ATTLANIN OCUKLARININ ADI

The Names of Attila's Children

Prof.Dr. Saadettin GME ZET

Onun geride brakt ocuu hakknda kaynaklarda bilgi bulma imkanna sahibiz. Aslnda Attilanm erkek ocuu tane miydi, yoksa daha m fazlayd, bu da mehuldr. Fakat belgelere aksettii ekliyle, nn adn tesbit edebiliyoruz ki, bunlar da; Ellak, rnek ve Dengizik diye anlmaktadr. Bizim zerinde durmak istediimiz konu, bu Trke isimlerin asllardr.
Anahtar Kelimeler: Attila, Bat Hunlar

ABSTRACT

We have an opportunity to find some information in the resources about his three children. Actually, it is unknown whether there were three sons of Attila, or more. However, as far as it is reflected on the resources, we can see names of three sons and these are Ellak, Imek and Dengizik. The subject upon which we want to state is the origins of these Turkish names.
Key Words: Attila, West Huns

Btn dnya tarihini yakndan ilgilendiren ve herkes tarafndan da kendi isimleriyle tannan ok az insan vardr. te, dnya milletlerinin byk bir ksmnn bildii ve zellikle Avrupa halklarnn ounun milli kahraman, bir blmnn efsanelerine ve hatta destanlarna kadar giren bir kiidir, Attila. Dnyadaki bir ksm tarihi iin yeryznn gelmi-gemi en byk hkmdarlar arasnda hi phesiz Attila ve ingiz Hann yerleri bambakadr. kisi de sadece mensup olduklar milletlerin tarihlerinde ve

118

SAADETTN GME

kltrlerinde etkili olmayp; dnyann aa-yukar yarsna yakn bir topluluun kaderinde sz sahibidirler. zellikle milattan sonra 5. yzylda gerekleen Hun aknlar ve Attilamn Avrupadaki faaliyetleri bugnk Avrupann ekillenmesinde nemli rol oynamtr. Tarihte Kavimler G diye de anlan bu hareket sonucunda, yer-yznden birok halk kalkt gibi, yeni yeni devletler ve topluluklarn da zuhur etmesi sz konusudur. Milattan sonra 400lerde Hun babuu Yuldz (Uldz) Kaan, her iki Romay da bask altna almaya balam; Roma iten ie kaynar iken isyanlar ve kargaa da alp ban gitmiti. Yuldz Kaan, karsnda dzensiz ve korkak bir dman olmasn istemediinden Romaya yardm ederek, isyanclardan temizledikten sonra, 409da Tunay geip; Trakyada Dou Romann umumi valisiyle bar imzalad. Kaynaklarn bildirdiine gre; Yuldz bu grmelerde Gnein batt yere kadar her taraf zaptedebileceini sylyordu. Yuldz ismi hereyden nce destani Trk hkmdar Ouz Kaann ocuklarndan birisinin addr ve Trk cihan hakimiyeti anlayna gre bu ismi tamaktadr. Bilindii zere Ouz Kaan, sadece yeryznn deil, btn evrenin hakimidir. Dolaysyla oullarnn adlar Kn, Ay, Yuldz, Kk, Tag, Tengiz olarak bouna verilmemitir. Destan kahraman Ouzun oluyla, Balam-erin olu veya torunu olan Yuldzm isminden baka bir Trk kaannn byle bir ad ile anlmamas da ilgi ekicidir (en azndan Yuldz adl byk bir Trk hkmdar daha yoktur)1. 420 sralarnda Hunlarm banda ok deerli drt karde bulunuyordu. Bunlar: Rua (ki bu isim Trke bir kelimenin Latin kaynaklarna bozularak gemesidir), Muncuk, Ay-bars ve Oktar. te Attila, bunlardan Muncukun oludur. 434 senesinde amcas Rua lnce hanlk makamna o oturdu. ocukluundan itibaren sk bir sava ve devlet eitimi alan, amcasyla beraber btn savalara katlan; demir bilekli, elik yrekli bir Trk
S.Gme, Trk Tarihinin Kahramanlan: 3-Yuldz Kaan, Orkun, Say 51, stanbul 2002, s.44. Ouz Kaan ve Ouzun ocuklarnn adlan iin aynca baknz; S. Gme, Ouz Kagann Kimlii, Ouzlar ve Ouz Kaan Destanlan zerine Bir-ki Sz, DTCF. Tarih Aratrmalar Dergisi ,22/35, Ankara 2004.
1

ATTLANIN OCUKLARININ ADI

119

asilzadesiydi. Kardei Bleda (bu isim de Trke bir adm veya unvann bozulmu ekli olsa gerek; belki Boyla/Bolat/Bilge?) daha zayf olduundan; hkmdarlkta ciddi bir talebi olmam; bir sre devletin idaresinde kardeine yardmc olduktan sonra heme kadar Attila tarafndan ldrld syleniyorsa da; bilinmeyen bir sebeple 445 tarihinde lmtr. Babu Attila 434 ylnda Bizansa diz ktrd. Kostantiniya veya Margus Bar diye bilinen andlamaya gre; Bizans hibir surette Trklerin dmanlaryla ittifaklara girimeyecek, Trk yurdundan kaanlara kucak amayacak ve her yl dedii vergiyi iki katma karacakt. Attila da tpk dedesi Yuldz gibi, Romaya i karklklarla boutuu bir srada yardmda bulundu. Birok yabanc kavmi Trk hakimiyeti altna ald. Dou Romaya, yani Bizansa 441-442lerde taarruz ettii gibi, 447de Balkanlara ikinci defa yrd. Dnyann tek efendisi haline gelen Attilay Romallar ortadan kaldrmak iin bir suikast planladlar. Attilann nezdine giden elilik heyetine sokulan bir casus Attilay ldrmekle vazifelendirildi. Ancak bu heyette bulunan Ee-kun/Ede-kun (kaynaklarda bu ahsn ad da farkl kaydedilmektedir) isimli bir Trk durumu renince, bunu Attilaya haber vermi; o da suikastilere sularn itiraf ettirdikten sonra Roma imparatorunu aalamtr. Bundan sonra Babu Attilann daha nce kendisine bir nian yz gnderen III. Valentinianusun kz kardei Honoriann evlilik teklifini kabul ettiini bildirerek; Roma imparatorluunda hak iddiasnda bulunduunu gryoruz. Macaristandaki merkezlerinden 451 senesinde hareket eden Trk ordusu, Galyaya girdi. Haziran 451 tarihinde, Attilann kuvvetleri Roma ordusunu Turan Taktiiyle malup etti. 452de Po Ovasna dald. Hatta bir korku ve tela baladndan; Romallar Papa I. Leonu balanmak zere, Attilaya yolladlar. Artk, her iki Roma da Trk hakanna boyun emi, sra doudaki Sasani imparatorluuna gelmiti. Ancak dmanlar Attiladan kurtulmann baka bir yolunu buldular. Avrupann en gzel kzlarndan birisini ona zevce olarak yolladlar. 453 senesinde altm yalarndayken, Attila bu kz tarafndan zehirlenerek, ortadan kaldrld. Bylece hrstiyan dnyasnca Tanrnm Krbac diye

120

SAADETTN GME

de anlan, dnya tarihinin en byk hkmdarlarndan birisi yok edilmi oldu2. Attilanm salam olduu birlik ve stnlk maalesef ondan sonra devam etmedi. Daha dorusu ocuklar bunu srdremediler. Bunun eitli sebepleri vardr: Kardeler arasndaki taht mcadeleleri ve kabilelerin ne kma kavgalar, bunu frsat bilen Romal ve dier Avrupal kavimlerin saldrlar Attila Trklerinin varlklarna son veren etkenlerdendir. Onun geride brakt ocuu hakknda kaynaklarda bilgi bulma imkanna sahibiz. Aslnda Attilanm erkek ocuu tane miydi, yoksa daha m fazlayd, bu da mehuldr. Fakat belgelere aksettii ekliyle, nn adn tesbit edebiliyoruz ki, bunlar da; Ellak, rnek ve Dengizik diye anlmaktadr. Bizim zerinde durmak istediimiz konu, bu Trke isimlerin asllardr. zellikle Latin eserlerinde sadece Avrupa Hunlarnn deil; Avar, Bulgar, Kuman- Kpak, Peenek vs. Trk beglerinin adlar da bozularak zikrediliyor. Ama bunlarn pekou umumi Trk unvan olduundan tahrif olmam biimini tespit edebiliyoruz. Buna bal olarak Attilamn ocuklarnn unvanlar da, Trk idarecilerin milattan nceki alardan beri kullandklar sanlardr. Ama bu gne kadar nedendir bilinmez, bu adlarn gerek ekli konusunda fazla kafa yorulmayp, Latin-Bizans kaynaklarnda nasl getiyse, o haliyle kullanla gelmitir. Babu Attilanm en byk olu Ellaktr. Belgelerin ifadesine gre o, Attilamn halefiydi. Ama kardeleriyle topraklarn paylalmas hususunda anlamazla dt ve babasnn lmnden ok ksa bir sre sonra (454) Pannonyada Germen kabileleriyle yapt bir savata ld3. Dier ocuklarnn ismi gibi, Attilamn bu en byk olunun da unvan doru sylenmemektedir. Onun ad veya unvan llig olmaldr. Bu zaten
2 Geni

bilgi iin baknz, S.Gme, Trk Tarihinin Kahramanlar: 4-Attila, Orkun, Say 52, stanbul 2002. 3 J.M.Deguignes, Hunlarn, Trklerin, Moollarn ve Daha Sair Tatarlarn Tarih- Umumisi, C. II, stanbul 1924, s. 182; P.Golden, Trk Halklar Tarihine Giri, ev. O.Karatay, Ankara 2002, s.74.

ATTLANIN OCUKLARININ ADI

121

Orta Asyadan beri Trk hkmdarlarn unvanlarnda geen bir kelimedir. Mesela 581 tarihinde Tapar (Taspar) Kaan lnce, yerine ad in vesikalarnda Sha-po-leh diye anlan llig Ibara Bilge gemitir4. Yine bu unvan Kara-Hanl beglerinin adlarnda grebildiimiz gibi, KaraHanllara baz kaynaklarda llig Hanlar da dendiini bilmekteyiz5. Deiik Trk kitabelerinde de rastladmz6 llig kelimesi; hkmdar manasna gelmekle beraber, devletli, saltanatl, anlamlarn da tamaktadr7. Dolaysyla Attilanm bu olunun ad Ellak deil, llig olmal ve manas da; il sahibi, devlet sahibi demektir. llig transkripsiyonu hakknda bugn pekok aratrmac hem fikirdir. imdi de Attilanm kk olu rnekten bahsedelim. Anlatlan baz rivayetlere gre, o babas Attila tarafndan ok seviliyordu. Bunun da sebebi, baz kamlar Attilann salnda, soyunun dalacan, fakat en kk olu rnekten gelenlerin yeniden bu gnei parlatacan sylediklerinden, ocukluundan itibaren ok martlmt. 454 senesinde llig Hann lmnden sonra Hun merkezleri Romal ve Germen kavimlerin eline getiinden rnek ve Dengizik Karadenizin kuzey taraflarna ekilmilerdi. Uzun sren savalar ve kovalamacalarn ardndan 466larda Bizans imparatoruna eliler yollayarak bar istediler. Onlar Karadenizin kuzeyinde ve Tuna kylarndaki kasabalara serbeste girmek ve hayatlarnn devam iin ticarete izin verilmesini istiyorlard. Ama kendilerine son derece ar hakaretler yapld. Bu arada i isyanlar da alp bam gitti. Aratrmaclarn fikrince rnek, Dobrucann kuzey ksmn kendisine s yapmt. Buralarda toparlanmaya alan rnek yeni bir Trk boyunun ortaya kmasna araclk ediyordu ki o da, bizim Bulgarlar olarak

S.Gme, Kk Trk Tarihi, 2. bask, Ankara 1999, s.22. Geni bilgi iin baknz. S.Gme, Kara-Hanl Ad zerine Baz Dnceler, Kk Aratrmalar, 2/2, Ankara 2001. 6 Kl Tigin Yazt, Dou taraf 9. satr; Bilge Kaan Yazt, Dou taraf 9. satr; Uyuk-Orzak II Yazt, 4. satr; oyr Yazt, 1. satr. 7 G.R.Rachmati, Trkische Turfan-Texte, Berlin 1936, s.107; A von Le Coq, Trke Mani El Yazlar (Manichaika), stanbul 1936, s.38; A.von Gabain, Trkische Turfantexte X, Berlin 1959, s.44; R.R.Arat. Kutadgu Bilig ndeksi, Ankara 1979, s.194.
5

122

SAADETTN GME

bildiimiz Trk kabilesiydi. Anlalan odur ki, rnek basklara dayanamayarak sonunda Bizansn hakimiyetini kabul etti8. Kaynaklarda rnek olarak anlan bu Trk bynn unvann da biz Erkin~rkin eklinde dnyoruz. Bu da malum olduu zere ok eski bir Trk unvandr. Derece olarak il-teberlikten nceki bir alt kademedir. Bulgar hkmdar ailesinin neet ettii iddia edilen9 Attilann bu olu hakkndaki bilgilerimiz de ancak yukardakilerle snrldr. Erkin unvan ilk defa bir Trk by olarak Mo-kan Kagann hkmdar olmadan nceki sanlar iinde grlmektedir . Bu unvana bir ara Kk Trklerin yerine, tken blgesine hakim olan Sr-Tardularn inan beinin unvannda da rastlamaktayz10. Yine Trk tarihinin dnm noktalarndan birini tekil eden 605 tarihindeki isyandan sonra ortaya kan Alt-Bag Bodunun bandaki kii de rkin unvann tayordu11. Ayn zamanda Kk Trk Brl slalesinden sonra devletimizi idare eden Uygurlar, balangta rkinler tarafndan ynetildiler. 627 senesinde, Kk Trklerin sarsnt ierisinde bulunduklar bir srada, Uygurlar ve Sr-Tardular tarafndan idare edilen isyanlar ortaya kt. Bataki rkin'in lm zerine Uygurlarn liderliine olu P'u-sa (Pusar/belki Basar) geti. 628 ylnda Sr-Tardularla ibirlii yapan P'usa, l-Kagan'n yeenini malp etti12. Bu baarlarndan dolay P'u-sa, lDeguignes, a.g.e., s.183; P.Vaczy, Hunlar Avrupada, Attila ve Hunlar, Yay. G.Nemeth, Ter. .Batav, Ankara 1982, s.105-122. 9 Golden, a.g.e., s.74. Gy.Nemeth gibi aratrmaclar, irnek kelimesinin kk er demek olduunu sylyorlarsa da (baknz, I.Kafesolu, Trk Milli Kltr, 2. Bask, stanbul 1983, s.69), biz ayn grte deiliz. * 10 Gme, a.g.e., s.30. S.Gme, Uygur Trkleri Tarihi ve Kltr, 2. bask, Ankara 2000, s. 15-16. M.T.Liu, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken (Tu-k.e) II Buch, Wiesbaden 1958, s.351; M.Hermanns,"Uygurlar ve Yeni Bulunan Soydalar", .. Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, 2/1-2, stanbul 1946, s.98; J.T.Chang, Tang Devrindeki Dou Gktrkleri Hakknda Yeni Belgeler, Doktora Tezi, Taipei 1968, s .49.
s

Bu rkin'in ad in kaynaklarnda Shih-chien, ldkten sonra da Ssu-chin eklinde

ATTLANIN OCUKLARININ ADI

123

teber unvann ald13. Ayrca erkin ya da irkin unvanna pekok yaztta da tesadf edebiliriz14. Son olarak Attilann ikinci olu olan Dengizikten sz edelim. Yukarda da iaret ettiimiz zere o, bir aralk kardei rnek ile birlikte hareket etmiti. Dou Gotlarmm, Pannonyadaki baz Trk boylarnn zerine saldrdklarn grnce bu Trk beyi kaytsz kalamad ve onlara yardma gitti. Fakat Gotlar karsnda yenilince, Bizansa iltica etme teklifinde bulundu. Kendisine izin verildiyse de, Bizansl idarecilerle aras ald ve 469daki bir savata esir edildi ve kafas kesilerek, ba stanbula getirildi15. Bu nc oulun ad da Tengiz olmaldr. Trkler ve Mogollarca kullanlan bu unvann manas da herkese malum olduu gibi, denizdir. Mehur Ouz Kaan n ocuklarndan birisinin ve yine dnyann en byk fatihleri arasnda yer alan Trk-Mogol hkmdar ingizin adnda grdmz biimiyle, ebedilii, sonsuzluu, enginlii ifade eden bir namdr. Kelimenin sonundaki -ik belki kafalar kartrabilir. Ancak bu kin Unvann esasnda var olup-olmad phelidir. nsann aklna isteristemez byle siyasi ve askeri bir unvan olamayaca geliyor. Eer Attilann bu olunun ad Tengizik ise, bu bir kltme de olamaz m? Yani denizcik manasna da gelebilir.

transkripsiyon edilmi olup, bu transkripsiyonlarn rkin unvannn karlad bilinmektedir Baknz, O.Izgi, in Elisi Wang Yen-tefnin Uygur Seyahatnamesi, Ankara 1989, s.14-15. E.Chavannes, Documents sur les Tou-Kiue [Turcs] Occidentaux, Paris 1903, s.90 . Uygur birliinin temelini atan P'u-sa 'dr (belki Basar ya da Busar). in yllklar onun hakknda unlar sylemektedir: Basar (P'u-sa) cesaretli ve bilgili idi. Mkemmel plnlar tanzim edebiliyordu. O dmanla karlat her savata askerlerinin en nnde bulunuyordu. Az miktarda insanla baar kazanabiliyordu. Asker talimler yapyor, ok atyor, ava gidiyordu. Daima savata idi. Annesi Wu-lo-hun ikayet ve davalar dinliyordu, kanunlar bozmak isteyenleri uyaryordu. Oymaklarda nizam yerinde idi. Uygurlarn refah Basarn (P'u -sa) devrine rastlar. Baknz, B.Ogel, Uygur Devletinin Teekkl ve Ykseli Devresi, Belleten C. 19, Ankara 1955, s.336,338. . 14 Baknz, Kl Tigin Yazt, Dou taraf 34. satr; Kl or Yazt, Dou taraf 9. satr; oyr Yazt, 4. satr; Terhin Yazt, Kuzey taraf 6. satr; st-Kulog Yazt, 1. satr; Miran Metinleri, B yz, Arka taraf 6. satr. 15 Golden, a.g.e., s.74.

124

SAADETTN GME

Netice olarak unlar syleyebiliriz: Bir zamanlar dnyay titreten mehur Trk hkmdar Attilann talihsiz bir ekilde ldkten sonra geride brakt ve kaynaklarda adlar zikredilen ocuunun Trke unvanlar; llig, rkin ve Tengiz olsa gerek.
Bumn Kagann ocuklarndan birisi olan Mo-kan, aabeyi Kara Kaan 553 ylnda lnce Trk Devletinin bana geti. Onun zaman Kk Trk Kaanlnn en gl oldu&u dnemlerdendir. Muhtemelen de 572 tarinde ld (Geni bilgi iin baknz, Gme, a.g.e., s.1410