brahim Edhem PLEVNE HATIRALARI (Sebat ve gayret, kyametten bir almet)

TERCMAN GAZETES'nin bir kltr hizmeti olarak yaynlad "1001 TEMEL ESER" Serisinin 135. kitab brahim Edhem'in "PLEVNE HATIRALARI" KERVAN KTAPILIK BASIN SANAY ve TCARET A.. Ofset Tesisleri'nde dizilmi ve baslmtr.

//Sebat ve gayret kymetden bir almet//

Yayna hazrlayan: Seyfullah ESN

S T A N B U L
1979

1001 Temel Eser i iftiharla sunuyoruz

Tarihimize mn, mill benliimize g ka tan ktphaneler dolusu birbirinden seme eser lere sahip bulunuyoruz. Edebiyat, tarih, sosyo loji, felsefe, folklor gibi mill ruhu gelitiren,ona yn veren konularda "Gerek eserler" elimizin altndadr. Ne var ki, elimizin altndaki bu eserlerden ounlukla istifade edemeyiz. nk devirler deimelere yol am, dil deimi, yaz deimitir. Gzden ve gnlden uzak kalm unutul maya yz tutmu -Ama deerinden hibir ey kaybetmemi, ounluu daha da nem kazan m- binlerce cilt eser, bir sre daha el atlmazsa, tarihin derinliklerinde kaybolup gideceklerdir. nk onlar derleyip toparlayacak ve gnmzn trkesi ile baskya hazrlayacak deerdeki kalemler, gn getike azalmaktadr. Bin yllk tarihimizin iinden szlp gelen ve bizi biz yapan, kltrmzde "Keta" vazifesi gren bu eserleri, tozlu raflardan kurta rp, nesillere ulatrmay plnladk.

Sevinle karlayp, mitle alkladmz "1000 Temel Eser" serisi, Mill Eitim Bakanl nca durdurulunca, bugne kadar yaynlanan 66 esere yzlerce ek yapmay dndk ve "Tercman 1001 Temel Eser" dizisini yaynla maya karar verdik. "1000 Temel Eser" serisini hazrlayan ok deerli bilginler heyetini, yeni yelerle genilettik. Ayrca 200 ilim adammz dan yardm vaadi aldk. Tercman'n yayn hayatndaki geni imknlarn 1001 Temel Eser iin daha da glendirdik. Artk karnza gu rurla, cesaretle kmamz, eserlerimizi gzlere ve gnllere sergilememiz zaman gelmi bulu nuyor. Mill deer ve mnda her kitap ve her yazar bu serimizde yerini bulacak, hi bir art dnce ile deerli deersiz, deersiz de deerli gibi ortaya konmayacaktr. nk esas gaye bin yllk tarihimizin temelini, mayasn gzler nne sermek, onlar lyk olduklar yere oturt maktr. Bu bakmdan 1001 Temel Eser'den madd hi bir kr beklemiyoruz. Krmz sadece gu rur, iftihar, hizmet zevki olacaktr. KEMAL ILICAK

Tercman Gazetesi Sahibi

Plevne mdafaas'nn 100. yldnmnde, babam bra him Edhem Paa'nn, henz binba iken itirak ettii, ya raland ve esir dt bu mdafaa harektna dair, esa rette iken yazd ve stanbul'da hicri 1296 (mld 1878)'da, yni sulh yaplmasndan hemen sonra yaym lad hatratnn u sralarda yeniden nerinde belki fay da vardr. Bu bakmdan, hatratn neri iin "1001 Te mel Eser" tarafndan gsterilen ilgiyi minnetdarlkla ka bul ettim. Htratn (1) metnine gemeden evvel, yazarn menei, ailesi ve ahsiyeti hakknda bilgi vermek, o devir adamla rna misal tekil etmesi itibar ile belki yerinde bir tedbir olur diye dndm. BABAMIN ALES Babamn ceddi Trkistanl imi. XV. yzylda Trki ye'ye gelii, aka'ik-i Nu'mniye (Mecdi tercmesi, S.412)'de yle nakledilmektedir: Mvernnehr tarafndan Rum'a hicret edip, Antak ya'da tavattun eyleyen mer bin Hamza'nn burada dnya'ya gelen torunu Hamza olu Mehmed, Antak ya'nn en lim hocalarndan ulm- arabiye, ilm-i kraat, ilm-i usl ve fkh okuyup, Kur'an- Kerimi hfzettikten sonra. Halep. Hasankeyf, Amid ve Tebriz'e giderek, bu merkezlerde de ahz- ulm eyledi. Bilhire Antakya'ya dnd: Halep'de v'izlik ve mderrislik yapt; eri'at meseleleri ile itigal etti. hreti Arap ve Acem diyarla rna da yaylan Mehmed, Kuds ve Haremeyn'i ziyaret iin yola kt. 1470 etrafnda Mekke'ye vard. Bir md det sonra Msr'a geti. Kahire'de Mevln Syuti (14451501) ve baka naml hocalarn derslerini ta'kibetti. Bun larn icazetlerini ald ve "aka'ik-i Nu'mniye'nin tbiri ile, "fnun- uly'da had'den ziyde hnerler gsterip, ol babda izhar- yed-i beyz eyledi" Hamza olu Mehmed, edindii bu ilmi Arap hocalar

(1) Babamn eseri, ailemizde mevcud deildi; kitabn zurum Atatrk niversitesinden Prof. Dr. Kaya Bilgegil ltf etti.

filmini,

Er

-7-

ile Arapa eserlere medyun olduu iin, kendisine, Tr kistanl olmasna ramen, "V-iz-i Arap" veya "Mevln Arap" denmee baland. Arap illerinden Trkiye'ye dn mek isteyince, ilminden istifde eden ve sohbetinden ho lanan Memlk Sultan Kaytbay, Mevlna Arap'n Kahi re'yi terk etmesine izin vermedi. Kaytbay'n vefatndan sonra (1495) Mevlna Arap Trkiye'ye dnd. Bir md det Bursa'da kald. Bursallar kendisine byk muhabbet ve sayg gsterdiler. Va'zlar, daim kalabalk bir dinleyici topluluu cezbeder ve hrmetle dinlenirdi. Ancak, Mevl na Arap, Bursallarn va'z dinlemeye ihtiyac bulunmayan fazilet sahibi insanlar olduuna kanaat getirdikten sonra, Bursa'dan ayrlp stanbul'a gitti. II. Bayezid, kendisi ile sk sk grr, va'zlarn dinler, Devletin devam iin dua sn talebederdi. Mevlna Arap, eserlerinin byk ksmn, hayatnn bu devrinde yazd. Ahlkn slah konusundaki "Tezhib--email" adl eserini Sultan Bayezid'e ithaf etti. 1500 ylnda Mora'da Venedie kar cereyan eden muharebelerde, Mevlna Arap, Sultan Bayezid'in yann dan ayrlmad. arpmalarda, her vakit, ordunun n saf larnda bulunurdu. Modon kalesinin hafta sren muha sarasnda, askerleri dima te etti ve kaleye giren ikinci veya nc Trk oldu. aka'ik-i Nu'mniye'de Mora seferinden ve Modan ka lesinin fethinden (10.8.1500) bahsedilirken, "V'iz-i Arap'n sr ile, ol diyar, dr- kffr- hksr iken, dhil-i slama medr oldu" yni: "O lke kfirlerin ya ad toprak iken, V'iz-i Arap syesinde bir slm mer kezi oldu" (S.413) denilmektedir. Seferden sonra stanbul'a avdette, Mevlna Arap va'zlarnda, zndklar, mlhidleri, raks eden sfileri iddetle tenkide balad. Bunun uyandrd menfi akisler zerine, stanbul'dan ayrlarak, ehl- yli ile Haleb'e ge mecbur oldu. (aka'ik-i, S.413). Halep'de kald mddete kendi

-8-

sini takvya verdi. Va'z ve tefsirlerinde, bilhassa Erdebillileri (Kzlbalar) zemin ederdi. Erdebilliler de, ah s mail'in emri zerine, cmilerde Ebubekr, mer ve Os man'dan sonra, Va'iz-i Arap' lnetle anarlard. sene sonra, Mevlna Arap tekrar stanbul'a dnd. Bu sefer de, Kzlbalara kar harekete geilmesi iin Yavuz Sultan Selim'e telkinde bulundu. Yavuz'un ran seferine itirak etti ve aldran meydan muharebesinde (23.8.1514) bu lundu. Mevlna Arap'n, Yavuz Sultan Selim'i, ah smail'e kar yrmee tevikinde balca sebep, muhtemelen, kendi memleketi olan Trkistan'a ranllarn taarruz etmi bulunmalar keyfiyeti idi. Bunun yannda, Snnlik gayre tinin de byk pay elbette vard. ah smail, 1510'da, Horasan'dan Trkistan'a doru ilerliyerek, zbek hkm dar Muhammed eybn Han' malub etmi ve ldr mt. Trkistan halk imale doru hicrete balam; b zlar Yesi'de, Hazret-i Trkistan diye anlan Veli Ahmed Yesev'nin trbesinin bulunduu cmiye snarak, Veli'den imdad dilemilerdi. Mevlna Arap da soydalar nn yardmna yetimi ve Trkistan'da huzur avdet edin ceye kadar orada kalmt. Bilhire yine stanbul'a dnd, fakat az zaman sonra Rumeli'ne gitmee karar verdi. Orada da va'zlarna devam etti, halk doru yola sevk'de kymetli hizmetlerde bulun du. Rumeli'nde kald 15 ylda pek ok reay slmiyeti kabul ettiler. 300 sene evvel Seluklularn Anadolu'da ilerledii devirde, mahall Hristiyan halkn Bizans tahak kmnden kurtulmak iin, Trklerin adletine snmay tercih ettikleri, hatt ok sayda slmiyete getikleri gi bi, bu kere de Rumeli'nde ayn gelime vuku buldu. Mevlna Arap'n Rumeli'ndeki faaliyetleri arasnda, Bosnasaray'da bir cami ve skp'de bir mescid bin et tirmi olmas zikredilebilir. aka'ik-i Nu'mniye (S.413414) unu ilve eder: "V'iz-i Arap, skp'de, 10 yl, her

- 9 -

gn tefsir-i erif nakletti. Macaristan seferinde (1526), Kanun Sultan Sleyman'a zafer ve feth, V'iz-i Arab'n duas berekti ile myesser oldu". Ya ok ilerlemi olan Mevlna Arab, Macaristan se ferinden sonra, ok sevdii Bursa'ya yerleti. Orada Ulu Cmi'nin inasna balad, fakat itmam kendisine nasib olmad. Bu byk lim ve devlet adam, Hicr 938 Mu harrem aynn drdnc gn (1531) vefat etti ve Ulu Cmi'nin hareminde defnolundu. Vefatnda, 100 kadar evld braktn aka'ik-i Nu'mniye (S.414) nakleder. Pek ok talebe yetitirdii; dn kitaplardan baka, "fnun- mteaddide ve hususa ilm-i kimya'da resil-i kesire tensik eyledii" de ayni yerde mezkrdur. Eser leri arasnda. Yavuz Sultan Selim iin "Emr-i gaznn fezili ve ahvli" balkl bir kitap telif etmi olduu da zikre deer. Mevlna Arab mutaassb bir snn ve ecaatli bir mcahid olduu kadar, devrine gre ok geni bilgilere de shib bir lim idi. Mvernnehr'den Rum'a hicret etmi olan Trkis tanl mer bin Hamza'nn olu Mehmed'in, tarihe Mevlna Arab (ve V'iz-i Arab) lkablar ile gemi olmas, yukarda zikredildii gibi, ulm- arabiye tahsi lini Antakya ve Halep'de yaptna, Kahire'de Mevlna syt'den ders aln olmasna, Arap illerinde uzun za man Arapa va'zlar vermesine hamledilebilir. Evld ve ahfad da, bu sebeple, Arabzde lkab ile anlmlardr. Babamn lkab Arabzde idi. Serfice'de domu ol masna gelince, ceddi Mevlna Arab'n Rumeli'nde yaa d uzun senelerde, evldlarndan bzlarnn Mora'da veya Rumeli'nde tavattun eylemi olmalar ile izah edi lebilir. Serfice, bugnki Yunanistan'da Tesaly kuzeyin de olup, Yunanllar tarafndan "Servia diye anlmak tadr. Mevlna Arab, Osmanllarn en byk padiahlar olan

- 10 -

Fatih, Bayezid II, Yavuz ve Kanun devirlerinde yaam ve bunlarn son nn hizmetinde bulunmutu. ki olu ile, ahfadndan daha kiinin Osmanl tarihinde zikri geer. Bunlarn hepsi, cedleri gibi ulem snfna mensubdur ve bu sahada az-ok n yapmlardr. kisi, ilve ten, san'at ve edebiyat sahalarnda da ma'rufdur. Mevlna Arabn bir olu. Arabzde Mehmed Efendi ad ile tannmtr. "Tezkiret-uar" da "Kudsi" mah las altnda mezkurdur (Kamusl-a'lm IV. 3141). Mehmed, stanbul'da, Samsunzade Ahmed Efendi Medresesi ile shak Efendi Medresesinde hretli hoca lardan ders ve iczet aldktan sonra, mderris olmu; ekmece'de Abdsselm Medresesi, Bursa'da Gaz Hdvendigr'n Kaplca Medresesi, ve stanbul'da Mah mud Paa ve Sahn- Seman Medreselerinde tedrisde bu lunmu; tefsirleri ve ilm eserleri ile nam yapmtr. iir leri de vardr. eyhlislm Ebssud Efendi'nin iten kard birisini tekrar hizmete almakla Bursa'ya nefyini intac etmitir. ki sene sonra, afv edilmesi zerine, 1561'de Msr mollalna tyin edilmise de, bu vazi feyi deruhte etmesi kendisine nasib olmamtr. Deniz yoluyla skenderiye'ye gitmek zere bindii gemi, Rodos aklarnda frtnaya tutulur. Mevlna Mehmed, geminin gvertesinde Kur'n okurken, byk bir dalga hem kendi sini. hem etrafndaki 17 kiiyi denize uurur. Nev'i-zde Ati, aka'ik Zeyli. S.28). Mevlna Arab'n dier bir olu, 1489'da dnyaya gelen Abdlbk elebi'dir. Abdlbk, alt yama basnca, aa beyi Babek elebi, kk kardeinin tahsil ve terbiyesini, bir baba efkati ile ele alm ve ocuk "mazhar- feyz ol duktan sonra tarik-i ilme azm eylediinden", mfti Ali elebi'nin hizmetine verilmi. Bilhire, Ktahya'da Ka ragz Paa Medresesinde, daha sonra negl'de shak Paa Medresesinde ve bunu mteakkip Bursa'da Kaplca Med resesinde mderrislikte bulunmu. 1535'de, stanbul'da

- 11 -

Mahmd Paa Medresesine nakledilmi ve 1536'da erefeli pyesine terfi etmitir. 1540'da Semniye Medre sesine, 1544'de Edirne'de Sultan Bayezid Medresesine mderris tyin edilmi, ayni sene Halep kadlna nasbolunmu. ki sene sonra, 1546'da Mekke-i Mkerreme mollalna, 1550'de de Bursa kadlna getirilmi. Bursa'da Yeni Kaplca'y in ettirip, Sadr- zam Rstem Paa'ya ithaf eylemi. 1551'de Msr kadl na ikinci defa olarak Mekke mollalna nasbolunmu. Bylece, Kanuni Sultan Sleyman' n saltanat devrinde 40 seneden fazla hizmet etmi olan Abdlbki elebi, 1561'de mteka'id (Ati, S.38-39). Bundan sonra, 87 yl, tarih kitaplarmzda Arabzde ismine rastlamyoruz. Mevlna Arab'n ahfadndan, 1650 doumlu ve ceddi gibi, Mehmed bin mer adn tayan dier bir Arabzde, mehur bir hattat olarak tarihimize gemitir. mr bo yunca zevk ve evkle yazd Mushaf- erifler daima b yk rabet grmtr. Mehmed bin mer 1715'de, muh temelen stanbul 'da vefat etmi. 1708 ile 1825 tarihleri arasnda yaayan baba-oul iki Arabzde daha Osmanl tarihlerinde zikredilmektedir. Bunlar, Kazasker Abdurrahman Efendi'nin olu 1708 do umlu Atullah ile, onun olu 1738 doumlu Mehmed Arif bin Atullah Efendilerdir. Atullah Efendi, tahsilini stanbul'da bitirdikten son ra, 1726'da, henz 18 yanda iken, Sultan III. Ahmed'in imamlna nasbedilmitir. Padiah'n 1730'da vuku bu lan hal'i zerine, tahta kan I. Mahmud, Atullah Efendi'yi, ehzadelerine hoca olarak muhafaza etmi. Bu ho calk 1756'ya kadar srm. Bylece, 30 sene sarayda kalan Atullah Efendi, 1756'dan sonra, 1769'a kadar 13 sene Halep'de ve 1769'dan 1774'e kadar 5 sene am'da mderrislik yapm. 1774'de I. Abdlhamd'in clsu ile,

- 12 -

Atullah Efendi, Mekke mollalna tyin edilmi. Ora dan, 1779'da stanbul kadlna, 1780'de Anadolu ve az sonra Rumeli kazaskerliine nasbediliyor. Nihayet 1784'de eyhlislm olarak Meihat makamna getirilmi ise de, Atullah Efendi, ilmiye snfnn bu en yksek mertebesini birka ay igal ettikten sonra Allah'n rahme tine kavuuyor. Tarihimize, mtevzi olduu kadar faal; halim olduu kadar da lim bir ahsiyet sfat ile gemi tir. (Kams'l-'lm IV, 3141). Atullah Efendi'nin olu Mehmed Arif Efendi de s tanbul'da tahsil ediyor. Muhtelif niyabetlere tyin edil dikten sonra, uzunca mddet Mekke mollalnda kalyor ve hac oluyor. 1793'de, 55 yanda iken, stanbul kadlna naklediliyor. 1797'de Anadolu kazaskerliine, 1800'de Rumeli kazaskerliine getiriliyor. 1808'de IV. Sultan Mustafa tarafndan eyhlislm nasbediliyor ise de, bir ay gemeden, II. Sultan Mahmud'un clusunda azlediliyor. Bundan sonra, Mehmed rif Efendi, 1825'de vefatna kadar, 1715'de len ceddi Mehmed bin mer gi bi, hattatlkla itigal ediyor. Ta'lik hat ile yazd Mushaf- eriflerden, Ravza- mutahharaya her sene bir aded ihd eylemei itiyad edinmiti. (Kams'l-lm, IV, 3141). imdi stanbul'daki Arabzde'lerden ayrlarak, Mev lna Arab'n, Rumeli'nde kalm olduu uzun seneler boyunca, orada, ok sayda dnya'ya geldii bilinen ev ld ve ahfadndan bahsetmek gerekecek. Yukarda zikri geen Arabzde Mehmed Arif Efendi'nin 1825'de stan bul'da vefat srasnda, Rumeli'nde yerlemi ile efra dndan Serfice'de Hseyin adnda kk bir ocuk bulu nuyordu. Bu ocuk, babamn babas olacakt. Ekseri me mur snfna mensup olan bu ailenin hikyesi yle hul sa edilebilir: 1840 ylna doru, kk Hseyin'in bir days, Girid'e muhasebeci tayin ediliyor. Eski detlerimiz zere, kendi

- 13 -

sine yardmc veya vekil olabilecek bir genci Hanya'ya be raber gtryor. Bu gen, yeeni Hseyin'dir. Hanya'da, ksa zamanda, kendilerine byk bir dost muhiti yaratma a muvaffak oluyorlar. Girid erafndan Yerliaazade Ali Bey ile de tanyorlar. Ali Bey, iyi yetimekte olan H seyin'e kzn veriyor. Kzn ad Adile'dir. dile Hanm, btn Giritliler gibi, Trke kadar fasih Rumca da konu uyormu. Hseyin Efendi, ilesi ile beraber Serfice'ye dnmeden evvel, Hac farizasn if ediyor ve bundan by le Hac Hseyin Efendi diye anlyor. Hac Hseyin Efen di ile Adile Hanmn izdivacndan drt ocuk dnyaya ge liyor. Biri kz, erkek olan bu ocuklarn en by Azime, sonra Ahmed Tevfik ve Mehmed Ali, en k ise, babam brahim Edhem 'dir. 1850 sralarnda tesbit edilemeyen bir tarihte, Hac Hseyin Efendi, stanbul'a nakl-i mekn etmi, ilk n ce Nruosmaniye civarnda, sonra Kadrga'da oturuyor lar. Nihayet, daha ferah bir kenar mahalle olan Mecidi ye Karakolu tarafnda, byk baheli bir konaa yerle iyorlar. Halam Azime Hanm, Aynizade Hasan Tahsin Bey ile evleniyor. ocukluumda, Aynzadeler ile gr rdk. Tandklarm arasnda, stanbul Darlfnun'unda felfese mderrisi Mehmed Ali Ayn Bey ile iki kz, Ne zihe ve Refika bulunmakta idi. Daha az hatrladm Mehned Ali Bey'in kk kardei, halam Azime Hanm'n ko cas Hasan Tahsin Bey idi. Maliyeci olan Hasan Tahsin Bey, uzun seneler, bilhassa I. Dnya Harbi devrinde, maliye mstearlnda bulunmutu. Babamn en byk aabeyi Ahmed Tevfik, Dhiliye Nezaretine intisabediyor. Bir mddet sonra, Yemen'de, San'a kaymakamlna tyin olunuyor. Hareketinden ev vel evlenmee karar veriyor. Ksmetine bir erkes hanm kyor. Kafkasya'da 1845-1850 arasnda dnyaya gelen bu hanmn hayat hikyesi renkli hdiseler ile doludur. Alt-yedi yanda iken, o devirde erkesler arasnda ol

- 14 -

duka cr olan det mucibince, ailesinden alnyor ve stanbul'a getiriliyor. Benim ocukluumda, "Hac Yen ge" diye hitab ettiimiz bu hanm, nasl karldn y le anlatrd: "Bir gece, uykudan uyandmda, kendimi yamur altnda atn koturan birisinin kucanda bul dum. Bir ka hafta kadar, muhtelif yerlerde durarak, seyahata byle devam ettik. Sonunda, deniz kenarnda bir ehre vardk; Trabzon'a geldiimizi sylediler. Oradan, deniz yolu ile stanbul'a getirilip bir konaa teslim edil dim." Buras, Sadrzam Al Paa'nn kona imi. ocua iyi baklyor; okuma, yazma ve Kur'an retiliyor; ken disine Hayriye ismi veriliyor. Birka sene sonra, Hayriye gen bir kz olunca, kendisini, Menemencizde ailesine mensub Ahmed Paa evine alyor; evdeki hanmlar Hay riye ile megul oluyorlar. Adn Ak-i Niyaz koyuyorlar. Fakat Ahmed Paa baka bir hanmla evleniyor. Hayriye ise, 1870 yl sralarnda Yemen'e gitmek zere olan amcam Tevfik Bey'e varyor. O aralk Yemen'de isyan kyor. syan bastrmakla Ahmed Muhtar Paa grevlendiriliyor. syan bastrlyor. Ahmed Muhtar Paa vali olarak Yemen'de kalyor. Amcam ma'iyetine alyor. 1873'de Ahmed Muhtar Pasa'ya Mustafa sm Paa halef oluyor. Yine ayaklan malar balyor. Bu srada, amcam Ahmed Tevfik Bey, bir gz at zerinde vazifesine giderken, vurulup ehid ediliyor. Ei Hayriye Hanm, Yemen'de evld edindii bir kk kzla stanbul'a dnyor. Yolda, Mekke'ye urayp, bir ara da orada kalyor ve hac oluyor. 19101912 arasnda bizim ile beraber, Cihangir'deki evimizde oturmutu. Kendisini o vakit ok yakndan tanm ve sevmitim. Gayet dindar, merhametli, herkese yardma hazr, hi kzmayan, mstesna bir insand. Btn ailenin hrmet ve muhabbetini kazanmt. "Hac Hanm" ve yahut "Hac Yenge" diye anlrd. Babamn vefatndan

- 15 -

sonra, anneni ve kzkardelerim ile beraber svireye git memiz zerine, Cihangirdeki evimiz kapand ve Hac Yen ge de, Bakrky'de, hsmlk balarmz olan smail Paa'nn evinin yannda, kk bir ahab eve tanm. I. Dnya Harbi patlaynca, svire'den stanbul'a dndk. ok ihtiyarlam olan Hac Yenge'yi birka kere daha grdm. Tertemiz, bembeyaz perdeler ve demeleri iin de bir kk evde yalnz bana oturuyordu. Bana bir kehrb tesbih hediye etti. 1920 civarnda Allah'n rah metine kavutu BABAM Babam, 1845'de Serfice'de domu, 1912'de stanbul' da vefat etmitir. Kabri Ortakyde, Boazii yamala rnda ykselen Yahya Efendi Derghn evreleyen mezar lktadr. Babamn doduu tarihte, Serfice, Manastr vilyeti mizin alt sancandan biri imi. Sancan nfsu 190.000 kadar olup, bunlarn 80.000i Mslman, 110.000'i Hris tiyan imi. Serfice kazasnn nfsu 22.000 imi. Sanca n merkezi olan Serfice kasabasnda ise ancak 4000 k sur kii yayormu. (Kamus'l-lm, IV, 2552). Bu havalinin halk, o devirde deiik rk ve mezheblere mensubdu. Manastr vilyetinde 1.000.000 kadar olan n fusun yarsndan fazlas Trk ve Arnavut Mslmanlar idi. Mtebk ksm tekil eden Hristiyanlarn te biri, Bul gar, te ikisi ise, mtesviyen Arnavut, Rum ve Ulah milletlerinden imi. Ulah'lar Rumence konuurdu Vilyet'de Hristiyanlarn takriben % 90' Ortodoks kilisesine bal idi. Arnavutlar ile Ulah'lar arasnda az miktarda Katolikler de bulunmakta idi. XIX. yzyl ortalarnda. Ser fice kasabasnda 4 cmi ve 4 kilise bulunuyordu. Mevki bakmndan pek czib olduu anlalan Serfice, zirvesi dim karla kapl, 2900 metre irtif'daki Limbos (Rumcas Olympos) dann ormanl eteklerinde, nce Karasu (Rumca ad Aliakmon) nehrine dklen bir dere

- 16 -

nin kenarnda, deniz sathndan 430 metre yksekte, etraf ba ve meyva baheleri ile evrilmi irin bir kasaba imi. Kasabann yasland Limbos veya Olympos da, kadm Yunanllar tarafndan, ilhlarn ikmetgh telakki edilirdi. Babamn babas Hac Hseyin Efendi'nin, 1850 sra larnda stanbul'a yerletii, yukarda kaydedilmiti. O lu brahim Edhem, 1855'de, 10 yana gelince, tahsili iin Endern- Humyun'a veriliyor. Bu messeseye ka bul edilmesi, muhtemelen, Hac Hseyin Efendi'nin dost lar veya akrabalar arasnda, Saray ile rabtas bulunan kimselerin tavassutu ile mmkin olmudur. Gerek Arab zde Atullah Efendi'nin, gerek onun olu Mehmed rif Efendi'nin Meiht makamna erimi olmalar gznnde tutulursa, bunlarn evld ve ahfadnn, bu me selede yardmlarnn sabkettii tahmin edilebilir. II. Bayezid'den beri, padiahlar Enderun'da "i ola n" denilen, ve erken devirlerde yalnz devirmelerden teekkl eden, bir bende snf yetitirmekte idiler. En derun talebesi, yedi sene, sk bir inzibat iinde. Msl man ve Trk kltr ile yourularak tahsil grdkten son ra, bir ksm Saray'da, bir ksm da ordu'da tlim ve ter biyeye tbi tutulurlard. Muvaffak olanlara nemli mev kiler alrd. Bylece, Osmanl Saray, devleti idare ve vatan mdafaa edecek olanlar yetitiren balca mes sese idi. Enderunda, her kou ve snf efradnn kaydna mah sus defterler tutulurdu. Mrebblere "lala" denirdi. Dev irme usl terk edildikten sonra, Enderun'a yalnz Trk ocuklar alnd. XIX. yzylda, Enderun'un son devirle rinde, talebe arasnda, asker meziyetlerden fazla, fikr inkiaf rabet grd. Edib, ir, mellif, hattat ve musiki inaslar, orduya ayrlan genlerin adedini at. Enderun mektebi drt yzyl boyunca muhtelif seviye ve mhiyet te tedrisat tarzlar barndrdktan sonra, 1868'de Sultan

- 17 -

Abdlaziz'in emri ile, "Galata-Saray Lisesi" ad altnda, ksmen Franszca tedrisat yapan ve yksek devlet memur luklarnda vazifelendirilecek talebe yetitirmekle grev lendirilen bir messese haline geldi. Babam, 1862de Enderun'dan me'zun olup orduda va zife alm. sene sonra Girid'de ayaklanma bagsterince, stanbul'dan Girid'e, isyan bastrmak zere sevk edilen ktaat arasnda, babama da, mlzm rtbesi ile vazife verilmi. Orada, 1868 ylnda, 23 yanda iken ilk harp madalyasn kazanp stanbul'a dnm. 1876'da. Karada isyan edince, babam, Gazi Ahmed Muhtar Paa kumandasndaki kuvvetlerle, Karada prensi Nikola'ya kar cereyan eden savalara katlm, bir sene sora, Vidin kal'esinde bulunan Gazi Osman Paa ordusuna verilmi. Rusya ile Romanya 1877'de Trkiye'ye harb iln edince, Osman Paa ordusu Tuna boyunda bir md det dayandktan sonra tedricen geriliyor ve Plevne'de top lanyor. ok ksa bir zamanda, ehrin etrafnda toprak tabyalar ve siperler kazlyor. Bu tarz mdafaa harp tari hinde yeni bir r ayor. Rus ordusu Plevne nne ge lince, byk zayi'at vererek srdrdkleri taarruzlarn hep si akim kalm. O srada babamn rtbesi binbala ykselmi. 19 Temmuz'dan 9 Aralk 1877'ye kadar devam eden kuat mada, Ruslar ile Rumenlerin cepheye sevkettii 250.000 asker ile 700 topa kar Trklerin yalnz 40.000 askeri ile 100 topu bulunuyordu. Buna ramen Plevne'nin 5 ay dayanabilmesine, Trk askerinin ve Plevne Mslmanla rnn kahramanl yannda, harp tarihinde bir dnm noktas tekil eden toprak tabyalarn kullanlmas da mil olmutur. ar tarafndan Plevne harektn idare iin gnderilen General Todleben'in, "Plevne insan eli ile yaplan en kuvvetli kal'edir ve Trkler tarafndan m dafaa edilirse zabt kolay olmayacaktr" demesi tarihe gemitir.

- 18 -

Bir mddet sonra. Plevne'yi muhasara eden kuvvetlerin bana, Rus Avrupa ordularnn bakumandan, ar'n kardei "veliki knyaz (grand-duc) Nikola tyin edilmi tir. Fakat, Osman Paa'nn teslim olmaa hazrlandna dair en ufak almet grlmeyince, ar'n kardei muha sarann drdnc ay sonunda, Osman Paa'ya u mektu bu gndermitir: "Mir hazretleri, Zt- devletlerine aadaki hususlar arz etmekle kesb-i eref eylerim: Gorna-Dubnik ve Teli'deki Osmanl kuvvetleri esir alndlar. Rus ordular, Osikovo ve Vratza mevkilerini zabt ettiler. Plevne, arn muhafz alay ve humbaraclarmz tarafndan takviye edi len Garb ordusunun muhsarasndadr. Btn irtibat yol larnz kesilmitir. Artk size hi bir yardm ulaamaya caktr. Mes'uliyeti Zt- devletlerine rci olacak daha faz la kan dklmesini nlemek zere, insaniyet namna mukavemetden vazgeerek teslim artlarn mzkere iin bir yer tayinini tensibinize arzederim. En derin hrmetlerimin kabul buyurulmasn rica ederim, Sayn Mir Hazretleri". Nikola Avrupa Rus Ordular Bakumandan 30 Ekim 1877 (Asl Franszca yazlm olan bu mektubun metni kitabn sonuna derc edilmitir) 12 Kasn tarihinde ald bu mektuba, Gazi Osman Paa, ayni gn, u cevab veriyor: "Zat- fahmnelerinin tarafma gndermek ltfunda bulunduu mektubu aldm. Emrimdeki kuvvetler dim ecat, sebat ve gayret gstermilerdir. imdiye kadar giritikleri btn muhrebelerden galip kmlardr. Bu sebepledir ki, ar haz retleri, kuvvetlerini takviye iin muhafz alayn ve humbaraclarn getirtmee mecbur kalmtr. Gorna-Dubnik ve Teli malubiyetleri; orada bulunan Trk kuvvetlerinin

- 19 -

teslime mecbur kalmas; irtibatnn kesilmesi ve ana yolla rn tarafnzdan igali, ordumu dmana teslim etmekli im iin kf sebepler deildir. Askerlerimin hi bir eksii yoktur ve Osmanl ordusunun erefini muhafaza iin yapmalar gereken her eyi henz yapmamlardr. Bugne kadar vatanmz ve imnmz iin zevkle kanm z akttk. Teslim olmaktansa, ayni tarzda harekete de vam edeceiz. Dklen kann mes'uliyetine gelince, bu dnyada ve br dnyada, mes'uliyet, harbe sebebiyet verenlerin zerinde kalacaktr. Zat- fahimnelerine mmtaz sayglarm sunarm." (2) Gazi Osman Plevne Ordusu Kumandan Osman Paa'mn cevabndan gn sonra, ate tetisi asgar hadde iniyor. Ruslar, kuvvetle alamadklar kaleyi, alkla drmeye karar veriyorlar. Aralk banda Plevne'deki erzak depolar iyice boalmaa balyor. Onbe gne kadar tamamen boalmalar mukadder grnyor. Bu durum karsnda, a kalp teslim olmaktan ise, eref le kaleden k teebbs yapmay, gekirse ehdet mertebesine ykselmei, Osman Paa evl gryor. B tn zabitleri toplayp durumu izah ediyor ve grlerini soruyor. k teebbsne karar veriliyor. Osman Paa, 7 Aralk tarihli gnlk emrinde karar aklam, fakat k gnn bildirmemitir. ehrin Mslman skinleri, ordu ekildikten sonra, yerli Bul garlarn zulm ve ikencelerine mruz kalmamak iin, ordu ile beraber ehri terketnek istiyorlar. Asker ha rekta engel olacaklarn, ocuk ve kadnlarn dman atei altnda kalacaklarn, Osman Paa kendilerine izah etmi ise de, Mslman cemaatin reisleri, ordunun himyesinden ayrlmak istemediklerini, ordu ile beraber Plevne'yi terk edeceklerini srarla tekrarlyorlar. Bu srar ze(2) Ferik Muzaffer Paa ve Kaymakam Tal'at Bey, Defense de Plevde, d'apres les documents.. officiels et prives revnis sons la direction de muchir Ghazi Osman Pacha, Paris 1889, S'187. Mek tubun Franszca asl, kitabn sonunda verilecektir.

- 20 -

rine talepleri kabl ediliyor ve 600 kadar aile, 300 araba lk bir kafile tekiline ve orduyu takibe hazrlanyorlar. Ar yarallar ile hastalarn ehirde kalmalarna karar ve riliyor, birka tabip de onlar ile beraber kalyor. Bunlarn emniyetini temin iin, Osman Paa, Bulgar cemaatnn reisleri ile papazlarn artp, hastahanelerde kalacak olan 800 kiiye, herhangi bir kt muamele yapmayacaklarna dair, ncil'e el bastrarak, ha zerine yemin ettiriyor. k hazrlklar srat ile ilerliyor. Yryecek halde olmayan 1000 kadar yaral, ocuk ve kadn, arabalara yerletiriliyor. 6000 kadar nekahat halinde bulunan kim se, hasta kafilesine yardm etmek ve arabalar gtmek ile tavzif ediliyorlar. 600 ailenin bindii 300 kadar arabann ise, ile reisleri tarafndan srlmesine karar veriliyor. Muhtelif kaynaklardan (3) toplanan yukardaki mlumata burada son vererek, bundan sonra, k muharebe lerinde esarete den Osman Paa ile, sa kalan kuvvetle rin, Harkof'da, esarette kaldklar 9 ay zarfnda, babamn kaleme ald canl hatratn metnini aynen nakledece im. Emekli Bykeli Seyfullah ESN

3 Caaptain Frederick William von Herbert, The defence of Plevna, Londra 1911. Nureddin Artan tercmesi: Bir ngiliz zbitinin hatralar Plevne mdafaas, Ankara 1938.) Osmanl ordusunda gnll olarak muhasarada Plevne'de bulunan Ingiliz vatanda gen doktor Charles Ryan'n da, Under the Red Crescent adl bir kitab vardr. Ryan'n kz Maie Casey'e, 1963'de Yeni Delhi'de rastladm. O tarihte Avustralya Hariciye Nzr olan kocas ile beraber idi. O da, genliinde, 1915'de, Anzak'lar ile anakkale'de, Trk ordu suna kar arpm, 1970de Casey, Avustralya Umumi Valisi ol du ve kendisine, Lord'lar kamarasnda almalara itirk hakk ve ren "baron" unvan ile taltif edildi. Lady Casey, gerek babasnn Trklere kar savatn anlatrken, her ikisinin de Trklerin kah ramanlna ve harb kaidelerine titizlik ile riayet ettiklerine dima ehdet etmi olduklarn sylerdi. Lord Casey 1976'da vefat etti.

- 21 -

Binba brahim Edhem'in, Harkof'da esarette iken kaleme ald ve stanbul'a dnnce Rum 1296'da (1880) Maarif Nezareti tarafndan nerettirilen SEBAT VE GAYRET KIYMETTEN BR ALMET adl PLEVNE HTIRALARI MUKADDEME 1269 hicri (m.1853) ylnda cereyan edip Krm muha rebesi adn alan harb, XIX. yzyldaki en ehemmiyetli olaylar srasna geen nemli vak'alar, btn devletler arasnda nice politika deiikliine sebep olmu; Avrupa devletlerinin nokta- nazarlarn da, bir kat fazla, askeri kuvvet ve harb kudreti zerinde toplamtr. Devletlerin her biri bu mhim meselenin ileriye gtrlmesi yolunda uratklar halde, Prusya-Avusturya ve yine Prusya-Fransa muharebeleri gibi vak'alar, byk silahlar ile harb mal zemesi ve mhimmat sahasnda trl keiflerin yaplmas na yol amtr. Bu keiflerin, harb manevralar ile harb meydannda askeri harekta birok deiiklik getirmesi neticesinde, anlan devletler, asker kuvvetlerinin ve m himmatnn arttrlmasn zarur grm ve asla vakit kaybetmiyerek, fevkalde sr'atle alarak, noksanlarn ik ml ve kuvvetlerini yeniden tanzim etmilerdir. Bylece, cmlesi, birer asker devlet olup, bugn grdmz hle gelmilerdir. Osmanl devleti dah bu yolda alt ise de, asker tekilt ile harb levazm tedarikini salam esaslar zerine kuramamtr. Bu durum son muharebede meyda na kmtr. te bu sebeptendir ki, her devlete millet ve her cemiyete bir devlet lzmdr. Devlet tekiltnn bakas iin de, milletin ferdlerinin, askeri merkezlerin ve ehirlerin mevkilerini bilmeleri gerekmektedir. Aada

- 22 -

verilecek olan bilgiler bu hususu teyid eder. Hicr 1294 (1877 )'de vuku bulan muharebelerin nem li bir ksmndan bahsetmek, herkesin ilgisini ekecektir. Asker faziletlerin en makbul hayata balln kalesi ni tekil eden "sebat ve gayret" olup, bunun bulunmad vakit zuhur edecek durumun "kymetden bir almete" benzeyecei gznnde tutularak, bu kk yaznn ba lna: "Sebat ve gayret, kymetden bir almet" ad verilmi tir. XIX. yzylda Osmanl devleti ile Rusya arasnda yap lan temas ve grmeler, defa muharebeler ile netice lenmi ve drdnc defasndaki muharebe ise, Rusya ta rafndan, cidd bir temasa vakit brakmadan balatlm tr. Rusya, 1290 hicr (1874)'den beri, Rumeli'nde yaayan slav halklarna telkin ettii fesad neticesinde balat t gavga, 1294 hicr (1877)'de "Plevne" mevkiine kadar ulat. kinci ordu-y hmyn saf piyade drdnc alaynn birinci taburu binbas brahim Edhem dahi Plevne ordu-y hmynunu tekil eden erkn ve efrad meyannda bulunmayla "Sebat ve gayret, Kymetten bir almet" is mi ile adlandrd i bu risle ile, hit olduklarn ve bu babdaki fikir ve bilgilerini ihvan- vatana arz eder ve hik yeler ile ifadelerde grlecek kusur ve noksannn deerli okuyuculardan affn temenni eder. DBACE Herkese mlm olduu vehile, Rusya devletiyle 1269 (1853) tarihinde vuku bulan muharebeden sonra, bu devlet kendine mahsus bir doru yol bulup, ilk nce

- 23 -

yollarn tesviyesi ve hele geni lkesinin her tarafna el zem olan seilmi noktalara anbar ve mendfer inas ile asker ve mhimmat naklini yoluna koyduktan sonra, ikinci derecede bir harb gailesi zuhurunda icabederse bt harb ve asker levzmn muntazam ve mkemmel su rette olmak zere hemen ve derhal bir buuk milyon as keri, zabitli ve tlim grm olarak silh altna alvermek ve harb sahalarnda olan her nevi telefat ve noksan zuhur ettike, harb srasnda mtemadiyen o noksan ikml ve yerini doldurmak iin birok tecrbelerle gayet l yolda "tensikat- askeriye" (reform) icra ederek bu tensikat se meresiyle fevkalde zbit yetitirmeye muvaffak olarak geerli kanunlarnca "askerlik" denilen eyi temamiyle ihraz edip mlkn umum bir kla ekline ve ehaliyi o kla derununda toplanma noktasnda nazr ekle koyup, bu sebeple Avrupa devletlerini bile rktp politikada emel ve maksatlarn mezkr devletler nezdinde her su retle yrtmek kudretine erimiti. nki Krm muha rebesi zamannda Rusya devletinin lkesinde bir kar bu ynde ve hi bir yerde mendfer olmad ve asker tensikat dahi imdiki zamanndaki gibi bulunmad hal de vuku bulan mukabelesi ile hl-i hzr kyas olununca politikasn Avrupa devletleri nezdinde her suretle yrt mee muktedir olmas hl-i hazr vak'alarla isbat edilmi tir. te millet ferdlerini izah edildii vechile netice ka zanacak ve hizmetinden tam istifade olunacak rtbeye eritirmekle suhuletle intikam almak in, icab- zamana gre politikadan dahi kmayarak, nc mertebede ha reket hedefi olan mahallerin kendince seyr harekete ve ehalisini takviye ve muavenete elverili bir hale getirerek hayli zamandr Rumeli kt'asna ekdii fesad tohumunun hasad vaktini 1291 (1874) senesi bahar mevsimine tesa df ettirmekle, bir taraftan an bimee ve dier taraftan buna mteferri mhim ve cesim umura ncelik vererek ve kimsenin, yani Avrupa halknn mdahale ve taarruzu

- 24 -

na ve Osmanl devletinin resmen bir sualine dahi drme yerek tam serbestiyle Hersek taraflarnda kvlcm gibi bir den tfenk kurunu ve Krup toplarnn danesi harmanlar n savurmaa baladlar. Bu gaile gittike genileyerek Devlet-i Aliye'nin dikkat ve taaccb nazarn dvet eylediyse, muhtelif ekillerde grlen askerler o vakit si makamnda tanlm ve anla rn kirli vcudunu oralardan temizlemek, bir adam kendi klncyle evldn keser gibi ecnebilerin nazarnda irkin tanlmamak korkusu ve hikmet-i hkmet telkinleri ile ekiyann balarn gh nasihat ve gh para ile avutarak ii geitirmek istediler ise de. bu tertip onlarn tertibatna cil verircesine bir frsat ittihaz olunmu olduuna ka naat edilmeyerek bir mddet daha en yksek mertebeye km ve her tarafa yaylarak etmedik ktlk brakma dlar. O srada Osmanl Devleti fikir deitirerek samimi yetle bir slhat emeli olduu grlp, bir aralk da fev kalde komisyonlar, politika memurlar, konsoloslar, nezaretler gibi ince iler ve fesad karanlarn reisleri ile mklemeler ve buna benzer bir takm abes eylerle dev let hzinelerini boaltmaa ve mlkn harab etmee, ahalisini usandrmaa altlar ve bu suretle de yapacak larn yaptlar te u gaile umum asayie mni olarak dallarn me hur olan insan kasaplna ve burun kulak gibi insan uzuv larnn en naziklerini kesmee ve buna benzemez acib fuhiyat ile 1292 (1875) senesi bahrnda Edirne ve Tuna eyaletleri Bulgar ehalisinin tede beride ve da ve tepeler de toplanarak slm ehalinin kadn ve ocuklarn bak lar ucunda para para ve bunlarn bare ve bignah baba ve kocalarn lme lme eyledikten sonra, kasaba ve bz slm kylerine dahi nmerdne gelerek kendilerini o yolda ifna edeceklerini iln in ba ve tarlalarda gezi nen ocuklar tutup kuzu gibi ide piirip kemiklerini birer sepetle ihtiyar meclislerine gnderdiler.

- 25 -

Bu sralarda meselenin atallamasndan dolay Osman l Devleti buna dahi cil tedbir olarak Ferik Adil Paa hazretleri kumandasiyle bir ufak kuvvet ile nasihatlar gnderdi ise de, zaten i rndan km ve meselenin gittike genilemesini tertibedenlerin emeli bulunmu olduundan, aradan iki ay gemeksizin alen surette ola rak Rusya Devleti'nin muhtelif snflarndan bir ok as kerle en cesur kumandanlarndan ernayef ve dahalarn kumandasnda bulunduu halde Srbiyye hududu'nun ondrt yerinden bir gnde tecavzle, Osmanl askerine kar top ve tfenk atmaa balamas, gya "Karada kahramanlar"nn da (bu nvan Ruslar tarafndan dal lara ihsan olunmutur) gayretini tahrik etmi olduun dan, anlan gnde Karada prensi dahi isyann telgraf la Bb- lye (Osmanl Hkmetine) iln etti. Bu cihetle "ark meselesi" tertibat bir derece daha meydana kt. Oras garib deil. Her birisi birer cild kitab ekline kon maa yan olan ve u risalede gsterilmee lzumu ol mayan hunhar Karadallar ile Srb ekiylar ve ocuk celladlar Bulgarlarn bu meyanede ettikleri gaddarlk ve insafszlklar Avrupa nazarnda af perdesi ile grlp, iki cahil Trkn bir Bulgar' telef etmesi ve bir kadnn r zna tasallutunu dile dolayarak, onlarn ettiklerinin bin mislini bare Trklere haml ile zulm ve gaddarl Devlet-i Aliyye (Osmanl Devleti) kumandan ve memurlarna braktlar. Hele Gladstone'un bu babda yazd risleler, kalemini, dorusu ya, bir gzel Moskof milletine ziyde meyil ve muhabbetten, veyahut karaku damgal bir ok kaimeler (pul-i emperiyal) almasndan baka bir eye ilet memi dense yeridir. te byle, yalan yalan szler beher gn Havas telgrafla ryla Avrupa'ya iln olunup, nihayet Ferik evket Paa Hazretleri'nin memuriyet vazifesini hsn-i f etmesi ci hetiyle, edden mes'ul tutmaa devleti mecbur ettirdiler, (marilileyh medhe deer evsfa ship olup hakikaten cesur olarak harb ilerinin her trlsne vkf bir kumandan dr) ve o aralkta Bulgarlar'a bir barelik hami ettiler. Merhametli ngiltere halk klliyetli ianelerle o tarafa gel - 26 -

diler. Bunlarn hane ve ikametghlarn eski hline irca etmee altlar. Bakalm imdi de slmlara yardm edip merhametlerini, insaniyetlerini umuma tasdik ettire cekler mi? Her ne ise, onlarn muni Cenab Allah olsun. te Bosna, Hersek, Kosova, Edirne, Rusuk vilyetleri ni saran ihtill atei bir sene daha devamla Devlet-i Aliyye'yi birok masraf ve hasara urattktan sonra, Trkler'in efkr galeyana geldi. Bunlarn, eski Trk meselince, kel leleri kzar ise daha ilerisine gider ve belki de szlerine itimad olunmayan Avrupa halkndan dahi bir hak kazanrlar korkusu ile, Aleksinac'n zabt gecesi dorudan doruya artsz Rusya devletiyle mtareke akd edildi ve i baka bir kalba dkld. (4) imdi ksaca yazlan u ifadelerden anlalr ki, Osman l memleketleri dahilinde parlayan ihtill atei, beyz se nedir topra ekerek yaayan ehalisi, kandilinin fitili yanmayp, bir takm bo eyler ile Rusya Devleti'nin Trk halk dolabna takd fesad arhnn byk muharebe iin hazrlad dakik ve rakik yol idi Rusya Devleti'nin Osmanl lkeleri hakknda olan sui niyeti yolunda byk Petro zamanndan beri tutmu olduu politika ve meslek iktizasnca 1269 (1853) harbinden beri alp abalad ve vcuda getirdii ilerini bundan evvel ksaca beyan et mi idik. Bunlarn birincisi, asker kuvvete ve nakliye v stalarna mlik olmasdr. kincisi dahi, Osnanl lkelerinde bulunan Islavlarn hmiliiyle, onlar metb devletleri aleyhine isyan etti rip, Avrupa devletlerini eitli politika desiseleriyle ifal ederek, Devlet-i Aliyye'yi hem malca ve hem canca bir ok hasar ve za'fa urattktan sonra Avrupal'larn nazar larna dahi baka surette gstererek emellerinin icras vaktini ele alm olmas frsatyla ve hmisi bulunduu
(4) Trk kuvvetlerinin Srp taarruzlarn krp kar hcuma ge erek, uzun zamandan beri kuatt mstahkem Aleksina' ele geirmesi (29 Ekim 1876) Belgrad yolunu am, Srbistan'n ezilmesiyle Balkanlardaki nfuzunun mahv olacan anlayan Rus hkmeti kaydsz artsz mtreke yapmazsa Osmanl hkametiyle diplomatik temaslarn kesme tehdidinde bulunmu tu. Osmanl hkmeti, tek bana Rusya ile harbi gze alamad ndan Karada ve Srbistan'la mtreke yapmaya mecbur oldu.

- 27 -

ve be devlete kar be devlet hkmn tuttuu malum olan "Romanya, Srbiye, Bulgarya, Karada ve si nhiyeleri ehalisiyle" beraber 93 (1293) senesi rum Nisan'nn onbirinci (24 Nisan 1877) gn Osmanl hududunu tecavzle harb iln eyledi. Anadolu kt'asndaki muharebatnn elbette bir takm zevat tarafndan bakaca risalelerle gerekleri beyan edi lecei meml idgnden, biz bahsimizi Rumelide grlen vuku'ta hasredelim. Vaktaki harb iln olundu. Osmanl Devletinin henz mendferleri tamamlanmam ve bel ki mhimmat bile noksan iken, o vakit silh altnda bulu nan Osmanl kuvvetleri Tuna ve Balkan gibi iki byk ta bi mevki boyuna tabiye edilmi ve bir taraftan ihtiyat askeri toplanmasna balanm idi. Bu srada umum ku mandan bulunan Serdr- ekrem Abdlkerim Ndir Paa hazretleri, Osmanl askerinin, kadim dmanmza kar iyi ekilde tabiye ve sevkine alarak himmet etmi ve taraf taraf kumandanlar da byk bir istek ve hevesle hiz metlerine ve aldklar talimatn hkmn infaza gayret sarfetmekte bulunmu olduklar halde, Rus askerinin Zitovi'den geirilmesine frsat vermedii itham ile marn ileyh hazretleri memuriyetlerinden azil ile Dersadet (stanbul)'de muhakeme altna alnm ve bu srada me hulmz bulunan bir hkm ile menfaya Limni adasna gnderilmiti. Zamanmzda cd olunan silah ve toplar dolaysyla harb kaide ve tekniinde zuhura gelen byk deiiklikler ve bunu teyid eden Avrupa'da grlen byk muharebele re ve Rusyaca icra edilen asker tensikat hkmnce, Tuna yals gibi uzayan bir mdafaa hattndan Rusyallarm ge ememesini asrmz ehli harb ve vegsndan ve askerlie in olanlardan acaba kim te'min edebilirdi? Yazk ki muharebe esnasnda bir kumandann deiti rilmesi, tutulan plnn, mevcud deilmi gibi, tatbik edil memesine sebep olabilecei ve onun yerine gelecek olan

- 28 -

kumandan evvel pln tertib edip de hle ve mahall ile re vkf oluncaya ve byk asker harekta balayncaya kadar, hangi dman olur ise olsun, orabn rer, pazara bile gnderir. Binaenaleyh, i ad geenin rey ve tedbirine braklm olayd, umulurdu ki dmann ric'at hatt az vakitte kesilir ve hayli i de grlr idi. Ne fayda ki muha rebe ii hi bir eye benzetilemedii hlde, daha balan gta ve ilkin her taraftan bu iin irkin grlmesiyle, ad geenin iden alnmas, devlet ve millete vahim netice alnmasna sebep oldu. Vka ecaat ve cesareti inkr edilmeyen, btn dnya nn ve hatt Rusya imparatoru Aleksander hazretlerinin bile takdirini kazanan Gazi Osman Paa hazretlerinin aa da trif olunacak makbl harekt, dmana hayliden hayli zarar vermi ve devlet ve milletin namusunu Plevne gibi bir mevkide, "mevki muharebesi" etmekle ikmle a lm ise de, ne re ki bir kanadl ku umayp ne kadar usa da bir yere kadar gidip en nihayet yorgun decein den phe olmad gibi, harb tekniine aina olanlarn dahi teslim edecekleri hususlardandr. Bir harb pln, bir de muharebe pln vardr. Harb pl n denilen ey iki devlet biribiri zerine harb at vakit tecavz m edecek, mdfaada m bulunacak, u iki suret te de bir umum pln ittihaz eder ve bu pln devletlerce erkan- harb diresinde gayet gizli olarak yaplr. te bir devlet harb plnn yapmadka yekdieri zerine harb iln edemez. nk sevkulcey kaideleri ve byk harekt icras mutlaka bu pln zerine icra edilebilir. Muharebe plnna gelince, bu pln ordu ve kolordu ve frkalarnn taarruz ve tedaf bulunduklar mevk ve noktalarda icra eyledikleri muharebelerin plnlardr ki bu, mezkr kuv vetlerin erkn- harbleriyle ba-kumandanlar ve kuman danlar beyninde yaplp icra edilir de, ondan sonra pln zerine muharebe olunur. te Osmanl Devleti de, Avru pa devletlerinin hi birisi, uslde asker tensikat olmad

- 29 -

cihetle bu muharebede harb plnn yapan ve tabiyesini icra eyleyen ve plnn kuvveden fi'le karacak Avrupa' da ikmali tahsil etmi ve devletimizin kk byk her gailelerinde bilfiil bulunarak tecrbesi grnm olan da yine yukarda bahsi geen serdar idi. Serdar azil edildikten sonra Mehmed Ali Paa ve Sley man Paa ve Rauf Paa gibi zatlar kumandaya memur ol dular ise de, birincisi planszlk ve ikincisi, kumandanlar beyninde bir rekabet dvas ve bazlarna da teferrd sev das dtnden, ad geenler ne kumandann birleti rilmesine, ne de mterek harekta mlik olabildiler. Ordu, kolordu ve frka (tmen)'larn her biri harb shasnn bir ke ve bucanda skp kaldndan, d man nice nice frsatlar bularak ve istifade ederek nihayet galebeye mazhar olmutur. Asl konumuz i bu muharebenin mhim bir ksmn ifade etmek olduuna yukarda iaret olunmu ve "Plevne" ordu-y humyunu esaret dtkten sonra dman ordular her tarafa sr'at ve shletle stanbul kaplarna kadar dayand grlm olduuna nazaran, harb vuku atnn en mhimi, "Plevne" muharebesi bulunduu tasdik olunur. "Plevne" mevkii Osmanl haritasnda bir mevhum nok ta gibi grlr ve ok kimseler bu isimdeki kasabann ne tarafa dtn bilmez iken, bu asrda kazand hret her varakada ve hele tarihlerde altm kalemle yazlmasna kadar bir rtbe kazandrd ve bir taraftan dnyann br cihetinden kendisine ziyaretiler getirmee muvaffak ol du. Bunun gibi, Osman Paa hazretleri dahi, Srbiye mese lesinin zuhuruna kadar, deil Avrupa ve sair ktalarda, belki devletimizde de kk ve byklerimizden ou ne hal ve merebde ve ne gna davran ve terbiyededir bil mezler idi. Kaderin sevkiyle feriklik rtbesini kazanp hiz olup, Srbiye meselesinin balangcna doru Vidin umum kumandanlnda bulunurken mezkr meselede "Zayar"

- 30 -

zerine vuku bulan harekt, hayrl neticeler douran za fer ve muvaffakiyetleri olmakla, orada asker ann cm leye gsterdi ve kranla karlanan hizmetlerini takdir eden devlet, uhdesine vezirlik ve mirlik rtbeleri tevcih ve ihsan buyurdu. Klcyla hakkn kazanan Osman Paa, Cenab- Hakka snd. Osman Paa, btn meden devletlerin askeri usul ve kanunlarnda kumandanla lyk ve elzem olan va sflar ve istenilen ahlk haiz olup hele en ar ide te laszl ve her ie erbabn bulup istihdam edii ve hazm ve ihtiyata riayetle beraber, temkinli davran ve harb esnsnda sratle intikal gibi kymeti llemeyecek bir hasletin sahibi ve metnet ve diyanetle yle bir anda imek gibi akup yldrm gibi dmana arpmas, li ce nabn ve hakikaten byk ve anl bir kumandan olduu nu tasdik ettirir, hatt i bu saadet hsalini, deil uzun mddet, bir saatck ma'iyeti hizmetiyle erefyab olanlar tasdik edecei cihetle, bu babda sz uzatmaya hacet yoktur. "Zayar Vak'as Srbiye umum meselesi srasnda ba kaca bz merak ehli tarafndan yazlacandan, marn ileyhin oralardaki hsn-i hizmetlerini tavsifden sarf- na zarla mezkur mesele birdenbire beklenmedik bir mtareke ile nihayet bulmu ve kendileri henz biraz istirahat ede cekleri srada, Rusya Devletinin umma kar nhak yere mnasebetsiz bir hareketi yakn vakitlerde bir ok kanla rn dklmesini mucib olaca anlalmakla, o vakit maiyyetinde mevcud olan askeri bir taraftan tlim ve terbiyeye dier taraftan Vidin kalesinin bir Vidin kalesi daha yapar casna tmir ve tahkimine himmet sarf ile mtreke hita mnda Ni cihetinde mevcut asker kuvvetlerine ilve ve ilhak edilen yirmi taburla Ferik Hac Adil Paa hazretleri dahi birleerek, dier frka ve liv kumandanlar ve erkan- harb heyetiyle ittifakla daha orada iken vcuda ge tirdikleri sar, yani askerin talim ve terbiyeleri ve kalenin

- 31 -

tehiz ve tarsini gibi iler, marnileyhin her eyde mu vaffakiyetini ve herkesin takdir ve tahsinini ekmi idi. Vidin kelisi bnileri-himletleri vr ve ruhlar d olsuntemelden hl ve vakte uygun suretle ina olunmu; Aga Hseyin Paa gibi mimar grm bulunduu iin ne kadar medh edilse yine azdr. Ancak Gazi Osman Paa hazretlerinin bu defaki tmi rat ve yeni icad edilmi toplara kar bz ilveleriyle ka ra cihetinin epevre etrafn alan tabye inaas, mevzun tarzda zmrdlerle donatlm bir gelin gibi, kk ve b yk apta eski ve yeni toplarn tabiyesi, bana elmaslar taknm namus sahibi biriymi gibi her bakann bir daha bakaca ve souk havalarda bile orada yataca gelir idi. Bu kalenin u suretle tehiz ve tahkimine en ziyde himmet sarfeden Osman Paa hazretleri ile maiyetlerin deki kuvvetlerin her biri ve meradan erkn- harb heyeti ile dil ve zzet Paalar ve mirliva Ahmed Hfz ve Hasan Paalar vesair mera ve zabitler olup, zikrolunanlarn her hlde sevaba girdiinde phe yoktur. bu kalenin her kule ve hisar en kuvvetli dmann en byk toplaryla sonuna kadar dvlse tahribine mu vaffak olunmaz ve hele dorudan doruya zabt imknsz, emsli bulunmaz bir metin yer idi. Kal'ece olan hususat ikml edildikten sonra ordu-y humyun, harb fenni uslne gre ve tekrar frka ve li valara taksim ve birinci frka Ferik Hac Adil, ikinci frka zzet, nc Hasan Sabri paalarn kumandanlarna tevdi ve ihale klnm ve kal'edeki muhafaza askerleriyle sair mevkilerde bulunan mfrezeler ayrca kumandanlara braklm ve elbirliiyle amel talimlere balanarak az vakitte liv talimlerini ve manevra cengi ameliyelerini bile icra eylediler. Vidin'in mevcut kuvveti yetmi be tabura ibl edi lerek harb iln duyulmazdan evvel umumca tutulan pln icabndan olmakla, i gayet ehemmiyetle ele alnr ve ha-

- 32 -

zrlk baka trl grlr idi. Sonradan grlen lzum zerine zikredilen mevcuddan yirmi tabur seilmi, asker tefrik edilerek harb ln oluna ca gnlere yakn vapurlarla Tuna'dan Rusua gnde rildi. Bu taburlar Hassa ordu-y hmyununa mensup olup her biri Srbiye muharebesinde gzel hizmetler gr m ve Hasan Tevfik ve Ahmet Faik Paalar kumandasy la gnderilmiti ki, bu paalar dahi vuku bulan muhare belerde nam kazanm ve hele Hasan Paa'nn hamiyet, insaf ve merhametle sadakat. btn zabtan ve efrada kendini sevdirir ve bu mnasebetle gzel i grmee muvaffak olurdu. Mevcud bakiyeden talim ve manevra ameliyesi dahi matlub dereceye vardrlm ve Kalafat'ta dahi tabya in as ve asker tlimi gibi hareketler grlmekde bulunmu olduundan zabitan ve asker efrad kavgaya di bileme e ve her n ve dakika i ve gleriyle szlerini buna has retmee baladlar. Aradan ok zaman gemeksizin har bin iln olunduunu bildiren ve padiahn baz emirlerini beyan eden bir hatt- hmyun zuhur etmekle, Osman Paa hazretleri, bunun bizzat ordu muvacehesinde okunarak keyfiyetin iln olunmasna ve bu cihetle askerin yaratltan haiz olduklar ecaat ve gayre ti tahrik ile mensubu bulunduklar din ve dev letin haklarnn muhafazasna abalamak zama n geldiini anlatp ona gre emre hazr bulunmalar lzumunu anlatmaa niyyet ederek, emrin alndnn er tesi gn, evvela iki frkann yni zzet ve Adil Paalar ku mandasnda olan askerin bulunduu ordugha gidip, mevcud asker ve hzr zabitler saf durup selm verdikleri, muzikalar aldklar hlde, resm libsiyle gelip selm mera simi ifa olunduktan ve bir kahve iildikten sonra asker kol hlinde kal'e nizamna girip Paa, hazr bulunanlarla, askerin ortasna gelip. "te arkadalar. Padiahmz ve milletimizin bizi besleyip ve terbiye edip silh altnda tut tuu bugn iindir ki, o gn de gelmi bulunduundan Padiahmzn i bu hatt-i humyunlariyle gavgaya davet - 33 -

olunuyoruz demesiyle, mevcud asker hemen silahlaryla selm durup hatt- humyun Vidin mutasarrf Hakk Pa a hazretleri tarafndan yksek sesle kraat olundu ve bu nun hitmnda marnileyh dahi umuma hitaben beli bir nutuk iradiyle cmlesi gz yalar dkerek ve kemal-i muhabbetle srur ve cesurluklarn meydana karp ve Plevne mfts Hoca Mustafa Efendi taraflarndan dahi gayet messir bir dua olunup dalnaca vakit, dua sra snda askerin sz bilirlerinden birka kii, beraberce bu gnn kendi taraflarndan bahis ile beklendiini ve gavga denilen ey tlim esnasnda tfenkle oyuncak srasna giri yor ise, ateli gavgalarda dn ve bayramlar sayld ve gerek Padiah tarafndan gelen ve gerek kumandanlka verilen her bir emre hazr bulunduklarn, Osman Paa hazretlerine, gemi tecrbelerine binen, tam emniyetleri olduunu belirten btn silhl askerin imzas altnda bir teekkrnme tertb ederek kendisine takdim ettiler. Paa da erkn- harb reisi Tahir Paa marifetiyle bu teekkrnmeyi yine umuma kar yksek sesle okutturup bu kerre de kendilerinin sevin gzyalar akmaa ve buna karlk silh arkadalarna kendileri gibi emin olduklarn teekkrle anlatmaa mecbur olarak, byle hevesle cemi yete hitam verildi ve o srada bir de geit merasimi icra ettirilerek Paa'ya bildirdiler. O gn nc frkaya gitmee vaktin msaadesi olma makla, kaleye avdet olunaca srada, mevzubahis asker lerin bugn hasl ettikleri sevinten ateler yakarak mey danlarda elenmelerine, yine kendileri izin verip Paa tarafndan dahi bu ricalar kabul olundu. Bu merasimin ertesi gn nc frka mevkiine dahi gelip ayni muamele ve hareketler tekrar icra olunduysa da, burada fazla olarak birka Arap ve Trk hocalar tara fndan messir dualar okunduu cihetle, umum deilse bile, mny anlayanlardan ve sz iitenlerden hemen askerin te biri alad.

- 34 -

Bu cihad keyfiyeti, bu kadar yetler ve hadslerle slam mmetine byk bir vazife olduu ve bunu ifa edenlerin dnya ve hirette mkfat greceini herkes bildike ve buna dir sz iittike hrsndan alamas artar ve hemen dmanlaryla pene peneye gelmeyi beklerler idi. te Osman Paa hazretlerinin maiyetlerinde bulunan asker kendileri gibi gayretli ve isabetli dnce shibi idi ler. Bu srada Ferik Hasan Hayri Paa hazretlerinin Nibo lu kumandanlna nakli vukua gelmekle, kendileri hemen ve acele oraya gidip, emrine verilmi olan askerin kumandanl, kahramanl dolaysyla Plevne'de uhdesine feriklik ihsan buyrulan mirliva Hasan Sabri Paaya havale edildi. Hasan Hayri Paa hazretleri cismen asker ve efkaren dahi asker olu asker olup, ec ve cesur ve kalbi metin, sdk bir kumandan olduu hlde talii yr olmadndan bu meselede din ve devlete bir ok hizmetlerden mahrum kalp, bulunduklar Nibolu'da sebat ve gayret ettiler, ise de, bir taraftan imdd gelmedii iin silh teslimine mec bur olarak harbin banda esaret penesine dtler. Bu suretle Vidin'de bulunan Osmanl harp kuvvetleri talim ve taallmle nsiyet peyda ederek gavgaya di bi lemek gibi istenilen duruma geldiler ve aradan ok ge meksizin Filordin'de denilen Kumkale'de bir tabur kadar asker megul iken Kalafat'ta aleyhimize ina olunan mteaddid tabyalardan birden, ve mnavebe ile batarya atei icra olununca askerin niyetleri ve halisane hazrlandklar dnn ibtids o gn olduu bununla da oraca bilindi ve her bir ferdin gayreti harekete getirilerek bizim taraftan dahi karlk top atlmasna balanarak gayretlerini arttrdlar. Bugnk top muharebesinde bir neferin ayana bir glle parasyla hafif bir yara ald. Allah'a kr bir gn sakatlk vuku bulmad. Bundan iki gn sonra, yani Temmuz. bana kadar Vi-

- 35 -

din ve Kalafat'ta karlkl bir hayli top ve tfenk ateleri icra olunarak gavga kztrlm ve grlen tecavz emare leri zerine birka defa da birinci frka ile Vidin'e drt saat mesafede Filordin'e asker hareket yaplm ise de bunun sahte bir grn olduu anlalmtr. Yukarda zikrolunan bir ka asker hareketin geceleyin vukua gelmesi ve o geceler asker tabatiyle uyumayp her taraftan hazr grlmesi ve nihayet frka kumandan karargahndan alnan hazrol ve silh bana borular gecenin halinde pek byk bir gariblik ve tesir peyda edip hele o kadar askerin sessizce meydana kp silahlanmalar ve top arabalarnn gcrdamas ve hayvanlarn kinemesi in sana, hussiyle askerlik dncesi olanlara bir sevin ala mas getirip tyleri rpertiyor. Osmanl askerlerinin piyade svari topu gibi ksmn da ibaret olmas cihetiyle, her snf mahallerini bulup yola dzldkten sonra iki saatlik mesafeyi bir karalt kaplam olduu ve o miktar hayvan ve arabalarla mhimmat bulunduu hlde, garibdir ki, iinden geilen bir kyn hal k duymaz ve yol kenarlarnda oban ve sr kpekleri sesini karmayarak, sanki rical-i gayb halk geiyor gibi sknetli bir gidi grnyor ki, dnlse hadd-i zatnda bir byk i olduuna phe edilmez ise de, hakikaten manzaras bu iin bykln tasdik ettiriyor. te bu yolda gidi ve dnler; ara sra karlkl icra klnan atelerden bizim tarafa asl bir zarar olmayp ba lca ehrin kysndaki bir un fabrikasnn bacasn ve Ya hudi mahallesinde bulunan bir az evleri harab etmi, iki slm kadn ve bir erkein ehid ve mecruh; Bulgarlardan ise daha ziyde adam telef olmutur. Kar tarafda bizim mermilerin isabet ve tesiri pek doruca bilinemiyor ise de, Avusturya gazetelerinin verdikleri malmata nazaran biz den ziyade hasara uradklar anlalmtr. ayet kendileri bu gibi bir hasara uramam olsalar d, koca Ay-Yldz almetleri ekilen bir bayran altnda

- 36 -

yatan hastalarmza bile bile nian alp top atmazlar idi. te daha sonralar bu insaniyetsizlikleri birka hasta neferin ehid olmasna ve -be kiinin yaralanmasyla neticelendi. Ruslar, korkularndan, doruca nian aln mamas iin, btn binalar toprak rengine boyadlar, fa kat bundan bir eye muvaffak olamadlar. Bir de ara sra vapur karmak ve nehirce baz hareket ler gzlemek maksad ile geceleri dahi bir hayli ateler edilip, mbalaa olmasn ama, Vidin halkndan hemen cmlesi ve belki karlar bile gavgaya alm olmalarn dan. "Biz de askerlerimize yardm ederize" kalktlar ki, bu gayret sebebiyle gemee alan birka dman va purlar batrld. te u suretle gayretleri harekete getirilen askerin bir ksm ferik Hasan Hayri Paa hazretleri ma'iyyetiyle seyyar frkasna memur, dier ksm da Ferik zzet Paa haz retlerinin maiyyellerinde olarak Vidin kalesi ile civarnn muhafazasna terk edilerek, askeri harekette bulunulmas hakknda vrid olan emir zerine yalnz on dokuz piyade ve bir alay svari ve bir alay topuya yakn asker ve bir blk istihkam neferatiyle 1293(1877) temmuzunun ilk (Cuma) gn afak vaktinden nce yola revan ve bu hare ket Nibolu zerine yryen dman aleyhine idi beyan olundu. Zitovi'ye geen dman balangda bir frkadan iba ret idi ise de, karsnda bizim askerden kimseyi grme dikden baka, oralara yakn yerlerde bile kimsenin bulun mad Bulgarlar tarafndan haber verildike ve kendi ta raflarndan gerekli keifler yapldka, sa taraflarndan Rusuk cihetine, sol cihetlerinden Nibolu tarafna ve cebheden Trnova yoluna doru ilerlemee ve msaid bulduklar arazi zerine istihkam inasyla tahassun etmee baladlar ve hasl ettikleri itminan zerine mkemmel bir kuvvet ile Nibolu'ya yklenip muhasaraya muvaffak oldular.

- 37 -

Osman Paa hazretleri, Hasan Hayri Paa'y kurtarmak zere, her ne kadar cehd gsterip, gece-gndz yirmi drt saatten yirmi saatini yol yryp mesafe almnaya ihtimam ettiyse de; sahilden gidilemeyip dolalan yerlerden Vidin ile Nibolu aras altm saatlik kadar mesafe olup piyade askeri de gnde nihayet sekiz dokuz saatlik yol alabildik lerinden Nibolu'ya iki gnlk yolumuz kald halde Hasan Paa'nn mutaddid mevkilerde olan kuvveti tarumar olduu ve kendisi dahi kuvvetin bakiyesiyle silah terk edip teslim olduu kederli haberi alnmakla. Hasan Paa frkasndan mirliva Akif Paa maiyyetiyle bir alay piyade askerinin Plevne mevkiini tutmak ve oradaki slam ehaliyi kurtarmak zere evvelce-oraya gittii ilaveten sylen mekle Osman Paa hazretleri, dahi mezkr mevki zerine hareket eyledi. Bu hale ve Osman Paa hazretlerinin ma'iyyeti mevcu duna nazaran Plevne gibi bir ak mevkide durulmak fe na, gayr-i ciz olduu cihetle, harekat umumiyece veri lecek karar zerine hareket olunmak iin anlan kuvvetin bir cenahn Balkan'a balayarak o ylda noksan ikml edilmek zere mnasib bir mevkie kadar gidilmesi lzumu Osman Paa'ya arz edilmi ise de, dmann dahi kuvvet sizlii, Rusuk ve Trnova cihetlerine bizce ehemmiyet verilip o halde dmann hareketine mni olunaca ci hetle, Plevne'de istihkm insyla kalnmak taraf, Paa'nn reyine havale buyrulmu ve o yolda mezkur mev kiin elde edilerek metanet verilmesine mecburiyet hasl olmutu. Mirliva Akif Paa, Nibolu'dan hareket etmezden bir gn evvellisi, Rus keif kollarndan bir zabitle krk kadar svari neferi Plevne'ye gelip, bizim orada bulunan zabtiye askeri ile bir blk piyade askeri ve slm ahlinin bir hayli silh tutarlar, gya bir fenalk olmamak, yni o luk ocuu inememek ve sonra Bulgarlarla dvl memek zere, gelen dman askerine dokunulmayp Bul-

- 38 -

garlar, iftiharen ve slamlarca nefretle istikbl edilip, h kmet konana karlm ve biraz erab iilip ba'z ey ler sorulduktan sonra Rus ordusu bir saatlik bir karyede bulunduunu ve ertesi gn Plevne'ye geleceini ifade ile herkesin hsn-i hl ile yaamasn ve birbirine bir gna fenalk etmemelerini zikredilen zabit syledikten sonra geriye avdet etmitir. Plevne'nin Bulgar ahlisi byle mj deli bir haberi iitince, o geceden hazrlanp ve iek bu ketleri balayp sabahleyin Rus ordusunun istikbline kmlar ise de, Atf Paa ile daha evvel Nibolu'dan ha reket eden Osmanl askeri, gzledikleri yoldan grnmek le Bulgarlarn ne'esinin yerini keder alm, slm ahlinin her biri de bir delikden kp memnuniyet ve kran izhr eylemitir. Bulgarlar bir gece iin Plevne'de bir hkmet tekil eyleyip annda zabtiyelerle slm ahlisi elinde olan silhlar toplayp kendilerinden silhl ve bizden so pal askerle mahallelerde kol gezdirmiler ve gya iki tara fa da bir fenalk ettirmemilerdir. Ancak o gece sesleri kmayarak slmlara hayli fenalk etmi ve belli bal n fuzlu kimseleri hemen stanbul yoluna karmlardr. Her ne ise, sonralar bizim onlara ettiimiz dilne muameleden biri de, yanllkla silhlar alnm adamlar var ise, hkmet onlar geri vermitir. te Plevne mevkii balangta bu yolda tutulmu ve Akif Paa zerine geri Rusyann tekrar dier bir keif kolu gelmi ise de, Paa askeriyle mhim noktalar ze rinde harb nizam alm ve zerlerine birka da top atm bulunduundan mitsizce geriye kamlardr. Osman Paa hazretleri, Atf Paa'nn bu yolda kk bir kuvvet ile Plevne'ye eritiini ve Rus askeri de civar larda gezindiini haber almakla Plevne'de Kanl tabya nam mahalde ecaat ve gayret gstermesi zerine, mirli valk ihsan buyrulan miralay Emin Bey kumandasyla dier bir alay asker karp ordunun ncs makamnda bir gn evvelce Atf Paaya imdad gndermi ve ertesi

- 39 -

gn sabahleyin Osmanl ordusu ordu-y hmayun avclar dahi Plevne'ye girmitir. Plevne kasabasnn gney-bat cihetinde bulunan Vid kprsne ordu-y humyunun ncleri varr varmaz. Plevne'nin drt ccihetinde harb nizam alnmak lzm ge len mevkileri keif ve muayene iin Osman Paa hazret leri bizzat erkn- harb heyetini (genelkurmayn) berabe rine alarak derhal bir blk svari ile vazifesini fya ba lad. Ordu-y humayunun umum karargah olarak setii mahalle varnca ve arkas alnncaya kadar bu deerli hiz meti yapp avdet ve heman alay ve taburlarn, arazinin msdesine gre mahal ve mevki'e gnderilmesine niyet eylemi idi ise de, cenub-dou cihetinden muharebe topu patlad. Bu top sesi etrafa aks ede dursun, biz gelelim Plevne slm fukarasnn hline: Bu barelerin en zenginleri, dmann Tuna'y tecav znde, stanbul'a gitmek zere yola ktklarndan, orta halliler ile fukara takm kalm ve bunlar da bin be yz haneye yakn blnmdr. Bulgarlarn teden beri kendi lerine di bileyip frsat gzetmekte olduklarn bildikleri gibi, Rus kazaklar geldii anda daha evvelki meselede yaptklar gaddrln on mislini icra edeceklerini dahi ih tiyarlar pek iyi bilip syledikleri cihetle, artk ne yolda mahzun olmakta ve dertlerine ne trl derman aramakta bulunduklar tarifden hricdir. Vakt ki Osman Paa hazretlerinin byle byk bir kuvvet ile gelmekte bulunduklarn iitip nclerini dahi grmeleriyle, ferahlarndan ne yapp Cenab- Hakka ne yolda teekkr edeceklerine atlar. Ahli erkek, kadn ve btn ocuklar ile yollara dk lp slm askerini ziyaretle sevinlerinden bir hayli aladkdan sonra birinci frkann Plevne'ye yaklamasnda bir ufak Savlet ile yol yry nizamnda dzgn admla ve

- 40 -

musikalarn terennmyle ieriye girmee balamalarnda, gen ve din olanlarna gayret, ihtiyarlar ile kadn ve ocuklara hizmet sevdas dp, gzlerinden sevin gz yalar dkenleri ve gya kendileri lm de taze hayat bulmuasna boyunlar bkl garib garib baklar, mez kr birinci frka kumandan Adil Paa hazretlerinin kalbi ni rikkate getirerek, musikann vatan arksn alup aske rin de birlikte armasn emir vermitir. Bu emirleri, i bu millet uruna cnn feda ettiini ve onlar gibi b relerin nne kale olup her kaza ve beldan emin olmalar niyet ve dvasnda bulunduklarn ima eder yolda ayni ke rmet olmakla vak'ann hayliden hayli faydas grlp te selli verici oldukdan baka, bu vesile ile cmlesinin kalbi de mutmain oldu. bu vatan arksn musikalarn terennmyle beraber askerin armasnda bakaca bir tesir hasl olmakla, her alay musikasyle bu geidi icra etmi ve karargha kadar bu yolda gidilmidir ki, btn ahli, Padiahmz ve mille timize pek ok dualar edip, memnun ve Bulgar ahlisi bilkis ke ve bucaklara gizlenip deliklerden askerin getiini ve i bu vatan arksn bir alay askerin bara rak sylemesini iittike ve musikalar terennm ettike dilhun oldular. Ordu-y humyunun Plevne'ye gelmesi Temmuz'un yedinci Perembe gn olup, ayn gn saat sekize doru ordunun arlklar arkas ancak alnabilmi ve henz as ker mevkilerine gitmek zere yollanm iken, yukarda patlad beyan olunan top sesleri zerine umum askere hazrol borusu aldrlmtr. bu top Plevne'nin kuzey-dou cihetinde bulunan Yanbolu-Bayr ta'bir olunan ve bizim askerin zabtnda bulunan dan karsndaki dier bir dadan patlam ve orada Atf Paa'nn evvelce tabiye ettii iki tabur ve iki kt'a top bulunmakla mukabele eylemi bulunduundan Rus'lar gy Osmanl askerine oralarda diki tutturma-

- 41 -

mak ve kendilerini ayaklarnn tozu ile ezmek fsid fikri ne kaplarak birdenbire haylice asker, yani bir frkann bir livasn da arkadan gndermi ise de, Osman Paa hazret leri hemen ikinci ordunun drdnc alay ile beinci onc (tala) taburunu ad geen cihete sevk ederek gerektii kadar da top gndererek o gn akama kadar devam eden iddetli bir gavga neticesinde Rus askeri kamilen he zimete uratlarak tam bir perianlkla ricat ettirildi. Drt saat kadar devam eden i bu birinci muharebede hamd olsun pek cz' ehid ve biraz da yaral vuku bula rak ie netice verildi ve askerin bakiyesi tahsis edilen nok talara sevk ve tabiye edildi. Ertesi Cuma gn dmann tahminen drt frka kadar askeri ve o nisbette topla, sabahleyin Plevne'nin dou ci hetine ve akamdan gavga edilen mevkilere yerletirile rek birdenbire top ve tfek ateine tutulmu olmakla b tn zbitler ve asker efrad henz yorgunluunu almadan ve bulunduu mevkilerin etrafn tecesss etmee vakit kalmadan iddetli muharebeye tutuulup, o gn dahi sa at ona kadar o derece arpld ve yle bir yolda muhare be oldu ki, emsali ne Srbiye ve ne de Karada'da grl m ve bir gn evvelisi vuku bulan muharebe hi mesabe sinde kalmtr. nki bizim asker bir tepede harb nizm almt. Ara da yalnz bir dere olduu halde top menzili mesafede dman askeri mevki tutmutu. ki taraf askeri de i bu tarif olunan yerlere yenice gel mi ve istihkam ve tabya yapmaa vakit bulmam oldu undan, Rus askeri, harb fenni kaidelerini ttbiken, ilk atede Osmanl askerini yldrmak ve kendilerine gayret hsl etmek iin iddetli davranm ve hatt geceden bi zim ince karakollarn hemen on adm aasnda ve dere yamacndaki alla bir alay askerden ziyde sokmu bu lunduundan, afakla patlayan topun ikincisinde, kendi mevzilerinden hcum kollarn yrtmee balam ve bi

- 42 -

zim tarafdan dahi hemen gerei kadar ihtiyat askeri getirtilerek buralarda avclar muharebeye tutumutur. Dmann hcum kollar bizim askerin tfek menziline gelir gelmez, akamdan tabiye ettii allkda bulunan as keri birdenbire sngyle bizim askerin zerine hcum et tirmi, iki taraf askeri boaz boaza ve sng sngye gelerek ve iki tarafn da imdadlar yetierek byk ve kanl bir meydan muharebesi oldu. Dalar sarsld, dereler inledi. Harb hattnn boyu bir saatlik mesafe derelik ve allk ve balk gibi rzalardan mteekkil idi. Mezkr gnde Plevne'nin sair cihetlerinden tfek ve top sesi iitildi ise de, bu muharebede gavgaya girmeyen ve kprnn solunda kalan bir alay askerden baka tek bir kimse kalmamtr ki, bu hesaba nazaran, bizim yirmi ta burdan ibaret olan kuvvetimizden tahminen on iki bin ki i atee tutulmu ve Rusya'nn biner neferden ibaret olan krk tabura yakn asker kuvveti muharebeye girmi oldu u halde, bizim mevzilerden bir kar yer ilerleyemeyip tahminen drt bin neferden ziyadede telefat ve iki misli yaral terk ettikten ve kll mhimmatla yirmi drt kta kapakl brakp mevzilerini kaybettikten sonra firar etmitir. Bu muharebede bizden mirliva Ahmed Hfz Paa, kaymakam Hsn Bey, ikinci nc birinci nc binbas Azmi Efendi ve bin ksr nefer, zabit ve silhl askeri yaral ve ikinci ordu drdnc alaynn birinci ve ikinci taburu binbasyla, yze yakn zabit ve nefer ehit olmu ise de, hamd olsun Rus'un ilk hamlede kazanmak istedii muzafferiyet bizim tarafta kalmtr. Rus askeri u iki gn zarfnda yedii dayak acsyla, harekt yeri ittihaz ettikleri mevkie kamlar ve Tem muzun on yedinci gnne kadar tecesss kollarndan baka kimsesi grlmemitir. bu on gn zarfnda bizim orduya mirliva Sdk Pa

- 43 -

a kumandasiyle be tabur ve Sofya cihetinden dahi biraz taburlar gelmekle mevcudumuz otuz drt tabura do ru varm olduu halde, Rusya dahi evvelki drt frkas na karlk, alt frka seilmi asker getirip Temmuz'un on sekizinci gn sabah, iki defa muharebe edilen Plevne'nin kuzey cihetine tabiye ettii grlmtr. Anlan gnde afakla beraber mezkr mevkilerden top muharebesine tutuulup ve saat sekize kadar gayet id detli top ateiyle dvlp sekizde bizim ordunun mer kezi olan, zikr edilen kuzey cihetinden hcuma kalkm ve birinci hcumu bir frkann avclariyle, fakat birer alay harb saff nizamnda, dier alaylar tabur ile kol nizamn da olarak icra edilmekle ve bu srada top taneleri kurun gibi yadrlmala bizim askerden ordunun merkezi ile risinde ve bir tepede bulunan bir alay askerimiz ile iki kt'a top akta ve ba hendekleri arasnda bulunduun dan, biraz tfek atei ettikten sonra dmann askeri, mezkr alayn sa ve sol cenahna yine iddetle yrmesi zerine, bizim asker yerinden oynayp arkadaki tepeye ekilmi ve Rus askeri, Trk bozuldu zanniyle, silh sa omuza edip bizim askerin arkas sra gelmee cesaret et mi ise de, hemen Adil Paa'nn gnderdii drt tabur imdad ve Osman Paa hazretlerinin mevcud ma'iyyetiyle bizzat cenahlardan yryp ve kendileri de merkezden ilerleyip mevzilerden iki tepeyi ap gelen dman askeri nin hepsi, Osmanl kahramanlarnn sebat ve mukavemeti ve gayet messir ateiyle balk ve tarlalk iine serdiril mi ve geriye hemen kimse kaamam desem yalan sy lememi olurum. Bu muharebenin iddeti arasnda imdada yetien tabur lardan ikinci ordu beinci ncs (talas) ile Silistre redif mukaddem taburu fevkalde bir erlik ve merdlik gster mi olmakla efrad ve zbitan hakknda ne yolda meth edici lisan kullanlsa yine azdr. Bu Rus frkasnn malubiyetinden sonra dman m-

- 44 -

tekiben dier frkalaryla bu cihete doru ilerlemee gayret etti ise de, kendi llerinden yrmee yol bulama yp ve grd ateden skemeyip yenilmi olarak ve yi ne Osmanl dilverlerinin gayret ve savletleriyle geriye pskrtlmtr. Merkezde hakik hcum icrasna kalkan dman aske ri, tabiye olunan dier mahallerden dahi sahte hcumlar icra edildi ise de, i bu hareketleri bizim kumandanlar tarafndan tesbit edilmekle, birinci ve ikinci hatlar ile bunlara mukabele etmee ve her tarafdan ihtiyat askerleri merkezi muhafaza ve sratle orada almaa balayp ge ce karanlna kadar buralarda yldzlar gibi tfek atei ve yldrm gibi top ateleri sald ve bizim askerimiz yine evvelki mevzilerini alp galibiyetle eski hlinde kald. Dman askerine gelince, bunun frkasndan hemen he men kurtulmu kimse kalmam ve dier frkalar da zi yde kayp vererek iki mevzi arasndaki mesafe, insan ekilmi tarla ekline girip hakikaten korkun bir manzara peyda etmi bulunduundan, geri kaanlarn lme gider cesine silh ve cephanesini atp kat ve eski muharebe yerlerinde bile durmayp Tuna'ya doru katklar ve rast geldiklerine "Trk geliyor ve iddetli vuruyor" sz n syledikleri, ertesi gn ileri kylerden gelen Bulgar larn ifadelerinden anlalm; o gece sabahlara kadar ya rallarn tam; bu yarallarn iniltileri bizim ileri kara kollarmz tarafndan grlm ve iitilmi ise de, ne re ki bu kadar byk muharebede bizim asker de yorgun dm ve az ok bizden de zayiat verilmi olduundan ve araya gece dahi girmi bulunduundan bunlarn tayi nine muvaffak olunamamtr. Bu kadar kan dklen arpma bir meydan muharebe si olmutur. bu harb vega, belki hatrlardadr ki P l e v n e 'n i n i k i n c i m u h a r e b e s i namiyle Avrupaya neir olunmu ve Bulgarya'da ne kadar Rus askeri var ise geriye kamaa balayp hatt imparator

- 45 -

Aleksander hazretleri bile arabasiyle Zitovi kprsnden Zemlice'ye gemeye pek g vakit bulabilmi ve orada dahi bir hat savudurmudur. Bundan baka bu kpr den kamaa alan Rus askerinden pek ou ve mhim matnn ou Tuna'ya atlmtr. Muharebelerde dman zayiat tabiatiyle tahmin ile shhata yakn bir halde yazlyor ve bizim zyitmz da muharebenin vukuundan en aa iki gn sonra doru olarak alay ve taburlardan meydana karlp jurnalleri Erkn- Harb (genelkurmay) dairesine verilir. Yni bu babda verilecek bilgi, Erkn- Harb kaydna mutabk su retle adedi adedine bildirilemez ise de i bu muharebede dmann sekiz ile dokuz bin arasnda telaft ve iki bu uk misline yakn yarals ve bizden de yedi yz ehid ve bin be yz ehid ve bin be yze yakn yaral zuhur et tii muhakkaktr. Bu byk muharebe zerine Osmanl kumandanlarndan sair cihetlerde olanlar da mttefikan ilerlemee kal ksa idi ve bizim askerimiz yorgun olmayp biraz ziydece suvarimiz bulunsayd, Tuna'nn beri yakas deil, belki te yakasna dahi gidilebilirdi. Bu ac zerine dmann kuvveti kesilip oralara gelmek yle dursun, Petersburg'dan en gayretli askerlerinden klliyetlisi gelmedike ve kumandanlar deimedike bir adm ilerleyemediler. Tamam bir ay sonraya kadar Plev; ne'de gavga etmee dmann cesaret edemedii i bu ikinci muharebenin kendilerine pek ara oturduunu ve korkun bir yer tuttuunu ve Plevne ordu-y humyunu nun ecatiyle i bu vukuatn yazld gibi btn ksm larn tasdik ettirir. Plevnece nc ve Avrupaca ikinci muharebe hretini alan i bu muharebe dahi yle, muntazam tabya ve siper lerde olmayp hemen iki tarafn akda muharebe istemicesine pek cz'i piyade ve top siperleri var idi ise de, yukrda arz olunduu vehile, sonradan, iki tarafn da hcu-

- 46 -

mu ile yekdierini tkib ettii meydana kp, zemin ar zalarndan ve sair tesadf eden hendeklerden istifade ile arplmtr. Bundan bir ay sonraya, yani Austos'un on sekizinci gnne kadar Rusya'dan taarruz hareketi emareleri grlmeyip, sanki muharebenin korkusuyla Zemlice'ye nakl ettiinden ve bir on be gn kadar da bizim tarafdan dahi bir gn taarruz grlmedikten sonra Ruslar, yenice ge tirdii askeriyle yava yava yine Plevne civarna ve bizim mevzilerimiz karsnda harbe en ziyade elverili hakim noktalara yerlemee ve bir tarafdan pek hararetle byk tabya ve istihkamlar insna baladlar. Bu babda olan efkar ve niyetlerini Rusya'nn yeni gel mi cesur kumandanlar bir vakte kadar olgunlatrdktan ok ve byk toplarn lazm gelen mevkilere tabiye ettikden sonra, dier byk bir muharebe iin hazrlanmakda olduu grlmekde idi. Bizim tarafn askeri kuvveti dahi son def'adaki muharebede otuz drt taburdan teekkl ettii ve harb esnasn da biraz da zayiat verildii cihetle, onlarn noksann ikmal ve bundan sonraki muharebelerin daha iddetli olaca zann ile dier kuvvetin celbi ve ate iin gereken mhimmatn birikdirilmesi elzem bulunmakla Gazi Osman Paa hazretleri geceli gndzl rahatn fed ederek efkrn bu iin inceliine vakf ve bir tarafdan dmann her te ebbsn kef etmekde bulunuyordu. te bu suretle iki taraf hazrlk grp dmann efkar ne olduu, yni ne gn hangi suretle muharebeye balayaca bilinemez idi ise de, bizim taraf Yenipazar ve Sof ya cihetlerinden gelen taburlarla evvelki mevcudunun iki misli raddesine varm ve mhimmat da gelmi bulundu u gibi, bir cenahmz Balkana bal ve dayal bulunmak ve ric'at hattmz muhafaza klnmak dncesiyle daha evvelce mevcud sekiz taburu ayrp cesaret ve yiitlikle mlm mirliva Rfat Paa'ya katp Lofca zerine gnde-

- 47 -

rildi. Rfat Paa emrinde bulunan alt kt'a top ve biraz svari ve anlan mikdar piyade askeriyle, Lofca'ya hareket ve orada kaleye snm olan dman hezimete uratp adr kazarak icab eden yerleri tutup mdafaa zmnnda istihkm insna teebbs eyledi ve muhrebat ileri bir dereceye kadar kolayland idi. Plevne'de kalan ve daha sonra geldii beyan olunan Osmanl kuvvetleri, tabiatiyle harb hattn uzatm, yani dmann gelmek istedii grlen yerler tutulup bizim tarafda uygun olan mahallere hafif ve baz hafife yakn tabya ve istihkmlar ina edildi. Austos aynn on dokuzuncu gnne tesadf eden Cum'a gn Gazi Osman Paa hazretleri dmann mev ziini grmek ve ona gre bir asker hareket icra eylemek zere sabahleyin on be tabur Osmanl askerini alarak, mnasibi kadar topla bizim mevziimizin merkezi ilerisinde dmann mevzi ald Peliad (5) ky zerine bir keif taarruzu icra eyledi. Bundan murad, hareket icab olduu zere, dmann mevzileri grlmek ve oralarda mevcud olan kuvveti tah min edilmek olduundan, evvelce ihtiyatlca davranlp anlan askerlerin iki alay muharebeye tutudrlm idi ise de, Plevne Ordusu dilverleri byle frsat fevt etmeyip hemen nlerine tesadf eden dman tabyalarna hcum edip yldrm gibi vurarak, oralarda ihtiyatlca siper altna giren dmann bir frka askerini tarumar edip, karama dklar be kt'a toplarndan drdn paralayp kendi taraflarnda bir dereye attkdan ve bir tanesini de Osmanl askerine ydigr brakdktan sonra ric'at etmilerdir. bu alaylar ile, bunlara ihtiyata giden dier bir alay dman mevzilerinin arzal yerlerde bulunmasndan do lay hcum esnasnda Osman Paa hazretleri kefini ta mamlayp Osmanl kuvvetlerinin kademe ile ricat hen gamnda Rusya'nn bir hayli askeri daha iki tarafdan zu hur edip toplarla muharebeye tutuulduundan, bu mu(5) Peliad. Plevne'nin saat kadar gney-dousunda olup, Ruslar tarafndan Plevne'yi muhasara iin uygun bir mevzi olarak se ilmi ve tahkim olunmutu (Tal'at. Plevne mdafaas, Mecmua-i Askeriye. Tarih ksm, 1927. 11/66,42)

- 48 -

harebede dahi muzafferiyet bizim tarafda olarak dmana drt bin arasnda yaral ve telef brakdrld ise de, bi zim kuvvetimize nisbetle verilen bin elli nefer yaral ve yze yakn ehid pek ok grlmdr. Ancak i bu yara llarn de ikisinden ziydesi arapnel kurunuyla yara lanm bulunduundan, az vakitte ou iyilemi ve bir az da hi hastahaneye girmemidir. bu yarallar arasn da nc ordu ikinci nizamiye alaynn birinci binbas Mehmed Aa ile beinci ordu nizamiye drdnc alaynn ikinci binbas Kadri Bey byk ecaat gsterdiklerinden an yaras almlardr. Osmanl dilverleri imdiye kadar bu gaileler arasnda, deil arpmalarn balangcnda dahi, herhangi bir taar ruza gitseler ve ne trl istihkm ve cesim tabyalar zerine yrseler, muvaffak olmadan geri dnsn ve hi iidilmemidir ki, byle yerlere iltica eden dman bozulup peri an olmasn. Byle ufak bir hareket esnasnda gerekli vazifeye gn derilir iken, yine o kahramanlardr ki yz metre irti fa'nda bir tepe zerine yaplm redutlara ve birok po zisyonlara ateler gibi yap ve o kadar mermilere hedef olup dman yarp yrtp mstahkem yerlerini almlar dr. Cmleye mlm olup bu babda misal gstermee hacet olmayan ve Plevne gibi hafif istihkmlar ile mdafaa ha line konan bir mevki'e dman devamla be ay ald, hcum etti de bir kar yer alamad. Bu keif vazifesinin tamamlanmas ile nizam- mahsusla avdet edilecei srada, hlekr dman gya bozgunluu nu saklamak ve askerinin okluuyla Osmanllar korkuya drmek midi ile ricatta bulunan Osmanl kuvvetlerinin cenahlarna doru klliyetli bir kuvvetle yryp, bizim hatt- harbmza yakn yerlerde dier bir muharebe a mak hevesine dm ise de, infilk ateine almak ve icra

- 49 -

etmek istedikleri manevray esasndan bozmak ve o yolda gz atrmamak zere gerek bir ileri grllk ve dik katle harekt gzetmekte bulunan ve Gazi Osman Paann makamnda kalan ferik Refik Adil Paa hazretleri he man bir liva tertibiyle yldrm gibi yetiip nlerine m manaat seddi ekmekle, dman muradn temin edemiyerek meyusen geriye kamdr. Gazi Paa hazretleri i bu gidi ve dn ve muharebe iinde davran, vak'ada bulunanlarn henz kalblerinde yer alm olduu ve fen ve harb erbabnn malmlar ol duu vehile, gayet daire nizamnda ve maksadn dhilinde vuku bulup anlan ferikin fevkalde honudluunu celb eylemidir. te vukuat srasna giren bycek muharebelerin biri de Plevne muharebesi adedlerinin drdncs itibar olu nan i bu keif taarruzu muharebesinden ibaret idi. Bu keif zerine bizim tarafdan icras dnlen asker harektn bz sebeplerden dolay bir mddetcik geciktiinden ve Rusya askeri de o taraflarda, y'ni Plevne etrafnda, iki yz bine yakn tutulduu ve bunlarn iinde Moldovan askeri dahi beraber bulunup, sonradan toplar da fevkalde ziyde olmas dolays ile ertesi gn mevzi lerin her tarafnda aleyhimize iddetli top atei istimal ve bir elli bin kadar askeri ve yetmi kt'a topla evvel Lofay vurmaa derhal balad. Lofa kasabas hlen ve muvakkaten mahfuz ve bizim asker tarafndan mevzi alnan yerler muhkem ve mrtefi olduundan yalnz sekiz taburla muhafazas mmkin gibi grnr ise de, kumandan mevkiinde biraz umum ihtiyat, yani bir alay daha askerle dmann hcum edecei nok talara tabiye olunan alt kt'a topa ilveten, on iki kt'a daha top bulunmu olayd Rusya bu kuvvete kar deil elli bin, ister ise yz elli bin getirsin, muvaffak olamazd. te bu noksanlar sebebiyle dman iki gn Lofay id detli top ateine tuttukdan sonra, nc gn afakla

- 50 -

beraber hcuma balam ve ayn gn saat on bire kadar sren pek byk kanl muharebede Rfat Paa askeriyle beraber fevkalade sebat ve hcum edip tabya hendekleri ne kadar gelmee yz tutmu olan dman askerine mu kabele ve mukavemet etmi ise de, ne re ki imdad yetiememi ve top, tfek, cephaneleri de bitmi bulunduundan ad geen paa evvel toplarn kartp, sonra ricat hatlarn muhafazaya memur olan iki taburdan baka bakiye alt tabur askeri perian halde Orhaniye ve Plevnenin arka yoluna dorultup ve geceden istifade ey leyip cmlesi tepeleri elde edip salimen Plevneye hareket eylediler. Burada bizden kayb olan iki bine yakn zabit ve nefer, Rusun brakt on be bine yakn olan telefat ve iki misli yaralsna nisbetle pek cz'i ise de, mevkiin elden gilmesi Osmanl Devletine pek ar oturdu. Rfat Paaya gidecek olan imdad Plevne'den olup, oradan Lofa alt saat ise de, telgraf telleri krlm ve doru ca svari ile de muhaberede arka yoldan on be saat srd nden, Rfat Paa'nn imdad istei hakkndaki birinci ve ikinci yazsna, Gazi Paa hazretleri, mukavemet edebilir, emniyetine gvenerek cevab verdi ve ncsnde yirmi iki taburla kendisi de marileyhin Plevneden hareketi olan Austos'un yirmi ikinci Pazartesi gn ancak akama yakn bir zamanda Lofa'ya kar top menzilinde olan bir daa varabildii halde bizim Lofa askerinin bozulup arka taraftaki da yoluna ric'at ettii ve Lofa'da elden km bulunduu grlmtr. Osman Paa hazretleri, mevcud ma'iyeti olan Osmanl askeri ile Lofa'y Rusyadan istirdad edebilir ise de, yaplmak lzm gelen muharebede tabiatiyle bizden ziydece zayiat olaca gibi mevcud bakiyyenin tamamen Lofa'da terki iktiza ederek bu da Plevne'nin zayflamasn mucib olacandan, Rus'un mevcuduna nazaran orasndan tehlike bulunacan anlayp ertesi gn da yolundan av-

- 51 -

detle ikinci, yani Austos'un yirmi drdnc gn Plevne'ye avdet eylemitir. Lofa'da zyi olduu yukarda beyan olunan iki bin kadar Osmanl askerinin cmlesi muharebe esnasnda ehid olmayp te ikisi yaral idi. Fakat mevki'in terki ile Osmanl askerinin ric'atnda bu bire yarallarn hepsi Kazaklarn klc ve piyade askerinin sng syle ehadet rtbesine eridirilmidir ve bun dan baka bir iki blk askerle bir tabyada mukavemet edip kamay gzne kestiremeyen Samsun taburu binbas Rgb Elendi, usliyle silhn terk ettii hlde, bu teslimlerine asla itibar etmeyip, diri diri cmle sini sngden geirmi ve bu biareler can aclarndan bir birine sarlp hayat terkile ahirete revn oldular. (Bu ehidlerden binba Rgb Efendi eski ve yeni Karada ve Girid ve Yemen ve Srbiye muharebelerinin hepsinde bulunup merde vuruan asker merdan idi. Cenb- Hak meknn Cennet eylesin.) ehid Rgb Efendi gibi sahil taburlar kolalarndan Fethi ve ekib Efendilerin gayreti ve harb dlerindeki sebat ve metanetleri hakikaten grenleri hayran ederdi. Devletin ann herkesden ziyde vikaye edip hakinas l kimseye vermeyen ve medeniyet davasnda bulunan koca Ruslar, iledii zulm ve vaheti Trklere yklerler de, sras geldike daha tafsilt aalarda yazlaca ve hile Lofa'daki yaral adamlar kesmeleri ve teslim olmu esirleri ldrmeleri dorusu iddilarnn hakkatna delil olabilir... Rus Lofay zabt ettikden sonra oraya ufak bir kuvvet terkile btn askerini Plevne'ye gndermi ve ehri tama men sarp Orhaniye ve Vidin yollarn ve telleri kestikten sonra Austos'un yirmi altnc gn sabahleyin her tarafdan top ateine ve Plevne kasabasn bombardman et mee balad. Osmanl askeri dahi Plevne'nin her tarafn istihkm al tna aln ve mevcud kuvvetleri evvelki muharebelere nisbetle biraz kifayet eder gibi grnr ise de, Rus'un kuvve- 52 -

tinin ancak drtte biri, toplarmz da o nisbette idi. bu top atei geceli gndzl icra olunmak ve gayet iddetli bulunmak zere her tarafdan kvlcm gibi glle yadrlyor ve bizim tarafdan byk dikkatle hareket ve icab eden mhin noktalardan topla mukabele edili yordu Frka kumandanlnda bulunan ferik Hasan Hay ri Paa, bu iddetli top muharebeleri arasnda kfi bir kuvvet ile Vid suyundan iki saat mesafede olan Tirenik (Trestenik) karyesine doru bir keif taarruzu icra eyle mi ve oralarda Moldovan askeri bulunmu olduundan buna kar durulmudur. Osmanl askerinin hcumda olan hretleri burada dahi tasdik olunur ve Ulah askeri nin henz yemedikleri aclar bu gavgada alp birka ya ral ve l braktklar ve yerlerini boaltarak firar etmi ler ve bu suretle Plevne kahramanlarnn bu babdaki h retlerini onlar da nefislerinde tecrbe etmilerdir. Hasan Paa, i bu kefinden sonra Vid kprs ve civar muha fzlnda kalm ve eski muharebe, yni yirmi alt Aus tos tarihinde balanan gavga henz devam etmekte bulun mu olmas cihetiyle, Rus askeri Moldovanlarn imdadna gelerek onlar da eski yerlerine ve Hasan Paa'nn karsna gelerek Plevne'yi muhasara altna aldlar. Rusya askeri i bu top muharebesine iddet vererek Austos'un otuzuncu Sal gnne kadar devam ettirdii halde, anlan gn, ar Aleksander Aleksandrovi hazret lerinin ismine tesadf etmekle (o gn imparatorun do duu gndr) bir umum hcum tertib, hemen sa ve sol kanatlara ve merkeze hcum icrasna kalklmdr. Bu hcum esnasnda Osmanl askeri her tarafdan gzelce mu kavemetle dmana pek ok telefat verdirmi ise de, sa cenahda Kayaldere nam mahallin sa stnde bulunan iki mnferid tabyelerin zaviyelerinin uzunluu az bulunmak ve mezkr derenin tekil ettii mnhaniler dmana siper olmak mnsebetiyle, klliyetli askerle akam zeri yapt iddetli hcumda mezkr tabyalarda bulunan askerin

- 53 -

kumandan kaymakam Hac sa Bey ve binba Mehmed Efendinin yaralanmalar dolaysiyle ve maiyyetlerinde olan bir alay asker yorgun bulunup dmann yaklamasndan birdenbire huylanp ric'ata balamalar zerine Rus askeri bu tabyeleri zabtedebilmidir. ( bu tabyalar Plevne kasabasnn orta hizasnda ma hallere nazr bulunmas dolaysiyle Grand Dk cenablar "Plevneyi zabt ettim'' diyerek o dakikada Avrupaya iln etmidi.) Bu tabyalarn Rus askerine gemesi ve karanlk basmas ve hava da yamurlu ve gayetle sisli bulunmas cihetiyle, sair cihetlerden muharebeye fasla verilerek yalnz mez kur tabyaya giren Rus askeri, korkularndan sabaha kadar nbet icra eylemi ve bir tarafdan da arkalarndaki dere ve bayrlarda ate ve mehtablar yakp muvasalalarn aradrr, imdad askeri ile mhimmat sevkine alrlar idi. Rus askeri elinde kalan yukardaki tabya hizasnda ve yarm saat mesafesinde, ikinci ordu drdnc nizamiye alay miralay Yunus Bey kumandasiyle bir alay askerin muhafazasnda dier iki tabya bulunup oradaki asker ke maliyle sebat ettiinden, dmann bu cihetten sol cenah kayalk stndeki tabyalardan, sa cenah Osmanl askeri elinde bulunduu gibi, etraf da kurun menzili yerden sarl ve hatt arkalarna den bala bile bir liva Os manl askeri geceden yerletirildi. Bu hle nazaran, Rus elinde kalan iki Osmanl tabyasndaki kuyvetleri btn Osmanl eline dm farz olunur idi ise de, mezkur balkdaki Osmanl askeri gerisinde ve oralara nazaran hkim noktada Rusun ayr bir kuvveti ile menzil toplar bulun duundan faide midi ile bilhire zarar ve tehlikeye ura nlmamak ve ertesi gn dier bir tertible mezkur tabyala rn kurtarlmas ve geri alnmasna baklmak zere, zikrolunan bir liva askeri geceleyin Yunus Bey'e geriye aldr mdr. Tabyalarn dman elinde kalmasndan dolay Osman

- 54 -

Paa hazretlerine asla tel ve ftur gelmeyip iiyle me gul idi ise de, Plevne'nin ilk defa topa tutulduu vakit, slm ve Hristiyan ahli birer tarafa kat, yni dere aralarna ve umumi kararghn altndaki kapal ve ateten emin yerlere ekildii gibi, mezkr tabyalarn dmana getii ve oralardaki asker yorgun halde kasabaya indii cihetle, ahliden geri kalanlar da, istisnasz zikrolunan mahallere iltica edip yalnz asker kollariyle kasabann mhim noktalar ve sokak balar mdafaa haline konulmudur. Zikredilen tabyalarn gerisi alm ve dman kuvvetli bulunmu olduundan oradaki hareket, bu anda kasaba nn tehlikede kalmasn mucib olduu gibi, bu tabyalarn bulunduu silsile, kprye kadar uzadndan, prensip itibariyle ric'atimizden dahi korkulur idi. Bu bakmdan, Ga zi Paa hazretleri ertesi, yni Austos'un otuz birinci g n, on be taburdan ibaret bir hcum kolu tertibiyle sa bahleyin anlan tabyalarn zerine sevk ve muharebeyi balattrm ise de, gndz saat altya kadar gavga devam ettii halde muvaffak olunamam ve Rus askeri de mut tasl baka cihetlerden hcum gstermekte ve hele alt gnden beri devam etmekte olan iddetli, top muharebe sinde yerden yan atee alnan ve Adil Paa hazretleri frkasnn birinci livasndan (tugay) ayrlan ikinci ordu ikinci nizamiye alay muhafazasnda olup tabiatyle beher gn oka ehid ve yaral vuku bulmasndan dolay asker ler tarafndan "Kanl Tabya' nam verilen sol cenahdaki ba-tabyaya gayet iddetli ve hakik hcumlar icra etmekde bulunmu olduu cihetle birka saat teenni edilmesini Gazi Paa hazretleri emir verdiler. Ahli, oluk ocuk ve kadnlarn rahatlar kalmad gibi, iddetli atelerin peyda ettii korkun hallerden b tn btn korkarak balarn aarak Cenab- Hakka ni yazda bulunmalar ve hele askerin bu tabyalara hcum es nasnda cmlesinin bir azdan ayyuka kardklar "Allah

- 55 -

Allah avzeleri dalar nlatr ve ana rahminde olan sbyan bile aladrd. stirdadna allan i bu tabyalar ahlinin bulunduu mahalle pek yakn ve kar bulunduu ve iki tarafn da ha rekat drbnsz temanen grnd cihetle birinci hcumdaki muvaffakiyetsizlik cmlesini sarsd ve ok yrekleri yaralad. Ancak erkn- harb miralay Tevfik Bey nezaretiyle, anlan gn, saat dokuzda tertib edilen ve hemen yirmi ta burdan ibaret bulunan bir hcum kolu, ana demesini bile bilemeyen bir msumun kurtarc "Allah Allah" kelimesi ni akdan aa barmas ve yaradann inyeti ile Haz ret-i Peygamberin ruhaniyetinin tezhr neticesinde icra ettii gayet iddet ve savletti yrynde dman bir saatta tabyalardan kartm ve be kt'a topla kll telefat verdirmidir. Bu srada umma ve hususiyle ocuk ve kadnlara arz olan sevin, havsala-i beerden ve Cenab- Hakkn bu bab daki ltuf ve inayetine teekkr insan kudretinden hri idi. Ad geen Tevfik Bey'in bu ide ibraz ettii meharet ve kemal-i gayretine binen, uhdesine mirlivalk ( tugene rallik) rtbesi tevcih buyrulmu ise de, bu devlete kendi sine bir mkfat olup, millet ise bunun hakkn deyeme dii gibi miralay Yunus Bey'in dahi maiyyetiyle ilerideki tabyalarda sebat hakikaten byk teekkr ve takdire ayandr. Sal gn Rus askerinin imparatorlar namna icra ettik leri umum hcumda her tarafdan verdikleri pek klliyetli, yni yirmi binden fazla telefatlar ve birok da yarallar gzlerine grnmeyip tabyalarn alnmas sureti ile mparator hazretlerine bir tebrik lzm ise de, vakit gece lemi ve generaller de raporlarn henz tertib edememi bulunduklarndan, i ertesi gne brakld halde, o gn de tabyalarn elden gidip mparator bura kumandanndan

- 56 -

ald raporda: "Bu tabyalarn verilmemesi iin elimdeki btn iktidar ve meharetimi sarf ettim ve fevkalde aba ladm ise de kusur bende olmayp burada Allah Trklere yardm etti" ibaresini grnce ar mukedder olup meyusen mahalline avdet etmidir. Buna mukabil Grand Dk hazretleri sol cenahtaki mehur Kanl tabyaya yine hcum ettirmi ve Osman Paa hazretleri de orada ziydece zayiat verilmekde ve bir gna ehemmiyeti grlmemekde olmas cihetle dmann o aralk iddetli hcumuyle mezkr tabyann zabtna muvaffak olmu olduundan, dier bir raporla mparator hazretlerini teselliye alm ise de, makbule gemedii mevsuken iitilmidir. te bir hafta devam eden bu muharebede, bizden yal nz mezkr Kanl-tabya gitmi ve drt bine yakn yaral ve ehid verilmidir ki, Rusun zayi'at bu gnle beraber yaral yirmi be bine varmdr. Ancak bizim ehidlerimiz arasnda gen ve yetimi cesaret ve dirayet sahibi erkn- harb kaymakam Ali Rza Bey'in ve miralay brahim ve binba Reid Beyler ile dier binba Ali Galib Efendi ve Mehmed Aa zayi edilmi ve ferik Hayri Paa ve Mirli va Rfat ve Emin Paalar ile erkan- harbiye kaymakam Rza Bey ve piyde kaymakam Arif ve Memduh Beyler yaralanmlardr. Bundan sonra Rus ordusu geri eski mevzilerinde kal m ise de, pek kolaylkla kendilerini toplamaa vakitleri olmam ve gy i bu hezimetlerini bildirmemek iin yi ne evvelki gibi ve fakat biraz hafife geceli ve gndzl top atei icra eder ve muharebeye girmeyen svarileriyle ric'at hattmzda gezintiler gsterir idi ki, yine Guardier ve Grenadier frkalarn tez elden getirtmedike bycek nmayiler yapamamdr. Bizim taraf askerine de arz olan yorgunluk ve biraz da noksanlk sebebiyle eksiklerin ikmaline baklr ve taburlar srasyla istirahat ettirilir idi. Bu srada dmann yine inti kam almaa alaca Osman Paa hazretlerinin pek iyi

- 57 -

malumu olmala ve bir on gn kadar da stanbul ve sair mahallerce muhabere ileri aksam olmala. Orhaniye'de hazrlanan mkemmel bir askeri frka, Ferik Ahmed Hfz Paa ve Mirliva Hakk ve Edhem Paa kumandalarnda olarak ve bir ok da mhimmat ile muhtelif zahireler te dariklerinde bulunarak Plevne'ye hareket olunduu ve bundan baka Ferik evket Faa hazretleri kumandasyle dier bir yardmc kuvvetin Orhaniye'de toplanm bu lunduu, telgraf muhaberatnn kesilmi bulunmasndan dolay Plevne yiitleri marifetiyle ve da yoluyle getirilip gnderilen yazlardan anlalm idi. Ad geen Ahmed Hfz Faa hazretlerinin haraket vakti hesab edilerek Plevne'ye yaklad gnlerde, d mandan ziyde tazyik grmemeleri iin Gazi Osman Pa a hazretleri, istikbllerine Atf Paa refakatiyle bir mf reze gndermi ve filhakika Teli ve Yukar Dubnik adl mahallerde Hfz Paa dmana tesadfle uramakda iken, onlarn okluu ve Atf Faa mfrezesinin dman arkasnda gezindii grnmesi cihetle aresiz yolu am lar ve ad geenin mevcud maiyyetiyle salimen Plevne'ye girmesine yol vermilerdir. Hfz Faa Eyll'n on birinci Pazar gn Plevne'ye muvasalat ederek bir iki gn sonra vcudu zikrolunan kuv vet icab eden mahallere sevk ve tabiye edilmi ve teller de yaplmdr. Ric'at hattmzn mnsib bir kuvvetle tutulmas lzimeden ve bu babda Orhaniye'den dahi bir kol uzatlarak, Plevne'ye muavenet gerekli bulunmala evket Paa ile yaplan muhabere zerine Ahmed Hfz Paa kumandasn da bulunmak ve aralar birer buuk ikier saat mesafeden ibaret olup bu vehile muvasalalar temin klnmak zere Vid kprsnden bir buuk saat mesafede olan Kk Dubnik'e erkn- harb miralay Veli Bey Kumandasiyle drt tabur ve top ve Hfz Paa maiyyetiyle o kadar mesafede bulunan Yukar Dubnik'e alt tabur ve drt

- 58 -

top, ve Hakk Paa refaketiyle be tabur ve top dahi Teli'e sevk ve memur edilip ondan yukars, yani Lukovid kprs ve Kad Bloaz ve seilen sair noktalar Orha niye kolu muhafazasnda braklarak ve buralarda tabya ve istihkm yaplarak yollar tutulmu, sonra harb kaidele rine uyarak Balkana dier yoldan irtibat kurmak ve mas lahat icab olarak haberlemeyi emniyete almak zere, anlan mevkilerin iyi muhafazasna karar verilmidir. Eylln yirmi altnc Pazar gn Ferik evket Paa hazretleri Gazi Osman Paa hazretleri ile grp emirle rini almak ve bu babda mttefikan hareket olunmak zere yenice tekil buyrulmu olan ve padiahn yaknlarn dan Kzm Paa kumandasnda bulunan Fethiye ve Selimiye svari alaylarn beraber olarak Plevneye gelmi ve iki gn sonra yine Orhaniye'ye avdet eylemi ve sevkiyat ileri ile muhaberat hususu bir kat daha emniyet altna konulmudur. u sakin zamandan vakit kazanlarak Sofya'dan gnderilmi ve peyderpey gelmekte bulunmu olan zahire ve mhimmat arabalaryle evvelki muharebelerde yaralanp Plevnede mkemmel hastahane takm bulunmadndan (harekat sahas zerinde amblans tabir olunan seyyar hastahanesinden baka mkemmel hastahanelerin bulun durulmas kaideden deildir) toplanan yarallar shhiyemiz memurlarnn ve inspecteur Hasib Paa'nn almalar ve gayreti sayesinde bir dereceye kadar gzel baklm, Osman Efendi ameliyat hizmetlerinde meharet ve haza katini isbat eylemidir. zdiham ve zahmetde kalan hasta larn, beher gn birer kafile ile, yedi bine yakn bir mikta r da Sofya'ya sevk edilmi ve Plevne'nin topa tutulmasndan dolay ahlinin bakiyesinin te ikisinden ziydesi beylik arabalarla o tarafa gnderilmidir. Dman ise burada karlkl top atei icrasyle ve Petersburg'dan en cesur askerini getirmekle megul olup, bu zamana kadar ettikleri fedkrla gre hi bir eye

- 59 -

muvaffak olmadklarndan dolay baka kalan ve belki sal tanat tehlikede bulunan ar Aleksander hazretleri giritii seyahatin zahmetlerinden bir netice hasl etmek zere btn kumandanlarndan rey istemi ve akd ettikleri mec lis neticesinde evvel ric'at hattmz elde edip Plevne'yi aresiz brakmak ve fakat alabildikleri mhud Kanl-tabya'dan hcum edilip Adil Paa frkas igalinde bulunan silsileden hcum etmee karar vermiler ve o vehile ie balamlardr. Mezkur Kanl-tabya'nn be yz metre hizasnda olan dier bir Osmanl tabyasna Rus askeri mevzileri inas ile yaklam ve geceli-gndzlu hcum icrasiyle Osmanl tabyas hendeklerine kadar gelmi ise de geriye dnen kimsesi kalmayp oralarda serilmi ve bu hareketi tekrar icra eylemi ise de bir eye muvaffak olamyarak yalnz brakd cenazelerinin taaffnnden muztarib oldu Artk mevziler ve san yollar arasnda yry halinde yaamakdan midlerini kesip bir ufak mtareke ile lleri ni almak istediler. Bu hususda vuku bulan mracaatlar zerine Gazi Os man Paa hazretleri, bir gn le vakti mtreke iln ile Rus lelerini vermek zere silhsz olarak iki yz kadar Osmanl dilaverleri tertib ve kollarna Cenevre Muahedesi ahkmnca Osmanllara mahsus Ay-Yldz almetli bazubendler takdrarak seilen memurlarn erkn- harb miralay Havri ve doktor Osman Efendi ve saire refakatle riyle kan yaylm meydana gnderdi. Bu esnada Rus tarafndan gelen zabitler ve efrad, llerinden evvel yan larna gelen Osmanl dilverlerinin her zsna dikkatle bakp sanki boazna sarlacak gibi yan yan kaarlar idi. Rus efradnn bu ekinmelerine Osmanl dilaverleri tatl ve gler yzle cevab verip ve lisana ain olmadklar

- 60 -

hlde isledikleri i her ne ise onlar anlayarak hemen hal li ile vazifelerine netice verdiler. Grlen lzum zerine bu gnlerde Osmanl dilverleri sa cenahdan dahi ilerleyip dman merkezine nzr Ba lk tepesinde mevki alarak Gazi Osman Paa namyla ye niden ina edilen tabyadan ta cierghlarna top danesi gndermekde bulunmu olduklarndan artk Plevne'nin hi bir cihetine Ruslar tarafndan hcum edilmeyip ve mhud kanl-tabya'y dahi aldklarna ndim olup, baka bir suretle allmas ayed bir daha hcum edilir ise ge risi gelmeyecek olan (Rusun kuvvetinin okluu inkr edilemezse de, bu zamana kadar Plevne iin gnderilen askerden sa kalanlar pek az bulunduu ve herkesin bu raya gitmekden imtina'a kalkp ahliden btn btn midsiz kalnd cihetle baka bir kuvvetin oraya gnderilmeyerek harbe netice verilmek tarafn iltizam edildii muhakkakdr) ve halen ellerinde bulunan en cesur talimli frkalarn da kaybedeceklerinden bu tedbire asla raz ol madn imparator hazretleri kat'iyen sylemi ve b tn kumandanlarna hususi emir vermidir. Binaenaleyh, yamur gibi yap hayvanlarn bile ald top tanelerine ilveten Ruslar Plevne etrafnda geceli ve gndzl sahte hcumlar gsterip iddetli nbeti ate iyle Osmanllar izac ederek, nihayet yaptklar keifler sonunda, ekimin on birinci gn Aa-Dobnikde Yukar Dobnik ve bununla Teli aralarna girip telleri kesmi ve Yukar Dobnikde bulu nan drt kt'a topa kar yetmi kt'a top ve klliyetli asker getirip muharebeye tutumu ve iddetli mukave met grm ise de, ertesi, yni ekimin on ikinci gn Hfz Paa toplar krlenerek eeri bir dereceye kadar t fek ateiyle kar durdu ise de, dman toplarn yanadrp aranpol ateiyle askeri tazyik etmi ve de ikisinden ziyde zayiat vuku bulmu olduu gibi, bir tarafdan da muavenet etmek imkan bulunmam, yani Teli ve Aa Duhnik'deki kuvvetler de sarlp megul edildiinden. Plevne ise, bu gnlerde iddetli top ve tfek ateiyle epe

- 61 -

evre bir volkan ekline girip, deil haricden, etraf tabyalardan bile merkezle haberleme zorlatndan anlan gnde Hfz Paa silh terkine mecbur kalm ve ekimin on altnc gn Hakk Paa da Hfz Paa gibi aresiz braklm olduundan ikisi de mevcud maiyetleriyle beraber esir dmlerdir. Anlan gnde, burada bulunan alt tabur piyade ve bir ka svari bl ve drt topun, dmann on iki misli top, yirmi misli svari, be misli piyade askerine kar akama kadar gsterdikleri sebat ve metanet akllara hayret verir. Dmann defalarca vukubulan hcumunda imparatorluk hanedanndan bir de jeneral yokluk lemine gnderildi. Bizim tarafdan toplar krlenip, artk svari blkleri sr'atleri sebebiyle kurtulma midi ve belki bir gedik ama dncesiyle dmann bir tarafna hcum edidiyse de, bunlardan onda biri kurtulmayp ve miralay lar ecat erbabndan Sleyman Bey dahi ehid olup, hatt alay ktibleri zzet Efendi de orada ehadet merte besine vsl olmudur. Piyade taburlar mevcudlarnn te ikisini kayb ettii gibi, alt binbadan ancak birinin taburu, iki tabya arasnda harekette bulunup, orada dmanla ve gayet iddetle arpt srada, efrad ekseriyetle zyi olduundan, kendisi tabyann bir kanl kesine iltica ile kalp, dier bei bu uurda ve din ve devletleri yolunda ehdet erbetini imilerdir. bu be binba arasnda biraderim Ali Rza Efendi dahi vard, kendisinin daha nce Peliad muharebesinde altl iki yara henz ka panmam iken, mensub bulunduu karahisar mukaddem taburu ile Dubnik de fevkalde hizmet etmi ve hatta son vak'aya kadar ehid olan arkadalarnn taburlarna da ne zaret etmiti. Nihayet ald iki top dman tanesi ile Cennete vard, Hfz Paa ile erkan harb kaymakam zzet Bey'in ifadelerinden anlalmdr. Artk bunun fevkinde gayret gstermek, kasablara eliyle koyun teslim etmek olduundan, kalan mevcudla silah terkine mecburi

- 62 -

yet duyulnudur. Alnan bu kederli haber zerine, Aa-Dubnik'deki Veli Bey'in dahi bu gibi korkun bir hdiseden kurtulma s iin ad geeni Osman Paa hazretleri geceleyin geriye getirtmi ve yukar taraf kollar da tabiatyle Orhaniye'ye ekilerek Plevne, ikinci defa olarak, iddetle muhasara altna sokulmudur. Dman, bu muzafferiyeti zerine, svari bataryalar ile Plevne'ce lzumu olmyan klliyetli svari, kollarndan biri ni vria ve Ttn taraflarna gndermi ve Orhaniye nne kfi bir kuvvet brakp, baka tarafdan emin kald iin btn kuvvetiyle Plevne etrafn daha iddetlice sars m ve msaid bulduu yerlerden bizim mevzilerimize so kulmakla, artk top ateinden salim bir kar yerimiz kal mad gibi, piyade ince karakollar arazinin msadesine gre on admdan yz adma kadar yaklam dururlar ve hi bir dakika atesiz yaamazlar idi. Hele Kanl-tabya'dan dman mevzileri ve san yollar Osmanl tabyas hendeklerine yanap birinin iki tarafnda Rus ve Osmanl neferleri bulunup bunlar bzen dosta lkrd ederler ve frsatn bulduka yekdierine kurun atarlard. Biraz sonra dman bu mevzilere havan getirerek aras ra verdii ateden, bizim tabyamza ve ihtiyat tabyamza ula an yollar iinde gezinecek yer brakmamdr; yni her kes, mezar iinde durur gibi yer altnda ve yalnz nbette olan taburlar, siperler arkalarnda adklar ve kum torba larndan yaptklar metrislerden ate ederler idi. Bir aralk dman i bu tabyamz lma alr gibi em reler gsterdiinden, gelebilecei mmkn yerlerde bizim tarafdan da iki lm almdr. Ancak dmandan bir ey grlmemesi ve bizden de, vakit bulunmamas, yni dmann hcumu grlmedii cihetle zikredilen lm lar atelenememidir. te ate yamakda bulunmu olan Plevne'nin muhasa-

- 63 -

raas bu yolda uzam ve yiyecek de azalmaa balam ol duu gibi, bir tarafdan da imdad emareleri grlmeyerek, Osmanl'nn dier ordular harekt hakknda bilgi alna madndan yalnz dmann hcmunu ve Cenb- Hak kn muaveneti beklenerek orada durulur idi. Grand Dk, vria ve Ttn'e doru bir kol gndermesinden ve Plevne etrafndaki askeri, hassa askeri olmasndan dolay Plevne ordu-y hmyununun kaideten tehli kede kald ve eeri kendilerinin ve maiyetlerindeki as kerin ayyuka km olan ecaat ve cesaretleri cmlece bilinip bu cihetle zerlerine varlmak mmkn deil ise de, kan dklmeksizin bir eye netice verilmek ve bundan doacak mes'uliyetten kurtulmak zere, mnasib grle cek bir mahalde mkleme edilmesini teklif eden, gayet mull ve derin ma'nal Franszca yazlm bir tezkireyi Gazi Osman Paa hazretlerine gndermi ve acele cevab istemidir. Osman Paann ertesi gn yazd cevabda, Ordu-y humynun esir dmek tehlikesinde kald iddias red olunup askeri vazifeleri cbnca bir dirhem kan kalnca ya kadar alacan ve madem ki ar'n en cesur saylan hassa askerini getirtmee mecburiyet hasl etmidir, yol lar ak olup istedii gibi harekete serbest bulunduklarn ve bundan dolay dklecek kanlarn mes'uliyeti ise msebbiblerine rci olacan belirtmidir. Grand Dk, ald bu red cevab zerine, bir on be gn sonra "kumandannz Osman Paa, haysiyetini vikaye et mek ve devletinize Sadrazam olmak arzusu ile sizi telef ettiriyor. Siz Rusya'nn ben-asfer kurunundan kurtulamyacaksmz. Onu dinlemeyp silahlarnz terk ediniz" gibi haddi aan ve Trke ibarelerle birka levha yaptrp Osmanl askerlerine hitaben, ince karakollardan gnderir ve bu halde srar gsterir idiyse de, bu fesad niyetinden dahi bir fayda hasl edemiyerek levhalar getirenlere Mar tini Henri kurunuyla cevab verilir idi.

- 64 -

te, "Sebat ve Gayret" kelimesiyle isim verilmi olan risalemiz, bu zamana dein, yni Ordu-y hmynun Plevne'ye varndan be ay geinceye kadar gsterilen sebat ve gayret sayesinde, bizden hastalk ve sair arzalar ile harbin tamamnda kurun ve glleden ehadet mertebe sine eren en ziyde drt bin ve yaralanan dokuz bin k sur asker var ise, dmandan muhtelif suretler ile bu yer de altm bine yakn telefat ve bundan ziyade yaral ve zaiyat olduu hesab edilmi ise de (son muharebe kayp lar bu hesabn haricindedir). Ordu-y hmyn yine ye rinde sebat ve gayret etmi; Osmanl hukuk ve namusunu gzeterek, hem askerin nn en yksek zirveye kart m ve hem de dmann pln ve ahlsine olan va'di gibi az zayiatla devletimizin urad imdiki malubiyetine demirden bir sed olmu olduuna gre, anlan ann bu orduda bu rtbe gzetilmesi her yerde lzumlu olduunu gstermi ve biz de iddiamzn isbatn vukuatn cereyan tarz ile umumun nazarna arz etmi bulunuyoruz. Dmann verdii sahih zayiat hakknda Avrupa'da muhtelif rivayetler olup, ancak bizim tahminimizle Rusun kendi ilnlarna Rus makamlar ahlisine kar daima telefatlarn az gstermekte iseler de, yarallarnn okluundan ahli kendi bhelerini zerek neticeye varmakta olduu gibi, yalnz ikinci Plevne muharebesinde yirmi bin yaral Zitovi'den Romanya tarafna gei rilip, Romanya'da da yarallarn okluu dolaysyle bun lar dorudan doruya Rusya'ya gnderildii cihetle, byk istasyonlarda haftalarca ahli bunlar istikbl edip, yemek ve yemi, para ve ttn verip, siyah elbiselerle yasa girdikleri muhakkakdr ki, bu zamandan sonra gavgaya gidenler kendilerini ld farz ve biraznn da yolda hastalanp kaldklar iitilmidir) gre, yalnz Plevne'de Rus tmenlerinin mezkur be ay zarfnda zayiat mikdr altm bine yakn ise de, her halde yarallar da bir misli olmak tabii bulunmakla tamam yz yirmi bine tecavz

- 65 -

eder. Sir mevkilerde vukua gelen zayiatlar hesaba kat lacak olursa, birok asker kayb ettikleri ve masraflarnn da bu nisbette ziyde olduu anlalmaktadr (yiyecek masrafnn hakiki masrafn bir misli olduu Ruslarn ken di ifadeleriyle sabittir ki, bu da zemin ve zaman ile meydana kacakdr). Bizim her suretle mnen galib bulundu umuz meydana kmaktadr. Hele merdlik ve ecaat yo lundaki sebatmz dnyay titreddiinde phe edilmesin ve teessr yoluna gidilmesin. Bir gn olur ki Avrupa tut tuu yoldan nedamet eder. Biz de, inaallah meslek ve terkkiyi elden brakmazsak cmlesine melce olur ifti harla yaarz. Ancak nszde de beyan olunduu gibi, dman tara fndan riyet edilen usle uyularak harbin vasta ve btn levazmn tedarik ettikden sonra, gvendiimiz ftr ecatmza sarlp ve frsat vaktini gzedip intikam al maa almak, hedamzn topraklarla ve bakilerimizin za ve sabmzla kaynayan, kanlarmz tazelemek, devrin iycblarn bilmek gerekmektedir. Biribirimizle el ele birleip benlik ve nifak sevdasn aradan kaldrp, hepimiz ilim ve meharetimizi memuriyet ve vazifemize hasrederek terakki ve selmet yolunu aramalyz. Sadedimize gelelim. Muhasara iddetinin ric'at hattmzdaki frkann esare tinden sonra, tam bir buuk ay devam etti. Artk askerin yiyecei tkenmiti. Zahire ve saire olmadktan baka bir nefer ancak yz dirhem ekmek ve on bin mevcuda varan taburlarn mekrileriyle topu ve ie yaramaz olmu olan birka alay svari hayvanndan herbirine, bir ve daha son ralar yarmar okka msr verilmee balam ve bunun da nihayeti grnmee yz tutmu olduundan bir re bulunmak ve imdd te'mni yolunu kolaylatrmak zere birka defa her trl fedakrlkla etraf ordulara da yol larndan ve dman iinden ifreli ktlar karlm idiyse de, bir tesiri grlmemi ve Teli ilerlerinde top ses leri iitildiyse de, oradan da bir ey zuhur etmemidir.

- 66 -

Binaenaleyh toplanan umum harb meclisinde verilen ka rar ve tanzim olunan mazbata gereince bir tarafdan vurup kmak tedarikine balanld. Plevne ordusunun u sebat ve gayreti zerine yardmc kuvveti olup Orhaniye'de toplanmakta olan dier ordu kuvvetini artrp bir asker hareket yapsa ve sair mevkiler den dahi taarruz manevralar m olunsa, daha elzem olan mahallerden hakik hcumlara giriilerek hakkiyle asker vazifelerini yerine getirselerdi dnyann nazarnda bulu nan Plevne selmet yolunu buldukdan baka, daha pek ok iler grlr ve belki dmanmz mttefik olarak va tanmzn pk toprandan tard eder idik. Bu dnceler Plevne dilverlerinin en bynden en edn fikirli bir neferine kadar herkeste bulunup, bu suretle bir tarafdan dmann hareketini gzlerken, dier tarafdan kulaklarn Orhaniye caddesine tutup top sesi beklerler idi. Vaktaki yollarmzn almasndan midler kesildi. Harb meclisi umum maverede verilen karar gereince, dmann bir cihetinden yarp kmak ve bu yolda kaza nlr ise, ordunun tlii yar ve yaver ve kayb edilir ise baht siyah ve kara saylmak zere bu tedarikta giriildi. Frka ve livalar tekrar ve yeniden intizama sokuldu; mevcdu az olan taburlar biri dierine katlarak taburun harb saff be yzden aa olmamak ve her alay drt taburdan ve bir liva iki alaydan ibaret bulunmak zere btn ordu yedi li vaya taksim ile, bunlardan birisi kafile livas saylp dier alt liva, iki frkaya ayrlarak birinci frka erkn- harb reisi mirliva Thir ve ikinci frka Ferik dil Paa kuman dalarna verildi. Topu snf dahi, her livaya iki batarya hesabiyle memur edilip kk bir ksm da ihtiyata bra kld; svari askeri cz'ice, yni ordunun sair kuvvetlerine nizm nisbetinde olmadndan, icab olan yerlerde kul lanlmak zere kanatlarda bulunan livalara ilhak edildi. Mevcud bulunan mekri hayvanlar ve nakliye arabalarna kamilen top ve tfenk cephanesi ikml ve askerin eline

- 67 -

altar gnlk peksimed (bu peksimed, byle bir sknt ve gerek iin orada piirtilmi ve her gn nefer bana yarmar okka hesabyla hazrlatlm ve hareket gecesi efrada datlmdr) itibariyle, sair sefer levazmlar yetecek mikdara ykseltilip datldkdan sonra, harb tekniine tatbikan, geceleyin harekete balanmak zere erkn- harbiye heyetince tanzim edilerek Osman Paa hazretlerinin emri ve imzas altnda talimatlar datld. Ancak bu tertibat Sofya ve stanbul tarafna gidip, bakiyyesi iki yz ksur haneden ibaret olan Plevne slm ahlisi dahi duymakda: "Bizi dman elinde brakmayp ordu nereye gider ise oluk ve ocuumuzla canmz feda eder geliriz. D mann kahr ve hele sizin merhametle canla ve mallarn koruduunuz Plevne Bulgarlarnn zulm altnda kal mayz" diye bir umum arzuhal ile Osman Paa hazret lerine mracaat edip istekde bulundular. Osman Paa, askerin gidemiyecek hastalarn dahi ge rektii kadar memurla brakp, Bulgarlarn byklerine dahi gereken tenbihatda bulunup bizzarur terk edecein den ve bu asker hareket sair muharebelere kyas olunmayp pek g ve belki dadaal, byk ve kanl olacan dan, ahlinin kalmalarn tavsiye etmiti. "ki taraf askeri, her ne kadar adam ldrmek hizmetiyle mkellef ise de, ahlye gaddarlk etmek, ocuklara dokunmak ve eyala rn yama etmek gibi kt ve feci haller irtikb etmiyeceklerdir. Merhametle melf olan ar, ordusunun ban da bulunduundan, size himmet ve muavenet eder" diye mnsib szlerle meramn anlatp, tekrar bu hussda mtalaa ve mzakerede bulunmalar teklif ettiyse de, ahl yine fikirlerinde srar ettiler Zaten top tanelerinin tesi rinden pek ou Vid vadisi cihetinde gebeler gibi arabalaryle ve yol halleriyle hazr bulunduklarndan mutlak gideceklerini kalmaa bir ocuun rzs olmadn be yan ettiklerinden, Osman Paa, resiz kafileyi takib et mek zere gelmeleri emrini verdi; kafile livasna da ayrca

- 68 -

talimatda bulundu (Kafile livasna tyin buyrulan mira lay Said Bey, muharebelerin cmlesinde gayret ibraz ve asker mevkilerin en tehlikeli yerlerinde bulunarak sebat ve metaneti grlm olduu gibi, ad geen zatn sahib olduu hamiyet ve sedakatiyle beraber igzarl ve bil hassa bu gibi ehemmiyetli hizmetlere yeterlii, ehliyet lileri semede mehareti teslim edilmi olan Gazi Paa'nn tyini ile de belli olmutu). Plevne'de yarallar ile hastalardan bin be yz kadar asker var idiyse de yryebilenlerin ayrlmas gn, mev cudun yedi yze inmi ve ertesi gn yz elli kii kalabilmidir ki, bunlar, artk odann bir kesine yiyecek ve iecei braklsa almadan ciz olan el ve ayaksz ve gayet ar hastalkl takmlar idi. Bunlara bir fenalk yaplmamas iin, hastalar, Plevne byk caddesi zerindeki evlere yerletirilip, kapllarna ay ile yaldz almetli beyaz bayraklar aslarak hastahane olduu daha iyi bilinmek iin Franszca birer yafta da yapdrlmd. Bundan baka bir hastalar aas ve bir aylk idrelerine kfi erzak ile bir vekilhar ve birka da hekim, eczac ve cerrah braklmt. Ordunun hareketinden sonra bu barelerin evlerden karlmamas ve bz ihtiyalarnn yerine getirilmesi ba hanesiyle bir takm sahtekrn azab ve ikencelerinden korunmasn, bu kadar senedir ltfyle yaadklar devlet leri ve insaniyetleri namna Bulgar ileri gelenleriyle papaz larna, Osman Paa bilhassa tenbih ve hkmet kaymaka m Hseyin Bey dahi ayrca rica eylemidi. (Dnye salbeti, yumuaklk ve sadkatle mrf olan Hseyin Bey'in bu hususdaki szler ve kalbe dokunan tebligat, Blgarlardan ounu alatm ve sznn tesi rinde phe brakmayarak kendilerinden yemin almd). ki gn akdan aa olan hazrlk ve yol tedarikle ri, yine o sadk (?) Bulgarlar tarafndan dmana bildiril mi ve zaten Osmanl mevzilerinin her taraf dman ate-

- 69 -

inin te'siri altnda olmakla askeri harektmz grnmekde ve Vid cihetine ahli ve arlklarn toplanmas ii anlatmakda olup dman da ona kar harekete balamt. ok kanlar dklmesi ve bo yere adamlarn zayi olma s ve Osmanl Devletinin malub kalmas ve fukara aha linin ayaklar altnda inenmesi zaman gelip atmt. Ertesi gn, bir byk imtihan meydan kurulup kyamet ten bir almet grlecekdi. Evvelce verildii beyan olunan emir ve talimat zerine 1293rm senesi kasmnn yirmi sekizinci (10 Aralk 1877) Pazartesi gecesi saat den iti baren, birok kanlar dklerek, sebat ve gayretle, byk emekler ile vcuda getirilmi o sayede devlet ve millet iti br en yksek mertebeye karlm olan byk ve metin tabyalar terk ve tahliye edilerek harekete balanld va kit, her ferdin zihninde bu kyamet tablosu canlanr, yara alacaklarn zlar titrer ve ehadet mertebesine erecek lerin gzlerine acaib eyler grnr ve bunlar sevin ve rirdi. te Plevne'yi epeevre sarp vurmakda ve karlarn daki dmana gs germekte olan ordu, kmak iin tertib ve taksim eyledikleri liv ve frkalardaki sralarn bulmak zere anszn iaret olunan vakitte itim mahalli tyin olunan Vid kprs vdisine akn akn inmee ba ladlar. Ahli ve arlklar kprnn i yzne gndzden yer lemi ve Osmanl harb hatt iinde drt saat ap olan bir direnin dereli tepeli yerleri dolmu, hemen ine ata cak yer kalmam gibi izdiham ve bir tarafdan askerin ge lip d yzne gitmesi, o saatte bir sktu gsterir idi ki, bu manzara maher ninesi saylsa yerindedir. Geri kavga meydanna kp i grmek kadar kolay ise de, askeri tabiye edip sevke balamak ve her levazmn lzumlu zamanda eridirmek ve hangi cihete ehemmiyet verilmek lzm geleceini emin olarak anlayp i grmek o kadar gdr.

- 70 -

O gece ortalk karanlk ve sisli olup, gayet ince bir de ayaz vard. oluk-ocuk m, hayvanlar titrer, askerin hareketi cihetiyle onlar da terleyip dmana edecekleri hcumdan dolay merakl pehlivanlar gibi yrekleri hopurdar ve dileri gcrdar idi. Bu suretle afak vaktine yakn frkalar yerlerini bulmu ve biraz aydnlkdan istifade ile noksanlarn ikmal etmi ler ise de, daha bir saat nce, dman kprnn solu ve gerisindeki tepeden elektrik yakarak btn ordunun top lanmasn grm ve evvelki bilgilerini arttrarak bir dere ce daha tertibat almaa acele etmi ve belki o esnada bi zim terk olunan tabyalarmza da girmidir. te bu suretle hcuma hazrlanan ordunun birinci fr kas, kpr ilerisine kp akamdan aldklar itim va ziyetini, afakla harb ekline sokmu, birinci Atf Paa livs sa cenah, ikinci Yunus Bey livas merkez, nc Tevfik Paa livs sol cenah itibr edilmidi. kinci dil Paa frkasnn birer livlar art hizmetide bulunmak zere gerideki tepelere, yni ordunun u suretle harb nizam ald ekle nazaran, sol cenah gerisinde zikredilen ikinci frkann birinci livs olup mirliva Hseyin Vasfi Paa maiyetinde bulunan asker bulunur, sa cenah gerisinde ikinci Sdk Paa ve merkezde nc Edhem Paa livlar tabya edilmi; bu hale gre ordu iki hat tekil etmiti. Kafile livs kumandan bulunan mira lay Said Bey dahi askerle iki hat arasnda durur idi. Tanyeri skp ortalk iyice aydnlandkdan sonra, ev vel dman mevzilerinden top at balam, biz dahi kpr banda mukabeleye balam idik. Kumandanlk inceliklerine hakkyle vkf olan Osman Paa hazretleri ecaat ve cesaretle ve kemal-i sebat ve gayretle klcn ekerek birinci frkann nne dp, liv ile kademe ni zamnda olarak askerin hareketine kumanda vermi ve kendileri avclarn byk ihtiyatiyle yryp askeri gay rete getirmekte idi.

- 71 -

Bu aralk her taraftan top sesleri ziyadelemi, duman lar ortal brmee balamsa da, Osmanl askeri, asla ftur getirmiyerek ve etraflarna den tnelere bakmyarak yava yava ilerlemekte devam etmi idi. Osmanl avclar dmann top taneleri ile arapnel kur unlarna ehemmiyet vermiyerek bir vakta kadar ilerleyip kurun menziline geldikleri anda tfek ateine iddetle balanm ve dman siperler arkalarnda olduu halde Osmanl dilverleri kahramanca meydanda yrr ve asla bir ferdi gerilemezdi. te her tarafdan tfek ateine tutuulub o kadar top ve binlerce tfek sesini uzakdan seyir edenlere bir byk manzara ve elence ise de, bu duman arasnda kaynyan kanlar, yaknda olanlara, bir ackl hal peyda eder idi. O civcivli kurunlarn okluu ve dumann karanl ile evvel merkeze yakn olan avclar, drt yz adm yak lam olduklar dman tabyalarna Osmanl merkez Livs askeri birdenbire, "Allah Allah" vzesiyle hcuma kalkarak, dman o anda mevkiylerini terk ile firara ka rar ve bunlar kaarken ou katl edilir ve bir ok topu hayvan ldrlp, nihayet on dokuz kt'a top ve bir ok da mhimmat braktrlarak yalnz merkez livas, b yk dman tabyasnn zabtna muvaffak olmu ve orala ra Ay-Yldzl flamalar dikmilerdi. Dier cenah livalar dahi dman mevzilerine yakla arak iddetli muharebeye tutuunca dman, arkadan btn kuvvetini art livalar stne taarruz ettirmekle artk iki taraf ordusu, meydanda byk toplarla ve iki bin adm menzilli olan tfeklerle dmekte idi. Balangta Osmanl askeri, saat kadar her tarafda muvaffak olarak gayretle sebat etmi, ilerlenecek yerler den dman tard ile kafileyi ve Mslman ehaliyi sudan geirip, Plevneden hemen saat kadar yol alnmsa da, pek iddetle cereyan eden muharebe, gittike bym ve dmann delikte deikte olan her snf askerinin tam-

- 72 -

m meydana dklerek, yollar kestirmee ve top taneleri ni, ilerlemek sevdasyla birbirini inemek raddesinde olan kafile ve ahli arabalarna yadrmaa balam; o esnada sa cenahda olan Atf Paa, dman askerini tard ettii tabyalarn yannda ve karsnda birdenbire otuz bin mevcudlu iki dman frkasnn hcumunu grnce, yerinde sayar gibi hareketini arladrm ve az ok aske rin baz iaretleri, gy arkada selmet var gibi geriye yz dndrmesiyle, zikredilen livaya bir ric'at sevdas hsl olmutu. Geriye doru ekilmekte iken, dmann dahi o cihete metanet vererek yrmesi, ad geen livann hezi metine ve ahlinin barmasyle Osman Paa hazretleri nin dahi o aralk yaralanm olmas, dier livlarn umum kumandadan mahrum kalmasn ve merkez livas kuman danlndaki Yunus Bey'in dahi yaralanmas, alay ve ta bur kumandanlarndan bir haylisinin yaralanp ehid olu lar, askerin btn-btn kendi bana kalmalarna ve bir birlerine bakarak yine kprye doru gelmee balama larna yol at. kinci hatta bulunan ikinci frka ise tabiye olunduu yerlerde pek iddetli kavgaya tutumu, dman da, cenahdan iki frka arasn ayrmaa ald srada, pek b yk kanl meydan muharebesi edip, sng sngye gel mekle, birinci frkaya yardm ve imdada vakti olmadn dan ve bu yoldaki askeri tekrar bir nizam- mahsusa sokup dman vurmaa, ne arzinin msadesi, ne de zamann yardm olduundan, artk kurun menzilinden top tane leri ve arapnel yamaa balayp, bizim askerin ateine de durgunluk gelmi bulunduundan, tekrar bir nizam ve dmana mukabeleye kalkmak imkn hricinde kalmak la, beyhude telefat vermemek zere frka ve liv kuman danlarnn mrcaat zerine, silh terkini bizzarur Osman Paa hazretleri alyarak emir vermi ve erkn- harbiye heyetinden birka zat teslim almeti olan beyaz bayrak lar alp drt nala dman zerine gitmi ve kumandanla-

- 73 -

ryle grm; bir saat kadar daha top dneleri yadrl dktan sonra ate kesilmi ve bu suretle alt aydanberi an ve ecaati hakkyle kazanm olan koca Plevne ordu su, bir tarafdan imdad grmemesiyle, o kadar top ve tfek ve bu kadar mhimmatyle esrete dmdr. Bu meydan muharebesi be saat devam etmi ve Os manl askeri, yine sebat ve gayretle muvaffakiyet iin abalam: kendi yaral ve ehidlerine nazaran dmana iki misli za'iat verdirmi ise de, kapakllarla (6) bin drt yz raddesinde olan mhimmat ve ahli arabalar harb meydannda hayli yer tutmu ve asker sekban olmayp kendi arkalarnda yiyecekleriyle yirmier okka yk bulun duu ve kendileri meydanda olarak dmana taarruz etti i gibi, meselenin banda refah ve rahat terk edip sefere kan ar Aleksandr, tac ve tahtnn selmetinin i bu Plevne ordusunun elde edilmesine bal bulunduunu an lamakla en sekin asker ve kumandanlarn buraya getir tip, bizim kuvvetin be misli mevcud ile ve klliyetli toplaryla dikkatini buraya hasretmi ve o vehile abalamakda bulunduuna nazaran, ordu-y hmyn iin bu yolda muzafferiyet pek mkil olduu herkese malm ve askerler indinde de teslim edilmiti. Ancak Grand Dk Nikola'nn yukardaki teklifi zerine silh terk etmek din gayretine ve devlet kanununa muga yir olmala, Osman Paa hazretleri, kurtulu ve zafere yardm olacak her trl vsta ve frsatn elde etmek ve harekete gemek iin gerekli hazrlklar ikml ettikten sonra, talimat vererek harekta geip, anl ve kanl bir muhrebe eylemei ve her ferdin din vazifesini if etmei karlksz silh terkine tercih buyurub, Cenb- Hakkn yardmna, Hazret-i Peygamberin ruhaniyetine istinad eylemidir. Her eyin Rabban kudret dahilinde bulunduu na ve bu babda baht ve tali gzedilmek de gerekli olduu na binen, tutuulan muharebede, bizim askerin mevcu duna gre, eer dmann iki misli kuvveti bulunsayd
(6)'Kapakl", bir nevi top arabsdr.

- 74 -

muzafferiyet umulur idi. ancak hkm, galibiyette kalm ve ar 'n tlii burada kendine yardm etmidir. imdiye kadar tarihlerde grlen mteaddid ve azm seferlerde olduu gibi meydan muharebesine tutuan iki taraf ordularndan birinin malub kalmas tabiidir. Bu husus, malbiyeti tenkid edenler tarafndan da tes lim olunmaktadr. Rus ve Osmanl ordular mteaddid meydan muharebesine tutumulardr. Osmanl askeri nin muharebeyi kaybetmesi ayblanamaz. Plevne'de Os manl kahramanlarnn sebat ve gayretleri zerine, Rus or dusunun ka kerre malub olmas da alacak bir ey de ildir. Burda gzetilecek hususlar, an ve ecaatin licenabl ile adlet ve insaniyetin yerinde kullanlmas gibi yksek hasletlerin tezahrdr. Gazi Osman Paa hazret leri, her galibiyette Rus yaral ve llerini kaldrmak Ve usl zere defn ettirmek, esirlere kendi askerinin yedik lerinden alsn vermek ve bunlarn zerlerinde bulunan az ok eyalarn yazdrp bir sigaraln bile zyi ettir memek gibi her insanlk gzeten hususlar ve kumandan lk ulviyetinin bahedici inceliklerini harfi harfine yerine getirmeye himmet ve dikkat ettii halde, imparatorlar balarnda bulunduu halde, Rus generallerinin icr eyle dikleri harekt ve terbiye ve insaniyet d iledikleri fe caat aada arz olunur: Bunlardan birincisi ordu-y humynun her tarafdan skp da silh terkine mecbur olmas zerine, Osmanl askeri bir boru iaretiyle bir anda ate kesdii halde, tes lim iin gnderilen memurlar Rus generallerine mracaat edince, onlar da her tarafdan ate kesdirmek, vazifeleri ve birinci gzedecekleri mdde iken, buralara asla riayet olunmamdr. Osmanl'dan bir tabanca bile atlmadn dan Ruslar tarafndan sebebsiz yere tfekden ziyde top atei kullanlmdr ki, bundan hsl olan ackl hller k yamete kadar yrekden kar ackl almetlerden deil dir. Zira zten bu yolda cann feda etmei gze alan as-

- 75 -

kerin beyhude lmesi yle dursun, yk, eya ve oluk ocuklaryle maher meydannda kalan ahlinin arabalaryle, yarallarn Ay-Yldz almetli amblns arabalarna bir saatten ziyde yadrd glle ve arabnellerden zuhu ra gelen zyatn vukuu, kyametten bir almet saylsa yeridir. Bu bre ahliden ocuk, ihtiyar ve gen birka ka dnla bunlar gibi erkekler, hi bir tarafa gidecek yol bula madklar halde iddetli ate arasnda kalp, gelen taneler den kocas vurulmu kadnlar alar, iki ocuunu bir den kaybeden analar barr, bzlar arabasnn kz te lef olmu olduu yerde kalarak yetimi olan kazaklarn sngleriyle telef olmu veya yaral kalmdr ki, kimse kimseyi tanmaz, olu babay grmez, baba oluna bak maz, bre masumlara siper olmu ateden saklayan ef katli analar tne paralar ile berhava olup yannda olan kadnlar alklarndan lm gibi btb kalrlard. Hmile olanlardan ou korkudan ocuk drp bayl yordu. Hele yara alan askerler, gya yara larn sardrmak zere shhiye memurlarnn bulunduklar amblns arabalarna komular ise de, orada da, aldklar dier yaralardan kimi btn b tn hayat terk eder; kimi "Bana da bir glle paras gel sin, canm alsn" diye niyazda bulunur, bazlar syle mee vakti olmayp iaretle hekimlerden rica eder durur idi. Hekimlerden ou yaralanm, bir az da lm oldu undan, onlar da arp iden geip kendilerini koru maa yer aramak kaygszda idiler. Hayvanlarn pek o u lm ve bir ksm da insan gibi acnacak halde yara lanp inler ve garib garib insanlara bakarak sanki, "bana bu zahmeti ektirmeyin, ldrnz" der gibi gzleri yal yal dururdu. Velhasl ordu, o derece skd ve birbirine girdi ki, kimsenin bir adm yer ilerlemee vakti kalmam, susuzlukdan barr, bazsn hayvan iner, bir tarafdan ye tien Rus askeri sngler, hele kazaklar karglayp geer.

- 76 -

koca Vid vadisi kanla boyanm, l insanlarla yeni ekilmi tarla gibi garib hl peyda eyleyip bir buuk saat bu suretle o kadar insan ve hayvann inlemeleri, hi phe yokdur ki, gkte melekleri alatm ve bu hli grenler de ziyade tesir hsl eylemidir. kincisi, ate kesildikden sonra, her tarafdan sarm olan Rus askeri, btn Osmanl zabitleri ve neferleri ile ahlinin erkek ve kadnlarn, o gn akama ve gecesi sabaha kadar soyup, eyalarn yama edip, ayed srta ran olur ise sngye geirip, bu breler o souk havada birer don gmlekle kalmlardr. Eya yamas yle dursun, askerin peksimedlerini o ekilde almlardr ki tarif kabl etmez. Rus askerinin yedii peksimed, kurum gibi siyah amur ve kilden kar k bir nevi tula gibidir. Bu yzden Rus askeri, Osmanl askerinin gn gibi beyaz ve suya konunca snger gibi yu muak olan kaletelerini, paralarndan evvel almaya al m, bir Osmanl neferinin zerine yekdierini krarcasna bir blk Rus birden hcum ile yama etmi idiler. Bi re Osmanl askerleri, ii rendikden sonra byle bir hcumu grnce, evvel peksimedlerini karp zerlerine atarlar idi. te byle soyulmu ve a braklm olan Osmanl askeri, be alt gn, "bir nizama konulub sevk edilecek" diye, Aralk ay balarnda yamakda olan kar ve yamur altnda, tarlalklarn amurlar iinde ve keskin gece ayaznda birbirine sarlp tam bir hafta kaldlar. Bu zaman iinde kendilerine giyecek ve yiyecek verilmedi inden brelerin de biri alkdan ve soukdan lmdr. Plevne'de odun ve aa kalmadndan, ahli ve asker elinde bulunan btn arabalar bozdurup bir arabann bi rer arun kadar tahta veya aacn Ruslar bir altna sat tklar gibi, bir kadeh su ve bir kuru siyah peksimed yeri ne de iki altun alrlard. Gy zabitleri nezaretleri altna alnan bir ksm soyulmyan askerin de elinde bir ey b-

- 77 -

rakmamd. Bu bir hafta iinde asker ve ahliden bir ferd Plevne'ye sokulmayp kasaba iinde Bulgarlar ve Ruslar kalmdr. Bundan sonra takm takm sa kalanlar Nibolu yoluyla Romanya ve Rusya'ya gnderilmi ve bunlardan ou da yollarda snglenmi ve yaan bir arn karda donmu kalmdr. Plevne ordusunun ric'at esnasnda muhtelif snflardan krk bin kii var ise ve bunlardan meydan muharebesinde iki bin be yz kadar yaral ve ehid zuhur etti farz olunur ise, bakiye otuzyedi bin neferden be alt bini dahi Ruslarn gaddarlklaryle alkdan ve soukdan ve sngle rinden geirilip telef edilmi, bki yirmi be otuz bin kii salam olarak karya geirilebilmitir. ncs dahi, Plevne ve civar kylere gnderilen Os manl yarallar ak yerlerde ve bz yklmam slm ev leriyle camilere konulup bunlara da yiyecek verilmedik ten baka, ne Osmanl doktorlarna bakdrlm ve ne de kendileri bakp brelerin yaralar sarlmdr. Bir odann alabilecei elli neferin yerine iki yz elli kii konup birbiri zerinde yatrlmtr ki. bunlar yalnz hsl olan izdiham ve taaffnden boulmu, lm; ou da yaralarna baklmadndan ve alkdan telef olmudur. Hele lleri, ldkleri yerlerde haftalarla braklp imi ve patlamdr. Osmanl hekimlerinden Plevne'de kalan lar, bu brelere, bakmak istedilerse de, zten ellerinde olan tbbi ecza ve cerrhi letler Ruslar tarafndan zabt ve Rus yarallarna kullanlmdr. Gelelim Avrupa nazarnda bre kalan Bulgarlara. Haniya hanelerine konulan drt yz Osmanl yaralsn insaniyetleri namna korumalarn ve bunlar iin bir aylk braklan erzkn memuru marifetiyle yolunda sarf etti rilmesine yardm etmelerini Osman Paa tenbih etmi ve hkmet kaymakam da rica ederek ahd almd. Rus'un Plevne'ye girdii dakika bu Bulgarlar, hastalar ile yaral lar ayaklarndan sryp sokaklara attkdan sonra, gelen Kazaklara inetmi ve anlarn yannda olan erzak, yatak ve bakr takmlarn da yama etmilerdir. - 78 -

Bu bulgarlar o saatta balarndan fesleri atp Rus kalpa giymi ve sakallarn atal yaparak tavrlarn dei tirdikten sonra, darda kalan slm ahlisinin ev ve dkknlarn kmilden ykarak klk odunlarn topla mlardr. Bu Bulgarlardan en hamiyetlileri, grdkleri Trkleri Rus elinden alp der ve ldrrler idi ki, bir takm hatr llarn da hemen cmiin birine haps ettirip yetmi iki ne ferini birden Sibirya'ya gndermek zere Rus generalle rine vermi, onlar da hepsini esir olarak sevk etmilerdir. Bulgarlarn hikyeleri ve Osmanlya olan dmanlklar pek byk bir kitab olur, "Rus kazaklar bunlardan daha merhametlidir" desem yalan sylemi olmam. Bu hain ve cahilleri Ruslar da anlayp bugn her tarafda bar bar baryorlar da, Rus'un bu tarafa olan taarruzun dan maksadlarn bilmiyenler, "Biz Bulgarlar iin beyhu de kan dkm ve bu kadar masrafa girmiiz, bunlar yer yznden kalkacak bir kabiledir" diyorlar. te son muharebenin gzle grlen aclarndan baka bu gibi haksz yere yaplan zlm ve gadir, tek Allah'a inanan her mmine byk hzn verip askerlik mensublarna gzya dktrd. Hele harb meydannda iftihar ni an olarak yara alan meydan muharebesi gazisi Osman Paa hazretleriyle kaymakam Rsim Eyb Bey ve binba Rza Bey ve Yusuf Aa ve bu risalenin yazar brahim Edhem (7) ve daha evvelce yaralanan ve muharebelerde ya rarlklar grlen miralay mer Bey ve kaymakam smail Beylerden baka, ehid den erkn- harb miralay Veli Bey ve piyade miralay Yunus Bey ile kaymakam Abdul lah ve Raif Beyler ve binba Kadri Bey, Hac Efendi ve Esad Efendi gibi yetimi zevatn messif kayboluu, elem verici ahvldendir.
(7) Plevne'den k hareketinde babam iki kurun yaras alm, biri bacana isabet etmi, dieri boazndan, nefes borusunu syrp gemi ve ene kemiini krarak mhimce bir yara am. nc bir kurun, gs cebindeki kk Kur'n- Kerm'e arpp cebe dm. Babam, bu yaralar zerine baylm. he d cesetleri defnedilmek zere topland srada, babamn ehid olduu zannedilerek kaldrlmasna tevessl edilirken, "hastalar aas" sfatyle vazifeli smail Efendi ismindeki bir gen subay, babamn nefes aldnn farkna vararak, kendisini revire gtrp haytn kurtarm.

- 79 -

HATME Sebat ve gayret semeresidir ki, efradn her biri bir gn evvele gelinceye kadar kt niyetli dmana birer kahra man grnrd. Sebat ve gayret semeresidir ki, o gne dein dman tanelerinin tesiri ile ahadet mertebesine vsl olanlar alklanr ve mecruh olanlar, aldklar yaralarn dnya ve hirette iftihar nianesi olduuna ferahlanr ve hayatta bulunanlar, ya ehid veya gazi olmak iin gayretlenir idi. Sebat ve gayret semeresidir ki, efraddan ba-kumandana varncaya kadar her biri birer kkremi arslandan terekkb etmi gibi birleik bir kuvvetin korkusuz hare kt harb hatt evresini dmana demir bir kale gibi gs terip dman hcumla galebe ve zaferden mitsiz brakd. te byle bir kuvvetin mhsaras devam ederek, ar tk zahire, malzeme ve harb mhimmat tkenince, her nevi yardmdan ve kurtarlmakdan mid kesilince dma n bir tarafdan vurup yarp kmak gibi harekt ve manev ra icrasndan baka elde bir tedbir ve are kalmamasndan ni, bu suretle icraya-kyam edilmi ve harb meydann da son derecede kahramanca dman telef edilerek mu harebe vuku bulmu ise de, bu sava esret gibi bir faciay la neticelenmitir. Yazk ki bir gn evvel ikbl zirvesinde galebe alan kuvvet, o gn malbiyet idbrna dd. Yazk ki, bir gn evvel dmann gzlerini kamadran sng ve kllarn yalm, galibiyet prlts o gn uursuz luk karanl ile rtld. te u dknlkdr ki, sebat ve gayreti, kyametten bir almet gsterdi. Ya nasl kyametten almet olmasn. O gn nice nice kahramanlar dmann sng, karg ve kllaryle top danelerine hedef oldu ve niceleri dman atlar trnaklarnn altnda kald. Ya nasl kyametten almet olmasun? Ahliden nice

- 80 -

Mslman hanm ve nice ocuk bir tarafdan dman ta neleriyle ve bir tarafdan gaddar, hunhar, namussuz ve utanmaz yerli Bulgarlarn ez ve zulm kllar ile ehid ve mecruh edildi. Ya nasl kyametten almet olmasn? Analar evldlarn, evldlar analarn, babalar iyal ve evldn kayb ede rek Moskoflar ve Bulgarlarn ayaklar altnda srndler ve vahet peneleri iinde ezildiler. Ah! of! aman! seda lar, feryad figan naralar sumna kd. Cisimler ya raland. Yrekler paraland. O yrekleri yakan gndr ki Kerbel vak'asndan bir numune ve kyametten bir nine oldu. bu htime'den maksadmz, "sebat ve gayret ve kya metten almet" ne demek olduunu bildirmekdir ki, as kerliin an ve erefi, fazilet ve meziyeti harb ve vega meydannda keml-i metanetle sebat ve gayret, son dere ceye kadar izhar- ecat ve besalet ederek ya hsn-i ne ticeye muvaffak olmak ve yahud bu misill ilcaat ve zaru ret sebebiyle hsn-i neticeye muvaffak olmad hlde, an ve erefle ykselip dnya dnd mddete temiz nm brakmakdr. Akland gibi, askerliin en byk ve mukaddes vazifelerinden saylan fevkalde fedakrl Plevne kuvveti asrmzn tarihlerine yazdrmtr. "Kya metten almete" gelince, bu dahi dmanlarn cretli ve kanl hareketlerinden ileriye gelmi bir takm feci hl ler olduundan gerek, meden kavimler ve gerek gayri me deni kavimler nezdinde sonsuza kadar nefret okuna, he def olacaklarnda bhe olmadndan, bu ciheti dahi le min vicdanna havle ile szmze hitm verildi. On dokuzuncu asrda Devlet-i Aliyye-i Osmaniye ile Rusya devleti arasnda vuku bulan mklemeler defadr muharebelere sebeb olduu halde, drdnc defasnda zuhura gelen mcadelelerin ibret verici hlleri hayret uyandrd dense yerindedir. Hele sebebleri bilinen ahvalden dolay, Rumeli'de ya

- 81 -

ayan slv rk arasnda siryet eden fesd illeti anlan rkn tbi bulunduu devlete zehir saan rzgr gibi ol mann bukalemuna benzeyen sahralarda ve ordunun ncs makamnda grlen askerin 1291 senesinde ba latt kavga en sonra 1294 senesinde szkonusu lkede ve bilhassa "Plevne" mevkiinde bir ok mcdeleyi mucib olub, bilgisi kt bendeleri yni kinci Orduy humyun saf piyade drdnc alaynn birinci taburu binbas " b r a h i m E d h e m" dahi zikredilen mevki ordusunu tekil eden erkn ve efrad arasnda bulunmala, "Sebat ve Gayret Kymetten bir Al met" ismini verdii bu risalesiyle, grdklerini ve bu hususdaki dnce bilgilerini vatandalarna arz eder ve bu hikye ve ifadesinde grlecek kusur ve noksannn affn okuyucularndan temenni eyler.

- 82 -

ar Aleksander'in,kardei Grand-Duc Nikola ile Gazi Os man Paa arasnda teat edilen mektuplarn Franszca metni.

Le 12 Novembre 1877 Monsieur le Marchal, Les troupes ottomanes du Grand-Doubniak et de Telisch ont t faites prisonnires, l'arme russe s'est em pare des positions dOsikovo et de Vratza; Plevna est entoure par l'arme russe renforce des corps d'arme de la garde impriale et des grenadiers; les communica tions sont coupes; on ne doit plus compter sur aucun ravitaillement. Au nom de l'humanit, et pour viter une inutile effusion de sang dont le Muchir porterait seul, la responsabilit, le Grand-Duc invite Osman pacha a ces ser la resistance et dsigner un endroit o-l'on puisse traiter des conditions de la capitulation. Je vous prie. Monsieur le Marchal, d'accepter l'expression de mon profond respect. Nicolas Commandant en chef des armees russes d'Europe

Le 12 Novembre 1877

Altesse Les troupes impriales, places sous mon commande ment, n'ont pas cess de faire preuve de courage, de cons tance et d'nergie; dans tous les combats livrs jusqu' ce jour, elles ont t victorieuses des troupes russes qui leur taient opposes; S.M. le Tzar s est vu, pour cette rai son, forc de faire venir, comme renforts, les corps d'arme de la garde et des grenadiers. Les dfaites du Grand-Doubniak et de Telisch, la capitulation des troupes quis'y trouvaient, l'interruption des communications, I'occupation des routes, ne sont pas des raisons suffisan tes pour que je sois forc de me rendre. Rien ne maque a mes troupes et elles n'ont pas encore fait tout ce qu'elles doivent pour sauvegarder leur honneur militaire. Jusqu' ce jour, nous avons rpandu avec joie notre sang pour notre Patrie et notre Foi; nous continuerons agir ainsi plutt que de nous rendre. Quant la responsabilit du sang vers, elle incombe, en ce monde aussi bien que dans l'autre, ceux qui ont provoqu la guerre. Je prsente Votre Altesse mes salutations distin gues. Gazi Osman Commandant de l'arme de Plevna