Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi TRKYE 10.

ENERJ KONGRES

LPG DEPOLAMASININ YARATTII RSKLER

Umran SERPEN T Petrol ve Doal Gaz Mh. Bl. ZET Bu almada, Istanbulun Ambarl ve Yarmca yrelerinde gerekletirilen LPG depolamasnn ve ayn yerlerde bulunan akaryakt depolaryla, Yarmcada bulunan Tpra ve Petkim tesislerinin yaratt riskler konusunda bir deerlendirme yaplmtr. Bu depolarda oluacak bir bleve patlamasnn her iki yrede de ok yaknda bulunan meskun blgelerde lm ve yangna sebebiyet verebilecei rapor edilmitir. Bunun yannda, depolama tanklarnda oluan LPG patlamasnn Petkim ve Tpra tesislerinde yaratabilecei yangnlarda ortaya kabilecek toksik gazlarn ve deprem ile toprak kaymasnn yarataca risk ve tehlikelere de iaret edilmitir. 1. GR Istanbul 10 milyonun zerinde vatandamzn zellikle Marmara kys boyunca yerletii bir metropolmzdr. Akaryakt ve LPG depolama tesisleri Istanbulda Asya ve Avrupada olmak zere, srasyla Yarmca ve Ambarl yrelerinde kurulmulardr. Bu yrelerde deprem ve zemin asndan baz sorunlar bulunmaktadr. Gnmzde saylar giderek artan bu ile uraan irketler, zaten depolama asndan ar doymu halde bulunan zellikle Yarmcaya depolama tesislerini yerletirme abas iindedirler. Bu durum her iki yre iin deiik alardan byk tehlike ve riskler iermektedir. Bu almada, Ambarl ve Yarmca blgeleri ele alnarak incelenmitir. Ambarl blgesinde sadece akaryakt ve LPG depolar varken, Yarmca blgesinde akaryakt ve LPG depolama tesislerinin hemen yaknnda Petkim tesisleri ve Tpra rafinerisi gibi iki nemli yangn oda yannda, doal gaz ve akaryakt boru hatlar bulunmaktadr. Tm bu tesislerin etraf buralarda alan insanlar tarafndan iskan edilmi ve buralarda nemli sayda bir nfus yerlemitir. Heriki yre iin dier bir potansiyel tehlike de, depremin yarataca sorunlardr. Yarmcada zemininin zayf olmas ve Ambarlda heyelan tehlikesi bulunmas
393

yannda, Kuzey Anadolu faynn bir kolunun yaknlardan gemesi, deprem srasnda oluabilecek ykm ve yangnlarn bu blgede bir felaket yaratmas olasln arttrmaktadr. Bu almada, zellikle LPG tesislerinde kabilecek bir bleve (kaynayan sv ve genleen buhar) patlamasnn, civardaki meskun blgelerdeki etkisi incelenmekte ve sonular sunulmaktadr. 2. YARIMCADAK HDROKARBON PROSES VE DEPOLAMA TESSLERNN YARATMASI OLASI RSK VE TEHLKELER Yarmca yerleim blgesinin ortasnda stanbul-Ankara asfaltndan gneye Marmara kysna doru bir petrokimya nitesi, bir rafineri, akaryakt depolama tesisleri ile saysz denibilecek kadar son derece tehlikeli LPG depolama ve dolum tesisleri bulunmaktadr (ekil 1). Yangn kma olasl fazla olan hidrokarbon (petrol, petrol rnleri, petrokimya rnleri, sv gaz, vb.) rnlerinin ilendii, retildii ve depoland bu kadar kk bir yerde youn olarak bir arada bulunmas son derece tehlikelidir. Erikon, (2001) risk analizi raporunda, yurtdnda meydana gelen sadece tek bir rafineri veya petrokimya tesisinde oluan felaketlere iaret etmitir. Bu felaketler en az 10 km yarapndaki bir alanda etkili olmulardr. Yarmcada bu mesafeler sadece birkayz metre olmann yannda, devreye LPG gibi basn altnda tutulan, son derece tehlikeli bir rn girmitir. te yandan, tm tesislerin bulunduu bu alanda, patlama esnasnda tm bu tesisler arasnda iliki kuracak ve tesisler arasndan geen 37100 m uzunluunda bir LPG boru hatt ebekesi bulunmakta olmas, riski katlamaktadr. Buna ek olarak, yredeki meskun yerlere (%70ine) verilen doal gazn datm ebekesinin yarataca riski de, dikkate almak gerekir. Gemite Meksikann Guadalajara kentinde doal gazn kanalizasyon ebekesine szmas sonucu ortaya kan bir patlamada, kentin birok yeri tahrip olmu ve birok insan hayatn kaybetmiti. Tm risk yaratacak odak tesisleri aadaki balklarda toplamak mmkndr: Says 18 ve iinde eitli boyutlarda depolama tanklar barndran LPG tesisleri. LPG, doal gaz ve NATO uak yakt boru hatlar. Petrokimya proses niteleri ve depolama tanklar. Rafineri proses niteleri ve depolama tanklar. Akaryakt (benzin, motorin, gazya ve fuel oil) depolar ve dolum tesisleri. Dnyada bu tr tesislerin konulandrlmas konusunda kesin dzenlemeler bulunmamakla beraber, deiik lkelerde deiik uygulamalar bulunmaktadr. rnein, ngilterede tesisin kurulma yerini incelemek iin uzmanlardan bir komite oluturarak, karar verilmektedir. Fransada ise, LPG gibi baz tesisler iin, sk kurallar konulmutur.

394

ekil 1. Yarmcada LPG, akaryakt depolar, Petkim ve Tpra tesisleri yannda meskun blgeler. 2.1. Yarmca LPG Depolar Onsekiz adet LPG depo ve dolum tesislerinin bir ksm Petkimdeki proses niteleri ve depolama tanklarna (Benzen tanklar gibi) komu olmakta ve arada sadece bir yol bulunmaktadr. Aslnda, Alevgaz, zgaz, Mutfak Gaz, Milangaz, pragaz gibi LPG tesisleri Petkimin kritik nite ve tanklarna 100 mden daha yakndrlar. Ayn ekilde, rafinerinin petrol ve rn tanklarna da ayn mesafede duran Ergaz, Anadolu Gaz, Erciyes Gaz gibi LPG tesisleri bulunmakdadr. pragaz, Ergaz ve Tpgaz LPG tesisleri ise hem Petkime hem de rafineriye ok yakndrlar. te yandan, Alevgaz, zgaz, Mutfak Gaz, Bizim Gaz, Akagaz gibi LPG tesisleri ile Opet Petrol, Aytemiz Petrol ve Trk Petrol akaryakt dolum ve depolama tesisleri, Barbaros mahallesinden birka yz metre tedeki Petkim Tank iftlii (petkim rnlerini depolayan irili ufakl 6 adet tank) etrafnda adeta bir ate emberi oluturacak dzende yerlemilerdir. Akagaz, Opet, arkgaz, Alpgaz, Taba, Anadolugaz, Ergaz ve Eciyesgaz LPG tesisleri Gney mahallesini bat ve gneyden iki koldan evrelemileredir. Yeni Yal mahallesi, Kuzey mahallesi, Fatih mahallesi ve Esentepe mahallesi greli olarak daha uzakta olmalarna ramen, uzaklklar srasyla 800 m, 1500 m, 1200 m ve 2500 m civarndadr. amltepe ve Y. Sultan Selim mahalleleri de en kuzeyde bulunan LPG tesislerinden yaklak 1200 m uzaktadr. Mimar Sinan mahallesi de 1500 m uzaklkta bulunmaktadr. Tm bu uzaklklar mahallelerin merkezlerine kadar olan ortalama mesafelerdir. Aslnda, mahallelerin daha yakn meskun blgeleri de bulunduuna dikkat etmek gerekir. Bu LPG tesislerinin tarafmzdan tespit edilenlerinin depolama tank byklkleri, aadaki Tablo 1de verilmektedir:
395

Tablo 1deki toplama Tpgaz, Bizimgaz, Mutfakgaz, Alevgaz, Alpgaz, Ergaz, Anadolugaz, Ergaz, arkgaz Erciyes Gaz, zgaz, Petgaz ve Hrgazn tank depolama miktarlar bilinemedii iin dahil edilememitir. Tablo 1deki yaklak 3 51000 m n ok daha yukarlara tmanaca kesindir. Tipik tank byklklerinin 3 1000, 3500 ve 5000 m olduu yine ayn Tablodan gzlenmektedir. 3 3 Bunlarn dnda, BP irketine ait bir adet 3500 m , 2 adet 200 m ve 2 adet 180 3 3 m olmak zere toplam 4200 m kapasiteli LPG depolama tesisleri bulunmaktadr. Ancak, yredeki tehlikeyi dikkate alan BP irketi tm depolama tanklarn yeraltna almtr. Trkiyede, LPG tesislerinin etrafnda braklmas gereken bo alan belirleyen bir mevzuat maalesef yoktur. Bu konudaki mevzuatlar en iyi olan lkelerden Fransa mevzuatna gre (Arrete du 9 novembre, 1989), LPG tesislerinin etrafnda bir l alan ile bir de yangn alan olmak zere iki alan tanmlanmaktadr. l alann iinde kalan blge meskun olmamal ve bo olmaldr. Buradaki insanlarn %1inin ld varsaylr. Yangn alan iinde bina ve yol olmamaldr. Buradaki insanlarda yanma oluacaktr. Yukarda verilen tipik tank byklklerine gre hesaplanan tanklardan olan mesafeler Tablo 2de verilmektedir: Tablo 1. LPG irketlerinin Tespit Edilebilen Tank Byklkleri ve Saylar (Serpen, 2001). irket Tank Says, adet Depolama Kapasitesi, (m3) pragaz 3 3500 2 1000 Totalgaz 1 5000 Aygaz 1 3500 1 5000 1 2000 2 4000(propan) 1 3100(propan) Milangaz 2 1000 Ocakgaz 1 1000 1 200 Petgaz 1 1000 2 180 3 150 Haba 2 3500 2 200 Toplam 51300 Tablo 2den de gzlenecei gibi yukarda LPG tesislerine uzaklklar verilen meskun mahallelerin byk ounluunun bo olmas gereken l alan iinde kald grlmektedir. Yangn alanlar ise Yarmcann uzak saylabilecek Hac Osman mahallesini de iine almaktadr. Dolaysyla LPG tesislerindeki herhangi bir patlama Yarmcann meskun mahallelerini bir lm ve yangn alanna evirecektir. Daha vahim bir durum, LPG tanklarna ok yakn olan Petkim ve Rafinerideki benzen, nafta, benzin gibi rn tanklarna patlamann sirayet etmesi olaslnn ok yksek olmasdr. LPG tanklarndan birindeki bleve patlamann dier LPG tanklarna sirayet ederek zincirleme patlama oluturma olasl vardr ve yakn olmalar dolaysyla son derece yksektir. Byle bir zincirleme patlama
396

Fransada olmu, fakat civar meskun olmad iin can kayb minimumda kalmtr (Erikol, 2001). te yandan, pragaz, Tpgaz ve Ergaza yakn olan gsa gbre fabrikasnda, bir olas LPG yangnn buraya sirayet etmesi durumunda, azot ve amonya ham madde olarak kullanan bu tesisten zehirli gazlar kmas olasdr. Tablo 2. LPG Depolarnn Kapasiteleri ve lm-Yangn Mesafeleri (Serpen, 2001). Tank Kapasitesi, l Alan Menzili, Yangn Alan Menzili, 3 (m ) (m) (m) 1000 830 960 3500 1410 1595 5000 1640 1845 2.2. Yarmca LPG, Doalgaz ve NATO Uak Yakt Boru Hatlar ve Doalgaz Datm ebekesi LPG hatlar esas olarak LPG tesisleriyle Petkim (birka hat) ve LPG tesisleriyle Rafineri arasnda gitmekte, bir baka hat ise, LPG tesisleriyle Gney mahallesi arasnda bulunmaktadr. Dier bir kol ise, batdaki Turkuaz dolum tesislerine ulamaktadr. Buraya giden LPG boru hatt Hac Osman ve Atalar mahallelerinin ortasndan gemektedir. LPG ebeke hatlarnn toplam uzunluu 37100 mdir. LPG boru hatt sebebiyle Gney, Hac Osman ve Atalar mahalleleri tehdit altnda bulunmaktadr. Rafineriye giden doal gaz hatt ile LPG hatt yan yana bulumaktadr. te yandan, LPG, doal gaz ve Nato gazya hatlar amltepe ve Yeni Yal mahalleleri arasnda kalan Belediye Teknik Hizmetler alannda kesimekte olup, bir boru hattndaki patlamann dierlerine sirayet edebilecei, olduka kritik bir noktadr. zellikle LPG boru hattndaki bir infilak, bu patlamay dier boru hatlarna veya dolum tesislerine tayc ilev grebilir. LPGnin 6-12 bar arasnda yksek basnta sv halde tutulduu dikkate alnrsa, tehlikenin boyutu (basncn patlamay yayma nedeniyle) ve yaylma olasl daha iyi anlalabilir. Doal gaz hattndaki herhangi bir kaak dolaysyla oluabilecek bir patlamann yakn komu LPG hattn da infilak ettirebilme olasl tad basn dolaysyla ok fazladr. te yandan, doal gaz datm ebekesine sirayet edecek bir yangn ve patlama, ehir iinde tam bir felakete yol aabilir. Doal gaz ana hatlar da yksek basnta (20 bar) olduundan risk artmaktadr. 2.3. Yarmca Petrokimya Proses niteleri ve Depolama Tanklar Bu tesisin 18 adet nitesi bulunmakta olup, toplam retim kapasitesi 226000 tondur. Bu tesiste (1) polivinil klorr, (2) polietilen, (3) sentetik kauuk (sis, polibtadien, stiren btadien), (4) Karbon siyah, dodestil benzen ve (5) polistiren niteleri almaktadr. Polietilen prosesindeki basnlar 1000 bara kadar kt iin, yaylma asndan son derece kritik olmaktadr. Bu nitelerde retilen rnlerin hepsi yanc olup, kolaylkla tutuabilirler. Ayrca, bu tesiste bulunan HCl asit depolama tanklar ile PVC nitesi bir patlama sonucunda atmosfere HCl asidi gaz halinde verebilecei iin zehirlenme tehlikesi yaratabilir. te yandan, atmosfere yaylan stiren gz yakan bileikler oluturur. retilen vinil klorr, etilen, stiren, butadien, benzen ve propilen 1000 tondan 10000 tona kadar olan byklkteki tanklarda depolanmaktadr. Tank iftliindeki alan iindeki bu tanklarn LPG tanklarna ok yakn olmas, ok kritik bir durum yaratmaktadr.
397

2.4. Yarmca Tpra Rafinerisi Proses niteleri ve Depolama Tanklar Tpra rafinerisinin kapasitesi 11,5 milyon ton/yldr. Rafineride ylda milyonlarca ton benzin, motorin, fuel oil, vb. yanc ve patlama riski olan rn retilmektedir. Rafineride bulunan destilasyon ve kraking niteleri ve dier tesisleri zaten yangn kma olasl yksek olan nitelerdir. Rafineride ham petrol ve rn/ara rn 3 depolama kapasiteleri srasyla 860000 ve 840000 m olduu ve bunlarn nemli bir potansiyel risk oluturduu aktr. Rafineri rn tanklarna yakn olan Alpgaz, Ergaz, Anadolugaz ve Haban LPG tesislerindeki bir patlama buraya ok yakn rafineri rn tank bataryalarna kolaylkla sirayet edebilecektir. Ya da tersine, rafineride olabilecek bir yangn ve patlama yakndaki adgeen LPG tanklar iin byk bir tehdit oluturacaktr. 2.5. Yarmca Akaryakt (benzin, motorin, gazya ve fuel oil) Depolar ve Dolum Tesisleri Depolanan bu yaktlardan en kritik olan hafif rn tayan benzin tanklardr. Dier rnlere gre patlama riski daha fazladr. Bu akaryakt depolarnn yukarda da iaret edildii gibi LPG depolama tanklarna ok yakn olmas bunlar iin riski arttrmaktadr. 2.6. Yarmcada Zehirli Gaz Riski Meteorolojik lm stasyonunun verdii deerlere gre (Erikon, 2001), en ok esen rzgar yn Bat ve Kuzey Dou ynndedir. Rzgarn arlkl esme ynleri ve de ilenin kuzeyini epeevre saran tepelerin varl da dikkate alndnda, sanayi blgesinin dousu ve kuzeyi bata olmak zere, ilede bulunan yerleim blgeleri, ortamdan uzaklatrlmasnda zorlanlacak rafineri veya petrokimya tesisi kaynakl bir patlama durumunda, meydana gelebilecek zehirli gazlarn tehdidi altnda olacaktr. 2.7. Yarmcada Deprem Riski Yarmca, bilinen gemite 1776 ve 1894 depremlerinde ok byk hasar grmtr. En son 1999 depreminde de byk hasar grm, birok konut yklm, baz yklmayanlar ise oturulamaz hale gelmitir. Yarmcadaki deprem riskini oluturan, hemen gneyinde Mramara denizinden geen Kuzey Anadolu Faynn bir koludur. Bu kolun 1999da hareket edip etmedii tartma konusudur. Eer etmediyse, Yarmcann gelecekte daha iddetle sarslmas ok muhtemeldir. Zemini aluvyon olan tm bu tesisler, kt zemin art yakn krlma zonu riskiyle kar karyadr. En son 1999 depreminde rafineride oluan yangn dikkate alnrsa, daha byk felaketlerin olmas beklenebilir. 3. AMBARLIDAK LPG VE AKARYAKIT DEPOLARININ YARATMASI OLASI RSK VE TEHLKELER Ambarlda limann dousundaki akaryakt ve LPG depolama tanklarnn yerleimi iin ayrlm olan blge anak eklinde olup, ortasndan Haramideresi gemektedir (ekil 2). Bu alann zemini derenin getirdii aluvyonlardan olumu olup, zayf bir zemindir. Akaryakt ve LPG depolarnn kuzey ve kuzey dousunda doal gaz ve fuel-oil ile alan termik santrallar bulunmaktadr. Buradaki meskun blgeler tank yerleim blgesinin dousunda ve kuzey batsnda yer almakta olup,
398

Yarmcaya gre grece olarak uzakta kalmaktadr. LPG tanklarnn batsndaki Anbarl yerleim yresine uzakl 700 m, douda Avclarn bat blgelerine uzakl ise 900 m kadardr. Anbarlnn Yarmcaya gre avantaj, civarda petrokimya, rafineri vb. yanma-patlama oda olabilecek tesislerin bulunmamasdr. Ancak, ok fazla saydaki akaryakt tanklar da ayr bir risk oda oluturmaktadr. LPG tanklarnn batsnda akaryakt tanklar bulunmazken, dousundaki akaryakt tanklar Avclarn batsndaki meskun alanlarn 50-100 m 3 uzanda bulunmaktadr. Bu mevkide Aygaza ait toplam 24100 m kapasiteli 6 adet LPG tank bulunmaktadr. Tablo 3 Anbarlda Aygaza ait LPG tanklarnn kapasiteleriyle birlikte lme ve yangna sebebiyet verebilecek menzillerini gstermektedir. Tablo 3. LPG Depolarnn Kapasiteleri ve lm ve Yangn Mesafeleri. Tank Kapasitesi, Tank l Alan Menzili, Yangn Alan Menzili, 3 (m ) Adedi (m) (m) 2000 1 1110 1270 3100 1 1340 1520 4000 1 1490 1685 5000 3 1640 1845 LPG tanklarnn batdaki ve doudaki meskun blgelere uzaklklarnn srasyla 700 3 ve 900 m olduuna gre 5000 m lk bir tankta bleve patlamasnn olmas durumunda lm ve yangn menzillerinin meskun blgelerin iine epey nfuz edecei sylenebilir. Yerleim blgelerinin bir vadinin iki tarafnda ykselen ksmlarda olmas da, buralarn oluabilecek bir patlama ve yangndan anak eklinde bir blge olmas dolaysyla daha fazla etkilenmesi mmkndr. Anbarlda LPG depolama tanklarndan oluacak bir bleve patlamasnn bu tesislerin kuzey ve kuzey batsnda kalan ve herbiri yaklak 700 m uzaklkta bulunan elektrik santrallarnn zarar grmesi de mmkndr. Deprem 1999 ylnda Anbarl ve Avclar yrelerinde toprak kaymalarna ve ykmlara neden olmutur. Depolarn oturduu zeminin alvyon olduu dikkate alnrsa, Marmarada olumas beklenen depremin bu blgeeyi bu kez daha fazla etkilemesi beklenebilir. te yandan, hakim rzgarlar batdan grnmektedir. Bu nedenle toksik gazlardan daha ok Avclardaki meskun insanlarn etkilenebilecei sylenebilir.

ekil 2. Ambarlda LPG ve akaryakt depolama tesisleri yannda meskun blgeler. 399

TARTIMA VE SONULAR Hem Anbarl, hem de Yarmcada Tpra, Petkim, elektrik santrallar ve akaryakt istasyonlar ok yllar nce buralara kurulduunda, o yreler iskan edilmi alanlar deildi ve botu. Bu tesislerin civarna yerleim, o tesislerde alan insanlarn yaknlara yerleme abasndan olumutur. Bu sre iinde, Belediyeler bu riskli ve tehlikeli yerleime gz yummulardr. Bu balamda, birinci dereceden sorumlu kurumlar yre belediyeleri, ikinci derecedeki sorumlu gerekli kurallar koyamayan devlet, nc dereceden sorumlu altklar yerlerde tehlikelerin farkna varmalar gereken cahil ve bilinsiz insanlardr. irketlerin sorumluluu 4. dereceden olup, zaten youn olan bir depolama blgesinde yenilerin kendilerine yer aarak yerlemeleridir. Bu da, en bata yerleenlerin paylat bir sorumluluk olamaz. irketlerin bir baka sorumluluu depolama tesislerin bulunduu zeminleri iyi etd ettirip, ona gre depreme dayankl bir yaplamaya gitmesi olabilir. Bu konuda BP ileri bir adm atm ve LPG depolarn yeraltna atmtr. Son 1999 depreminde sonra zamann Yarmca belediyesi bu tehlikenin farkna varm ve kuzeyde zeminin salam olduu bir blgeyi iskana am ve kooperatiflemeyi tevik etmitir. Bunu da desteklemek amacyla bir proje yaptrm olup, buradaki ilk risk deerlendirmesi bu kapsamda gerekletirilmitir [2,3]. Ancak, tesislerin yanndaki meskun blgeler hala boaltlamamtr. Sonu olarak, bu alma erevesinde belirlenen riskler dolaysyla, riskli meskun alanlarda gelecekte oluabilecek bir felaket nlenmek isteniyorsa, yaplmas gerekenler aada verilmektedir: zellikle Yarmca blgesine daha fazla yeni LPG tesisinin ina edilmesine izin verilmemelidir. Varolan LPG tesisleri de zaman iinde bir program dahilinde amortismanlar da dikkate alnarak, yeraltna alnmaldr. Belediyeler, risk altnda gzken meskun blgelerdeki insanlara, baka iskan alanlar gstererek bu yerleri boaltmaldrlar. KAYNAKLAR [1] Arrete du 9 novembre, (1989). [2] Erikon A.D., (2001), Krfez Kaynakl Krfez lesi Sivil yerleim Alanlarna Ynelik Risklerin Deerlendirilmesi Raporu. Yarmca Belediyesine Rapor. [3] Serpen U., (2001), Yarmcadaki Hidrokarbon Proses ve Depolama Tesislerinin Yaratmas Olas Tehlikeler Hakknda Yarmca Belediyesine Rapor, Istanbul.

400