Professional Documents
Culture Documents
Giri Osmanl dneminde Mslmanlarn (Dindalarn), Cumhuriyet dneminde Trk soyundan olan veya Trk kltrne bal bulunan[larn], (Soydalarn) gerekletirmek zorunda kald g hareketlerinin balca itici nedenleri, yaklak olarak ayn ve ortaktr: Savalar, katliamlar, yamalar, tecavzler, bask ve ayrmlar, tecritler, srgnler ve zorla asimilasyonlar (Dileri Bakanl 1969: 645). Aka cana, mala, namusa, dini ve/veya milli kimlie saldrlar ile ar saldr tehditleri. Bu itici nedenlerle Osmanl topraklar zerindeki ilk (bir anlamda i) g hareketi, 1771de Krm topraklar zerinde meydana gelmitir (Ar 1960: 5). Anadolu topraklarna ynelik ilk g hareketi ise 1785-1800 dneminde Balkanlar, Kafkasya
bilig Bahar / 2007 say 41: 123-154 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl
ve Krmdan, son g hareketi de 1989da Bulgaristandan gereklemitir (Aktre 1985: 896; Torol 1991: 60). Yukardaki unsurlarn g hareketlerine tabi olduu blgelerden biri de Balkanlar zerindeki Yugoslavya-Makedonya topraklardr.1 Bu topraklar iinde ve bu topraklarla dier Balkan topraklar arasnda, ksmen de Anadolu topraklar ynnde ilk g hareketi 1877-78 Osmanl-Rus savayla (93 Harbi) balam, 1912-13 Balkan Savayla arlkl olarak Anadolu topraklar ynnde devam etmi, 1923-51 dneminde fert ve aile dzeyinde, 1952-67 dneminde kitlesel dzeyde, 1968-96 dneminde de yine fert ve aile dzeyinde tamamen Anadolu topraklar ynnde gereklemitir. Yugoslavya-Makedonya topraklarnn ilk sakinleri olarak llirler (yada lliryallar), Traklar ve Dalar bilinir. Blgedeki farkllama ve daha da karmaklaarak asrlar sonra eski Yugoslavyann dalmasna gtrecek ok-etnikli ve ok-kltrl yapnn oluum sreci bylece balamtr (Koledarov 1977: 294). Gelien srete blgede; (antik) Makedonlar, Gotlar, Bizansllar, Romlar, Arnavutlar, Germenler, Venedikliler, Hunlar, Avarlar, Bulgarlar, Peenekler, Uzlar, Kuman-Kpaklar, bnyesinden Hrvat, Sloven, Bonak ve (ada) Makedonlar karan Slavlar/Srplar, Yunanllar ve en son da Osmanl dneminde iskan edilen eitli Trk topluluklar varlk gstermitir (Hoffman 1977: 464). Bunlara, 1185te ksmen Makedonyay igal ve talan eden Normanlar, yine bu yl Bizansa kar balayan Bulgar isyanna destek veren Ulahlar, 1264te Bulgarlarla ittifak halinde Bizansa saldran Tatarlar eklemek yanl olmaz (Ostrogorsky 1981: 374-424; Carter 1977: 3). Gnmzde blgedeki balca etnik gruplar (Srplar, Arnavutlar, Makedonlar, Trkler, Bonaklar ve Romlar) arasnda Trklerin zel bir yeri ve nemi bulunmaktadr. Ksaca (antik Makedonlara uzanan aidiyet bilinlerinin derinlii hari, Makedonlardan ve muhtemelen Arnavutlardan sonra) en uzun biyolojik ve kltrel varlk ve (tm etnik gruplardan) en uzun egemenlik gemiine sahip olanlar Trklerdir. Aka ve srasyla; Hunlar Orta Asya bozkr kltrnn tayclar olarak 378de bu topraklara gelmi, 5. yzylda Avarlar ve (henz bir Trk boyu) Bulgarlar g burada sona erdirmi, 7. yzylda Bizans tarafndan (tarihte Vardariotlar olarak anlan) Vardar Trkleri Selanik evresine yerletirilmi, 9. yzylda birbiri ardndan (zellikle Torbe, Pomak ve Goran Trklerinin ve kltrlerinin ilk ekirdeklerini oluturan) Peenek, Uz ve Kuman-Kpak kitleleri buraya ulam, yenilgiye urayan (1049) Peeneklerden onbinlercesi Bizans tarafndan Ni-Sofya arasna yerletirilmi, Peenekler tarafndan yenilgiye uratlan (1065) Uzlarn nemli kesimi Bizans tarafndan Balkanlarn eitli blgelerine ek olarak Srbistan topraklarna yerletirilmi, Meriin aa mecras Lebuniumda Bizans-Kuman ittifak tarafndan yenilgiye uratlan (1091) Peeneklerin bir ksm gvenli Rodop
124
dalarna snarak buraya yerleirken, bir ksm da Bizans tarafndan (Anadolunun yansra) Makedonya, Ropoz ve Filibe blgeleriyle Ohrid gl sahillerine yerletirilmi, Bizansn Anadoludan getirdii (1065) eitli Trk gruplar Teselya, Makedonya ve Rodoplara yerletirilmi, 10. yzylda (1122) blgeye ulaan yeni bir Peenek kolu Bizans tarafndan yenilgiye uratldktan sonra sa kalanlar (yine Anadolunun yansra) Trakya ve Makedonyaya yerletirilmi, Bizanstaki taht kavgalar (1340l yllar) srasnda taht varisi Kantakuzen lehine taraf olarak birka kez blgeye gelen Aydndaki Umur Bey Rodoplar ve Makedonya blgelerine en az 100 bin Trkmen getirerek burada kalmalarn salam, ardndan Aydndaki aka Bey, Semadirek ve Dedeaa evrelerinde fiili egemenlik kurduktan sonra yaklak 54 bin Trkmeni Dedeaa ve Kavala zerinden Orta Rodoplara gndererek orada yerlemelerine yolam, (bu erevede, 1065-1340l yllar arasnda sadece Anadoludan getirilerek Bat Trakya, Rodoplar ve Makedonya blgelerine yerleen Trkmen says 200 bin civarna ulam), son olarak Osmanl dneminde Anadoludan nakledilen Trk kitleleri sayesinde (Balkanlarn tm blgeleri gibi) YugoslavyaMakedonya topraklar da Mslman ve Trk karakteri almtr (Grn 1981: 248-256; Feher 1985: 70; Hoffman 1977: 464; Kafesolu 1992: 116-119; Kurat 1992: 178; Ostrogorsky 1981: 66, 310-317, 349, 374, 424; Uzunarl 1961: 171-173; Erz 1983: 12-16; Memiolu 1991: 12-13; Mustafa 1995: 9; Sander 1989: 32).
A. Osmanl Dnemi Gleri Osmanl dneminde Yugoslavya-Makedonya'dan Mslman (Dinda) ltne gre gerekleen glerin; blgedeki savalarla, gvenlik ve huzuru ortadan kaldran terr ortamyla ve bata Trkler olmak zere, kendilerini Mslman ve/veya Osmanl niteleyen sivil nfusa (bir btn olarak slam mmetine) kar yrtlen katliam, yama, tecavz, bask ve ayrm, tecrit, srgn ve zorla asimilasyon abalaryla dorudan balantl olduu anlalmaktadr.
Osmanlnn 17. ve 18. yydan itibaren Balkanlarda her toprak kaybediinde, Trkler ve dier Mslman gruplar ge zorlanmtr. O kadar ki, blge adeta bu gruplarn srekli g dalgalaryla alkalanmtr. Ve ilk olarak Pannoniyadan ve bu blge dahilindeki Macaristan, Hrvatistan ve Voyvodinadan ayrlan gruplar, Srbistana ve Bosna-Herseke g etmilerdir (Popovic 1995: 186). Aktre'ye gre de "18. yzyln sonlarnda yurtlarndan kovulanlar, srgn edilenler, toptan ge zorlananlar, milli gler, geri gler, anlamalara bal gler ve dier terimlerle tanmlanan gerek "d gler" sorunuyla karlaan devletin Osmanl Devleti" olduu ok aktr. Bu erevede Osmanlnn karlat ilk g olgusu 1771de gereklemitir. Krmda yaayan nfusun Osmanl
125
yanls kesimi, Ruslarn silahl saldrsna uram ve bu insanlar da Osmanl ynetimi altndaki topraklara g etmek zorunda kalmtr (Ar 1960: 5). Osmanl Devleti'nin zlmeye balamasyla birlikte, Kafkasya ve Krm'n yansra Balkanlardan Trkiyeye gler 1785'de balam ve 1912'ye kadar devam etmitir. Osmanl-Rus-Avusturya savalar (1788-1792) ncesinde, srasnda ve sonrasnda (1780-1800 arasnda) sadece Krm, Kazan, Kafkasya ve zi blgelerinden Trkiyeye g edenlerin says 300 bin-500 bin arasndadr (Aktre 1985: 896). Yine 1806-1812 dneminde Osmanl-Rus sava nedeniyle Balkanlar'da 200 bin civarnda Trk, gneye g etmek zorunda kalmtr. Bunlardan bir ksm stanbul yolu ile Anadolu'ya geerken, bir ksm da bata stanbul olmak zere Balkanlar'n henz Osmanl egemenliindeki kasaba ve kyleri doldurmutur. te yandan 1820-1830 arasnda Yunan ayaklanmalarnn gerekletii Moradan Trkler karlm, benzer gelimelerin meydana geldii Eflak ve Bodan'da da Trkler ve dier Mslmanlar ge zorlanmtr. ok gemeden patlak veren Krm Sava (18541856)'ndan sonra 1856-1864 arasnda da Krm'dan Trkiyeye 600 bin kii g etmitir (Aktre, 1985: 896-897). Yine arlk Rusyas'nn 1859'da Kafkasya'da eyh amil nderliindeki direnii krmas zerine 1859-1865 yllar arasnda bu blgeden 600 bin-1 milyon arasnda gmen Osmanl topraklarna snmtr (Solak 1995: 7). Balkanlarda yeniden balayan Osmanl-Rus sava (1877-78) erevesinde, Rus ordularnn ve onlara katlan Bulgar gnlllerin gneye ilerlemelerine paralel olarak, blge Trkleri ve dier Mslmanlar srekli stanbul ynnde g hareketine tabi tutulmutur. Bilal imire gre daha ncekiler gibi 187778 gmenleri de yurtlarn, tm mal ve mlklerini yitirmi, o zamanki deyimle dman klcndan kurtulabilmi bakiyetsseyf (kl art) kimselerdi. Bu insanlarn ilesi bununla da bitmemi, alktan, souktan, hastalktan adeta "sinekler" gibi krlmlard. Mesela 1878 ylnn Ocak-Nisan aylar arasnda Edirne'de gnde ortalama 160, stanbul'da ise 800-900 gmen hayatn kaybetmitir. Bu gmen kitlelerinden bir ksm Anadolu'ya ve Suriye'ye yerletirilmi, Suriye'ye yerletirilenlerin ounluunu oluturan erkezler'in uyum salayamadklar bu topraklar terkederek (dier gmenlerin bir ksmnn yapt gibi) tekrar Balkanlar'daki yurtlarna dnmek istemelerine ramen, bu istekleri muhtar "arki Rumeli Vilayeti"ni kuran (ve Srbistana bamszln kazandran) "Berlin Anlamas" (1878) ile yasaklanmtr. erkezler dnda kalan gmenlerin eski topraklarna dn kaplar ise resmen ve hukuken kapatlm deildir. Bu yllarda, Dou ve Bat Trakya ile Makedonya'da 400 bin kadar gmen kamp hayat yaamakta ve geri dnme zamann beklemektedir. Bunlarn ou, Bulgaristan, Dou Rumeli ve Srbistan topraklarndan, bir ksm da (yine 1878de bamsz olan) Karada'dan g etmi kitlelerdir. "Ayastefanos Antlamas"nn yerini alan
126
"Berlin Anlamas"ndaki hkmlere ramen, Bulgar hkmeti, gmenlerin geri dnlerini srekli engellemi, fakat yine de 1879 ylnn ikinci yarsnda Dou Rumeli'ye dnen gmenlerin says 100 bini bulmutur. Bununla birlikte g ilesi, ok gemeden younlaan Bulgar basknlar zerine tekrar balam ve hemen ayn yl Trkler ve dier Mslmanlar yeniden g hareketine girimi, ksaca stanbul hkmetinin onlar yerlerinde tutma abasna ve Berlin Antlamas'nn hkmlerine ramen can, mal, namus ve dini ve/veya etnik kimlik gvenliinden yoksun olduklar iin Trkiye'ye g srdrmlerdir (imir 1989b: XX-XXI, XXIII-XXV). Yukardaki gelimeler erevesinde ksmen Yugoslavya-Makedonya topraklarn da kapsayan Srbistan dahil, Rumeli'deki Trkler ile dier Mslmanlar 19. yzyl itibaryla Karada'dan Bosna-Hersek'e, Sancak'a, Arnavutluk'a, Yugoslavya-Makedonyann dier kesimlerine ve Trkiyeye ynelmilerdir (Popovic 1995: 186-187). Bu dnemde szkonusu kitleleri yerinden-yurdundan eden balca itici nedenin "katliam ve zulm" olarak belirdii aktr. Nitekim, sadece 1877-78 sava srasnda 350 binden fazla Trk'n katledildii, g hareketine katlanlarn ise 1 milyon civarnda olduu hesaplanmtr (Alp 1990: 17). Stanford Shaw'a gre de Yunan syan (1821), Romen Prenslikleri'nin syan (1857), Girit ayaklanmalar (1866-1869), Bosna-Hersek ve Karada'daki ayaklanmalar (1858-1869) ve en son Bulgar ayaklanmas (1870'li yllar) gibi Balkanlar'daki tm bamszlk hareketlerinin az bilinen yks; bunlarn bamszlklarn hakl karacak "Hristiyan" ounluu salamak iin, geride ldrlm ana-babalarn, ocuklarn, akrabalarn, mallarn mlklerini brakarak Osmanl Devleti'nin srekli daralan snrlarna kamaya alan zavall "gmenler" ile bu blgelerde yaayan "Mslman" halkn byk "soykrmlara uratlmasn" da kapsamaktadr (Shaw 1985: 1004). Kaybedilen Osmanl topraklarndan nfus hareketleri ve Trkiyeye g, zaman zaman hafiflemekle birlikte kesintisiz olarak devam etmi, Nuri Akbayar'a gre sadece 1876-1896 arasnda 845 bin 861 kii (198.544 hane) Anadolu'ya geebilmitir (Akbayar 1985: 1242). Glten Kazgan Balkanlar'dan byk Trk glerinin 1877-78 Osmanl-Rus sava ile baladn, I. Dnya Sava'na kadar Anadolu'ya gelen gmen saysnn 1 milyon civarnda olduunu belirtmektedir (Kazgan 1985: 1556). Filiz Doanaya gre de I. Dnya Savana kadar Kafkasya, Balkanlar ve Ege adalarndan Anadolu'ya gelen gmen says 1 milyonun zerindedir (Doanay 1997: 195). Turhan Ayvaz ise 1877-1923 arasnda "ikence ve zulmler" nedeniyle, sadece Bulgaristan'dan g eden Trk saysnn 1 milyon olduuna iaret etmektedir (Ayvaz 1985: 90). Faruk Kocack, 1877-78 Osmanl-Rus savandan itibaren 1900e kadar Anadolu'ya Balkanlar'n yansra, Krm ve
127
Kafkasya ile Bat ve Dou Trkistan ve dil-Ural yresinden gler gerekletiini, Balkanlar'dan g edenlerin saysnn 1 milyon, tmnn toplam saysnn ise yaklak 2 milyon olduunu vurgulamaktadr (Kocack 1997: 138). Solak ise, sz edilen 1877-78 Osmanl-Rus Sava ertesinde, kaybedilen topraklarda yaayan 3 milyonluk nfustan 850 bininin Anadolu'ya g ettiini belirtmektedir. Solak'a gre bunlarn 90 bini 1878-1880 dneminde Romanya'dan gelenlerden olumaktadr (Solak 1995: 7). lhan Tekeli, 18561913 arasnda Rusya'nn egemenliine giren topraklardan 232 bin Krml ve 755 bin erkez gmen geldiini, 1877-1913 arasnda Balkanlar'dan gelen gmen saysnn ise 465 bin olduunu ne srmektedir (Tekeli 1985: 878). Gmenlerin Anadolu'ya giriinin 1785'de baladn belirten Aktreye gre, g I. Dnya Sava'na kadar artarak devam etmi, gmenlerin byk ounluu devlet tarafndan (Trkmenler'in ve Yrkler'in geim alanlar dnda kalan) devlete ve vakflara ait topraklara yerletirilmitir. Fakat o dnemde bu ak alanlar, ova tabanlar ve ky blgeleri olarak stmann yayld blgeler olduundan gmenlerin bir ksm hastalanarak lm, bir ksm ise buralar terkederek baka blgelere g etmek, ulusal (i) g gerekletirmek zorunda kalmtr. Aktre, ulusal g gerekletirenlerden bir blmnn, aralarnda rgtlenmek suretiyle uygun yerlerde yeni kyler kurduklarna, bazlarnn da kentlerin ve kasabalarn evrelerine yerleerek yeni mahalleler oluturduklarna iaret etmektedir (Aktre 1985: 896-898). Stanford Shaw'a gre de 1840'larda balamak zere Hristiyanlarn bask ve katliamlarndan kurtulmak iin mparatorluk topraklarna g eden binlerce "Mslman" gmen hibir eysiz gelmilerdi. Beslenmeleri, giydirilmeleri ve barndrlmalar gerekiyordu. Balangta, ou stanbul'a geliyor, kentin sokaklarn dolduruyor, bir sre camilerde ve okullarda barndrldktan sonra krsal yrelere gnderiliyor, nerede bo toprak varsa oraya yerletiriliyordu (Shaw 1985: 1004-1005). Bu arada, Popovic'in verdii bilgilere gre 1901 ylna gelindiinde, henz Makedonya'nn dahil olmad Srbistan topraklar zerindeki Trk nfus, gler nedeniyle bin 7 gibi yok denecek bir sayya dmt. Ayn yl itibaryla bu topraklar zerinde toplam Mslman says da (11.689'u ingene/Rom, 2.047'si Slav olmak zere) sadece 14 bin 475'dir. Popovi, 1912 ylnda Yeni Pazar sanca ile Kosova ve Makedonya'nn Srbistan topraklarna dahil olmasyla birlikte, bu devlet iindeki Mslman saysnn 500 bin ya da biraz daha fazla bir rakama ulatn belirtmektedir (Popovic 1995: 216). Popovic'in aktard bu saylar, gerekte Srp grne yaklaan saylar olup olduka manidardr. Trk grne gre 1882-1906 yllar arasnda Makedonya topraklarndaki nfusun dalm aadaki gibidir (Shaw ve Shaw 1983: 259):
128
Gruplar Mslman Rum-Ortodoks Bulgar-Ortodoks Katolik (Yunan) Ulah Srp Musevi v.d. TOPLAM
Anlalm olaca gibi bu saylar, henz toprak kaybna uramam olan Makedonya'nn her (Vardar, Ege, Pirin) ksmna aittir. Burada, Trkler'in de dahil olduu Mslman nfusun ezici ounluu dikkat ekmektedir. Yunan ve Trk resmi kaynaklarna dayandn vurgulayan A.A. Pallis ise, 1904 ylnda Ege Makedonyas'ndaki nfus dalmnn aadaki gibi olduunu belirtmektedir (Pallis 1925: 11):
Gruplar Yunan Bulgar Mslman Dier TOPLAM Nfus 523.472 119.005 404.238 68.902 1.1.5.617
Pallis, tablodaki duruma ramen, resmi kaynaklarn "Mslman" nfusu doru yanstmadn, henz 1912-1914 bozgunlarna uramam olan "Mslman" nfusun 1904'te en azndan 470 bin-480 bin civarnda olmas gerektiini savunmakta ve yle demektedir; "Kald ki; Mslmanlar'n saysnn istastistiklerde, ou defa gereinden dk kt bilinmektedir, nk birok yerde Trkler, dini sebeplerle [saymlarda] kadnlar kaydettirmekten kanyorlard" (Pallis 1925: 12). Pallis'in uyarsn dikkate alarak, olmas gerektiini belirttii (480 bin) nfusu kabul edecek olursak, ilk tabloda 1904 ylna ilikin Mslman nfusun % 15.8 orannda eksik yazld anlalr. Bu oranda bir sayy (283.069) yerine eklediimizde buradaki saynn (1.508.507 deil) 1.791.576 olmas gerektii ortaya kar. Makedonya'nn btn zerindeki etnik gruplar nfusuna ilikin Srp (1889), Yunan (1889), Bulgar (1900), Trk (1904) ve Alman (1905) grleri ise yledir (Hoffman 1977: 484):
129
Etnik Gruplar Trk Bulgar Srp Makedon-Slav Yunan Arnavut Ulah Dier TOPLAM
Srp Gr (1889) 231.400 57.000 2.048.320 201.140 165.620 74.465 101.875 2.879.820
Bulgar Gr (1900) 489.664 1.184.036 700 225.152 124.211 77.267 147.244 2.243.274
Tablodaki veriler, bunlarn, Makedonya zerindeki yaylmac iddialara meruiyet kazandrmak amacyla uydurulmu abartl saylar olduklar kukusunu glendirmektedir. lk lkenin her birine gre, Makedonya'da nfus ounluu kendi lehlerinedir. Almanya ise, desteini, olduundan da abartl bir ekilde Makedonlar'a vermektedir. Bu arada Hoffman'n aktard tabloda; bir ilem yada yazm hatas olarak kabul ettiimiz Srp Gr'ndeki toplam nfusun 2.880.420, Bulgar Gr'ndeki toplam nfusun 2.248.274, (Tablo 1de yerald iin) tekrar vermeye gerek grmediimiz Trk Gr'ndeki toplam nfusun da 2.812.721 olarak yazlm olduunu eklemek isteriz. Daha ncekilerde olduu gibi Balkan Savalar yllarnda da Balkanlarda ve Yugoslavya-Makedonya topraklarnda nfus hareketlerine ve Trkiye'ye ge yol aan itici ve ekici nedenler hemen hi deimemitir. Ahmet Halaolu, bu hareketliliklerin ve glerin balca itici nedenlerini "bask ve zulmler", "dini basklar" ve "ekonomik sebepler" olarak ortaya koymaktadr (Halaolu 1994: 31-42). Nitekim Amiran Kurtkan Bilgiseven'e gre de 1912-1913 Balkan Sava yllarnda Yugoslavya-Makedonya'dan Trk askeri ile birlikte ekilen Trkler'in ve Mslmanlar'n g, blgeden gerekleenlerin en by olup,"katliam korkusuyla" yaplmtr (Bilgiseven 1987: 60). Srp ordusunun 1912'de Kosova'y yeniden ve Makedonya'y ilk defa igal ederek lke topraklarna katmasyla Kosova'daki Arnavutlar silahszlandrlmaya balanm, bu erevede Kosova'dan ve zellikle Makedonya'dan Arnavutluk'a ve Trkiye'ye doru bir g dalgas harekete gemitir. Trkiye'ye g edenler zellikle Trkler'den olumaktadr. Makedonya'da geici olarak devam eden bu Srp hakimiyeti dneminde baz zorla Hristiyanlatrma olaylar da yaanm, buna, nfus yapsn Srplar lehine dntrmek iin hzl bir Srplatrma uygulamas da elik etmitir
130
(Popovic 1995: 221-222; Hoffman 1977: 483). Yine ezamanl olarak Trkler'e ve Arnavutlar'a kar kanl harekatlar yrtlm, rnein, 5 Aralk 1912 tarihine kadar sadece Kosova'da 20 bin kii, Pritine civarnda ounluu Arnavut 5 bin kii katledilmitir. Ayn ynteme, Srplar'n yansra (zellikle Arnavutlar'a kar olmak zere) Karadallar da bavurmutur. Srp-Bulgar-Yunan ls tarafndan Arnavutluk'ta katledilenlerin says ise 2 Ocak 1913 tarihi itibariyle 100 binin zerinde olarak hesaplanm, Makedonya'nn Bulgar ve Yunan igaline urayan kesimlerinde bunlar tarafndan yok edilen ou Trk, Mslman says da yine ayn tarih itibaryla 150 bin olarak belirlenmitir. Balkan Savalar'nn balamasndan sonra da 19 Ocak 1913 tarihi itibaryla katledilen Trk saysnn 250 bin civarnda olduu anlalmtr (Halaolu 1994: 36-39). Pallis, 1912-1914 dneminde sadece Ege Makedonyas'nda ortadan kaldrlan yada Trkiye'ye g eden "Mslman" saysnn 125 binden daha az olamayacan vurgulamaktadr (Pallis 1925: 12). ncekiler gibi Balkan Savalar srasnda ve sonrasnda Anadolu'ya g edenlerin tam says hakknda kesin bilgiler yoktur. Tevfik Byklolu, 1913-1919 arasnda Bulgar igaline urayan Bat Trakya'dan 200 bin gmen geldiini belirtirken, Srp-BulgarYunan igaline urayan Makedonya'dan 240 bin Trk'n yurtlarndan kaarak Osmanl topraklarna g ettiini ve bunlarn zellikle Dou Trakya ve Bat Anadolu'ya sndn eklemektedir (Byklolu 1955: 92-93). Baka bir bilgiye gre de 1912-1913 yllarnda Anadolu'ya Makedonya'dan gelen gmenlerin says 100 bin civarndadr (Andrews 1989: 98). Bunun dndaki bilgilere gre Makedonya'nn btn dahil, Rumeli'den bu dnemde gelen gmenlerin says 180 bin-200 bin arasndadr (Halaolu 1994: 63). Osmanl dneminin sonuna doru gerekleen g hareketlerine yol aan itici nedenlerin de, daha ncekiler gibi; katliamdan basklara ve Trkiye'ye ge zorlamaya kadar uzanan bir eitlilik gsterdii anlalmaktadr. Nitekim Balkan ve I. Dnya Sava yllarnda blgede varlk gsteren Srplar, Bulgarlar ve Yunanllar Trkler'e kar bir etnik temizlik uygulam, eitim ve kltr politikalaryla her biri bu insanlar zorla asimile etme abasna girimitir. 2 Bu arada, bu abann bir zorlayc yntemi olarak blgedeki Trk eserlerini tahrip etmiler, mesela Makedonya'nn sadece Vardar kesiminde Srplar tarafndan imha edilen cami ve dier mimari eserin says 100' amtr (Hamza 1996a; 15). Hamza'nn ok sayda katliam rneine yer verdii "Balkan Savalar-Makedonya Trkleri" konulu almasnda da ifade ettii gibi, katliamlarn ikinci bir ilevi "Trkler'i ge zorlamak" olmutur (Hamza//Xamza 1995: 452-455).
131
B. Cumhuriyet Dnemi Gleri Burada, Trkiyede tarihsel ve sosyo-kltrel gereklere aykr olarak, nemsiz sayda evre tarafndan zaman-zaman istismar edilebildii gzlenen birka hususu gncel nemi dolaysyla, ncelikle akla kavuturmak gerekmektedir.
Cumhuriyet dneminde izlenen gmen alma politikas, (hi kukusuz ayr, farkl, kendi iinde tutarl ve kanlmaz olan) Osmanl dnemindekinden bir o kadar ayr, farkl ve kendi iinde tutarl ve kanlmazdr. Aka bu; dinin/mezhebin ortaklna dayanan mmet yapsndan kurtulma, dinin/mezhebin sadece bir unsurunu oluturduu kltrn ortaklna dayanan millet yapsna kavuma politikasdr. Ksaca, Mslman olmak, Osmanl dnemi glerinde dorudan ve bamsz tek lt olarak kabul edilirken, Cumhuriyet dnemi glerinde sadece dolayl ve baml bir lt olarak dikkate alnmtr. Somut olarak ifade etmek gerekirse bu, Dindatan Soydaa, slam mmetinden Trk Milletine dnm ve Trkiyeye taan-Trkiyeden taan sosyo-kltrel btnleme amacdr. Trkiyenin, en son 1989 Bulgaristan gmenleri bakmndan olduu gibi, i ve d politikasyla uyumlu gmen politikasn, genel olarak Soyda ve 1934ten sonra buna eanlaml olarak eklemlenen 2510 sayl Gmen Kanununun 3. maddesinde yer verilen Trk soyundan olan veya Trk kltrne bal bulunan [Trk bilinci tayan] lt belirlemitir. Aka bu lt; bata Balkanlar ve dier blgelerde etnik bilincin elik etmesi artyla aslen Trk olanlarn yansra, kendilerine atfedilen veya kendileri tarafndan kullanlan ad ve sfatlar ne ve hangileri (Arnavut, Bonak, Pomak, Torbe, itak, Kurki, Goran, Rom) olursa-olsun, Trk kltrne bal bulunduklar, dolaysyla da Trk bilinci tadklar srece, tm gruplara yada kesimlerine (Trkn eanlamls olarak) Soydalar 3 ortak ad altnda sahip klacak, gerektiinde asimile/yok olmaktan kurtarmak zere gmen olarak kabul edilecek, bu erevede (Balkanlar ve dier blgelerdekilerle birlikte) Anadolunun mmetten millete dnmesine katkda bulunacak gruplar ve kesimler olarak da dikkate alndn gstermektedir. Unutmamak gerekmektedir ki etnik kimlik konusunda belirleyici olan etnik kken deil, etnik bilintir. Cumhuriyet, buna uygun davranmtr.4 Konuya din ltne gre yaklaan Popovic, Yugoslavya-Makedonya'da 5 yaayan "Mslmanlar'n diasporas"n, balca grup olarak belirlemektedir (Popovic 1995: 258); a) II. Dnya Sava'ndan (1941'den) nce g edenler. zellikle ABD, Avustralya, Trkiye ve Arap lkelerinde bulunmaktadrlar. b) Alman igali (1941-1944) dneminde siyasi nedenlerle g edenler. Avusturya, Fransa, ngiltere, ABD, Arjantin, Trkiye ve Arap lkele132
rinde bulunmaktadrlar. c) zellikle son 20 yldan (1975lerden) bu (1995) yana, Bat lkelerine i aramak iin g edenler. "Etnik" kkeni ve bilinci esas alan Landau ise Yugoslavya topraklarndan uluslararas g olgusunun, Trkiye bakmndan nemine iaret etmektedir. Ona gre I. Dnya Sava'nn maluplar Almanya ile "Versay Antlamas"nn (28 Haziran 1919), stanbul'daki Osmanl hkmeti ile "Sevr Antlamas" nn (10 Austos 1920) imzalanmasndan ve zellikle de Trkiye'nin eit konumda katld "Lozan Konferans"nn (1923) gereklemesinden sonra ran, Rusya ve in'deki "Trk Diasporas"na; Irak, Suriye, Romanya, Bulgaristan, Yugoslavya, Yunanistan ve Kbrs gibi eski Osmanl topraklar zerindeki byk bir Trk nfusu daha eklenmitir (Landau 1985: 113). Geray, 1923-1960 dneminde Trkiye'ye "gmen" ve "mbadil" ve snanlar olarak gelenlerin saysn 1.204.205 olarak vermektedir. Bunlar arasnda (384 bini "mbadil" olan) Yunanistan gmenlerinin says 407 bin 788 (%33.9), Bulgaristan gmenlerinin 374 bin 478 (%31.1), YugoslavyaMakedonya gmenlerinin 269 bin 101 (%22.4), Romanya gmenlerinin ise 121 bin 351 (%10)'dir. Yugoslavya-Makedonya gmenlerinin 108 bin 179'u 1923-1933 dneminde (bu dnemde eitli lkelerden gelen gmenlerin %17.2'si), 160 bin 922'si de 1934-1960 dneminde (bu dnemde eitli lkelerden gelen gmenlerin %28.8'i) gelmitir. Geray'n verilerine gre; 1923-1960 dneminde, Yugoslavya-Makedonya dahil eitli lkelerden gelenler arasnda en yksek say 1924'te (208 bin 886 kii), en dk say da 1952'de (bin 204 kii) gereklemitir. Geray, 1940-1949 dneminde Trkiye'ye 39 bin 557'si Trk olmak zere 91 bin 490 kiinin sndn, bunlardan 67 bin 22'sinin bir sre sonra Trkiye'den ayrldn belirtmektedir. Geray, 1946-1960 dneminde sndktan sonra Trkiye'de yerleen toplam 15 bin 181 kii arasnda Yunanistanllar'n saysnn 7 bin 753 (%51.9), Bulgaristanllar'n 2 bin 959 (%19.5), Yugoslavya-Makedonyallar'n ise 64 (%0.4) olduunu kaydetmektedir (Geray 1962: 7-9, 11-13). Doanay'a gre Cumhuriyetin kuruluundan gnmze (1997), byk blm Balkan lkelerinden olmak zere yaklak 1 milyon 600 bin gmen gelmitir. Bunlardan yaklak %75'i devletin hazrlad programlar dorultusunda yerletirilmi, dier blm de "serbet gmen" statsnde kendi istedikleri yerlerde yerlemitir. Serbest gmenlerin neredeyse tamam byk kentlere yerlemi, geriye kalan ok kk ksm ise yerlemek iin tarmsal yerletirme projeleri erevesinde krsal alanlar tercih etmitir. Doanay, bu dnemde Yugoslavya-Makedonyadan gelen gmenlerin aile saysnn 77 bin 431, kii saysnn 305 bin 158 olduunu, 1950 ylna kadar gelenlerden 14 bin 494 kiinin devlet tarafndan yerletirildiini, geri kalanlarn ise
133
serbest gmen olarak istedikleri blgelere yerletiklerini vurgulamaktadr (Doanay 1997: 196-200). Andrews ise Balkanlar'dan 1923-1949 arasnda Trkiye'ye toplam 877 bin 209, 1950-1958 arasnda da 286 bin 430 kiinin g ettiini yazmaktadr. Andrews, yukardaki verilere ramen, 1923-1960 arasndaki kaytl gmen saysnn (Geraya atfla) 1 milyon 204 bin 205, bunun iinde YugoslavyaMakedonya gmenlerinin paynn 269 bin 101 (%22.4) olduunu belirtmektedir. Cumhuriyet dneminde gelen gmenlerin yerlemelerinde, terk ettikleri blgedeki ekolojik-tabii ve sosyal evreye benzerlie dikkat edildiini de vurgulayan Andrews, genellikle farkl gruplarn yeni yerleim blgelerinde birbirleri ile karmalarnn amalandna iaret etmektedir (Andrews 1989: 28, 98-99). Bu hususta Geray'a gre Balkan doumlu gmenlerin 775 bin 491'i arlkl olarak Marmara (%56.7), Ege, (%21.3) ve Orta Anadolu (%11.7) blgelerine yerletirilmi, yerletirilen toplam 889 bin 42 gmenden en fazla gmeni 84 bin 946 (%9.6) ile Edirne, en az gmeni de 10 bin 37 (%1.1) ile Tokat ili alm, dier illere ise 10 binden az gmen dmtr. Edirne'nin ardndan Tekirda (83 bin 329, %9.4), stanbul (80 bin 721, %9.1) ve Krklareli (69 bin 402, %7.8)'ni takiben Bursaya 63 bin 57 (%7.1) gmen dmtr (Geray 1962: 30-31, 34). Bu arada Andrews, Yugoslavya'nn Makedonya ve Kosova blgelerinden gelen gmenler arasnda "itak" (Citak) olarak bahsettiklerinin Srpa, Makedonca ya da Arnavuta konutuklarn, sadece Strumica'dan gelenlerin Trke konutuklarn ne srmektedir. itaklar'n muhtemelen gney Slav (bize ve tarihsel ve sosyokltrel gereklere gre Trk H..) soyundan gelmelerine ramen, kendilerini genellikle Trk saydklarn da belirten Andrews, bunlarn Bat Makedonya'daki Hristiyan komular tarafndan "Torbe" (Torbesi), "Potur" (Poturi), bazen de "Kurki" (Kurki) olarak adlandrldklarn belirtmektedir. Andrews, son olarak Trke konuan gmenlerin, yaklak olarak Yugoslavya'nn ayn blgesinden; gerek kasabal, gerek kyl olarak Makedonya'dan ve Kosova'dan geldiklerini eklemektedir (Andrews 1989: 102). Bu arada Popovic, 1918-1941 arasnda Yugoslavya-Makedonya'dan Trkiye'ye gelen Mslman gmenler arasnda Arnavut kkenlilerin bulunmas konusunda Arnavutluk ile Yugoslavya hkmetleri arasnda karlkl sulamalar olduunu belirtmek suretiyle konunun bir baka boyutuna dikkat ekmektedir. Bu konuda 1930'da ortaya konan Arnavutluk hkmetinin tezine gre; Kosova'da hkm sren terr, nemli sayda Arnavut'un Arnavutluk'a g etmesine yol am, ancak hkmetin ihtiyalarn karlayacak durumda olmamas zerine bunlar Trkiye'ye ynelmi ve Anadolu'ya yerlemeye balamlardr. Ne var ki deiik iklim artlar ve eitli hastalklar sebebiyle bu gmenlerin birou lmtr. Sonuta 140 bin gmenden 130 bini
134
Trkiye'ye doru hareket ettiine gre Yugoslavya'da geriye 800 bin1milyon arasnda Arnavut kalmtr. Bu ekilde zetlenebilecek Arnavut tezine yant olarak ortaya konan Yugoslavya hkmetinin tezine gre de; bu iddialarda yer alan bilgiler ve veriler tamamen yanltr. Tm dahil Arnavutluk'a 2 bin 576, Trkiye'ye ise sadece 16 bin 635 k yaplmtr ve tm bunlarn sebebi "dini fanatizm" dir. Trkiye'ye giden Arnavut gmenler de orada kalmamlar, umut ettikleri karlamay bulamaynca sahip olduklarn da harcayp tketmiler ve tam bir sefalet iinde Yugoslavya-Makedonyaya geri dnmlerdir (Popovic 1995: 226-227). Ferruh Solak, Yugoslavya-Makedonya topraklarndan 1923-1930 arasnda "devaml basklar" nedeniyle Trkiye'ye g edenlerin saysn 350 bin olarak belirtmektedir (Solak 1995: 7). G edenler konusunda herhangi bir say vermeyen Bilgiseven ise (1912-1913'teki birincisini takiben) Makedonya'dan ikinci gn 1924 sralarnda baladn yazmaktadr. Ona gre ikinci g, farkl etnik gruplara hak tanmayan "Srp-Hrvat-Sloven Krall"ndan "Trkler'in ka" eklinde ortaya km, bu insanlar Trkiye'yi bir "melce" olarak grmlerdir. Bilgiseven, nc gn de 1936-1937 [1939] "dnya ekonomi bunalm"nn durumlarn sarst YugoslavyaMakedonya Trkleri'nin, yeni imkanlar bulmak zere Trkiye'ye gitme arzular ile ortaya ktn belirtmektedir (Bilgiseven 1987: 60). Bir baka kaynakta ise Balkan savalar dneminde ykselen, Cumhuriyet dneminde de devam eden gler erevesinde 1940 ylna kadar Trkiye'ye g edenlerin says 250 bin olarak verilmektedir (Ycelten 1974: 1094). Sabahattin Zaim'e gre, 1923-1933 arasnda Yugoslavya-Makedonya'dan gelen gmenlerin says, Geray'n da belirttii gibi, 108 bin 179'dur. Zaim, II. Dnya Sava srasnda ve sonrasnda kitlesel 1952 g balayana dek gn durduunu belirtmektedir (Zaim 1958: 435-447). Gerayn sunduu (tablo) verilere gre Yugoslavya-Makedonyadan 19521967 dneminde tamam "serbest gmen" olarak gelenlerin kii says 175 bin 392, aile says ise 45 bin 338'dir. Bu dnemde 1956; "kii says" olarak, 1958; "aile says" olarak en ok gmenin geldii yl olmutur. Bu arada 1952 ise gerek "kii says"nn, gerek "aile says"nn en dk dzeyde kald yl olarak yerini almtr. Gn hemen balangcnda gzlenen dk saynn nedeni, Trkiye'nin 1952 ve 1953 yllarnda snr kaplarn kapatm olmasdr. Bilindii gibi Trkiye, 1950 ve 1951 yllarnda Bulgaristan'dan ynelen bir soyda gne (154 bin 393 kii) daha kucak amak durumunda kalmtr (Geray 1962: 8, 13; Ycelten 1974: 1094). 6
135
Yllar Say 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 TOPLAM
Nfus % 73 1.113 9.728 17.000 31.969 30.162 30.137 18.403 13.304 7.091 3.399 2.603 1.288 1.998 3.672 3.452 175.392 0.04 0.68 5.94 10.38 19.53 18.42 11.24 11.24 8.12 4.33 2.07 1.59 0.78 1.22 2.24 2.10 100.00 Say 32 303 2.437 4.047 8.083 8.250 8.741 4.795 3.417 1.801 1.286 996 318 333 783 716 45.338
Aile % 0.07 0.66 5.37 8.92 17.82 18.19 19.27 8.37 7.53 3.97 2.83 2.19 0.70 0.73 1.72 1.57 100.00
1923-1960 dneminde gelen 269 bin 101 kiiden % 56.4nn l953-1960 dneminde g etmi olmasn dikkate deer bulan Geray, bu durumun Tito rejiminin Mslman ve Trk unsurlara kar tutumunun bir sonucu olarak deerlendirildiini belirtmektedir (Geray 1962: 11, 13). Gn 1967den sonra da devam ettiini vurgulayan Hamza'ya gre de, 1952-1975 dneminde yaklak 296 bin kii Trkiye'ye g etmi, 1996 itibaryla da bu say mutlaka 350 bine ulamtr (Hamza 1996b: 15). Solak ise YugoslavyaMakedonya'dan "asimilasyon uygulamas" nedeniyle Trkiye'ye g edenlerin saysnn 1946-1961 dneminde 160 bin, 1962-1970 dneminde de 50 bin kii olarak gerekletiini savunmaktadr (Solak 1995: 7). Bu arada, Balkan Savalar'ndan itibaren Trkiye'ye bir g hareketi baladna iaret eden Hoffman, sadece 1950'li yllarda g eden Trklerin saysnn 100 bini atn belirtmektedir. Hoffman'a gre bu say, Yugoslavya-Makedonya topraklar zerindeki toplam Trk nfusunun yaklak yarsn oluturmaktadr. Bu erevede Trk kkenli olmayan ok az sayda Mslman'n da Trkiye'ye g ettiini vurgulayan Hoffman, Trk raporlarnda gmen saysnn 1946-1960 dnemi itibaryla 102 bin, 1950-1958 dnemi itibaryla da 104 bin 372 olarak yeraldn kaydetmektedir (Hoffman 1977: 485-489). Trk Dileri Bakanl belgelerinde ise Yugoslavya-Makedonya'dan gelen gmenlerin says 19521968 dnemi itibaryla 170 bine yakn olarak ifade edilmektedir. Ayn belgelerde gmen says 1952-1960 dneminde 150 bin, yine 1952-1963 dne136
minde ise 165 bin olarak belirtilmektedir. Buna gre; 1960'ta 150 bin olan gmenlerin says, 1963'te 165 bine, 1968'de de 170 bine ykselmitir (Dileri Bakanl 1969: 645-646, 665, 679). Szkonusu belgelerde, YugoslavyaMakedonyada kalarak g etmeyen soydalarmzn says ise en az 180 bin, en ok 200 bin olarak kaydedilmitir (Dileri Bakanl 1969: 661, 666, 676, 678, 689). Bilgiseven de, "drdnc g" olarak vurgulad bu g hareketiyle Trkiye'ye gelenlerin saysn 500 bin civarnda olarak belirtmektedir. Bilgiseven'e gre; "...Drdnc g, baz Trklerin Trkiye'ye balanma dncesi ile kurduklar YCEL tekilatnn kurulmasndan sonra bu tekilat yelerinin idam zerine balamtr. dam edilenlerin akrabalar katliam korkusuna kaplarak kendilerine kaplarn aan Trk hkmetinin bu hareketinden yararlanmlardr" (Bilgiseven 1987: 60). Bilgiseven'in szn ettii YCEL tekilat yelerinin idamnn 1952 gnde nemli bir itici nedeni oluturduu dorudur. Ancak, YCEL tekilatn baz Trkler'in Trkiyeye balanma dncesi ile kurduklar kaydn (kant sunmadklar ve baka hibir kaynakta karlamadmz iin) bilgi olarak kabul edemediimiz gibi, haksz bir sulama ve szkonusu tekilat yelerinin idamn (farknda olmadan) merulatran talihsiz bir ifade olarak niteliyoruz. YCEL tekilat, 1944-1947 dneminde hkm sren basklarn bir sonucu olarak kurulmutur. Trk Dileri Bakanl belgelerinde bu konuda u bilgiler yeralmaktadr; "... tazyiklerden bunalan birka uurlu Trk mnevveri, ki aralarnda retmenler ekseriyeti tekil etmekte idi, 1947 ylnda biraraya gelerek bir gizli cemiyet kurmaa karar veriyor ve cemiyetlerinin adn Ycel Cemiyeti koyuyorlar. Git gide kylere kadar nfuz eden ve bir aralk mensuplarnn adedi 500'e kadar ykselen Cemiyetin elli kadar faal azas bir taraftan komnistletirme dier taraftan Arnavutlatrma siyasetine kar Trkl koruma hedefiyle faaliyete balyorlar.... Makedonya Cumhuriyeti iindeki Arnavut teekklleri aka Arnavutluk Hkmeti tarafndan beslenmekte idi. Ycelciler ise ne Trkiye'den ne de baka bir devletten alaka ve yardm grmedikleri halde uzun zaman mevcudiyetlerini muhafazaya muvaffak olmulardr... Nihayet (...) adl iki hainin, Ycelcileri Hkmete ihbar etmeleri neticesinde elli kadar fedakar Trk milliyetisi yakalanp muhakeme edilmi, idama, dierleri hapis cezasna mahkum edilmilerdir" (Dileri Bakanl 1969: 643).7
137
Sara'a gre de "1948-49 "Ycel (Trklere ait dayanma tekilat)" aleyhinde rejime kar eylemlerde bulunma sulamasyla alan davada, idama mahkum edilen Trkler'in says 5 olup, mezarlarnn nerede olduu hala bilinmemektedir. Mahkeme tarafndan ar hapis cezalarna mahkum edilenlerin says da, yine Sara'a gre 19'dur (Sara 1995: 286). Oran ise, 1930'lu yllarda henz "komnistlerde ateist tema yok" iken Trkler'in dini ve milli haklara kavumak iin Komnist Partisi'ne destek verdiklerini belirtmekte ve; "bu destee ramen savatan sonra umduunu bulamay, Trkleri 45-46'daki "Ycel" gizli rgtn kurmaya itmi olmal" demektedir (Oran 1993b: 136). "Ycelin sava sonras dnemde Trklerin uradklar duruma bir tepki eklinde belirdiini vurgulayan Oran'a gre; 1948'de aa karlan cemiyetten 4 Trk idam edilmi ve bundan sonra artk Trklere "komnizm dman" olarak baklmaya balanmtr (Oran 1993b: 133-134, 136). Hamza da idam hkm giyen Ycel yelerinin saysn 4 olarak vermektedir (Hamza 1996b: 15). Gzlemler, 1952 gmenlerinin bnyesinden kt Yugoslavya-Makedonya Trkleri ile bir deil birka iliki rnts kurulduunu gstermektedir: Anayasalara ve yasalara gre kuramsal olarak "oulcu", ancak uygulamaya bakldnda aznlk, dolaysyla da dmanca ve eitsizliki bir iliki rnts. Son olarak "smr" ile buna elik eden "tecrit". "Tecrit" rntsnn, zellikle Torbeler ve Bat Makedonya'daki dier Trkler ile kurulmasna arlk verilmitir. Torbelerin Trk dilinde eitim almalarna hibir zaman izin verilmemi ve hemen tamamnn anadili nce "Srpa", Bulgar igali dneminde "Bulgarca", Makedonya Cumhuriyeti'nin kurulmasyla da "Makedonca" olarak yerlemitir. Bat Makedonya'da ok saydaki Trk de (Arnavutlatrma abalar erevesinde) zamanla Trke'yi ok zor konuur hale gelmi, neredeyse anadil derecesinde bildikleri dil Arnavuta olmutur. Bununla birlikte, her iki grupta yaygn bilin "Trk bilinci"dir. Burada bir gerei daha eklemekte yarar vardr: 1952 g dneminde Dou Makendonya'daki Arnavutlar da (doal olarak) Arnavuta konumakta idiler. Ancak bunlar arasnda zellikle kyl Arnavutlar kendilerini "Trk" sayyor ve Trkiye'ye g etmek istiyorlard. Bu hassas ve kendine zg durum; farkl bir "etnik" (milli) grubu, sosyal bnye ile btnle(tiril)mesi bakmndan glkler ve hatta gelecee ilikin sorunlar yaratabilecei kaygsyla "gmen" olarak almak istemeyen Trkiye'yi, g srasnda megul etmi, nadiren de olsa, zellikle Arnavuta konuan ancak "Trk bilinci" tayan gmen adaylarndan talepleri reddedilerek kstrlenler olmutur. Nitekim, gnmzde bile blgede yaayan ok saydaki Arnavut kkenlinin "slam" dini ile "Osmanl" ve dolaysyla Trk kimliini zde kabul ettikleri bilinmektedir. Oran'a gre de; "nk bu lkede [Makedonya'da] en azndan orta yal Arnavutlar arasnda Mslmanlk ile Osmanllk zde kavramlardr.
138
Buna rnek olarak da, birok Arnavut'un yemin ederken, hala, 'Trklk dinimin hakk iin' demesini gsterebiliriz" (Oran 1993a: 117; Oran 1993b: 133) Yukarda anlatlanlarn nemi uradadr: 1952 g, alnacak gmen says ve gmen adaylarnda aranacak nitelikler konusunda keyfiyetin (1934/2510 sayl Gmen Kanununun 3. maddesi erevesinde) Trkiye'ye ait olduu uzlamaya dayanarak gereklemitir. Uzlama, dier tarafa ise, kendi yurttalar olmalar itibaryla gmen adaylarna yardmc olmak grevini yklemitir. Bu erevede bir gmen adaynn bavurusuna, blgedeki Trk temsilcilikleri tarafndan Trkiyeye "serbest gmen vizesi" verilebilmesi iin izlenen sre, ana hatlar itibaryla yledir; a) Aday, yerel makamlardan milli" (etnik) kkeninin Trk olduunu belirten belge alacaktr. b) Aday, yerel makamlardan ald milli (etnik) kkeninin Trk olduunu belirten belge ile blgedeki Trk temsilciliine bavuracak ve burada uzman memurlar tarafndan (elindeki belgeye dayanarak, ancak belgeye ramen) Trke bilip bilmedii, Trk kltrne bal olup olmad, dolaysyla Trk bilinci tayp tamad snanacaktr. c) Bavuru srasnda adaydan, (varsa) Trkiye'de akrabalar ile ilgili (yaknlk derecesi, nerede ikamet ettikleri gibi) ayrntl bilgiler istenecektir. d) Blgedeki Trk temsilcilikleri ile Trkiye'deki makamlar arasnda yaplacak bilgi alveriine dayanarak yrtlecek aratrmann sonucuna gre, bavurunun uygun bulunmas halinde adaya "serbest gmen vizesi" verilecek, aksi takdirde verilmeyecektir. te bu srece ilikin almalar/yazmalar srasnda, Torbe adaylarn "g" bavurular ilk anda "dil" dolaysyla bir tedirginlie yolamsa da, Trk soyundan ve neredeyse istisnasz Trk bilincine sahip olmalar dolaysyla bu tedirginlik ksa srede almtr. Ancak Trk dilini hi konuamayan ya da ok zayf konuabilen ve anadil derecesinde Arnavuta bilen adaylar ile ilgili sknt bir sre devam etmitir. Sonuta, yerel makamlardan "Trk" olduuna ilikin belge ile bavuranlardan; a) kk kesimin Arnavut bilinci tayan Arnavutlardan olutuu, ancak b) byk ounluun ksmen Arnavutlatrma politikasyla karlam Trk kkenlilerden ve c) ksmen de yukarda belirtilen Arnavut kkenli kyllerden olutuu ve bu son iki kesimin de kendi kimliini "Trk" olarak tanmlad ve "Trk bilinci" tad kanaatine varlmtr. Dolaysyla, anadil ve Trkiye'deki akrabalar gibi, balangta ngrlen kurallarn zamanla yumuatlmas yoluna gidilmitir. Nitekim, Belgrad Bykelilii'nden Trk Dileri Bakanl'na gnderilen 6 Temmuz 1963 tarihli resmi yazda sz edilen Arnavut kkenli kyller hakknda u bilgilere yer verilmektedir: "Gerek Kosmet'te [Kosova ve Metohiya], gerek Makedonya'da yaayan Mslman Arnavutlar'n mnevveri ve kyls arasnda temayl ve hissiyat bakmndan byk fark vardr. Kyl
139
Arnavut iin, tpk kyl Bosnallar iin olduu gibi, Mslman ve Trk kelimeleri birbirinin mradifidir ve ayn manay ifade eder. Kyl Arnavutlar'da dini hisler kuvvetli olduu iin, bunlar dinsiz bir devlet olarak tandklar Arnavutluk'tan ziyade dinin serbest olduu Trkiye'ye baldrlar ve ... kendilerini Trk hissederler. ... Kosmet ve Makedonya'daki Arnavut mnevverlerine gelince, bunlar koyu oven ve Arnavutlua derin milli hislerle baldrlar" (Dileri Bakanl 1969: 644). Ayn yaznn bir baka yerinde de bu konuyla balantl olarak u bilgiler aktarlmaktadr;"Arnavutluun elli seneden beri emeli Bat Makedonya'y da iine alan byk bir Arnavutluk kurmaktr. Bu emelin Dou Makedonya'ya, skp'e kadar uzanmamasnn sebebi oradaki Arnavutlarn Trklemi olmas, hepsinin Trkiye'ye gitmeye can atmas, binaenaleyh "self-determination" prensibine gre bu blgenin elverili artlar arzetmeyii idi ve [bunlarn] da Trkiye'ye gitmesi Makedon makamlarnn pek iine gelmitir" (Dileri Bakanl 1969: 646). Yugoslavya-Makedonya'daki Trkler'i Trkiyeye ge iten nedenler, Balkan ve I. Dnya savalar dnemindeki nedenlerden pek farkllk gstermemektedir. ncelikle, "Srp-Hrvat-Sloven Krall" dneminde karlan "Zirai Islahat (Agrar) Kanunu" (1931); "Makedonya'da siyasi bakmdan km olan Trkln ekonomik bakmdan yklmas" sonucunu dourmutur. Bu zorunlu ve bedelsiz istimlak hareketi erevesinde Trklerin geni arazilerinin ellerinden alnmas, rejimin karakterine uygun olarak Trklerin arazi ve emlak sahibi olmalarnn engellenmesi, vergi tarhnda ve zirai kotalarn tespitinde farkl muamele yaplmak suretiyle Trkler'e geni apta ynelen "ekonomik basklar" kabaca itici nedenler arasnda yer almtr. Oysa, krallk dneminin ilk yllarnda Trkler, en azndan Makedonya kesiminde nfusun ounluunu oluturduklar gibi, topraklarn da yarsndan fazlasna sahiptiler. te arazi ve iftliklerden oluan bu topraklarn byk ksm sz konusu kanun marifetiyle bedelsiz olarak istimlak ediliyor ve bylece Trk olmayan etnik unsurlarn eline gemesi salanyordu. Bu zirai slahat erevesinde arazi, iftlik ve zerindeki emlaklarn kaybeden Trkler'in byk bir ksm Trkiye'ye g etmek zorunda kalmtr. Bu kanun zerine harekete geen Trkiye, Yugoslavya nezdinde gmenlerin blgede kalan arazi, iftlik ve emlaknn tasfiyesi konusunu gndeme getirmi ve Belgrad'da imzalanan (27 Kasm 1933) "Dostluk, Ademi Tecavz, Adli Tesviye, Hakem ve Uzlama Muahedesi"ni takiben Ankara'da imzalanan (28 Kasm 1933) "Trkiye Cumhuriyeti ile Yugoslavya Krall Arasnda Mtekabil Mutalebatn Tesviyesine Mteallik tilafname" (Agrer Anlamas) ile
140
konunun mali boyutu zme balanmtr. Bu erevede iki taraf uyruklarnn bir dier lkenin snrlar iinde bulunan malvarlklar karlatrlm, Trk tarafnn lehine ortaya kan 476.520 TL. fark, Yugoslavya tarafndan Trk makamlarna denmitir. Bununla birlikte, malvarlklarnn sahipleri olarak Yugoslavya tarafndan teslim edilen listelerde malvarl sahipleri tespit edilemedii gerekesiyle, bu para asl sahipleri yerine Kzlay'a balanmtr (Dileri Bakanl 1969: 641-642, 622, 667; kn ve kn 1974: 22, 468). Trkiye, sonraki yllarda Yugoslavya ile Ankara'da (5 Ocak 1950) "Yugoslavya'daki Trk Emlak ve Menfaatlerinin Tazminine Mteallik Protokol" ve Belgrad'da (13 Temmuz 1956) "Trkiye Cumhuriyeti ile Yugoslavya Federatif Halk Cumhuriyeti Arasnda Akdedilen Yugoslavya'da Devletletirilen Trk Mal ve Menfaatlerinin Tazminine Mteallik Anlama ile Tazminatn Tediye ekillerine Mteallik Protokol" daha imzalamtr (kn ve kn 1974: 92). Krallk ve sonrasnda Trkler'in temel hak ve zgrlkleri ellerinden alnm, bu durum II. Dnya Sava sonuna kadar byle devam etmitir. Sava yllarnda Alman, talyan ve Bulgar igalinde kalan Makedonya kesiminde Trkler, zellikle Bulgarlar'n baskn ve saldrlarna maruz kalm, bunlar tarafndan eitli sebeplerle ldrlen Trk says bazen gnde 60 kiiye ulamtr (Hamza 1996b: 15; Sara 1995: 286). gal dneminde fiili olarak, Almanlar'dan ok dou ksm Bulgarlar'n, bat ksm da talyanlar'n igaline urayan Makedonya, Arnavutlar tarafndan idare edilmitir. lk iki grup, Trkler'e, Srp idaresini aratacak denli kt muamele uygularken, mslman Arnavut milliyetileri Trk kylerine sokulmu ve bunlar tarafndan Trkler'i Arnavutlatrma faaliyeti balatlmtr. Sava sonrasnda Makedonya Cumhuriyeti'nin federe bir devlet olarak kurulmasyla (11 Ekim 1944) da Trkler'in uradklar "mezalim" yeni bir ekle ve aamaya girmitir. Yugoslavya; kendisi gibi komnist rejimi kabul etmi olan Arnavutluk'a ho grnmek iin Makedonya'daki Arnavutlar'a geni hrriyetler tanm, onlarn da bu glerini Trkler'i asimile ynnde kullanmalarna gz yummutur. Milliyeti Arnavut kurulular, Trk okullarna retmen olarak Trke konuan "oven" Arnavutlar' tayin ettirmeye, Trk retmenleri isiz brakmaya almlar, Trk ailelerini de tehdit veya eitli vaadlerle ocuklarn Arnavut okullarna gndermeye zorlamlardr. zellikle Bat Makedonya'daki ehir ve kylerde yaayan Trkler'in nfus czdanlarna "Arnavut" yazdrma kampanyas da yrtlmtr. Bu arada sava srasnda ortaya kan gizli mukavemet tekilatlarna szde gerektii kadar katlmadklar gerekesiyle "Partizanlar" tarafndan birok yerde cezalandrma amacyla Trkler'e kar kuruna dizme olaylar gerekletirilmi, bu olaylar resmi makamlar tarafndan gr141
mezden gelinmitir. Kuruna dizilen Trkler'in cesetleri ailelerine teslim edilmemi, akbetleri mehul kalmtr. Makedonya resmi makamlar da Trk aydnlarn Komnist Parti'ye ye olmaya zorlamak iin kampanya balatmlar, buna yanamayanlar isizlie ve dolaysyla da ala mahkum etmilerdir (Dileri Bakanl 1969: 642-643; Sara 1995: 286). Ksaca, 1945'li yllarda zellikle Bat Makedonya'da "Trk'm" diyebilen yoktur, nk Trkler, gerek devletin, gerek milliyeti Arnavutlar'n youn basks altnda bulunmaktadrlar. Sz konusu dnemde Yugoslavya'nn Arnavutlukla birleme umutlar olduundan, Makedonya'da sadece Arnavutlar'n varl tannm, Trkler'in tannmamtr (Oran 1993b: 133-134). Oran'n da ifade ettii gibi, slam' kullanarak Trkler'i asimile etme abasnda olan Arnavut milliyetileri bakmndan, 1946'da karlan "Soyad Kanunu" bir kilometre tan oluturmutur. Daha nce "-yevi" eki sayesinde Trkler'in Srplar'a uyarlanan soyadlar; 1946 kanunu ile artk "-i" eki yerletirilmek suretiyle Arnavutlar'a uyarlanmaya balanmtr (Oran 1993a: 119). Ksaca Trkler, soyadlar itibaryla da Arnavutlatrlmtr. Trkiye'ye 1952 gnde; zorla komnistletirme, Arnavutlatrma ve ardndan Yugoslavlatrma ynnde bavurulan ideolojik ve siyasi ierikli "manevi basklar" da balca itici nedenler arasnda yeralmtr. Bir "ulusallk" (nationality) grubu olarak, Trkler'in temel haklar, gerek Yugoslavya gerek Makedonya anayasalar ile gvence altna alnm olmasna ramen; g ncesinde ve gn yavalad 1960'l yllarn sonuna dek, bask ve ayrmlarda hemen hibir deiiklik gzlenmemitir (Dileri Bakanl 1969: 647648, 663-664, 668, 671-672, 680-681). Gerekten de bask ve ayrmlarn temel ilevleri; Trk nfusunu azaltmak, bu erevede "Yugoslav" kimlii altnda eritmek, buna yanamayanlar ise ge zorlamak eklinde belirmitir. Bu amalara uygun olarak, 1960'l yllarn sonuna dek; "...Cahil ve geri kafal hocalar vastasyla soydalarmzn dini inanlar irticaa varacak ekilde krklenmekte ve Atatrk inklaplar yerilerek soydalarmzda Trkiye'ye ve Trkler'e kar nefret ve husumet duygular uyandrlmaa" allmakta idi. Bununla birlikte, zellikle Mslman olmayan bir erkekle evlenmek "hicap verici" kabul edildiinden bu gibi evliliklere de pek nadir rastlanabildiini eklemek gerekmektedir (Dileri Bakanl 1969: 670-673). Eitim konusuna gelince; Makedonya, Bulgarlar'n elinden karak tekrar Srp hakimiyetine getikten (Eyll-Ekim 1918) sonra 1940 ylna kadar eitim dili (1913-1915 arasnda olduu gibi) tekrar Srpa olmutur. Bu dnemde skp'te Trk ocuklarnn devam ettii balca okullar, her biri drder snf olan "Tefeyyz" erkek okulu, "rfan" kz okulu ve "efkat" kz sanat okuludur. Bu okullarda tm dersler Srpa okutulmu, sadece haftada 2-3
142
saat Trke dersi verilmitir. Srpa eitim "Byk Kral Aleksandr Medresesi" ile "sa Bey Medresesi"ne kadar sokulmu, Arap dilindeki eitimin yansra, 8 yllk eitimin ilk drt ylnda Trke haftada sadece 1-2 saat o da eski harflerle okutulmutur. Trkler'in her retim ylnda yaklak 10 renci ile katldklar Aleksandr Medresesi, daha ziyade Sancak, Kosova ve Karada'daki Mslmanlar iin kadro yetitiriyor, rencilerin ounluu Arnavutlar'dan, retmenlerin de Bonaklar'dan oluuyordu. sa Bey Medresesi'ndeki eitim de genellikle bu Bonak retmenler tarafndan yrtlyordu. Ferid Bayram adl Trk bu iki medresede retmenlik yapm, Hac Bedri Efendi adl Trk de bu medreselerde retmenlik grevinin yansra mfettilik grevinde bulunmutur. Bu dnemde Trk ocuklarna Trke hitap edilen tek eitim rgt, hkmetin gz yummasyla hemen her kasabada ve kyde rastlanan dini mahalle okullar niteliindeki "sbyan okullar" dr. Bu okullarn tm II. Dnya Sava srasnda Bulgarlar tarafndan kapatlmtr. Makedonya Federe Cumhuriyeti'nin kurulmasndan sonra ise "Tefeyyz", "rfan" ve "efkat" okullar tekrar alm, Trke derslerin says arttrlmakla birlikte, Srpa'nn yerini (Slav dilleri grubunda bulunan) Makedonca almtr. Olumlu bir gelime olarak Trke dersler artk Trkiye'de olduu gibi yeni (Latin) harfleriyle verilmeye balanm, Medresenin almasna ise Makedonya hkmeti tarafndan gerek grlmemitir. Bu arada 1945'te retmen ihtiyacn karlamak amacyla skp'de ubeden oluan Makedonca, Arnavuta ve Trke eitim veren retmen kurslar alm, bu kurslar daha sonra retmen okulu halini almtr. Aldklar ilk yllarda skp'teki kurslara 22'si kz 134 Trk devam etmi, bunlardan 21'i kz 119'u bu dnemde mezun olmutur. lkede zorunlu eitimin 8 yla karlmas (1948) zerine "Tefeyyz" okulu da 8 yllk olmu ve "rfan" okulu kapatlmak suretiyle Tefeyyz karma okul haline getirilmitir. Ayn yl Arnavutlukla ilikilerin kesilmesi zerine, Arnavutlar'n da yaadklar Gostivar, Kalkandelen ve Ohri gibi kasabalarda Trk ocuklar iin 4 snflk Trk okullar almtr (Dileri Bakanl 1969: 649-650; Oran 1993b: 134). Makedonya'daki Trk okullar iinde halkn eitim-retim ve kltr sahasnda nemli ilevlere sahip olan ve 26 Aralk 1944 tarihinde 343 renci ile faaliyete balayan "Tefeyyz"'e ise 1951-52'de 1.167 renci, 1952-53'te de 1.285 renci devam etmitir. Ancak takibeden retim yl itibaryla gn bir sonucu olarak renci says da dmtr (Chiffy Contacts 1994: 2-3). Bunlara ek olarak 1961'de "Tefeyyz"de eitim tekrar 4 yl ile snrlandrlm ve bina yetersizlii gereke gsterilerek Trke, Makedonca ve Arnavuta dillerinde l eitim verilmeye balanmak suretiyle "Tefeyyz" 3 okul haline dntrlmtr. Bu erevede okula Makedon mdr atanm, mdr muavinlerinin sk sk Arnavut olmasna zen gsterilmi, Trk snflarna tayin edilen retmenlerin ou, Trke bilen Arnavutlar'dan seilmeye ba143
lanmtr. Yine 1966 ylna kadar Trk ocuklarna okutulmak zere 150 eit (tr) ve 600 bine yakn kitap Trke baslmasna ve parasz datlmasna ramen; ounun Srpa ve Makedonca'dan tercmeler olmasna, Trk tarihine ve Osmanllar'a nefret alayan pek ok konuya ve sayfaya yer verilmesine zen gsterilmitir (Dileri Bakanl 1969: 650). Trkiyeye 1952 g dneminde skp niversitesi'nin eitli fakltelerinden 16's kadn 103 Trk mezun olmutur. Tm kstlamalara ramen, Trk okullarnda ve karma okullarda renim gren Trk renci says, 1950'den sonra gn arln hissettirdii 1953-54 retim yl sonuna dek srekli ykselen bir eri izlemitir. Ksaca 1951-52 retim ylnda 13.237 olan renci says 1953-54'de 15.219'a km, 1955-56'da ise 11.406'ya, 1965-66'da da 5.824'e dmtr. Trk renci saysnda 1966-67 retim ylnda greli bir ykselme (5.850) olmusa da bu retim yl ile 1994-95 retim yl arasnda 5.084 (1991-92) ve 5.745 (1967-68) arasnda deien saylarla snrl kalmtr. 199495 itibaryla renci says ise 5.276'dr. Gn dorudan bir sonucu olarak daha nce alan birok okul, talep yetersizlii gereke gsterilerek kapatlm, ok sayda Trk ocuu Arnavut veya Makedon okullarna devam etmek zorunda braklmtr. Ayn gelimeyi, orta-lise rencileri hakknda da tespit etmek mmkndr. Nitekim 1951-52 retim ylnda 1.219 olan Trk dilinde eitim gren orta-lise renci says 1952-53'de 53'e dm, 1954-55 ile 1962-63 dneminde de sfr olarak gereklemitir. Say 1963-64'te 88 olarak belirmi ve bu yldan itibaren en dk 107 (1964-65) ile en yksek 291 (1994-95) arasnda seyretmitir (Statistical Office of Macedonia 1996: 571). te yandan Kosova'daki Trkler'in durumuna bakldnda, ok daha vahim bir tablo ile karlalmaktadr. Trke eitim bir yana, blgenin Osmanl egemenliinden kt 1912'den 1951 ylna kadar Kosovadaki Trk varl tannmam, aka Trkler Arnavut muamelesi grm ve neredeyse tamamen Arnavut milliyetilerin insafna ve tasarrufuna terkedilmitir. Trk ocuklar Trke renim grme hakkna, blge meclisinin 20 Mart 1951 tarihinde ald bir kararla ancak sahip olmu, dolaysyla bu karar Trk varlnn da tannmas anlamna gelmitir (Recepolu 1994: 5-6).8 Bedrettin Koroya gre Trk ocuklar 1912-1951 dneminde Srpa, yine 1941-1951 arasnda da Srpa ile birlikte Arnavuta dilinde renim grmeye mecbur kalmtr. Koro, bununla birlikte Trklerin bu dnemde, zellikle de iki dnya sava arasndaki dnemde (Makedonya kesiminde olduu gibi) resmi statleri bulunmayan sbyan okullarnda ve medreselerde Trke okumaya da devam ettiklerini belirtmektedir. zellikle 1945-1951 dneminde Trkler'in kendi milli benliini belirtmesine de izin verilmediini vurgulayan Koro yle demektedir;"...Trk halk dnn, bugnn ve yarnn ana dilinde renmek, atalarndan yararlanmak istedi. Dolaysyla
144
kendi milli benliini zgrce belirtmesi, Trke okullarn almas iin devaml mcadele verdi. Bu mcadele sonunda,...Trk halk iin Trke eitiminde okullarn almas karar alnd" (Koro 1994: 9). Devlet organlarnn ald bu karar takiben Kosova'nn Prizren, Pritine, Gilan, Mitrovia, Vutrn ve pek ehirleri ile Mamua ve Doburcan kylerinde Trk dilinde ilkokul ve ortaokullar almtr. Bunun yansra 1963-64 retim ylnda Prizren'deki "Dimitriye Tusovi" retmen okulunda Trke snf, "Cevdet Doda" Yksek Pedagoji Okulu'nda da Trk Dili ve Edebiyat Blm almtr. Bununla birlikte 1970'li yllarda, bu okullardan yetien kadrolara ihtiya olmad gerekesiyle bu snf ve blm kapatlmtr. Bundan bir sre nce (1989-90 retim yl itibaryla) "Cevdet Doda" YPO'da Trke snf retmenlii (ilkokul) blm, (1988-89 retim yl itibaryla da) Pritine niversitesi Filoloji Fakltesi'nde ise Trk Dili ve Edebiyat Blm almtr (Koro 1994: 10). Tacida Hafz'n verdii bilgilere gre, Kosova'daki Trk renciler iin 19511975 dneminde sadece ders kitab (1965, 1967, 1968) yaynlanm olup, bunlar ayn yazar (Svetozar anovi) tarafndan kaleme alnmtr ve ayn ad ("Doa ve Toplumu Tanmak") tamaktadr. Yine 1976-1985 dneminde 12'si Arnavuta'dan eviri olmak zere Trke yaynlanan ders kitaplarnn says 26'dr. Tm bu kitaplar arasnda doa, toplum, tarih, Marksizm temelleri ve zynetimli sosyalizm konularnn arlkta olduu gzlenmitir. Tarih belirtmek suretiyle 1 Haziran 1984'e kadar Kosova Trkleri'nin Trke kitaplar konusunda skntlar olduunu belirten Hafz, bunun kayna olarak "Trke ders kitaplarnn redaktrln, Arnavuta ders kitaplarnn sorumlusu olan kimi ibirliki uzmanlarn stlenmi olmas"n gstermektedir (Hafz 1990: 35-39). Bu arada, blgeye 1974 ylnda Trkiye'den baz yardmc ders kitap ve aralar gnderilmise de, bunlarn byk blm Arnavutlar tarafndan Trk rencilere datlmam ve bu durum ancak ok sonralar (1993'de) anlalmtr (Oran 1993b: 145).
Sonu Trkiye, Osmanldan Cumhuriyete, iki yzyldan uzun bir sreyle g alan balca blge lkesidir. Gerekte bu, Trklerin; nce Orta Asyadan ve Anadoludan Balkanlara, Kafkasyaya, Krma ve Ortadouya, ardndan da bu topraklardan Anadoluya gerekleen en az ikibin yllk g trajedisinin son perdesidir. Bu son perdede, asli unsur Trkler (ve ou akrabalk balaryla kendilerine eklemlenen dier Mslman unsurlar), Orta Asyadan sonra en az 450, en ok 1400 yl vatan tuttuklar topraklar da, byk lde terk etmek zorunda kalmtr.
145
Osmanl dneminde Mslman (Dinda) ltne uygun olarak, arlkl kesimin atalar Seluklu ve Osmanl ile dier beyliklerde de gzlendii gibi, Trk ve dier Mslman unsurlarn s ve snak (zerinden etrafa yaylacak, gerekirse ona dnlecek) algladklar Anadolu topraklarna gelmeleri salanmtr. Cumhuriyet dneminde ise (gmenlerin akrabalar olan, gmenlerle kurduklar akrabalk balar araclyla dier blgelerden gelmi gmenlerin ve yine kendileriyle ayn balar iinde olan yerlilerin de akrabalar haline gelen geride kalanlar itibaryla) yerini alan akraba devlet Anavatan Trkiye statsne, bu erevede Trkiyeden taan-Trkiyeye taan olgusal Trk Milleti gerekliine uygun olarak lt deitirilmitir. Yeni lt, bu iki olguya ve ulus-devlet yaplanmasna uygun olarak, Trk soyundan olan veya Trk kltrne bal bulunan (Soyda) olarak belirlenmitir. Bu balamda, evre lkelerde taycs olduklar kltr ve/veya bilin itibaryla (Trk anlamna gelmek zere) Soydalar olarak belirginleen gruplarn veya kesimlerin, kendilerini Trk Milletinden, yeni devleti Trk Milletinin, Trkiyeyi de bu millet ve bu devletle badatrmak suretiyle Anavatan Trkiye olarak alglamalar ve gerektiinde yine ona ynelmeleri salanmtr. Trkiyeye Osmanl dneminde Mslman (Dinda), Cumhuriyet dneminde Trk soyundan olan veya Trk kltrne bal bulunan (Soyda) ltne gre gerekleen glerde, balca itici nedenlerin ayn ve ortak olduu grlmtr: Savalar, katliamlar, yamalar, tecavzler, bask ve ayrmlar, tecritler, srgnler ve zorla asimilasyonlar. Trkiyeye (yaklak 120 yl sreyle), ayn nedenlerle kitlesel olanlarn yansra, bireysel ve aile dzeyinde g veren balca blgelerden biri de Yugoslavya-Makedonya topraklar olmutur. Bu topraklardan Anadoluya ilk g hareketi 1877-78 Osmanl-Rus savayla (93 Harbi) balam, 1912-13 Balkan Savayla gelimi, 1923-51 dnemince devam edenin ardndan, 1952-67 dnemindeki kitlesel olan takiben 1996 ylna kadar birey ve aile dzeyinde devam etmitir.
Aklamalar
1. Balkanlar zerinde tarihte ilk olarak llir(i)ya, Pannon(i)ya gibi adlarla anlan, 7. yydan itibaren Srbistan olarak geen, Osmanl dneminde ksmen Rumeli olarak ifade edilen, 1929dan sonra Yugoslavya ad verilen, eski (Yugoslavya Federal Sosyalist Cumhuriyeti bnyesindeki Kosova ve Voyvodina zerk blgelerini de kapsayan) Srbistan ve Makedonya federe cumhuriyetlerinin zerinde bulunduu, gnmzde ise bamsz Yugoslavya Federasyonu ile Makedonya Cumhuriyeti ve Kosova tarafndan paylalan topraklar.
146
2. I. Dnya Sava patlak verdiinde Srbistan Krall ile Karada Prenslii, Avrupann siyasi corafyasnda yerlerini koruyordu. Sava sonrasnda ise Hrvatistan, Slovenya, Bosna-Hersek ve Voyvodina blgeleri Avusturya-Macaristan egemenliinde idi. Sava srasnda Srbistan igal edilmi, 1916da kral, hkmet ve ordu Adriyatikteki Korfu adasna snmtr. Burada yeniden dzenlenen Srp ordusu 1917de Selanik cephesine sevkedilmi, imzalanan bir deklerasyonla (20 Temmuz 1917) da Srplarn, Hrvatlarn ve Slovenlerin kurtuluu ve (Srbistann krall altnda) bamsz bir devlette birletirilmesi karar alnmtr. Nitekim I. Dnya Sava sona erdiinde, Ekim 1918de Zagrepde Yugoslav Milli Konseyi oluturulmu ve Kasm aynda da Karada Milli Meclisi Kral Nikolay tahtndan indirerek Karadan Srbistana katldn duyurmutur. Ksa sre sonra (4 Aralk 1918) da Srp-Hrvat-Sloven Krall kurulmu, bu durum 1921 Anayasasnda resmen yerini alm ve Srbistan Kral Aleksandra Srp-Hrvat-Sloven Kral nvan verilmitir. Kralln egemen olduu alan Srbistan, Hrvatistan, Slovenya, Voyvodina, Dalmaya, Bosna-Hersek ve Karada topraklarn kapsyordu (Ekinci 1993: 251-252; Armaolu 1983: 182; Poulton 1993: 16). 3. zellikle Balkanlarda olduka btnletirici ilev gsteren ve baskc, ayrmc, blc ve asimile edici amalarndan vazgemeyen devletlerin baedemedikleri Soydalarmz kavramnn, Trk d politikasnda gnmzde hemen hi kullanlmay, bu kavram kapsamnda yeralan (Trk bilinci tayan) birok grubun i politikada nemsiz sayda evre tarafndan, Balkanlardaki btnlemeyi de zedeleyecek lde (Trkten ayr anlamda) etnik grup olarak ifade edilmesi, olduka dndrc ve kayg vericidir. Bu kavram, en son tarihe Yunan Vandalizmi olarak geen, Bat Trakya Trklerine yeni bir milli bayram kazandran 29 Ocak 1990da Gmlcinede Trklere ve iyerlerine gnll Yunan paramiliter rgtlerinin gerekletirdii saldrlar ardndan kullanlmtr. Gmlcine Trk Bakonsolosu Kemal Gr, bu saldrlarda yaralanan ve iyerleri yama ve tahrip edilen Trkleri ziyaret etmek amacyla, ertesi gn Gmlcine Valisine yazd resmi yazda, doal olarak (Trkn eanlamls) Soydalarm kavramna yer vermi ilk ve sert tepkisini gsteren Yunanistan, Gr (srf bu kavram nedeniyle) istenmeyen adam (persona non grata) ilan etmitir. Derhal kar ataa geen Trkiye, Yunanistann (Edirne beklentisinin aksine) stanbuldaki Bakonsolosu lias Klisi istenmeyen adam ilan etmi ve bylelikle (tahmintesi) sert kar-tepkiyle, Soydalarm kavramnn kullanmyla ilgili sabit ve srarl tutumunu (buna bir daha cret edilmemesi dersi vermek suretiyle) ortaya koymutur. Hatrlatmak gerekirse, cana ve mala kasteden Palikarya saldrlarnda skee milletvekili Ahmet Faikolu ile (12 ubat 1990da vefat eden skee Mfts Mustafa Hilminin olu) 9 Eyll 2006da vefat eden seilmi ilk skee Mfts Mehmet Emin Agann da bulunduu 30 soydamz yaralanm, 270 iyeri yama ve tahrip edilmitir. (avuolu 2006b: 74) 4. rnein, Yugoslavya-Makedonyadan Trkiyeye kitlesel 1952-67 gnde, yerel makamlardan etnik kkeninin Trk olduuna ilikin belge alan gmen adaylar, blgedeki Trk temsilciliklerinde uzman memurlar tarafndan (belgeye dayanarak, ancak belgeye ramen) kkenlerinden ok Trk kltr ve Trk bilinci tayp-tamadklar ynnden incelenmitir. Ve doaldr ki bu kltrden
147
ve bilinten yoksun olan Trk kkenlinin talebi reddedildii gibi, bu kltr ve bilinci tayan Arnavut etnik kkenlinin talebi kabul edilmitir. Aka Cumhuriyet, Trk kltr ve Trk bilinci tamayan bir kimseye, gruba veya kesime soyda sfat atfetmedii gibi, bu kltrden ve bilinten yoksun olduu kanaatine vard hibir kimseyi, grubu veya kesimi, lkeye soyda gmen olarak kabul etmemitir. Kald ki Trkiyede olduu gibi YugoslavyaMakedonyadaki ve Balkanlarn hemen tm blgelerindeki bir Trk ailesinin akrabalar arasnda yukardaki tm unsurlara rastlamak olanakldr. yimser ve hakim bulgu olarak ifade etmek gerekirse, bu aileler ve akrabalar ne oralarda nede Trkiyede, nemsiz saydaki evrenin zaman-zaman dillendirdii gibi, Trkten ayr veya Trke kar(t) anlamda bir etnik grup veya kar(t) grup olarak ortaya km deildir. Bu erevede Bursada yerleik 1952-67 YugoslavyaMakedonya gmenleri, bir yandan ilerinde gten nce Trk bilinci ve Trke anadili esasnda balayan btnleme srecini azalan oranda devam ettirirken, te yandan tm sosyal bnye ile ayn btnleme srecini artan oranda srdrmekte olan bir alt-kltr grubudur. ngrmze gre sre, ani ve beklenmeyen nedenlerle engellenmedike yada yn saptrlmadka tamamlanacaktr (avuolu 2006a: 134, 137, 143-144). 5. Bu topraklarda (4 Aralk 1918de) kurulan Srp-Hrvat-Sloven Krallnn ad 1929da Yugoslavya olarak deitirilmi, II. Dnya Savandaki igal yllarnda (1941-1944) Almanlar tarafndan Hrvat-Sloven devleti ve ibirliki hkmet kurulmu, kurtulutan sonra 6 federe devletten (Srbistan, Hrvatistan, Slovenya, BosnaHersek, Karada ve Makedonya) oluan Yugoslavya Federal Halk Cumhuriyeti (1946) yerini alm, devletin ad daha sonra Yugoslavya Federal Sosyalist Cumhuriyeti (1963) olarak deitirilmitir. Yugoslavyann 1946, 1953 ve (1968de ve 1971de baz deiikliklere urayan) 1963 anayasalarnda Yugoslavya uluslarndan her birinin ayrlma hakk da dahil olmak zere, kendi haklarn tayin hakkndan sz edilmi, bununla birlikte, ok dikkatli bir dil kullanlmak suretiyle, bu uluslarn zgrce ifade edilmi iradeleri temelinde birlemi olduklar vurgulanmtr. Poultona gre bunun anlam, uluslarn aldklar kararn anayasal olarak balayc olmas ve ayrlma hakknn artk kullanlmamasdr. Gelimeler, tm bunlara ve Titonun abalarna ramen, lmnn zerinden ok gemeden 2 Temmuz 1990da bamszln ilan ederek ilk hareketi balatan Slovenyann ardndan, bu birlik devletinin paralanmaktan kurtulamadn ortaya koymutur (Armaolu 1983: 183, 474; Sander 1991: 110, 187; Grn 1983: 221; Poulton 1993: 16-17; Grbz [1982]: 206; Tito 1978: 136-140; Kardelj 1979: 11; Armaolu 1991: 236-237, 241-242). 6. Yugoslavya-Makedonya topraklarndan Trkiyeye, kitlesel nitelii 1967de biten son g hareketi 1952de balamtr. Gmenlerin; a) byk ounluu, Makedonya Federe Sosyalist Cumhuriyetinden, b) kk bir ksm Srbistan Federe Sosyalist Cumhuriyeti bnyesindeki Kosova zerk Blgesi'nden, c) ok az da Srbistan Federe Sosyalist Cumhuriyetinden g etmitir. 7. Belgelerde hain olarak belirtilen iki Trkn ismi, gereksiz ve yararsz bir tartmaya yolamamak iin tarafmzdan yazlmamtr (H..).
148
8. lgili kararn, gn hemen ncesine rastlamas, Yugoslavya makamlarnn asimile olmamakta direnen bu Trk kesiminden de (olaslkla Arnavut nfus aleyhine) kurtulmak istemi olabileceine ilikin kanaati glendirmektedir.
Kaynaka
AKBAYAR, Nuri, (1985), Tanzimattan Sonra Osmanl Devleti Nfusu Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi (5.c.), stanbul: letiim Yaynlar, 1238-1248. AKTRE, Sevgi, (1985), Osmanl Devletinde Tara Kentlerindeki Deiimler Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi (4.c.), stanbul: letiim Yaynlar, 891-904. ALP, lker, (1990), Bulgar Mezalimi (1878-1989), Ankara: Trakya niversitesi Yaynlar: 90/1. ANDREWS, Peter Alford, (1989), Ethnic Groups in the Republic of Turkey, Wiesbaden: Dr.Ludwig Reichert Verlag. ARI, Ouz, (1960), Bulgaristanl Gmenlerin ntibak, 1950-51de Bursaya stanbulda skan Edilenlerin ntibak le lgili Sosyolojik Aratrma, Ankara: Rekor Matbaas. ARMAOLU, Fahir, (1983), 20. Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1980), Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. ARMAOLU, Fahir, (1991), 20. Yzyl Siyasi Tarihi (1980-1990), Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. AYVAZ, Turhan (1985), Bulgaristandaki Trkler (26 Ocak 1985 tarihli Milliyet gazetesinden iktibas) Trk Kltr Aylk Dergisi-Bulgaristan Trkleri Says, Say: 263, Yl: 23, Mart 1985, Ankara: TKA Enstits. BIYIKLIOLU, Tevfik, (1955), Trakyada Milli Mcadele (I.c.), Ankara: TTK Yaynlarndan, TTK Basmevi. BLGSEVEN, Amiran Kurtkan, (1987), Yugoslavyada Trk Kltr, stanbul: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yayn. CARTER, Francis W., (1977), Introduction to the Balkan Scene An Historical Geography of the Balkans (i.) Francis W. Carter (ed.), London: Academic Press Inc., 3-10. CHIFFY Contacs, (1994), Fotoraflarla Tefeyyz (1944-1994), Todor Mitev (ed.), skp: Chiffy Contacts Ltd. AVUOLU, Halim, (2006a), Yugoslavya-Makedonyadan Trkiyeye 1952-67 Kitlesel G ve Bursadaki Gmen Kesimi Karadeniz Aratrmalar-Balkan, Kafkas, Dou Avrupa ve Anadolu ncelemeleri Dergisi, Say: 10, Yaz 2006, orum: Karam Aratrma ve Yaynclk, 107-147.
149
AVUOLU, Halim, (2006b), Dizi: Yeter! Soyda Trke Konuuyor-1: Ellerinde KanYanlarna Kar te Onlar Grekler/Yunanllar/Elenler (I), Yeni Bat Trakya-Aktel, Tarih ve Kltr Dergisi, Yl: 23, Say: 198, stanbul: Bask Anka Ajans, 68-74. DILER BAKANLII, (1969), D Trkler (Belgeler), Ankara: T.C. Dileri Bakanl AZEM Dairesi. DOANAY, Filiz, (1997), Trkiyeye Gmen Olarak Gelenlerin Yerleimi Toplum ve G, II. Ulusal Sosyoloji Kongresi, Mersin 20-22 Kasm 1996, Ankara: DESosyoloji Dernei Yayn, 194-205. EKNC, Berhan, (1993), Yugoslavyann Dalmas ve Trkiye Balkanlar, stanbul: Ortadou ve Balkan ncelemeleri Vakf (OBV) Yaynlar. ERZ, Mehmet, (1983), Hristiyanlaan Trkler, Ankara: TKA Enstits Yaynlar. FEHER, Geza, (1985), Bulgar Trkleri Tarihi (2. Bask) (Bir heyet tarafndan Macarcadan Trkeye evirisi yaplmtr), Ankara: TTK Yaynlar. GERAY, Cevat, (1962), Trkiyeden ve Trkiyeye Gler, Trk ktisadi Gelimesi Aratrma Projesi, (Teksir), Ankara: SBF Maliye Enstits. GRBZ, Yaar, (1982), Siyasal Sistemler, Ankara: May Yaynlar. GRN, Kamuran, (1981), Trkler ve Trk Devletleri Tarihi (c.I), Ankara: Aslmlar Basmevi. , (1983), D likiler ve Trk Politikas (1939dan gnmze kadar), Ankara; Ankara niversitesi SBF Yaynlar. HAFIZ, Mr. Tacida, (1990), Kosovada Yaynlanan Trke Ders Kitaplarnn Bibliyografyas evren Bilim/Kltr Dergisi, Yl: 17, Say: 79-80 (Eyll-Ekim, Kasm-Aralk), Pritine: Tan Gazete ve Yayn rgt. HALAOLU, Ahmet, (1994), Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri (1912-1913), Ankara: TTK Yaynlar, TTK Basmevi. HAMZA, Yusuf.//XAMZA, Jucuf, (1995), Balkan Savalar ve Makedonya Trkleri ttihat ve Terakki Partisi ve Osmanl mparatorluunda II. Merutiyetin lan//Partijata ttihat ve Terakki i Mladoturckata Rebolunija vo 1908 Godina vo Ocmanckata mperija, Logos-A//Logoc-A, skp//Ckopje. , (1996a), Osmanl Dneminden Makedonyada Kalan Trk zleri Birlik gazetesi, Cumartesi, 13 Temmuz, skp: Nova Makedoniya R.E. Marketing. , (1996b), Makedonyada Trk Sorunu, Birlik gazetesi, Perembe, 1 Austos, skp: Nova Makedoniya R.E. Marketing. HOFFMAN, George W., (1977), The Evolution of the Ethnographic Map of Yugoslavia: A Historical Geographic Interpratation An Historical Geography of the Balkans (i.), Francis W. Carter (ed.), London: Academic Press Inc., 440-464.
150
KAFESOLU, brahim, (1992), Asya Trk Devletleri Trk Dnyas El Kitab (c.1), Ankara: TKA Enstits Yaynlar, 111-156. KARDELJ, Edward, (1979), Democracy and Socialism (Translated by Margot and Bosko Mlosavljevic), London: The Summerfield Press. KAZGAN, Glten, (1985), Milli Trk Devletinin Kuruluu ve Gler Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi (6.c.), stanbul: letiim Yaynlar, 1556-1557. KOCACIK, Faruk (1997), 1878-1900 Yllar Arasnda Balkanlardan Anadoluya Ynelik Glerin Anadoludaki Srekli Yerleme Yerleri ve Toplumsal Yapya Etkileri Toplum ve G, II. Ulusal Sosyoloji Kongresi, Mersin 20-22 Kasm 1996, Ankara: DE-Sosyoloji Dernei Yayn, 137-146. KOLEDAROV, Peter S., (1977), Ethnical and Political Preconditions for Regional Names in the Central and Eastern Parts of the Balkan Peninsula An Historical Geography of the Balkans (i.) Francis W. Carter (ed.), London: Academic Press Inc., KORO, Mr. Bedrettin, (1994), Kosovada Trke Eitimin Geliimi Bay Kltr ve Sanat Dergisi, Yl: 1, Say: 1, Eyll, Prizren: Sehar Baymak Ofset Hazrlk, Bask ve Cilt Siprint. KURAT, Akdes Nimet, (1992), Dou Avrupa Trk Kavim ve Devletleri Trk Dnyas El Kitab (c.1), Ankara: TKA Enstits Yaynlar, 175-186. LANDAU, Jacob M., (1985), Pantourkismos: To Dogma tou Tourkikou Epektatismou (Metafr. Evi Nantsou), Athinai: Ekdoseis Thetili. MEMOLU, Hseyin, (1991), Pomak Trklerinin Tarihi Gemiinden Sayfalar, Ankara: afak Matbaas. MUSTAFA, Sait, (1995), Dnyada Trk Topluluklar Birlik gazetesi, Cumartesi, 9 Aralk, skp: Nova Makedoniya R.E. Marketing. ORAN, Baskn, (1993a), Balkan Mslmanlarnda Dinsel ve Ulusal Kimlik (Yunanistan, Bulgaristan, Makedonya ve Kosova zerine Karlatrmal Bir nceleme) A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Cilt: 48, No:1-4, Ocak-Aralk, Ankara: Ankara niversitesi SBF Yayn, 109-120. , (1993b) Balkan Trkleri zerine ncelemeler (Bulgaristan, Makedonya, Kosova) A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Cilt: 48, No: 1-4, Ocak-Aralk, Ankara: Ankara niversitesi SBF Yayn, 121-147. OSTROGORSKY, Georg, (1981), Bizans Devleti Tarihi (ev. Prof. Dr. Fikret Iltan), Ankara: TTK Yaynlar. KN, A. Gndz ve Ahmet R. KN, (1974), Trk Antlamalar Rehberi (19201973), Ankara: Ankara niversitesi SBF Yaynlar. PALLS, A. A., (1925), Statistiki Meleti peri ton Fyletikon Metanastevseon Makedonias kai Thrakis kata tin periodo 1912-1924, Athinai: Kentro Mikrasiatikon Spoudon.
151
POPOVC, Aleksandre, (1995), Balkanlarda slam (Trkesi: Komisyon), stanbul: nsan Yaynlar. POULTON, Hugh, (1993), Balkanlar: atan Aznlklar, atan Devletler (Trkesi: Yavuz Alagon), stanbul: Sarmal Yaynevi. RECEPOLU, Altay Suroy, (1994), Prizren ve Trk Dnyas Bay Kltr ve Sanat Dergisi, Yl: 1, Say: 1, Eyll, Prizren: Sehar Baymak Ofset Hazrlk, Bask ve Cilt Siprint, 5-6. SANDER, Oral, (1989), Siyasi Tarih (lkalardan 1918e), Ankara: mge Kitabevi. SANDER, Oral, (1991), Siyasi Tarih (1918-1990), Ankara: mge Kitabevi. SARA, Erdoan, (1995), Makedonya Yeni Trkiye (Trk D Politikas zel Says), Yl: 1, Say: 3, Mart-Nisan, Ankara: Yeni Trkiye Medya Hizmetleri, 285-289. SHAW, Stanford ve Ezel Kural SHAW, (1982), Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, (c.2) (Trkesi: Mehmet Harmanc), stanbul: e Yaynlar. SHAW, Stanford, (1985), Osmanl mparatorluunda Aznlklar Sorunu (eviri:Ahmet Gnlk) Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi (4.c.), stanbul: letiim Yaynlar, 1002-1006. SOLAK, Ferruh, (1995), Trkiyeye Gler Gk Aylk Dergi, Yl: 1, Say: 9, Austos, Ankara: Yada Yaynclk ve Tic. Ltd. ti., 6-11. STATISTICAL OFFICE OF MACEDONIA, (1996), Population, November 1996, Skopje: Zavodza Statistica. MR, N. Bilal, (1989a), Rumeliden Trk Gleri-Belgeler I (1877-1878), Ankara: TTK Yaynlar, TTK Basmevi. , (1989b), Rumeliden Trk Gleri-Belgeler II (1879), Ankara: TTK Yaynlar, TTK Basmevi. , (1989c), Rumeliden Trk Gleri-Belgeler III (1880-1885), Ankara: TTK Yaynlar, TTK Basmevi. TEKEL, lhan, (1985), Tanzimattan Cumhuriyete Kentsel Dnm Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi (4.c.), stanbul: letiim Yaynlar, 878-890. TTO, Josip Broz, (1978), zynetimli Sosyalizm (Trkesi: lhami Emin), stanbul: Koza Yaynlar. TOROL, Belan, (1991), Direni (Bulgaristan Trklerinin 114 Yllk Onur Mcadelesinin Karlatrmal Psikolojik ncelemesi), Boazii niversitesi Matbaasnda Baslmtr, stanbul. UZUNARILI, smail Hakk, (1961), Osmanl Tarihi (1.c.), Ankara: TTK Yaynlarndan. YCELTEN ., (1974) Yugoslavya Trkleri Trk Dnyas El Kitab, Ankara: TKA Enstits Yaynlar. ZAM, Sabahattin, (1958), Son Yugoslavya Muhacirleri Hakknda Rapor ktisat Fakltesi Mecmuas, Cilt: 19, Ekim 1957-Temmuz 1958, stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar.
152
bilig Spring / 2007 Number 41: 123-154 Ahmet Yesevi University Board of Trustees
"-"
: " ", , , " ", "". "" (), " "(). "-" 1877-1878 , 1912-13 , 1923-51 1952-67 . ; , , , , , , . : , , , , , ,
, / cavus@hacettepe.edu.tr
bilig Zima 2007 vpusk: 41: 123-154 Popeitel#skiy Sovet Universiteta Axmeta Wsavi