GENEL GEREKE Trkiyenin siyasal geliiminin kendisine zg izgisinin sonucu olarak, Trkiye Cumhuriyetinin hibir anayasas, milletin hr iradesiyle

setii gerek temsilcilerinden oluan meclisler tarafndan, bir tartma ve uzlama srecinin rn olarak kabul edilmemitir. Bu durum, anayasalar bakmndan demokratik meruluk sorunlar yaratm ve sonuta gerek 1924, gerek 1961 Anayasalar uzun mrl olamamlardr. Olaanst artlarn rn olan ve olaand yntemlerle yaplan 1982 Anayasas ise, yapld gnden beri cidd eletirilere ve deiiklik nerilerine konu olmutur. Nitekim bu Anayasa, en kapsamllar 1995, 2001 ve 2004 deiiklikleri olmak zere, u ana kadar onun zerinde deiiklie uramtr. Bu deiiklikler, demokratikleme ynnde nemli ve olumlu admlar oluturmu olmakla birlikte, 1982 Anayasasna hkim olan otoriter ve devleti felsefenin izlerinin tmyle silinmi olduunu sylemek mmkn deildir. 1982 Anayasas bir btn olarak deerlendirildiinde, bu Anayasann bireyi d evletin stn otoritesi karsnda korumaktan ok, devleti birey ve onun anayasal hrriyetleri karsnda korumaya odakland grlmektedir. Halbuki, 18 inci yzyldan bu yana anayasacln asl amac, devlet otoritesini snrlamak, bireyi ve onun hrriyetlerini bu otorite karsnda korumaktr. Bu nedenle, birey odakl liberal ve demokratik ruha sahip yeni bir anayasann yaplmas byk bir nem tamaktadr. Gerekten de, 1982 Anayasasnn konjonktrel gereklerin sonucu olarak para para deitirilmesi yerine, sivil, demokratik, insan haklarn evrensel standartlara ulatran, hukuk devleti zerindeki kstlamalar kaldran, tmyle yeni bir anayasann yaplmasnn daha isabetli olaca dncesi, birok evreler tarafndan sk sk dile getirilmitir. Yeni bir toplumsal szleme nitelii tayacak byle bir anayasann, tamamen demokratik yntemlerle ve geni bir toplumsal ve siyasal uzlama sreci yoluyla yaplmas gerektiinde kuku yoktur. Anayasa teklifimiz, bu temel felsefe ve ihtiyatan kaynaklanmaktadr. Teklife hkim olan temel yaklam, aynen korunmasnda hibir kuku olmayan Cumhuriyetin temel niteliklerinin daha demokratik bir ze kavuturulmasdr. Bu amala nerilen deiiklikler zetle yle gruplandrlabilir: Demokratik anayasaclk geleneinde, anayasalarn yapl sebepleri ile dayandklar temel felsefeyi aklayan balang blmleri, anayasann dier hkmleri gibi uygulanabilir hukuk

normlar iermezler. Bu nedenle Balang Blm, bir ksm zaten Anayasann dier maddelerinde somutlaan, bir ksm da hukuken tanmlanmas mmkn olmayan ifadelerden arndrlarak; ksa, zl ve demokratik deerler zerindeki vurgusu ok daha gl biimde yeniden yazlmtr. Temel Hak ve Hrriyetler 1982 Anayasasnn Temel Haklar ve devler balkl ikinci ksmnda zellikle 2001 ve 2004 yllarnda nemli deiiklikler yaplmtr. Bu deiikliklerde Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve bu Szlemenin Avrupa nsan Haklar Mahkemesi tarafndan yorumlanmasyla ortaya kan itihatlar esas alnmtr. Ancak buna ramen, baz temel hak ve hrriyetler bakmndan Szlemeyle badamayan hkmler varln devam ettirmektedir. Bu ksmda yaplan deiikliklerin amac, Anayasann temel felsefesine uygun olarak, bireyin temel hak ve hrriyetlerinin mmkn olan en geni erevede korunmasn salamaktr. Temel haklarn korunmas kural, snrlanmas ise istisnadr. Bu prensipten hareketle, evvel ksm balnda bulunan devler kelimesi karlmtr. Kiinin topluma ve bakalarna kar dev ve sorumluluklar, zaten birlikte yaamann ve hukuk dzeninin beraberinde getirdii bir zorunluluktur. Bunu haklara sahip olmann adeta bir nart olarak gstermek, temel haklara yaplan vurguyu hafifletebilmektedir. Hak ve hrriyetlerin kullanlmas, ilgili maddelerde de belirtildii zere, bakalarnn haklarn korumak iin snrlandrlabilmektedir. Bu, bakalarnn haklarna sayg devinin varln gstermektedir. Bunun dnda, temel haklar konusunda, ilgili maddelerin gerekelerinde aklanacak olan birok iyiletirme yaplmtr. Siyas parti yasaklaryla ilgili olarak 1961 Anayasasnn 57 nci maddesindeki ifade esas alnarak partilerin kapatlmas daha gletirilmitir. 1982 Anayasasnn 90 nc maddesinin son fkrasndan farkl olarak, temel haklara ilikin milletleraras andlamalarla i hukukun atmas halinde, birey haklarna daha etkili bir korunma ve gvence salayan bir sistem benimsenmitir. Bylece, temel hak ve hrriyetler alannda bir kanunla bir milletleraras andlamann atmas halinde, kanunun sadece ihmaline deil, Anayasa Mahkemesince iptaline imkn salanm olmaktadr. Bunun sonucu olarak, i hukukumuzun milletleraras insan haklar szlemeleri ve zellikle Avrupa nsan Haklar Szlemesi ile uyumlulatrlmas sreci hzlandrlm olacaktr. Sistematik bakmdan daha uygun olaca dncesiyle, hak ve hrriyetler kiinin haklar ve hrriyetleri, siyas haklar ve devler ve sosyal ve ekonomik haklar eklinde sralanm, ayrca

sosyal ve ekonomik haklar blmnde yer alan ancak mahiyeti itibariyle kii haklarndan olan baz hak ve hrriyetler bu blme alnmtr. Temel Haklar ve Hrriyetler bal altndaki kinci Ksmdan haklarla ilgili olmayan maddelerin bir blm kaldrlm, bir blm de Anayasann ilgili ksmlarna aktarlmtr. rnein, sosyal ve ekonomik haklar iinde yer verilen kamulatrmaya, devletletirmeye ve zelletirmeye ilikin hkmler mal ve ekonomik hkmler ksmna tanmtr. Ayn ekilde, normalde kanunla dzenlenebilecek bir ok hususun temel haklarla ilgili maddelerde yer almas, Anayasay gerektiinden daha uzun ve detayl bir metin haline getirdiinden, temel hak ve hrriyetlerin korunmas bakmndan saknca oluturmayacak hususlar maddelerden karlarak kanuna braklmtr. Anayasann temel haklar ksmna bilgi edinme ve kiisel bilgi ve verilerin korunmas haklar ile ocuk haklar gibi baz yeni haklar eklenmitir. Din ve inan hrriyeti yeniden dzenlenmi ve liklik ilkesinin anlam ve zne uygun olarak, 1982 Anayasasnda zorunlu olan din kltr ve ahlk dersleri, din eitimi ve retimi olarak dzenlenmi ve 1961 Anayasasnda olduu gibi, istee bal hale getirilmitir. Hukuk Devleti ve Yarg Hukuk devleti ilkesini glendiren deiiklikler arasnda, yarg denetimi zerindeki kstlamalarn, inklp kanunlarn koruyan 135 inci maddedeki istisna dnda tmden kaldrlmas nemli yer tutmaktadr. Bu cmleden olmak zere, skynetim ve olaanst hal kanun hkmnde kararnameleri kaldrlm; Cumhurbakannn tek bana yapt ilemler, Yksek Asker ra kararlar, Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu kararlar, uyarma ve knama cezalar yarg denetimine almtr. Kanun hkim ilkesi yerine, 1961 Anayasasnn ilk ekline uygun olarak, birey bakmndan daha etkili gvence salayan tabi hkim ilkesi benimsenmitir. Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu, demokratik esaslara ve yarg bamszl ilkesine daha uygun ekilde, yeniden dzenlenmitir. Yarg ile ilgili hkmlerde, yargnn bamszl yannda, tarafszl da vurgulanmtr. Cumhurbakannn yksek yarg organlar ile ilgili atama yetkileri kaldrlmtr. Anayasa Mahkemesi yelerinin seiminde, demokratik ilkelere ve anayasa yargsn benimseyen tm Bat demokrasilerindeki uygulamaya paralel olarak, yelerin bir blmnn Trkiye Byk Millet Meclisince seilmesi benimsenmi ve yelik dokuz yllk bir sre ile snrlandrlmtr. Ayrca, yllardr tartmaya neden olan Yce Divan konusunda da yeni bir forml benimsenmi, bu grevin Anayasa Mahkemesi ve Yargtay Ceza Genel Kurulu yelerinden oluan bir heyet tarafndan

ve iki kademeli yarglama esasna uygun ekilde yerine getirilmesi ngrlmtr. 1961 Anayasasnn ilk eklinde yer almayan, demokratik lkelerin hibirinde bulunmayan ve idarenin btnl ile idar yargnn birlii ilkeleriyle badamayan Asker Yksek dare Mahkemesine yer verilmemitir. dar nitelikteki asker ilem, eylem ve kararlarn yargsal denetimi, idar yarg mercilerine braklmtr. Parlmenter rejim Anayasann temel amalarndan biri de, parlmenter rejimi btn gerekleriyle tesis etmektir. 1982 Anayasasnn hazrlan ve kabulndeki olaand artlar, bu rejimin baz temel ilkelerinden sapan melez bir sistem ortaya karmtr. Bir yandan parlmenter rejimin temel kural olan Bakanlar Kurulunun parlmentoya kar sorumluluu muhafaza edilirken, siyas ve ceza bakmdan sorumsuz olan Cumhurbakanna yasama, yrtme ve yarg alanlarnda geni yetkiler tannmtr. Bylece, kamu hukukunun temel ilkelerinden olan yetki ve sorumluluun paralellii ilkesinden saplmtr. Bu durumun, zaman zaman zmsz kalan yetki atmalarna sebep olduu da bilinmektedir. Teklif edilen Anayasa deiiklii ile, parlmenter rejimin temel ilkelerine ve Avrupa parlmenter cumhuriyetlerinin uygulamalarna paralel olarak, Cumhurbakannn yetkileri azaltlm ve kendisinin tek bana yapabilecei ilemler, tahdid olarak saylmtr. Cumhurbakannn yargsal atamalara ilikin yetkileri, gerek parlmenter rejim kurallarnn, gerek yargnn bamszl ilkesinin icab olarak, kaldrlmtr. Ayn ekilde, anayasa sistemimizde baka bir rnei bulunmayan ve idarenin kanunlii ilkesine aykrlk oluturan, atipik nitelikteki Cumhurbakanl kararnamesi ve parlmenter rejim ilkeleri ile badamayan Devlet Denetleme Kurulu kaldrlmtr. Btn bu deiikliklerle, yetki ve sorumluluun paralellii ilkesinin tam anlamyla hayata geirilmesi amalanmtr. Cumhurbakannn parlmento tarafndan seilmesinde yaanan sknt ve tkanklklar dikkate alnarak, Cumhurbakannn, beer yllk azam iki dnem iin halk tarafndan seilmesi yntemi kabul edilmitir. Dier yandan, rasyonelletirilmi parlmenter rejim kurallar dahilinde, yapc gvensizlik oyu benimsenmitir. Ykmakta birleen parlmento ounluunun kurmakta da birlemesi istenerek, hkmetlerin kurulamamasndan kaynaklanabilecek siyas krizlerin engellenmesi amalanmtr. Bu Anayasann hazrlanmasnda, milletleraras insan haklar belgelerinden, zellikle Avrupa nsan Haklar Szlemesinden ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesi itihatlarndan, Avrupa

Birlii Temel Haklar artndan, Avrupa Sosyal artndan, bellibal Bat demokrasileri anayasalarndan, Trkiyede eitli sivil toplum kurulularnca hazrlanm anayasa taslaklar ve raporlardan ve bilimsel almalardan byk lde yararlanlmtr. MADDE GEREKELER Madde 1- Btn Trkiye Cumhuriyeti Anayasalarnda yer alan bu hkm aynen muhafaza edilmitir. Madde 2- 1982 Anayasasnn 4 nc maddesinde deitirilemezlii belirtilen Cumhuriyetin nitelikleri arasnda olmayp soyut ve sbjektif yorumlara elverili bulunan ve insan haklar zerindeki vurguyu zayflatt ileri srlen toplumun huzuru, mill dayanma ve adalet anlay iinde ibaresine maddede yer verilmemi; insan haklar vurgusunun glendirilmesi amacyla, saygl kelimesi yerine, 1961 Anayasasnda olduu gibi, dayanan kelimesi benimsenmitir. nsan haklarnn korunmas, devletin varlk nedenidir. Toplum szlemesi olarak grlen anayasalarn temel hedefi, siyas iktidar etkili bir ekilde snrlandrarak, bireyin doutan ve sadece insan olduu iin sahip olduu hak ve hrriyetlerini teminat altna almaktr. Devlet iktidarn kullanan organlarn siyas meruiyetleri de byk lde bu haklar koruma ilevlerinden kaynaklanmaktadr. nsan haklar eksenli bu modern meruiyet anlaynn dier bir aya da demokrasidir. Devlet iktidarnn kimler tarafndan kullanlacann kurallarn belirleyen demokrasi, en geni ve yaln anlamyla halkn halk iin ve halk tarafndan ynetilmesi olarak tanmlanmaktadr. Bu tanmdaki en nemli unsur halk nesne olmaktan karp siyas zne konumuna ykselten halk tarafndan ynetimdir. Ancak, halkn zne olmas modern demokrasilerde temsil yolla ve ounluk ilkesi zerinden gereklemektedir. Demokrasi, adil ve serbest seimler sonucu halkn onayn kazanan siyas kadrolarn temel politikalar belirledii ve uygulad ynetim biimidir. Esasen demokrasinin bu anlam, Antik Yunandan bu yana ok deimemitir. nl Yunan tarihi Tukidides Anayasamzademokrasi ad verilir; nk iktidar aznln deil, ounluun elindedir demiti. Tukididesin bu sz Avrupa Birlii Anayasa Taslann Balang ksmnn epigraf olarak da kullanlmt. Bununla birlikte, modern demokrasi ayn zamanda anayasal demokrasidir. Baka bir deyile, ounluun ynetme hakkna sayg gstermekle birlikte, ounluun iktidar karsnda

aznlkta kalanlarn hak ve hrriyetlerini korumak ve bunun iin etkili mekanizmalar oluturmak da demokrasinin bir gereidir. Gelimi istikrarl demokrasilerin balca ilke ve kurumlar arasnda; serbest ve dzenli seimlerin yaplmas, siyas oulculuk ve ok partili siyas hayatn varl, temel hak ve hrriyetlerin tannp korunmas, seilmi ounluun ynetme hakkna sayg gsterilmesi ve seilmilerin ynetme yetkisi bakmndan atanmlar karsnda stnlnn kabul edilmesi gelmektedir. Demokrasinin bu temel ilke ve kurumlarnn yansra, ada demokrasilerde yerel demokrasi, katlm, sivil toplum, ak toplum ve ak ynetim gibi ilke ve kurallar da yaygn bir ekilde benimsenmitir. Dier yandan, demokrasilerde halkn gerekten siyas zne olmas, katlmcln salanmasn gerektirmektedir. Bireylerin ve gruplarn siyas karar alma srecine kendi kimlikleriyle katlmalar, katlmc demokrasinin nartdr. Buradaki katlm, vatandalarn belli aralklarla nlerine gelen seim sandnda oy kullanmasnn tesinde bir faaliyeti ifade etmektedir. Bireylerin zellikle sivil toplum rgtleri araclyla taleplerini siyasal sisteme yanstmalar ve bunlarn siyas ktya dnmesi iin mcadele etmeleri katlmc demokrasiyi glendirecektir. Bu anlamda, Devletin Anayasada ifadesini bulan demokratik sfat, ona lkedeki toplumsal, siyasal ve kltrel farkllklar tanyarak bireylerin farkl kimliklerle siyasal srece katlmnn nndeki engelleri kaldrma ykmll yklemektedir. Ksacas, demokratik devlet kamu politikalarnn belirlenmesi ve uygulanmas aamalarnda mmkn olan en geni lde toplumsal ve siyasal katlmn salanmas iin negatif ve pozitif ykmlklerini yerine getiren devlet olarak anlalmaldr. Cumhuriyetin Atatrk milliyetilii ve liklik ilkeleri de, dier ilkelerle birlikte deerlendirilmelidir. 1961 Anayasasnn Balang ksmnda yer verdii Trk milliyetilii yerine 1982 Anayasasnda Atatrk milliyetiliinin tercih edilmesi, bilimsel ve akademik adan eletirilebilirse de, siyas adan daha doru bir tercih saylabilir. Trk milliyetiliinin etnik kken arm karsnda, Atatrk milliyetiliinin rk, ovenist, ve yaylmac olmayan ok daha kuatc ve pozitif bir milliyetilik anlayn yanstt sylenebilir. Cumhuriyetin temel niteliklerinden biri olan liklik, Trkiyede siyaseten ve hukuken en ok tartlan kavramlardan biridir. Kavramsal olarak, likliin biri devlete, dieri birey ve topluma hitap eden iki boyutu vardr. Devlete hitap eden ynyle liklik, din kurallarnn

ynetimde gerek kanun koyarken gerekse uygularken belirleyici olmamas anlamna gelmektedir. Bunun nedeni, lik dzenlerde siyas iktidarn kaynanda halk veya millet iradesi gibi tamamen dnyevi kavramlarn bulunmasdr. Dier yandan liklik, devletin de din kurallarn deitirmeye ve yorumlamaya kalkmasn engelleyen bir ilkedir. Lik bir sistemde, devletin resm din bulunmaz ve devlet btn dinlerin mensuplarna eit davranr. Likliin bireye ynelik cephesinde ise din ve vicdan hrriyeti vardr. Ancak, burada da muhatap devlettir. Devletin, tm din inanlar karsnda eit mesafede durarak, herkesin inanlarna uygun ekilde yaamas iin gerekli ortam salama ykmll bulunmaktadr. 1982 Anayasasnn 2 nci maddesinin gerekesinde likliin bu anlamna dikkat ekilmitir. Buna gre, Hibir zaman dinsizlik anlamna gelmeyen liklik ise, her ferdin istedii inanca, mezhebe sahip olabilmesi, ibadetini yapabilmesi ve din inanlarndan dolay dier vatandalardan farkl bir muameleye tbi klnmamas anlamna gelir. Bu anlamda liklik, farkl din inanlara sahip olanlar kadar hibir din inanca sahip olmayanlarn da hak ve hrriyetlerini koruyan bir ilkedir. 1961 Anayasas ile anayasal sistemimize giren sosyal devlet ilkesi, devletin sosyal dayanma ve adaleti salamaya ynelik almas gereken tedbirlerin tmn ifade etmektedir. Toplumsal snflar arasndaki gelir dalm dengesizliinin yaratt sorunlar en aza indirmek devletin grevidir. Bu anlamda devletin sosyal nitelii, ona herkesin insanca yaama artlarna sahip olmas iin mal imknlar lsnde bir takm pozitif ykmllkler yklemektedir. Bu maddenin lafzndan hareketle, Cumhuriyetin en temel niteliinin hukuk devleti olduu, dierlerinin aslnda hukuk devletini niteleyen sfatlar olduunu syleyebiliriz. Dier tm niteliklerin hayata geebilmesi hukukun stnlnn tesis edilmesine baldr. Adalet mlkn temelidir sznde de ifade edildii gibi, adil bir hukuk dzenine dayanmayan devletin ne bireylerin hak ve hrriyetlerini korumas, ne demokrasinin gereklerini yerine getirmesi ne de sosyal bir devlet olarak hizmet grebilmesi mmkndr. Bu anlamda hukuk devleti, ynetenlerin de ynetilenler gibi nceden belirlenen, soyut, genel ve adil hukuk kurallarna bal olduu, her trl idar eylem ve ilem karsnda kiilerin bamsz ve tarafsz mahkemelere bavurabildii kurallar ve kurumlar btndr. Hukuk devletinde kiilerin kendilerini gvenlik iinde hissetmelerinin balca artlar arasnda, temel hak ve hrriyetlerin gvence altnda olmas, hukuk kurallarnn belirli ve

makl bir istikrara sahip bulunmas, kazanlm haklarn korunmas, ceza sorumluluuna ilikin gvencelerin kabul edilmi olmas ve hak arama yollarnn ak olmas gelmektedir. Hukuk devletinde, yasama ve yrtme ilemlerinin yarg denetimine tbi tutulmas ve yargnn gler ayrl ilkesi gereince yerindelik denetimi deil, hukuklik denetimi yapan bamsz ve tarafsz bir organ olarak ilev grmesi de arttr. Madde 3- 1982 Anayasasnda yer alan Dili Trkedir cmlesinin yerine, ayn anlam daha iyi ifade etmek zere, 1961 Anayasasna benzer ekilde Resm dili Trkedir cmlesi kabul edilmitir. Trkiye Cumhuriyetinin lkesi ve milletiyle blnmez btnln dzenleyen birinci fkra hkm, Osmanl Devletinin son dnemlerinden itibaren yaanan siyas gelimelere doal bir tepki olarak ekillenmitir. 1876 Kanunu Esassinin ilk maddesi u ekildeydi: Devleti Osmaniye memalik ve ktaat hazray ve eyalat mmtzeyi muhtevi ve yekvcud olmakla hi bir zamanda hi bir sebeple tefrik kabul etmez. Devletin lkesiyle blnmez btnln ifade eden bu hkm, Cumhuriyet dneminde ulus-devletin inasyla birlikte milletin btnln de iine alacak ekilde geniletilmitir. Ancak, blnmez btnlk ilkesinin anayasal boyut kazanmas 1961 Anayasasnn Trkiye Devleti, lkesi ve milletiyle blnmez bir btndr hkmne yer veren 3 nc maddesiyle balamtr. Benzer hkmler, baz Avrupa lkelerinin anayasalarnda da bulunmaktadr. rnein Fransz Anayasasnn 1 inci maddesine gre, Fransa blnmez, lik, demokratik ve sosyal Cumhuriyettir. Ayn Anayasann 5 inci maddesi, Fransa Bakannn grevlerinden birinin toprak btnln korumak olduunu belirtmektedir. Ayn ekilde, spanya Anayasasnn 2 nci maddesi, spanyollarn lkesi ve milletiyle blnmez btnlnn anayasann temelini tekil ettiini vurgulamaktadr. Anayasa, spanyol Milletinin zlmez birlii, btn spanyollarn ortak ve blnmez vatan zerine ina edilmitir; onu meydana getiren milliyetlerin ve blgelerin zerklik hakkn ve aralarndaki dayanmay tanr ve gvence altna alr. Ayrca, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 10 uncu maddesinde toprak btnl ifade hrriyetini snrlama sebepleri arasnda saylmtr. Blnmez btnlk ilkesinin, Anayasann zellikle 2 nci ve 10 uncu maddelerinde korunan temel ilke ve deerlerle btnlk iinde yorumlanmas gerekmektedir. Bu anlamda, blnmez btnlk ilkesi, lkenin tarihsel ve sosyolojik gerekliinden kaynaklanan farkllklar

dlama ya da bastrmann gerekesi olarak kullanlmamaldr. Bilhassa milletin btnl kavram, farkl sosyo-kltrel ve siyas zelliklere sahip kii ve gruplarn birlii ve bir arada yaama iradesi olarak anlalmaldr. Bu balamda, Avrupa Birlii anayasal dzeninin temel felsefesini belirleyen eitlilikte birlik anlay, bu maddenin yorumlanmasnda yol gsterici olabilir. iddet ve basky arasallatrarak lkenin niter yapsn bozmaya ynelmedike, her trl siyas gr, program ve dncenin eitlilikte birlik erevesinde ifade edilebilecei aktr. Bu durum, demokrasinin olmazsa olmaz art olan siyas oulculuun doal sonucudur. Madde 4- 1982 Anayasasnn Devletin temel ama ve grevleri balkl 5 inci maddesi, bu Anayasann bireyi deil devleti esas alan otoriter ruhunu yanstmaktadr. Oysa anayasal dzene hrriyeti ve demokratik bir ierik kazandrmak iin, devletin temel amacnn bireyi ve onun haklarn korumak olduu zellikle vurgulanmaldr. ada demokratik anayasalarn ve milletleraras insan haklar belgelerinin de yer verdii insan haysiyeti, bireyin doutan insan olma sfatyla birtakm hak ve hrriyetlere sahip olmasnn temelinde yatan bir deerdir. nsanlarn bir araya gelerek oluturduklar siyasal bir rgt olan devletin asl grevi, bu temel deeri ve ona yaslanan bireysel hak ve hrriyetleri korumaktr. Dier yandan, devletin varlk nedenlerinden biri de bireylerin tek bana salayamayacaklar gvenlik ve huzuru salamaktr. Gvenlik, huzur ve refahn salanmas, bireyin temel hak ve hrriyetlerinin gvenceye alnaca bir ortamn oluturulmas iin n arttr. Anayasann birey odakl siyas felsefesini de yanstan bu madde, devlete hem temel hak ve hrriyetleri ihll etmeme anlamnda negatif, hem de bunlarn kullanlmasn zorlatran engelleri kaldrma ve insan geliimin artlarn hazrlama anlamnda pozitif ykmllk yklemektedir. Madde 5- 1961 Anayasasyla birlikte egemenliin kullanm konusunda radikal bir kopu yaanmtr. ounluku demokrasiden uzaklamak iin, egemenliin sadece yasama organ tarafndan deil, dier yetkili organlar tarafndan da kullanlaca vurgulanmt. 1982 Anayasas da bu dzenlemeyi aynen korumutur. Bu madde de, oulcu demokrasi anlayna ve gler ayrl doktrinine daha uygun olduu iin egemenliin kullanmna ilikin bu forml, yetkili organlar tasrih etmek suretiyle, aynen benimsemitir. Baz brokratik kurumlarn kendilerini millet adna egemenlik kullanan yetkili organ olarak

grmeleri ve buradan hareketle yasama ve yrtme erklerinin alanna giren konulara mdahale etmeleri bu tr bir sarahati zorunlu klmtr. Dier yandan, milletleraras hukukun geliimi ve bu geliim sreci iinde milletleraras rgtlerin kurulmas, mill hukuk dzenleri ile bunlarn kaynanda yer alan mill egemenlik yetkisi zerinde snrlayc bir role sahip olmutur. Avrupa Konseyi ve Birlemi Milletler gibi milletleraras rgtlere ye olan, bu rgtler erevesinde akdedilen andlamalara taraf olan Trkiye Cumhuriyetinin sahip olduu egemenlik yetkisi de 1950lerden bu yana tedricen snrlanm bulunmaktadr. Bu snrlama, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi kararlarnn balaycl kuralnn benimsenmesiyle daha da belirginlemitir. Nihayet, 1982 Anayasasnn milletleraras andlamalarn hukuk statsn dzenleyen 90 nc maddesinde 2004 ylnda yaplan deiiklik, milletleraras hukukun Trkiye Cumhuriyetinin i hukuku zerindeki etkisini daha da glendirmitir. Bu nedenle, egemenlik yetkisini dzenleyen bu maddeye 4 nc fkradaki hkmn eklenmesi, hlihazrda milletleraras hukuk ile snrlanm olan egemenlik yetkisinin hukuk erevesini somutlatracaktr. Bundan baka, Trkiyenin Avrupa Birliine yelik stats elde etmesi halinde, Trkiye Cumhuriyetinin sahip olduu baz yetkilerin Birliin yetkili organ ve makamlarna devri kanlmaz olacaktr. Nitekim, Birlik yesi olan lkeler, anayasalarnda deiiklik yapmak suretiyle egemenlik yetkilerini ksmen Birliin yetkili organlarna devretmilerdir. Madde 6- Trk pozitif hukukunda, Bakanlar Kuruluna kanun hkmnde kararname karma yetkisinin tannd 1971den bu yana, sz geen yetkinin yasama yetkisinin devredilmezlii ilkesiyle elitii eitli evrelerde ileri srlmektedir. Anayasa Mahkemesi de zellikle 1982 Anayasas dneminde verdii baz kararlarnda, kanun hkmnde kararname uygulamasn yasama yetkisinin devredilmezlii ilkesi ynnden deerlendirmek suretiyle bu uygulamaya 1982 Anayasasnn 91 inci maddesiyle badamayan snrlar getirmitir. Oysa, Bakanlar Kuruluna kanun hkmnde kararname karma yetkisinin tannmas, yasama yetkisinin devredilmezlii ilkesiyle elimemekte, bu temel ilkenin istisnas olarak karmza kmaktadr. Dier taraftan, Trkiyenin iinde bulunduu demokratikleme sreci, pek ok kanun dzenlemenin, tekrar gzden geirilmesini de gerektiren bir baka faktrdr. Gene ayn erevede Avrupa Birliine yelik srecinin gerektirdii uyum kanunlarnn sratle karlmas ihtiyac da youn bir yasama faaliyetini gerektirmektedir. Bakanlar Kuruluna

kyasla ok daha yava bir alma temposuna sahip olan yasama organnn, bu ihtiyalar giderecek kanunlar deta zamana kar yararak kabul edebilmesi mmkn grnmemektedir. Bu nedenle, zaten 1982 Anayasasnn 91 inci maddesi gereince mevcut olan kanun hkmnde kararname uygulamasnn, tereddde yer brakmayacak bir biimde anayasal dayanaa kavuturulmas amalanmaktadr. Bu sebeplerle, Anayasann yasama yetkisini dzenleyen maddesine kanun hkmnde kararnamelere ilikin hkmler sakldr cmlesi eklenmitir. Madde 7- 1961 Anayasasnda dnemin siyasal gelimelerine tepki olarak yrtmenin grev olarak dzenlenmesi sebebiyle yrtme btn faaliyetlerinde yasama organna tbi hle gelmi ve karar alamayan hkmetler grlmtr. Bu duruma son vermek amacyla, 1982 Anayasas ile yrtme gerekli yetkilere sahip bir kuvvet olarak dzenlenmitir. Bu sebeple, 1982 Anayasasnda yer alan esaslar aynen korunmutur. Bylece, parlmenter hkmet sisteminin ve gler ayrlnn gereklerine uygun olarak, yrtme organ yasama organ ile eitlik ve denklik iinde ibirlii yapacaktr. Madde 8- Yarglama bir yetki olduu kadar, Trk milleti adna yerine getirilmesi gereken bir grevdir. Mahkemeler, bu grevi yerine getirmekten imtina edemezler.Yargnn yetki olduu kadar, grev de olduunun aka tasrih edilmesinin amac, yarg organlarnn uyumazlklar zerken Anayasa ve kanunlarn snrlar iinde hareket etmelerinin salanmasdr. Dier bir deyile, bu deiikliin amac, hukuka uygunluk denetiminin yerindelik denetimine dnmesini nlemektir. Ayrca, yargnn bamszl yannda, tarafszlnn da Anayasa ile garanti edilmesinde zaruret bulunmaktadr. Yarg organlar, zmeye yetkili olduklar uyumazlklar, bu uyumazlklarn taraflarnn kim veya kimler olduuna bakmak ve onlarn zelliklerini dikkate almak suretiyle deil, bizzat hukuk normlarnn anlamn, hukuken geerli yorum teknikleriyle tespit ederek zmek, kararlarn buna gre ina etmek durumundadrlar. Yarg bamszlnn bir anayasa kural haline getirilmesindeki asl gaye, yargya bu tarafszlk hviyetini kazandrmaktr. Esasen, yarg bamszlnn amac, adaletin tarafsz ve objektif bir ekilde tecelli etmesini salamaktr. Bu gerekelerle, maddede yargnn hem yetki hem de grev olduu ve mahkemelerin de hem bamsz hem de tarafsz olmalar gerektii vurgulanmtr.

Madde 9- Kanun nnde eitlik ilkesini hayata geirmede devletin negatif ve pozitif ykmllkleri vardr. Devlet organlar ve idar makamlar, birinci fkrada saylan nedenlerle bireyler arasnda ayrmclk yapamayaca gibi, bu yndeki ayrmclk giriimlerini de nlemekle ykmldrler. nc fkrada saylan toplumun korunmaya muhta kesimleri iin devletin zel tedbirler almas olarak ifade edilen pozitif ayrmclk, kanun nnde eitlii salamaya ynelik politikalarn bir gerei olarak grlmektedir. 1982 Anayasasnn eitlik ilkesini dzenleyen 10 uncu maddesi 2004 ylnda deitirilerek maddeye kadnlar asndan pozitif ayrmcla imkn tanyan bir ifade eklenmitir. Bu deiiklik, Trk pozitif hukuku asndan nemli olmakla birlikte, yeterli deildir. nsan haklar alanndaki gelimeler incelendiinde eitlik ilkesini glendirmek amacyla sadece kadnlar lehine deil, ayn z amanda toplumun zel olarak korunmas gereken baka kesimleri iin de pozitif ayrmclk kuralnn benimsendii grlecektir. Bu yzden maddenin nc fkrasndaki hkm, eitlik ilkesinin pozitif ayrmclk kuralyla deimekte olan ieriine ve bu yndeki ada gelimeye uyum salayacaktr. te yandan, Avrupa Birlii Temel Haklar artnn 23 nc maddesine gre, Eitlik ilkesi, eksik temsil edilen cinsiyet lehine olan tedbirlerin muhafazasn veya kabul edilmesini engellemez. Benzer hkmler, yallar, ocuklar ve engelliler gibi zel surette korunmay gerektiren toplum kesimleri iin de szkonusudur. Bu sebeple, Anayasann Eitlik maddesinde yer alan bu hkm, Avrupa Birlii hukukuyla uyumun salanmas bakmndan da nemlidir. Drdnc fkrada eitlik ilkesinin devlet organlarna ve idare makamlarna ykledii sorumluluk ifade edilmitir. Bu anlamda, devletin lkede mevcut olan etnik, kltrel, dilsel ve dinsel eitlilie sayg ykmll, hem temel hak ve hrriyetleri koruma hem de insan haysiyetine sayg ykmllnn kanlmaz sonucudur. Devlet, toplumu oluturan bireylerin tm farkllklaryla barl bir ekilde bir arada yaamasn salamaya ynelik her trl tedbiri almak durumundadr. Bunun da yolu, ncelikle Devletin bu tr farkllklar bir zenginlik kayna olarak grmesinden gemektedir. Madde 10- Anayasann en stn hukuk normunu oluturduuna, dolaysyla tm kii ve kurumlar baladna dair bu ilke, 1924, 1961 ve 1982 Anayasalarnda da yer almtr. Bu nedenle, hkm aynen korunmutur.

Anayasa hkmlerinin, yasama, yrtme ve yarg organlarn, idare makamlarn ve dier kurulu ve kiileri balayan temel hukuk kurallar olmas, btn bu organ ve kiilerin yapacaklar ilemlerde Anayasaya aykr davranamayacaklar ve Anayasa hkmlerinin hukuk sistemi iinde temel hukuk kurallar olarak uygulanaca anlamna gelmektedir. Bir baka deyile, Anayasa hkmleri gerektiinde kanunlar gibi uygulanabilecektir. Kanunlarn Anayasaya aykr olamayaca hkm ise, anayasal demokrasilerin temel ilkelerinden olan anayasann stnln ifade etmektedir. Bu ilkeye gre de, kanunlar ve dier dzenlemelerin Anayasaya uygun olmas zorunludur. Madde 11- Bu madde, 4 nc maddeye paralel bir biimde, insan haysiyetini temel hak ve hrriyetlerin kayna olarak vurgulamaktadr. Bylece insan haysiyetinin, insan haklarnn temelini oluturduu ynndeki ada anlay Anayasaya yanstlmtr. Bunun dnda, temel haklarn sahip olduu, dokunulmaz, devredilmez, vazgeilmez gibi evrensel nitelikler muhafaza edilmitir. Dier yandan, 1982 Anayasasnn 12 nci maddesindeki Temel hak ve hrriyetler, kiinin topluma, ailesine ve dier kiilere kar dev ve sorumluluklarn da ihtiva eder fkrasna yer verilmemitir. Byle bir hkm, 1982 Anayasasndan nce hibir anayasamzda bulunmamaktadr. Haklar ve devler farkl kategorilerdir. Birincisinin kullanlmas, her zaman ikincisinin yerine getirilmesine balanamaz. Bu nedenle, temel haklarn kullanlmasn, kiinin dev ve sorumluluklarn yerine getirmesi artna balam izlenimi veren byle bir ifadenin hrriyeti bir anayasada yer almamas gerekir. Madde 12- 1982 Anayasasnn 13 nc maddesi, 2001 ylnda yaplan deiiklikle, temel hak ve hrriyetler bakmndan genel snrlama maddesi olmaktan km ve byk lde genel koruma maddesine dnmtr. Bu amala, Anayasadaki tm haklar iin geerli olan genel snrlama sebepleri karlm, ze dokunma yasa ile lik Cumhuriyet gerekleri kavram da bu maddeye eklenmitir. Bylece maddenin ilk cmlesi temel hak ve hrriyetleri snrlamann artlarn, ikinci cmlesi ise snrlamann snrlarn belirten bir sistematie kavumutur. Bu sistematik aynen korunmutur. Ancak, buradaki tek problem, Alman Anayasasndan alnarak ilk kez 1961 Anayasasnda yer verilen ze dokunma yasann snrlamann art olarak sunulmu olmasdr. Gerekte bu kavram, snrlamann snr olarak kullanlabilecek niha kriter nitelii tamaktadr. Bu sebeple, ze dokunma yasa, yeni dzenlemede, 1961 Anayasasnda olduu gibi birinci fkrann sonunda mstakil bir cmle olarak yer almtr.

Snrlamann snr olarak kullanlan lik Cumhuriyetin gerekleri ifadesi, demokratik lkelerin anayasalarnda, Avrupa nsan Haklar Szlemesinde ve en nemlisi bizim anayasa geleneimizde bulunmayan bir kavramdr. Liklik veya lik Cumhuriyetin korunmas normalde temel hak ve hrriyetlerin snrlanmas nedenlerinden birisi olarak kullanlmaktadr. Snrlama sebebi olarak kullanlan bir kavramn ayn zamanda snrlamann snr olarak kullanlmas zordur. Ayrca, bir snrlamann Anayasann szne ve ruhuna aykr olamamas demek, ncelikle lik Cumhuriyetin gereklerine aykr olamamas demektir. Anayasann 2 nci maddesinde Cumhuriyetin deitirilemez nitelikleri arasnda yer alan liklik, Anayasann hem sznn hem de ruhunun parasdr. Buna ilve olarak, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin benimsedii kriter olan demokratik toplum dzeninin gerekleri, hrriyeti bir yaklamla yorumlandnda temel hak ve hrriyetler iin yeterince gvence salayacaktr. Bu gerekelerle, 1982 Anayasasna 2001 ylnda giren bu kavrama yer verilmemitir. Ayrca, yabanclarn temel hak ve hrriyetlerinin milletleraras hukuka uygun olarak kanunla snrlanabileceine dair hkm de mstakil bir madde yerine bu maddenin ikinci fkras olarak dzenlenmitir. Madde 13Alternatif 1 1982 Anayasasnn 14 nc maddesi, ihtiva ettii soyut ve belirsiz kavramlarla ktye kullanma yasandan ziyade, temel hak ve hrriyetlere ilve snrlamalar getiren bir madde olarak kullanlagelmitir. Dolaysyla, bu maddede ktye kullanma yasa Evrensel nsan Haklar Beyannamesinin 30 uncu ve Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 17 nci maddelerine uygun olarak formle edilmitir. Alternatif 2 1982 Anayasasnn 14 nc maddesinde 2001 ylnda yaplan deiikliklerle ktye kullanma yasa, Evrensel nsan Haklar Beyannamesinin 30 uncu ve Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 17 nci maddelerindeki dzenlemelere yaklamt. Bu madde nemli lde korunmakla birlikte, ktye kullanma yasann ifade hrriyetini keyf ekilde snrlandrmada kullanlmasn nlemek amacyla, birinci fkradaki bozmay

ve ... kaldrmay amalayan faaliyetler ifadesi, bozmaya ve kaldrmaya ynelik eylemler olarak deitirilmitir. Dier yandan, ktye kullanma yasana aykr davrananlara ynelik meyyideler zaten kanunla dzenlenecei iin, bunun ayrca ifadesi gereksiz tekrar olarak grlmtr. Madde 14- Millet hayat ve lke iin ar tehlike ve tehditlerin ortaya kt sava, seferberlik, skynetim ve olaanst hallerde, temel hak ve hrriyetlerin kullanlmasnn ksmen veya tamamen durdurulabileceini hkme balayan 1982 Anayasasnn 15 inci maddesi hkm, baz deiikliklerle tekrarlanmaktadr. Yaplan dzenlemede ksmen veya tamamen ibaresine, lllk ilkesi iinde mndemi olduundan dolay yer verilmemekte, bunun yerine snrlandrlabilir veya durdurulabilir ibaresi kullanlmakta; snrlama veya durdurmann milletleraras hukuktan doan ykmllklerin ihll edilmemesi ve durumun gerektirdii lde olmas ynndeki ilkeler ise korunmaktadr. Bylece, birinci fkrada ngrlen ar tedbirlerin, temel hak ve hrriyetler iin snrsz ve dayanaksz bir tehdit oluturmalarnn nlenmesi amalanmaktadr. kinci fkrada ise, nemleri sebebiyle hibir halde, hibir sebeple ve surette snrlanamayacak ve durdurulamayacak olan temel hak ve hrriyetler saylmaktadr. Madde 15- Btn hak ve hrriyetlerin varlk art olan yaama hakk, mstakil bir maddede dzenlenmitir. 1982 Anayasasnn 17 nci maddesi, sistematik olmaktan uzak bir ekilde, hem yaama hakkn, hem ikence yasan, hem de vcut btnlnn dokunulmazln dzenlemekteydi. Bu nedenle, Avrupa nsan Haklar Szlemesi esas alnarak madde yeniden dzenlenmi ve Szlemede yaama hakknn snrlar arasnda saylmayan skynetim veya olaanst hallerde yetkili merciin verdii emirlerin uygulanmas durumu istisnalar arasndan karlmtr. Buna gre, skynetim veya olaanst halde bile olsa yaama hakkna bu maddenin ikinci fkrasnda tadad olarak belirtilen durumlarn ve artlarn dnda mdahale edilemeyecektir. Madde 16- Bu madde, 1876 Kanunu Esassinden beri anayasalarmzn hepsinin yer verdii ikence ve eziyet yasan dzenlemektedir. Kanunu Esasnin 26 nc maddesinde yer alan kence ve sair her nevi eziyet katiyen ve klliyen memnudur hkmyle ikence ve kt muamelenin mutlak bir yasak olduu ifade edilmiti. Bu hkm deiik ifadelerle de olsa 1961 ve 1982 Anayasalarnda korunmutur. 1982 Anayasasnn 17 nci maddesinde

dzenlenen ikence ve eziyet yasa ile kiinin vcut btnlne dokunulamayacana ilikin hkmler, burada mstakil bir maddede toplanmtr. Ayrca, eziyetten daha geni kapsaml olan kt muamele kavram tercih edilmitir. kence ve kt muamele yasa, sava ve seferberlik dahil olaanst artlarda bile snrlandrlamayacak mutlak bir yasaktr. Hibir art altnda, hi kimseye, hibir ekilde ikence ya da kt muamele yaplamaz. Madde 17- 1982 Anayasasnn Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 4 nc maddesine paralel olarak dzenledii 18 inci maddesi aynen korunmutur. Madde, zorla altrma ve angarya yasa ile zorla altrma saylamayacak olan istisnalar dzenlemektedir. Serbest iradeyi gerektiren almann kiiye zorla kabul ettirilmesi hem kii hrriyetleriyle badamaz, hem de kt muamele oluturur. Kiinin emeinin karln almadan zorla altrlmas anlamna gelen angarya da ayn sebeple yasaklanmaktadr. Buna karlk, maddenin ikinci fkrasnda zorla altrma saylmayacak haller snrlayc bir ekilde sralanmaktadr. Madde 18- 1982 Anayasasnn 19 uncu maddesinde 2001 ylnda bir dizi deiiklik yaplmtr. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin kararlar nda yaplan bu deiikliklerle, hrriyetinden mahrum braklan kiilerin haklarnda nemli iyiletirmeler yaplmtr. Bu nedenle, 19 uncu madde hkmleri nemli lde korunmutur. Ancak, madde, daha kolay anlalabilmesi amacyla, yeniden sistematize edilmitir. Ayrca, hkim karar olmadan yaplabilecek yakalamalara nleme amal yakalamalar da ilve edilmitir. Buna gre, maddenin birinci fkrasnn (c), () ve (d) bendlerinde belirtilen kiilerin topluma zarar vermelerini veya bizatihi zarar grmelerini engellemek amacyla, hkim karar olmadan hrriyetlerinden mahrum braklmalarnn mmkn olduu belirtilmitir. Madde 19- 1982 Anayasasnn 20 nci maddesinde 2001 ylnda gerekletirilen deiikliklerle zel hayatn ve aile hayatnn gizlilii konusunda nemli iyiletirmeler yaplmtr . Bu nedenle madde hemen hemen aynen korunmutur. Maddenin birinci fkrasndaki Herkes, zel hayatna ve aile hayatna sayg gsterilmesini isteme hakkna sahiptir eklindeki cmle, zaten ikinci cmlede mndemi olduu iin karlmtr. Nitekim, 1961 Anayasasnn 15 inci maddesinin ilk fkrasnda bu yasak zel hayatn gizliliine dokunulamaz eklinde ifade edilmiti.

kinci fkrada bu hakka ynelik snrlama sebepleri Avrupa nsan Haklar Szlemesinin ayn hakk koruyan 8 inci maddesinin ikinci fkrasndakilere paraleldir. Bu nedenle snrlama sebepleri deitirilmeksizin yeniden ifade edilmitir. Bu ve devam eden maddelerde korunan haklar snrlandrmada kullanlan mill gvenlik, kamu dzeni ve genel ahlk gibi kavramlarn dar yorumlanmas gerekmektedir. Aksi takdirde, temel hak ve hrriyetlerin keyf bir ekilde snrlandrlmasnn n alabilir. Kanun koyucunun, bu konuda snrlama getirirken bu maddelerdeki snrlama sebeplerini tek bana deerlendirmeyip, konuyu snrlandrmann artlarn ve snrlarn belirten 12 nci maddeyle birlikte ele almas gerekmektedir. Madde 20- Uluslararas insan haklar metinlerinde yer almakla birlikte nceki anayasalarmzda olmayan kiisel bilgi ve verilerin korunmas hkm, Devlet organlar ve zel kurulular elindeki kiisel bilgilerin daha etkin korunmasn salamak amacyla Anayasaya konulmaktadr. Madde 21- 1982 Anayasasnn 2001 Anayasa deiikliiyle iyiletirilen 21 inci maddesi, snrlama sebepleri yeniden ifade edilerek aynen korunmutur. 1982 Anayasasnn 21 inci maddesinin gerekesinde de belirtildii zere, konut dokunulmazl da zel hayatn korunmasna ilikin bir unsurdur ve konut her trl ihllden masun tutulmadka kiinin zel hayat korunmu olmayacaktr. Madde 22- 1982 Anayasasnn 22 nci maddesinde 2001 ylnda gerekletirilen deiikliklerle haberleme hrriyetinin daha iyi korunmasna ynelik iyiletirmeler yaplmtr. Bu nedenle, szkonusu madde snrlama sebepleri yeniden ifade edilmek suretiyle aynen korunmutur. Burada yaplan en nemli deiiklik, 1982 Anayasasnn 22 nci maddesinin son fkrasndaki stisnalarn uygulanaca kamu kurum ve kurulular kanunda belirtilir hkmne yer verilmemesidir. Haberleme hrriyetine ynelik snrlama sebepleri, zaten maddenin ikinci fkrasnda saylmtr ve bunlarn muhatab kamu kurum ve kurululardr. Bu sebeplerin dnda istisnalar yaratmak, haberleme hrriyetinin korunmasn zorlatracaktr. Madde 23- 1982 Anayasasnda 2001 ylnda yaplan deiiklikler sonucunda genel snrlama sebepleri kaldrld iin seyahat hrriyetinin salk nedeniyle snrlandrlamayaca gibi bir izlenim ortaya kmtr. Gerekten de 1961 Anayasasnn 18 inci maddesi salgn

hastalklar nleme amacn, yerleme ve seyahat hrriyetini snrlama sebepleri arasnda saymt. Bu eksiklii gidermek amacyla seyahat hrriyetini snrlama sebebi olarak genel sal korumak amac ilve edilmek suretiyle madde yeniden dzenlenmitir. Madde 24- Din hrriyeti, inan ve ibadet hrriyetinden oluur. nan hrriyetinin muhtevasnda ise, birincisi, herkesin diledii inan ve kanaate sahip olabilmesi eklinde olumlu, ikincisi de, dilerse hibir inanca sahip olmama eklinde olumsuz, birbirinden farkl ve birbirini tamamlayan iki yn bulunmaktadr. nan hrriyeti sadece bireylere herhangi bir dine inanma hrriyetini tanmakla kalmaz, onlara inanlarnn ieriini ve niteliini tamamen kendi kanaatlerine gre belirleme ve diledii takdirde bunlar deitirebilme hakkn da verir. Devletin din kurallarnn anlam ve ieriklerinin belirlenmesi ve yorumlanmas konusunda hibir mdahalesi sz konusu olamaz. badet hrriyetine gelince, bu da kiinin inand dinin gerektirdii btn ibadetleri, yin ve trenleri serbeste yapabilmesi ve bakalar zerinde cebir ve iddet kullanmamak, genel ahlka ve kamu dzenine aykrlk oluturmamak artyla inancna gre yaayabilmesini ifade eder. Bu dnceler temelinde, din hrriyeti ile ilgili olarak 1982 Anayasasnn 24 nc maddesinin ikinci fkrasnda yer alan 14 nc madde hkmlerine aykr olmamak artyla ibadet, din yin ve trenler serbesttir hkmne, gereksiz bir tekrar olduu iin yer verilmemitir. 14 nc maddede dzenlenen ktye kullanma yasa, tm haklar kapsayan genel bir hkm olduu iin, temel hak ve hrriyetleri dzenleyen maddelerde ayrca belirtilmesine gerek yoktur. Kald ki, bu maddenin son fkras din hrriyeti iin zel bir ktye kullanma yasa da iermektedir. Bu maddenin ikinci fkras din hrriyetinin mutlak, nc fkras ise snrl boyutunu ifade etmektedir. badet, din yin ve trenler, Avrupa nsan Haklar Szlemesinde bu hak iin ngrlen snrlamalara tbi klnmtr. Maddede yer verilen en nemli hkmlerden biri, Devlete ocuklarn eitimi alannda ebeveynin din ve felsef inanlarn dikkate alma ykmll getiren dzenlemedir. Bu hkm, Avrupa nsan Haklar Szlemesine ek 1 Nolu Protokoln 2 nci maddesine paralel olarak dzenlenmitir. Alternatif 1

Drdnc fkrada din kltr ve ahlk retimi ilk ve ortaretim kurumlarnda okutulan zorunlu dersler arasndan karlarak, 1961 Anayasasnda olduu gibi din eitimi ve retimi istee braklmtr. Ancak, 1961 Anayasasndan farkl olarak, devlete kiilerin ya da kklerin kanun temsilcilerinin din eitimi ve retimi konusundaki taleplerinin gereini yerine getirme ykmll yklenmitir. Bu dzenleme, bir yandan 1982 Anayasasnn 24 nc maddesinde yer alan zorunluluu ortadan kaldrmas, dier yandan da sadece bu eitimden yararlanmak isteyenlerin talepte bulunmalarn gerektirmesi sebebiyle hem lik dnceyle, hem de hrriyeti bir zihniyetle badamaktadr. Alternatif 2 Drdnc fkrada, din kltr ve ahlk bilgisi retiminin, ilk ve ortaretim kurumlarnda okutulan zorunlu dersler arasnda bulunmasna ynelik dzenleme korunmakla birlikte, isteyenlerin bu derslerden muaf tutulacaklar belirtilmitir. Bu ekliyle, fkra Avrupa nsan Haklar Szlemesiyle de uyumlu hle getirilmitir. Zira Strasbourg organlar, muaf tutulma yollarnn ak olmas ve derslerde Devletin, ebeveynin din ve felsef inanlarna sayg gsterilmedii deerlendirmesine frsat verecek ekilde bir alama (endoktrinasyon) amac gtmemesi durumunda zorunlu din dersleri uygulamasn Szlemeye aykr bulmamaktadrlar. (5) numaral fkrann her alternatifi iin geerli olmak zere Maddenin son fkrasndaki istismar yasa yeniden dzenlenerek, bu hrriyetin demokratik ve lik anayasal dzeni din esaslara dayandrmaya ynelik eylemler eklinde kullanlmas yasaklanmtr. Bylece, neyin siyas veya kiisel kar yahut nfuz salama saylayaca gibi son derece belirsiz ve kiiye gre deien ve uygulamada keyflie yol aabilecek bir snrlama sebebi kaldrlmtr. Madde 25- Bu madde hi kimsenin dnce, vicdan ve kanaatlerini aklamaya zorlanamayacan, bunlardan dolay hibir surette knanamayacan ve sulanamayacan belirtmektedir. Bu hrriyet, ifade hrriyetinden farkl olarak, kiilere olaanst durumlarda dahi snrlanamayan mutlak bir koruma getirmektedir. Madde 26- 1982 Anayasasnn Bilim ve sanat hrriyeti balkl 27 nci maddesi, nemli lde ifade hrriyetinin bir parasn dzenledii iin bu maddeye dahil edilmitir. Madde bal da dnceyi aklama, yayma, bilimsel ve sanatsal faaliyette bulunma, bu alanlarda

aratrma yapma hrriyetlerinin tamamn kapsayan bir kavram olan ifade hrriyeti eklinde belirlenmitir. Bylece, madde biimsel olarak da Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 10 uncu maddesiyle paralel hle getirilmitir. nc fkrada saylan snrlama sebepleri bireyleri koruyucu ynde geniletilmitir. Bu balamda, daha nceki anayasalarmzda yer alan snrlama sebeplerinden ayr olarak, sava kkrtclnn engellenmesi ile ayrmclk, dmanlk veya kin ve nefret savunuculuunun nlenmesi de ifade hrriyetini snrlama amalar arasnda saylmtr. 1982 Anayasasnn 26 nc maddesinin son iki fkrasna bu dzenlemede yer verilmemitir. Haber ve dnceleri yayma aralarnn kullanlmasna ilikin dzenleyici hkmlerin ifade hrriyetinin snr saylmayacana dair hkm iki nedenle gereksizdir. Birincisi, bu hkm zaten ksmen maddenin birinci fkrasnn son cmlesinde mevcuttur. kincisi, bu tr dzenleyici ilemler ifade hrriyetinin snrlanmasna ilikindir ve maddenin nc fkras hkmleri tarafndan zaten dzenlenmektedir. Bu hkmlere ve Anayasann 12 nci maddesinde belirtilen kriterlere uygun olarak yaplan snrlamalar ifade hrriyetinin ihlli olarak kabul edilmemektedir. Ayn gerekelerle, Dnceyi aklama ve yayma hrriyetinin kullanlmasnda uygulanacak ekil, art ve usuller kanunla dzenlenir eklindeki son fkra da gereksizdir. Ayrca, bu fkra ifade hrriyetine yeni snrlamalar konabilecei izlenimi verdii iin sakncal grlmtr. Madde 27- 1982 Anayasasnn basn ve yaynla ilgili toplam be maddesinde yer alan esaslar, bu konudaki dankl ve muhtemel karkl gidermek amacyla tek bir maddede toplanmtr. Ayrca, insan haklar szlemelerinde de, demokratik lkelerin anayasalarnda da basnla ilgili hkmler bizdeki gibi uzun deildir. Basn hrriyetinin, esasen ifade hrriyetinin zel bir ekli olmas sebebiyle, 26 nc maddedeki snrlama sebeplerinin bu hrriyet iin de kullanlmas yeterlidir. Bundan dolay, 1982 Anayasasnn 28 inci maddesinin beinci fkrasnda saylan snrlama sebeplerine burada yer verilmemitir. Ayrca, ayn fkrada bulunan tedbir yoluyla datmn nlenmesi de basnn sansr edilemeyeceine dair hkmle badamayaca iin maddeden karlmtr. Dier yandan, yaynlarn durdurulmas, toplatlmas ve kapatlmasna ilikin genel prensip belirtildikten sonra, bu konudaki dzenlemeler kanuna braklmtr.

Masumiyet karinesini ihll eden yayn yaplamayacan hkme balayan dzenleme ise, zellikle soruturma ve kovuturma aamalarnda kiilerin kimliklerinin aklanarak haksz yere madur edilmelerini nlemeye yneliktir. 1982 Anayasasnn 133 nc maddesiyle dzenlenen radyo ve televizyon istasyonlarnn kurulmasna dair hkm ile Devlete kamu tzelkiilii olarak kurulan radyo ve televiz yon kurumunun zerkliini ve yaynlarnn tarafszln ngren hkm de bu maddede dzenlenmitir. Madde 28- nceki anayasalarmzda ve uluslararas insan haklar szlemelerinde teminat altna alnan mlkiyet hakk muhafaza edilmitir. 1982 Anayasasnn 35 inci maddesindeki dzenleme esas olarak korunmakla birlikte, maddenin balnda da muhtevasna paralel olarak miras hakkna yer verilmekte ve mlkiyet hakknn kullanlmasnn toplum yararna aykr olamayaca ynndeki ilke Anayasadan karlmaktadr. kinci fkrada, kamu yarar mlkiyet ve miras haklarnn snrlama kriteri olarak kabul edilmektedir. Madde 29- Madde, herkesin diledii alanda alma, teebbs ve szleme hrriyetlerini dzenlemektedir. Bu ekonomik hrriyetlerin korunmas, ikinci fkrada belirtilen sebepler dnda devletin mdahalesizliini gerektirmektedir. Bu sebeple, 1982 Anayasasnda Sosyal ve Ekonomik Haklar blmnde yer alan bu hrriyetler, Kiinin Haklar ve Hrriyetleri blmnde dzenlenmitir. ncelikle madde balnda da maddenin muhtevasna uygun olarak teebbs hrriyetine yer verilmitir. Birinci fkrada 1982 Anayasasnda ngrlen dzenleme sadeletirilerek korunmutur. Genel snrlama sistemi benimsenmediinden, maddeye bu hrriyetlerin snrlama sebepleri eklenmitir. Buna karlk, Devletin, zel teebbslerin mill ekonominin gereklerine ve sosyal amalara uygun yrmesini, gvenlik ve kararllk iinde almasn salayacak tedbirleri almasn ngren hkme, hem snrlama sebeplerini dzenleyen ikinci fkrann yeterli olmas, hem de 126 nc maddede ngrlen ilkeler sebebiyle bu maddede yer verilmemitir.

Madde 30- 1982 Anayasasnn 33 nc maddesi, 1995 ve 2001 yllarnda dernek hrriyetini geniletici ynde nemli deiikliklere uramtr. Bu nedenle, madde snrlama sebepleri yeniden ifade edilmek suretiyle aynen korunmutur. Ancak, Dernek kurma hrriyetinin kullanlmasnda uygulanacak ekil, art ve usuller kanunda gsterilir eklindeki cmle gereksiz olduu iin karlmtr. Madde 31- 1982 Anayasasnn 34 nc maddesi 2001 deiiklikleriyle toplant ve gsteri yry hakkn daha iyi koruyan bir hkm haline gelmitir. Burada gsteri ve yry ayr ayr zikredilmek suretiyle korunan hakkn kullanm alan geniletilmitir. Ayrca, ikinci fkradaki snrlama sebepleri de dier maddelerle uyum salamak amacyla yeniden formle edilmitir. Bu maddede de, dernek kurma hrriyetinde olduu gibi, bu hakkn kullanlmasnda uygulanacak ekil, art ve usullerin kanunda gserileceine dair hkme, gereksiz olduu gerekesiyle yer verilmemitir. Madde 32- 1982 Anayasasnda Hak arama hrriyeti, Durumalarn ak ve kararlarn gerekeli olmas ve Kanun hkim gvencesi eklinde ayr maddelerde yer alan hkmler birbiriyle ilgili olmas nedeniyle tek madde halinde ve Avrupa nsan Haklar Szlemesinin Adil yarglanma hakkna ilikin 6 nc maddesi de dikkate alnarak yeniden dzenlenmitir. Maddede kanun hkim ilkesi yerine, 1961 Anayasasnn 32 nci maddesinin ilk ekline uygun olarak, birey bakmndan daha etkili bir gvence salayan tabi hkim ilkesi benimsenmitir. Ayrca, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin Adil yarglanma hakkna ilikin hkmlerinin lkemizde de hayata geirilmesini salayacak ayrntl ilkelere yer verilmitir. 1982 Anayasasnda Su ve cezalara ilikin esaslar bal altnda yer verilen kanuna aykr olarak elde edilmi bulgularn delil olarak kullanlamayacana dair hkm, adil yarglamann bir paras olduu iin bu maddenin yedinci fkrasna tanmtr. Ayrca, hukuka aykr olarak elde edilen bulgularn ceza davalarnda olduu gibi hukuk davalarnda da kullanlamayacann akla kavuturulmas amalanmtr. Zehirli aacn meyvesi de zehirlidir prensibinden hareketle, hukuka aykr yollardan elde edilmi bulgularn hukuk davalarnda da delil olarak kullanlamamas hukuk devleti anlaynn bir gereidir. Madde 33- nsan haklarna ve hukukun stnlne dayanan demokratik anayasalarda bireylerin ceza sorumluluuna ilikin ak gvenceler bulunmaktadr. Maddede bu gvenceler yer almaktadr. Su ve cezalarla ilgili dzenlemelerin ve uygulamann bu ilkelere

uygun olmas arttr. Bu sebeple, 1982 Anayasasnn 38 inci maddesinde yer alan hkmler baz dzeltmelerle korunmutur. 1982 Anayasasnn 38 inci maddesinin nc fkrasndaki Ceza ve ceza yerine geen gvenlik tedbirlerinin ancak kanunla konulabileceini ngren hkme, sular da eklenerek kanunsuz su ve ceza olmaz ilkesinin gerektirdii aklk salanmtr. Madde 34- 1961 ve 1982 Anayasalarnda korunan ispat hakk, ifade hrriyetinin gelimesine katkda bulunabilecei dncesiyle, aynen muhafaza edilmitir. Madde 35Alternatif 1 ve 3 1982 Anayayasasnn 66 nc maddesinde yer verilen vatandalk tanm, baz kesimleri darda brakt ve yeterince kapsayc olmad gerekesiyle eletirilmitir. (Alternatif 1in kabul halinde cmlenin devam: Bu nedenle, ayn zamanda belli bir rkn ad olarak kullanlan Trk kelimesi yerine, totolojik olma pahasna Devlete vatandalk ba ile bal olan herkes Trkiye Cumhuriyeti vatandadr eklinde bir forml benimsenmitir.) (Alternatif 3n kabul halinde cmlenin devam: Bu nedenle, maddede temel bir hak olan vatandal kanunun ngrd esaslara uygun olarak kazananlarn Trkiye Cumhuriyeti vatanda olduu belirtilmitir. Bu forml, vatandaln rk temelli ve dlayc ekilde tanmland ynndeki itirazlar da giderecektir.) Alternatif 2 Cumhuriyet dnemi anayasalarnn vatandalk konusundaki dzenlemeleri, byk lde 1876 tarihli Kanunu Esasnin 8 inci maddesinden esinlenmitir. Bu maddeye gre Devleti Osmaniye tbiyetinde bulunan efradn cmlesine herhangi din ve mezhepten olur ise bil istisna Osmanl tabir olunur 1924 Tekilat Esasye Kanununun 88 inci maddesi, bu formldeki Devleti Osmaniye tabirini Trkiye, Osmanl kelimesini de Trk kelimesiyle deitirerek neredeyse aynen muhafaza etmitir. Buna gre, Trkiye ahalisine din ve rk fark olmakszn vatandalk itibariyle (Trk) tlak olunur. 1961 ve 1982 Anayasalarnn forml ise biribirinin ayndr ve u ekildedir: Trk Devletine vatandalk ba ile bal olan herkes Trktr. Bu formln rk temelli ve dlayc olduu ynndeki eletiriler bilinmektedir. Bu eletirileri karlamak ve anayasal vatandalk temelinde farkl

etnik, dilsel ve dinsel zelliklere sahip kiilerin kendilerini devletin eit vatandalar olarak grmesini salamak amacyla 1924 Anayasasndaki vatandalk tanmna dnmenin isabetli olaca dnlmtr. Madde 36- Madde, 1982 Anayasasnn 67 nci maddesinde dzenlenen haklar korumaktadr. 1995 ve 2001 yllarnda seme ve seilme haklarnn alann geniletici nitelikte deiikliklere urayan 67 nci madde, baz karmalarla birlikte nemli lde korunmutur. Madde 37- 1982 Anayasasna hkim olan depolitizasyon hedefinin bir gerei olarak siyas parti faaliyetleri cidd ekilde kstlanmtr. 1980 ncesinde faaliyet gsteren siyas parti liderlerinin siyaseten yasakl hale getirilmesinden, siyas partilerin kadn kollar ve genlik kollar gibi yaplanmalarnn yasaklanmasna kadar bir dizi kstlama getirilmitir. Ancak 1987 ylndan itibaren yaplan anayasal deiikliklerle siyasetin ve siyas partilerin alannn gitgide geniledii bir normalleme sreci yaanmtr. Maddede, 1982 Anayasasnn 68 inci maddesinin nc fkrasnda yer alan siyas partilerin Anayasa ve kanunlar erevesinde faaliyette bulunacaklarna dair hkme yer verilmemitir. Bu gereksizdir, nk Anayasa ve kanunlara gre faaliyette bulunma btn kurum, kurulu ve organizasyonlar iin geerlidir. Ayrca, siyas partiler baka trl faaliyette bulunduklarnda gerekli yaptrmlar bir sonraki maddede zaten belirtilmitir. 1982 Anayasasnn 68 inci maddesinin drdnc fkras, parti yasaklar ve meyyidelerine ilikin olduu iin deitirilerek siyas partilerin uyacaklar esaslar belirleyen 38 inci maddeye aktarlmtr. Madde 38- Demokratik siyas hayatn vazgeilmez unsurlar olan siyas partilerden ancak ok istisna ve zorunlu durumlarda vazgeilebilmelidir. Bu nedenle siyas partilerin kapatlmalarnn gletirilmesi, siyas haklarn geniletilmesi ve demokrasinin pekitirilmesi iin kanlmaz bir gerekliliktir. Bu amala, ncelikle, uyulmad takdirde partilerin kapatlmalarna neden olan esaslarn says azaltlmtr. Buna gre siyas partilerin tzk veya programlar ile eylemleri insan haklarna, devletin bamszlna, blnmez btnlne, demokrasiye, cumhuriyete ve liklie aykr olamaz. 1982 Anayasasnn 68 inci maddesinin drdnc fkrasnda yer alan siyas partilere ynelik snf veya zmre diktatrln veya herhangi bir tr diktatrl savunmay ve yerletirmeyi amalayamaz eklindeki yasak, souk sava dnemi anlayn yanstmaktadr ve artk gereksizdir. Ayrca,

her trl diktatrlk savunusu, zaten demokrasiyle badamayaca iin bu tr faaliyetlerde bulunan siyas partiler birinci fkra hkmne tbi olabileceklerdir. Dier yandan, bir partinin tzk veya programnn bu esaslardan birine aykr olmas durumunda dorudan kapatma davas almas yerine Anayasa Mahkemesi tarafndan ilgili partiye ihtar verilmesine ynelik bir dzenleme yaplmtr. Bunun amac, muhtemel aykrlklar gidermek iin siyas partilere bir ans verilmesini salamaktr. Ancak siyas parti bu aykrlkta srar ettii takdirde dava almas mmkn olabilecektir. Siyas partilerin mal denetiminin Anayasa Mahkemesi yerine bu konuda uzman bir kurum olan Saytaya verilmesi, bu denetimin daha etkili yaplmasn salayacaktr. Siyas partilerin kapatlmas ile temelli kapatlmas arasnda uygulamada hibir karl olmayan ayrm da ortadan kaldrlmtr. Maddede siyas partilerin odak olmasnn artlar da arlatrlmtr. Buna gre, yelerin Anayasaya aykr eylemlerinin youn, srekli ve cidd tehlike oluturacak ekilde ilenmesi ve bu fiillerin maddede saylan parti yetkili organlarnca aka benisenmesi durumunda veya szkonusu fiillerin bu organlar tarafndan kararllk iinde ilenmesi durumunda ancak bir siyas partinin odak haline geldiine karar verilebilecektir. Alternatif 1 Siyas partilerin kapatlmalarna neden olan mensuplarnn be yl sreyle siyas yasakl olmas, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi tarafndan lllk ilkesine aykrlk nedeniyle Szlemeye Ek Protokoln 3 nc maddesinde korunan serbest seim hakknn ihlli olarak kabul edilmitir. Bu nedenle, kapatmaya neden olan siyas parti mensuplarnn fiilleriyle orantl olarak bir sonraki genel ya da yerel seimlere girmekten menedilmesi eklinde bir dzenleme getirilmitir. Alternatif 2 Siyas partilerin kapatlmalarna neden olan mensuplarnn be yl sreyle siyas yasakl olmas, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi tarafndan lllk ilkesine aykrlk nedeniyle Szlemeye Ek Protokoln 3 nc maddesinde korunan serbest seim hakknn ihlli olarak kabul edilmitir. Bu nedenle, szkonusu meyyideye yer verilmemitir. Bununla birlikte,

siyas partilerinin kapatlmasna neden olan milletvekillerinin milletvekilliklerinin dmesine ilikin hkm ilgili maddede muhafaza edilmektedir. Bir siyas partinin kapatlmas, bal bana bir meyyide tekil etmektedir. Kapatmaya neden olan yelere ayrca siyas yasak uygulamak, siyasetin alann gereinden fazla daraltabilmektedir. Dier yandan, kapatmaya neden olan fiiller su tekil ediyorsa bu kiilere ynelik ceza meyyideler zaten uygulanabilecektir. Bu gerekelerle, siyas partilerin kapatlmas rejiminde kapatmaya sebep olan parti mensuplarna ynelik olarak milletvekilliinin dmesi dndaki yaptrmlara yer verilmemitir. Madde 39- 1982 Anayasasnn kamu hizmetine girme hakkn dzenleyen 70 inci maddesi ile mal bildirimini dzenleyen 71 inci maddeleri birletirilerek tek madde altnda yeniden dzenlenmitir. Madde 40- nceki anayasalarda da bulunan bu hkm, hakkn znesi olarak Trk kelimesi yerine vatanda kelimesini kullanmak suretiyle aynen korunmutur. Madde 41- 1982 Anayasasnn 73 nc maddesinde ngrlen ilkeler byk lde korunmutur. Sz edilen madde ile vergi, resim, har ve benzeri mal ykmllklerin muaflk, istisna, indirim ve oranlarna ilikin hkmlerinde kanunun belirttii alt ve st snrlar iinde deiiklik yapma konusunda Bakanlar Kuruluna verilen yetkinin, mahall idareler tarafndan tarh, tahakkuk ve tahsil edilen vergi, resim, har ve benzeri mal ykmllkler iin de mahall idarelerin karar organlarna tannmas salanmaktadr. Bu suretle, Avrupa Yerel Ynetimler zerklik artnn mahall idarelerle ilgili olarak ngrd ilkelerden birinin daha lkemizde hayata geirilmesi mmkn olacaktr. Madde 42- Bu madde, benzer zelliklere sahip hakk birletirmektedir. Kamusal otoriteler ve zel kurulularn elinde bulunan kiisel ya da kamusal bilgi ve belgelere erime hakk, ynetimde effafln salanmas ve kiilerin kendileriyle ilgili bilgileri renip gerektiinde dzeltebilmeleri asndan olduka nemlidir. nceki anayasalarda bulunan dileke ve bavuru haklar korunmutur. Maddede yabanclarn bilgi edinme haklar mtekabiliyet esasna dayal olarak kabul edilirken dileke ve bavuru haklar, mtekabiliyet artna bal olmakszn yabanclar da kapsayacak ekilde herkese tannmtr.

Madde 43- Madde, ailenin toplumun temeli olduu ifadesiyle evrensel sosyolojik ve ahlk bir gereklie iaret etmekte, bu gereklii normatif olarak dzenlemeye tbi tutarken, Anayasann ve evrensel hukuk normlarnn temel ilkelerinden biri olan eitlik ilkesini vurgulamakta ve ailenin bu nitelikleri ile her trl korumadan yararland belirtilerek Devletin grevlerinin genel erevesi izilmi olmaktadr. Madde 44- ocuk haklar, insan haklar kavramnn tarih geliiminin ortaya kard ve uluslararas belgelerle birok yeni anayasada yer verilen bir hak kategorisidir. Trkiyenin de onaylad Uluslararas ocuk Haklar Szlemesinin zn ifade eden bu madde ile ocuk haklar, Anayasal gvenceye kavuturulmu olmaktadr. Bylece, Cumhuriyetin temelini oluturan mill egemenlik gnn, Atatrkn adalama idealinin en anlaml vurgularndan birini oluturacak biimde, dnya ocuklaryla birlikte kutlayan Trkiyenin ocuklarna verdii deeri hayata geirecek somut politikalarn ana erevesi de belirlenmitir. Madde 45- Maddenin birinci fkras, Evrensel nsan Haklar Beyannamesi ve Avrupa nsan Haklar Szlemesi bata olmak zere, uluslararas temel hukuk normlar uyarnca yeniden dzenlenmitir. Buradaki maksat, Anayasa tarafndan insann madd ve manev varlnn gelimesi ile ilgili grevler yklenmi olan Devletin, eitim gibi insan kiiliini oluturan temel bir ilevi yerine getirirken bireysel tercih imknn ieren bir serbestlik alanna da dikkat etmesi gerektiini vurgulamaktr. ada hrriyeti demokrasi ilkeleriyle uyumlu bu yaklam uyarnca, maddede eitim ve retimin demokratik, lik ve ada eitim esaslarna uygun ekilde yaplaca zenle vurgulanmaktadr. Beinci fkrada, eitim ve retim dilinin Trke olduu belirtilmitir. Trkiye Cumhuriyetinin resm dilinin Trke olduu, deitirilemez maddelerden olan 3 nc maddede dzenlenmitir. Dolaysyla, her trl resm yazmalarda olduu gibi, eitim ve retimde de kullanlacak olan dil Trkedir. Bununla beraber, Trkenin yannda dier dillerde de eitim ve retim yaplabilmesini salamak amacyla bu fkraya yeni bir hkm eklenmitir. Buna gre, Trkeden baka dillerin eitim ve retimde kullanlmasna ilikin esaslar, demokratik toplum dzeninin gerektirdii eitlik, oulculuk ve katlmclk gibi ilkelere uygun olarak kanunla belirlenecektir. Alternatif 1 ve 2

Ayn ekilde altnc fkra hkm, kltrel farkllklar ile bireysel hayat tarz tercihlerinin tezahr niteliinde olan klk kyafet farknn, insann rt yan tamamlam olmakla hayatyla ilgili tercihlerini de bilinli bir biimde yapabileceinin kabul edildii bir a olan yksekretim anda bu temel hak ve hrriyetten yararlanmaya engel oluturmamas gerektii mlhazasyla oluturulmutur. Ayrca, bu maddedeki dzenlemeler, hem hrriyeti ve oulcu demokratik toplum dzeninin gerekleriyle hem de Birlemi Milletler ve Avrupa Birlii normlaryla Trkiyenin anayasal dzeni arasnda gerek bir uyumu da gerekletirmi olmaktadr. nceki anayasalarda da bulunan ve milletleraras anlamalarn sakl olduunu belirten hkm son fkra olarak muhafaza edilmitir. Bununla, bata Lozan Andlamas olmak zere Trkiyenin taraf olduu andlamalarda eitim ve retime ilikin farkl hkmlerin korunmas amalanmaktadr. Madde 46- ada toplumun en temel ve vazgeilmez niteliklerinden biri olan bireyin alma hrriyeti, bireye szleme ve teebbs serbestlii tanyan bir negatif hrriyet olarak Devletin ne yapmamas gerektiini gstermektedir. Bu nitelii ile Anayasann Kiinin Haklar ve Hrriyetleri blmnde dzenlenmi olan alma hrriyetinden farkl olarak alma hakk, Devletin sosyal ve ekonomik hayatta neleri yapmas gerektiini dzenleyen, bu ynyle de hem Devlete bir dizi devler ykleyen, hem de bireylere Devletten bu devlerini yerine getirmesini talep etme yetkisini tanyan bir pozitif hak niteliindedir. Sadece sosyo ekonomik bakmdan gsz konumda olan emeiyle geinenler ve isizler gibi toplum kesimlerinin insan haysiyetine uygun asgar hayat standartlarna erimesini salamakla snrl olmayp, insanlarn ya ve cinsiyet gibi farkl zelliklerine ve yer aldklar somut hayat artlarna gre bulunduklar dezavantajl konumdan kurtulmalarn amalayan farkl muamelelere tbi klnmalarn da dzenleyen bu hkm, aslnda ada demokratik toplum dzeninin en temel gvencesi olan vatandalk bilincinin olumas iin hayat neme sahip sosyal ve ekonomik artlarn salanmas gerektiini hukuk dzeninin temelleri arasna yerletirmektedir. Madde, daha nceki anayasalarda farkl maddeler hlinde yer alm olan hkmleri yeniden ve bu defa tek bir madde hlinde dzenlemek suretiyle oluturulmutur. Madde 47- Bu hkmde 1961 Anayasasnn ilk haline paralel bir dzenleme benimsenmitir. Birinci fkrada iiler yerine alanlar terimi, emei ile geinen tm toplum kesimlerini, en geni anlamda kamu hizmeti grevlilerini de kapsayacak biimde kullanlmtr. Kamu

hizmeti grevlilerinin sendika kurma haklar phesiz dier alanlarn hakkndan farkl biimlerde dzenlenmeyi gerektirebilecektir. kinci fkra, sendikalarn yozlamasna ve demokratik dzene aykr faaliyetlerde bulunmalarna engel olacak bir gvence olarak dzenlenmitir. nc fkra, bu hakkn snrlandrlma sebeplerini ifade etmekte, bylece hakkn esas, snrlandrmann istisna olduu anlayna uygun bir biimde, kanunla getirilebilecek snrlarn snrlarn da iaret etmi olmaktadr. Madde 48- Maddenin ilk iki fkrasnda ksmen 1961 Anayasasna dnlmtr. Grev hakk sadece iiler iin anayasal bir hak olarak dzenlenmitir. i nitelii tamayan kamu hizmeti grevlilerinin bu hakla ilgili durumlar kanun koyucunun tercihine braklmtr. Toplu i szlemesi ve grev hakk ile ilgili ayrntl snrlandrma sebepleri ve hakkn ktye kullanm ile ilgili yasaklar Anayasa yerine kanunla dzenlenecek ayrntl hususlardandr. Bu nedenle, maddenin nc fkrasnda sadece bu hakkn snrlandrlmasna ilikin sebeplere iaret edilmekle yetinilmitir. Madde 49- Hem Cumhuriyetin temel nitelikleri arasnda yer alan sosyal devlet ilkesinin, hem de Birlemi Milletler Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesi ile Avrupa Birlii Sosyal art gibi ada milletleraras normlarn zorunlu bir sonucu olarak Devlet, vatandalarna salkl bir hayat srme imknn salamak ve bu anlamda etkili ileyen bir sosyal gvenlik ve yardm sistemini hayata geirmek ykmll altnda bulunmaktadr. Daha nceki anayasalarda farkl maddeler halinde ve dolaysyla sanki farkl hak kategorilerini oluturuyormu gibi ayr ayr dzenlenmi olan salk ve sosyal gvenlik ile ilgili haklar bu defa tek bir madde iinde yeniden sistemletirerek dzenleyen bu madde, en geni anlamyla salkl bir hayat srmenin sosyal gvenlik ve sosyal yardm ve hizmet kavramlarndan ayrlamayacan kabul etmi olmaktadr. Bu btnlemi anlam ile burada getirilen dzenleme, Devletin sosyo-ekonomik fonksiyonlarn en alt dzeyde tutmay amalayan liberal anlaylarn bile pratikte kanamadklar bir temeli iaret etmektedir ki bu da, salkl ve sosyal gvencesi salanm bir hayat imkn bulan vatandan sosyo -ekonomik ve siyas hayattaki katlmclnn olumlu olarak katk yapaca gl bir demo kratik meruluk zemininin olumasdr.

Madde 50-Anayasadaki sosyal devlet ilkesinin ve Avrupa Birlii ile Birlemi Milletler nezdinde imzalanp onaylanm milletleraras normlarn bir gerei olarak Devletin stlendii sosyo-ekonomik hayata ilikin devler ve bu devlere ilikin bireysel ve kollektif nitelikli haklar, Devletin devasa leklere varan bir brokratik mekanizma iinde hantallaarak hibir i yapamaz hle gelmesi veya snrl kaynaklar ile yapmas gerekenler arasndaki dengeyi iyi kuramamas gibi riskler tarafndan tehdit edilmektedir. Bu itibarla Devletin, burada yer verilen sosyal ve ekonomik haklarla ilgili olarak stlendii devleri en etkili bir biimde nasl yerine getirecei konusunda, hem tekiltlanma, hem de kaynaklarla ihtiyalar arasnda ncelikleri iyi tesbit ederek optimum bir denge kurma serbestliine sahip olmas gerekmektedir. Bu nedenle, Devletin sosyal ve ekonomik haklar ile ilgili ykmllklerinin byle bir snrnn varolduu gerei, bu madde ile hukuken de kabul edilmi olmaktadr. Madde 51- 1982 Anayasasnda 1995 ylnda yaplan deiiklikle milletvekili says drtyzelliden beyzelliye karlm, ancak yz milletvekilliinin siyas partilerin lke genelinde aldklar oya gre datlmas amacyla yaplan bu Anayasa deiikliinden beklenen sonu, bu konuda karlan kanunun Anayasa Mahkemesi tarafndan iptali sebebiyle salanamamtr. lke geneli esasna gre yz milletvekilliinin datlmasnn, uzman kadrolarn Meclise girmesini kolaylatrmas bakmndan faydal olaca gibi lke geneli baraj sebebiyle milletvekili karamayan siyas partilere lke genelinde aldklar oy orannda Mecliste temsil imkn salanmas bakmndan da faydal olaca dnlmektedir. Madde 52- 1982 Anayasasnn 77 nci maddesindeki hkm nemli lde korunmutur. Ancak, sz edilen maddede Trkiye Byk Millet Meclisi seimlerinin be ylda bir yaplmasnn ngrlmesine karlk, burada bu sre drt yl olarak ngrlm ve Cumhurbakannca verilecek karara gre seimlerin yenilenmesine ilikin hkme bu maddede yer verilmemitir. Seimlerin be ylda bir yerine drt ylda bir yaplmasnn ngrlmesinin sebebi, Anayasada be yllk bir seim dneminin ngrlmesine karlk, son dnem dnda, uygulamada seimlerin genellikle drt ylda bir yaplmasdr.

Madde 53- Madde seimlerin ertelenmesi ve ara seime dair esaslar dzenlemektedir. 1982 Anayasasnn 78 inci maddesindeki hkmler baz deiikliklerle korunmutur. ncelikle geriye brakma yerine daha ak bir kelime olan erteleme tercih edilmitir. haber7 kinci fkrada Trkiye Byk Millet Meclisinin seim dneminin be yldan drt yla indirilmesi sebebiyle, ara seimlerin genel seimden iki yl gemedike yaplamamas ngrlm; bylece, 1961 ve 1982 Anayasalarnda ara seimlere ilikin olarak yer alan seim dnemi yarlanmadan ara seime gidilmemesi ilkesi bu dzenlemede de benimsenmitir. Buna gre, boalan milletvekillii saysnn, Trkiye Byk Millet Meclisinin ye tamsaysnn yzde beini bulmas halinde, ancak genel seimin zerinden en az iki yl gemi olmas ve genel seimlere bir yldan az zaman kalmam olmas artyla ara seim yaplabilecektir. Boalan milletvekillii says, ye tamsaysnn yzde beini bulmad takdirde o seim dneminde ara seim yaplamayacak ve bu art gerekletii takdirde ara seim sadece Meclisin nc yl iinde yaplabilecektir. Ayrca, bir il veya seim evresinden milletvekili kalmamas halinde ay iinde ara seim yaplmasn zorunlu klan hkme de, milletvekillerinin seildikleri blgeyi veya kendilerini seenleri deil, btn Milleti temsil ettiklerini belirten Anayasa ilkesi gereince o il veya seim evresinde bir temsil zaaf olumayaca iin yeni dzenlemede yer verilmemitir. Madde 54- 1982 Anayasasnn rasyonelletirilmi parlmentarizm anlayna uygun olarak getirdii seimlerin Cumhurbakannca yenilenebilmesi hkm, baz nedenlerle hkmetin kurulamamasndan dolay ortaya kabilecek siyas istikrarszl ve tkankl nlemeye yneliktir. Bu nedenle, maddede yapc gvensizlik oyu da dikkate alnarak, seimlerin Cumhurbakannca yenilenebilmesi artlar yeniden sistematize edilmitir. haber7 Madde 55- 1961 Anayasasnn en iyi ileyen hkmlerinden biri olduu iin 1982 Anayasasnn 79 uncu maddesinde de aynen muhafaza edilmesi uygun grlen seimlerin genel ynetimine ilikin madde, burada da byk lde korunmutur. Maddede, baz ifade dzeltmeleri dnda, Cumhurbakannn halk tarafndan seilmesi ynndeki dzenlemenin gerei olarak Yksek Seim Kurulunun grevleri arasna Cumhurbakanl seimi tutanaklarn kabul etme grevi de eklenmitir. Yksek Seim Kurulu ile dier seim kurullarnn grev ve yetkilerinin yannda tekiltnn da kanunla dzenlenmesi ngrlmek suretiyle bu kurullara destek hizmeti verecek birimlerin

ve grevlilerinin grev ve yetkileri ile sorumluluklarnn da kanunla belirlenmesi amalanmtr. Danma Meclisinin kabul ettii metinde bulunmayan ve Mill Gvenlik Konseyi Anayasa Komisyonunca 1982 Anayasasnn 79 uncu maddesine son fkra olarak eklenen hkme, Anayasa deiikliklerine ilikin kanunlarn halkoyuna sunulmas ilemlerinin genel ynetimi ve denetiminin de milletvekili seimlerinde uygulanan hkmlere gre yaplaca ak olduundan yeni dzenlemede yer verilmemitir. Madde 56- Bu madde, Kanunu Esasnin 71 inci maddesindeki Heyeti Mebusan zasnn herbiri kendini intihap eden dairenin ayrca vekili olmayp umum Osmanllarn vekili hkmndedir ifadesiyle balayan bir anayasal gelenein devamdr. Milletin temsili ilkesi, 1924 Tekilat Esasye Kanunu, 1961 ve 1982 Anayasalarnda da yer almtr. Madde aynen korunarak temsil rejimin dayand temel bir ilkeye yer verilmitir. Madde 57- Madde, 1982 Anayasasnn milletvekili seilme yeterliliini dzenleyen 76 nc maddesi esas alnarak dzenlenmitir. Seilebilmek iin ilkokul mezunu olabilme artnn yerine ilkretim diplomasna sahip olma art getirilmi, seilmeyi engelleyen sebepler ise yeni Trk Ceza Kanununa uygun olarak yeniden belirlenmitir. 1982 Anayasasnn 76 nc maddesinin ikinci fkrasndaki dzenleme tarz sebebiyle tereddtlere yol aan hangi sularn affa uram olsalar bile milletvekili seilmeye engel olaca meselesi ise, yeni dzenleme ile tereddte yer brakmayacak ekilde akla kavuturulmutur. 1982 Anayasasnn 76 nc maddesinde tek tek saylan devlet srlarn aa vurma, terr eylemlerine katlma ve bu gibi eylemleri tahrik ve tevik sular da bir yldan daha fazla hapis cezasn gerektirdiinden maddede ayrca belirtilmesine gerek grlmemitir. Hkimler ve savclar ile bu meslekten saylanlarn, Trk Silhl Kuvvetleri ve genel kolluk mensuplarnn, valilerin, bykelilerin ve rektrlerin grevlerinin nemi sebebiyle grevlerinden ekilmedike aday olamayacaklar hkme balanm; bunlarn dndaki kamu hizmeti grevlilerinin ne gibi artlarla aday olabileceklerinin belirlenmesi ise kanuna braklmtr. Bu dzenlemelerle 1961 Anayasasnda olduu gibi aday olmann memurluktan ekilme artna balanamayacann aka ngrlmesi suretiyle, seim gvenlii bakmndan

tarafszln korunmas da gznnde bulundurularak, kamu hizmeti grevlilerinin milletvekili aday olma imknlar geniletilmitir. haber7 Madde 58- 1982 Anayasasnn milletvekili andn dzenleyen 81 inci maddesi, hukuken ayn anlama gelecek kavramlar farkl biimlerde tekrar eden, bu nedenle de yaln olmayan bir ierie sahiptir. Yaplan dzenlemeyle, tekrar nitelii tayan kavramlara yer verilmeyerek maddeye daha sade bir ierik kazandrlmtr. Madde 59- 1982 Anayasasnn 82 nci maddesi baz dzeltmelerle korunmutur. Yeni dzenlemede zel gelir kaynaklar ve zel imknlar kanunla salanm kamu yararna alan derneklerin ve Devletten yardm salayan ve vergi muafiyeti olan vakflarn ibaresine yer verilmeyerek bu dernek ve vakflarn ynetim ve denetim kurullar yelikleri ile bunlarla ilgili maddede saylan grevler, milletvekillii ile badamayan iler arasndan karlmtr. Bylece, milletvekillerinin sivil toplum kurulularyla ilikilerini snrlayan nemli bir engelin kaldrlmas amalanmaktadr. Madde 60- Yasama sorumsuzluu ve dokunulmazl, milletvekillerinin soruturma veya kovuturma korkusundan uzak ve serbeste grevlerini yapabilmeleri iin tannan bir gvencedir. Demokratik rejimlerin neredeyse tamamnda milletvekilleri bu tr gvencelere sahiptir. Bu gvencelerin asl amac, siyas iktidarlarn yargsal mekanizmalar harekete geirmek suretiyle muhalefete mensup milletvekilleri zerinde bask kurmalarn engellemektir. Krs bakl olarak da bilinen yasama sorumsuzluu, milletvekillerinin kanun yapma ve siyas iktidar denetleme srecinde grlerini serbeste ifade edebilmelerine imkn salamaktadr. Bu anlamda yasama sorumsuzluu mutlaktr ve sreklidir. Baka bir deyile, milletvekillii sona erdikten sonra da yasama almalar srasnda kullanlan oylar veya yaplan konumalardan dolay dava alamaz. Buna karlk, yasama dokunulmazl snrlanabilir ve sreli niteliktedir; belli sularda dokunulmazlk szkonusu olmad gibi, milletvekillii sona erdikten sonra da dokunulmazlk kalkmaktadr. haber7 Dokunulmazln snrlar lkelere gre deiebilmektedir. rnein Amerika Birleik Devletleri Anayasas, bu snr vatana ihanet, ar sular ve asayii ihll sular olarak belirlemektedir (m. 1/6). Alman Anayasasnda dokunulmazln snr, sust hli veya ertesi gn yakalanma durumudur (m. 46/2). Danimarka Anayasasna gre milletvekilleri, ancak sust hlinde yakalanabilir ve yarglanabilirler (m. 57). Ayn ekilde, sp anya

Anayasas sadece sust hlinde milletvekillerinin dokunulmazlnn olmadn belirtmektedir (m. 71). talya Anayasasna gre kesin mahkmiyet veya tutuklamay gerektiren bir suta sust hli dnda milletvekillerine dokunulamaz (m. 68/2). Fransz Anayasasna gre de ar sular ve orta arlktaki sularda sust hli ve kesin hkmle mahkmiyet szkonusu olduunda dokunulmazln kaldrlmas iin ayrca bir karar alnmasna gerek yoktur (m. 26/2). Alternatif 1 Trkiyede 1924 Anayasasndan itibaren yasama dokunulmazlnn temel esaslar ok fazla deimemitir. 1924 Anayasasnn 17 nci maddesi, Gerek intihabndan evvel gerek sonra aleyhine crm isnat olunan bir mebusun maznunen isticvab veya tevkifi veyahut muhakemesinin icras Heyeti Umumiyenin kararna menuttur. Cina crm mehut bundan mstesnadr hkmyle, dokunulmazln tek istisnas olarak cinayette sust halini kabul etmitir. 1961 Anayasasnn 79 uncu maddesi ise yasama dokunulmazlnn istisnasn biraz genileterek ar cezay gerektiren sust hali olarak dzenlemitir. 1982 Anayasasnn 83 nc maddesi ar cezay gerektiren sust haline, seimden nce soruturmasna balanlm olmak kaydyla Anayasann 14 nc maddesindeki durumlar da eklemitir. Ancak, 14 nc maddedeki ktye kullanma yasann hangi sular kapsad belirsizdir. Bu nedenle, nc fkrada ar ceza mahkemesinin grevine giren sularda sust hali dokunulmazlk kapsam dnda braklarak 1961 Anayasasna dnlmtr. Alternatif 2 Trkiyede 1924 Anayasasndan itibaren yasama dokunulmazlnn temel esaslar ok fazla deimemitir. 1924 Anayasasnn 17 nci maddesi, Gerek intihabndan evvel gerek sonra aleyhine crm isnat olunan bir mebusun maznunen isticvab veya tevkifi veyahut muhakemesinin icras Heyeti Umumiyenin kararna menuttur. Cina crm mehut bundan mstesnadr hkmyle, dokunulmazln tek istisnas olarak cinayette sust halini kabul etmitir. 1961 Anayasasnn 79 uncu maddesi ise yasama dokunulmazlnn istisnasn biraz genileterek ar cezay gerektiren sust hali olarak dzenlemitir. 1982 Anayasasnn 83 nc maddesi ar cezay gerektiren sust haline, seimden nce soruturmasna balanlm olmak kaydyla Anayasann 14 nc maddesindeki durumlar da eklemitir. Ancak, 14 nc maddedeki ktye kullanma yasann hangi sular kapsad belirsizdir.

nc fkrada ar ceza mahkemesinin grevine giren sularda sust halinin yannda zimmet, irtikp, rvet gibi maddede saylan baz sular da dokunulmazlk kapsam dnda braklmtr. Bu sular, zaten milletvekili seilme yeterliliini kaybettiren yz kzartc sulardr. Esasen, bu ynde hazrlanan anayasa deiiklii teklifi, 20 nci yasama dneminde Meclis Genel Kurulunun 22/3/1999 tarihli 61 inci birleiminde yaplan oylamada reddedilmitir. Milletvekillii dokunulmazln snrlandrmaya ynelik bu dzenleme, kamuoyunda bu ynde oluan beklentileri karlayacak olmas bakmndan da nemlidir. Drdnc fkrada bir yenilik olarak, milletvekillerinin dokunulmazlktan feragat

edebilmelerine imkn salanmaktadr. Ancak beinci ve altnc fkralarla uygulamada yasama almalarnn aksamasn ve keyflii nlemek asndan, dokunulmazl kaldrlan ya da feragat eden milletvekillerinin yarglanmasnda baz ek gvenceler getirilmektedir. Yedinci fkrada dokunulmazl kaldrlan, feragat eden ya da dokunulmazlk kapsam dnda bir su ileyen milletvekilleri hakkndaki davalarn Yargtayda grlecei belirtilmitir. Madde 61- 1982 Anayasasnn 84 nc maddesi, milletvekillii ile badamayan bir i yapma sebebiyle milletvekilliinin dmesi halini dzenleyen nc fkra hkm dnda aynen korunmutur. nc fkradaki milletvekillii ile badamayan bir grev veya hizmeti srdrmekte srar etme art ise kaldrlarak, bu tr ileri srdrd tesbit edilen milletvekilinin milletvekilliinin drlmesi mmkn klnmtr. Madde 62- 1982 Anayasasnn ayn balkl 85 inci maddesi baz dzeltmelerle korunmutur. Sz edilen maddede, istifa eden milletvekilinin milletvekilliinin dmesine Trkiye Byk Millet Meclisince karar verilmesi halinde de bu kararn Anayasaya, kanuna veya tze aykrl iddias ile iptali iin Anayasa Mahkemesine bavurulabilmesi ngrlmekte iken yeni dzenlemede bu kararlara kar iptal talebinde bulunma hakk tannmamaktadr. Esasen istifa eden bir milletvekilinin, istifasnn geerli olduunun da tespit edilmesinden sonra, milletvekilliinin dmesine ilikin karara kar iptal talebinde bulunmas dnlemez.

Dier taraftan, ilgili milletvekilinin yannda bir dier milletvekiline de iptal isteminde bulunma yetkisinin tannmasnn geerli bir gerekesi bulunamayacandan, buna ilikin hkme de yeni dzenlemede yer verilmemitir. Madde 63- Milletvekili denek ve yolluklaryla ilgili olarak 1961 ve 1982 Anayasalarnda ngrlen ilkeler bu dzenlemede de korunmu ve denein aylk tutarnn en yksek Devlet memurunun almakta olduu miktar, yolluun da denek miktarnn yarsn aamayaca hkme balanmtr. Milletvekillerine denecek denek ve yolluklarn kendilerine balanan emekli ayl ve benzeri demelerin kesilmeyeceine ilikin olarak 1982 Anayasasnn 86 nc maddesinde yer alan hkm de muhafaza edilmitir. Madde 64- 1982 Anayasasnn 87 nci maddesi yeniden dzenlenerek muhafaza edilmitir. Madde, daha kolay anlalabilmesi iin bentler halinde yeniden dzenlenmitir. Genel ve zel af iin nitelikli ounluun aranmasna ilikin hkmn, sadece ceza hukukuna ilikin olduu aktr. Madde 65- 1982 Anayasasnn 88 inci maddesi aynen muhafaza edilmektedir. Buna gre, kanun teklifleri milletvekilleri tarafndan yaplmakta; kanun tasarlar ise Bakanlar Kurulunca Trkiye Byk Millet Meclisine sunulmaktadr. Madde 66- Kanunlarn Cumhurbakannca yaynlanmasn dzenleyen bu maddede nceki anayasalarda olmayan iki yenilik mevcuttur. Birincisi, Trkiye Byk Millet Meclisinin kendisine bir kez daha grlmek zere gnderilen kanunu aynen kabul etmesi durumunda Cumhurbakannn bu kanunu yaynlama sresi gne indirilmitir. Bunun sebebi, Cumhurbakannn zaten kanunu daha nce incelemi olmasdr. kincisi, maddeye Cumhurbakannn onbe gn iinde geri gndermedii veya yaynlamad kanunlarn Meclis Bakan tarafndan yaynlanacana dair bir hkm eklenmitir. Bunun amac da, kanunlarn yaynlanmasnda ortaya kabilecek muhtemel gecikmeleri ve belirsizlikleri ortadan kaldrmaktr. Madde 67- 1961 ve 1982 Anayasalaryla yaplan dzenlemeler byk lde korunmutur. 1982 Anayasasnn 90 nc maddesinin son fkrasnda 2004 ylnda yaplan deiiklikle, usulne gre yrrle konulmu temel hak ve hrriyetlere ilikin milletleraras

andlamalarla kanunlarn atmas halinde milletleraras andlama hkmlerinin esas alnaca ilkesi kabul edilmitir. Bu deiiklik, temel hak ve hrriyetlerin korunmas bakmndan nemli bir ileri adm tekil etmekle birlikte, bu konuda hkm verme yetkisinin btn mahkemelere tannm olmas lke dzeyinde itihat farklarna neden olabilecei gibi, bu mahkemelerin tabiatyla sz konusu kanunu iptal etme yetkisine sahip olmaylar dolaysyla kanunun akbeti hakknda da belirsizlik devam edecektir. Temel hak ve hrriyetlere ilikin milletleraras andlamalarla kanunlarn farkl hkmler iermesi halinde milletleraras andlama hkmlerinin esas alnmas ynndeki dzenleme yerine, kanunlarn temel hak ve hrriyetlere ilikin milletleraras andlamalara aykr olamayacann ngrlmesi ve 118 inci madde ile anlan durumlarda kesin karar verme ve gerekirse ilgili kanunu iptal etme yetkisinin Anayasa Mahkemesine verilmesiyle, bu sakncalar bertaraf edilmi ve birey hrriyetleri asndan ok daha gvenceli bir durum salanm olacaktr. haber7 Madde 68- Gnmzn karmaklam ve uzmanlk gerektiren devlet hayat iinde grevini gerei gibi yerine getirebilmesi iin Bakanlar Kuruluna, pozitif bakmdan kanunlarla ayn gte olan kanun hkmnde kararname karma yetkisi verilmektedir. 1961 Anayasasnn Trkiye Byk Millet Meclisinin grev ve yetkilerine ilikin 64 nc maddesinde 1971 ylnda yaplan deiiklikle hukukumuza giren kanun hkmnde kararname messesesi 1982 Anayasasnda ayr bir madde olarak dzenlenmi ve kanun hkmnde kararnamelerle ilgili olarak baz yenilikler getirilmitir. Ancak 1982 Anayasas dnemindeki kanun hkmnde kararname uygulamas da Anayasa Mahkemesinin iptal kararlarnda getirdii yeni ltler sebebiyle srekli skntlara yol am ve ok sayda yetki kanunu ile kanun hkmnde kararname hakknda verilen iptal kararlar sebebi ile bu messese uygulanamaz hale gelmitir. Uygulamadaki bu sorunlarn giderilmesi amacyla, ncelikle 6 nc maddeye eklenen bir hkmle kanun hkmnde kararnamelere ilikin hkmler sakl tutularak, bu messesenin yasama yetkisinin devredilmezlii ilkesi ile elimedii akla kavuturulmaktadr. Anayasann ikinci ksmnn birinci, ikinci ve nc blmlerinde yer alan temel hak ve hrriyetler ile bte dndaki her konu kanun hkmnde kararnamelerle dzenlenebilecektir. Bu erevede, Anayasada kanunla dzenlenmesi ngrlen konularda da, yukarda belirtilen

istisnalar dnda kanun hkmnde kararnameler karlabilecei aktr. Bylece, rnein kanun hkmnde kararname ile bakanlklarn kurulu ve grevlerinin veya memurlarn ve dier kamu grevlilerinin mal haklarnn dzenlenip dzenlenemeyecei gibi konulardaki tereddtlerin de kaldrlmas amalanmaktadr. Skynetim ve olaanst hal kanun hkmnde kararnameleri kaldrldndan, bunlarn temel hak ve hriyetlere ilikin dzenleme yasandan istisna tutulmas konusundaki hkme de yeni dzenlemede yer verilmemitir. 1961 ve 1982 Anayasalarnda yer alan ve yetki kanununda, karlacak kanun hkmnde kararnamenin amacn, kapsamn, ilkelerini ve kullanma sresini belirtmeyi zorunlu klan hkm de gerek amac iyi ifade etmemesi, gerekse uygulamalarn da ortaya koyduu zere teknik olarak yanl olmas sebebiyle dzeltilerek yeniden dzenlenmitir. ncelikle, 1982 Anayasasnn 91 inci maddesinde, karlacak kanun hkmnde kararnamenin amacnn, kapsamnn, ilkelerinin ve kullanma sresinin yetki kanununda gsterilmesi gerektiinin hkme balanmasna ramen, uygulamada doru olarak, yetki kanununun amac, kapsam, ilkeleri ve kullanma sresi gsterilmitir. Ancak, yasama organ hangi amalarla ve hangi konularda kanun hkmnde kararname karlaca hakkndaki iradesini aka ortaya koyarak yetki kanunlar karmasna ramen, Anayasa Mahkemesi zaman zaman ama, kapsam ve ilke unsurlarnn yeterli aklkta olmad gerekesiyle iptal kararlar vermitir. Bu sebeple, yaplan dzenlemeyle nce yukarda belirtilen yanl ifade dzeltilmi; ayrca ama, kapsam ve ilkeler yetki kanununun unsurlar olmaktan karlarak yetki kanununun konusunun gsterilmesi ngrlmtr. Yetki kanununda ama, kapsam ve ilkelerin gsterilmesi zorunluluunun ngrlmemesi, Bakanlar Kuruluna snrlar belli olmayan bir alanda kanun hkmnde kararname karma yetkisinin verildii anlamna gelmez. Trkiye Byk Millet Meclisinin, yetki kanununun konusunu, geerlilik sresini ve bu sre iinde birden fazla kanun hkmnde kararname karlp karlmayacan gstermesi, Bakanlar Kuruluna belli konularda kanun hkmnde kararname karma yetkisi vermeye ilikin iradesini ak olarak ortaya koymas iin yeterlidir ve 6 nc madde gereince yasama yetkisinin devredilmezlii ilkesiyle de elimeyecektir. Dier taraftan, 1961 Anayasasnda bulunmayan ve 1982 Anayasas ile getirilen Bakanlar Kurulunun istifas, drlmesi veya yasama dneminin bitmesinin, belli bir sre iin

verilmi olan yetkinin sona ermesine sebep olmayaca ynndeki hkme de zait olduu iin yer verilmemitir. Yine 1961 Anayasasnda bulunmayan ve 1982 Anayasas ile getirilen yeniliklerden biri olan kanun hkmnde kararnamenin yetki kanununun sresinin bitmesinden nce onaylanmas srasnda yetkinin son bulduu veya sre bitimine kadar devam ettiinin belirtilmesi zorunluluunu ngren hkme de yukarda belirtilen gereke ile yer verilmemitir. Ayrca, kanunlarn Cumhurbakannca yaynlanmas ile ilgili ilke ayn gereke ile kanun hkmnde kararnameler iin de ngrlmtr. haber7 Madde 69- 1982 Anayasasnn ayn balkl 92 nci maddesi baz dzeltmelerle korunmu, ancak Trkiye Byk Millet Meclisinin toplant halinde olmad bir dnemde lkenin ani bir silhl saldrya uramas ve bu sebeple silhl kuvvet kullanlmasna derhal karar verilmesinin kanlmaz olmas halinde, Cumhurbakannn Trk Silhl Kuvvetlerinin kullanlmasna karar verebilmesi lke savunmas bakmndan da siyas sorumluluu bulunan Babakann teklifi artna balanmtr. Bu dzenleme de, parlmenter rejimin temel ilkelerine uygun olarak Cumhurbakannn hukuk durumunun yeniden belirlenmesinin gereidir. Madde 70- 1982 Anayasasnn ayn konuya ilikin 93 nc maddesi byk lde muhafaza edilmitir. Ara verme veya tatil srasnda Meclisi dorudan doruya toplantya arma yetkisi tannanlar arasna Bakanlar Kurulu da eklenmi; bu ekilde toplanan Mecliste ncelikle bu toplanty gerektiren konu grlmeden ara verme veya tatile devam edilemeyecei ynndeki hkme ise toplantya arma gereinin yerine getirilecei ak olduundan ve bu husus tzkte dzenlenecek nitelikte bulunduundan yeni dzenlemede yer verilmemitir. Madde 71-Trkiye Byk Millet Meclisi seimlerinin be yl yerine drt ylda bir yaplmas ynndeki deiikliin gerei olarak yaplan ve ikinci devre iin seilen Bakanlk Divannn grev sresinin yl yerine genel seimlere kadar srmesini ngren deiiklik dnda, 1982 Anayasasnn 94 nc maddesindeki dzenleme baz ifade deiiklikleri yaplarak korunmutur.

Madde 72- 1982 Anayasasnn ayn konuyu dzenleyen 95 inci maddesinin son fkras Meclis tz ile dzenlenebilecek hususlar ierdiinden yeni metne alnmam; maddenin dier hkmleri baz ifade deiiklikleri yaplarak muhafaza edilmitir. Madde 73- 1961 Anayasasnn 86 nc maddesinde ngrlen ye tamsaysnn salt ounluu ile toplanma ve katlanlarn salt ounluu ile karar verme zorunluluu sebebi ile bu dnemde Meclisin toplanma ve karar almasnda zorluklarla karlalmtr. 1982 Anayasasnn ayn balkl 96 nc maddesinin gerekesinde bu zorluklara iaret edilerek, maddenin Meclis toplantlarna istikrar getirmesi ve daha kolay karar alnmas amacyla yeniden dzenlendii belirtilmitir. 1982 Anayasasnn gerekesinde yaplan dzenlemenin Trkiye Byk Millet Meclisinin toplanmasn kolaylatrd akland halde, bu haliyle de maddenin yanl yorumlanmaya ak olduu anlalmtr. Nitekim, maddede yer alan Anayasada, bakaca bir hkm yoksa, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn en az te biri ile toplanr ve toplantya katlanlarn salt ounluu ile karar verir eklindeki hkm, 11 inci Cumhurbakannn seiminde farkl yorumlara konu olmutur. 1982 Anayasasnn Cumhurbakan seimine ilikin 102 nci maddesinde bakaca bir toplant nisab bulunduu ileri srlm ve nihayet bu tez Anayasa Mahkemesi tarafndan da kabul edilmitir. Yaplan dzenlemeyle, bu tr yorumlar ve tartmalar ortadan kaldrmak maksadyla, Meclisin tm kararlar iin tek bir toplant nisab ngrlmtr. Buna gre Meclis, herhangi bir karar alrken ye tamsaysnn en az te biri ile toplanmak durumundadr. Bunun dnda Anayasada bakaca bir zel toplant yeter says bulunmamaktadr. Buna karlk, karar yeter says konusunda nceki anayasalarn genel ve zel kurallar korunmutur. Madde 74- 1982 Anayasasnn ayn balkl 97 nci maddesi, kk ifade dzeltmeleri dnda aynen muhafaza edilmitir. Madde 75- 1982 Anayasasnn ayn konuyu dzenleyen 98 inci maddesi byk lde korunmutur. 1982 Anayasasnn mezkr maddesinin ikinci fkrasnda, soru nergeleri iin yer alan Bakanlar Kurulu adna ibaresine, tzkte ak bir dzenleme bulunduundan, Anayasada yer verilmemitir.

Madde 76- 1982 Anayasasnn gensoruyu dzenleyen 99 uncu maddesi, yapc gvensizlik oyuna ilikin yeni dzenleme dnda byk lde korunmutur. Yapc gvensizlik oyunun asl amac, hkmet istikrarn korumaktr. Bylece, ykmakta birleen parlmento ounluunun yeni bir Bakanlar Kurulu oluturmak konusunda da birlemesi hedeflenmektedir. Tek bir partinin parlmentoda salt ounluu elde ederek hkmeti kurabildii rnekler bakmndan yapc gvensizlik oyuna ihtiya duyulmayabilir. Zaten doas gerei tek parti ile kurulan hkmetler, hkmet istikrarn parlmenter dzenin artlar iinde azam olarak korumaktadr. Ancak koalisyon hkmetlerinin kanlmaz olduu artlarda, bu tr hkmetlerin kar karya kald en nemli glk, hkmetin istikrar meselesidir. Trkiye gibi demokrasinin gerei olan uzlama geleneinin yeterince mevcut olmad bir ortamda koalisyon hkmetlerinin krlganl da gl bir ihtimaldir. Nitekim, zellikle 1970lerin ikinci yarsna hkim olan tecrbeler bunu kantlamaktadr. Bu yzden, koalisyon hkmetlerinin krlganln bertaraf etmek, bu tr hkmetlere azam istikrar salamak bakmndan yapc gvensizlik oyunun kabul byk nem tamaktadr. Madde 77- 1982 Anayasasnn meclis soruturmasn dzenleyen 100 nc maddesi baz ifade deiiklikleri yaplarak korunmutur. Madde 78- Trkiyede Cumhurbakanl seimleri, zellikle 1961den itibaren, srekli gerilime ve ou kez de siyas krizlere yol amtr. Bu durum, ksmen Cumhurbakanl makamnn sembolik deerinden, ksmen de sahip olduu grev ve yetkilerin fazla olmasndan kaynaklanmaktadr. Cumhurbakannn halk tarafndan seilmesi yntemi, bu tr krizlerin ortadan kalkmasna, dolaysyla siyas istikrara cidd bir katk salayacaktr. Ayrca, dorudan halk tarafndan seim Cumhurbakannn belirlenmesinde siyaset d unsurlarn mdahalesini engelleyecek, bylece ortaya kan demokrasi ann byk lde kapanmasn salayacaktr. Cumhurbakannn halk tarafndan iki turlu bir seimle seilecek olmas temsil krizi tartmalarn da sonlandracaktr. Dier yandan, Cumhurbakannn halk tarafndan seilmesinin parlmenter sistemle badamadna dair gr ve dnceler, teorik ve ampirik olarak yanltr. Parlmenter sistemlerde cumhurbakannn sembolik yetkilere sahip olmas esastr, dolaysyla onun nasl seildii tli bir konudur. Avrupada parlmenter sistemle ynetilen bir ok lkede cumuhurbakan ya da devlet bakan halk tarafndan seilmektedir. Sonu olarak, Cumhurbakannn halk tarafndan seilmesi, gerek daha demokratik bir yntem oluu, gerek parlmento iinde gereksiz tkanmalar yaanmas ihtimalini ortadan kaldrmas nedeniyle tercih edilmitir.

Cumhurbakannn grev sresi be yla indirilmi, fakat Avrupa lkelerindeki genel eilime uygun olarak, en ok iki defa seilebilmesi ngrlmtr. Yeniden seilebilme, bu grevi baaryla yrten cumhurbakannn birikim ve tecrbesinden yararlanmay da mmkn klacaktr. Ayrca bu yntemle, Cumhurbakannn halk nnde hesap verebilmesine de imkn salanmtr. Cumhurbakan seilenin, varsa partisi ile iliiinin kesilmesi ve Trkiye Byk Millet Meclisi yeliinin sona ermesi hkm muhafaza edilmitir. Cumhurbakanlna seilebilmek iin yksek renim grme art kaldrlm, (kabul edilen alternatife gre kalacak veya kacak) Cumhurbakan adaylarnn yirmi milletvekilinden baka, ikiyzbin semence de gsterilmesi, katlmc demokrasi ilkelerine daha uygun bir zm olarak benimsenmitir. Madde 79- Bu maddede Cumhurbakannn halk tarafndan seiminin esaslar dzenlenmitir. Kabul edilen sistem, Cumhurbakannn mutlaka geerli oylarn ounluunu kazanmasn zorunlu klmak suretiyle, temsil kabiliyetini, dolaysyla demokratik meruluu glendirmektedir. Bir ihtimal olarak ikinci turda tek adayn kalmas halinde oylama referandum eklinde yaplarak seim sreci tamamlanabilecektir. Madde 80- Anlamlarnn geni, belirsiz ve takdire elverili olmalar nedeniyle, 2 nci madde metninden karlan ve insan haklar vurgusunu zayflatan milletin huzur ve refah, mill dayanma ve adalet iinde ibaresi karlarak ve baz ifadeler eklenerek 1982 Anayasasnn 103 nc maddesi muhafaza edilmitir. Madde 81- Parlmenter rejimlerde devlet bakanlar veya cumhurbakanlar, devleti ve milletin birliini temsil eden sembolik bir konuma sahiptir. Nitekim, parlmenter rejimin tekml olarak ortaya kt ngilterede Tacn yetkileri gnmzde tamamen sembolik bir karaktere brnmtr. Almanya, talya ve srail gibi balca parlmenter cumhuriyetlerde de cumhurbakanna nemli yetkiler tannmamtr. Hatta cumhurbakannn halk tarafndan seildii rlanda, Bulgaristan ve ksmen Avusturyada bile, cumhurbakanlar sembolik bir konumdadrlar. Cumhurbakanna baz nemli yetkilerin verildii Portekiz, Yunanistan, Finlandiya gibi parlmenter rejimlerde ise zamanla bu yetkilerde kstlamalara gidilmitir. Dolaysyle, parlmenter rejimlerde cumhurbakannn yetkilerinin kstlanmas ynnde bir eilim mevcuttur.

Trkiyede Cumhurbakannn 1982 Anayasasnn 104 nc maddesinde listelenen grev ve yetkileri, parlmenter rejimle badamayacak kadar genitir. Bu kadar fazla yetkiye sahip bir Cumhurbakannn bulunduu lkede yrtmenin iki bal hale gelmesi ve bu iki ba arasnda iktidar atmasnn yaanmas kanlmazdr. 1982 Anayasas yrrle girdikten sonra bu atma srekli yaanmtr. Bu nedenle, Cumhurbakannn grev ve yetkilerinin azaltlarak, bunlarn ilgili kurum ve kurululara datlmas parlmenter sistemin normallemesi bakmndan gereklidir. Cumhurbakannn yetkilerinin dzenlenmesinde parlmenter rejim ilkeleri, yetki ve sorumluluun paralellii kural ve 1961 Anayasasnca benimsenen sistem esas alnmtr. Bu erevede 1982 Anayasasnn 104 nc maddesinin birinci fkrasnda yer alan Anayasann uygulanmasn, Devlet organlarnn dzenli ve uyumlu almasn gzetir cmlesi karlmtr. Bu yetki ok geni ve belirsiz olduu gibi, hangi yntemlerle yerine getirilecei de ak deildir. Bu nedenle byle bir cmleye maddede yer verilmemitir. 1982 Anayasasnn 104 nc maddesinde saylan dier yetkilerin bir blm Anayasann ilgili maddelerinde zaten mevcut olduundan, bir blm de parlmenter rejim ilkelerine uygun olarak kaldrldndan, bu maddede ayrca saylmalarna gerek grlmemitir. Ayn ilkeler uyarnca, ikinci fkrada Cumhurbakannn sadece Genelkurmay Bakan, vali ve bykelilerin atanmalarna ilikin Bakanlar Kurulu kararnamelerini imzalayaca, bunun dnda hangi kararnameleri imzalayacann kanun tarafndan dzenlenecei belirtilmitir. Bylece, yrtme organnn sorumlu kanad olan Bakanlar Kurulunun konumu glendirilmitir. Dier yandan, Cumhurbakannn tek bana yapabilecei ilemler, Bat rneklerinde olduu gibi tahdid olarak saylarak, tartma yaratabilecek belirsizliklere son verilmitir. Madde 82- 1982 Anayasasnda yer alan Cumhurbakannn tek bana yapt ilemlere kar yarg yolunun kapal olduuna dair hkm, Cumhuriyetin deitirilemez niteliklerinden biri olan hukuk devleti ilkesine aykr olduu iin benimsenmemitir. kinci fkrada Cumhurbakannn Yce Divana sevkedilmesi durumunda grevinin sona erecei belirtilmek suretiyle, bu konudaki belirsizliklere ve gereksiz tartmalara son verilmitir. Ayrca Cumhurbakannn sorumluluu konusunda hangi sularn vatana ihanet

suu tekil edeceinin kanunla belirlenmesi ngrlerek, su ve cezalarn kanunlii ilkesine uygunluk salanmtr. nc fkrada Cumhurbakannn kiisel sularndan dolay yasama dokunulmazl hkmlerine tbi olaca hkme balanarak mevcut belirsizlik ortadan kaldrlmtr. Madde 83- 1982 Anayasasnn Cumhurbakanl makamnn seim dndaki sebeplerle boalmas durumundaki vekleti dzenleyen 106 nc maddesi, vekillik yerine veklet kelimesinin kullanlmas dnda, aynen korunmutur. Madde 84- Maddede, parlmenter rejimlerde yrtmenin yetkili ve sorumlu kanad olan Bakanlar Kurulunun kuruluu dzenlenmektedir. Anayasa geleneimizde Babakan Cumhurbakan tarafndan milletvekili olanlar arasndan atanmaktadr. nceki anayasalarda olduu gibi, burada da hangi milletvekilinin Babakan olarak atanacana dair ayrntl dzenlemeye gidilmemitir. Cumhurbakannn Meclis ounluuna sahip siyas partinin genel bakanna hkmeti kurma grevi vermesi anayasal teamldr. Babakann atanmasnda temel kriter, atanan milletvekilinin genel seimler sonras oluan parlmentoda ounluk iradesini temsil etmesi ve bu anlamda gvenoyu alma sorununun bulunmamasdr. Bakanlarn Cumhurbakannca atanacana dair kural, parlmenter rejimin devlet

bakanlarna tand sembolik grevlerden biridir. Bakanlarn belirlenmesinde yetki ve sorumluluk tamamen Babakana aittir. 1982 Anayasasnn Bakanlar Kurulunda milletvekili olmayan kiilerin de bakan olarak grevlendirilebileceine dair hkm, parlmento dnda bulunan uzmanlardan da yararlanmay mmkn kld iin, aynen korunmutur. Madde 85- nceki anayasalarda yer alan Bakanlar Kurulunun greve balamas ve gvenoylamasna ilikin hkmler, burada da aynen korunmutur. Gvenoyu, parlmenter rejimin temel kavramlarndan biri olup yrtmenin yasama karsndaki sorumluluunu ve hesap verebilirliini ifade etmektedir. Yasama organnn anayasal denetim yollaryla hkmeti denetleyebilmesi iin ncelikle Bakanlar Kurulunun programn tartp ona gvenoyu vermesi gerekmektedir. Dier yandan gvenoylamas, hkmetin izleyecei temel politikalar konusunda parlmentoyu bilgilendirmesi ve bu politikalarn hayata geirilmesi iin ondan yetki almas olaydr. Zira, Bakanlar Kurulunun grevde kalmas ve politikalarn uygulayabilmesi, kanun koyucu organdan alaca destee baldr.

Madde 86- 1961 ve 1982 Anayasalarnn paralel hkmleri aynen korunmutur. Babakann grev esnasnda bakanlaryla deerlendirme yaptktan sonra gvenoyu istemesi, hkmetin gven tazelemesi ve dolaysyla g kazanmas iin bavurulabilen yollardan biridir. Yasama organ asndan da bu, hkmeti sorgulayp hesap sormann msait bir zeminidir. Dier yandan, gven isteminin reddinin ye tamsaysnn salt ounluuyla mmkn olmas, siyas istikrarszlklar nlemeye dnk bir dzenlemedir. Madde 87- nceki anayasalarda da yer alan bu madde muhafaza edilmitir. Madde 88- Bu madde bakanlklarn kurulmas ve kaldrlmas ile grev ve yetkilerinin kanunla dzenleneceine dair 1982 Anayasasnn 113 nc maddesindeki hkm muhafaza etmektedir. Ancak, bakanlklarn tekilt yapsnn, 1961 Anayasasnn 106 nc maddesinde olduu gibi, kanunun koyduu esaslara gre dzenlenmesine imkn verilmitir. Bylece bakanlklarn birimlerinin ve bakanlk tekiltna ilikin dier hususlarn, kanunun ngrd esaslara gre dzenleyici ilemlerle belirlenmesi ve dzenlenmesi mmkn olacaktr. Madde 89- Bu maddenin amac, Anayasann 54 nc maddesi erevesinde Meclis seimlerinin Cumhurbakannca yenilenmesi durumunda tarafsz bir Bakanlar Kurulunun ynetiminde lkenin seime gtrlmesini salamaktr. nceki anayasalarda yer alan seimlerden nce Adalet, ileri ve Ulatrma bakanlarnn ekilmesine ve yerlerine Babakanca bamsz kiilerin atanmasna dair hkme bu maddede yer verilmemitir. Bunun temel sebebi, byle bir tedbirin iletiim ve gvenlik teknolojisinin gelitii gnmzde anlamn yitirmi olmasdr. Madde 90- 1982 Anayasasnn 117 nci maddesinde yer alan Genelkurmay Bakannn savata Bakomutanlk grevlerini Cumhurbakan namna yerine getireceine ilikin ibareye yeni dzenlemede yer verilmemi ve Genelkurmay Bakannn atanma usul Cumhurbakannn grev ve yetkilerini dzenleyen maddede belirtildiinden burada tekrarlanmadan 1982 Anayasasndaki dzenleme korunmutur. Madde 91Birinci Alternatif: Babakann Bakanl

Mill Gvenlik Kurulu, 1961 Anayasas ile kurulduundan bu yana eletirilerin odanda olmutur. Kurulun tamamen kalkmasn isteyenler olduu gibi glendirilerek muhafazasn savunanlar da bulunmaktadr. zellikle ABDdeki 11 Eyll terr saldrlarndan sonra, gvenlik kavramnn kuatc bir ekilde gelimesi, bu tr kurumlarn muhafazas ynndeki eilimleri de glendirmitir. Bulgaristan, Romanya ve Polonya gibi baz lkelerin nispeten yeni saylabilecek anayasalarnda benzer ileve sahip kurumlar ngrlmektedir. Ancak bu anayasalar, mill gvenlik ya da mill savunma kurullarnn genel ilevini belirtip bunlarn yaps ve ileyiiyle ilgili dzenlemeleri kanuna brakmaktadr. Bu kurullarn oluumunda ve ileyiinde sivil siyas irade hibir duraksamaya yer vermeyecek ekilde belirleyicidir. En nemlisi, demokratik lkelerde bu tr kurullar, siyasal sorumlulua ve hesap verebilirlik zelliine sahip hkmet ya da devlet bakanlarnn bakanlnda toplanmaktadr. Esasen bu durum normaldir, nk parlmenter demokrasilerde mill gvenlik politikalarn belirleme ve uygulama yetkisi hkmetlere aittir. Nitekim lkemizde de mill gvenliin salanmasndan Trkiye Byk Millet Meclisine kar Bakanlar Kurulu sorumludur. Bu nedenle, mill gvenlik konusunda hkmete istiar nitelikte gr sunan Mill Gvenlik Kurulunun bakannn Babakan olmas, parlmenter rejimin esaslarna daha uygundur. Dier yandan, parlmenter sistemin ngrd yetkilerin ok tesinde yetkilere sahip klnan Cumhurbakannn lkenin en etkili anayasal kurumlarndan birine de bakanlk ediyor olmas, siyasal sistem iindeki arln iyice artrmaktayd. Babakann Mill Gvenlik Kuruluna bakanlk etmesi, Cumhurbakannn yetkilerinin snrlandrlmasndan sonra mantksal bir zorunluluk haline gelmitir. Ayrca, Mill Gvenlik Kurulunun Babakann bakanlnda toplanan istiar bir organ olarak yeniden dzenlenmesi, kuruluundan beri bu kurulun demokratik meruiyetine ynelik eletirileri de bir lde ortadan kaldracaktr. Mill Gvenlik Kurulunda Jandarma Genel Komutanna yer verilmeyerek, bu konuda 1961 Anayasasna dnlmtr. Bunun sebebi, Jandarma Genel Komutanlnn esasen kolluk hizmeti gren bir birim olmas ve bu ynyle ileri Bakanlna bal olmasdr. Hem Jandarma Genel Komutannn hem de Emniyet Genel Mdrnn amiri olan ileri Bakannn Kurulda bulunmas yeterli grlmtr.

Drdnc fkrada, Babakann bakanlnn doal sonucu olarak, Kurul gndeminin Genelkurmay Bakannn nerileri dikkate alnarak Babakan tarafndan belirlenecei belirtilmitir. kinci Alternatif: Cumhurbakannn Bakanl Asker ve sivil yelerden oluan Mill Gvenlik Kurulu, lkenin mill gvenlik ile ilgili meseleleri hakknda karar almaya yetkili klnm bir organdr. Kurulun, gerek Anayasa gerekse kurulu kanununun gerei olarak dzenli aralklarla toplanmas, asker makamlarla seilmi sivil yneticiler arasnda mill gvenlik meseleleri zerinde gr al -veriine ve diyaloga olanak salamaktadr. Bilindii gibi, Mill Gvenlik Kurulunun anayasal bir organ olarak muhafazas gerek i kamuoyunda gerekse uluslararas kamuoyunda temsil demokrasinin esaslaryla badamad gerekesiyle eletirilmitir. Byle olmakla birlikte lkenin iinde yer ald corafyann glkleri bu tr bir kurulun muhafazasn gerektirmektedir. Bu yzden, Kurulun anayasal bir organ olarak varln srdrmesine ihtiya vardr. Kurulun yaps ile temsil demokrasinin gereklerini badatrmak amacyla 2001 ylnda 1982 Anayasasnn 118 inci maddesinde kkl saylabilecek deiiklikler yaplmtr. Bu deiiklikler sayesinde Kurulun sivil yelerine asker yeler karsnda ounluk salanmtr. Bu, Kurul kararlarnda sivil iradenin arlkl olduu sonucunu yaratmaktadr. te yandan, gene ayn deiikliklerle Kurul kararlarnn istiar nitelii pheye yer brakmayacak bir aklkla ifade edilmitir. Bu nedenle, Kurulun yaps ve kararlarnn niteliine ilikin 2001 Anayasa deiiklikleriyle yetinilmesinde isabet vardr. nc fkra, 1961 Anayasasnn ayn konudaki 111 inci maddesinin orijinal hkmnden mlhem olarak hazrlanmtr. Bu fkra Kurul kararlarnn ierii ile ilgili olarak esasl bir deiiklik getirmemekte, sadece bu kararlarn ierik ve niteliini daha yaln olarak tanmlamaktadr. nc Alternatif: Deien artlara gre Mill Gvenlik Kurulunun yapsnda ve ileyiinde hzl deiiklikler yapmak gerekebilmektedir. Nitekim Avrupa Birliine yelik srecinde Kurulun hem oluumunda, hem de ileyiinde deiiklikler yaplmas gerekmitir. Bu esneklii salamak amacyla, Mill Gvenlik Kurulunun genel ilevi belirtilerek dier hususlar kanuna braklmtr. Nitekim, Bulgaristan, Romanya ve Polonya anayasalar da, mill gvenlik ya da

mill savunma kurullarnn genel ilevini belirtip, bunlarn yaps ve ileyiiyle ilgili dzenlemeleri kanun koyucuya brakmlardr. Madde 92- 1982 Anayasasnn 123 nc maddesi aynen korunmutur. Trkiye Cumhuriyetinin niter devlet yapsnn bir gerei olarak, idar tekiltlanmasnn da idarenin btnl ilkesine gre kurulmas gerektii aktr. Buna karlk, idar tekiltlanmadaki btnln mutlaka her idar grevin merkezden yerine getirilecei, dier bir deyile btn devlet fonksiyonlarnn merkeziyeti bir yap iinde icra edilecei dnlmemelidir. Devletin yerine getirmekle ykml olduu grevlerin nicelik ve nitelik itibariyle cidd artlar gsterdii gnmz dnyasnda, pek ok grevin merkez idarenin dndaki kurum ve kurulularca yerine getirilmesi zorunludur. Bu nedenle, belli bir kamu hizmetinin yerine getirilmesini lke apnda gerekletirecek zerk birimler ile belli bir yrenin ihtiyalarn dorudan o yredeki insanlarn katlm ile karlayacak idar kurum ve kurululara ihtiya vardr. Bu bakmdan, merkez idare ile onun dndaki hizmet yerinden ynetim kurulularn ve mahall idareleri, kamu tzel kiilii ilkesine uygun olarak, yerinden ynetimi mmkn klacak biimde yaplandrmak gerekmektedir. Bu yaplanmann idarenin btnln bozmamas iin ve idarenin kanunla dzenlenecei hkmnn de bir uzants olarak, kamu tzel kiiliinin ancak kanunla veya kanunun aka verdii yetkiye dayanlarak kurulaca hkme balanmtr. Madde 93- darenin kanunla dzenlenecei ilkesinin bir sonucu olarak, dzenleyici ilem yapma yetkisi, idareye ancak kanunlarn uygulanmasn salamak amacyla ve kanunlara aykr olmamak artyla verilebilmekte ve bu yetkinin ynetmelik karma biiminde, Bakanlar Kurulu, Babakanlk, bakanlklar ve dier kamu tzelkiileri tarafndan kendi grev alanlaryla ilgili olarak kullanlabilecei hkme balanmaktadr. Buna ek olarak, idarenin kanunliinin ve dolaysyla hukuk devleti ilkesinin teyidi anlamnda, nceden kanunla dzenlenmemi konularda ynetmelik karlamayaca tasrih edilerek idarenin dzenleyici ilem yapma yetkisinin asl bir yetki niteliinde olmad aka vurgulanmaktadr. Madde 94- Hukuk devletinin vazgeilmez unsurlarndan biri olan idarenin hibir eylem ve ileminin yarg denetimi dnda braklamayaca esas, 1961 Anayasasnn 1971

deiikliklerinden nceki ekliyle aka vurgulanmaktadr. Buna uygun olarak, 1982 Anayasasnn 125 inci maddesinde yer alan Cumhurbakannn tek bana yapaca ilemler ile Yksek Asker ura kararlarnn yarg denetimi dnda olduu ynndeki hkmlere bu dzenlemede yer verilmemektedir. Hukuka bal idarenin zel gereklerinden en nemlisi olan yarg denetimini dzenleyen bu ifadeden hemen sonra ise, ada devlet dzenlerinde yaygn olarak yer alan idar szlemelerin zel bir tipi olan kamu hizmeti imtiyaz artlama ve szlemelerinde mahkeme yerine tahkime gidilebileceine bir istisna olarak yer verilmek suretiyle, idareye bu istisna ile snrl olarak kamu hukuku kalplarnn dna karak daha serbest bir biimde davranma imkn getirilmek istenmitir. nc fkra yargsal denetimde ok nemli bir ilkeyi dzenlemektedir. Yaanan tecrbeler lkemizde gerek idar yarg gerekse anayasa yargs alanlarnda, yarg mercilerinin zaman zaman hukuka uygunluk denetimi yapmak yerine, yerindelik denetimine yneldiklerini gstermektedir. Oysa bilindii gibi, hukuk devleti, yasama ve yrtme organlar ile idar makamlar kadar yargnn da hukukun snrlar iinde hareket etmekle ykml olduu anlamna gelmektedir. Hukuk devleti ilkesinin gerei olan yasama ve yrtme organlaryla idar makamlarn tm eylem ve ilemlerinin yarg denetimine tbi olmas, ancak bu denetimin hukuka uygunluk denetimi ile snrl kalmas halinde mmkn olabilir. Bu nedenle, yarg organlarnn yerindelik denetimine ynelmeleri de bir hukuk devleti ihllidir. te yandan, yerindelik denetimi, denetime tbi olan ilemi yapmaya yetkili olan organ veya makamn takdir yetkisinin incelenmesi anlamna gelmektedir. Oysa yarg organlar kendi yetki sahalarnda bulunan ilemleri ancak bu ilemlerin zerindeki hukuk normlarna uygunluk ynnden denetleyebilirler. Hukuka uygunluk denetiminin snrlar alarak yerindelik denetiminin yaplmas, denetime tbi ilemi yapmaya yetkili organ veya makamn takdirinin denetlenmesi, temsil demokrasi anlay ile de elimektedir. Btn bu sebeplerle, idar yarg mercilerinin yapaca denetimin hukuklikle snrl olduu, yarg organlarnn yerindelik denetimi yapamayacaklar aka hkme balanmaktadr. Drdnc fkrada, hukuk devleti ilkesinin gerekten anlam kazanabilmesi iin anlaml bir messese olan ve yarg kararnn gecikmesi halinde ortaya kabilecek hakszlklar nlemeyi amalayan yrtmeyi durdurma kararnn artlar ve snrlar dzenlenmektedir.

Beinci fkrada ise, idarenin sorumluluunun anayasal esaslar belirlenmekte ve kiisel kusuru ile idarenin sorumluluuna yol aan kamu grevlisine kar idarenin rcu edebilecei hususuna yer verilmektedir. Madde 95- 1982 Anayasasnn 126 nc maddesindeki dzenleme aynen muhafaza edilmitir. Kayna ok eskiye uzanan ve Trkiyenin tarih birikiminde nemli bir yeri bulunan kamu idaresinde merkeziyet ilkesi, en nemli ynyle, merkez idarenin Bakent ve tara tekilt arasndaki hiyerarik ilikiyi ifade etmektedir. Bu ilikinin en nemli dezavantajlarndan biri, tm yetkilerin Bakentte toplanmasndan kaynaklanan ve idarenin ileyiini gletiren ve arlatran usullerin varldr. Bunu aabilmek iin il idaresinde yetki genilii ilkesi, eski Anayasalarmzda olduu gibi korunmu ve ayrca merkez idarenin ortaya kan yeni ihtiyalara ve kamu hizmetlerinin grlmesinde, verimlilik ve uyumu hedefleyerek yeni ynetim birimleri oluturmasna anayasal dayanak salanm olmaktadr. Madde 96- 1876 Kanunu Esassinden beri yerlemi olan ve sosyolojik bir varlk kazanm bulunan mahall idarelerin, ayn zamanda ada kamu idaresinde demokratik gelenein temellerini de oluturduu bilinmektedir. Madde, bu tarih ve sosyolojik gereklii yeniden dzenlerken eski anayasalarmzdaki esaslar, baz ifade zayflklarn gidermi olmakla beraber korumutur. Ayrca, yeni dzenlemede, Trkiye Byk Millet Meclisi seimlerinin be yl yerine drt ylda bir yaplmas hkmne paralel olarak, mahalli idareler seimlerinin de drt ylda bir yenilenmesi ngrlmektedir. Son fkrada mahall idarelere kendi gelir kaynaklarn oluturma imkn vermeye ak ve dolaysyla daha geni bir ademi merkeziyet alan salamak amalanmtr. Madde 97- Trkiyenin kamu idaresinde teden beri sregelen memur, ii ve szlemeli personel gibi kamu grevlileri arasndaki stat farkllklarn adlandrma ve dzenleme ile ilgili sorunlar, yeni mevzuat hkmlerinde kamu hizmeti grevlileri kavramyla karlanmaktadr. Madde, 1982 Anayasas ile benimsenmi olan bu terimi ve hukuk dzenleniini korumakla birlikte, szlemeli personeli ve iileri de memurlar ve dier kamu grevlileri ile birlikte ayrca ve aka zikretmitir.

1982 Anayasasnn 128 inci maddesinin gerekesinde, dolayl biimde de olsa memur tanm yaplmasndan kanld; byle bir tanmn unsurlarnn ak ve kesin bir ekilde Anayasada verilmesi mmkn grlmediinden, kamu hizmeti grevlilerinin altrlma biimlerine gre kendi iinde ayrlmasnn kanun koyucuya brakld belirtilmekle birlikte, bu alanda yaplan pek ok kanun dzenleme, anlan maddede yer verilen genel idare esaslarna gre ve asl ve srekli ibareleri sebebi ile iptallerle karlam ve uygulanamamtr. Bu sebeple, mezkr ifadelere maddede yer verilmemesi salkl bir kanun dzenleme iin zorunludur. Bu dzenlemede zaten kamu tzelkiilikleri olduu iin 1961 Anayasasnda maddede saylmayan, 1982 Anayasasna da, Danma Meclisinin kabul ettii metinde bulunmad halde Mill Gvenlik Konseyince eklenen, kamu iktisad teebbslerine yer verilmemitir. Ayrca, yukarda sz edilen sorunlarn almas iin, 1982 Anayasasnn 128 inci maddesini n gerekesinde belirtilen sebeplerle, kamu hizmeti grevlilerinin altrlma ekillerine gre kendi iinde ayrlmas tamamen kanun koyucuya braklmtr. Madde 98- 1982 Anayasasnn 129 uncu maddesinde memurlar ve dier kamu grevlileri iin ngrlen Anayasaya ve kanunlara sadk kalarak faaliyette bulunma ykmll, szlemeli personeli ve iileri de kapsayacak ekilde, btn kamu hizmeti grevlileri iin hkme balanmtr. Maddenin ikinci ve nc fkralarndaki ilkeler de szlemeli personeli kapsayacak ekilde geniletilerek hukuk devleti ilkesinin gereinin yerine getirilmesi amalanmtr. 1982 Anayasasnn 129 uncu maddesinde yer alan uyarma ve knama cezalarnn yarg denetimi dnda tutulmasna ilikin hkme, hukuk devleti ilkesiyle badamadndan yeni dzenlemede yer verilmemitir. 1982 Anayasasnda memurlar ile dier kamu grevlileri hakknda ceza kovuturmasnn almas kural olarak izne balanmakta iken, yeni dzenlemede izin art sadece kanunla belirlenecek istisnalar iin geerli hale getirilmitir. Bylece memurlar ve dier kamu grevlileri hakknda grevleri ile ilgili olarak iledikleri iddia edilen sulardan tr ceza kovuturmasna balanmas iin kural olarak herhangi bir idar merciin izni aranmayacaktr. Madde 99- 1961 ve 1982 Anayasalarndaki dzenleme esas olarak muhafaza edilmitir.

Yaplan dzenleme kanunlik ilkesi ile idar hiyerari ve disiplin zorunluluklarn badatrmaktadr. 1961 ve 1982 Anayasalarnda ynetmelik, tzk, kanun veya Anayasa hkmlerine aykrlktan sz edilmesine karlk, burada madde balna da uygun olarak kanuna aykr emirlerin yerine getirilmeyecei hkme balanmtr. nk madde balndan da anlalaca zere, burada madd anlamda kanun szkonusudur. Aksinin kabul ise Kanunsuz emir eklindeki madde balnn yetersizlii anlamna gelir ki bu doru deildir. Madde 100- Getirilen dzenlemeyle, yksekretim kurumlarnn bilimsel zerklii ve retim elemanlarnn akademik zgrl glendirilmektedir. 1982 Anayasasnn 130 uncu maddesinin yasak ve snrlayc yaklam yerine, yksekretim kurumlarnn bilimsel zerkliini ne karan ve bu amala teminatlar ngren bir dzenleme yaplmaktadr. kinci fkrada, yksekretim kurumlar ile buralarda grev yapan akademisyenlerin, serbeste bilimsel aratrma, retim, yayn ve aklama yapabilecekleri belirtilmek suretiyle, akademik hrriyet hem kurumsal hem de bireysel boyutuyla gvenceye alnmtr. nc fkrada, niversitelerde daha demokratik bir ortam oluturmak amacyla, rektrlerin dorudan retim yelerince seilmesi esas benimsenerek Yksekretim Kurulu ve Cumhurbakannn bu konudaki yetkisi sona erdirilmektedir. 1982 Anayasasnn 130 uncu maddesinde Yksekretim Kurulunca seilmesi ngrlen dekanlara ilikin olarak bir hkm getirilmemekte; yksekretim kurumlarnn dier organlar gibi dekanlarn seilip atanmalarna ilikin esaslar da kanuna braklmaktadr. Bu dzenlemelerle yksekretim kurumlarmzn ada bir yapya ve ileyie

kavuturulmas amalanmaktadr. Madde 101- Yaplan dzenlemeyle, niversite zerklii ilkesi erevesinde Yksekretim Kurulunun ilevi koordinasyon ve planlama ile snrlandrlmaktadr. Yksekretim Kurulunun uygulamada etkin bir ekilde alabilmesine imkn salamak amacyla, ye says onbir olarak belirlenmektedir. Bakanlar Kurulunun seecei yelerin ounluunun da retim yesi olmas ngrlmektedir. Be yenin ise farkl niversite ve yksekretim kurumlarndan olmak zere 1982 Anayasasnda olduu gibi, kanunla belirlenen usullere gre niversitelerce seilmesi ngrlmektedir. Cumhurbakannn ye seme yetkisi, Cumhurbakannn yetkilerinin azaltlmas kapsamnda sona erdirilmekte ve ayrca 1982

Anayasasnda dorudan Cumhurbakanna ait olan Kurul Bakann seme yetkisi Kurulun kendisine verilmektedir. Madde 102- Bu madde, eitli meslek faaliyetlerin kamu hizmeti nitelii tad dncesinden hareketle ve kanunla birer kamu tzel kiisi olarak tekiltlanmasn salamak ve bylece bu tip meslek kurulularnn kamu kurumu niteliini kazanarak yerinden ynetim ilkesine gre alabilmelerine, bu erevede de seimle ibana gelen organlarnn gvenceye kavuturulmalar bakmndan yerinden ynetimdekine benzer biimde

dzenlenmelerine imkn vermektedir. 1982 Anayasasnn 135 inci maddesinden farkl olarak, bu maddede meslek kurulularnn kurulu amalarna yer verilmemi ve bunlarn dzenlenmesi kanuna braklm; ayrca sorumlu organlarn grevlerine mahkeme kararyla son verilmesini gerektiren sebeplerin meslek kuruluunun amalar dnda faaliyet gstermeyle snrl tutulmas yerine kanunlara aykr faaliyette bulunma eklinde belirlenmesi ngrlmtr. Madde 103- 1961 ve 1982 Anayasalarnn yer verdii Diyanet leri Bakanl muhafaza edilmitir. Bu kurumun liklik ve siyas tarafszlk ilkeleri dorultusunda hizmet grmesi ngrlmektedir. Bu ilkelere dayanan bir dzende, devlet tm hizmetlerini din, inan ve mezhep ayrl gzetmeksizin eitlik ilkesi erevesinde yerine getirmelidir. Bu anlamda, Diyanet leri Bakanl, sadece lkede ounluk dinine ya da bu dinin belli bir mezhebine mensup olanlara deil, tm inan gruplarna hizmet sunan bir anayasal kurum olarak faaliyette bulunmak durumundadr. Madde 104- Olaanst hallerin her iki tr ile skynetimin ilnna yol aan sebepler tek madde halinde dzenlenmektedir. Olaanst hal ve skynetim iln yetkisi, mnhasran Bakanlar Kuruluna braklmaktadr. kinci ve nc fkralarda sralanan sebepler mill gvenlikle ilgili olduklarndan, bu sebeplerin ortaya kmas halinde olaanst hal ve skynetim iln kararnn, istiar bir organ olan Mill Gvenlik Kurulunun grnn alnmasndan sonra verilebilecei kabul edilmektedir. Mill Gvenlik Kurulunun grnn, bu Kurulun dier kararlarnda olduu gibi, balayc olmad ve sadece istiar nitelikte olduu aktr. Her iki ynetim biiminin de geici bir tedbir olma zellii dikkate alnarak, olaanst haller iin iki aylk, skynetim iin ise drt aylk bir sre ngrlmektedir.

Madde 105- Maddenin birinci fkrasnda, olaanst hal ve skynetime ilikin usul dzenlemelere yer verilmektedir. Olaanst hal ve skynetim, bir hukuk rejimidir. Bu anlaya uygun olarak, Bakanlar Kuruluna olaanst hal ve skynetim sresince yetki kanununa ihtiya duymakszn kanun hkmnde kararname karma yetkisini veren ve bu kararnameleri yarg denetimi dnda tutan 1982 Anayasasnn sistemi terk edilmitir. Bu maddeyle, olaanst hal ve skynetimin gerektirdii dzenlemeler kanuna braklmaktadr. Ancak, bu amala karlacak kanunda, olaanst haller ile skynetimin ilnn gerektiren sebeplerin arl ve derecesi dikkate alnarak, her biri iin ayr ykmllkler ve dzenlemeler ngrlecektir. Madde 106- Mahkemelerin bamszl ilkesinin temel amac, mahkemelerin tarafszln salamaktr. Dolaysyla, asl ama tarafszlktr. Asl ama olan tarafszla Anayasada yer vermek, onun nem ve arlna vurgu yapmak, ara olan bamszl da glendirecektir. Bu sebeple, gerek bu maddenin balnda ve normatif ksmnda, gerekse yarg blmndeki dier maddelerde, tarafszlk ilkesi, bamszlk ilkesiyle birlikte anlmtr. 1982 Anayasasnn paralel hkmnde yer alan Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak ibaresi, hukuka uygun olarak biiminde ksaltlmtr. Bununla, hukuk kavramnn kapsayclnn vurgulanmas ve mevcut hkmdeki sralamann normlar hiyerarisi bakmndan uygun olmayan ifadesine son verilmesi amalanmtr. Yargnn, yasama organ karsnda bamszln teminat altna alma amacn tayan nc fkradaki yasaklayc dzenleme, yasama organnda oluturulan aratrma ve soruturma komisyonlarnn faaliyetlerini kapsamamasna karn, aksi ynde anlalmalara ve tartmalara mahal vermemek amacyla, Trkiye Byk Millet Meclisindeki aratrma ve soruturma komisyonlarnn faaliyetlerinin bu hkmn dnda olduu aka belirtilmitir. Maddede yaplan son bir yenilikle, 1982 Anayasasnn 138 inci maddesinin drdnc fkrasnda yer alan yasama ve yrtme organlar ile idare ibaresi karlm; bunun yerine, btn devlet organlar ibaresi eklenmitir. Bylece, yasama ve yrtme organlar ile idare dnda kalan devlet organlar da bu direktif mahiyetindeki hkmn kapsamna dahil edilmitir. Ayrca, mahkemelerin kuruluu, grev ve yetkileri, ileyii ve yarglama usllerinin kanunla dzenlenmesinin ngren 1982 Anayasasnn 142 nci maddesi aynen korunmutur.

Madde 107- 1982 Anayasasnn 139 uncu maddesi, kk bir deiiklik dnda, aynen korunmutur. lgili maddenin birinci fkrasnda geen emekliye ayrlamaz ibaresi, hkimler ve savclar bakmndan bir teminat oluturmaktan uzak olduundan, bunun yerine emekli edilemez ibaresi tercih edilmitir. Madde 108- Madde, iki deiiklik dnda, 1982 Anayasasnn 140 nc maddesi aynen benimsenmitir. Deiikliklerden ilki, maddenin birinci fkrasndaki bu grevler meslekten hkim ve savclar eliyle yrtlr hkmnn karlmasdr. kincisi ise, hkim ve savclardan idar grevde alanlarla ilgili olan dzenlemenin maddeden karlmasdr. Anayasada yer almas gereksiz olan bu dzenlemeler kanuna braklmtr. Madde 109- Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu, mahkemelerin bamszl, hkimlik teminat, hukukun stnl ve demokratik ynetim ilkeleri dikkate alnarak yeniden dzenlenmitir. Kurulun yeni yaplandrlmasnda, hkimlik bamszl ve teminatnn grnr gvencesini oluturan kendi kendini ynetim ilkesi ile korporatizmin olumsuz etkilerinden korunma gereklilii badatrlmaya allmtr. Bu erevede, yrtmenin yargya mdahalesine imkn salad gerekesiyle yarg evrelerinde ve kamuoyunda eletirilen, Adalet Bakannn Kurulun bakan olmas esasna son verilmitir. Ancak, gerek Kurulda oluabilecek korporatist eilimleri nlemek ve gerekse Adalet Bakanl ile Kurul arasndaki karlkl ilikilerin salkl bir zeminde srdrlebilmesini salamak amacyla, Adalet Bakanl Mstear, Kurulun tabi yesi olarak kabul edilmitir. Kurul bakan ve bakanvekilinin seimle belirlenecei esas getirilmitir. Avrupa lkelerinin byk ounluunda Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunun muadili olan kurullar, yksek mahkemelerin veya hkimlerin kendi aralarndan setikleri yelerle devlet bakan veya parlmentolarn setikleri yelerden oluan karma kurullardr. Bununla szkonusu kurullasrn demokratik meruluklarnn glendirilmesi amalanmtr. Onyedi asl ve drt yedek yeden olumas ngrlen Kurulun seimle gelen onalt asl ve drt yedek yesinin belirlenmesinde, 1961 Anayasasnn ilk eklinde ngrlen karma bir sistem benimsenmi; kurumlar arasnda ve yarg mercilerinin kendi iinde dengeli bir dalm gzetilmitir. yelerden beinin Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan, beinin Yargtay ve Dantay genel kurullarnca ve altsnn da birinci dereceye ayrlm adl ve idar yarg hkim

ve savclarnca seilmesi kabul edilmitir. Meclis tarafndan yaplacak ye seimlerinde iktidar partisinin yegne belirleyici olmasn nlemek iin, nitelikli bir ounluk aranmtr. Kabul edilen bu karma sistemle, hkim ve savclarn daha demokratik bir ekilde temsilini salamak ve Kurulun demokratik meruluunu glendirmek amalanmtr. Kurul yelerinin grev sresi drt ylla snrlandrlmtr. Grev sresi dolanlarn yeniden seilmeleri esas kabul edilmemitir. Bu amala, Yargtay ve Dantay Genel Kurullarnca seilecek yelerin altm yan tamamlam olmalar art aranmtr. Kurulun toplant ve karar yeter saysnn dzenlendii ikinci fkrada, hkim ve savclar hakknda verilecek meslekten ihra kararlarnn, toplantya katlan yelerin te ikisinin oyu ile alnabilecei kabul edilmek suretiyle, hkim ve savclarn teminat glendirilmitir. 1982 Anayasasnn paralel dzenlemesinde yer alan ve Kurul kararlarn yarg denetimi dnda tutan yasaklayc hkm, hukuk devleti ilkesiyle badamad iin kaldrlmtr. Kurul kararlar idar ilem niteliinde olduundan, bu kararlara kar idar yarg yolu ak tutulmutur. Madde 110- 1982 Anayasasnda ngrlen ve hkimlik teminatna aykrlk arz ettii iin eletirilen, hkim ve savclar hakkndaki aratrma, inceleme ve soruturmann Adalet Bakanlnn izni ile adalet mfettileri tarafndan yaplmas esas terk edilmitir. Hkim ve savclarn denetimi, mahkemelerin bamszl ile hkimlik ve savclk teminat esaslarna uygun olarak, 1961 Anayasasnda olduu gibi, Hkimler ve Savclar Yksek Kuruluna braklmtr. Madde 111- Asker yargnn grev alan, sivil kiilerin asker mahkemelerde yarglanmalarn nleyecek ekilde daraltlarak yeniden dzenlenmektedir. Yeni dzenlemeyle, asker yargnn grev alan, asker kiilerin askerlik hizmet ve grevleri ile ilgili olarak iledikleri asker sularla snrlandrlmaktadr. Maddenin ikinci fkrasnda, asker hkim ve savclarn zlk ileri ile grevli bulunduklar komutanlkla olan ilikilerinin, mahkemelerin bamszl ve hkimlik teminat esaslarna uygun olarak kanunla dzenlenecei belirtilerek, asker hkim ve savclar anayasal teminata kavuturulmaktadr.

Madde 112- Anayasa Mahkemesi, bu yndeki kurumsal ve toplumsal beklentiler dikkate alnmak suretiyle zellikle ye oluumu ve grevleri bakmndan yeniden yaplandrlmtr. Bu yaplrken, Anayasa Mahkemesinin 2004 ylnda kamuoyuna aklad anayasa deiiklii nerisinden, farkl kurumlarn zaman zaman bu ynde hazrladklar anayasa tekliflerinden ve karlatrmal anayasa yargsnn sunduu bilgilerden yararlanlmtr. Yaplan dzenleme ile Mahkemenin ye says artrlarak asl ye yedek ye ayrmna son verilmitir. Anayasa Mahkemesinin nerisi de dikkate alnmak suretiyle ye says onyedi olarak belirlenmitir. Bu say Avrupa lkelerindeki ortalamaya yakndr. Anayasa mahkemelerinin ye says, Almanyada 16, Avusturyada 14 (+ 6 yedek), Belikada 12, spanyada 12, talyada 15, Polonyada 15 ve Rusyada 19dur. Kelsenin ifadesiyle, bir anlamda negatif yasa koyucu olarak ilev gren anayasa mahkemelerine yasama organlarnn ye semesi bu kurumun demokratik meruiyetini salamak bakmndan kanlmaz bir gerekliliktir. Nitekim, anayasa yargsna yer veren demokratik lkelerin neredeyse tamamnda parlmentolar anayasa mahkemelerine nemli lde ye semektedir. Bu lkelerde yelerin seimi konusunda iki temel yntem vardr. Birincisi, yelerin tamamnn yasama organ tarafndan seilmesidir. rnein Almanya, Macaristan ve Polonyada anayasa mahkemesi yelerinin tamamn parlmento semektedir. ye oluumundaki ikinci yntem ise, yelerin yasama, yrtme ve yarg organlar tarafndan seilmesidir. rnein Avusturya, Portekiz, spanya ve talya anayasa mahkemelerinin yeleri karma yntemle belirlenmektedir. 1961 Anayasas da zellikle, talya modelinden esinlenerek, Anayasa Mahkemesi yelerinin yasama, yrtme ve yarg organlar tarafndan seilmesini benimsemiti. Bu madde de 1961 Anayasasnda olduu gibi, karma yntemi benimsemitir. Ancak, 1961 Anayasasndan farkl olarak, yrtme organnn sorumsuz kanad olan Cumhurbakanna tannan iki yenin seimi yetkisi yasama organna braklmtr. Buna gre, Anayasa Mahkemesi yelerinin dokuzu yarg organlar tarafndan kendi yeleri arasndan, sekizi de yasama organ tarafndan belli nitelikleri sahip kiiler arasndan dorudan seilmektedir. Dier yandan, Trk Anayasa Mahkemesinin Avrupadaki dier anayasa mahkemeleriyle karlatrldnda cidd bir akademisyen ye a yaad sylenebilir. Bu a belli lde kapatmak amacyla, yasama organnn seecei yelerden en az nn anayasa

hukuku, kamu hukuku veya siyaset bilimi alanlarnda alan profesr olmas zorunluluu getirilmitir. Mahkeme Bakan ve Bakanvekilinin grev sreleri de en fazla iki dnemle snrlandrlmtr. Madde 113-Anayasa Mahkemesi yelerinin emeklilik yana kadar grevde kalmas, mahkemenin yenilenememesi ve gelimelere ayak uyduramamas gibi birtakm sakncalara yol aabilmektedir. Nitekim Avrupada anayasa yargsna yer veren lkelerin neredeyse tamamnda anayasa mahkemesi yelerinin grev sreleri snrldr. Bu sre, Almanya ve Rusyada 12 yl, Fransa, spanya, talya, Portekiz, Polonya, Macaristan, Romanya ve Slovenyada ise 9 yldr. Bu lkelerin Macaristan hari tamamnda yeler, bir defaya mahsus seilebilmektedir. Ayrca, Avrupa nsan Haklar Szlemesine Ek 14 nc Protokoln 2 nci maddesi de Avrupa nsan Haklar Mahkemesi yarglarnn 9 yllna ve bir defaya mahsus seilmesini ngrmektedir. Bu sebeplerle, lkemizde de Anayasa Mahkemesi yelerinin bir defaya mahsus olmak zere ve dokuz yllna seilecei hkm getirilmektedir. Madde 114- Birinci fkrada yetki kanunlar ve kanun hkmnde kararnameler zerindeki denetimin Anayasann 68 inci maddesinin birinci ve ikinci fkralarndaki hususlara uygunlukla snrl olduu vurgulanmtr. Bununla, Anayasa Mahkemesinin hukuklik denetiminden uzaklaarak yerindelik denetimi yapmasnn nlenmesi amalanmtr. Yeni dzenleleme ile getirilen en nemli yeniliklerden biri, Trkiye Byk Millet Meclisi tznn sadece ndenetim (a priori) yoluyla denetlenebileceine dair hkmdr. hdas edildii andan itibaren bastrc (a posteriori) denetim yntemi benimsenen anayasa yargmzda, tzn ndenetimi istisna bir dzenleme olarak ortaya kmaktadr. Bu dzenlemeye gidilmesinin sebeplerinden biri, kanunlardan farkl olarak Meclis tznn sadece parlmento almalarn dzenleyen kurallar iermesidir. Nitekim, Avrupada Romanya ve Macaristan gibi birka lke hari, parlmento itzklerinin anayasallk denetimi yaplmamaktadr. Bu sebeple, Meclis tz gibi son derece teknik ve zel bir usul metnin eylemli ihdas ya da eylemli deiiklik gibi adlandrmalar altnda srekli denetlenebilir hale getirilmesi demokratik esaslarla badamamaktadr. Bununla birlikte, tzk deiiklii yapldktan sonra ndenetim yoluyla Anayasaya aykrln ileri srlebilmesi yasama organna muhtemel eksiklikleri giderme frsat verecektir. Bu denetimden sonra, artk

herhangi bir gerekeyle ya da isimle tzn Anayasaya aykrl ileri srlemeyecektir. haber7 Madde 115- Anayasa Mahkemesinin her zaman ye tamsays ile toplanamamas ihtimali karsnda, toplant yeter says on olarak belirlenmitir. Mahkeme, anayasa deiikliklerinde iptal ve siyas parti davalarnda kapatma kararlarn, bu kararlarn nemine ve douraca sonularn arlna binaen, ancak ye tamsaysnn te iki ounluuyla verebilir. Nitekim, maddenin 2001 ncesi halinde de anayasa deiikliklerine ilikin iptal kararlarnn Mahkemenin Bunun ye bir tamsaysnn sebebi de, te iki ounluu ile ilikin alnabilecei kanunlarn belirtilmekteydi. Anayasa deiikliine

halkoylamasna sunulmadan kabul edilebilmesi iin TBMM ye tamsaysnn te ikisi tarafndan kabul edilmesi gerektiine dair anayasal hkmdr. 1982 Anayasasnn 149 uncu maddesinin son fkrasndaki yarglama usulne ilikin hkmlere kanunla dzenlenebilecek nitelikte olduu iin yeni dzenlemede yer verilmemitir. Ancak, siyas parti davalarnda parti genel bakannn veya temsilcisinin dinlenmesi savunma hakknn bir gerei olduu iin muhafaza edilmitir. Madde 116- Bu madde, Anayasa Mahkemesine iptal davas aabilecekleri Cumhurbakan ve Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn en az onda biri oranndaki milletvekilleri olarak belirlemitir. 1982 Anayasasnn 150 nci maddesindeki iktidar partisi veya koalisyon halinde en fazla yeye sahip iktidar partisinin iptal davas aabileceine dair hkmlere, parlmenter sistemin mantna aykr olduu iin yer verilmemitir. ktidar partisi, zaten iptal davasna konu kurallarn karlmasnda dorudan ya da dolayl olarak belirleyici olmaktadr. Kendi kard kurallarn Anayasaya aykr olduu gerekesiyle iptal davas aabilecei dncesi de mantkszdr. Dier yandan, anamuhalefet partisinin elinden iptal davas ama yetkisi de alnm deildir. Mecliste ye tamsaysnn en az onda biri orannda milletvekiline sahip her siyas parti, milletvekilleri eliyle bu yetkiyi kullanabilecektir. Ayrca, farkl siyas partilere mensup milletvekillerinin de bir araya gelerek iptal davas aabilmesi mmkndr. 1982 Anayasasnn 150 inci maddesinde Meclis ye tamsaysnn en az bete biri oranndaki milletvekillerine tannan iptal davas ama yetkisi, bu dzenlemeyle ye tamsaysnn onda birine drlerek kolaylatrlmtr. Bylece en az yzon milletvekilinin imzasyla iptal davas alabilirken, yeni dzenlemeye gre ellibe milletvekilinin imzasyla iptal davas alabilecektir. Siyas parti gruplar yerine belli saydaki milletvekillerine dava ama yetkisinin verilmesi, Anayasa Mahkemesini verecei kararlarda bir partinin lehine ya da

aleyhine davrand gibi yersiz ithamlardan da kurtaracaktr. Bunun en azndan psik olojik bir boyutu olduu sylenebilir. Meclis tznn n denetim yoluyla incelenmesini isteme yetkisi, Cumhurbakan ve Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn onda biri oranndaki milletvekillerinin yansra Meclis Bakanna da tannmtr. kinci fkrada, dava ama sreleri esas bakmndan Anayasaya aykrlk davalarnda altm gn, ekil sakatl ve tzk ndenetiminde ise on gn olarak belirlenmitir. tzkle ilgili sre, ndenetime konu hkmn Meclis Genel Kurulunda kabul edildii gnden itibaren balamaktadr. Madde 117- 1982 Anayasasnn 152 nci maddesinin Anayasaya aykrln dier mahkemelerde ileri srlmesi eklindeki uzun bal terk edilerek, uygulamada daha ok kullanlan bir kavram olan itiraz yolu benimsenmitir. ekil sakatl nedeniyle itiraz yoluna bavurulamayacana dair hkm, itiraz yoluyla ilgili tm hususlar ayn maddede toplamak amacyla, bu maddeye tanmtr. Madde 118- Anayasa Mahkemesinin uygulamada iptal kararlarn gerekesi yazlmadan aklad ska grlmektedir. 1982 Anayasasnn 153 nc maddesindeki iptal kararlar ibaresinden iptal kelimesi karlarak, tm kararlar iin aklanmadan nce gereke yazlmas zorunluluu getirilmitir. Ayrca, gerekesiz kararlarn hibir surette aklanamayacann belirtilmesiyle, bu konudaki hassasiyet daha da vurgulanmtr. Kararlarn, bu hkme ramen, gerekesi yazlmadan aklanmas durumunda hkm ifade etmeyecei ve uygulama deeri tayamayaca aktr. kinci fkra hkm, idar yargda olduu gibi anayasa yargsnda da mahkemenin kendisini hukuklik denetimi ile snrlayp, yasama organnn takdir alanna mdahale anlamna gelen yerindelik denetimi yapmamas gerektiini ifade etmektedir. Anayasa Mahkemesi, iptal davasna konu bir hkm denetlerken bu hkmn Anayayasa uygunluunu inceler ve sonuta kuraln iptaline ya da iptal isteminin reddine karar verebilir. Anayasa Mahkemesinin bunun tesinde yorum yoluyla yeni bir uygulamaya yol aacak bir hkm tesis etmesi zaten sz konusu olamaz. Bu anlamda Mahkemenin yorumlarndan ve gerekelerinden iptale dair hkmn dnda balayc hkmler karmann hibir geerlilii yoktur.

nc fkra, yrrln durdurulmas kararnn artlarn dzenlemektedir. 1982 Anayasasnda belirtilmedii halde, uygulamada Anayasa Mahkemesinin 1993 ylndan itibaren itihad yetki ile yrrl durdurma kararlar verdii bilinmektedir. Sonradan telafisi imknsz baz durumlarda bu tr kararlarn verilmesi kiilerin maduriyetini nlemek bakmndan gerekebilir. Nitekim, Almanya ve Belika bata olmak zere bir ok lkenin anayasa mahkemeleri belli artlar altnda yrrl durdurma karar verebilmektedir. Ancak, bu yetkinin yasama iradesini tamamen devre d brakacak ekilde cmerte kullanlmamas gerekir. Bu amala, yrrl durdurma kararnn (a) telafisi imknsz bir zararn domas ve (b) aka Anayasaya aykrlk artlarnn birlikte gereklemesi durumunda verilebilecek istisna nitelikte bir karar olduu belirtilmitir. Yrrln durdurulmas kararnn ancak katlanlarn te ikisinin kabulyle alnabileceinin belirtilmesi de ayn amaca yneliktir. Ayrca, yrrl durdurma kararndan sonra niha kararn gecikmesini nleme amacyla da altm gnlk bir sre snr getirilmitir. Bu da, yrrl durdurulan kural n iptal edilmemesi durumunda bu kuraln ugulanmamasndan doabilecek telafisi imknsz zararlar engellemeye veya en azndan asgarye indirmeye ynelik bir dzenlemedir. Maddenin son fkrasnda, Anayasa Mahkemesinin 2004 ylndaki nerisi dikkate alnarak, Mahkemenin esasa girerek verdii red kararlarndan sonra on yl gemedike ayn konuda tekrar bavuru yaplamayacana dair hkm deitirilerek, sre be yla indirilmitir. Ayrca, bu sre Mahkemenin hem iptal davas, hem de itiraz yoluyla yaplan bavurularda verdii esasa ilikin red kararlarn kapsayacak ekilde belirlenmitir. Bu deiikliin sebebi, on yllk srenin, toplumsal, siyasal ve hukuksal gelimelerin badndrc bir hzla ilerledii dnldnde ok uzun olmasdr. Madde 119- Yce Divan grevi, 1961 Anayasasyla birlikte Anayasa Mahkemesine verilmitir. Bu tarihten itibaren de bu durum srekli bir tartma konusu olmutur. Bu tartmaya sadece akademisyenler deil, ayn zamanda yksek yarg organlarnn bakanlar da taraf olmulardr. Yce Divan grevinin Anayasa Mahkemesine verilmesine ynelik en nemli eletiri, bu mahkemenin ceza yarglamas yapma ehliyetine sahip bir ye kompozisyonuna sahip olmad ynndedir. Buna gre, Yce Divan yarglamas bir ceza yarglamas olduu halde, Anayasa Mahkemesi yelerinin tamam hukuku deildir, hukuku olanlarn da ok az ceza dairelerinden gelmektedir. Buna karlk, Anayasa Mahkemesinin lkenin en yksek mahkemesi olduu, dolaysyla Yce Divan grevinin bu organa verilmesi gerektii ynnde de grler vardr. Bu tartmalara son vermek amacyla karma bir sistem

benimsenerek, Anayasa Mahkemesi ve Yargtay Ceza Genel Kurulu yelerinden oluan bir mahkeme olarak Yce Divan yeniden dzenlenmitir. kinci fkrada, Yce Divann grevleriyle ilgili sulardan dolay yarglayabilecei kiiler arasna Meclis Bakan ile Genelkurmay Bakan ve Kuvvet komutanlar da ilve edilmitir. Drdnc fkrada, Yce Divan kararlarna kar temyiz yolu almtr. Yce Divandaki yarglamann temyizinin olmamas adil yarglanma hakkyla badamamaktadr. nsan haklar szlemelerinde ceza yarglamasnn iki kademeli olmas zorunluluu aka belirtilmektedir. Birlemi Milletler Meden ve Siyas Haklar Szlemesinin adil yarglanma balkl 14 nc maddesinin beinci fkras gereince Bir sutan tr mahkm olan bir kimse, mahkmiyetinin ve ald cezann daha yksek bir yarg yeri tarafndan hukuka gre incelenmesini isteme hakkna sahiptir. Ayn ekilde, Avrupa nsan Haklar Szlemesine Ek 7 Nolu Protokoln 2 nci maddesine gre Bir mahkeme tarafndan ceza bir sutan mahkm edilen her kii, mahkmiyet ya da ceza hkmn daha yksek bir mahkemeye yeniden inceletme hakkn haiz olacaktr. Ksacas, adil yarglanma ilkesine uygunluu salamak amacyla Yce Divan nndeki yarglama iki kademeli hle getirilmitir. Madde 120- Yargtay yeliine seimin dzenlendii ikinci fkra hkm, bir yenilik getirmektedir. ye seiminin objektif kriterlere bal olarak yaplmasn salamak amacyla zel kanunlarnda ngrlen yntemlerle llen liyakat ve baar gibi nitelikler dikkate alnarak ibaresine yer verilmektedir. Maddede gerekletirilen bir baka yenilik, Yargtay yeliinin sreyle snrlandrlmasdr. Yargtay yelerinin yenilenmesine imkn tannmas iin, yelik, birok Avrupa Birlii lkesinde olduu gibi sreye balanmakta ve bu sre dokuz ylla snrlandrlmaktadr. Grevlerinde baarl olanlarn yeniden seilmelerine imkn tanmak amacyla, grev sresi dolanlarn yeniden seilebilecekleri esas kabul edilmektedir. 1982 Anayasasnda Cumhurbakanna verilen Yargtay Cumhuriyet Basavcs ve Cumhuriyet Basavcvekilini seme yetkisi, bir yandan parlmenter rejim kurallarnn, dier yandan da mahkemelerin bamszl ilkesinin bir gerei olarak kaldrlmaktadr. Bu maddeyle, Yargtay Cumhuriyet Basavcs ve Cumhuriyet Basavcvekilinin de Yargtay yelerince seilmesi esas benimsenmektedir.

Madde 121- 1982 Anayasasnn 115 inci maddesiyle Bakanlar Kuruluna tannan tzk karma yetkisine yeni Anayasa ile son verilmesine paralel olarak, Dantayn grevlerinin dzenlendii maddenin ikinci fkrasnda, tzk tasarlarn inceleme grevine yer verilmemitir. Maddenin nc fkrasnda, Dantay yelerinin seimini objektif kriterlere balama ve grev sresini snrlandrma hususlarnda, 121 inci maddedeki deiikliklere paralel bir dzenleme ngrlmektedir. Ayrca, Dantayn yaps ve grev alan dikkate alnarak, yelerinin drtte birinin Cumhurbakan yerine Bakanlar Kurulu tarafndan seilmesi esas kabul edilmektedir. Madde 122- Asker Yargtay mahkemelerin bamszl ve hkimlik teminat esaslar asndan glendirme amacn tayan iki deiiklik dnda, 1982 Anayasasnn paralel hkm olan 156 nc madde aynen korunmutur. Gerekletirilen birinci deiiklikle, Asker Yargtay yelerinin Cumhurbakannca seilmesi usulne son verilmi; yelerin, Asker Yargtay Genel Kurulu tarafndan seilmesi benimsenmitir. kinci olarak, 1982 Anayasasnn 156 nc maddesinin son fkrasnda yer alan ve kanun koyucunun, mahkemelerin bamszl ve tarafszl ile hkimlik teminatna aykr bir dzenleme yapabilmesine ak kap brakan askerlik hizmetlerinin gereklerine gre ibaresine bu dzenlemede yer verilmemitir. Madde 123- Trk kamu mal ynetimi ve kontrol sisteminin milletleraras standartlara ve Avrupa Birlii mktesebatna uyumunu salamak zere srdrlen almalarn nemli bir boyutunu da, kamu kaynaklarnn kullanlmasnn gerekli ekilde denetlenmesi oluturmaktadr. Bu erevede Saytayn denetim kapsamnn geniletilmesi, baka bir ifadeyle kamu kaynaklarn kullanan hibir kurum ve kuruluun bu denetimin dnda braklmamas byk nem tamaktadr. Bu sebeple, yaplan dzenleme ile Saytayn denetim yetkisinin kapsam geniletilmektedir. 1982 Anayasasnda Anayasa Mahkemesine verilen siyas partilerin mal denetimi yetkisi, bu dzenlemeyle Saytaya braklmtr. Saytayn mal denetimde uzman bir kurum olmas ve yasama organ adna denetim grevi yapyor olmas, siyas partilerin mal denetimi nin bu kurum tarafndan yaplmasn hem profesyonellik hem de demokratik meruiyet asndan hakllatrmaktadr.

Ayrca, Saytayn, bu grevini gerei gibi yerine getirebilmesini salamak amacyla, sorumlularn hesap ve ilemlerini kesin hkme balama yetkisinin bulunduu da dikkate alnarak, yksek mahkemeler arasna alnmas uygun grlmtr. Madde 124- 1982 Anayasasnn 158 inci maddesi hkm aynen korunmutur. Maddenin ikinci fkrasnda dzenleme teknii asndan yaplan deiiklik dnda bir deiiklik yaplmam ve Uyumazlk Mahkemesi yksek mahkemeler arasnda saylarak Mahkemenin adl, idar ve asker yarg mercileri arasndaki grev ve hkm uyumazlklarn kesin olarak zmleme yetkisi muhafaza edilmitir. Madde 125- 1982 Anayasasnda birka maddede dzenlenen bte ve kesin hesap konular, Trk kamu mal ynetimi ve kontrol sisteminin milletleraras standartlara kavumas amacyla yaplan dzenlemeler erevesinde, grme usulne ilikin ayrntlar tze braklarak ve tek madde halinde sadeletirilerek yeniden dzenlenmitir. Madde 126- 1982 Anayasasnn 167 nci maddesinde piyasalarn denetimi ve d ticaretin dzenlenmesine ilikin olarak yaplan dzenleme, ayr bir maddede dzenlenen tketicilerin korunmasna ilikin hkm de eklenerek, daha kapsayc bir balk altnda muhafaza edilmitir. Madde ile, rekabetin ve tketicilerin korunmas, piyasalarn salkl ve dzenli bir ekilde ilemesi ve gelimesi amalanmaktadr. Madde 127- Devletin ve kamu tzel kiilerinin, kamu yararnn gerektirdii hallerde malikin rzasn aramadan zel mlkiyete son verebilmesi anlamna gelen kamulatrma, istisna olarak bavurulmas gereken bir messese olarak anayasalarmzda yer almtr. 1982 Anayasasnn kamulatrmay dzenleyen 46 nc maddesi Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin bu konuda verdii kararlar da dikkate alnmak suretiyle 2001 ylnda deitirilmitir. 1982 Anayasasnn Sosyal ve Ekonomik Haklar ve devler blmnde 46 nc maddede dzenlenen kamulatrma messesesi, 2001 ylnda yaplan deiiklikler de korunarak, sistematik olarak daha uygun olaca dncesiyle bu defa Mal ve Ekonomik Hkmler blmnde dzenlenmitir.

Kamulatrma bedellerinin taksitle denebilecei durumlar arasnda saylan turizme, bu sektrn dorudan devletin stlenmesi gereken bir alan olmamas nedeniyle, yeni dzenlemede yer verilmemitir. Ayrca, kanunla dzenlenebilecek ayrntlara yer verilmemi ve 1982 Anayasasnda Avrupa Birliine uyum amacyla yaplan deiiklikler de korunarak madde yeniden dzenlenmitir. Madde 128- 1982 Anayasasnn Sosyal ve Ekonomik Haklar ve devler blmnde, 47 nci maddede ayn balkla yer alan dzenleme, sadeletirilmek suretiyle ve sistematik olarak daha uygun olaca dncesiyle Mal ve Ekonomik Hkmler blmnde yeniden dzenlenmitir. zel teebbslerin devletletirilmesinin ancak kamu hizmeti nitelii tayanlar iin ve kamu yararnn zorunlu kld haller ile snrl olmas ynndeki ilke korunmutur. Devletletirmenin de ok istisna olarak bavurulabilecek bir messese olduu aktr. Maddenin ikinci ve nc fkralar 1982 Anayasasnn 47 nci maddesine 1999 ylnda yaplan deiikliklerle eklenen nc ve drdnc fkralarla ayndr. Madde 129- nceki anayasalarmzda, devletin mal imknlaryla snrl olan sosyal ve ekonomik haklar ve devler blmnde yer alan evrenin, tabi servetler ve kaynaklarn, kylarn, tarih, kltr ve tabiat varlklarnn korunmas gibi hkmler, ormanlarn korunmasna ilikin dzenlemeyle birlikte evrenin Korunmas ve Mill Servetlere likin Hkmler bal altnda zel bir ksm olarak yeniden dzenlenmitir. Bylece, amzn byk felketi olarak grlen ve lkemizi cidd ekilde etkileyen kresel snmann nlenmesi abalarnn hayat nem kazand bir dnemde, evrenin etkili bir ekilde korunmas ynnde Anayasaya Devlete ynelik direktif niteliinde bir hkm konulmaktadr. Bu maddeyle, evre sorunlaryla ilgili olarak bir yandan devletin daha duyarl olmas ve ykmllklerini yerine getirmesi, dier yandan da vatandalarn bu konuda devlete ynelik taleplerinin hukuk zeminin pekitirilmesi amalanmaktadr. Madde 130- 1982 Anayasasnn 168 inci maddesinde yer alan hkm sadeletirilerek muhafaza edilmitir. Bylece, tabi servetlerin ve kaynaklarn aranmas ve iletilmesinde zel teebbsn imknlarndan da yararlanlmas suretiyle Devletin imknlaryla ok daha uzun zaman alacak

mill servetin iletilmesinin ve mill gelirin artrlmasnn bir an nce salanmas amalanmaktadr. Madde 131- 1982 Anayasasnn 169 ve 170 inci maddelerinde yer alan hkmler sadeletirilerek ve lkemizin ihtiyalar dikkate alnarak yeniden dzenlenmitir. Tabi kaynaklarmzn en nemlilerinden biri olduu iin ormanlar ayr bir maddede dzenlenmektedir. Ormanlarn korunmas ve sahalarnn geniletilmesi iin Devlet tarafndan tedbirler alnmas zorunludur. Bu erevede yanan ormanlarn yerinde yeni orman yetitirilmesi gerektii, bu yerlerde tarm ve hayvanclk yaplamayaca gibi bu yerlerin imara da alamayaca ynndeki ilkeler de korunmaktadr. Ancak, 1982 Anayasasnda da ngrld halde, uygulamada zmlenemeyen orman vasfn tam olarak kaybetmi ve orman olarak muhafazasnda hibir yarar grlmeyen yerler ile ehir, kasaba ve ky yaplarnn toplu olarak bulunduu yerlerle ilgili meselenin de zmlenmesi gerekmektedir. Bu sebeple yaplan yeni dzenleme ile, bu yerlerin deerlendirilmesi ve satlmas konusunda kanun koyucu yetkili klnarak, hem mill servetin deerlendirilmesi, hem de milletimizin bu meseleden kaynaklanan maduriyetlerinin giderilmesi amalanmaktadr. Madde 132- 1982 Anayasasnn Sosyal ve Ekonomik Haklar ve devler Blmnde, 43 nc maddede yer alan bu hkm, Devletin anlan blmdeki grevlerini, ncelikleri gzeterek ve mal imknlaryla snrl olarak yerine getirebilecei dikkate alnarak, ky ve sahillerimizin etkili bir ekilde korunmas ve buralardan azam faydann salanmas amacyla Mal ve Ekonomik Hkmler blmnde dzenlenmitir. 1982 Anayasasnn 43 nc maddesi aynen korunmu; bylece kylar ve sahil eritlerinin korunmas ile buralardan kamunun yararlanmas ve buralarda domu bulunan mlkiyet haklarnn telif edilmesi amalanmtr. Madde 133- 1982 Anayasasnn Sosyal ve Ekonomik Haklar ve devler Blmnde, 63 nc maddede yer alan bu hkm, Devletin sz edilen blmdeki grevlerini mal imknlaryla snrl olarak yapabilecei dikkate alnarak tarih, kltr ve tabiat varlklarmzn etkili bir ekilde korunmas amacyla direktif bir hkm olarak Mal ve Ekonomik Hkmler

Blmnde dzenlenmitir. Devlet bu varlklarn korunmasn salamal ve bu amala gerekli tedbirleri almaldr. Bu amala, 1982 Anayasasnn 63 nc maddesinde yaplan dzenleme aynen muhafaza edilmitir. Madde 134- 1982 Anayasasnda 4 nc madde olarak dzenlenen deitirilemeyecek hkmler, sistematik adan daha uygun olaca dncesiyle bu maddeye tanmtr. 1982 Anayasasnn zellikle 1987 deiikliinden sonra iyice karmak hale gelen anayasa deiikliine ilikin 175 inci maddesi, sonular son derece nemli tartmalarn konusu olagelmitir. Dahas bu tartmalar Anayasa Mahkemesine tanm ve Mahkeme Cumhurbakan tarafndan bir daha grlmek zere Meclise gnderilen anayasa deiikliklerinin kabul iin gerekli nisabn ne olduunu belirlemek zorunda kalmtr. Bu sebeple, yaplan yeni dzenlemeyle, anayasa deiikliine ilikin usul ve esaslar olabildiince ak ve anlalabilir bir dille yazlmtr. 1982 Anayasasnn dzenlemesinde Cumhurbakannn Anayasay deitirme srecindeki rol, temelde yasama organna ait olan bu yetkinin kullanlamamas sonucunu dourabilecek bir nitelik tamaktayd ya da en azndan bu ynde kullanlabilmekteydi. Bu durum, parlmenter sistemin yetkileri snrl ve sorumsuz Cumhurbakan modeliyle badamamaktadr. Bu nedenlerle, bu maddede Cumhurbakannn, Meclis tarafndan te iki ounlukla kabul edilen Anayasa deiikliklerini yaynlamas zorunluluu getirilmektedir. Yine ayn dnceyle Meclis tarafndan bete ten fazla ancak te ikiden az ounlukla kabul edilen Anayasa deiikliklerinin dorudan Meclis kararyla halkoylamasna gtrlebilmesine imkn tannmaktadr. te yandan Meclis gerekli grd takdirde te iki ounlukla kabul edilen Anayasa deiikliini de ihtiyar olarak halkoylamasna sunabilecektir. Anayasa deiikliklerinde her iki durumda da halkoylamasna gitme yetkisinin Trkiye Byk Millet Meclisine verilmi olmas, parlmenter sistemin gerektirdii yetki sorumluluk paralelliinin doal bir sonucudur. Madde 135- lkemizin ada uygarlk seviyesine ulamas iin karlan inklp kanunlarnn korunmas, ayn hedefe ulama kararllnn srdrlmesi bakmndan nem tamaktadr. Bu sebeple, 1961 ve 1982 Anayasalarnda yaplan dzenleme aynen korunmutur.

Ancak, 743 sayl Trk Kanunu Medensinin 22/11/2001 tarihli ve 4721 sayl Trk Meden Kanunu ile yrrlkten kaldrlm olmas sebebiyle, maddenin () bendinde buna ilikin aklayc bir hkme ihtiya duyulmutur. Madde 136- Anayasa tarihimizde 1961 Anayasas ile balayan Balang, anayasal dzene yaplan mdahaleleri hakllatrma ve anayasann dayand temel ilke ve grleri aklama ilevi grmtr. Balanglarn anayasa metninden saylmas, normalde tanmlanmas g ve norm deeri olmayan baz soyut kavramlarn yorumlanarak kullanlmas sonucunu dourmutur. Bu nedenle, Balang ksmnn insan haklar, demokrasi ve eitlik gibi ada siyas deerleri vurgulayan ksa bir cmle olarak yazlmasna paralel olarak, bu ksmn anayasa metnine dahil edilmemesi uygun grlmtr. Bylece, Balang anayasallk denetiminde l norm olmaktan karlarak, anlamsz ve gereksiz tartmalarn nne geilmitir. lgili maddenin konusunu gsteren ve blmlemeyi kolaylatrmak iin kullanlan madde balklar da, Anayasa metnine dahil edilmemitir. Geici Madde 1- 1982 Anayasasnda Trkiye Byk Millet Meclisi seimleri ile mahall idare seimlerinin be ylda bir yaplaca dzenlenmekteydi. Bu hkm erevesinde 28 Mart 2004 tarihinde yaplan mahall idare seimleri ile 22 Temmuz 2007 tarihinde yaplan milletvekili genel seimleri sonularna gre oluan mahall idareler ve Trkiye Byk Millet Meclisi, seim tarihlerini izleyen beinci ylda yeni seime gideceklerdir. Oysa bu Anayasa ile hem Trkiye Byk Millet Meclisi seimleri hem de mahall idare seimleri drt yla indirilmektedir. Dolaysyla, 1982 Anayasas hkmlerine gre yaplan seimler erevesinde oluan Trkiye Byk Millet Meclisi ile mahall idarelerin seimlerinin de drdnc yllarnn sonunda yaplabilmesi iin bu geici madde dzenlenmitir. Geici Madde 2- 1982 Anayasasnn 76 nc maddesinde milletvekili seilebilmek iin aranan en az ilkokul mezunu olma art, yaplan yeni dzenleme ile en az ilkretim diplomas sahibi olma art ile deitirilmitir. lkretim zorunluluunun be yldan sekiz yla karld 1997-1998 ders ylndan nce ilkokul mezunu olanlar asndan uygulamada sorun domamas iin getirilen bu geici madde ile sz edilen durumda olanlarn ilkokul diplomalarnn milletvekili seilme yeterliliine sahip olmalar iin yeterli olduu akla kavuturulmaktadr.

Geici Madde 3- 1982 Anayasasna gre Cumhurbakan Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan yedi yl iin ve bir defalna seilebilirken, bu Anayasa ile Cumhurbakannn halk tarafndan be yllna ve en ok iki kez seilebilmesi sistemi benimsenmitir. Dolaysyla, 1982 Anayasas hkmlerine gre 28 Austos 2007 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan seilen Cumhurbakannn grev sresinin bu Anayasann yrrle girdii tarihi izleyen beinci yln sonunda sona ermesini salamak ve bu Cumhurbakannn da bir kez daha seilebilmesine imkn tanmak amacyla bu geici madde dzenlenmitir. Bylece, Devletin ba sfatn tayan, Trkiye Cumhuriyetini ve Trk Milletinin birliini temsil eden Cumhurbakanl gibi nemli bir konum hakknda grev sresinin ne zaman sona erecei ve mevcut Cumhurbakannn bir kez daha seilip seilemeyecei ynnde yaplacak yorumlar ve tartmalar da nlenmi olacaktr. Geici Madde 4- 1961 ve 1982 Anayasalarnda dzenlenen tzklere bu Anayasada yer verilmemitir. Tzklerle ynetmeliklerin arasnda ierik asndan nemli bir fark kalmamas sebebiyle uygulamada ok az bavurulan tzk karma ihtiyacnn Bakanlar Kurulunca karlacak ynetmeliklerle karlanaca aktr. Bu geici madde ile yaplan dzenlemeyle, yrrlkteki tzklerin, dayandklar kanunda aksine dzenleme yaplncaya kadar yrrlkte kalmaya devam edecekleri akla kavuturulmakta; kanun dayana kalmayan tzklerin yrrlkten kaldrlabilmesi iin ise Anayasada tzk messesesi yer almasa da tzk karlabilmesi ngrlmektedir. Geici Madde 5- Yksekretim Kurulunun oluumu ile yelerinin says ve seim usulleri yeniden dzenlendiinden, Yksekretim Kurulunun yeni dzenlemeye intibakn salamak, kazanlm haklar sakl tutmak ve Bakanlar Kurulunca seilen yeler ile dier yeliklerde boalma meydana gelmesi halinde seilecek yeleri belirlemek amacyla bu geici madde dzenlenmitir. Geici Madde 6- Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunun oluumu ile yelerinin says ve seim usulleri yeniden dzenlendiinden, Kurulun yeni dzenlemeye intibakn salamak, kazanlm haklar sakl tutmak ve ye saysnn tamamlanmas ve boalan yeliklere yaplacak seimleri dzenlemek amacyla bu geici madde getirilmitir. Geici Madde 7- Anayasa Mahkemesinin kuruluu ile yelerinin nitelikleri, seilme usulleri ve grev sreleri yeniden dzenlenmitir.

Anayasa Mahkemesinin yeni dzenlemeye intibakn salamak, kazanlm haklar sakl tutmak, ye saysnn tamamlanmas ve boalan yeliklere yaplacak seimler iin esaslar belirlemek ve yedek yelerin bu sfatlarn koruyarak toplantlara katlma usul ve esaslarn dzenlemek amacyla bu geici madde getirilmitir. Geici Madde 8- Yargtay yelerinin grev sreleri yeniden belirlendiinden, yeni dzenlemeye intibak salamak ve kazanlm haklar sakl tutmak amacyla bu geici madde dzenlenmitir. Geici Madde 9- Dantay yelerinin grev sreleri yeniden belirlendiinden, yeni dzenlemeye intibak salamak ve kazanlm haklar sakl tutmak amacyla bu geici madde dzenlenmitir Madde 137- Madde ile bu Anayasann yrrle girecei tarih belirlenmekte ve 1982 Anayasasnn yrrlkten kalkaca akla kavuturulmaktadr.