve ynetim yaplarndan kaynaklanan nedenlerle aznlk ortaklarn haklarnn korunmas konusunda eitli zorluklarla da karlalmaktadr. Bu konuyla ilgili olarak kurumsal ynetiim ilkelerinin hayata geirilmesi, nemli bir ilerleme olacaktr. Sermaye Maliyetinin Ykseklii Genel olarak gelimekte olan ekonomilerdeki sermaye maliyeti, gelimi ekonomilerdekinden hayli yksektir. Bu durum, dier gelimekte olan ekonomilerde olduu gibi Trkiyede de irketlerin youn olarak kredi ile finansman tercih etmesinde belirleyici etmen olmutur. Vergi Politikalar Yaplan yeni vergi dzenlemeleriyle zel sektr borlanma aralar ile kamu sektr borlanma aralar arasndaki vergisel adaletsizlii ortadan kaldrmasna ynelik tedbirler alnmtr. Bylece, yatrm fonu katlma belgelerine ve vadeli ilemlerden elde edilen kazanlara tevik edici politikalar benimsenmitir. Ancak halen hisse senetlerine uzun vadeli yatrm cazip hale getirecek, borsaya katlm ve
59
irketlerin halka almasn zendirecek nitelikte sermaye piyasasnda araclk maliyetlerini drmek ynnde etkide bulunacak tedbirler konusunda eksiklikler bulunmaktadr. Bilgi Yetersizlii Trkiye genelinde gerek yatrmclar gerekse fon talep eden kesim asndan sermaye piyasasnn ileyii, unsurlar, yararlar, riskleri, faydalanlma yollar, bilinli yatrm yapma vb. konularda byk bir bilgi eksikliinden sz etmek mmkndr. kincil Piyasann S ve Dalgal Olmas Hem arz hem de talep yetersizliinin doal bir sonucu olarak ikincil piyasada derinlik konusunda problemler mevcuttur. Yeterince derin olmayan piyasalar, arz talep dengesizliklerini fazlasyla yanstmakta, dolaysyla yksek volatilitede seyretmekte, bu durum da finansal su konusunu oluturabilen ilemlere zemin hazrlayabilmektedir. Bu yzden gerek fiyatlama mekanizmas, gerekse yatrmc gveni alarndan olumsuzluklar tekil etmektedir. zel Sektrn Tad Yksek Dviz Kuru Riski MKB irketleri bata olmak zere halka ak irketlerin yksek dviz kuru riski tamas, dsal oklarn irketler zerindeki etkilerini artrmakta ve zellikle faiz ve dviz kurlarnda hzl oynamalarn yaand makroekonomik kriz dnemlerinde irketler hem karllkta byk kayplar yaamakta, hem de temerrt ve likidite riski ile kar karya kalmaktadr. c) Frsatlar Global Makroekonomik Ortam ve Uluslararas Finansal Piyasalardaki Olumlu Gelimeler Devam eden kresel byme, uluslararas mali piyasalarn yukar ynl eilimi, gelimi ekonomilerdeki getiri oranlarnn dkl ve gelimekte olan ekonomilerin makroekonomik temellerinin iyilemi olmas tm dnyada likidite arznn artmasna, artan likiditenin getiri elde etmek amacyla gelimekte olan ekonomilere ynelmesine neden olmutur. Global olarak makroekonomik ortamda ve finansal piyasalarda ksa ve orta vadede ani ve beklenmedik gelimelerin yaanmamas durumunda, gelimekte olan ekonomilerce ihra edilen sermaye piyasas aralarna ynelik talebin devam etmesi ve Trk sermaye piyasasnn da sz konusu fon arzndan artan oranda yararlanmas mmkn olabilecektir.
60
Finansal kreselleme ile finansal kurumlar aras birleme ve satn almalar getiimiz yllara damgasn vurmu, tm dnyadaki bu akmn bir paras olarak Trk irketleri de yabanc muadilleri ile daha yakn ilikiler kurmulardr. Uluslararas entegrasyon ile birlikte bata know-how olmak zere portfy ynetiminde ve araclk faaliyetlerinde verilen hizmet ile ihra irketlerin ynetim kalitesinin iyilemesi, yatrm aralarnn ve bu aralar kullanlarak yaratlacak rnlerin lkemiz sermaye piyasasna olan yabanc ve yerli yatrmc talebini artrmas ve sermaye piyasamzdan finansman salamak isteyen irketlere daha geni bir yelpazede imkan sunulmas sz konusu olabilecektir. Trkiyenin Makroekonomik Temellerinde yileme 2001 ylndan itibaren uygulanmakta olan Gl Ekonomiye Gei Programnn yan sra AB ile uyum erevesinde atlan admlar makroekonomik istikrar ve kamu maliyesi hususlarndaki baarlar getirmitir. D borlanma maliyetlerinde de belirgin bir iyileme salanm ve uluslararas sermaye piyasalarnda lkemizin risk primlerinde arpc dler kaydedilmitir. Tm bu gelimeler, lkemizde halen yksek seviyede bulunan reel faiz oranlarnn dmesine, vadelerin uzamasna ve bylelikle zel sektrn sermaye piyasas araclyla borlanmasna katkda bulunmutur. Bu eilimin artarak srmesi beklenmektedir. Dier yandan, kamu maliyesinde disiplinin salanmas ve gerekli yasal dzenlemelerin hayata geirilmesiyle kamunun borlanma ihtiyacnda da azalma kaydedilmitir. Bylelikle, hem kamunun sermaye piyasasndan tek borlanc olma durumu son bulacak ve dlama etkisi ortadan kalkacak hem de Trkiyenin kredi notunun artrlmas ile lkemize ynelik uluslararas yatrmlar (gerek dorudan gerek dolayl olarak) artacaktr. Reel faiz oranlarnn ve kamu borlanma gereinin dmesi ile birlikte, zel sektr tahvil piyasas da canlanabilecektir. Yabanc Yatrmclarn Sermaye Piyasamza lgisinin Artmas Gerek lkemizin kredi notundaki iyilemeler, gerek makroekonomik istikrar yolunda atlan nemli admlar, gerekse global likidite ve yksek getiri arayan fonlarn gelimekte olan lkelere olan ynelimi nedeniyle lkemize giren net portfy yatrmlarnda artlar gereklemitir. Yabanc yatrmclarn hisse senedi piyasamzdaki saklama oranlar 2004 yl Eyll ayndan beri yzde 50nin zerinde seyretmi ve 2005 ylnda yzde 60 gemitir.
61
zelletirme daresi Bakanl tarafndan gerekletirilen halka arzlarda yabanclardan gelen talep youndur. lkemizin kredi notunun yatrm yaplabilir dereceye kmas, yatrmc haklarnn etkin ekilde korunmas, kurumsal ynetiim ilkelerinin yaygn ekilde uygulanmas ile bata emeklilik fonlar ve sigorta irketleri olmak zere uzun vadeli yatrm yapan kurumsal ve bireysel yatrmclarn, sermaye piyasamza katlmlar salanabilecektir. slami Finansa Ynelen Fonlardan Pay Alabilme Faiz gibi belirli kriterlere hassas kesimlerin elinde bulunan fonlarn alternatif yatrm aralarnn gelitirilmesi sayesinde lkemiz sermaye piyasasna kazandrlmas, finansal piyasalarmzn derinliini artrc bir etken olup, fon arayndaki reel sektrmz iin de nemli bir kaynak salayacaktr. ABye Tam yelik Sreci ve Uyumlatrma AB mzakere sreci, ekonominin de dahil olduu birok alanda lke standartlarnn AB standartlarna uyumunu gerektirmektedir. Bu gelimenin Trk sermaye piyasasna duyulan gveni pekitirmesi ve sonu olarak da sermaye piyasamza ynelik fon giriini artrmas beklenmektedir. Trk Sermaye Piyasasnn Arz Ynnn Gelime Potansiyeli Makroekonomik istikrarn ve srdrlebilir bymenin yakalanmas ile MKBye kote olabilecek potansiyel irketler gz nne alndnda, hisse senedi piyasamzn sermaye piyasamz asndan byk bir frsat oluturduu gzlemlenmektedir. Fon temininde sermaye piyasasndan ok az sayda byk irket yararlanmaktadr. te yandan, sermaye piyasamzdan finansman temin edecek irketlerin potansiyeli belirlenirken sadece halen faaliyette olan byk lekli irketler deil, giriimcilik kltrnn bir sonucu olarak kurulacak veya hali hazrda kurulmu ancak kk lekli irketlerin de deerlendirilmesi gerekmektedir. Bu kapsamda zellikle makroekonomik ortamn giderek iyilemesi ve sermaye piyasas aralarnn sahip olduu dsal (vergisel vb.) dezavantajlarn ortadan kalkmas durumunda sadece halka almalarn artmas deil zel sektr borlanma aralarnn yeniden ihra edilmesi gibi olumlu gelimeler de beklenmektedir. Trk Sermaye Piyasasnn Talep Ynnn Gelime Potansiyeli Sermaye piyasamza duyulan gvenin artmas, makroekonomik ortamdaki iyilemeler, yatrm kltrnn gelimesi ve yasal dzenlemelerdeki deiiklikler
62
sermaye piyasamza yeni bireysel ve kurumsal yatrmclarn kazandrlmasna katkda bulunacaktr. rnein, sosyal gvenlik sistemi reformu kapsamnda, toplanan fonlarn belli risk snrlamalar erevesinde en etkin ekilde deerlendirilmesi gerekmektedir. Bu fonlarn kurumsal yatrmlar vastasyla deerlendirilmesi, sermaye piyasamzn derinliini artracak bir frsattr. Yatrm fonlar ve ortaklklar kurumsallam kimlikleri ile riskin datlmas ve portfy ynetimindeki etkinlikleri nedeniyle sermaye piyasasnda gven duyulan en nemli yatrm aralarnn banda gelmektedir. Bu erevede, risk snrlamasnn nem kazand sigortaclk sektrnde toplanan fonlarn yatrm fonlar ve ortaklklarnda deerlendirilmesi, piyasa derinliini artrc bir frsat olup, bu yolla sigorta irketleri fonlarnn da etkin bir ekilde ynetilmesi salanacaktr. Tasarruflarn Dalmnn Yeniden ekillendirilebilmesi Uygulanmakta olan mevcut ekonomik program ile enflasyonla mcadelede ve reel faiz oranlarnn gerilemesinde nemli kazanmlar elde edilmitir. Bu durum alternatif yatrm olanaklarn deerlendirmek isteyen yatrmc kitlesine yeni rnler sunulmasn kolaylatracaktr. Menkul Kymet hralarnn Canlandrlmas Makroekonomik istikrar, gelecee dnk belirsizliklerin azalmas, reel faizlerin dmesi gibi faktrler menkul kymet ihra maliyetleri konusunda yaplacak dzenlemelerle birletirilirse, ihralarn sermaye piyasasndan fon salama imkanlar artrlm olacaktr. Halen MKBde menkul kymetleri ilem grmeyen, ancak borsaya kote olabilecek ok sayda yksek nitelikli irket bulunmaktadr. Yatrmc Tabann Geniletme mkan Trkiye gen ve sermaye piyasasna ilgi duyabilecek bir nfusa sahiptir. Trkiyenin AB yeliinin gereklemesi, piyasaya ynelecek yabanc yatrmc saysn ve leini ykseltecektir. Bilgilendirme kampanyalar ve toplantlar ile yerli ve yabanc yatrmc ilgisi sermaye piyasasna ynlendirilebilir. Maliyetlerin Azaltlmas MKB, kendi blgesinde yer alan ve geni bir corafyaya yaylm eitli borsalarla temas kurabilme imkanna sahiptir. Uzaktan eriimin tamamlanm olmas, bu imkanlar realize etmeyi kolaylatrmaktadr.
63
Tamamen uzaktan eriim sistemine geilmesi maliyetleri nemli lde azaltacaktr. d) Tehditler Global Makroekonomik Ortam ve Uluslararas Finansal Piyasalardaki Olumsuz Gelimeler Finansal piyasalarn ve kurumlarn salkl ve dayankl yapsnn yan sra global makroekonomik dengesizliklerin ve getiri elde etme amac ile yatrmclar tarafndan tanan riskin artma eilimi uluslararas finansal piyasalar ve dolaysyla lkemiz de dahil olmak zere gelimekte olan ekonomileri etkileyebilecek riskler dourmaktadr. Bu risklerin gereklemesi durumunda, finansal kreselleme nedeniyle dier finansal piyasalardan yksek oranda etkilenen sermaye piyasamzda varlk fiyatlarnda hzl dzeltmeler yaanabilecek ve gelimekte olan ekonomilere ynelen fonlardan aldmz payn azalmasna bal olarak makroekonomik istikrarda duraksamalar gzlemlenebilecektir. Bu erevede, gelimekte olan ekonomilere ynelen fonlar azaldnda sadece kamunun deil zel sektrn borlanma koullarnn da arlaaca veya MKBde gerekleecek zelletirme dahil halka arzlara yabanc yatrmc ilgisinin gerileyebilecei gz nne alnmaldr. Trkiyenin Makroekonomik Ortam Srdrlebilir bymede aksaklk yaanmas durumunda hem yurt ii, hem yurt d tasarruflar ksa vadeli kamu borlanma aralarna kayacak, hatta yurt dndaki grece gvenli aralara ynelebilecektir. Dier yandan, bu aksaklk nedeniyle kamu borlanma gerekliliinin artmas ve bu gereklilik erevesinde kamunun sermaye piyasasndan tek borlanc olma konumunun devam zel sektrmzn borlanma arac ihra etmesine engel olacak ve sermaye piyasamzda ara ve ihra eitlenmesinin yaanmasn engelleyebilecektir. Ayrca, byme aksad iin halka almalar ve bu almalarda oluacak talep daralacak, hisse senedi piyasamzda byk oranda deer kayplar oluabilecek, salkl ileyen bir sermaye piyasamzn gelimesi engellendiinden ilgili trev piyasamzn gelimesi de sekteye urayacaktr. AB Srecinin Aksamas AB yelik sreci sermaye piyasamz kadar tm mali sistemimizin nemli bir istikrar unsurudur. Bu konuda yaanan en ufak olumsuz gelime karsnda, hem para
64
hem sermaye piyasamz annda tepki vermektedir. Bu erevede, ABye tam yelik srecinde yaanacak olumsuz gelimeler, makroekonomik denge, faiz seviyesi ve vadesi, lkemizin kredi notu, uluslararas kurumsal ve bireysel yatrmclarn lkemize hem dorudan hem dolayl olarak gerekletirecei yatrmlarn tutar ve sermaye piyasamzn istikrar ve gelimilik dzeyi zerinde ciddi olumsuzluklar yaratabilir. Kayt Dlk Sermaye piyasasna dahil olacak kurumlar iin kayt dlk nemli bir soru iaretidir. lkemizde, yaplan dzenlemelere uyulup uyulmadnn denetimi zayftr. Bu nedenle kayt d olarak faaliyetlerini srdren kurumlar, dier kurumlara gre bata vergisel anlamda olmak zere nemli avantajlara sahip olmaktadrlar. Vergi sisteminde denetimin zayf olmas, sk sk vergi aff yaplmas, vergi karlmas durumunda uygulanan cezalarn mali esasl olmas ve hapis cezalarnn asgaride uygulanmas zamannda ve yasal llerde vergi veren mkellefleri kayt dla tevik etmektedir. Kayt dl zendirici ekonomik ve yasal ortamn devam etmesi, yeni katlmclarn sermaye piyasasna girmesine engel olmaktadr. 3.2. ABye Katlm Srecinin Etkileri 3.2.1. Genel Hatlaryla AB Mktesebat Sermaye piyasas konusundaki AB dzenlemeleri, her geen gn btnlemi tek bir sermaye piyasas hedefine doru gelitirilmektedir. AB direktifleri menkul kymetler alanndaki etkin ve salkl ileyen bir piyasann temel unsurlar, dzenleyici otoritelere ynelik kurallar, yatrmclarn korunmas, sermaye piyasas sular, yatrm irketlerinin faaliyet koullar, irketler iin menkul kymet ihra artlar, kamuyu aydnlatma esaslar, mali tablolara ilikin hususlar ile kolektif yatrm kurulularnn faaliyet esaslar ve AB genelinde pazarlanmas gibi konular dzenlemektedir. Menkul kymet piyasalarna ilikin AB Direktiflerinin temel zellii bulunmaktadr. Birincisi, tek izindir. Buna gre, kredi kurulularnn, sermaye piyasas faaliyetlerinde bulunan yatrm irketlerinin, portfy ynetim irketlerinin sadece kurulduklar lkede faaliyet izni almalar yeterli olmakta ve bu irketler dier ye lkelerde ilave bir izne gerek olmadan hizmet sunabilmektedirler. kinci zellik, temel dzenlemelerde uyumlatrmaya gidilmesi ve bu dzenlemelerin
65
uygulanmasndan, gzetiminden sermaye piyasas kurulularnn kurulduklar lkenin (orijin lke) sorumlu olmasdr. Kurulduu lkedeki standartlara gre faaliyet gsteren bir mali kurulu ev sahibi lkenin daha yksek dzenleme standartlar olsa bile orada faaliyet gsterebilmektedir. nc zellik orijin lke kontrolnn esas olmasdr. Ev sahibi lkeler tamamlayc rol oynamakta ve kendi snrlar ierisinde kamu yararnn gzetilmesi ile ilgili sorumluluk ve yetkileri bulunmaktadr. Mali sektrde hizmet sunacak kurulularn belirli koullara tabi olmas, koullar salayan ve uygun kiilerin aranmas, menkul kymet ihralarnda kamuyu aydnlatma koullar, kurumsal yatrmclarn portfy dalmna ilikin kurallar ve benzeri dzenlemelerle ihtiyatl denetim amalanmaktadr. Dzenlemelerin odak noktasn yatrmclar oluturmakta, yatrmclara annda, nitelikli ve gerekli bilgilerin sunulmas ve yatrmclarn risklere kar korunmas dzenlemelerin temel amacn oluturmaktadr. Tek izin sadece sermaye piyasas kurulularna izin verilmesi ile snrl kalmamakta menkul kymet ihralarnda yaymlanacak izahnamelerin belirlenen standartlarda hazrlanmas kouluyla tm lkelerde geerli olmasna kadar geni bir alana yaylmaktadr. Yabanc sermaye piyasas aralarnn Trk piyasasna girii nndeki engellerin ya da ayrmc muamelenin kaldrlmas, yabanc menkul kymetlere yatrmn kstlanmamas da sermayenin serbest dolam erevesinde temel kuraldr. Yabanc ihralarla ilgili olarak yaplacak dzenlemeler kamuyu aydnlatma, yatrmclar koruma, menkul kymetlerin ekil artlarna uygunluk gibi konularda ilave koullar ierebilmektedir. Ulusal Programda sermaye piyasas ile ilgili AB dzenlemeleri hizmet sunum serbestisi, irketler hukuku ve sermayenin serbest dolam alt balklarnda toplanmaktadr: A. Hizmet Sunum Serbestisi Kollektif Yatrm Kurulular (UCITS) Direktifi, Bankalar ve Dier Mali Kurulularn Mali Tablolarna likin Direktif, Kote Edilmi Bir irketteki ounluk Hisselerinin Ele Geirilmesine likin Direktif, Finansal Kurulularn ubelerinin Mali Raporlamalarna likin Direktif,
66
Yatrm irketlerinin Sermaye Yeterliliine likin Direktif, Finansal Ara Piyasalar Direktifi, Yatrmc Tazmin Sistemlerine likin Direktif, Menkul Kymet Takas lemlerine likin Direktif, Uzaktan Pazarlama ve Elektronik Ticarete likin Direktifler, Menkul Kymetlerin Kotasyonuna likin Direktif, Finansal Holdinglere Bal Kredi Kurulular, Sigorta irketleri ve Yatrm irketlerinin lave Denetimine likin Direktif, zahname Direktifi, zahnamede Yer Alacak Bilgilere likin Ynetmelik, Menkul Kymetleri Kote Edilmi hralar Hakkndaki Bilgilerin effaflk Koullarna likin Direktif, Piyasann Ktye Kullanlmasna likin Direktif, Geri Satn Alma Programlar ve Finansal Aralarn stikrarna likin Muafiyetler ile lgili Ynetmelik, Yatrm Tavsiyelerine likin Uygulama Direktifi, eriden renenlerin Ticareti ve Maniplasyonun Tanmna likin Uygulama Direktifi, Kabul Edilebilir Piyasa Uygulamalar, Trev Aralara likin eriden renenlerin Ticaretinin Tanm, eriden renenlerin Listesi, Yneticilerin lemlerinin ve pheli lemlerin Bildirilmesine likin Uygulama Direktifi, ar Yolu ile Hisse Senedi Toplanmasna likin Direktif. B. irketler Hukuku ve Muhasebe Sermayenin Tesciline likin Direktif, Snrl Sorumlu Ortaklklarn Sermayelerine likin Direktif, Snrl Sorumlu Ortaklklarn Yllk Mali Tablolarna likin Direktif, Birleme ve Blnme Direktifleri, Konsolide Mali Tablolara likin Direktif, Bamsz Denetilerin Onaylanmasna likin Direktif, Uluslararas Muhasebe Standartlar ile lgili Ynetmelikler, Kamuyu Aydnlatma Direktifi.
67
C. Sermayenin Serbest Dolam Sermaye Hareketlerine likin Direktif, Finansal Sistemin Kara Parann Aklanmas Amacyla Kullanlmasn nlemeye Ynelik Direktif, Finansal Teminat Dzenlemelerine likin Direktif. 3.2.2. AB Mktesebatna Uyumun Mevcut Dzeyi ABnin sermaye piyasasna ilikin dzenlemelerinin nemli bir ksmnn lkemizde de karl bulunmaktadr. Nitekim Ulusal Programda ve ilerleme raporlarnda sermaye piyasas alanndaki lkemiz dzenlemelerinin temelde AB mktesebat ile uyumlu olduu belirtilmekte olup, bu durumu 2004 ylnda Avrupa Birliinden gelen uzmanlar tarafndan hazrlanan Eksiklik Analizi ve Eylem Plan (Gap Analysis and Action Plan) almalar teyit etmitir. Bundan sonra yaplmas gereken ise dzenlemelerimizin gelitirilerek tam uyumun salanmasdr. Sermaye Piyasas Kurulu ve Avrupa Birlii uzmanlar tarafndan gerekletirilen almalar neticesinde tespit edilen ksmi eksiklikler aadaki balklarda gruplandrlmtr: Konsolide mali tablolarn kapsam, Sermaye yeterlilii alanndaki risk hesaplamalar, Risk faktrleri dahil izahnamelerdeki gelecee dnk bilgilerin aklanmas, Sermaye piyasas faaliyetleri, Yatrmclar koruma fonunun kapsamnn geniletilmesi, Kolektif yatrm kurulularnn kurucular, portfy snrlamalar ve faaliyet esaslar, eriden renenlerin ticareti ve maniplasyon ile ilgili baz dzenlemeler, Trk Ticaret Kanununda deitirilmesi gereken hususlar. AB mevzuatna uyum almalar erevesinde Trkiyeye salanmakta olan Katlm ncesi Mali Yardmlarnn 2004 Programlamas kapsamnda PHARE programndan yararlanmak zere Sermaye Piyasas Kurulunca hazrlanan Eletirme Projesi AB tarafnca onaylanmtr. Eletirme Projesine 2005 yl Aralk ay sonunda balanmtr. Almanya Federal Maliye Bakanl ile birlikte gerekletirilecek sz konusu proje 24 aylk bir sreyi kapsamakta olup, temel hedefleri aada zetlenmitir:
68
AB mktesebatna tam uyumlu Trk sermaye piyasas dzenlemeleri, AB ve dnya standartlarna paralel uygulamalarn gelitirilmesi ile birlikte etkin bir denetim ve gzetim sistemi, AB dzenlemelerinin getireceklerine ilikin Dzenleme Etki Deerlendirme Sistemi (Regulatory Impact Assesment System), SPK personelinin ve piyasa katlmclarnn eitime tabi tutulmas, eiticilerin eitimi programnn tamamlanmas, Kamuoyu Bilgilendirme Programnn planlanmas, onaylanmas ve uygulamaya geirilmesi. 3.2.3. Tam Olarak Uyum Salanmas Halinde Beklenen Etkiler Sermaye piyasas alanndaki AB mktesebatna tam uyumun salanmas, bata yatrmclar olmak zere sermaye piyasamzdaki btn katlmclarn (irketler, arac kurulular, fon salayanlar vb.) haklarn garanti altna alma ve piyasalarn gven ierisinde ilemesi yolunda nemli bir merhale olacaktr. Ayrca kara parann aklanmas, ieriden renenlerin ticareti ve maniplasyon gibi mali sularla mcadelede dzenleyici kurumlarn etkinlii artacaktr. AB mktesebatna uyum sreci uluslararas yatrmclarn Trk mali piyasalarna olan gvenlerinin artmasna yol amak suretiyle lkemize gelen yabanc sermaye miktarnn artmasna katkda bulunacaktr. Uzun vadeli yatrm stratejileri olan yabanc kurumsal yatrmclarn lkemiz sermaye piyasasna yatrm yapmas, sermaye piyasamzn derinlik ve geniliine katkda bulunacaktr. Ayrca zel emeklilik fonlarnn geliim srecinin de, bu sreten olumlu ynde etkilenmesi beklenmektedir. Maastricht kriterleri erevesinde bte ve kamu borlanmasnda salanacak disiplin, beraberinde dk faiz oranlarn getirecektir. Dk faiz oranlar ise kamunun zerindeki bor ykn azaltmak suretiyle zel sektr borlanma aralar piyasasnn nn aacaktr. Tek lisans prensibi erevesinde bir AB yesi lkede kurulu finansal arac kurulu lkemizde de faaliyet gsterebilecektir. Mali piyasalarmzdaki rekabetin artmasna yol aacak bu durumdan ise ncelikle yatrmclar istifade edeceklerdir. te yandan lkemiz arac kurulularnn artan rekabet ile birlikte hem yabanc hem de yerli arac kurulular ile ortaklk kurmalar da beklenmektedir.
69
3.2.4. Dier lkelerin Talep Ettii ve Ald Derogasyonlar 2004 ylnda ABye ye olan lkelerden Slovakya 2006 yl; Estonya, Macaristan, Letonya, Litvanya ve Polonya 2007 yl sonuna kadar; 2007 ylnda ABye ye olmas beklenen Bulgaristan 2009 yl, Romanya ise 2011 yl sonuna kadar daha dk yatrmc koruma dzeyi konusunda derogasyon almlardr. 3.2.5. Ayrntl Etki Deerlendirmesi Yaplmas nerilen Mktesebat Aadaki Mktesebat zerinde ayrntl etki deerlendirmesi yaplmasnn uygun olaca dnlmektedir: Yatrm Hizmetleri Direktifi, Sermaye Yeterlilii Direktifi, Kolektif Yatrm Kurulular (UCITS) Direktifi, Kamuyu Aydnlatma Direktifi, Birleme ve Blnme Direktifleri. 3.3. Gelecee Dnk Stratejiler Dinamik ve hzla byyen sermaye piyasalar, sermayenin tabana yaylmasn ve dolaysyla da, halkmzn sermaye piyasasna yatrm yapmak suretiyle lke ekonomisine katkda bulunmasn salamaktadr. Sermaye piyasasnn gven, aklk ve kararllk iinde almas, tasarruf sahiplerinin hak ve yararlarnn korunmas bu piyasalarn kendilerinden beklenen ilevleri yerine getirebilmesinin n kouludur. 3.3.1. Stratejik Amalar 1- Sermaye piyasasnn gven, aklk ve istikrar iinde almasn temin etmek, 2- Yatrmclarn hak ve menfaatlerini korumak, 3- Uluslararas piyasalarla entegrasyonu salamak, 4- Sermaye piyasasnn ekonomik gelimede etkin bir rol oynamasn salamak. 3.3.2. Hedefler Stratejik zetlenmitir. amalar dorultusunda belirlenen balca hedefler aada
70
Piyasalarn ve rnlerin gelitirilmesi o Yeni piyasa ve rnlerin gelitirilmesi, zel sektr tahvilleri bata olmak zere rn eitliliinin salanmas o Mevcut piyasalarn gelitirilmesi ve piyasa ileyi kurallarnn AB normlaryla uyumlatrlmas o Sermaye piyasasna yatrmn cazip klnmas Piyasa derinliinin artrlmas o irketlerin halka almalar ve halka aklk oranlarn artrmalarnn teviki o Kurumsal yatrmc eksikliinin giderilmesi o KOBlerin ykseltilmesi Piyasalarda effafln artrlmas o Bilginin hzl ve kolay yaylmasn salayacak nlemlerin alnmas o Derecelendirme kurulularnn faaliyetlerinin desteklenmesi o Sermaye piyasasnda kurumsal ynetiim ilkelerinin yerletirilmesi o Muhasebe ve bamsz denetim alannda uluslararas standartlarla uyumun salanmas Uluslararas ibirliklerinin gelitirilmesi Biliim teknolojilerinden daha etkin olarak yararlanlmas Dzenleyici otoritelerin mali ve idari zerk yapsnn devam ettirilmesi 3.3.3. Hedefleri Gerekletirecek Faaliyetlerin Belirlenmesi Piyasalarn ve rnlerin gelitirilmesi o Yeni piyasa ve rnlerin gelitirilmesi Son dnemde Borsada lem Gren Fonlar (ETF) ihra edilmi olsa da bu rnler henz gerek byklk gerekse say olarak arzu edilen dzeyde deildir. Bunun yan sra MKBnin blgesel nfuzunun artrlmas iin, blge lkelerden talebi ekebilecek uygun finansal rnlerin gelitirilmesine arlk verilebilir. Ayrca zel sektr tahvil piyasasnn gelimesi, ekonominin bankaclk kesimi zerine yklenen riskin dalmasn salayacandan lke ekonomisi asndan ok nemlidir. Bu kapsamda yeni vergi dzenlemeleriyle zel sektr tahvilleri ile devlet tahvilleri sermaye piyasalarndan yararlanma dzeyinin
71
arasndaki vergisel eitsizlik giderilmi olmakla birlikte, halen zel sektr tahvilleri hakknda aadaki nlemlerin alnmasnn yararl olabilecei dnlmektedir. DBSin tabi olmad, fakat zel sektr borlanma senetleri zerinden alnan Damga Vergisinin kaldrlmas, DBSlerden alnmayan ve tahvil ihracnn faiz orann etkileyecek orandaki kayda alma cretlerinin drlmesi, DBSlerde olduu zere kayda alma ve kotasyon cretleri zerinden alnan finansal faaliyet harcnn alnmamas, cra flas Kanununda tasfiyedeki ncelik asndan tahvil alacakllarnn ek ve polie alacakllar karsndaki dezavantajn giderecek dzenlemelerin yaplmas zel sektr borlanma aralarnn disponibl deer olarak kabul edilmesine ilikin dzenleme yaplmas. Bilindii zere 2007 ylndan itibaren uygulanmaya balanmas planlanan BASEL II kriterleri, bankaclk sektrne risk odakl yeni dzenlemeler getirmekte olup, bu kapsamda KOBlerin de derecelendirme kurulularnca derecelendirilmesi gndeme geleceinden, bu durum, riskten kanan yatrmclarn KOBlerin tahvil ihralarna ynelmelerini olumlu ynde etkileyebilecektir. Ayrca, bireysel ihralar yerine KOB tahvillerinden oluan bir portfyn ihrac, riski datacak ve zel sektr menkul kymetlerine dnk talebi artrabilecektir. o AB normlaryla harmonizasyon Byk lde AByle uyumlu olan sermaye piyasas mevzuatnn AB mevzuat ile uyumlatrma almalar devam etmektedir. AB ile uyumlu mevzuat stratejik amalara ulalmasnda nemli bir role sahiptir. Yatrmclara salanacak yksek koruma standartlar ve effaflk piyasalarn derinlemesine, yatrmc saysnn artmasna katk salayaca gibi uluslararas piyasalarla entegrasyona da katkda bulunacaktr. o Sermaye piyasasna yatrmn cazip klnmas Piyasann talep ynnn desteklenmesi iin gerekli teviklerin salanmas nem arz etmektedir. Gl bir talep yn olmakszn piyasalarn gelimesi snrl kalacaktr. Bu konuda kk yatrmclarn piyasaya katlmlarn salamak asndan gvenliinin artrlmas konusunda ilerleme salanmaldr.
72
Piyasa derinliinin artrlmas o irketlerin halka almalar ve halka aklk oranlarn artrmalarnn teviki Halka almann irketler asndan cazip klnmas nem tayan dier bir husustur. MKBnin kurulu yllarnda Kurumlar Vergisi Kanunu ile halka ak anonim irketlerin kazanlarnn halka alma derecesine gre dk vergilenmesi avantaj, ilgili dnemde halka almalar cazip hale getirmi ve halka ak irket saysnn artmasna nemli katk salamtr. Bu uygulama belirlenecek yeni koullarla tekrar yrrle konulabilir. Bunun yan sra halka aklk orannn artrlmas ynnde alnacak tedbirler, piyasann derinlemesi asndan nem tamaktadr. o Kurumsal Yatrmc Eksikliinin Giderilmesi Sermaye piyasasnn gelimesinde nemli rolleri olan kurumsal yatrmclarn eksikliinin giderilmesi ile piyasadaki ar fiyat deikenlii azalacak ve arz talep dengesizliklerinden destek alan ynlendirilmi ilemlerin zeminini zayflatacaktr. Bu kapsamda, kurumsal yatrmclarn gelimesini salayacak katklarn artarak devam ettirilmesi gerekmektedir. Uygulamaya girmi olan bireysel emeklilik fonlarnn geliiminin desteklenmesi byk nem tamaktadr. Kurumsal yatrmclarn giriim sermayesi yatrm ortaklklar gibi yollarla hisse senetlerine yatrm yapmalarnn zendirilmesi, sermaye piyasasnn derinlemesine nemli katkda bulunacaktr. Bu kapsamda bireysel emeklilik fonlarna denen katklarn vergi matrahndan dlebilecek blmnn asgari cretin bir yllk tutar ile snrlandrlmas uygulamasnn gzden geirilmesi yararl grlmektedir. o KOBlerin Sermaye Piyasasndan Yararlanma Dzeyinin Artrlmas KOBlerin sermaye piyasasndan daha etkin yararlandrlmalar amacyla KOSGEB ve ilgili eitli kurulularla protokoller yaplmtr. Ayrca OECD ve Sermaye Piyasas Kurulu ile ortaklaa olarak Sermaye Piyasasnn Gelitirilmesi ve KOBlerin Gelitirilmesi mterek projeleri sonulandrlarak kitap haline getirilmitir. Mevcut Ulusal, Blgesel ve Yeni irketler Pazar yaplanmas Ulusal, kinci Ulusal ve Yeni Ekonomi Pazar eklinde yeniden yaplandrlmtr. Bu sayede KOBler ile yeni ekonomi irketlerine olduka esnek kriterlerle ilem grmelerinin yolu almtr. Bu yaplanma ile kotasyon koullarnn olduka esnek olduu iki yeni
73
pazar kurulmutur. kinci Ulusal Pazar KOBlere, Yeni Ekonomi Pazar da teknoloji irketlerine yneliktir. MKBde ilem gren irketler piyasa deeri asndan incelendiinde; ilem gren 300 irketin yzde 62lik blmn oluturan 187 irketin her birinin 100 milyon dolarn altnda bir deeri ifade ettii grlmektedir. MKB byk lekli irketlerin yannda pek ok kk lekli irketin sermaye piyasalarndan yararlanmasn salamtr. KOBlerin ekonomimiz iin nemi dikkate alnarak finansman konusunda yaadklar skntlarn giderilebilmesi amacyla, KOBlerce ihra edilen sermaye piyasas aralarnn ilem grecei bir piyasann oluturulmas almalar da devam etmektedir. Sermaye Piyasas Kanunun 40 nc maddesinin 4 nc fkras ile Sermaye Piyasas Kuruluna verilmi yetki erevesinde, Borsa D Tekilatlanm Menkul Kymetler Piyasalarnn Kurulu ve alma Esaslar Hakknda Ynetmelik 18.03.2003 tarihinde yaymlanmtr. Bu Ynetmeliin amac, bata KOBler olmak zere, tm sektrlerde gelime ve byme potansiyeline sahip iletmelerin sermaye piyasasndan fon salamalarna imkan verecek tekilatlanm piyasalarn kurulu ve faaliyet esaslarn belirlemektir. Bylelikle KOBlere ynelik piyasann oluabilmesi iin gerekli hukuki altyap gerekletirilmitir. Ynetmelik erevesinde piyasay oluturmak zere bir Kurucu irket kurulmas gerekmektedir. Bu irket, sermaye piyasas aralarnn arac kurulular vastasyla alm ve satmnn yapld ilem platformunu ve bunun gerektirdii organizasyonu oluturacak ve gelitirecektir. Bu kapsamda 14.07.2005 tarihinde piyasada alm ve satmnn yaplaca ilem platformunu ve bunun gerektirdii organizasyonu oluturacak ve gelitirecek irketin, Gelien letmeler Piyasalar A..nin (GP) kuruluuna Sermaye Piyasas Kurulu tarafndan izin verilmitir. KOSGEB in de GPe ortak olmasna ilikin ilemler yrtlmektedir. Piyasalarda effafln Artrlmas o Bilginin Hzl ve Kolay Yaylmasn Salayacak nlemlerin Alnmas Bata internet olmak zere dier teknolojilerin yaygn olarak kullanlmasna ynelik tedbirler ve tevikler nem tamaktadr. Bilginin tm piyasa katlmclarna en dk maliyetle, en hzl ve gvenli yaylmasn salayacak teknoloji yatrmlarnn srdrlebilmesi effafln salanabilmesi asndan nemli rol oynamaktadr.
74
o Derecelendirme Kurulularnn Faaliyetlerinin Desteklenmesi irket deerlemesi ve zel sektr tahvil derecelendirmesi yapabilecek derecelendirme kurumu says snrldr. Bu nedenle derecelendirme kurulularnn faaliyetlerinin desteklenmesi ve saylarnn artmas salanmaldr. o Sermaye Piyasasnda Kurumsal Ynetiim lkelerinin Yerletirilmesi irketlerin uzun dnemli performanslarn dorudan etkileyen kurumsal ynetiim ilkelerinin lkemiz sermaye piyasasnda faaliyet gsteren irketlerde uygulanmasn tevik etmek ve bu ilkelerin hayata geirilmesini salamak nem tamaktadr. SPK tarafndan Temmuz 2003de Kurumsal Ynetiim lkelerinin yaymlanmas ve MKB Kurumsal Ynetiim Endeksinin oluturulmas bu ynde atlm nemli admlardr. Bu ilkelerin yaygn olarak yerlemesini salayacak ek nlemlerin alnmas faydal olacaktr. Uluslararas birliklerinin Gelitirilmesi Sermaye piyasasnn gelimesinde uluslararas ibirlii ve uluslararas seviyede belirlenen ilke ve standartlara uyum byk nem tamaktadr. Bu erevede Avrupa Birlii mevzuat ve uygulamalarna, uluslararas kurulularn standartlarna uyum kapsamnda yaplan almalarn yan sra, dier dzenleyici kurumlar ve uluslararas kurulularla iletiimin artrlmas ynndeki almalarn srdrlmesi gerekmektedir. AB yardmlarndan yararlanmak zere 2004 yl Trkiye-Avrupa Birlii Katlm ncesi Mali Yardmlar Programlamas erevesinde hazrlanan Sermaye Piyasas Kuruluna AB Sermaye Piyasas Standartlarna Uyumda Yardm balkl eletirme (twinning) projesi ve aday lkelere AB mevzuatna uyum salanmas ve gerekli idari altyapnn kurulmas iin teknik yardm salayan Teknik Yardm Bilgi Paylam Ofisinden eitli konularda (menkul kymetlerin saklanmas, emeklilik fonlar, ieriden renenlerin ticareti, yatrmclar koruma fonu vb.) teknik yardm salanmas mevzuat iyiletirme ynnde gerekletirilen ibirliklerine nemli rnekler oluturmaktadr. Bunun yan sra, 18 Mays 2004 tarihinden bu yana SPK Bakannn bakanln yrtt Sermaye Piyasalar Dzenleme ve Denetleme Kurullar Danma Komitesi (Consultative Group) Avrupa Birlii sermaye piyasalarnda teknik ve hukuki alanda yaanan gncel gelimelere ilikin bilgi alveriinde bulunulan nemli bir platformdur. Uluslararas Sermaye Piyasas Kurullar rgt (International Organization of Securities Commissions IOSCO), sermaye piyasalarndaki dzenleyici/denetleyici
75
otoritelerin,
ilgili
alanlarda
egdmn
ve
ibirliini
salamak,
sermaye
piyasalarnn yasal ve kurumsal yapsna ilikin olarak ortak uluslararas standartlar oluturmak ve yeler arasnda bilgi alveriini olanakl klmak amacyla 1983 ylnda oluturduklar bir kurulutur. 174 yesi bulunan IOSCOya Sermaye Piyasas Kurulu 1988 ylnda ye olmutur. Bu kapsamda SPK IOSCO bnyesindeki komite ve alma grubu almalarna aktif olarak itirak ederek IOSCO ama ve hedeflerinin gerekletirilmesi ynnde politika oluturulmasna katkda bulunmaktadr. IOSCOnun Mays 2002 tarihinde gerekletirilen toplantsnda, SPK Bakan, iki yl sre ile 77 lkenin oluturduu Gelimekte Olan Piyasalar Komitesinin (Emerging Markets Committee EMC) bakanlna seilmitir. Bylece, SPK, IOSCO almalarnda en nemli fonksiyonlar yerine getiren komiteden (Teknik Komite, Yrtme Komitesi ve Gelimekte Olan Piyasalar Komitesi) birini ynetir hale gelmitir. 2004 yl Mays aynda SPK Bakan ikinci kez EMC Bakan olarak seilmitir. Sermaye Piyasas Dzenlemelerine likin IOSCO Ama ve lkeleri 1998 ylnda IOSCO Bakanlar Komitesi tarafndan onaylanm olup, yatrmcnn korunmas, adil, etkin ve effaf piyasalarn salanmas ve sistemik riskin azaltlmas amalarn tamaktadr. SPK, sz konusu 30 ilkeye uyum seviyesinin llmesine ynelik, IOSCO destekli z-Deerlendirme pilot proje almasna katlmtr. Sermaye piyasas mevzuat ve uygulamalarnn bu ilkeler ile tam olarak rtmedii alanlar tespit edilerek, gerek mevzuatta gerekse uygulamada yaplmas gereken deiiklikler ve bunlara ilikin zamanlamalar ieren bir eylem plan hazrlanmtr. Kreselleme ve bilgi teknolojilerindeki gelimeler neticesinde snr tesi menkul kymet ilemleri nemli art gstermi, snr tesi sularn tespiti ve cezalandrlmas ve sermaye piyasalarnda mterilerin korunmas ile piyasalarn etkin ve effaf bir ekilde faaliyet gstermesini temin etmek iin dzenleyici kurulular arasndaki ibirliinin glendirilmesine olan ihtiya artmtr. Bu kapsamda SPK, IOSCO yeleri arasnda ibirlii ve bilgi paylamn ngren ve konuyla ilgili usul ve esaslar dzenleyen IOSCO ok Tarafl Mutabakatn (Multilateral Memorandum of Understanding) 2002 ylnda imzalamtr. Ayrca, dier lkelerdeki sermaye piyasalarnda dzenleme ve denetim yetkisine sahip kurulularla sermaye piyasas alannda ibirlii ve bilgi paylamna ynelik ikili Mutabakat almalar da srdrlerek 18 lke otoritesiyle iki tarafl mutabakat imzalam bulunmaktadr.
76
Biliim teknolojilerinden daha etkin olarak yararlanlmas Biliim teknolojilerinden daha etkin olarak yararlanlmas verilmekte olan hizmetin kalitesini artraca gibi sresini de ksaltacaktr. Dier taraftan verinin bilgiye dnm hzyla doru orantl olarak analiz yapmak ve karar vermek daha abuk ve verimli bir ekilde gerekleecektir. o Standardizasyon almalar Sermaye piyasalarnda biliim standartlarnn oluturulmas ve ilgili kurumlarca kullanlmas amacyla almalar (International Securities Identification Number ISIN (ISO 6166), Ortak Saat Uygulamas, International Bank Account Number (IBAN) vb.) yrtlmektedir. ISO 6166 standardna Takasbank tarafndan geilmitir. o AB Projeleri AB ile uyumlu sermaye piyasas mevzuatnn uygulanmasnda gerekli bilgi ilem altyapsnn oluturulmas amacyla Avrupa Birlii fonlarndan yararlanmak zere AB uzmanlaryla 2004 2005 yllar ierisinde almalar yrtlmtr. Sz konusu almalar neticesinde Stratejik Bilgi Sistemleri Planlamas, Elektronik Bavuru ve Veri Toplama Platformu ve leri Gzetim Platformu biliim projesi hazrlanm bulunulmaktadr. o Kamuyu Aydnlatma Platformu SPK, MKB ve TBTAK-BLTEN ibirliiyle yrtlen Kamuyu Aydnlatma Platformunda (KAP) son aamaya gelmitir. Elektronik imzann ilk kez kullanld projenin kapsamna MKBde ilem gren anonim ortaklklar ve arac kurululara ait mali tablo ve zel durum aklamalarnn gvenli bir ekilde internet zerinden toplanmas ve anndan kamuyla paylalmas girmektedir. Bylece zaman kazanlmakta, sistemdeki insan hatalar en aza indirilmekte ve piyasa katlmclarnn e anl bilgilendirilmesi yaplabilmektedir. Projenin kamuya ak taraf http://kap.gov.tr internet sitesidir. o Gzetim Sistemi Gzetim faaliyetlerinin etkinliinin artrlmas, teknolojik altyapnn ve yazlmlarn gelitirilerek; bilgilerin mmkn olan en ksa srede ilenip, piyasalarda gerekleen ilemlerin ezamanl olarak izlenmesi, olaan d durumlarn daha etkin ve abuk tespit edilmesi, detayl ve koordine biimde incelenmesi ve raporlanmas amacna ynelik olarak, SPK ve MKB tarafndan egdml ve ortak olarak yrtlen gzetim sistemi projesine ilikin almalar devam etmektedir.
77
o Olaanst Durum Merkezi (ODM) Sermaye piyasasnda, Olaanst Durum Merkezi olgusu, kullanmdaki verinin mali piyasalara ait olmas nedeniyle byk nem tamaktadr. Piyasalardaki hz ve sreklilik ihtiyac nedeniyle verinin kayb kabul edilemez bir durumdur. ODM ile deprem, sel vb. her trl afet durumunda verinin gvenlii, devamll, gvenilirlii ve sistemin sreklilii salanm olacaktr. nmzdeki srete varlk ve risk deerlendirmeleri ile olaanst durum ve beklenmedik durum politikalar oluturulacak, bu kapsamda da sistem kurulumlar tamamlanacaktr. o Afet Telafi Hisse Senetleri Piyasas ile Tahvil ve Bono Piyasas kullanclarnn MKBde yer alan sistemler zerinde herhangi bir sorun olumas durumunda Takasbankdaki sistemler zerinden seans ba itibaryla alm satm faaliyetlerini srdrebilmesi konusunda almalar devam etmektedir. o Bilgi lem Gvenlii Tehdit tespit sistemleri, anti-virs katmanlarnn gelitirilmesi ve gncelliinin devamll, kurumsal gvenlik ynetimi, bilgi gvenlii denetimi o Uzaktan Eriim Gelitirme Piyasa derinlik ve likiditesinin artrlmas amacyla arac kurulularn ye ofislerin sisteme emir girmelerine olanak salayan uzaktan eriim projesi hayata geirilmitir. Derinlik bilgileri tm veri yayn kurulularna gerek zamanl olarak verilmektedir. yelerin Trk Telekom TTNet ebekesi zerinden gerekletirilen uzaktan eriim balantlar Turpak ebekesi zerinden yedeklenmitir. konularnda izleme, gncelleme, prosedr ve kapsam geniletme almalar devam etmektedir.
78
4. SGORTACILIK SEKTR Sigorta, belli bir miktar primin sigortacya denmesi artyla, nceden tanmlanm bir rizikonun gereklemesi sonucu uranlan zararn, ayn rizikoyla kar karya olanlar arasnda bltrlmesine dayanan ve bu ilevi sistematik olarak srdrp ynlendiren bir sistemdir. Sigortann sosyal amal olan bu risk datm ilevi, ekonomik ilevleri ile birlikte sigortalya ve milli ekonomiye eitli faydalar salamaktadr. Sigortal asndan sigortann, gven yaratan, teminat altna alnan belirli sosyal, ekonomik ve fizyolojik risklerin yol aabilecekleri gider artlarna ve gelir kayplarna kar bireyleri koruyan, ileride ortaya kmas muhtemel hasarlar karlamaya ynelik nlemleri aldran, kii iin nemli bir tasarruf arac niteliinde bir olgu olduu grlmektedir. Sigortacln en nemli ekonomik ilevlerinden ilki ekonomide sermaye birikimine olanak salamas ve bir tasarruf kayna olmasdr. Sigortallar tarafndan denen primlerin bir ksm sigorta irketleri tarafndan teminat ve teknik karlklar olarak ayrlmakta, bu birikimler irketler tarafndan eitli gayrimenkul ve menkul deerlerin edinilmesinde kullanlarak fonlarn olumasna ve gelimesine yardmc olmaktadr. Kiilerin tasarruf yapmak iin normal yollarla ayramad kaynaklar sigorta sistemi araclyla tasarrufa ve dolaysyla yatrma dnmektedir. Ekonomi ve sermaye piyasalar iin uzun vadeli fon yaratma fonksiyonu olan sigortaclk sektrnde elde edilen fonlarla yaratlan gelirler ile bu gelirlerin toplumun dier kesimlerine transfer edilmesi, ekonomik aktivitenin canlanmasna, dolaysyla toplumsal refah dzeyinin ykselmesine yardmc olmaktadr. Bu anlamda sigorta hizmetleri, milli geliri artrmak iin ara olarak kullanlan, ayn zamanda da toplumsal ve bireysel refah ykseltme amacna dnk temel hizmetlerden birisidir. Ayrca sigorta hizmetleri yatrmclarn ileride karlaabilecekleri risklere kar fon ayrmalarn, bu ekilde atl kalabilecek fonlarn neden olabilecei kaynak israfn nleyerek, lkenin ekonomik kaynaklarnn korunmasn salar, vergi geliri yaratlmasna destek olur ve kayt d ekonominin engellenmesine katkda bulunur. Belirli bir sre sonunda toplu deme veya aylk balamay garanti eden hayat sigortalarna denen primler ise en nemli uzun vadeli tasarruf aralarndan birisidir. Ayrca, hayat sigortalar fonlarndaki tahvillerin vade ortalamas dier yatrm enstrmanlarndan daha uzun olduundan, hayat sigortalarnn yaygnlamas, 79
sermaye piyasalarnn gelimesi ve devletin borlanma gereini azaltmas bakmndan nem tamaktadr. Reasrans sistemi sayesinde de riskin uluslararas alanda paylalmas mmkn hale gelmekte, lkenin ihracatnda grnmeyen ilemler kalemi altnda dviz girdisi salanm olmaktadr. Ksaca zetlenen bu faydalar sigorta hizmetlerinin nemini, gelime srecindeki bir lkede gelimi lkelere oranla daha da artrmaktadr. Bu nedenle salkl yaplandrlm bir sektr tarafndan sigorta hizmetlerinin gelitirilmesi ve yaygnlatrlmas, lke ekonomisine kazandraca faydalar ve getirecei frsatlar asndan byk nem arz etmektedir. 4.1. Durum Analizi Trk mali sektr 1980 ylndan balayarak uygulamaya konulan liberal politikalar sonucunda nemli lde yapsal deiiklie uram, dinamizm kazanmtr. Finansal faaliyetlerin gayrisafi milli hasla iindeki pay giderek genilemi, mali piyasalarn derinlii artmtr. Bu srete, mali piyasalar iinde sigortaclkta da nemli gelimeler kaydedilmitir. Bununla birlikte, nemine ramen lkemizde sigortaclk, Avrupa sigortaclna gre ok gen olup sektrdeki gelime ancak yakn tarihlerde balamtr. stlendii fonksiyonlar ve lke ekonomisine eitli alardan salad faydalar nedeniyle sigortaclk sektrnn ulusal kalknmada kilit konuma sahip olabilme potansiyeli olduka yksektir. Osmanl mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine kapsaml bir sigortaclk mevzuat intikal etmemitir. 1926 ylndan beri uygulamaya konulan yasal dzenlemeler, geni bir sigortaclk faaliyetinin gerektirdii toplumsal ve ekonomik artlarn o tarihlerde olumamas nedeniyle sigortacln gelimesine katkda bulunamamtr. 19962000 tarihlerini kapsayan Yedinci Be Yllk Kalknma Planna kadar olan planl dnemde kalknma planlarnda yer alan sigortaclkla ilgili hedeflerin de pek az gerekletirilebilmitir. 4.1.1. irket Says ve stihdam Piyasadaki serbestleme hareketlerini mteakip sigorta irketlerinin saysnda 1980lerin sonundan itibaren nemli bir art gereklemitir. 1988 ylnda 35 olan irket says 2000 ylnda 63e ulam, sonraki yllarda piyasadan ekilen irketler 80
nedeniyle gnmzde 47ye dmtr. Bununla birlikte zaman ierisinde irket saysnda gzlenen artn tamam sektre yeni giren irketlerden kaynaklanmamtr. Mevzuatmzda sigortaclk faaliyetleri hayat ve hayat-d olarak iki ana gruba ayrldndan ve bir irket bu ana gruplarn sadece birinde faaliyet gsterebileceinden, irket saysndaki artn en nemli nedeni, irketlerin hayat faaliyetlerini ayr bir irket kurmak suretiyle yrtme yoluna gitmesidir. Halihazrda faaliyette bulunan irketlerin 9u hayat, 10u hayat/emeklilik, 1i emeklilik, 15i hayat-d, 12si ise kompozit irkettir. Ayrca sektrde 1 de reasrans irketi faaliyet gstermektedir. Getiimiz yllarda 16 irketin faaliyeti durdurulmu ve bu irketlerden 5i iflas etmitir. Sigorta sektrnde faaliyette bulunan irket says ve sektrdeki istihdam, Avrupa Birliinin nde gelen lkeleri ile kyaslandnda olduka dktr. Bununla birlikte, pazardaki irket says analiz iin tek bana ele alnmas yeterli bir gsterge deildir. Nfus, lek, kii ve irket bana den ortalama prim retimi, retilen primlerin GSYH iindeki pay gibi gstergeler, bir lkede faaliyet gsteren sigorta irketi saysnn optimallii hakknda salkl bilgi vermektedir. AB-15 lkelerinde lke bana ortalama 295 irket dt; ABde faaliyet gsteren yaklak 4.400 irketin toplam yllk 1,1 trilyon dolar dzeyinde prim rettii gz nne alndnda, irket bana den yllk ortalama prim retiminin 274 milyon dolar olduu grlmektedir. Dier taraftan, lkemizde irket bana den prim retimi 2004 yl sonu itibaryla 98 milyon dolar seviyesinde gereklemitir. Tablo 4. 1. Seilmi AB lkeleri ile Trk Sigorta Sektrnde irket Says ve stihdam Dzeyi (2003)
lke Sigorta irketi Reasrans irketi Says Says Almanya 648 46 ngiltere 544 44 Fransa 444 33 talya 249 10 svire 203 62 Yunanistan 105 1 Polonya 78 1 Macaristan 67 Trkiye 53 3 ek Cumhuriyeti 42 Kaynak: Insurance Statistics Yearbook 1994-2003, OECD stihdam (kii) 224.569 214.233 138.500 40.358 42.246 32.446 29.270 11.216 62.718
Bu adan bakldnda, lkemizde faaliyet gsteren sigorta irketi saysnn, halihazrdaki piyasa gz nne alndnda, olmas gerekenin zerinde olduu 81
anlalmaktadr. Getiimiz dnemde derin ve sigortallk orannn son derece yksek olduu AB sigortaclk piyasasnda bile irketlerin birleme ve satnalmalar sonucu saylarnda azalma olduu gz nne alndnda, lkemizde de optimal irket saysna erimek iin nmzdeki dnemlerde irket saysnda azalma gzlenmesi kuvvetle muhtemeldir. irket says ve istiham dzeyinin dklne ilave olarak, sektrde yksek oranda younlama gze arpmaktadr. 2004 yl sonu itibaryla, sektrde faaliyet gsteren en byk 5 irketin prim retimindeki pay hayatta yaklak yzde 70, hayatdnda yzde 50 olarak gereklemitir. Toplam aktifler asndan da buna benzer yksek bir younlama sz konusudur. Byk irketlerden bazlarnn ayn sermaye grubuna ait olduu da dikkate alnrsa, sektrdeki younlamann ve olumsuz rekabet artlarnn ok daha yksek olduu grlr. AB-15 lkelerinde hayat-d branlarda faaliyet gsteren en byk 5 irketin prim retimindeki paynn 1990 ylnda yzde 30 iken 2004 ylnda yzde 45e, hayat brannda ise 1990 ylnda yzde 40 iken 2004 ylnda yzde 52ye ykseldii grlmektedir. ABde younlamada gzlenen bu artn temel nedeni, byk sermayeli uluslararas irketlerin yeni irketler kurararak piyasada belli bir konuma ulamak yerine, sahip olduklar mali kaynaklar kullanarak itirak ve ubeleri vastasyla birleme ve satnalmalar yoluyla genileme stratejisi izlemeleridir. Nitekim, ABde yerel irketlerin saysnda son 10 ylda grlen azalma da bu tezi desteklemektedir. ekil 4. 1. Prim retimi (Milyon Dolar)
5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 0 2000 2001 2002 2003 2004
Hayat
Hayat-d
Toplam
Kaynak: Hazine Mstearl
82
4.1.2. Sigorta Prim Gelirleri Prim retimindeki gelimeler, sektrn bugn iinde bulunduu durumun belirlenebilmesinde nem arz etmektedir. Yllar itibaryla incelendiinde sektrde prim retiminde ciddi bir art gze arpmaktadr. Nitekim kriz dnemleri olan 1994 ve 2001 yllar hari, sektrde son yirmi yl boyunca hep genel ekonomik bymenin zerinde bir gelime kaydedilmitir. 1981 fiyatlar ile 23 milyar TL olan direkt prim retimi, on be kattan fazla reel art gstererek 2004 yl sonu itibaryla 388 milyar TL (cari fiyatlarla 6,6 milyar YTL) olmutur. Dolar baznda prim retimine gz atldnda ise, 2003 ylnda 3,6 milyar dolar olan prim retiminin, yzde 40 art gstererek, 2004 ylnda 5,1 milyar dolara yaklat grlmektedir. Tablo 4. 2. Seilmi lkeler ile Trk Sigorta Sektrnn Karlatrmas (2004)
Kii bana den prim (Yllk, Dolar) svire ngiltere Japonya ABD Almanya srail Slovenya G. Kbrs Rum Kesimi ek Cumhuriyeti Yunanistan Macaristan Hrvatistan Polonya Estonya Litvanya Trkiye Bulgaristan Suudi Arabistan ran Hindistan 5.716 4.508 3.874 3.755 2.286 1.043 920 862 430 402 287 248 193 188 96 65 60 51 28 20 Toplam prim miktarnn GSYHya oran (Yzde) 11,75 12,60 10,51 9,36 6,97 6,16 5,61 4,39 4,15 2,10 2,83 3,20 3,07 2,29 1,48 1,54 1,92 0,48 1,15 3,17 8,81 8,56 8,32
OECD 2.517 AB-15 2.727 AB-25 2.324 Kaynak: World Insurance in 2004, No: 2/2005, Sigma, Swiss Re.
Prim retimindeki hzl arta ramen, toplam prim hacmi, toplam primlerin GSYHya oran ve kii bana den prim miktar gibi sektrel temel gelimilik
83
gstergeleri asndan lkemiz AB-15 ve hatta 1 Mays 2004 tarihi itibaryla ABye ye olan lkelerin bile olduka gerisinde yer almaktadr. Ek olarak, AB-25 lkelerinde 2004 yl sonu itibaryla toplam prim miktarnn GSYHya oran yzde 8,32 iken, Trkiyede bu oran sadece yzde 1,5 olarak gereklemitir. Benzer ekilde kii bana den yllk prim miktar AB 15te 2.727 dolar, AB 25te 2.324 dolar iken, bu rakam lkemizde sadece 65 dolardr. Bu deerler dikkate alndnda, Trkiyede sigortacln ekonominin bulunduu dzeyle karlatrlmayacak lde geri olduu sylenebilmektedir. 4.1.3. GZFT Analizi a) Gl Ynler 1. Yksek byme potansiyeli: Trkiyede modern anlamda sigortaclk 19 uncu yzyln ortalarnda balamasna ramen, sektrdeki gerek anlamda byme 1980lerin sonlarnda balamtr. Sektr uzun yllar boyu ekonomik istikrarszlklar ve enflasyonun hkm srd bir ekonomide bile yllar boyunca giderek artan bir byme eilimi gstermitir. Nitekim sektr prim retimi asndan, kriz yllar olan 1994 ve 2001 dnda hep ekonomik bymenin zerinde reel byme kaydetmitir. Gemite yaanan yksek enflasyon ve ekonomik istikrarszlk, finansal kesimi oluturan tm sektrler gibi sigortacl da olumsuz ynde etkilemitir. zellikle enflasyon, prim retimi ve tahsilatlar olumsuz etkilemekte; gereki fiyat politikas ve hasar/prim dengesini bozmakta; ykmllk karlama yeterlilii ile teknik ve mali karllkta sorunlar yaratmakta ve kar payl polieleri olumsuz etkilemektedir. Bununla birlikte son dnemde ekonomik istikrarn salanmas, enflasyonun tek haneli rakamlara gerilemesi, faizlerde istikrarl d kaydedilmesi ve tm bunlarn sonucu olarak hanehalk harcanabilir gelirinde gzlenecek greceli iyileme sektrde halihazrda mevcut bulunan byme potansiyelinin kullanlabilmesine yol aacaktr. Aratrmalar sigorta rnlerinin gelir esnekliinin yksek olduunu gstermektedir. Gelir seviyesi dk kiilerin geleceklerini gvence altna almaktan ziyade gnlk ihtiyalarn karlamaya ncelik vermesi ve sigortalanabilecek mal varl stokunun da gelir ve servetle orantl olmas, sigortay gelir esneklii yksek bir rn yapmaktadr. Bu nedenle, gelir seviyesinin dkl yannda gelir dalmnn bozukluu da sigorta rnlerinin gelimesi ve yaygnlamasnn aleyhine ilemektedir. Ekonomik istikrarn saland ve dk enflasyonun hkm srd bir ekonomide harcanabilir gelirde ortaya kacak art ve gayrimenkul ve otomobil 84
gibi sigortalanabilir varlklara olan talebin artmas, bir sre sonra sektrn gelimesini engelleyici dier olumsuz faktrlerin de giderilmesi ile birlikte, orta ve uzun dnemde sektrn byme potansiyeline olumlu etkide bulunacak ve sigorta rnlerine olan talepte arta yol aabilecektir. 2. Gelimi altyap ve yaygn datm a: Sektrde yer alan irket says AB ve OECD lkeleri ile kyaslanamayacak lde dk olmasna ramen, irketlerin zellikle son yllarda yapm olduu altyap yatrmlar ile Trkiye apnda faaliyet gsteren 10.238 adet yetkili acente, 49 broker ve banka ubeleri ile gl bir pazarlama ana sahiptir. Bu adan sigorta rnlerinin pazarlanmas ve potansiyel sigorta mterilerinin sigorta rnlerine kolaylkla ulaabilmesi asndan herhangi bir kst bulunmamaktadr. 3. Kamu-zel sektr ibirlii ile yeni kurumlarn oluturulmas: Kamu zel kesim ibirlii ile oluturulan DASK, TRAMER ve Tarm Sigortalar Havuzu, sektrn kurumsallamasna katkda bulunmu ve sektr asndan yeni frsatlar yaratmtr. b) Zayf Ynler 1. Sigortaclk Kanunu Tasarsnn Yasalaamamas: 1959 tarihinden beri yrrlkte olan Sigorta Murakabe Kanunundaki temel deiiklikler ilk olarak 3379 sayl Kanunla 1987 ylnda yaplmtr. Ancak, yaplan deiiklikler hzla gelien sektrn gerisinde kalmtr. 7397 sayl Sigorta Murakabe Kanununun sektrdeki yap deiiklii iin yeterli olmadnn anlalmas, sektrn lke ihtiyalarna cevap verecek dinamizmi kazanmas iin kademeli olarak tarife serbestisine geildii 1990 ylndan itibaren yeni bir denetim hukuku erevesi izilmesi gerekliliini ortaya karmtr. Kanundaki eksiklikleri gidermek amacyla hazrlanan ve Trkiye Byk Millet Meclisine sevk edilen Kanun Tasarsnn uzayan yasalama srecinde sorunlara acil zm getirmek amacyla hazrlanan ve 1992 ylnda yrrle giren 510 sayl Kanun Hkmnde Kararnamenin yetki yasasna bal olarak iptal edilmesi ile birlikte, z itibaryla 510 sayl Kanun Hkmnde Kararnameden farkl olmayan 539 sayl Kanun Hkmnde Kararname 1994 ylnda yaymlanarak yrrle girmitir. Ancak, 539 sayl Kanun Hkmnde Kararnamenin yasal dayanan tekil eden 3991 sayl Yetki Yasasnn 10.02.1995 tarihinde iptali ile, 539 sayl Kanun Hkmnde Kararnamenin ve buna bal olarak da deiiklie urayan Sigorta Murakabe Kanunu hkmlerinin iptali sz konusu olmutur. Nitekim, Sigorta Murakabe Kanununun 20 85
nci maddesinin nc fkrasnn (d) bendi, 9 uncu maddesinin son fkras ile bunun sonucunda Acenteler Ynetmelii, 26 nc maddesinin son fkras ile 16.01.2003 tarihinde geerli olacak ekilde 27 nci maddesi Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilmitir. Her ne kadar Sigorta Murakabe Kanununun dier maddeleri yrrlkteyse de, mevcut dzenlemenin yetersiz olmas yeni bir Kanun hazrlanmasn zorunlu klmtr. Ayrca, mali piyasalarmzn uluslararas piyasalarla btnletirilmesi esastr. Bunun salanabilmesi iin mali piyasalar iinde yer alan sigortaclkla ilgili dzenlemelerin de AB ve uluslararas standartlara intibak ettirilmesi gereklilik arz etmektedir. 2. Sigorta irketlerinin maj Sorunu ve irketlere Kar Gven Yetersizlii: Finansal hizmetler alannda szlemenin uygulanmas srasnda belki de en fazla ihtilaf ve ikayetlerin ortaya kt alan sigortaclktr. Sektrdeki birtakm irketlerin zellikle tazminat deme konusunda izledii olumsuz uygulamalar ile getiimiz yllarda 16 irketin faaliyetinin durdurulmas ve bu irketlerden 5inin iflas etmi olmas sektre olan gveni azaltc etkide bulunmutur. Tm bu etkenler sigortaclk konusunda toplumdaki genel bilgi eksiklii ile birlikte, sigorta rnlerine olan talebin aleyhine ileyen bir unsur olmutur. 3. Fiyata Dayal Rekabet Sorunlar: Trk sigorta sektrnde genel olarak irketler arasndaki rekabet, hizmet kalitesini ve sigortal memnuniyetini ykseltme, rn eitliliini artrma konusunda almalar yapma, tazminat deme srelerini ksaltc tedbirler alma gibi irketlerin uzun dnemde piyasada kalc ekilde tutunmalarn destekleyici anlamda olmamtr. Rekabet daha ziyade, piyasadaki az sayda irketin sigorta primlerini aa ekmesi eklinde gereklemitir. Nakliyat sigortalar bata olmak zere baz branlarda primler, aktearyal tekniklerle ve rnlerin maliyetleriyle izah edilemeyecek seviyelere gerilemitir. Fiyatlarn aa ekilmesinde, fiyat tespiti iin gerekli istatistiki verilerin yetersiz oluunun yansra, doru risk analizi yapamama ve halihazrda dar olan piyasadan olabildiince fazla pay alabilme gibi ksa vadeli davran ekli rol oynamaktadr. Tm bu etkenler, riziko fiyatnn ve maliyetinin altnda pazarlanan polie saysn artrmakta, bu da sektr asndan ciddi bir risk tekil etmektedir. 4. rnlerle lgili Sorunlar: Sigortaclk sektrnde zorunlu sigortalar bata olmak zere sigorta rnlerinin eitliliinde yetersizlik sz konusudur. Ayrca, akteryal hesaplamalarn ou kez gereki ve tekniine uygun ekilde yaplmamas yannda irketlerin aratrma-gelitirme birimlerinin yetersiz olmas da yeni rn 86
gelitirme srecini olumsuz etkilemektedir. Polielerin yeterince ak ve net olmamas da szlemenin uygulan ve hasar deme srelerinde ihtilaflara yol aabilmektedir. 5. Sigorta Konusunda Bilgi ve Bilin Eksiklii: Sigortaclk, risk hesaplamalarna dayanan ve kapsaml matematik ve akteryal teknikleri kullanan, bu nitelikleri itibaryla da mali sektrde halk tarafndan anlalmas en zor alanlarn banda gelmektedir. Sigortaclk teknii, sigortaclk kavramlar, sigorta trlerinin hangi rizikolara ne lde teminat verdii gibi konular genellikle halkmz tarafndan ok iyi bilinmemektedir. Ayrca, toplumdaki bilin eksikliinin giderilmesine, sigortacln ve sigorta rnlerinin halka tantlmasna ynelik olarak lke genelinde herhangi bir alma veya kampanya yrtlmemi olmas da bilinlendirme konusunda bir gelime salanamamasna katkda bulunmutur. 6. htilaflarn Ge zlmesi: Sigorta szlemesinin taraf olan sigorta ettirenler veya sigorta szlemesinden menfaat salayan kiiler ile riski stlenen taraf arasndaki ilikiler szleme hukukunun konusudur. Sigorta ettirenler veya sigorta szlemesinden menfaat salayan kiiler ile riski stlenen taraf arasndaki uyumazlklar adli yarg mekanizmalaryla zmlenmektedir. Ancak sigortaclk alannda ihtisas mahkemelerinin olmamas, yarg srecinin uzun zaman almas ve masrafl olmas, sigortallarn maduriyetine neden olmakta ve zararn telafisi uzun zaman aldndan sigortann var olma amacna aykrlk tekil etmektedir. Bu nedenle, sigortallar, baz uyumazlklarda, riski stlenen taraflarn haksz da olsa nerdikleri tazminat kabul etmek durumunda kalmaktadr. Bu durum, sigortaclk sektrne olan gveni sarsan bir faktr olarak ortaya kmaktadr. 7. Araclarla lgili Sorunlar: Sigorta acenteleri, sigortaclk sektrnde sigortaclk iinin bir ok aamasnda dorudan rol stlenen ve bir veya birden ok sigorta irketiyle olan ilikileri ile nem kazanan sigortaclk aktrleridir. Acente, sigortaly dorudan ilgilendiren ve satn ald hizmetin kalitesini etkileyen, dolaysyla da sigortalnn yaam kalitesine olumlu veya olumsuz etkide bulunan bir rol stlenmektedir. Sigorta rnlerinin pazarlanmasnda en nemli rol stlenen ve szlemenin her safhasnda sigortallarla bire bir iliki halinde olan sigorta acentelerinin pek ounun mesleki eitim alannda eksiklii bulunmaktadr. Bunda, teknik bir faaliyet olan sigorta acenteliinin, mnhasran itigal edilen bir meslek olarak gelimemi olmas nemli rol oynamtr. 8. Eksperlerle lgili Sorunlar: Sigorta eksperleri, genel olarak hasarn ortaya kmas noktasnda rol stlenen ve bamsz yaplaryla nem kazanan sigortaclk 87
aktrleridir. Eksperin bamszl, hem sigorta ettiren hem de sigortac asndan byk neme haizdir. Eksperin, n ekspertizdeki veya ortaya kan hasara ilikin oluturduu kararnn objektif, yansz ve bamsz bir ekilde ortaya kmas, szleme taraflarnn haklarnn korunmasnda son derece nemlidir. Bununla birlikte, sektrdeki birtakm irketlerin eksperleri, kendilerine tabi kiiler olarak grme eilimi ve bunun meslek mensuplar tarafndan alglanmas, baz eksperlerin uygulamada tam anlamyla bamsz ve tarafsz olarak hareket edebilme iradelerinde zaman zaman zaafiyete neden olmaktadr. 9. Vergi Dzenlemeleri ile lgili Sorunlar: Sektrn tabi olduu vergi dzenlemeleri ile ilgili sorunlar aada yer almaktadr: denen primlerin sabit bir oran iin yeterli vergi avantaj salanamamaktadr. Vefat halinde denecek tazminatn vergilendirilmesi, sigorta rnlerine olan talebi etkilemektedir. Sigorta irketlerinin sigortallara yaptklar toptan demeler cret olarak nitelendirilmektedir. ptal edilen polielerde, iptal tutar, iptali izleyen dnemin BSMV matrahndan indirilememektedir. Sigortaclk sektr, zellikle uzun vadeli fon yaratma kapasitesi bulunan hayat sigortalarnda uygulanan vergi politikalar ile olmas gerektii gibi tevik edilememitir. 4.2. ABye Katlm Srecinin Etkileri 4.2.1. Sigortaclkta Genel Hatlaryla AB Mktesebat AB mevzuat, Birlii kuran antlamalar (birincil mevzuat) ile ikincil dzenlemelerden olumaktadr. ABde sigortaclk konusundaki dzenlemelerin byk blmn ikincil mevzuat olan direktifler oluturmaktadr. Esnek yapda mevzuat dzenlemeleri olan direktiflerin byk ounluu dzenleme ve denetlemeye ilikindir. Direktifler erevesinde alnacak kararlarn ulusal mevzuata uyarlanmas ye devletlere braklmaktadr. Bu nedenle direktiflerin uygulanabilmesi iin ulusal hukuka adapte edilmeleri gerekmektedir. Bu nedenle Hazine Mstearlnn mevzuat uyumlatrma konusunda esas ald mevzuat direktiflerdir.
88
Sigortaclk alannda AB direktifleri; hayat sigortas, hayat-d sigortaclk faaliyetleri, motorlu tatlar, muhasebe, mali tablolar ve denetim, ykmllk karlama yeterlilii, istatistik, tasfiye ve yeniden yaplanma, araclar, reasrans, koasrans, e-ticaret ve uzaktan sat, sigorta komitesi, rekabet ve sigorta gruplarnn ek denetimi konularndadr. 4.2.2. AB Mktesebatna Uyumun Mevcut Dzeyi AB sigortaclk mevzuatnn temel prensipleri Trk sigortaclk mevzuatnda yer almasna ramen, halihazrda AB dzenlemeleri ile lkemiz uygulamalar arasnda birtakm farkllklar bulunmaktadr. ABnin ilgili sigortaclk direktifleri karsndaki Trk sigortaclk mevzuatnn mevcut durumu aadaki ekildedir: AB Direktiflerinin sekizi ile uyum iindedir: 64/225/EEC, 76/580/EEC, 77/92/EEC, 79/267/EEC, 87/344/EEC, 90/619/EEC, 91/674/EEC, 92/96/EEC, AB Direktiflerinin bei sadece ye lkeler iin uyum gerektirmektedir: 91/323/EEC, 91/371/EEC, 91/675/EEC, 2155/91/EEC, 93/43/EEC, AB Direktiflerinin on biri ile uyum gerekmektedir: 72/166/EEC, 73/239/EEC, 73/240/EEC, 78/473/EEC, 84/5/EEC, 88/357/EEC, 90/232/EEC, 90/618/EEC, 92/49/EEC, 97/828/EC, 97/78/EC. Sigorta ve reasrans irketlerinin kurulu aamasnda aranan artlar yerli ve yabanc giriimciler iin ayndr ve bu anlamda herhangi farkl bir uygulama bulunmamaktadr. Sigorta ve reasrans irketlerinin faaliyetleri ve kurulularna ilikin gerekli artlar, Avrupa lkelerindeki gerekli artlarla benzerlik arz etmektedir. Pazara giri, izin ve ruhsata tabidir. Ynetici ve ortaklara ilikin kurallar ABnin kurallaryla uyumludur. Trk Sigortaclk Mevzuat ABde olduu gibi hayat ve hayat-d arasnda bir fark gzetmemektedir. Bu iki ana sigorta bran tek bir mevzuat altnda toplanmtr. 1998 ylnn balangcndan itibaren sigorta irketlerine hayat ve hayat-d ilemlerini ayrma zorunluluu getirilmi, kompozit irketlerin hayat poliesi retebilmeleri iin sigortaclk ilemlerinde sz konusu ayrma gitme zorunluluu getirilmitir. ABdeki reasrans ve retrosesyon konusunda yerleme ve hizmet sunma serbestisi zerindeki kstlamalarn kaldrlmas hakkndaki 25 ubat 1964 tarihli Konsey Direktifi (64/225/EEC) hkmlerinin muadilleri, 7397 sayl Sigorta
89
Murakabe Kanunu ve bunda deiiklik yapan 539 sayl Karar, Sigortaclk ve Reasrans irketlerinin Kurulu ve alma Esaslarna Dair Ynetmelik ve 1160 sayl Mkerrer Sigorta Hakkndaki Kanunda yer almaktadr. ABdeki hayat sigortas dndaki dorudan sigorta iine giri ve faaliyeti srdrme ile ilgili kanun, tzk ve idari kararlarn koordinasyonu hakkndaki 73/239/EEC sayl Direktifte deiiklik yapan 29 Haziran 1976 tarihli Konsey Direktifi (77/92/EEC) hkmlerinin muadilleri, 7397 sayl Sigorta Murakabe Kanunu ve bunda deiiklik yapan 539 sayl Karar ile Sigortaclk ve Reasrans irketlerinin Kurulu ve alma Esaslarna Dair Ynetmelikte yer almakta olup, mevzuatmz ilgili AB Direktifi hkmleri ile uyumludur. ABdeki sigorta acenteleri ve araclarn faaliyetleri konusunda yerleme ve hizmet sunma serbestisinin etkin bir ekilde uygulanmasn salayacak tedbirler hakkndaki 13 Aralk 1976 tarihli Konsey Direktifi (76/580/EEC) ile deiikliklerinde yer alan hkmlerin muadilleri, Sigorta ve Reasrans Araclar hakkndaki Ynetmelikte yer almakta olup, mevzuatmz ilgili AB Direktifi hkmlerine uyumludur. 79/267/EEC sayl Direktifin tad hkmlerin muadilleri, 7397 sayl Sigorta Murakabe Kanunu ve bunda deiiklik yapan 539 sayl Karar ile Hayat Sigortas hakkndaki Ynetmelikte yer almakta olup, mevzuatmz ilgili hkmlere uyumludur. 87/344/EEC sayl Direktifin tad hkmlerin muadilleri, Hukuki Giderler Sigortas Dalnn Kurulmas Hakkndaki Teblide yer almakta olup, mevzuatmz ilgili hkmlere uyumludur. 90/619/EEC sayl Direktifin tad hkmlerin muadilleri, 7397 sayl Sigorta Murakabe Kanunu ve bunda deiiklik yapan 539 sayl Karar ile Hayat Sigortas hakkndaki Ynetmelikte yer almakta olup, mevzuatmz ilgili hkmlere uyumludur. 91/674/EEC sayl Direktifin tad hkmlerin muadilleri, 7397 sayl Sigorta Murakabe Kanunu ve bunda deiiklik yapan 539 sayl Karar ile Sigortaclk ve Reasrans irketlerinin Kurulu ve alma Esaslarna Dair Ynetmelikte yer almakta olup, mevzuatmz ilgili AB Direktifi hkmleri ile uyumludur. 92/96/EEC sayl Direktifin tad hkmlerin muadilleri, 7397 sayl Sigorta Murakabe Kanunu ve bunda deiiklik yapan 539 sayl Karar ile Hayat Sigortas hakkndaki Ynetmelikte yer almakta olup, mevzuatmz ilgili hkmlere uyumludur.
90
95/26/EC sayl Avrupa Parlamentosu ve Konsey Direktifinin tad hkmlerin muadilleri, 7397 sayl Sigorta Murakabe Kanunu ve bunda deiiklik yapan 539 sayl Kararda yer almakta olup, mevzuatmz ilgili hkmlere uyumludur. Son olarak, Hazine Mstearl tarafndan hazrlanan, sektrn AB srecinde temel vizyonunu ifade eden ve ivedilikle yasalamas lkemizin ABye tam yelik almalarnda byk nem arz eden Sigortaclk Kanunu Tasars Taslann AB mevzuat karsndaki durumu aada yer almaktadr: a) Kanun Taslanda Yer Alan ve AB Mevzuat ile Uyum Salanan Konular 1. 2. Kurulu ncesi n izin kaldrlm; izin ruhsat aamas ile ilikilendirilerek irketler iin branlar itibaryla asgari sermaye miktar ngrlmek AB mevzuatna uyum salanmtr. suretiyle AB direktifleriyle uyum salanmtr. Halihazrdaki durumda olduu gibi, hayat ve hayat-d ayrm aynen korunmu, ancak kurulu sermayesi yerine faaliyet sermayesi esas benimsenmitir. Buna gre AB Direktifleri dikkate alnarak Hazine Mstearlnn bal bulunduu Bakanlk tarafndan belirlenecek sigorta branlarnda faaliyet gstermek isteyen sigorta irketleri, kurulu aamasnda ngrlen sermayeyi o branlar itibaryla Hazine Mstearl tarafndan tespit olunacak miktara ykseltmek zorunda olacaktr. 3. 4. AB Direktiflerinde olduu gibi ruhsat iptal nedenleri irketlerin mali AB mevzuatnda olduu gibi irketin belirli bir sre boyunca sigorta durumlaryla ilikilendirilerek yeniden dzenlenmitir. szlemesi akdetmemesi ruhsat iptal nedeni saylrken faaliyete ara verilmesi, ruhsat alndktan sonra bir yl ierisinde sigorta szlemesi akdedilmemesi ve faaliyet gsteren bir irketin alt ay sreyle sigorta szlemesi akdetmemesi eklinde ikiye ayrlmtr. 5. 6. Tarifeler kural olarak serbest braklm ve ilke olarak AB mevzuat ile Zorunlu sigortaya ilikin olarak teminat belirleme yetkisi alnm, tarifeler uyum salanmtr. 9 serbest braklmtr.
9 Hayat, bir yldan uzun sreli ferdi kaza, salk ve hastalk sigortalar tarifeleri ile prim, forml ve cetvellerinin uygulamaya konulabilmesi Bakan tarafndan Mstearln onayna tabi klnabilecek veya zel kanunlardaki hkmler sakl kalmak kaydyla gerek grlen hallerde, tespit ve ilan ettii araclk komisyonlar ile tasdike tabi tarifeleri serbest brakabilecektir.
91
7. 8. 9.
Kurucularda aranlan gvenilir kii olma art AB mevzuat ile Gerekli mesleki niteliklere ya da deneyime sahip kiilerce ynetilme AB Direktiflerinde olduu gibi sermaye ve oy haklarnn devrine ilikin
uyumludur. gereklilii eklindeki AB direktifi ile uyum salanmtr. olarak mevcut kanundaki her yzde 10luk pay deiiklii kriteri kaldrlm, sadece belirli eikler iin izin kabul edilmitir. Ayrca, dorudan veya dolayl edinimler arasnda bir fark olmayaca da tasarda ak bir ekilde ifade edilmitir. 10. Akterler ve araclarla ilgili hususlar ilke olarak uyumludur. 11. Karlklarla ilgili dzenlemelerde uyum salanmtr. 12. Tasfiye, birleme, devir ve portfy devri ile iflas konularnda sigortallara szlemeyi sona erdirme hakk tannmas bakmndan AB mevzuat ile uyum salanmtr. 13. AB direktifleri uyarnca gizlilik esas olup zorunluluk arzeden durumlarda ye lkeler tarafndan bilgi istenebilmesinin dzenlenebilecei ngrldnden taslaktaki bilgi verme ykmll ilke olarak AB mevzuat ile uyumludur. 14. AB mevzuatna aykr olan 1160 sayl Mkerrer Sigorta nhisar Hakknda Kanunun yrrlkten kalkaca ngrlmek suretiyle uyum salanmtr. b) Taslakta Dzenlenmemekle Birlikte kincil Mevzuatta Yer Alacak Konular 1. Ruhsat aamasnda aranlan iletme plannn ierii AB ile uyumlu ekilde ynetmelikte yer alacaktr. 2. Bran ayrmlar Bakanlar Kururlu Kararyla, buna gre aranlacak asgari denmi sermaye miktar ise Mstearlka belirlenecektir. 3. Teknik karlklarn yatrlaca varlklara ilikin ilkeler ile ne oranda yatrlacana ilikin dzenlemeler ynetmelikle yaplacaktr. 4. AB direktiflerine uygun olarak araclarda yeterli mali kapasiteye sahip olma hususu daha sonra ynetmelikle dzenlenecektir. c) Uyum in Dzenleme Yaplmasna Gerek Olmayan Konular 1. Direktiflerde, her ye devletin herhangi bir ret halinde mahkemeye bavurabilme hakkn elde etmek iin yasal dzenleme yapmas da kabul edilmitir. Ancak, Trk hukuk sistemi ierisinde idarenin her trl karar idari yargya tabi olduundan, bu konuda sz konusu Kanun Tasar Taslanda zel bir dzenleme yaplmasna ihtiya bulunmamaktadr. 92
2. AB direktiflerinde, araclarn kendi ye devletlerinde tescil olunmas ve bunun faaliyete balama ve srdrmenin n koulu olmas gerektii eklinde dzenleme mevcuttur. Taslakta bu ynde bir hkm yer almamakla birlikte, konu Trk Ticaret Kanununda dzenlendii iin direktiflerle aykrlk sz konusu deildir. d) AB Mevzuat ile Tamamen Uyumsuz Konular 1. Yabanclar iin Trkiyede irket kurma veya ube ama suretiyle faaliyette bulunma esas getirilmi olmas nedeniyle AB mevzuat ile u an iin uyum salanamamtr. Ancak, yabanc irketlerin Trkiyedeki faaliyetlerine ilikin esaslar Bakanlar Kurulu Karar ile belirlenecektir. Bylelikle, tam yelik veya hizmetlerin serbest dolamna ilikin mzakereler erevesinde Kanun deiikliine gerek kalmakszn uyum salanm olacaktr. 2. Baz sigortalarn Trkiyede yaplacak olmasnn zorunlu klnmas AB mevzuat asndan uyumsuzluk tekil etmektedir. e) AB Mevzuat ile Uyumsuz Olmasna Ramen Gerektiinde Yeni Dzenleme Yaplarak AB Mevzuat ile Uyum Salanabilecek Konular 1. Taslaa gre sigorta genel artlarnn Hazine Mstearl tarafndan onaylanmas esastr. Ancak Mstearlk, gerek piyasa koullarnn olumas, gerekse ABye tam yelik hallerinde onay zorunluluunu kaldrma ve genel artlarn belirlenmesini sigorta irketlerine brakma yetkisine sahiptir. Bu ekilde AB mevzuat ile uyum salanm olacaktr. 2. Dier taraftan, yurt dnda yaptrlabilecek sigortalarn kapsam Bakanlar Kurulu Karar ile belirlenecektir. Bylelikle, tam yelik veya hizmetlerin serbest dolamna ilikin mzakereler erevesinde Kanun deiikliine gerek kalmakszn uyum salanm olacaktr. f) Trk Hukuk Sistemine Uygun Olmad in Dzenleme Yaplmasna Gerek Bulunmayan Konular 1. AB direktiflerine gre, sigorta aracs serbest i eklinde ya da maal eleman olarak sigortaclk faaliyeti yapan kiileri ifade etmektedir. Ancak, maal eleman olarak i yapanlar bamsz tccar yardmcs olmadklarndan (Kastedilen bamszlk direktifindeki anlamda bir bamszlk deildir. Sadece tacirin denetimi altnda olmamay ifade etmektedir.) sigortaclk kanununda dzenlenmeleri uygun deildir. Nitekim, bu kimseler hakknda Trk Ticaret Kanununda dzenlemeler mevcuttur.
93
2. Direktiflerde acenteler iin de sorumluluk sigortas yaptrlmasndan bahsedilmektedir. Acentenin sorumluluunun irkete kar olmas ve gerektiinde acentesinden sorumluluk sigortas yaptrmasn isteyebilecek olmas nedeniyle bu ekilde bir dzenleme yaplmasna ihtiya bulunmamaktadr. g) ABye Tam yelik Halinde Hayata Geirilecek Dzenlemeler 1. Yabanc acentelerin Trkiyedeki faaliyetleri ile Trkiyedeki acentelerin yabanclar adna Trkiyedeki faaliyetlerine ilikin esaslar Bakanlar Kurulu Karar ile belirlenecektir. Bylelikle, tam yelik veya hizmetlerin serbest dolamna ilikin mzakereler erevesinde Kanun deiikliine gerek kalmakszn uyum salanm olacaktr. 2. Yabanc eksperlerin Trkiyedeki faaliyetlerine ilikin esaslar Hazine Mstearlnn bal bulunduu Bakanlk tarafndan belirlenecektir. 4.3. Gelecee Dnk Stratejiler Finansal hizmetler alannda nemli bir yer tutan sigorta sektrnn, ABye uyum srecinde salkl ve rekabeti bir yapya kavuabilmesi, sektr yakndan ilgilendiren mevzuat deiikliklerinin hzla gerekletirilmesi ile mmkn olacaktr. Bu kapsamda sektr iin AB sreci son derece nemli bir frsattr. Yaplan ve yaplacak olan almalarda bu srecin getirdii dinamizmden en etkin ekilde yararlanmak iin almalar yrtlmektedir. Sektrn salkl ekilde yaplandrlmas ve geliimi asndan son derece nemli grlen konular aada balklar halinde yer almaktadr. a) Sigortaclk Kanunu Tasars Taslann Yasalamas: Sigortaclk sektrnn bymesini artrmas iin gereken en nemli adm sigorta dzenleme ve denetleme ilemlerini en etkin ekilde gerekletirecek altyapnn oluturulmasdr. Hazine Mstearlnn bal bulunduu Bakan tarafndan Babakanla sunulmu bulunan ve AB normlar dikkate alnarak hazrlanan Sigortaclk Kanunu Tasars Taslann ivedilikle yasalamas AB srecinde lkemiz asndan byk nem arz etmektedir. Sz konusu Taslak, sigortaclk sektrnn dzenlenmesi ve denetlenmesine ynelik genel hkmlerin yan sra, sigortaclk sektrnn nemli unsurlar olan acenteler ve eksperler tarafndan kurulacak meslek birliklerine ve sigortallar ile sigorta irketleri arasndaki ihtilaflarn yarg srecine intikal etmeden zlebilmesi
94
iin sigortaclkta tahkim messesesinin oluturulmasna ilikin hkmler de iermektedir. Taslan hazrlanmas srasnda ilke olarak Avrupa Birlii kriterlerine uyum salanmas gzetilmitir. Hazrlanan Taslak, hukuk sistemimizle paralel olarak bir ereve kanun niteliinde hazrlanm, uygulamaya ilikin esaslar ise ikincil dzenlemelere braklmtr. kincil mevzuatn hazrlanmas srasnda AB Direktifleri temel hareket noktasn oluturacaktr. Bu ekilde, kanun deiikliine gerek kalmakszn, bir yandan ABye tam yelik durumunda ikincil mevzuat ile uyum salanacak, bir yandan da Direktiflerde meydana gelebilecek deiiklikler hzl bir ekilde hayata geirilebilecektir. b) Trk Ticaret Kanunu Tasarsnn Yasalamas: Yeni hazrlanan Trk Ticaret Kanunu Tasarsnn altnc kitab sigorta hukuku baln tamakta olup; sigorta szleme hukukuna ilikin hkmler ihtiva etmektedir. Tasar hazrlanrken Avrupa Birlii normlar ve ye lke mevzuatlar dikkate alnmtr. Tasarda can sigortalar ve sorumluluk sigortalar olarak ikili bir ayrm benimsenmitir. Bu kapsamda mevcut kanunda bulunmayan sorumluluk sigortalarna ilikin dzenlemelerin Tasarda yer almas olumludur. lgili taslan ivedilikle yasalamas, Trk sigorta szleme hukukunun modern bir yapya kavumas iin nemli bir adm olarak grlmektedir. c) rn eitliliini Artrmaya Ynelik Mevzuat Deiikliklerinin Gerekletirilmesi: Sektrde sunulan rn eitliliinin artrlmas ve bu kapsamda ilgili mevzuat deiikliklerinin gerekletirilmesi; sektrn geliimi, kendini yenileyebilmesi ve tketiciye daha iyi hizmet verebilmesi asndan byk nem tamaktadr. d) Sigortallarn Bilgilendirilmesine Ynelik almalarn Yaplmas ve lgili Mevzuat Deiikliklerinin Gerekletirilmesi: Sektrdeki mevcut yksek potansiyelin deerlendirilebilmesini salamak amacyla sigorta rnlerine olan talebin artrlmas ve sigortallarn sigortaclk ve sigorta rnleri hakknda daha kapsaml ekilde bilgi sahibi olmas byk nem arz etmektedir. Bu erevede, sigorta rnlerinin bireylere tantm konusunda, hem sigorta irketleri hem devlet kurumlar hem de niversitelerin ibirlii halinde nemli projeler gelitirmeleri ve uygulamalar gerekmektedir. Bu projelerle, toplumdaki sigorta bilincinin artrlmas salanmaldr. zellikle de ilkretim andaki ocuklara ynelik olarak sigorta bilincinin arttrlmas 95
yolunda almalar yaplmas sektrn gelecei asndan byk nem tayacaktr. Gelimi lkelerde olduu gibi ekonominin temel talarndan biri olan sigortann lkemizde de gelitirilmesi ancak sigorta bilincinin artrlmas ve sigortann her trl alanda yaygnlatrlmas ile mmkn olacaktr. Bunun iin de sigorta kavramnn Devlet ve Hkmet politika ve stratejilerinde mutlaka daha etkin bir ekilde yer almas, sektrn gelimesini engelleyen skntlarn ve problemlerin sektr ile ibirlii iinde zmne destek verilmesi ok byk nem arz etmektedir. e) Sigorta Ettirenler veya Sigorta Szlemesinden Menfaat Salayan Kiiler ile Riski stlenen Taraf Arasndaki Uyumazlklarn Hzl Bir ekilde zlmesi in Tahkim Sisteminin Getirilmesi: lkemizde sigortaclk alannda ihtisas mahkemelerinin olmamas, yarg srecinin uzun zaman almas ve masrafl olmas, sigortallarn maduriyetine neden olmakta ve zararn telafisi uzun zaman aldndan sigortann var olma amacna aykrlk tekil etmektedir. Bu durum, sigortaclk sektrne olan gveni sarsan bir faktr olarak karmza kmaktadr. Dier taraftan, uluslararas uygulamalar incelendiinde, yaplar farkllk arz etse de bir ok lkede sigortaclk alannda tahkim messesesinin mevcut bulunduu grlmektedir. Bu erevede, uluslararas uygulamalarda varolan Ombudsman Sisteminin ileyiine benzer, lkemizdeki hukuk sistemi ile paralellik salanmasn teminen Hukuk Usul Muhakemeleri Kanununda yer alan tahkim sisteminin temel esas ve usulleri erevesinde bir sistemin getirilmesi zorunluluk arz etmektedir. Bu amaca uygun bir sistem yeni Sigortaclk Kanunu Tasars Taslanda yer almaktadr. f) Uluslararas Finansal Raporlama Standartlarna Uyumun Gerekletirilmesi: Trk sigorta sektrnn Avrupa Birliine uyumu srecinde yaplmas gereken nemli almalardan biri de, 1.1.2005 tarihinden itibaren AB lkelerinde uygulanmaya balanan Uluslararas Finansal Raporlama Standartlarna uyum salanmasdr. Bu konuda standartlarn Trk sigorta sektrne etkin biimde adapte edilmesi gerekmektedir. Nitekim, bu konudaki almalar Hazine Mstearl ile Trkiye Sigorta ve Reasrans irketleri Birlii tarafndan ortaklaa yrtlmektedir. g) Solvency Gerekliliklerinin Yerine Getirilmesi: Toplam 7,8 milyar dolarlk aktif bykle ve kii bana den 65 dolar prim tutarna sahip Trk sigorta sektrndeki irketlerin, sadece bir irketi 500-600 milyar dolar aktif bykle ve ortalama 2.324 dolar tutarnda kii bana den prime sahip olan AB sektrndeki irketlerle serbest bir ortamda rekabet edebilmesi iin ncelikle mali yaplarnn daha 96
gl olmas gerekmektedir. Bu erevede, Avrupa Birliinde yer alan minimum ykmllk karlama yeterliliiyle balantl Garanti Fonu uygulamasna paralel bir uygulama, hazrlanan Sigortaclk Kanunu Taslanda ngrlmektedir. Ancak, ABde sigorta irketleri iin mevcut Solvency sistemini gelitirmek zere alnmas planlanan nlemler dizisi olan Solvency II sistemiyle daha fazla risk belirlenecei ve tutulmas gereken sermaye miktarnn artaca da gz nnde tutulmaldr. Dolaysyla zkaynaklar zaten zayf olan Trk sigorta irketleri asndan nemli sonular dourabilecek bu projenin, sigorta irketleri tarafndan da yakndan takip edilmesi ve irketlerin imdiden hazrlklara balamasnn salanmas gerekmektedir. h) Sigorta Araclar ile lgili Mevzuatn Gncellenmesi: Trk sigorta sektrnn salkl geliimini teminen sigorta araclarnn faaliyetlerinin dzenlenmesine ynelik mevzuat almalarna ihtiya duyulmaktadr. Bu kapsamda genel sigortaclk ilkeleri ve ABnin ilgili dzenlemeleri de dikkate alnarak, sigorta araclarna ilikin ikincil mevzuatn gncel bir yapya kavumas sektr asndan gereklilik arz etmektedir. i) Trkiye Sigorta Acenteleri Birliinin Kurulmas: Sigorta acentelii mesleinin ve acentelik hizmetinin gelimesi ve yaygnlamasnn temini, hizmetlerde uzmanlk ve effaflk salanabilmesi, mesleki dayanmann glendirilmesi ve sigorta acentelii kurumunun yurt iinde ve yurt dnda temsil edilmesi, sigorta acentelerinin mesleki bir birlik ats altnda toplanmas ile mmkn bulunmaktadr. Sigorta acentelii kurumunun kamu tzel kiiliine haiz mesleki bir organizasyon etrafnda rgtlenmesi hususu, meslein kurumsallamas, ahlaki deerlerinin belirlenmesi, kayt prosedrlerine ilikin gerekli ilemlerin yrtlmesi ve genel olarak sigortaclk piyasasna kendi bak asndan katk salamas son derece nem tamaktadr. Oluturulacak birlik, sigortaclk piyasasnn adil ve gvenilir bir ekilde kamu yararna faaliyetlerini srdrmesi ve serbest piyasada tketicinin korunmas iin ok nemli iki mekanizmann olumasn salayacaktr. j) Trkiye Sigorta Eksperleri Birliinin Kurulmas: Sigorta eksperlii mesleinin ve eksperlik hizmetinin gelimesi ve yaygnlamasnn salanmas, bamszlk ve tarafszlnn korunmas, mesleki dayanmann glendirilmesi ve sigorta eksperlii kurumunun yurt iinde ve yurt dnda temsil edilmesi, sigorta eksperlerinin bir birlik ats altnda toplanmas ile mmkn bulunmaktadr. Bu dorultuda, sigorta eksperlii kurumunun kamu tzel kiiliine haiz mesleki bir 97
organizasyon etrafnda rgtlenmesi hususu, sz konusu meslein kurumsallamas, ahlaki deerlerinin belirlenmesi, ruhsatlandrma ve kayt prosedrlerine ilikin gerekli ilemlerin yrtlmesi ve genel olarak sigortaclk piyasasna kendi bak asndan katk salamas son derece nemlidir. Sz edilen birlik, sigorta eksperlerine ilikin gerekli kayt ve ruhsatlandrma ilemleri ile ok eitli temsil ilerini de stlenecek bir yapda olmaldr. Eksperler Birlii, ayn zamanda yasa koyucunun iradesinin gereklemesi ve adil bir sigortaclk piyasasnn olumas iin de nemli roller stlenecektir. k) AB Mali Fonlarnn Etkin ekilde Kullanlmas: lkemizin ABye uyum srecinde, ABnin dier ye lkelerine yapt gibi ve AB ile entegrasyon srecinin bir gerei olan ve ye lkelerin rekabet seviyelerinin birbirleriyle eit dzeye getirilmesi iin oluturulan mali fonlardan, Trk sigorta sektrnn de etkin ve verimli bir ekilde kullanmasnn salanmas nem arz etmektedir. zellikle, sigortal saysnn artrlmas iin yelik ncesinde sektrn ihtiya duyduu fonlarn, sbvansiyonlarn ve koruyucu nlemlerin tespit edilmesi ve dier lkelerin AB yelik srecinde olduu gibi, lkemize de kullandrlmasnn salanmas gerekmektedir. l) Vergisel Teviklerin Oluturulmas: Sigortaclk faaliyetlerinin artrlmas ve zellikle ekonomide sermaye birikimine olanak salamas asndan hayat sigortalarnda tevik edici mahiyette ve mevcut vergi avantajlarn daha da artracak ekilde vergi politikalarnn oluturulmas salanmaldr. m) Akterya Biliminin Etkin ekilde Kullanlmas: Sigortaclk faaliyetlerinde kamusal denetimin yansra i denetim de byk nem tamaktadr. Bu noktada, prim hesabndan sigorta tazminatnn denmesine kadar geni bir yelpazede akterya n plana kmaktadr. Dier taraftan, sigortaclk sektrne genel olarak bakldnda, son yllarda yatrm enstrmanlarnn reel getirileri azalmaya baladndan, sektrde mali gelirlerin genel giderleri karlamada yetersiz kald ve bu aamada teknik karlln zerinde almalarn yaplmasnn gereklilii ortaya kmaktadr. Bu erevede akterya bilimi n plana kmakta olup, bu alanda ihtiya duyulan eitim ve yatrmlarn gerekletirilmesi nem arz etmektedir. n) Kredi Sigortasnn Yaygnlatrlmas: Dnya finans piyasalarnda yaygn olarak kullanlan ve Trk finans piyasalarnn geliimine nemli katklar olacak kredi sigortas uygulamasnn daha kolay kullanlabilir hale gelmesi ve bu rnn yaygnlatrlmas, lkemiz sigorta sektrnn bymesi asndan nem arz etmektedir. 98
5. BANKA DII MAL KURUMLAR Yatrmlarn finansman iin bankaclk ve sigortaclk sektr dnda alternatif finans tekniklerini ieren faktoring, finansal kiralama, tketici finans irketleri, Trk finans sisteminde yer alan dier nemli sektrleri oluturmaktadr. 5.1. FAKTORNG Ekonomik gelimenin gerektirdii kaynak ihtiyac, yeni finansal teknikleri ve finansal kurumlar beraberinde getirmitir. nce gelimi lkelerde uygulamaya konan bu yeni finansal teknikler, finans piyasalarnn hzl gelimesi ve dnya ekonomisindeki btnleme sonucu gelimekte olan lkelere de yaylmtr. Bu yeni finansal rnlerden biri de faktoringtir. Yurt dnda, zellikle Amerikada bir asrdan beri modern ekli ile uygulanmakta olan faktoring ilemlerine aslen Anadoluda 4000 yl nce Kane(Kltepe-Kayseri)de Asurlular zamannda balanmtr. Trkiyede modern ekli ile 1988 ylnda bir banka tarafndan balanm, daha sonra, yurt dnda bu ilemlerin genel olarak bankalar dnda kurulmu faktoring irketleri tarafndan yrtldnn anlalmas zerine 1990 ylnda ilk faktoring irketi kurulmutur. Bu yldan itibaren faktoring sektr irketleme baznda gelimesini srdrmtr. 1994 ylna kadar Trkiyede faktoring ilemleri Borlar Kanununun alacan temliki ile ilgili hkmleri ile Ticaret Kanunu genel hkmleri iinde yrtlmtr. 1994 ylnda karlan dn Para Verme lemleri Hakknda 545 sayl Kanun Hkmnde Kararname ile mevzuatmza ilk defa faktoring irketi tanm girmi ve bu konuda baz dzenlemeler getirilmitir. Ayn yl Faktoring irketlerinin Kurulu ve alma Esaslar Hakknda Ynetmelik kartlmtr. Bu ynetmelik faktoring sektrnn hukuki altyapsn oluturmann ilk admlarndan biri olarak byk nem tamaktadr. 1988 ylndan sonra hzl bir gelime sreci iinde olan bu yeni finansal teknik, zellikle KOBler asndan ok nemli bir finansal rndr. nk KOBlerin banka kredilerinden yararlanma olanaklar grece daha snrldr. Bankalar, kredi verecekleri iletmelerin gl bir bilanoya ve yeterli teminata sahip olmasn isterler ki KOBler genellikle bu nitelikler bakmndan nispeten dezavantajl durumdadr. Bu durumda KOBlerin nakit ynetimi iin kullanabilecekleri finansman kaynaklarndan en nemlisi faktoring olmaktadr. 99
Faktoring, KOBlerin yurt ii satlarna dayal olarak finansman salad ve bu tip iletmelerin nemli zamann alan alacaklarn tahsili ilemlerini yrtt gibi, yurt d ilemlerle de ihracat kolaylatrmakta, sunduu finansman yannda ihracat bedelinin denmesini garanti etmek ve bu bedelin vadesinden nce yurda getirilmesine olanak salamaktadr. KOBler asndan nemi bir yana, faktoring gibi banka d finansal rnlerin mali kesim iindeki arlklarnn artmas, Trk ekonomisi asndan da nemli yararlar salayacaktr. Trk ekonomisinde yaanan krizlerin nemli nedenlerinden biri de finans sektrnde farkllamann olmamasdr. Bankalarn piyasann arlkl ksmn oluturmas, dier bir deyimle banka d finans kurumlarnn bu piyasada yeterli bir bykle ulaamam olmas, ulusal veya uluslararas piyasalarda yaanan olumsuzluklarn ksa srede ekonomik krize dnmesine neden olmaktadr. Faktoring gibi alternatif finans kurumlarnn yeterince geliememi olmas dolaysyla mali veya ekonomik beklentileri olumsuz ynde etkileyen bir olay karsnda bankalarn, kredileri dondurmak, verilmi kredileri geri istemek, faizleri artrmak gibi davranlar ok ksa srede reel ekonomik kesimi etkileyerek ok nemli sorunlara yol amaktadr. Bu tr olaylarn reel ekonomi zerindeki olumsuz etkilerini hafifletecek yollardan biri faktoring gibi alternatif finans kurumlarnn piyasadaki etkinliklerini artrmaktr. 5.1.1. Durum Analizi Hukuki ve ticari anlamda faktr, mal satm ve hizmet arz ile uraan iletmelerin bu satlar dolays ile domu veya doacak alacaklar temellk ederek tahsilini stlenen, bu alacaklara karlk pein demelerde bulunarak finansal kolaylklar salayan, ayn zamanda mali, ticari ve idari konularda iletmeye verdii hizmetler karl crete hak kazanan kii veya kurulutur. 1990l yllar boyunca oluturulan hukuki altyap yeterli gibi grnmesine ramen, faktoring hakknda olumsuz yarglarn ilk kaynan da oluturmutur. ncelikle faktoring hizmet arlkl bir finansman teknii olarak dn para ilerinden farkldr. Ayrca 545 sayl KHK ayn zamanda ikrazatlar da dzenleyen bir kararname olduundan faktoring hizmetlerinin ikrazatlk olarak alglanmasna neden olmutur. Ayrca, baz ikrazatlarn, faktoring ismi altnda faaliyet gstermeleri de faktoring konusunda karmaa oluturmutur.
100
Olumsuz yarglara ramen faktoring, zellikle yasal altyapsnn oluturulduu 1994 ylndan itibaren, hzl bir gelime sreci iine girmitir. Sektrn, 1995 ylnda 43 milyon YTL olan ciro hacmi 2004 ylnda 14 milyar YTLye ykselmitir. Benzer bir gelime toplam aktifler ve zkaynaklarda da grlmektedir. Buna karn, alan saysnda 2001 Krizinden bu yana devam eden bir gerileme sz konusudur. 2004 yl sonu itibaryla sektrde 97 kurulu faaliyet gstermekte ve 1.500 personel istihdam edilmektedir. Toplam zkaynaklar 1 milyar YTL, toplam aktifler ise 4,1 milyar YTLye ulamtr. Sektr bu haliyle Trk finans sisteminin yaklak yzde 1ini oluturmaktadr. Ayrca d ticaret ilemlerinin yzde 3 faktoring araclyla gerekletirilmektedir. Tablo 5.1. 1. Seilmi Sektr Gstergeleri
Faktoring irketleri (Adet) alan Says (Kii) Toplam zkaynak (Milyon YTL) Toplam Aktif (Milyon YTL) Toplam Aktif/GSYH (Yzde) Trkiye hracatndaki Pay (Yzde) Kaynak: Hazine Mstearl 2002 110 1.745 430 2.091 0,76 3,49 2003 93 1.550 671 2.939 0,84 2,99 2004 97 1.500 957 4.099 0,95 3,32
Faktoring ilemlerinin sektrel dalmna bakldnda, sanayi sektrnn yzde 82, hizmetler sektrnn ise yzde 18 orannda pay sahibi olduu grlmektedir. Sanayi sektr iinde tekstil, otomotiv, gda ve demir-elik alt sektrleri n plana kmaktadr. Tablo 5.1. 2. Faktoringin D Ticaret indeki Yeri (Milyon Dolar)
2000 Trkiye iin gstergeler D Ticaret Faktoring Hacmi Toplam hracat Faktoring/ T.hracat (Yzde) Dnyada Trkiyenin yeri D Ticaret Faktoring Hacmi (Dnya) - Trkiyenin Pay (Yzde) Kaynak: Hazine Mstearl 921 27.774 3,32 2001 990 31.334 3,16 2002 1.260 36.059 3,49 2003 1.413 47.252 2,99 2004 2.093 63.120 3,32
41.704 2,21
43.460 2,28
53.702 2,35
59.669 2,37
92.158 2,27
Faktoringin d ticaret iindeki yeri incelendiinde, d ticarete dnk olarak yaplan faktoring ilemlerinin 2000-2004 arasnda hzl bir gelime gsterdii anlalmaktadr. Bununla beraber, ele alnan dnem Trkiyenin d ticaret hacminin 101
de hzla artt bir dnemdir ve bu nedenle faktoringin Trkiye ihracat iindeki pay nemli bir deiim gstermemi ve yzde 3 dzeyinde kalmtr. 5.1.1.1. Dnyada Faktoringin Yeri 2004 itibaryla tm dnyada faktring hacmi toplam 860 milyar Avro dzeyindedir. Bu miktarn 613 milyar Avro ya da yzde 71lik ksm Avrupa lkeleri tarafndan gerekletirilmektedir. lkemizin Avrupa lkeleri iindeki pay yzde 1,3; dnya faktring hacmindeki pay ise yzde 1 dzeyindedir. Tablo 5.1. 3. Sektrn Seilmi lke ve Blgelerdeki Yeri (Milyon Avro)
Avrupa Amerika Afrika Asya Avustralya Dnya toplam Trkiye Kaynak: Factors Chain International 2003 546.935 104.542 5.840 89.096 13.979 760.392 5.330 2004 612.504 110.094 7.586 111.614 18.417 860.215 7.950
Dnya faktring hacminin yzde 90 yurt ii, yzde 10u ise yurt d faktoring ilemlerinden olumaktadr. Bununla beraber, 2004 yl iindeki art oranlar dikkate alndnda ihracat faktoringi ve yurt d faktoring gibi toplam hacim iinde dk pay tutan ilemlerin, hzla gelimekte olduu anlalmaktadr. zellikle da ak ve Avrupa Birliine entegre olma yolunda hzla ilerleyen Trkiye ekonomisi iin ihracat faktoringi gibi rn trlerinin byk bir potansiyele sahip olduu dnlmektedir. 5.1.1.2. GZFT Analizi Faktoring, hizmet, finansman ve garanti ilevlerini bir arada yrten tek finansal teknik olma zellii dolays ile iletmelere nemli yararlar salamaktadr. a) Gl Ynler: 1. Alacak Tahsilat: Satc alacan tahsil edilmesi ve ilgili kaytlarn tutulmas ilemleri ile uramamakta, onun yerine bu ileri faktoring irketi yrtmektedir. Bylece iletme, bir yandan zamandan tasarruf ederek retim, ticaret, iletmesini gelitirme gibi ilerle daha yakndan ilgilenme olanana kavuurken, te yandan alacaklarn tahsilat ve ynetimi iin yapaca bro ve personel giderlerinden ksmen veya tamamen kurtulmaktadr.
102
2.
Yurt D Faktoring Hizmeti: Faktoringin hizmet ilevinden kaynaklanan
yararlar, ihracat faktoring ilemlerinde daha da n plana kmaktadr. hracat lisan ve ihracat yapt lkenin yasalarn bilmemekten doabilecek sorunlar yaamayaca gibi, lkesindeki faktoring irketinin ithalat faktr aracl ile ithalat firma hakknda elde ettii bilgilerin kendisine aktarlmas sayesinde, maln satt kimse hakknda, byk paralar harcayarak elde edebilecei istihbarat bilgilerine sahip olmaktadr. Bu hizmet sadece yurt d ilemler ile snrl bulunmamaktadr. Yurt iindeki alclar hakknda da faktring kuruluunun verdii limit sayesinde alclar hakknda bilgi sahibi olabilmektedir. Bylece pazar pay bymekte ve sat hacmi artmaktadr. 3. Alacak Ynetimi: Alacaklarn tahsil edilmesi ileminin faktoring irketine devredilmesi sonucu, satc, bu konu ile ilgili olarak alc, yani borlu ile kar karya gelmeyecek ve bu yzden aralarndaki ilikileri olumsuz ynde etkileyebilecek sorunlar yaamayacaktr. Ayrca, faktoring irketinin konusunda uzman personeli ile gerekletirecei iyi bir alacak ynetimi, dier bir deyimle demelerin vadesinde yaplmasn salamas, alacaklarn dn hzn artrarak satcnn gecikmelerden doacak maliyetlerini azaltrkeni verimini de arttracaktr. 4. Faktoringin Finansman levi: Faktoringten yararlanan iletmeler iin bu finansman yntemi nemli bir mali kaynak yaratmaktadr. Satc, alacaklarnn vadesini beklemeden, faktoring irketinden alaca n deme ile, bu alacaklarnn byk bir ksmn nakte evirmi olacak, hammadde alm gibi faaliyetlerini nemli derecede etkileyen satn almlarn pein yaparak daha ucuza elde etme olanana kavuacaktr. 5. Faktoringin Hizmet Alan irket Bilanosu zerine Etkisi: Satc alacaklarn temlik ettiinde bu alacaklar artk faktoring irketinin alacaklar haline dnr ve satc artk alcdan deil faktoring irketinden alacakl hale gelir. Bu nedenle faktoring ilemi ile satcnn firmasnn yalnz aktiflerinde bir hareket sz konusudur, alacaklarn bir ksm kasa, banka gibi likit hesaplara aktarlm olmaktadr. Bu durum, satcnn firmasnn bilanosunu daha likit bir duruma getirdii iin nc ahslar veya finans kurumlar asndan firmann kredi deerlilii artmaktadr. 6. Kaynak tasarrufu: Faktoring yolu ile finansman salayan firma, bu finansal teknikte, finansman ile satlar arasnda bir paralellik kurulduu iin, bouna veya ar kaynak kullanma riskinden korunmu olmaktadr. Bylece iletmenin 103
gelimesine ve ilem hacmine uygun kaynak kullanm, gereksiz finansman maliyetinden salayaca tasarrufla karll artracaktr. 7. Garanti levi: Faktoring irketlerinin temlik aldklar alacak bedellerinin denmemesi halinde doacak riski stlenmeleri eklinde tanmlanabilecek garanti ilevi, borlularn deme gl iine dmeleri durumunda satcy korumaya yneliktir. Garanti hizmetinin geerli olduu durumlarda, borlunun vadeden belirli bir sre sonra alacak bedelini deyememesi halinde, o sre sonunda, sz konusu alacak tutar faktoring irketi tarafndan satcya denmektedir. 8. Rekabet mkan: Sz konusu ekli ile garanti ilevi, bir yandan bu hizmetten yararlanan iletmeleri ticari ve politik risklere kar teminat altna alrken, te yandan, vadeli sat olana salayarak, onlarn rekabet gcnn artmasn ve yeni pazarlara girebilmesini kolaylatrmaktadr. zellikle, d pazarlar yeterince tanma olana bulunmayan orta ve kk lekli iletmelerin ihracata ynelebilmeleri faktoringin bu ilevi sayesinde olanakl hale gelmektedir. b) Zayf Ynler: Kredi Sigortas: Faktoringin garanti ilevi istikrarl bir ekonomi ve kredi sigortasnn yaygn olarak kullanlmas gibi koullara bal olduundan henz bu koullar salayamam olan Trkiyede yurt ii ilemlerde nadir olarak yer almakta ve genel olarak yurt d faktoring ilemlerinde uygulanmaktadr. c) neriler: 1. Faktoring Yasas: 1994 ylnda karlan dn Para Verme leri Hakknda 545 sayl Kanun Hkmnde Kararname ile bu kararnameye dayanlarak dzenlenen Faktoring irketlerinin alma Esaslar Hakknda Ynetmelik, faktoringin bugnk yasal altyapsn oluturmaktadr. Bu yasal dzenlemelerde, faktoringin hizmet ilevi gzard edilip finansman ilevine arlk verilerek bir dn verme ilemi eklinde tanmlanmas; uygulamada yanl alglama ve olumsuz yarglara neden olabilmektedir. Bu durum, faktoring irketlerinin hedef kitlesi olan KOBlere ulam ve dolays ile sektrn gelimesini engelleyen en nemli unsurlardan biridir. Sorunun zm; mevcut ynetmelie sektrn geliimini engelleyen bu unsurlar gideren ilaveler yaplarak salanabilir. Mevduat veya benzeri fon toplamalar yasaklanm olduu iin, toplum asndan bankalar gibi nemli bir risk tamayan banka d finansal kurumlarn, 104
bankalardan ayr ynetmeliklerle dzenlenmesi ve denetlenmesi doru bir yaklamdr. Ayrca, banka d finansal kurumlarn birou Trkiyede grece yeni uygulama alan bulmu olduundan, ayr bir ereve kanunu ve bu kanuna bal ynetmeliklerle dzenlenmesinin bir yarar da, sorunlarn zmnn ynetmelikler vastas ile daha ksa srede ve kolaylkla salanabilecek olmasdr. 2. Araclk Maliyetleri: Faktoring sektr, dier finansman kurumlarnda olduu gibi, yksek seviyede d kaynak kullanmaktadr. Faktoring sektrnn 2004 bilano toplamnn yzde 23 zkaynak ve yzde 49u banka kredilerinden olumaktadr. lgili kararname ve ynetmelie gre faktoring irketleri mevduat kabul edemediinden bankalardan alnan krediler ile faktoring ilemlerini finanse edebilmektedir. Yurt ii banka kredilerinde faktoring irketleri yzde 5 BSMV demektedir. Bu kaynak mterilere kullandrlrken yine yzde 5 BSMV uygulanmaktadr. Bu durum, faktoring irketlerinin finansman maliyetini ykseltirken interbanktan fonlanma imkan olan ve bunun iin de sadece yzde 1 deyen bankalar ile faktoring irketleri arasnda haksz bir rekabet oluturmaktadr. Sektrn KOBlere daha uygun maliyetle fon sunarak retimlerine canllk kazandrabilmesi iin BSMV uygulamas konusundaki bugnk durumun gzden geirilerek, Avrupa Birliinde bulunmayan ve finans sektr ve bu sektrden hizmet alanlar zerinde kayda deer bir yk oluturan BSMVnin kaldrlarak, BSMV-KDV entegrasyonu yoluyla bu ykn azaltlmas nerilmektedir. Yurt dndan kullanlan bir yl vadeden ksa olan dviz kredilerine ve TL kredilerin faizlerine uygulanan KKDF de srad bir vergi olup kaldrlmas uygun olacaktr. Ayrca bankalarn kendi aralarnda yaptklar dviz allar Kambiyo Gider Vergisine tabi olmad halde faktoring kurulularnn yurt dndan getirdikleri dviz kredilerini mevzuat gerei TLye evirmek zorunda olduklar iin bu kredilerin geri dnlerinde Kambiyo Gider Vergisi demek zorunda kalmakta ve bankalar ile faktoring kurulular arasnda haksz rekabet ortaya kmaktadr. 3. Karlklar: Yakn yllarda, bir yandan ulusal ekonomideki nemli dalgalanmalar, te yandan finansal btnleme dolays ile dnya finans piyasasndaki deiikliklerin ksa srede ulusal ekonomiyi etkilemesi, bu sektrdeki risk kavramn, n plana karmtr. Sektrdeki riskin en nemli unsurlarndan biri alacaklar karl yaplan demelerin ge geri denmesi veya hi denmemesidir. Bu sorunun etkilerini
105
yumuatacak nlemlerden biri pheli alacaklar iin ayrlacak karlklarn vergi kanunlarna gre gider yazlabilmesidir. Faktoring irketleri ancak Vergi Kanunlar erevesinde herhangi bir anonim irket gibi karlk ayrma imkanna sahip bulunmaktadr. te yandan, bu konudaki hkmlerin yarg kararlarna bal oluu, yarg kararlarnn ise uzun bir zamana yaylmas yznden faktoring irketleri nerede ise karlk ayramaz durumdadrlar. Faktoring irketlerinin, karlacak bir kanunla, pheli alacak karlklarnn vergi kanunlarnca kabul edilebilir gider yazlmasnn salanmas oluabilecek risklere karlk rezerv oluturmas sebebiyle firma bilanosuna olumlu katkda bulunacaktr. Bu tr karlk ayrlmas dolayl olarak faktoring irketlerinin borland bankalarn daha salkl kredi riski almalarn salayacaktr. 4. Kredi Sigortas: Faktoring ilemlerinin dayand temel gelerden biri de garantidir. Garanti hem yurt ii faktoring ilemlerinde hem de yurt d faktoring ilemlerinde verilen hizmetlerdendir. Bugnk ekonomik artlardan kaynaklanan yksek riskin tek bana faktoring irketince stlenilmesinin mmkn olmamas nedeni ile, yurt ii faktoring ilemlerinde hemen hemen hi uygulanamayan garantili faktoring ileminin yaplmasna olanak salamas asndan da nem tamaktadr. te yandan Hazinenin teklifi zerine kredi sigortas brannn tesis edilmesi 1998 tarihinde kararlatrlmtr. Ancak yurt ii kredi sigortasndaki genel artlar konusunda belirtilen bor demede acze dlmesinin belgelenmesi hkm, mahkeme karar gerektirmesi ve bugnk hukuk sisteminde ise bir yldan erken byle bir belgenin alnamayaca dnlrse kredi sigortasna ilerlik kazandramamtr. Bunun gibi kredi sigortasn kullanlabilir hale getirmek iin genel artlarda yaplmas gereken birtakm deiiklikler mevcuttur. Bu sorunun zlmesi durumunda, faktoring irketleri, AB lkelerinde olduu gibi yurt ii garantili faktoring hizmeti vermek olanana kavuarak, sektrdeki gelimelere ivme kazandracaktr. Ayrca Basel II kriterlerine de bu sayede uyum salanmas bakmndan adm atlm olacaktr. Yurt d faktoring ilemlerinde garanti, yurt dndaki muhabirler tarafndan verilmektedir. Muhabirler genellikle ithalatnn lkesindeki faktoring irketleridir. Bu nedenle, lkemizin ihracatn gelitirmeye alt da almaya balayan Trk Cumhuriyetlerinde ve eski Dou Bloku lkelerinde faktoring ilemleri gelimedii, dier bir deyile garanti alabilecei muhabirlerinin olmamas sebebiyle KOBlerin bu tr lkelere yapaca ihracat destekleyecek faktoring finans tekniini kullanmak 106
mmkn olmamaktadr. Bu gibi lkelere yaplacak ihracat iin, Eximbank kredi sigortasnn bu ileme kaynak salayan faktoring irketleri lehine temliin salanmas ile mmkn olacaktr. 5. Karlksz ek ve Protestolu Senetler ile lgili Bilgiler: Risk faktr, finansal ilemlerin en nemli belirleyicilerinden biridir. 5411 sayl Bankaclk Kanununun 73 nc maddesi ve 168 inci maddesinin (F) bendi uyarnca faktoring irketlerinin de Merkez Bankas Risk Merkezinden yararlanmas sz konusudur. Ancak Risk Merkezi bilgileri yannda, karlksz ek ve protestolu senetlerle ilgili bilgiler de bu konuda byk nem tamaktadr. Bu bilgilerin faktoring irketlerine temini konusunda taraflarca deerlendirme yaplmas ve yaplan deerlendirme sonucuna gre nlem alnmas uygun olacaktr. 6. Fatura ile lgili Sorunlar: Bugnk yasal altyap gerei, faktoring ilemlerinin dayana, fatura veya dier tevsik edici belgelere dayal, mal veya hizmet satndan domu veya doacak alacaklardr. Bu erevede fatura veya benzeri tevsik edici belgeler faktoringin dayand ana belgelerdir. Ancak, mevcut yasalara gre, tek bana faturann, kendisinden kaynaklanan alacan tahsili asndan adli mercilerde delil ve yaptrm gc, uzun davalar sonucunda verilecek karara bal olmaktadr. Faktoring irketleri, temlik aldklar alacan dayand fatura veya tevsik edici belge yannda, bir deme arac olarak ek veya senet almak ve Faktoring irketlerinin alma Esaslar Hakknda Ynetmeliin 8/d maddesinin kambiyo senetlerine dayal olsa bile fatura ve alacan bir mal veya hizmet satndan domu olduunu tevsik eden benzeri belgelerle ilikilendirilmeyen alacaklar satn alamazlar hkm erevesinde fatura ile deme arac olarak aldklar ek ve senetler arasnda, bugnk piyasa artlarnda neredeyse olanaksz olan, birebir uyum salamak durumunda kalmaktadrlar. Bu durum, ayrca, faktoringin ek ve senet karl finansman salayan ikrazatlk eklinde alglanmasna neden olarak faktoringin gelimesine engel olmaktadr. Sorunun zm, faturann bugnk yasal geerliliini artracak, borcun denmemesi durumunda onu, ek ve senet gibi yasal yaptrm gcne sahip bir duruma getirecek yasal hkmlerle mmkn olacaktr. Tm faturalar iin byle bir hukuki dzenlemenin uygun bulunmamas durumunda, yalnz finansman amac ile temlik alnan alacan dayana olan faturalar iin dzenleme yaplmas da sorunu zme ulatracaktr.
107
Faturaya byle bir hukuki altyap kazandrldnda faktoring irketleri, teminat veya deme arac olarak ek ve senet almakszn sadece faturaya dayanarak ilem yapabilecek; ilemler kolaylarken, sektrn imaj kayb ve ilgili sorunlar ortadan kalkacaktr. 7. Temlik Yasa: zellikle baz kamu iletmelerinin szlemelerinde temlik yasa bulunmaktadr. Bu sebeple kamuya mal satan KOBler alacaklarn faktoring irketine temlik ederek finansman imkan yaratamamaktadr. letme sermayesi a olan bu kurulular, dolaysyla alclarna vade de tanyamaz durumunda kalmaktadr. Kamudan alacaklarn faktoring kuruluuna devredilebilmesi durumunda hem kamu iletmeleri vadeli deme imkan elde edebilecek hem de KOBlerin sat potansiyeli artabilecektir. Ayrca, sadece kamu otoriteleri deil piyasadaki byk alclar da szlemelerinde temlik yasa olmasa dahi zmnen satclar (KOBler) zerinde bask kurarak temlii kabul etmemekte ve haksz rekabete sebebiyet vermektedir. Bu sebeple ncelikle kamu otoritelerinin szlemelerinden temlik yasa hkmnn karlmas; byk alclara da haksz rekabete sebebiyet vermeleri nedeniyle yaptrm uygulanmas KOBleri destekleyecek ve sektre de hacim kazandracaktr. 8. Kambiyo Mevzuat: Faktoring irketleri yasal tanm olarak domu veya doacak alacaklar temlik alabilirler. Ancak kambiyo mevzuat sebebiyle yurt d ilemlerden doacak alacaa fon salanamamaktadr. rnein ihracat akreditifini bu ilem prefinansman saylmakta olduundan yklemesi yaplmadan finanse edememektedir. Zira prefinansman verme yetkisi sadece bankalara verilmitir. Ayrca ithalat faktoringi ileminde de faktoring kurulularnn ithalat transfer yetkisi olmamas sebebiyle bu ilemler bankalar araclyla yaplabilmektedir. Trkiyede ithalat faktoring hacmi bu sebeple geliememektedir. 2004 ylnda toplam cironun yzde 1,5i kadar ithalat faktoring cirosu vardr. Bu nedenlerle, kambiyo rejiminin kstlayc etkisinin kaldrlmas ve bankalara tannan imkanlarn finansal kurulu olan faktoring kurulularna da tannmas sektr destekleyecektir. 9. effaflk: Trkiyedeki irketlerin bilanolarnn yetkili bir kamu otoritesine teslim edilmesinin ve bununla birlikte irketlerle ilgili zgemi, bilano ve kar zarar hesaplarnn eriilebilirliin salanmasnn yani effafln ticaret hacmini arttrc ve kayt d ekonomiyi azaltc etkisi olacaktr.
108
5.1.2. AB Mktesebatna Uyumun Dzeyi ve Katlm Srecinin Etkileri Halihazrda ABnin, faktoring ilemleri bakmndan ye devletlerin ulusal mevzuatn balayan zel bir dzenlemesi yoktur. Faktoring ilemleri her bir ye lkede ayr bir dzenlemeye tabi olmaktadr. Nitekim, az sayda ye lkede zel dzenlemeler yaplmken, dierlerinde genel hukuk kurallarna gre faktoring yaplabilmektedir. Bununla beraber, bir ye lkede faktoring ad altnda grlen ilemlerin, dier ye lkelerde de faktoring olarak tannmas hakknda bir dzenleme vardr. (Karlkl tanmaya ilikin EEC 89/646 sayl Direktif) Bu dzenleme, ye bir devletin mevzuatna gre kurularak faaliyette bulunan faktoring irketinin, hizmetini baka bir ye lkede, muhabiri araclyla deil de, bizzat kendisi ifa etme durumunda nem arz etmektedir. 2000/12 sayl Direktif ile bu direktifte deiiklik yaplmtr. Uluslararas faktoring ilemlerinde eitli faktoring kurulularnn ye olduu iki byk zincir szkonusudur: IFG-International Factors Group (www.ifgroup.com) ve FCI-Factors Chain International (www.factors-chain.com). Bu zincire ye kurulularn uluslararas ilemlerde uymak zorunda olduu ortak kurallar vardr. Bu kurallar sadece AB lkelerini deil tm dnya lkelerini kapsamaktadr. 5.1.3. Gelecee Dnk Stratejiler Faktoring sektrnn ana amac, bugne kadar, deiik nedenlere dayal olarak olumu olumsuz yarg ve alglamalar ortadan kaldrarak doal kullanclar olan KOBlerin gerek yurt ii, gerek yurt d nakit ynetimindeki gerek yerine ulaabilmektir. Kamu ynetimi KOBlerin finansman ihtiyacn karlamak amac ile uzun sreden beri, faktoring dnda, deiik politikalar uygulamaya koymu, ancak bu konuda tatmin edici bir sonuca ulaamamtr. Bu adan, faktoring sektrne den grev, KOBler asndan faktoringin nemini daha iyi anlatabilmek ve yaygn kullanmn engelleyen sorunlar zme kavuturabilmektir. Sorunlarna ramen, bugn sektr, ekonomik adan nemi devaml olarak vurgulanan ihracat ynndeki katklarn srdrebilmektedir. Trkiye yurt d faktoring hacmi 1990 ylnda 90 milyon dolar iken, 2004 ylnda 2.093 milyon dolara ulamasna karn bu art yeterli deildir. Zira, faktoring sektr Trkiye ihracatnn yzde 3,3n gerekletirmeye araclk etmektedir. Trkiye, dnya d ticaret faktoring hacminde ise yzde 2,3lk bir paya sahiptir. 109
2001-2004 yllar arasnda yaanan kriz ve bu krizin yansmalar neticesinde bu oranlar dk gereklemi olup, nmzdeki 7 yllk kalknma plannda Trkiyenin yapaca geliim atana paralel olarak faktoring sektrnn d ticaret araclk paynn yzde 5lere kmas ulalabilir bir hedef olarak grlmektedir. Yurt ii faktoring ilemlerinde yurt ii kredi sigortasna ilerlik kazandrarak KOBlerin yurt ii satlarna garanti bazl finansman destei salamak faktoring sektrnn vizyonudur. Ayrca irket bilanolarnn yetkili bir merci kanalyla dier irketler tarafndan grlmesinin salanmas yani effaf olunmas ticaret hacmini nemli lde arttracak veri bankas olumasna imkan verecektir. Bu da garantili yurt ii faktoring hacmine yansyacak ve AB lkelerindeki garantili yurt ii faktoring hacminin toplam yurt ii faktoring hacmine oran olan yzde 48 Trkiye iin de eriilebilir hedef olacaktr. 5.1.3.1. Stratejik Amalar ve Hedefler Bir yandan bu hedeflere ulamak iin aba harcanrken, dier yandan faktoring sektrnn en nemli ilkesi, uluslararas alanda kabul gren ve nceki blmlerde belirtilen tanm erevesinde uygulamalarna devam ederek, dier bir deyimle tanmda belirtilen kurallardan taviz vermeksizin, bugn bir dn verme ilemi gibi alglanan faktoringi gerek kimliine kavuturmaktr. 5.1.3.2. Hedefleri Gerekletirecek Faaliyetlerin Belirlenmesi Faktoring sektr, yukarda belirtilen ilke erevesinde, hedeflerine ulaabilmek iin bir yandan sektrn gerek kimlii ile tantmna nem verirken dier yandan, yukarda zetlenen ve hedeflere ulalmasn engelleyen sorunlarn ilgili kamu otoriteleri ile deerlendirerek zme kavuturmaldr. FCI gibi faktoring ile ilgili uluslararas kurulularda en ok ye bulundurarak bu kurulularn ynetim kurulu, eitim ve hukuk kurulu yelii ve ynetim kurulu bakan yardmcl gibi en yetkili kademelerinde stlendikleri grevler ile uluslararas alanda kendini kantlam Trk faktoring sektr, yurt iinde henz kendini tam olarak tantamamtr. Daha ok yasal altyap eksikliklerinden kaynaklanan bu durum dzeltildii takdirde, yaps gerei KOBlere hizmet veren, iinin tr gerei fatural ticareti zendiren ve finans sektrne canllk ve rekabet getiren faktoring sektrnn Trk ekonomisine katks nemli boyutlara ulaabilecektir. zellikle, kk boyutlu olmalarndan kaynaklanan risk nedeni ile 110
banka kredisi kullanma olanaklar grece snrl olan ve toplam katma deerin nemli bir blmn yaratan KOBlerin finansman ihtiyalarn karlamada nemli bir kurumsal yap oluacaktr. 5.2. FNANSAL KRALAMA (LEASING) lkemizde finans kesimi zellikle 1980li yllarn bandan itibaren geliim srecine girerek, finansal rnlerde eitlilik salanmaya allmtr. lkemizde leasing uygulamas 10.06.1985 tarihinde yrrle giren Finansal Kiralama Kanunu ile yrrle konulmu ve bu Kanun ile leasing Trkeye Finansal Kiralama olarak gemitir. Finansal kiralama, geleneksel finansman yntemlerine gre daha yeni bir yntemdir. Orta vadeli yatrm kredisi, kira, taksitli sat gibi deiik ilemin birlemesinden oluan ve bunlardan farkl bir nitelik gsteren, kendine zg bir ilem olan leasing, Trkiyede benimsenen ekliyle orta vadeli kredi kullanmna ok yakn bir finansman yntemidir. Leasing irketleri, lkemizde i tasarruflarn yetersiz olmas ve buna bal iletmelerin fon ihtiyalarnn karlanamamas nedeniyle gerekletirilemeyen yatrmlara destek vermektedir. zellikle yatrm mallarnn finansman arac olarak kullanlan leasing, finans sektrnde katma deer yaratan en nemli yntemlerden biridir. Dolaysyla leasingin tevik edilmesi, yatrm mallarnn finansmann tevik etmek anlamna gelmektedir. Leasing ekonomiye yeni bir boyut getirerek retimin artmasna katkda bulunmaktadr. Ayrca, teknolojinin yenilenmesine araclk ederek refah seviyesini arttrmada nemli bir yeri mevcuttur. Dier taraftan, zellikle KOBler iin salkl bir vergi dzeninin oluturulmasn teminen, vergi matrah douracak her trl ilemin belgelenmesi ve muhasebe kaytlarna doru bir biimde aktarlmas konusunda leasing son derece elverili bir ortam oluturmaktadr. Finansal kiralamann avantajlar u ekilde sralanbilir: Yatrmlara orta ve uzun vadeli kaynak imkan, Maln mlkiyetinin finansal kiralama irketinde kalmas nedeniyle yatrmclarn teminat ihtiyacnn asgariye inmesi ve bu nedenle leasingin bir finansman modeli olarak banka kredilerine gre daha esnek olmas, Bankaclk sistemine zarar vermeden bilanolar iyi olmayan mteebbis ve giriimci KOBlere kaynak aktarlabilmesi,
111
Kredilendirme prosedrnn bankalara gre daha seri olmas, letmelerin fon aklarna gre hazrlanan uygun ve esnek deme planlar ile nakit akn dzenli tutmas, Beklenmedik faiz ve maliyet artlar ile karlalmamas, Satn alma (ithalat) ile ilgili tm ilemlerin leasing firmas tarafndan yaplmas, Leasing irketlerinin KOBlerin yatrmlarn finanse etmede tecrbeli olmalar, Yatrm mallarna indirimli KDV uygulamas, Belge dzeninin yerlemesine, dolaysyla kayt d ekonominin kayt altna alnmasna katk. 5.2.1. Durum Analizi Yurt dnda yaplan leasing ilemlerinde operasyonel leasing nemli paylara ulam olmasna karn lkemizde leasing ilemlerinin sadece finansal leasing tr uygulanmaktadr. Leasingin bu iki ana tr dikkate alndnda, leasing ilemlerinin finansman ilevi (finansal leasing) yan sra leasing konusu maln bakm-onarm hizmetlerinin de verildii kiralama ilevinin (operasyonel leasing) mevcut olduu ve bu yntemin yaygn olarak kullanld bilinmektedir. lkemizde nmzdeki dnemlerde yeni tekniklerin (yaratc finansal leasing, operasyonel leasing v.b.) uygulanabilirlilii arttka leasing ilemlerinde finansman ilevinin yan sra hizmet unsurunun da daha ok salanabilir hale gelecei aktr. Leasing irketlerinin finansman salad firmalara ynelik kredi deerlendirmesi bankalardan ya da dier mali kurumlardan farkllk arz etmektedir. Bunun en nemli nedeni, yukarda belirtildii gibi leasinge konu maln hukuki mlkiyetinin leasing irketinde bir teminat olarak kalmasdr. Mlkiyet hakknn getirdii pratik ve hukuki avantajlarla, kiralanan maln nc ahslara devrinin ve satnn mmkn olmamas ve kiralanan maln ikinci el deeri gibi hususlar bankaclktaki kredi deerlendirmesinden farkllklar oluturmaktadr. Leasing, Kanunun yrrle girdii dnemden bu yana geen 20 yllk geliim srecinde 200.000e yakn proje finanse ederek yaklak 23 milyar dolar tutarndaki yatrma orta ve uzun vadeli kaynak salamtr. Ekonomimizin byme ve canllk gsterdii dnemlerde, leasing irketleri, yeterli zkaynaa sahip olmayan
112
giriimcilere nemli frsat ve hizmetler sunmutur. Bu sre zarfnda, leasing irketleri lkemizde kaynaklarn verimli ve retken alanlara kaydrlmasna araclk etmi ve zellikle KOBlerin finansmannda nemli roller stlenmilerdir. Yine bu dnemler itibaryla tevik belgesine balanm 3.138 adet belge kapsamnda toplam 1,6 milyar YTL tutarnda proje finansal kiralama yoluyla finanse edilmitir. Tablo 5.2. 1. Finansal Kiralama Sektr Genel Bilgiler (Bin YTL)
Sektrdeki Kurulu Says lem Hacmi (Bin YTL) Net Kira Alacaklar (Bin YTL) Toplam Aktifler (Bin YTL) Kaynak: Hazine Mstearl 2003 104 3.567.127 3.091.622 4.061.588 2004 95 4.783.236 4.022.730 5.087.194
Trkiyede halihazrda kaytl 80 leasing irketi, 5 katlm bankas ve 10 Kalknma ve Yatrm Bankas olmak zere toplam 95 leasing yapmaya yetkili kurulu bulunmaktadr. Ancak, bu irketlerin tamam aktif deildir. Finansal Kiralama Dernei (Fider) yesi olan 39 irket ise piyasa paynn yaklak yzde 90na sahiptir. Tablo 5.2. 2. Yllar tibaryla Yurt i Leasing lem Hacmi
lem Hacmi Yllar (Milyon Dolar) 1998 1.941 1999 945 2000 1.630 2001 732 2002 1.328 2003 2.166 2004 2.921 2005/9 2.900 Kaynak: Fider Not: Fider yesi irketlerin ilem hacmini gstermektedir. lem Adedi 18.264 11.031 19.719 6.712 19.383 24.250 28.581 26.230
2004 yl ilem hacmi ve kira alacaklarnn geliimine bakldnda, leasing sektrnn KOBlerin orta lekli yatrmlarnn finansmannda nemli bir yer edinmeye baladn sylemek mmkndr. Tablo 5.2.2 ve ekil 5.2.1 leasing ilemlerinin ekonomik olarak bykln gstermektedir. Leasing ilemlerinin zel sabit sermaye yatrm harcamalarndaki paynda yllar itibaryla bir art gzlenmesine ramen, ulalan oran olduka dk seviyede bulunmaktadr.
113
ekil 5.2. 1. Leasing lemlerinin Sabit Sermaye Yatrm Harcamalar indeki Pay
7.72% 6.72% 5.58% 3.52% 5.20% 4.25% 6.80%
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
Kaynak: Fider, TK Not: Fider yesi irketlerin ilem hacmi zerinden hesaplanmtr.
5.2.1.1. Dnyada Finansal Kiralamann Geliimi Leasing ilemleri ilk olarak 1930lu yllarda ABDde ekonomik kriz sonras yaanlan finansman glklerini karlamak amacyla balamtr. zellikle 1950li yllarda bankalarn tabi olduu kurallar gerei bankalardan kredi alamayan KOBlere bankaclk sistemine zarar vermeden finansman salayan bir yntem olarak Amerikada yaygnlam, 1960 ylndan balayarak da Bat Avrupa ve Japonyada geni bir uygulama alan bulmutur. Gelimekte olan lkelerin bu yntemle tanmas ise 1975 ylndan sonra IFC nderliinde olmu ve 1975-1995 yllar arasnda IFCnin uygulamada destek olduu 36 lkede leasing finansman teknii zellikle KOBlerin ekonomideki katma deerinin artmasnda nemli bir rol stlenmitir. ekil 5.2. 2. Dnya Leasing Hacmi (Milyar Dolar)
520,0 500,0 480,0 460,0 440,0 420,0 400,0 380,0 1998 1999 2000 2001 2002 2003 432,5 473,5 499,0 476,6 461,6 511,7
Kaynak: Euromoney Yearbooks-World Leasing Yearbook 2005
114
Dnyada leasing ilem hacmi 2003 yl sonu itibaryla 500 milyar dolar seviyesini gemitir. ABDde irketlerin yzde 80i ihtiyalarn leasing yoluyla karlar hale gelmitir. Bugn dnyada zel sektrn her 8 yatrmndan biri, OECD lkelerinde ise her yatrmndan biri leasing ile finanse edilmektedir. ABDde sabit sermaye yatrmlarnn yzde 31i, Kanadada yzde 22si, Bat Avrupada yzde 1016s leasing yoluyla finanse edilmektedir. Macaristan ve ek Cumhuriyetinde leasing, toplam yatrmlarn srasyla yzde 21 ve yzde 18ini finanse etmektedir. Trkiyede leasingin toplam zel sektr yatrmlar iindeki pay ise yzde 5-8 arasnda seyretmektedir. Tablo 5.2. 3. eitli lkelerde Leasing lem Hacmi ve Yatrmlardaki Pay (2003)
lem Hacmi* Yatrmlardaki Pay** (Milyar Dolar) (Yzde) ABD 208,00 31 Japonya 68,80 9 Almanya 48,31 22 Fransa 26,36 15 talya 23,99 8 ngiltere 18,88 14 Kanada 14,10 22 spanya 11,53 6 Avustralya 7,05 20 svire 6,87 11 sve 6,17 12 Hollanda 5,51 7 Avusturya 4,67 10 Belika 4,17 9 ek Cumhuriyeti 4,06 18 Macaristan 3,81 21 Rusya 3,64 6 Danimarka 3,14 7 Polonya 2,99 21 Portekiz 2,88 8 Trkiye 2,20 7 Kaynak: Euromoney Yearbooks-World Leasing Yearbook 2005 * lkelerin ekipman leasing hacimleri. **lkelerin ekipman leasing hacimlerinin makine-ekipman sabit sermaye yatrmlar iindeki pay.
5.2.1.2. GZFT Analizi Leasing lkemizde nemli gelimeler gstermi olmasna karn istenen dzeye gelememitir. Trkiye dnya sralamasnda 2003 yl verileriyle 24 nc srada, Avrupa sralamasnda ise 18 inci srada yer almaktadr.
115
Leasing sektrnn gelimiliinin ls olan penetrasyon oran (leasingin yatrmlardaki pay), lkemizde gelimi lkelerdeki seviyelere ulaamamtr. Leasing yoluyla gerekletirilen yatrmlarn paynn, sabit sermaye yatrmlar iindeki orannn henz yzde 5-8i gememi olmas da bu hususu ortaya koymaktadr. Gelimi lkelerde leasingin toplam yatrmlar iindeki pay yzde 2025 seviyesindedir. Bunun ana nedeni Trkiyede leasing ilemlerinin sadece finansal leasing trnn kullanlmas ve finansal leasing dndaki leasing ilemlerinin adi kiralama olarak alglanmasdr. Dnyada leasing ilemleri iinde yzde 30-35 paya sahip olan ve adi kiralamadan farkllk arzeden operasyonel leasing ilemleri lkemizde yaplmamaktadr. 5.2.2. ABye Katlm Srecinin Etkileri Leasing ilemlerinin uygulamasnda, AB lkeleri arasnda hukuki dzenleme, vergi, muhasebe, KDV, tevik unsurlar asndan bir yeknesaklk bulunmamaktadr. Her lke bu faaliyet alann kendi lke dinamiklerine bal olarak belirlemektedir. ye lkeler kendi ulusal politikalar erevesinde sistemin gelitirilmesine ynelik farkl dzenlemeler getirmitir. Ayrca bir ok AB lkesinde leasing ilemleri, zellikle ilk evrede 10 yatrmlarn tevik edilmesi politikas erevesinde ele alnarak eitli teviklerle desteklenmitir. Bu vergisel zendirmeler ABye yeni giren Dou Avrupa lkelerinde halihazrda daha belirgin ve yaygn olarak uygulanmaktadr. Leasingin lkemizde de kendine zg ihtiya ve kalknma programlar ile yatrmlar tevik ve banka d mali piyasalarn derinletirilmesi ve gelitirilmesi hedef ve politikalar dorultusunda deerlendirilmesi gerekmektedir. Ayrca, AB lkelerinde leasing irketlerinin dorudan fon salayaca trev piyasalar da olduka gelimi durumdadr. ABde leasing irketleri asndan banka d kaynaklarn kullanlabilecei zellikle varla dayal menkul kymet gibi finansal aralar gelimitir ve youn olarak kullanlmaktadr. lkemizde ise halihazrda leasing irketleri fon kayna olarak arlkl banka kredilerini kullanmaktadr. Leasing gibi, orta ve uzun vadeli finansman salayan enstrmanlarn gelimesini salamak iin, uzun vadeli ve uygun maliyetli fon temini nem tamaktadr. Bu alanda trev piyasalar gelitirecek, leasing irketlerinin menkul kymetletirme ilemlerini kolaylatracak dzenlemelere ihtiya mevcuttur.
10
Finansal kiralama ilemlerinin geliimi bir ka evreye ayrlabilmektedir. lk evreye finansal leasing ilemleriyle balanrken ilerleyen evrelerde yaratc leasing-operasyonel leasing gibi ilemler ortaya kmaktadr.
116
Tablo 5.2. 4. Leasing lemlerinde AB lkelerindeki Denetim ve Dzenlemeye likin Uygulamalar

Leasing irketlerinin kuruluu iin yasal bir form var m? Almanya Yok Kurulu ve leyie likin zel Dzenlemeler Mevcut mu? Yok Bankaclk Denetimi var m? Yok Kurulu n izne tabi mi? Hayr
Avusturya
Yok
Finans kurumu Statsndedirler. Yok
Yok Yok Dolayl olarak konsolidasyonda banka itirakleri iin var Yok Yok
Evet
Belika
Yok
Evet
Danimarka
Yok Yok
Yok Leasing aktivitesinde bulunan finans kurumlar iin baz dzenlemeler mevcut Finansal leasing yapanlar finans kurumu olarak tescil olmaktadr. Yok
Hayr Hayr
Finlandiya
Fransa
Finansal leasing iin var.
Finansal leasingte Bankaclk ve Finans Kanunu uygulanmaktadr. Yok Yok Leasing yapan kurulu ayn zamanda mevduat toplayan bir kurulu ise var Yok Yok Leasing yapan kurulu ayn zamanda mevduat toplayan bir kurulu ise var.
Evet
Hollanda
Yok
Hayr
ngiltere
Yok
Tketiciye leasing yapanlar, tketici kanununa tabidir.
Hayr
talya
Finans Kurumu
Lksemburg
Yok
Yok
Hayr
Kaynak : www.leaseurope.org
5.2.3. Gelecee Dnk Stratejiler 5.2.3.1. Stratejik Amalar ve Hedefler Trkiyede henz gelime safhasnda olan ve finansal leasing evresinde olan sektrn gelimi lkelerdeki seviyeye ve Trk finans kesiminde nemli bir paya ulaabilmesi iin, leasing kavramnn kanun ve ynetmeliklere yerletirilmesi ve dnyada gelien dier leasing rnlerinin uygulanmasna imkan verilmesi ve uygulamadan kaynaklanan sorunlarn giderilmesi gerekmektedir. Bu nedenle sektrde temel hedef, leasingin yatrmlar iindeki kullanm orann gelimi lkelerdeki yzde 15 seviyesine ykseltmektir.
117
5.2.3.2. Hedefleri Gerekletirecek Faaliyetlerin Belirlenmesi 1. Finansal Kiralama Kanununun yeni leasing tekniklerine imkan verir hale getirilmesi: 10.06.1985 tarihinde yrrle giren 3226 sayl Finansal Kiralama Kanunu bu sre zarfnda olduka yaygn bir kabul grerek leasingin lkemizde yerlemesinin ve uygulamalarn itihat haline gelmesinin altyapsn oluturmutur. Ancak sektrn gelimi lkelerdeki paylara ulaabilmesi iin, mevcut Kanunda dnyada gelien leasing rnlerine (operasyonel leasing, sat ve geriye leasing, alt leasing, yazlm leasingi vb.) imkan verir ek dzenlemelere ihtiya duyulmaktadr. 2. Birlik kurulmas ve szlemelerin Birlikte tescil edilmesi: Finansal kiralama ilemlerinin zelliinden doan korumalarn salanmas asndan tescil zorunluluu nem arz etmektedir. Tescil ile amalanan finansal kiralama ileminin aleniyetinin salanmas ve zellikle menkul kiralamas asndan iyi niyetli nc kiilerin hak iktisabnn engellenmesidir. 3226 sayl Finansal Kiralama Kanununda tescil ilevi noterlere verilmitir. Ancak 20 seneye yakn uygulamada, noterler bnyesinde tutulan sicillerin merkezi bir sistem iermemesi ve nc ahslarn bu sisteme bavurma zorluu nedeniyle, noter tescili bu ilevini yerine getirememitir. Tescilin bu fonksiyonunu yerine getirmesi ancak kurulacak merkezi bir messese bnyesinde salanabilecektir. Kirac ve kiralayann mal zerindeki haklarnn gvenli bir ekilde korunabilmesi iin Finansal Kiralama Birlii kurulmas ve tescilin Birlik nezdinde yaplmas uygun olacaktr. 3. Leasinge konu alan maln teminat ilevini glendiren dzenlemeler yaplmas: Leasinge konu maln teminat ilevi dolaysyla leasing irketleri, giriimcilere daha esnek teminat koullaryla fon salayabilmilerdir. Ancak uygulamada fesih sonras kiralanan maln likiditeye evrilmesi 1 yl gibi olduka uzun bir hukuki srete gerekleebilmektedir. Bylece mal, ne kiralayan ne de kirac tarafndan kullanlmakta ve dava sonulanncaya kadar uzun sre atl bir durumda kalmaktadr. Bu da zellikle leasing ilemlerinin konusunun yksek teknolojik mallar olmasndan hareketle, teminat zellii olan ekipmann deerinin srekli gerilemesi hatta sfra inmesi sonucunu dourmaktadr. Kiralayan ve kiracnn karlarn yeterince koruyan, kiralayann fesih konusu mal zerindeki tasarrufunun salanmas, asl davann kiralayan aleyhine sonulanmas durumunda ise kiracnn tazminat isteme hakknn olumasna ynelik dzenlemelerin yaplmas gerekmektedir. Bu ekilde bir dzenleme yapld takdirde, leasing 118
firmalar KOBlerin yan sra, mikro iletmelerin yatrmlarna da ynelecek ve bu iletmelere daha cesaretle kaynak salayabilecektir. 4. Leasing irketlerinin fon temin edebilmesi: Fonlama imkanlarnn gelitirilmesine ynelik aadaki dzenlemelerin yaplmas dnlebilir: Leasing irketlerinin alacak portfynn menkul kymet ihracn kolaylatracak ve tevik edecek dzenlemeler, zel Emeklilik irketlerinin fon portfylerinde belli oranda leasing menkul kymetlerinin yer almas ynnde dzenleme, IFC gibi uluslararas kurulularn sektre orta ve uzun vadeli fon temininin tevik edilmesi. 5. Leasing irketlerinin bankalardan kullandklar kredilerdeki BSMV, KKDF gibi araclk maliyetlerinin drlmesi: Finansman salayan kurulular olarak, leasing irketleri yksek miktarda kaynaa ihtiya duymaktadr. Ancak yurt ii bankalardan kullanlan kredilerin yzde 5 orannda BSMVye tabi olmas leasing irketlerinin kaynak maliyetlerini arttrmakta ve bu da arlkl olarak KOB yatrmlarn finanse eden sektrde KOBlere aktarlan kaynan pahallamasna neden olmaktadr. 6. Tm finans kesiminin mteri bilgilerinden faydalanaca dzenlemeler yaplmas: Leasing bir finansman yntemi olduundan, leasing irketlerinin de halihazrda sadece bankalarn yararlanmakta olduu karlksz ek ve protestolu senetlerle ilgili bilgilerden ve mteri veri kurulularndan yararlanabilmesi salanmaldr. 7. Leasing sektrnn bankaclktan farkl deerlendirilmesi: Giriimcilere daha salkl ve daha ucuz kaynak aktarmak iin mevduat toplamayan kurumlar olan leasing firmalar bankalara gre, dnyann bir ok yerinde olduu gibi daha hafif kural, denetim ve dzenlemelere tabi tutulmaldr. 5.3. TKETC FNANSMAN RKETLER 545 sayl KHK ile genel erevesi izilmi olan finansman irketlerinin kuruluu, ileyii, denetimi, yapamayacaklar i ve ilemler ile ynetim yapsna ilikin Tketici Finansman irketlerinin Kurulu ve alma Esaslar Hakknda Ynetmelik 26 Temmuz 1994 tarihinde yrrle girmi ve gnn ekonomik
119
gelimeleri karsnda yetersiz kald dnlen bahse konu ynetmelikte 9 Kasm 2001 tarihinde gerekli deiiklikler yaplmtr. Bu finansman modelinde, tketicilere deme kolayl salamak suretiyle talebi artrmak ve buna bal olarak da retici firmalarn pazar paylarn artrmak hedeflenmitir. Tketici finansman irketlerinin kredilendirme ilemlerinden nihai tketici olan gerek ve tzel kiiler yararlanabilmektedir. Tketici finansman irketleri tketicilere ve kurululara her trl mal ve hizmet satn alnmasnda kredi kullandran finansal kurululardr. Krediye uygulanacak faiz oranlar genellikle yasalarla snrlandrlmtr. Kredilendirilen rnn tketim mal ve krediyi kullanan gerek veya tzel kiinin nihai tketici olmas gerekmektedir. Faiz karl para kullanma esasna dayal bu sistemin yaygn bir uygulama alan bulmasnn nedeni, bankalarn tketici ve KOBlere kolay kredi kullandrmamasdr. Baka bir deyile, tketici kredisi kullanan kesimin banka kredisi kullanabilecek dzeyde dzenli gelirinin olmamasdr. Bu nedenle geni bir tabana hitap eden finansman kredileri, talep art saladndan retimde art ve buna bal olarak da ekonomide nemli canlanma salamaktadr. Tketici finansman irketlerini bankalardan ayran nemli hususlar; tketiciye dorudan nakit kredi tahsisi yaplmayp finansman irketinin anlamal olduu satc firma veya bayilerden tketicinin satn alaca mal ve hizmetleri taksitlendirmek suretiyle kredi alm olmas, finansman irketlerinin mevduat toplama yetkilerinin olmamas ve teminat mektubu verme yetkilerinin bulunmamas olarak nemli noktada toplanabilir. 5.3.1. Durum Analizi Tablo 5.3. 1. Yllar tibaryla Tketici Finansman irketleri Genel Bilgileri (Bin YTL)
Yl Aktif 2000 644.935 2001 683.919 2002 547.625 2003 760.165 2004 1.274.523 Kaynak: Hazine Mstearl zkaynak 49.101 -47.954 89.259 55.674 128.466 Kar/Zarar 11.410 -167.458 14.486 50.998 39.056
Finansman irketlerinin faaliyete gei tarihi faktoring irketleriyle ayn yla rastlad halde, bugn hala faaliyette bulunan irket says sadece 7dir. Ancak az
120
sayda oln bu irketlerin toplam aktiflerinin faktoring ve finansal kiralama irketlerinin yaklak yarsna tekabl etmesi, lkemizde tketici kredilendirme ilemlerinin yatrm mallarnn finansmanndan ok daha hzl gelime gsterdiinin kantdr. Talep yaratma zellii olan finansman irketlerinin ileyiine paralel olarak yatrmlarda art kaydedilmemi olmasnn nedeni, bu irketlerin kendi zkaynaklar ile faaliyette bulunmalar ve finansman ihtiyalarn genellikle yabanc finans kurumlarndan salamalarnn yansra, ekonomideki olumsuz gelimelerden zellikle kur ayarlamalarna bal olarak ok etkilendikleri sylenebilir. Ayrca; Avrupa Birliine uyum srecinde yaplan mevzuat deiiklii ile yabanc irketlere izin verilmesi ve buna bal olarak da zellikle ithal otomobil ve dier nakil aralarnn kredilendirme ilemlerinde nemli art kaydedilmitir.
121
6. BREYSEL EMEKLLK SSTEM Bireysel emeklilik sisteminin dayanan oluturan 4632 sayl Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatrm Sistemi Kanunu TBMM tarafndan 28 Mart 2001 tarihinde kabul edilmi, 7 Nisan 2001 tarih ve 24366 sayl Resmi Gazetede yaymlanm ve yaym tarihinden 6 ay sonra 7 Ekim 2001 tarihinde yrrle girmitir. Kanunu tamamlayc nitelikteki ynetmelikler, tebliler ve dier mevzuat Hazine Mstearl ve Sermaye Piyasas Kurulu tarafndan hazrlanmtr. Bireysel emeklilik sistemi, ikinci bir emeklilik geliri ile bireylerin emeklilikte refah seviyelerinin artmasna, altyap yatrmlar ve uzun vadeli yatrmlara kaynak yaratlarak sistemin yeni i ve istihdam olanaklar yaratmasna, sosyal gvenliin kapsamnn genilemesine ve kamunun sosyal gvenlikten kaynaklanan yknn azaltlmasna, mali sektrde uzun vadeli fonlarn artmasna, bylece mali sektrn daha salkl ilemesine, enflasyonla mcadele ve istikrarl bymeye olumlu katk salamasna, kurumsal yatrm stratejileri ile piyasalardaki dalgalanmalarn ve speklasyonlarn azalmasna, sermaye piyasasnn derinlemesine olanak salayacak bir zel emeklilik sistemidir. Sistem, 27 Ekim 2003 tarihinde bireysel emeklilik fonlarnn kurulmas ve emeklilik planlarnn oluturulmas ile fiilen devreye girmitir. Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatrm Sistemi Kanunu ve ilgili mevzuat uyarnca, sistemde yer alan irketlerin elektronik ortamda gnlk gzetim ve denetimine esas bilgilerin ve bireysel emeklilik araclar sicilinin oluturulmas ile araclar snavnn gerekletirilmesi gibi konularda Hazine Mstearl tarafndan Emeklilik Gzetim Merkezi (EGM) grevlendirilmitir. EGM, bireysel emeklilik alannda faaliyet gsterme izni alan 11 emeklilik irketi ve Hazine Mstearlnn katlmyla 10 Temmuz 2003 tarihinde kurulmutur. EGM, sorunlarn ivedi olarak belirlenmesine ve zamannda mdahalede bulunulmasna olanak salama ilevini yerine getirmesinden tr, bireysel emeklilik sisteminin baarl bir ekilde ilemesi ve kamunun gzetim ve denetim sorumluluunu etkin bir ekilde yerine getirmesi asndan byk nem arz etmektedir.
122
6.1. Durum Analizi Emeklilik fonlar tm dnyada, lke ekonomilerindeki pay olduka yksek olan fonlardan biridir. Aratrmalara gre, dnya genelinde, toplam dnya GSYHsnn yaklak yzde 45-50si orannda zel emeklilik fonu bulunduu tahmin edilmektedir. ekil 6.1 emeklilik fonlarnn lke ekonomilerindeki nemini arpc bir ekilde gstermektedir: ekil 6. 1. zel Emeklilik Fonlarnn eitli lkelerde GSYHya Oran (Yzde, 2002)
120 100 80 60 40 20 0 ABD Japonya Hollanda svire Avustralya ngiltere ili 57 50 67 65 51 110 102
Kaynak: Watson Wyatt
Dnya literatrnde emeklilik hizmetleri 3 basamakl bir yap olarak ele alnmaktadr. 1 inci basamak, herkese asgari bir emeklilik geliri salama amac gden ve katlmn zorunlu olduu kamusal sosyal gvenlik sistemince salanan emeklilik gelirini ifade etmektedir. 2 nci basamak ise iyeri bazl olan, zorunlu veya gnll katlma dayal ve kiiye alma hayatndaki geliri ile orantl bir emeklilik geliri salamay amalayan ve zel sektr tarafndan iletilen sistemlerdir. 3 nc basamak emeklilik sistemleri ise, gnll katlma ve bireysel hesaplara dayal, kiilere emekliliklerinde ek bir gelir salamay hedefleyen ve zel sektr tarafndan iletilen sistemlerdir. Yukarda belirtilen sistemlerden 2 nci ve 3 nc basamak emeklilik sistemleri iin yaygn olarak zel emeklilik sistemi tabiri de kullanlmaktadr. 1 inci basamak emeklilik hizmeti Trkiyede sosyal gvenlik kurumlar tarafndan salanmaktadr. te yandan, lkemizde 2 nci basamak emeklilik sistemi olarak nitelendirilebilecek trde hizmet veren ve saylarnn 250 dolaynda olduu tahmin 123
edilen eitli vakf ve sandklar bulunmaktadr. Bu vakf ve sandklar dier tm vakflar gibi Vakflar Genel Mdrlnn denetimine tabidir. Bununla birlikte, bu kurulular akteryal adan kamusal bir denetime tabi bulunmamaktadr. Dolaysyla buralarda biriken fonlar ve bu kurulularn yelerine kar emeklilik geliriyle ilgili ykmllkleri hakkndaki bilgiler olduka yetersizdir. Bunun yannda, baz irketlerin alanlarna, 2 nci basamak emeklilik hizmeti olarak nitelendirilebilecek irket ii (in-house) emeklilik hizmeti sunduu bilinmektedir. Ancak, bu hizmetlere ilikin de bir akteryal denetim bulunmamaktadr. lkemizdeki bireysel emeklilik sistemi mevcut haliyle 3 nc basamak emeklilik sistemi kategorisine girmektedir. Tablo 6.1den grlecei zere, Bireysel Emeklilik Sistemi (BES) kuruluundan sonraki iki yllk zaman dilimi iinde hem fon bykl, hem de katlmc says bakmndan olduka hzl bir byme sergilemitir. Tablo 6. 1. Fona Ynlendirilmi Szlemeler
Toplam Katk Pay Tutar (YTL) 5.866.765 288.325.706 898.950.051 Yatrma Ynlenen Toplam Tutar (YTL) 5.692.556 276.287.104 866.912.416
Dnem 31 Aralk 2003 31 Aralk 2004
Szleme Says 16.812 334.557
Katlmc Says 15.245 314.257 611.415
646.280 27 Ekim 2005 Kaynak: Emeklilik Gzetim Merkezi
te yandan, sistemdeki emeklilik szlemelerinin dalmna bakldnda, bireysel satlarn hzla, kurumsal satlarn ise yava yava artmakta olduu grlmektedir. ekil 6. 2. Emeklilik Szlemelerinin Dalm 3 Ocak 2005 27 Ekim 2005
% 19,0 BREYSEL GRUP % 81,0 % 24,9 BREYSEL GRUP % 75,1
Kaynak: Emeklilik Gzetim Merkezi
124
Tablo 6.2 sistemdeki vade yapsyla ilgili olarak sistemin ekonomiye uzun vadeli fon salamaya baladn gstermektedir: Tablo 6. 2. Emeklilik Fon Portfylerinde Ortalama Vade (27.10.2005)
Emeklilik Yatrm Fonlar A ve B Tipi Yatrm Fonlar Kaynak: Sermaye Piyasas Kurulu Vade (gn) 422,96 148,27
Bireysel Emeklilik Sisteminin ekonomiye kazandrmaya balad uzun vadeli fonlar yannda istihdama da ciddi katklar olmaktadr. stihdam, sadece emeklilik irketleri bnyesinde 2001 ve 2005 yllar arasnda yzde 70 artmtr (2.300 kiilik yeni istihdam). Emeklilik irketleri dnda, bankalar, acenteler ve brokerler de eitli dzeyde istihdam gerekletirmitir. Yeni mezun niversiteli kitleden birok kii sektre kazandrlarak istihdama ok nemli katklar salanmtr. Getiimiz yllarda ekonomik kriz nedeniyle isiz kalan eitimli ve deneyimli kitle ksa bir mesleki eitim sonrasnda istihdama kazandrlmtr. ekil 6. 3. Emeklilik irketlerinde Dorudan Pazarlamada Grevli Personel Says
4.000 3.000 2.000 1.000 0 Ocak/2001 Temmuz/2005
Dorudan Pazarlamadaki Arac Says Temmuz 2005 Ocak 2001 1.899 3.654
ekil 6. 4. Emeklilik irketlerinde Arac D Personel Says

2.500 2.000 1.500 1.000 500 0 Ocak/2001 Temmuz/2005
Arac D Personel Says Temmuz 2005 Ocak 2001 1.411 1.971
125
Bireysel emeklilik sisteminin operasyonel ihtiyalarna ynelik olarak, emeklilik irketleri ok sayda beyaz yakal personel ie almtr. Bymeye paralel olarak artan operasyon yk, bu alandaki istihdam da artrmaya devam etmektedir. 6.1.1. Artan stihdam Trendinin Srdrlebilirlii EGMnin sektrn insan kaynaklar yetkililerinden derledii potansiyel ynelim bilgileri uyarnca, aada belirtilen dzenlemelerin yaplmas halinde, bireysel emeklilik sisteminde pazarlama alanndaki istihdam 5.5006.400 kiiye ulaabilecek, yaklak 3.000 kiiye daha bir yl iinde i imkan salanabilecektir. 1Bamsz bireysel emeklilik araclarnn vergilendirilmesinin basitletirilmesi: Bamsz bireysel emeklilik araclar herhangi bir iyeri amadan ve herhangi bir emeklilik irketi ile i akdi imzalamadan bireysel emeklilik rnleri pazarlama ve satnda bulunacak kiilerdir. Vergilendirmenin tm alanlarda basitletirildii bir dnemde, bu ynelimin bireysel emeklilik araclar iin de uygulanmas kayda deer istihdam yaratacak, sektrn istihdam odakl bymeye gemesini salayacaktr. Mevcut durumda araclarn ticari defter tasdik ettirmeleri, geici vergi ve yllk gelir vergisi beyannamesi vermeleri zorunluluu bulunmaktadr. Ayrca bu ykmllkler araclarn bir mali mavir ile almasn gerektirmektedir. Oysa, Gelir Vergisi Kanununda gerekli dzenleme yaplarak, bamsz bireysel emeklilik araclarnn elde ettikleri komisyon, prim ve benzeri kazanlarn kaynanda kesinti metodu ile emeklilik irketleri tarafndan aylk bazda stopaja tabi tutulmak suretiyle vergilendirilmesi mmkndr. Bu dzenlemeye paralel olarak, yine Gelir Vergisi Kanununa yaplacak eklemeyle, yaplacak stopaj kapsamayacak ekilde, bamsz bireysel emeklilik araclarnn gelir vergisinden muaf olmas veya yukarda belirtilen kazanlarnn istisna kapsamna alnmas ile bu kiilerin ilgili kazanlar iin beyanname verme ykmllkleri kaldrlabilir ve sadece stopaj yolu ile vergilendirilmeleri salanabilir. Bu modelin avantajlar unlar olacaktr: Vergi aylk olarak pein tahsil edilecek, Gereksiz gider beyan ve zarar beyannn nne geilecek, Vergi idaresi, emeklilik irketi ve aracnn gereksiz i ykne boulmas engellenecek,
126
Kolaylaan ve effaflaan vergisel dzenlemelerle birlikte deneyimli ve donanml igcnn bireysel emeklilik rnlerinin satna olan ilgisi daha da artacaktr. 2- Bireysel Emeklilik Sistemi iin denen katk paylar zerinden sosyal sigorta primi kesintisi yaplmamas: zel emeklilik tasarruflarnn bymesine en nemli katky hi phesiz bu alandaki tevikler salayacaktr. Hzla byyen emeklilik yatrm fonlarnn ekonomilere yapt katknn tartlmasna gerek yoktur. lkemizde kurumsal katlmlarn Bireysel Emeklilik Sistemi iindeki pay gittike artmaktadr. Bu da sistemi, sadece gnll katlmlara dayal 3 nc basamak bir sistem olmaktan te, 2 nci basamak emeklilik sistemine yakn bir noktada konumlandrmaktadr. Ne var ki, Sosyal Gvenlik Sistemini tamamlayc bir sistemde, iverenlerin alanlar adna yapm olduklar bireysel emeklilik katklarnn bir gelir gibi deerlendirilip SSK primine tabi tutulmas sosyal gvenlik hizmeti salamaya ynelik mevcut kaynaklarn verimli kullanlamamas anlamna gelmektedir. Ayrca, pek ok lkede (ABD, Japonya, ngiltere, Fransa, talya, Polonya, Brezilya, Slovakya gibi) iveren katklar sosyal gvenlik kesintisine tabi tutulmamaktadr. Kurumsal katlmlarn baka bir tipi, iverenin katkda bulunmad ancak, emeklilik irketleri ile grerek alanlar adna en avantajl ve uygun seimi yapt planlardr. Ne var ki, iveren katks olmad srece, alanlarn sisteme katlm beklentilerin altnda gereklemektedir. 6.1.2. GZFT Analizi a) Gl Ynler: lkemizdeki bireysel emeklilik sisteminde, Hazine Mstearl ve Sermaye Piyasas Kurulunun gzetim ve denetim ilevlerini etkin bir ekilde yrtebilmelerini teminen, elektronik ortamda sistemin gnlk gzetim ve denetimini salayacak gelimi bir bilgi-ilem altyaps oluturulmu bulunmaktadr. Burada iki adet gnlk gzetim ve denetim mekanizmas mevcuttur: Bu mekanizmalardan biri EGM vastasyla yrtlen mekanizmadr. Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatrm Sistemi Kanunu ve ilgili mevzuat uyarnca, sistemde yer alan irketlerin elektronik ortamda gnlk gzetimine imkan tanyacak otomasyon sistemlerine geilmesi ile birlikte EGM, Hazine Mstearlnn bireysel emeklilik
127
sistemine ilikin gnlk gzetim ve denetimine esas bilgilerin elektronik ortamda oluturulmas ile bireysel emeklilik araclar snav gibi konularda anlan Mstearlk tarafndan grevlendirilmitir. Bu mekanizma sayesinde, katlmclarn bireysel emeklilik sistemine girmesine, katklarnn emeklilik planlarna uygun olarak yatrma ynlendirilmesine, yaplacak kesintilere, katklarn bireysel emeklilik hesaplarnda izlenmesine, aktarmlarn yaplmasna, ayrlmalara, bireysel emeklilik araclk faaliyetlerine ve ilgili dier ilemlere ilikin takip sreleri gnlk olarak elektronik ortamda denetlenebilmektedir. Dier gzetim ve denetim mekanizmas ise, Takasbank vastasyla yrtlen mekanizmadr. Emeklilik fonlarnda bulunan varlklar irketler nezdinde deil Sermaye Piyasas Kurulunun denetiminde olan Takasbank nezdinde saklanmaktadr. Katlmclarn sahip olduklar ve fondaki katklarn gsteren pay adedi de, Takasbank nezdinde katlmc baznda ve katlmclarn eriebilecei ekilde elektronik ortamda gnlk olarak izlenmektedir. Ayrca, emeklilik yatrm fonlarndaki ilemler bu mekanizma vastasyla yine elektronik ortamda ve gnlk olarak SPK tarafndan denetlenmektedir. Takasbank mekanizmas ayn zamanda, Avrupa Birlii nezdinde gerek ilgili direktifte gerekse lke uygulamalarnda ok byk nem atfedilen, emeklilik fonlarnn gvenliini salamaktadr. Bu balamda, sistemdeki fonlar emeklilik irketinin varlklarndan ayr olarak Takasbankta saklandndan, emeklilik irketinin iflas veya finansal adan g bir duruma dmesi halinde, katlmclarn fonlarna herhangi bir zarar gelmeyecek, sz konusu irkete ait emeklilik fon portfy baka bir irkete ok ksa bir sre ierisinde devredilebilecektir. Dnyadaki zel emeklilik uygulamalarna bakldnda, lkemizdekine benzer gzetim ve denetim uygulamalarna finansal piyasalarn gelimi olduu lkelerde dahi ok ender rastland grlmektedir. Bu bakmdan yukarda belirtilen mekanizmalar lkemizdeki sistemin en gl noktalarndan biridir. Bunlarn yannda, sistemin kuruluu aamasnda daha nce emeklilik sisteminde reform yapan lkelerin deneyimlerinden yararlanlarak baz olas sorunlarn batan nlenmi olmas ile gnlk gzetim ve denetim mekanizmas sayesinde sorunlara zamannda mdahale edilebilmesi lkemizdeki sistemin nemli avantajlar arasnda yer almaktadr.
128
b) Zayf Ynler: lkemizdeki bireysel emeklilik sisteminin yeni kurulan bir sistem olmasndan dolay fon ve ynetim gider kesintileri halihazrda dnya ortalamas ile kyaslandnda yksek kalmaktadr. Ancak, sistemin kuruluundan beri geen performansna bakldnda ortalama kesintilerin azalmakta olduu grlmekte olup, fon birikimi arttka bu giderlerin dnya ortalamalarna giderek yaknlaaca ngrlmektedir. te yandan, bireysel emeklilik sistemi, yeni bir sistem olmas dolaysyla sosyal gvenlikteki emeklilik olgusu ve hayat sigortas rnleri ile kartrlmakta bu da yanl alglamalara neden olabilmektedir. Bunun yannda, sistemdeki baz vergi avantajlarnn katlmclarn bir ksm tarafndan ok da iyi alglanamad grlmektedir. Dorudan yaplan katklardan hemen alnan bir getiri olarak nitelenebilecek vergi indirimleri genellikle tketime gittiinden katlmclar katklarn denmesi aamasndaki vergi avantajlarnn fazla farkna varamamaktadrlar. Hatta, vergi indirimlerini nemsemeyen ve dedikleri katk paylarnn gelir vergisi matrahndan dlmesi iin gereken ilemleri yapmayan katlmclarn da bulunduu grlmektedir. Bu sakncalarn giderilmesini teminen Avrupa Birlii lkelerinde sklkla rastland zere geni kapsaml ve kamu tarafndan organize edilen tantm faaliyetlerine ihtiya bulunmaktadr. Sistemdeki vergi avantajlar, belli bir oranda sisteme katlm tevik etmektedir. Ancak, mevcut dzenlemede, bireysel emeklilik katk paylar ile hayat ve salk sigortalar iin denen primlerin toplamndan alann gelirinin yzde 10unu aan ksm gelir vergisinden indirilememektedir. Bu durum, st orta ve yksek gelir grubundaki kesimlerin sisteme katlmlarn nemli derecede snrlandrmaktadr. lgili mevzuat erevesinde, sz konusu indirim limitinin iki katna kadar karlmas konusunda Bakanlar Kurulu yetkilidir. Bireysel emeklilik sistemine katlmn etkin bir ekilde tevikini teminen sz konusu yetkinin kullanm, sistemin geliimine ok nemli bir ivme kazandrabilecektir. c) Frsatlar: Yurt dnda daha nce zel emeklilik sistemini kurmu lkelerin tecrbeleri nda lkemiz ekonomisindeki gelimelere dayanlarak yaplan tahminlere gre 10 yl iinde sistemde GSYHnn yzde 5-10u arasnda bir fon birikiminin gereklemesi ve 4 milyon civarnda katlmcya ulalmas beklenmektedir. 129
Bireysel emeklilik sistemine kurumsal bazl katlmlarn artmas sistemin geliiminde en nemli unsurlardan biridir. Bunun tevikini teminen; Uluslararas uygulama ve standartlara paralel olarak, iveren tarafndan denen katk paylarnn alan tarafndan hak edilme srecini dzenleyici, 6.1. Durum Analizi balkl blmde belirtilen ve yelerine emeklilik hizmeti sunan vakf ve sandklar ile irketlerin ilettii emeklilik planlarnda bulunan yelerin gnlllk esasna dayal olarak emeklilik birikimlerini bireysel emeklilik sistemine aktarabilmelerine olanak tanyacak, mevzuat dzenlemelerinin yaplmas son derece nem arz etmektedir. te yandan, bamsz araclk faaliyetini kolaylatracak ve yaygnlatracak vergisel dzenlemeler yaplmas, sistemin istihdam artrc etkilerini glendirecek ve sistemden beklenen faydalarn daha hzl bir ekilde gereklemesini salayacaktr. Yukarda belirtilen hususlara ilaveten, kdem tazminat fonu, isizlik fonu vb. gibi tanmlanm fayda esasl fonlu sistemlerin etkin ve verimli bir ekilde iletilebilmesini teminen, bu fonlarn bireysel emeklilik sisteminin gelimi bilgi ilem altyapsndan yararlanlarak bireysel hesap baznda takibine ynelik mevzuat dzenlemelerinin yaplmas bu fonlarn yararlanclarna son derece effaf, gvenilir ve gnlk bazda takip edilebilir bir hizmet sunulmasn olanakl hale getirecektir. d) Tehditler: Bilindii zere, lkemizde gayrimenkul yatrmlar kiisel yatrmlar ierisinde nemli bir paya sahiptir. Bu balamda, kiiler ancak emekliliklerinde tketebilecekleri bir rn olan bireysel emeklilik rnleri yerine, hemen veya ok daha ksa bir sre sonra tketebilecekleri konut sahipliine ynelerek konut kredilerine ynelebileceklerdir. Oysa ki, her iki rn ayr ihtiyalara cevap vermektedir. Dnya uygulamalarnda da, emeklilik ve sigorta irketleri konut finansmanna fon salayc konumda olan irketler olarak grlmektedir. Dolaysyla, konut finansman sektr ile emeklilik ve sigorta sektrleri birbirini tamamlayc bir yap arz etmektedir. Byle bir yapnn lkemizde de olumasn teminen, bireysel emeklilik sistemi ve dier finansal rnlerin halkmz tarafndan doru bir ekilde alglanabilmesini
130
salamak zere geni kapsaml ve kamu tarafndan organize edilen tantm faaliyetlerine ihtiya bulunmaktadr. 6.2. ABye Katlm Srecinin Etkileri 6.2.1. AB zel Emeklilik Direktifi zel emeklilik konusunda AB baznda belli standartlar oluturulmas ve ye lkelerin mevzuat ve uygulamalarnn uyumlatrlmasna ynelik almalar 10 yl sren tartmalarn ardndan 2003 ylnda sonulandrlmtr. Buna gre, 23.09.2003 tarihinde DIRECTIVE 2003/41/EC OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL of 3 June 2003 on the activities and supervision of institutions for occupational retirement provision ya da ksaca EU pensions directive olarak adlandrlmakta olan, zel emeklilie dair ilk direktif yaymlanmtr. Sz konusu direktifte ok zet olarak: Emeklilik planndaki varlklarn, plan yrten ve yneten kurulu veya emeklilik irketinden ayr olarak saklanmas, zel emeklilik i ve ilemlerinin denetiminde etkin bir gzetim ve denetim mekanizmasnn bulunmas, zel emeklilik planlarnn fonlanmasna ilikin kurallar, Avrupa Birlii lkeleri arasnda emeklilik hizmetlerinin serbest dolam, Emeklilik fonlarnn yatrmlarna ilikin ilkeler, hususlar n plana kmaktadr. 6.2.2. AB zel Emeklilik Direktifi ve Bireysel Emeklilik Sistemi Sz konusu direktif 2 nci basamak iyeri bazl zel emeklilik sistemlerini dzenlemekte olup, lkemizdeki bireysel emeklilik sistemi halihazrda bu direktif kapsamna girmemektedir. Ancak, gelecekte bir ekilde bu direktif kapsamna girse dahi, sistemin fonlu bir sistem olmas, fon varlklarnn tamamen emeklilik irketi varlklarndan ayr olarak Takasbank nezdinde saklanyor olmas ve elektronik ortamda gnlk gzetim ve denetime dayal etkin mekanizmalarn bulunmas nedeniyle bu direktife uyumda sz konusu sistem ynnden byk bir sknt olumas ngrlmemektedir. Ancak, anlan direktifte emeklilik fonu yatrmlarnn yrtlmesinde basiretli tacir (prudent person) ilkesi erevesinde mevzuat dzenlemelerinin yaplmas ngrlmektedir. Bunun yannda, gerektii taktirde oransal portfy snrlamalarna 131
ilikin baz tamamlayc dzenlemelerin yaplabilecei, ancak, bu snrlamalar dahilinde belli bir finansal rne asgari oranda yatrm yaplmasn zorunlu tutacak dzenlemelerin gerekletirilmemesi hususu hkm altna alnmtr. lkemizdeki emeklilik yatrm fonlarna ilikin mevzuat hkmleri erevesinde ise emeklilik yatrm fonlar yatrmlarnda ana esaslar portfy snrlandrmalar zerine younlamtr. Ayrca, devlet tahvillerine ynelik olarak asgari yatrm zorunluluu bulunmaktadr. Bu balamda, Avrupa Birlii mktesebatna uyum almalar srecinde, gelecekte bireysel emeklilik sisteminin direktif kapsamna girme olasl da gz nne alnarak, lkemizdeki emeklilik fonu yatrm ilkelerinin basiretli tacir ana ilkesi dorultusunda yeniden dzenlenmesi nem arz etmektedir. 6.2.3. AB zel Emeklilik Direktifi ve zel Emeklilik Hizmeti Sunan Vakf, Sandk ve irketler AB mktesebatna uyum erevesinde halihazrda en ok alma ve dzenleme yaplmas gereken husus, 6.1. Durum Analizi balkl blmde belirtilen ve ye/alanlarna zel emeklilik hizmeti sunan vakf, sandk ve irketlerdir. Bu hizmetler iyeri bazl 2 nci basamak emeklilik hizmetleri snfna girmekte olup, nceki blmde detaylar aklanan direktif kapsamna girmektedirler. Halihazrda akteryal denetime tabi bulunmayan bu emeklilik planlarna ilikin ykmllkler ve risklerin belirlenmesi ve denetimi bu direktife uyum asndan hayati nem arz etmektedir. Bu erevede, sz konusu emeklilik hizmetlerinin akterya konusunda yetkin kamu otoriteleri tarafndan denetimine ynelik dzenlemelerin yaplmas ok kritik bir husus olarak ortaya kmaktadr. 6.3. Gelecee Dnk Stratejiler 6.3.1. 2013 Vizyonu Bireysel emeklilik sisteminin ksa srede elde ettii byme ivmesini devam ettirerek, GSYHnn yzde 5i ila yzde 10u arasnda bir fon birikimini salamas, sistemin gelecek 10 yl sonunda ulamak istedii hedefi gstermektedir. Sistemin balangcndan bu yana gelime trendine bakldnda da, bu hedefe ulalma olaslnn, mevcut ekonomik iyilemeler devam edecei varsayldnda, olduka yksek olduu grlmektedir.
132
Uzun vadeye ynelik bir fon yaps bulunan emeklilik fonlarnn yksek birikimlere ulamasyla birlikte lkemizdeki bireysel emeklilik sektrnn orta ve uzun vadede; Finans piyasalarna salad uzun vadeli fonlarla kamunun ve zel sektrn borlanma vadelerinin uzamasna imkan salayan, zel sektrn borlanma imkanlarnn genilemesine paralel olarak yeni i alanlarnn almas ve istihdamn artmasnda nemli bir rol oynayan, Sermaye piyasasnn derinlemesini salayan, Emeklilikte bireylerin refah seviyelerini artran, Sosyal gvenliin kapsamnn genilemesine ve devlet btesi zerindeki ykn azalmasna katkda bulunan, Enflasyonla mcadele ve istikrarl bymeye etkin katk salayan, bir yapya kavumas ngrlmektedir. 6.3.2. Vizyona Dnk Politikalar Bireysel emeklilik sisteminden orta ve uzun vadede kalc bir ekilde yukarda belirtilen faydalarn alnmasn teminen, aada belirtilen politikalarn desteklenmesi nem arz etmektedir: Sisteme kurumsal bazl katlmlar tevik edici ynde, gerek vergi, gerek sosyal gvenlik mevzuat ve gerekse dier bireysel emeklilik mevzuatnda gerekli dzenlemelerin yaplmas. Elektronik ortamda gnlk gzetim ve denetimin etkin bir ekilde uygulanmaya devam edilmesi ve yeni denetim fonksiyonlarn yerine getirebilecek ekilde srekli gelitirilmesi. Uluslararas standartlar belirleyen kurulularn (zellikle OECD ve IOPS (International Organization for Pension Supervisors)) faaliyetlerine aktif destek verilmesi ve konuyla ilgili uluslararas standartlarn oluturulmasnda sz sahibi olunmas. Bireysel emeklilik sisteminin potansiyel katlmclara iyi anlatlabilmesi ve tannrlnn artrlmasna ilikin olarak gerekli almalarn AB lkelerinde olduu gibi ilgili kamu kurulularnn liderliinde yaplmas.
133
Vergisel teviklerin, hem sistemin istihdama katksna ivme kazandracak, hem de bireysel emeklilik sistemine kurumsal katlm yannda bireysel bazda da katlm ve ilgiye hz kazandracak ekilde dzenlenmesi.
134
7. FNANSAL STRATEJLER 7.1. Vizyon
HZMETLER
ALANINDA
GELECEE
DNK
Finansal hizmetler alanndaki gl ve zayf yanlarn deerlendirilmesi ile sektrn 2013 yl iin vizyonu u ekilde belirlenmitir: Global ekonomi ile entegrasyonu salayarak uluslararas kurumlarla hizmet alveriinde bulunan ve yurt dna finansal hizmet ihra eden, uluslararas rekabet gc yksek, risk ynetimi ve kurumsal ynetiim ilkelerine hakim olarak piyasa disiplinine uyum salayan, yenilikler yaratarak istikrar iinde Avrupann ilk be sralamasnda yer alacak bir finansal hizmetler sektr. 7.2. Vizyona Dnk Stratejik Amalar Belirlenen vizyona ulaabilmek iin saptanan stratejik amalar aada sralanmtr: 1. Trk Finans Sektrnn aktif bykl/GSMH orann Avrupa Birlii oranlarna yaknlatrmak ve uluslararas piyasalarda rekabet edebilmek iin firma baznda rekabeti lee ulalmasn salamak. 2. Denetim ve gzetimin etkinliini salamak, yeterli ve kaliteli dzenlemeler yapmak, standart ve ilkelerin uluslararas uygulamalara uyumlu olmasn salayarak uluslararas kurulular nezdinde aktif rol almak ve dnyada bu konuda yaplanlarn Trkiyede de gerekletirilmesini salamak. 3. Fonlar vastasyla hisse senetlerine yatrm ile sigorta servislerinin talebini ve farkndaln arttrmak, dzenlemesi yaplm olan rnleri piyasaya kazandrmak, ayrca reel sektrn bankaclk ve bankaclk d kaynaklardan daha fazla pay almasn salamak. 4. Reel sektr iletmelerinin fon bulma imkanlarnn hem zkaynak hem de yabanc kaynaklar iin kayt dlna izin verilmeyecek ekilde genilemesini salamak ve bylece, haksz rekabeti engelleyerek uzun vadede kayt d byklklerin de GSMH iinde yer alacak ekilde GSMH artn gerekletirmek. 5. Mali tablolarda effafln salanarak ekonomik faaliyetlerin artmasn salamak.
135
6. Kurum ii risk ynetim kltrn yerletirmek, risk ynetim sistemlerindeki altyap ve insan kayna eksikliklerini tamamlamak ve risk odakl denetimin uygulanmasn salamak. 7. Uluslararas piyasada rekabet edebilir ve yurt iinde de rekabete ak bir mali piyasa olumasn salamak iin finansal araclk maliyetlerini azaltmak. 8. Finansal hizmetler sektrnn kontrol edemedii halde gelimesini ok nemli derecede etkileyen makroekonomik istikrarn srdrlebilirliini salamak. 7.3. Stratejik Amalar Gerekletirecek Eylem, Faaliyet ve Projeler Rekabeti lee ulamak iin; a. Birlemeleri kolaylatrc yeni dzenlemelerin oluturulmas, b. irketlerde aznlk hisse sahiplerinin haklarnn korunup, gelitirilmesi, c. Kayt d ekonomiyi kltecek nlemlerin alnmas, d. Vergilerin dolayldan, dolaysza kaydrlmas, e. lke tasarruflarnn verimsiz alanlardan, finans sektrne kanalize edilmesi, f. Yatrm fonlarnn bytlmesi konusunda yeni dzenlemelerin yaplmas, g. Krfez blgesi lkelerdeki sermaye birikiminden yararlanmak amacyla bu blgelere ynelik zel bir takm mali enstrmanlarn ihra edilmesi, h. KOBlerin finansmannn daha salkl bir ekilde yrtlebilmesi, rn eitliliinin artrlabilmesi ve kayt d ekonomiyle mcadele hedeflerine ynelik olarak, Kredi Garanti Sisteminin gelitirilmesi, zellikle hukuki altyapnn, gereklidir. Bu faaliyetlerin gerekletirilebilmesi iin ise gelir vergisinin tek ve dk oranl olmas ile finansal hizmetlerden yararlanan tasarruf sahiplerinin haklarnn iyi bir ekilde korunmas amal para ve hapis cezalarnn caydrc hale getirilmesi gibi yasal dzenlemeler nerilmektedir. nerilen kurumsal dzenlemeler iin ise etkin Gelir daresi Bakanl ve etkin vergi yasalarnn oluturulmas saylmaktadr. Deerlendirilmesi gerekli olan ve tasarruf sahiplerini ilgilendiren dier tedbirler; mevcut mali enstrmanlar hakknda yatrmclarn iyi bilgilendirilerek dviz ve altn gibi yatrm aralarnda olan kaynan mali sisteme aktarlabilmesini ve altna akan sistemin etkin ekilde almasn salayacak ekilde dzenlenmesi,
136
tasarruflarn altn fonlarna ynlendirilmesi konusunda kamuoyunun aydnlatlmasn salamaktr. Dzenleme, denetim ve gzetimde etkinlii salamak iin; a) Dzenleme ve denetim maliyetlerini azaltmak ve sektr rekabeti bir yapya hazrlamak abas ierisinde, dnyada yaanan gelimelere de paralel olarak, finansal hizmetlerde dzenleyici ve denetleyici otoritelerinin tek at altnda toplanmas veya egdm salayacak ortak alma zemini oluturmalar, b) Uluslararas finansal raporlama standartlar, uluslararas denetim standartlar ve kurumsal ynetiim ilkelerini dzenleyecek tek bir idarenin ihdas edilmesi, c) Risk odakl denetime geilmesi, d) Finansal sektrdeki sigorta ilevlerinin tamamnn tek at altnda toplanmas, e) Finansal piyasalara, muhasebe ve denetim standartlarna ilikin yaplacak dzenlemelerin usul ve esaslarnn AB ve OECD normlarna gre belirlenmesi, f) Mevcut dzenlemelerin farkl anlalmalara engel olacak ekilde kalitesinin artrlmas, yklerin azaltlmasna ynelik tarama yaplmas, uluslararas normlara uyumluluun salanmas ve kodifikasyona gidilmesi, g) Yetkili otoritelerin; AB mktesebatn tam ve etkin bir ekilde uygulayan, gelien ihtiyalara cevap veren, yeterli nitelik ve nicelikte beeri, fiziki ve mali kaynaklara haiz olmas salanarak idari kapasitenin arttrlmas, h) Finansal sektrdeki tm zel emeklilik hizmetlerine ilikin akteryal denetimin tek at altnda toplanmas, i) Finansal sektrde ve bu sektrden kaynak temin eden reel sektrde Kurumsal Ynetiim ilkelerinin benimsenerek uygulanmas, salanmaldr. Bu faaliyetleri desteklemek iin farkl dzenleyici kurumlarn gzetim ve denetim alanlarnn kesitii noktalarda ibirlii ve egdm mekanizmalarnn glendirilmesi dnlmelidir. Nitekim zaman zaman farkl dzenleyici kurumlarn
137
korumay amalad menfaat alanlarndaki, hedeflerindeki ve nceliklerindeki farkllklar etkin gzetimi ve denetimi gerekletirmede en nemli sorunlardan biri haline gelmektedir. Ayrca kurumsal ynetiim ilkerine uygunluun salanmas, risk odakl gzetim ve denetim hedefiyle uyumlu olarak finansal piyasalarn gzetim ve denetiminde etkinlii artracak bir unsur olarak dnlmelidir. Finansal rnlerin talebini ve farkndaln arttrmak iin; a) Piyasada dzenlenen finansal rnlere yeterli talebin yaratlabilmesi iin piyasa ile dzenleyici kurumlar arasnda yakn iliki kurulmak suretiyle dzenlemelerde piyasann katksnn arttrlmas, b) Sigorta maliyetlerinin aaya ekilmesi, c) Sermaye yaplmas, d) Sigorta hizmetlerinin sunumunda ve yaygnlatrlmasnda, sigortallarn bilinlendirilmesi ve bilgilendirilmesini temin edecek mevzuat dzenlemelerinin yaplmas ve her trl bilgilendirme faaliyetinin sigortac tarafndan yrtlmesi, e) Sektr fon havuzlar oluturarak sigortallara ynelik bilinlendirme ve tantm kampanyalarnn yaplmas, f) mtiyaz, lisans iptallerinde, yatrmclarn sarslan gveninin temin edilebilmesi iin hakim ortak ile halka ak ksma farkl ilem yaplarak, halka ak ksmn mlkiyetini ve deerini ortadan kaldracak idari kararlardan kanlmas, g) KOBlerde effaflk ve kayt dzeninin iyiletirilmesi, h) KOBlerin birlemelerini tevik edecek vergisel dzenlemelerin yaplmas, i) KOBlerin kredi kullanmnda ve kaynak salamada karlatklar talep ynl olarak finans sektrnn gelimesini etkileyen nemli sorunlarndan biri olan garanti ve kefalet sorununun etkilerinin azaltlabilmesi iin "kredi garanti sistemi "yada "kredi garanti sigorta fonu" ile ilgili dzenlemelerin yaplmas, j) Yeni bir sektr olan bireysel emeklilik sisteminin getirecei olumlu makroekonomik yansmalarn hzlandrlmasn teminen, sistemin tantm ve halkmz arasndaki farkndalnn artrlmasna ynelik, piyasas enstrmanlarnn yaygn ekilde tantmnn
138
kamu tarafndan egdm salanan tantm, bilgilendirme ve eitim faaliyetlerinin gerekletirilmesi, gerekmektedir. Tm bu eylem ve faaliyetleri gerekletirebilmede gerekli yasal dzenlemeler u ekilde sralanabilir: Sigorta kurulularna her aamada sigortaly bilgilendirme ve aydnlatma ykml getirecek yasal dzenlemeler yaplmaldr. Bireysel emeklilikte, rnleri satan araclarn vergilendirilmesini kolaylatran ve katlmclara salanan ve halihazrda sembolik duran vergi tevik limitini artran dzenlemeler yaplmaldr. Ayrca, bireysel emeklilik sistemine kurumsal bazl katlm tevik edecek vergi ve sosyal sigorta dzenlemeleri gerekletirilmelidir. Vergi yk, gelien lke borsalarndaki ykle mukayese edildiinde rekabeti olmal, A tipi fonlar vergi tevikini konu almal, banka yneticiliinin hukuki sorumluluu makul bir seviyeye ekilmeli, cra ve flas Kanununda alacaklnn haklar glendirilmelidir. Yaplmas nerilen kurumsal dzenlemeler ise unlardr: Sigorta acenteleri meslek rgt haline getirilip mesleki ve etik eitim ve zdisipline tabi tutulmaldrlar; arac kurum ve bankalar dnda bireysel finansal danmanlarn da faaliyetine izin verilmelidir; kredi sigortas kurulular oluturulmaldr ve kredi derecelendirme kurumlar tevik edilmelidir. Kayt dlna izin vermeyerek haksz rekabeti engelleyebilmek iin; a) Ekonomik aktrlerin yeni niyet ve ekonomik ortam hakknda bilgilendirilmesi gerekmektedir. Kayt d alan kurulularda ieriye ve darya kar effaflk yoktur. Bu durum sorunlarn ngrlememesine neden olur. eriye ve darya kar effaflk salandnda uzun vadede kurucularn yaam mrn aan irket yaplamalar ortaya kacaktr. Kayt dln nlenebilmesi iin nerilen faaliyeti destekleyici olacak yasal dzenleme, vergi oranlarnn ve istihdam maliyetlerinin kayt dn zendirmeyecek oranlarda belirlenmesi olarak ngrlmektedir. nerilen kurumsal dzenleme ise, fon salanmasna ynelik olarak kredi sigortasnn kullanlabilir olmasdr. Mali tablolarda effafl salayabilmek iin; a) htiya duyan kurulularn mali durumlar hakknda bilgilendirilmesi, b) Ekonomik aktrlerin effafln kendilerine faydalar konusunda aydnlatlmas,
139
gerekmektedir. Bu amaca ulaabilmek iin irket mali bilgilerinin ekonomik aktrlerce eriilebilmesini mmkn klacak yasal dzenlemeler oluturulmal ve / veya mevcut dzenlemeler gzden geirilmelidir. Kurumsal dzenleme olarak ise, irket mali bilgilerinin elektronik ortamda kolayca eriilebilir hale getirilmesi salanmaldr. Risk ynetim sistemlerindeki eksikliklerin tamamlanabilmesi iin; a) Mali tablolarn effafln salayacak kurumsal ynetiimin gelitirilmesi, b) Kredi ve kurumsal ynetiim derecelendirme sisteminin tesis edilmesi, c) Trev rnlerin risk ynetiminde kullanmnn tevik edilmesi ancak bu rnlere ilikin risk alglamasnn arttrlmas , d) Finansal arttrlmas, e) Makroekonomik istikrarn arttrlmas, f) nsan kayna, teknik altyap ve eitim eksikliklerinin tamamlanmas, g) Risk lmne ynelik veri tabannn oluturulmas, h) Risk odakl denetim vizyonunun gerek otoriteler gerekse i ve d denetilerce glendirilmesi, gerekmektedir. Bu eylem ve faaliyetlerin gereklemesini destekleyici yasal dzenlemeler olarak derecelendirme kurulularna ilikin dzenleme yaplmal ve cra ve flas Kanununda uluslararas normlara uygun iyiletirmeler tamamlanmaldr. KOB tanmnn yaplmas ve KOBler iin raporlama standartlarnn gelitirilmesi yaplmas gerekli kurumsal dzenlemeleri oluturmaktadr. Amaca ulamada yardmc dier bir tedbir, niversite lisans eitiminin finans alannda ihtisaslamas verilebilir. Bu stratejik amaca ulamada derecelendirme sisteminin tesis edilmesi nemli olmakla birlikte lkemizde derecelendirme almalarn olduunu; fakat derecelendirmenin aranlan olmas gerektii ve bu konunun talep ynnn nemli olduunu belirtmekte yarar bulunmaktadr. Finansal kurulularn borlanmalarndaki finansal araclk maliyetlerinin azaltlabilmesi iin; a) Reel sektrdeki kayt dln kaldrlarak (gl bir denetim ve takip sistemiyle) kayt altndakilerin vergi yknn drlmesi, hizmet ve rnlerden faydalananlarn effaflnn
140
b) Makroekonomik drlmesi,
istikrarn
korunmas
ve
bylece
fonlama
maliyetlerinin azalmas ve son kullancya yansyan maliyetlerinin c) AB piyasalar ile uyumun salanmas ile birlikte gelimi piyasalardaki vergisel uygulama standartlarna paralel dzenlemelerin yaplmas, d) Mali piyasa aktrlerinin borlanma fonlamasna tek tip vergisel uygulamalara gidilmesi ve rekabetin adil hale getirilmesi, gerekmektedir. Kurumsal dzenlemeler asndan ise dzenleyici otoriteler ile mali / reel sektr arasnda iletiimi gelitirmeye ynelik istiare konseylerinin arttrlmasnn gerektii sylenebilir. Bu yasal ve kurumsal dzenlemeler yannda, dzenleyici kurumlarn ak, net ve yoruma ak olmayan dzenlemeler yapmas ve mali piyasa denetimi yapacak kurum personelinin uzmanlamasnn salanmas alnacak dier tedbirleri oluturmaktadr. Makroekonomik istikrarn srdrlebilirliini salamak iin; a) zel sektr dlayc ve fon maliyetini ykseltici bir faktr olan yksek kamu borlanmasn azaltmaya ynelik abalarn devam etmesi, b) Ekonomide belirsizliklerin giderilmesi ve ngrlebilirliin srekli klnmas iin fiyat istikrarnn srdrlmesi, c) stikrarl bymenin srdrlebilir politikalarla salanmas, d) Yapsal reformlarn kararllkla srdrlmesi, gerekecektir.
141
8. SONU VE GENEL DEERLENDRME 8.1. Temel Ama ve Politikalar ile ncelik ve Tedbirlerin Gelime Eksenleri Baznda Tasnifi Bu blmde, raporun ilgili sektr blmlerinde nerilen ve 7. Blmde toplu halde ele alnan temel ama ve politikalara ynelik eylem, faaliyet ve projelerin gelime eksenleri baznda tasnifi yaplmtr. zel htisas Komisyonlarnda dikkate alnacak gelime eksenleri Orta Vadeli Program 2006-2008in I. Temel Ama blmnde sralanan gelime salanacak alanlar olarak belirlenmitir. Bu erevede, gelime eksenleri aadaki ekildedir: 1. stikrarl bir ortamda srdrlebilir bymenin salanmas. 2. Ekonomide rekabet gcnn artrlmas. 3. nsan kaynaklarnn gelitirilmesi. 4. Sosyal iermenin glendirilmesi. 5. Blgesel gelimilik farklarnn azaltlmas. 6. Kamuda iyi ynetiimin yaygnlatrlmas. 7. Fiziki altyapnn iyiletirilmesi. Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu almalar arlkl olarak stikrarl bir ortamda srdrlebilir bymenin salanmas, Ekonomide rekabet gcnn artrlmas ve Kamuda iyi ynetiimin yaygnlatrlmas gelime eksenlerine katk yapacak sonular retmitir. Bu nedenle tasnif sz konusu bu gelime eksenini ierecek ekilde yaplmtr.
142
Tablo 8. 1. Temel Ama ile Eylem, Faaliyet ve Projelerin Gelime Eksenlerine Gre Tasnifi
stikrarl Bir Ortamda Srdrlebilir Bymenin Salanmas Ekonomide Rekabet Gcnn Artrlmas Kamuda yi Ynetiim Yaygnlatrlmas
Vizyona Dnk Stratejik Amalar

1- Trk Finans Sektrnn aktif bykl/GSMH orann Avrupa Birlii oranlarna yaknlatrmak ve uluslararas piyasalarda rekabet edebilmek iin firma baznda rekabeti lee ulalmasn salamak. 2- Denetim ve gzetimin etkinliini salamak, yeterli ve kaliteli dzenlemeler yapmak, standart ve ilkelerin uluslararas uygulamalara uyumlu olmasn salayarak uluslararas kurulular nezdinde aktif rol almak ve dnyada bu konuda yaplanlarn Trkiyede de gerekletirilmesini salamak. 3- Fonlar vastasyla hisse senetlerine yatrm ile sigorta servislerinin talebini ve farkndaln arttrmak, dzenlemesi yaplm olan rnleri piyasaya kazandrmak, ayrca reel sektrn bankaclk ve bankaclk d kaynaklarndan daha fazla pay almasn salamak. 4- Reel sektr iletmelerinin fon bulma imkanlarnn hem zkaynak hem de yabanc kaynaklar iin kayt dlna izin verilmeyecek ekilde genilemesini salamak ve bylece, haksz rekabeti engelleyerek uzun vadede kayt d byklklerin de kayt iinde yer alacak ekilde GSMH artn gerekletirmek. 5- Mali tablolarda effafln salanarak ekonomik faaliyetlerin artmasn salamak. Uluslararas piyasalarda rekabet edebilir ve gl bir finans sektr, bymenin finansmanna nemli katk salayacaktr. lek ekonomisini yakalam etkin bir finans sistemi, araclk fonksiyonunu daha etkin bir ekilde yerine getirecek ve reel sektrn ihtiyac olan kayna daha dk maliyetle salayabilecektir. Denetim ve gzetimde etkinliin salanmasyla, finansal sektrn maruz kald riskler makul seviyelere indirilerek oklara kar duyarll azaltlacaktr. Finansal hizmetlerde eitliliin ve derinliin artmasyla, ekonomik birimlerin farkl ihtiyalarn karlayabilecek bir yapnn olumas salanacaktr.
Mali tablolarda effafln salanmasyla, finans sektr kaynaklarnn datm daha etkin bir yapya kavuacaktr.
143
6- Kurum ii risk ynetim kltrn yerletirmek, risk ynetim sistemlerindeki altyap ve insan kayna eksikliklerini tamamlamak ve risk odakl denetimin uygulanmasn salamak. 7- Uluslararas piyasada rekabet edebilir ve yurt iinde de rekabete ak bir mali piyasa olumasn salamak iin finansal araclk maliyetlerini azaltmak. 8- Finansal hizmetler sektrnn kontrol edemedii halde gelimesini ok nemli derecede etkileyen makroekonomik istikrarn srdrlebilirliini salamak.
Finans sektrnn oklara dayanklln artracaktr. Araclk maliyetlerinin azaltlmasyla, reel sektr irketleri finansman ihtiyalarn daha dk maliyetle salayabilecektir.
kar
Dk maliyetle fon temin edebilen reel sektr, uluslararas piyasalarda rekabet avantaj salayabilecektir.
Rekabeti lee Ulamak iin Eylem, Faaliyet ve Projeler

1- Birlemeleri kolaylatrc yeni dzenlemelerin oluturulmas. 2- irketlerde aznlk hisse sahiplerinin haklarnn korunup, gelitirilmesi. 3- Kayt d ekonomiyi kltecek nlemlerin alnmas. 4- Vergi gelirlerinin dolayldan, dolaysza kaydrlmas 5- lke tasarruflarnn yastkaltndan, finans sektrne kanalize edilmesi ve krfez blgesi lkelerdeki sermaye birikiminden yararlanmak amacyla bu blgelere ynelik zel bir takm mali enstrmanlarn ihra edilmesi. 6- Kredi Garanti Sisteminin gelitirilmesi, zellikle hukuki altyapnn dzenlenmesi. Srdrlebilir bymeye nemli katk salayacaktr. Kamunun daha uzun vadeli plan yapabilmesini mmkn klacaktr. Finansal sektr byterek, bunu getirdii dsal faydalar salayacaktr. KOBlerin finansmanna katk salayacak, bylelikle istihdam ve bymeyi olumlu etkileyecektir. KOBlerin rekabet gcn olumlu ynde etkileyecektir. Finansal sektrde lek ekonomilerinden faydalanma imkann artracaktr. Asimetrik bilgi probleminden kaynaklanan sorunlar giderecek ve sermayenin tabana yaylmasn salayacaktr. Haksz rekabetin azaltlmasn salayacaktr.
Kamunun bilgi kalitesini ve ynetim kapasitesini artracaktr. Kamunun daha uzun vadeli plan yapabilmesini mmkn klacaktr.
144
Dzenleme, denetim ve gzetimde etkinlii salamak iin Eylem, Faaliyet ve Projeler

1- Finansal hizmetlerde dzenleyici ve denetleyici otoritelerin tek at altnda toplanmas veya egdm salayacak ortak alma zemini oluturmalar; uluslararas finansal raporlama standartlar, uluslararas denetim standartlar ve kurumsal ynetiim ilkelerini dzenleyecek tek bir idarenin ihdas edilmesi. Haksz rekabeti azaltmas ve denetimin etkinliini artrmas nedeniyle, ekonomik faaliyeti olumlu etkileyecektir. Haksz rekabeti azaltmas ve denetimin etkinliini artrmas nedeniyle, ekonomik faaliyeti olumlu etkileyecektir. Saylan maddeler kamu kesiminde iyi ynetiimin yaygnlamas asndan ok olumlu olacaktr.
2- Finansal sektrdeki sigorta ilevlerinin tamamnn tek at altnda toplanmas. 3- Finansal piyasalara, muhasebe ve denetim standartlarna ilikin yaplacak dzenlemelerin usul ve esaslarnn AB ve OECD normlarna gre belirlenmesi ve mevcut dzenlemelerin farkl anlalmalara engel olacak ekilde kalitesinin artrlmas ve kodifikasyona gidilmesi. 4- Finansal sektrdeki tm zel emeklilik hizmetlerine ilikin akteryal denetimin tek at altnda toplanmas. 5- Finansal sektrde ve bu sektrden kaynak temin eden reel sektrde Kurumsal Ynetiim ilkelerinin benimsenerek uygulanmas. D dnya ile entegrasyonu hzlandrarak, ekonomik istikrara katk salayacaktr.
Daha etkin bir denetim salayarak, rekabete katkda bulunacaktr. Kural birliini glendirecek, rekabet ortamn olumlu etkileyecektir. Kamuda iyi ynetiimin gerek artlarndan birisidir.
Uzun vadeli kaynak salayan bu neri, sistemin daha salkl hale gelmesini salayacaktr. Firma baznda kurumsallamay artracaktr.
Yurt dna salayacaktr.
kar
rekabet
art
Finansal rnlerin talebini ve farkndaln arttrmak iin Eylem, Faaliyet ve Projeler

1- Sigorta maliyetlerinin aaya ekilmesi, sigorta hizmetlerinin sunumunda ve yaygnlatrlmasnda, sigortallarn bilinlendirilmesi ve bilgilendirilmesini temin edecek mevzuat dzenlemelerinin yaplmas ve her trl bilgilendirme faaliyetinin sigortac tarafndan yrtlmesi. Sigorta kullanmn yaygnlatracak olan bu unsurlar, uzun vadeli kaynak arzn artracaktr.
145
2- KOBlerde effaflk ve kayt dzeninin iyiletirilmesi ve KOBlerin birlemelerini tevik edecek vergisel dzenlemelerin yaplmas gerekmektedir. 3- Yeni bir sektr olan bireysel emeklilik sisteminin tantm ve halkmz arasndaki farkndalnn artrlmasna ynelik, kamu tarafndan egdm salanan tantm, bilgilendirme ve eitim faaliyetlerinin gerekletirilmesi.
KOBlerin byk lekli iletmelere dnmn hzlandracaktr. Uzun vadeli finansal kaynak arzn artracaktr.
Risk ynetim sistemlerindeki eksikliklerin tamamlanabilmesi iin Eylem, Faaliyet ve Projeler

1- Kredi ve kurumsal ynetiim derecelendirme sisteminin tesis edilmesi. 2- Risk lmne ynelik veri tabannn oluturulmas. 3- Risk odakl denetim vizyonunun gerek otoriteler gerekse i ve d denetilerce glendirilmesi. Firma bilgi kalitesinin artrlmas rekabet zerinde olumlu etki yapacaktr. Risk alglamas ve fiyatlamas salkl hale gelecektir. Kurulu baznda kolaylatracaktr. risk ynetimini yi ynetiim iin deerli bilgiler salayan bir ara olacaktr.
yi ynetiimin koullarndan birisidir.
gerek
Finansal kurulularn borlanmalarndaki finansal araclk maliyetlerinin azaltlabilmesi iin Eylem, Faaliyet ve Projeler
1- Reel sektrdeki kayt dln kaldrlarak (gl bir denetim ve takip sistemiyle) kayt altndakilerin vergi yknn drlmesi. 2- Mali piyasa aktrlerinin borlanma fonlamasna tek tip vergisel uygulamalara gidilmesi ve rekabetin adil hale getirilmesi. Adil ve daha dk vergi, ekonomik istikrar artracaktr. Vergi adaletinin salanmas, en nemli rekabet unsurudur. Haksz rekabetin giderilmesini ve finansal borlanma aralarnn doru fiyatlanmasn salayacaktr.
146
8.2. Genel Deerlendirme Trk finans sektrnn nmzdeki dnemde vizyonu ve mevcut durumu ele alndnda, temel ama ve ayn zamanda vizyon olarak- Avrupann en byk be finansal hizmetler piyasasndan biri olmak eklinde ngrlmtr. Avrupann en byk be finansal hizmetler sektrnden biri olma hedefi bir dizi rtl varsaym barndrmaktadr. Bu varsaymlar yle zetlenebilir. ngrlebilir bir gelecek iinde Trk finans sistemi Avrupa finans sistemlerinden daha hzl bir ekilde bymeli ve finansal aktiflerin milli gelire oran ykselmelidir. Bu sonucu alabilmek iin yurt ii tasarruflarn nemli lde artmas ve/veya yurt dndan kaynak ithal edilmesi gerekmektedir. Yurt d kaynak ithali ise ancak yurt d finansal piyasalarla daha gl bir entegrasyon, istikrarl bir ekonomik ynetim, uluslararas muhasebe, mevzuat ve denetim standartlarna tam uyum, tam rekabeti bozucu dzenlemelerin tamamen kaldrlmas gibi gerek koullara sahiptir. Dolaysyla finansal sistemin bymesini salamaya dnk eylem ve politikalar u ekilde ortaya kmaktadr: i. Makroekonomik istikrarn salanmas ve korunmas: Finans sisteminin salkl bir gelime gsterebilmesi ve gemi yllardaki ekonomi politikalar sonucu bilanolarda birikmi risklerin tamamen tasfiyesi iin ncelikle makroekonomik istikrarn tamamen salanmas ve korunmas gereklidir. Makroekonomik istikrardan kast, deikenin; reel byme hznn, mal fiyatlarnn ve finansal aktif fiyatlarnn ngrlebilir olmasdr. ii. Uluslararas standartlara tam uyum: Uluslararas standartlara uyum olduka geni kapsaml bir balktr. Muhasebe ve mali raporlama standartlar ve finansal aktiflerin ticaretinin yapld organize piyasalar dzenleyen mevzuatn uyumu bu blmdeki en nemli alt balklardr. kinci nemli bir unsur, denetim ve gzetim kurumlarnn risk odakl denetim anlay vizyonuna sahip olmasdr. nc olarak saylmas gereken bir unsur da su gelirleri ve terrizmin finansmanyla mcadele gibi dnyada genel kabul grm konularda zaafa dmemek gereidir. iii. Tam rekabetin salanmas: Finansal piyasada tam rekabeti engelleyen unsurlarn giderilmesi etkin kaynak tahsisini salayacaktr. Ayn zamanda bu husus uluslararas standart ve uygulamalara uyumun da vazgeilmez bir parasdr. Finansal piyasada tam rekabetin salanmas demek, finansal fiyatlarn (dviz kuru, faiz hadleri ve hisse senedi deerleri gibi) arz ve talebe gre ekillenebilmesi anlamna gelir. Bunu salamak iin ncelikle yurt iinde ve yurt dnda yerleik finansal kurumlar 147
arasnda iki gruptan birine avantaj veya dezavantaj salamak suretiyle haksz rekabete yol aan unsurlarn giderilmesi gerekmektedir. Tam rekabetin salanmas konusunda son olarak sylenmesi gereken bir husus da, finansal kurulular arasndaki borlanma maliyetlerine etki eden kamusal ykmllklerin hem genel olarak drlmesi, hem de finansal sektrler arasnda yeknesak bir ekilde uygulanmas gereidir. Bu kamusal ykmllklerin azaltlmas ve sembolik bir dzeye indirilmesi ncelikli tercihtir. Ancak, mevcut kamu kaynakl araclk maliyetleri de her finansal sektrn borlanma maliyetlerine (bankaclk, sermaye piyasas, sigorta, bireysel emeklilik, finansal kiralama, faktoring, vb.) eit lde yk getirmeli, belli bir sektrde avantaj veya dezavantaj olumamaldr. Yukarda saylan hususlar genellikle finans sektrne dsal olan koullardr. Bir baka deyile finansal araclarn dorudan etkileyemeyecekleri hususlardr. Buna karlk finansal arac kurulularn salkl bir byme trendi iin gerekletirmesi gereken bir dizi koul da mevcuttur. Bunlar da u ekilde zetlenebilir: i. Salkl bir mali bnyeye sahip olmak: Finansal araclk iiyle uraan kurulularn salkl bir mali bnyeye sahip olmalar, sadece ticari basiretin gerei deil, ayn zamanda sosyal bir sorumluluk gereidir. Salkl bir mali bnyeye sahip olmann en nemli kriteri ise, fon toplayan finansal kuruluun zkaynaklar nispetinde risk almas olarak tanmlanabilir. ii. Bymenin temeli karllktr: Trk finans sisteminin byk ounluunu oluturan bankalar gibi kredi kurulularnn ald risk miktar (bir baka deyile bilano bykl) zkaynaklarna baldr. zkaynaklarn en nemli kayna ise karlardr. Bu nedenle finansal sistemin bymesi, bata kredi kurulular olmak zere finansal kurulularn karllk dzeyine skca bamldr. Finansal kurulular karllk dzeylerini artrmak iin risk ynetimi sistemlerini kurumsallatrmal ve etkinlii artracak prensipleri, bata kurumsal ynetiim ilkeleri olmak zere uygulamaldrlar. Finansal sistemin bymesi konusunda zerine grev den nc bir grup ise gzetim ve denetim otoriteleridir. Finansal sektrn etkin gzetimi ve denetimi gl bir ekonomik yapnn en nemli unsurlarndan birisidir. Gzetim ve denetim ilevinin temel amac finansal sistemde istikrar ve gveni temin etmek ve dn alan ve dn verenlerin maruz kalacaklar riskleri mmkn olan en dk dzeye indirmektir. Bunu salamak iin de risk odakl denetim vizyonunun benimsenmesi gereklidir. Geleneksel gzetim ve denetim anlay, kurallara uygunluk denetimini n plana kartmaktadr. Bununla beraber, zellikle bankaclk sektr gibi ok sayda mevduat 148
sahibinin tasarrufunun ynlendirildii sektrlerde risk ynetimi, basiretli yatrm ve portfy tercihleri gibi unsurlar zellikle nem kazanmaktadr. Bylece, gzetim ve denetim otoritesinin grevi bankalarn risk dzeylerini lmenin ve gerekirse kstlamann ok tesine gemektedir. Otorite, her trl riskin (likidite, vade, faiz, kur, ekonomik istikrarszlk vb.) iyi ynetilip ynetilmediini de lmek durumundadr. Genel olarak, Trk finans sektrnn Avrupa sralamasnda ilk bete yer almas eklinde tarif edilen uzun vadeli vizyona ulama abasnda gruba grev dt sylenebilir. Makroekonomik istikrar, tam rekabet ortamn ve uluslararas entegrasyonun altyapsn salayacak olan merkezi hkmet, yani kamu otoritesi; finansal araclk ilevini, bu ilevin gerektirdii ticari basiret ve sosyal sorumlulukla yerine getirmesi beklenen arac kurulular ve srecin salkl ilemesini salayacak olan gzetim ve denetim otoriteleri. Bu grubun grevlerini yapmalar sonucu oluacak olan olumlu bir byme ortamnn korunmas durumunda, uzun vadede Trk finans sektrnn vizyonunu gerekletirebilecei dnlmektedir.
149

Oik 659

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Oik 659

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ISBN 975 19 3991-3 (basl nsha)

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

Volkan ERKAN, Planlama Uzman Murat KUTLUKSAMAN, Planlama Uzman Yardmcs

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

FNANSAL HZMETLER 2007-2013 VZYONU

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

Bu raporlar www.bddk.org.tr adresinden temin edilebilir.

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

Tablo 2. 8. zkaynak Verimlilii ve Karllk (Yzde)

Katlm fonlar haritir.

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

ekil 2. 1. BDDK Bankaclk Sektr Performans Endeksi

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan

Finansal Hizmetler zel htisas Komisyonu Raporu

Dokuzuncu Kalknma Plan