Ekrem Akkurgal-ANADOLU KULTUR TARIHI - PDFSF PDF

! Ht:t".: ,ovlu IHr ,-diht-.1<-r:ni gmiu;:u.
cytn Hitik "y\lz

l\\1,-,',( 1.1 !;1.\"'Y n--,!n-.1\ ,\11\ o:.)?.aY. ;\\,"S<\: H' n'.\ C! y:: ,,_, \'"'" t)f ,i;_, .. ... I :'-1 . ' :h'sin' j( ',. II.:
\I.!). !(,:JII 'tr:ll.m Anad:>b \k<:,n\,t!ri :\::k;<:-:<.
Anadolu Kiiltiir Tarihi
Ekrem Akurgal
7fJBtrAK Popillcn Rtltm KJtuplan 6
7
Amldohc KiUtiJr
Ekn>m AJ;.1.1rgal
t'> Aknrgal
('I Tlilklye Bilimscl Tr:knik Ata9(lffi1ll Kurumu. 1997
Bu yapum birocln !;Jikh:k Yv.llar ore
iZir: abmr.3,:.n tu:niiyle veya kr.;nwn
vay;ri Kt'"Slm :\jans ik
1f:BITAK Popliler Hilim KiltJj:lltm'nm ser;:tmi Jlf' degerlerulirilmes
1n3tFAK Yaym Komfsyotm J(lrajmdan yaptlmakteuflr.
!SB!I> - <l(J:S - 107 - X
ilk Ma11 199l:hle }"Jp11an
Anadolu KiJMr Tarlbt
btt!,>\lne kai.lar 40.000 ad.et
P. Basnn Ocak 2()(i') (2500 adell
Gr.rfik rasanm: <)dli! Evrcn Ti>llJWr
Sayfa D(i..:eni: Ytltn:tz O;chen
'Ji)BITAK
Pop{'tler Bilim Knaphm 1*\etmt>
Atati.lrk Bulwrt No: .221 Kavakhden 06100 Ankata
1cl: (3121 467 72 11 Faks: (312.) 427 09 84
e posta: kirap@!ubitak.gov.lr
lr.temet: kitap.tubllak.gov.tr
Ba_.<ak Matbaacd1k - Ankara
Anadolu IZiiltiir
Tarihi
El<rem Al<urgal
T 0 BiT A K P 0 P (.i L E R B I Ll M K 1 TAP LA R I
Alacahiiyiik g6rmitlerindc altm
Hatti Samm iinimi. M.O. 2300-2000. A.nadolu .1\.fcdeniyelleri Ankara
1980'den heri Tiirk-;,:e ve yabanCI dillerde
yazd1g1m hiiliin kitap ve makalclcrdc
onem)i yardiiDl V<: katklSl o}an
degerli scvgili
Mcral Akurgal'a
Ekrem Akurgal
Ord. Prof. Dr. Ekrem Akurgal30.03.1911 'de lstanbul'da dogdu. 1930/31 'de lstanbul
Erkek Lisesi'ni bitirdi. Devlct imtihamm kazanarak Almanya'da arkeoloji ogrenimi gordii.
1941 'de Ankara Universitesi Oil ve Tarih-Cogr.tfya Fakiiltesi'nde 6nce asistan ve dorent,
194H'da profesor. 1957'de ordinaryiis profes<>r oldu. 1958/59'da Dil ve Tarih-Cografya
Fakiiltesi'nde dekanhk gilrevindc bulundu.
Ege'de J'oc;a, ;andarh, Erythrai ve lzmir antik kcntJcrini ortaya pkarmtUr. Avrupa'da
dort yabanCI <lilde (lngiliz, Alman, Franstz ve halyan dillerinde) yii.ksek tirajh eserleri
Orient und Okzitlent kitabmm d<>rt yabanci dildeki ba..o;kilan yiiz elli bindir.
A ncieni Civilizations and Ruins of Turkey adh kitab1 8 baskJ, Anadolu Uygarhklan kitab1
5 bask1 1994 ythnda Eski 9ag'da Ege TJe lzm.ireseri, 1995'de Hatti ve Hitit
lJygarhklan kitabt
Avrupa'rrm yedi akademisindc iiyc olan Ekrcm Akurgal'm, Frans1z Akademisi Eskic;ag
B<>Iiimii 'ndeki koltugu yaanu boyunca Akurgal adm1 latyacaktir.
Akurgal Amcrika'da Princeton (1961), AJmanya'da Berlin (1971), A\'Usturya'da Viyana
(1981) iiniversitelerinde hirer yll konuk profesor olarak ders
Bordeaux Universitcsi (Fran sa 1961), Alina Univcrsitcsi (Yunanistau 1988), Leece
Univcrsitesi (ha1ya IU90) vc Anadolu Universitcsi (1990) kcndisine SerefDoktoru samm
tevcih
Ekrem Akurgal, Federal Almanya Biiyiik Liyakat Niatll Yildizli Riitbcsi (1979), Goethe
Madalyao;I (1979), T.C. Kiiltiir Bakanh!Pmtzm Biiyiik Odiilii (1981), italyan Comma.udatore
(1987) Fransa taralindan verilen Legion d'Honncuer OITicier
rii tbesi ( 1990) sahibidir.
,\!jag1daki yabanct bilim kurum1annm Scref Dyesidir:
Londra Hellenic Society ( 1954), Washington Arkeoloji Enstitiisii (1961), Berlin Alman
Arkcoloji Enslitiisu (1979), Ellen Arkcoloji Enstitiisii (1983), Avusturya Arkeoloji Enslitiisu
(1987).
1960'lardan hu Akurgal ingiliz, Framaz, Alman, Yunan ve ispanyol
tclevizyonlannda bulunmuf? vc belgesel program1arda yer
Akurgal, Dil vc Tarih-Cografya FakfiiLcsi'nde dekanhgt s1rasmda Tiirk Sat1at1 Tarihi,
Tiyatro vc Kiitiiphanecilik B<>ltimleri ilc Epigrafi dahm fakiiltenin oniindeki
Sinau heykclini
Ekre1;. Akurgal, Tiirkiye'dcki Alman Kiiltiir Merkczleri Kurulu'nun Gcnel
m (1971'-1991) , Tiirkiyc-\'lmanistan Dostluk Dcrnegi' nin m (1988-
1995), Ege Kiiltiir Vakf1'nm Ba1]kanhgm1 (1991-1997) yapnu11t1r.
Ya)'lnlar1
- Griechische Relic[., aus Lykien, DAI Berlin 1942.
- Rcmarqucs Stylistiqucs sur lcs reliefs Hitdtcs, Ankara 1945.
- Bildktmst, Ankara 1948.
- Phrygische Kunst, Tiirk Tarih Kurumu, Ankara 1955.
-Die Kunst Anatolicns von Homer bis Alexander, Vtr'. de Gruyter, Berlin 1961.
- Die Kunst der Hethit<:r, Max Hirmer, Miinih 1961; The Art of the Hittites,
Thames and Hudson, Londra 1962; Artc degli Ittiti, Sansoni Fircnze 1962.
-Orient und Okzident, Holle, Baden Baden 1966, 1981; The Birth of Greek Art,
Londra 1B68; Orient ct Occident, Albin Michel, Paris 1969; The Art of Greece,
J Ls Origins, Crown, York 1968; Oriente e Occident(!, IL Saggiat.orc, Milano 1969.
-Treasures ofTurkey (Akurgal, Mango, Ettinghausen), Skira, 1966
(A1manca, FransiZca, itaJyanca vc ispanyolca baskllan da vanhr).
- l.Jrartaische und altiranischc Kunstzcntren, Tlirk Tarih Knrumu, Ankara 1968.
-The Art and Architecture of Turkey, Oxford University Press 1980; Kunst in der Tiirkei,
Office du I .ivrc, Frihourg vc Wtir.r.burg 1980: L'Art. en Turquie, Otlice du Livre,
Fribourg 1981.
- Alt.-Smyrna, Ankara 1983.
- Griechisehe und rfnnische Kunst. in dcr Tiukei, Mfmib 1987.
- Ancicllt Civilizations aud Ruins of Turkey, NFT Yaymlan, istanbul Hl93: 8. naslu;
Ci\'ilization et sites Antiques de Turque, istanbul 1986.
- Turquie, E. Akurgal, Roher!. .\-1antran,Jean-Panl Roux; P. nordas, Paris 1
(AlmaJu:a basklst da vardn).
- Anadolu L"ygarhklan, NE.T Yaym1an, 5. Baskt, istanbul 1995.
- Eski;ag'da Egc ve izmir, Holding Yaymlan, Dagtttm NET Yayme\i, islanbu11993.
- llatti ve I Jitit t:ygarhklan, Holding Yaym1an, DagtUm NET Yaymevi, izmir 1995.
-History of Humanity, UNESCO. Pads 1996, Vol. Il'de Anatolia Bblftmii, s. 205-223.
- Tiirkiyc:'nin Kflhftr Sorun1an ve Anaclolu Uygarhklannm Di:mya Tarihindcki ()nemi,
Bilgi Ya}m1an, Ankara 1998.
- Bir Arkeologun Amlan, Tiirkiye Cumhuriyeti Kiiltiir Tarihindcn Birkac; Yaprak, Ekrem
Akurgal Tftrkiyc. Bilimlc.r Ak.ademisi, Ankara 1999
- Ege, Bau Uygarhgmm Dogdugu Yer. izmir Belediyesi Kent Kitaphgt, izmir
(lngil'll.Ce bashst da vardtr). .
-The Hauian and Hittite Civilization, Tlirkiye Cumhmiycti Klilttir Bakanhgt. Izmir 2001.
ic;;indekiler
Diinyanm Ya!il
Y<Uiam 6ykiisii
Tarih Onccsi Uygarhklar
Anadolu' da Ta 2; Khalkolitik Cal$ 8; Anadolu' da Tunc Cagt I 1;
Batt Anadoln'da (:a,p. 12; Troia I Uyg-arh,p. 13; Troia T1 Yerle!fmcsi 13
Hatti
Hatti Dill ve Hatti Dini 15; Hatti Sanau I 7; Alacahoyiik :\1ezarlannda
Hitit Prensleri vc Prcnscsleri C'n'lmiil\iydu 27; Alacahoytik'te Altm vc Gu.111ti
Eser1erin Oykiist128; TJoroztepe Ddincsinin 29
Hatti-Hitit Bcyliklcri Donemi
Hind-Avrupa Boylannm Anadolu'ya 35; Assw SOmfrrgelcri 40;
IIatti-Hitit Beylikleri Don<.'rninde Sanat 42; Troia III-V 45
Hitit Uygarhg
Hitit Sowigtimin Kokcni 19; Hitit Uygarhgmm Bahca Dillcri 51;
Hitit Devletinin K.uruluu 53; Kronoloji Sorunu 53
Eski Kralhk Doncmi Hitit Hiikumdarlar1
J. Hattu!fili 55; I. 64; I. Hantili 65; 1. Zidanta 65; Ammuna 66;
J. l1117.ziya 66; Telipinu 66; Alluvanma 68; II. Hantili 68; II. Zidanta 68; II. Huzziya 68
1
2
2
15
35
49
55
Biiyiik Kralhk 69
IT. Tuthaliya 69; 1hlmrvaili Sorunu 71; 1. Arnuv.mda 72; II. Sorunu 74;
Til. Tuthaliya 77; Tuthaliya 78; I. Suppiluliuma 79; 11. Arnuvanda 83;
11. Murili 83; Mm"atalli 88; Meydan Sa"al 91; 111. 94;
III. Hattuili 96; M1su ile Antlamasa 98; IV. Tuthali}'-a 102;
III. Arnuvanda 107; II. Suppiluliuma 107; Hitit Dcvletinin 108
Hitit Devlctinin Dlinya Tarihindeki Veri ve Oncmi 111
Hititlcr Doneminde Diinyamn Devletlcri l I 1; I Iitit lmparatorluk
D<}ncminde Anadolu Dilleri (Anadolu Mozayigi) 112; Hititler Doncminddu
Giineydogu ve Dogu Anadolu ile Yakmdogu Dilleri 113
Hitit Kiiltuninim (>zcllikleri 111
Hititlerde lnsan Haldan I 15; Hititlcrdc Kadm I I 6; IIi tit Krallan ve lnsan llaklan 116;
Yeryfiziimin En Eski Mcljruti Kralhg1 117; Hi tit 118: Soylular 1 19
Hititlerde Din
Hitit Sanau
MimarWd26: Heykel Sanan 127; Hititlerde KabartmaSanabl31;
Kahartmalar 142: Tak1 Sanan 143; Hititlerin Tipi 144;
llitit Seramik Sanau 144
11
125
Hatti ve Hitit Uygarhklannm Tiirk Bilimadamlanmn Katktlan 145
H urriler 173
Mitanni.KrallarJ 175; Hurri Uygarhgii79; Din 180; Mimarhk 180: Heykelcilik 181;
Resim ve Vazo Sanatlan 183; Miihiir KazicJhgt 183; Kucftk Sanat 184
Troia VI Uygarhg1 185
Demir (:ag {Karanhk Cag) 187
Myken Ege G6cu Balkan Ka\1mlcrinin Anadolu'ya GOcleri 187; Ilitit 1\uyiik
Kralhg1'nm Sonu ve Anadolu'nun M.O. 1200'lerdeki DurUJ"nu 190; Troia'da Karanhk
('..ag 193; Orta Anadolu'da Karanhk Cai!; 193; Bau Anado\u'da Karanhk <;a.g \94
Anadolu'da M.6. Birinci Binde K:iicUk Kralhklar Donemi 195
Hitit Uygarhtt1 195
Urartu Uygarhgi 247
Phrygia Uygarhgi 265
Lydia Uygarhgt 283
Karia Uygarhg1 295
Lykia Uygarhgi 299
Ege Kiiltiir Tarihi 309
Anadolu'da HeUen 309; I-II Homeros 312; _m- Ege'nin Yiikscli$
Evresi 315; Demokrasinin Do!StJI:'U 318: IV- Altm Cag 329; Oz.giir DiiWncenin ve
Bilimin 332; Tarihin BalY<isJIIalikarnassoslu Herodotos 337; V- Orta ve Ge(
Arkaik Donem 338; v1.- Klasik E\T<' I 340: VII- Klasik. Evre II 341; VIII- Hcllenistik
Ege"nin Jkinci Altm 342; Galatlar 399; IX- Roma (;ag1'nda l(ge 401
Sonsoz 406
Dirin 409

Onsoz
Elinizdeki "Anadolu Ktiltiir Tarihi" lYa&hgmt kitap, yazann 60 }'lh siireyle
yabanct dillerde Avrupa'da olan ana cizgileriyl(!
vermektedir. Uu kahn kitap, bir baktma yazann Y3.%Jar Holding tarafmdan yayilannu(\l olan
iki liiks baskth kitabmm ve yeniden ikinci baslustdtr. Egitim
ve Kiiltiir Vakft'nm yaymladtgt s<>zkonusu "Eski <;agda Ege ve 1zmir" ile "Hatti ve Hitit
Uygarhklan" kitaplan cok giizel renkli resimleriyle sanatsever aydmlann yalun ilgisini ve
begenisini Ne var ki herbiri 8-10 milyon liraya satllan bu kitaplan bin;ok kimse
satm alamamaktadtr.
Bu nedenle coktan beri her iki eseri Tiirk okurlannm ahm giicune uygun bir kitap
halinde yaymlama}'l Gfu:el baskth ve pahah olmayan eserler yaymlayan
TL"B1TAK'tan bir kitap yazmam oncrisi gelince bu ozlernimi olanagmt
buldum. BOylece Anadolu kUltfu tarihini bol ve giizel resimlerle her kesime tamtma
hizmetini TUB1TAK'a borcluyuz.
Bu kitabm haztrlanmasmda lleti:Jim Fakilltesi gene gazeteci Deniz Siitcii'nun
biiyiik yardtmt olmu$tur.
Kitapta biiyuk bir bOhimu Mehmet Ali D<>genci tarafmdan

Ekrem Akurgal
8 Mart 1998

Diinyan1n YaI, Bitki, Hayvan ve
insan1n, ()rganik ile
Ortaya CtkiI
Tarih, insanoglunun gec;:mi!,;ini ve hilim clahchr. Ancak in!'an
mn yaraUg1Chr; bu ntdcnlc onun bcccrilerini ele almaclan nc zmnan ortaya
bilmekte yarcu- vard1r. Bu konuyu iinlu jcolog-umuz Prof.Dr.A.M. Cdal
kakminckn okuyahm:
"Dfmvam1z, 4.5 milvar v1lrlan daha Bilinen en eski havat izi. Gronland'tn gtine-
yindc 3.8 milyar' plhk bakte1:i fosillericlir. tlk bitki izl<:ri Giin<:y Afrika'cla 2,5 mi1-
var vd (.)nc.:c\'c uzamr. tlk (.ok h\tcreli havvanlar ise 600 milvon nldan once clenizlercle ortava
I i , I 1 .1
t;:Iktllar vc ilk omurgahlar 500 milyon ylclan 61H:e gene dcnizlercle gorulcliil<:r.
Karalarm feLhi 400 rnily(.ll\ ylldan hiraz daha <">nee bitkiler]e ha.')lach vc :50 milyon y11clan
claha k1sa hir sitre sonra bunu ilk hayvanlar (;untibilt:r) izlcdi. I Iemen hcmcu 320
milyon y1l kada.r once ilk s(triing(nlc:r Sii.riingtttlcrin bir kolu 200 kiisur milyon yll
once insanm atalan memdikri ohL')tururken dig<:r bir kolu da dinozodan, ku!}lan. kaplum-
bagalan vc timsahlan olul)t.urdu.
1manm ata!St olan insanuns1 yaratlklar (hominicller), pdmatlar clenilen ve bugunkii. le-
murlar, maymunlar ve insanlan 50 milyon y1l once ortaya olan bir hay-
van grubunun ftyesiclirler. Hominidlerin en yakm akrabalan olan buyuk Afi-ika maymunla-
nncian (goril, !S{:mpanze) aynlmalan isc 7 milyon y1ldan biraz daha onceyc gider. Af.:.
rika'da Suclan ve Etjyopya'dan kadar, k1tanm clogu sahiline yak.in uzanan bu-
yitk rift vaclisinin sonucu mcydana bol alan ormanh Bau Afrika'da ka-
lan primatlar, gorilleri ve arahkh alan Dogu Afrika' cia kalanlar ise homi-
niclleri
Onn;ms1z a(',:tk alanda kalan hominid1er clik yuri'uncye has1apnca c11cri kalarak
aletlc yapma olanagt kazanmt!,i, heyin hacmi 1le 3 milyon ytl gihi hir zamanda 500
cc'deu hugi"mkii ortalama 1500 cc'ye flk "in.'lanm" ortaya isc nogu Afrika 'da-
ki Orno Nchri yataguulan toplanan fosillerden 3 milyon pl (mce mcyda-
na gelen hir iklirn sogumast esnasmda tlk tastan yap1lmt alctlerin yas1 2
mil\'ou vildau fazlachr.
'Dola0-!'nyla, insan yasannm anlatan tarih hcmcn lwrnen iic milyon yt1 ()nccsine kadar
uzanan bir denqi kap,:ar " (Ccla1
1
lnsanoglunun ()yk\"tsu
tnsanoglu, iki tizcrindc yi"Jriun<'y(' w kollanm, dleiini kullanmaya gtiu-
den beii kiiltt-trd etkinliklenle Bununla bt.ralwr bclirgin atdanuyla ya-
raun ve iirctid olrna dunununa ise ancak M.(). 10.000 siralannda, go(ebelikten dii-
zetl(' ge(tikten vc onun ardmdan cla M.<\ clolaylarmda yttzi}'I icat edip kullanma)'l ha-
sonra olmak, y<mi hir k<.iycle ya da kenlll' gi1ven ic,;indc "tirekli
oturmak, insanogluna gH.la vc her mal biriktirme olamtg-tm Biriken isc
mal dtyimk ticarcte, tinuct de yazmm icadma yol
hadamt ftrettil:ti mal1 satmak irin kcntlenltki ya da civar tlikl"krdeki tikraxa
hangi mal1an satmak istedigini V<' kan;thgmda ne gibi fuiinkr ahmt}l aulat-
mak i<;in r<'simli y:any1, yani yylecr all'al)('-
nin ku11amlmaya sonra fK bin yl gihi ktsa bir siirc i(indc:- ara ayak basma ve
500 milyon kilometre uzakbktaki Mars Gezcgt:ni'nc ara!)urma arac:lan indirme basansm1
gostcrdi.
..
Tarih Oncesi Uygarhklar
Tadh{:ilcr. yv.mm kad1y1a devirlcre Tarihsel Cag-lar. yaamn bilinmedigi de
virlcre de Tarih 6ucesi ac.hm vcrmck.t.edirlcr. llk yalt Mez.OIJOtamya'da vc Mtsu'da
olarak a>'m stralarda, l\1.(). 3. binin baslannda kullantlmaya baslamntst.r. B<">ylcc<:
Tari.h {)ncesi Dcvirler, btJ}i.i.k uygarhk merkezlcrinde M.O. 3000 tarihinden eski ohm cag-
lardu.
Tarih c">nccsi l.
1
ygarhk1ar: Dtmemi, Bakn Doncmi, Tunc D<>ncmi ve Demir Doncmi
olarak dtrt holi'tmdc incclcnir.
..
Anadolu'da Cag1 (M.O.
Cag1 ii( bt>liinw 1) Eski 2) Ona (:..1g1, 3) Ycni Cag1.
Anadolu'daki Ta!) uygarhklannm innlenmesi Sevket Aziz Kansu'nnn Ankara Oni-
versitesi Dil w FakiHtesi'nde kurdugu Enstiti.isii uyeleri Larafm-
chm de Bu ara511rmada .Mut,;,tfTer Senyiirek, Enver Bostann Ye KOktcn ()ndi
Simdi lm aynr b{>liirmin t1yderi olan Berna Alpagut n Yakmka
ya tarafmclan ulu.slararast dl-t:t.C'yde lstanlml f ' niversitcsi Fen. Ede
2
hipt Fak1iltcsi Arkeol<* B()lfuni't'nden Gt-lVcn Arsd>.-tk'un de Amulolu'daki (.agt eserk-
riniu biiyiik kalkllan olnm!?tur.
Anadolu'da Eski (M.<). 600.000-10.000)
lnsarnn hayvan olarak yavas bu ilk uygarhk Buzul
De\Ti'ne rastlar n omm d<">rt holfnnii ile oranllh olarak don devreye aynhr. Yamn milyon yt-
h hu u.zun hoyunca iman, heniiz iirdime gc(m<mi!? olup. dogada hulduklcm ik
ger,:inir. f.rk<k, hay"an <Wlayarak., k<ulm da hitld, He kl'u;uk hayvunlar
mk gedmi sag-lar. lnsanm nwdeuiyet yolundaki ilk a.)atn<tSI ke,f<.dilmesidir. Bu biiyi1k
ke':lfin Esk.i Df''\Ti'nin daha ilk evrderind<., i.nsamn alet kullanmay.t t.armm yaptl-
olma.'IJ gerektir. Alct olarak ta.')tan tek ya cla iki tarafh el baltas1. uzun yaprak bt-
<;aklarla (."A.ll!1l}'Orlardl . .Eski Devri sonlanna dogru. kemiktcn ignder, mtzmk da kul-
l T('undt Buzul Devl"i'ndc, insamn nygarhk yolunda en bit}1ik iki
tol.')llllll birbiriyle si'trti'tlmC'sindcn mt.ydana gelcn kcsfidir. V(' dordiindt buzul
dC'vrindc, hcykcldkler ve magaralarda da r,:ok duvar resimlel"i yaptl-
Buzul ha.1.1 ho\gck"lde, U\e7,ar\ard<l mim\in yanmda bu\\\nan yiye(:ekl<"rdcn de,
hayaun <Hi'unden sonra dcvam ettigine Anlaly'l
iu, Beldibi VC' Bclba.st magaralan, F.ski Tas Devri'nin sonlannda
Anadolu'da Orta Cagt (M.6. 10.00()-8.000)
Tasum aletler bu devirdc daha ve daha kullantsh sekiller gostcrir. Kopek ilk cvcil
hayvan olarc:tk gtm111tr. f>cVli.Il summa dop;ru g1da birikimine
Anadolu'da Yeni Ta!) Cag-1 (M.C). 8.000-5.500)
\'i.Jkanda S<)yJedip;itniz gibi insanoglu iki ayak uzerindc dolamaya basJadtgi, a!ja!4'l yukan
bugCmku fiziksel yetcncklcrinc ulattgt haldc uygar dcncbilccek dumma ancak on bin pi on-
ce (M.O. 8.000 stralannda), oldnktan sonra Diinyanm ycrindc bu
kalma kfici'lk giin Bunlardan en ileri olan
Anadolu'daki Cavoni't, (.:atalhovi'lk, llan]ar. ve H<>n-Ik verlc!imeleridir.
1 I I I
Halct Camhd, J. l\rai(h\'ood ve onlann ardmdan Mehmet 6zdogan'm Wulf
&:hirmer'lc Diyarhaktr yi>resindc kazdrklan (:aytmu C 14 (rarlyokarbon on dort)
N<muclanna g()re M.(). 7250-6750 pllan arasma tarihlenmcktedir. ortasmda bir
mcydan ve onun dikdortgen amtsal yap1lar V<' cvler yer almakladn. Binalann all
b(,Jfunlerf ta:,tan. tL"<tleri k<rpi<;ten edilmi.'jti. oturanlar Anado-
lu'nun en eski <;ift(ikridir. onu hasat Y<.' c)p;i1trnesini hiliyor-
(. r;tu! /)irf, ;'i i! ot/ r: \l f!tl i r/ift'(Jfiiil \:.jr.f(\(fi U't'f t faq tr i. JJ. (). ().hun;/ .
. \ itkttFl . .- \ ll 'td,,br Jiii:('i .
larch. Hmm. ele ge(en kamtlamaktadtr. Tarnnm yamsn<t hayvannhktan da yararlam
yodanlt. Sofralarnula kovnn V<' cti hnlnnuyonlu. Kf>pek ilk ewil hayvandt. Kadm hey
kekikkri ana tann{'aya cttha lm dtmcmde etnukte<lir .
.Jantts tarafmdan h111n yiiziuw ('lk.anlan Hunlnr ch'Ctrmdaki Hanlar yC'rksnwsi.
raclyokarhon H C>l<;fnnkrinc gore M.{). 7040 stralarm<la mey<lana gdmisti. Bmada yaptlan
kaztlar sonucunda <'vl<'rcl<' hugclay. arpa ve mercimek. aynca ked, koyun V<' hiiyiik hay-
van kalmttlan Hiricik enil hayvan olarak daha Orta Deni'ndc
ohm ki',pek gi)riihnekt<'dir.
Konya yakmmdaki (;atalhi>yiik is<' \U). 65003500 cu<tsmcla hin ytl
yeryt-tzt-mt-m ilk uygarhg-J giizellikte sanat tserleri yara-
En hilyftk arasm<l<l eYkrin duvarlanm sitsleycn nnkli kahartrnalarla rcnk
li gdmcktc-dir. Tasvid<"r arasmda av. dans sahneltri. in1-an w hayvan resiml<'
ri )<'I' ahnakta<hr (Rcsim I 3). J;rel\kkrdcn hir tanesi tarihin en eski manzara r<"o;;mi olup hir
yan;udagi, hdki d<' civardaki I Iasan Dag1 patlama s1rasmda tasvir ctmek.tcdir (Resim 1). (;o ..
gunlukla dort, tv hir grup V<' hnnlann aras111<la bir lapmak odast huhmuyor-
du. saldmlanm t'lnltnwk sok.aklan olmavan hu (R<'sim :-l) e\kri-
nin duvarlan kt'rpit,"t<'ncli. kapilan yoktu, herkes evirw mtrdivenlerle dam-
dan girivordu. Duvarlann en iist k1smmda. ratl)'a yal.m y<rlcrinde hava V<' I:;tk i('in kii('iik dc-
liklcrden ibarct p<ncerder vanll. Her odada. kt.'rpktcn seclirler hulunuyor, bunla
nn itstfme oluruluyor. (ld)('ri konuyor. aynet yatmak ic:in scrilcbiliyordu. Bu kei
pk s<"dirlelin kine <tJeri giincstc olitler g()mitli'lyordu, t>lfllelin yanma giizd he
diyekr hnaktlt)ordu. B<">yk hir 111<'/,arda bulunan ohsidytnclcn yontularak yapduns ayna,
simdi Ankara Anadolu
Yukancla sc)zii <'<lilen tapmak oclasmm <luvarlan nda \'C kenarlannda ho-
ya da hoynnzlan gc)miilii hulunuyordu. Bc>yl<'ct' hu devirdt tanrnm
ilt hogalara tapma inannnm ortaya (tkttgt anla!;nlmaktachr. \(ni Devri'nde
hi daha sonraki Anadolu kin de t>kiu v< hoga. yalmz doga gftcimiin ve bir s<"m
bohi degil , aynca topragm "inillmcsind<' hf1yitk bakttnllHlan tanmm da
ca etkeuiydi. Hnnunla birlikt<' Ycni lkvri Anadolusn'nda astl taptlan varhk, sonralan
tarihi dtvirlenit tann ana adnn insan irin berektt vc .;ogalunm semhoh'i olan
tanndtr. Hanlar'd<t vc <_:atalhi>yiik'tc pptlan kaztlarda tann ananm yitzlerce
( Resim ()a-c). Tann ana. daima nplak olarak (b-
mclmis. <lurumlarda vt f)Zellikk dogmn yapma s1rasmda tasvir . ran
n ananm doj.tum yapma haliyl<' (Ok stk ta&vir cdihnilj ohnas1, on.1. bzellikle insanhgm de-
vamltltp;nll ..;aglayan, hnck<"t vc (op;ahmm sembolil. olarak taplldtgmt anlatmak.tadn. <:tp
lak bdm h<.ykddklerine Yeni Ta!J lkvri 'nde, hiq;ok Akdeni.z v< Yakmdogu
itlk<klinde rastlanmao;t, ana tamH;anm yeryitzimim lm bf,)g('krindc cgcm<n oldugnna
<'lmtk.ttclil. yapma durumunclaki ana iki lcop;n ;nasmda yer al-
Rc.<i111 (:,:to! iii'. /Jir hilt
t)(/rJ.\ltt'i. ll du''l1tJJI
,,__,/Jii .. \I.iJ. '' hilt}.f. _..;ld:rna .
..iu,ubh1 .\lrdv-ni;-1'1!1 .\l ii:.r.i.
a
b
('
Resim 4 -- (:atal lfiiyiik. Bir kiiJt odasmm dtwannt suslryen mrt.ti.Wm re.smi. bn f1lm!da yan yma -oe m'lw
f:trkayfi rttln: Arha pla:ltda bir {(.iltal
kw...ryi.nMu Hasanda/,fl
alt.$ -or: lao puskiirttugii s&rada. AU). 6. bin]'l. Ankara, ilnadolu Miizcsi.
Re!!im 5- {;atal H;jyiik. Eoiefin olan giirilnii,<:i.i. Af.O. 6000.
- Catallliiyiik Trmn ana, iki yamrul" 1Jirer leojJar ile. Pipni.\ toprak hrykelrik. Af. 6. 6. biny1.L
Resim 6h, <"- - llacliar. Tann ana lwykrlrikleri. J'i,pnis taprak. lH.iJ. ).500.
Ankara, Anadolu lvledeniyetlt:ri Afii.ZLi.
i
Hitit Deni'nden, Roma \:a$tt bilimill(' d<gin rctstlayacagnnll Kybde adh
tann kachn111 hu ilk !?<'kli ile. M.C). 7. bind<' Ona Anadoln'nnn glincy holgdcrinde orta-
va nkngtnt anlatmaktadtr.
' . '\'eni Ta'J (:agt'nm c\fmvadaki en (Hlemli olan ()nlii Ian
- . ,
Hodder tarafmdan daha kapsamh ho}utlar i(inde
Harald llanptmann'm _:\lon;untepe'dc, l:gur Silistreli'nin Nigdt yoresinde H6vuk
yapltgt ka.t1larda da \eni I'as ait 6nemli vc guzd eserler tlde
tir. Bu gtin (tkan bbartmah kaplar ve lwykekikler. bulun-
tulan nit(ligindedir (VJI.-IX. Kazt ToplanLISI, J 984- J YHH).
(:Maden-ra
(M.(). 5t)00-3000)
Bunlur' un yakmmdaki llanlar vcrlesmesinin :>. katmda, M.(). 5500 "1llannda ilk bak1r alet-
. I ' .i
lerin ortava okllgun gi)tiiyorU/. Maden aletlerin yamnda alf'tlf'tin dcv<tm elmesinden ()tiirii
1m dtvire tatihdler ve !\laden lkvri anlamma gelen Khalkolitik (:ag adtm vennekt.dirlet:
Maclenin kullamlmaya haslamast ile insanhk ir;in yeni olanaklar vc
buhmrnakt.adn. I Ierkesin buyi'tk ilgisini r;eken bakm elde edehilme, de-
maddeleri. dokuma vc 1-eramik gihi mamul degi'jtirnw ticareti
ve in,!,i\11 topluluklan arasmdaki bu istek listekrinin. envanter tesbitini ve
karsthkh haberksmc}i Bu n<"dcn1e resimli bi(imindcki
"hieroglyph" vani -k.utsal yan" anlamma gden yaZI ortaya BiJylece M/). 1. binin
sonlarma clogTu kentl<'r kurulmaya ticarel ve yaz1 ortaya konarak, insanhk bugiin
ki1 uygarh!ttn ilk hl'1yuk adnnlanm buhmmakla<hr.
Khalkolilik. Cag'm Anadolu'claki en parlak nH'rk<'zi Bnnlnr yakuundaki.Janws Mdlaart
tmafmdan ka:tiian l Ian]ar '\(rk!$mesi'dit: Burada bulunan boyalt arutsal vazolar (lZ<llikle
ami maya dcg<rdir (Ankara Anadolu Medeniyttleri
Ycni Devri'nin gfmli'tk kaplar aga(tan ve Anadolu'da kilden
kapl;u-a en g(."C -M.C\ 7. bindc Konyct. gurdur Antalya h<->lgderinde rastlanmakta-
dtr. 1lk c}rnekler tek renkli. kaba yaprlt ve hasit hi(imlidir. Sonralan M.{). 6. hinin ortalann-
da. 61.cllikle <,:at.-tlhclytik l<' V<' I Ianlar'da yaptlanlar .;ok olup, in,...anhgm ko-
nusunda ortaya koydu(!lt ilk sanat vara{J]anchr. Cok. renJ..li ohm bu kaplar hir;irnleri ve de"len
kri yi)niinden gcr(Tkten gi)z ahndtrlar (Resim 7). (lt.dlik.lt' \.'<'kik hadem g<">zli'l insanl;m ta,...-
vir tdcn hcykekikler gitZclliktedirler.
H<tn lar'da ve \:atalhc')yftk 'l<' g<>rrtleu k<">y uygarhgm benzerlerirw.
Yakmdogu'nun Suriye. Mctopot<unya ve :\l1slr gibi illkelerinde rastlanmaktadn. Ancak Ana-
llmdar. 1 o;'tt,d: htj>la ' .II.(). 0. f;iii)if/1; i foi! ;ri ;:!li'1Si .
\ t:ktcrr: . .:\ ?itUf,Jn .1'\i,driti\'' tlni .\
dolu eski vc en giizd ornekler<: sahip olup Konya, Burdur ve Antaly.t bi)lgelcri o zaman-
kj dimym1m uygal'llkta ouderligini yapmaktay<blar.
(:ag1'nda dfmyanm en parlak uyg<n-hgma sahnc ohm Anadolu, -Khalkolitik
<:;<tg'm sonlannda onderlig-i ve ticareti yaZiyi icat eden \bsu ve ?vfczopo-
tamya'nm gerisindc kalunsur. Anadolu'da yaz1, bin yllhk bir gedk.rne ile M.(). 2. binitl ilk
d(kthig,-mde (M.6. 2000-1750) ba!$la.nd1g1 irin. halk, madcnden r.;ahip
oldngu halde Ycni ilkel "Ki>y Kultfni1" diize}inin.ilstiine
Ovim( ka}11agtmiz olan Anadolu Neolitik vt K.1lkqlitik di)nemlcri uygarhklanm, kaZJla-
n vc ya:ymlanyla yahanc1 ve Tf1rk arkenloglar ortaya koymu!}lardir. Bu Kurt Hittd,
Robert J. Braidw{Jod. Hetty Goldman, John Garstang, James Mdlaart. David F.rcnch, Ha-
n\Ld llauptmann ile Hamit Kosay, J lale.l Camhel. Bahadtr Alktm, Ufuk Esin, Giiven Arse-
bfk. Relik Duru, {>mkr Hilgi, !vlehm<'l CJzdogao V(' l!gur Silislrt:'li'yi anmayt bir
gorev biliriz.
Hi'>y[lkler (Tepe Kentler)
Mezopot.amya'da ve lran'da oldugu gibi Anadolu'da da evkr, tarih ()ncesi caglar hoyun-
ca kerpi(ten yapildiftl idn kiiltii1 katlanmn zamanla fiSt iistt }'lgthnas1 ilt-> topraktan btiyiik
tcpder l\kzopotamya'da hunlara TelL lra.n'da Turk:(.e bir s6zk Tepe denmck-
tedir. Anadolu'daki bu Tiirk halkl hoyftkaduu Ost tJSte otur.m uy-
garhk kathtnyla tq)(' )'likseldik(e oturmaya daha oluyordu. (,;fmku yiikseldikt;c h6-
yiigiin f1stii daha (<>k yel altyor ve hu ncdenle daha serin oluyor, .s:ivrisineklct de aza-
ltyordu. Ancak 20-30 mctreyi buldukta.n sonra alam .k.ii(illdiigfmden, a)-TJca araba-
lar kin ini!,i yuk.<;den tepeler terk cdilerck yeni yerlc17melere
Hi'lyiiklerin bazilarmda en alt kat, Mersin'deki Yiimuk Tepe ve nusus'taki Ku-
le'de oldui3;u gibi. Yeni <;ajtt ik AnC'ak genellikle en alttaki labaka Khalkolitik D6-
nem'c aittit:
ivin ilk sc(;.ilen yer bir 1rrnak ya eta dere kcnarmda oluyor ve <;t'vresi
d(l tanma buhmuyordu. Bu nedenle ilk ycrleme, dcprem, salgtn hastahk y-.:1 da sa
sonunda oturulmaz dunuua yorenin oturmaya en yeti hurasl
oklugu icin bir yaua f:,ridHmiyor, kerpkten olan evlerin )llkmtllan kolayhkla dftzk&tiri-
lerek yeni iskan, eskisinin ustiine kuruluyordu. BOylen, uygarllk katlan su ooregi birbi
rinin uzerimk yt.r alarak kenttcpcler me-ydana HC'Jp.Thler yar.Sl hidrnli
tepc lerdir. Caplan en I 00-500 m arasmda Baz1Ian n eu (apt da-
ha da biiyf1ktur. Hoyiiklet hep dilzh1k yerlerde kurulduk.Jan i(:in onlan uzakt:an sepnt>k
mumkundik Hoyukleri tiimliliislerdcn, yani iderinde arutsal rnezar odalan gomiilu bulu-
nan kii(uk sivrice tepelerden de aprmak kolayd1r. Nitckim Arwdolu halk1 hif;bir tumiiliis ..
h(ly(tk adnu Timiillitskr bir defada yapay oJarak )'lgllJym. h<)yiiklenoe binlercc
10
sftrecind<' Bir pg-ma l<.penin kesin olamk bir hoyiik tannnlamak
iizerin<k canak. c,;{nnlek par(alannm bulunup hulumna<l!gma bakmak. Yagmur
vc daha hask.a erozyon ht)yiik.krin katlanndaki gfmliik et-ya parcalan, htd-
likk canak kmklan topmk i"tstfme pk11g1 idn onlara hC'r ht)yt-Igiin diizeyind(' H' punar-
lannda hollukh1 r.lstlamr. Ayrl<'a kc"iyliil!rin tepeye verdikkJi :\'laltept>, Y;uHktq)<'. Kiilt!'J>e, Hi-
sartl'p!' gihi adlar da saglam ipu(landtr. hir ad tepe kesinliklc bir ()renyeJi, yani
bir eski kelll
..
;\nadolu'da Tun<= (M.O. 3000-1200)
Kalay w baktnn kansmundau olu.,c;an tun(, Anadoln'da Khalkolitik sommda gcl-
riiliir. Ancak \llll( madcniuiu altt ve kap y;lpnmuda kullamhnas1 :-t binin bashmua rastlar.
Mezopotamya'da ve tun(tan cs<rlerin yaptlmaya smllarda (M.(). 4.
bin sonu) y;w icat edilmi& buhmdugundan hu iilkd<'r kin rune; dcyimi yerint yaz1h
lwlgclenkn ddc edilen YC .\>HHflamhrmalar kullamhr. Buna yaz1y1 henCtz
kullanmayan Anadolu. Bellas O'imauistan). Balkanlar v< gihi h<">lgekr i(in Tun( Ca
gt <kyimi Tun( ( :ag1 Anadolu'da :'1000 }lllannda
Anadolu'<la Tnnr Cag1 u( <' \Tt' Erk.<n Tml( ( :ag-1 (\1.0. 3000-2500) , Orta Tml(
2500-2000) w Tunc: ( :ag1 (.M.(). 2000-1200).
Anadoln Yanmadas1 l"tzelindt Tun( (:ag1 ( Orta Anadolu vt' Hat1 Ana-
doln da olmak Cucrc d(>rt ayn tiir Chellikle Dog-u Anadolu Cag1 ayn hir kim-
lik Gl"mcydogu .Anadoln isc hii.yC.1k c>h;iide Mezopotamya 'mn t"tkisindcdir. Hu
hiz burada Orta Anadolu ve Hau Anadolu Tun( (:ag-1 uygarhklanm d<" almakla
Ona Anadolu'd;t Erkcn Tun< ( :ag"n en im<"mli kiiltiir merkczkri \lalatya A"r
lant<'IW (:\lha Palmieri). baha (<.)nder Bilgi), Keban ht>lg<"sinde (I I. I Iaupt-
m;um), (v. d. (R<'lll1i O)lm. Ank), (H(\ty Goldman}. Mtrsin
\luniiktepc (John lkiztepe (Hahad1r Alkun).
Bat1 Anadolu Erken w Orta Tun( dcnwmlerinin (md< gden kftlttir nwrkezltri
da taruttlacak.tu.
Orta Anadolu'da Erken Tun( 3000-2500)
Hn en-edt Anadolu ()Liinde daha (ok Khalkolitik "adece tanma k<>y kiil-
tiiriinft !'tLrdCtrCu. Tunc; aletler (Ok yaygm degildir. Hu dc'.>n<'min tn bii.vflk bn-
d<>n. tckerl<'kli araha<hr. Ilk t>rneklcrini s.mat tasvirkrinde g(irdii.gft-
mftz hu arabalar t">kiizler taral"mdan (' <'k.ihnekte idi. Tekttlekler kagmlardaki gibi disk
liJHkydi .
11
Orta Anadolu'da Orta (:ag1 (.\-1.<). 2500-2000)
Anadolu uzun bir dmaklama sfmcinden sonra Orta Ttmc;- C.agt"nda bir p;ulak
di)nem henftl'. kullarnhnamakla l><raber uygarhk i1stfm hir diu.eye Hu
di)nemde mimarhk. Ye ("()mlekc,;likte Anadolu c)nder olmamakla hir-
likte, o zamanki dimyanm en baf5ta g-elen merk<z.lerinden biriydi. Orta (;agi'nda tunc;:
tserler lHiyuk bir bolluga aynca allm, ve kan!lliill o1an dekt ron dan
sanat e1>erleri de> kra1 ve prenskrin saraylannda biiyiik i>h;tidc yer a1maya
ur. Orta Tun( (:a!1;t'n en hiiyftk c;:tnnkkc;i c;arkmm ical nlihui& olmastthr.
Bu. dCmyada w atihmuun ilk adunHhr. C<">mkkl<r artlk maki
ile l-Jretiliyordu (l\1.{), 2250 2000).
Orta (:ag1 Anadolusu 'nda ken tier gdimis olup teokratik lwylikl<r
dan yimttiliyordu. Bu ckvlt't<.iklerin en i>nemlikri K1Z1lmnak. I latti nthip hey-
lik.kri ile (:anakkale yaknundaki Troia II kralhg1 idi. Bc>ylece Orta Tunc; Anado-
lu'nun hin;-ok. merkezi. Prehistorik Dtmem'den Protohistorik yani ontarih

Anadolu'nun Orta Tunr (:agt'na ait en onem]i merkezkri olan Haui Beylikleri'ni he-
men ayn bir bblfun olarak de alacag'IZ.
( ;c{: Tml( Cagt (lVI.O. 2000-1200)
01ta vc GCmeydogu Anadolu'da \-t.C>. I iOO stralannda yan kullam1maya
ir;in bu dtnwmi Turu; o]arak adlamhrm.ik degi1dir. Buna yan kul-
lanma evresine heuiiz ohm Troia VI Uvl.{). lH00-1200) i('in bu de\itn

Batt Anadolu'da (:agt (\f.O.
<hta Anado1u M.(>. KOOO tarihind<'n be1i hihnemize, (.t-mey Anado1u
prehistorpsuun (John (;cu:,tang'm Yiimiiklepe, H<'lty Goldman'm Tarsus k;mlan) en
Kalkolitik r;aglara Bat1 Anadolu'da en eski prehistorik hakklll-
cla de ge(en eserl<"r, baz1 buhmtular hir yana bnak.thrsa, ancak :\1.(). tarihlerinc degin
uzanmak.tadw. 1\ugilnt kadaY hilim:n yerkr Tioia (S(:hlitmann, Dorpfcld, megen, Korf:.
mann) ha$l.a olmak uzere Dcmircihi)yilk (Manfied Korfruann vc ckihi,Jftrgen Se
dl<'r n Turan He). Knsura {W. Lamb). Karata!i SernayC1k Bty<e!mltan (Seton
Lloyd. Mellaart), lasos (Paolo .Emilio Pecordla). {Martha Sharp Jou-
merkezlerdC'n Hunlara Ko;k.i lt.mir'i ve \hrtan (T. Kamil) ho1gesin-
(."Ikan estr]<ri ek1eyd>ilirit.. Son Troia'nm Manfred KorJinaun taralindan kapsam-
12
h uluslarara . .;:I katihmlarla yeni hoyntlar kazanmasull kl\,.anc,:]a Aynca J Jayat
kanal'm l1r1a'da. Lim.mtt"pe'de Troia Jl stilincle mimari kalmtJlar hnlma'lt (ok sevindirici ol
du. sistemli <:ah!imalanyla Bau Anadolu'mm daha cski (aglannm da <lrtaya
okacagmdan umutluyuz.
Ball Anadolu'da Troia'ya parald olmak iu;ere )11.0. 1600 tarihlerinden lm yana hin:ok
yerde hulunan Myken cscr'leri, Ball Anadolu'nun 2.000'in ikinci \'an.'lmda. Assurlu tikcarla-
nn Orta .Anadolu'yu gibi. Balkanlar'clan, adala:-dan vc Akalann nwm-
lekttinden (Ahhiyava'dan) gelen boyiann bunula ticant kolonilcri kurduklanm g6stcrmek:
teclir (hkz. Yusuf Hoysal. Katalog der Vasen irn .Yluseum in Bodrum. 1969. Vorlaufigcr Be-
rkht i'ther die Grabung-en in .Mi'tskebi, Bdleten l2l, 1967. s. 67-H3: Otgund, Mykcn-
isdit' Kcrarnik in Anatolien, Asia :\1inor Stuclien, Band 23, Bonn 1996). :\rmagan Er-
kanarm Panaztcpe'de yfu1.itmeye baslachgt sisternatik kal.llar, bu i>rwmli di:memin de claha
bir bi(imde ortaya (Jkmastm saglayacakttr. Akalann (Adtaioi) Anadolu'da ticaret
kolonileri kurmalan. ard1srra Aiol. ion vc Dor bovlan tarafmdan Anadolu'nun l050 ta-
rihindcn itibaren cdilmekine onayak 1050'den o;onraki :\nadolu tarihi a!)agt-
da. Ball Anadolu'da Hellen bblfunfmdc ele almacaktu.
Troia I Uygarhg1 3000-2500)
Erken Ttmc; Anadolusu'nun en ()nemli merkezi Canakkalc Troia I yer
lcsrmsidir. Kent ancak hir holiimf1 ile ortaya (tkanlan 90 m (apmdaki hir surla c;cvriliydi; tv
lcr mcg-aron tipincle in12a edilmi!jti. Konutlann cluvarlan tast.an olup. bahk sirti bi(iminde
102 sayth cv c;ok iyi konunrnwur. Onun alundaki 103 numarah konut da mega
ron bi(imindc idi. ancak onun bir dar "<mt apsisli \'<mi k<l\i.'ili idi. Amcrikah kazt h(yeti Tro-
ia I evrcsinin on kaltan (la-lj) Troia J'in en ()nemli eserlerinden hi-
li. hir kabartma olup, iizerinde insan ythii tasvir (istanbul :\1iizt'si).
Troia 11 2500-2200)
Troia Il, Troia I'in ytkmtilan iizerine kurulclu. Yeni yerksmeck oturanlann da Troia J
halk1 gihi Balkan ve Ege b6lgeleri uygarhklanmn bir tcmsilcisi oldugu anla.!ltlmaktadtr. Ciin-
kii 'lc1.nat vc kiihf1r eserkri. hir ()ncckinin benzcrleri idi. Troia J'de g<>rdi'tgiuniu. vt
lk')Te Sultan'da daha Kha1koli\ik Domm'dc M.(), 4. bimlt rastla(hg1m1z tipi ko-
nutlar Troia JI'de de kullamlmaktadtr. Megaron inn uzun. d()rtgen hi<:imli bir yaptdtr. Gi-
ri.!2i hep bir dar yiizdedir. Odalan bir cksen iizcrinde olup 2-3 tanedir. En biiyi1k odasmm or-
tasmda bi.r ocak bulunur. (mil a<,'Ik hir yanm odachr. Hemen tamam1 ortaya okanlan
V<' <;ok giizel olan kent dmp<lnnm Troia I'inkinden 20m ik II 0 m'dir.
Bu kiidik kent de ancak kral ve ailesi ile ileri gelenlerin oturdug11 7-8 biiyi1k konutJan olu-
Krahn. 10 Ill uzunluguncla, 1 m genisligin<k ohm iki kat II megaronu tcptnin oi -
taslll<la yf<kseliyordu iResim 90).
I lonwros"tm cleswnlanm okuyup Kral Priamos'un hat.inelerini bulmak kin T1 oia Hoyii-
gft' nii l871rtc kazan Ahu.m i!,?<tdann Heinrich Schlicmann, Troia ll'nin ktHt cluvan i(imit
gizli olarak saklanrms ahm ve <.scrkri buldu. S()z{l gtTt'll hazin<: ft( altm ta(, ahrm:;;
ahm kitpe, hirrok altm ign<' ,.e altm tak1. nn a<lct altm w gftmi"al} YM<>. hircok <lhm yi"11.il.k
\"e sa(' tok<lM, d()rl lapislat.Uli balta. bir kadm idol, idol w yinc
Srhli\tnann'm 'ya g\)t\l.rd\tg\i w lkrlin dt \'(>\k('l kun<k
konan lm haziuc, lkind Dfmya S;mlt-I :m-.tsnula Sovy<'l Rusra'ya g61un-Ihnfa!i olup,
!?imdi T\irkivt'dt olan bir k.\1<;\ik
ht1h-un i:w lstanhul vcr almakta<ln.
14
H.atti Uygarligi
(M .. 6. 25()0-2000/17()0)
Anadolu hngiin i(in hilinen cn ach ''Hatti flkcsi- idi. Ilk def;t :\lcw-
potamp y<IZlh kaynaklannda :\kkad 1'-iUaksi cl6ntmindf' (\1.{). 2150) kullarulan hu ad
landmna. :\:I.{). 7. Assur gi)r\tld1tg1t there, Ml>. degin su
regelmi!?tir. Hi')ylen :\na<lolu, en t:,oo y1l hoyunca Hatli l"lkesi olarak tamnch. Bu ado
deuli ki Ml>. 2200 tarihkriuden itibaren Auadolu\:u istila etmt'\T baslavan
Hind-:\vrnpah Hllitler hik V<'lli yurtlanndan edcrkrl<'n, I latti f'1kesi dcyit;tini kulian-
(Bog<vktly) tahletlerini ilk okuyau filologlar lwp hu tabir<' rastlachklan
i(in. hamha5ka bir dil lm yeni kavnu de Ilatl.i achm takttlar. sonradan yint tah-
lctlndcu (igrenildigine gi)n s(u konusu Hind Avrupah halk kendini ;\;esili-
ler olarak ;unyonlu. i\rKak Hit it bidmindeki adlauchrma, Eski(<tg tar ihi tevreltrinde yaylldt-
gl ic;in onu gtt<: olurdu. Kaldt ki kcndilerini :\esili olarak adlanchranlar Hin<l-,\v-
rupah boylarm sadt'("t' Orta Anadoln'da oturan hi)l\unii idi. ()rn('gin Anadolu'ctlki diger ha
z1 Hind-Avmpalt hoylar. I.uvikr w Palalar adt ile hi1iniwmlu.
Zaten filologlar siu konusu I Iind-Avrupah kaYim icin I latti oldugu gibi alma-
ytp. omm i\hdi Atik'de zikredikn "I Ieth- ve :wklindtn esinltrt<'nk Almanca Hcl-
hi tcr", 'The 1 Franstznt H illites" ve ltalyanca "{ Ittit.i" deyimlerini iiret-
tikr. T\rrkrede tmcf'ltli Eti s(,zciigii kull,uu1dt ( Etihank gihi}. iM Hitil
Hurada kull<unl:m hir adlamhrma}a isar<'l t'tmek yerinde olacaktu. Bin;ok hilima-
danu bir lamanlar oldugn sanr]an. ancak is."lbelsil' oldugu anla:jilan
tit" va da "Proto-Haiti" ckvimkrini ah':'kanhk somwu hah1 kullaumaktachrlar. Haui vc1ine
. ;
"Prolo-Hitit'' tabiri kullaml<hgt lakdirdt, llititlerin Bat t.ilet den gtldigi izknimi
olur. konusu iki balk hirhilimlen eli] yc trk haklmmdan tamamiyk llele adr
IJatti ulan kavmi "Proto-1 l<ttti" dive anmak bt"Ishutiin anlamsuchr.
:\uadolu'dak.i. Jiatti lkylikltri bir protohistorik (i)ntarihi bir ckyi!:k
onlar lwniiz yazt kullaumadtklan icin siirece ait . .-\nc:ak hu heylik1erin ko-
dil. din. orf V(' acktleli hakkmda Hititll'r yolu ilc.' hir(ok hilgiye sa-
hip huhm-maktayr7. Bu ncdcnk Batti lkylikltri ()ntarih (protohistorya) nygar1tgunn giizel
bir t>rneji;iclir.
Hatti Dili ve l Iatti Dini
dili hakkmcla pek az hilgimi7 \ar. 'mn y{.(), 1-1. n 1:3. yii.zy11lanna ail
ibadet konulan tizerindeki tabletlerinden c"lgrendigimize g-(>re. llitit rahipleri clinse1 tc"nnl-
15
ltri y(nwthltrktn a1ada hir dilltrindtn olmayan ahnttlan okuynrhmh. !\atlf
Jar hu once Jlattili (yani Hattie-e)
Jama.'il huJunmaktadu. Bu tru almt1Iardan ha!lka clag, uehir. kent, tann adJanndan, baZI din-
sd ve konuJu m<ti11lerden de Haui dili kabntiJan dde Bui1lardan cn
<>rwmlisi 'Gbktt'rt Dft!}Cll Ay adh olup. Jlatti ve Hi tit dilinde ya.ZJhms bir metindir.
Bi>yen.' Hattke11in Hint Avrnpa \'C Sanli dillcrinden tamami)le kendirw ()zgii hir dil
oldngu ()zeltiklt prdix, yani on tk knl1anan hir dildir. ()rnegin eki, kc-
limenin ba!jma gcliyordn. S()z gdimi tann demektir. Wa ()11 eki i1e tarmlar an-
lamma geliyordu.
Hi11d-Avrupah 1 Jititler din, mitok1i, t{m ve orf lmknmndan buyiik Mri1dt Hatti <'tki$in-
d<' l-Iilit J>anthconu'11un tannJan Hatti dinindcn ahnma idi. Hattke a<l.1
Wurwwmu olan J Jititlerin Tann<:ast, omm kocas1 F1rtma Tanns1. yani Ne-
rik ve Zipplanda'mn ftrtma tannlan. ku.lan vt' torunlan Hatti kr)kenli idi-
ler. Hith Vt' da BanilNden icli. nnn\ara lmua!} "Vf' Zit-
ilc ve adh tannc:alan da ekkyebiliriz. Hititlerin 1lluy;mka Y<" Tc
lipinus efsaneleri dt aslmda Hatti iirunlcri idiler.
G<1kten Ay Tanns1
()zcllikk yukanda ad1 g<nn "(;okten Ay Tmmst" mythos, h('m Hilil('<', hem
d< J lattice olarak t'le ge.;-tigi Hatti dili fu:erindt oldngn t)l(fldt. hu topht1nltun
V(' dfmyas1 hakkmda da hils.,ri vcnnektcdir. Hir ay tutuhnas1 ve yagmur futm;Lo;mm mi-
tolojik anlatmuyla bu masal. naif olmakla hirlikle (ok etkileyiddir. Anadolu'nun
niimuze degin kll'lnttlar halinde korunrnus e11 eski diline ait bu metnin sunulan
Tiirk(c (<virisindeki tann adlan, I lattice ile goriHmektedir:
rAJ 'ft.ums1.J f/iktm 8imdi o Kilamm-lr Ua{mwlc, iistilne rW .. }tu. ,-\nmk orw kim.1e Rtir
mali. Simdi trnm !Giik "J(mmz) mum mkrzstndan )'agmm .mulz. m1w.\oula.n .-;aftmw .wgttlltlkla.
11 giindmli. Onu km*u aldt.. Onu kw-klt aldt.
llapantiJ./li a.,<agz:wz mmrt ya.nma gitti. o wman mmul<l Gidi_wr musun?
Nr yapt)ffi".HtU
Jlititlcrde hirer kra.l ad1 ohm Tuthaliya, Arnuvanda ve Ammu11a, {>zfmde Hatti k<)kenli
dag adlanchrlar. Yinc bir Jlitit krah ad1 olan kolayca anla!lilacag1 gibi kb-
kiinden gehnektedir. llattw;, Hi tit ba!]k<nti Hatticesidir. Hilitlcr bu kc''>kc Hind
Avrupa clillerine oz hirer nominatif eki ola11 "a" ya da ilave cderek 01111 )Cl da
J ise Hattu!j'lu anlannna gdmektedir. Sedat
Alp'in saptadJgJ Hilil((.'deki iii. ala, ula sufllxleri elf, Hatticedeki il, ul vr al'dan gel-
mekt<dirler.
16
Hattiktiu okur-yaz;u olduklannt gosteren hi("hir hdge de Bunnnla birlik-
te Mezopotamya ik ti<:arct dolaytstyla Hatti beylerinin, (Ktiltq>c) oldugu gihi As-
biltn k.ihipkr olmalan muhtemelclir. Hattilerin kenrlilerine t>z bir yaw.;t ya
da olmadtgt
G<hi'miil;le gore Hattik1 :\nadolu'nun yerli bir halkt idi en !vi.(). 3. binin ortala-
nndan beri k\i(uk kralhklar. bcylikkr halinde idare ediliyorlardt. Bir kent-clev](!l ohm
bu bcylikler M.(). 22()()"dcn sonra ttkcr tcket Hititkrin dine get,;meye Bunun1a
berab<a Hattilet", Hitit l)()n<'mi'nde de niifttsun !vflstr
tapmaklanndaki ta-.Yirkrinde olarak tammlanan biiyttk hurunlu
kr yin<: o tasvirl<-r deki krallann<l<m bir etnik tip g()stcrmcktedirler 9 h).
Si)z konusu Hitit Ml>. 20()0 tarihk1inde olan Hasanoglan lwvkel-
ciginin (Rcsim 19. lOe) Jizyonomisini andmnaktachrhu. tip. Tdl Btak't.a lm-
lwykedklcrin biiyuk yakmhk g<)stermektC'dir. Zat<n Hattilerin Anado-
lu'nun daha <;ok orta holgeleri ik giineydogu (cvrelerincle olduklan
chr. Nitekim Emin Bilgi(in saptadlgi t-Jzcrc Hattice yer adlarm<t Giineydogu Anaclolu'da ntst-
hunaktapz.
Hatt.i SanatJ
A.uadoln mm MczopotamyahLu tar.llmdan Hatti t'tkesi ad1 ile muldtgmt hildigimizc go-
re, M.(). 2500-2000 tarihkri amsmda ohm da Hattilcrc ait ohna<;J gerek-
tir. tlk dd:a A. Goetze W' Erken Tnn<; <;agt tahak.alannm Hattilcrle il
gili oldugunu soykmi1,1. arkasmdan Kurt Bittel de avm ikri 1961 'de 1m
!ia(Jr]ann yaz;m konuyu ayTmtth bir bi<itncl( cle V<.' 6zgiin bir Ha.tti sanatmm mcvcut
oldugunu (Akurgal. The Art of the Hittites, London 1962. s.l3-29). ()rue-
gin vazo hic.;imleri, heykdcik tiplni n: o7ellikl<- hczenw (ok helirgin bir iislnp birli
gi (Resim 9-21).
Orta Amtdolu'da Hititlerdeu cmce Hattilt'rin oturdnklannt kt>!lin ol;uak i>Jlrcndiktln
sonra bu y<:)[(de kazt1arla ekk cdikn huluntulan incekydim: Orta Tun<; <)tgt'na cser-
let;n en g11zdl<ri vt en oncmlileri, Ktnhrrnak kavisi olmak \-lZ('rc, (:orum'rla Alacaho-
y\tk'te, Amasya"da. Mahrnallar'da ve Tokat lli"ude Horozkpe'de giin yiizune (Ikan11IlJ1,!]anh.
Hatti Sanaurnn Stil Ozellikleri
Hattikre ait altm, gfunii.,. elektron w lunc;-tan eserlerin KlZlhrmak kavisi kin(k, belki de
biitiin Or4'1 Anadolu 'da yaygm oldugnnu S<lptadtktan sonra onlann, yanmadanm Orta Tun(
toprak kaplar w malzemeckn gdi1,1tirilcn iiriinlerl<- hir slil bi'Jtunlugu goste-
rip gostermediklerini incdcydim:
17
f
1
c.l
a
\
c
g h
0
.
.
.
G

Ul:
n 0
ReJim 9 - Uatti Orta Tunr I. a} .1NalJ;bfl fKwAA Fig.707).
b) Jlar.r.ihJ:;iik ({(osay. 11. d )\l{lrah)jy/lk (Bos.M'I. Ffg.290,29li.
P.
d) (E.Ahwga:l ... . Die Ku:n.tfdet Hethit.n; l:ev.21). e:} Alactshih s...Uj.
f) Haroztepe (B; Teu.a'l. lxuXXl'lJI). Aku:.akflyiili (L 'Art at1, ltJtp deS H#titel, lLV. 74).
h)' M. d 11. yiiz]dMWr duoar Hiliili il!ilttJiWdlzrtili 'j6 alari bu fJaJ/trr HaJij 1ltnilt lipini f!iits/4!1wll
ttdil: Bn tilt ura(l-p) Orta Tunc(; .. (llaJliDiiiUNiti) iimeftierimpllfl'milfttdU.
lR
n
:n

c
I 0 - Hatti &mah. Altm ve gilmii$ knplar. Orta Tu nf I.
a) Alacahi)yiik Tbn1rt of the 1/ittitc.r., Ln.d 7b).
b) Ah.uuhiiyiik ThPc .1rt of tlw Lm..l 1).
c) llorozttpe (E.Akurgal, The Art of the Hittites, Letd6). d) MacaMyiik Lev.196, Fig.2J.
e) Has(.maglan (h._'.Akurgal, T7u 1lrt oftlw lliltil:., l,ev.22).
f) /larrrJP{Je (E.Aku:rga' Anadolu Uy1,rarkklan. 1Rv.20aj. g) Brycesultan (l.tuyd,J'vMlaa:rl, lnd8, Fig.9). h) Kiilvpr
(R. Ternizn; s.66, i) Beyc:e.rultan (Lloyd,MeU.aart, Lev.25, Fig.4j.
j) (E.Akurgal, 1ne Art of tlw Hittit"s, LetJ.l4). k) ('.,oru.m (R. "Jt!tni:m; s.54, Fig. 73).
1-n) Alacakiiyii,k (E.Akurgal, Thr Art of the l.ev.l 'f).
o) Atara.h{r:;iilr fE.Akuqral, 171.e Art of the Hittites, l.RV.20).
19
a
h c

D

- I :::::::-:;;::
- ! .
(. c f

8

@

<3 '
f g h
k
Resim ll - Jdoller . .Anadalu, Orta Tmt(. <Alft 1. a) Kutlepe (Bosutl, Fig .. 3JJ).
b) Kulteptt (Bossert, l''ig.335). c) (Bossert, Fig.420).
20
d) (R. Temizer, /''ig. 76). e) AhlatlJbel 1
1
ig.310).
f) (Bossert, l'"ig.287). g) AltUahiiyilk (/Jossert.l''ig.288) .
.fn alttaki s1ra (h-m) Orta Tunf Caga (Ratti lJiinemi) iirneklerini gostrnuktedir.
--------
d
a b
f
e
h
Rc11i.m 12 - Anadohl 'da llattilmn Orta 8ron% ('.a(!;l'ndt' (;.\f. 0. 2'>()()-:b}IJO) [l.iirillm stil
birligi: a) topmk canak. Ahlalhbel: 11.7...1\na:;, Hafriyalt. Jj\./':1> II, s.51, $dt. 408.
h) SeramiJc . Kiilwpr: Killi"/Jf K(l%1.(t Raporu 1948, TI'KAnkara J95(J, l..evd.XV. 407. )
mi$ ti.ljlrak damgalt 7?mus: Goldman, F.xattlf.ltif1tl$ at Gih;lii Kule VfJI./1, /.en 1%,5. d) top-
rail. miihilt; 7arsus: Goldman. Io;xawatit>ns at Giklii Kttle 1'lmus Vol.JJ,
e} Alnn 1-.apltJmalt giimii.5 kap, .'ilrzcahiiyitk: ][Z.Ko$ay. Alamhii}>Uk K.a;r:tn, TfK t1nkam 1951, Le-v.CX f) J>ey.
toprah'kap, F.ti.."YOkui''-" . Kt.mMl, l::tiyakusullafriyatt Rnpom 1.937 .lilkara 1940, .df)4, \VA. 94. g)
taprak minik Yorltm lta!Klkiiy Y"om.q', ,\nadmu .Medmiyelleri J.lstanbu/1981 . .1.361.
h) vifrrak (mnlrk, Aliytr: R. o.,\nk, 1tliar llafriyat1, TAED J, s.18, $ek.17.
21
Alacahip.ik ve Jloroztept>"dc ortap (Ikanlan ahm kadehkr Anadolu"nun Khalkolitik
Di)ncm"den hcri bilinC"n meyvdiklerinin hir ornegidir. Aym kaztlarda ddc edikn al-
tm tcstilcr de eski Anadolu Y<lZoculugunun hir <")zgi"tn kap Hele al-
ttn kaplann bir oluk ya da yiv y{mtemi ile bczcnmesi de bir Anaclolu siislcnw
miclir (Rcsim I 0-12).
Alacahi>yuk'te hir mezarda buhman bir toprak kap yukanda aiHhgimlt: Aladti)yiik ve
nntcpe altm kaplan gihi nluldu hir Ay:m oluklu h<:'Zt>llW y<mt<'mini
Anadolu'nun yerlcrinde ortaya ctkm iclollcrdc. miihiirkrde ve da gi)r-
nwkteyiz. S<z konusu oluklarla meydana getirilen aru vc fmlclak (CI;iidi motifler Horoz
tcp<' ve Malnnatlar' da onaya allm kaplarda, Ahlathhd, vt> daha :\nado-
lu merkczlcrindc cle ge(en idoL miihiiJ vc gibi t'.}yada da g()riilmektedir. Ozunde
oluk ya da yivlerk bu bezcrne yi)nlcminc . .,iz Anadolu'cla w ha11ka illkeler-
ck de rastlanmaktadtr. .Aucak Alacahiiyiik, Ho101.t<:pe. Mahmatlar. AhlathheL Ali
Tarsus vc y<mmadamu aym dimemdeki ba{>ka ycrlerindc, hep aym oluklu bezerne yonte
minin cgemen olmasr ve onunla meydan.:t gttirikn motifkiin si>zii ge(en merkezlerdc aynen
tckrarlamnasi bir rastlauu olmasa gereklir. Kald1 ki !vf.(). 2500-2000 tarihkrindeki Anaclolu
esc:rkr inde yimkrden de belirgin bir stil birligi gi.izlenmcktedir ( Rcsirn 9-12).
Kykladlarda. ve Troia'da da de gc\ell bir han\er lipinin \.'e Alacah6-
yiik ilc Horoztepe'cle gii:r.d ve bol ()rncklerk ternsil onun Anadolu'da bir
Hatti icad1 olclugu kamMm vermekteclir. Bmmn gihi giin c;tbnlan tunc;
aynalann claM. Mellink "ill hclirttigi Kykladlanla olup, lava cliyc
tannnlanan toprak aynalara i>rnckJik Alacahl'>pik <lynalanmn
t<m, Kykladtakilerin ise topraktan ulmast hu izlenimi vermektcdir.
Alacalu:,yiik g<>miitlerinde giin <_"Ikan kurslanndaki bezemderin iislubu
(Resim Anadolu Hatti karakterinckdir. Sbz konusu cserkrde. Al.acahoyiik diademle-
riJI(k ve kurslannda gc)rtilcn kaf<s ya cia 1/gara bezcme yontemi de, Anado
lu'nun Hattili hir ozelligi olup. Kftltcpe'nin c;ok renkli keramik siislem(lerimk de g<>ri"tlur.
Alacahi)}ii.k"iin hayvau hcykekikkri. altm fibula vc diademkrinde gozkncn kabank nok-
ta di1-ih.re, konsantrik ya da m!alan nnktah <la\1elen, Auadolu'mm hulumm
idollerdc de rasllanmakt.adu (Rcsim 9, 1 l). Birc;ok Anadolu Orta Tuw; (:ctgi kaplanuda,
oluklu bir dairc ile (:evrili diigme ya da kii\iik boynuz motif Horoz-
tcpe'nill, Alaca-Hoyftk'iin altm. gi"nnft.} w baku kaplarmda da pkmaktadu-.
Alacah()}iik, Ahlathbd. Etiyokurju vc Anadolu'nun daha yerlerinck bulunmul;i
ohm yanm yuvarlak bic;imli idol ba!;llan ( Rcsim I I) da, Horoztcpe sistruntla.nntn ve Alacah()-
yiik kurslannm kenarlannda goriilcn satcllitleri 14) ya da f1c;: tomun:uk-
lan (Resim 15) Ye balta andmrlar. Aym stil bidigini bir <>lcude de olsa
ve Troia JJ'de buluruz. Goriilftyor ki Ort..<l. ve Giineydogu Anadolu'da yani Hattiledn otnr-
duklan bolgelenlc, yukan 2!':100 2000 Larihlednde meydana gelen cstrlerclc (>zel-
22
likle bet:emc yonimden belirli vc 6zgiin bir stil egemcndir (Rtsim 9-21). Bn bi(em hir-
ligini Alacah6)iik, Horoztepe ve Mahmatlar'cla win I!)iigma (Ikan kurslan ile hayvan
hevkecikkrindc de buluvoruz. Bu nedenk hu escrlcrin de vonimden Hatti sanat1-
, . '
nm ()zdlikkrini ta!)iHhklan bir ger(cktir.
"Diinva Bir ()kiiziin Bovnuzlan "tzerinde Duruvor"
i I i
Alacah<)yilk, .Mahmatlar ve Horoztt'JW'de kral mczarlannda hulumm ve kutsa.l bir anlam
kesin ohm hayv<m ht;>kekikleri alt>mlcre (;fmey Rusya'da Maikop ....
hg1'nda da rasllanrnasi <)yk anla.)Ihyor ki (<">gl.mlukla vc geyikkrden olu!jan bu
heykekiklcr, dinsd t6renlerde bir sopamn tcpesi itt:crine rahiplcr tarafmdan
myordu. llitit sanatmda iizen boga en bilyitk tann olan gi>k tannsmm idi.
kurslanmn ortasmda duran boga, geyik ve aslan hayvanlar (Resim 1;3,15,16) hi('
r:itplw yok ki theriomorf (ha)'\':.Hl bi<;imli) tannlann sembolleri idiltr. lnsanoglu ilk (mcckri
g6kteu meteorlara Baitylos) w daha ftth,;Jere, daha sonra da gil(ltl olan
ya da kutsal oldukla.nm sandtklan hayvanlara Demek oluyor ki alcmle-
rindc- (Resim t;t 11) ve kurslan"nda yani dinsd sannt.klarda g<'lriilen hayvan hcykdcik-
leri (Resim 13,15,1 6) t<umlan tasvir <'tmekte idiler. B6yle olduguna gc')re bu eStrlerin,
alernler ve kurslanmn, Ilatti uygar]Jgma phatlcl, haJa hayvan tannlara tapan ilkd
hir topluluga, yani Hind-A\Tupah I Iititlere ait gerckir. Cimkl't yukanda gorditgl.-lmiiz gi-
bi Ha1tiler bu ilkd inanr d6nemini a!)nn::;hu w ;mthropomorf, yani insan olduklan !jllJr
hesiz ohm ve hepsinin 6zel bir ad.1 buluncm erkek v< kadm tannlara tapmakt.a idiler.
Alacahc>yiik gl'mc kurslannm. hayvan tannlan v< onlarla hirlikte evreni (kainatl)
ta!iHhklan Bunlar<lan bir tanesinde bir boga boymuu tlstiimk, timi pek bel-
li ohnayan bir hayvan heykekip;inin t'tl':.lfmt (t'Yiren r;denkten olup, akmin
top tan gorimfill mHlnmaktadu (Resim I :l). Bu ornek g()z ()nfmde tutulursa SC)Z ko-
Jltl!-lU sancaklann evreni canlamhrc.hklan kamtlanmak.tadtr. Nitekim Anadolu'da Ml>. ikind
bin boyunca eg<men olan ve k.endilerini "ben <k)imi ik adlandmm Hitit krallanna
ail anlannna gden hiyerogliflerin de etrafmda bir ISlJl .sJrast ile sitsh1 hir (ember yer
ahr (Rtsim ()t), 67). Kaldt ki (elenk bkimli alemlt.r de gcrcekten g6kyiizti
nm (emher bi<;imindcki gi>rimfimiinii yeterince Bu evrcn
ortasmda yer alan heykekiklcrden her biri bir tarmyt sirngdemektedir. en huyiik
tannp (Gok -Iimns1'm) temsil etmcktcydilcr. Rahiplcr, dinsd tikenler s1rasmda bir ... opanm
ucuna taktJklan hu simgeleri ala}lnm ()nfmck Alemlerin bin;ogunda cv
rendeki yilchzlan (satdlitleri) tasvir ettikkri.ni ktt(ftk hoyda (embercik
lenlen olu::;<m sallanular da bulunuyordu (Resim H). Rahipkr ellcrimkki hu sopalan salla-
chkl<mnda, teptdcki sallantJlar ses (Ikartmaktaychlar. Rahipler bdki de bi>ylece dikk.atleri
fverlerine (ekiyorlar, yerine g()re bir duanm ya da
/};; ri:"Jl \
1
1 rd('ffi_
1
(7 :-;J l(S" hun lt:'l i ! FrUit" . . "d.c'J. ? fi)IJ 2IJ(J{j _
{n ru/r,(p ."\/1'/t ,,ht flt ri .\1/.i J \i .
};:=i"'';:j f ;lli( rjj -,, _.:;fl.vl!t.'t:i. V J. i nu. I >'t'tt:tt /!r?'inii .... . .\I.(}
2 /1)
1
) 2000. , \l;iwm. , 'u;arf,;f,, .'\1'''/o)i'rl'!!,r-i \ 1(i;J\i.
lt i --- lliid(nt/1' riir!'d \
1
Utmi;. '/ltr!(. r 2- ! 0!1. llotti .\ {1!;{/
1
1 .. \!rutd; !::, ;iJ: .
.\J.i). 2!1i0-}(JfJ0 . .\Jti:,tw , .\i!iuiolu .\J ii: '.II.
:7 k'llmutlt /1/.Yif L )2 rm. 1/itiflrrrlr t/i/> trmmw1 .liuif!..dt')l'll
lm yajllt, !fallili usf,Ilar :1/amhi)-;l"ih. L\1.6 J./f)f) ?fJOO.
:-\nkttm, .-\nadolu J[('(/oziytlni .\h"iusi.
Biitiin 1m kral alemlerinin hcpsi hir c.jft boga boynuzu i'tsttmde ycr ahmtkta, yani onlar tara-
hndan t<l.}"Imnaktachrhu. Bu durumu goz (miindc tutan bu sattrlann yazan, s()z konusu alem-
hri bngiin bile )"d .. ayan bir Tiirk mnsalt ile Hemcn hcpimiz hizt> anlatilan masal-
lar arasmda bir ta1wsini -nuuya bir oktiz.tin lxrynu:zlan ilvrinde d-uruT 1Jf' O"kiiz.
ba$lnt salladlftr.nda dPfrrrm olur".
Alacah<>yuk 1\iezarlannda llitit Prensleri ve Prensesleri Gotnitlitydi
Alacahc>yiik kurslannm hi'lylt'nllind-Avrupah J Iititlen ait oldugu belit:,nwktedir.
yiTw Hind-Avrupah bir olmas1 gerekt.n Giiney Rusya'daki Maikop l'ygarh-
gt'uda da HoroztqJc ve Mahmatlar'da giin pkanl;m alcmlerin yakm benzerleri bu
S(J:rgclimi Alacahoyiik'tt' ele hir giimii!} kahm kenarmda yiirfu durumda
tasvir di)rt hayvan heykelcigi R.O. Ank'm helirttW iizere. :\-1aikop kaplan
yiiriiyen hayvanlan andmnaktadtr. Arm yii.riiven hayvannklar motifi Horozttpe !'listrumlan-
um kenarlannda da
Oli1 (;.c:)nune Titn1
mezarlannda uygulanan 6lu adeti de onlann Hind-Avrupah Hititle-
H' ait olduklanna <tmektedir. Nitekim Anadolu'da daha <'mceki d6ncmkrclc
kurslan" bi(imindcki alemlere Onlann birden ortaya nkmalan w
degin KlZihrmak yani dar bir cografi mekan icindc snnrlt kahnalan da bu escrle-
rin Hititkrle ilgili olduklan izleni.mini uyandumaktadu.
Alacah6yuk'te meydana pkanlan krallara w kralhk mesuphm.na ait mczar. c>zgiin hir
()lii g<hnme tt-mj &crgilemektedir. Gc)mii odalan 50-70 em derinliginde, m umnlugunda
ve 2-5 m toprak i(ine c;ukurlardan (>Iii "hocker" duru
sunda sag yam iizerinde w p-tzi't gi'meyc. ayaklan isc doguya olarak yatmaktachr. Ce-
sctkr cJlii giy!'lileri ve zengin armaganlarla birliktc ()liinfm oztl Liynet-
kri n:sedin i)niinde hir yere konuyordu. Tannlan tcmsil eden dinsd anlamh standartlar he-
lirgin bir tuturnla hep me.r.ann ortasmda yer ahyordu.
Alaca menrlan. ktnt duvan aneak kcrdikkri ckg<rli madcndcn eserkr
nedeniyk. g(>z alunda tutulahihneleri onun yakmmda yer ahyordu. {>lfmfm V<' ar-
maganhrrm sonra. toprak dc)r1 hir yam (evrilnwkte H'
mezarm iist1-1 enknwsine vaziytttt odunlarla kapattlmakta, onlarm iistii bol mikt.:uda top-
rakla ()rtiilmekte idi. bu bic;imde kapatilchktan sonra hir ()Iii yeme!H ytniyor ve kur
banhk hap-'anlarm kemikkri mezar iistiine di'tzgiiu hir sm1 ile l'i.t-
k<tncla tannnlamasnu yapllgumz <>Iii gc)mme bi(imi. hocker hir yana lnrakilusa,
1 Iind-Avmpa kc>kenli Maikop .. Myken ve Phryg uygarhklannda da gi)riihntktedir.
27
Bi)ylcr<' Alacahi'>yiik. Horoztepe vc Mahmatlar'da gun yii2:iine (lkanlan e,.;('r)ercle sap-
diirt i)ncmli i)zellik: 1) kurslanmn Anadolu'da hirdtn gi">rftlnwsi. 2) Hay
vanlara taprna adcti, Hayvan h('vkddk1erinin Maikop haynm tasvirlerini amlnna,<,J, 4)
Mezar w g<)mme hiriminin Maikop, .\lvkcn vt Phfyg uygarhklarmdaki gibi ohnas1, onla
nn Hind-Avrupah Hititkre ait olduklanm apga vunnaktad1r. Hoyle olduguna gtm adt ge
ren eserlerin, Anadolu'ya gi>r eden ilk Hitit hoylcm a1jagt yukan .\1.(). 2100-
2000 tarihlcrinde, yerli IJattili ,<,<mat{Jlara kt'ndi dzdikleri hir program <"<n.twsindc yaptl-
nl<hklan . .\1aikop eserkri ile olan henzt'rlikkr, Ilititlerin Anadolu Kalkas-
ya yoluvla gddikkri varsayum ile wi/.d bir uyum i(indcdir. ()te yand;m aym ('S<Tlerin hc-
lirgin bir bi(imdc IJatti sanau olm<l'n dogal<hr. (:iinkft <liic getirildig-i
iizer< Hititler Anadolu'ya ilk geldikltrindc ilkel hir durumda idikr vt hu ll('denle Hatti-
lerden din. ed<'biyat haknnmdan ol(f!Cle etkiknmi!jlt'nlir. Onhmn tann,
dag, nehir vc kent adlanm aynen hatta yurt edindiklcri iilkenin ach-
m bile (>yl<' ki dah;l sonralan olanaklan bulan Hitilkr. J lat-
tilerden al<hklan /.cngin kftltur ik cliinya tarihinin t'll ilgin( V<' nygarhklann-
birini yaratnn::;lanhr.
Alacahtwiik Tarihi
'
Alaca'da kalllan 13 mezar, hoyiigiin Erkt'n TurK <.:ag1'nda oht!jan d{Ht katmdan her bi-
rindt hiri ya birkan ohnak iizen hulunmaktachr. J)()rt katJ ;)(J':wrden 200 y1l
eder; hu da ;\laca, Horoztepe, ve Has;moglan gibi Orta Anadolu 'nu_n deghik yer-
kij<,:iik Hitit heylikkrinin en 200 ytl egetn.('ll olduklanm .. tedir.
Soz konusu 200 hie siiphe yok ki Hind Avrupa Anadoln'va gdh d()nemi-
nin yani \{.(). 2100--1900 tarihlerine girer.
Alacah<>yilk'te Altnt ve l':serkrin Oykf1sii
(:orum 'un Alaca lkesi smn-Jan i(indt'ki Alarahi>yiik 'te gfm yiiziinC' nkartilan altm w gii-
mii::;ten eserler, Atatiirk tarahndan tarih v< (ahsmalannm ilk n hii-
yiik
l93:l yilmda Alaca kazllannda dde tdilcn sanat eserkri, Schliemanu'm Tro-
ia'da holdugu alun kaplan nicelik W' nitelik haknn111dan g<:,lgedc hnakt1 ve h6yltn Ona
Tutt(' C:ag1 Anadolusu'nu dl"mya literatiiriind( ()n s1raya
Rtn1Zi Ank I lamit Zl"ibt'yr Km;ay kazd1klan \3 01taTmu; <,:ap,1 g()..
miitl"nuk (mezannda) arka arkaya o gfuw kadar g<)rltlrnemb tiirde i)zgfm \'t' hirbirinden g()z
ahn esf'l"kr bulmaya ba:;ladllar. llk olarak kakmah tunc;: g('yigin yer aldigl gi)-
nHitiin escrleri ort<lVa pkt1. Altmdan, elektron w ttm<;tan eserler yanyana dizili
28
idi. Bunlar g()z k.ama!jtmn. o g1-me degin bilinnwyen, g(m{tl yaratilanh. Arkeologlar
lwycfan ve hayret irinde idiler. Altmdau eserler gi>zlcrini l!,ic;iler ki>ylerinde
onava okan bu bcklenmedik zengin hazineye ve takdir duygulan ile haktyorlardt.
Sanki bir .;ubukla hir masal diinyasmda gibiydiler.
Bu gc)miitCm ardmdan bulundu. Onlanlan hiri, kcriginckn Cucrc
hir kadma aitti. Ger(ekten bir tun( ayna, bir tarak, bir tomar ip;nc, Ct( tane altm fibu
Ia. bir(ok altm zincir W' giizel bir altm diadem, iki altm bilezik vt bir kiipe, hu dl-tl)iince-
yi yeterince kamtlamaktaych. Zaten iyi korunmu!} olan isktlet de nwzarda yatanm
bir kadm oldugnna ecliyonlu. lskdctin ."ohma bir geyik sag1.na ise ii(
kursu" yatan, IJatti kral saraymda rahip prenslenltu hirinin
oh:a gcrektir.
Bir gomCllte de hir kachn sag yam ftzerinde hocker durumunda yatan
iskdetin bahya, yCtJ"ft donftktii. siiskyen cliadem hala yerinde duruyordu.
Bovnunda altmdan ve mcreandan kolvekr tak1hyd1. G(>!1,<.:Cmde altm bir fibula vanh. hkdc
" I E
tin solunda, gi>p;sii hizasmda hili i'teki-:i tunctan olmak iizere iki idol, aynca ikisi
de altm kulplu ulan bir kas1k ik bir giimiis ig ( ()nke), bir altm ta.., alt.mdan ve gil-
hirer bilezik. V<' altm kakinah kap, kCnne halinde pg1h idi. Hir.u ()tede cli'11-t ta
ne tun(!an kursu, mezann giiney batmnda ise elektron kakmah tunc;tan lwykel-
dgi w daha bir(ok altmdan. giiml-l!;ltt'n vt ikisinin kan!jlllll olan elektrondan sanat eserleri
verde serili idi.
Horozt.epe Definesi ' nin YurtdiIna KapnhI
Defiuesi'nin kacak k<wlarla yurtchsma 5 yll kadar sonra Miize
kr Gend Miidiirlii!tii'ne 1951 )'lhnda bu ke.t Tokat Hi'ncle lloroztepe'dtn yine Alacah()-
yCik'tckilere 1Kn7eyen altm, eh,ktron vt tnn(tan eserler geldi. Hemen sonra da lm
hazineye ait en g1-tzd ve en (memli bi)liimfm yurt ch!;ima ka('mld1g1 haberleri )<tyllmaya
lach. N't ki bu !'c)yl<nti Evet. HonMtepc defincsinin hCwC1k bolCnnf1 195/'de ar
tik.NewYork'ta:\1etropolitan .Museum ofArl'm mah bik (Resim18). Bu ba!1,1amda
o tarihlerdt kaz1 i sorumlusu ol:m Arkeolog Burhan apklamalan $C:)yl(':
"Tht Metropolitan Museum of Art 'daki diger 11 kole ksiyona gel inn bu <'seder
ilk dd:l \ir. Koutoul.1kis admda Frama'da ya!layan bir Yi.manhda gozC1knH'ktedir. A(h gec;e-
nin ahbaplan kanal1 ile ele geriril<'n ise Si<:ole Bearhet tarafindan tc-
min ve aym kanaldan Prof. Dr. Akurgal'a ve ondan Prof.Dr. (>zgii(e intikal edip, Ho-
roztepc irinde yaymlanmi::ttr. Saym Bearbet'in biz< lutfettigi bilgide 1955 senesin
de eseri<'J;in Ankara 'da bulundugu bilinmekte (Anatolia V, 19(}(), 26 27) ...
Bu a{"Iklamaya bir ammm da biz ekleyelim: 0 tarihlerde Anadolu'da sikkder toplayan
ve hunlan resmi makamlann izniyk lstanbul'da Bcbek'teki evindt sak.lay.1n G.E. von Aulock
29
1 !l:-11 yllmda lwni ziyarct c<lcrek ";\masya vc Tokat (<vrelC'riwlt ka<:ak kazilar h,ll){'-
riniz ob:m d('di. KC'udisiwkn YennH'di da vtrmck istcuw<li. Bu
haheri o tarihlenlt olan Kaz1 \fi'ldiirii llikmct ( ;iir(a\ ilc :\lii<liir K:t
mil Su>a iktlirn. < >nlar tla "Lwt, hi/ ck dttYuvoniz n gcr<'kli iinlernkri ahyonu'' dcdil<'r.
( a<l1 hi1tk-ki h\)l\\m\1 \ snnhaharmda C(nel
liigt g<'ldi. Bu huhmtulann i)wmini )!i)rcH (;cud \Iiidiirli'tk, I Jormtcpc'nin ' E1hsin ()/.gil<:
taraiiwlau ka/lllllaslll.l karar wnli. Bmnm it.I<Tiuc ()zgii( I lf''>li <'kiminde lloroztc-
pc'dc iki hal'la ik h.<IZI ve arastmna yaparak dck cttigi (Re:-:im 2 I) glwl hir
kitap halinck yapnlad1.
I Iasanoglan ( 1 Icykdcigi
hulunan lwykckik 19 a-c) llatti sanatmm df-
madcn\cnkll yarat1lam11n Kizilll'lnak Orta Anado1n yiinsin
de de olchlKU kantsJnt V<'l'liH'kt('dir. Ccn( Tiirk arkt'ologlanna, \lahmatl.lr. 1 Iomzt,-
p< w l bi)ij2:derindv ('nwr\,im.
l K a,h lki trw" ikh lhi-:. l;o_[>,a{m gil'iwm.<mw aJ,tl)lt.'llll rehm .)?/ ri n lluni wil;
ho{!?zlm of.,a wrr>htidn flatti .\1[/1(({/
,\1. i.J. ? JOI}-2
1
)1i{) .\lril';fJO!itm< .\lu."'1111i ") :\11 . .\nr }i;ril.
r:ii; r[,d!'lti mtmr: ~ ~ r i i i n dr ,tfitlift(JIU/11. Sw-Im ,tflw !:rtfdm ; .. ribi <.tiii:P Ntilnti;l;,
H1'Sim /0}. _\-[.(). 2J[Jfi-'L()fj(j, .\;;/:rua, :tnarlohl J!Nif'lli)rilni .\Ji.i::.F\i.
R<,im 2i ''lli : irm iwdut. l1ui (. L 21. '5 1'11'. 1/rwdrfJ(. l/ltlii vtM:!z .
. \/. /i. 2 I I}() 2'i00 . . \ niwm. ' l !iruir;/Ji .\lu!riiiyt!' ri .\Iib ;i
Hatti-Hitit Beylikleri l)onemi

(M.O. 2100-1700)
Boylartntn Anadolu 'ya
(M.(). 2100-2000 stralartnda)
Anadolu Erkcn Ttm( ( :agt'ndan btd siirdt-mifgt p&amt Ml>.
2000 \11lanna korkun(' bir saldtn ile son Alacahtwftk'te n Bottazkt)y'd(' Er-
kcn Tunc (:agt kahn bir yangm ile r)rtfthnfl!itftr. ETkcu Bronz Ca-
gt'ndau sonra otunna yalmz Akropol' d<' iSt' bftll'mftyk son
Orta Anaclolu'daki Hitik. Karaoglan, Diindartepf' w Karahi>yftk gibi ise Erkeu
Hronz tahakas1 bir saldmsnnu belirgin yangm izlerini goslcrir. Ankara'daki Ah
lathbel'le Etiyoku:ju de Erken Tunc; sonra terk B<iyle
et Erken Ttm( Orta .Anadolu'da :-libh znn1 ik kapand1g1 anlal)Ihnaktc-uhr. Si)z ko-
nusu yangm tahakasmm fv.erin(' olan ycni uygarhk fvere
llind-Avrup<1h dil f!ruhuna lli(illcrc aitlir.
:\nadolu Latihi bfllfmf1yk g6zden ge(irilirS< g<-m-decektir ki, yanmadava gdcn
yahann ka\imkr. hangi f1lkcknkn onlann {mllikkrini ve kunlukla-
n devlctkr sou bulun<"a, hangi ytmdcn gdmi';il('l"st' OJ<lyct dogru 1 klknlcr.
Jhrygkr ve Kelll<'r Ball'dan gdmhkr V(' larihleri boymlGl B<tflh ozelliklerini korumushu,
lmnlardan J'hrygler .-.iyasi varhklan son lmhmca yi)nlerirw dogru geri Hu-
nun gihi Dogn'dan gelen ve :\\Tupa'ya yaplan Osmanh Tfukkri. imparatorluk son bulunca
gcriye, Anadolu'ya gil( Hititlerin bastan l:xri Mezopotamya etkileri
\'e Buyl'tk Kralltk ctlkliikl<n sonra giincyd<' oturan Luvikrin ve hi'tyf1k bir olasthkla Orta Ana-
dolu'daki Suriy<' yf>rdcrinc dtmmd<:-ri. Jndo-i\\Tnpahlarm asil yu11lan olan kuzey
b(,Jgdcrinden Anadolu 'ya dogudan. yani 'dan gtlerek Gfmeyclogu Anadolu b61gde-
rinde lU.UllCa bir sure kaldrklanna, 50fllcl Orta Anadolu'ya ctmcktcdir.
Avrupa'nm kuzeyinde oturan J lind-Avrupablar pek iyi bilinmcyen ncdcnkrden ()turii
Ml>. : ..L hinin son (M.{>. 22!>0-2000) Atlantik ktytlanndan llindistan'<t k<ular uza-
nan bir mek:m i(indt giineyf Bu bftyiik g(x; snasmda di)rHm-
lerde adlanm !:{ene11ik1e sonradan ahm!,i o]an (;cnncnkr, Latinler n I Iellenler gihi k.avimler
yuk:tn bugiinkii yerlerinc tranh]ar vc Hintliler gihi J Iind-Anupah kavimler
de yinc <legi&ik cl<"memlcrdc olmak fver( &imdiki f1lkderine gi)( etmi.!ilerdir. Bu arada Ana-
doln' ya gdc:n llind-Avrupahlann hazt holukleri Balkanlar' d;m. ba7.J l)()lfiklcri dC'
iizerindC'n Balkanlar'dan gelenler arasmda Troiahlan w Tlu akia.hlan zikrede-
hiliril .. Phrygler vt daha Balkan kmimleri lmnlann 1200 sn<ll<mnda olagt>l<n son g<l(
dalgasJdirlar. Hititler ve onlarla geleu daha hir(ok I lind--Avrupa boylan ise yukanda anlal-
maya ll<'<knkrd<n t->tftrii Kafkasyrl tizerindeu ve ilk fmc<" uzun-
ca bir G1iney-Dogu Anadolu'da kaldiklan sonra OrtaAnadolu'daki y(rkrini almaya ba!:l-
lann1jlanhr. 1kind binin ortal<mna dogru Hunileriu iilkesini istila eden Mitannikr de bu
akmlar strasmda Anadolu'ya Hind-Avrupah hoydur.
Anadolu' nun inrdedig-itniz kiiciik kralh klan na toplan hakllmca M.O. 2000-11)00
sf1red kinde Jlatti Ye Hurd gihi y<'rli heyliklerin yam <:<''$itli Ilind Avrupa kc)k.enli
lxyliklerin de ytr aldtKI11I gbrimiz. {Jyle ki Anadolu'nun Hind-A\Tupah hirden
yarnlan bir saldm ile def.til. tero;in< <;ok 1u.nn siiren bir ttir s1zma yolu ile de oldu-
gu ;.uJla1;IIacaktir. Bin;ok Hind A\Tupah prensk1in, -.omaki dtmemltnle oldugu gibi bu sii-
de politik nedenltrle kendilerine Hauin ve J Iunice ad takmalan kim in yerli ki-
min gi)(m<:n oldugun u aprt etmemizi zorla*lumaktachr. Ancak en gcr; I 600 kuru-
Ian Eski Hi tit Kl<tlhgi'nm Hititkrden yukan 250 }ll sCtrcgclen eg<menlik. sa-
Hind-Avrupa prenskrinin yerli heyleri alt et liklerini V<' Anadolu 'yu ellerine gtc;ir-
olduklanm anlalrnaktadn.
Ilk 1-Iitit lzleri (.Ml>. 1800-1700)
izkrine ilk (nu-t yani hugfmkfi Kiiltepe'd< t-ast1amakla}1Z. Scdal Alp.
Kftl t epc' n in :\.!;surca metinlerindeki Anadolulu :jalus adlanndaki "ala", ve "'ula" bid min
dcki laktlann. J lattice a]", "il" v< "ul" ek.Jerinin Hitil diline uygulannus oldug11nU
ve b<>ylere Hititlerin KCJllept II lahakasmda. yani 19. yiizytlda ya:;;adtklanm ortaya
koymustm. SedatAlp bundan daha c)nn Giilcrhock tarafmdan om siiiiilen .... Ka-
yeni delilkrk pekistirmil)tir. Bt>yke< Assurlu tt"tccarlann tabletlerinde
olarak bilinen kentin. de gt'(en '\ClZill hdgderde ol;.uak. adlandmlan yer-
ile hir oldug1mu Nitekim yeni hulunau bir Bogazkt>y metninde &dal
Alp'in hu Hdnrkh Otten'e gtm bu takdinle
Ka nm Hat tic<' hir tm t.k ohnasi gerekmektcdir. Buuuula hirlikte Gi1terboc k' un (mcrdigi
fiZen hdki d< ya da sozct-tgt-md.tki knee. knifc'ta oldugu gibi
K harfi okunmuyordu. l.alitlC<'<kki nosca s<Jzciigiinfm gnosco k6kfmdcn dt
hu (merisine uyan hir 6rncktir. bir Hitit kt'nti oldugunu a(Jklayau daha
h(Jirtiler vard1r. (>rnegin Ki'tltepe'de hulunan Assurca bir metinde gi)riilen iki s()zriik
Ilind A\Tupa kc)kenlidir. Bunlar otel. gece kalmacak. yer auhunma gelen ispatalu (Hitit(e is-
pant-gece) ve mukavde dt'mek ohm i.-,hiuli (Hitit(;e s(>Z<:ftkkridir.
inceky<ccgimiz Anitta metnindc bulunan yani ''hizim anlann-
ua gden s6zciik bh taunmn adtchr. Oysa lm Hitit(e bir appdlativum olan
siu'd:m. yarli Ilitit<;e tann s()ziinden lldlenlerin ilt bir ohm bu Hitit
t<nmsma, yine aym metindcn Kusarra krah :\nitta hir tapmak yaptlr-
Hititler :\'esict soyleclik1crine gi"m aclh hu kentte, yani bugun
Kiiltq>e adt ile amlan hi">yf1k ftzt>rincle o zaman Hititce clemektir.
Hititrenin Anadolu"da cn ge( M.<). I H. yl"t.ytlda kullamlmava \bri'deki bir
bclgc de t.antkhk ctmektcdir. \lari Krall Ziuuilim'in IYc1hast Kral.Jahdunlim'c
lan bir mektupta II it it Devleti"nin I lattice olarak dej1il, Hit it eki
ile, yani hidminde gc">ziikmektedir. Bc)ylecr Hauu.";>a' nm en Kiiltt>pe Ib katma
rastlayan dtnwmde llititlcrin idaresinde oldugu a(Jg-a ('I kmal..tad1 r.
Kftltept Il()yiigii'ncle huhman n Kral Anitta'ya ail olan brouz kmnank ti l.lrin<leki yant.
bugfm i<,.:in Ilitit siyasal tarihinin en cski vazth hel!{esidir. Bog;uktJy'de bulunan hir metin pa-
y(mfm<len. yani yaz1smtn !;ekli yoniin<kn bdki de daha ger doncrne ait bir
chr. Ancak beige I kinrkh Otlcn"in gtm dil haknmndan l'in in-
de eski olup bugiin ic)n I lit it dilindc cn esk.i yazt-
h bdgedir. Hitit Dnkti'nin ouceki Auadoln'rmn tarihi hakkmda bilKi-
kr wren bu metin '5(>ykdir:
Pith a 'nm o(!lu. Kusarm Krall ..:lnitta! 0 giii.,fi{n .firtma lanmmm hatznda seuilirdi. Kv-
sarm Kraft gi'i(h'i birlik/Prlt> krnttrn iuemk /wntini J!fadl')in _';(1/J/J,f!.'l hir saldm iff al
dz. Kmluu yalwladl, ancak "nm hirlnr krot/isinr kiiiUlilk )apmadz, on-
lam anndne ,,, balmlara _vajnlma.H W""Pken drn>rmusta lmlu mitt. Babamdan sonra,
(kralhgmm) ikinci _vzlwda sat'tWJ yaptun. Giine.:; 'in yanlmn iff' kar,'>t f.!PIPU lwr iii
kl)'i, hrjJsini yen dim ... lkinri kr:. olamk ,vim fltllli Krait Pijusti ,e;ddi I'f> _vardmwlmu1
dan lump,i-;ini bmw karst .vollar/1 isr onu Salampa Kn1ti .wmmda ,rendim ... lJaha iinu
Krall l'hna, 'mn Siu::;ummi hcykelini /.afp,ma )'al(lilii.rtlii.. Arka,qndrm bn1
Bii.yiik Kral J nitta. \i '/.aljnwa 'dtm .\'115a }a gi)tiirdiim 1'1' 1 :w. '/.1JljJUPa
krabm. ranl:J olarak .VfsO:-.;a gol'iinliim ... XihaJrl llattu,m 'till lniyilk arltk olunra Si
onu lwm llrilmflSUillt('ia lt<\lim etti 1!1' b1'7i onu (yanl J!Ptt!Prin _vajJ-
ft?;tm bir saltlu'! ilea/dun. Onu n 'j(rint vaban otu rktim. Brnim arrlundrm kim kml olur
u onu bir daha isklin rdt>rsf' n jzrtma fam'lsl onu ...
Mctnin ikinci hblfnnundc Anitta daha M)z eder, ()zellikle :\"e-
!.'a'da diktigi yapllan anlatlr:
... Vt' 'da sthir dll'mnm insa rttim. \i srhir dunmnm arkawnda giib't-i'in jzrtma tann-
.mun rr.tini 1.1' 'uin tn.pmaf!,Ull. in,v1dlim. Onlan ddr t>lfi,Y;im gauim,,lfn
k <1_1m gii.n iki asian, yaban dmnur.u, w'tz _virmi a)'l. UJnm leuparlar, bii-
yiik 1'1' llii(iik ba5, .wtbrmi NP,w'ya, lrwrtlrmma gr'tirdim.
37
Daha o;onra Anitta 'nm eg-enwnlik simgelerini wren Pnru!jhanda 'nm hiiyiik
pnnsim i)i muamelt tttigini (,greniyorm:
... bmta dnnirdrn bir trdlll'f' Mr asa getiuli. )a gni gillif.,Jimde ada.
rm Jammda g/itlinlii.m. Odamn ichu' 1,ririnrt o bmim ihdimde sag tamjta ntumrakt1r ... "
Bdg<' ilginr hilgikrk doludur. Orada yanlaulara g('>re devlct vc kralhk t::mnhma korun-
rnakLadll'. Anitta arH"ak onlann yardum ile kentini t'l<' gcc;irmi!jtir. Hurada tann heyke
linin g()tfnulmesi ilc k(ntin koruyucusundan yoksun kaldtgt inann ilgin(tir . .Nitekim hityitk
kral ):Juvatalli Mtsnblarla i<;in hitkt-llllt't nwrke7ini naklet
tij!inde, heralwrinde tann heykellerini dt . hir Hitit tannst oldu-
p;tmu vc Hitit(e "hi7im anlamma geldigini daha i'>nn Anitta"mn N'e!ja'ya
getinligi hayvanlann domuz vc kovun lt1rimden olanlan kurbanhktt. Anrak asian,
leopar ve <WI gihi hawanlann olmas1 Assur'cla oldugu gibi da bir hayvan
parknun bulunduguna bart't eunektedir. (>nemli bir ha!jka sorun da bi!yCtk
prensinin Anitta'ya demirden hir taht ile bir asa hediye etmi!i olmasiChr. Demir hu dC:inem
de cn d(gerli rnadendi ve 40 k.l.t daha ckgerli idi.
lwlirgin g()re Anitta"mn en bityi1k rakihi Kralhp;1'du. Hu m
denlt orasnu yerle hir etmi!jtir. ktntli!'lini krah diye Iannan Auitta. arllk hit
krnnet merktzini ktntindeki . .5irndi l.omTe Mftzesi"nde hulunan
hir Kt-dtepe-Karmn tabletinde Pithana ve nwrdiven :\nitta" (yani KraJJ>itha-
na ve \'C'Iiaht :\nitla) p;eonekt('dir. Bt>yle ol<iuguna g<-ne Kflltq)('d<"ki Karum 1J ycr-
ko::mcsinin yakthp somct ho!J kalcbgt kabul edilen ytlhk dtmem ya <Ia Ka
rum lb. Anitta ile .;aj!dasti ve o Karum"un ht>yiiktc oturuyordu.
Bir kral bidminde olan nwtin .:\nitta'nm ba!}anlcu'lm. tt'st;u an-
latmakladtr. Onun planlan \'t' iddiah s1fau Orta Anadolu'ya
tek <'g<'m<'n olmaya ac;ti{'ct vuruyor. Onun :\li&ar." da buhman iki tahlNW d<',
yukanda gihi a<h Bunlardan birinde "Prem :\nitta", bt<kisindt de "Bti-
yftk Pnns Auitta- ,.<' -merdiven veliahtmdan sbz eclilmekh'dir. Da-
ha tmce s(,z konusu olan I .ouvre Mlizesi'n<kki Kt-tltq>c nwtninck isc .. Pithana vc menliven
hftyitgi'I :\nitta" s<>zleri get:;ti'ine gtm Pithana.:\nitta lkruva "dan hir <li-
nasti buluyontz demektir. Ancak hasanlarm arkas1 gdnwdi. Anadolu'nun yap1st hir
sftre daha kft(ttk krall1k n prenslikkr hi(iminde o;ftrrtp gid<<d .. tir.
Kt"Jllepe Karumu"nu, yani tf1ccarlannm yerle::'mesini hftyiik hir itt' kazan
Tahsin son y11lanla o h(,p'lkt< \clpl!gt ara!iltrmalarda tnumli
lar ddt 6zgt-l( hu tepede hit}iik hir sara\ ve hu arada yukanda s(',zft edilen vt tll<'-
rinde Anitta achm hir kamank ile tablet fverinc Assur dilinde hir mek.-
tup hulmu!jtur. Kamada "'r.gal , \. ni Ia w -lm im .. (Kral Anilla "nm saray) sr)zn1kleri yanhchr.
38
Kcmal Balkan tarafmdan {>rnek bi(imde yaymlanan w (ok <)nemli hit- btlge olan mektup,
Beyliklcr Dbnemi'nin siyasa] durumu t-tzeritw bilgiler \'ennekttdh . .!\kktup Ana-
dolu'da olan Mama (Ma'ama) Krall Anum llirhi'cltn Krah y<ml-
Mektubu Kemal Balkan'tn kalcmindcn okuyalnn:
Mama Krall Kanis Krall \"f:lrsama ):a dr hi sen bmw mektnjJ gondf>rdin "i!e
(lm mektubunda dcdin ki) livlrm 'hyt brn tfsldn rderegim jakat sn1 koltn Si
bulw'lt_>;t lf ... kin t"liyor mu .. \tm? jJadnn hi Tai,mma'h srnin kiifJel-li,'ndir, nt' icin
jnenslal.t ediwn: /knim livfJrA'fim $ilmha'h dif{t>:r Jm>tHlerle erliJor
mu? 'It bir kral, bi.z.im mwm;..dr1 bir kml olmab m1? 11 mf'mle-
kl'limf flkm ulip tm i.ki :'il:lnimi Lahrip etti. (Bu Slftlrlamu lif koyunlamu ahjJ
0 dnli: 'Kml ymilmi:\'Lir ... Rana fum; llarsamna sehrini rvJkuz ,Ytl bo
JUnm mulwsam Ptt((!j ':..amrm hPnim memlfketim smin 'llun nlif' ff'k bir sT.-
tzr vrya tl'k hir iildiinbi mii? sen brma mt:ktup _wztyorsun l'P
sun: '.'ve i(in yolu brnim irin srriJPst lnmkmT_vonu.n ?' Yolu srnin ir_!n st>rbest haiR gPtin-
rt>j!:im ... Sim.di liir mrktujJ _yaz.dm oe d1din: '}lmin t'delim '. Onrfki yernin kr?fi dP-
ffil mi? SN1.in hahnin bmw gplsin U' mnra hl"nim habrdm .sana muntazam 1-.ritsin. Tari-
kutarw gzimus _ynin.P miihz"irlr:)'IJJ (hurada) bmJll/1. Bu harPlfPilrr tmmlaT 1WZIJ-
mula iyi midirf
Mektupta krah olarak amlan n baba."l Juar. Kemal Balkan'tn gi-
bi Anitta'dan once krah Bihhce Jna1 ve Kfthc-pe"deki Karum 11
yerll'!$lllcsinin )1kthnasmdan sonra bu ken lin kabul edilen :m-40 ytlhk d6ncmin-
d(', Anilla ya bu di>nemin sonunda ya da Karum lb siiresincle olmak iizen Kfll1tpc llrr
iizerinde kurulu olan kcnl.le, pni k.ralhk
Yuk.anda ele alman bdgderdeu Jkylikler yamn duzinc-dcn kral-
huhmuyoruz: KusalTa, Zalpa, ,\lcuna.
Bunlann vc daha hildigimiz ve hilnwdigimiz dttzinelerce kralhgm llatti
D<"mcmi"nden kalma<hr. ve ktnlkri gibi. Baz1lan, !li):.rgelimi .!\lama Kral-
hir Hurd 1\ir hc>ll'Ig1-l de, <'mwgin V<'
kralhl..lan, belirli bir dt>nemdcn sonra, Kflltqx lb d<'">nemind<' artik kentlerdir.
Orla Anadolu'daki digcr kralhklann da g-id<>nk JJitit preuskrinin cline get:;m<'yc
An<"ak idan edilen halkm Orta Anadolu'da Hat tiler. Dogu V(' Gii-
twydostu Anadolu'da iSt.' V<\r ki Hitilkr uyguh1<hklan ytdil<l'l< \V.-
tununlanndan dolay1 hem kf'"ntltrin eski adlanm oldugu gibi kullanmak.ta hem de
kC'ndiletine llatti ya da Burri adlan .1ldtklanndan bir(ok dunnnda hmtgi prensligin ger(ek-
ten Haiti yahm llnni ya da Hi tit saplayabihu('kun i J!ltelik haz1 kent ya
da adlannm ait oldugunu k<'sin olarak soylenwkten d(' Filolog-
lar b;vt l.t)I.CU kkrin k<>k<"ni llzcrindc Sc)zgelimi Anitt.a 'yt 1\.ammenhu-
bt'r hir Ilatti. c;ardli vc Schuler ise bir llitit Krah ohuak kabul etmt'kteclir. Bunlara
l.arochC' k()kenin kcsin olarak bt'lirtiltmeyen:giui Wuk cderkC'n, Otten Anitta adma Nu-
zi'de hulnnan J Jurri ad Jan arasmda r-tst lanchj!;I dikkat < ckmt>kteclir. An<"ak La-
roche hir krah ohm admm Hitit(e olduj4unu kahul C'clC'r. B<>}k olmakla
bcraher sivasal Eski Hitit KralhtJ;I'nm i(in Beylikltr Dtmcmi'nde
olagelen gcndlikle y<"ni geknkrle yt'rli1er arasmda olclngunu :-ot>ylemek
olmao,;a gt'rektir.
Assur SC>miirgderi (.\1.0. 1900-1800)
Beylikler D<memi'nin cn ilginr; y(mlerinckn biri cle Orta Anadolu'da bu ... tkt'r; idnd(' As
surlu tiiccarlann ticaret s6miirgele1i :\nadolu'mm ilk tarihst'l rag1 ohm
lk)likler D6nemi. hu :\ssmlu titnarlann yazth hC'Igekri }<ndmu ile daha lwlirgin bir
kazmunaktadn (Resim 2'1).
'Yi.I kanda llatti Uygarhg 'm incelecligimiz !'ll rada yan t'fsane hir met in de A!>
surlu tikcarlann Akkacl Krah 2310-22H4) Hatti
da Kcnti'nc sefcr i."tedikkriui lyi konnnnuli olmayan metincle ti"ic
carlann fHin.wwm Kmll Sa.rgnn 'a ruh ile .v'.\lnulik: bi::..r d'Jftru bit J..rUf ka::.rmmrik isti
roruz; riinkii bh.. rlep:iliz demekteclir. Met in de ,o11ann hozuklugunclan ve zor-
lugundan da s6z cdilmekt<'dir. ,\ncak kazan{ istq!i ins:Hll1-!lidii k1lnuktadn: .Assurlu tticcar-
lar Anadolu'dan kcnste, w hak1r gihi h<nn macldt ahnak.
da kendi ftfetim maddderini satmak istivorlanh. {>,k ki birkar nil' \II diizensiz
yftrfuftkn hu M.C>. 19. riizplda si-.temli hir sokulclu. Kidterx lltabakasmda
lmlunan hinJerce tahlt>tten anlathgnmza g<"m. Orta Anaclolu da ka-
rmnlar, yani hagnnstz tkaret kolonilet"i adnn nnlikl<Ii nwrkczkr kurmu.,larch. Bunl;udan
hir{oklannm adlan mt'tiulerd<" g<>(md..te de ycrlt'ri bilinnt('lllt'kttclir; (>nwgin de ahh
metinlerd< ad1 s1k g('{Tn hunlardan biriclir. Bugfme degin yalmz
ve kanunlannm yerk1i Aynca Assurlularm mahartum achm
n:rdikleri daha kft{ftk tkant merkezcikleri hulunuyordu . .:\s..,.urht tahlt'tle-
hir miktar da g6rl' huradakini:1 hir mabartum olma-
SI mi'nnki'mclfn.
esya mf1baddesi yolu ile yap1hyordu . ..-\.ssurlu tikcarlar Anadolu'clan tKtU olclu-
gu kin baku ahyor, da kalay ve \eriyorlm ch. altm vc
esas kabul ediliyordu. Pcrakell(k toptan ticant ise altm tsas tutula-
rak yap1hyonln. Ah.m gi'nnfll>kll 8 kat <kgerli idi. lyi kalitc bakmn 70 kilosu hir kilo
Amutmn .u1h hir mackn 10 d.aha bir kilo amu-
tum dde eUJl(k kin -10 kilo giimii.l;c ('sdegtrck ohm hir mal wrmek Bu dej4er-
li maclen, o donemlt:nle ycni demir ohnak
Yollar arabalann k.ullamlmasma ohnacligi aran olarak ka-
ra lakaht ile aiHhklan e(k k.ull;unhyonlu. Kiiltepe'de hnlumm hir k.abartma k.ahbmda hu
onemli la&Jt aran ik.i tann ile hir arada g()rulmektedir.
Anadolu halkt ile yapt1klan A.r;surlu tttccarlar bft},-tk kazan(' saghyordu. <.,:iin-
k.u onlar hem hem de ayn yarar elde ediyorlanh. ()rnegin 20 gram kala}1 bir
g1am hir gram ise 10 gram kalayla Assurlu tCKcarlar okur-
vazar olduklan irin o di'memlcrdc yaz1 kullamnaya daha ohm Anadolu kavimlc
rini bbylect' s()miiriiyorlanb. l Ier zaman oldugu gibi kentler vt' ozellikle illkeler aras1 tkaret
i(in yazi1}mak en gerek.li k.o:juldu.
Karumu Anadolu'daki geri k.alan tkart't k.olonilerinin merk.eziydi. Tahsll.t ()z
gii<;'iin Ninwt (}l'gii(le birlik.te 1 91H'den beri Kfdtepe Karumu 'nda, yani ..:\,r;surlu tiicGula-
nn ot olduklan yaptlgi kaZilar ()nemli sonuc;lar vennitir. Bu yerleme-
nin lwmen hoytiktt yerli halkla Nesililc'rin yani kendilerini Ne!.iah olarak tam-
tan I Iititlerin iskan veri bulunuyordu. Ancak degindigirniz gihi kent halktnm hft-
yftk I Jattil<nkn, yirw (memli hir de Hurrilerdcn Tahsin {lz-
g,-w SOn pllarda hoyi'tkte de daha OllCf' de soy)edigimiz tizere (Ok fHl('m}i yapt)ar-
Ja. Kral Anitta'nm achm tas1yan hir bronz kamank lkr iki bulunan
degerdek.i eserler Ankara'da Anadolu Medeniyetkri
KU.ltc-pe Kannnu'nda Katlan
Kiiltqw'de yukandan dogTu say:IImak iizere 4 uygarhk katt hulunmak.tadir. En
alttaki JV. ve onun ftsttmdeki Ill. kat, tabletlerden yok.sun olup tarih ()ncesi di)neme aittir.
Hcr ik.i tabakc:uun M.C). 20. vuznla (M.C). 2000-l III. ta-
. ' '
hakamn iistfmdt bulunan II. tabaka hugfme degin on bini ge(en yaztlt tablet vermi&tir. Tah-
lctlerin hoyutlan cep ddleri bC1yii.khlgtmden okul kitaplan hCtyiikliip;unc degin dcgis-
mektedir. ( rzerleri, ()nlii arkah Assur <.ivi y<lZISI ile ,\ssurca yazth olup genellikle Assurlu tuc
carlann mektuplan. sipari!?leri \'e yerlilerle yapuklan ilgilitlirler. Aynca
hin;;ok metinkr d()nernin gfm1iik. sosyal ve siyasal konusunda yararh ve bilgiler
vennektedir. Assttr Krah Sargon (Sarruk.in J) ile haldi Puznr-A'i'inr'un ol
mal an, bu tabakmnu ona g()re M.6. 19. yiizpld<\ (M.6. 1900-1 HOO). k1sa kronc>-
ise 18. yi:u;ytlda (1800-1700) apga \,trmaktadtr. belgderde hu-
gJjne degin HO .. tpm1ym "'jn, yani hir }1 la aduu wren .'>('kS<n s.tplammt- olmasmdan,
bu 11 sayth a!jagi yuk.an ytv pl oldugu Bu anslZin
n korkun( hir tieki1de tahrip edihnistir. Saldm o denli halwrsiz k.i kentliler evleri-
ni oldukl<.!n gihi Bundan dolay1 kaz1larda evler ve odalar o giinkii ha.ll(1iyle
vt <'ll g-t:il.d. en dq{erli Ct>]'alanyla hirlikte ele gepnititir. nu sanat eserleri, cledigimil' gi-
bi .Anadolu
41
II. ycrlt'"menin tahribind<'n sonra 30-10 }'II kadar i/)kfm ancak on-
dan sonra Ih yer1<'&mcsinin kuruldugu ch"hiin{IInl('kledir. ]a tahakas1 oJup ao,IJil-
da lb tahakasmm <kvamuhr. Kentlikr bu <l<>nemdc gcndlikle Jh yerle:;mesinin cvl<'rini
on<trctr.rik Her iki tn (Ok hirer s{umii!jtfu. vani lkifo:inin hir-
dtn 50-60 y\\ oldugu kab\ll et\ihnek\edh. gi)rengimiz lb \abaka!'>l
Krell Anitta ik Yt' o. Karum'un hiti!jigindeki h<>yiikte oturuyordu. Anitla'nm iin-
lii BttbiJ l\rah IJammnrahi'nin .;agdat-I oJmas1 lh vt onun l'mlm<kki Ja
mcleri orta yiizyillll 2. yansma, g<>n ise 17. yiizYillll
ilk girer. Bu tarihltuw konusuna Eski llitit KraJllgJIll incelerken yenitlen degi-
..
Bh karnm. yani bi1 Assur tic:mt kolonisi dt Bogazk6y'dc hulumnw;tur. Bu <ltmem bll-
yt1k hir olasthkJa ktntin daha Hauke ad1 ile <HHI<llgt Hatlul:i siiredne rastlar. Bur;t..'\1 da ]{;l-
rum yani Kt1ltcpt 'de oJdugu gihi. o doncuHkki k(Htin M.<). 13.
in1;>a ohm biiyiik tapmagm beme11 kuzcyhw yenle. kurulu idi. Ktid1k bir koh
ninin yani Assurca ad! ik bir mabartnmmi "\(Jzgat'm dognsnn<laki (eski mh AHkn-
Ya?) yukanda soylcmi5tik. Hogazk(>y ve A.li5ar'dai-U bu ;\ssur
rinin Kiiltepe Ih il<" olduklan kabul edihnl'ktedir.
ticaret kolonikri ;\Ha<loJu'da dtiziHelerce h<yliJ;Jerin hirhirleriyle ve ....
di)Henule olanaV;mt huldular. Ancak hiitim Orta :\uadolu'y.a egemen olan
merktzi hir devletin kurulmas1, ha1ta daha ()nceden Anitta'nm kurclugn Pnrushanda Kenti
n hiiyiik pnnslikleri11 da ortann yahano -.tnnfa{w{Iler kin olmaktan <:I
r.
Haui-1 Iitit lkylikleri Di'>nemi 'nde Sanat
IilJer J)()nemi nin s<mat.I biiyftk J latti !'iir(cinin gdenc}!inc hagh olmakJa be-
raber yine de yeni hir .-,anat Serarnik sanatmm hakmca gtndJik-
k daha olmas1, yeni dimt'min yCtkst'k diizf'yinc J latti siirecinin sonunda
(<">mlek<;i (arkmm vaz.o<ulnk hirden hiiyt-Ik hir yapmasi
m B<ylikler DC>ntmi'nin ozellikl<'rindcn hiri, renkli serttmik ti'trt"nH-m ortaya
c;:Ikmasultr. Bumm nedeni Anadolu'ya yeni gelcn J lind A\Tupah halk toplnJuklarmm
potamya dt"myast ile yakm ili.}kikl kurmast ve orada g<>zde olan (Ok renkli vat.oetllui';tm etki-
si altma girmesidir. Aucttk kap bidmleri oldugu kadar onlarm gtonwtrik stt/,klll<' <>geleri de
biitt1ni1 ik Beylikler Donemi'nin yarattstdtr.
En seyiJen scramik eserler aslan, hoga (Resim 22 a, h), gihi hayvan hidmJi kap
leu <hr. Rh}1on diyl' ;unlan hu kaplar libation kabt olarak, yani taunya sunmak i(ill kul
Lmuhnh. l ' zun g<lgah kaplarla, (aydanhk bi<;imJi kaplar daha {mceki Bronz ()rndu<'rin
dtn (Resitn 22 c, d). Tek rt'nkli kaplar gendlikle k;thvcnngi vc
renginde olup. hunlar keskin hatlan vc parlak yiizeyleriyle madeni kaplann btnzttmt-
leridirler. Fzun gagah yiiksek kulplu ve t<ktonik y.tpilt lm kaplar giiztllikte eserlerdir
(lksim Kt11tepr- Karmnu'nda ele hiitiin seramik eserler yerlidir. pni Assurlu
tuccarlar y<"rli kaplar kullamm!Jlanhr {Resim 23,
Bugimc dq];in Beylikler l)()nemi'nden elimize insan hoyu h<"ykel ()rnekleri
tir. B<>yle olmakla ]){'r.tber Anitta'mn Zalpuva Kenti'ne gt,titriikn tann heykdini ycnidcn
:.'lie!Ja'ya yani Kiiltepe'ye nakkttigini Bu tserin ragda!? Mezopotamya merkezle
rindeki gibi insan boyu bir hcykd oldugu si1phesizdir. Daha iusau ta:wirli sanat y;ti>I-
n olarak parmak hiiyiikh1giindeki kur!;iun anabilhiz. Bu ckmemin damga mii-
hfuleri gr-nellikle konik bkimli idi ve damga yiizeylerinde de ikili, gruplar
halinde hayvan huhmmakta idi. Assurlu tiicTarlar ise silindir miihiirler kullamyor-
lanh. M Ulnhlerin ftzerindek.i ta!>virler genellikle A:;sur akunlanna ve mitolojisine gi)-
rc de Nimet ()zgtt( hunlar arasmda yerli iislupta olanlann bulundngu-
nu ortaya koymustur.
Ktil t.epc I 1 i'lyCigfi
()zf.?/tf, Kiiltcpc Hoyiti';it'nde Kral :\nitta di:inemiyle r,mi Karum Ib tabakast ile
ohm hiiyiik yapllar meydaua Duvarlar vt en alt orthostadlar-
dan yani dikine hiiyiik bloklardan Yi..tkanda incr-ledigimiz hir metindc
Kral Aniuamn hir kent duvan yaptmhgtm Sedat Alp. Konya KarahO-
yiLgii'nde mual.):am hir kent duvan ve Kiiltepe lb ile ohm hftyiik hir saraym
kahnt1lanrll gfm
Kannnlar da yani Assur kolonilerindtki r-vler de ycrli ustalann eseri idi. Bunlar genel-
likle odah (6 odah olanlar da varch) olup duvarlann temdi kcndileri ker
pirtendi. Karumu'nda bulunan evkr de a}Ill bidmde i<li; sokakhu idi ve
kenarlannda akmas1 i\'lll gerekli kanallar buhmuyordu.
Konya'rla Karah6yftk
Sedat Alp'in Karahi)yiik'te g1.-m I!Jittma (Jkartllgl ve yukan aym d6nerm,
Ktih<'p<' lb silrcdne ail evkr unm melcin tipindedirler. Bu evkrde ocaklar, fmnlar vc crzak
saklarnaya yarayan biiyftk kCtpkr GCud siLslt'rk bezdi ocaklar rok etk.ileyicidir.
Oclalan aydmlatmak icin t-v.iun l'alkum bi(iminde yaptlnus kandillt'r Konya
Karah{>yiik'teki sarayda bir de banyo odas1 vanh. Burada bulunau banyo top-
raktandt V{' oturulamk ytkamhyordu. Evler inn duvarh n bu mdenle de tek kath idi-
ler. Ancak Konya Karahi>p-tk'ttki s;uay, kahn duntrlan gi)z ()niinde iki kath idi (Bu-
luntular Konya Miizesi'nde).
13
Aksaray' da Acen1 H<>yiik
Nimet ()z.gii(iin Ak!':aray An:m Hoyiik'tc giin r.:;:rj:5ma pkarchgr
en oncmlileri Heylikler J)()nemi'ne aittir. Burada Anadolu'da hugiirw degin orlapl. c_:rkanl
ol;m !'laraylann en hulunmu$ olup. henuz ancak 10 odasr meyd;ma
Saraym t(melleri cluvarlan hahlhula tahiye kcrpi(:tendi. Saray oclalannda bu
luua.n ve bronz eserlerle rmihiir haskrlan ve Konya Karahi)
yfrk'te uygarlrk e!Jyasrnm benzerleridirlcr. Bcylikler J)()nemi sanat
V<: Alacahoyiik'l.c Raci Temizer'iu kazchgr Eski da bu d()neme ait gii
zd escrler ele olup, hunlar diger s()zii gee;- en yerlerin lmlunt ulan brihi Ankara cla Ana
dolu Medeniyetleri Miizesi'nde !':ergilt'nmcktedir.
Hcyliklt:r J)()ncmi, atlll5<tl yaprlan ile sanat .tlanmda ba-:;anlr bi1
ch-tzeye Bu etkileyid eserler Anadolu'nun yerli topluluklan ile huraya sonradan
len Hind-Avrupalr boylann ort;'l.k
Kil.ltepe Kaztlaruu Kin1lcr
Anaclolu' claki lm ikind protohistorya d()neminin 1938-EHH tarihlcr
arasmda Ankara ( Tniversitesi Dil vt Tarih Cografya .Fakiiltesi"ndc c1f{retim iiyeligi yapan B
Landsberger w H.G. Giiterbock 'a Bu iki bilgin Tahsin Ni
met Kemal Balkan, Emin gihi yetenekli t>grencikiiyk birlikte bu rlc)ne
min dil bdgeleri ve arkeoloji <'serlerinin sagladrlar. Tahsin ve T"'iirne
(>:tgii{'iin daha I 945'te ba!jlattrklan sistemli kazrlarLt, assyriolog Kemal Balkan 'm katkrlany
Ia Anadolu'nun 2000 1700 cli}nemi a;'dmhk kazandt. Hatti-Hitit Heylikleri D<>ne
mi'nin ayclmlatilmao;mcla Bcuthdd Hrouda"mn Sirkdi kazrlanyla, J.tponlar' m
Kaman Kale Hi1}1lk'tc Sachihiro Omura idaresinck yiniittf1kleri kazrhmn da c-memli katk1
Ian olmaktadtr.
Si>z konusu ikind protohistorya siirecinin hititologlann cia bil.yuk yar
dum olmu!jtm. Hu haglamda H.G. Giiterbock, Hdnrich Otttn ve Sedat Alp birinci dert:C('
de rol Ciittrhock Kiiltepe'nir1, yani s()Lciigfmun
gddigini saptadr. Sedat Alp bu ckst.tkkdi hem clc Bogazki)y'clt (Hat
oldugu gibi. N<:zi dilinin aynntrh bir orlaya koydu. Scda
Alp aynea yukanda bdirtti,gimiz gibi yaptrgr kazrlarla M.C). 2300-17(H
tarihlcri arasmdaki donemi ayrlmlatan, zengin vc tmcmli eserler gi'm IIgma {:I
karclr. Nimd 'lin Acemhi'>yuk'ten ortaya onemli eserler de aym siircdn gii
t.d CHIWklcrini Bu oncmli ycrin kaztlrnast Aliye (Jztau t.<uafmdan
rryla yiinit
44
Troia IIJ-V (\1.0. J SOO)
Troia I ' t!illt IlL IV n \ "iuci btbn d<i < hta Cag- , DtliH:llli ' uc ait olnp l'ruia
f W ll lll<ltlll!'Hlll.
d
('
ad . a.h) Ku!Jif,;; , frlkt/?J;Jy !',;) (ijt irhi lutln. (Jlti.\f!,j.._-tn: ,. ;_ f; 1Jir
:ifi,. ni!!;. ltJfmt/<. J;.,J.:;\flfilir. llfl!tiffitii l]n-iii:hi j)(;Ni!ii. J[. iJ. 2'Jiifj Jj(jtj_
' I
l\ttj;f,:rL }('{. _;-,/ .. :.:( \nlnrt; . :\!:tu!,,fu ..\!{i. . r.\i.
Rtsim ~ - ,\shm hf:\'kf'id.s..Ji. lJiusd sunu kttln. Pi,wti} lofnak. l: 20.5 em. Kultej1r llatti-l litit BIJlikL'ri
/)iinrmi. M.a. /9. }'ii.znl . .-11ikfml, :1 lt<Ulolu Mnfmiyl'tlni .\lii-: .. tsi.
46
RC'sim 23a --- ( ;U,f!:'l akdt t ~ > \ l i l'i,Hni,\ ltJj,mk. >: 11J. jJr. I lalti I lit it R"Jlikfrri l>iiwmi .
\1. d. 18. _-.;ih:yf . . \ nlttm, . I nadolu ,\lrrlmi_tt>!/ni .\liiu.\i.
47
Rcsim . :1smrlu lnr Auur r/J.iiu/[ 1!1' riri y m;/.1/ i!r yr.J.hltiS ft,1f(i zmji irinr/1'.
tojmtktm; yapduus /n:hanm :wmi tahktiu 1) nh. ;. 9 on, habubt."tt 1. i on. lnrjm
bhi J1.thmda. 1rrtwut u alt!1t1Jlmafo. iiz.rrf' .. hs11r tiiriiurlr iic mitol1yik kabarfmah .'iftlm".
1H

Hitit Uygarltg1(M.O. 1660-1190)
Heylikler Di'nwmi'ni im:ckrken vc Hattna kentlerinde daha M .(). 19. ve 1 R. yiiz
yillarda Hitit Uygarhgt'mn w Ali<U. Alaca }l()yiik, Konya Karahc>yiik,
Acem lWyftk. Kaman Kale Hi'lyf1k vt Esk.i Yapar !{ihi tl(' aym kiil-
tiirun kahnulannm bulundugunu g<>nniitiik. Ancak Hitit t :ygarhgt, Eski llilit Krallt-
gt'nm kuruhna!>mdan sonra daha belirgin bir g()riinii Bu konuya ginneden on-
n hir. iki sonmu de almarmz gerekiyor.
Hitit S(>zciigiinfin Ki>keni
Hitit adt ile amlan Hind A\ntpah halk kcndinc yani Ncsice konuanlar a<hm
Yukanda gi)riildiigii gibi, Nesi1i Kidtcpe'nin eski ach olan Ne&a'dan gel-
mektedir. Ancak Nesice buti1n yanh mt'tinl<.rde elltrindc bulundnnluklan Ana-
dolu'yu "Halli f
1
lkesi" ve orada oturanlan <la SakinkIi" olarak. adlandtrd1klan i(in bu
yii;;phn bu metinleri gi'>nn bilimadamlan topraktan (tkanlan bu uy-
garhga ve onun sahibine Hatti adnn verdiler. (:ok degerli bir aratlrman olan Emil Fornr
bu kavmiu kendini '"Nesice diye ve lmnu da yaztlanyla
ortaya koymutu. Aneak bir(ok konuda (abuk hftkiirnler vcren bir kimse olarak
kin bin;ok giizd bulu gibi bu gon1.5,11 de itibar g6nnemi!lti.
BogaJ:ki'Jy'de 1906 ytlmda Alman arkeolog Hugo Wirwkkr ve Istanbul !vtiizesi'nin tem-
silcisi ThC"odor ?vlakridi g()zetimindeki kazrlar yaptlmadan (,Jl(:e Ahch Atik"e (eski Testa-
nwnt"e) g6re Filistin'de oturan kabilelenkn birinin Hilit. adnn hiliniyorsa da bumm
Anadolu ile ilgisi oldugu 191 O'larda Hogazki>y tabletleri okunmaya ha&-
lanchktan ve Hitit(e, 191Tdc (:ekoslovak hilimadann Hrozny tarafmdan hir IlindAvrupah
dil olarak (C7iildiikten sonra, Eski Tcstanwnt'teki "'Hittim"in yani Hititlerin Anadolu ki)ken-
li oldugu anlatlch. I latti bi'>h1m(inde anlatllgunv gibi bugi'm Hititkr gencllikle Es-
ki Tl.'stamenl'lcn bilinen (ogul halindeki sozcftgft ilc amlmakla ve onlara yine (O-
gul hali ik Almancada Hethiter, lngilizcedc Hittites. lliuites. 1talyam:ada Ittiti
clennwktedir. Ttirk(,:cde ilk (mceleri Etilcr s()zciigu ise de simdi onlara Hhitkr
adnn vermekteyu. Ncsic.e konu!janlann silah giicf1 ile ve uzun sa\Nd..!?lardan sonra de g<drdik-
leri eski ad1 ile anrnalannm iki nedeni vardu. Birisi hu topluluklann ve
politika!'lnn keudikrine kural y-apmalan idi, egemenlikleri altum al<hklan Hat
tikrle sevgi ve ik tulumuna i'mem verdikr. tkindsi ise bu
dikrinden daha iistiin bir uygarhk olan Hatti lJikesi 'nin varisi olduklanm dile getirmi olu-
yorlardt. (;unkii ileride gibi Hilit hiiki'undarlarmm kendilerini "Hatti Ulkc'-
si'nin olarak amnakla kendi devirkrinde bile bftyik c;ogunlukta olduklan
49
ohm Hattiktin krallan olduklanm kabul oluvorlanh. Jiititltrin bu lutumu.
- .
. \nadolu'nuu dahct som-aki de Ona..,ya'da Haui l"lk('si neden
olmw;;tur. 1!:fnecegimiz t"tzen Assmlular K ve 7. yiizytlda Anadolu 'cia Phrygk-
rin otunlugu donemlerde hile onu Hatti l ' lkesi ach ik anmakta dt>vam Bunun
gibi A.raplar ve l ranhlar Anadol u 'ya Rom a bcri Rum" demi.!iilt>r vc on a Sel-
(Uklu Dc''memi hovunn1 cia hu ach vermew de\'alll Nitekirn Sekuklu hcvltri d('
Roma 1mparawrh.tgu 'nun Yarisleri oldukl;mm helinmek kin kendikrim dc-
ltli!jltnlir. Bu gdenege bugiinkii Tf1rkkr hal5. U)makta ve Avrupa'daki topraklanna
w. Anadolulu Vt' Kthnsh IIellenkrc de "Romah- anlamma gdmekte olan adun ver
uwktedirlei.
Hit.it Lygarhg1 :\astl
Ilititlcrin Anadolu'da hir ulus kanlarla ortap r1kmadan once, Mtstr hi-
yerogliJlerinin bilgi vanh. Ancak :\IJsn kaynaklannda "BuyCtk Kheta Ana
dolu'da otunluklanm hdirttn bir gc(miyordu. Mezopotamya'daki rivi yazth mctinkrde
d( Hititkrin :\nadolu sakinleri Yuracak hilgi yoktu.
yine rivi yaas1 il<, ancak o gime kada1 hir clilde ve bunlanlan hiri de
krahna hitap ediyordn. Aym dil<k birkac: tablet kmgun da E Ch<mtn l R93'te
Bogazkoy'dt huldu. Soz konusu iki Aman1a mektubunu inceJeyen hilgin
.J.A.Kuudtson bunlann Hind-Avrnpah dil grubundaiJ oldugunu ise de geri kalan hil
ginkr bunu hiiyiik hir Sttplw ile Oysa Knudtson (_:iinkii
bunlar sonradan gihi Hitit{'<' idi.
ba:tt hilginler bftyftk bir uygarhg1 sakhuhg1 besbelli ohm harabckrin-
de yapilmas1 inamyorlanb. Bunun C1Zcrine Alman Dogn Dernegi adma Dr. Hu-
go Win<"kler la;r.J i:tni alch ve 1906 yllmda Uog-azk(,y' ck daha ill SC7oll-
da heklenilenin llStfmde hiiyuk !IOilU(Iar ddc l'lti. Ka7tlarda lO.(){}f)'den fazla rivi y<v.lSl ik ya-
tablet bulundu. Amama buluntulanndaki An.a\-a mektuhunun dilin
de, cok ivi biJinen Akkad clilimk idi. Bu sonunculann okunmasmdan Anadolu'nun
. .- .
Ilatti Bog-azk()y'im, yani d;tlJatti ( Ilk.<si'nin oldugn ke:;:inlikle

llitit Uygarhg'rnn Dilleri
verdigi gc)re Anadolu'cla J Iitit Cygarhgt di)neminde
ii( Hind A\<Tupa dili Bunlar Nesi. Luvi ve Pala dilleri idi. Nesi. claha
6nce anl.ltxlchjtt ,-1zen Hit it Dtvltti'ni kuran Ilind Anupa boyunun keruli rlilint venligi ad
()Jr ' '<' hu sozc'l1k Kiiltepc nin <ski adt ohm 'dan gdmd .. tcdir. Bogazkoy metinl(ri hu dil
le Luvi dili Giiney Anadolu'da Lykia'dan Adana'ya uzanan ve Arnrva ile Kiuuvat
na tllkeciklerini kenn hi'>lgelerde kullamhyordu. Pala dili Paflaj!onya BOlgtsi'nde. yani .KJ.
z1hnnak'la Sak.arya ara.;;mdaki y()rt'lerdf'
(:ivi Yaztsi ve Hiyeroglif
Tell-Amarn a' da hulnn.m iki me kt upla, daha sonra Bogazk6y' de dde edilen hinleiTt' be].
gc (J\i ya7ISJ ile Ancak bu rivi ya7ISI en cski I lit it kurul-
mu& ohm kannncla, kullamhg1 dvi ya:tJ,.JJHlan hi(im Y<-mfmdfn daha <skidir. Hi-
titkrin (ivi p7.1smm, linf1 hakrmmdan. l\iinctl t:r llancdmu'nm Eski '&tlJil tmn:-;irw (M.<).
ait ohnas1 gerekcn ancak ()rnekleri elimize g<'(,"lllcmi:o; bir almchg1 ka
lmJ ediJmckledit: Bu p'izden HitWcrin rivi AnadoJu'ya gt'Jmedcn mi yok...a geldiklrn
sonra Illi al<hklan t.utHjma konusu olmu!,itnr. B<>yle olmakla heraber bugCm gendlikle bu ya-
ZI}'l Jlititlerin ilk kez Eski llitit. Kralhg1 Donemi'nde kullamnaya k;nus1
dir. Bu ch:i y<V.JSI ile Hititler. sozcilkkri hccderk yanyorlanh. ()rnq!in J latlusili ach J Ia-at-
hi,,:iminck yaztlmakta idi . .:\lfabc yaz1s1 ('ok ikri hir soyutlama Bu cltveye
i(in daha bir siin gdism< doncmi 1-!Crirnwk zoruuda idi.
51
Hititlerin (ivi yaJ.tsnHlan hir d( hiytroglif, yani kutsal oyma (yazi) anlamma gekn
rcsimli yaltlcm \oardt. Bu ya11 tiin-mde dt hccclerl(' yazmak olmakla he
ral><'r. daha csl..i bir anlattm olarak htr hir tek da hala
)'Cl.'$IYorcln: ()nwgin tann, kral, dag, lxn (hirinci tekil gihi S(-,zciikkr bir ttk an-
latJhvorlarch.
Hitit Dilinin C<>ziimii
1907'de gfm (Ikanlan Bogazk<"1y tahletled Birinci Dfmya Sava;jt sftrecincle
nlmaya Jlk r<>zfunii (:c.k bilgini B. verdi vc IU15 )1hnda Hitit gnunerinin
hir i"lzetini sunarak Hititc;enin hir Hind-Avrupa dili oldugnnu kesinliklc ortaya koy<lu (B.
Hro.1.ny, Die I i>slmg cit's Problems, !\1ittdhmg<'ll der Dtutsdwu
sd1aft 56. li-50, JHI:'l).
AtKak Jlroznv'nin hir \e ortaya kowlugu sa(ifn hir taslakn.
Onun ark;Lo;m<l.an bal$ta Ferdinand Sommer, Hans Ehdolf.J. Fticdrkh w Albrecht ( Hi-
tit dilini sisttmatik hir hi(imde eh- Hmzny lwm Hind-Avrupa dilleri uzmam
lletn dt Hitil(edtki :-(m l'tklt-ri iJtt:ki Hind-Avrupa dillerinddJ btnzerlerinin anlamlan ik
de alarak kaba taslak bir (bLihn :Ferdinand Sommer vt digcr ft<: bilgin herhangi
hir llitit gerrck anlamun hulmak omm g(rtigi diger bl"ttfm Hitit m<-tink
rindt de aynt anlamda olup olmachg-nu kontrol tttikten senna tespit cttikr. Bi>ylecc bu sistt'-
matik t,:ahsmalarla Hi tit diliuinin hft}iik hir boliim(t 1 dununcla idi.
le ki lm dayanarak Albrccht Gotze I n:trttlJitit l \garhg1'm hittfm il}Tmttlany1a
anlatan kitahmt yapnlach. Bugiin de bu ()nemli kitap yan ;llanlanla gihi
hititologlara da ilk kaynak olarak yarduun olmaktachr (Kit.ahm ikinci baskisi: A. Gotzc,
:\iii nc lwn .19!5 7).
Hit.it Hiycrogliflerinin (:i)ziimii
\l.tkanda sbyledigimil gibi ilk i)nc.e Hitit hiverogliileri hilginlcrin ilgisini vc L.
d.aha 1900 tarihkrinde ra}1nladigJ kitabmda llitit resimli yaziianm bir araya
Anc;tk hu yaznun (flzfnnii olarak bugfm dt siirdilrtllnwkhdir.
Hitit hiyl"roglifleri daha rok ve Orta Anadolu'da yaygnl(hr. Hitit Buyiik
Di)ncmi'nde Batt Anadoln 'ya Hatt.us.a 'mn y1 son ra Ilitit
lifleri gendlikle Giiney v< Guneydogu Anadolu'da vc Suriye'de gfnulmekteclirkr. Hu
yan tCnii hitalxdcn amtlarda kullamhyordu. IIiyeroglifkr sekillerden
i(in halkm kmnen olsun hir yazt tfmi idi. hiyeroglif y.u.Isl ik h<"nztrlik
g<sl<'nn llitit hiyeroglif yat.ISIIllll ilk (mn: Luvik-r tarahndan icat oradan hfuiin
Anadolu'ya olmas1 miuuk.fmcliu: Albrecht Gf>tze en eski hiyeroglif orneAi olarak
xlersiu yakmmdaki Soloi'da bulunan miihiirlt, Tan;us'ta ddt edikn V(' KTal Tdipinu done-
min<' (M.O. 1525-1500) ait miihiir baslusuu g{lSt<'ril.
IIi tit hiy<roglifltrinin <J>.t.iimtmdt ilk denemderi, I Iititlerin Anadolu 'da otnrduklanm
lwrkesttu once goren lngiliz hiln A. H. Sayee Ancak ilk yop;un
I 9:\0'da Hossert. Fornr, ( Jlro:t.m vc \kriggi gihi bilginler taralindau pJnhh \C dk tu-
Lulur eldc:. edildi. BunJardan sonra H.G. Guterbock Bogazki)y'de bulunan kralmu-
hiir basktlanm incdeyerek hiyeroglif <:()ziimlerine biiyiik katkHla bulundu. (:fmkii hunlarda
kral isimkri hem rivi yawn ik hem de hiyeroglillerlt idi. HiycrogJif da-
ha sonra Alp katlldt w IIH'toclu ile Hitit adlanm ele alarak bu alan
da ()nemli .i;unu(lara Sl'dat Alp zanMnlanla Karahort1k'tc miihiir hash-
lanm da ya)'ullayat<tk hiyeroglif ytni ;uhmlar ath.
<1}111 mctnin hem hiy<rogJifler hem de Fenikt yaztst n Aram diE ik anJat!l-
oJmas1 ln-ty{tk tmmtlara yoJ :wu. ;\neal-. vc Steinlwrr tarahndan bu iki diJ-
li hf1yt'ik yaztt heklent"ni henill vermedi. Son zamanlard.1 Hitit hiyeroglifled. Ra"
yani eski 1 'te bulunan mflhiirleri Ennnanud I .aro('h<' 'nn (Ult!imalan ile y<ni bir
lm: k<v.amh.
Hitit l)evleti'nin
Halti-Hitit Beyliklcri bc>himiindt' ele hiiyl'k pr<'nslikler hi(imind<"ki
gfu.:lft bir kralhgm or1aya nkmasma dogru ilk admHh gcr< Anadolu'rmn daha uzun sii-
n dap;mtk ve kii(ftk prenl'lliklerin t'linde gelehiltnkltn ortam ya-
ratiyordu. B6ykce teh1ikc Anadolu bcy1iklcrin<lcu ba7llannm hidik olmalan
kabul ('dikhilecek hir
hi'rbirl<riyk yaptlklan sonunda I Jattu::;a 'da Hi tit Krallt-
gt'mn kurnJdugunu g('>rftyonli'. ('(ill'thnesi zor hir. iki sonm va1: Kral-
hk rw 1.aman knruldu \'<' hu Hitit kralhgnun hirer Hitil kenti olan H' ;\;e!,ia i](',
cmlann gfu;li1 krah Auitta ik Hu sorulan (Ozmek it;in krcmoloji (<16n<'mk-
m<') sorunnnu elf almak g<"rckm<'ktedir.
Kronolqji (Di>nemlt .. me) Sorunu
II Tabak<lsJ'nm Krah (I. Sarmkin) ile Kiiltepe Jb ise As-
sur Krah I. ve Bahil Krah llammmabi ik yukanda
Ancak. bu krallann tarihi kesin olarak saptanamanu!jttr. Nittkim bugihle degin
inw .... fu-ulen uztm, orta vc ktsa g()re yaptlan larihlt:md<'r t;ok soum;hu vc-
rir. Sl')zgdimi 42 pl sftrmt1s ohm I Tammurahi'niu kralhk dfmcmi u:run .M.6.
53
IH-48-1806, orta gon M.<">. 1 'i92-l750 ve k1sa iS( .\1.<">. 172B-1
yl1anua Dikk<tt edilinw hull(" ;uasmdaki }1lhk fark, yerine g(ue tarihle-
mede 120 ,,) ymulma <kmektir. Buna kar.sthk ilerick innltyengimiz Uil}1.ik Kralhk Dfme-
mi"nin en (ok }1lllk bir yamlmaya yol a(tnaktachr. Yimi M.<). 146() ilc M.(). I 190
at<t.'.:ma egem<u olan on iki k.rahn tahtta hulundnk.lan di'memltr, M1s1r krl\lhu 1 ilt olan
haknnmdan olduk(a iyi Huradaki yam)rna ph ge(Tll<'lllt'ktedir.
Eski Kralhk Dc)IJ('Illi'nin gelinre, onun son hululf tarihini. Bogazk.<>y'de de
ge(en kral miihlirleriylt oldukc;a g1iYcnilir hir hkim<k sapLayacak Rkmsrhnei
der' in w arkasmdan Bemn'm hdirn bir on;1ya koyduklan {tz<rc Eski .Knllllk'm son
lnikCmultm olan 11. Hu:.rziya'mn muhrij ile. Hi:.yiik KralltJ...'m kurnc:usu II. Tuthaliya'nm
lu re ait miihiir ;u-asmda (Resim 26, 27) hi(im V(' tip bakuuuulan hivhir aynhk
yokttu. lk.isi de Riemsrhneider'in V<' Beran m gi,sterdiklni gihi dairc bi(imli
I Ier ikisinde dt" hu tier birbirlerinden dft<' kesin bir
\\<'kilde aynhm!jlardtr. Bu tip stil beraberligi II.Ilu;r.J.iya ilt I.Arnuv<uula arasmda herhan!(i
bir d<>n<m aynhgunn bdirgin bir hi(imde aoga \urmak.tadu. Bu tarihkme
yoln (Ok ilgin(lir. G()riiyonu. ki mctoclu, tarihlemel<'rd<' en yazth bd
gekr k:ular yararh olmakta<hr.
Eski Kralltk Heinrich Otttn'in btlirttigi [u.en\ st',ziun1 yukanda ettigimi.t i:u:
ku;asma Bugimki1 bi]gimiz.< Eski Kralhk (:a)tt ' nda 11
kral egemcn ohmt!jtur. Hunlann kralhk siirderini Kralhk (:agt ile bir ya-
parak sapli\yabilil'iz. Kralhk JVmemi ' ndt (\U} 1 -tt>0-1190) }1lkan 270 ytl sitr<'-
since 12 kfal olduguna gtm. bdwr hahn <gt'men1ik donemi ortalama 20/ 22 sene-
clir. Rti\itk Kralltk Cagt en rok. 30 plhk bir aldamna payt ik oldu
gunu hallri<Htrsak bu bizi p<'k yamltrnay<lcagnu soykyehiliri:t. Hiiytik Kralhk
v< tahttan indirnw olaylan pck a.l Suppiluliuma -10. II. 30
yt1 olnmst ur. Eski Kralhk <,:agJ 'nda iS<' I. I lattw;ili w I. 30'ar pl egenwn
olduklarnu s<>yleyehihncmiL.t' I lantili tarafmdan ik hal:ilayan
saray dnayetkri ntd(nivk kral ortalama 20 ylltk hir egtmenlik St-msini tmg()nntnin
1\u hipoten: gc)re Eski Kralhk 1680 t:uihlt-
rinde ( 1160 220-l ()HO) ohnas1 gcrt'ktir.
hu tarihin Ikylikler Dtmtmi'nin son bulma tarihi ile ko-
nusunu ek alahm. Ynkanda I-kjlilJtr lkni'nin Anittu ilt son bulduj!um1 v< omm Kiiltepe
Jb TahakaM <{i)nemind .. kraihk yapugnu Ih t.ahaka!Qnm A..-..sur Krah I.
sL\dad (ktsa gon :VI.(>. 175(} 1 720) ile Mari Kml.I Zimrilim 'in cg<nun olduiJa-
n dcm<'llH' w 42 \11 egtnwn olan Babil Krtilt Hammurahi'nin ilk 20 \111tk dc;nemi
ile oldu!o1;.unu I lamnmr<lhi );J.(). I 72ii6H6 \11larm-
da 1\una g()r<' Anittct ktsa esas tutnlursa yaklas1k olcu<tk \U). Hi.
hn son dbrt I C1gfuu k yani 0. 1 72[>-1700 tarih Jeri ndt ('gtnun oldugu
Hu durumrla Anitta ile E:-;ki Kralhk"1 kuran II. Tuthaliya 20 vtlhk hir za-
man bo:;;lugu kahr. Oysa Anitta I ilt J. Hattusili arasmda hk olmazsa krahn cgemen oldu-
!4u !jiiphesi.Ldir. \ktinlerde Anitta"nm vdiahll olarak amlan Bcrua'nm kralltk yaptp yapma-
bihniyoruz. Ancak Hattu!jili fin ikrde gihi, hahast-
nm enitesi olan I.Laharna ile Papadihnah'm (l'avatdmah) kralhk dtik-
leri anla!jtlmaktadtr. Bundan bazt bilimadamlannca ()uerilen Tuthaliya, K.antuzili g-ibi
J...imMkr de \Ia. Anilla' dan sonra kralhk olahilirlt>r. I.Hattu!jili ve I l.J Iattu!jili gi
hi krallann Kussara ki">kenli olduklannt (m<'mk bdirtrnekri, hn kentin nzunca bir siire kral-
hk nu-rket.i bir h;aret saytlahilir. Bu nedenlc Eski Kralhk"m :\II>. 1660
oldugu ()nc st"trdiigCunuz en at:agt iki k.u!jakhk (yani 60 pl-
hk) yamlma s6z konusn olabilir.
Eski Kralhk l)(nleini llitit
..
Hiikiimdar1art (Yf.(). 1660-1460)
1.
Hitit tmparatorlugu'nun kurucusu dirayetli kral I.Hattw;ili, ilgi c;l"kici vasiye-tnamesi ile
Hitit anlau sanatmm giizel bir c)rnegini vermbjtir.
BogaLkc)y' de 1957 Biiyiikkale K Yaptst 'nda de ge("cn iki <lilli hir metinden, Hattu-
kurulan K.,ki Kralltk hanedamnm ilk hiikihndarmml. oldugu anla-5thnaktadu.
Bu rrwtnin ash Akka<l(a oiup !ji)yle ba,<jlamaktadn: Kml Tabanw, Tanmanna nm n*.ek
kardcyinin o[!lu, 'da kraklt ". Onun ise !j()ylt denmcktedir: K1nf
Krall, Kussamlz adam. Tabarna 1/attu,m {'lkesi'nde kraldz "'.
J Ialtu!:lili hu metinde kendisini kcsin bit bi(imde kralinnin erkek oglu olarak
tamtmaktacbr. Bu .sOyleyi!l bidmi kendisinin hirind Labarna"nm kamndan a<;tga
vurmaktadtr. lkr ne kadar Gurney "Jiattu!:lili Birind I .abarna'nm ile kansmm er-
k t k kardesinin u ola hi lir cliyere k II a tt usili' nin Bi rind I ,a barn a mn kan mdan olahilecegi-
ni de, kendisini ta\'anannaya, yani kralkcye haglamast, kralla aym kan-
dan ohnadigmt yetcriiH"G dik getirmektedii. J Kmsara.h n tavanannamn ye-
geni oldugunun bildirilnw.-.i, kendisinden 6nn bir krahn hiikii.J:n siirdi1gi1ntt vurmak-
tachr. Hatti hc)liimiinde ve daha :o;onra da g<)ncegimiz gibi tavamuma kra-
lke demcktir. {>yle ise tavanannanm kocast ikisinin hir c>glu olmacbg-1 i(,in yerine ta.\'a-
n<mnam n erkek karde:jinin oglu llau U!,iili ir. Ancak metindt olmakla be
raber Hattu!,iili"nin habasmm herhalde Kussaro.l kralch. III. J Iattu:jili'nin 100
}11 sonra Kwsmah olcmlk tamtmast, ortaya (tkan :-;iilalenin ki)..
55
kenli w ilk krahn Laharna adun \11\'mak.ta<\tr. Ku!>..o:,ara.\\aki Lahar-
na aym zamanda Biiyiik Kral ad1 ilt amhyorclu. l.aharu.t ad1 sonrad;m I lit it krallarmm sevdi-
n <-mtm hir S<UI olacakur. 11pk1 CaC'sar admtn kendisinden sonra gelen hfniin Ro-
ma imparatorlan tarafmdan henim:.enmesi g-ibi. Hf1kiimdar, yani anlaimna
taharna (baLI metin1cnk Laharna da dtniyor) hi1 kral idi. rrmkft tavananna
biiyftk demektir n de bftyftk :h.ral olmaSI mrunlugu vanhr. I leimich Ouc.n yu-
kanda sc)zii ge<;ell ili clilli metne ve kurhan listelerinc Ilattusili'dtn tmn: bir La
harna "nm I.ahm na 'nin adt olduguuu iltri stircr; Otttu:
'Knrhan listckriru Labama ach ile arka.;mdan ach allllmaktachr. t,y]t'
I w Labarna apu .. dcmektt-clir. :\ucak I.flat1usili t;wamumanm \'('g<'ni oldu-
g()re. hahasnun tnisttsi olan kimseuin kcndisincltn (mcc kr:tl olarak ol-
dugu bir gerrektir. Dnrum bt,yle olduf.tuna gi)re baba:;mm olan I.aharna' mn llattn-
':'a'da dcgil, KussClra'da kral olarai<. oldugu helldir. Si'>zi1 )!\'t,'\'H. iki dil\i nwtin
de g<'rck J. gerckst JJI. Hattusili'nin kcndiltrini 1\.us.,arah olarak anmalan. ht>y-
k bir lJattu!.ia kokcniuin ttm<nwktedir. 'k-
Iipinu !vietni ' nde de hdirgin tmn Labarna'mn sonra da Bfyftk Kral ol-
duklan s()ylenmC'ktedir. Heinrich Otten, T<'lipinu Metni'ni yazanm Laharna \'<' llaltu!$ili atl-
lanm hirb!rine kan-5tmllg-Jm s<'lylt>r. Kannmzca hir kral siilaltsinck, <u-:ulan 100 da
oh;a torunlar. dc<kltri konusunda kcsin hilgiy<" sahiptirltr. Btlylect' Telipinn \ktui'ndt yaz1ll
olam gerqk olantk kabull'tmek. alia yakm gdmtklt'dir.
Yanh kaynaklardan hdirgin olduguna gon soml( olarak diycbiliriz ki l.aharna adh bir
kral Kussara'cla hftkrnndar olduktau sonra ,crine Laharna ya da Taharna ach il<' kral
oluyor . .-\ncak hn ikiud I.aharna bir :-lltre sonra idar<' HWrkezini. olmap hC'r Ytmdt'Jl
ohm llatlu':'a 'ya uakkdiyor ve o Yttzdtn de. y:mi Hattu::;lu ;m\amma
hir ad ahyor. gicknl('r "Bftp-tk Kalt"nin tu ll<'k bir kak, yani Lapteclilnwsi rok zor
hir h']>t' f:idwin kurulu uldugu tt"ras da l>ir <lw:arla <;c:wili
takdi1 de korunmas1 kolay, .... int tgemen ol.m hir it-.lfm y<'riclir.
{>ylt ki ycrini lwmh hilnudigimiz Kmsara, t-.a\'umnap pek dverisli hir kent
dcgildi. \'<tr ki hir:v asagula elC' alacat{umz va . <>grendigimizc
g6n h.tstahgmda Pankus"u i11kcnin lnitl"m lwyl<rinden So}iular \.ledisi'ni Ku,._
n kendine evla! cdindigi tonmu orada kn1l ilan etmi!jti. Bun-
chm do\ayt Kus.'iar.l'mn J 'ya rok yakm n olat-.Ihk.la havas1 gfvd. ormanhk bir
ole lngu il.ltnimi kencliui duyurmak.tach r.
si)?ctlj:{il kt'IHiini kolayca belli cttip;i gihi Ilattindir. Hititkr ona sonradan kendi
clillclindtki i.sim cki olan a'yt ya da Y<' Hattusas
llk kral hilinc;li ohu ak bu <Hh alarak. siilaleyi y<rli halka sirin gi'lsternwk
Hmmn gihi 'Ethanta dt Hatti ki>ken1i oldugnna hakd1rsa hu politika\I babasmlll
hulunrnakta idi. bu uygun olarak Kralhk Di)ne-
mi'nde Ammuna. lhuziya w Tdipinu gibi Hatti k6kenli adlar ahndtgt g<">riilecektir.
Eski Kralhk D<memi'nin {ok c>zctknmiJi tarihi, Tclipinu bulunmaktadtr. Teli-
pinu, hu kitapta 6n<nligimiz gon M.(\ 1535 1510 ara!-:tnda olup kendi-
sinclen 150 pl6nceki kurulu!? d<>nemini anlatir. Tdipinu Mctni'nin l.IIattu!.lili ile ilgili hi>lfl-
mii gibidir.
"B1'iyiik Kral, Trdmma "{;,lipinu $fr.;le Bir zamanlar Labrmw Bii.yuk Kmhb. 0 di.i
nnnlerde. cocukkm, kaniPslrri, akraha.H, krndi kanmdan olanlan tr a.skt>rleri fPPrrslndf'
toplamm.#rmltr.
lilkt kii.riiktii.. am a lu'f ntm'Y' rilan rtti ist' illkrsine p:ilrlii hir kolla P{!t'mnt oldu.
\1> u ulkryi yok 14/i. On/an (kendi iilkcsini) dn1hin komsusu yaptt. llt'f J!f1i gel
di,i!jnde. ogullanmn hrrbiri l!it illkeye p,idmli. Bunlm 'J"'wanma
de) . . NmaJsa, /.mula, :l.rlll.ara, Pumshanda. Lusna knttlnini irlarr bu_vilk
krnllrr lmnlarm elinl'
11rka.mulan Hattu,$ifi hukii.m .nl.rdii. Onun da (O('Itfdan, kardf<slni. akmba.H, /u>ndi lranm-
dan olanlan vc a.sknleri (f"'..nsiwll' tojJ!anmt$lardt. 1/rr nrreyl' akm l'tti iil/(p.o;i
w giiclii bir kolla. (JMu, ve u iilkryi JOk ('fii. Onlan (kendi iilkesini) denizin kom-
Japtt. /1nmk P1vn.\in adam/an ba$kaldmnm, eolni JlktlUlJfl. t:fi>ndikrim' ihanf'l el11W
ye Vf' rmlann krmlanm doluni'JI' brzsladzlar."
Hititlcrin daha di:mcminck llalep 'e kadar akmlar vaptignn kencli
agzmdan da 6greniyoruz. Bmm yukanda &tlzl'mi'I l957'de bulunan iki dilli metin
dt' anlatmaktadtr.
"Hiiyiik Kml Tabarna, tavanamwmn karrhsinin llattu}a 'da kraldz. 8ahuitta ii.z.rri-
m yii.riidum, SPiai y(tklp y1kmadzm ama dolaJlannt yok rltim. Birlildnimi iki J''l'liP lnraklfm
1r onlma hrr nwlterdim. Zr1bbar ii.z.nim' yiJ.rii(b'i m ve mw .vok ellim. K,mtin tan nl.an-
m (y.mi heykellerini) vt> ii.c Majaltun arabrwm Arinna 'ntn tannrasnw flkrnrlmz,
bir {{iitttii} Ftrtma :Jarmst 'mn tajmwj!ttUl Ill' dokuz. /arm htykr-lini i\k:.u1la rapma-
/tl 'na rzkarrltm.
Gelnt _-;1lda Alhala (i\lalah:Tdl A(ana. Arnakya Yamnda) ilz.n-i1w viirnrHim rw rmu yok
rttim. Gelm ytlda Ar..;rwa Fllirsi uzerint yiiri'ldii.m. Bi1Jiikbas ha)'1.'rm1anm H' koyunlrmm
alrluu."
bclirdigine gort> bu akmlar daha yagma ic;in yrlpthyordu. Nitckim Hattu-
!iili akmlannm ha:;;anh sonu(lar wrrnedigiui kendisi de gizlememektedir. Arzava'ya
akmdan s.onra olanlan anlatmaktadn. "Arkamdan Ilrmnigalbat (IIurri) ([Jy'.si'ndeki
ntflrt iilkf711l' girdi VI' ulkeln hemlen koptular. Sadar kmti elimde kald1." Ancak bu yagma
aman gttden akmlar siirt1p gitti.
" Gdm yl/da llattusili srfere f11lfl1.w Bii.yiik Kral mlrm f..ribi Pumu (Fir<tt) lrmai!J 'm W'f
ti. llassufr.Ja) kmliui bir asltw jJmce.si elint' gerirdi. i\tii..nr toz )lf(dt 1.Jf oradan aldt
.lfl mallarla )'t rluldurdu; gii mii.y vr: rtltmm ne ba-$langtn1.Ytrdt n'' sonu ... hma-
J'Uk 'un Futma Tmi17S7, llakJp, All.alum, A.dalur t!f Uluri 'nin jirtma lanrtlai1m, iki
boga, VI! altnuian iir hrtkdi. J!:line.y trmncas1 .Arimw )a ctkarrbm. 1Wa
tum lrmnrrLmun km lkpal'l ii.r hrykeli, ild alluulau hrykdi, bun/an A'iez.ul-
la Tajnnaf-.'h. 'na nkardrm.
lJm Hayiik Kral, lhlmma. 7ipjmrna iizt,inf' yiirurHim vr Irahhu Kmtini bir tJslan {(i-
hi yere TJUrdum. Kenti'ni yoll dlim ve onlarm tmmlamu .:\rinna 'nm. GiinP!i
'Fa nncast 'na pkardtm . . . Pu ran 't (f'u-;.tt kimst' Brr1, 1Jii_y1"i.k
Kml, 1(tbama OJIU _yayrm gectim, bruim ardmulan birhkiPrim t/i' _lll_\'ali wrtilt'l: Sar.firm
da onu gt'pni;;ti. A11rak o (Sargon) llahhu $elnin.P bir llotiiliik JajnnamtJl1, lcmtiu iri-
JU' atmarmsfllif du mmu Ill fl. rtnw 'na ('lkarlmamljil.t. , l ma bm, Hiiyik Kral,
Taharna, llahhu, Jualnu, llassu kmbm yemlim, lwntln-iuin i(inr atPS attlm oe duma-
rmu ;?,iigiln f[tim','i tannsma 1.Jt> jirtma fanf7sma nkarttlm Vf' Has.w kralmt yilk
.\tnltl r7niiru koytu111."
Bu akmlar yeni bir ckvl<t kuran Hititler kin l'Il <>nde gelen ugra!j idi. (>yk ki bu
lerin konusu oldugunu <la g{>riiyoruz. Bir eski J Jitit metninde hir bogamn krala vc
ordusuna boymv.lanyla Toros Daglan arasmdan ge<;it ve onJara dcni:tin ve Hakp 'iu
yolunn gt>ri1yoruz. Aym konu, k{>ktni Hatti Dtmemi'nck ohm bir <'Ski Jlitit du
astnda da islemnektedi1: "Kral.W.t/!bldl olsun, krrlli(f'. pnmlnl't! birlildn Vf' dr iiylf'. f:!krsi lm
:viirult' tit dmiu> lihiir viinclt' de dntiu kmn$U ol.wn ". Boykn biitCm (aha bereketli topraklara. de-
nizc vc Smiyt ile Mezopotam}a'nm uygarhk rllinyasma amanna :\kmJa-
n n bilindi oldup;u vt' hir <layandtgJ da goze (<trpmaktachr. Dikkat Hi-
lit krah kendisine hiiyttk bir <>nwk o. Suriyt vc :\l<zopot<unya yapt1g1 bu
akmlanyl<l Anadoln i(krirw kadar akm olan Akkad Krab Sarg-on'nn sdcrlerine yuz-
lent pl sonra wrir gihidir. 'nm egemen giirJeri. hir an once deni7<" vc gl'me
yin hiiyf1k nw1kczkrim ula!)mak. onlann t.cnginliklerindcn. yiiksek yarar
lanmak Onun ilk crekleri 1 lalep gibi ileri dfveye kentl<rdi. Bu akm
lar Hititler1n Anadolu'nun {>teki yithck kftlturh1 ycrli halk1 Hnrrikr ve daha gtineyde, ou
lanlan da daha yftkstk diizeyde olan \kzopotamya kavimleri ik lurmalanm saglach.
B(">ylece Hi tit D1inyas1 kiiltiir ve s<mat alanlannda, \le7opotamya 'mn varhklanndan etkilen-
di (bkz. sanat be> him it). llititler kullandtklan Akkadh yaztsnn bu <li)nemde ku-
.t.<') Suriyeli hir okulundan ald.J.lar. Bu y<m lipi Eski Bahil'den ()nee kullamlan hir
Mitanni'dc ohm lluni.lerin de aym pz1 t.ipini kullanmi!j olmalan ilg-i (ekiddir.
Raci Tfmizer'in id<lrtsindeki Jmmdtk kaz!lannda giin pkan hir bdg<'sind<'
huhman nnilnir K<mal Halkan'm dogru olarak saptarligi dtmemirw
vt bu krahn kendisine aittir. Bt>ylen hu gtizd huluntn hizt en eski Hitit kralmfthrfmii ka

ve bir ulusun hu akmlan idi. Ancak almam korumak ve clisiplinli
bir idart kurmak kolay ckgildi. sonnt }'Ukan biitfmft ilt Va
siyetnamesi'ude vdiahun gtmngiz. Bununla heraher dirayt>tli bir ohm
duruma egtnwn olmus vc vcliahu yerine evlat edincli-
gi torunu tahta Kussam 'da hasta dile getirdigi bu
v< es.:r, tarihin ilk siyasal va.siyetnamesi w <i<"memlerin tn gtizel yazm (edt-
biyat) yap1tlanmhm hiridir ..
Uurada veliahr olarak saptanan yerim JH' irin torunu
tinligini anlatmaktacbr. Ancak Pankusa. yani bir tftr st!nato ya da lordlar kamaras1 ohm soy-
lular kuruluna htsap konuyu bftttin a}TIIlflhmyla de almaktadtr.
Dil (Ok renkli ve etkilt}icidir. Burada hfyflk bir rahathk vc i{tenlikle s.">zlt>rdt yaJ
1111 hiiyftk krahn ailtsi soylular toplulugu ik ohm ilil)kilerini ckgil, onlardan llitit-
l<rin giin1iik ftzerinde de ilgiu( hilgH<r
13iiyiik Kml Tabama Sf1Jlular topluluguruL iJr ileri gelnllere se.slrndi:
-Bakw., bm hmla oldum vr siZP gene labarnamn adnu
o tahta gecerekti Fe ben Kral,
Onu oglum yaptnn, kumkkLdzm VP yii.kse/Jtim ..
lln taman (munla Ancak, o, bu. f.oruk nastl dtJ:vTandt,
bu olamk dP/fildi.
0 hi(bir gm dOkmedi, hi(bir merhamet gostRrwdi;
soifuk ve kalpsiz.
0 zaman ben., Kml emu sorgtt_'ia rektim ve yamma ca{tmltm:"Simdi
nP olaaJk? 11rt1k kim5f kardf#nin ogluna lnmdan sonra da
bakamaz ya!' Kmhn dinlemedi,
Ana.mztn soz.ii.nii, () ytlfmtn sOz.ilnii dinledi. ,,, erkPk karde$leri_yle
lm.karde.slm ona., am bozuru .\ihler lartdtlar: onlann .sOtlerine
kulak vrrdi. lr- lm.nu, ben kral du_wlum ..
Boy{N.P wn.1a$a af1)'orum.
Yrler arftk. 0 ln.tndan biiyle benim o{!lum dP/fil .. - Ama o z.mnan anasz ineklRr gibi baf:i.r
dt:
Bnzim f(ibi bir ine/tin ana kucaftmz parral.tLdzlar.. Onu nUlhvettil.er ve
Sen onu tjltfii.rm"uin! -&n .. Kral, ona bir koti'ililk mii.
Onu rahip yap"wdun nu?
Jler "Zaman onu.n iyiligini dilsilwlii.m vr mm takdh ettim am(J, o hmim, krahn ist"(tine sev-
[!:i ilP luaythk vermedi . .Vas1l olur da krnd; ile ipn .WIJ[!:i bt>slrr?
Omm mw.H bir Jtlmuhr! sii)lt' ol.acaktzr: A na.smm erkek
ktt kanle.:.lf'tinin sialPrini dirlfrypceldiJ: \eo ?..funon
yakla,wu:aktn; iic alma!? hin! l(> beylm: .. ileri gelenlF-rt' l'f gi.irrdilnr, bntim adamlanma ye
min ederekti1: !kiktn, lo-al u{truna,
lekn ffker O{Nellsiniz ue o[araktzr; 0 Jupinizi mahti('(Jeceklir;
'l' bir ktm bm1_yo.'i'll _yrtjJ/mnaya Fe o
.mkmra nedir bilnujert:ktir.
I fatli'nifl (Jf!:u.lkm nlan hn-Msin brtStruJ grdHPktir: 0 b/i)lece Jakla,,amktu;
1w kimin oluna olnw biiy1lk ba.,y ve kunik luz_vrmnlan.m gotiirmek i[in! Bm dzsan
dal:i
ktlzrl.a Jfndim, -oe Mknni huzur ve ban\..:: icindl' tu.ttum.
Simdi (lm ora_)a vannamab n> o iilllnni kmp;a!}allga
.5/'J.riiklnrwmelidir. i\Ttzk lnmdan .wnra o Jfhirdni a,m{fi inip istt>dif!:i Jt'rt sahnamk gitnU'
melidil: Balun
bt>n ofZ[um Labanu(ya bir t"'} vrrdim; ona tojJmk r;t>rdim.
}(>t.(rhup bii.Jii.kba-s lttL)'7.mn, .rrtniw e kup'lkba ha_wmt on a
1rrdim. U'ilu oturdu(tu sihrre JP.t:in icsin;
i-;trdigindf: l'skisi gibi, )'ltkan;a kmlt A.nrak ((.f,Jl stkamk
hulunurm, _va da hnlumbri bir k;jtii.liik, hcrhangi bir
bo4(Unl1lluk _yaparsa Yukanyn krnte gt'lmPJin, rvindr olu.rsun.,
Bunlan s<)ylt><liktetl sonra Hattusili ytni huyrultu.sunu hildirir:
"Bak.m humyn . .1.Hur$ili bn1im otlum. Onu. (Kral olarak) tamyamksmrz. Onu taft.
ta ohatacaksmr:: .. 'lfmn mumlwU>ilti birmll iyi ha.\U'tlnlt> doltlurdu. Bir Jrrini. tan-
n anmk bir as/ana twrir."
vtliahtl <wdiikten sonra s()zlerini soylular topluluguna ycmdtir Vt' onlarclan ye
ni krah sevmderini ve saymalanm ister:
I)()
/Jir k(1Jlugwuia JO da hir ha_<!kaldwmn olduf!unda
Si::.gawvlilnim 1t> iillunin biiyiiklni oglu.muu _wmt .wm olujJ mw
yudmm
Anmk ilc )'tl sonm siferr flknuzhrbr. Dalw bir
kalmmum kml .'Jfljmwk mzusu Mlayzm.
Ama dfJha simdidm, heuu:z 'J du.ruma ona kmla giisterilni
say;,11 yajnlmaluiu;
Siz.iu i.(i11 tJ kralmm sulln.mdrndit; rnw. bir
kahmman kml oln.mk
Egrr onu t/aha (uruk f..,ri#11riirsrmh ouu .mj!llkkl .urri l[rlinnPye. balun:
1'f shin l11;/1,t{uJ}:unuz hh lmrrlunki #ibi nlsun.
:\rttk km;/[a olmmrUib; omui glhn!lilni hir m!.alim roruklrmdtt.
Siti tultk hir kalb, hir f!iij!;l"is t'l' bir dUJI{U birbiriniZR brLthyor.
Sakm knulin.hi biiyi'.ik !!OT11l"::''tll, armw:.r/a hirbh kinw or,, rakip
fJflfl(lSltt til' rzkmaMU;
hir dfwram$1, Shwhuva <'f' l "mbim forntf,rinin _'i'lfrlt.(!;t luml?"li .\iz _vajJmtl)'mr:,. 1\.litii
b"ik si':.t! /1ir kn .Wlfrl,\mamaluhr.
hrnim siu benim iitrkinr .vrtfJllgmu Jflfmr.
Sh, bmim .\1'1-:.f,rimi l'f' btrJ,im Mtlfduyumu Mlmlrr
t1(lu mu. hrp saftrluyuya dn;...'Fru eJ.,Jifin.
} Jic/Ji1iniz J!.rll i/mrmdi l'P flirbiriui::. o/rkine /tiifiifiikfr
ymrllmn olmamahr/u:
Kent _W$hlrm kmm.pllatllltll;
ofil'tma hi[ kim.5f' krodi czlum icin ba.)t'l,tffiUtmaluln
Oj!lum.' llatti"nin .\ana yiiurltmnnelidir:
hiriJir kimsr, ur Kussara 'dan, nr lkmntii<Jil afln nr ,Jt- 'drm _ra da 7.a/f)(l'dan;
omw K7bi ltallllan hirbiri sana sir.. \'iineltmrmrlidir.
OfJbim 1/u-::::..iya ):a bak11uz /Jrn, kml. o;m Krnli'nr
kral _vajJ/un. :1ma rmulaki adamlar onu kullrmdllar 1;r mw kiiti'iVt' sii.n"iklrdilrr: 'J1W bana
Juldt1.ar: 'Rabaua btJ-.<:/wldn' dedif,r.
Fapjmsmnda samylart J:.:-ii.lltlhlan amlmtubllir.
Glinahtan an.mntlJl Sn! _verim' wtiurtrlisin.
hundan sonra ogln Huzziya ve kt/1 ile olan ptl!_;malan anlatlr. (>yle
ki Bftyiik Kral ymas11ula pek mutlu dql;ildi. Bu \'atv;malar aynca i'llke kin d(' cok zararh ol
!\itt kim bu kargasahklara yukarda ele aldtgumz Telipinu l\kt ni de etmekte-
<lir. J Jattw;ili bu mr anlatiryor:
"Bunu n uzrrine, ben kml. 1 luzziya )1 Jf',.iwlm aldnn. I/a.tti 'nin o!fullan I latllWl 'da, birbir
!min'' 0 zaman knum lwllmuftlm; 'l'l' Mlli11 erkek ursli 1)/du{!:u ifin mu hana
dii,muw luldtlar: 'Rabamn taht1 i{'in bir l'rlu>/r. wmll .''fOil! Oraya /rir U$r.tk oturamk.
Bir kml olautk' li' biivlerr o, llattu,m kmtini 1;e samyz hrndm aymb, ii.lkR lriiyii.k-
ltri, "" ()(11im knuli saray bmw km'$1 a.ctk(a di1$1Wm oklulm:
\i o Mitiin iilkryi hirbirinl' katt1.
0 vwum katrgadrJ iildii.nlii.;
do.\l do.\lU ofdfinlii. l/atti'nin (Of'U/lfm'l
(;Miilr"i: V kimin bii_yuk havvam kiir1"ik hayNml,
hir ni, hir smuanbjJ;J, b-ir U:;,iim ba,(fl, topmf..,it,
()1
62
kimi11 all me, {(ii mi41'i, lrJSlan, madrnlrti,
tunw tar id(-;.\e te ltiilii11 mallar, bu
douemiruie Jok olufJ {.:itti.
SonTil tannfflY klu tdimt> 1'Prliifl':r. 0 lhttti'nin O.ft!Jlltmm olUmr yu!
lr, bm kwl. kzulrm MiH.in 7!Urltttzw i'>lnlim. az. bile t'nsnn
llalf.i'nin cJf!ltllan bmi t/illni ill' sm'ffU.W.t crkrr.Eklrrrlir:
0 zamtm o 'llnli _\'ok olmaga attm '. Runun iimiur ben kmf. ku.a ltim::. (mal)
11t>rdim. 0 o .\tY.,frdi: bmw bu kadar az 11miiu ?'
Bt"il, kral, konu$[um: :\':..!In! Anrak smm bol ha."mrm
:;a da bol tajJrall un:wydim o wman
ben knulim iillwnin kanmt nmni$ nlurdum.'
Ktum benimlP ha,mnttlr br'1tim adzmt kidrtti. \i> ben. kml. lu-:.1 aldunt'f mm
lmraya 1-fl'lhrlim. bu_YUTUJOT!.tm: '/(Jfm.tk 1H' miUll, tc,jJmk t'" tmilk irin.
Jla)'vrm ha_t'tlrm irin: 0 bn.banm siiziin ii hir yma itti.
Jlatli of;ullarmm Jumuu rmdi. !)iuuii ama
kmllrn siiriUdu. gelirse euimi
_';lkr.uaktn: 1 lattu,.sa kmtinl' f!t'lirsl'
onu ihinri kn. (bizden) a:;mzraktn: Tajmda rma
bir eu rnilmi,\lir. }hin irsin .
.'')h a1wt mw hicbir kiit.iilii.k yapmamuz. 0 Mitii.Wk yaptt.
lkn ona kiitii.lii.k Japmtt.yzmlflm. /11'11i lmba di,";r
tLnifl.adt; hm mm kr.am diye anm1_vorum.
Bugiine hadar ailnnt/m hir kitn .. '.l! lx''oim buyrullulm11m UJgulamadt .
benim u#umsun, !now sen Wtj). "
Uunmt ardm<lan vdiahta ()g(hkrini vtrir:
hahanm tut. bn.bamn siizlrrini tullugu.n s'iirere
,-kmrk .m icerek.\in. Olp;un adam
'Zo(mum isl' giind.t' iki iir krz ye, i_li bak.
/rim ya,\ltltk diktiijfiinde kmw kana ic.
()Zaman babamn hir yana /nrakahi/irsin."
kral aym 6gl'ttleri soylular wpluluguna vc iilkcnin ileri gt'lenlerine de vcrir:
"Shirr bmim n1 _viik(ek ;.,riirrvlill'rimsiniz! benim
. riR kmlm sO::.Inini tutunuz. Siz _valmz rkmek )'irifJ .m irr('(ksiniz. Biivlrr"
Jlattu,\rt ayakta kalamk. iilknn d"
huz.ur Vf> ban,'i i('indt> olamk Amfl .\iz. kralm sihlrrini
wlPct>ktr .\ilrdiimnez.siniz; yoh olursunuz.'
Kim kmlm siizii.nr onnn o
iilmelidir. Biiyle bili\i berrim bakamm, lwnim m yii.ksl'l(
f!(jrrr.;fileri.mdm bili fJ!mamali!
Onun tnuw'il aff>ti kP\ilmrlidir. Bu_rukbabam
Pu I.ugal-ma 'mn siizleri ilR oldu. Ormn coru.klrm
itilmdilPr mi? -Benim lriiyi.kbabam
kendi nu Stmahuitta 'da velia.hl ilan
Anca/1 wmm kPndi ulhenin ln'iyukfm onun sb"zfm.1ii
dinlemediln: Papahdilmah 't Lahta (lkardtlm: ,"iimdi ka( yll ge(ti aradan 1Jt kar kisi jd..lJ,-
kt1tnl kurtuldu! ;\l>rnle lniyuklerin eulnir Bunlar yok olmarb 11u?
Siz.ler, benim, Bii)'iik Kra1 Laban/a 'wn, .\o::kiini tutunuz.
Tuttup;ui/Ul. lumti a_yakla kalamk 1Je siz. ulkenizi
ban:;a Ytllmz t>kmPk iyip .\'U i(etebiniz..
Siiunimi tulmazsmm., iilkmiz. Jabanalarm eliru> ge(e-r. :\ncak sizler tannlara da saygtda.n
gm kalmnymn:.: Onlann t>kmek payt,
tmlann payz .
lrnlan.n c:r;rbalan, onla:rm _Vf'"Nu>klni sofraya konmalldu;
'l't' sl?t bum.t ne savsaklamahHn ne dr1 unutm.aluw. ilma
smJSaklanan Jtd.aket yim gelir; Pskisi gibi.
Biiyle olw.n. ''
son i'>giitlerini veriyor:
''Sana .sozlerimi ilellim tie bu lt>vha:w (tableti) sana aydan aya okusunlar; biiylere
beuim sihh-rimi ve /ujJ hall1inde saklayacaksm.
Ve benim giire:vlilnimi, i11kenin Miyiiklerirri merhametle idart> et!
-BiTinde hainlik .\r, .. n.wm. biri tmm p;ilnah iJlersf> ya da biri yrrsiz bi.r soz edt>r':w
lm durumlarda 'un (soylular toplulugunun) dii$1i.ncesini sor.
Arkadrm kijtii konu5malarw .wnuclan. da
Panku.s 'un knuli i;yiliJ!i i{in iinlnmtt>lidir. Oglum lwlbine nr
lu:p ona f!iirr harPkPlt?l."
Vc en sonda vasiyet.namcnin ankh s()zleri:
" Cesedimi y1ka, geriktW gi!Ji!
/Jtmi"giiftsiint> basta; Vt' giigsunde tutarak
be:ni topra.ga gom. "
63
Buyftk kral Tabarna'nm tablcti: Btiv(lk kralm Kussara'da n ku(iik
kralhAa
(\1.(). 1
Uabiri yik.arak Hauunurabi siilalesine son verdi. 1mparatorlugun Yakmdogu'ya
(l\fezopotamya'ya) ve deniz loytsma ulru;;ma politikasm1 saptadt.
I torunn ve adoptif oldugunu vasiyetnam<sinden (igren-
digimiz Ctzerinclcki digC'r hilgimiti, bir h{JI(uniinfl verdigimi.1. Kral Tdipi-
nn (Mf>. 15;l5-15IO) :.\.ktni'tH' borrluyuz. Orada ilC' ilgili satJrlan okuyoruz:
... 'da oldu?;IJ .\1JrtdR Clllll n coruklan, aJ:m.b(m, lmuli ka-
mndan o/an{.art (.
1
(' a.s/wtlfri {l'Pfl',\tilrff tOjJfanmt}hm/z 1
1
P diL$man diz.-
f..,Ti1i/('(Ji. Krndi dmiz.ir, :'iaptt.
o llaljm (Halep) iiv-rinr yiinirhi tN' llalj;a 'yz :wktp )'Jk/1. llaljm 'dan aldz,1 tuiMJk!an 1'f'
onlrmn ma/l.(mm 11allu$a 'ya wtirdi. Ondan .wnra Babil't> yiinidi.i rw UabUI yalup y1ktl.
llunikre de salr/mlt i'P Balnl'rlrn aldtftl tutsaklarlrt onlann mallan.u1 flallusa ya gotiirrW.
lf> llantili (sarayda) i(lr.i .smwrubasl idi. Krm.\1 1/amjJSili Mur,sili'nin idi. Zi-
danl.allantili)(' yarw)tl Vf' buulrn lloti.i bir i,5 _yaj;ttfm: (j/diirdiiler re biiylm' krm
afathlm:"
<)ylC' g<>niliiyor ki Hattn:jili'nin Suriye'yi dC' ge(innC' politik.asnu bi
Iindi olarak aynca Bahil'e kadar tuamp hu yaktp ve boylen
15.50 ll;unmurahi .o,Cllalesinin son buhnasma nedcn Bundan soura lla-
lep :u"ttk Hi1 it Ikvleti'nin aynlmaz bir par(aSI olacakt1r. :\"itekim Hiiytik Kralhk D<>nemi'nde
HalC'p Krah Talmi-l>arnnna ile yapugt si)yle bir boliim v .. ucbr:
HalrjJ krallmmm ii/ke.\i Bi(vuk Kmllik 'it. Amt.t oulann kmlll{!;mtllatti ('1/lr.\i 'ni1e
krall Bii_)'iik Kml 'IK'1bat' etti. llalli ('lkesi'nin kmll toru.nv Halli
kmlz, Bii:yt1k lVfll.i.Hucyifj. llaf,jJ {/llrsi kralhfJ;nn re lla!Pp i''lkrsi"ni ortadrm vok l'lli. "
gl'KW idaresi ne yaztk ki saray entrikasma kurhan giui n yukanda vcrdigi-
miz Telipinu gibi hu diravetli hftktimdar, Bahi] di)-
enistesi llantili w onun kaymbiraderi Zidanta tarafmdan c>ldl'ntaldii. Ttlipinu
Ilantili, kansmm kocast, yani ikinci kocas1 olarak gi>ziikmektedir.
Apeak dvi yaztsmda kizk.arde!} (:'\1N) n (DA:'vl) hirhirine bcn1.er. Bir(ok bi
limadann I Jititlerin ahlak kurallanna siki bagh olduklanm dfl:$fmcrek hurada yazann
farkma varma<lan bir kahn\ cdcrltf ve metni
()4
okurlar. Buna kar&Jhk Kannnenhuber bu k.adar <)nemli hir konuda yazann yanh!l
mn s<'1:t konUI)U olarnavacagnn Bi'lykn bu g{)rti&c dayanarak IJantili'nin
oldthmesi kin bir neden de denehilir. Ancak Otten, "kurban listelerinde :\fun;;i
li'nin kansnun a<h Kali olarak ge(er" demektedir. admm hangi clildcn oldup;unu
. .
fil ologlar kes tir eme n u. ktedir ler.
I.Hantili (1\LC). 1600-1570)
Elini kana bulayarak tahta gc(en IlantHi'uin acll Luvkcdir. Kendisi hdki de gfmeyden
gdmi.5. bir Luvili idi. l.ll<mtili donemi t!zerindeki hilgimizi de Telipunu'nun "llitit nlrihi
borduyuz. Bu mctne gore IJantili de Suriye'yi clde tutma politikasnu stirdi1nnih
tt-u. Ancak Hunilerin saldmlan somtcu Krali(:e Harap&ili ile prenslerin
n iilkede taht kavga .. nnm n karga($alann .siiregeldigini a(Iga Yunnaktadir. Yasalar kurulma
Illl ve devlet daha yerint oturmami!jll. Bununla beraber Hantili g<lsteml<'kten v< Hitit
kentlerini korumaktan geri kalrmyordu. (ri.'rrekten bir metinde kral &6ylc demektedir:
J/alli ('/kesi 'nde hi(kimse suru1r in}a etmem#Li. Ben, llantili, biitii.n
1'ilkedfi .duvarla.da. korumnus kenl!R:r _vajJttm r.:e Jlatt115a kmtini de tahkirn ettitn
(duv<u-larla c.:evirdim)."
Bogazkc'ly"tle Biiyiikkale'de IVc katmda gfm t.ngma c;tkanlan yaptlarla. yine orada
ohm kent duvanmn giineydeki b6liimimfm Hantili d()nemindc yapilnn!j
olma!'lt miimkiindiir.
Biiyiik Kralhk Donemi'ndc IV.Tuthaliya, Hantili siirednde I<.Lt&kalann Hatti filkC'si'ne sal-
dmhklanm. Nerik Kcnti'ni pk1p yikttklanm, ise Hantili'nin KL\&kalara kar-
!l' tmcft birliklcr st1ykr. Ancak iizerinde (Ok g.1izd hir yaprni&
olan Einar von Eski Kralhk D{mcmi'nde ilgili hkbir belgenin lmlunmacli-
gma gi)re, sonraki krallarm venliA-i bu hilginin dogru olma<hgmt ileri siirmektedi1: Yon Sclm
ler Ka!?kalardan s()z eden ilk belgelerin I.Anlll\<UHla sl:mcinde hdirtrncktedir.
Telipinu"nun metninden llantili'nin olarak <'lldil.giinii Hu nedenlt
kralhk cl()ncminin 20 ytl kadar olmast
I. Zidanta (M.(). 1570-1560)
I Iantili"nin damad1 olan Zidanta'mn ach Luvicedir. lklki her ikisi de yalmz ad Ian ik dc-
!1il. kc)kenleri ile de Luvili idiler.
()Jdiiriilmesi ile o]an sarav cinayetle1inin arch Telipi-
nu'nun rnetninden g<lrt'. Zidanta bir kez daha elini kana buladt ve tahta gepnek
aman ile Hantili ' nin c>glu (Kaw:nj olarak da okunuyor) ve baZJ pnnsleri i)ldiirdii.
65
Zidant.a. k1sa bir siire kin k.ral oldu; Hantili il(' hirliktc c)ldiirdtip;t1ne ve Hanti
li de uzun kralhk tttigirw gore, ktndisinin ik<n kral oldugu
Telipinu Metni'ud<' Zidanta'nm i!}lerden s(u. edilnwmektedir. Baz1 filologlar Kil-
zuyatua Krah Pilliya ilc "apilmi!} olan hir- antla!}manm onun donemine ait kabul
etmektedirler. Ancak lm k.esin degildir Ye bu antla&manm II.Zidanta di)neminde yaptlnu\'1 ol-
ma .. 'll daha g<>rlllnwktedir.
K<'>tiiliik dogurur. Elini iki k.ez kana lmlayan Zidanta'mn kendisi 67 Am-
muna 'mn eli ilt can verdi.
Anununa (l\..1.(). 15l10-lf>40)
Adun llattin: bir kutsal dat!;dan alan Ammuna habasnu <)ldiirt"tp tahta Tdipi
nn'nuu Hitit taril1i f>zetinde sat1rlan okuyoruz:
" ... ve Zidanta kral oldu ve o uzman lannlar J>ini'11iu kmumn hesabnu .mrdular; "l'l'
tannlar Ammww'p, krntli oglunu kn1dh"ine dil$man_ynphfar VI' o, lmba.H litlrmla'y
ijldurdu."
?vktnin geri kalan ho1iimiinde Ammuna ile iJgili saurlar iyi Omda onun
kral oldugu di)nemde iiriinlerin azaldg, hayvanlarm a(hktall kmld1g1 anlanuna gelebilecck
}anm kalnn!? sol.ler okunmak.ta<hr. Hiti\ k.f)t\i gfmlc:r l..awdw'a Am-
Illmia bir yani olaylar anlatan bir est"rin miit'llifidir.
I. lluzziya 1510-1535)
Hu7.ziya s()zdigii bir Hatti tannsnun admdan ahnmadu .. Bu kral hakkmda Telipinu'nun
Hitit tarihi i)zetinde verilen bilgi iki saurdan
"Ondrm sonm lluz.zia kml oldu. Onun lnrinri (en ln"iyiik abkm ?) lslajmriya), Tt>
lipinu. 'nun kans1 idi. llu:::.z.ia onlan (ublasmz vt> Jelijnrw yu; iJldiirmek TelijJin IL
oulan fkl"ndisini .\'1'ir,.u;iine gonderdi."
bulnnan hh m\H1iir bask.t!>Ulda HU7:Liya'nm <lnlm !l.onra
11.1 Iuzziya'ya ait oldugu kabul edilmcktedir.
Telipinu (Jvl.(). 1535-1510)
Tabta yasasma t;Jkarch. BOylt..">Ce iilkcyi zaytflatan kavgalan onledi. Armva ile an-
yaparak llitit Devlcti'nin bir yabanc1 kralbkla. ilk itnzalaru.
fi6
Yukanda iizere Telipinu siirgime Huzziya'nm yerine kr.u ol-
Aym belgede Hassuva'ya yapug1 anlatirken "Ben, Telipinu, bahamm tahtma otu.r-
dugum z.aman" diyerek kahplallli!1 bir <kyim kullamr. Admda kendisinin Kw;sara-Hattul}a
hanedam ik ilgisi. Huzziya'mn ahlas1 olan Isp<Haria ile evli ileri geliyordu.
o da sl'tlalenin k.amndan olrnaytp bir damatt1.
Telipinu, Hititkrin Hattikrden aldtklan bir tannnm adHbr. Tann Tdipinu danhp git-
tiginde bi1tiin doga (>liir, o gelinn de ycnidcn canlamr. :\.sil adt tipht-siz olan Telipi
nu'nun kral olunca lm ad1 bilindi bir eder. Bu demektir ki Telipirm Hi-
tit tikesi'ne ycni bir kazanchracakti. Nitekim davet ettigi bir ku
rulunun (miinde bir buyrultu ile saray kin yeni bir ya.sa 011aya koydu. Yi1kanda kez
degindigimiz Telipinu bu)Tultuyu okuyonu:
ka.dmdn.n rrkek cocuk ktal olur. I:f:er &irirui smulan bir prem yoksa, ikinci
stradan ulan erkek (oruk kml olm: Bir kral (OCil(f:n, bir mn:cut h11 dw-umdtl bi-
lind !.1.radan olan kn el'lendirilir. onun komsz kralolw: "
Herne kadar Tdipinu'nun kcndisi de tahta bir 6nccki krait s[Irgiuw gc:>ncknnckk gcr;-
de. kurdugu yasa ik Eski Hitil Kralhg1 D6nerni'nde adet halhw ginn dnayetlcre V<'
talll k.avgalanna bir !'Oil wnnesini 1. Haltu&ili ve I. 'lun;ili lu:ndikrindcn 6nccki
kralm tayini iu tahta Hantili, Zidanta ve Ammuna ellerini k;ma bnlaprak kral oldu
lar. Boykce Telipinu (:ok pral'11 bir i!? oldn. Telipinu'nun pankusun, yani
soylular da onayt ile kurdugu y.asa biiyiik p.prm!i oldu. Kurcluitu yasa Biiyiik
Kr.1lhk Di)n("mi'ndc oldugu gibi uygulanacakt1r.
Tdipinu tahla (Iktigmda siyasal durum bozuktu. ArL:n<l fm .. esi'ncleki Gii-
neybatl :\.nadolu'dan t;ekilmf')i genk.tinni!lti. Buna yeni Imil, yukan Fmtt boylarmdaki
Hitit egt'lnenlig-ini oraya bir .seferle korumay1 ba5ar<h. Ancak gimeydt' durum nazikti.
Adaniya (Adana) Kir.Lm.'atna vc gfuwy krplar elden "1-lipinu. Kil.zuvama Kra-
ll ilc antla'}ma zorunda kalnn.,o;.ti. Bu imzah1<hklan ilk devlet
ma.'!l(hr. Su var ki Akkadca vc niishalan nlan <mtlatimamn metninden ptk hir n kalma-
Sonraki donemlerde y.tZllmilj. bir kaydt'(lihnekte ve rnet-
nin tamammm bir tek tablet tizerinde }<lZih bildirilmektedir: tahll't, antla,.mut: Ki::.-
zur,atna Krak /..putah$u of Hatti Kmb Telipiml 'nun imz.aladlldon antla,Hna. lrnn mdin. "
Tarsus'ta Hetty Goldman tarafmdan y..tpilan kanlarda s()Ztl ge(en Kizzuvatna Krall
ait hir damp;a mf1hrim toprak f1stfmdeki bask1s1 de Mith-
riin kt'nanm (evrelty<n ya71h yazttmda "Pan:vavatri'ni11 Of:..TI.U., Bi:t:dik
sbzdikleri okunmaktadn. Bu mtthur baski.si yardnm ile bu lx'>lgenin Kiz
znvatna aynca buradaki biiyiik kra1 sanmdan (titre'indtn) da Kiz..zuvatna kr.a
hnm arttk bagnns1z ve Hitit. f nkesi'nin hakimi ilt gi't('te bir devlet bal}kam olrlugunu
gbriiyoruz.
67
Alluvatnna (M. (). 151 0-1500)
Bogazkc>y'de bir kurban list<sindt! T(dipinu) vc kans1 son-
ra AJ (luvamna) vc karts1 Har(apsili)'nin adlan gehntktedir. Alluvamrm 'nm ;uh Bogazkc>y'd<
iki bdgesine ait rniih(Ir baskilannda da amlmaktad1r (Rcsim 25). S()z ko-
nusu hask1lann ikisi de aym mt"dtr<' ait olup metin s()zct"lklerden olusmakt.achr: .. 'Faharna,
Bii_yiik Kral Alluvamna'mn miihrii. (sozlcri) Kim ... Bogazk()y'de buhm-
olan bazt tablet par(anklarmdaki Alluvmnna admm da bu kraJa ait olduA"u kahul edil-
ID<'ktedir.
Si'>z. konusu bdgdcri, Eski Kntlltk D(memi'nde, hiiyiik kralm devkt
malmdan ml't1kiin bdgesiclir. Hoyle bir bagts belg<sinin iyi C>rnrgi
Rad Temizcr' in idare ettigi luauchk kazilannda llitjt yaz1s1 ile Akkad di-
lindc kaleme ahnan tabkti KemaJ Balkan ve bdgenin I. I ail oldugunu
hulunmakt.adn.
II. 1-Iantili (M.(). 1500-J 490)
Bottazki)y kurban listelerinck Alluvamna ve kans1 soma Kralllantili yer
ahnaktachr. 1\u kralla il)o!ili herhangi ha&ka kc:.in bir bilgidcn bulunuyornz.
Bununla hirlikte Kizzuvatna Krah Elwya'mn bir Hitit kra.h il<' yapUgi Akkad dilindt>
hir H. Ott<'ll I l<uitili II'ye
II. Zidanta (\t.C). "I 190-14RO)
&">z kurban listclerinde Kral Hantili'den sonra Zidanta ile kans1 1yil)'a'nm adt gc
<:cr. II. Zidanta hakkmda sahip oldugumuz bir hilgi, onun Kizzuvatna Krah Pilliya ile
eski I Iitit dilinde hir oldugudur. Tdl Ac;ana kallhmnda JV.
tahakada buhman ve mlilteri miibadelesi konusunda ohm bir Alalah kra-
h ilc Pilliya tarafmdan Bc>yle('(' II. Zidanta'mn Alalah Krah l<liimi ile
oldugu maktacbr.
II. Huzziya 1480-1460)
Karanhk d<>nemin son krah Huzziya ilc kans1 Summiri. yukanda sozf1 edilen kurb;mlis-
telerinde Kral Zidanw ik kans1 1yaya'dau sonra amhrlar. belgelerin-
den hirine ait miih(Ir hasksmda {Resim 26) yazlt okunmaktadu: "Buyiik Kml, TabtLrna.
1/uzz.iya 'nm miilm'i: siizkri kim drgistirirse iilduriilerektir". Bu nn1hn-m ait olmas1 s6z
k.onusu (Xmk(I K. Rkmsdmeider'e ve Thomas Ikran'a g<m helgekrinde p;-0-
6H
Resim 25 - Hattulft. Kral AllUtramna :;'a {M. 6. 151 0-1500) ail miihilr ba.Vr.wl.
26 -llaltlqa. (M.b. 148(J-J460) ait miihii:r bas}n .. -a.
R.t'sinl 27- HattUJa. K:rall.Anult'nda)'a ve K,raticGo A$1W:Lnikal'a (M.b. 114a-T 420) ail muhuJ'
riilen miihiirlerdeki kornpozisyonu bakJnllfidan bu orne:k, bir son vc doruk
nnkta:nm gi>sterir. Bu kompozisyon bak.lmmdan bu muhiir yuk.anda wzft .AJ.-
luvamna miihriinden {Ok oldugui:ldan onun 1. Huz.ziyct'y.t ait ob.nas1 akla y.a-
km gdme111ektedir. BOylece kurhan listelerindeki adlann gert:ekten kronolojik bir s1raya gO-
re oldugu huhmmaktad1r.
I. ve I. Murili'nin 60 y:tlb,k parlak done minden so.nra gelen 'g krahn 100 ytll
<t$an egetnenlig:i boyunca Hitit devtt>tigi.idi:rtfi azellikle gfmey ve
Hitit dkisi bi'.ry'l1k oldide Bu dunJmdan yararlanan "llurriler, Dcvleti'ni
ve bu kralhk, I. SuppiluJiuma'mn tahta tarihinc degin, yiiz )illa yawn bir
Mmr'dan soma doncmin ikind bii)'itk siyasal giki.i ohnutm:
..
Biiylik Kralbk (M.O. 1460-1190)
M.O. ikind binio orta:Jannda Yakm
1
....x-. __ t'nun M1srrdan sonra en biivft.k sivasal otlcii
.I 0
Hurri-Mitanni Devleti idi, .Anc.ak ktsa bir .sUre sonra omm yeriui Bi'i)"Uk Hitit Kr:alhgt rtldt.
II. Tuthaliya CM.O. 1460-1440)
HititJmparatorlugu'nun Yakmdop'dald \:Ikarlanm giivence alttna aldt. Vazih kay-
naklarda I. Hattu{lili, I. Mur"ili ve I. $oppiluliuma gibi en onemli dort Hitit krahndari bi-
ri olarak yer abr.
69
Buyiik llitit Kralhg.'nm kurucusu II. Twhaliya'd1r. Tuthaliya HattiCE" hir sc>zciik olup hir
kutsal dawn adtdrr. Kendisi ile siilal(' M.O. 1190 ydma, (:okW, giiniin(' degin
250 YJla yakm bir boyunca llitit Ulkt>.si'ni biiyiik ile yonetti. .
Tuthaliya adma Eski Kralhkm ha!inl<la da rastlanmaktadtr. Bir arahk onun da kr.al oldu
gu sarnlchg1 kin tarihrikr Biiyiik llilit Kralhgt nm kurucusuna II. Tuthaliya An
(ak daha fmt(' bir Tuthaliya'nm kr&hk yapnns oldugunu hir yaz1h k.aynak yoktur.
Bunnnla birliktt" kafl!.likhklara nedcn olmamak. bugiilw degin nunwrahuuhr-
map yarar vanhr.
II. Tuthaliya bir usurpator, yarli tahta t;Jkmi biri idi. Biraz c}(' alacap;unl/.
gibi bir metindc II.TuthaJiya'mn tahtma yasaya
uygun olarak kral olsayd1 "babasuun lahtma }l.iksddi" deyimi kullamhnll. ll<'inrich Otten
bulunan hir yat.Ih bdgeye dayanarak bu Tnthaliya 'nm, kral ohnayan bir
.\rnuvctnda'nm uglu oldugunu ileri si1rer. Kans1 Nikalmati"nin Eski Kralhk si'tlale:o:ind<"n bir
prenses oldugu ve bbylcn II. Tuthaliya 'nm Tclipinu yasasma gc)re legitim bir kral ohnasmm
adt Ilarran"da w Jlurrili hal-
km taptlgi ay ;'l;ikal'clen gelmek!<'dir. Ancak ilk iki hecesi Sfmwrce olup
-Biiyiik Tann 1\adm'' anlamma g<l(n Nin-Gar den almmad1r.
II. Tuthaliya gcdnn hemcn Knzey Suriye ile ilgilendi. Eski Kralhk Di)ne-
rni'nd< g<m-Ildflgu gihi hu. gdenekscl politikast idi. Buna daha
,ardr. (;fmkii kendisinin tahta tmceki II. (M.CJ. 1194-1400)
:\hsu filkesi'niu etki alannn Firat Karg<mw:'a dejhn yaynus ve I Jititkrin o ht>l-
R('d('ki okarlanm sakmcal1 cluruma Hu yi'u:den II. Tuthaliya Kizzuyatna'ya vt
ile llalpa'ya akmlar dt-lJ:tnl<'cli vc IJatti fHkcsi'nin bu hoJgdcnleki p-
k.arlanru t'mniyet aluna alch.
Kizzu\atna ve llalpa memkketleri Hitit V<' l\i1itanni <l<'Vlttkri i<;in iki rok onemli etki
h<->lgesi idi. Hu nedeul<' her iki"i dt onlan dd<' tutmap zorunlu gc)rfiyorJarcli. Tahui-Sarru-
rna holfnuiin<leki satirlar bu c::ababn yetcrinc<' g(iz ()n(m<
senn(ktedir:
70
M6nrrlni 1/alpa Kenti'nin kmllan lniyiik kralllga sahipli. l \nmk oulmm kmllzp,1ra Bii_ruk
Kml, 1/atti {lke.si Km1zllaJtu,\ili smw 1rdirdi_ 1/atti (lkr.si 'niu krall llafht
sonra. Riiyiik Kral Hattusili'nin forunu B1iyuk Kml llalj)(J, t:nw.\i 'nin
kmJltgtm tlf' llalpa l)lkt>.\i'ni t.ahrib rlti. Buyiik Kml krall11-,rtn tahtma yulm-ldi
1 laljm kmll ile hnnRn !nr ,' 'iUjJtl, anmk dt.dw :-;onra
( oudan) kojJ(u tr 1/alpa memleketiuin hah 1/anni{!albat (J luniJ ('lke.\i "nin krab ilr
ki k111'du. Runun ilzerim o (ll.Tmhaliya). llannigplbal Dlllt>Si 'nin k'mltm 1Je llalpa
ji'nin kmlmz mrml.eketlni ilf' bir!.ikle 'f l(' Jlalpa Jwntini taluib ''iti."
Yazllt kaynaklardan ll.Tuthaliya'nm hir kral oldugunu anhyoruz. 0, yukanda gi
b()liunimit verdigirniz Talmi Sarnnna oldugu gibi Alaksander
sr'nda da hityiik Hitit krallan olan I. Hauw:ili ve I. ile birlikte amhr. M.(). 13. yiizytl-
da da Ill. ve TuthaJiya IV'i'm "genealogie"lerinde, yani soy Hattu-
I vc I arasmda yer ahr. Kurb;m t()renierind.e de I ve Suppiluliuma
J'in hcykelleri ile birlikte Tuthaliya Il'nin heykelinc de kurban sunulur.
Biraz yuk.mda s<m1 edikn Alaksander <)grendigimiz i'v.cre 11. TuthaUya'nm
Guneybau Anadolu'daki Arr.ava BOlgcsi'ne de birlik g6nden"'rek ve ona bagh Kral Alaksan-
der'in iilkesi. Vilusa'yt diizcnc helirmektcdir. Gurney hakll olarak lV. Tu.thaliya':va atJ('>di-
len ytlhklan 'futhali)a II dorwmitH."' verir. bu plltklarda yapdan akmlarrlan s();r
edilir ki IV. Tuthaliya donemindc Mitanni kralhp;r arhk hir Assur uydusu olmu($tu.
Tahurvaili Sorunu
Bogat.k6y'de Bi'Ip1k H. Winckler ve Maktidi strasmda biriken kazt
topragrmn 19()9 y1 hnrla kaldmlrnast str.Ismda. I I -12 munaral! magazin orlalannm hem en dogu-
sunda cldc edilcn bir nrfiltiir basktsmda yeni bir kntl adt ile bulunuyoruz. Bir toprak
bdgesi tablctindcn kopmu1j ohm bu rnfthiir bask1smda s<vler okunmakradrr: .. Tabarna
Tahuruaili'nin miihrii, lfiiyrik Knd (l\i'ryi'k Krahn) siizii.nu kimsr olecektir."
Si)z konu.'lu baskmm miihri'1 H. Otten'in oncrdigi gibi II.IIuzzia'nm muhrinw. sanlan-
nm simlanmast bak!mmd<m ise Biiyiik Kral LArmmmda'mn rniihriine benze-
mckte-dir. Bu nedenle H. Otten burada ilk kez rastlachjttmlz Biiyiik Kral Tahurvaili'nin II.
Huzzia ilc I.Arnuvanda ard.Smda k.ra.lhk etmis oldugunu kabul etrnekte ve onun sonradan
II.Tuthaliya adnu alan kralla hir oldugunu ()ne siirmektedir. Dogru buldugumuz bu
eeye biz de kauhyoruz. II.Tnthaliva miihrii i<;in III.Tuthaliya miihriine haknuz.
Rcsim 2H - 1/nf.tiJ fa. Krrd II. 'f'uthahtfl ya
r :\1. 6. JLJ40) flit mii.hiir
71
I. Arnuvanda (!vi.{>. 1440-1420)
Asnmuikal. iki ohm \)uduhtpa'dan sonra. tn
hmh tavananna.'li, yani
Yaz11l helgder II.Tuthaliy.t'dan sonra I.Arnuvanda'nm tahta nkug1m <l(Jga vnrmaktachr.
Anntk tahlC'tkrdc ve miihCtr bask1lannda Anmvanda'nm yamnda krali(c Asnmnikal'in de
ad1 ytr ahnaktadn. Amuvanda ktJulisini Tuthaliya'nlll olarak <mar; aym metinkrdc ka-
nsi Asmunikal'dcn Krali(t' Nikalmati'nin kiz1,. cliye C'dilir. I.
ik Asmunikal'in ortak muhninde, Anmvanda n A:nnunikal, Tuthaliya'mn t;o-
cuk.lan olaral ;uuhrlar, a.J.Kak Asmunik;d'dtn omda c\ynca B\\y\\k Krati<;{' Nikahnati'nin kl1.1
olarak hahscdilir. Hoyle olcluguna gi">nlleinrich Otteu'in bdirttigi iJzere iit; olasllik akla gel-
mektC'dir. l) Tuthaliya n Nikahnati Arnuvanda '>'I cvlat <dinmi1jknlir, 2) Arnuvauch1 Ttllha
liya ' nm hir kadmdan c:ocugudur Vt' iki iiwy krall1g1 birlikte idan.
3) lki karcl<s birhirkriyle evli idi. Hunhudan sonuncu ihtimalin !l<l7 konusu olamay<Ka-
gt chil;imcesindeyiz; {tinkli arasmda evknmt }'a da sevi!,1mt Hitit yasalannda i)liim
cezasun gerektirircli. Hcr ne kadar daha !'onra olan Kralll. hir rnetinde Hat-
ti lJikcsi'ni bnakmayan veba af(:tinin hir nedt:nini haglarsa da, bunu bir yasak
evkm1w olay1 ile dcgil, kralit;enin bir SU(u ile ilgili gcmnek daha dop;ru olsa g('nktir.
en tutarh <)neri Anummda'nm Tuthaliya ile Nikalmati t.arafmdan cvlat tdinilmil?
olamchr. Bu sonumn yolunda bir de Thomas Beran'm giiztl hir brwrisi vardtr: An
Tav.manna Nikalmati. ko<:asi ll. Tuthaliya'nm s<tghgmda ll. Tnthaliya bir
daha ve vcliaht da bckanh. Bu pizden A.smunikal tavananna tayin
Bu s1fatla o. hem habast lwm de sonra Arnuv;uula d(nwmindt tavananna olarak tgt-
men olmu/!itUr. Kannmzca en tutarh ()ncri budur.
Baba ilt oglun ve ana ile kiZin adlan ilgi <;ekkidir. ki, ;\rnuvanda s()zci'tgft de Tut-
s()z.nig(t gihi Hatt.icedir w lHr de bircr kutsa] dagm achd1r. Buna amw w
kit.llllll adt Jlurrin gibi, hnnd<Ul sonra gden kralkelerin h<mtn Burri ad1 ta-
sunaktadJrlar. 1\u Bititkrin, yerlil<:rlC' politikal<mnm bir ol<luAu
h<shellidir. lklki de bu kralkel<rckn biiyiik bir h<>Iiimu Hurrilidirkr. Anc.tk kral-
lar irin llattili ktlk<ndeu v;clme ihtimali s()z komt.-.-:u olmasa getekth: <.:unku Hititltr Hauke
adlar alarak 1m sorunu vcterince (<1zmii!,1 oluvorlard1. Yukanda. ii(iincrt binde llititkrin
li!,1indcn ('n;c<' Orta llattiJC'lin. Giineydogu Anadolu'da ist Hurrilcrin yerli halk
olarak tgemcn olduklanm ve Hit.it Devkti'nin kuruhna.'lm<Ltn sonra da nufus yoKunluJlu-
nnn bu iki yerli ka'<im tarafindan olw_::turuldugunu aynca Kralhk D6n<'mi'nde
cle lhHilerlt iyi gtt;imm politikal\ma i\'<U"et t:. .. ki Kralhk'm oldugu gibi B\iy\1k Kral-
hk'm da Hattili ad krallar tarafmdan ohnalan hir kam-
smdaytz. Bc>ylece Kralhk D{memi'nde de yerli halklarla iyi g<"dnnwk
regddigini gcHiiyoruz.
7'2
Asmunikal anncsi yolu ile Eski Kralhk'm hiricik. v.1risi olmak durnmundan yanu-
l:mnm; olup lwmcn her belgcye kralla birlikte imza Gcr{ckten Hitit tarihinde
III. kans1 Puduhcpa chtinHla hirhir kralire, Asmunikal kadar yazJl1 metinlerdc
and manu
Anadolu"nun kuzeyindc oturan kavim Katikalar ve onlann Hititlere ka11>1 yaptlk-
lan si"mkli saldmlar k.onusundaki ilk yaz1h helKeler Einar von Sdmkr'e glm: Anuvanda d<">-
ncminf' aittir. Ancak von Schuk-r'in dcdigi gibi bu yazth kaynaklarda Arnuvanda
d<">ncminden (me( de salchnda olduk.lan belirmektedir.
bdgelerinde ve baz1 Arnuv-.J.nda ve Asmunikal'deu ba:;;ka .. tuhk<mti
Tuthaliya" yani ''veliaht Tuthaliya" adh biri imza koyuyordu. (Jyle k.i lm Tuthaliya.
I. Arnuvanda 'nm oglu idi.
Kr.1l I. Arnuvanda ilc: kan.s1 Tav;manna Asmuuikal'm miihri"me ait bir hask1
de (Resim 27}. Bir topntk helgesi iizerindeki lm damga mi"thi"tr tasvirinde.
miihiir kaztnllgt (glyptik) sanatl bakmundan ycnilik gl>Iiilmektedir: I) Kraldan kra-
admm da yer ahnasJ, 2) ,\diann yaztsma ek olarak aynca hiy<roglifkrle yanlmast, 3)
Hiyeroglif i$aretkrindcn lwr birinin fonetik olarak hir clilc getinncsi. yani hi"croglif
leri.n kelime (so/.ciik) yaz1s1 diizcyinden hece y.v1si B<">ykec sbz konusu
her i"u;- ()zdligt ilk i"mce LArnuvanda ik Asmunikal'in bu ortak nuihrimdc rastlanmaktadu.
Baskmm yanya yakm bir bt>himft tahrip ohnutur. Bununla birlikte (memli yerleri ko-
runmutit\Ir. (:ivi yazth metin, chunga yuzfmiin kenannda olup. onu ve
sagda hatilar. Metin ve tamamlamalar panmtez i(:inde gi)sterilerek a&<\gida
ir. 1Ik {mce yaz1h metnin Tiirk harfleliyle yazllltillll lim:
,\A4 KISJB La ln-anw
"ar nUran-- ta Ll
7
G1L.G:\L
DUAIU du-u (t-Im li Ja )
NA
1
KISIB .w ta va na an na mu
ni-kal SALLUG.1L.G,1L. D fl-7HU.SA/, ni
kat rna-ti S.:1L. LFG.iL G.AIJ
u lJClll .SAl. "'du-ut-ha-li-j' fa---)"
de nwtnin Turkc;eye ("cvirisini gi>relim:
"Tabarna Arnuvanda'mn mfilmi. Bi'tyiik
Kral. Tnthaliya'mn
Ta,<manna mtihni, Biiyi'tk
Htl}iik
Kw \'eTuthaliya"nm kiZI (---)"
73
ortasmda yer alan hiyeroglif (Rtsim 27) anGtk hir kit(i.ik ht>liimit
olma.kla birliktt, b(ttiim-l hakkmda bi1gi Saglam olarak korumntL5
olan isaret. sivri bir kfdahtan w iki ucu ktvnk bir lepdikten Bu. kral an-
lamma Hu sag iistl-mde goriil<n kanat par(asi, III.Arnrwanda mithnin-
de ras.tladi)tnmz w ar bi<;iminclt> ok.unan tasvirine aittir: nit<kim ku:jun hde-
zon bi(iminde son buhm tiiyun hek1.o:n ktsnu da Bi1yii.k kral altm-
da g()t;ilen hir dokuz ri7.giden w llliV".l hi<;irnind( okunan aittir: dikkat
(dilirsc saga dogru bu dzgilenlen hirka<; kalmtz daha vanhr: kopuk olan alt b()lii.mde her-
halde. UI.Arnuvanda mii.hn'ind< oldugu gihi, 1.11 olarak okunan e1 i&arctj bulunurordu. Orta
alamn t.aluip olan digL'r tavananna ile Asmunikal'in hiyero!o!liflt'-
rinin o1masi gerekir.
II. Hattusili Sorunu
(Mf). 1345-1315) Ilalep Krah Talmi-Sarruma ile yapug1 w MuYatalli'nin
(M.(). 131!", J2H2) old .. ..,.,J 1\kk.adca vazihni.!:i 19. sa-
; t...a.t;IL " .I
tmnda amhm WeidnM tarafmdan daha 1920 ydmda II.Hallw;dH olarak tammlan-
Sonradan 1952 y1hnda Albredtt (;(>tzc de aym bi>ylece son }'lllara
kralhk nldugu biiuin bilginltrce gc(crli Ancak
195R'de Heinrich Otwn. Akademi.!>i'nde okudugu bir !'1i'r1 konusu gt>-
tutarh olamayantgmt ileri vt' rmcri.sini aynntJh hir bic;;imde
Sorunu kavrayabilmek icin nwtnin konu ile ilgili b6liimt-mft gibi gi)relim:
.. f)n,:elm 1/alep i"ll>"'si kmUan Biiyitk Kralhk'a :.ahipti[l.,. (yarli I lalep Kralhg1 Biiyii.k Kral-
hk'tl}. :\tlfflll o-nlann kml!t.lflru Kral Hatti Kmllllaltu)ili (zaptetti). lla.tti Krall
lla/lu-$11i .wmm, Bii)'iil? Kralllattu,\ili 'nin tonmu lJii._1'1ik Kml I Jalep 1.\'mlltf}:l
11e llalrfJ l 'lkni'ni tahrih JJiiviik Kml l'uthali)vl tahta pkmw ... "
19. saurdan :n. sattra kadar Hakp sonmunun, ach ohm bir kra1 dtnwmin-
dtki durumu tle ahnmakta ve <>zelliklc kai"&I bfryftk bir Mgiinahm", su.,;un i.lil<'n-
oldugu dile gctirilmektediLl Ialep Antla.,<mtast'nm 19-32 S<ltirlannda arb ,-1._: kez amlan hu
krait I. Hattu!]ili olarak kabul dmtyen Weidnervc Goetze, hir II. kralhk
oldugu kamsma vanlilar vc yukanda gibi hii.tiin arasunCilar hu yorumu cltstekle-
dil('r. Ancak .!$imdi Heinrich Otten, hakh olarc1k arHhgmu;.- makalesinde s(},. konusu
li'nin ancak I.llattu!,iili kabul Heinrich Otten'in gi
hi (saHr 11-18} Halep S<lnll\U hir slra ik klsaG\. arulmak.ta.
daha sonra konu ycniden basmdan ahnarak sonma daha aynnttlt bir hidmde girilmek
tedir. Ru Ottcn st,z konusu d<" 12. satznndaki gibi T.IIat
74
oldugu kamsmdad1r. Bu yorumunn dcstek.lemt'k i(in Otten, bir Ili.Hat-
ilf" ilgili metinkrde gec;:en de I. oldugunu s<>y-
lemektedir. Sc>z konusn !)ema irinde \"<'rilnwktedir: "Kussarah krahn
neslinden olan oglu oglu
Otten hmadaki "oglunun oghmun deyimi ile <mnlk yani
ki Kralhk'm kururwmnunun oldugu g-on:tsfmdt>dir. Otten hunun gihi
da Eski Kndhk'm kururusu Hattusili'nin Hiiylik Kral11k'm kurumsu II.Tut-
haliy-..t 'nm ve Hititlerin en hiiyiik hi-.ktimdan I' in olmalannm genkti-
sbylemektedir. Heinrich Otten avnca bu (inemli kralm. yani 1.1
ve L!)uppiluliuma'nm heykellerine kurhan sunuldugnnu da b<:lirttll<'ktedir.
olarak ve IV.Tuthaliva'nm, verdikleri yerlercle daima
ya'yt ya d.a Kussarah aJHhklanm kaydtderck llakp Antla$ma.n'nclaki llattnsi-
li "nin ancak gc)z i"miine scrmektedir.
Buna Slf:llJYla Gutcrbock, Gurnev. Carruha ve \ine ( va\lnla<hklan ma
" r /
kaldcrinde bir tezini savunmuslardu:
nizim lm dep;ildi1: dokuz a(lklama ile sunuyomz:
1 llalep J ti( dcfa amlan dikka1e dcg('r bidmde
'><ldtct Ilatti Clkesi krah olarak amlmakta<hr. Bt>yk<"P burada clah.a ()nee amlnu:;; olan J.llat-
konusu oldugu lwshdliclir. h!;er burada yukandak.i hir kral
olsaydi, mum Ht"tVtJk Krt!.lhk sam ihmal edilme.t ve soplj!an cia vtrilircli.
2- Ginerbork hakl1 olarak sallr 19 32'cle amlan "Mit.anni f ' Jke ... i" deyiminin
clc)neminck s<">z konu.su olamayac-agnn si'>ylenwkteclir. Ancak llitit krall;mmn
C>m:t'ki olaylan hirbirkrinr hiliyon<7. Nilekim konu$unda da yaml-
chklanru Einar von Sdmlcr ll<'lirgin bir hic;imd( ortava UC:iylece ".Mitanni l'lke
sCnckn sb.t olmasuun satu Hl-32'deki Hatlu!!;ili'nin J.llattu15ili olmachgm1 a(lk.lay;m
bir bdge hesbdlidir. ;\;itekim clikkat eclilirse mctjnde daha
<;ok "llanigalhat flkesi" ckyirni kullamlmakta, k.C'sin olarak sackce sahr 23't.e Mitmmi s67di-
gi1 yer almaktadtr. Bilindi!!i gibi llanigalbat, Ilurri Clkesi'nin en eski adtdu. Hi'.ylece Hakp
bu saurian l.Hattu!)ili dtnwmine (,"Ok uygun Hi'>ylen humda hir
iki kez ''Mitanni f'Ike:.i" sc>!.niklerinin olmas1. (M.(), 1 :Hf>-1 5) d()ne-
mincleki saray katihinn: yap1lan hir anakronizmden hir
- Gt"lLcrbt)('k'un bir v..trhgm1 mt>tinlen gdinre,
onlann hir yoruma hi\ n<)k n St'<;iktir. Sorumt \yin' an.lavahiluwk
i(in bu nwt.inlerden ()nceliklt de Gill<'rhock'un elt ald1it1 hir g(mlim.
''Tmmlmw Kus.mmfl kmlm ntslinden U?7yiik Kml I IAJTl !!j//J'nin of!lunun
lu, Buyiik 1\ml, Jlatti Km/J. Kahmmrm SUPPIU '/Jf.:-\l.l'mn of!lwwn BiiJiik Kral,
llafli 1\.ra/1, Knlmmum 'Jtlu, Biipik Kral. 1 Ialli Kratt. frmncas1
Arinnfl 'mn, Sr>rik (kentindeki) Giik 'fanrt!t"l 'mu iJe Samuha (kt'ntindeki) ![ijuJP
Bii.'rilk Kml. J/t;tti Kraft, Kahmmrm, Tabarna 1/ATFlWILJ."
Mttin. kn.tl S<mlarmdan olarak Kussarah knthn neslinden ohm liiXrn L
oglunun. op;Iunun uglu. oghmnn oglu, \H
HATH Simdi hu kitapta \'erdigimiz listeye bak.Jhrsa hu soyaganmn nrc ait ol-
dug11 Gerrekten bu kral 11.:\'lurtiili'nin oglu Ye rin oglunun oglu
yani torunudur. ohmun ottlu"' deyimini "torununun oglu" hiriminde
larsak. G<>tze'nin ve simdi ( gibi ortaya bir II. sorunu (Ikmak-
tadir. O:-sa Otteu'in bdirttigi ii7.ere b<>yle hir krahn g()steren hic;bir mctnin nuvcut
olmachgi Aym zamanda Carrnba'mn Vt'rmek istedigi gibi, Illt'-
tin parcalanmn ayn1 olasihkla ait GiHerbock sc->ylemektcdir:
1 Nitekim t.ahta nedeniyle yazdrg1 bdg(nin lx)Jihnunde de ay-
m soyag-.u:nu ''ind(r, <lllGt.k burada kendi1lini I oglunun oglunun t>glu olarak de-
gil, sadece Kussara Knth I lattw;ili'nin neslinden gdrnc oldugunu si'>yle1; kral sanlanndan sty
ola1ak bu m(tin ''.Mur#li'nin o,l!,lu SuPfJiluliuma :nm oglumm Kussam. Kra
h IJfttiu,-;ili ue.slimlrn ". ger{"eklcn IIattu&ili kendisinht dedesinin baha-
M olsayfh hurada cla "l>vmu, Dumu. Dumu su"yani -oglunun. oglunun (.,glu- deyimini kulla-
nmh. Bi)vleC< hdli oluyor ki s(iz konusu Kussara Krah I. Tlattusili'dir.
5 - lll.llattu:jili'nin hir yenk goriilen dununu claha da kesin olarak ay
dmlatmaktadir. Bir Bogazki>y metnindt' Kt s XI 1m kez yerini Tuthaliya
almakta H' soyattan: ''Mur$ili 'nin oglu Suppiluliuma 'nm taru mt 'littluliiya 'mn nPslindrn 1/attu,si-
li" bi{"iminde karsnm:ta nkmaktadtr. hurada G-oetze ve Giiterhoek gihi hu
ckdesinin bahas1 lll.Tuthaliya olmak gerekirdi (bkz. kral list<si). Oysa
buradaki Tuthaliya Bft}llk Kralhk'm lurucusu ILTuthaliya'du vc burada.
kralltk sopumm (:Rilalcsinin) kurunasu olarak a.mhnaktadu.
6- I\.hu"'tiili nrun lmlunan mi.ihriinde hu kral kendisini. Suppiluliuma'mn
ot!;hmun, otthumn olarak anar. oysa y;crrekte o Suppiluliuma'nm tonmumm tonum-
dur. }l()ylere Hititlerin bftpikhabaclan daha ilnceki btitun ndltri oglunun, <.glunun oglu
masl ik dile getirdilkri hdirmckttdir. Denwk ki si')z konusu soyaganudaki ()te-
ki Hat luiiili'nin. Ill .I lattutiili ohnas1 i(in hi(hir zorunluluk yoktm:
7 Kannmzra III.llattu!iili'nin habasnu ve dedesini anchktan sonra hir de dedtsinin ba-
amnasmda hi<;hir an lam yoktur. (:(mkit hir I kral olarak
bile, omu1 kendisinden bize hi( bdgesi bulunmayan sam. fmft olmayan bir
adam olmas1 gerekirdi. TII'fm b()yk r.ilik n iinstiz hir r<'ddini amnasmda ne yarar
ve gerf"k olahilinli? &tl<lt ki bi>yle ckdesinin babasnu da anan hir I Jitit krah yoktur.
Eger haz1 d()rdiinni ad bunun ancak ya kurucu ya da (ok iinlrl bir
krahn oldugu gtmilnwktedit:
76
8 Sunu da sbyknwliyiL. ki 1Iat1usili 'nin .. kmlzn nPsliru./.Pn" s(u.<fl)t.l-1 ile ayn.ca lw-
lirlilmis olmasmm da cllwtte hir on<mi van hr. Saden:' neslinden ..
gddiginin ayn<a bdirtihmsinde hi(bir mden olamazdJ. o lakdinle onun gihi
uma 'mn da de Kussarah nesilden gclcliklcrinin hdirtilmesi gerekinli. Rtsbclli
"Kus..o;;arah" si)zii yalmzca J. i\in Gt>riiliiyor ki nereden haksak Ha-
lep :\ntla!jmasi'nda.ki I.llattn!jili oldugu hdirmekt.edir.
9 - Oiiterhock hir 1.1 lattn&ili'nin kabul etmckle onu II.Muq.;ili'nin dcdcsi rrlf>--
maktadlr. Oysa Giiterhock tarafmdan ulan "t;iuppilulinma'nm adh
hdgede IL\Iur&ili s1k s1k soz ettjgi haldt, orada hir kcz olsun ad1
gt'(memcktedir. Buna kan.;thk. bu saurian izleyen bc)liimcle habas1
luliuma'dan vc hiiyttk hir olasthkla hftyftkhabast Tulhaliya'dan hirka( yer-
ck sf>z cdilmeklcdir. Hir gcr(ckttn !)uppilu1imna'nm hahas1 n de-
desi olsay<h, onun adunn "Suppiluliuma' nm bir kez olsun amlnn12 ol-
masi gerekinli.
H<>yle<:e lm dokuz artklamanml!j*l altmda hir kral olarak egemcn ol-
machgi kamsmdaytz. Bununla hirlikte onu krallar listesiJHkn nkartm<uhk.
III. Tuthaliya (M.<). 1400-1
li.Mursili"nin (M .(), J :HE">-J J 5) hirind vt'ha duasmda .. Tuthaliya 'nm vght gnu Tutha
liya" ibarcsi ik baba, iki Tuthaliya dan "t>z tdilnwktt-dir. Yine aynt bdgeck
bahas1 I.Suppiluliuma'nm Tulhaliya' p tahtmdan ettigini ve hu Tuthaliya'mu t>l
oldugunu .. \..fctiude belirli bir hi(inule gen( Tuthaliya'nm tahta <;Ik
llgt, aJl('ak bdki d(' kralhk yapmara olanak bulamadan hir saray "darbc"si ik ycrini \'t' <;uu
m kaybettigi anla!;iilmaktachr. S()z konusu metin !ji)yledir:
'mn rj!lu gmc Titthali_ya. llatti i"'kesi 'nde egemen olrlugu iriJt vnrl kral ('orulda.
n bryler, llolli l T[Ju.\i'nin MJviiklni, bii.yiik l'f' .mbtzylar, bhiiklni. araba sava>
(1/an _rem in ettiln llabam da OJUl ymtin rtli.. A.nmk babmn Tulhaliya )'t ... ,,,fincP kral (.o-
,.,tkltm, blj1n; llatti (7kesi 'nin 111' 1 'mn sulxt)lan babamm _)'rmma
rr lnudm Tuthali_-va :Yl iJldurdi'if,,r."
\'inc bir bclgcsind<'. anlatllgt t.abl<'t
lenle Tut.haliya a.dmm gt.'(,:tigi saml<m ne yank ki kopukluk v;.udu. Anrak. hh yt.nh
iki nmnarah tahlt>t JR. sahrm bamdaki kopuklukt.an sonra " ... ut ha li ia.ABI:l Af-
Bl-!:L.j .. iharesi, rani .. bihii.kbabam ... uthaliya" St>zkri g'C(JU<'kl("dir ki buradan l..Mnr!jili'nin
biiyiikhah;.!_snun bir Tuthaliya oldugu ortaya pkrnakt<Hin.
belgelerincle Vt' ba7l ise Arnuvanda nc Asmunikal'iu adhUllllll ramha-
!jlmla hir tuhkanli Tuthaliya adma rastlamnakt.ad1r. Tuhkanti sc)zcfigti .KaJmmnhulxr'c gbre
i7
Hatti kokenli olup gendliklt knu ron1klanmn bir scmch ve llitit buyuk riit-
bekrinden hid idi. Gurney. Otten vc Giiterbcxk'a g{m: ise tahtm "arisi anlanuna gthnekte idi.
bu y<mll bdgderin kanmu1.ca sorun bdirgin dunmula
g<)riinmektedir. En sou andtgnnu Tuthalip'nm, Asnmnikal'le bdgdtrine vc
antlama!ara tuhkanti, ya.ni veliaht olarak imza k.oyduguna gc>rc. I.Arnuvamla'dan sonra
III.Tuthaliya adr ile tahta oldugu anla!idmaktachr.
N"itekim "Suppilnliuma'nm ad I hdgcsine ait hir tablet pan;a-
sm<la Tuthaliya" s()zciiklC'rinin bulundui(uuu yukan<la Bunun ye
terli bir kamtlama oldu.fi:u beslwllidir. Sunu d.a belirtmck gcrektir ki lm helgede Suppiluli-
uma'dan ve Tuthali"va'dan ba.-,ka. prensltr hir yana. Bilyt-Jk Ilitit Kralbgt D(mcmi'rw ait kral-
lardan hic;hiri amlmamaktachr. \'i.1kanda da hdirttigimi.t. tJL.t'r<', egtr Gftterho<k'un
h>ihi hir var olsaych, hu bdgede onun rla admm bir izine olursa oll'llll
ra..-;tlamamu. gerekin\i. Bunun gihi Otttn'in. Tuthal.iya'nm hah<l:O.l olara.k. fmt>n\igi l.Anmv<m-
da da hu bdgcdt kral olarak amlmaktachr. Bu nedenle onun U:iuppiluliuma'mn babas1 ol-
clugu volundaki <>neri de destekten yoksundur. Bc">ylece dedtsi ve Suppiluli
uma'nm sdeti ve babas1 (hundan sonraki bi"lliimt hk;;.} olarak bir lll.Tuthaliya 'nm var olclu
gti kcsin bir bi(imck olmakt.adu.
Bir Ill.Tuthaliva 'nm \"<lrhgun n omm Ujuppiluliuma'mn selcfi ol<lugunu hir
kamtlamap <la Boga.zkt1y'de bulunan vc. Tuthaliya adnu hir kral mi'hn"t basktsi wr-
nwkt<dir (Resim Tutltaliya sadccc tabama ve hiiyf1k kr-al sa ulan ile olup hir so-
yagan ArKak miihiir boli"nui'mde gilsterdip;imiz gihi hu tip rnf1hftr
tawiri, IV.Tuthaliya miihiir tasvirlerindcn kesinlikle ayndtr ve kanath giilw motiJinin stil
()zdlikkri hakumnda.n I.Suppihdiuma'nm ml"dr(ir ta.w1rler1n(' yak.mhk l\<lVkn !';til
olan bu benzerlik de bir Tuthaliva lll'fm "arhgtna ve omm hiiyiik hir olas1lrkla
selefi tamkhk ctmektedir. I.Arnuvauda b('lliimfm<le sc">ykdigi-
miz gihi Tuhkanti Tuthaliya yani lii.Tuthaliya herhalcle I.Tuthaliya 'nm oglu idi.
III.Tuthaliya, Hatti l:Ikesi'nin yaranna (ok "Suppiluliuma'nm adh hd-
gccltn g6re kuzeyd< Ka('ga. gfmcyde Art..ava, gfmeydoguda 1 Ialcp kralhklan-
na (Ik.arlanm kont<lu. Yine a)''lH h<lgcdcn kC'ndisinin s1k srk hasta oldngu-
nu. ancak lm dununlarda oglu Suppiluliuma'yt kumandan olarak kendi g()ndenligi-
ni ogreniyoruz. Boylt'Ct' I Kralhgr zor durumda olmakla birliktc Suppiluliuma'um
yardnm ile kcndini ayakta tutuyorclu.
Gen; Tuthaliya ("M.(). 13RI-1380)
Ancak III.Tuthaliya C)ldflkten V(' yerine g6re Tuthali-
ge<;tikt<-n s<>nra Hatti l:Ik<si hirden bi"Jtun saldmsut;t ugradr. IV.I
li'nin bir huyrultusunda anlattlan w hugiim clegin lli.Tuthaliya ile ilgili gori'1kn durum bii-
7H
yttk hir olaslldJa bu Tuthaliya'mn (Ok olmast g<'reken kralhk gimlerine ail
nlmahdu. st,z konusu bdge!>indt okuyoruz:
"I/atti mfflilt>krilni dii.prumlan tamftndan tiim _wkddt; bh _yamla11 Ka$kab diisman, ;jf.nit
:-.andati iilknlm dil.,srnrm 1irzm,a gt>ldi ue lm dallatti mnnleketlerini tahrifJ Prlmk 'Ht
Nlmwa)'l (Tyana-Bor) szmr Sonm A.zzi'df?l (Et7nrum bolg<siudcn) dii,.'!man
o da vukan mnnlekrllni yn.ktltJt' Srunuha:w stmr:vajJit. (Dogu Anadolu)
J!Pidi w Tr.garama :'il Jlkh t'f' Ki': . .zurviina \t yapt1 ... l/' Jlatlu$a kmti dt> tall-
rip l'dild i. "
IJ.Mur1}ili'nin biiind vtha duasmda g<'n( Tuthaliya'nm k.ral oldugu n ona bttttm
h<'yltIin, kumand;mlann vt onlarla hirliktt rin de sadak.at ytmini tttikleri-
nin apk Vt' scrik hir hirimde oldugunu yukanda Demck. oluyor ki
Tuthaliya, III.Tuthaliya nm h{Iyiik c>glu idi n Tdipinu yasasma hahasuun ycrinc
o vukanda sf>yledi)!imiz gibi ... Suppilulimna'mn adlt bdgcden
hiliyoruz li lli.Tuthaliya zor durumlarda kCI(iik oglu Suppiluliuma'p yanilma
Gnl<' 'nm h()yk p;(>rcvknk olma:on. onun diravctli
rct cts< (>ylc anlalhyor ki gcn( Tuthaliya taht;t pkmca dururna ohunadt
ve bu ncdcnk de Suppiluliuma idarcyi dine almak zorunda kaldt. Daha (mec <1<- b<'lirttigi
miz uzen Tuthaliya, tahtta pt>k ki.o;a bir :-nir<' olmalld1r. Sunnin u.t.un ohnasmL\
ne durmnun agtrht{I ne de ?/l(hi Yt> komutan I.Suppiluliuma 'nm sabn vt lurs1 mii-
saadt" C'dehilirdi.
I. Suppiluliuma (M.<). 1380-134!'">)
Hitit lmparatorlugu'nun en giif;lii ordu komutam, en b3.f:Hlnb adam.
ve Halpa'YI (Halep'i) ele gefi:irert-k ogullanom yonctimine verdi .AkJJ.CI bir si-
ya.!K.t uygulayarak Hurri Mitanni ve Giint>y Su:riyc'deki Amurru kralhklanm Hat-
dosthdda Omm d()nemindl' Hitit 1mparatorlugu. Yakmdogu'mm egemenli-
Mtstr ve Bahil ile payla,l}'ordu.
II.Mur!jili'nin adh bdgesine ait bir tahlt>t pan;:asmda
"b-tyftkbabam sbzdtklet;nin korunmus oldugunu yukanda sc)ylemi.5tik. Ancak
Suppilulinrnanm ktndisi. gibi, mfthtult'rinde soyagan VC'rmemektc
w hkhir ycnk hahasmdan s()Z ctnwmektedir. Bunun dikkati (<kcnk bir !'l.onm oldugu
Bf>yk ohnakla berabcr yaz1h kaynaklann dunnnuna g<>r<'
urna I'in Tuthaliya JIL'iin, Tuthaliya'dan sonra gelen ikind oglu oldugunu kabul et-
mek zoruplulugu vardu. Ill.Tuthaliya bi)liimiindt gibi Kr<u I.A.rnw.-.mcla'nm
ya da var olmayan bir baba!'q olmas1 mtunktm gi=.n-llnw-
lll('kt<'dir.
Suppilnlinma yasalan <:ij.tncyerck. olmakla hirlikte J litit tatihinin ('11
ICt komutam vc t'fl dcvkt adann Otuz plhk icl;uesi al1md..;t Hitit tn
parlak cl(mcmini
;uh Lmodu'a ve Otten"a gtm Hititredirve hanu" ytt g{>l-
nik" anlamma Bi)ylen sUlalcsindc hir Hitit krall ilk Hititre
oldugu gcnclliklt' kabul ohman hir adla talua bulunmakla<llr. Bununla hidiklc Kam-
mcnhuh<'r bu adm. I Iind-Awupall olmayan bir Guneydogu Anadoln suhMrat diline ait oldu
gu kamsmdadtr. bki Kralltk Donerni"nde k.ral adlan gt'ndlikle ya J latti ya da Lnvi kok<'nli idi.
Biiyiik Kralhk'ta ise genellikle Haui kt>k.enlidir. Suppilulimna'mn kendisine I Iitit((' hir ad ta.k
ma:mun politik hir anlamt olup kestinnek gii(tiir. (Xmkii ;.uka arkay-a <'Vlemli:ti iki
kansmm adlan Dadu-h<pa (ya da Dmlu-lwpa) ve I Ienti olup ikisi de llurricedir. Bahilli hir
prt'nst's ohm Ct(iinni kansmm, tavanannamn yani bftyftk d( Jlnrrice bir a<h oldu-
kabul edilmcktedir. Hatt.a GftttrbcKk 'uu muhtemelen I.Suppiluliuma'mn ik.inci adt olarak
gonll'tJ4t"t s()zci"lgii dt' Hurricf'dir. PrenS<>sler hl'1yii.k bit" olastltkla I lurrili idikr. An-
cak krallann J lunili ol<lnklanm sbykmck gu<;tt"tr. Prenslere dogduklannda Hun ict' ad veril
mesi daha rok bir moda Giineydogu Anadolu ilt' iyi politikasmm hir ol
sa gerektir. B<>yle olmakla bcrabcr Suppiluliuma admm olma..'ii ile bdki de I Iititli ki>
kenin pt'k unntulmamast gerekt igi h isar<'l t'dilme k
Anmvanda-Asnnmikal n III.Tnthaliya ilt g"('ll( Tuthaliya 'mn d6ntmlerindt J Ii-
tit fJikesi"nin ohm gfJct-1111-t Suppilulinma y('niden Omm kts.t hir sftrf'
i(inde Suriy .... 'dc vc Filistin snurl.annda rwyk Ru am<Kla
Anado]u'nun gt-nwyindtki krahlH kendin( damat yaparak hu
Hitit Biiyuk Kralhg1'nm altma alch. \'(' Halpa"yt (Hakp) ise de gcdnliktcn
sonra onlan, ogullan Piyassili ve Telipinu'nun y(mctiminc venli. Yine Suriy(''dc l'garit (Ras
Samra) kr..th ll.l\iikmadu ile yapt1. snnr dnlch,:ik.krini. yani kut.cydoguda Ha
giineyclt' Kizzuvatna n Suriye'nin gl'meyin<hki :\mun u kralhklarnu bir siya'!et
uygulayarak Bftyftk Kralltk'a bagladJ. Suppilulimna tarafmdan kurulan Amurru ve
llalpa de,ietdklcri. Hitillcrin gCmeye ohm yaythnal;mmn en ilcri kesimleri idi. Bnndan son-
ra Hitit krallanna hu snurlan korumak vt t>de"\i kahyordu.
yf'nilgiye ugnunak.Ja birlikte, U)uppilulimna sonunda Mitmmi Krah ye-
ncrek Hurri f"lk<'si'ni d<' gtdrdi. Ancak ak1lh bir devlet adamt olarak ?vlitanni Dcvleti'nin
kcndi.;ini yok etm<'di; ten;iue oglu tahta (tkararak bu tllkeyi Assur-
lulara konmma olarak kullall(h. Yaptlan antla&mada MattivaYa'mn kullandJ!P
dil, onun hir g()lge kral oldugunu a.;tkca anlatmakta<hr.
RO
"'.1.\:lara.ssantia (Klzihrm<tk) lrmnft'nda 'u.n .wvgilisi llatti Kmlz. Kml, Ji{!:i.t
!;iu.ftpilul.iu ma 'nm tLJa!danna kapandzm. Biiyiih Kral bmi eli ile haldmh I't) !JPndt>n
mnmwn lwldl N' !Jnidnt Mitmmi Duw.\i "nde ulufJ biten.lr'1i wmlu. Mitmmi ("lJ..f'.si '1UMli du
rumu dinlrdihten vmra Buyiik Kml, yigit $0J'lr' siiyledi: 'Bm Suttarna 'ya tH'. btm Mitanni Dt
ki'Ji 'ne egeme:n ofdum ancak seni yere uumuryami!Jm, srni oglwn olarak kalm.l ederef!im, se
ni babamn lahlma olurlaraf11.m ... ' t'f> hen, ,\<fattiva:r.a, kml oglu, Bi;yiik Krtd'a [!;ittigimde,
yammda giiti"irdilgiim i{f r1raham, iki llurrili adam1m ve iki koruyumm. ve 11..\liJmd.e bir k.nt
gi)sim ttan:ll. l'P Bii)'1"ik Kral bmw acult, tJt' altm kaplnmau ambtlku; atlar, kosu:mlar ... al-
tmrlan VP iki /RJli iff> giirrdi.,\lell tJI> a{tmdrm bardakJar, bir muhit>,\ffl!. gi_ysi, m"itiifl.
lmnlant' taklliLr. akla gf'lerek h.er,seyi. lu>psini hm1a vrrdi."
Kukla kl"ah tahta otunmak gbrevini, Buyi1k Kral U$uppiluliuma, oglu Halep Krah Pip .. '>-
sili'ye H'I di. Bu isi silah giiCil ilc yapmak g<rekiyordu, (.iinkii Mitanni Clkesi "nin son krah Ar-
tatama'um oglu, onlarm yolunu Harran'da v< Mit.mmi Devleti"uin ba!jkt'nti Vasukani'de A.s
surlu birlikte g<)/.lliyordu.
H<>ylen bir d()ncmlerin hiiyi"1k devkti Mitanui son buluyordu. Ancak ilcnle
gibi Hnrri-Mitanni l
1
ygarhgt Jlit.itlere ttki yapmaktan geri kalmav<tcakti.
d{)neminde Biiyiik Kralhk'm kuzeybausmda Troiahlar (Troia VJ) ve giiney-
battsmda da muhtemel olarak Ahhiyava hulunuvordu. kaynaklar I Jitit ve Tro-
ia ili!jkileri iiztrinde hi{"bir bilgi vernwnwkte, huna kart Ahhiyava ilc (Ok yakm v< dost{"a
kilerden soz etmektedirler. hiricik kaygtst. knzevde oturan dogulu
lardt; yazth kaynaklardan onlarla yinni }l.l hoyunca .lorunda kakhgnu i)greniyoruz.
IIitit tarihinin en onemli komutam ve en devlet. adann olan I'in
umn siiren idan:si boyunca Biiyuk Kralhk, Babil ve .Misir'la e!j gti(te idi vc o {ag
daki uygarhk dunyasnu bu iJ( dc\k1 payla!:;Iyordu. Hu gii(lii Hitit krahmn tmii o denli bii-
yiikt.ii ki gen( <>kn !vhstr firavunu Tutanchamon'un (M.<). l347-l33R) dul karlSl Ank
lwsenpaam onun ogullanndan hirisi ik <'vknnwk istiyordu. Bilindigi gihi Mtstr sarap
c,:ok kapah i<Li. B<>yk olmakla birlikte, magrur .M1sn hanedanmm bu du.l kralit,tsi, llattn
nm hakimine yaziy<mlu:
'"Kumm iildii., hh oglum da yuk. &>nit, i.st> bircol olflun oldu1,u .v:n oj!ullamulan birini
bmw glitulPr. o benim lwram ". :\n('ak lniyiik kraL bu uyma\':an <'vlcnnw
gini il<' k;usiia<h. Bu n<"denk iJlkcnin biiyiiklerini damma i(in topla<h: "lhi.ti.in .rasan
tun boyunm biiylr bir sey gelmnli" diyen I.::,;uppiluliuma, hfl)iik odan ba.s1 I
!jU huymu ile M1su'a gi)ndenli "Git 1ll' bmw gfTfl'k .\t'hii geth: lJrlki brni aldatnuzk Czft-
len ve duyan krali(:e, Hitit Biiyiik Krah'na bir daha W' <.:ok ic.:tenlikli oldu-
gu etkisini vcnn saurian yollad1: hrni aldatflmklar diyorsun? l.'g:er bi.J" o;lum olsaydt, l1ir
.-vabanClya yazJp .nkmtum a<"tga mtru.r muydum? Sen bmden ku,sku.lantrm:5tm.' Komm aldi.i 1r bir oft
lum da yok. 1/alktan biri ilr mi Snulen baka.sma ym.mad1m. !Jnlin birrok (J/jlun of
dugunu. siryliiyar; birini bmw ver. 0 benim komm olt1cak. lHw.r't idan- cdr,ek. .
Rl
sonunda istegc uydu. Ancak Hitit prensi. gitmcsi ytn
vc gddi. lm arada t.ahtma Ay achm
bir nsurpa\or 1k.ind duasmdan Mrsu'a giden premin orada ()1
di"trii.ldiiiitihni ogreniyoruz. Suppiluliuma hiiyftk hir an ik "oglumu oldiinliiniiz" diye YilZ
maktan w bir yapmad1. son )'lllarda kendisine kral
oglu Il.Amuvanda"ya (M.{J. 134()-.J::\45) Mistrhlardan ()( almasnu si>ykdi. Her IW ka-
dar ll.Mur$ili (M.(). 1345 habasmm bu olaydan dolay1 M1s1r'a salchnhgun ve onu ce-
hildirmekte ise clc. bu sava!j Suriye'deki ya da Fenike'dtki peyk tkv-
ktdklerine olsa genktir.
Bununla hirlikte Suppilulimna MISir"la do8tluk geri kalnuvor-
du. Nitekim Edmatou, yani Amcnophis IV tahta (Ikinca. omt hediye olaJ-ak iki huvuk kilo
kap (rhpon) w daha gtunftlj escrkr
gonderdi. Suppilulimna <l6neminde Hi.tit Btiy'lik <'genwn dunmmna Orta '-h
s1r'da bir mektup da tamkhk etmektedir. S<)z konusu Akk.adra ruek-
tupta. Katna prensi :\k.kiz. krahnt. Fira\-1lll IV. Amenophis'e etnwkte-
dir: "Brn ifrmdimi snt!Tim. Ama $iUli Pnmsi Ailflkama Ilana km'$l ctktt l'l' haJatmw kastelmPk
tsfiym:. Btma (haber<:i) giindmli lit! bana jlmu 'Bmimle Jlatti Krall "na J.fCl'. Ben dl' ona DJii-
rijm de Hatti Krah "na [.!itmem' dedim ".Hi tit Ikvleti. kadar ohm Smiye toprakla-
nm vt> onun Amurru Kralhg1'm. bundan sonnt da dt-gin ve on-
dan sonraki donemlerde d<: elinde
I.Suppiluliuma'ya ail kxalhk miihrfmden kil i"tzerint'
miizc kadar gelmiljtir 29. Runlardan bir en iyi korumnu olam, Fransu:la-
nn Ras yapllklan kazHla d<" (Resim Miihiirdc tavanannanm yani
82
Rtsim 2!J JltJllUJa. Kral SupjJihtliuma')'a (;'\.1.6. 1180 134.5) ait milhur
Rtsim :W lCq;mit. Kral Suppiluliwtltj I JNO 1 "345) t'f fkmli(l"JfJ ail miihur
hnsk1s1 {CI.Sfha,ffn; l paritim III} Sek.2j.
kralla birlikte egemen olan kralkenin de (\Ch bulunuyonlu. Kral vc kralieenin ad1 miihriin
ortasmda hiyeroglilkrk. kcnannda is<" c.:ivi yaz1s1 ile \HUmin ken;u"Inda <,:epe{'t'\"'-
rc civi y;ms il<" (Re'-1bl sal1rlan okuyoruz:
"Giik /(umsmm .V"l'J.tilisi., I Ialit DlkP.st 'ni n kmll, JJiiyiik Kral S'I/JjJiluliu ma 'mn miihrii. Balli! km
lumt knt tavanannanm, !Jiiyiik KraliCf''nin miihrii : Miihn-111 orta olan hiyerog-
lifkr isc En iistteki kau:uh kralhk simgcsi
dir. Sagda g()riilen uzun iic;gen. kral, onnn iistfmdel-.i iki tKn k1vnk hfrvf1k, ikisi birden
biiyiik kral anlamma gelmektedir. Solda htivftk k.ral tam kadm
kralire, onun iistfmdt'ki iki ncn k1vnk biiyiik, ikisi ],irden hiiyf1k krali(c d<"mekt.ir. Sol-
cia alt alta dtHt tavananna kar!;nhgnn vermektedir.
Bunlanlan p1kandan ikinci V(' d(mlflll<"ii i::;aretler "na/n" va d<t okunmak.tadu. Hi-
rind w li(fmcu is<' hentiz bilinmcuwktedirler. Laroche bu mal-ni-ga-
la bi(iminde okunamayaeagJ dflstincesindedir. B<>ylece kansmm
adm1 hcniiz bilmiyoruz demektir. Sagda, alt alta stralanml':l fl( en iistteki Stdat Alp'c
gi)re .'-)uppi, ortadaki have en alttaki ise ma olrnak i'11rrl'. ii<;iinii birclen bi(i
minde okumak miimkiindiir kamsmday1z. Bu takdirde si'Jt. konusu hiyerog-lif (yukandan hi
rind) temiz anlamma gelen ideogram! (kavram resmi) ohnak gerektir. lkrhaldc
J Iattu::ili admda gi)recegimiz gibi, hurada da bir kisaltma oldugunu d(t!)tlll-
nwk olmasa genktir. (:iinkii haw a S('skrini bir kabul tdtrsek ve hu adm haz('ll Sup
piluliurna degil de hi(iminde ya.nl(hJ!nn hatirlarsak hurada. (ivi va.1ISI ile yazil-
<hgmda 7 hecdi nlan Su-up-pi-lu-li-u-ma adunn 3 hecesi mevnlllur: a-ma. B<>ylen .::.
heceli admm hi)croglif ya/.lsUlda IJa-li ..;eklin<le klsahlldl!{I gibi Suppiluliuma
admm da Snpi-a- ma hicimindc ki.,allllnns ohnas1 si)z konusu olabilir (Bogazki)y'dt buhman
Suppiluliuma'ya ailmf1hftr bask1M kin bl...z. Resim 29).
II. Arnuvanda (NI.(). 11H6-1315)
Filistin 'den Hattusa 'ya gc1irilt'n tutsaklann yaydtgl vehadan (>ldii. \'trine
en bi'tyf1k oglu ve kral I.Arnuvanda Ancak o da birkar; ay sonn1. aym hastah-
ga kurhan gitti (M.(>.
II. J 345-1315)
fmparatorlugtm (n krallarmdan biriydi, Karganmla karde!lini, 0 oliinCC ycrinc
onun oglunu; Halpa'ya (llalep'c) ycgcnini kral yaparak Yakmdogu'daki Hitit
giidinii siirdiirdii. Mitanni ve Amurru gibi tampon devletllrle yaptlan anlasmalarla
Hititlerin Mtstr'a kan,'l giirlii durumunu Veba duasmda dilc getirdigi anlatiSI Hi-
en giizel yctZin 6rneklerinden biridir.
Jl.:'\rmmmda'nm arclmdan (M.i">. 13l_:"'>-I:H5) tahta oturdu. Eslerin-
den hirinin adt Tanuhepa (llurrice) idi ve bu hamm d<>neminC' degin tavauanna
olarak III.Hat tu!$ili"nin (M.(>. 127:->-1250) kendi t>yki:tsiinde anlattigma g()re
cl<">rt co<ugu vanh: Mu\'alalli. whir h; Ktzm
ad1 Kannnenhuber<' g<>re hiiyiik bir plastltkla Enna iri olup, Jlurrice idi.
11.\:lursili akmlan. savaslan vc tedbirli idare:-i ile J Iitit tarihinin en C:memli kral-
lanndan biri olclu: ilk ()nee habasmol ddc tttikletini peki-5tirrrwyt koynldu. i".aten hcmen
biitiin iktidar degi!jirnkrinck, f<-dcral ()rgiitltnlt ve bf1yflk kralhklarda oldugu gihi. tmec fir
sat kollayan uydu Ye dC15,man ba1;1kaldtnltlar. hu dunnna cdnek. ilk
(}nee bahasmm. sonra da .\rnuvaucla "nm {,ltunkri ardmdan
anlatmakta tahta nkar okmaz bunlan ()nlemck :-a.t.maktachr. Aucak
h<"r tmcc Ariuua Kentfniu adma bir dinsel t()ren clfiZen
kmc:yi gc:rekli buldu. hahast !juppiluliuma ' mn son Mitanni seferinden heri bu <>dcv
vcriiw <.:c)yknwktt-clir:
"'B<>tt, rtulje.ste, habamm H'1Trdrki ln".i.tiin diismanlm- IJt'nimlR Mwa;>{l
A.1.mk hirbir diismrm iilkrsim karsl (ikmmlan iinrt' Arinna K(nti"nin
Gii1U'.> 1imrtcast ill' il{!ili baymm diiz.rn[,dim ... l't' ona srs!twlim:
( ;ums 'J'rmn.ras1!, b"'nim sohibnn (efcndim). hl"nim wwmu1 .e:d ;r hrni tahkir t!dcn
t!" bmi kihii/( i''' srnin tojJrak!anm lwr fu:wtlla alma/( n>Prrdf!ki {i1kr
lai yok d. 'll> 1\1-imw 'nm 'f(umcrm sii:.iimii dll_\du ve ban a f.lddi. 0 ;;.ai/iflJt hahamm
lahlma Oli111U rtfurma::. (t'Vredeki {/11 rfiiFiiflll ii[fv[,,ri ]() ylfda ynuJim VI' fJnfan _)'f':rt' tur-
dum."
:\:lur:;;ili ilk olarak Ka!jkalara ,..,cfcrler diizenledi; hirinci ve ikinci kralhk y1llannda
(n:dlikk sonmu ik yc daha sonraki onlann otunlugu bu daglik
J Iattu!ja'ya bagh bir lilke durumuna getirdi.
ve Halcp'tc di)ncminde <llanan kardcskri V(' Tdipinu
kralhk cttikleri i(in. bu b<">lge emniyet idmle idi. Hurada 1I ancak D. kralhk y1lmcla
yeni ;Hamalar vapt1 vc Kralhgt'na k.ardcsini, o ()Jim<-c onun oglunu, llalpa'ya ist
yegtni aladt. G(ri kalan sum bmu dc\kt(ikkrini de Hiiyiik Kralhk'a daha stkt
hir bi(imde haglach. I Iilit l>C'vleti'nin uydu kralnklarla emniyC'te almmast en ikri
achrn1, Suriyc gtmeyindeki Amurru Kralligt ik yaptlan l'aglach. B<>ylen d.1ha
piluliuma dtnwminde, Mtstr'a ohm tampon devlet<:iklerin Hatti f'Ikesi ik
olan yeniden peki!jti nli.
Anadolu'nun hau:o.mJ da i)ntmle tle ald1 Y<' lm krallignun 3. \C ,l. pllannda
Bn yi)rt'ler giderek kendi ba:ilanna buyruk olmaya Anadolu'da
ki i\rzm:c1 krah ktndi tilkesinc gcnn I Jitit uyruklamu geri vermck istltniyordu. Bunun uze
rinC' yaullgt "crt bir nwk.tupla Arzava'ya ilan eUi.
'".')ana gidnt uyruhlamm f!.1"1i i.\ledim. Onlan biJIW gt'Ti 1!l''f1lll'din. lJana rorufo mmmultsi
_rflpttn, beni kii{lik gt'irdun. llaJdi sa,'afam{l;lz., lit' (;iik 'Fanmt. hmim tj'm
dim, bhim r/urummmr:.,u
Arzavct'da bu nwkluba kan_;1 yorumlar HaiLn yans1 Hitil kralma uymak. yans1
da koymak istjyordu. Sonmula yarnldJ Ye Arzava onlusu Valma Ktnti'nin e> ya-
kmmdaki Aslaipa (?) bulundugu wnll' Uilit hirlikkrine yenik JJitit kral!
k.ar!fi gdnwyen Ao.;wa bt'ylerini .-\ncak \rz;wa i{ in <ok zar;trlt ol-
du . gauinwtltri snalamakta<hr:
"MttjFStrnin kmlhk tutsoklmw sa:;zsz 15. ;oo kolrm (yani ()2.000 ki-
i1Ji. :lnmfo f/FitfiJStl hryff'rinill S{ll'(f,, biJ/ikfninili l'P lllflfJa .5fll'f1.'>['1fcJriiJIII gtfirt/iliff>Yl i.\P
sa_\darak t.ribi dr(!ildi.
\(nikn Ao;wa krah Ahhhava f'lkesi'nt signtdJ isc de oras1 onu I lititkre tcslim etti.
gtimy w giiuey-<loguda gihi .\nadolu'da da cluruma ol-
du. H<>ylecc d(mcmindcn lwri gu.;knmis olan Hitil Dedtti kendi CC\Tesindc
kurdugu uydu beyliklcrlc hirliktc. o ragdaki dtinyasnu AhsJrhlarla
Ancak Hilillerin lm durumlan. B,HJ :\nadolu ve '-;nriyc (;\lalah. 1'!-!mit)
daki etkilerini w sourad;m :\litanni DeYkti'nin ytrini alacak ohm Assur
D<'deti'uin geli!inwsin<' engel
Siyasal alanda bat.anh olan muL-;uz hir adamch. sevdigi haba.um . mlmdan
agaheyi \'eha. fdkcyi bir daha sanh. Sarayda is<' lavauauna olarak <'gt'
men olan ihey (Suppiluliuma'mn son ('Si) kcndisine zehir Kanst, ach
m hihneclittimi/ ilk (?) esi mnm hiiyibfmdcn. claha e1iyctinden li.Mmsi
lrnin hir (akrnasnulan clohm dili lutuktu. Bu onu uvkusuncla hilc rahats1z cdivordu.
' . .
Bu konuda kcndisi yakmmaktachr:
"lJirrlrn hrwa bozdu. (;;;k 1annst korlumr bir giirltdi 1re brn iirktiim. 0 :..amau
aJ...fz.Hnrla SO<, auddt ,,,. siiz krsiklik Japamk _';IJ./wn dogru (1ktl. }'11/ar weiner bu tW:.
lnimdr dt hntdini duyurma_ya ba,#adt. lJu dil5lnde,1 birindr taurmm t'li bmw deg-
di, o z.aman ln'i.tiinil ilr _yitirdim. Bumw tiu'line bir omkrl.wru
.HI- dif.Zt'flff'lfim."
Hititkrin inancma g-<ln f(laketkr, t.annlmn kugmhgmdan nwtniudc
anlatllgm;l gi>rc Orakel. (;()k Tanw-n 'na kmhan yak1lmasnu huynrmu!5tur. Onun idn bu t<tn-
istek, bihiin ko11ullarma w kurallanna uyularak hi<,; geciknwden ycrim: gctirildi.
tutulmast ve iilkedc \'tbanm g-f>re hahasmm iskdigi hir gti-
nahtan dcilayHhr. Kr:tl hunu birinci '\el>a cluas1 "'nda anlauyor. Huracla bir insanm
ankh bir dille tannlara yakal'll->llll okuyomz.
'''Ey tanrtlm; .\hln Tuthaliya'um diikulen krmmm iirii.ni1 alma/>. ,.\ll(llk Tutlza-
liy<'-.,'1 lm rr...nsnu (f'ktiler. llfllli :rurrbt da lm lwn gi'inalnmn rr...n-
Mill ('t'/di. 0 Jimdi, bntim rU i(in bnt dr [m kt;farrtini aile_!nlr lrir/ik
tr lwrban 111' tml)l volu ilf (id")'t'rt'[!;im. Tannlrmmm giiuW _Yiur rahat olsun. 1-.) lmmlar ba-
na k.ar,5t i-;i olunu:: ... Shin katnma (lkmak. siu Jakarmak isfi:y(Jrum. 1V< olu r bcni din
lry:in. lloti.ihik japmadtm t!t> iJnwlr'1t kusur lu5liili1k yafmnlardrm
kimw lwlnuub; ht1J.\i oldii. Anmk bii)lr olmakla b-hliktl', babamm ifiinahlarz hana da
Jt'l etti[...Yi icin, siu, tmmlam iilkr irh1 vt>hadan dola)t .. Vt.i n mhilti
niz. tJI' hi::.mrlktuum. oldugum icfn bmw ('v.i dU_Yf!Ular 1'1' kalbimdrn bu stknr
llJ1. km"lJn'IZ.. ruJmmdali hu km1wvu altm:r..."
Framnzlann Ras .)amra' da (l'gadt} yapttklan adm1 Sl<'-
atitttn bir mfthtft Bu Bft)ftk Hitit giinftmftze tck kral
miiluitdftr. Ancak hunun da o giinlerck }<tpthrm; bir sahtt mfthftr
(:iinkti bir Bftyiik Knu miihriiniin. ya da :\nadolu olasthgt hiraz
gori1hnektedir. Nitt.kim l"garit Krait ait bir nwtindt adamm "Bftyiik
kraliyC'l llH-thriinii taklit eckrek sahte belgeler vap11klan'' /ikredilmektedir. <.:apt 5 nn olan
stlz konusu saht<' miihriin kenannda. (ivi ya.ah metinde adt w sanlan
okunmakladn. sna:
-uatli i'"lkesi'nin kmh, lJii\'IA.k Kral, Kahraman Muryili'nin muhn'i.", "Supj,iluli
u ma 'nw o.(!lu ". k s1ra: -uaui O!lwsi'nin Km.l.z Bii.1'ih Kral, Kahmman
uma 'nm ottlu."
.\fiihriin orta!>mda ist simetrik bir anna bi<;:irninde hiycroglifkr buhm-
maktachr: kralhk simgesi olan kanath kursu ve emu sagll ... ollu binr sutun gi-
bi hiiyf1k kral Daha <>nee de s()yltrulitd gibi sivri {Kgen kral, iistiindeki iki unt
ktvnk is(' hiiyiik anlamma g-dmektedir. Armanm ortasmdaki hiyeroglif ft( !,lt>kilden
ustte uzunlamasma hir ftrgen ve OJHUl altmdan ctkan dikey kii<_:iik (i.1gi. onun
allmda da hir en alttaki bl('ak hiyeroglif k.t'sin olarak iki dilli mctinlerck
olarak bulnnmaktachr. Geri kalan iki ise L<uoche'un dtcligi gihi }'tl hir
arada mursi ya da yahH7Ca mur veya nm vtrir. lkind oneriy<' g(>r<'
ach burada li olarak okunuyordu, yani admm
Ha li ktsaltilnm .. oldugu gihi.
.. nin iki chizineden nnilnir hask1s1 olup, bunlarm
yansma yakm h6lfnmi kendi mftht"Irlcrinden (Resim 3la.h). l)td.ilcr i'lt' JJattn1ja saraymm
kadmlanyla ortak olarak kullancllgt milhurlerden (Resim 31 c).
011ak U;iuppiluliuma 'nm son kanst Y<' kcndi iivey amusi tavananna ilt
Prenses Vt' Krali(e Tanuhepa'mn acUan w }'t'l' ahnaktachr.
Jlattuvz. 1\mll/ .. \lnr)lli 'y, '.\1.(} U1.?-J )}'>, rzit iii' mil.hiir l;ashu.
JJI . \Jum1i'nin
1
.\1. 6 1282 127''i
1
miihii1 bml.l.\1. ( ;i,}. taurm 1/um ,t Sn ti llh kut.al b,lfala
ru; r"kfiti rzwhamultl. IJo;:,'-a:kiry: Pt'f.t7' \ ulikf Hi! I I 992. lwpah j'P,\IIt.i .
/11..\luHili'niu idn bk:.. 1/ritoith (Jtlm. 7.u rinif!P'II Xrujnnt/.rn
lvlhili\dm 1\tiniJrllit>gd. 22 27 (.\l,:ht :. 4kath mi.i
1
Stuff[[art ]IJ
1
J"J.
8i
Tanuhepa m-hiir ha .. .;;kJ."HHla <Re:-;im 3 k} hiyeroglif t-IStttn dogru.
la ta .. nu. he. pa hecelerind<'n 6t<'ki ,-,( hiycroglifi li ( ortarh1)
\'f' hi'tyf1k hi<;imind<' Ga:-:snlaviya m1-1hi'u haskisHula hiycroglif
lt>ri tlslten a<::agtya ga, sn, Ia, vi se:o;lerini HTmek.ttclirlcr. ()teki ur hiyeroglif yukanda
<lii!tii tli'ert :\lur!ji-Ii uzun vc hl('ak. biiyiik kral (inc<' uztm tl(-gt'n ve iki IKLJ lmnk te-
pdik) anlamma gelmck.t<dir (Resim
M<'tinlerdc olmakla birlik.te Tanuh<'pa, yukanda st>ykdigimiz gihi
li'nin !'1;\i olmak gert'ktir. \ine yuk.anla i!]arct iizcn aym Tanuh<'pa, Mm.atalli dbnc-
minde de t;wanauna, yani hirind kadmc-fendi olarak <'g<'nwn ohnmtur. yukan-
d<! <tcllanm H'rdigimiz cl<">rl (ocugtmun hangi t'ljin<lt:n bihniyoruz. Larod1c }Ukan
da <tdi g<<:cn PnuSts Gas...,nhwiva'mn mtlhrtnH' ait b<tsktntn. :\munu H<yi cs ola
rak verikn Ill .I Iattt1.5ili'nin ktzi G<tssu]aYiya 'nm mf1hnindcu g-cl<ligi kamsmdadu. Ancak Tho
maf-> p,(ran \n i:;atwtli maya g()rt', M>Z mi1hri'm. kanath giuwl> tal'>viriuin
g6slcrdigi stil baknnmdan. 11.:\lm!jili dtmcminde oldugu !:lflplusizdir.

llitit lmparatorlugu'nun en biiyiik. Vl' Po bw;anb krallanndan biriydi. tnsanhk 1arihinin
iki biiyiik devlct arasmdaki en eski olan Kadef:i Meydan .Mubarebesi, onun ornck c;:afu;i-
malan lfititler icin olumlu sonuc;: verdi.
Gbk tannsnun yan a<llann<lan biti il< :\tuvatalli. hahas1 Mnrsili'uiu ikinci
ikiuci oglndur. Yuk.arula au<hgmnz agabcyi I babasmdan <-mce iJl-
d(if!,ll
\iluv<ttalli'uin M.(>. 1300 tahta (lkllgt sualarda, Ana<lolu'nun bausmdct
hJ..lann g:<>:st<-nUgi. ancak. g<"'ll(' krahn duruma k1sa bir sfm <g<'mcn oldugu
maktachr. Vii usa Prensi .:\laksandu ilt' pJnlan anlla$mada hem hauda dunnnun dfmJdigi. h('m
cit' g'f1ne-rdoguda hekknen olaylara yanhmn saglandtgt gtlrtllmekttdir: niukC1 antla!i-
m<tda Alak.samlu'mm btlgderiude oldugu gibi. Hititlerin hir devletlt yapa< ag1
ra da ordt1st1 vc alii arabal;m. ile yardtma kayckdilmcktedir. St,z kollll."ll bCtyt'ik. devlet
kr adlan ile ht'lit1ilnwktedidt'r. :\flslr, Bahil, llanigalhat (Hurri), i\ssur. Viln"a ola&tltkla Troia
l ' lke:-;i olmak. g('nktir. (:iinkti Alaxau<lH ad1 Honwros tfsand('lindt'ki Priamos'uu oglu Akks-
andros adm<t (Ok gibi. her ikisinin de dimem M.(). 1300 vtllanna rastlamak.-
tachr.
i\laksandtL ik tmg6tiilt>n M1s1r sorunu gen:ekten ()nemli idi. Mtstr Fi-
r;wumt I.Sethos (M.O. 1 i-I K.ad('!? 'e degin akmlar f:tkat hu sald1
mI, Karganus \'(' J Ialtp peyk d<'vlctdkl('rince imknmisti. N(' var ki II.Ramses'in M.<\ 1290 s1
1-al<mncla tahta pkmas1 ile \llstr bir Suriye politik<N dl' alnm,itl. Stwi liravunHn din
dfmn1 kralhk v1hnda. Byh]os'un gtint'vin<le Nahr d -Kdb !}dninde, \hstrhlar J....avalara bir
, r ,
utku (zafcr) amt1 oydunnnij]anh. Kap1 hi(imindeki w yaztth hu amt Ramsts'in Smiye
\v.t'\in<k hak. iddia tttiginin hil" .;imgtsi idi. Mu'Vatalli. Ranlj:.<'l'.ll' <\en (mrc daYr<mm<\k w mnm
daha lx->lgtlert- (mlemt"k i!>.tiyordu. Mtslr'la ohm ;\murru
nin Hititknlen kopup :\.1Jsnhlara haglanmas., iiravunun dkili olmaya g(>s(<'liyonln.
Amurrulular Hattu!ia 'ya "Hugiiue kadar sacltk hizmttkfmhk ama artJk degiliz" diyorlarch.
Bat1 hc>lgt'leri giiYC'nlik altma ahndJktiUJ soura Muvatalli'nin k ve konuL1.nla mxu1a-
<hgi politikay1. oykiisii.ndcn <")grenivonu .. Dil.uya tarihinin hugiine de-
gin hi1iiH'!1 en cski otohiyogratisi ohm bu kendi h<wanlanm anlatmak
Ancak ()znd olrnak]a birliktt hn ya:/lh belge. Muvat.alli di'>nemi Clle
line (Ok (mcmli hilgiler ortaya koymaktadtr. Bu ned<nlc Muvatalli n di'm<mle
rini hu }<lnh kaynagm J$tk ahm<la in( d''Y<'<ep;iz.
V<' Mislrhlar birhiri1ulen ()nemli iki sontll Ka!,!galar si-.rekli
sa1dJrt \':.tptyor H' klsintisiz olarak onlara sanmmak zorunda ka1tyordu. Bu-
nun yanmda I.Suppiluliuma dont'min(ktJ beli kesin olarak Hititkrin dinde
olan Suriye'yi de yukanda anlatttg"unu huhnmyorlardt. Her iki
t('hlikeyi hirden kannlamak ger('kiyordu. Bunun kin .\luvalalli lahta ge(cr gennez. h1rsh
<Hriide Y<'lcnekli olan Hattu:.;ili'yi ordunun hcvi", Mhiiyiik :\.kr:;<'diM, yani sa-
ray koruyucu hirligi komutant ,.<. 'Yukan l'lke Mnin kuzeydeki hii
yttk bi>lg('nin genel olarak atach. bu g(->revkrde daha gt-tdinft vc di
ravt"'Lini g<>stenli. Hir aral1k kcJldisin<lfn onn .&tga ("lk.(:si'nde vali olan sdefinin yapt1g1
(}(-dikodular Iw<leniylt- :\.lmatalli, sorguya (ektirdi ise de, onu i1an <:tti. Ve
ordu birlik.leri i]e arahalanm omm emriue verdi. Hattu1_iili bdki dt SH(-
Iu icli, ancak Muvatal1i affctmeuhl yararh nldugunn hikn bir ki!jiydi, nitekirn Ilatl
ga !>.OJ ummu ('11 iyi bi(imde volunu Kendi dc\imi ile ilk
agab<"yinin az savt<laki hir1ikkr ve arabalan ile dfismam llah-
Kenti p.nmda venilgiye A.ucak oldugu gibi. ihk
ki dirav<'lli id<u< \'t' dostluk1ar kunnakta g()stcrdigi da ohnasuu biliyonlu
hkz.). ,:\;it(' kim E. von Schuler omm kendisine bagh olan1ara toprak bu-
saptamakta<hr. hie olmazsa <'B (nwmli Ka'!iga heylerini kcndi-
sine haghronlu.
l\thstr'a Kan:;t Haz1rhgi
Ilattnili'nin ha!Sanh politika1>nll g(mnckk birliktc. Muvatalli. !VIJt.Jr sonn1u i]e g-l't-
wn1ik i(indc i(in. bask<'nti ahp Adana hi'lge,.;i11<kki ken
tine ak.lan!l. art1k ohmtktan (iinkl't :\:Iuvatalli tann heykdkrini d<
gotil.nm-t1jtl-t. Zaten kesin ohuak
nga11 ()yle an1<l!:ilhyor ki Mnvatalli. kardcsi ragmtn
kenclisi MtMr ik 'yt de korkuyordu. Bu ne-
denle Ka{lgalann eli.J.w tann }wykellerinin ahmp kin on-
l<m da beralwrinde gotiinlf1. SdC.n pkmadan 6rw<' dt B{llgesi'nin Hatti
l ' lkesi mnrlan hoyundaki iki i)ncmli mf'rkczini ik
llattusili ' ye vererek 01111 krah i1an <'fti ve ht>ylere karde:}ini daha da yiiceltti. Hat-
iM Muvata11i'niu bir yiikS(k nwmur olan \T kii(iiJ...ken hastahgmda
iyi eden biiyiik yaZin Mitannamuva'y.l ki .Mnvatalli k.ardel}i
lars1 hem ve c6mert hem de hesaph idi. Bu tedhirler yararh oldu. Hattu::;ili
ga tehlikesini <'mltdikten Kade::; sef(rine Ka;;gah birlikkr \ '<' sava:;; arahalanyla kaula-
rak ap;ab<vitw aynca hfyiik yarcltmda buhmdu. Einar von Schukr'in dedigi gibi
Ji'nin Kadel) Sav<tJ>I'na Kal)gah birlikkr dogrm.hu: (:fmkli :\hMr gcn;<'kten
komutasmcla birliklf'rin ya:t.maktadnlar.
olmas1 rok ycrindc bir tutumdu bcsl><Ui. Bc>ylece
I .uvi Btlgesi de altm.a ahnnu!,?. aynca huy(ik (aha ic;in hir ort.ak hnlnnu-
yordu. Adt Lmice olclug"n i(iJJ Einar von Sdmler' in dccligi gihi kendisini Lmilen yakm da go
rebilinli. Daha dogrmu kanmuz.c-a adtmn Luvice ohnast MuvataJJi'ye ha1:1 kolayhkl.tr da 1><-J.ghyor
du. hu Luvi y6resindeki yeti m yaztk ki bilimnemekteclic Ancak hn kcntin sava!$
bi>lgesi olcm Smiye 'ye Ut.ak olmamas1 gerekir. M mat alii 'nin Adan<1'nm kuzeyindc Sirkdf de
lrmagt hir fvcrine olm1 kabartma taS\iri, bdki de
ha:jkomut.anhk karargfthmm huraya yakm bir yenk olduguna etmcktedir.
sma1j II.Ramses'in be::;ind kralhk yarti M.(\ 12R6 tarihinck yapilch. llitit
kaynaklan hakkmda hi{'bir bilgi vcrnwmtktc>dirkr. Buna (Ok iyi
olan Ramasseum. Karnak. Luxor n Abydo.., gibi tapmaklannm duvarhtnnda hn
yaz1 w resimlerle aynntlh hir bicimde anlat1hnaktad1r. Bu tal'ihin o giine degin
en hl'tyiik silahh (aW:>ma,;t, hir haknna dtmeminin dtinya idi.
l'('dercttifbir d(vlt.t hi(iminde ohm Hi tit Biiyftk Kralltgl kenclisine
larla bagh b(ttCm kralhklann vtlwyliklelin bu sava!).a ka11lmalanm {ri:rcekten
\[lSlr yazilt kaynaklan kendile1ine ynkan saal yelkovamnm w akrebi-
nin d()nchigil bkimde. sagdan sola olmak iu<n ile anmaklachr:
J/ATJ1, S"AHRINA tlluni BC>lg<'si'nd<), ,1R.ZAl:4. (Antalya B()lgtsi'nck), Pl/JJS,t (Orta
Anadolu' cla 'mn giincybatismda), lhlR/):F\.0/ (Hati Anadolu da), JHSA (Lydia BcA
gesi'nde). (Bali Anadolu'da), JJ'Kl1 (GiilHvhau Anadolu'cla), r/T.FSJ (Kuzevha-
J
11 Anadolu'da), .1R..HAXSA (Sakarya'nm KlS(d Anadolu'da), Klzzr-
\:HX.\ (Adana Bc>lge!'i 'nde). KAD/ (Kizzuvalna 'mn t""ski adt?), 1.\ilRGA.\1/S (Bugiinkii Tiirki-
yc-.Smiye smmnda), ll.MP\ (llalep B6lg<si'nde), ,\il7Lt58A. {Harnat lloms'un clogu bi>lge-
sinde), (Homs'un gtineydogu hc>Jgesinde), l.'GARfl' (-Ras!jamra: l.auakya Bi'.lge-
si'nde). MUSAN;\IA hir kralhk) n hilinm<'yen iki iilke daha KABSl ik
90
An<'.lk Hitillerin biiyf1k bu 21 {llkdik.lisleyle tam ohuak \Ttem<:-
<"'>mcgill 10 hin ern i()O <uabasJ ik Mnvalalli':T kat1lnus ohm (Do-
gu :\naclolu B6lgesi'ndc) bu list eye tklt>nmdidir. B<")ylt'ce Ilatti Buyiik Kralligimn l\!hs1r a
hin;ok (miilldiklc) hirliktt oldugunu iigrt'niyoruz. klerinde
la1 gihi Hititlcrin gekneks:d ve :\murru Yc: gibi \.1IsJr'la smm olan iilkdc-
!"in de k.a(l)malarmm olma!'OI, Muvat<tlli'nin ne denli hiiyiik bir diplomatik
beceriye sahip oldugunu aoga vurmakt.ichr.
Meydan Savas.
I 0-15 plltk hir pmlmayla :\1.<\ 1285 'tt (.Ok
ilgi <;ckici <>ykusii k1saca MlsJrlllar Amun, Reh. Ptah w Seth acllanm ve lm
arka arkaya giden ciort tiirnenle !\il lJlk<si'nclcu yola v<: kuzeyc dogru y<mddi.
ordusu 20.000 olarak tahmi n t'diln:('kttdir. I I.Ramscs ( M.(). 1290 1221) <wl km u
vucu hirlikle!"i ile hirliktc- Annm ti'uneniuin g-idiyordu. Bugiinkii Rihlah mevkiinde
(.Asi) Irrnag:'m gconedcn Hitit ordwmnrlan karttklanm si')yltyfn ama olan iki
bctkvi geldi ve Misirh1aT<'. kat!l<h. Bunlar Hiti: orclusunun Halep'te, yani (ok u;rakta oldugu
m1 Ancak. gcr(-ckte, Muvatalli :>,?) hin asker n arabas1 ile yaki
nmrla Hotwiuu gi1ne\batlSI1Hia pusucla lwkliyorclu. Bundan halwrsi7 obn Ramses, Orontes
lrmag1'm V<' ()zd korunma hirligi ile birlikte ovacla Kade:jin knzeyhatisma
vanh w orada karargalm11 kunnak iizerc dunlu. Hu srracht :\umn ti"mwni in gii.wyin
dek.i ovacla ihrliyor, R< tiimcni cle Orontes Irma!!/111 g<<:meyt Ccri kal;m Ptah
\T Seth 11-unenleri ise daha g\meyclc, <Ul<'.tk olduk(.t uzakl;uda arch sua gdiyoda!{h. Ramses.
ek idn tiimenltrin gdmdcrini Tam bu suacla lwm<:u
ilk sulanucla y,1kmlanuda iki } Iiti t casmu de g<:titildi. da-
yak aillchgmda I )it it kralmm, hemen hir onlu ile heklcdi-
gini a<;:1ga vmduhu. Ram.o;cs derhal v<zilini \T diger bir }vakn: adamnu hh at arabas1 il<: gfme-
Y<' gi)mkrdi w: tiinwnlerin luzla Ancak. bu aracla Hititlt:r hii.viik bir
Iuzla, hir pidmrn saldms1 hiriminclc f!.titwyc yi>udcJ <'k y<-H halinck ohm Ik tiimc:nine
ha!'ikm yaptJiar. bol'gtma ugndll:.u \'<' tira\'umm hulunclugu y<)nt doitnt
Gafi.l ;n:lan<m hlar asker!eri hi(hir h:.tlwri olmayan w halin
de huluna Re tfuncninin ortastna &tl<hnl!l.u. ordusu ve ko!julu hirlikkri m yapa
caklannt diyc yaktnmaktachrbr. Bu Hitit saldmsmda gfmeydtk.i Re tftmeni il<'
ktl/epleki Annm tiimcni tdildilei: Hititlerin vunKu hftyiiktft: ara
bahu nun <;ok.tu vc Mtsu tapmaklanncttki gi)rii.ldiigii gibi her ath ar..tbada fty
yer ahyordu 75). i:>t hir arahada .mcak iki hulunuyonlu. B<>ykn
iki Hitit ::-ava!inl'ma bir mnmd.t idi. Biraz <)nn zikndilen
bntak.lannd.m g<)re, Hititlerin haber alma w orgiitkri gii
1d kurulu, pl(hnm saldmst ve baskm -5eklindeki rakrikkri de ustahkh icli. Muvat:tl-
li'nin isahctli plant w mahar(>tli operasyonu gt'nkli sonun.1 w1mcdi. (Xink\i iki Mu;tr \(im\.'
nini llitit askerkri sava-5m bittigini sandtklan s1rada giincyden ht:da yeti$Cn
(ok iyi bir .Mtstr birlig:inin anstzm saldmsma ugradtlar. Bazt :\ltl)ll' tarih(ikri hu
dururnun, Hititlerin yapmalan somlfu 0r1aya Oy-
sa.Josef Sturm, :\.ftsn yaztll kaynak.lannda Hititkrin yagma olduklanm anlaran hjcbir
s()zitn hulunmadtgmt
her iki taraf i(in bir fdakt! oldn. 1-kr ne kadar sf>l konusu t.-1pmak1anndaki
yaLilanla ve resirnlerde firavuu ordusuuun bahsedilnwktcTse de sonu<;
bitmi::; vt bu dunumhm MuvataBi kannch Ci1nk.i1 saval}t.an :-;onra Ramse:c. geri (ekil-
mi-5, Hi tiller )am 'a degin daye:uum-5 V<' hu hillg('yi talan et MtSirhlann ohm
.-\mu.rru Lkvleti yeni(.kn Hititkrin peyki halin<' sadakatkn antlan Aumrrn Krah
Hent('ljina yerimlen v< Hatti t:lkesi'ne nwmk olarak Hundan sonra Su-
rire 'de arttk Mtsrrldardan wz Bu hiiytik daha sonra
yirmi bil'ind kl-alltk. ;1hnda M.(). ytlptlacakltr.
komutan vc tedbir1i devlet adanu .MuvataUi, kendi w yapuklan l"izerine hk
bir yaz.th beige lnrakntadt. Yukanda anlatikhP;t gibi HaUu<jili'nin ontt,
iyi kalpli. kusurlanm sc:..-en bir inscm olarak. .
.Kardef?inin onmlarrna w diizcnledne SC'\"gi ile kbrii
92
Mm<tta11i'niu Sirkdi'de Ceyhan Irmaftt krytsmdaki hir kayahkta g(->runen kahm1ma:o;m1
yuk.anda 1\u amtsal kahartma (Resim 71) hir Hitit kr.llnu canlan<hran il-
kidir. Ancak Muvat.alli burada bir portre halinck, yani <>zel ph (izgilcri ile Hitit sana-
tmm biiyiik kral tipine uygun kinde Lasvir Hftp-tk kl<tl sag clinde hir mtz-
rak, dinde ise kralhk simgderindcn biri olan ve denilen tKU kt\Ttk hir
baston lutmakt.adJr. f:stfmck u11m bir manto. da daha kral tasvirkrinde gtlr-
diigiimiiz. gihi bir tak.k.e huhmmaktachr. emwsi ve omuzlan hizasmda .Hi tit hiyEroglif
ltri ile ii.zere Kl<1ll'vhmttalli anlamma gden yer almakta-
chr. miihftr aym tasvir ('dilmilir. Ancak miihiir
cla gt>k tannsmm koltugumm altmda. yani t.annmn kontpKulugunda gt>riilmek-
tedir (Resim :tl). Hn miihiir dvi y;v.th metiu hftyt-tk kopuk
ohnakla birlikte. dele bt)lfnnkdn ilc V<' i(
ki metnin bfttfmii "Buyfk Kral oglu, bftyftk kral, Kahr<tman Muvalal-
li"nin rnlihrli. lannt.mm, Hdlipi gbk. lannsmm ve koruyucu tann
desi"". 'Emn tawiri, sol dinin t-tlltiinde hiyeroglifyawn ilt, bii};ik anlarnma iki ucu
kl\nk ortada fnlma tannstm '"W" bidmi pldmm ahta da Sedal Alp'in g<>k ola
rak okudugu hilal bidmli i'::lanl gi)r(ilmcktedir. Her ii.<; hiyero'(lif hir arada hiiyiik f1r1l
na anlamma gdnwktedir. Tann tasvirinin elinin alundaki hiycroglifkr ise, iistte
hir kralhk olan kanath g6k lannst anlamma gden "\V" bi-
}1lchrnn ve tt( deJa yindcnmi$ bulunan bftp-tk kral
oln&maktachr. Bn hiverogliller hovlcce gt->k tanns1 \W kral simgderini }imlemektcdir-
lcr. Yinelcmenin nedeni belki de bo$luk btrakmamak istep,inden gclmektedir. Tan-
n ile kral g<')rUlen i$ar<tkri de degerlenclirchiliriz: En i'tst1c
solda lniv(tk kral sagda hoga yani ya da ''muva" olarak Bt>ylen:
bu iki 'Buv(tk Kral \1uva" yani "Bl'tyiik Kral :\Iuvatalli" anlamma gdmekl<dir. On
larm allmda hiyeroglifkr de Muvatalli a<lnu vennektedir: ki: 1ki dft hm
den olusan d<1rt rizgicigi Suppiluliuma hiyeroglifincle gormustitk. ycrine g<>re ya da
"mt'' seslendirilen lm burada "mu" okundu!1tmu o;()yleyehiliriz. Onun altm-
claki d hirimli sesini, alttaki ht(ak rcsmi is< Kral gtmiitgiimiiz
"li" sesini vermckttdir. tlk hecesi "ma", ya cla "mu", diger bir lwcesi "ta" ve son hccesi
cle "li .. okunan hu kralm \hwatalli ortaya (I kmak.t.adu. Civi yazth metinlenk MuYa-
talli hazen yani \lutalli olarak yanlchgma g6n, lmradaki "mu". "ta" ve "li"
kri kraltn admt ckmck.tir. hiyerop;lilli metnimk. \-luv<\\alli admm
hiri hl'tyl'tk kral Y<" 6tckisi iu; hece ile ohnak ii.zere iki kez yindenme"i
til'. f'sucki iki isarcl, bftyiik kral simgcsi v< iikiiz ba!JI eski hir hiveroglif vansi tiiriidiir.
Birrok kirpsc onu hiliyordu. Bir biiyiik kral "nnmt" sesini vcrcn <)kitz gi)ren
kirmc, konusu ohm biiyiik k.rahn Muvatalli oldugunu anlrvordu; 11pk1 Tuthaliya'nm hir
dag tamtst ve "tu" ism<"li ik anlahlma'.'J gihi hkz.). :\lttaki fl( henli hirimi ise
93
daha yeni w daha ileri hir hiyeroglif pztstchr; mm daha aydm ohm hiliyordu. Boyle
ce admm lwm cski, hem de yeni tip hiytroglifkrk yazllma.n ilt> mfthrl'in kime ait
oldugunu daha (<>k kimMye anlatmak aman \ukanda s{,zimft <;_ttigi.mi.t Sirke-
li'deki kral kahartnmsmda da ach, aym hhen>gifkrle ve mfdlftr h<L"ho;m-
daki gibi iki kez yaztlrms bulunmaktadJr.
IlL Murili (M.(>. 12H2-l 275)
II I. Hall Amurru Krah ile y-c.1ptiA'I antla!lmasmm u()liimiinde: "Bftyu k
Kral t>hinc<-. hen J la1tu!li1i, babamm tahtma der. <hkiJst-mde lx">Vk hir s6z vok-
. ' .
tur, V<' bir nwtindtn :mladtgnmza gtm agahe)inin me:,nt hir oglu olmadtgi
ic;in hir -escrtn"dan, yani harcmcleki bir kadmdan dfmyaya gden Hatti f:lke
si'nin gtrirmi&tir. Bu st>zlerckn ve tutumlardan belli oluyor ki II<Htusili ilk yxllarda l'r-
hir tf1r va.o;iligini yapmak idi. Bdki de l'rhi-Tt'!lliP j)k tahta
hcnii.z kralhk ccleeek degildi ya da gtngi ycgcninin kan!ltynr-
du. Zaten ajtaheyinin son ytllannda, Kt.Hlt>!l sonunda. kendi ha!}ma huy-
ruk bir onun talllmclan indirdigi Amurru Iknt('!lina'n vanma i'l:td
I
bir konunaktan ,<.:orummu gCtzcl hir hi(imde olrna-
SI ve hftyi'tk yetenekleri, onu boyle bir g()tiu1'tyordu. \Juvatalli kendisi yetenckli w
gti(lfl, aynea ak.Jlh V(' oki'dii i(,'in ile g'C(illlll('lllll yolunu Aneak
toy v< hdki d< yetcncksu ohm hir duygusu il< k.'lrst yanhl? bir
yol tuttu ve fizcre ikisi arastnda gizli hir ancak sonuu-
da l ycnik
Bir yanh kaynaktan g<>re tann lwykdlerini ge-
d getirterck yeniden yapll. Ancak lii.Hattuili kral yaptl-
gmt anlat1rken, bunu yaptlgxm s<">yl(r. Bc>ylece MuvJ.talli'nin i>lfi-
mii. ile bJrakJI<hgl hdirmektcdir. (Xmkti bir hohik i>nemli Ka!iga merkezkri ik
dostluk yiizfmdcn olarak tutmayJ yararh olmahdtr. 0.
ya:tlll tlykl'tSt-mdt tutum ilt daha (ok eski.gelerwge bagh oldugu izlenimini uyan
chnnaktadu. Nitekim LarodH"'un dedigi gibi kra.l olunra adnn almas1 da hunu
vurmaktadtr. Ya$am <">ykftsfmdc habasnnn (:ocuklanm sayarken, kcndisini kralhk. a<h
ile anar: oysa onun cla dlwtte clig<r Bftyiik Kralhk Cag1 hftHnndarlan gihi bir prcnslik <Hh
adun ahnas1 gerc-<ktcn tizd bir an]am olmahchr. 0, l.uvice ad
yan ve Kt.ule!} SavaM'mn hazirhklarnu Luvi yapan kar-
ve Kussara'nm gektwgine uygun bidmdt. KtZihrmak yay1 kinde kalmayt daha
dogru huluvordu.
y<"niden aktanlmasi t.ahta acll ik okanl'rhi-Tc::!up'a da
idi; kendisi kal'kl.ydJ, amrasmm dad atmasmdan korkulurclu.
bah<N gibi giiv<'n verici w gcmiU alln bir tutum
k<'rulisini bunu.n tersi bir kapttnh. A<lnn achm amcasunn <'gt'men1ik alamm suur-
Jach, yttkilcJini klsrtlach. llk tmce onunl ve NC'rik hl-tt.fm tnpraklanm dinden
alch. Sonra onu bu iki kenttcn de voksunlnrakmak tukendi. Hat-
kendi yat'am i'1ykfisfmde "h<'nilll iskfm cttim kenli b<'nden alch ve beni kiiriUt-
tfi: ben agal)('yimt olan dolap ona hi('bir kotiilftkle huhnnnadrm. Ona yedi p1 ho-
yunca ep;dim ama o kcndi taunlanmn vc insaularm s()zlerine uyarak h<nim
cannua gi)z clikiyordu" ckdikten sonra ekliyorclu k ... I't' i w Nerik 'i dr
almra artzk rma u;rmadtm vr ondan a_l'nldun
lklli oluyor ki 111.1\huili'nin Hattw;a'daki tutumu V(' ha1janh
\'iiukii "Hatti (lk<'si ' nin hiiyiikleri'' d<' Aralanndaki tn
sonmHl.t silahh ratrsmapt bmw clilt getirmektc vt ytage-
ninin an sonunu anlatmaktadtr:
..... Bu tf,. Ta nn krulm /,'<tm'm ln1Jiik yardtmmz giirdii m. 'Jesup 'u.1t /lrrlta np;i
hir .'ifllW krt(lna.mu iin{t>di, onu Smnulw &nti 'nde, lwfJOtta bir domuz ;.;ribi
tmh"
Bir ha.-;ka tahlelle ise herhalde daha tatlt bir deyimk, "af!a taktln.n hirbahk Kfbi"dtnwkte-
clir. I lattw;ili planlanm ('ol i)i ''IJiiJii.k hahalarmun o/an IJilr IJP11i
dt'sieklnliln; bltliin llrzltu$a da bmim arkrunda idi. "B<>ykcc dii!;illl<Ul amcasma ycuil dfus-
tfi. <">ylt' oldu ki k.cndi adcnnlan III.:\fursili'nin llattu()ili'yt vennt)i ()nerdikr. Ancak
hnnn onaylamach. vasam i'1yktisunck l 'rhi-Tesnp'u tut.sak w onu
gfmtit>nligini anlatrnaktathr. Oy!>a arasm<lan anhyoruz k.i kat;mtlj
vt srgnmn:st.u. Nil ik ut.un oldu, ancak onun geri getirilmesi .!'aJ!;la-
nanwdt.
Amn1 ile yeJten. hir haknna da bir h()lg-< ilf hft\1tk bal ;u-asmdaki bu savalj ve
kaldtran prcnsin, tann k.adm btar aclma Iahti zorla elt ankl1 oldugu kaclar sonur-
lan vf kt>tii tmwk ohna.;r yc)niinden. llitit Hiiyiik g-ekcq};ini bii.yiik ()1(iidt etki-
lemi!ltir. Bunun i:tyliisiinii anlatacagrz.
1Iattnl1i1i yejtenint duydup;u hmn kral olcluktan soma da Kendi c>ykii-
hep l diyc s()/. etuwsi, onun kralhk aclnu hi( anmamasr dikkati
Oysa l tahta gerer ge(llH'/ Mnrllili adJill althp;uu hulu-
nan m\l.hi'n' ha!o;ktlanndan ogn:nmi* bulmmyonv .. dt hir hall.k.Ilu-
nm hiy<'roglif yazmnda. kanalll simgesiniu altmcla ve saAh sollu hirer bf1yf1k kral i!;i<t-
nlinin ortasmcla, yukandan uzmKa hir fi(gen. ko(iik bir dikty (izgi Vt' hir ht(ak res-
mi \ukanda bu ii(' hiyeroglilin :'vlur.!;iili cliye (:ivi yat.rh
nwtnin thij bthuk tli(iide kopuk olmakla birliktc, buhman dig<'r IJ. nH-thiir
baskrlanyla onu biitt"mknwk dele tclilmistir.
"Bii}ttk Kwl, Jlatti (/krsi 'niu Kmh, Kahmman oglu, flalf.i Dll(e.\'i 'nin krall,
. .
Kalmmwn oRlu, llatti O!kt'si'nin kmh, Kahraman $UPP/Ll-'Ul!;.\L1'mn ol{lu
nurt otflunun Bii_liik kralllrtlti kmlz Majr.\IR, l.abarrta Peter Ne-
ve bir haskt ya}'1nlannl;itir.
Krallar listt:-:int bkz.) hak1hrsa hu Mur.,ili'nin III.Haltu';lili'nin yegeni l ' rhi-TC'-
oldugu anla.o:tlacakur. Dt-mek oluyor ki Hojta/kt)y'cle bu mfthfn hask.1lan ol-
sa icli kralhk admm oldugunu hi<; Boykce bu kii-
l..'ftk buluntular karanhk. k.alan hir noktaya seq>mtkt<' ve tarihi ay<hnlatmakt.a<hr. Yukan-
da da soylcdigimiz gibi hir hareminddi kadn1lar
d<m birinin dl'myaya ogJuydu. Bununla birlikte Telipinu yasasma MuvatalJi'nin
hirind kadmmdan oglu olmadtg i(in yasaya uygun hir hidm<k tahta
Ancak ya cla revresi c>yk dedikodu yapmll} olmaltchrlar ki, l"rhi-Tt!;iup kral ohmca
'-Ulalenin llH'!il'll varisi oldugunu gc>z ()nfme kovmak kin, huyukbabasmm adn11 ald1. Nittkim
yukancla aynntih olarak nnihur baskiianuda,
yalmz de-
desini de-gil, dedesinin dedtsini hiJc anrnak.ta, bi>ylen ki)tii si)ylentilcrc vcmwyc vc
gc>z onii1w koymaya <:aht'maktachr. kotfi davrmll&l ise
()Jdiikten ve kendisi bir biiviik kraJ olclnktan sollT'a hik, V<V.dJc'I'J ()zvat'alll ()v
n .- n " ,
kf1sfmck onu kral ach ilc d{ogil, hilindi olarak pren!'lik adt ik anmasi, hmcnm y<'
Lerincc vurmaktachr.
111. (M.<). 127r>-1250)
Agabeyj Muvatalli doneminde Mescdi, yani ordunun beyi olarak imparator-
luga hagh kdma gi)steren II.Rarnses ile geciken Muahe-
desi'ni yaparak insanbk tarihinin iki si1per dt"vleti arclsmdaki ilk gcr-

Ancak rahip olarak Ill .I hi r H urrili rahibin km olcm PuduhC'pa ile
hirliktt' <iini siyasete akt cdcrek IJurri inanom soktular ve b(",ylen Hi tit kimligi-
ni yaralacblar. Onlardan {nlCcki hallar ve krali{dcr. idardciindeki .\nadolu'cla din-
leri savgt ve ik kar::nlachklan gibi. k<'IHli i'>t- inam:lanna, IJatti ki)kenli Hitit dinine
de hagh idikr. f'lk.C'l<'rine ytni bir din akmunm ginnesi v< omm siyasete a let edilmc-
si, imparatorlugun (<'lziilme nt>clenlerinden biri oldu.
yt-gt'ni Lalumdan indirip yasa birYolJa Hititlkvkti'nin ba-
olmakla heraher, Hattu::;a siilalC'sinin en gi't(Jii ve biiyCtk kralhmncl;m biri oldu.
Kendi y;udtgi <>yki'tsiiniin ilk. evnlerini yukanda \cfuvaLalli vc bi)liimlerinde
Muvatalli d<)rwminclc' (mcC'leri gend vali. sonralan I lakpis Krall rutheleriyle Ka!T"
ga f
1
1k.csi'ni bir tehlike olrnak.L.au (Ikanp onnn en {mc-mli bc>lgeleiini I ya hagladigi-
lll, l'tstdik Kadco;; llititJerin y;mmcla katllmalanm
f)6
tik. :.\:Iun;;ili Ill d{>Ileminde isc ycgeni ik olan vc onu tahttan inclirmcsini, yhw
kendi i>ykliSUtHkn yararlanarak ;m]atmt!itlk. Uu b{>himcle de hir vandcm kendi
anlatttklanna gi)n:. 6tcki :-andan }'"<lZlh k;tynaklann lSlgmda. kralhgt surc:sinr<'
dile gctirnwy< c;ahsacagtt.
\1tkandaki bt>ltmllerde lwlirttigimiz gihi biitiin hoyunca, dini politika-
va alet V<' hasanlanm biiyiik <'>l(iide din (e\Tekrinin pnhmt ilc Bu tutumu-
nun nedeni belki de kiidikken hasta oldugu w ie y;uamaz ile rahip olarak
olma .. 'lmda icli.
1 Iattu!}ili !J()yle anlat1yor:
Bahmnm z.amanmda kfi('i)k bir comkhm ai!Jr !Jir Babam bmi uiiyii.h yaz.2
r:z" .::\lidmmmnm}{l :ya r.trrli t 'r o bcni ttli". Bir tabktte ise aym olayt I ann k.adm
ha Kenti'nin baglamaktadu: Ckada, hir aran ile babast "Jlattu-
}ili'nin ytllrm ktwdu; (JI!U harw vn; u bmim rahihim ol\un, a utman anlattr w
1an si>}"kr: -\r lstm; bnzim .mhibem, bn1i tullu vr barw olflu. dan sonr.1 htr is-
le. her ba.}anda ve her entrika y.-t da komploda 4wr'm yardmmu gi)liir, her amacma
onun {liicii ile ulaJ?n. bir vapmak gerekirSf" 1Uvfursili, yaui hiiyiikhahast. i(-
lcnlikk dimhmh. ise dini pol it ikaya yapau bir ytmctici idi. Kade!j ndan
sonra kencline t'!? Puduhcpa da l.ava:rantias Ktnti'ndeki rahihi P<Htipsarri'nin
klZl idi V<' o da, tann kadm rahib<' olarak hiznwt ediyordu. Ilattuili. Purlulwpa kin -/Ji1
Tann 'nm
inj buyru(l:u onu aldtm "demektedir. Prensligi s1rac;mda I I at

kinde bulumm w daha Hatti (:agt'ndan beri hftyftk bir diusd m<rkez olan
Nerik ck idi. l>iHik ile ,\talatya .1rasmda Fnat'a yakm hir yenk hulundu)1;u sam-
Ian )amnha Kcnti'nin l":>lan'm daha <,"c><uklugunda k<'lHlisine koruyufU tann Nitt-
kim hi rat. g(nccegimil. kralh k mi"lhriind( ... J.rin na Kettti ' rtdr-
ki Gii IU'-S 'J(mrm m;i, .Nnik Kmti'ndeki (;iik '/(un-Mt 'nm lit' Samuha Kenti'ndtki /star'm gihdesi'' olarak
anar. yolu ile Ki7zuvatna'daki I.ava:zantia Kentj'uin htan ik iliski kunnast eta siyasa] hir ya-
tmmdl. Bi)ylece dinsd (evrd<tin insanlanna bu I Iattuili politik gftcl"mii pt
kistiriyonlu.
:\llstr vc Hilit kral aiklcrinin ya.t.Ism<llan konusunda bkz. Elmar Fdd, Die agn>tisch-het-
hitische Korrcspondcnt aus Boghazki)i in bahvlonisclwr und hethitischer Spracht> I, ll.
1991. Ahhandlungcn ckr Rheinisd1e WestHtlischcn Akademie der \\'issenschaftcn.
k.avnalJanhm ()yle anla!itbvor ki .wrla tahtta huzursuzluk dmu-
.I J
yordu. Bu duygunuu etkisi altmda I.IIattuili'yt>, yani Fski llitit
na kadar snahyordu. kcndisine tahta necknivle hcdiyc gc)ndenneyen hir hft-
kiim<lara biiyiik hir o]asthkla Assur kralma, hundan altndtgnn yazmaktan
MKral oldugumda bana el(i f(iindrnll!'din. Oysa bir kra/ tahla <tkitftmdJZ rif'j!nrleki kmllann mw gii.
-:.( ivi bit J!l'k'neklir; krali bir kn:Jlrm roe .\Uni Timl'k i(in gi!Ji }fJln: Srn ama
df._{!jn bl;:tle bir yaJmuultn . Ancak bunlar ih;rret ti. rfmkt-1 kOOl.'ill .-.Jkeler-
97
de o Mrdarda hu durumundan yararlanacak kimse yoklu. Nitekim
.MISir'a sigimm!;l oldugu ve !;li'tphesi? I yenidtn cgcmen ohmt}l
halde. Kral gi>niU ahn mektuplar ".'"Wn g1F'kffl! llalli ('lkt-lP
ri'nin /Jii.yiik Krah :wn. A rinna 'mn 1ir Go7l /(mrt.\1 sana Hatti {'lk('Sl 'nde biJJiikb(lba-
nm tahtma ot11rmak hakkmz twrdiler': II.Ramses hir bftyl1khaha-
smm. yani Suppiluliuma'nm tahtma (lkllgtnl s(>ylemekle. omm vc yeg<ni
olan olaylanm <">ncmsernedigini, ten.inc hftkfundar oln!junu yasalara uygun
say<hgnn dile
ile Bart1)
Bf1yiik kral akllh bir ch!j politika nygulad1. En bftyuk 10-1?> ylhk
hir yamhna ile. yakla!jik 1270 !'1Iralannda M1s1r il< imzaladtgmt han11
antlasmasultr. hi>ylece o d(memin en h1iyiik iki devleti sfnekli bir bans .sag'-
hums oldu. Bu antlasma bir hakuna, Muvalalli'nin Kadcfte dde ettigi 7af(rin MlSlrhlarca ka
bul edilnwsi demekti. Sc)z konu.,u gfmiimitz<" iki metni Hunlar
dan bi1; haZirla<hgi metnin Ak.kadca (tvirisi olup Bogazk(,y'dt, yani Hattu:ja'da
ve Istanbul Arkeol-!ji Miizesi'ndcdir (R<sim iH). <">tekisi hir tab-
let ftzerine (ivi yaz1s1 ile vt o dcnwmlerin diplomatik dili ohm Akkacka ya:nlan metnin
caya revirisi olnp. Ramas..o;eum \'l' Karnak tapmaklanmn dm"<lrl;uma kazthllH.)llr.
bir saldmnazhk S<)zle!jmesidir, ayr1ca askeri yardnn vc kacak iadesi
maddelerini irernwktedir. Bu iki lniyiik devlet an1smda yarnlan muahcdderin la-
rihtcki ilk <">nwgidir.
imza koyan krallann adlan ve sovagac)an ile daha (mceki dostluk
y<r alrnak.ladu. Hilit niishasmm Mtsirca 1cr-ct"unesinde bi)Kmult mualwdenin
ebcdi bir ve olarak '"Jlatti'nin lntyiik krait \\ujJjJiluliuma'mn
torunu. 1/atti'nin muhtewm bi('r"iik krah I'rlursili'nin fJglu. llatti bu_viik krait Hattu,'lili Ill
rajmdan Ahm'm ln'iyuk hiildimdan. muhtrsnn Srlhos 'u.n otfu biiyiik Mmr hilkii wlrm
Ramses irin p.1imiis tablPt iiznine .. .. " oldngu anlatilmaktadn. Son bi'>liirnde ise l\rhs1r
ve J Iitit tannlan tamk ohmtk hozactk olana Janel, koruya<:ak olana
mnt lulnk. dilenme ktedir.
levhamn bir yii:tiinde ortada H1iyflk Kr;1l llatln.}ili'nin. ijbiir yiiL.Cmde de
Kralirc Pudul tepa' mn rmihf1rkri nin kaz1 hm::; oldugun u soylemektedirler: Mfdrurlerin MvHrlt-
lar l.arafmdan yaptlan l.anunlanmast Bogazk()y'de n Ras Sarnra'da de geren miihiir tao;\irl<'ri
nin aymmhr. labklleki kral mfthn-mde hir l<um. di ile kucaklamaktadu:
Her IH' k.adar l\rhsll'hlar bunun tann Sdh oldugunu s<>ykrkr-:c de II. Muvatalli'ye V<" n:huha-
liya'ya ait mtihurknk oldugu gibi, ancak bir Hitit tannsmm s(>z konusu olacag1 hesbellidir. 1\rh-
sirhlar Puduhepa 'tun da bir tann tarafmd<m k.ucaklanchgnu anlatmakta, ancak onun MI!-1Irca
isrnini vermcmek.t<>, .. bir 1-Iaui t<uu.,- oldngnnu ve muhni r<-pe(eue sar<m dvi ya:.rth metin-
dc "Kizzucalua ('/J:f'.,i 'nin ktu A rimm 'mn raliik.ri "si)zciik1erinin ycr al<hg1m
s1mr konu"u <:le Rnnun a}n bir ile ol-
lllast d tile bi l ir. An cak dig-<T yaZI h ka k l a rd<In anlachg nmza g6rc, Suriye V<' Am u rrn Hi-
titkrin dinde Filistin 1aten her taman i(in Mtstr'a ait bir lilke idi. Mtsuhlar g<mici
bir ulus olduklann<lan Akd<'ni:t'in hiitiin do!!n kJVtlan, Smiye'ninkileri <le kapsarnak C1zere,
onlar Ill etkisi altmda idi.
M.<\ l256'<la yeniden btivftk ktznu JI.Ram-
ses't olarak verdi. Ona Maatud'rure ach ve1ildi. Mtstr kaynakla-
n fllkC'lC'rinde htt},-tk ilgi yarat;m bu i'memli olqyt en inn aynnttlanyla anlatmakta V<' )iizii
bir tmm lwdmutki lradarJ!ll.uldi"diytr<k h<WI"'anhklanm bdklmd.tf'didei: llilil pr<nsesi ma-
.i<"SH'Yt' s<I)'JSl/'. hccliyder .. MNr krall gdini i(in hir askcri hirligi w soy
lulardan hir lwyeti suura hftyf1k bir duydu. Saraym haki
mi bu olayt duyunea (Ok Bu o gi'me dq:tin
IH' bir mucize idi". yok ki giineyli bir kral kin knzeyJi bir prell!>('S (Ok lllUSh:sna hir
gelindi: hek o luz tenli ve muhtC'nwl olarak hir gC11;d idi ise. M1s1r kaynaklan
klZl ik birlikte gddigini :-;i)ylemekte w ikisinin yan yan rcsmini wrmekl<dir-
ler. A1wak bunun ger(ekle hkbir ilgisi yoktur. ikisi arasmda bu konudaki
biliyorut:. Ramse:o; gercektcn bir (agn n J ilt' SuriyC' 'nin gii.ney snunuda bo-
Ancak Hit it krah bundan n hu necknini
tu. kar.s.hk olaral..: Tanrm n> Giik iki hirhirine LJilt'Ti.m
hi kard>im bu giiul iinniyi ka/m.l f'df>r ve lwn( JiOrtllfY'iP gelir. Birbirimhin yiizii nr w
hunnn :-adec( bir anlatmak Ancak hu kar
hir anlam huhnad1 ve gut hastahgt hunu bahanc ('<ltrek:
"llelt> b1'P Majeste '11in makl.armm _"tflntJUISl gt'(.sin '' sonra gibiltrden RunMs'i atlat-

.. n k<mlaklanndan gi'>re daha sonr,\ki hir di)rwmdc, Hit it bir
genr ki:11 daha Nil f'lkesi'ue "llatti Kmb Flatti ("!krsi'ndnt birrok
.w1111 gt>tirdi. (Uusi 'mum birrok kazana, 1irzrwa Oflu.si 'r,den hzrrok .mva$ kaztmn 1e .N_,_
dt>'den bircok sat'<l$ kauml"' J.rflirrli: r/viR lka Mr(."'Jh al.\iinlsii. bi1r,,k hii
htl)'1'flll bircok kOJlln sii.riisu .t' t:linderdigi ikifl(i ktz.mm onihtdl> yijrfiyordu ".
lm siyasal cvlennw ile llitit lkvlcti ' nin Yakmdogu'<laki i)n
derlik dunununu gu(hmlinni!:lti. ke/. andtgmm: w diinya literatiil'ii.niin en t:!-.ki oto-
biyogratil>i olan hdgcsinde, kt.JHli parlak clununu dilc getirmekt('dir: "Rerulm
iinre llitil (7kesi ile ili$ki kuran kmllar hf1limlr de ili$hi ku1(/u!a.r. Ilana lkiln icin hw .. tr
(}/dular, b(lna :>;ollam.ak icin lvt:w oldular. Banr1 giir;dnrfiklni ht'di_vekri benim bahahmmm
Jrl da dfdfkrimin hicbirint' Ilana _'iamnmak du.rumunda rJlan kml bana yarrmdl.
Brma olam isf' hn1 ymrlim gerrekt('ll gt1(ltl idi ve o dtmcmkrin
ll.Ramses ile Elkisi vc giKi"t o cltnli hiiyiiktiJ ki hahs<d<'n Assur
kralnn "l;ir anarlrm mz dotrluk" diye paylayahiliyord u.
ll<)\1\\:,ili'nin ha!ianh politika:.,ma karl)m Hatti f:H,t:..i. onun ohlujlu -yl\1<\rda
kcwlinc <"ugii gt'kiinit yolunda icL Hunun lH'cknleri vc e:;;i Pu-
mtumlan \(' dii.nya gilri\!}kri idi.
Hatlwsili'nin Ku:rey Anadolu'da bir b()Jgcnin krah oldugu s1rada yeAtni Uflyitk Kral
w onu zorla devirerek verine J(xhral hit yaptsJ
olan I Iitit Ikdeti'nin digcr peyk krallarma ki)tit ornek uwrkezi
otorit( art1k BCtyiik Kralhk'm clokunuhn;vhgi herhangi bir f(odal lwyin
1 kar.}J okmast olaganhk kvanmiMt.
I politik gtiee i(in buna dini akt etmit-, yep;enin<" a.,-ug1
dm hiiyk cliy<"rek dinsd bir nedeut Siy<tsal amacma
ccsiylt Ki7.711\<.ttna rahihinin km Pncluhl'pa ik bt,ylct< tlinscl ;t'\Tekrin
kazanmak istemisti. ( )nnnlm tntunm. yani hn ve clins<"l. tannsal gitce
lamak (tthast ashnda ;mcak hu ha.$kalanna da yol olum::tu. H<lykce o gfm<"
gt'ltnck\er<". y<1:-.alara. hakbnna olan. llhh politikasm.da ytri-
Ilt', gi)n hi(im alahilcn \l' clinsd hir tutum gererli olmaya Kmst
Pn<luiH.pa'nm. olmak. huyurmak ist<kkli i(;in, o
da koc<tsl ilc bir1ikte Ilalli l'lkcsi'ni dinsel bir tutuma dogru gt,turttyordu.
Puduhepa'nn1 Davratwo;lan
Puduhepa 'nm gitcii giinden arllyor \l' hnnda omm bir kadm olu.}u {JZtllikk t'tki-
li oluyonlu. Yukancl;l st>ylNligimi/ gihi Anadolu'cla claim 7. hindc (;atal I Wyi1k 'te gii-
riildiigoll iiz(n "Ana Tann .. hl"1tiin {lteki umnlardan claha rok scviliyordu. Haiti l'yg-arhg1 (.a-
da Tann Kach11 Vurusemu"nun t.mn oldugunu ve tavananuamn. v;.mi ana krali(C
nin ht:iyiik rol oynachgmt Kachna saygt, nkekk k.achn arasmda hak hkimin
dtki bu Ilatti tullunumt lndo-Annpah llititkr de isleytrek \'t' SC\<'rek An-
cak Pucluhcp<tlmnlara ck. olarak, hiui1u il}lcrini lannsa] gf1ce w haj!hyor \t>
cg<'ntt'll oluyordu. Sava!$1 il<' ilgili ya da claha siya:o;al
ra hil)'iik kYall<l hi1liktt. hatta ba1.1 hdgdtn tt'k im1.a kadnnn Hitit uvg<lrh-
,:!;mda oynadrgt rol haknnmdan olagandir. r\nra'k Ptuluhcpa, Hititltrin dinini hityik <">kiiclt
Huni (H"nq!;inc \'(' anlayt':i Uahil k.araktcrinc gi>re yeni hir hic,:ime .\y-
nnt Bahil Tann(ast istar w veraltt tanru:as1 I.el\'ani hu I lit it dinindc hii\i1l... rol m-
l> . - " ,
nu,or, nalist 1 litit dinhtin ()t.C"ki diiuyava haglayan bit ohnasiJia neclcn oluyurdu. \1.
IH. il<"dde gibi Puduhep<t h<lki dt> ':mhkaya'daki fkpatu'cla k(nclisi
ni, tirtma I da oguiian Tuthaliya'y1 g()riivor-
du (Rcsim (}f">). Ras baz1 miihii.r basktlamHI:l oglu Tuthaliva'mu hoymu:Iu sh1i
100
Resim 34- Hallufa. fM.O. 1275-1250) ait miihitr baslr:m.
Resim 35- HaUu,JfJ. Kral te Kmli{.e Pudulupaya (M.O. 1275-1250) ail mil.Mir ha.Vu.n.
ktilah (Resim 37) vc Yaztltkaya'da de.fu tasvir ('di)mi!S olmaSI, arttkllititl<rdc de
Dogulu diusd tutumun, yani kra.llann da gihi
nn yer etmeye vurmaktadn.
Bogazkoy ve Ras Samra (Ugarit) kaztlan III.llattmpli'nin tabletler iizerindeki
bin;ok milbiir baskllanm gun bulunan orncklerclen birini
(Rt>sim 35) (.iivi yaztlt metin<.k "'Buyiik Kral, Kahra.man, 1'abarna .. ili'nin 1niihrli"
sbzcuklcri okunma:ktadu. ildi yalnu hiyeroglif yaZist ile olup bunlar ka-
nath kursunun sagunu:da olan kanadmm alurulaki simgelerdir.
En soldaki hiyerog:lif, yani uzun iic;genle onun t.epcsindck..i Uti ucu ktvnk buytik
kral dernektir. Ortadaki i'i.1;lii dirgen, yani y11Chmn i!jareti "lm" sesinin, onun altmdan yanla-
masma olarak gu:r.flken isc dana ()nee Mur:}ili ve MuvataUi adlannda gor-
gihi "'li'' sesinin . .Bu iki i,sarct birden sesiui verh. Haltuili'nin ad1
hiyt>roglif yaz.ISmt:la hep bidmdc buradaki gibi "Ha-li" ohu-ak vcrilmektedir. Nite-
kirn Bogazkoy'deki buy.uk kitabesinde, 'deki k..abarlmastnda da
hu ile En sagdaki iarc:t, yani bir kralif,.e ve omm l.f"pesinde-
ki iki ueu LvtJk hiyemglif. ikisi birden (d.aha eJe a]cllgmz mfthiirlerde gon:hig'i'unflz
uzere) buyiik anlrumna gclir. Onun solundaki alt alta yazllmt!l dort ise }'tlkan-
dan a!ill$tt l'u-du-hc-pa seslerini vmr. Bu iijaretlerden yukandan Cu:il.nc(i ve d<irdiincusfmft,
k<(bartmasmda Tann Kadm Hepatu'mm ilk iki bulaca(,ttz. 'YU.kandan
ikinci i15arf'ti yarli burad:a d.u seai ile okudugumuz bi{imli bira7. Buyiik
K1<u Tuthaliy'.t 'nm ilk hecesi olarak gorccegiz.
101
' ta ol<UJ hir nn-dn-lr d;l Puduhcpa 'mn ;tdllu helll rhi y.ti"ISI
hem cle hhcroglifolar.tk buluruz. Bir {J.!;adl miihfn ha.o;;kismda da saclecc Pucluhepa'mn ach
bulunmaklachr. Yani Pucluhepa tek da helgd<'r<' !mza k<>r.thiliyorclu. krali
rd<'rin rolf1 hk7. Esk.i Kadm (1!17H) 23;'>9.
Boga7ki)y' d( yahui" 'nin .ulun mt1hiir h;tskllan Bunl<l-
nu ('11 iyi oLuunda (Resim 3!>) i( yawq il< !junlar okuumaktachr:
''.-i1iuna /untinrirki 1'allrtCI1Sl'UIU, .\'erik luntiudki (;lik Trwnst'mn krn
tilid('/?i 1.5ifl1 'm gi).:.d('.\i ". Knpuk ohUl isc t>tcki J miihiir bak.I-
Iarak y;lZ!h olclugu :'()ylencbilir: "lli'i.yiik Kml, llalli (7kl'si'uin Krall, .\laj1'Sfe Tobar
ntt miilt11i -. Miihnin ail ol<lugunu i.;e oit;ulaki cliq!tn \T lm;ak1;m
iki \1Innak.tadu. Bunclan <-mce t:le al1hgmuz mf1hfn hasktlaun-
<la ( Rcsim :H) hu iki i!?,nttin sc:-:ltrini (bla. s.H6).
\'azthkaya Aokhava Tapmagt'ndaki I) ik hiinik gakddt Tuthaliya kabar :ma.-.mm
dt!jiiHla kalan hi\t.-m kahai1mahn, <lt>ll{'Illindt: olma.hchr. (tiukii. huratla
tannlar. yam n dak.i hiycrogli11erdcn itY<'I<' ve Puciuh('p<t'nm Ha tti
f Ikcsi'ne soktuklan f lm ri ciinim g-i)n Bu tapmakta yainu gr,k talliiSIH:\
ckgil, onunla hirliktl. Hepa1u'ya tapnnlmas1. yani kan-kocaclan olusau bir tann iki1isii:in hn-
hwmasi cia Ha11w.iili '1:in. !laha clogrusu Pnciuhepa 'mn hir gc1 c;.,tir.
Bun clan :mtll a bir kill 1 kocadan olu::.<UI I ann dfi.i, on plana geren:ktir. Bu < <T("eve:;:i
i<)nck Bop;;t;;ki)y'deki iki tann odas1 olau Biiyr1k :\lahel'tc, Futrn;l yanmda J It-pa1u'ya.
yaui I Iititrc acii ilc At inna'mn l na cla Buue1lcnlt yt-
ui hityiik tapmakta b:Tk.oca(lan lann d!titw bu hftyiik yapm:n cia IIril-
di)nemill{ie 01 !aya pkagma tamkhk etmcktedir. Dunun hii)k oldnguna
k' clcki bir(ok yap1:111: da rllmcminck orLrya o1clngu
IY. Tut.haliYa. 01.(>. 1250-1220)
oglu IV.Tuthaliya'nm kralhk siiresi de Hitit Caga'mn parlak bir
dont"mi idi. Hititkr <!skid<n beri cllerinde hulundurduklar topraklan. Suriye de da-
hil , oldug\t gihi koruyorlard1. Amurru Uevleti yine eskisi gihi I haf!,b hir kral-
hk ve Hitit Biiyftk Krallagt'nm egemenlik bolgelerinin smumda bir tampon
dt"vletl'ikti. llt"r nt" denli Tikulti-Ninurta (M.(). 1243-1207 )'nm buyrugunclaki Assur
idn kayg:r yaratal'ak bir diizeydt" huhumyor idiyst. de, Tuthaliya dunt-
ma t"gemendi ve Mtsir'm Amurru Krah -5avga-!\.1uvaya ile yaptlgt hir
da ona, Assur i;JkN>i ilt yapmap yasak edebilecek giic;te idi. Tuthaliya:
"Sutin hir ivufmnm ttkni'ne JI:ilmt'\'t't'f'k, onun hir isttdtwuuliUJ/dt ?i!kttu
solwut_wuakstn, o unin tllknulrn dr p)cmrJecek ,.
gibi kesin buyruklar verebiliyordu.
102
\'ine s()zii antla!jmamn b())\:nniinde yanlanlardan, n d()nemin diinyasmda
gelen dtvletleri ve I Jit.it f:lke.;i'uin bunlann ;u-asmdaki gii(h-t yerini
hana ohm kmllarla .i\Jlslr Kmh ile Babil Krall iluls.Htr Krall ilr "Ve Ahhiyava Kra-
h ile"') hen majeste dost isem, se11 de do.st olamkml, ej{er hen dosl de,/l.Hm de do.\1. olma_vacak
.Hn".
Kcsin olarak gc')re Tuthaliya dc')nemimk M1sJr. I litil. Babil vc o onyJlla-
nn dimradaki buyiik devletleri idi. Ancak Y<' Hit it krctlhklan bugimki:t deyimle
o donemletin siipcr devklkri idikr.
M.<). viiznlm ikind \ansmdaki buviik dcvktkri .o;avarken elbette ki Mvken Federal
. .. ' .. .. ..
Kralhg1'm anmannz ger<'ktir; b(>yldiklc oluruz. Metinde son olarak Ahhi-
yaya'run da w sonr..tdan silinmi::; olmmn <;ok llk ()nee Hitit Krall ve "hiiyrtk
yazinsi" Ahhiyava'p da ekkmitder. ama soura her nedense onu Ancak silinmi.}
ohnakla birlikte "Vt Ahhiyava Krah" stlZC.i:tkleri okunabilnwktedir (Ahhiyava konusuna iler-
de n .
Bogazk()y'de bulunan hir mfthii.r basktsmdan gc">tc. Tuthaliya kendini As-
mrlular f.!:ibi "evrenin krah" olarak anan ilk llitit hilkftmdand1r. Hu kralhk Assur'da
I.Adad-Nirari'ckn (M.<). 1297-1265) beri ku11amlmava {>yle ki Tut-
haliva. ('evnsindeki gtice ve iddiah sanlarla <'gemcnlik kurmaya krallanlan
kalmamak it.:in, onlann tuturnunu uygularnak zonmda kalnu::;ll.
M1su'la ohm iyi n giizel ili:;;kilcr siircgidiyordu. I;iravun !vlereptah. Karnak yaZJtlanncla
kendi kt-alhp;mm ilk yillannda Hatti l'lkcsi'ndeki dolay1s1 ile lmp;day yaz-
maktachr . .Anntk ljamra'da (l igarit"tc) bulunau bir metinden bdirdip;ine gi)re lm gend
bir a(hk olmayl[) yalruz Kilikya'nm l ' ra kenti ile ilgili idi. (>yle de bu yazmm son satmn-
da '\)liim. ka.lnn,. durumunda. oldugu helirtilmektedir.
Tmhaliya ()zellikle Bat1 Anadolu'daki ba kaldirmalarla zorunda kaldt. Yazth
kan1aklar Tuthaliya'nm Assnva'ya iki akmdan s()z ederler. llk akmda Tuthaliya'nm
10.000 tutsak ve 600 at ko.,ulu arabay1 kazann olarak dde <ttigini kaydederler. lzmil
yakmmdaki Kemal ikesinin Karabel mcYkiind<" bir kaya iizerine ohm k.ahart
m.\. hu krahn A.o;suva sonunda diktirdigi bir utku (zafer) amt1 olmak gerektir. Tut-
haliya Kahart.mas1'nm bu ycrdc ohnas1. A<ssuva'mn da bu b<>lgt oldugunu vurur. Renna
'ndaki 1nnir, vt yoresi. bilindigi gibi .Asia ach ile amhyordu. Buna gc')re birhirine c;ok
benzedikleri ic,:in Roma (:ag1' ndaki st'")zcitgiin Hititle1in olantk an<hklan s(mftklr bir
olrnas1 akla yakm gelmektedir.
1 Iiti1 '-'<lZJh kaynaklannm Viliusa J>rensi Alaksandu'dan st)z d1 ve onun da Priamos'un
oglu Akksandros"un aduu ammsatttgi st>ylenebilir. Bunun f{ibi BatJ Anadolu ik ilgili meLin-
lerdc amlan de Troia (ok b<memektcdir. Ne var ki Sommer gibi
biiyi:tk bir diki vc onu rksteklcycn diger ba:tl dildkrin kcsin vc scrt ilk d(fa Fm
nr tarafindan ban lutars1z iddiahtrla 6ne siiriikn bu ilginc kannla:;lumalann tutunmwmu
103
Rc;;im
I 0 1
l .i!,wif. K.ml tJl.O. J2';fJ- /22
1
Jj ait miihiir ba.\l./.\1
1
{ j:11rillra Ill /9
engdledi. Rununla heral><'r froia, llion vc Alaksandu: Aleksanclros benzer-
liklcriuin bir vana attlmastmn clogTu olrnadtgt dtJStlllC('sindeyiz. (:fmktl hir iilke ve onun ha-5-
ktnti ve bir krah fu:<'rindeki hu bcn:redigin bir rastlant1 oldugunu dt
uymuyor. Kaldt ki Jlitit UH'tinlerinin ya:f.tldigt d()mm de llion'un en parlak t'\Tesi ohm Tro-
ia Vlh ile Lukka (Lykia) \T Ahhiyava iilkelerinin durumu da karanltklar i(indedir.
I litit kaynaklan c}zellikle Ahhiyava f'lkesi'nden <,:ok s()z ederler. Bu arada Ahhiyavalt prcns-
lerin araba:on kullanma:onm 6grennwk 'ya gcmdcrildikkrini anlaurlar. Ancak
llitit metinlerindcki Ahhiyava I Iomeros'un tlias fkstam'nda Adtaioi (/\.khalar) de
yimi ile antlan toplulugun oturdugu iilk1nin, yani bug-fw kf1 Ellafo;'lll kan;1hgt olsa gert'ktir.
:\hhiyava kin hk:.r. (;lilerhock, A new look at one Ahhipwa Text, Sedat Alp'e anna-
g<m, Ankara
kaynaklardan h('lirdigine gem IV. Tuthaliya'mn kralhk sf1recinde Alasia. yani
Kilms, dine Ye bu kralhk altm ve baku ile ()denen hir vergiye
hftkiunl<"rinin gercp;inn getirihnesi i<,in <le Ala:-;i.l krahnm
yanlSlra hir Yali tayin Kibns degin Hitit Kralhg'na
hagh
Tuthaliya. bekltyen t<hlikcleri ve bunlan ()nltyecek (artleri bir ck\let
adam1 idi. i\:-;lurlik konularmda \'erdigi bupuklarda sC.vler {Sedat Alp):
".';uba)lar 11r n-ter kararlarta, bu hrnwn sam_w bildi1ilm.Plidh: I;f:n kml kenrlisi ka
tz/usa, n1n ln'ititn f.,"iJderi ile Uu is .'Flfnldzgmda. lm, mmia.n _vapllmall 1;e
ilcrisi i(in snmu::. N' siirek/i k1hmnahrln:"
111. Amuvauda d<">mminde olan \laddmaUa :Vktni diye amlan bir bdg<', Hafl
Auadolu'da IV. Tuthaliya'dan heri giderek gii.dmft arttmm bit kfrflk krahn, sonmHla Ilatti
f'lkesi kin bfyt"k bir tehlik.< twkihfmii vtnmkwdir. nu kralnk hize
rm ).f.(). 13. o,;onuna dogru, Anadolu'nun Troia'dan ytrlerine de akm yapukla-
nm anlatmaktarhr.
Ahhivava Krah Att.u-siya'ya yenik adh "Ahhiyavah" hir IV.
Tuthaliya. Sakarya il<' Porsnk arasmdaki daghk hir olan lwy olarak ycrl<"$1i-
rir; :mcak \laclduvalta kendi gi'nwyindtki bir k1y1 iilkesi olan Aoava'ya salchnr "'<' onu .:.ilah
ilc de krallann politikasnu uvgulay;uak kttHline uydu
Art.ava Krah kiZim nri1: :\ladduvatta bunun ardmdan Egridir \'t'
Burdur Hapalla lkyligi'ni <I<' kendirw J Jitit krah lm durumn 6n-
lty<nwz. sadcn. llap<tlla lit.eriudeki haklanm :Vladduvatta 'ya kabul tttirir: Ancak
ta daha sonra Tnz (;t>lt"l Beyligi'ni dt egtnunligi altum ahr. Bc>ylccC'
llatti Ctkesi. Sakarya 'nm vt Konya hmg-esinden g('(erck kesi-
mincltki Akdtniz dtgin unman ve g,dH;lerdtn bir duvarla
hnhmmakta idi. Ufttfm Uatl ;\nadolu Btylikleri'nin kaulchg1 Hattn';!a'nm 400 vh ao::an
]1)5
bu IV. Tuthaliya d{mcmindt gdi:;meyt ''t'
111.:\rnm.mda 'nm kralhg1 k.orkun.-; hir Batt Anadolu'da k.tsa
bir sfm i(indt! hu topluluklan, JJitit tgemtnliginin !\U). 1190 dolay-
lannda son hulmasmda tn hftvftk t'tk.tn olacaJJanhr.
Hitit Sanatnun Son Parlak Donetni
JV.Tuthaliya'mn doneminck Ilitit sanau doruk. dli:te\illC' u]a!;)Hll.!ilH. llitit hftkfnndarlan
arasnuta en hoi w en kral nsimle1i Tuthaliya'nmkikrdir. Tapma-
gt'ncla iki kahattmaM. bir de hcykdi vanh: kahartmalar gl'tzd kontmlllt.!i olup heykdin sad<-
<e kaidesi ve on.1 kiLahe!o>i dc (>zdlikle omm m.-dlftrlerim <Jit gftzel haskdar
buhnumujtur. Bunlardan bir tanesirult' omt San uma'nm koltugu altmda gtnftyoruz
(Resim :nL Tuthali\'a'nm buracla bovmulu lann kldalu dik.k.ati (<'kmt'kttclir. Bn
Dogulu bir cHmya gi>rii!jfmfm Hit it f ;lkesi'ne y.mi arttk llitit krallarmm da Or-
ftlkelerinde gi)n-tldfigl1 l'ucre kendilcrini tann
Janm <loga nu-maktadtr.
T<mn ve Kral Tuthaliya'mn figCtr. sivri kftlalu vc ;ukada sftriinen
<'tekli dbiscsi ile hir t<umra)l ya da hir krali(eyi las\i r ctmektedir (Rcsim Ant;lk
sol cliuin iistiinde (I(. <lhmda ise iki kez yinelenmios olaral. g6r.-tlen w kaq;thkh hir rift yanm
dips ten olu!,>an t.ann anlamma gelir Ye hem <rkck hem de tanny1 tammlamak i(in
knllamhr. Kralhk olan kanath htmen altmda ycr alan anna hi(imli hiyerog-
lifleri, t">tcki kralm.-thiirlerindeu tamyoruz. Sagcla ve solda hirer kral vani u:mn-
bir ve tepesinde iki ucu kJnii .. bir iant gi)n-tyoruz. Yin<" simetrik olarak kon-
olup bir lama n hir (i(ekten dt bir kralhk simgesidir. En ortad.aki nzun-
lamasma ohm de hir kralhk simg(.'si anlarrund<uhr. Ortada uzunluguna hir olup
iki yamnda binr yanm tlips bulunan hiycroglif, kutsal dag olarak okunmak.tadu. me
tinlcrden <>Arendigirni:r.e gore hirer kral ach ol:m Ammuna, :\rull\anda n Tuthaliya ashnda
kulsal dag acllanchrlar. Bu kutsal dag hiyeroglifinin altmda gimlftgtinni.t (izmc ya
da verir. lk)yk olduguna gi)n hit kutsal dag hiyeroglifinin altmdaki bu Tut-
haliya admm ilk hensidir. Bu kutsal simgesi \(' '"Itt- ik Tuthaliya Dagt'mn ve ht>ylt>-
<e kral Tuthaliya'nm olclugu orta)a (Rcsim
Yliilnirim ortasmda Tuthaliya admm altmda. iki hftyftk k.ral <trasmda hir insan
,,-,ntdunun all vans1 bic:imirul<ki hiyeroglif, iki yamnda gtufmen iki!jtr cizf.{iden
dort di'.gi il< hirliktt olarak oktmnml} olup Kral Tmhaliva"y al-
tma alan tanrmm <Hh<ir (Resim 37). Btl.!iluk <loldurmak ik m.-thrftn all
ht>ll'un.-uul< Kr.al Tuth<tliya'run ad :viud('Illlli!,>tir. Ancak hu kc1 simelrik olarak bit
daha gi)Ifllmektedir ki hmml.arodH' ''Tuthaliya 'mn hayah olcU"ak okumakt;uhr (Re-
sim :l!:{).
106
III. Arnuvanda (1\1.(). 1220-1200)
HI.Arnuvauda dtmeminde Batl Anad<llu'da durum llitit Dev-
l<'ti'ne donmcy(' kopan Zippasla krah
ta'ya yi'meltilen yakmma yawnnda, I Jitit h1"1yiik kralmmm dtnli zorluklar bulun-
dugu a("tk.;a helirmektedir. Zippasla, Batt Anadolu'nun ortalarmda bir ynde lmhmuyordu.
Ashnda Hit.it fedcratif dt>vletine c')nf'msiz bir kralhk olan Zippasla 'nm hakimi \faddu
val1a. ctk.i alcunm admt adnn artttrarak yanmadanm giineyhattMlll eline Arnuvan-
cla "Maddu11atta hr:n f(ii n bahrmna elli;.,Ji boz.du W' bi'itiin J ruzw l 'lkni id aldt" diy<' ya-
kunyordu. 1\r.lava. Anadolu'nun gtmcybattsmdaki hir idi. Madduvatla Alasia'ya. yani
Ktbns Adast 'na said 1 racak gike 1 S<mi ge(<n yakmma nden Anadoltt' daki cb-
ha hir:ok ftoflal bevin Hallusa'va anlastlmaktachr. H6vlccc Arnuvanda'nm ha-
.,. I I 1
bast prcns.ligi 5Jrasmda olmast, yol
ve Hitit feckral dcvletinin (u:dlikl<' Batt Anadnlu kralnklan iiyle ki hnnlar
k<U'!)l bir koalisyon bile kunuu!)larch. noguda da Paklmv.l Ctkesi ' nde
Mita adll hir kralnk kaygt yaratmakta idi. Biz.(' daha sonra.ki yani Phryglerin k.ra-
11 Midas'1 ammsatan lm kral hiiyiik hir olas1hkla Do}lu Avrupa'dan gelen Phrygkrin onc-Ctl('
ritHkn biri, belki deAssnr Krah Tiglat-Pikscr'in (M.(>. 1113-109:3) kendi:.;inin tahta
dan 50 ytl tmn:" :\s .... ur snurlarmda gcmindt-Iklerini soylcdigi boylanudan bitinin
idi. Anc-ak III.Arnuvanda sonllitit lhikt-tmdan ll.Suppiluliuma dtmcmlerinde astl
tehlike Bau Anadolu'dan gdiyor vt bir rtl4 gibi gittikn bf1yii.ymdu.
II. Suppiluliuma (M.O.
Kemal Balk<m 1 918' dt> Hoga/kby metinleriyle son Hiti 1 hiikiimdan n m Sup
piluliuma adh bir kral nldugmm ortaya ko}du. Hu yazth kaynak.lard<m (>g"rendigimiz(' gem.
JJI.Arnuvanda'mn ne as1l kansmdan 11<' d< k.admhunulan (ocugu vanh n hu ne-
denle yerine kank&i Suppilulituna tahta
Suppiluliuma'ya yapt1g1 ht!ghhk yemini dohtpsiyla si)yledikle-
rind<n ki kan:;1khk kendi<>ini sarayda bik gostenneye ha.-tlaml&h.
"Brn sadPrP Pjf>ndim SupjJiluliurna 'mn cocuklanm k,ru.vamf!Zm ... J!atti ha.lla ba$
kaldmnm, tj('ndim, bahamt, amwmi ve bmi dalw kli(i)k bir cocuh ikm Jflnma al
ri1 ... agabryi kralkf'n ben t.'(' onu korudum. Ona hie kusur-
da bu.lunmrubm ... llatti halkt mw {!;lklilkler ('lkarmra mw hifhir u.mtan yalnn burtk
mruilm."
'
s<")zlerinden mkede ve hatta sa.rayda k.()tt-1 olaylann gclismekte olclugnnu anhyoruz. Si1phesiz
adllla ha';i ya.t.In kusurda bulnnmadun" dcrktn Arnnvan-
107
da 'yt Suppiluliuma demek istcnwktedir. Anhwlan sarayda cntrikalar dcnn-I-
yordu. nt,ylece Arnuvanda dtmemindc Sll yiizi"uw (tkan Supiluli-
nma'nm kralhk oldugu apga (lkmaktadtr. ,
GfmC'ydog1t'da durum iyi idi. I V<' :\murm kralhk.lan Hitil yararlarma uyg1m
politib siirch"trihorlar ve hiiyiik krahn emrincle lki vazth mdin hl'lll Giineydo-
!!n'mm Hattusa'va baghhgm1 hem de biitiin Y."1kmdogu'pt tehdit eden hiiyiik hir tehlikeniu gel-
mekw oldugunu dile getirnwkt<dir. Alasia, yani Ktbns krah, t'garit Ikvleti' nin Krait Ammura-
pi'ye dilsman gemilerinin saldmya ve bu ncdenk kalderin onanlmasmt. sava('{"J-
Iarm vc arahalarnnn ha:nr duruma ge-rt:kligini hahrlatmakta, Ammurapi ise
hu !i(lzkrt: .. Benim n sa(' ll$ birliklerimin Jlatti (ikfsi 'nde olduklarzm t;e {!emilnimiu de Lukka
(;fkesi '11dt> bt>klrrliklerini lmham bilmi-;'n mu ?" diye kars1hk vernH'ktedir. Bu si)zlcr<kn hdirdigi
uE.ert> 1 Jattusa saray1. sunr beylerinin birliklerini hik ir tehlikeyt emrc hanr lutmakta. ay-
rH'a sal<lmpl'mltmC'k dC' gl:nwy sunrlanm mflttefikltriu gernikriyk konnnaya
tadtr.
Hitit Devleti'nin
Ancak Hitit I>cvl<'li !'Omma Sarcly yazutsmlll
y-..tptlgi baghhk yemini dolaps1yla yazdtklanmn anga gibi halk h;l5,kaldtrnn1)tll" (yu-
kanya hkz.). Buna gekn dft1)man ekkninn. yanm bin vtl<lan ll<'ri hn hti-
yi"tk siyasi binlctt (_:iink\1 karadan Vt' dtnizdcn hu oyk
ki g1idC1 idi. (>yle ki o Troia'y1 vc y1kmad1, aym <liis-
man karadan ve dt"ni'lden ohnak iizcrc biilt:m Yakmdogn'w vc saldmh.
f'lkesi lm biivtik kavimler go(\intm ancak son dalgasJ ile olmakla
birlil..te, "ktuey kavimlcri- hazen de -<kniz kavimlcri" dive adlandmhklan bu
('Ok M1sn Krah III.Ramses ();I.<.). 1197-11()5) Medinet Halm'claki mabedin du-
varlannda bn saldtnyt anlatmaktadtr. "Jlatti 'nin hh;bir kralhi!:z lm vtldz-
nJa lwr.,H lwyamrub. KaiJ{fllllt!i, .'iruwa. tahrijJ Amurru Kralhf!l 'mn bir _"it'-
rindr kttrlllJ(tilt demektc ve i>kiiz. arabalan vt' gemilerle i]('rk)<'ll bu kaviml(riu her
yerde insan1an son ftnline ckgin yok ettikl<"rini anl.atttktan .. iinlerindt bir att>,'>lt' Aizsniz
dolfrll {!tlmryf' dcmekledir. 1 labu 'ndaki bu yaz1larda ve r('simler-
de 'kuzey la\imleri in sonunda yen ik dCt51 iikleri anla t II rmstJ r. An<"ak lm kavimkri n An a
dolu'da H' Ortadog-u'd<l yapt1klan, g()riileceU;i ftz<rc yerine g()n 200/ 400 y1lhk hir
karanhk d()nemin on.ava ("Jkmasma neden oldu.
Nil (Ikesi'ndeki h;1 bftyiik s;wa5 ll.Ramses'in kralhk y1lmd<1 vaptldtgma gore.
olaym yulan .M.<). 1190/ 1180 tarihlerindc ortaya (Iktrgt st,ylenehilir. L\hsn kaynakla-
rmdan elck ettigimil: lm ortalama t.arih. ve Hi tit yazllanndan ve stratigralisinden
tarihlerle
IOH
l \wuhklan'' kitahmuzcla (S.I :H. J:l9) hir 1 lit it metninrlc Anadolu rum g-iiney-
clogusunda Pakhma l Jlkedl4i'mle Mita adlt hir kraldan edildip;i-
ni vc omm Phryglerin :\1idas adma benzcdigini ve hu henzeme bir r<tstlantl
xlita'nm vt- tmrinclcki Phrygler gihi .Anadoln'va Dogu Avrupa'dan ola-
bilengini (me Hu clitsi'nlC(' dogru ist Hitit DeYlcti"niu son pllarmda, Balkan-
Iar'dan gckn k;wimkrin bir Y<llla bm.tkal<tk Ciiueydogu Anadolu'ya
ulasnns ohnalan ger<'kir. Hunuu biiyftk bir olasthkla g"l'I"Ct'k olclu}tu (:imkil
Kra.h l.Tiglat (M.(J. 1 I 12-1 07-1) kenclisinin tahta ;)()vii (mce, ulkesinin Sl-
mr hoylannda olan 20.000 vc sava!itlguHlan 1.>LlZ ('<ltr.
Phryglerin hir ,uh ya cla onlar gihi Balkanlar'<lan hir kavimdir. Bi)yltct Paklm-
ya"daki Kral ile i<laresindeki halk ve :\sMu Clkesi'nin kuZ('\ smm hoylannda gc')rfmen
.\'ltstrlllann anlat11klan kavimleri"uin hir b{>lt"tgCt olmak gerektir. Tightt Pik-
ser yukan !vi.(>. I I larihlcrinck lahta g{m yinni bin A"sur ku/cy
smnnula g-{n[mme<:i :\'I.C>. I Hl2 wrir. Ancak dikkat cdilirse i\ssur kralmm si'>1
50 yll ymarlak bir sayHhr. Bunun 60 ya da 70 olmas1 bir payla do}truclur. B<>ykn "kuzey ka-
,imkri-nin Giineydogu .\nadolu'da gi)rimmeleri w hityiik hir ola-
sihkla ).[.(). 1] 90 /] tarihleriudt Troia kazilarmclan el<lc edikn sonur;lar eta
bu tarihi destekltmektedir. Aslmcla Balkan kavimlcrinin, yani III.Ramse.-. 'in dcyimi ile "kn-
zey k;nimltri"nin Anadolu 'ya !lalchrma olanagt, Troia VIla onlar tarafindan y-
ktlmasmdan sonra mfunklin
0 ytllanla :\nadoln'da olagden ht"tyiik clram1 g{Jz i"mt"mck canlamhnuak i(in ktsaca sun-
Jan st>yleychilirit.: GiJ(lil bir kak olan Troia VI .l'vl.(>. 1240' ta ya da daha g('(,"
bir Larihtc \tkJlmasmdan soma. Anadolu topraklanna eskicku l>tri g<iz olan Balkan
kavimkrinc yol aoldi. Bi>yleee bu k;wimltr ilk tmce i!oigal ettiler (Troia vn b2}. SOil
ra alnunast bir kale olan I1attu-5a'yt hir yana hmtkarak (.iineydogu Anadolu'ya geldiler.
Daha sonr.t Kargaunl,' n Suriye i1zerinden daha gfmcydeki Amurra 'ya vc oradan da .\hsu'a
y{melcliler. (>te vandan clenilluwimlednin gcmileri de Klbns'1 de g-edrdikten sonra M1s1r kt-
vtlanna (tkartma yapmaya llir su basknu hi(imindeki bu Vt' saldm ula-
kadar herhalde Hl/20 pi boyuuca olmahchr . .\hsn yazttlanndan ve kaharhnala-
nnclan anlad1g1m1/a g6r<' ath arabalan vt ordu ik hirlikle, ()kiiz arahalarma ka-
dm Jar ve c;ontklar da go< lm akuna kaulnu:)lardt.
Ian tilylcrh kaph olanlar oldul4u gihi migferleri hoynu.t.larla o;iislii olanlar cla idi.
\'ukanda Ala.-.ia yani hthns Adast kralmm Cgari\ K1ah Ammnrapi'y< gt'ldikltrini
herhalde hunlarch.
Tarihtt 'Ege c;t.(ii .. olarak cla amlan bu sonra llellas. yani Yu-
nanistan, .:\nadolu n: Suriye korkunr bir tahrip cdilmh (:iinkt"t say1lan
hu tilkderin bnemli holiunkri 200/-100 boyunGt scssiz bir karanhga gi}mfll<lii.. Bu arada
<'ll cok Orta Anadolu .t . .arar gtmiil. Klnhrmak dirsegi i( ind<' dfuinelern yer<le yaptlan kcv.1
109
larda !vl.(). 1190-780 arasmda ,100 yll boyunca hh;bir uygathk uine ra.'itlamunamak-
tadn. Hu Karanhk (:ag Batt Anadolu'da 200/400, Giincy Anauolu'da 100. Suriye"dc ise ye-
rine gore yll boyunca Hellas_'ta da uygarhk 'ine yerine g<.)[e 200/300 )11
bo;mnca kesinti g6stcrmcktedir. Ach ulkelerin M. () . ikinci bin siire."ince p. fe
odal bcvliklcr, krallik Vd. da federatif devletkr tantfmdan y<">netilmiiikrdi. l
1
ygarltk. {)zellik-
lc puma w okuma, zenginledn vc tck.clinclc idi, halk uygarhktan yobundu.
Bu feodal beyliklcr ya da Hili I Bt-t;;iik Ktalhgt gihi fedcra.tif devktler f,;ozilh\.nce. her
tt-tr uygarhk hareketi de onlarla birlikte ortadan kalk1t. B(ivlece Anadolu da 1800-
1200, Hell "ta ::-<.1. (). I 400-1200 ytllan ara'iinda kullamlan yan da unu tuldu. Her iki iilkcde
uyg:1rhgm hirinci olan yazr, tam 101) ytl som-a, l\J.{). 8. :iizytlfla yeniden kuHarnlma-
ya ha;:;lanacaktu.
Hitit Krallar1 Listesi
Eski Kralltk
1 I-bttu5ili
I. \"hl r:)il i
I. Han :.iii
I. Zidant.a
Amrmma
l Fhm:iya
Tclipinu
Alhlv<e:nna
II. 1bntili
II.Zidauta
IJ.Iluz:t..iva
110
M.<) .16110-1630
M.6. 1630-lfiOO
I\.1. b. 1600- F170
l:J'/0-1:160
1560-1 5-10
M.<). 1540-Ei35
l\L(). 153:1-.1510
M.C} 1 :J}()-1500
:r-v1. (). 1 50 0-1490
t<.U). 1490-HBO
.HS0-1460
Biiyiik Kralhk
II .Tuthaliva
I.Arnur.-lnda
II.
III.Tu tba!\va

II.Mursili
f>.1uvatalli
1ll.11 u
( { 1
lll.Hattu!)i li
IV'futltaliya
HI .A 111 uvanda
II
1160-1140
\LO. 1411420
;-.,{.(). 1-!201400
M.6. 1400-1380
M.<). 1380-1345
J\1. <). 1346-13,15
Ivt(). 1345-1 313
r-.u).
l2H-2-1275
M.(). 1275 1250
M.(>. 1250-1220
i\-L(J. 1220-1200
:t"vf. (). 1200-11 90
..
llitit l)evleti 'nin Iliinya l'arihindeki Veri ve Onerni
Anadolu'nun orta.o;mda ver alan Hitit Devleti d()rt bir yandan bir(ok devlet(ik tarafin-
dan Bu orta ve kii(iik hoy kralhklann ve topluluklarm Utl-
lanhr: Karadcni;; Bat1 :\kdcniz ve Paflagonya y6rcsinde Pala. Ku-
zeyhati Anadolu'da <:makkak dvannda (Troia) ve Viluisa (llion), BatJ :\nado-
lu nun ortalannda Assnva (yani II ellen vc Roma dimemil'Iindeki Asia Eyaleti), Karia B<>lgt'
si'nde Ahhiyav<l Kralhg1. Ciineybat1 Anadolu'da Lukk.a (Lykia). Giiney Kizzuvat-
na ve Auava bevlikleri. Giineydogu'da 1 Iurriler. Dogu Anadolu'da yerleri kesinolarctk hilin--
m<wn han kikCk l)('\'likler ver ahvordu.
I .I "
Sayagddigimiz bcyliklcr bazl di'memlcrde omeg;in Slf<lSIIlda M.O.
tarihkrindc (bk;;. yukanda Ill.Mmatalli hohimf1) Hitit lkvkti'ne bagh olmakla birlik-
te gene! likle bagml.''IL da yan hagnns1z kralh klard1. Boylcce federatif bi r dcvlcti n
merkezi idi. Troia Kralhg1 isc herhalde hi(bir zaman Hi tit hukimmmhgma
Federatif devlttin Anadohr Yanmadas1 kalan t'll ()ntmli nwrkezleriui Kargami$.
Alhala (Alalah- Tel .-\(ana), Jialpa (llakp) ve Bahil olw;turuyordu. Bu kentkr
krallarm c;ocuklan, karde1;1leri ve onlann tarafmdan y<>uetiliyordu (bkz. yukanda
I.Mursili, ve I.Suppiluliuma bi)h-unled). Giiney Smiye'deki Amurru Kralhg1 ise
I Jititlcr kin Mtstrlllara hir tampon cle\'let<;ik g()n-Iyordn.
Bugunllititkr a<h alttnda anchgmnz Hind-Avrupa dil toplulnguna ait boylar :\-1.(). 2200-
2000 tarihltrindeAnadolu'ya gelmeytlm!,_ilanw,;larve 2000-1700 larihkri arasmda Hat-
ti, Hurri. Ka!;iga gihi yerli bcylikkrin yams1ra. yan yan kinde sonnl
?vi.(). 16. yiizy1lm Eski Hitil acluu wrdigimiz devkti Bu tiu-
de, uzun siirede yeni topra.k. edinme olgusu bi:t< ondan tam 2000 pl soma olagdcn Turk gb-
(lHlll alllmsatmakta<hr. Ger(ekten M.S. 9. yuL}llda Iran ve Arap topraklannm bi)lgelc
rine ve 1071 tarihindt Anadolu'ya ayak basan liirkler de Osmauh lkvleti'ni ancak
1299 tarihindc, yani ycrli Anadolu'da antik kalma k()kenli bevlikler ile birkar
yii?:)-'11 yan y;ma dostluk kin sonra
Hititler l)()nenli'nde Dfmyanm Devletleri
Hititkr :1amamnda diinyada egcmcn olan devletkr Yakmdogu'da kuzeydeu
giiiH')'C MitannL As.mr, Bahil ve :Vhsn dnJetJeri Orta .Akdenil' Hi)Jgesi'nde Girit'te "'-'lino .....
bugfm \hnanistan iilkede de Ahhhava devletleri. Mitanni Deyltti Ml>. I 6. ve 15.
- .
yiizydlar hoyunca Hitillerc li.stiin durumda iken U:mppiluliuma (!\--1.0. ?amanm-
da Hitit hJikiimranhgma (bkz. }1Ikanda Vjuppiluliuma ve Hurri bohimkri).
llanunurahi devrinde (M.<">. 172R-I ()f!G) ('ok parlak hir C\TC ohm Eski Bahillkv-
kti. Habil'iu t.arafmdan taluip edilmcsindcn sonra gCLcimii yilirmis vc kt-
111
.kenJJ altnlcJa sonuK IJir ,;unlllHjtur. Nitek.mt tSaiJil, uzun sure unu
krall<mitm (O<"uklan. k.arde!jkri ve onlann rocuklan tarafnuhm (bkJ.. yukanda
I. H LM ve Uju ppilnliuma it). ,
Assur ve Mari uygarhklan da aHm ;\1.(). 17. yiizplda yt"tksek hir dt:u.eyde
ken M.(). Hi. yitZ)lldan sonra onemli olmaktan
Boylen Assur. Babil gibi uygarhk merkezlerinin Ml>. 16. yitryldan, Dev-
leti'nin ise 15. yiizytld;m sonra politik yoksun olmalan I lit it 1mparatorlugu"nun
yiiksdmesin( yol Nitekim II.Tuthaliya (M.(>. 14()(). 1440) w ()Ldlikk
Cvl.(>. lfi?,0-1600) tarafmchm denize vc poli1ika1'.1. snnra-
ki krallarca da vc bu sayede lli1il Devkti sivasal egemculikttn baska kilhiu
alanlannda da diinyada 6nemli bir edinmistir. Jiitit Dcvlt-ti I. (:V1.6.
1345}, (:\:I.Cl. Muvatalli ()'I.(>. l315l2H2}. Ul.llattn'iili (M.().
1230) w IV.Tuthaliya (M.(). 1250-1220) dcmemlerind<', )'ani hir yitzph siire hoyunca,
o tarihkrdeki \akindogu'nun vt' chinyanm <'gemenligini il<' birliktc Yiiz-
Yll hoyuuca yeryiiz.iiniin iki siipcr devletindeu birini olu!jturan Ilititler,
riilii. insannl yasalan ik ozgiir uygmhklannd;ut bi.dni yarattilar.
Hit.it 1mparatorlugu Di)nemi 'nde Anadolu
Dilleri (Anadolu Mozayigi)
llitit Devltti"nd(', llatlma'la KCdtepe arasmda ka.lan Orta Anadolu BC.lgesi'mk Hind-
Avrupa dii gruhunun fla (Batt-Akcleuiz. ve Sakarya yiJrcsinde) l)a\a ve bi"l-
ney Anadolu"da Luvi adlan ile amlan il( l<'h(esinin konut>uldugunu ynkanda bir(ok yerck
Dogu Anadolu'da is<" IJurric('nin egemen oldup;unu Troia, .:\ssu-
va'da vani l\au Am\dolu'mm mtasmda <h\ htiy\lk HindAvru-
pa dil grubunun ldl(,"t>lerini topluluklar oturuyonlu. Cfmkii soz konu.n1 hoi
gelerin sanallan, c)zellikle mimarhk escrleri. Balkan itlkderinde vc adalarla. Yunanistan'da
iiretilenkrin yakm henzeridirkr. Lydia, Karia ve Lykia b6lgelcrindc de Hind-Avrupa dilkri
vaygm olsa gerekti. Nitekirn filologl.u. Lydia vt l.v.!Ja ldKekrinin HindAvrupa gru
huna ait olmalan ile birlikte. h<'r iki clilde de IJitit i)nccsi kavirnkr<' (Lelegkn w Pdasgla
ra) a.it subhtrat (tabaka a Itt) ogeltriu bulundugunu saptanutjlanhr.
Laten Anadolu'ya I lilit D<>nerni'nden sonra da Tiirklerin degiu, istisnas1z ola-
rak Bind-Avrupa kokenli kavimler crmistir. Bunlar, geli!jleri !-llrasi ile sunlanhr:
Phrygkr. Helknler, Galatlar vc Rmnai1lar. Boyl<n Anadolu'da M.(>. 2200'dcn \'l.S. 10/l "c
dcgin 3270 vll boyunca Avrupa k.<>kt>nli toplulnlJann oturdugu gerrq!i ortap okmaktadn.
Bu durnm bi)yle olduguna g()n hngiinkii Tiirkiye ycrli halk1 Hattilerk hirlilte, Av
rnpa li)kenli boylann ve Orta .-\sya'dan gden Sdptk ik Oguz toplulukJannm ohtt>turdugu et-
nik hil mo1.aiktir. 1\giiW o\an hil- tliglr gt.'r\<'k. dt T\ukkrin Osmanh lmparah.n-lngn:T.amallm-
112
da clt>virme yolu ile Balkanlar'daki Slav topluluklan ile olmalandtr. Savagddigimiz
bu gerp kterin aycll n polit ikan Jan m tza (memli hi r gbrevdir.
Bir ilgin( geiTek dt> en eski Avrupa kokenli devktkrin Anadolu'daki Ilitit Krallt-
gt tarafi n<lan ohm1"'1.chr. Nitekim HiudAvrupa ktlkenli .\'litanni Kralhgt I lititlt'rdtn
yuzy1l gi>riHiir. Akalarm :Vlyk.tn Ikvleli de ancak l!). yu7plm sonlannda ortaya
Hindistan'a w eden Avrupa kc>kenlilerin clevlct kunnalan ise (Ok daha
sonraki tarihknk miimkt1n
Jlititler l)()nemi'ndeki Gfuwydogu Vt' Dogu Anadolu ile Dilleri
Yaktndogu'cla IIami. Arap YamnachlSl'nda Sami adlan ilc amlan dil gruplan
hl'tkttm st1riiyonlu. Sarni dil grubunun en leh(.csi ohm Akk.acka o zam<mki uygar
dl'myanm uluslararast diplomatik diliydi.
Arap Yanmaclast'na gden vt M.<\ 3. binde parlak bir uygarhk
Siirnerlerin dilinin Tl'trk(:e ile .Japoncanm. J'ince ve clahil oldug11 Ural-Altay gru
huna ait oldugu kabul
Bahil Kenti'nin Hititler t.araftndan tahrihindtn sonra Babil l:Jkesi'ndf' idare"i, va-
, ,.
nm a!$k.m k.ral t>Heri:Hie Kassitlerin, Kafka!-.-ya'clan gt'l-
diklcri ve hir Kaf.,as dili
Hurri 'ni 16. yl'zytl basmda i:;;gal cdip t.ncekri gtKll't hir k.ralhk halinde, son-
ralan is<' bagunh bir ohu-ak idare eden Miuanni krallan da. Hilitkr J.?;ibi Hind-Av
rupa dil grubuna mensuptular (hkz. IIurri bi)Juml'l). IJurrice ve ouun dt"vanu ohm
L rartuca, Hat lice gibi i)J'gii bir dildi.
1200 tarihkrinde Anadolu'ya Balkanlar'dan gi)( eden Avrupa k<>kenli boylann
bir hi'>liirnii, i:mHgin Kiinkr Vt' Ernwniler Dogu ve ( ::-meydoJtu Anadolu'ya. genellikle
llurriJerin Vt' onlann devaUlt ohm erartulann toprak]anna yerlC!ili]tr. foJonradan buralara
Akkoyun]u]ar, Karakoyunlular V(' Avsarlar gibi Tttrk bovlan gddikr. Bugl'm nogu \'(: Gl't-
n('ydogu Anadolu 'da oturan topluluklar Hurrili, Avrupah \'<' Orta kc>kenli toplulnk
larm cocuklandtr.
Hititlerde 'Etnrn ve Ticaret
Yaztlt kaynaklanlan iinn Hitit lmparatorlugu'ncla halkm gerim
kaynagt tanrnd1. Bununla hera her vine tahletlerden edinilcn bilgiye gi>re mesleklerck
cok oldug-u gihi. ticaret yaparak :tcngin ol:mlar da az dcgildi.
ve kagmlarda disk cl()rt tahta tekerlt>k.li i)kiu arahala-
n VC ozellikle \'{' kattrlarla Yolla.nn baklml bagll prcnslik-
ler \'(' yaptltyordu.
113
bir nt(ktuhuncl<m an1al.'tl<l1gma gi)n Ilititler rltmir madt'nini topraktan
nkanuasnu hiliyor vc on dan <lktkr ve mohilya yapahiliyorlanh, .Anc.ak a\1H V<lZida bil-
dirildigi \here bu llZllll zaman Gtunft1i I Iatti, Hit it Beylikkri Devri'ndt
o\dugu gihi Hititknk dt aran. y<mi bir para o\arak kulhunhyon\n .
..
l Iitit Kiiltiiriiniin ()ze11ikleri
llititk-r yukanda hirlvw yerde degindigimiz gihi \'Oh'llll I Iatti, \lczopot;uuya w I \nrri etkikrinc
kenrlilerine O/ Y(' lx:nztIi o]mayan dfv.eydt bir
Hi tit Yabanc1 l' nsurlar
I Iitit kulti'uiiniin I Ialtikrden dil. din H' san at alanlannda n< <knli {>ztm-
de Hititlerin (>l(ude I yukardaki b(>h-nnlerde helirgin hir
d<' ortaya Orada Mezopotamya etkilerinden <k sC>t.: Anado]u'yu I Iititlcr
l)(}uemi ' nde Mcwpotamya'ya bagh kilan ('11 6ncmli ctkcn, Eski Kralltk Dbnc-
mi'nclen heri ku\lanllmaya olan "Civi llititler ;\kzopotamya'nm n <kn
li (tkisinck ki kendi dvi yaztlannda i\kkacka V<' Siimerc.e vaz1 oldnk
lan gihi kullamyorlarch. :\kznpotamya k<>kcnli bu ne anlama gddikkriui hil-
mt'y<nkr, okumak i:<:tedikkri metni anlayama.danh. 'l .. ateu o rltmemkrde <liploma-
tik dil idi ve antlasmalarda (muaheddcrdc) kullamhnh; nitekim
Bof!<v.k(>y tahlet]eri Sfnner-Akkadllitit lugatlerinden kmk p<u{:alar hulunnnl{ltur.
Aynca Bo}!azki)y'de, bfttliu ya da hir h6liun(i Siirrlf'rce veya Akkadca )iizii me-
tin de Bu baglmnda i)zellikk Sargou'un ve Sinn'in .\uadolu ay
nca Ctlgame1,i 'm anlatan Lahktler ()rnek
Hurri Etkileri
Hititler asagula g<>rengimu gibi din H' at alanlarmda Ilurri kfdtfl-
tiindcn yoguu Siinwr w .:\]dad uygarltklarmt bdirli bir {>h,fule dt ol-
sa Hurrikriu aranhg1 ik tanmwjlarcllr.
Ilk llurri etkikri :VI.(). H50 tarihkrindc ha1,ilar ve Hattusili Jll'un ( :vu'). 127!5-1230) esi
Puduhepa d()ncminde en helirgin bidmine En carpH:I llurri llitit prcnsle
rinin I Imrice adieu almalan ik ortaya c,;tbr. {)rnep;iu adlar Nikalma
ti. i\.rnm-anda I'in (M.(). J.l40-1420) Tuthaliya III'iin (M.(>.
Pudnhepa V(" IJinti. l'in (:VI.<). :3-J:)) ilk iki Malnikal. Suppiluliuma
I'in ikiinci'J (?): Tanulwpa, II (M.<). 1345-131!5) , !vluvatalli CM.().l31!l-I282) vc
I I t1
JII 1282-1275) d(memlerinin tavanannasJ (yani ana kralkcsi); Puduhepa,
lll'im (M.(). 1 27f>-l2!JO) Bir(ok prens ad1 da Hurriccdir; 6rnq"tin, Suppiluli-
uma I" in oglu Krah ile daha sonrak.i krallanndan hu Te
vc Aynca p1karda degindigimiz iizere de suasmda l'r-
adm1 taIyonlu.
11 l'iin Puduhepa lJurri ki)kenli oldugu gibi. prenseslenlen daha hirkapnm
da Ilurii ahnan gelinlerden ohna.lan akla yakm gelmcktedir. Buna kai'IIl prens-
lerin lwpsi dogal olarak Hitit soyundamhr. C)ziinde Hurri adlanmn gi>zde olmas1. Hurri Cy-
yiik.sek bir dl"rt.eyde bulunmasmdan kaynaklaruyordu. Ancak Hurrikre duyulan
:-wvgi Vt' sanp biiyiik okiide politik nkarlara bagh idi. <:tmkii Hunikrin oturduklan bir('ok
toprak Hitit egemenliginde idi. Bu necknk Hattilcre uyguladtklan stv<nn davranma poli-
tikasim Hurriler konusunda da kullaniyodanh.
Nitekim 9. yiizytl<la Orta A'iya 'dan gck edip P('rs, Arap vt Biz;ms iilkt'lerine gelen Tiirk
kr de yerli halklara sevgi ve say{!I ulusal politikalan
lran"daki B(iyuk Sel{,Iklu vt ardmdan da Anadolu'daki Sdt;uklu d(memlerinde beylerin
(hi1kiimdarlann) Pers adlan ve sayg1ya dayah oldngu c)l(iide, politik (Ikarla-
ra da bagh idi.
Jlititkr hi('imrle Hatti, Mczopotamya ve Ilnrri etkikri alllnda olduklan
halde ulusal kimlikktini tersine bflttm bu cl<iinlcnmeknkn yararlanarak 6z-
gfm bir uygarhk Bir(ok bir scnt<'z yiiz-
Yillar smmtki Anadolu'da bir daha Gcr(ekten Tl'uklerin 16. yiizytlda Pers,
Arap, vt eski Anadolu g<'kncgi ik kcndi Orta A!.)'a ()zelliklerindtn yararlanarak. p-
ratuklan Osmanh l ' ygarhgi da boyl< \'e ()zgl'm bir St'ntez ()megidir.
Hititlerde lnsan Haklan
Jiitit Uygarhg1'm aymm en onemli ozelligi, insan hakla-
rma dnyulan saygtda bdirgin ohnaktacllr. Albrecht Goctzc'nin saptadtgi Ilititler. inscm
Vt' haklan.na bilyuk otwm verivoxdu. Onur ktnn ('('Zalar, Assur k.;unmlann
J
da gi)rii.kn anmastz yargtlar llitit hukukun<l yabm1n idi. Assurlulanu uyguladtgi vii
nulannm pan;al.amna!-11, yaklhnasi, esirlerin kaztklara oturtuhnast ya da derileiinin yii-
insau k.afalanndau piramitlerin Hitit
l'Jkesi'nde sbz konusn olamauh . .Nitekim bunnn gibi oldugunu gi)ste-
rcn t.at.virkre Hitit sanatmda ntstlamnamakta(hr. K<>lelerin hile haklan giivence altmda idi.
()nwgin k(>Jdcr ()/gC1r kadmlarla evltnehiliyorlar ve lm yi"tzdcn kadmlar ()zgl"nlCLk haklanm
kaybt>tmi>:.orlardJ. Ancak k61enin paras1 i>demesi :10runlu bir B6yk bir evlilik
homldugunda w (ocuklar rJzgi"lr vatan<las.lar idn 6ngon-den ilkel<'rc gi'lre payl<t'ith
yordu. Hi'lyle('(' VcU"hk, koklerin yol aoyordu.
11:1
Do(tulu iilkderde evliligi, Hititkrd<' ()linn ("ezasi ile
I'in Muahcdesi'udt'ki st)zleri hu belirgin olarak dile getirir:
"Bm gil Tl''$, .\tma es olamk verdi.l!;im ktz (Qitli derN'fderdr kl;, ka.rdrslrri
varrbr. 1lrttk rmlar smin rlr oldular, .ciinka vn on/arm karde$leri ile f't'
lt>H<lin. llatti ('lht'.'i 'ndt' iinemli bir ilke turdtr. l:rkek lwrde;. lw:. lwniP:;i Vl <la onlunn
ktt (oruklan ile cin.sl!l ilishide bulunamm,. llatti wg yaJaya.
maz., OldiJ..r1Uih: Anmk .wmin ulkmde ,,(/u>klrrin kendi ktz tr kuz,mlni ile sr-
f(ihi kiitii.. adt>llni nmlu: lJu /latll($a 'da yuaktn. Simdi P.ftvr srnw esinin ktz
yan kardtsi ya da onlmdan birinin ktz (oruifu rma yiyerrk VI' i(r:rrk
vn: Yivin TiC kwanclt ohm. 1lwak ummla St'uismrk uz.ak dur. Buna idn
JOktm; ijfiimlf
Hititlerde Kachn
Hitit l
1
ygarhg1'nm en ilgin( i)zellikkrinden biri de Mezopotamya'da erkekltrin
altmda kadmm Hilil t
1
lkesi'nde sahip oldugu saygmhkta gi)riilmektedir.
rin ncr<'Ck ise krallar luular haklara sahip olmalanudan anltyoruz ki Hitilkrde erkek ve ka
elm idi. Harem yalmz kral saraymda vanh: halk arasmda ist {:Ok k.admla evlilik
(poligami) yoktu.
Kavnak(a
'
l'vl. Darga, Atwl/vlu'da 1973; .M. Ha:-g;1. Truihi ('af:lmlrt .bwdvlu'dtl Kls.Jm. :Ki:lur Ba-
(:;:g!ar At:adolu'd,l :N:dm. lstan'!lt:l 2635i: Ali ():n{o1, llilitf,r, i:\nadolu Pygmhk-
lall <.tmwl "-2953:.
Hitit Krallan ve 1nsan Haklan
Sayagddigimiz i)zt"llikkri ile llititkr Eskif:ag t;uihinde S<.;kin hir y<'r ahrlar. Onlar ak1l
n V<' g<rrtkc;i tutumlan ile, dilleri n dinleri hirhirlerinden ap1 dfttinel<rc< ytrli halkla bir
likte ulusal k.imlikle1ini yitirmed<n. yarun hin pl sinesinc-e giu.;lu bir cl<\'l<t \'<' <>zgfir hir uy
garhk olarak
llilitlcrin en c.;arpu1 ()zdliklerindt'll hili, iusan hak.lanna saygh bir devlet kunn11:, ol-
malamhr. I lit it krah devlttin ve ordunun oldui{u gibi din ve yargl hd<'rinin de basi idi. \';t-
hann olan de mnm buyrugu altmda bnhmu><mlu. Federal hir devlet
olan m<mlt'k<'tin en mi1hirn h(>lgckrinin idaresini yitrittmek ir:;ini yaptmnll.
6nwgin I.Suppilulinma ojtullanndan Tdipiuu'yu Hakp Kralhg"na
ata<h. de KraiJJgt ' na o i">liinc< ounn (Ha
1Hi
lep' e) yqteni 'p getirdi ( blu.. ukarda l.Suppiluliuma ve Jl.M bi",]il.mleri).
Bunlann gorevltri yollara, tapmaklara bakmak. onlan onarmak. g-iivenceyi sagla-
maktl.
Pankus (Soylular Kurulu)
Jlitit krallan devktin basma. Kral Telipinu'nun saglad1g1 tahta (Ikma yasasma uygun
olarak kahtun (verasct) yolu ik ('l kiyorlarch. Aneak her I Jitit krah, Yak.mdogu 'nun anma-
SlZ hiikiimdarlannm t.ersine, bir "primus intl'l' pares", yani arasmda birinci" idi.
(1.(). ]()f)() 16:W} politik vasiyetname.sinde gihi. soylular knt-
lm yarg1sma hagh dqtillerdi: tersine konular Pankus'ta (soylular kurulunda)
de ahntr w kanmt haf!;larunh. Tdipinu (1.(>. dtmeminde saglanan "tahla nk-
ma yas.'lsi"nda soylulann haklan yiiksek tutuhnu-5tur. Bu helgedc kral kcsin uva-
nlmakta vc soylulardan hi(birini ()ldi'tremeytcegi bt'lirtilerek taht karann
Jlaukus tarafmdan ahnae<H(t, kotii kt-ahn bunu ba.!,!I ile ()dcycngi bildiril
me k t ('(ti r.
Yeryiizt"n1iin En Eski Kralhgt
Hitit krallanmn iilke sorunlanm Pankus adnu bir mediste. yani bir senato-
da karara yeryiiziinde ilk del;t olagelmektedir. Hoyle ol-
dngnna g6re Hi tit lmparatorlugu diinyanm ilk me!,iruti kralltgt olarak insanhk tyuihinde
siz hir ver almaktacltr.
llitit krallan Me7opotamya hiikiimd<trlarmm tersinc tannlal,itmlmanushudn. J lit it Hit'
tinkdnde ()len krallar ir;in "o tann oldun deyimi ge(mektedir. Ancak Ilitit Devleti'nin son-
lallna dogru tahtta oturan TV.Tuhtaliya'nm (\1.6. 12501220) Yakmdogu krallanmn davra-
ozendigini gcm]yoruz. Bogal'koy'de bulunan bir miihiir hask1smdan ()grendigimi-
?e IV.Tuthaliva keudiui, .Assur'da l.Adad .. Nintri'dtn (M/). 1297-1265) heri kullamlma-
ya Krah" olarak anan ilk Hitit krahchr. Onun. kendi doncmindc.
'\';mhkaya A<;1khava Tapmag1'nm tannlara ait A Odast'nda, kendisinin
olan hf1yiik kabartmacla tannlar g-ibi daglar iizerinde durmas1. B bir kabmt
mast ik hir hcvkdinin ytr almas1, bu ()zentiyi belirgin hidrndl.' a('lga vurmakta<hr . .Nit.ekim
l'gadt'te (Ras Samra'da) hulunmu!j ohm bir rmihCtr bu kral. t<mnlara ()z ohm,
tKu sivri boynuzlu kttlahla gi)riilmektedir. Yar.lltkaya'daki strr konusu Tuthaliya k<tbartmala-
n ve heykd, ci'>ki'm111 dcmeminde Ill.A.runvanda tarafmd:m yaptlnlnn!j olamayaeaklanna gi)-
re. lV.TutJialiya'mn kendini tannlasurm15 oldugu Hurri ki)ktnli hir anne-
nin ohm JV.Tuth.aliya'mn bu Hitit 1mparatorlugn' nun son
buhnak iizen oldugunu gc)stereu bir h;ar<"t olsa gt>rektir.
117
llitit Saray1ndaki Yal;}anl Hakkuula 1\ildiklerim.\z.
hir kralhk hiiviveti w kra11ann taunlanna bagh, insan haklanna
saygm olmalanna ragmen saraymm zengin bir haremi vc gftzcl cariye-
lcd \<tnh.
S('(lat Alp'in "osyal Hitit saraymclaki y(tkilere
sahip protokol biiyfli.Jerinin Osmanh saraymdaki yiiksek riithdi memurlar gibi ycr akhgmi
g(mnektcyiz. Tapmak'ta sadcce yansi gun Hjli{ma (tkan bir tahlettcn kh.;iden
1 X'inin rahip, (algtn. l tahta tabletlere yazt yazan k:ltip, 35'inin kfthin rahip.
lO'unun Hunili bgreniyoruz.
I Htit. Krali(tkri (Tavanannalar)
Hi1it so-:;yal yasammm hit hdhgin i'o.dligini k.ra1 e&krinin sahip n\clnklan ""Y-
gmhkta huluyoruz. Kra] tavananna sam i)(' yarti "anne krali<;e" saygtlanmasiyla ant-
hyorlardt. Ru saygm sam, ko<:alan 6ldftkten sonra da, yani yeni krahn d6nemiudc de.
f>l<-ru degin Ht>ylen: kralm tavctnanna sannn bir fmccki kral
i>liimiln<kn sonra eldc edehiliyonlu (hkz. yukarda I.Arnuvanda. \ '<'
li h<Hi1m kri).
Dilnyada bir e:;i olma}all lm yasa ilgin( ()l(ii<le bir hakkm k.o-
nm.tCUMl olmak hakmundan 6\'g\1ye clegerdir. Hirikimi n deneyimi bt-lyiik ohm eski kralif,;e
nin yeni krala V<.' kralic;eyt ()rnck ohnast, onlan bc>ylc<"e kmnen dc oba dengeleyehilmesi el-
hettc ki yararlt oluyordu. Ancak hu "l,<tsadan hazt krallann rahali;Jz olduklan ()r-
tH"gin J. kencli kralhgnulan (mnki tavanannadan ''0 bir \llanchr'' diye sikftyet et-
mckttdir. II. Mursili'nin ise tavananna stfat1 ile ohm flwy amwsi yflZI}nden
nm bilimnektcclir.
l"!l<'>yk olmakla bir\iktc taYananna !>00 yakm hir s\m hopmca kc1>intisu gt'('trli ol-
mw;;tur.
ve "libation "larda, ;ani tanr:lara i(ki ya da kurhan kant sumna strasmda
krallara cslik ediyorlar. hatta kral mii.hiulerin<l( onlann da acllan lmlunuyordu. {>rnc
P:in. I. Arnm<mda ile I. Suppiluliuma ile hirinci c..-i Jlinti, Ill.
( l ilc Danuhepa. III. llattw:ili ile Pudulwpa acllan aynt mf1hii.nle y<:r ahyor
du. Kral g()sterilt'n hu saygtyt ftrsat bikrck t'll(iiy_ii ka(tran saden' iki kn.tli(eyi,
I. Arnuwanda'nm Hurdli :\1Jill1111ik.al'i ve III.IJattu!jili'nin C"li Jiurrili l'udulwpa'yt
g<">SI('rt'hiliriz. A:;;munikal annesi yolu ile Eski Kralhgm hiricik varisi olmaktan yararb-
narak hemen her bdgey(' krall;t birlikte imza (bkz. yukanda I.Arnuvanda
hM\nn ii) .
118
En Gii(lfi Tavananna: Puduhepa
Puduh<pa daha davramyordu. bir l ' garit mrthiu sadecr onun ad1
bu.Junmakta<hr. Puduhepa. )hstr ile <->zel yatt!;itmtlarda bulunuym; aynca Ill. l Iallu'}ili'nin
Mi). 126!1 tarihinde Mtstr .Firavunu II. Ramsts'IC' yapl!gt iinh1 hir tablet ,-,ze
rind<ki J lit it tarafma ait niishanlll hir yiizitnd<' III. Hattu!iili'nin num Sarruma,
<:biir yiizfmdt dt' Pnduhepa 'mn Tann(<t l I('pat tarafmdan t.a!'lviri ve y<'r ahyor-
du. Hurrili Pucluhep.t o kaclar lmslt idi ki o, da gi'ldi.lf'n Sarruma
de (Resim 6!>) hir hakuna ft<;;liisftnl't, yani it<:liisti
olarak dik geliriyor olsa g<"r<'ktir. Kitabnmzm verinde hdiruigimiz gihi l'udulupa gen;c-k-
l('ll bl'tyrk bir -kadm cf<ndi", (ok hn-sh ve gfl(hi bir tavan;uma, dedik hir ana kra-
li(c idi. Huni ki">kcnli bir rahibin klZI ohm I'uduh(pa. hzthkaya k.abartmalannrlaki Hilil lannla-
rma Huni adlan t.akttgt gihi, binu. ()nee anlatttttumz iizen dnktin politika!lma cia d k0)1nH.'l-
lu. Puduhepa'mn Kayseri yaknnndaki Fraktin Kahanmas!'uda bir kadm t<trmya, herhaldc
fanns1 Arinna'ya I Iunin acb ile l l<'pat'a libation yapmast da ouun giiciinft sergilcmcktcdit. <,.Xm
kii llitit sauatmda tannya tek sunucla bulunan bi.r tavananna tal';viri yoktur.
Sovlular
'
Yttkanrla krallar konusunu soylulann Pankus Ktnulu'nu oln!}turduk.lanm ve
hircok fdkc sorununu o nwdi.!\te kra.Ua bidikte karara haglachklanm g(mnft!}tftk. Bi'>yltce Hi-
til Imparatorlugu yukanda da I>C'lirttigimiz. fu.ert veryuzfmdeki en eski devlet olarak
in.,a.nhk tarihinde bir y<'r almaktachr.
Soylulann devl<'t tarafmd;m veril<'n topraklan vanh. Buna kal1jthk onlar, kralhk ordusu-
na ath arabalan ile ger<'kli silahlan saglamakla yukiimliiydiiler.
Hititlerde l)in
Hit it Devkti'nin federal dfwude olmast onun din krmuSlmda hosg<->riih-t bir bu-
lunmasnn gerekli I Jititler Anadolu' da claha som-a J !ellen ve Roma raglan nrL'l
g!nnitz synkretism yani yahann dinleri birbirleriyl<' tulumuna
rak. imm\,; diluya .. ..:;uu ftderatil' hir anlay\l? nlalitwmanm yolunu
I lititl<'r tahletlerdt stk stk ''Hatti f"lkesi 'nin Bin Taunst"ndan s()z <"derkr. :\;lttinlt'rdeki
uztm tann listekri gi)z c)nfmck tmulursa hu pek aharult olmadtgt si')ylent'hilir.
(ekt<n Kralhk Doncmi'nck, daha o;onraki Anadolu'nun Roma C:agt'uda olduw gihi
bir (Ok-lannltk (polithcism) cgcnwndir. Ancak h('r h<"yliktc hir C'pith('l (la-
hnlannlar, tuCmd(' hirka( tann tipinin yerd Bu-
119
nun gibi Jlatti, Luvi, Pala, Hurli, ve Mezopotamva ki)kenJi t;mnlar bile adlarla
r-tt!;mt:'n birhirle1ine ko1jnt tipkrden' ()rnegin G6k Tanns1 (Te
$ttp} ile Hepat ve hun gibi tann<;alar bir(ok y(>rede yerel tipkr halde,
().riinde aynt crkek. w kadm tanndan gchmktedirler. mc:Linlcrde "l)l"ttun g<>k tann
Jan". "bfnfm Hcpatlar- ya da gihi <kyimler hu gen;egi anga vurmaktadu. Bu
I lit it halk1t1m yerli toplnluklat \izerinclcki cgemenliklt>rini
rini saghyordu. Yani <lin politikasmda sadfce vc kl"alhk c,1karlanna dayah hir yol
izkniyordu. Aucak hn ctkarn sonunda Hilit dininin HJ.Jlattni}ili 12i!J-1250)
d6nemJerinde neden oldu. Ger<"<'ktcu Yaz1hkaya At;Ikhava
taunJcu Emanuel Larodw 'un gibi Iluni adlan
F1rtn1a Tannst
Hititlerdt tarm F1rtma Tanns1 idi (Resim ()5). 0. tannra ile birlikte It-deral Hi-
tit Ikvkti'niu en (mern]i giidinfl Ona hem yer1i Halti ve Hurri
halk.lan hem de Anadolu'ya gC:>r f'den Hind Anupah Ilititler tarnyorlardt. i\adik o, mctin
Jerde :\1ezopotamyah g6!tiiu taunst Adad'm idtogranu ile yanhyordu. Hitit mctinlerindeki
"siu" s()zdip;ii Yunancadaki Zeus vt Latincedeki Dfus'un Ancak hdirli bir tann-
nm a<i1 ohnaytp l.atincede oldngu gihi tann anlammda kuHamlmaktay<h.
Ftnma tannsma I Iattiler Taru, Hun;ler diyorlanh. Hitit hiytrogliflelindeki
ler Se<h\1 Alp't: gon 'Htrhu. Tarhuna ya da Tarhunt dive okunuyordu (Belleten XVIII, Say1
72 s.460 dipnot
tann Hitit rnelinkrinde genellikle ( ilkesi'nin (;{,k "(;()gfm T<1nnsJ'',
Tannst'", Tanns1" gihi adlarla amlruak.tachr. Aynca "Orclunun
nsi", G()k "Emmn" gibi adlandmnaJara da rastlamrwktachr. Bir tanrmm hiyeroglif
ikiye bir elipsten C)n<e si>z konnsu sonra gc)k tanns1 denmek
isteniyorsa ikiyc b<>Junmii1j dip!lin altma ,;W" bi(imli yildmm isare:i yazthnh; ikisi hirden
Tanns1 anlannna g<Jmekteclir. Bu <l}1ll zamanda Y:mlikaya'dak.i bao:; tannda gi)rdiig,-mn-tz gi-
bi 65) Hit it ( ' lkesi"nin ( ;(,k dcm('ktir. ya da y<1in gt,k tan-
nsi kastcdildiginde ise t>teki iki altum bir \il;'l'mcCt eklenwk gerekiyonlu.
( ;(}k. tannsi metinlerdeki ve san at cs<'rl('rinde daglar fu.t>rinde durur. Yazth
kaynaklardan (>gremligimizc g<">re llititler daglan kut<;alsap.yor ve onlara taptyorlanb. Hitit-
lerin Hurrilerden alchklan Haai ve !\anni dag adlan. gi'>k tanns1 ile yakm
llazzi Suriye'de Orontes (Asi) Irmag1'nm denit.<' akttgt yer civanndaki, Romahlann Mons
Cassius dag<hr. Nanni'nin hangi dag oldugu HaHi k6kenli Tutha-
liya . .Arrnmmda ve Amnmna da kutsal dag adlan idi ve yukanda g(mhigfunfu gibi bu
krallara ad ohnu&lardu. Bir Hi tit metnindcki tann tasvirinde gt>k tannst. k<'lHlileri hirer cL1g
tanns1 olan iki erkek flstt-mde durm;tktadtr. Yaztl1 ka)'1laklardaki bu tammlamayt, ay-
120
nen Yanhkaya'da 'iahnedt gcm"lriiz (Resim 65). S<>z kouusu dag tannlanmn giysilerine
hakdxrs. emden ve yandau tasvii iic;genlerden (vani tcpdenlen) g-6riHe
cekt.ir. Nitekim tanrmm arka:;mdaki G()k Tanns1 (Resim 65) v<
kral Tuthaliya (Resim 66). hoyle ttpeJer Ctzerinde durmaktadular. Kral Tuthaliya'mn
Jigflr ( Resim 66), tannnm durdugu <lag tannlannm
aymsi<hr ve hurada kraltn ach verine ge(mcktcdir. J Jiyeroglife bakan Hititler bura<la adt hir
dagdan alttttnl1.\ kraltn taS\'ir cdildigini w onun altmda yer alan dzme sesini ve-
ren g6rimce de onun Kral Tuthaliya oldugunu anhyorlanh.
Gtlk tannsuun en (memli sembolli bop;a<hr. Bog-a Ort.a lkoru (:agt'nda gt">k tannsmm
kendisiydi. Hatti dini Eski Tun< C.:agt'um theriomorph ya da zoomorph denilen hay\"<lll bi
tann yerine. insan kthkh inannt sahipti. llititler, Hattilerin etkisi ile anthropo-
IllOIJ>h, insan kthkh tann inancma hangi tannyt kastettiklerini anlatmak i(in
her insan kthkh tannyt, nrnm hayvan hi(imli ile taf'>'\ir e<liyorlanh. Huuunla birlikte
Hitit nwtinlerinde de Hitit sanat eserlerindc de gc)k tannsmm t"tzcrindc dik-
kati (:ekmektedir. Bn dnrnm hcrhaldc Orta Anadolu'da tck AOk tannsnu
temsil ctmcktcdir. Nitd.irn AlacahiJyiik'teki bir kabartmada (Resim 5la) hti-
kral kralkc ik birliktc hem bir sunak hem de hir taS\'i-
ri 6nimdc sayg1 vapmaktadu. Yani !\H). 14. ohm hu kahanmada bi-
le fethe tapma tvnsi ile daha sonraki hayv<tn killkli tannya tapma ewesi hfWl ya.5<Hna1t.adn.
Bunun gibi YaZihkaya'da Huni dininden gelmc Hurri (gece) w Serri (gfmdi'tz) adh hoga-
lar, iki en biiyiik erkek ve kadm tannnm yanmda yer almakta(hrlar (Resim 65). Bogazki'ly'de
Biiyi'tkk<tlt'de hnlnnnnu; olan (iftt hogalar (Rcsim 39) da yok ki tapnnna konusu ol-
{'tmkii Alman kaz1 ftyclerinin bclirttigi iizere hir ncdenle topra!1;a ginne-
dcn ()nee kll'lldiklan hu iki topraklan bogaya ait bfttt"m pan;alann tlZtnli hir hi('im-
dc gi>miilft olduklan saptanrm!j bulunmaktadJ.r. Aym hoga dfti yani I lurri kc)kenli Hurri vc
Serri adh bogalar, lmamkulu Kabartmast'nda gi)k t.annsmm arabasnn <;ekmekteydiler (Re-
sim 77). Bogamn, biit iin gt(imi ianma bagh top I uluklarda ta!jHht!;t biiyftk 6rwm g6z ()n iin-
<le tutulursa. ornm Hi tit di)neminde tapmrna konu!'lu olmast anlam kazanmaktadn. Nitek.im
bundan ii( tmcc. traktorkrin hentiz ve yC'rini ahnachgt donemlerde
Anadoln ki)yliisii (n de!4erli varhg-1 olan okfu;(iniin iistiine yemin cckrdi.

Db'i taunya lapma adeti Anadolu'da daha 'Yeni Tas Cag1 boyunca egemendi. Hatta o db-
nemde kadm tann, tanny<l1. Aym inancm daha sonraki <l()nemlerde de g<>
riiyoruz. Hattilerdt "Vuru1}emu", Hunikrde "IJtpat''. Hititler<le '"Arinna'mn
Tann(ast", Ge( Hititlerde "Kupaba'', Yunan w Roma dc)nemlerinde "Kyhde" adlan ile arnlan
tann kadmlar. \'i.ni Tunc; hcri tantchgnmz Anadolulu sl"irdiirmii!;ilenlir.
121
Dimwlmetinlenk w kurhan listdfrindc Arinna 'run ( Tanm;as1 ile Burri ki;kfnli
oldugunu hil<ligimiz lltpat, birhir lerinden ayn t;mnlar nlarak gt>riilfmftrse de hk ohna?s;l
IV.Tuthaliva <ltmemintle ikisinin anlamda olcluklan, aym s1fatlan ve i>zcllikleri
&ftph<'sizdir. bir nwtinde hir arada amlmaktadirlar: "Ari;ma'mn
Tann(aSI. henim dendim: hiitiiu ftlkeleriu krali(esi. Sen Ilitit l"lkesi'nck :-\riuna'nm Giims
adm1 ta!iifSIII scdir (aga(lan) iilkcsindt is(' adm Jltpat'tr". YaIhkaya'da omm hi
ya:f.lh arll Hepat'tu (R<'sim 65). En i"tstteki lx)liinmits tann anlannna
gtlir. En alttaki iki Krali(t' Pndulwpa (,grencligimiz "pa".
stskr:ini \'erirlcr. Yi1k:mlan ikind ist ya da ''ha" diye oknnur. A neal I Jepa t
oracla ap1ca Hit it i:Ikcsi'nin taunsi ohm g()}, taurmnm Zaten H('pat. 1 Iurr:i dinin-
d(' ck kansuhr. Bi)ykr< 'Yazthkava'da gotillen kan-kOta tann ht.m Hitit h<'m IJnr-
ri dinl<rinde a\1ll i::;lt\i giHcn tannlanhr. lkpat admm hiycrogliflercle Hepal olarak yazthna-
si. buna kocasmm ach ye1ine Hit it hiycroglifleri ilc "G6k Taunsi., diye an1a-
1Ilmasi ilgin('tir.1 Iitit tannlarmm henHn hq>sinin ragmen, Hitit gi)k tan
nsma (ba5 tannya) Hnnin ad1 yazJlmam15 ohnas1 hir incdik oba gert'ktir. aula
ki en biiyr1k llitit taunsmm Hurrke diye yazJlmas1 .-;ok iltriyC' gickn hir davTa-
diyc vt o rwdt'nlt sadece hiycroglif iliarctl<"ri ik B()yl<'t'C iste-
ytn on u Jlititre a eli il< isteyen dt' I I urrin ach ile
llepat kay a 'da hir pan ttr iizerindt durur. Ancak Hi tit metinlerindeki tann taS\ir-
leJindt>n pamcrin lwrhctngi hir tannnm &imgt'si olarak rasllanmanumr. Bmw
daha \(ni Ttm( 'ucla hiiyf1k t;mnc;anm iki l<"opar <mtsutcla oturdugunu gt>lliYo-
ru.t.. :":itt kim tlll'tjnlfrde a .... lanlar rel}illi taunlann simg<"si olarak amltrlcu.
llattikrden gelen Arinna'nm (;fmes IJititlerin pantheonuna :":trik w Zippalan
da 'nm g6k l.aunlan olan ogullan ile. klZI \'t' y<ogeni z('Jlluhis il< hirlikte girdi.
Arinna'nm Tann(aSI ilt Gi>k 1:1nns1 birbirkrinin iclilt>r n hfufm ta .. virlerdt>
kcKa k.mi>I solda yer almakta<hr (Rcsim 65). Bir metindeu {)gnndigimiJ:l' g6re I Iitit-
ltnlc de modern protokolclc gihi, sag yc>n claha orwmli icli. Bu Hitil adetinin en gri-
/d t)rnegini Yanhbya kahartmalannda buluyoruz. tanrmm tasvir edildigi hu kah.lrtma-
da (Resim 61) kadm tannlar trkek tannlann solunda y<'J ahrlar. Tann kmhn ilt iki ll<'-
dinusinin trkekltr arasmda buhmmalan. onlarm sa\<lS(I olmalannd<m i'ltlin-uh-tr. Ba& tann
<amn arkasmda gt,nikn oglu kadmlar arasmda (Rlsim 65) yer almast isc, a::;a
gula gorecegimiz .-v.ere bir dinsel g<'lt>gidir. nu kaharlmalarda kaclm tannlann
sa!):dan vc erkek t:mnlarm ortada ular" yonnn
ur. <_:tink.-t buradaki tann (Resim 6-1) ashnda yan vana durmaktachrlar. Ancak llitit sana-
tmda kahartmalarda tas-.ir bilinmedigi onlar huracla yancl.m gc)riHmekttdir. Oy-
122
sa sanatkfu onlann iki tann ortada olmak ftzerc k.art-urnza poL verir vaziyettc. dnrduklan-
m Hititli St')irdler de onlan ondcll gihi tasavvm ecliyor]ardJ.
:\"itckim hflli1n tek. figiirlft sahnekrde de lannlar ya da in):anlar \ 't' hayvanlar da yandan ta:.-
vir cdihniskrdir. T<'k figftrlit sahneknk yunlmek si.)z konusu olmadrgrna )'(whkava'da
da tannlann ortaya doP,Tu yurii.dligimit dftst-mmekte anlam yoktur.
Bu durumda, tannlann karsnmzda durduklan saptandrktan sonra G6k Tannst 'nm
ise solda yer llk Hititknk g6rdftfHimiiz bu protokul
kot>uhmu (Resim 65) Spathethiti<;du Hildkunst kitabrrmzda (S. 111-117) tarih hoyunca
ve omm Anadolu'da Roma somma degin hulunuyoruz. ()rnegin bir
Ge{ Hitit olan vt npheden tasvir cdikn ;\llaras Stdi'nde kadm, erkt'Wn soluncla
ycr Bunun gibi Afyonkarahisar meJ:ar kabmunalannda kan-koca M.S. 3 ..
1. v[r:r.}111arda emden ta!.vir edildikleri i{in orada gerrckteu k;uhnm 1<olda. etkegin sagda bulun-
duklaruu gon1yoruz. SOz konusnlm Hit it protokoh\Jupihr Dolichemts vt juno tasvirli kahart-
malarla Roma a))kerkri tarafmdan Avrupa'ya da gc>tilrillmii!} ve orada claha sonra krallarm uy-
gulachAr bir adet Son Iran g<'>nlugiimiiz gihi soluna ahyordu.
Bir ()nceki lngiliz krah da M'nmonilt'rd<' clegiL soluna oturtuvordu.
'Etnnlar
Yazthkava kahat"tmalanmn orta sahrwsincle (lksim 65) Ilepat'm arkasm<la panlt'r lizt-
rindt duran hir tann g(m:ilmekteclir: sag dinin ivnindeki kafastz insan vftcuclu, (;i1ter-
bock'un yonmtladrgr ftzerc Hepat'rn, adr mctinkrcku bilinen oglu Tann $arnuna'clrr. Bir
tann olan ortaclan dips ik bir vtkut mctsmda kart>rhkh {izgi
SuppiluJiuma'nm mithrimckn .. ma- sesini veren hiycroglifiir. BiJylece pantC'r f11.e
rinckki bu tannmn Sarruma olclup;u ortava (,'Ikmakta<hr. nu ise bir SOilU( V('l'll)('kledir.
Ciinkfl bu tann ile hirlikte orta s.tlnw baba, anne n ogulclan bir tann aiksinc
mektt>dir. Bir deyiml< hu sahnede tarihin en eski vani luristiy;mhktaki tann.
tsa V<' Meryem ftditsfmii ammsatan hir tahlo gi'>rmektcyiz.
Tanrrlar i1(h-tsft akla claha ck Ill. I kendi yazcltgr ya-
ovkustill<k Hurrilt're I .avazamiya ('Jkcsi'nde rahip olan J>entipsarri'nin kiZI
olclugunu sf>ykr. J>uduhcpa'rurl. adr da lkpat admdan alm<hgt kerulisi Hurri <lininin
Hitil (]kesi'n< gctirilm<'sindc de bftvfrk ro) ovnanustu. Hu n<denle tann ft(lft:o:tinim aynt za-
manda Puduhcpa, IV. Tuthaliva Ctt)ft.,iinii de tasvir t'ttigi izlenimi uyanmaktadtr.
llititlcrde krallar aucak <"lldi'tkten sonnt olarak kabul ediliyordu. 'r:mh kav11aklar
da <>ldii"' yerine oldu". yani cle}imi g<'(tnekteclir. Krallarm ya.!?amlcm ho-
yunca Dfmya:olt'nda ackt oldugu ftzert' tann Hititkrin inandanna ters hir tu-
tumdu. Biunmla hirlikte Dogu etkisi il<' Hft)'l-lk ..:on doncmk1inde hir da\'Ict-
Hititlenle de yer olmas1 miimkimdf1r (1\'.Tuthaliva oolumu).
Daha Tann1ar
Yazllrkaya'mn fi;) tanns1 arasmda Gok Tannsr, Arinna'nm Tann(asl vc Sarruma
Hitit dinsel rnetinlcrindc s()zii edikn bin Lannlr panthconun daha t<1nnlan da
y!':r almaktacllr (Resim 6R-71).
Babylon'un hiiyuk tannrasr hrar'<t cia Anadolu'da tapilmaktaydt. Hurrice ad1 idi
w hem a-?k hem de sava!;' olarak biliniyordu. t<UHISJ oldugn YaZihkaya'da
Hurri kokenli yardnnnlan i\'inatta ve Kulitta ilc birlikte erkck tanniar arasmda yer almakta-
dtr (Rcsim 68) _
Hititlerin Arinna'mn Tann(<lSl'ndan ayn bir tannsi vardt. ach lsta-
nu idi ve Hattilcrin Est<m'mdan geliyordu. Hiyerog-liilerdcki idcogramlanna g()Ie ''Gc>g1in
Giinq Tannst" olarak Lanrmlamyordu.
Hititkrin ay tanns1 Anna, Hattilerin Kasku adh ay tann<;:asmdan gelmcktedi,; Uurrice
adr Kusu idi.
Sanat esederindc gordi1ltiimi1.7. baLI tannlara yazrh kaynaklarda fasdarnnamaktadrr. Ana-
dolu'cla Roma Uoncrni'nc degin ol<m on iki tann hnnlardan bir ornektir (Bkz. Brigit-
te .Freycr-Schauenburg, Die Lykischcn Zwoligolter-Rclieis, Asia 1\-Jinof Studien, Bd Fl. l994).
Hi titlerde
Hitit diui gibi mitolojisi de bl'1yiik olpide Hatti ve Hurri etkisindc aynca Mezo-
potamya kaynaklanndan da Gok Tannst Tdipinu'nun lUuyanka ilc sa-
efsancsi Hatti kokenlidir. Buna Gok Kralhgt ve Cllikununi dcstanLm Hurriler-
den
l'elipinu Mitosu'nun biri eski, i'lld<..i ycni iki anlallsi Eski tarihli olan
anlattda llluyanka'ya yenilen Gok Tannsr'nm, Hart.ili tann<;a lnar'm yanhmt ile hu cjderi
ycnmesi dile getirihni:stir. lnar, yaninnCI olmasr ic;:in Hupasiya arlit bir 61um1ii.yc vadc-
dcr. Sonra iHuyanka ile ycr, iccr ve onu cder. Ejder baygm yatarkcn Hupasiya gelir vc
onu bir urganla stmsrkl baglar. Bunun ii.t.erinc Gi)k Tannst yamnda ba$,ka tannlarla bidiktc
p;clir ve llluyanka'yl oldiln1r.
Daha souraki bir tarihe ait anlatrda ise cf<>anc Fjder t11uyanka yaplrgt sava::}ta
Gbk Tannsr 'm ycner vc onuu yiircgi ilc go:tJerini ahr. Gi_>k Tann.sr cjderdcn o(. ahnak ic;in
Arm adh bir ()Jlimhiniin krn ile cvlenir ve ondan bir oglu o]ur. Oglu bi1yiiy(ince cjderin kiZI
ile evlenir ve habasmm yiiregi ik gi'l7lcrini geri ahr. Giik. Tanns1 eski giic(me t;j-
deri oldii.nneyc gider; ancak orada oglu da Oglu babasma "beni de ()Jdt"tr" diyc
nr. Bunun uzcrine Gok Tanns1 ejdcr illuyanka ile birliktc oglunu da 6ldiiriir. Mabtya'd.'1
giin pkm"'llan bir kabartmada Giik Tann.st 'mn llluyanka'y1 oldiirmesi tasvir
(Rcsim 92b).

tlluyanka Efsancsi Hititludcn Hellen mitolojisine Zeus ile l'yphon arasmda
ge(en tlluy<1nka <1na ogelerini hulnruz. Hellen anlansnH.la, Typhon,
Tann Zcus'un yiircgini vc gozlcrini degil, kollannm ve bacaklannm kas lillerini altr. Hellen
orncginde ejderin gozciihigiinii ,apan kmm Aigipan adh bir kadm ovalarken kas lif1crini
Tann llermes geri ahr. Efsanenin .;\.nadolu'dan g-clcligini, yer acllan apga \'ltrnr. Hellen <ln-
latrsmda Typhon'un oturdugu yer I\'lersin Kurykos l\lagaras1'cltr. Acl! ge<;:cn Cas-
sius Dagr ise Antakya yakm1mlarl1r. Hellen sanatmdaki llvdra'yr oldii.rmc tasvirlcri de yuka-
nda anrhgnmz \1alatya Kabart mas1' gi:'nii len llitit iirnt>klerindcn gchncktcdir.
Hititlerin Hurrilcrdcn alcllklan "G6giin Kralhgr" efsanesi <')ncmlidir. llurada son-
rad<ln Hcllcnlcrc de gc(cn tannlann dogu:;u Theogoni Anlatrva giire Cok
Tnn lSI 'ndan once tit; tann vardr: Alalu, .\nn ve Kumarbi. Anu Babillerin giik tanns!dl r.
Alalu da mnm daha iinceki ceddidir. llurri tanr1s1 Kumarbi Siirnerlerdeki Enlil'in
gH.ln. Kumarbi kendisinden ()nceki gi)gl.i.n tarHlSI Anu'nun erkeklik uzvumt ag7.1 ilc kopa-
nr ve spennasnu yutmak iizere iken (iinkl't Anu ona s()zleri "Erkc-k-
Iig-imi yntrugnna pek sevinme. 0 seni ii( korkun( lannya gebe brrakacakur. 0 zaman ka-
{am kaya1ara 'iHracah.m". FXsaneye gore Kumarbi'nin i(,:inden <:-tkanp t\'l.ki.'1rdi.\gu
dan yer yii7{i gcbc Efsancnin gcl'i kalan b(illimii yazll1 tabkltc pck iyi korun-
Runun];l bidiktc burada g6k tannsl ile ()teki tannlann oykusuni'm an-
btddq;\J Nitckim daha tabletlerde de Kum<1rbi'nin Yerine
get;tigi yazrnaktadrr.
llilindigi gibi llesiodos, Theogonia'smda henzcr bir konu i-?ler. Ona g()re U ranm, Kro-
nos ve Zeus hirbirinin anhsrra g()giin krah oldular. Hcsiod'ta Kronos, hahas1 Uranos'ttn cr-
keklik nzvunu, kansr Caia (Toprak ana) ile sc-vi:;;irkcn bir oralda keser ve denin: at(tr. Ura-
nos'un spermasmdan Arhrodite, kan d:?-mlalanndm1 da Gigantlar (devler) dogar. Hurri kc>-
kcnli bu Knmarbi Efsanc-si Hcllas'a 1\.LO. 8. yiizyrlda ge<;mi.)tir.
Hi tit kulturiinl'm Hdlcnlcrc ctkisi i(in: Ekrem Akurgal, The Rirth of G1 cck Aut, London
1961, 162-173. llitit dini ve mitolojisi ile lliti tlerin tl i kl'L] lLir konulan i<;in Ali Din\ol 'un
"Anadolu Uygarhklan, Ci)rsel Ansildopedisi Cilt I, s. ll-137" yaymmdaki yararlt a(lkla-
malan111 ozellikle sahk veririz.
Hitit Sanat1
I-Ii tiller' de san at gendlikle :rvlmr, Siimer . .Babil ve Cirit uygarh klannda gorulen (.h'tzey ni-
teliginde degildir. llununla birlikte Ilititler, gorecegimi:t gibi sanat kollanmn banlannda MI-
sir ve I\lez_opotamya ile hoy dnrnmcb idikr. Hititler sanan polirik giiciin onem-
li hir propaganda aran olarak gilrdiikleri i(in, ona onern verrni:jler ve ozgiin eserler y(tral-
(>vle ki Hitit Uvgarhg1'mn en bullimii sanat
12:)
Mimarhk
Anadolu'da alt b()Jiimlcri kyklop (dcv) hi<;irni iri olus.an anJlsatmimarhk eser-
kri, llititlcrle birlikte (laha Eski Kralhk Donemi'nde Sur duvarla:nnm sa\-
dm merdivenleri (Resim 54) vc yeraltJ Lunellcri (Resim 59) ile olmas1 ilgiw;:tir.
P.oylecc bir savumna yaptsl obn surlar <otynJ hucum vc basktn tuzagt nitcligini ka-
(Resim 50). kent duvan bu olanaklan ve saglarn kyk.lop bi(:imi orgiisii ilc
eski diinyada
Bogazkoy'de Hitit. dcvlet yap1lannm, devlet arivinin (binlercc tabletin \Tr
ald1g1 kitaphk), kahul salonlannm bulundugu -;ok iyi korumnu-5 hir tcpe idi (Rcsirn !lri). P.o-
gazhy ken tine ve biJtun ovaya egcrnen olan hu kalcnin, bi'tL11n Diinyast 'nda bir
benzeri yoktu.
iki yam dik meyi11i, uzun ve genis. bir yamac;: iizcrinde olan llatrus.a Kenti,
ycdi h\iyi."lk tapmag1. iki duzineyc yakln k:l\<,::iik lapmaklan ve yukanda sin.i.'mu ettip;imiz ilgin',;
kent duvan ile o zamanki biiti1n diinyamn en g()rkemli biri idi.
Ri'tyiikkak (Resim 53), Troia VT ve Hellcni.stik Doncrn'deki Bergama (E. Akurgal,
.l\nadolu Uygarhklar1, 5.baskl 199.:5. Sck.2H6) gihi konsantrik yarnn dairclcrden bir kent
plan 1 gostermcktedir. Bii)iik Lapmakku asimetrik hir duzen scrgilemektcdirler (aym kitap
406). Ilitit mimarllgmda tannmnyor, onun y<:rine dart k()!)e direkl.er kullamltyordu. l
numaral1 Hiiyiik Tapmak'm (Resim 56a,b) d1.;; yii:riinde biitiin duvar boyunc:1 yiikselen biiyiik
pencereler vardt (Rcsim 56b). Bunlann ch.;; yiizdc yer almast kapal1 ol<m .)ark DCmya-
sl'nda bilinmeyen bir adcLti. Hiiyiik Tapmak'ra gok tannst ile e.)inin heykcllcrinin ycr aldtgt
oda.lann ii\ bir y;:uu bu yiiksek pcncerelcrden lS,tk ahyordu. il()ylccc bu kapah odalar bile Yazt-
Tapmap;1'nda (Rcsim 62-64i oldug;u p;ibi aydml!kll. S()z konusu hzcllik, 1-lit.itlc-
rin tmcclcri Hcllculer gibi <lt;:l k havada i badet cttiklerinin bir karu tJ o]sa gcrektir.
Burada Hitit mimarhgm1n bir iki ilginc; ozelliginc bulunuyoruz. Daha aynntL-
h hilg"1 E. AkurgaL Hatti ve Hilit t::ygarhklan kitahmda Hi tit mimarhgt konusun-
da: l) Nluhibbc Darga'mn yararh ph;,masmt ozellikle sal!k vcriyorm. (llitit I'vfimarhp;t Arke-
olojik ve Fi1o1ojik Veriler, istanbul 1983). 2) Rudolf :\Iaumann, Architcktur Kkinasiens, 1.971
(Tiirk(e revirisi: Beral Madra, .Eski Anadolu .\1imarhgr, Ankara TTK 1975).
Hitit Mirnarhk Sanaumn C)zellikleri
llitit mirnarhgmm en belirgin ()zelligi kar.$ttstz yani asimerrik clinscl ve sivil hi-
nalarda oldugu gibi kern planohgmrla da bu egemendir. bir deyimle ppll;u
hcrhangi bir gcomerrik ilkeve, sozg-elimi sJralanmaya, hizalanrnaya bagh olmay1p, Hellen _ya-
pl sana'u ile ingiliz Tt1rk bah<;elerinde gordl.igiimi."l:t. tl.ircle, dogal hir i(:inderlir. Or-
negin Lapmaklarda vc ba:jka LLir yaprlarda hir;bir yan cephc diger yan cephenin npk1s1 olma-
126
dtg-1 gibi. bin<l bollimlt>ri arasmda da birbitinin tckran, mekanlar yoktur. Bir
dcyimle, llitit mimarhg111da insanoglunun icadt olan "rational" ve geomerrik bi(cm
y<t da d\.izen de:;?;il, dogada gordug\.irn\.iz, dogadan gelrne (genetik) bir varcbc Bu mi-
m.u-hl<.. ozelligini 'S(1y\.ikkale (Resim 55) ile ll\iyiik Tapmak'ta (Resim 5Ga,b) he-
lirgin gori'triit. H cruen s()vlemeliyiz ki B\.iyuk Tap1nak 'm avludaki yaptsuun kar-
(simerrik) dl'ucnli giri:;; kaptsi ve Bii.viikkale'nin E Yaptsl (Resim !':i:l) hirer ''Bit Hilani"
olup Hurri kokcnlidirler.
Hilil yap1lannm konturlan (contour), binaya hi(im veren (izgilcri bile (Resim
!'iba,b) bit.im bug\.in hir yargt ilc "bi<;imsiz" diycbilcccgimiz bir sergilerler.
HiLil yaptlannm oldugu \.iLere, Ave H }'aptian (Resim 5;)) ilc Rl'ty'tik
Tapmak'taki avluyu dort hir yandan (cviren depo ocl<1lannm dar ohna.lanna gelincc. bu bir
bi(em (stil) bzelligi olmaytp bir Lcknik uygulama Ll'tr\.id\.ir. Bu dar vc uzun odalar bir ti!r lcmel
kau oJup s<">zgelimi mimarhgmda kemerli dchlizlerin gordiigl't Cidcvi
llitit rnimarhgmtn "asimctrik" ;ani d\.izen bi<;:emi GiJiL'te oldugn gibi Troia Vl
ken tin de (E. Akurgal, Anadolu Uygarhklan 5. baskt 199;), )ek. 276), "\.tina ve Rcrgama akro-
pn1lerinrle de gr)ri.'th't1'. Hatta geometri.k di'l;.cn\i kentlerinrk bik, suzgelimi
Miletos, Priell(' gibi kcntlerde, caddeler ve sokaklar hirhirlcrini 90 dereceli a(llarla kestikle-
ri hal<ie, r.apmaklar, gynmasion, tiyatro gibi binalar hi(bir zaman simetri (tcnazur) yani kar-
rhi1cn gostcrrnezler.
tngiliz vc T1jrk bah(;'elerinin Hititmimarhg1 olmalan ilgin<;lir. {)zunde Ti'trk
mimarhg1 da llitit ve Hellen cscrleJindcki gihi asimcLTik sanat hi(cmindedir. Nirekim Scl-
<;uklu ve Osrmmh kiilliyeleri, Topkap1 Sarayt alant bclirgin olarak HiLil ve Hellen plan <''zcl-
liklni gosterirler.
Heykel Sanat1
H'llil sanatmda heykelin hiiyi'tk anlarm ve i)ncmi vardt; tann heykel1eri plrl-
lartmn kutsal simgeleri olarak gori'tlii.yordu. Ynkartda T\Jmr'a Kan;H Sava:=; H<:utrhgt boliimi!n-
rle gordug\.'nn\.iz gibi Buyii.k Kral Muvawlli \.ilkf'nin Adana civartnda-
ki Datla:;;:;;a'ya naklettigi zarnan, tann heykellerini de maya (:\.inkii. kendisi Mt-
Hatws;a'p zaptcunderinden \T tann heykellerini cllcrinc
gec.;innelerinden korkuyordu.
Tann Hevkelleri
Bogazkoy'dc BLiv\.ik Tapmak'ra (Resirn 5Ga,b) adunun ktJLcyinde dogudaki hLiv\.ik oda-
da Cok Tanrtst'nm hcykeli bulundugn hiliniyordu. Onnn batJsnH.laki odada da b\.iy\.ik t<:mn-

c.;amn heykeli bulunmas1 lawn gcldigini ilk deb bu satnlann yazan (E.Akurgal,
Die Kunst An a lolieus, .Miinchcn 1961, s.6H). Ru iki heykelin dlt>Imla muha kbk ki eser-
ler de YJ. nh. A.ncak onlan n ncrcde yer bilrniyoruz. gun a lJ k tann kabartmalan,
gorccegirniz gihi bollukla ele (Resim 67-71). '
Lugal Gal (Biiyiik Kral) Heykelleri
llititler kral vc bl"tyiik kral so?Ciikkrini Siimer dili n den Lu=Ad<J.m, Ga kBii-
yiik, Lugal=Riiyii.k Ad<un=lliiyiik Kral anlamma gclivoc Lugal Cal heykellerindcn de birc.;ok
ornek mevcnt oldugu Ancak hunlarclan hi(biri giiniimii.ze Yalmz
YaZihkava'nm B Galerisi'nde Kral Tuthaliya'ya <1.it oldugunu sandigl!mz heykdin althg-1 ko-
(bkz. E.Akurgal, Anadolu Uygarltklan, s.452). Lugal Cal kabanmalanna geliuce
a-?ag1d:1 gbrccegimiz gihi, onlmdan i:"nnek ele (Resim GG, G7, 74,
AnadoJu'da antlsal hcykel Hitir.lerlc Yanh kaynaklarda biiyC1k boy heykellerden
stk(a soz edilir. Alaca'da (Resim 50a,c) ve llogazkoy'dc (Rcsim 50b, 60, 61) gordiip;i'lrnuz
sfcnks heykelleri gi"tn(im(ize degin gchni:;; brneklerdir.
llitit Jigi1ratif sanat1 bl"tyiik ()l<;:iide :;lark brncklerinden Tann-
lmm boynuzlu giysiler vc ozdlikle dinsd vc mitolojik konular ,)ark etkisi scrgiler-
ler. i\.ncak R(i.vl"tk D<'lnemi'nde ki')iligini bulan llitit figuratiC l'.anat\ ovg(iw dqd;n bir
()zgi1nliik ka1.amm:;;, ti1ru kendinc ()z bir heykclcilik sanat1 biirii.n Anadolu\<1, lnni1'den An-
takya'ya dcgiu egemen olmn5, hatta yanmada d1:;;ma da Suriyc'dc vc FiJistin'de etki-
li
Rabil sanatmdan csinlcncrek boynuzlarla siisli"t sivri k(ilahlar Hitit sanann-
rla ycni bir anlam kazanmtSllL lloynuzlar bir tiir rur.he i.preti olmu:;;lur. E.iu;;i"lk tannlann siv-
ri kiilah1annda hoynm saylSl az, biiyiik tannlarda ise r;,:oktur. Omcgin (Resim ()fl) vc
on iki tannmn herbirinde (Resim 69) bircr boynm, Gbk.Tanns1'nda (Rcsim G5)
yalmz on cephedc ohnak ii.zere alu, Hatti LJ\kesi'nin Gok Tanrm'uda ise kiilahtn 6ndc alu
vc arka vi1zii.nrk be:;; lane olmak iizcrc onbir boymv bulunmaktachr. tannntn kiilal11 ay-
nca elips hi(imli be:;; tann hiyeroglifi ilc siishi.rliir. Sarnnna tek ba:;;ma oldugu (Rcsim
67) daha gi'1rkem li bir kulah ile gorulme kterlir. Rabasnun huzurunda ise saygtlt olrnak
lziilahllllll Oil )'llZltnde ho:nuz \T kliJahm ortasmdaki tann idcogramJann-
dan yoksun olarak tasvir edilmcktcdir (Rt>sim 6:5).
Hititkr kursnnn \'ftsnhlarclan (Resim !lOb) ancak ona ycni bir bi<;im ver-
mi-?ler vc onu kral olmanm simgesi y;,pnn:;;lanhr. knrsn "Ben majeste, kml"' an lami-
na g-eliyordu. iki kana1 <ltasmdaki rozetin (Resim 38, 66, 67) giines; knrslannda rb
hnluymuz. Erkek \'e kClclm figiirlf'rinin dwu:;;u da Hitillerc i"r.1 bir i<;indeclir. Tannlar vc
krallar dlerinde hir ;_;cy Karagoz. figi:trkrinde olclngu gibi bir koll<m
bir;)z diagonal durnmda one uzattlml$, oteki kollan isc gugiis hizasmda yere paralcl dunnn-
128
\'ine s()zft antla(1mamn b())\:nnfmde yanlanlardan, n d()nemin diinyasmda
gelen dtvletleri ve I Jitit f:lke.;i'uin bunlann ;u-asmdaki gi:u;h-1 yerini
hana ohm kmllarla .i\Jtslr Kmlt ile Babil Krall iluls.Htr Krait ilr "Ve Ahhiyava Kra-
It ik") hen majeste dost i5em, se11 de do.st olarakml, ej{er hen dosl de,/l.Hm de do.\1. olma_vacak
.Hn".
Kcsin olarak gc')re Tuthaliya dc')nemimk M1s1r. I litil. Babil vc Aso;ur o onyJlla-
nn dfmradaki buyiik devletleri idi. Ancak Y<' Hit it krctlhklan bugfmki:t deyimle
M.<). vuznlm ikind \ansmdaki buvuk dc,ktkri ,o;avarken elbette ki Mvken Federal
. .. ' .. .. ..
.KJ-alhgt'm amnannz ger<'ktir; b(>yldiklc oluruz. Metinde son olarak Ahhi-
}<t\".t'run da w sonradan silinmi::; <;ok llk ()nee Hitit Krall ve "hftyftk
yaztnsi" Ahhiyava'p da ekkmitder. ama sonra her nedense onu Ancak silinmi.}
ohnakla birlikte "Vt Ahhiyava Krah" stlZC.i:tkleri okunabilnwktedir (Ahhiyava konusuna iler-
de degi n .
Bogazkoy'de buhman hir mfthii.r basktsmdan g(>tc. Tuthaliya kendini As-
mrlular f,!:ibi "evrenin krah" olarak anan ilk llitit hflkftmdand1r. Hu kralhk Assur'da
I.Adad-Nirari'ckn (:\1.<). 1297-1265) beri ku1lamlmava {>yle ki Tut-
haliva. ('<vnsindeki gice ve iddiah sanlarla <'gemcnlik kurmaya krallanhm
kalmamak i(in, onlann tutumunu uygularnak zonmda
Mtsu'la ohm iyi n giizel ili:;;kilcr siircgidiyordu. I;iravun !vlereptah. Karnak yaZitlanncla
kendi kralhp;mm ilk ytllannda Hatti l ' lkcsi'ndeki dolay1s1 ile bup;day yaz-
maktachr . .ArKak Ra.o;; lj;unra'da (l igarit'tc) bulunau bir metinden bdirdip;ine gi)re lm gend
bir a(hk olmaytp yalmz Kilikya'nm l ' ra kenti ile ilgili idi. (>yle de bu yazmm son satmn-
da '\)liim. kalnn,. dunununda. oldugu belirtilmektedir.
Tmhaliya ()zellikle Ball Anadolu'daki ba kaldumalarla zorunda kaldt. Yazth
kan1aklar Tuthaliya'nm Assnva'ya iki akmdan s()z ederler. llk a.k.mda Tuthaliya'nm
10.000 tuto;ak ve 600 at ko.,ulu arabayt kazann olarak dde <ttigini kaydederler. lzmi1
yctkimndaki Kemal ikesinin Karabel mcYkiind<' bir kaya iizerine ohm k.abarl-
m.\. hu krahn sonunda diktirdigi bir utku (zafer) amti olmak gerektir. Tut-
haliya Kahartutasi'nm bu ycrdc ohnas1. A<ssuva'mn da bu b<>lgt oldugunu vurur. Renna
1nnir, vt yoresi. bilindigi gibi .Asia ach ile amhyordu. Buna gc')re birhirine c;ok
benzedikleri ic,:in Roma (:agt'ndaki st")zcugun Hititletin Assuv.t olarak aiHhklan s(mftklr bir
1 Iiti1 ''<lZih kaynaklannm Viliusa J>rensi Alaksandu'dan st>z d1 ve onun da Priamos'un
oglu Akksandros'un aduu ammsatttgi si">ylenebilir. Bunun f,!:ibi BatJ Anadolu ik ilgili meLin-
lerdc de Troia (ok h<trremektcdir. Ne var ki Sommer gibi
buyi:tk bir diki vc onu rksteklcycn diger ba:tl dildkrin kcsin vc scrt ilk d(fa For
nr tarafindan ban lutarsJz iddiahtrla (me siiriikn bu ilginc kar!;nla::;unnalann tutunmasnu
103
liklcrinin bir vana attlmastmn clogTu olrna<hgt dtJStlllC('sindeyiz. (:fmktl hir iilke ve onun ha-5-
ktnti ve bir krah fu:<'rindeki hu bcn:rerligin bir rastlant1 dt
uymuyor. Kaldt ki Jlitit m<tinlerinin ya:f.tldigt d('mtm de llion'un en parlak tYresi ohm Tro-
ia Vlh il<" Lukka (Lykia) \T Ahhiyava iilkelerinin durumu da karanhklar i(indedir.
I litit kaynaklan c}zellikle Ahhiyava f'lkesi'nden <,:ok soz ederler. Bu arada Ahhiyavalt prcns-
lerin araba:on kullanma:onm 'ya gcmdcrildikkrini anlaurlar. Ancak
llitit metinlerindcki Ahhiyava I Iomeros'un tlias fkstam'nda Adtaioi (/\.khalar) de
yimi ile antlan toplulugun oturdugu iilk1nin, yani bug-fw kf1 Ellafo;'Jil kan;1hgt olsa gert'ktir.
:\hhiyava kin hk:.r. (;literhock, A new look at on< Text, Sedat Alp'e anna-
g<m, Ankara
kaynaklardan h('lirdigine gore IV. Tuthaliya'mn kralhk sf1recinde Alasia. yani
Kilms, dine Ye bu kralhk allm ve baku ile ()denen hir vergiye
hftkiunl<"l'inin gercp;irHT getirilmesi i<,in <le Ala:-;i.l kralmm
yamstra hir Yali tayin Klbns degin Hitit Kralhgr'na
hagh
Tuthaliya. bekltyen t<hlikcleri ve bunlan ()nltyt>cek (anleri bir ck\let
adam1 idi. i\:o;ktrlik konularmda verdigi bupuklarda sC.vler {Sedal :\Jp):
".';uba)lar 11r n-ter kararlarta, bu hrnwn sam_w bildi1ilm.J'lidh: I;f:n kml kenrlisi ka-
tz/usa, nli"J ln'ilUn f..."iJderi ile Uu is .'Flfnldzgmda lm, mndan _vap1lmab 1;e
ilcrisi i(in snmu::. N' siirek/i kllmmahrln:"
111. Arnuvauda d<">mminde olan MaddmaUa "Yktni diye amlan bir bdg<', Hatl
Auadolu'da IV. Tuthaliya'dan hcri giderek gii.dmft arttmm bir kfrfk krahn, sonmHla Ilatti
f'lkesi ic_:in bf1yf1k bir teh}jk_e O}USlltlUO twkthtlllU V('J'l}l('ktt'dir. Hu kraJnk hizt
rlll )of.(). 13. o,;onuna dogru, Anadolu'nun Troia'dan ytrlerine de akin yapllkla-
nm anlatmaktadtr.
Ahhiyava Krah Att.u-siya'ya yenik adh hir IV.
Tuthaliya. Sakarya il<" Porsnk arasmdaki daghk hir olan lwy olarak ycrlt"$li-
rir; ancak Madduvalta kendi gfmeyindeki bir kry1 iilkesi olan Aoava'ya salchnr vt' <>IHI :.ilah
ilc de :\laddnvatla krallann politikasnu uvgulay;uak k('ll<line uydu
Krall kiZim nri1: :\laddu,atta bunun ardmdan Egridir \"'t'
Burdur .keo,;imind<'ki Hapalla lkyligi'ni de kcndin<' J Jitit krah lm durumn 6n-
ltytnwz. sadcn I lap<tlla lit.criudcki haklannr :Vladduvatta 'ya kabul tttirir: Ancak
ta daha sonra Tuz (;t>lfl dt' egtmenligi altum altr. Bc>ylen
llatti f'Lkesi. Sakarya 'nm battsmda vt Konya hmg-esinden g('(erek kesi-
mindtki Akdtniz dtgin unman ve dfusman g,H;lerdtn bir duvarla
huhmmakta idi. Ufttfm Uatl ;\uaclolu Btylikleri'uin kauldrgr Hattu';!a'nm 400 Yth ao::an
]1)5
bu IV. Tuthaliya d{mcmindt gdi:;meye ''t'
111.:\rnm.mda 'nm kralhg1 k.orkun.-; hir Ball Anadolu'da k.tsa
bir sftre i(indt! hu dft!jman topluluklan, Jlitit tgenwnliginin !\U). 1190 dolay-
lannda son hulmasmda tn hftvftk etk.tn olacalJanhr.
JV.Tnthaliya'mn doneminck Ilitit sanatl doruk. dlize\illC' u)a!;)Hll.!ilH. llitit hftkfnndarlan
arasnuta en hoi w en kral nsimle1i Tuthali><t 'nmkikrdir. Tapma-
gt'nda iki kahattmaM, bir de lwykdi vanh: kahartmalar gl'tzd kontmlllt.!i olup heykelin sadt-
<e kaidesi ve on.1 kit.abesi dt (>zdlikle onun m.-dlftrlerim <Jit gftzel haskllar
huhumm!jtur. Bnnlardan bir tanesirule onu San uma'nm koltugu altmda gtnftyoruz
(Resim :nL Tuthaliva'nm buracla bovm11lu tann kldalu dik.k.ati (<'kmekttclir. Bn
Dogulu bir d.-mya gi>rii!Jfmfm Hit it f ;lkesi'm y.mi amk llitit krallarmm da Or-
ftlkelerinde gi)n-tldftgl1 l'tzcre kendilerini hoynnca tann
lanm <loga vunnaktadtr.
T<mn ve Kral Tuthaliya'mn figCtr. sivri k.-tlalu n ;ukada sftriinen
U/.llll <'tekli dbiscsi ile hir t<umra)l ya da hir krali(eyi las\ir ctmektedir (Rcsim Ant;lk
sol tliuin iistiinde ll(. <lltmda ise iki kez yinelenmios olarak g6r.-tlen w kannhkh hir dft yanm
dips ten olu!,>an t.ann anlamma gelir Ye hem <rkck hem de tannyt tammlamak i(in
knllamhr. Kralhk olan kanath htmen altmda ytr alan anna hi(imli hiyerog-
lifleri, t">tcki kralm.-thiirlerindeu tamyoruz. Sagcla ve solda binr kral vaui u:mn-
bir ve tepesinde iki lKU k1nll .. hir gi)tiiyoruz. Yin<' simetrik 'olarak kon-
olup bir kama n hir (i(ekten dt bir kralhk simgesidir. En ortad.aki nzun-
lamasma ohm ck hir kralhk simg(.'si anlarrund<uhr. Ortada uzunlnguna hir olup
iki yamnda binr yanm tlips bulunan hiycroglif, kntsal dag olarak okunmak.tadu. me
tinlcrden <>An'lHligirni:r.e gore hirer kral ach ol:m Ammuna. :\rnll\anda n Tuthaliya ashnda
kulsal dag acllanchrlar. Bu kutsal dag hiyeroglifinin altmda gimlftginni.t. (izuw ya
da verir. lk)yk olduguna gi)n hir kutsal dag hiyeroglifinin altmdaki bu Tut-
haliya admm ilk hensidir. Bu kutsal simgesi \C' '"ht- ik Tuthaliya Dagt'mn ve ht>yle-
<e kral Tuthaliya'nm olclugu orta)a (Rtsim
Yliilnirim ortasmda Tuthaliya admm altmda. iki hftyftk kral <trasmda hir insan
,,-tntdunnn a1t yans1 bidmin<lcki hiyeroglif, iki yanmda gtufmen iki!jtr cizf.{iden
dort di'.gi il< hirliktt olarak okunrnul} olup Kral Tmhaliva"y al-
ttna alan tanrmm <Hh<iir (Resim 37). ll<l.!iluk <loldurmak ik m.-thrftn all
ht>ll'un.-uul< Kr.al Tuth<tliya'nm ad :viud('llllli!,>tir. Ancak hu kc1 simetrik olarak bit
daha g<)Ifllmektedir ki hunnl.arodw ..-li.Ithaliya'mn olcU"ak okumaktadtr (Re-
sim :l!:{).
106
III. Arnuvanda (1\1.(). 1220-1200)
HI.Arnuvauda dtmeminde Batl Anad<llu'da durum llitit Dev-
l<'ti'ne donmey(' kopan Zippasla krall
ta'ya yi'meltilen yakmma yawnnda, I Jitit h1"1yiik kralmm m dtnli zorluklar bulun-
dugu a("tk.;a hclirmektedir. Zippasla, Batt Anadolu'nun ortalarmda bir ynde lmhmuyordu.
Ashnda Hit.it fedcrat.if dt>vletine c')nf'msiz bir kralhk olan Zippasla 'nm hakimi \faddu
val1a. ctk.i alcunm admt adnn artttrarak yanmadanm giineyhattMlll eline Arnuvan-
cla "Maddu11atta hr:n bahrmna elli;.,Ji boz.du W' bi'itiin Jruzw (zkniiti aldt" diy<' ya-
kunyordu. 1\r.lava. Anadolu'nun gtmc}hallsmdaki hir idi. Madduvatla Alasia'ya. yani
KthnsAdast'na sakhracak gike Sbzii ge(<n yakmma Anadolu'daki cb-
ha hin,.-ok ftoflal beyin Hallusa'ya anlastlmaktachr. B6ylccc Arnuvauda'nm ha-
bast prens.ligi 5Jrasmda olmast, yol
ve Hitit feckral dcvletinin (u:dlikl<' Batt Anadnlu kralnklan iiyle ki hnnlar
k.ar!)l bir koalisyon bile kunuu!)larch. noguda da Paklmva Ctkesi "nde
11 Midas'1 ammsatan bu kral hii);ik hir olas1hkla Do}lu Avrupa'dan gelen Phrygkrin oncCtl('
rindcn biri, belki deAssnr Krah Tiglat-Pikscr'in (M.(>. 1113-109:3) kendi:.;inin tahta
dan 50 ytl tmn:" :\S$llr snurlarmda gcmindt"lklerini soylcdigi boylanudan bitinin
idi. Ancak III.Arnuvanda soullitit lhikt-lmdanll.Suppiluliuma dtmcmlerinde astl
tehlike Bau Anadolu"dan gdiyor vt bir rtl4 gibi gittikn bf1yii.yordu.
Kemal Balkan 1 9-18' dt> Boga/kby metinleriyle son Hit.i 1 hiikiimdan n m Sup
piluliuma adh bir kral nldugunu ortaya ko}dll. Hu yazth kaynak.lardan (>g"rendigimiz<' g<ke
Jli.Arnuvanda'mn ne as1l kansmdan ll<' d< k.adml<u-mdan ""af<h n hu ne-
denle yerine kank_,i Suppiluliuma tahta
Suppiluliuma'ya yap11g1 bt!ghhk yemini dola)1Siyla si)yledikle-
rinden ki kan:;1khk kendisini sarayda bik gostenneye
"Brn Pj"endim SupjJiluliurna 'mn cocuklanm k,ru.vamf!Zm ... J!atti ha.lla ba$
kaldmnm, tj('ndim, bahamt, amwmi ve bmi daha kli(i)k bir cocuh ikm _yanma al
dz ... MrtjrMrniu agabryi kralkl''ll ben t.'(' onu korudum. Ona hie kusur-
da bulunmrulun ... llatti halkt mw {!;lklilkler ('lkarmra mw hifhir zaman yalnn lnrrtk
mruilm."
'
s<")zlerinden mkedc ve hatta sarayda k.()tt-1 olaylann gclismekte olclugnnu anhyoruz. Si1phesiz
achna ha';i ya.t.In kusurda bulnnmadun" dcrktn Arnnvan-
107
da 'yt Suppiluliuma demek btcm<"ktedir. sarayda cntrikalar dcnu-1-
yordu. nt,ylece d6nemindc Sll yiiz\uw (tkan Supiluli-
nma"nm kralhk oldugu apga (tkmakt;uhr. ,
Gfuuydog1t'da durum iyi idi. V<' :\murm kralhk.lan Hitil yararlarma uyg1m
politib siirchkihorlar ve hiiyiik krahn t>mrinde lki vazth mdin hl'm Giineydo-
!!n'mm Hattusa'va bap;hhll;ml hem de biitiin Y."1kmdogu'pt tehdit eden hiiyiik hir tehlikeniu gel-
mekw oldugunu dile gelirnwkt<dir. Alasia, yani Ktbns krah, t'garit Ikvleti'nin Krait Ammura-
pi' ye dilsman gemilerinin saldmya vt bu ncdenk kalderin onanlmasmt.
larm vc arahalarnnn ha:nr duruma ge-n:ktigini hahrlatmakla, Ammurapi ise
hu !i(lzkrt: .. Benim n sa(' ll$ birliklerimin Jlatti (ikfsi 'nde olduklarzm t;e {!emilnimiu de Lukka
(;fkesi 'ndt> bt>klrrliklerini lmham bilmi-;'n mu ?" diye kars1hk wruwktedir. Bu si)zlcnkn
uE. ert> 1 Jattusa sarayt. smu beylerinin birliklerini hile k tehliktyt emrc hanr lutmakta. ay-
rH'a saldmpl"mlemek dC' gfnwy sunrlanm mi111efikltriu gernikriyk konnnaya
tachr.
Hitit Devleti'nin
Ancak Hitil I>cvl<'li !'Omma Sarc1y yazutsmtn
y-..tpllgt. baghhk yemini dolapstyla y;whklanmn aCJga gibi halk (yu-
kanya hkz.). Buna gekn ekkninn. yanm bin vtl<lan bcri hn bt-1-
}"tlk siyasi d(lZ<'ll binlctt (_:iink\1 karadan Vt' dtnizdcn bu oyJe
ki g1idt"1 idi. (>yle ki o vc y1kmad1, aym diis-
man karadan ve denizden ohnak iucrc biitt:m Yakmdogn'yJ. vc sald1nh.
f" lkesi lm biivCtk kavimlt'r go(\inim ancak son dalgas1 ile olmakla
birliJ...te, "ktuey kavimkri- hazen de -<kniz kavimlcri" diye adlandmhklan bu
(' Ok MISU' Krah III.Ramses (yl.("). I 197-l ]()5) Medinet Halm'daki mabedin du-
varlannda bu saldmyt anlatmaktadu. "Jlatti 'nin hh;bir kralhitz lm vtldz-
nJa lwr,H lwyamrub. Kodf'. KaiJ{fllllt!i, .'iruwa. tahrijJ Fdildi. Amurru Kralhf!l 'mn bir JP-
ri ndr kttrm"f.(lilt demeklc ve <>ki\z. arabalan ve gemilerle ilt'rky<' ll bu .kaviml(riu her
yerde insanlan son fenline ckgin yok ettiklerini anlaUiktan "iinlerindt bir att>,'>ll' Aiwriz
dolfru {!tlmryr dcmckledir. l lalm bu yazllarda ve resimkr-
de 'kuzcy kavimleri "n in sonuuda yen ik dCt51 iikleri an Ia 111 rmst1 r. An<"ak hn kavimkri n An a
dolu'da n Ortadog-u'da yapttklan. g()riileceU;i ftz<rc yerine g()re 200/ 400 ytlh.k hir
karanhk di)nemin onava okmasma twden oldu.
Nil (lkesi'ndeki h;1 bftyiik ll.Ramses'in kralhk ytlmda vaptldtgma gore.
olaym yulan .M.<). 1190/ 1180 tarihlerindc ortaya ( Iktigt s(,ylen<"bilir. L\h .. ..,n kaynakla-
nndan el<k ettigimil: lm ortalama t.arih. ve Hi tit ya:zllanndan ve stratigralisinden
tarihlerle
IOH
dadn (R(!>im 641)7}. Tanm,:alarda YC kr:Jli(ekrdc i!:!c bir kol tam ()ue. c)biirii biraz i'me uza-
vt' yukanya k1vnlnm. olar1.1k tasvir edilmcktcdir (Resim G'1, f15, Elltr biitiiu figiir-
knle ymnruk bi<:imindc halckdirkr. Krallar tannlara ibadct ve sayg1 .sirasmd.l iki el-
lerini yun:ruk hi(iminde birlestircrck i tut<trlar. Hu hir Alaeah(wt1 k
kahartmasmda (Resim 51 h) ve Kral V;u palavas'ta (Re.sim 134) gc)riiyoruz.
(;t>z. kulak. hurun vc sakal tiiriinden aynnt1lar geuellikle hep aym kahptan gibi-
dir. Tannlar ve krallar sakalh ya da sakal:-;mhrlar. ancak hi(hir zaman
fkonografL cledigimiz gihi hcp aym kahp irinde nlmakla hirlikt.c aynhklan g<')/.(:' carp-
makla<hr. 6rncgin daha cski hir d()nemdt olan Alacahi>yi1k kabartmalan
:JI-5:l), Yat.1hka}a tasvirkrinden (64-71) <tyn bir stil <l('Iga vururlar. Nitekim haktin (Re.dm
n) vc Haymana'daki G<\vnrkak kabartmalan da ckghit.. stil gc)...,terirler. Bitik, lnan<hk vazo-
lannda (Resim 40-.. :n, g\imCt, kaplarda (Rcsim 41 48) w (esitli rnadeni cserler de ytr alan
ligiirler (Resim 85) ise bft;,biilftn \C cok yf1ksek nitelikli bir is<;ilik ve hi(t'Ill (still
Sc)z konu."u eserl<I -IIi lit Sara\ Stili n in en fn fm ftd urler.
Hititlenlen hize kalan figftratif sanal esederi, tapmaklanla ya da diktirdigi amt-
lanla yer Bu nedenle elimize ge<;en kahartmalar. heykeller, miihiirler hir -. .,aray
sanatt" {m1niidiirler.
lkvkcllerde ve kabartmalarda ii( degil}ik, muhtemel ii( halka ait in..,an tipi
g6nivoruz: I) Tann Yt' kral tasvirlerinde ()zelEkle Yanhkaya kabartmalannda dl'u.gim bunm-
lu. gi11.d yiu:ICt rasthyoruz. 2) Hatti tipi. :\.{J!'-11' kabanmalannda Hitil askerleri biiyiik
w kmisli hir hurun ve arkaya dogru meyilli hir ahn {Rcsim 9h. 75) gosterirkr (Hos.strt. Alt
auatolien. Sek. 7-17-7:17). Bn askerlerin Hatti l}(iliunimde ftzere ycrli llatti hal
kmm tipini lemsil cttil-..kri dt1suncesinde)iz. 3) \kkz lip. yt"zlfJ, giizel. hiiyiik <mcak
diizgiin burunlu yutkr ( Rcsim GO, HO, 81). Hu tip in Halli, Ilili l ka
msnHlayiz. Aym tip in.,anlara Contnl-\iJzgat ('('\Tesinde bugt"m de rastlanmakta<hr.
I:llatunpmar \Re!-!im Fasillar. Manisa w Yesemek arntlan bir yana tnraluhrsa Hitit ka-
bartrmtlannda ()nd<n tasvir genellikle yapilnnyor. insan w hayvan !igtirleri hep yandan (pro-
fildcn) gbsteriliyonlu. Bc}ylt olmakla hirlikte krall<mn asltnda {)nden tas\ir olarak
gerektigini ynkanda anlatmHj!lk. Alacahc>yilk'im bir a..,Jan ha
tmdC'n gcminnwsi Hititli sanatkann bir hecerisi degildir. 0 bn 5ark k6kenli bir
onwktcn aynen olmahdtr.
llititkr (ag<hl5 \1Is1r n \:kzopotamva'da oldugu kabartmalanlak.i in':-an figiirlerini
g()zleri ile gi'lt dtikkri birimde dep;iL nda dft!:oiindiilJerin( g(m ta.<,vir ediyorlar<h. llel-
lenlerin M.C). 475-1:)0 "'Iralannda nati1ralisl lasvir yontemini bulmalanna clegin biitiin mil-
letlcr. hugiin J(,tograf makinesinin g<'lstcrdigi de)!,il. bir insan g()riintiisiinii ideal hi-
(imi ilt ifade etmeye ()nem Bu tasanura g()rc tas"\irde insamn uzuvlan en an-
1amh olarak kabul edilen y<>nleri ile gt'lsteriliyordu. Yiiz her zaman profilden, buna
profilden ohm yiizde tam npheden, g()giis ve Yiicudun iistii {mden. bacaklar
129
t>di1iyonlu. nu tasvir yomemi bir ilkeiJik beceriksizligi ter!'ine bir
ce bi.;imi idi. (:imkii istt>nil<n w glreken yc-rkrde. tnmg'in \'tl7.1hkava kadm figurltrinde g<":
cbigiunfu. hiitim ,,kut profilden de tasvir <dilehiliyordn.
E . \l,uq.;:al, Kun.\1 rln lf,tJutn. \Hinchen Htili, s. 5/'l-H9. Bn kltabm { "J"/u ,\11 of thr, llilliJ
Lundoa Hl6!4 I Vl' Ita1pnca ba!\k!lan da v;mhr 1.'\ rl,. /ttiti. Fi'rlll<' 1962).
)
'
39 -- ih:. l'irmis tnjJmJ.. }: CJf) rm. Ilitif Eski Kmlhk /Jiinemi.
M.O. 16. )'iiz.wl. ,\1tkara, ,\nadolu Jlrdmi_yrllrri Muuu.
130
Gok Tanns1'nln Arabasn1l (:eken ikiz Boga
Heykel sanatull gordi.i.gii.mi.it: bu boh'unde hir bi.iyi.ik hoy hcykelcige, Gok Tanmt'm
arabasmr o;::cken Scrri \'e Hnrri adh ikiz bogaya (Resirn 3!:1) da dcgiumekte yarar vard1r. En e
ki ikiz bogalar ornegini Hatti Donerui'ndeki Hitit kutsal sancagmda giirmii.;;tiik. Siiz konusu <;i
l)()galar Gok Tanns1"nm arabasllla koulu idiler (Resim 32, 77). Nitekim burada iki boga da k(
kaw')lan ilc gorulmektediT.
Kutsal bog-a Hurri ki)kenli olup Hi tit metinlerinde Hurri ve Serri, yani gece vc giit
fhit: adlan ile amlmaktadtrlar. Hititlcr tanmla bir topluluktur. Onun i<;in onlard
okuz <;ok degerli ve kutsal bir hayvand1. Nitckim Anadolu koyliisi1 At.aturk di)ncmine dcgi
okiizii vc <;ifte bkuzii iizerinc yemin ederdi (ikiz boganm anlann konusunda Gcik hi
him iinii11 son paragrafma baktntz).
Hi ti tlerde l{abartma San au
Hititlerde hevkdlc birlikte kabanrnalar da 0nernli bir vcr tutuvordu. Ozf'llikk kavala1
} J
Yaztl1kaya, Eflatunpmar, Fraktin gibi diizinelercc gorkemli atllbal kahartma, bu k
tapta r;e:;;itli verknk bel.irttip;imiz gibi A.nado1u tarihinin en onemli Lawirler"tni
Daha 1600'krdc vazolann gi.1zel kabartma figurlerle bct.cndigi g(">rulmeklcdi
Bunlardan Ritik (Rcsim 40, 41) vc inamllk (Resim 42, 43) vazobn gorkemli orneklcnli
Simdi onlan k1saca gi)relim:
Bi tik Vazosu
Ritik Vazosu'nda gordiiguml.iz ha:;; sahne, kulsal evlenrnc (Hieros Gamos) tasvmn1
dunya Larihindeki en cski omegidir (Rcsim 40, 41). Guvcy "yiizgbriimii" srrasrnda gelini
"duvagulJ apyor ve on a bir kadeh io;:ki sunuyor (Rcsim 40). Va;.odaki kutsal .solen hiiviik oL
stltkla soylu bir r;ifte, orncgin bir prensc vc prenscsc aittir. Ancak Hi tit dininde kutsal cvler
me, ozi.inrlc, crkck tann ilc ana tannr,:a ;,.rasmda olmu.;;tur. ki: Hititlcrden i)ucc i\n;
dulu'(b tann ana egemendi, cr1zek lannbr arka sJrach yer ahyonlu. Yanmadaya
dili Hititk:r gelince hu durum r;iinku on !ann ba::; tanrlSl erkehi.
Akt!Cl bir politika guden \C aym zamanda rahip olan Hitit bcylcri ve krallan din aL
nmda kokhi bir n:fonn hareketi gr:listircrek bir<;uk Hatti ve [-lurri t.c1nnsnn kendi tannlanyl
Ru arada erkek olan Cok Tanns1 (Hunilnin Hurri kokenli Arit
nanm Tann<;ast ile evlendi. Ancak bu eylcume sonucu t<.mn ana cgcmenligini yitird
Nitekim Bitik Vazosu 'nda (Rcsirn 40, 41) vc daha baska (irneklenk gordi.igii.miiz gihi c
kck, llititlerde de oncmli olarak bilincu sag yhndc, kadtn isc sol ;-ondc ycr almaktadtr. K
.,
'
..
r
11)
!''15 .iftlnu. l'i,"Jlii.r.. Y. )t). t'JN .

. \:;n.\tt:dr 'fr !'t'ffanlt o!arai: !;ldNii11i!t.\i!lJ: 1/itil J-..r-.i:i l\.r,t!fd, /J,:J:,-,tti .
. \1. (}. Jt;IJ(J ''"iftttt. \ j-d-:fil'l. iJttJdt;/Jt .\/(
1
/t"!tiYdi:-,i
i ir:u1' u; iuroi IIi u; di.f!:'T /''' ,:fou it ; 11 hi:'.. F .. \bng'l!, I 1-ttti ' " 1 /i!i! l \::,w!/i,/,;;1, .vi:. }tJ.
Resim 41 -JJitih \(l.zosu. Bitik. M.(}. 1600 smuttn, .4nadf1lu
Efkt.. WOrthman. Propylaen Kunrt Gt!Schithle, I i9,
dtn solda crkegin ise almast bidmindeki bu .. Ilitit kitaplanmv.c
dada gostenligimiz gibi Anadolu'da Roma D<>nemi'nc deiPn ond:m soma daju-
piter Dolkhenus inanc1 ile Avrupa 'ya ve orada giiniimU:Z< degin
ten son lr.m RJ:za Pehlevi ve son lngiliz Kralt .Edward gibi bugi:mk.u Avrupalt lmtllar da
torenlerde e.ski 1-litit protokolu sol yanlanna
1nand.Jk Vazosu
lnand1k Vatosll (Resint 42, 43) hir ()n<::eki Bitik l<.ab1 gibi evienme lOretti ilt> ilgili mtirik
ve dans bctimlemeleri ile siisludiir. Aynca <\yakt-.:t cinseJ gosteren pornograHk bir
sahnesi dc'vazd1r. Jnandtktcp( .. He Bitik kaplannda ve Alacahoyuk kabartmahm.nda insan ytiz-
led Boga,.koy yontu eserlerindekilerden ayTI bir etnik tip gi)stermckt.cdir.
133
Re&im 4.2 - fnatultk li&:zosu. /<Ski kmuu . .
fi;l, d, 16'00 stralf.riit. A'nkara,. Anadolu Mifdenk;etleri Mii.u,fi. Bh. Taluin Ckgiir,
Anktua 1988, (Jkt'wt 163 LeuJ6-;9_;
134
Yumruk Surru Eser
Dn<l i(in yunuuk gibi el hi(imli sunu kab1 (Rcsin:l 44<:L-cl). Elin \isLii.ndeki kabatt
mada Gog-un Ftrtma Tanns1'na kutsal stn ve kutsal ekmck sunulmaktadtr. tvt.(). 14. v1izvtl.
,_ ' -
Museum of Fine Arts, Boston.
Boston lvluzesi'ndekt yumruk kap hu konudaki biricik i)rncktir. Hititlerde tapm-
rnak ya da sayg1da kin iki el yumrnk bi(irninde vc olar<lk yiiz
cluzeyinde yukan kaldmllyordu. Bir el ile bir isc oLcki el yumruk yapthm:;;
olarak d1izeyindc tutuluyordu Ancak tannlar da bir tutmayan ellerini yurnruk bic;i-
minde olarak yukan kaldirmakradJrlar (Resim 64-69).
Ynmruk bic.;irnli kapta olan figiirlerin giysilni AJacab()yii.k orthostatlannm
tlpktstdlrl<lr (Resirn 50, 61). Boston kabmdaki sunak ilc Gbgiin F1rtma Tannst'na ait boga-
nm sagnsnu siisleyen palmet bezemesi de Alacahoyii.k kabartmalanndaki gibidir (Resim :Jla,
S3b). Bu ncdcnle Boston Miizesi'ndeki vumruk kulsal sunu kab1 da Alacahoyt:dz eser-
kri gibi Yl.O. 14. yliz}11 iiriiniidl:trlcr. - .
Boston Miizesi'ndeki yummk va/.OSLL yaymland!kL.'l.n sonra IVletropolitan VIuzesi'ndt>ki
rhytomm kenanm s1isleyen holl:unl:m sahte olabilecegi konusundaki izlenimim uaha da giit;:len-
di. Dikkat erlilirse geyik bi(imli kaptaki figiirlerin ensc yumruk bi(-imli kaptaki ii\ ligt'trdc
g()riilt'nin t1 pkrsrdr r (Rcsim 45). Buna kan;nhk soz konusu fi6>i'trlerdcki bunm ve h1iriin yt'tt. profi-
li (.:ok \\nnruk kaptaki hop;a Hgl:trunun ve Ahcah6yi.\k kabartmalarmm
rinde gordi)gii.mfu palmetler geyik rhytonundaki geyik ligiiriindc yoktur. Sayagddigirnit birbiri
ile 1ers dii5cn stil avnnulan rekicidirvc bi:iyle bir karma5ay1 bul.:.itapta de ai<LlgmtJz yuzler-
ce cscrin l1i(bi1inde gormedik. Durumu incclcrnesine sunuyorum.
CuleJ!mck-Kendall, i\ llittile Siloer lhsef in !he form ojr;Jisl, s.45-GO (Cartcr-\lonis, The of Horner, A tri-
bute to Emily Tawnscnd Vcrmoule, Austin 199.?, LSA).
Gevik Bicimli Gi1nlLiS Rhvton
.I :;, .... J
Resim 46-48'deki fotograllar rhyronun rnclal kahbmdan altnnU$llr. Onlan
bana yllbr oncesi Miinih'teki Vor-und F1iihgeschichtc \hizesi l\hidiirii Hans Jorg Kellner
vcrmi5ti.
01jinalini o rarihte hcni'u g6nnemi:;; okhig-tun cserin rnera\ kalll)lndan alman hu fo-
tograflar heni e1 kilcm i. rhv1 on giiuiimiize deg-i n Hi 1 it cscr-
Lerinin en g1izel idi r. FigLirlcrin n i tclik (kalite) in am huayacak oranda o lag-a-
niistl.i.chi.r. Ancak tigtirlcrdcki sa<.;, g()z, bnrun \'C vauak gibi aynntJI;mn ol(tidc "na-
a
b
c d
Re.l>im 1-4a-ci -lht,a ipn _vumrukgibi ,qkJJmtret snnu kabt. Knbartmada Oiigiiinl?rtma
kutsal sun tle/wtwzf Rkmek [fuuulTMktadrr. .,f. cJ. 14. lvlu.wrum qf Fitu .ArL\, /Ioslfm ( H.G. Gii.f.erb:odP-"1:
Ktmdall, .'\. Hittite Sil(Jf!r Vessel in the FQr11J of a fl.st. Horner, a tribute to Emily Townsend .vtt'tnf!U.(e, 45-6()).
Resim45 - Geyih bi,:imli IJir fS11mili i.Resim 46} agu. kmannrla ;vtt alan 4 . .'5 em elti:nddd frit:. M.O.
14. yilt.yJl .. \:letrojJolitan Mu.vmm of tlrl, .'Wru,.J York.
Geyik birimli vazo rk.erindeki.figiiTlerin di'zifi,, mu.w (Sedat Alp 'e g8re).
136
ll)a f11rn!!h .:.:.:'rn,ii.' rh_y/,,1: vrnnt i\r:l,;, ,. . Y IS r rr: .. lnar],;!:i
',' (; :; ,.;: .... ,.,, 't,"'r, .r .. ,.-,,:r: \f .. ,(;,; ')r
1
1r }"
1
,1-t
, t , , . . , / ...,., t I.. r .._ 1.1. r . , 4 l. . ( / ,, I : , , 1, ,,
( d:\!,!ttn! rtf!.::.:.. yrr tdtn' !. nn jl:':in Hlffci! hafzinnt/un
f ;, fn_IjTNji.
: h (;r';ii: .'t rflii'''' rhn,<n hit ,finrJ(' :u i{ l.n.-nl-t
,i,- i;: 1 tJt/tltijt_:.t, ...ii; llitit

,J.:. Pt r{';i:' bir ";[.Y'ii:. FiEitrirnJ; \"ii:: J;f ,h;J/rr; ,,,. 1\rt;lltf( ' ' "'' J!r rolt .
. \f.(J. 7 1. C.'( h.tilitf!/:Jitdti.'JI.Pt/
1
:
}Jtt .. Jlp;/,; : uu \J.ij. i i. ..._yJ!drJ iii't"!if,fiJd ,:.y!t.i=r!Jdit.
..:;.:?::

_::_/;; .-i"!nJei:/etjir. l11iiitl i.'!ll;:!:l ... i't!/tl. /;utrtr .r _Ytlt:tll f.i.tbi tl)'I"O?lt i /tr ht>_:"f\/ ,. J:,,Jitll"!ii!rl/tlr!l.f
/dJ.:i ft! ;!ii;,;d;t, /tJ/1 rll
1
; i:' / tll"li' ,/;iJ" it/t>{//i;..t' t;tif/ii!ii i;.i"J!l/..)1'!"/ }(n;rJtj i !i .'' !J-
1/ /l,i: /ltfl.!tt {';.( . t" !"tJ.,'-'i ttrj:;._ .. /JJ.1iZ l P.t_,fi tl!rtf!'JitJ!' ,l;e;; :. t"lnrllrtlir.
tiiralist" yontemle oturan tannmn oniindcki sunagm Assur vc ban
tasvirlcriude gorii.lcn ayakh tii.tsu kaplann<l bcmemesi, aynca givsiler 1\U.'J. 16. yii;;nla
rct cderken, .M.O. 14. yii.zpil annmatan ve vii.cut beni llu
ncdcnle Ivliinih'u: Vor- nnd Friihgeschichtc TvfC1zesi .\iudurii. ikcn ziyaret et-
tigimde kendisi.ne sornyu ''llu rhyrondaki antik <;:ag i'tri'mii ol-
d ugu Imdtr?" M m Hans J org Kellner'in "Kesin 1 iklc sap land I, yan Ill n I
vermesi hcni rahatlatmttL Her nehal isc buyi.ik bir kuyumcu ustastntn yarat1sr ile kar-
sivavt7.
/ I
\1tkanla yumruk bi(imli sunn cscrde de dcgindigimiz i.izere l\ktropolitan Miizesi'ndd.i
bu gcyik rhytonun kcnanm susleycn bolumii.n sahte olabilecegi konusunu
sunuyorurn.

Setlat AJp, "Einige uwitere Bemerkungen wr flinchfO'rm.i[!,lin Kult-oase der Norbert Srhimme! Sammlung"
fur l'uglkse CarraLelli s.17-23, Firenze, 1 S. Alp, Beitrage ztuE1jorschung des hPthitisdtm Tempcl1, 19f!J, s. 'J3-!00;
A.nr:irnt Near Art, Metropolitan J\fuscnm of An, 1984, s.l-55; Kurt Bittel, Beitriigc zur Kenntnis hethitisclttl
JJzldkunS/, Heidelberg Hl76, s.S v. d.; 0. W. 1\Jnscarella, .Vorberl Schimmel Collntion ! 'J/3. s.l33; .\1tlhihlw lli-
flf Sww/1, 1992.
Tunt; Ti'>ren Baltast
Tbren baltast, tun<;:tan (Rcsirn 49). Baltamn orta ycrinde asian i'tzerindc duran,
(ok boynnzlu figiir, Ellatunpmar AntU'nda (Resim 73, 76) ve imamkulu Kabartmast'nda
(Resim 77) oldugu gibi G6k TanriSI'm betimlemektcdir. Gogiin tannst, yani ba.-;; tann, Yazt-
hkaya (Rcsim 65) iirneginde oldugu gibi dag tannlan t<:mtfmdan, kanath gCme-? yani t:;okyii-
zi't ise, Etlatunpmar'da goruldugii i't:rcrc dnler (demon) taralindan ta.;anrnaktadtr.
Baltadaki figiirler yukanya bir dag L.1..tlltsmi, ortada aslan uzerinde dnran (ok
bnvmn.lu bir tanny1, t'tstte ise kanath tai$1-yan iki cirri Bnna benLcr
bir dii:t.cnlerne Ellatunptnar Antll 'nda giiriilmcktedir. Bu nedcnlc baltadaki (Ok boynuzlu,
yan i rC1 tbesi biiy(i.k tannnm, Eflatunpmar' daki gibi Cok Tanrm 'ru betimledigi (las vir etti-
g-i) 11alatya'daki bir brnc-kte giirdiigiimiil. gibi Gbk Tanrtst bazen bir as-
Jan iizerinde, ya da Fas11lar An1u'uda (Resim 76) oldngn gibi iki asian arasmda durur. Ka-
naLh g-c-lince, o burada Eflatunpmar -'\.nw'nda oldugu i.i.zere gokyl"tziintt simgt>le-
mcktedir.
Muhibbc- Darga (Hitit Sauan, s.I! 1) baltadaki figtirlerin Ellatunpmar Amn"ndaki gibi
olduklartlll sijyJemektc, ancak boynudu tannmn t:;iinq Lannsl o]dup;unu one
surrnektcdir.
140
f":),,.r: 1\,,,t IJiUt-i /,.\ //ifti!r\ JcJ;:r-,
1
hit({hnuirt \"(f'/llifruhg:z l;u H;r().
fF;/It;'\uU it l),r rJ .. ri 1\t;/P/t, iyoJuf,: \'''
111
1\nitsal Kabartmalar
Hurava kad<rr bov cS<>rlerini si1slcwn kahartmalan elt bulunuvonu. (Re-
I I .
sim 40-19). Simdi I litit sanatmm onemli yctr..ttll<m olan an usa] kab<u1malan k1sac:a tamyalun.
Alacah6viik Kabart.malan
I
Ilitit yontu sanalmm en cski amtsai kabartmalan Alacah<>yiik't<" bulunmaktad1r (Rcsim
Bunlar :Yl.C). 14. yii1.y1lda olup kendihrine ()zgii bir bkem :.lergikrkr.
Bogazk()y Kral Kaptstni Koruyan 'Eu1r1 K.ahartmast
Kral Kap1s1' mn i( yittdeki k.oruyunt taun 1Gthar1mast en {>zgfm Hitil amtsal kahart-
malannd;m hiridir (Reo,;im '57). Hi( yok ki 14. ait c:ok bir yarat1d11'.
Kral \'luvatalli'nin Kabartmast
Adana civanuclaki Sirkeli IIW\'kiinde kayalara olcm kabartma kadar ke-
sinlikle hi linen ilk kral kaya tasviridir (Resim 74).
Yazlltkava Arnt.'*ll Kabartmalan
J
Bogazki:)y yakmmdaki Ya/.lhkap ad1yla amlan a(lk tapmaktaki tawirkr, IIi tit yonlu sana-
lmm degi-5ik hir islemnilerdir. Bunlar Kral Ill.lhttHili \(' jl:a-
manmda ptptlmi('IIanhr (Resim 62. G1-7J).
Fraktin Kabartmast
:-oiincinc ail olan hu ile olmakla hirlikt<: baknnm-
dau serl{ilC'r (Resim 72).
Eflatunpn1ar ve Fasillar Amtsal Kabartmalan
James 1\kllaarl hakh olarak t'a1-nllar ve Ellatunpmar amthmn1 (Re
sim 76). Hiz de bu kauhYnntz. iki amtm ()zelligi. inscmla hayvan figt-trkri -
nin <epheden tasvir edilmis olmasHhr. lmparatorluk Manisa Akpmar Kabartma-
SI cephedcn tas,ir edihncnin bir <-)rn(gidir (E.Akurgal. Hatti vt Hi1i1 l :ygarl1kbn.
Lev.63)
112
ima1nkuJu KabartmasJ
Burada son olarak imarnkulu Kabartmast'm t.l.lllttyoruz (Resim 77). "YI.O. 13. yiizytldan
ulan bu eserde de bir stil gor1ilmektcdir. Daha amtsal cscrlcr, Gaxurkale,
t;I Kaya, Hemite, Hanyeri, Karabel kabanmabn ulup bunlar hakkmda bilgi edinmek isteyen-
lere Hatti ve Hitit Uygarltklan (Lcv.58-62) kitabtmizt oneririz.
Tak1 Sanat1
llitit sanatplanmn yaratttgt giizel eserler a.rasmda talular ()nemli hir ycr ahrlar. $irndi
bunbrdan birkac; brnek gorelim.
Gevik lJzerinde Duran Tann
j
Ceyik 1izerinde duran, bir clindc {ist ucu ktvnk baston, otckisinde bir tutan tann ri-
pini hir rhytonda (Rcsim 46b, 47a)
Alun Tak.t
Hi tit takt sanatJ konusunu 4.3 em hiiyiikliigiindc, degerli hir altm hq,kdcikle surdt"t-
relirn (Resim 85, 86). M.(). 14.-13. yiizytl Anadolu 1;-Ih;ih olup onceleri Norbert Schimmel
ozel koleksiyonunda yer alan hu gii.zel takl Metropolitan Mnseum of An, New York'ta-
dtr (Hollv Pittman, The Metropolitan Museum of Art, Et,ryvt and the Ancient Near East, New
v k 1 l)'-)7 J99. F.
0
H )
1or . o , s. _,,, tg. o. a-c .
Heykelcik bahgmtn bic;:imi giinc:;;i amrnsatttgma gore takmm kadm tanrtyl, y<1ni
Arinna'nm Gfmc:;; Tam1s1'm sirngeledigi Aynca figuriin kucagtnda bir
gun bulunrnas1 Anadolu 'd.a tarih boyunca tapmma konusu olan Tann Ana'va c;:ok uygun
,Simdi .A1nerika'da olan s()z konusu dcg-cdi eser Bogazkoy'dc kaZL
dt$mda ortaya Bir tunc; brnek de Alacahoyuk 'te kanlar strasmda
(E.Akurgal, Hatti ve Hitit Uygarilk\an, Lev.78d). arkasmda bir hale olarak
o\mast c;.:ok ilgin<;:tir. Ger(ekten bu betirnleme .)ekli Htrist.iyan sanatmda isa'ntn,
Meryem'in ve azizlerin arkasmda g6riilen haleyi antmsaunaktadir.
lki Fildi;;i Tak1
En son obrak da ik.i fil&;;i tak1 gorelim (Resim 87, 88). ikisi de Bogazkoy'dc
olup Hit.il sanaLmm ozgiin yaratJlarmdan iki gii7cl omektir. Bunlardan Rogazkoy'de 7. tapl-
\-.J3
\'ine s()zft antla!jmamn b())\:nnfmde yanlanlarrlan, n d()nemin diinyasmda
gelen rltvletleri ve 1 Jitit f:lke.;i'uin bunlann ;u-asmdaki gi:u;h-1 yerini
hana ohm kmllarla .i\Jlslr Kmh ile Babil Krall Krall ilr "Ve Ahhiyava Kra-
h ik") hen majeste dost isem, se11 de do.st olarakml, ej{er hen do.\/ de,/l.Hm de do.\f. olma_vacak
.Hn
Kcsin olarak g()re Tuthaliya d()nemimk Mtstr. I litil. Babil vc Aso;ur o onyJlla-
nn dfmradaki buyiik devletleri idi. Ancak Y<' Hit it krctlhklan bugfmki:t deyimle
M.<). vuznlm ikind \am'lmdaki buvuk dc"ktkri .o;avarken elbette ki Mvken Federal
. .. ' .. .. ..
.KJ-alhgt'm amnannz ger<'ktir; b(>yldiklc oluruz. Metinde son olarak Ahhi-
}<t\".t'nm da w sonradan silimni::; <;ok llk ()nee Hitit Krall ve "hftyftk
yaztnsi" Ahhiyava'p da ekkmitder. ama her nedense onu Ancak silinmi.}
ohnakla birlikte "Vt Ahhiyava Krah" stlZC.i:tkleri okunabilnwktedir konusuna iler-
de degi n .
Bogazkoy'de buhman hir mfthiir basktsmdan gc">tc. Tuthaliya kendini As-
mrlular f,!:ibi "cvrenin krait" olarak anan ilk llitit hflkftmdandtr. Bu kralhk sam As....,ur'da
I.Adad-Nirari'ckn (M.<). 1297-1265) beri ku11amlmava {>yle anla5,1hyor ki Tut-
haliy-a, ('<'\Tesindeki gice ve iddiah sanlarla egemcnlik kurmaya krallanhm
a!$af};t kalmamak i(in. onlann tutumunu uygularnak zonmda
Mtsu'la ohm iyi n giizel ili:;;kilcr sitrcgidiyordu. I;iravun !vlereptah. Karnak yaZitlanncla
kendi ilk ytllannda Balli l'lkcsi'ndeki dolapst ile yaz-
maktachr . .Anntk Ra.o;; lj;unra'da (l 1garit"l<') bulunau bir metinden bdirdip;ine gi)re lm gend
bir a(hk olmaytp yalmz Kilikya'nm l ' ra kenti ile ilgili idi. (>yle de bu yazmm son satmn-
da '\)liim. ka.hm,. durumunda. oldugu belirtilmektedir.
Tmhaliya (>zellikle Batt Anadolu'daki ba kaldumalarla zorunda kaldt. Yazth
kan1aklar Tuthaliya'mn Assuva'ya iki akmdan s()z ederler. llk akmda Tuthaliya'nm
10.000 tuto;ak ve 600 at arabayt k;v.ann olarak dde <ttigini kaydederler. lzmi1
yakmmdaki Kemal ikesinin Karabel mcYkiind<" bir kaya iizerine ohm k.abarl-
m.\, hu krahn A.o;suva sonunda diktirdigi bir utku (zafer) amti olmak gerektir. Tut-
haliya Kahart1n<ts1'mn lm ycrdc ohnast. A<ssuva'mn da lm b<>lgt oldugunu vurur. Renna
1nnir, vt yoresi. bilindigi gibi .Asia adt ile amhyordu. Buna g<>re birhirine c;ok
benzedikleri ic,:in Roma (:agt ' ndaki st")zcugun Hititle1in Assuv.t olatctk arl<hklan s(mftklr bir
1 Iiti1 "\o(lZth kaynaklannm Viliusa J>rensi Alaksandu'dan st>z d1 ve onun da Priamos'uu
oglu Akksandros"un admt ammsatttgi si'>ylenebilir. Bunun f{ibi BatJ Anadolu ik ilgili meLin-
lerdc amlan de Troia (ok b<memektedir. Ne var ki Sommer gibi
buyi:tk bir diki vc om1 rksteklcycn diger ba:tt dildkrin kcsin vc scrt ilk d(fa For
rer tarafindan han lutarstz iddiahtrla (me siirtllen bu ilginc kar!;nla::;tnmalann
103
liklcrinin hir vana attlmasmm clogTu olrncul!gt df1sfmc('sindeyiz. (:fmkf1 hir iilke ve onun ha-5-
ktnti ve bir krah fu:<'rindeki hu bcn:redigin bir rastlant1 dt
uymuyor. Kaldt ki Jlitit BH'tinlerinin ya:f.J)digi d('mtm de llion'un en parlak tYresi ohm Tro-
ia Vlh ile Lukka (Lykia) \T Ahhiyava fllkelerinin durumu da karanhklar i(indedir.
I litit kaynaklan c}zellikle Ahhiyava (Ikesi'nden <,:ok s()z ederler. Bu arada Ahhiyavah rncns-
lerin araba:-li knllanrna!lnn 'ya gcmdcrildikkrini anlallrlar. Ancak
llitit metinlerindcki AhhiyaYa I Iomeros'un tlias fkstam'nda Aehaioi (/\.khalar) de
yimi ile an1lan toplulugun oturdugu iilk1nin, yani bug-fw kf1 Ellafo;'lll kan;Ihg1 olsa gert'ktir.
Ahhiyava kin hk;,r. (;lilerhock, A new look at on< Ahhi};wa Text, Sedat Alp'e anna-
g<m, Ankata
kaynaklardan h('lirdigine gore IV. Tuthaliya'mn kralhk si1recinde Alasia. yani
K1hns, I I at t 'nm dine ve bu kralh k a lim ve baku ile ()den en hir vergiye
hitkt"unl<"rinin gercP,.iiHT getirilmesi i<,in <le Ala:-;i.l krahmn
yamstra hir vaJi tayin degin Hitit Kralltgt'na
hagh
Tuthaliya. bekltyen t<hlikcleri ve bunlan ()nleyt>cek (anleri bir ck\let
adam1 idi. A:-lktrlik konularmda wrdigi bupuklarda sC.vler {St'dal Alp):
".';uba)'lrir 11r n-ter kararlarta, bu hrnwn sam_va bildi1ilm.J'lidh: I;f:n kral kenrlisi ka
tz/usa, nli"J ln'ilUn f..."iJderi ile Uu is .'Flfnldzgmda lm, mndan _Wlpllmab ;e
ilcrisi i(in smHuz. t:f' siirek/i kllmmahrbr."
111. Arnuvauda dbtwminde olan MaddmaUa "Yktni diye amlan bir beige, Batt
Auadolu'da IV. Tuthaliya'dan hcri giderek gii.dmft arttmm bii kltrfk krahn, Ilatti
f'lkesi ic_:in bftyf1k bir leh}jk_e O(USlltllltl (WkthflllU V('J'l}l('ktt'dir. Uu kralnk hize
l'lll )of.(). 13. o,;onuna dogru, Anadolu'nun Troia'dau yttkrin<' de aktn yapukla-
nm anlatmaktarhr.
Ahhiyava Krah Att.trsiya'ya yenik adh "Ahhiyavah" hir IV.
Tuthaliya. Sakarya il<" Porsnk arasmdaki daghk hir olan lwy olarak ycrlt"$ti-
rir; ancak Madduvalta kendi gfmeyindtki hir ktyt iilkesi olan Aoava'ya salchnr "'<' <>IHI :.ilah
gftd't ilc de :\laddnvaua krallann politikasnu uvgulay;uak k('ll<line uydu
Krait ktzmt nrir. :\laddu,atla bunun ardmdan Egridir \"t'
Uurdur .keo,;imind<'ki Hapalla lkyligi'ni de kcndine J Jitit krah lm durumn 6n-
ltytnwz. sadcn I lap<tlla lit.eriudcki haklanm :Vladduvatta 'ya kabul tttirir: Ancak
ta daha sonra Tuz (;t>lfl gfmeyindeki dt egtnunligi altma altr. Bc>ylen
llatti Sakarya 'nm vt Konya hmg-e:-;inden g('(erck kesi-
mincltki Akdeniz dtgin unman ve g,dH;lerdtn bir duvarla
huhmmakta idi. Ufttfm Uati ;\nadolu Btylikleri'nin kaulchgi Hattn';!a'nm 400 Yth ao::an
]1)5
bu IV. Tulhaliya d{mcmindt gdi:;meye ''t'
111.:\rnuv.mda 'nm kralhg1 k.orkun.-; hir Batt Anadolu'da k.tsa
bir sfm i(indt! hu dl'u;man topluluklan, Jlitit tgenwnliginin !\U). 1190 dolay-
lannda son hulmasmda tn hl'tvl'tk t'lktn olacaJJanhr.
JV.Tuthaliya'nm doneminck Ilitit sanau doruk. dli:te\illC' u)a!;)HU.!ilH. llitit hl'tkl'nndarlan
arasnuta en hol w en kral nsimleti Tuthali>'' 'nmkikrdir. Tapma-
gt'nda iki kahattmaM. bir de hcykdi vanh: kaharlmalar gl'tzd kontmllll.!i olup heykdin sad<-
<e kaidesi ve ona kiLah<'!i dc (>zdlikle onun ml'dliirlerirl<' <Jil gl'tzel haskllar
huhuunu!jtur. Bunlardan bir tanesirult' omt San uma'nm koltugu altmda gtnftyoruz
(Resim :n). Tulhali"a'nm buracla bovmulu tann kldalu dik.k.ati (<'kmt'kttclir. Bn
Dogulu bir dl'mya gi>rii!jl'mfm Hit it f ;lkesi"m y.mi aruk llitit krallarmm da Or-
iilkelerinde gi)n-tldfigl1 l'ucre kendilcrini tann ha\'lachk
Janm <loga vurmaktadtr.
Tann ve Kral Tulhaliya'mn figCtr. sivri kl'tlalu n a1kada siininen
ut.:un <'tekli dbiscsi ile hir t<umra)l ya da hir krali(eyi las\ir ctmektedir (Rcsim Antak
sol cliuin iistiinde (I(. <lhmda ise iki kez yine]enmios olaral. g6rl'tlcu w hir rift yanm
dips ten oht!jan t.ann anlamma gelir Ye hem <rkck hem de tann)'l tammlamak i(in
knllamhr. Kralhk olan kanalh htmen altmda ycr alan arma hi(imli hiyerog-
lifleri, t">tcki kralml'thiirlerindeu tamyoruz. Sagcla ve solda hirer bl't)1-tk kra] vani u:mn-
bir ve tepesinde iki ucu k1vnk. bir iant gi)tiiyontz. Yin<" simetrik olarak kon-
olup bir lama n hir (i(ekten dt bir kralhk simgesidir. En ortad.aki nzun-
]amasma ohm de hir kralhk r.itng(.'si anlarrund<uhr. Ortada uzunluguna hir olup
iki yamnda binr yanm tlips bulunan hiycroglif, kutsa] dag olarak okunmak.tadu. me
linlcrden <>Arcmligirni:r.e gore hirer kral ach ol:m Ammuna, An1m;mda n Tuthaliya ashnda
kulsal dag acllanchrlar. Bu kulsal dag hiyeroglifinin altmda gimliigtinni.t (izuw ya
da verir. lk)yk olduguna gi)n hir kutsal dag hiyeroglifinin ahmdak.i lm Tttt-
haliya achnm ilk hensidir. Bu kutsal simgesi \(' '"Itt- ik Tuthaliya Dagt'mn ve ht>ylt>-
<e kral Tuthaliya'nm olclugu orta)a (Rcsim
Yliilnirim ortasmda Tuthaliya admm altmda. iki hl'tyl'tk kral <trasmda hir insan
,,-tntdunun alt yanst bidmindcki hiyeroglif, iki yanmda gtufmen iki!jtr cizf.{iden
dort di'.gi ilc hirliktt olarak okmunu1} olup Kral Tmhaliva"y al-
tma alan taurmm ad1<i1r (Resim 37). ll<l.!iluk <loldurmak d[t!jfmcesi ik ml'thriin all
ht>ll'unfuul< .KJ<tl Tuth<tliya'nm adt :viud('llllli!jtir. Ancak hu kc1 simelrik olarak bir
i!jaret daha gt)Iftlmektedir ki hmml.arodH' "Tuthaliya'mn ohu-ak okumaktadtr (Rt ....
sim :l!:{).
106
III. Arnuvanda (1\1.(). 1220-1200)
HI.Arnuvauda dtmeminde Ball Anad<llu'da durum llitit Dev-
leti'ne donmey(' kopan krah
ta'ya yi'meltilen yakmma yawmHia, I Jitit h1"1yiik kralmm m dtnli zorluklar bulun-
dugu a("tk.;a helirmektedir. Zippasla, Batt Anadolu'nun ortalannda bir ynde lmlunuyordu.
Ashnda Hit.it fedcratif devletine c')nemsiz bir kralhk olan Zippasla 'nm hakimi \faddu
val1a. ctk.i alcunm adnn adnn artttrarak yanmadanm giineyhattMlll eline Arnuvan-
cla "Maddu11atta hm f(ii n bahrmna elli;.,Ji boz.du W' bi'itiin J ruwa l 'lkni iti aldt" diye ya-
kunyordu. 1\r.lava. Anadolu'nun gtuwybattsmdaki hir idi. Madduvatla Alasia'ya. yani
Ktbns Adast 'ua salch racak gike Sbzii ge(<n yakmma nden Anadol u' daki cb-
ha hir:ok ftoflal bevin Hallusa'va anlastlmaktachr. H6vlecc Arnuvauda'nm ha-
.,. I I 1
bast prens.ligi 5Jrasmda olmast, yol
ve Hitit feckral dcvletinin (u:dlikle Batt Anadnlu kralnklan iiyle ki hnnlar
.. k<U'!)l bir koalisyon bile kunuu!)lanh. noguda da Pakhuva Ctkesi ' nde
11 Midas'1 ammsatan bu kral biiyiik hir olas1hkla Do}lu Avrupa'dan gelen Phrygkrin oncCtle
hili, belki deAssnr Krah Tiglat-Pikscr'in (M.(>. 1113-109:3) kendi:.;inin tahta
dan 50 ytl tmn:" :\S$llr snurlarmda gcmindt"lklerini soyledigi boylanudan bitinin
idi. Ancak III.Arnuvanda son llitit lhikt-lmdan ll.Suppiluliuma dtmcmleJinde astl
tehlike Bau Anadolu'dan gdiyor vt bir rtl4 gibi gittikn bf1yiiyonlu.
Kemal Balk<m 1918'dt> Hoga/kby metinleriyle son Hitit hiikiimdannm Sup
piluliuma adh bir kral nl<lugunu ortaya ko}du. Hu yazth kaynak.lardan (>g"rendigimiz<' gem.
JII.Arnuvanda'mn ne as1l kansmdan 11<' d< k.admhunulan (on*u ""af<h n hu ne-
denle yerine Suppilulimna tahta
Suppiluliuma'ya yapt1g1 bt!ghhk yemini dohl)1Siyla si)yledikle-
rindcn ki kan:;1khk kendisini sarayda bile gostenneye
"Brn sadere Pjf>ndim SupjJiluliurna 'mn cocuklanm k,ru.vamf!Zm ... J!atti ha.lkr ba$
kaldmnm, tj('ndim, bahamt, amwmi ve bmi dalw kli(i)k bir cocuk ikm _yrmma al
ril ... agabryi kralkf'n ben t.'(' onu korudum. Ona hie kusur-
da bulunmrubm ... llatti halkt mw {!;lklilkla ('lkarmra mw hifhir zaman yalnn burtk
mruilm."
'
s<")zlerinden mkede ve hatta sarayda k.()tt-1 olaylann gdismekte olclugnnu anhyoruz. Siiphesiz
achna ha',i ya.t.In kusurda bulnnmadun" dcrktn Arnnvan-
107
nakta bulunmus. ohm fi1di-5i heykcldk, Louvre Miitesi ncleki Lattakya <;:tki!;ih brotw heykelcik
(Resirn 80, R I) gibi Boykce 1 ,anak;a eserinin Orta Ana(lolu Hit it oldugu
Zaten Berlin Miizesi'nde yer ahp .Bogazkoy'den gelen bronz heykelrik de
(Rcsim 82) )iir. tipini gostcnnekk Lattakya olarak bilincn bronz hcykelciP;in Or-
ta Anactolu i"ni:m.ii olduguml aynca hclirtmektcdir.
1-Iititlerin Tipi
Yuk.-mda sayagddigimi1. heykekiklerin hepsi (Ok iyi durmndadu; bu ncden-
Je insan tasvirlerinin vii.cutlan ile ba$1an ve yuzleri (Ok bdirgindi.r. Onlara vc
heykelkre bakugmnzda hcmen hcpsinin aym vi1cut ve yuz yaplSlnda oldu'kl<m, vani ktsa boy-
Ju, geni$, do1gun yuzhi, bl'lyi'il<.r;:e burunlu olduk1anm g()r-iiyoruz. 't'nkancla heykel vc kabart-
ma sanat1 boli)munde bclirttigimiz gibi hugiin soz konusu in san tip inc Orta _Anadolu 'da s1 k-
li kla rastlamamtz ilgi n(Lir.
Hitit Seramik Sanatt
i\nadolu seram-ik sanaunda Ge(: Neolitik Cag'da yani M.(). 7. vc 6. hin1crde
hulunru]anmn serg1ledigi iizere }iiksck diizeyde, on p1anda yer a1an eser1er Kal-
kolitik Gag'da, yani M.<). S. binde Hanlar'da gun pkan1an, adeta annsal bo}lttta <,:ok
bczcmelerk sushi vaz.olar, o zarmmm diinyasmda ()n strada yer alan yaranlarc!Jr.
Ka1kolitik Dcvir sonunda ve l'vf.O. ;), binin yansmda hir gcrileme evtc:si Ailado-
lu Hattiler Donemi"nde (l\1.(). 2300-2000) altrn, gCnnii1j ve brom ()rncklni tak-
lit eden vazolarln yeniden ve Haui-Hilit Beylikleri (l\U). 2000-1700)
r;ok parlak bir cli)zeve u1as.nuwr.
Hitil seramik ozunde kcndisindcn 6nccki Ilatti-Hidt Beyliklcri (Ivl.<). 2000-1700)
dcvmmdtr. Birka( ornek vcrelim:
1 - F.ski Tun( (:agr 1irl'mti o1np llatti Di:inemi'nde ve Halli-Hitit .Bey-
lik]eri zamanmda klasik tipine gaga ag1zh testiler, Hitit sanat<;Jlan tarahndan yeni vc
ilgin(
2 - Aslan ve boga gibi hayvan tasvirlcrinden gcndlik1e rhyton yani sunu kaplan
olaral kullantlan Hatli-Hitit Cagt hayvan heykelciklcri Hitil Donemi'ndc de gozclc
eserlcr ve annsal diycbilecegimiz boyutlara
3- Hall i-Hitit Beylikleri sanatmclii <:;ok sevi len in san ve hm-van tasvirli kabartma1arla be-
zeli kap1ar Hititlerdc yeni vc bir hi(.cm kaz<1llllll!jlarcltr. Ger(ektcn Bitik vc tnan-
fhk'la giin pkanlan kabartmah vazo]ar Yakmdogu sanatmm nadidccserlerindcndir
(Rcsirn 40-43).
141
Belirttig-imiz ()zellikleri ile llititler, tarihinde se<;:kin hir yer altrlar. Onlar
Yakmdogu devletleriniu insau haklannm ve insannl hukuk ilkeleri-
n in kornyuculan olarak ()rne k bir devlet varattllar. H iti tier gii(k ri n i h o::;goriilii. \T
Jklln bir politika ile hildiler. Onlar gen::ekten bu yetcncklcri vc bcccrilc-
ri savcsindc dillcri vc dinleri birbirlerinden ayn diizinclcrcc ycrli halk ilc birliktc, ulmal
kimliklcrini yitirmcdcn, yanm bin yil boyunca gii<;:lu bir devlet vc 6Lgiin bir uygarl1k ola-
rak yaf;iadilar .
..
Ozet
Hititler Anadolu'da ()nee beylikler halincle (J.VL(). 2000-]()60), sonra hir kr::J.Iltk (M.O.
l GG0-1460). daha sonra da bir .13ii.yi.ik Kralhk kurarak (1\1.(). egemen
Politikalan ger(ek(ilik ii.zerine kurulmuf:itur. Yerli Anadolu kavimlerini ozellikle Hattilcri ve
Hurrilcri ve y()nettiler. uygarltk yonii.nden kcndilcrindcn <;:ok
usLiin ol01n bu kavimlerden biiyii.k ol<;:iide yararlandtlar, onlann gclcncklcrinc, clinlcrine S<l\'-
gi gostcrdiklcri gibi ii.lkcnin admt bile -rvfc:ropotamya'clan <;:ivi yaLlslllJ altp,
uygar bil ulus olarak kcndi en ileri l"tlkclcrindcn biri oldular.
Dif;i politik<ni, tampon dcvlctciklcr kurarak ve bunlarla aralanncJa evlenme yolu ile ya-
kmhk saglayarak idare ettiler. Yasalara, insan haklanna, anlaf;jmalara saygt g(.Jstererek dogru
olmay1 bildiler. .\ncak bin;ok kiit,:l"tk kralhklan dengeli ve uyumlu bir politika y()net-
mek r;;:ok . .13elki de llattuf;iili III'un, K:ral Murf;iili lll'e ve tahtL yasalan
neyerek zorla ele gec;innesi, llitit Devleti'nin ytkilmasma etken olan
Rat! Anadolu Beylikleri'ne yo! oldu ve bc)ylece 800 yLihk koca devlet i<;:ten ve saldtran
gl"u;-lcrle son buklu.
ve Hitit Uygarhklar1n1n
Aratirilmasinda Turk Bilimadamlarinin Katktlar1
Alman bilimadamlan ilk llitit kaziSLm 1906'da Bogazk(iv'de (Hattuf;ia'da)
orada bulunan <;:ivi yaz1s1 ile vaz1h tabletlerdeki Hi tit dilini 1917' de Hrozny ve F. Sommt>r,
Hans Ehelolf, Friedrich Forrer ve Albrecht Geitze vt> l930'larda incelemeve koyul-
r. Ru c:vrede, soz konnsn alanda henii.z Tii.rk filolog ve arkeologu yoktu.
Tiirkiyc'dc Hitit ve sanannm incelenmeye altnmast hilimadamlann1n dcgiL Al<l-
lurk'Cm cscridir. Riiyii.k Omler "Anadolu bizimdir" diyen ba7t yaythnau akm1lann id-
dialarmJ <::iiri"tLmck iizere 1930'1arm TiiJk TCllih KunmlU'nu kurarak Hititlcrin v<
145
Anadolu'da en eski uygarhklann ara.'jltnlrnasml sagladL Alati.irk bu baglamda
onemli ctkinlik l)i\nadolu'nun eski tarihi ve konubnnda yeti.'!rnclcri
i<;:in 1 930-1933'lerde Avrupa\<t VC Amerika'ya ogrenci gonderdi. 2) 1935'te Alacahoyiik ka-
nlanm 3) Nazilet donemindcki Almanya'dan davet edilen bilimadamlan arasmda
Sumcr, Assur ve Hi tiL dili uzmanlanm da ozclliklc <;:agnch.
Yirminci yiizytbn en onemli olau Alacahoyi.ik'te Rcmzi Oguz Ank'm ve Hamit
Ko*ay'm ortaya c;:tkardtklan altwdan, gumi.tten eserler bilim di:myasma buyii.k katkrlar sag-
Daha sonra Almanya'clan gelen bilimadamlanndan B. Landsberger, Hans G. Gi.iter-
bock vc II. von der Osten'm atkeolog Tahsin Ozguc;:'lin ve Nimet Ozguc;:'tin
ve daha yerde sistematik kaZilar, Ttirk Protohistorya <;:a-
uluslararast di.i.zeydc on plana <;:lkardt. Diinyanm en i.inde gelen !J-G rnuzesi ara-
smda ycr alan Anadolu Medeniyetlcri Miizesi'nin Hatti-Hitit c;:agma ait eserlerinin biiylik bo-
lumu, adlan ge<;:en Ank, Tahsin ve Nimet Ozgu<;:'i.i.n kazdanndan ,Simdi
Anadolu'nun Hatti-Hitit ve Ge(. Hilit donemlcrine ait (:->'1.(). 2500-700) kaz1L>.r vc
lar Oz.giir;:ler'in ogrcncileri olan Kutlu Emre, Aykut (:maroglu ve Aliye Ozlan tarafmdan c;:e-
yerlerde yiiriitiilmektedir. Ozgi1<;:ler'in ogrencisi olan, doktoralartlll Bcrlin'de B. Hrou-
da yanmda vcren Hayat Erkanal ve Armagan Erkanal ise Ege R{)Jgcsi prehistorya
lanna yeni boyutlar kazandrrmaktadrrlar.
Almanya'dan davet edilen B. Landsberger ve Hans G. Giiterbock ilk olarak Oil vc Ta-
rih-Cogl afya Fakultcsi'ne Si'tmeroloji, Assyrioloji ve Hititoloji alanlannda zmgin bir kitapl1k
kazandtrdtlar. Bu sayede ozellikle Assyrioloji ve Siimcroloji alanlannda gen<;: bilima-
damlan Onlann {}grencileri alan Emin Bilgic,: ve Kemal Balkan ile FirU?all K.1.-
1al, !\1ebrure Tosun ve Kadriyc Yalvac;:, Sumeroloji vc alanbrmda yabano dillerde
yaymlar yaptdar. Oze\likle Kema] Balkan '111 Kii.ltepe kaz!lan filologu olarak yabanu
dillcrde ortaya koydugu eserler, iilkdercle (n'gii vc begeni ilc kar:;alandt.
Hititolojiyc gelince onun Tiirkiye'deki kuru.cusu Sedat A..lp'tir. 193:!'dc Atatiirk'un
Almanya'ya gonderdigi gcnr,;:lerden biri alan Sed at JJp, doktoras1111 Herlin' de verdikten vc
1941 'de Ankara'da dor,;:cnt olduk.tan sonra Hititoloji pl1:=;malanna bafilach. Ktsa zamanda or-
laya koydugu yabann dillerdc makale ve kitaplan ile uluslararasi iine Seclat
Alp dunya ikinci ku:=;ak hititologlannm onde gelen tcmsilcilerindcn biridir. En ba.;;ta doyen
olarak Hans G. G{"tterbock'un yer ald1gt soz konusu ikinci ku.pgm iinli.i. hititologlan alfahe-
tik sJrayla SedatAlp, O.R. Guntey, A. Karnmenhuber, E. Laroche, H. Otten. Sedat
Alp Konya Karahi.iyuk'te yapttgt kazllard<l elde cttigi ve yay1nladigi arkeolo.iik cscrlcrle Hitit
sanat1 (i.izellikle muhiirciihi.k) konusundaki bilgimizi de
ScdatAlp'in ogrencikrden Hayri Ertem, Ya:=;ar Aygiil Siiel, Cem Ka-
rasu, Sedat Erkut yaymlan ve ile hocalarnnn ar,;:ug1 yol uzerinde ilcrk-
mcktedirler. Aygiil Sud, Mustafa Suel ile birliktc kqfettigi ve daha ilk kazllannda 2500
yivi yazth tablet veren ,Sapinuva Kenti'ndc onemli bir g-tin r,;:Jkarmaktacllr.
146
Atati'trk\in AJmanya 'ya g(mdercligi gcnd<'rclen biri olau HaliJ kla-
sik w al!tik olmakla hirlikt{' Tii.rkiyc' de Hititki dahil olmak iizere cski Dog,1 uy-
garhklanm Banh diinya il<> ,mLitan ilk Titrk Dil ve Fakil-
tesi ' ndeki alanlarm t)grencilni izlerlenli. Halil Demircioglu'nun
en vcrimli (agmda wfaii bityf1k hir ka)1plu.
I latti ve Hi til esnlerinin kor umnasmda Ankara Anadolu l\kdcniydJeri .Miizesi hii.viik
hir g()revi l\1iiz<:yi ilk kurd.n vc Gittcrbock'un yanhnuyla ilk cliizen!emcyi yapan
Ham it cllr. An<ak Ankara :\1itze!>i'ni ve buh>iinkii g<">rkemli durumuna gcti-
H ' ll, Eskiyapa1 ve 1nanchk k;uJl:umi ile ohm hiiyiik mi1t.cci Rad T<mizer'<lir.
1nd once mii<lii.r wkilligi n miidiirliigii s1rasmda da hu i)nemli
llltl.t.c olanag1 lmldu. Simdi oLm Ye <."kkmc.ki n
diii.tnkmelcri ile miiztve veui hont:lar kazand1rnus olan tlha11 Tcmit,"t>\" aniCa mii.l<' elt
I i
0
I
manbnna hilimse1 yaym yapma olanaklan !>agla{h.
Ankara'va !parald) olarak Tttrk bilimadamlannm <memli hir Hitito-
loji mcrkezi de istanbul'da hulunmaktadn. htanhul Hdmuth Bo!'St'Il. Kmt
Bittel. Fliechkh Naum.um ik bidiktc oLm Hakt (:amhd. Bahachr Alklln. Must.tfa
Kalar ve Muhihhe kaztlar vc vabann dilki<k yaptJk.l,n1 y.wmlarla
1 lit it l 'ygarhjj;I konusnncla hii;iik atilunlarcla thr. i stan hul f ' niwrsitesi ' n<lP
cli olan Ali ile Belkt!': Dincol hocalanmn izinde etkin-
likkr w ()ldlikle cliJicrde yaymlar vapmaktadulai. Tiirk lstanhurcla
etkinlik bir ver clc Eski S,a1 k Escrlt-Ii :\h-u.esi 'dir. Hurada As.wriolng Fritz Ru-
dolf ile bir1ikte (ivi pz1.<.1 uzmanlan Assy1 iolog (.:Ig vt> H<l.tice Bozkun
clcgcr Onlann ardmdau :\ssyriolog Veysel Doll haz
riolog Fauna YIIfhz takdir topb.yan yapmaktadnlar. Vcysd Donh<tz
hilirmd ya:mlanyla aynra da bcglni kaz.uunaktadJr. Eski
Hitit ise Eclibe l :zm:oglu olup pek. cok bilim..;cl Y,mlir.
alanlann azmanlan olcluklan elt- a1c!Jk1aJI kouular ncdcni ile Hitit iizerine
giizd olan arkeologlanmu:n <!dlantu alfahctik sn a ik bdiniyorum: Tom
ris Alt;m <)lingiroglu, R;una.tan C>zgan, Engin w ilk.nm (>zgcn.
Tiirk hilimadc.mlan. Scdat Alp. ( )zgik ve bn kitahm yazan A\1"upa. vc :\BD
iiniversitdtJiudC' I Iitil U;gc.rhfh iiznindc konuk profes<)r olarak clen: gihi. llalillk-
mircioglu. Scdat Alp V(' K..ammenhuhn ' ill Ahmet i'
1
nal l.aroche'un og-
}'(' lH'i.;i I latin (.omit'! rk Pcuis 'tc beri oku tmaktachrlar.
Am a'k hir\"ttk i'u.i"mti:t ik 'tw1irtnw'k torunda bir \ar: Yanm hovun-
ca parlak. bir di)ncm ohm Ti'u k Atatiirk 'ii.n knrclugn Tiirk Tarih Knru-
nm'uun l vitz1wcku bilimsd olanakl<mm yitinnektedir.
Bu ncdculc gibi muzdt.' Iimizde de hu konuda gcn{lerin
s<IVJSl gtmdcn glint anlmaktacl1r. Tttrk Tarih Kurumu'mm Sel(nklu w Os-
H i
manh tarihleri konus.nndaki da son bulmasma nedcn Bu
acik.II durumu sorumlu devlet adamlanna ve kamuoyuna duyurmak ulusal bir g6revdir.
Hitit Yontu Eserlerinin Cizgi Resimlerini Ressam Refik Epikman Yapn
Hitit eserleri iizerindeki 1944 Yihnda yayh arabaslyla ve at SU"tmda yapu-
gnn gezilerle Bu arada ozelliklc Alacahoyiik Vf' Bogv;koy orenyerindc baftalarca
{)zellikle Yaz1hkaya kabartmalaruun iyi ohn<W yiiziinden, fotogra11an
iyi rrkmadtgt onlann (izgi rcsimlerini yapmayJ. gerckli gordiim. Bu IYaglamda lsmct lno-
m1 domminin onde gelen ressamlanndau Refik Epikman 'a ba\'Urdum ve kendisinin bu fiz-
gl resimleri y<qup yapmak istemedigini sordum. Refik Epikman biiyiik ozveriyle onerimi ka-
bul etti ve kcndisiyJe 15 giin Sliresince Y.dZihkaya'da hirlikte Evvela taslak
zimini y-aptynr. soma gtimin saatlcrinde, alunda gc>zden ve
dordiiucil tashihtell sonra kesin 9larak bir sonuca vanyorduk. Alacahoyilk yontu
escrleri (Resim 53), sur kapd-anndaki kapt tanruu (Resim 57) vc kap1 aslanlan
(Resim 58) ilc Yazthkaya'daki kabaruna eserin dzgi resimleri (Rcsim 65-71) eldc
edildi, Bu resimler 1949'dan (E.Akurgal, Bildlumsl, Ankara 1949, Abb.154)
itibaren kitaplanmda ya-ymlandt vc dtinya literatiinlnd<' bilyi1k begeniylc Arkada-
rahmetli Refik Epikman't sayg1 ve sevgiyle anmay1 bir bot{ hilirim
1
. ... I
. : . .
.. . : J
. . ' . .
r .
Hititlf"r lJnneminrlt' A nadl}lu
14:8
.,
,,
.. :. <-::(;; :'_; .
:
R(' im Yl :: .1
.... .
. . < ...... :: '
-:''" ... . .. ...,. .
.. .....
:. tq
:;: A't;;:t ,/!rctfi! .. ofu:u/r:l,i i:r:hrt!'/iti.tt!J. ftt5. ]Ja:,r;/f . . \l.(J. ! >. i!. }\.-i''tf
t '' d' .\int,;f: lfi.\'iii;" 1 p ( 1;: ;: n.>.t 'n l H Slill.f.!,l ,j ,,lrn: [tl.'i. :i ri !i-J : ; jj,n'{ Ntl f .v:_\!.!.1. ti :u . . \ l. ( J. _/ !. 1 ; .
}t.i:Jif. \ ):l:tiftl . jf,,lr::iY' tit ;-i .\li::r:.i.
:ll h K(lif d:n.,!rz n'i.tt/f. J: i!i "IIi .. '\o!rlr: i:ir/onn, ,\t!l!'!fli ()!iff.
! !'fi';.'.;:::
;, 1/l;:

11jii
.1 ){at!,:ht .\ fJ'd' n.r.:rtin i
BOOAZKOYI
HAtTIJ!JA
.
.
. t
. . .
.:.. ., .
, . . ... ..
\ ,
-- : .. ;: ,/
. I
, \
-..J ...
-- - . .!!.--
Re.fim 5Z- plnnt (jnf:epne llalfi D01ie1Ri 'nth lltittt.q llitit-Diinemi 7itLf llat,trqil ya da. llattf4rq
(l{ltm /attJurdu).J) KarumHalltq M,Q.f9.-!8'JY. 4l Holli (;olt U(irhna-) Tann.u w
Gime1: T ap,.nap. Nf.,O. 1<1. )1 J)
. M.O. 14.-i1. n.ttil )'P" aldljj) H4U1W1 AlmJpolii. 41 Kt.lle.
Mii. JJ. yii.t.ythn l71 iklernti kiUtlerindm biridir, '' ;'lh$ani#J& M.O .. 13.
biT Hitil!uzk.dmn /ialtntlrltm.IS) Kml Kapm M.O, H . -,.y. i( yiiJ(.deki
otup. kalxtrttinvun. t4ll Ankam .AntMlolU .MIIir.m 'ndtdJr,. 7- 1 M.O. H .. !Jilz)ila Jarihlmen
tapmakti&r. 11) Yll'l KiJflt> "11iksH Kapt M.a. y.,_ 12J Kfifrt M.O. 14. Y)'>- 1.1} Yttiicot Kale. iji
Hilil Diil#mfi duvar kal&ntdan. Af.O.' 11. 14) Sari 1<4/e, M.O. H. y.y. HUll
,,fmhlan. I 'i i Jffl fllttmta PN.r l\fetre uotlmi. hiiyiih 'tajJrNJtla <mb:mn f1..VI/J$111!la.
kilriik ttqmulk OTIj((
151
152
I
I

\ .
Resim 53 a - Alacahiiyii.k. Ketti' dut}(m kahartma.'4. Ba7..alt. 1: 13.1 r.tn, HoMabazbk Jahtu!si.
M. 0. 15.-14. )'iiZfjZL .A11llarr", ll.nadolu Afeden:iyetkrl .i\:1iiz.t.:si.
Rcsim 53 b - Alm:akii)'ilk kerli dumn kabarl'fll:ast. Geyik lasvirleri.
AJ. 0. 15.- I 4. yiizvzL Ankara, ;-lnadalu Miiu.si.
Rtsim 54 - /It;j!.tt:dri'ty. }lc1 Katn srwu11111a dtwarlmwm 'Ilia biilii:mii;
Kt1i11 ve Bii.\iik i\.J.6 14. yiiz.yd ha,\lan
:)5- Bil:vii.kkalrnin lusmm tammnlanmzs plnw rl'rofesor Kurt /Jittd'p .l!,iil d.
Bil;"iikkule .'H. b. /4. 1 J. Ak:mjJOlh.
\

.-
..
c:- "fr t
,.
' .....
. -
. . . .
.... "' .. ...... "" .
, . . ,. \
. .
.. ,.-
Resim S(j a, h - ll11lli (lkni 'nm H.ara ! (;{jk 1 lf.mrw ill' 1\nrwa 'nm f ,.-fines 'limn{tL\1 'mn fapmaf;J. AI.'
JJ (ii:.im filrmlli
1
l.l!,iirr vrtnbmtttr
154
(
'!lf - Bir zaJwwlm; Ilattt4a'tun dogu Jw,prsnu lwtuym ve llugihulnlarra 1HedetziJellm
;\f.iu:esi 'nde hulunan llitit .'Sa;va 1(ntrua. Bu kaluittltut .1H.d. 14. bajlaniui f(l!rihleriir vi
11itit hc;ktddli(tinin et1 iyi t'"' gbule ilrnegidif.
- Hallti,,Vf. ,b[anh Kafn mn as/l.m tanrtr4 M .(). J 4. yikytl /!aft
Re10im 'd, .'lji'lih.\lt kafn 'nm w-r a!au /II 111 11.11 n/upwdalii im p;/, m
kru,'l nktltlm; . . l(iN l'ullnllltP !,ir liinddi1: K_\kloj, J,/Jii, 101: iri ta.,ft<rdan, l;int/inn
yiintr>mi i/, u,,,a rdilmis p ',j,. F1hi K1 ,<filh /)iiJ>J'itii ,.,ft- lwllrnulm1 olrJ n lm I ;'i n1/PI
.-btaloh< 'd 11 II ititfldru iinrd;i rf:iltt'/1/lnrl' hili nmiy;rlll. /J11 na .\J.,hll .1/l1Utft nrlt 1_...,-Jd;f' tiir ii
iti ytjn/llw tiiw-llr>r />ullptlft>ordll :Sf' \lariw1to.\, J\!1l1. r!v11< 1111d tim lh!lw.
\lii11rhPII l<Ji'-1, \rk.lil;. /)il.J;_yu ''mat wrihHttfrl,t'iJiiJ: r-,[.,_n,rt.\fltl
.li<' ri kr>mtTiN tlk 'inrf:.im //il,l mimmld; .\fltltlntla huhnoru;;..
.
'
.

' '
....
- .. .,.- .. . .. - ... .
..
I :
I
!
:f
....
,/
-

. . .. ' . . ,
: . ' .
. . ... : f J / \ .
$ ,
. ,. , .
,". .
/
I
J
/
Resim (j() - llnlt!1J flkJgazllii_"j j. K.t1/Jzj1 sjmk$ ba}"l. M.iJ. 11. :rii:.:rtl.
ls1a11fml, Arkraloji Miiz.e)'i.
157
.

f'.-
' ,
l{esiur &2- Yrt;;.dtkaytt'druu knya Ehi:riik gtllcrinin gm11l giirliwilmu. fnttt 65
cmrlanrhra:n ne trurutml 64 fir,lirdffl n1u$a1l ka/hartrtu'{lrtr lll. llattntil.i di5rremindr
(lvf. 0. lZT'>-12,.- '1 (}) Jttfrtl rnJJtJt.
Rm1im 63- 14uhktl_'\lanm plaru. Ai 63 lfitil tfuin tf. tamit/IM'fliu lwbmtmalart)-la Mislil B:ityitk
K.aya Galin'is$.. Olanllkla Ill. iii ( ;\.</. 0. 127 1 2'f()) lart.tftttdtu! yaplnilmt.S:_ftr, HI Kiiriik Ka_y-a
f-:nlerisi, kral aiksinim ol.U k17ltuue bi:r twptnakbr;
r1Vf.'O. 1250-1220j rlo1u-

mituh oJmahdtf. CJ lll.Ha1i1H1li 'rnn in)n tafrtri(tga (LJ) Hia:n 1'/Ulsal gir.IJ yxpw.
b)Tajnntf.tl a.nLy(lflm. lll.HaHu#li tamfmd(Mi :olabi/ir. B) JGirftkga7tri;ye
Ola.nbkla guf;rri ohm ue t.: hrn:fi ile beti-rlen!!"'l b& ikilnrit
arik hma lJOl;mesi (f1lt4irtila &:on y.tllarda
Kabartmalan oh/t4yam au OdfHlUI t#roi lumii.t.
160
Resim ()4 - l'azilzkaya 't/rtln krtJil tapmatt. "iltrm.j lif mrm .fip:urii, 1-/itillmprnalurluifu 'nun
"'/Tin tmm !>flJlra rJZ.nlttlml} bit J;Otiinhlriim7. .(f'Tg:ilnnektnlir 1exit.'<)" ;riirej.
'J (m nif11 I 1-4 2 i Kalrrinin i)n/1 .'Wfll mr1. l armralar isP (-/ 1- 6 3) doftu /,r.si mi Ill?
Resim &") - Taptnagt 1nn lma t.aJmesi, Soldan MfJta: llattU$0 Kcnli'nin Giik Ta?Ut-tt, af/WE.
liindc tJn rWg W:.mwle rhtran UaUi { HitiJ) Ulhesi.nirt (;&f. 'lmm .. (ffl:Un bir Jmnti!Y wrimlt
luran 'baJ trmn laidm Arinna }nn Cilnl?) iJn:un 1imn $arrunrn, rinun a11rkndan grden tH!
ha.jh hh }(artal UzerinAI? dutn iki tann kafl7:n.tti kimlikle.ri s.aptanawrml#lr.
Re&i1u f.i6 - Tannlatznlfllt Il:Tuthaliya 'mn lasr.'iri. 1\ lm_yiik kabartmasuln:
67 '-- "farm $rlmtmt! 'nm Kml 'fi.tlJ>lllkJ'4:'Vi ku.rak{(ryt$lm fijsterrn (B Galerisi'ndel.
161

t
. \ ftll! .. ,"' .... &
. ' : <. -"J" J '

' ',4 .'
.. ' .; . I

/ 1.1
I
J
I 'I'''

.' /
J i \
t ! \\

Rcsim 5S- Yardunrtlatl izlntf'n l,ftar. 8qbirfn 6iiy!ik /ftl'tn;(lst!star'a .-\nrufalu'tl!'l Uurri. dihru;/c
adt '-fi?$Up'un klt. P.ftt(lcyidir, Yasa t)f lattnras1 tmlp:tnlJ$flt. Itu.tada
Yfit'dtnu'tltm 'lannc.a .\l:'nu./ta Kulitla il.e bimktc llurd 7hilrJ{tlrt niftl!if..rmdrgi}rillm!'itJ&#t
R.esim 69 - Kil(:iik galerideki on. iki tunn Jrn.bartma.sl wk zyi Tuthaliya. Ni11alliJ.
vr giirt2ldugii. gilli fu!,/wermtf.;imsi san bhpatwa ile kopl:ldtr.
162
Re&im 70 - GilniltlfUu def.in KJ,lzr dimel <trtrrya k"}t.tri inrmdmcz btr rJ{lliJama
Bu konud4 ,fi}ndi lJk:t.. Kwt BiUel, i\.kutgaPa At'l!lagatt, AnhtP'a 1()87.
Rt'\-.illl '71 Kana tit a.sll11'lradttnlr. kilflik gall!riJ:e gt(i# saglaytm giri$in he ile.i _yamn.a yaptlmi,th,t:
Pln.nda p;Ostmtmcmisti1; Kmt kultiine crynl11u,s nlan mewr oda.wru
g&retllerl uardtt;
I K,iJ!i n,m,!" !/J.If,;l/11 ..:1< dU} l /./'5. J ) '<, fij } tli i171 1.1itl, "'i
/'wluit'fm l'l- ltill1""'l k:iill'lii/li? i(J>i S'i!iriirlktadn:
} . ! /. f) ,tn. :.:,"f
1
'{. ill) ''Ill. JJ' J-'';'hir hh f)!ii'n7n f.!J;'f, :'i.:. _:ij,
ill_ll\itld!/ dill .<f'lltiii! . . if. f). j "i. -; ii::.)!f.
0 50 oo 150
.. -----.-f---+---f
Resim 74 Kabartmrm. K1-al (M.6. 114'5-/JJ';) belimlenmifir
tbkz.. Antike HHt 26, 1995, llR1.
Resim 7;)- S.a'll(t$ arabast. Mmr dwmr resim!Pdndt giJnU'''' K(l.dl} .':iml(l.)'l rlra.('mda llitit rv-abt;h sava.mlrm
(Bu.ssr.rt, .1ltatWkllien. Bn-lin 1942, :;kk.20.9).
164
Resim 76 - Eflatunfmwr t Beysrhir _vaktmnda; . Pnuu dikihnij llitit dinsPl rzmil. M. 0. 1 1.
)ib.)tl. r:u tcpwiki ((JIItY l't' tannm l'jlalanjunar'dan 5() km uzakltktaki Ftndlar Arttlt 'na
aillir. Bn komjwzisyon }a me.\ <Hf'llaarl larafindrm
rS.Uoyd, 1-:arly fl<gJ.land of At1atolia, 'jek. 'i"l). Bu .wptamaya biz de kal1lrwru=..
Rel'im 77- imamkulu Kahrnfma.H iKaysrri yiirPsindP). Sr,/da bh :verd kml, or/ada isr Giifti'in F!rfma
:rannt T'" onun kar,lt.mula .la .\riPna 'nm Trznnsz hPlimlmm0tir. M. 6 11. yiizy1l.
165
7K :\11.\nlfit;.! ;\tJ) { ? . .\'; <i?'tlt<rula oil<wfeli K!<dn
.\[.(} .\fwr J\n,f, 1/.Httmv'''ir !Jitif J!I.Jlatf:!,;f, /Iii:! \"
1
1:.1\1 :'t ;
ti;;n,'1nl.rri.,, dip!'iJiiflSi dif; ilt. _Y'i1ll /\hi:t:,'/ca ulan hu Ji''!f.!t", dii'')'ti lt11/hiut!r 'il:i ,;, .. !t-1 arfiSni'Ja
PI! tiJt.fi,Hntarfi1: j,!(IJ!/iUf. iri't't,/';fi,
I ()t)
!iJfnai; bd;y<i. (Jt ; ,, ari;t i ii::.ii. [;o{!,1t.i<iiy. l'!trr _\', :r. :\ \Fit l <)ij) , .. 1,
Sd:.l<J!; rt.b. ,\1.0. 1-i. I 1. ;ii:..>!l . . i::f. trci , .\r,<;tfol " .\I"lifl! i>rl!rn
I (i7
ll)i-;
l ) ~ )
R<:-:m H1 Gnil> ii"'.l'riwlt dwm; lolllt. Kr1l;rutmah f,>z ,htrlk. Sf,atit. l : (J.I r/11.
1
Cm /f/11 . Rttstlmttz
lm/unlu . .\f.iJ. J.1 .. J;. . . \r1f>att, twzdt,{u .H,-dnuy,-tlrri .\Iii_,.,;,
, .... ,,
Rl'."-itu ,_ ..., J,:.Pi't . bt:i fl.'tui; ifr l;hfa:fr 11/!,u r. 1. ' 'li:.
J.f.f). 11. ! ; \ii .\ d. \;;atf,h; ,iJ.a'll! uluj; ,;;;s-pfr ri _\",,rJ;,.rf \ thi nnJuf i ) ;l ".;rr r;/et. !;11 .t.tJi:.r! tai:;
.. jiutfi .\J:;_,, ... ;U!i of" , i_rt, .\,.f( i/},,!h /'iftilifH!.. '/"J:r .\/1"/iliji' i /,foJ; .\/J:.\t,iJh o.f.\ri,
''!'-d tiu. \J?,:t;;t J-.:,;\{, i liS;'_ \,! :; ;. l:i:_;, . O t ; .
I 'i i
/
UP.\im .\ 'i'tdN ofi;!ll((/ii1/tii jJmfildn;..,. .wiu'inii,ii.
R<s:m - f'ildi\i lw.;J-r,,/,.it;,. lloj_a::J:ii> 7 /1/0/lttmf, /1/j)llltlhfa lm!WJ.Hi'"'w J>Ifn :inlikr Hilt. }
1
J(i.?
. ,, . \f. d. i 1 .. i ;. _'i it \ ii/u;,l .-liil/d,ht . . Hoitiil,\1 t!ni . \ i ii.t,i.
I
/)lfgfalilNh-:-i-tft,i:,i. /"i/t!i\i. J: 'JJJ ' ''' nn.{.:,,Jo;;,_ \U} i-1.11 .
. . \ uwiolu 'fnj, .,,,_;rt/,-{1 .\Iii 1'\J.
Hurriler
llurrikrc ilk once M.O. binin son dortlugundc Giincydogn Anadoln'da rast\an-
maktadtr. llurri dilinclcki en eski yazth beige IVlardin'in gunnimk bulun<1n Crkis
ri 'n de bir tapmagm k ur ul mas1 ile ilgilidir ve Louvre IVllizesi 'udc saklan ru ak ladt r.
S6t. konusu yaz1t tunc;tan gii;c\ hi.: asian heykekigin korudugu bir ta? levha iizninc arka-
ik c;ivi yazlSl ile kaZllnn:;; olup M.O. 2:HJo ytllanna aitrir. .\dt get,:en Urkis Kenti Yukan Fl-
rat ile onun hir kolu olan Habnr Irmagt arasmda, daghk b(ilge Mardin'in giincvin-
dc ycr almaktadn. Bir ba:;;ka bclgede bu kent Hnrri r.anns1 Kurnarbi'nin oturdugu ycr ol<l-
rak antldtgina gi)re si"Jz konusu ybrenin Hurrilerin merkezlerinden biri oldugu

I-Iurrilcrc Orta Anadolu'da Nc:;;a'da Kanun IT bulunan tabletlercle de
rasthyorut .. Em in on be:;; kadar Hunili ah1s adt bulunmaktarhr. Bun
sur1ular gibi, Anadolu'da i-?adann olarak buluncluklan
llurriln C!nc:deri M.(). 2. binin ilk yansmda krsa hit;:iik
.\ncak 2. binin ortalanna dog-ru Hind-Avrupah boylann iclarcsinrk kurnlan ve halkmm bii-
yiik (,:ogunlugun u H urrilerin J\.titanni Dcvleti bir yi"uytl siiresi nee o donemler-
de Yakmdogu'nun 1thstr'dan sonra gelen ikinci biiyiik siyasal giicu olmutur.
ikinci hindeki Hurri merkezleri Lrfa, Diyarbak1r vc l\farclin ik Kcrki'tk
<1L1s1ndaki bii1gede Hanigalbat, Tell Feheriye. ,')agar, .Bazar Tell Brak, Tell Riman vc Kcrki'tk
gii.neyinde Nuzi (Yorgan Tcpe) 'dir. ilunlann banda Sam ogullan (Sa-
mi halklar) ile birliktc Huniler de oturmakta idiler. Alalah (Tell A<;<:ma), Ugarit (Ras )am-
ra), Habur lrmag-1'nm gClTlcyinde, Firat lrmag1 ktylSlnda Mari. Yazth kaynaklarda Tvfit<lnni
Ikvlcti'nin merkezi olarak gc(cn ancak kesin yeri bilinmeven Va:;;f;iukanni Keuti, flabur Ir-
ruagt ik Firat arasmdaki yorcdc olmak gercktir. Ancak hin:::ok hilirnadami llahm Bolgc-
si'nde Mardin'in giineyindeki Tell Fchniyc ilc bir oldugu one si'triilen s()z konu-
su yerini kesin olarak Yukanda adt ge(en ve Hurri Kra-
h Anum Hirbi'nin idaresincleki I\lama Bcvligi'nin de ycri bilinmcmcktcdir. Bnnunla birlik-
te Kernal Balkan hakil olarak onun Elbistan, Sar vcya Goksun'da, yani Anacloln'nun daghk
hi'>lgesinde old ugu
lli'lylece llurrilerin Tvf.O. 2. hinin ortalannda, Ivlitanni Devleti doncmindc Gtl!lcvdogu
Anadolu, Kuzey IVlezopotamv<t ve Kuzt:'y Suri-ve'cle oturdnklan Ikinci binin
ortalanna dogrullurrilcT b<lttya ve ilzellikle .Akdeniz dogrultusunda Kilikya SJtllr-
lartna kadar Ancak Laroche, Hnrri banda Seyhan lrrnag-t'nm
\C Anri-Toroslar'm otesindc var olmarhgt kaniS!lldaclJr.
Tvfi tan n i Df'vleti 'nin kra llan \'llkanda cla soyledigim iz gihi Hind-Ari k(ikenli idiler. ()y-
lc ki Hindistan'a giclcn Hincl-Arilcrrlcn ha7t hovlar Kalkaslar'dan ya da iran yay-
(,fmeydogu Anadolu'y<l n orada v<r1i haJJ.. ohm IJurril(rl<'
lar. vaui Orta Anadolu'da llitit 1ctin llattilerlt svmbiosis gihi, hir karma
luk mc,claua getinni!ilerdi. \inc Orta Anaclolll'da yedi halk gckn
yahannlarrian daha yiiksek hir diizevinde idi. Ancak ytni gelenler g('nf w savasr1
hir ha1kll \ c <wle ki \larianni admt ta;1yan hu soylu {Aristokral sud) sa-
hip at ko1}ulu hafif arahalan n at konustHHlaki bi lgi \l' tcniibe
Jeri ik t.aptettikleri iilkeck tistCmhik Bogazk<'lr'dc lmhman \'t' IIi-
tit ya11lmL5 cl()rt tabktt(' atlann ve:i*tirilmcsi, ttrhiy<' edilmesi ve yabann bit iklime
1tnlma!o;I konll'mnu ek alau eserin asl! Kikkuli adh hir \litannili tarafmdan kalcme
tlr. Ash de gt(mcmis ohm sC>:t konusu c"nin Hitil((' ('cvil"isimk teknik. terimler Ye saplar
Sanskritn Zaten :.\IiLtnni l1allanmn adJan da Sausk.rit(edir; t>rnegin. StHiarna.
Baratarna. Artatama ve Tw$lalta adlan. B:mut! gibi :\Iitanni kra11an tnclra. 1\lit-
ra. Varnna n gihi Hint tannlan iizeri1w vemiu ederlerdi. Ancak K<tmm<Hhul>l'!
Hint-Ari kath-.mm ahartllmamaM gerektigi kani.,:mda(hr ve bu kormcla yoguu yap
Kammenlmher ''Mitanni-Ilurrilere vllbnncla kt'ki1k hir .:\ri yiiksek
tabala olmustur. ne Yar ki h:mlar da hir g6ri1nt-tm
yarg1sma yarrnaktadn.
M.(). 1.). ytuy1Jcla. \ani E."ki Hitit Kt<tlhg1'nm I.Hanlili'clcn 11.1 lun:ia'ya k.adar olan \ '<' hir
o:;\irtn !2,'tl(siit l)(vkli ik Gl'uwy :\na<loln'daki Kinnv<Hna
egcm{'nlil4i altmcla idi. Mitanni kraJJar: l'vhsn Krah III.:\nw
nophis ve IV.:\mcnophis cK>nemkriudt asan bir .,ftn
diinvas!:Hla dikdiklerini yapaca:k icliler. C>rncgin Bog;u:k<->y'de hulun;m Huni Krall
l\'la!that.a\a air metinclen (yukancla: <->grC"ndigimizt gi)rt' :VIitanni Krah altm vt
gli:nCt&k hir Assm'dan ahp clcvktinin saravma gc')-
Kr<tl iM tam I kadm heykdini ha:.ta olan .\Jpnr iirani
nun a, clive, iki kcL giinclenccek kadar zorlu idi. Ne \at ki \Ji Ianni Kralllg:'mn
egcmcnligi siirchi. Hitit t<:htma olltran hC1yiik k.onmtan n aktlh dnkt adam1
uma. huzty l\kzopotamya Yt' Suriye'ck Hitit eg<'HH'Illigini kurdu n \ 'e-
JJertk lkvkti'ni I bagh bir kraJhk halin<' gctinli, da
k1al ta,in tr1i. An<ak ('ski Kralhk D<mcmi"ndt lim ri <'lkisi Bii:;ik Kralltk ):Ctr<'sindc
daha da hir kiiltiir akttnl hi< imine
L)uppiluli111na ile \.lilanni tarihinin dimemini han ik yukanda
Biiyi'tk Kra1hk h<>liimiiwlt Ikvlcti ' nin son krah Il.Satt::ara oiup
Krall 1..'--Jalrnamt'>"<li'm ('agclawlu (M.(). 1:'>). 011dan bir 'Krahn daba vasapp ya-
bihnivoruz. :\ncak. T!oia'p w ort<tdan kald1ran Egc :\Iitmmi Kral-
llgt'ru !o;ilip gi)ttll'lni't'> olmahchr. Bi>yle oimakla hirlikte k1sa hi1 Slll c "onra llurrilt-rin (ok
vah.m bir <lk.r<thast. hir hala \'t'Ya n)('ugu olan l"rartuhu Dugu "\nadoln'mm Yan
onlann ycriui alacaklard1r.
171
Mitanni Krallar1
Hurri hallum J.VU). I 500 ilc :\1.0. 1250 arasmda 250 "V"Il hovnnca id<ue etmis olan Hind-
,- b
,\:Ji krallarm egemen olduklan donemleri gen;:cgc <;ok yakm bir bi<;imde saptamak miiw-
klindiir. (:iinkii, as.ag1da gl>recegimiz gibi, bunlanlan Artalarmt Mtsu Krall JV.Thutmosis
(.\U). 141 2-H02) ilc, ll.Suttarna IIJ.Amcnophis'le (M.O. ise hem
III.Amcnophis'le hem de IV.Amenophis'lc (M.<). l?Jfi4-1347) Bu iir kra-
lm cgcmcnlik d()nernleri b()ylece saglamnGl Artatama'dan onceki krahn egemenlik sii-
rdcrini idlxui olarak saptamak dun.tmundapz; k.i: lVlitanni Krait Artalarna M1s1r Krait
JV.Thuunosis'le g()rc onun ckmemindc, yani (.\1.(). 1/112-1402) tarihlerin-
dc cgcmcn Onrlan 6ncc kralhk yapan i<;:in itihari olarak 30 yll egemcn-
Iik si"1resi kabul etmek uygun olacakt1r (M.()_ lH-0-1410). SansatL1r'm babast Parsatatar hak-
kmda hilgimi:r yoktur. Bu nedenle onun i.;:in 10 yil aytrmak )'t"tt:di olacak kamsmda-
)'IZ. Baratarna'ya p;clincc onun olarak 20 y1lhk siire ile cgcmen oldugu k<lbul cdilir-
se kendisinin lvf.O. 1470-1450 tarihlerinde kralhk olrlugunu olurw. Bu ta-
rihlemeck ?,() ylldan bLiyLik bir yamlma pay1 ohnac.hg1 inannnday1z.
soma gden :Vlattivaza, kendisini tahta c;:1karan Hitit krah ile
( M .().I 380-1345), l.Sattuara Assur krall Assur-Uballit (M.O. 1365-1330) ile vc son i\1itanni
krall IJ.Sattuara yine l\ssur kral! T.Salmanassar (M.h. 1274-1245) ile c;:agdaf!llrlar. ll<iylece on-
lann da egemenlik donemlcri dog-ruya yakm hir bi(imde
Mitanni krallanntn en (Ok 30 plhk bir yanllma pap ile tarihlcncbihnesi oncmli
bir somu.;tur. (;i1nkl11vf.h. 1/170-1450 stralanna tarihlcdigimiz Baratarna, Alalah K1al td-
rimi'nin ve onun vasn:as1yla Hilit krah ll.Zidanta'mn Roykce hem Alalah ny-
garhk katlan rarihlenmckLc hem de eski Hitir Kralhg-1 kronolojisi giivcnilir bir destck b-
zanmaktadtr.
Suttarna (l\J.(>. l490-1470) ve Babas1 Kirta (M.6. 1500-1490)
Alalah'ta. Clell A<;:ana'da) bulunan vc Kral d(}nemine: gircn tabletlerde hir
"hanedan miihrii"ne air. haskllardan gore ilk Mitanni Kral1 Kina adh biridir. (:i-
vi yazi11 hanedan miihrii haskllannda sat.u okunrnaktadu: "Suttarna DUML kirta LUGAL
.\1aitani" yani "Suuarna, \'litmmi Krah Kirta'nm oglu". Kammenhubcr hakh olarak Sulwr-
na'nm HinL-Ari d]lindcn bir s()zci."tk olmasma hahas1 Kina'nm llint-Ari olmavan bir
ad hnsusundaki deginmektedir. Kral Suttarna'ya ail miHLrii
kullanmast bclki de bu krahn Mitanni dinaslisinin kurucusn olduguna i.-;;are( etmcktcdir. Ni-
tekim Hitit Krah S.uppiluliuma (M.()_ 1380-1345) Maniva:ra doneminde Mitanni Kralli-
)'!;l'ndan SO'I. cdcrken "Ben Suttarna'ya ve ben Mitanni (Jlkesi'ne egemen oldum" derken her-
haldc Sutlama'mn (kurdugu) \ilke:yi kasLcdiyordn.
175
Baratarna (M.O. 1470-l4SO)
AJalah'ta (Tell Apna'da) bulunup da British Museum'da yer alan ve Kral Idrimi'yi
oturur bir.;irnde tasvir eden heykelin i.1zerindeki vantta (sanr 43 ve devammda) ''.Baratarna
LL:GA.L ERiN !\1ES llurri Kl" yani "llaratarna, Hurri hirliklerinin Krah" sozleri
Yaz1tta Mitanni sozu gore Baratarna'mn hir Hurri Memleketi'nin kraLL
olmas1 mumki'mdur. Ancak Mitanni krallanna da sadece Hurri krah dendig-ine ve
da bir debsmda kendini "Kral, Hurrilerin beyi" olarak and1g1 i(in bu kral genellil<Je Mitan-
ni si1lalesi arasma sokulmaktafhr. Kendisi Idrimi taraftndan amldtgma gore onun ol-
masi ve once bultmn1as1 gcrcktir. Hcmcn aagida gorecegimiz iizere
Sansattar, Idrimi'nin oglu Nikmepa ilc (agclallT.
Bu kralm oli1mi1 Xuzi'de tarihkme yllJ olarak kullall1hyor VC "K:ml Bamlmna':.un hldii[!;ii
ve yaklldlK' zaman"diye tarih bcliniliyordu. Heinrich Oucn'in ifadc ctligi gibi bu, Onasya'da
bclirlencn en cski 6\ii yakma Ola)'1dtr. Bilindigi uzere olli yakma Hind-Avrupall kavimlerin
bir ozelligiydi ve Hititler de olulerini yaktyorlardt.
(M.O. 1440-1410) ve Babas1 Parsatatar (M.6. 1450-1440)
Nuzi'de (Yorg<m Tepe'de) bulunmu;; bir tablet uzerine yaz1h mektupta Kral Sau;;sattar'a
ait bir muhrun bask1smda a-?ag1daki s()zciikler g:oriilmektedir: DUMU Parsatatar
LUGAL Maitani" yani "Sau;;sattar, Mitanni Krah Parsatatar'm oglu".
Kral Suttarna dolaytstyla sozii g:e(en ve Kral Sau5sattar doncmine giren Alalah (Tell Ara-
na) tablctlcrinde lm krah Nikmcpa kendisini lTlkesi'nc ait Kral" diyc Lanll-
makta vc nisbiycL cdatmt Hurricc "h{" cki ilc dile getirmektedir. Boylecc Alalah'taki Hurri
ctkisi hakkmda bir fikir cdiniyor, aynca Sau$Sattar'm Nikmepa ilc oldugunu ogrcni-
yorm .. Adt amlan Nikmcpa Tclrimi'nin ogludur.ldrimi yukanda soyledigimiz UL<TC Hitil Kra-
It IT.Zid.-mta'mn (agdawhr.
Bogazkoy vc Alalah'taki belgelerle bnemli bir tarihsel olarak belirmekte-
dir. Bu kral, yukanda da soyledig-imiz gibi Assur Ulkesi'ni egemenligi altma almL':i ve orada
bulunan ve altm kakmah bir kap1y1 saraytna g:otliriilmesini saglaya-
cak gi1ce
Artatama (M.O. 1410-1400)
El Amarna mcktuplannda Artatama, Kral Tu.;;ratta'nm buyukbabas1 otuak iki defa arul-
maktadn. Ylnc aym bclgelerden ogrencligimize giire hu kral, ad1 amlmayan k1zmt ancak ye-
dind dcfa istendikten sonra Jlvbsu Firavunu IV.Thutmosis'e (M.C). 1412-1402) e.;; olarak ver-
Bu husus Jlvlitanni Devleti'nin daha bn kraltn doneminde nluslararast itiban-
176
mn hiiytiklugune ve polilik bagnnsrzhgma etrnektcdir. Artatama'nm Sau?sattar'm og-
lu ya da akrabasr olup olmad1g1 bilimnemt>ktcdir.
II.Suttarna (i\'1.0. 1400-1385)
Artatama'n1n ogiu olup kendisindcn sonra arka arkaya kral olan ve
ratta'nm babasiChr. Krzr Giluhepa'y1 Firavun IIT.Amenophis"c (M.O. 1402-1364) o\arak
Hclck, bu evlenmenin !Vllsnl\.:rdh'ntn 10. cgemenlik y1lma rastla<ilgnn kaydeder.
Arta.)Ulnara (M.O. 1385-1380)
El A marna mektuplannclan gore Il.Suttarna'mn oglu olan kt.l-
<;:iik ya:;;ta kral olmu.5 ancak k1sa bir sure egcrncn olduktan sonra
Turatta (\lf.O. 1380-13.!=)0)
II.Suttarna'nm oglu vc Arta,umara'nm olan kti(;l'lk taht.a pktr.
Amarna mektnplannda ;mlatrldrgma gore bu kralm doneminde Hi lit Krah Mi-
tanni Krall1g1 'na saldmya ge(mi5ti. llk sava5,ta Suppiluliuma olamadt. .
Hitit ordusundan elde edilen ganimctten iki ath bir araba ilc bir erkek ve bir kiz c;ocngunu
M1s1r kralma gondenli. l'vl1s1r Kralhgt'nm Suriyc'deki uydu kraletklan HititkTitl akmlanndan
korkmklan vc ozellikle Amnrru Kn.tlhgt'mn Hauus.a ile olan kus.kuland1klan
it;" in Mitanni Kralhg1 hem de geri kalan Swiye Beylikleri, Mtstr'la yakm hbirligi kurma-
ya El Amarna'da bulunan Mitanni mektuplannm en ()nemli ve en uzunlan
ralta'ya ait olup IILAmcnophis ve IV.Amcnophis'e Aym mektuplardan
kendi ktzr Taduhepa'p, IILAmenophis'e (M.O. 1402-1364) olarak gonderdi-
gini ve prensesin sonradan IV.Amenophis yani Echnaton (M.i). 1364-1347) rarafmdan .\frstr
haremine t'lhndTgtru ogreniyoruz. Amarna mektuplannda 111. ve IV. Amenophis yo-
lu ile km Taduhcpa'ya selam iletmcktcdir.
Bu donemde Assur Devleti'nin Mitanni idaresinde oldugu Nitekim yu-
kanda da soyledigimiz gihi Ninive' deki heykelini hastalanan MISir kralma s.ifa
bulsun diye iki de!a gondertcbilecek giice
onccki Mitanni krallan kcndilerini "l.UGAL KUR \!Iitanni", yani 1\-Iitan-
ni Mcmleketi krah olarak anmakta idiler. Tu::,;ratta ise IILAmenophis' c yazdrgr iki mcktup-
ta kendisi i\:in "Tus.ralta LUGAL GAL, LUGAL KUR Mitanni" yani "Buyuk Kral Tus.ratta,
\1itanni .\1emleketi Krah" sanlanm kullanmaktad1r. bu iddiah "Lugal Gal",
"buyiik kral" santm, ozellikle firavunlara kullanabilmesi Mitanni Kralllg'nm bu do-
nemde oldugu iistiin politik gucii yeterincc belinmektcdir. Tu.1raua doneminde
I
,..,_.
i I
iilkenin adt yantbrda arnk gibi i\Ltit <tnni bic;iminde dcgil IVlitanni yan 1-
makradtr.
Rii.yuk Kral Tn:;rall<l'ntn diincmincle l'vlitanni Devleti'nin siyasal giit;: uzun si.trme-
di. L)nppiluliuma'nm basanh idarcsi ile ktsa bir siire sonra ()nasy<1'nm egenwnligi Hititle-
rilt cline ge<,ccckti.
1\tfattivaza (fvl.O. I :150-lB20)
llitit Krall $upp.Iluliuma'ntn g1ic;lit onlusu ve ak!llt politikas1 I\liLanni Kralltgt'nttl
nunu ha1trltyordu. Suppiluliuma ilk iincc Kiauvatna ile bir yaparak Mitanni Dcv-
kri 'nil! bu memlekctle olan ili.?kilerine Citgcl oldu. Daha s-onr.a Suriyc 'yc rapttgt aklllladi1
birinci adnn olarak Mitanni ilc \'ftsir'I birbirinden avtrdL llunun archndan baskcnr
/ ' '
kanni'ye yapttgt saldm ile Mitanni Devleti'nin cgemenligini onadan kalcl!rdi: ancak
ratl;)'ntn oglu l'vfattivaza'yt Hitit Dcvlcti'ne bagh bir kral olarak Lahta <,:Ikard! \"t- ku.1111 ona
vt>rdi. Mitanni Devleti'ni k17.1mn haun ic;in ya::;attJgml siiylcrsc de
ger<;e k n cdenin guc;: len mektc o Jan Assu r Devleti 'nc bir tampon b<:>ylik kttr mak
gu beslxllirlir.
44
I.Sanuara (M.O. 1320-1300), (M.O. 1300-1 280) ve
ll.Sattuara (1\tL(). 1280-1270)
Hiritlerhl L)nppiluliuma'nm son gi:mlerindc ve JJ.l'vfur,;;ili doncmindc kan;il
Surivc'deki k1alhklarla vc Anadolu'da diger heyliklcrlc ugramakzorunda kahnast onlann bir
uydu dcvletc;ik h;1linde istediklcri }.1itanni Kralhg1'na yararh olahilmclerini engelli-
yonlu. Bu nedenlc A.ssur Krah Assur-Uballit olarak JvL(). 1340 strahmnda Yubn \-Ie-
zopotamya'p vc bu arada Hannigalbat (Jlkesi'ni zapterti. Daha sonra Assur Klal! Adad I\Ticari
(:Vl.O. 1 30'1-1:!75) olac1k 1300 sulannda Sauuara idarcsindeki Hannigalbar devkl(i-
ginin kalmt1sm1 zaptetti vc boylece l.Sattuara donemindc \1itanni Kralhgt Assur Dcvle-
ti'nin uydusu oldu. Biraz yukanda andtguuw \C gorecegimiz Assur yanh bynaklann-
da aruk !\liLanni Devlcti'nden dcgil Hanigalbat l\lemlckcti'nden soz edilmektedir. Ru, daba
(mce de degindigimiz gibi Hurri \fcmleketi'nin ilk ach idi.
Oglu Va:;;a!prta kunulmak i<,in (abada bulundu ise de Hititlerdcn yanbm gelmeyince bu
din:nme SOJHl( venncdi. Assur vanlJ kanukbnndan ogrendigirniJ.e gore olarak
1270 tarihlerindc Hanigalbat Kralhgma yine bi1 Assm saldms1 oldu. Assur Kral1 l.Salmana-
sar bu aktn i(ill sunlan siivlcmektedir: "Onun (ll.Sauuara'mn) yanmda Hititvc Aram birlik-
leri varch. Benim yo! ve sn kaynaklanmt da Ordum yorgun v<:> susu;-
Oll. Boyle olmakb bidikte saldmp gi)ze aldnn ve yenilgiyi sagladun.'' .Bu Hanigalba!
hir evaleti oldu.
178
H urri Uygarhg1
Hurrilcr Ot.cllikJc mitoloji, din ve yazm alanlannda ()nemli yaplllar ortaya
Hurrilcr ashnda daha <;ok Siirner-llabil kiiltiir gdeneginin olarak gbri'mmeklc
isclcr de bazt uygarhk alanlannda gi:"lrecegirniz gihi, kcndilerine (iz yarattlan da var-
(h . .\Je var ki Hurriler sivasal bir gii( olarak ancak 200/250 y1l boyunca egemcn
b(iylece bu ktsa si'trc i<:indc gcrckli ve olgnnb'ima olanagmt hulamamv;;lan_hr.
H urri Yaz1s1
H urri rnctinleri genellikle llahil (ivi yaz1s1 ilc, t;ok fonetik bir bi(imdc ve pek az ideogram
kullamlarak llaZI Hurri metin]c,i Ugarit'te kull3ntlan scssiz harfyaztst ik kakrnc
ahnrm:;;ur. Hitit yazJstmn Hurri (ivi ya:nsma <;ok benzcdigini ancak bugii.n i(.in tilologlann
bunda bir Hurri erkisi gormcdiklcrini yukanda Bununla birlikte Laroche bu ko-
nuda heniiz son soziin s6yknmcmi$ oldugu kantstndadlr.
Hurri Dili
Hurricc cski Onasya dunyasmm en ilgin( dillclinden biridir. Hint-A\Tupalt ve semitik dillcrlc
hic.;bir ilgisi ohna)'lp (in tak1larla kurulan Hcttticcden de tamamiylc aynchr. llurricenin i:'Jtcl-
ligi dil yaptsmm arkaya taktlan eklernelcrlc oht$lurulmastdtr. Ancak Hunice diger hilinen cklcrnc-
li dillerden hic;:biri ile de yakmltk gostermct. giirecegimit. UraJ:tulann dili ise Hnrriccnin
devammdaii hir .5ey degildir. Hurri dilinde ilk yaztlt hclgc yukanda s<iyledigimiz gibi Urkis
$ehri'nde Bu mctin tun(tan bir asian heykclcigi taral.ndan korunan hir tablet
iiJr-rine arkaik (ivi ya:ns1 ilc kanhm? olup tjimdi Louvre ve M.h. 2300 pllanna aittir.
Hurrilcrc aiL en oncrnli rnetin Kral (11.0. l380-1.1fJ0) TII.Amcnophis'e gi)nder-
digi vc l\hsn'da El Amarna ulan Hunire rncktuptur. 400 satm bu bcl-
gc :;;irndi Berlin fvliizesi'nde ()nasya boli1m{inde sakh bulunmaktadn. Aym krahn Amarna
vi'nde Akkad<;a yaztlm15 ve aynt konulara dcginen hir(ok mcktuplan da bulundugu i<:in bir-
dilcinin uzun sonunda hem Hurrice mektubun (C\irisini yapmak hem de Huni
dilinin yaptst ve grameri l'ucrindc birc.;ok bilgi elde etmck olanag:t bulunmusrur. Hurti dilinde ya-
onernli bclgclcr Hattu?a, rvlari Ugarit gihi rncrkczlerde ele
J\tli LOloji
Hurri!er iizellikle alantnda gi!zel eserler verrni$1cr ve bu konuda I-li-
titlere, daha soma da Fenikelilcrin vc Gc<: Ilititlerin aracthg1 ile llellen diinyasma bi'tyt'tk ol-
<;t'tde etkili r.
179
1-bttu:,<t'da Akad, Huni vc Hi tiL clillcrinde tabletlerde ek gcc.;cn Elsa-
nesi ana (_:izgileriyle Babil uvgunsa da ycni bir Hurri yorumudur vc claha bir
biiliinluk g?)sterir. Soz konusu metindeu en iyi korunam o\amdn.
Hunilcrin en biiyiik efsant>si tannlann krah olarak adlandtrdtklan Kumarbi i'izerinc
Zlhm!:illf. Bu cfsancnin Hnrriceden Hitiv;:eye Ku-
marbi Efsancsi sonradan Fenikeliler Ye Hitit merkezleriylc Hcllcnlere de ve Ho-
meros'la llesiodos'un cscrlcrine kokli"t etkilerde Bu cfsanenin ktsa bir ()zetini
yukanda Hitit kiilti"nl"l boll"m1undc \cnni5 hulunuyoruz.
Hnrrilerin aynca "Ullikumrni", ''Tann Lama'nlll KralltgI", "c:jder pl<m Hcdammu",
"Gurparannhu" gihi e1saneleri ve "avn Kessi", "..i\.pu" vc "iyi ile kotii adh iki oglu", "bulun-
mu:;; (Ocuk'', "c.;ocuklan olmayan bahkc;1 kan-koca" gibi masallan vardtr. Bunlann bin:ogu
dinsd anlam d15tnda edebi eserler olup tabletlerdeki ezgi aduu
maktadnl;u.
Din
Hunilcrdc din saglam kurallara dayah olup rahiplcr elinde rok iyi bit bic;imdc or-
bulnnuyoniu. Bu yi"tzden Hurri dini K.izzuvatna'ya vc donemindcn
beri de HiLiL lJlkcsi'nc Yukanda aynntth bir;imdc gordiigiimiiz g-ibi, llititlcrin en
()nemli Lapmaklanndan hiri olan Y:.mhkaya'da, tannlann yambalartnda hiverogliflerlc yan-
h adbn lluniccdir. Kinuvatnalt bir rahibin ktn olan lll.llattuili'nin kanst Puduhepa ilc
Hurri dini bir bi"tti.in halindc HitiLicrc gcc.;mi bulunuyordu. Bu nedenk Hurri dini konusu-
nu Hitit hohimi"mde ele alnn::; bulunuyoruz.
l\.1iinarllk
I-Iuni lJ\kcsi i(inde 1\uzi"de ve Alalah'ta I\litanni kralLmnm birer valisi oturuyordu. Her
iki kentte de Hunicc yazt h tahlerler ve gi)recegirniz gibi 1Jitan n i stilinde vazolar, m ii-
hiirler ve duvm resirnleJi Bu durnma g()re bu kentlcrdc Hurri tabakalarmda
gi"m yaptlarm hi( hir ol(ude Mitanni sanatkirlannm yaratJSI olrna-
lart ak\a yakm gelrnektedir. bir(ok bilim<ldamt Alalah'taki Yarimlim vc Nikmepa sa-
raylan ilf' Nuzi'deki Kral SausattaJ m valisinc aiL \,Iiranni sanatma An-
rak bn pptlardaki hangi (izelliklerin l\tir.cmnilerk ilgili oldug;unu bulup <,:Ikarmak i(i n di-
rnizdc hic.;bir ipuru yokrur. Nitekim gerek Yarimlim'in gereksc Nikmepa'nm saraylannda Tvfi-
tanni ()zellikkri o\arak oncrilen 'dirsekli" yap1 planlan ve ocaklt biiyii.k dortgen salonlar ay-
nt bilimadamlannm soylediklui i"II.Cl'C c;ok <:ski cklllemlere, Cemdct Nasr sii.recine, yani
M.().3. hinin k.adar uzanmaktadtr. Oysa o c;aglarda Hurriler mcvcut olsalar bile he-
niiz Suriye yiirelerinde otunnuyorlardL
]F;()
Bununla hera her I houda ve Naumann 'm her il...i T<ll.;kaua C\laiah) yapt!mda t'l
:ikltti Egt: ttkilcri :\:lit<mni Kralhg: climcmin<leki Suriyc-- Yonsinin uygun dft:}mc!...-
leclir. Bunlar Arana'mu \litanni tabakalannda Cltcki :-;anal a1an1armda Egc
()t.dlikleri gihi chsa a(tk bir tutumun ,-trilnleridir. Bununla hir!ikt< hu tuturnnn yah111. Hun i-
ler)C" ilgili s<>ylenwk gu<.lfu. lltt iki sarayda t(mn dinkli va cla !lii-
tmdu g(c;ithr hi(imindt ( ;irit-. \kJfunkrin (Ok 1-..<ttlt olrnast, uzun salonlann dinkltrlt' ikiw hi)li'lllcrek <l<thu cok.
kany(' yaknr. b[tviik. ohna:van udalann ''t' hun!arm (Jiril saraylannclaki
duvar nsimkri ile sfu,lenmcsi. gt'n:ektcn l'vgarhgt'ntn hd1rli etk.ileri<lir.
Ikr iki saravda alan loren salonlanmn clirek.li va cla srnunlu girh;kri. IIitit
da gihi Hilani tipi yaJHLmn ill t>l'lwkl<'ridir.
:'\uzftlc Mit;mni Kt:Jh (M.(). I 1-10-J :JJ 0) dbneminl !arihkunl .<:a.raY<l gdinn.
odalarm bi< imi vc planmm chh<'ni haktmnHJan Mati'ckki Zimrilim Sarayilll annnsatmakta
chr. Kral Zimrilim'in Hammurahi ilc UvU). I i2H-HlX6) oldugunu V<' bu keutt<' aym
tahakada, vani Ilamnmrabi d()n<'minde diu .... d k.onulu altt Burri mctniuin huhmmu!:l olclu-
g(Jz <>nttnd<' lu:ar:.ak, s6z konusn Sarayt'nm Hurri <'slri oldugunu
miimkCmdiir. Ancak hulunan bu altt llmri lll<"tni \lari 'uin M.(). 1 H. \'li0'Ilm so-
nunda 17. bir Hnrri k<'nli olduguuu i-..abul t'tmek
Hahachr A!kim'm lslahi}'<' ,-akmlannda Tihrwn 1{(;},-tk't< ort;>p (Jkc-mltgr sant). :\(a
na daki \'arimlim n Niknt<'pa saraylaruun yak.m hir tJ<'nzeridir. 'YclJ>llllll cltmtrnkr<!C' in-
tdilen {1-i) H' y<ni tt-l It)) h<>ICunl<"rinin birhirl<rhle hir dirs<'k yapma1an,
Sarayt'nm plamm annnsatmaktadtr. :,. 7 nnmarah odalar :>. :;! numa-
ralt odalannm hcnzem<"kl<'dir. CatJ<,J!Hn d<)I t direkle I
h biiyftk salon :\cana saraylan hrm-tk <>kfuk c;itit aoga vurmaktadu. Sonraclan
h()Jilmfm oclalan (H-Hi) plan dftzeni bakmunclan Saravt'mn col-. \akm
hir paralelidir: l3mnnarah salon w onu rtviren oclalar npk1 4 mnnam-
b sa1onn vt emu (t'\Td<'yen odalar Tilmcn ek al-
<hgmuz :'\u:ti s('r;uuiginin olmast. lm mimarinin Hurrikrk mevntt oldu-
..,()yl<'IH'll ilgi!'ini si'tphtyt dt-IStll'!rwktcclir.
I levk<'kilik
'
I hn ri h<'yktkiligi l'tztr inckki bilgimiL de !llimarhk alamndaki k.adaJ :\-litanni
kra!r Haratarna'mn. hir kral olan ait lwYkf'lini. Hnrri sanatma haglamak. i..:w-
\('11 .-\. tnwrisi bir gidenwz. Bartheld Hroucla
gfm nkan ve \-lwwurn 'c!a huhman bu iwykeli hakh olarak I.fthuan 'da
< ldt <'<lilcn bcn7<'r stild<'ki hmru lwrktlcikl<l k bidik.rc Sudn yclrc!iinin ka

hul <>tmektcdir. StJonmwng<r ise hu hcyk<'iin .'-lurin hir oldugu k<runsHHla
chr. Buna kaJ"!SJhk Jdrimi lwykclin<' stil hakunmdan htl\'ttk lK'IlLcrlik ve
rafmdau :Ytitanni ik ilgili gt>Julen Tapmagt'n:n ait
ma. bk ohna:t."a koun haknumdan haz1 Burri r1zellikkri g6 ... ternwktt>clir. Anton \lonrtgal
hakh olar.:tk \'(' sirngtsi ol<m kiidik ttpcciklerlt> sft"lft hiiy;ik figiirii hir <lag
wnnst. yazocuklarmclan su iki kfl(tik kadm Jigiiriic\igiinii. de kaynak latii'J(alan ola
rak tammlamakta v< clag lannsmm Sfmwr-Akkad yi)relerinin degil. claghk holg<'dc otnran
Jlurrilerin hir \aJ<liJSI nitckim Berlin !\liiLe
si 'ndc ohm bu kabanmanm k;1z1 s1 rasmda parotlar halinck bulttnma.-.ml. omm bir
Lanni escri ohna..,t ilt a<;Jk1<lma'kt.adJr. Cen:tktt>ll \ loongat'm gibi t'S('r
mi'nd<' ve Assnr tahrip cdibnis Ht>yl<ce hu
hatmamn <lag ligtuC hakl1m1Hlan Hurrikin (' Hili ik \Ctptlnldigt ;mcak o1mn hir
riydi usta taralindan bdi1 mektedir .
. hulunan w .\ntakYa \-lCt:tcsi'nde yer alan ():eki h<'ykd YC kahar1malar<l
gtlincc. onlar daha rok "\nadolu Hitit iinimi (irrl('kkri arasmda y<'t ahrlar.
Bunlardan ldrimi ' nin s;lr:l\'!ncla bulunan aslanlar tllcCtdc olmakla
liktc. ani-. ag1zlan. V<' alt ctmlaga dillcri, l...t"tbik yt:u: bh;imltri ilt Hit it
Ian tipinc ginrler. f"z<'rinck hai JV. J'uthaliya'um hinroglifkriniu buluudugu kahartma ise
hurada lasvir iki figttrCm clbise H' sar hkimi ik d vt kol duruslanndan hd1i oldugu
kattkm hir Hitil c-scridir.
Jd . \(ana'daki lwykd n kabartmalann \1itanni ";man ilt hir ilgisi olmamalanna kar-
Nuzi'cle (\(>rgal! Tqw) elde <clilen aslanlar hir o1asJhkla Hurri ustalannm din
den c;.-tkmts olmahchrlar. Cimkit gc.Tcekten Hurr ikrin yog-un olarak o!unluklan bir
mtrketdir. Ancak burac.la 1mlunan a..,lanlar belirli hir g61-.1ennct.ler. katt raponm-
da yaymlanan iki toprak a<.:lan heykelcik hirhirlcrin<l<n rok 11 ikonografik w sti
lislik (ll('llikkr ])aha (>n<(' ettig-imiz n h:r Hu.-ri k<'nli olan l ' rkis'te lmlun
dugunu tun( asian heykeki}!;i de hftshiH t"m ayu bir !o!tilclt>di! . .Akbd
mi'nc ;-ani M.<">. hinin ikind ait olan ,-. i:,(i likteki asian figii.rciigiint"m.
aslanlan Y<' I It uTi sanau ile hi('hir iJgj.,j yoktur . .i\uzi'd< elt gt-('<'11 w S!arr'm "gro-
tesk" olarak nitekndirdigi topraktan yap1lma asian figii.t(ftgii cle hamh:v:;ka stildcn
dir. Bu iki asian {>tcki iki :"\uzi aslantn<lan ('Ok ayn bir olllp \U\ 2. hinin
rmcl.1ki eski Bahil sanatma <lit "It'l l I Ianna! aslam ile aym stildeki clip;er hir aslan a vakm bir
lwnze rl i k gi'lslermel...te< tir.
Hitilkr<' din ve yazm alanlamHLJ hiiyiik <">kl'td<' ctkikr olanllurrilerde
k<ndikritw c')z bir hevkclcij.'dn cEkkati nkmd .. tt>dir. Ancak gi'1receg-imil
gibi olduk(a iyi hilin<'n Mitanni gliptik (rntlh{u kanma) sanat1 da iistiin hir dcgcr tmama
maktachr. Hnrri mt"thiJ.r baskllannda hir(ok tig1-1rlft molifin Hili1 . ..,crkrindc
gC:)r\inme:-;i de l\Etanni l'lkl ... i'ncl<n Ilattusa'ya ul<t.5a11 etkil<r olarak nitel<'n<lirilnwmclidir.
(:t1nku ileride gbrecegimiz gibi hayali yaral1klar, knr-,u, haua d<tg tanns1 gihi motifk-
rin llitit dunyasma daha Snriyf" yorelcriuden olrluklan bdinnektedir. Nirekim
I\uzi'de giin <;:Jkan Tstar figl'trci.Jgii vucur n: o7.ellikk yi.lzi"m bi<;:imlemlirilmcsin-
de stil bakumndan Hit i 1 ozcll iklui gostcrir. ilelki de heykclcilik konusunda Hiti 11eri n H ur-
rilere etki olm;.1lan soz konusu olabilir.
Resin1 vc Vazo Sanatlan
Kerkl1k gi.'meyindeki Nuzi kentinde gl"m <;:tkanlan ivfitanni Kra.h (IVLO.
1440-1410) di)nemine olan elde erlilen duvar rcsimlcri .Mtstr etkileri gos-
termekle hirlikte baZI ycrcl gcrckcn i)geler de ortaya koymaktadu. ilir kar1 ii.stiinii
sii.sleyen duvar 1-csimlcrindc hurma agau (hayat agan ?) vc Hathor gibi
motiflcri Nrv.i yorcsinc yabann bezeme unsur\and1r. Buna bitki ogekri arasmda do-
nii.5.umlii olarak ycr alan okiiz (bukranionlar) vc Ilumbaba ha)lan Mc1opotamya rno-
tifkridiL Soz konusu i"Jkiiz yi)rese\ bi1 gclcncgin ogesi olup ivf.O. '1. bin Tellllalai va-
zoculuguncb da kullarulrm.;;nr.
Gcn.;ckLcnllurli sanan uruni.1 olarak i'lne siiri1lcbilecek eserler arasmda, Nuzi ad1
ile ;unbn vazolar ba.;;ta gelmektedir. Rn konuda en son ve en giizcl ara:;;Llnnalan B. Hrouda
yapmL)T!r. Kt>nrline o7gii bir stili olan bu vazoculuk sanatm1n kaplan British Museum 'da
olup genelliklc koyu1cmin (siyah ya da kmnm) 1i.zerinc bcyaz bezerneyle si.tslenmcktcdir. Soz
konusu k<tplar si)ah-bcyazdan olu.;;<m kontrast renkleri vc bilki bezel.:.Jeri ile Cirit s<tnatunn ha-
mares stilinclcki vazolanm handatubr. ilunlarda g(Jrii.lcn papyros dekoru, rozetlcr vc
ki)pck" motifi bi(imindcki spirallcr Girit sanatmdan almmachr.
Mi"thiir Kaz1nhg1 (Clyptik)
Hurri-1\.Ii tan n i 67cll i klcti nin en r:;:ok belirgin oldugu san at kolu rniihiir kaztcil1gl cit r
(glyrt ik). Ru konudaki ba.;;hca Frankfort vc Moortgat ile Edith Porada, 1\kbru-
rc Tosun vc Thomas Bcran'a bon;luyuz. !\litanni mi"thiir tasvirlerinin en iyi temsikisi Kral
ait olamdn. Elimize guzel bir basklst ge<;cn bu m\.ihrtm pl<\slik ifa-
dcli bir slil gC:)zc <_:arpmaktadu; aym plastik stil gcncllikle biitiin l'vfitanni glyptiginde ege-
mcndir . .Figiirler kez kaban k olnp rletay <:izgileri az knllamlt r. Ri n;ok mi.lhLir tasvirlerin-
de toplu igne gibi tomurcuklada rozetkr. hayat agac,:lan ve daha
(")geleY g()r11h1r. I man \'f'. hay:an \"\lCUliC\nnm oazl detay\an orncgin kah;abT, eller ve
da bn tomurcuklarh ibdc cdi lir. Bun a tornurcnk sri] eli vcbi liriz. ilu rniihurler hir ( t1r cam-
dan olup biiti"u1 Mu.opotam: a \Ia ucuzlugu dolaylSl yla <;ok yaygu1rl1 rlar. H ayat aga-
CI, grifon gibi ogclcr (Ok SlK lasvir cdilir. ?;alop vc grifolllann Liiylet Ege
Cl kilcridi r.
IS3
Sanat
Rin;ok bilimad<lllll Ugarit'tc (Ras Samra) bulunan ba:l:I sana\. cscderini de Hurri-
Mit<lnni iiri'mii olarak gciriir\er. Cgarit'in i\Titanni Diinemi Labakasmda g1in
na (tkan ve .'jimdi Halep M1izcsi'nde korumm alttn kasderdeki spiral ogcsini Nuzi scrami-
gindc, hayat agan motii.ini isc. Nuzi duvar Anca.k. bu fl-
gi'trklin stil haknnmdan Mitanni heykelcigi ya da 1\Jitanni rnuhur kaztCihgr ile hic,:bir bcnzer-
1igi voktur. Ba11 rnotiilerin aym zamanda hem Nm:i'de hem de Ugarit'te olmasL,
bu iki merkeldeki sanatlann aym halk topluluguna ail olduguna degil, bu ('lgckrin o do-
nemlerdc A..kdeniz vc Mezopotamya'da c;:ok bulunduguna edcr. Zaten bu alun
kasder (Ok kanna etkilcr ge>sterir. Ornegin bunlardaki spiral motifi, uc;:an di:'ntna1 hayvan vc
toslayan boga motifi Ege etkileridir. Nitekim toslayan, dili boga tnotiiine Ala-
cah6yuk kabartmalannda da rasLlmnnaktadu.
Mitanni Krallar1 ve Listesi
Kirt.a
I.Suttarna
Baratarna
Parsatatar

.\rtatama
II.Suuarna

Tu5ratta
Mattivaza
l.Sattua1a

II.Sauuara
184
(\L(). 1500-1490)
(iVLi). 1490-1470)
crvLO. 1 '170-1450) :
(l\1.(). 1450-1440)
(JVI.<). 1440-1-110): Nikmeva (:YL6.1440-l4l2)
(M.fJ. 1410-1400) : IV.Thutmosis (M.fJ.1412-H02)
(M.('>. H00-138!') : lll.Amenophis (M.0.1402-1:1fi4)
(M.('>. 1
1380-1350) : IV.Amenophis i\:.0.1364-1347); ,Suppiluliuma (M.0.1380-1345)
1350-1320): i\ssur-Uballlt (M.(>.1365-l330)
(M.O. 1320-1300) :
( M. ('). 1300-1
(M.O. : l.Salmanassar
Troia VI Uygarl1g1
..
(M.O. 1800-1200)
Troia VT doneminde ya7l k u ll<tmhnafhgmdan ()tiiri1 bu bir Yen i Tun<;
gt (M.O. 1800-1200) uygarhg-1 olarak tannnhyoruz. Herne denli hi<; olmazsa 13. yi.'tzyil-
da Troia krallannm krallarla iyin (i\'i yaztst ve Linear B yaztSint bilen sa-
ray katiplcri kullanchklan $l'lphesiz idiysc de kahnttl<1r arasmda hi<;bir yazna r<Jstlaumadt-
P;l it;-in Troia VI dedigimiz gibi bir \eni Tun<; (:ag1 uygarhgt olarak snu11an-
dinnak gerektir.
Orta Bronz Cag-1 Troia uygarl1gmdan sonra kurulan Troia VTnm Orta Bronz (:ag1 bltn:
Lilan, goc:::mcn Hind-Avrupalr kavimlerinin kurduklan ilk kent devletleri ik aym dflllcri:w
rastlamaktadn. Nitekim Yi.man is tan' da On a Bronz (:;1g1' ri aym zaman larda .'lou a \T Gc<;
l3ronz (:<lgt'n bir rasLlmltl olmasa gcrcktir. Bu ycni ve birbirlcriyle uygarhk-
lann eski diinyanm bolgesinde aym zarnanlarda dogu.;;u, M.O. 3. binin son Ianna
dogru ve 2. bin in degin siircn bi.'tyiik Hind-i\vrupa go(iiyle ilikili olmah-
dJ r. Rkgcn Troia VI halk1 ilc Yunanistan' 1 n Orta Hell as devletleri arasmdaki gen;ck
hakh olarak Hititlerin s1irekli olarak kuvvctli bir Dogu ctkisi altmda kalrnalanna
uygar\1 klarm bzellikle mimaridc ve kent planlamasi alanlannda .\Iykcn ve Troia VT ilc
belli ortak temcl 6ze11ikleri vard1.
llitit ya7lll kaynaklanmn Vilusa prensi Alaksandu'dan s6z etmesi vc onun eta Pri;11nos'un
Veksandro.s'un admJ annnsatma.si, Ball Anadolu'da bir iilke ad1 olan Vilusa'nm jJion
ya da llios'la, aynca yinc Hitit metinlerindcki Tarui.5a'mn Troia sozdig-Li ile benzerligi
tir. Bummla berabcr oyle ki Troia ile arasmda dogrudan haglanll <;ok az-
dJ. Hitit (anak en ufak bir pan;a.s1 dahi Troia'da
Her iki kliltiiriin mimarllk ve seramik sanaLlannda goriilcn benzer ()zellikkri de
aralannda dogrudan hir baglantl oldugunu karutlamaz. Sb:r konusu yakll11tkbr daha
<;ok bu uc; uygarltgin ayn1 kokenden olmas1 ile ilgili olsa gerektir. Kara
f'min ve saglam olmadtgt ic;in, Troia daha c;::ok gdenegi vejcopolitik durunm ilc Batt'ya
\{me1mit_;ti. Hellas vc Kyklad kokenli mat c;anak-<;:cirnlek vc Myken kokenli L'trunler goze
(;arpanlard1r. Aynca Troia'da Cirit sanat iiriinleri ik K1bns seramik par(alan da hulun-
Bunlar Troia Vl'nm deniz voluyla d1inva ilc kurdugunu da kanJt\a-
makladtr. l;'roia Vl'nm yerel <;:anak (omlcgi tek renk, .sa dew <;ok az dikkati n i-
teliktcdir. Troia Vl'nm en p;ii7el sanaL Lirtmleri eski tabakabnnda c;::ok saytda
_olan 11inyas seramigidir. Yunanistan'cla <;:agda$lan gibi Troialdar da
lm tip c.;.anak orrak olduklan anavatanlannclan berabcrlerinde olrna-
ilchrlar.
185
Resim R9- Troia fiX. M.6. J(J()f). JlOO.
Resim 90 - Tmitrll t'P Troia \I f'/1 parlak diinrmlrrimlr. r/\:1.6 1-125-1'300i.
IH6
Troia \,1 a-h (l\!I.O. lB00-1275)
llitit ve IVlyken uygarhklan ilc olau bu bilinmemekle hirliktc kiil-
ti.ir yi'1ksek bir di.JL:eye ula:;;IDI$l:.l. Onun eu son katmda yani Troia VI a-h'da (Tvf.O. 1800-
1:!7;)) Homeros'un ilias ve Odysseia destanlannda soz ettigi, Priamos'un Cm\Cr bulunu-
vordu. Cii.zel bir ta w''>steren duvan bngun de c;ok iyi durumdadtr.
Kral saray1 Roma Dcvri'ndc vapllan inaat ve Schlicmann'm bilgisizce kaz1 ne-
dcniylc onadan kalkm1:;>sa da prenslere ve ilc:ri gclcnlere ait megaronlann reme\leri
korunmu5lur. Kat.llanla cldc edilen vazolar \C daba sanat eserleri istanbul
\-ll'Jzclcri 'ndcdir.
l'roia Kenti'nin oncmi, <;ok buyuk olan stratejik yeri ve .\lykenlerin biiyfryen ckonomik
lmslan Troia sava:;;mm nedeni olmu:;;tur. lliada da bii.yuk hir olasiilkla, Akalann Troia VI'y1
a\mak i('in giri!;itikleri ve sonucu baC?arlSlz olan poctik (')ykiisiidiir. Bu konuyu a:;;a-
gida Demir (:ag1 b()Jiimii.nde ayrmt1h olarak ele alacag1z.
Demir (:ag (Karanhk (:ag) M.6. 1200-750
Troia Vl h 'nm vc HaLtu5a'nm yikllmasmdan sonra Anadolu yeniden 4SO yli hoyunca i1
kel hir duzeye di.i.;;er. "\.rt1k yan kullamhnarnaktadu. Zengin ve uygar kentlcrin ycrinc yohul
yerlemelerin gelmi:;; oldugu anla;;Ilrnaktadn. hugii.ne degin Orta Anadolu'da ka.zdan
ve diizinelerce orende Ivl.(\ 1200-760 tarihlerine girebilecek cscrlcr saptanama-
lli<;: yok ki bu tarihler arasmda da mevcnttu. niifus az ve uy-
garlik dii.zeyi o\dugundan kahnt1lar da o oranda oncmsit.dir, on ian bu ncdenle
etmck Nitekim p;iineydogu holgclcri cll:;;mda bi'1tCm Anadolu'da NI.C). lO:l0-
750 tarihlcrinc ait ycrlc::;mclcri, bugiinc dcgin ancak bizim kazchgnmz Eski izmir kentinde
saptamak olanag1 bulunrnu;;tur (E. A.kurgal, Eski izmir 1, Ankara l9R;)).
l\!Tyken V<.tphI, Egc G6(,;:ii Balkan Kavimlerinin
Anadolu'ya Gc>(,;:lcri
Bugunkii Rau uygarl1gI bihiik oh:iidc An;1dolu topraklannda M.C). l:!OO'den
sonra gcn;:cklc$CD kiiltiir g-cli.5mclcrinc borc;ludur. 12. yi.izphn olagelen p;o(lcr
Anadolu'nun Larihscl ycni bir dogrnltu vcnni:;; ve 11.0. 3. binden beri Mezopotamva
ctkisindc bulunan yar11n;1da sot. konusu tarihLcn soura yi.izi.ini.i Ban'va vc Roma <._--;<t-
g/mn bitiminc dcgin Bat1 di.inyasmm atmosferi i<;inde Politika vc kfthiir alanl<t-
nmbki bu degi;;iklik da.ha sonra M.O. 600-545 arasmda llan uygarl!gInln ton kcntlcrinde
dogmasnn

Linear R ya7.Jsmtn sahipleri, llellas'ta ilk Grek klilttiriinii vc Mykcn-
ler alh ik amlan kavim M.<). 2. binin ortalanua dogru Dogn Akdeniz kJy1\annda Ye bu ar<l-
cla AnadoJu'da licaret kolonileri kurmaya Homeros't<l Achaioi acb altmda
amlan ve bizim Akalar dedigimiz bu ilk Hellen kavmi d<1ha M.(). 16. yuzydda \Iiletos'ta yet-
ve belki de orada ya da biraz daha giirwyde 14. vc 13. )'iizytl Hitit kaynaklannda sozii
cdilen Ahhiyava Kralhgt'm kunnu.w1r. Miletos'r.a claha M.O. 1600 stralannda Mykcn kerami-
gi mcvcntlur. Iviyken kerarnigini 16. yl"t1ylldan 11.0. 12. yiizpl sonuna degin Tro-
i<t'da bollukla buluyoruz. Dagnuk buluntulM halinde ona, yani lVlykcn keramigine Ball, har-
ta Orta An<1clolu'nun yerlerindc rastlamaktaytz. Bu konuyu itndi Cot>kun
kapsamh bir rma ile ele (Mykcoischc Keramik in Anatol ien, Bonn l99G). Rtt
arada son senclcnlc Ephesos'ta elde edilen gl"1zcl va:wlarla llodrum civannda Ivluskcbi'de
),.nsul floysal'm gl"m ttgma r;.Jkarcltgt get; ckmern Myken nckropolisini ozcllikle anmak
(Katalog cter Vasen im Y/luscurn in Rodrum, tvlykenisch- Pmtogeometrisch, Anbra l96q)_
Sot. konnsu huhmtular Eat! A.nadoln'nun ve kli<;:iik bir ol(iidc cte olsa OrtaAnadolu'nun
Ivl.(). 16. yl"t1yllrlan heri Myken etki alam ir;inc oldugunu a(tklamaktadtr. Troia \1
kiulcri bclki de Hellashlar ile aym kokcnli idilcr. Ancak onlar tlion'da ozgun bir uygarltk

kcramiginin da ancak yakm Hellas akrabahgt ile ilgili olsa gcrcktir.
Bayrakh'da H apnastnda g1in y1izi'tne 1Jinyas keramigi, Hcllas-BatL Anadolu
kilerinin Troia V1 doncmi boyunca olan ()nemine aynca etmektcdir. Troia kent duva-
n vc nwgaronlan da Hellas'taki orneklerin yakm bem.crleri idiler.
Ynsuf'Roysal'm ve Co$kun Iviyken Armagan Erkanal'tn Panaztepc
ka1.1lan ve yay1nlan ile ycni boytular kazanmtf?tlr. Bu baglamda Yasm Ersoy da BSA
"Finds Menemen-Panaztcpc in the Manisa Museum" adh guzel bir <;:ah:;;ma
Troia'y1 Kim Tahrip Etti?
Troia Vl Blcgcn'in giizel bir ii.zere giic,JC1 bir dcprem sonucu
t 1. Yine lllegen 'in isabetle bf'lirttigi gibi Troia VTT a isc dii!;iman eli i k tah ribe
Ancak Blegcn'in Troia VII a'mn tahribini Ak<1lara vermesi vc bn olaym M.O. 1240 do-
laylanncla olu:;;tugu yolunctaki ('merileri. ycni buluntulann ve altmda ar-
tlk obstltklanm durumdadtrlar.
Yubncla clile getirmcyc gibi Anadolu'da yerde Mykcn kerarnig-i bu-
Ancak Cuney ionia, yani T\,filetos ve gii.neyi batt kty1humda Mykenlerin
knrduklanm sovlcyccck durumda cleP;iliz. Boyle olmakla birliktc Homeros'un
ilias uestanmdan oyle ki Akalar Kuzeyban .Anadoln'da koloniler kurmak il;in sa-
188
llias cfsaue:-:inin elbette ki bir tarih:-el olay yatmakta<hr. Tro-
ia 'nm <'">nemli konumu vt' Suriyc k.:nlarma degin gii\lii
on I ann Karadeniz vt .\\Tupa'nm k.ilit veriui tutmu.5 olcm 1lion Kenti 'ni t'le ge-
(inlHk i(in Yaptlklan akl.1 getinnt"ldedir. Aucak <>yle ki Aka-
limn bu sonucsuz kalrm1111r. Nittkirn Homeros. tlias'ta belli hir sonnca
on yilhk biiyiik sadec(' son dimcmini anlaunaktad1r. Dcmek ki 11i<-L'i, Akalann Kuzey-
hat! Anadolu"ya yiizpllar boyu siircgdcu, bummla bi1likte hkbir sonuca ula:,amayau akmla
nnm poetik hir <>ykiistidiir. AlnmJaM gl"u: olcm kale, liia<tan sonra ohm Odyseeia'da
iizere bir Strategem, hir hiksi ile, yani tahta at yardmnyla de gedrilebilmi}
tir. Ancak tahta at, bir dq!,il. bir sunu eser olup. poetik hundan
Yf'ni hir yonun ortaya .. Frit.t. Schachermeyer gii.zd bir tahta atL depnmiu
de tannsr olan Poseidon ilt" ilgili dile Bu ince Canon W . .J. Pvtiiian Adams
bi1 ilf;ill<." yorurnla Si)z konusu bilgitH' g<'">rc tahta at. llion'n cleprem ik
tahrip l'ttigi kin Akalann t.ann sunduklan hir annaf!an<hr. l1ion u g-cn;ek-
teu Mykeuler tahrip ctmi::; ise. Pythian Adams'a davanarak divebili1i1. ki Ak.alar aucak depr('
min ;aktigi llion'u alahilmh_;kr \C' b(rylen kemlilcrinc bu olauag1 saglavan lann Poseidon 'a
sukran borcu olarak on a bir at h('vkdi s1mmw;lanhr. Sair is<" lmndan lah la at voru-
. . - .
:nunu ortaya koymm;tm. Ancak M.O. 1300-1275 s1ralarmda olagelen depremden .... onra bil<'
Akalann llion 'u (le gel,;inlikl<'rini, yani (Hlll isk:m ettiklerini htlirleyehilecek kalmtiiar-
dan voksunuz. B<>yltce Akalarm llion Kenti'ni alchklan, sorunun bir poetik I:mtaziden <)te-
ye Kilmedigini g()sterir. Biz Troia VII a' mn tahribini Balkan kavimlerine haghtm<lk-
tarrz. lklki ck Hellen efsanesi yaptlgi bu kc-ndilerine mal
Troia VI h ik Troia \'II a arasmdaki hii.yi1k ayncaltk, hirincisinin yiiksek duzey(k vc
si:.r gl"ll.dliklc bir kent. ikindsinin i:1kir hir olu.,u ilc daha haska n
yonnnlara da yol a< 1yor. Troia VI h'nm depremk olmas1 sonunda Troia VII a drme-
rninde birden bu denli yoksul bir dununa dihnwsi, yani doga kata!'ltrophumm korkunr ;o;o-
nurlar nrmesi, halk tarafindan yaprlan hit ba!}kalchrma ile ilgili oldugu akla
tirmf'ktedir. Bt>ylece Troia VI h kenti hir yer deprtmi i1e ytkrlmca belki de .hoyltgiin
(C'\Tcf>indc oturan halk1 ayap;a kalchran hir i)nderin ,()netimimk kent de Priamo1>
ve aihsi elbette ki ya da parlak hir drmemi clile get irmekt('-
dir. Bu ne(knle o "Ancient Civilizations and Rnins ofTurkev"" adh kiLabJJHI:tda ra
gibi, llion Kcnti'nin ancak en zengin vc en g-iizd yaptlannm buhmdugu froia VJ
h safhasmm wnnektcdir. Troia VI h ilc Troia\ II a sonnncusu-
nun, Priamos'un, yani zcngin w [mlCt hir krahn. ogullan J Jektor'un ve Alexandros'un va!1a-
dtgi kentiu lm olamavacag1 g{)zc Troia VII a ger(ekten zenginlikten
yoksuu hir VI h 'nm depn.m ik e,Jeri kabaca yeniden lwr-
hangi bir giizel ve ('memH yap1 iusa ('(lihncmistir. Bu nedenlf Homeros"un anlat1rg1 kent Tro-
ia VI h"chr. !\"itekim hu di1nemde <'ll giisterhli nwgaronlar keramik <scrkrin
en guzelleri meydana goz ahu bir ta( gibi yiiksclcn kent duvan en par1ak gbri'mi't-
.';!iin1i
Yukanda Carl Blegen'in Troia Vll a'mn tahribini M.O. 1240 tarihlerinc: vcrmcsinin ger-
(eklcrlc uyu;;mad1gma Bu konuyu "Ciinevdogu Avrupa
Cbc;1i" holiimi.'lnde inceleyece)'!;ir. Bu arada tarih tahlosunu bl'1ti."l.ni.\ ile g0z. 0ni\-
nc scnnek <;:ok k1sa da olsa Misir kaynakbnmn s(iz euikleri "Deniz Kwimleri" konusu ile
Hitit Biiyiik Kralltg1'nm konulanm bir kez daha ele alaltm:
Deniz .K.:win1lcri
\U\ 2. binin son d?mliigi'mdc, yukan 1200-1050 tarihleri arasmrla olagclcn biiyl"1k
ve Dogu Akdcniz di'myasi i<;:imle Bunlardan bir boliimii Do-
gu Akdcni:t. bir boliimu ise Balkanlm'da ve Anadolu'da cereyan
Ill. Ramses (M.O. 1200-1168) \1edinct Nabu Tapmag1'nm duvarlanndaki y-azitlannda
"Kuzey Kavimlcri"nin ve "Deniz I<."Wimlcri"nin gh<;:lerindcn dramatik bir dille siiz etmekterlir:
"Haiti, (2adi (Kizzuvatna), Km;g;rnm, ;in:ava, Alf1sia (KJ!ms) _1'alaltp ydaldzlm: A.murnt
yakmmda karmgr1h kurdulm; insanlann1 iikliiuliiltr ve bu memleketi ynl hir i!llilm: Atq sa-
carah 1\<Imr'a dogru geldiln: olan f'hi!istin; Zikrn; Salwlus, Danu ve Vassas ite bir-
lihle yeryuzitniin son ltucaguulaki meml.elwllne degin uzaUtlm: Yitrekleri giitwnrle doli1
idi ve 'Plan//1nmtz diyorlmdt. "
kaynaklannda "deniz ortasmda, Pulsata ve Tursa"dan, aynca Sarden
ya) ve Sasu gibi ycrlerden si)z edilmcktedir. Son zarnanlanla vVolfgang llelck ve G.A. Leh-
mann'ln ycnidcn ele alrhklan TVf1su kaynaklann1n anlatuklan ve hi.;:
he yok ki lvhkcn ve llitit devletlcrinin giis:lerini yitirmclcri ile ortaya .)imdi bu
di'>nemdc Anadolu 'nun i<;:i nde ki d murnu ve Balkan Jar' dan Anadolu 'ya yap dan go<::leri clc
alal1nL
1-litit Biiyiik Kralhgr'run Sonu ve Anadolu'nun M.O. 1200'lerdeki Durumu
Son zamanlanla Emmanuel Laroche, Kurt Bittel, H. Otten vc Fritz Schacherrneyr'in
belirttikleri iizere Hitit Biiyiik KrallJg1 lvLO. 1200'lerrle zor bir dunnn kinde bulunuyor-
du. J'vlyken Kralhg1'run giicunu virirmcsi sonunda Dop;u Akdcniz Havzas1 is:indeki karga-
:;;anm Anadolu'ya yansnnas1 dop;aldJ. Boylece yiizpllardan bcri Hitit hegemonyasmda ya-
yerli .Anaclolu kavimleri hareketc gcC,tiler. Bu arada ilion Kenti'nin ilk once
bir ckprernle sonra da hir taraftndan yak1hp pkilmasi da Anadolu'da yanan ate-
:;;i kbriikledi ve Balkan kavimlerinin h1iyiik dalgalar halinde yan madava salchnnalanna ne-
dcn oldu.
190
Giincydogu Avrupa Kavimlcrinin Anadolu'ya G()<;lcri
Cad Blcgcn'in Troia Vll <l'nm tahribini .\'1.(). 1240 rloktylanna sokmasnnu tarihsel du-
ruma uygun yukanda sovlerni::;tik. Cen;:ektcn Troia Vll a Blegen 'in sanrl1P;1 ii7.e-
re Akalar eli ile degil, "Ege C{i\:ii" snasmda Giincvdogu Anupa'dan gelen ilkel kavimkr ta-
raJmdan (:iin kii 1240 s1 rill an nda Ak.alar vaplma gii<::lt>ri n i ve Akdcniz' dcki ti-
caret giri.5imlcrini bulunuyorlardL Bu tarihlerde ilion'a <kgin uzanan biiyi'1k bir sa-
harckcti olanakSJ/.dJ. Nitekim Troia \11 a'ntn ytk.tlmasmd<ut sonra ku-
rulan Troia VTT b ken Linde Mykcn kcramig-i <;og-alacagma a7.almJ.stJc Daha da ilgin<; bir olgu
isc, bu kaunda kaztulann "Coarse \'\'are" dedikleri elle ilkcl bir kerarnik ti'trii-
niin ortaya olrna.stdtr. Soz konusu keramik riirii Korakion, Lefl<..andi, Parati, ,\tina ve
Mykenai'da cia olup Jeremy B. Rutrer vc Elisabeth French'in
i'lgrendigimize g{)re bir Giineydogu Avrupa kavminc ailtir. Aym keramik tiirii \V. Al7.ing-cr'in
Aigeira kazllannda da giin ve Sigrid Dcgcrjalkotzy taraflndan incelencrck Hd-
las"ta ve Troia Vll b! 'de hulunan benzerle1i ilc ayrn oldugu
Troia V11 a'nm sonra gelen VU bl katmda Ci.inewlogu Avrnpa kav!rnkrinin
gori1nmesi, avnca Troia VII b2 yapt katlnda isc yine Giineydog;u Avrupa kc)kcnli Buckclkera-
mik'in hllhtnnHl$ olmas1 TroiaVU a'nm gcr(ekten Akalar eli ile dcgil, "F:gc
Balkanlar'dan gclcn ilkcl kavirnler tarafmdan oldugunu bclirgiu bir bi\=imde ortaya
kovmak.tadtr.
Troia Vll'mn Ciineydogu Avrupa kavimleri eli ilc )'tktlmasr, bu olann Carl Rlegcn'in
one surdugu gibi .\!1.0. 1240 dolaylannda dt>gil, ancak 1200 sualannda olduguna edcr.
1200 tarihi Mtstr, A.ssur ve Hitit kaynaklanndan elde edilen tarihlere r;:ok yakrn di\..5-
mektedir. Yukanda "Deniz Ka.vmileri" hohimiindc bclirttig-imiz gibi Meclinet :-.hbu Tapma-
g1'nrn duvarlarrnda anlaulan "Deniz Kavimlcri" hareketleri III. Ramscs (M.O. 1200-1168)
doncmindc Yine yuka.nda degindigimiz ii7.ere Hi tiL 12. viizyt-
lm tahrip Ivlu:;;kilerin"\.ssur smrrlannda goriilmeleri ise Tiglat-Pileser'in
(Ivl.O. 1112-1074) tahta <;tkr:;;mdan elli pl once, yani M.l"l. 1170-1160 snalanndadtr. Demek
oluyor ki Myken egemenligi guciinii yirirince onah k bir yandan Dogu Akdeni;.
Havzasr uzun siireli sava?lara sahne obiir yandan da Giineydogu Avrupa kavimlcri
<;::oktandtr bekledikleri lirsatJ bulnnca 1200 dolaylannda Troia VII a'y1, sonra 1200-LISO ara-
smdaki bir 7.aman i<::indc Hattu::;a'y1 yJbJ-ak 1170-1160 tarihlerindc Assur smnlanna deg-in
A.ncak bu arada ban boylann Kuzeybau Anadolu y6rclcrinde an-
Cunkii 11ias'a gore (II 863, 845) Phrygler ve Thraklar Sakarya Bolgesi'nde otu-
ruyorbnh. Strabon (XIV, 680-681) ise Troia'mn zaptedilmcsinden sonra Troas yoresinin
Phryglnin kontrolu altma ge<;tigini soylernektedir.
Aym aknm i<;inde Cuneydogu .\.vrnp:1.'daki Mosia, Ivlarmara gii.neyindeki l'vfysia
yer adlannm bir kavim adt ohm ilgili olmast aida yakm gelmektedir. Runun bir
ol<lngunu kabul etmck gii(tlir. Nit<'kim l\lakedonya'daki l\lysi kavmi vt' Marmara
giine);ndeki \-lrsia B<>Igct.i ile ad1 da birbirkrine henz(tn('ktcdirler. Bi")ylen hir
i\\Tupa kavmi olan Brigkr'in, yani Phryglerin oldugu gi:li diyC'bikn
gimi:t daha ba.5ka Balkan kavimlerinden hi( ohll<vsa hir hi)ll"uniinl"m uzun hir sl"Irc iciu Ku
zeybat1 :\natlolu'da kald1klan bclinnektedir. :\n('ak kanmuzca Troas \'<' yorckrinde
olan Awupah boylar. sonradan lmraya l\-tl.>. 11. )ii.zyii sonunda gelen
Aiolkrin baskiSL allmda Anadolu i(ltrine gitnwk zorunda .
. Anadolu'da batHI,m guncydoguya ckgin akmlar yapau Balkan k;wimlcriuin ()nasya'\'a
hde Mistr'<t ula&ttllanm :o:annuyoruz. l\lmr kaynaklartn
da Balkan halklanndan olabilectk bir kmim rastlanmamaktadn. :hru
pa halklan ve hunlann arasmda 1\-lu-::kiler. yani Auadolu Yanrnadas1 kin
de bir i'tekitw g(( etmi.}lerdir. <'lyle ki geldikkri Gi'mey
clof{U Auadolu'da Eger lkwclotos'un anchg1 \1oschoi adh
kaYim (III 94, \"11 ger(ektcn xi ilgili ise Oil un Gi'meydogu Anadolu' daki
lJlenkn hir kol oldugunu dihiimnek ohnasa Kcrektir. Makeclonyah
Mygdonlanu ik aym ht>lgeck oturcluklannm Strahon w Plinius tarafmdan anla
1Il!nas1 cla Balkan kavimkrinin h<IZI boylanmn Anaclolu' da oldukla-
rnnn aw1 hir kamt1d1r.
Anadolu'yu talan eden boylarm, Awupa'dan gelen akmnlar oldugn .
w gtri kalan :\-larmara giinl'yiudc>ki ybrdtrdt rastlanan dag, 1rmak..kral n hoy ad-
lannd;m lwlli olmakta<hr. Strabon bin.:ok kral. hoy. dag vc muagm hem Tra1.ya'da. yani Gii-
ncydogu Awnpa'da hem de Troia yi)rekrinde birhirinin aym olclugnnu anlatlr. Kp:ikos K('n-
ti, lrakya kok.enli kral Eusorsos'un <1hfadmdan nl;m kral Kyzikos'un adnn Plutan:hos,
Kyzikos yakmmdaki hir Tra1.ya kc)yl"mdcn si)? eclcr. Trakya, Iklkspont ve Proponlis cograf
va Vt' iklirll Y(miinclen hifbir inclen ayn lrmv. hir birlik. gi)sttrirler. Biriuci Diinya 'nd<m
sonra Rumdi'dtn g;eri gi'Kl'll Tiirkkr, yerle.)nH olarak i)zellikk bu yerltri
{lzt-mde. yi)releri ik Trakya B<ilgcsi insanlan. daha eski cltmcrnknk de
hkll biihirlerinin topr<1kl.mna R<>( AYrupa'mn Bronz (:agt
kcr<unigi Anadolu kf>kenli olarak tammlanmak.tadn: Bunur:la birlikte Giineydojl"n
Avrupa kavimkiinin Marm;ua'nm g1nmcy olan gi'ldtri "Troia Sci\'a:}lan"ndan. yaui
'Jruia VII a kentinin yognnluk Ci'mkti llicm Kenti
tmihleri gerilnwt. bir kale idi. Bu di)nemdl'ki gfl('kr ;mcak siZina yolu ya
ch1 ticaret ili!:iki'li ile <):inkt't k.alt 1200 stralarmda diisl"mn. ynk.anda s6ykdigimiz
g-ibi beri Kuzeybatt \uadolu'ya gi;J huluuan Cii.ncwlngu An upa kavim-
kfi, hu ;mula Hrigl<r yani Phrvgler, vc \:lygdon gihi kavirnlcr clalgalar
ha.linde aktn 1'\itck.im yuk.anda {J?<rc Stra
bon I.ydiah X<mthos'tan aktararak J>lnyglerin (ve herhalde onlarla birlikte Trakya..h
boyhmn) Anadolu'ya Tn>ia gddikleriui vazmalta<hr.
1H2
Dcmck oluyor ki Giinevdogu Avrupa kavimlerinin ..c-\nadolu 'ya akmlan dalgalar halinde
arka arkava ki ilion kalni giiciinil yitirince ilk biiyuk dalgalar 1200 srralann-
cJa v<tklp y1kmak hiriminde olu!?ITIU!?, oncJan sonra Troia Vllb1 ve Troia gi)rcJugu-
mi.lz gibi iskztn bi(imine Yani Troia Vllb2'de keramikten duvar
nin cJe belirgin bir bis;imde olmast ilion'un gen::ekten yeni bir halk tarafmdan ele
g-e(irilmi oldugunun ayn bir kamt1d1r. Propontis ve Hellespont yorckrindc ya{Jllacak ka:.-:r-
larda Troia Vllbl 'deki kaba Makedonia kaplanndan ve Vllb2' de ki Buckelkeraririk'ten bulu-
naca)%1 kan1smdapz.
Oylc goriiliiyor ki M.C). 1200 tuihlnindcn biiyiik ve korkun<; cJalgalarla Ana-
dolu'yu talan etmeye Gi"mevdogu Auupa kavirnleri uzun pllar boyunca daha fi:Ok
bir dununda Anadolu bir yerden otekine go\ ve lm vii.zden
hic;bir ycnk yogun bir kaltntt brrakmami!?larrhr.
Beiki M.O. 1200'dc ve kendisini Troia VTTb'dc gosLcrcn gos;tcn sonra M.O. 8.
y1izyila degin yeni olmu:;;Lur. ti:"triindcn kahnt1 bulmadtk<;:a bu konuyu bdir-
gin olarak olanak yoktur. Ancak bugun idn kesin olarak soyleyebilecegirniz, Mi-
das'm Anadolu'da kiic,:i"1k topluluklar halindc ya:;;ayan vc bdki de aynca Gi"meydogu A\TU-
pa'dan HOO snabnnda yeni gelcn goqncnlcdc Phryg Kralhgr'm Iv1.0, 8. yi.1zyllm dortli.l-
gi"mdc (M.h. 725-700) :tvficJas'm Orta AnacJolu' dan batika yamnadanm gtl-
newlogu yorckrinin de kral1 olmas1, bu yi"irelerdeki Phryglerle akraba bir kavim
oiduklannm bir ba:;;ka kan1t1d1r.
Troia'da Karanhk (11.0. 1050-700)
Troia'da Vllb2 ile M.O. 700 arasmda biT- karanhk pg vardrr. gore bu ka-
ranllk <;:ag, bmaya A.ioller ve ioular 700'dcn once gehnedikleri belki d.e hi<; aycJmlana-
mayacakttr. (;Cmkii aym kaqmhk Orta .Anadolu'da tahribinden sonra, yani
a;;ag1 yuk<m M.O. 1180 ilc 750 s1ralanna degin (demek ki 100 yll1 a;;km bir doncm boyunca)
kendi.sini belirgin bir bi<;:imdc gostcrmektedir.
Orta Anadolu'da I\..o'lranhk Cag (M.O. 1200-7F:i0)
Hitir oldugu gibi geri kalan Orta Anaclolu hb)iiklerinde de hemen Hitit
Labakasmm {istiinde Phryg yerle.<?mesi gelmektedir. ()yle ki bu durnm hir(ok bilginin Phryg
tabakasm1 M.O. ll. y1izpla tarihlemesine neden Oysa "Phrygische Kunst"
kitabmuzda gi:')stcrdigimiz iizere ne Phryg sanatmtn bir cscrini nc de Phryg kat-
larmda hcrhangi hir ithal malmt M.O. 750'dcn cskiyc tarihlcmcyc olan<1k
vardrr. Boylece Giincydogu Avrupa boylanntn Orta Anadolu kentkrini once tahrip cuiklcri
ve oralarcJa dunnadan Assur stn1rlanna degin uh$ltklan vc yukanda bdintigimiz uzere
193
l'vfidas'm Phryg K.ralltgt'tu kurmasma degin ilkel, yan bir siirdii.rdiikleri an-
tad1 r.
Giincydogu Anadolu'nun Hitit merkezlcri ile Orta Anadolu'nnn gi1neyindeki kcnt-
ler, eski adlan ile gl'miimiize dcgin ya!i<11lll:;;lard1r. Buna kar111hk Phryglerin yogun i)larak oLur-
dugu OrtaAnadolu yorelerindeki kent adlan Grck 6teye Ge>-
-;ekten Hitit kiiltiiriini.i.n yogun olarak ya:}ad1g1 yorelerdek1 Corum, Yozgat, lokat, Bogazkoy,
Alaca, Ali:}<H, Konya ve gihi kent adlannm hi-;biri Hitit k()kenli degildir. Bu durum
Hititlerle Phrygler arastnda bir oldugunu, Ona Anadolu'nun ozellikle Klzthrmak
yap ic;inde kalan yorelciinin M.(), 750 tarihlerine dcgin 400 ytl boyunca terk durum-
ua kakltgm1 ya da kavimlerin ugrag1 oklugunu apklamaktad1r. Nitekim bu y<'>relerdc
750'den cski olahikcek hi-;bir kahnu ck Ce-; Hitit rnerkezlerindc
bollukla kullantlan hiyeroglif yantlar da Phryg donemi Orta Anadolusu'nda mevcut dcgll-
dir. Phryg sanatmdaki Hitit ogelerinin hepsi Gc<;: Ilitit mcrkczlerinden gclmektedir. Buna
1-lidt Bl.iy('lk Kralhk D()nemi'nden oldugu kamtlanabilecel< herhangi bir motifintikal
.
.i\'as!l Hellas'ta Mykenlerdcn sonra biitiin kiiltl:tf y<:t:}ami hirdcn yok oldu isc Hitit Biiyiik
Kralhg1 'mu 800 ylla yakm geli:;;tigi holgcde, Hattus.a'nm pkthnasi ile yaz1 vc onunla hirliktc
her kLiltiir harcketi son Myken vc Ilitit uygarhklanm ince bir soylular taba-
htsi olus.turuyordu. Onlar yas.arnlanm yitir:ince uygarhk da yok oldu.
Bau Anadolu'da Karanhk (:ag (iVLO. 1200-IO:'JO)
Miletos ve llayrakh kaziianndan ()nee Batt Anadolu'nun l'vLO. 1200-800 tadhleri arasm-
da karanhk_ bir yag )'<'<$'athgl idi. Oysa "F::;ki izmir" kitahnmzda he\irtLl.gimiz uzere
Aiol ve ion kentleri \t.i,.>. lO!JO'ckn beri kurulmaya Yap1lacak kazilarla, Batt
A.nadolu'daki Troia \1 ile (agdas. olan donemin, yani .YI.()_ 1800-1200 tarihkri arasmdaki
devTin de aydmhga kavupcagnu yukanda s6ylemi bulunuyoruz.
Ancak Lydia, Karia ve Lykia gibi ycrli Anadolu kavimlcrinin oturdugu b()lgelerdc ka-
ranllk (,:ag .;.ok daha biiyiYk boymlarda olup M.6. 1800-700 aras1 hala kapkaranhkt1r. Hele
Pelasglar ve Lclcglerden hcrhangi hir kalmndan t.amarmyla yoksun
1 unmaktap'l..
194
..
Anadolu'da M.O. Birinci Binde
Krall1klar Donemi
Hitit, Urartu, Phrygia, Lydia,
Karia ve Lykia Uygarhklar1
1\U\ 2. binin ilk dbrtlii.gunde oldugu gibi Demir (ag1'nda da (M/.J. l200-7Zi0/700)
Anadolu Yanmadas1 <;,:e11itli ropluluklara ait biiyi"tkhi kii<;:iiklii bcyliklerin yonetirninde idi. Gii-
ney ,\nadolu 'dave Suriye'dc Cc<; Hititlcr, Dogu Anadolu'da Hurrilerin devanu olan Urartu-
lar, Orta An,1doln'da Phrygler, Lydiahlar, Gtincyhati A.nadolu'da Lykialtlar \it' Ege'de tonlar
iistLin degcrde uygar!Jklar yaralnll!ilardtr. Bu tophlluklar g{)sterecegirni:t: gibi
lar, Fenikeliler ve Babillerlc birlikte Hellen uygarl1g1 ii.zerindc biiyiik 6lt;:il.de ctki yaparak bu-
gunk11 dunya klHtll.runl"m oncmli ka1.hbnla .
..
Gee; Hitit Uygarhg1 (M.O. 1200-650)
!\LO. 1200 Siralannda tahrip edihnesinden soma Anaclolu'da Hitit kl"d-
tli.ri:t yitirir. (:imki..l ki'tlti.i.r faaliyeti. halka mal olmamJ.), yalmz saraya \t' dar bir
aristokrasi cevrcsinc stmrlt kalnnslr. Uuna kars1hk daha TVL(>. 2. bin in ikinci vans! hovtm-
. .. J
ca llitit uygarhgwm elkisine ohm Guneydogu Anadolu ile Kmcy .Vfczopotarnya'cla
Hiti t geknegi si-Iregider. Aslmda Luvi koken li halkt n ya5arl1g1 hu bolgcde Ilatltt.)a' da, Ala-
cahovuk'te vc da.ha bin:;.ok Anadolu ybrcsinde tamyagelcligimiz sanat escrkri bi.-
biiriin1ir. Dl"1zinderce kent devlctc:ikkrinden bu beyliklerde, dbrt
sanat stili saptarnak olas1dJr; l) Gelcnek.selliitit Stili T ve lL 2) Assurla!illll(.> Gee; Hitit Sti-
li. 3) Hi tit Stili. Gq:
Hitit Stili.
Gcleneksel Akrrn I (iYI.O. 1050-850)
Riiyiik mancb imparatorluk Doncmi stilini siirdiiren hu aklm, yalrm Malatya
Aslantepc kent dman kabanrnalan (Resirn 92a,b) il.e yinc Malatya'da bulunmu11 olan
bir clinsel stelde goriihir (bb.. E. Akurgal, Hatd ve Hi tit OygarlJ klan, .)ck. 89).
195
'faun ve kral fig"iirlerindc ba.5lik, giysi w kanatlJ gunq, kalmu.s un1 k1vnk bas-
ton) gibi simgeler, hayvan biitiin ikonog-rafik aynnlllar ve A!acahii-
VL!k cserlcrindeki. gibidir. E.rkek flg\'nler imparatorluk Donemi'ndekiler gibi sakalh ya da
sakalstz olabilir, ancak ]))yJksJzdir. Orncgin Malatya F1rtma Tanns1, arabas1 ve okii..deri
(Resim 92a), ba;::I aynnular irnparawrluk Donemi'ndckilcrin trpkl:mllc Dinse]
slelde eski Hitit protokoh.ine uygun olarak Kupaba sol.da, hrlJna Tannst sagcL1. yer altr
(Gclencksel Akun l'in tarihlenmesi konusunda Resirn 92a,h'nin a(,:Iklamasmda gcrekli
bilgi r).
Geleneksel Aknn II (M.(). 850-750)
fngili...: arkeologlann giin c,:tkard.Jklan duvar kabartmalan iki
ayn stil scrgilerlcr: l) Gdeneksel stildc mitolojik :sahneler, 2) Assur vc A ram ctkileri
r,ahnder (E. Akurgal, The Birth of Greek Art .. Lomlon \9()8, s. lOf.-
110).
Gelencksel Aknn II'dc insan yiizleri, iri gozlcr vc kulaklar, oimakla birlikte
"Kart.a1 Bnnm" denilen b11y1\k, anc.ak gi.izel bir burun, di.'tzgi.in agu \'e cludaklarla oranuh bir
(ene ile ilgi c;:ekici sahipLir (Resim 94-97). ponponlar ..:\lmu I' c oran-
la daha b1i)
1
Uktl'n. Karim poloslan Alum I' dcki boyu tlarda olup hazen olasihkla altm rozetkr-
le bezclidir. llug\in "bq,ibirlikkrk" donatan T\.'trk koyh1 harumlanmlz h<:rhalde
bu esk.i Hitit gel!"negini surdiirmektedirler. Nitekim veya polosu, Jynca s1rti ()rtiip
)'Lizii ve i)n"ii.nii apkla h1rakarak topuklara kadar incn yani bugunku Turk kiiy-
lu han1 mlan r.un da Malatyah, Mara..'}h ve Urarlulu Uitil givs.i modast-
nm bir devmmdtr.
Aslan l"tgurkri konusunda da Gclenk:sell (Resim 98) ve 11 (Resim aktmlan, im-
paratorluk f>oncrni ikonografisini dcvam ettirider.
Gelenckscl Aktm II'nin Tarihlenmesi
Gclenckscl Ak1m Il'nin temsilcileri ohm kurhan (Resim 93d), Kral Katuvas Las-
viri (Resin:1 %) ve mt'tzik sahnelerinde 123) gi)ri.ilen insan ligi.irk1i, eusekJindeki
kti<;iik sa( topuzlan bakunmdan Sargon II (i\tL(). 72l-70!J) etkisi gosterirler. Ayru ense topu-
zu ve aralxt sand1g1, bczemeleri baklmmdan TIL Tiglatpikser 745-717) dC'Jnernindc ya-
p1ld1g1 kesin olan arahalanndaki insan fig\.\rlerinde. de goriilmektedir (Rc-
sim 122). Aynca Cclencksel Aktm ll aslan tipinin \U). 7. yiizyll Korint cserle-
rinde de ctkmasJ, Celencksel Aknn U'nin M.O. 700 tarihkrinde, hatta uaha sonra
da oldugun.u a<,:1ga vurmaktadn. (F .. Akurgal, The. Birth or Greek An, London l96H,
s. 177-181).
196
Ge<; Hi tit Stili (M. b. 850-750)
En eski Assur etkiierini Zincirli heykcltra?hgmda buluyoruz. Kral Kilamnva (M.<). 832-
810) rloncmiude pkan bu eserlerdc Hitit bi(imi sarlar (Rcsirn lEi, I J6a-c) yanmda,
kraitn cnsesinde l\.1.0. 9. yiizytl Assur sw topuzunu goriiyonu. Bu nedcnle erken Zincirli
cserlerini Kilamuva omegine (Resitn 115) gore I\1.0. 8!'i0-800 Slralanna tarihlemektcyiz.
Malatya'da gl'm t;ngma (Ikan bir kabanmada g(irii.len yarah asian da ozgii.n bir rusur ()r-
negi oiup ona rVI.(). 9. yiizy!l Assm kabartmalannda rastlamaktaytz (E.A.kurgaL Hatti ve Hi- .
tit Cygarhklan, Lev. Ru ncdenle soz konusu Malatya kabartmast da Cec;: Hitit sanatt-
nm Assurla::}tna akmmun erkcn cvresindendii.
Zincirli ve Malatya hcykeltra.';ihgll1da \tO. ytityilm ikinci yansmda gt:lrdl'tgiimiiz As-
sur cLkisi, Assur krall!guun IlL Tiglatpilcscr d(incminde (!VI.<.). gii<:;lenmesi neclc-
niylc daha heiirgin bir bi<;im kazantr. Zincirli'dc, Ararnh Kral Barrakup d6neminde (yaztta
gore M.()_ 7;)0 stralan) Cer Hi tit sanatrna Aram ogeleri ilc birlikte bin;:ok Assur Ol'dlikleri
de girer. Sakc;egozii eserleri de stil ve zaman bakumndan (Resim I O!'ia, b) aym grnba aittir-
ler. lli1ti1n asian figurlerinin detaylan art1k Assur ikonografisine gore Aslan-
lar 1-litirlerc o;.gii kiibik yaptlanm korurlarsa da kcsinlikle Assur ozelligi olan :;;u de-
taylar gbrtin iir: Celeneksel StiJ I' de ve II' de (Resim 97-103) stiiize yiirck bi<;iminde
olan kulak yerine natDralist kulak gelir (Rcsim l 01-108). Celencksel Stil'dcki >'anm elips -'iC-
killi elrnauk kemigi (Resim 97-103) yerine Assur sanatmm 2-3 palmetren olu?<Ul motifi ge-
<:;er. LJst yanak t'v.crindeki hu paimctler .Assur sanatmc\a (Akmgal, The Rirth of Greek Art,
Lev. 8 a, b) M.O. 8. yi'tzplcla iki (Rcsirn 104-108), .Assurhanipal zamanrnda (.tvLO. 668-630)
ise U(,: arlett'1r (The Birth of Greek Art, s. 29, $Ck. 7). Her iki geleneksel stilde adet oldugu
iizere dil aruk dt:;;anda ve alt c;:cncye (Resim 97-103) olmaytp, aglZ da Hirit C'mwkle-
rinden daha az a<,:tkttr (Rcsim 104--10?-l). Gee.;. Ilitit aslanlannda g-i)rt'tlcn bir has-
ka ycnilik de Assur i:')rncklerine uyg-un olarak kalc;alardaki \V rnotifinin Zinci rli ve Sakrego-
zi'J aslanlannda "\J bi(,:imini aim I$ olmast (Resim I 04--108) vc daha sonra da W mo-
tifi Hellen sananna gcc;mesidir (E. Akurgal, Anadolu Uygarhklan s. 187,
Zincirli ve aslanlanmn ortadan ikiyc bohinmii.5 on bacak stilizasyon-
lan da (Resim 104,105,112) Assur sanannrlan gdir. Bu ikonograiik detaylar Uranu cscrle-
rinde birbirlerine paraiel iki (Resim 167d) haline (E.Akurgal, Anaclolu
Uygarhklan, .'jek. 236, 238), oradan da lskit sanauna (E. Akurgal, Anadolu Cygarhklan, s.
189, 2;)7) g-ec;mi$tir.
Bu ak1mm ilcrlcmi:;; ornekierindc gdenekscl stildeki Hitit ku:;; adamlan da
dir. Ornegin Kargann:;; geleneksel stilinde, ku.5 adarnlann kafast kana\ ba$1, kulakian at ku-
bklan gaga kapal1 olup aynca ha$1 da iki ucu klvnk tiiv siislcmektedir (Rcsirn
109). "ku::i adamlan cla (Rcsim aym ikonograf1k aynntllan gi.)sterirkr. Buna
Tvf.O. 730 tarihlerindc oian Sak(,:egon} cserlerindc (Resim 110a,b) ise gele-
197
ueksel stil ozellikk1ine ilave olarak ag11; dil dt::;arr (lkTnl$, alt gaga asian olnm.),
en sf' ise bi r at yclesi ile siislen mi::;tir. BC:>ylece yiiksc k nitcliktc bir ne sah i p
olan Sakc;cguzii 'nde adam zcnginlik Ensedeki at yelesi Assur ndan
almm15 bir detaYdtr. Ankara grifon kabartmasmda (Resim 111) goz altmda goriilcn palmct
bi<;:imli de bir Assur ctkisidir. lluna Sak<;eg()zii kut> adanunda alt gagamn as-
Ian alL haline girmcsi, diliu \Ikanlrnast, aynca yiiziin boyun boliimCrndcn bir
cL ktvrlrnt ile s1111 rlandtnlmasi, llitit aslanlannuan a\TI n ltbr olup bunlarla
canhhk kazanmt:;>llr. susleyen tiiyiin C1st ucunun helezon bi<;:imindc olmaytp bir tomur-
cnk sokulruast da bir yeniliktir. Nitekim Hellen vaw rcssamlan Sak<;eg()zu
bu ilginc; ku5 athun nokt<JSJ noktasma kopya ctmilcrdir. Uranu sanatr da Sakregozit
tipindeki orncklerden esinlenmi5Lir (E. Akurgal, Anadolu Uvgarhklan, s. l.S4,
Kargznm5 eserleri arastnda Kra1 Araras grubuna gircn orthostatlar da (Resim 126-12H)
omeklerdir (Akurgal, The llinh of Greek A.rt 120-126). Kral Araras'1n sa<; bic;i-
m1 vc kemeri upk1 Sanhcrib (.VI.()_ 704-681) kabartrnalanndaki gibidir. Ond<1 \C ogluuda,
entarinin arkas1nda gordiigiimiiz dikcy ktvnrn demeti Yeni Babil sanaunda II. Marduk-Apal-
iddin (Ml). 721-710) dbnemi eserlcrinue de bulunmaktadn (Akurgal, aym kitap, s. 70, LeY.
19). Bn ncdcnlerle Araras onhostatlanrn 1\tl.C). 717-691 snalanna bnlunuvoruz
(ayn1 s. 121-125).
\blatva kent duvarmtn bniindc ozenle yere oL,u-ak bulunan amtsal kral hev-
kcli sa( bic;imi ve diagonal manto knnrnlan IvU). 730 stralanna tarihlenen Sak-
eserlerindeki bir kral kabartmastmn yakm benzeridir. llunlardan otiirii Malatya kral
heykelinin M.h. S. )'tlzyllm sonunda oldugu anla!)Iltnaktadtr (Akurgal, The Art of
the Hitti1es s. 99, Lev. 106-107).
Tell Halaf csnleri de M.C). 8. yCu;plm son donliig\indcn once olamazlar
(Akurgal, L'architccture et la sculpture de Tell HalaL Florilcgium Anatolicum = :Vltlanges
Laroche, 1979, s. l-28). Tell Halafinsan ligiirlerindcki sa<; bic;imlcri, asian tasvirlerin-
deki ikonografik detaylar, birlikLc bulunan iki Phryg kabt ile bir bronz kase
Haui ve llitit Lygarltklan, Sck. 129-131) ve o;cllikle Tellllalaf "llir-Hilani"sinin Tvf.O. 7.
\Ctt.nl Zincirli vc Assur bit-hilanilcriniiJ yakm benzeri olmas1, bu merkc1dcki sa-
yaraulannm M.O. 727-700 sualanna ait vurrnaktad1r .
Gee; Hitit Sanat1
Zincirli'de Kilamuva'cbn ("rvL0.8;)2-.SlO) Aramh krallar hir ve
sac, sakal stilizas;onlan g-ostnirkr (Resim 115). Aynca giysilerdeki dikeyve diagonal kt\Tttn-
l<um da hir .1\.ram ozellig-i oldugu (A.kurgaL The Birth of Creek An, s.
KraJ Barrakab (Barrakup) donemincle CvU). 730 snalan) Zincidi'cle ve Sakl;egozii'nde
198
Hitil sauatmm niH likll tserlelinin ortaya rtkttgnu Si)z konusn
nat Hitit, .\."SlU" n Aram lll\!o.Hrl.mndan \"(' .-\r,lmh kr<tllarm !l.ap;la<hklan say<-
\'t'Ui ho-rutlaJ-a ulal;HIJ'itL
S<mitik tupluluklann gfnwydcn gtlip Kllley :mnucu. Hit it
Aramh tJzellikkrclen ba":-ka F<nil<' cla <'1-?,t'lli<'H ba:;tn. l\Tiz'ck ve
hu d(memdc H. yiizytl i. g-<1isni lmr:jm-a t-triin!lri.
o;;mat ! ari hinin am hnay.t e:o;erkridir ( Akurg-aL Th< Birth of ( l.cv. :!f)-29). Bu
kahartmalanla aym zamanda yazmm da kullamlmts o di>ncm<hki ya1;1am dCtzcyinin
yt-tks<'kligine <'trnektedir. Bu \'Hraular a,agHia g<>t fmrc bir(ok bakundau I lei-
it'll :o.anatnu
,Simdi onlann en g-Cu:dlerinclcn birka(lrn g-i)rclim:
Zincirli ka.t.JlamHla gt-m (,"Ikil111.> olup Berlin Mfu<.,i'nck "C'rg!lerwn eserlcnkn c11
eski .. in<kn hiri Aramh Kral Kilamuva'v1 \\' mnht(nw1 ohn-ak o!tlunu tas\il etnwlted1r (R(
1-.iml Ei). Kabart man m si)zft gq-cn kraht ait oldug unn ycrck hulnnan bir stdddJ
yazittan i">gnnmcktc\iz (v. Luschan. :\IS :n:), 2i3; Akurg<tl, flw Birth of Gnck An, s.
!'"1-i, ll<r iki !lgi"uim hi"tYi'lk ve diagonal cl(lgrultuc\aki sar topuzu
moclasma g6n sdlize olup, <'n erk('n II. As..,urnasirpal tM.C>. dtuwmi-
ue ait oldugmm anga vurnwktadn. Bu kaharttna hugCm i(in Zincirli'<ldd t'n ,\ramh kral
t;ts\iridir. Kilamuva'mn ba'SHHlaki ki'!lah. ne Assur nc dt Hitit s;m;1ttn<hl lll<'\Tllt o1up :\ram-
It hir ve sak.al da A:o.Mir tarzmda o;tiJize tclihni'SS<' de Kilamma llititlerck ackt ol
dugu iizerc Buna cit hurnu. gdcIwk.-.tl Hitit stilin<le gt>riinenk
rin olmaytp o.;cmitik wpluluklarda gt,rdrtklerimi,.: gihi Kral o!llu i:o.c
dimk hir olan lotus tomurcugn tutmaktachrlar.
Hil" ha!)\...a Zincirli kahartmal'mda da :\ram 1\..l"ah Harrakah m..,\-il (R\.sim l H1}.
Berlin \1 ft:tesi 'ude -"Crgiknen hu orr hol'.talm :\ramca yazllmda Ban-aka h. Pauamu'n uu
og!n; l>< uim !annm BaaL Harran ,. !'(u,i"Jk.leri okmtmaktachr. B<nTakab yl.(). stralannda
krallJl., kfuihi c1urmaktachr. Her ikisinin de hunm se-
mitik tipt<'. kad..:lidir. Ba:;.mcla :\ramhlara tugft hir tiara Sa(t n sakalt A""lll" tar-
zmclachr. hat Ia hurada l Jitit adetine uymarms ol np Knlagmm (miinden :o.arkan sa('
ttllann bir :\ram }"enik( (,gcsidir. oturdugu taht ()rneklcrine gc)n
!\.f<mtosnndaki ki\Tim I at ,<oonradan i I lflkn sanat ma gercrektir. Bu kabart ma-
da artik hic.:hir Ilitit izi, <:)v;e:o.i olnp escr hillfl1lrt ile bir ;\ram-Assm iirCmrtdiir. An-
ntk kfttip dini sa\gi anlatnlllda Jliti1lcnk tt-mk birimindt tutmaktac!n.
(>nemindC':1 Zincirli'de gtm I!:>I)4Ina r;tkcm w dip;er awlan iki kahartma Rnlin
.\.-\i've1'>i'nt\e hir mez.ar stdini tk 120} kt&\(a anmak i"tiyonv .. Koltn\...ta
1<111 kadm hir pnnse:;;i ta1-.vir etmekt<'dir. Onun prense" cttha dogruo;u bir krahn oid11ttu.
tepcddJ J.-;math kur:o.u \'<' :o:ol dimk tonlm n1g11 i!c :mlat Jlmaktacln.
da :\ramhlarm bir thm1 d.a premcs rok dtgerli mikc,twrkr Ia-
l!H>
Bunlar tiaradaki diaclem. boymHlaki gerdan1Jk. ayalJanlaki ve kollanlaki hileziklc-1
n gi>giisteki rngcIE ve h:"tyi'tk hir olasJhkla lwpsi ahmdamhr. Eteftincleki di-
kcy knTimlar sonrad<m :\1.{>. 6. Hdkn cscrktimlc clt moda oh\laktn .
l<'"'i ih sind .. kli kov.m n serinleten hi1.mch;binin Aram modasma uygun olarak ku
lagmm titcJinclcn yanagma hir vardu. Masamn f1zcJinde yer alan yiytcekkr, hu
,ttlde hir -<>Iii yenwgi - .,a)mcsinin las\'ir eclilmis ac;tg.t vuntrlar: So Ida it' I i'tstc
hcs picle ve onlann ftstfmck <l<' iki ct k(>ftesi OwrhaJck .-,ig ki>ite). s.tgda kii(lik. bir
lnlchrcm I?)- vc daha .,om-;1 da kaplar ic;inde muhtcmtlcn yenwklcr
gt>rlilmekttdir. Bu kabanmada bir t<k I Jitit <">g<'si }<"r ahr. o da kanatlt kursudur.
hTiz Kaya .KabartmasJ
Kcmya Ereglisi yakmmclaki hir su kaynaguun kavahl-. yiizt'\ine ohm 4.20 m ho-
y mi<laki hftyi1k k<tharl rna. I Htit s.matmm amtsal hir 6nwgi w < Hilit I><me
rni'nin en i)tlt'mli escrkrinden hiridir (Rcsim Tann "fvi' tmimcleki hi-
verogliikrden ;uutm Kr<tl Yarpaht\'as tarafmdan oidugu
Taunmn krtlalu ve her iki figiiriin n sak.al '>liliza"yonu ile hthitk n. ka,isli hunmlan
Aramh iigt'lcrdir. 'bnn k.ftlahmclaki hoplllzlar da :\ram Krall Panan1ma dt"meminc ait Zin-
cirli'd<'ki hir Hadad luykelinin gtmiiigiimi't:t (Bossert. :\lwnatolien 5tk.
:\rmnhlar-;1 t>z hir birimclt' dfucnlenmistir. h.ral Varpaht\as ungin h(zcmcli bir cntari ik Zin
drli vc Sak.ccg<ufl eserl<"rindt>n .Ararn tarz1 hir manto Kmlm hat'hgr da
zengin \'t' indlcrl<' i)n yiiziindc aynca altmrlan ymar-
bk hir m\Jnvh<r hu\nnmakt:-tcllr. h.ral. mamosmnm iki unum. altmtl.an olcluP,tmu
o,;i'lyleycbilcc<'gimiz bir Phryg rengdli ignesi ik tutturmnl;itur. I Iem krahn h<'m d( tanrmm
kemerkri Phryg iirtlllCtdiir.
Aram vt Phryg ogderilw karsm lwiz :\mtl'ncla hin,:ok flit it i)zellik-
J.eri gc"u.(' (.'arpmakladn . \mtm hit kaynak yanmcla yer alm;N, Etlatnnpmar Amtt'ncla oldngn
gihi hit I litit aclctidir. Krahn iki dini ymnmk hi(imindc viizfmiin i'mi'tndc tutmas! Btivftk
' . .
Kralllk J)()nemi ' ndt'ki hir AhHahi)yiik kabanmasmda IRe ... illl :ilh) gibi llitit
(}J<Hip.idir. Tanrmm w tamannyla Hili\ \a1 zmlb.tllr. Kba di1.kr i'lJ(tin
dl' .. \lalatya kabartmahmnda!J gi)k tann..,mda olciugu gihi hir kntmf.!lClll tmdcn ginii-
nih.-t hi(imindcclir. Iter ik.i din \iv1lrk.ap kahartmalarmdaki (R<'sim ().J ()7).
W huraduki lannnm llitit1erin gi'>k tanns1 olduguna i:;.a
rei edet: Ancak burad<t ona ,.e f11.-nn gibi tanmht ilgili d<"
Bi)yl<<< o burada yalnu gc)gii.n hakimi ohnaytp aym z .. unancla bitkilerin cie
h ri1 Kaya lm ile .-\ramh Kral Vm p;,.tla\as I lit it ve Lmi
ki1kc-nli nrli nyruk.hn kin yapunluu'l;! hir :\\amh k1alm amtmdaki yaz1t ,\ram
nt ohmmp I Iititlcrin \'(' Lmilc-1in kull.mchgi hiycrog1int'nlcn olu!jmaklachc
200
Hiyeroglife ad1 vcrikn Varpalavas, Assur ylihklannda l\1.(). 73R tarihinden beri Urballa
nl<trak cmrlmaktarlr r (I ,uckcu bill, Ancient record of Assyria and :Babylonia kitabmda U rbal-
bi sozc1.1g1.1ne bb..). Bovkce iYd:z: "K.1.har\m<1.sl'mn M.C}. 730 srra\annd<l ortaya <;rk-
maktadrr. Kabanmanm Zincirli'deki Ranakab eserlcrinc Ye .Sakr;cgozii eserlerinc bcnzcme-
si vc krahn clbisesindeki Phryg ile Phryg kcmerinin goriilmesi, tarihinin da-
ha (;ok M.(). srralannda olduguna etmektedir.
ivri1. Amtr'nda krahn giysisindcki zcngin geomctrik descnli bczeme yontcmi Phryglere,
oradan lonlara (Akurgal, F.inc cphesische Elfcnbcinst.>tuettc aus Eryth1ai, Festschrift Vej-
tcrs, Wien 1985 s. 13-50), yinc krahn incilcdc sushi. h1hgr ise Lydiahlara ve oradan da lon
sanatma g-e<_:mi:o;tir (Akurgal, The :Birth of Greek Art, s 14).
Kuzey Mezopotamya' da, G\iney ve Guneydogu
Anadolu'da Fenike Stili
i'\imrnrl, Kl1orsabad ve gibi "Yakm .)ark'm sanat mcrkezlerinclc urctilen
yuksek nite1iktcki eserler Zincirli, S<tk\:egozii, Tell I-Ialaf ve Karalepe 'de tantyagdcligi-
miz figi"tratifiirun]erden daha (ok Fenikc etkisi scrgilcrler. Hana bin;oklannda bclirgin ?\Jtstr
ozellikleri giltc..: <;arpar. :rvr.C). R. yiityddaki Hitit sanat.nnn, soz eserlcr ilc ilgileri
dola\'IS!Yia, btmtda onlan krsaca anmay1 uygun g-iiriiyoruz (.1\kurgaL The Birth of Greek Art
143-160).
()zellikle fildi.<::i figiirleri poloslan, sa<; stiliza.s-yonlan, giysileri vc giysi ktvrunlan,
aba, asian, sfenks gibi tasvidcri bakrmmdan Fcnike etkisi Ge<;;: Hitit cserleri ik ya-
klll bcnzcrlikler g()sterirlcr. fvlallmv<m'm llagdath I-.Jona I.isa'sr ve llarnett'in yJ.ymladtgt fki-
tish !v[useum'daki bazr eserlcr (Akurgal, The Rirth of Greek Art, Lev.37,3R,,11,43) Hitit eser-
lcrinc ornck ve onlada birlikte Hellen sanatrmn dogu.;;una etkide
Karatepe Heykelciligi
llclmuth Th. Rosscrl, Halet Cambcl ve llaluchr Allom'm Adana'nm kuzc\'indcki
Karalcpc'de g-iin <;rkardtklan kabanmala1, Kral Asitavata'nrn yazhk sarayiiHll
orthostatlanm siislcdcr (Rcsim 1:'..:-:J-138). Kabartmalanh aynca Hitit-I.uvi hiyerogliler in den
\'C Fenikccc, den (.if! dilli onemli hir yazll yer almaktachr .
. Ba:;; sahnecle achm Fenikc dilindeki yazrttan ogrendigimiz kral, yemek vcmckte ve miit.ik
dinkmcktcdir (Resim 136). Bir kohukta oturan kral sol elindc bir kofte tutmakta ve sag eli ilc
de ycrnck masa.s1 iistiindeki dcrin tabakta hulunan pideyi almak i.izeredir. l.T<, kofte claha aynt
lab<lkla durmaktadrr. Aynr k<iftckri Zincirli prcnsesinin mct.ar cla gormii.;;tiik (Rcsim
201
120). iki hizrnctkar ellerindeki dallarla rahalSlL edici sineklcri kovmakta ,.t> serin lik saglamak-
tadtrlar. rClpazeleyen lm aym zam;:mda i<;ki kaplanm emre hanr tutmaktadular. Soldaki
velpazdinin arkasmda vc orthoslatda (Resirn 135) gonJ.len "garsonlar'', krala aynca i(ki
ve Yiyccck arasmda ve meyve ser;:ilmcklcdir. Yf-nwk sah-
nesinin altmda ise aynca bir kuzu ile bir dana ziyafcl i(in kesilmek 11zercdir. orthosr.aun
a\1 strasmda \ifre Hiit, l)'r, harp ve dcf t;al<m d()rt (<llgtu bir "fastllwycli'' ve krala
hcrhalde rnonoton olrnakla birliktc ritrnik ezgilcr icra etmektedirler.
Geri kalan orthostatlarda, birbirinden <;:ok konular lasvir fr<;: diitincyi
a:;;km orthostatta mitokdik, giinluk temalJr yanmda gerni, d<rns ve giildi"trC< salmele-
ri yer altr (bkz. E.Akurgal, Hatti ve Hitit Uvgarhklan, .)ck. 13&-146).
Kar<tLqK urthostat.lan yogun Ararn vc Fenike etkilcri sergileyen Ge<;: Hitit szmatlrun en
()nemli 6rnckleri aras1nda ycr ahrlar. ilk bilimsel yaytm Halct (:am bel' e bor(hJ\ UL (Oriens I,
l 147-149; Belleten 1948, 3:),))6). Gambel giizcl bic goru:;;le orthosratlarda Ave B diye ad-
landrrdrgt iki deg-i.:;ik stil aynca ustalan vc yardrmnlann1 da .
. )ark dtli1Y<\Slllda bu\nnmayan bu mizah dolu 1iriinleri, oncmleri dolapSl ilc aynntth
bir bic:::imdc ck alrnakta yarar vardrr.
Aram Stilindcki Orthostat.lar
K1.rau:pe mthm.taLlanmn bir bol(i.mCmu ,;\ram f'.tillndc bir ekip l!Junlar
Kr:::tl Asitavata'nm ycmck sahnesine olan <;:alg1crlan ve yemek tasvir eden ka-
barlmalardrr (Rcsim 135).
Siiz konusu Jigiirlcri Barrakah donemine air Zincirli vc heykdciligin-
dc oldugumuz Aram sLilini sii.rdiiriirlcr. Yemek sahnesini ic.;eren ortlwstat, modast
bir st ilck c,:ahs,an bii.yii.k bir ustanm escridir.
Aram stilindeki bu 1igiirlcrin ense\erindc Zincirli ve Sak(cgozu orneklerinde oldugu gi-
bi kii.c:::1ik bir sa<, topuzu gon:ilur. Ciysiler de onlardakilnin ayrnsrdrr. Cst strada, sagdaki fig1i-
rii.n sol clinde tuttugu kap 11.0. 700 tarihlerine ait bir Phryg eseridir. Ru Phryg kabt Karare-
pe Ci'.Crkrinin ke!'.in tarihini a<,:lklayan ipUi;larmdan biridir. A1t o.wada gori.'tlen mu:z:ik akli, 6
telli lyr, Yunan ilrncklcrine c.;ok yaktn bic;imdedic Hellenler K.aratepc'dcki gibi modellenlcn
esinlcnmi.;;lerdir.
Karatepe orthostatlarmll1 (ogunlugu ve o:tdlikle (inemli konuhm ir,:erenler Fcnikc sti-
linck Gerc.;ekten sahnenin, d<tha az bnemli olan ycmek tarytnlan ilc (algtcr-
lmt 1\.ram etkilcri g<isteri rkcn (Resim \3[)), krahn bnlund ugu levha yo gun Fcnike etkileri
sergilemcktcdir (Resim 136). {)zgii.n vc ilgin<;.: konu\ar tasvir eden \eyhalarda hep Fenikf'
()zelliklcri yer almaktachr. A.slmda Ar;-tm h sanat<;.:J dcdigimiz gibi, gii<;.:lii bir yontu ustastdlr. Fc-
nikeli Ot.cllikler youtucu ise sanata yenilikler getiren yaratlcJ bir ki:;;ilig-e sahiprir.
rli kabar\.malarda gordi.1gi.imi.iz Fenikc Ggelerini tamrnlayahm:
202
kabattmJiarmda gi)n-tlcn hm rna agan. Bcs vc n;aymuu gihi Anadolu
tall!Ulll<IJ<IIl i)gtlei. gluw\ Sknkskrin ()n-
liik (Resim Ui) Smiye-f'cuike leri11dc rastlauan hir motiltil (A. I.e sphix,
Yinc sfeuk.-!erdc gbrdltglum-tz ormtzlar da {Barmll. l.ev.l) Fen i-
ke ()zelligidir. Ciu giysileri, kanath motifinin hi{imi. Karatepe kahartma-
lanmn Fenike ilt ohm haljka kamdanchr1ar. Kral :\sita\<ltd.'nm claha fi-
g\itlerin konik kulah bi1a7 nzunc:t hidmi haklmmdan Aramh ohnaktan rok, :Fcni
kc k.i)keniidir. (:ocugunu <!lllt:iren hoydan hoya dikc-y knnmlar iRe-
Feuike t>nteklerinden gdnwktcclir (.-\kurgal, T!H Birth s. 15i Se:k.
109,11 0). Annen itt bir rnrugu cmzirme nwtifi. <mm.-.ine bi1
kolu ile sanlma bi<;imi sanatmda gcut-llmektcdir. Aucak K.;u-atepc hc"kd Youtuculan
lm motifi, i\.'hsuh 6rnckleri kullanan olmahch.-l:u (.E.
stad, Opmcula Archae()logka 1. 1916 kv. 1; l'vt.-Jhl..;:tdn. Di<. dcr /.R;
Frankfc>rt, MAO 200. Sek. 9i).
Kra1 Asitavata"mn miizik tlinlerken ::cmek yenwsi viuc hir Feuike 1<U"Zldn {.:\kurgal, The
Birth of Greek Art. s.l)O 1 (H). Bir Fenike ctki.'.in< (1aha dtginelim: Karalcpe' ck tJ>tnd-
a . krin )'llan Yucuclunu ammsatan avaklannm hen.t:c-rlerini Feuiktli tticlakna kabuk-
hu mclaki tasvirlclCte huluruz (Akurgal, The Hirth of ( ,\rt s. H4. Stk. :\6 cl). r\ncak h
nikc ile yakm eden tn (memli iige, Karat<-p( kahm"tmalarmdaki }"a/Jtl<mla Hi-
lit dill di\ nhl\af\Hhr.
Yukancla );Jrabchgmuz Feuikt t>J:dlikltrini ortho-;tatbr bir grup Fi-
g\ultrin hq*in<k hurunlar. ;\,amh kaharlnl<\liirda ciaha w dah-a
lidir. Bu f>:td!lk dC' herha!cle Kr:tl ilc- adarnlaru:.m 1-\:niktli olduklarnu vmgulamakt:uhr .
. \n("ak Karatepc kah:u tmalannm Fenikc: est i o1makt.m (.;ok, vo-
guu ctkisi (J('r Hi tit In iinlericiir. hirrogu Assur. Aram va da I li
tit ()ztlliklni Sini migferlcr ya cla Pluyg hit imind<'ki migfer. Assur sanatm
clan gdmedir (Bame11-Falkrwr s. 221.<'\'. -1,10.14 lev. 2r1.26.11
l>an<l kamas1 Zin<irli" de aslanh kaiclenin ft7C'rindeki tannnm hdinck d<>
du (hlv:. E.Ak.urg.tl. Hatti vt Hitil Cygarhkhm. Lt\.111). Dana danan omuzlar
fmt irul< w hdlncleki ktnw i. bin I Jitit !"lili ( Resim 9:'1cl).
lik dftt fliH K.irganw;'JH geltucksd ... tildcki miizik &thu<sinclc, in-
ce u;;un lp ise Zincirli k<tbartmalanncla Y<' Tcllllalaf ortho!<tatlannda yer ahr.
Karatepc kuyruklarm sn ha!jLtn ilt sou bulmas1 Km Zindrli
tmwkkriJHk dt' g6ri:Jiir. maS<.Nmn i"tstiimk cluran pidelcr ve ki)1i<lcr. yinc hire1 Hi-
tit mJsmuduJ. Jli1it i>gt>kriniu en t)nemlisi hi\ vok. ki ift dilli pzlllanlan biriuin hi-
olrnasuln. Ancak onemli :\ram etkikri g<istcren 1nt' KahaJtmasJ'nda
hiyeroglif yantmlll hulunrna!'I Karalcpe' de ise hillingUl' obrak 1-'tnikecenin de veri1-
ohnas!, hma<l;l (:\dana'<la) ycrli claim az. <-mcm ede1.
Karatepe kabartmalannm eksprcsyonist stili giildurii ic;erikli ve konular
tedir. Kral Asit.avata'nm vemek masasmm altmdaki mayrnun. gagalayan ytrtiCI ku.;;lar,
ayt ctans1, .-.ilah danst, Bes figiiriinun omu7.lan iizerindeki iki maymnn gibi konular g"iildiiri't-
c\1, bmle5k 5ahndcr olup, onlar K?o,atepe heykekilik sanaumn ovgi\ve deger yarattla-
nctJrlar. Ozunde hir s;;man ulan hu cscder D"iinyasJ'nda qleri bulunmayan
11 uriinlerdir. Burada Akdeniz insanlanna oz ve minh clolu yaranlarla kan,;1
(:ocugunu ayakta anne ve mizah bir duyguyu dile getiriyor. 0, naif
san at tiiri'miin L.arihteki en eski vc en an lam lJ orncklerinden hiridir. Karatcpc 'de Kral
Asitavata'nm rcsmi saray1 degil, yazhk e\i hulundugu ic;in kabartmalardaki tasvirler de ona
uygun olarak nese ve mizah doludurlar.
Guneydogu Anadolu' da Fenike Stili
Mara5'L<l vc Gaziantep yorcsinde baz1 kabartmalar <;_:ok oncmlidir, <;i'mkll bun-
Jar sa ray sanatt obmtyJ p :)ark' t.a orneklerine az rastlanan zen gin hurjuvazi ait Llri!n-
lerdir. g"iin (tkan ve huglin Adana M"iizesi'nde scrgilcneu uir mezar kahart-
mast Sm k sanatmm en ve degerli yaraulannctan biridir (Rcsim 145). Kaqnmzda obiir
diinvava buortukleri viil'.lcrindeki h1iz1inlii ifadeden anlas!lan bir kan-kuca uturmaktafllr. iki-
j I y J
side belirgin hir muhabbctle ellerini birbirlerinin onm7.lanna Adam elindcki
i'1zi'nn salkm1111111 ycterince a<;,:IkladJgt iizere bir arap tuccandtr hem de zcngin taklla-
nndan gibi hii;iik bir adamtdtr.
Kadmm ayaklannda stra stra bdinde ya da altm tclkrden bir kemer,
onnn {istiiude bir Phryg r;;cngdli ignesi gbzc (.:arptyor. iizeri alun pullarla suslu hir
polos\1 var. Ancak takllar saychklannuzla bitmiyor. Kadmm kiipelerlc s{islii kulaklan bastan
dcgcrli donaulmt oldukr.an burun deligindc de herhalde alnndan ol-
masr gereken bir halka (luzrna) goriilmcktedir.
Kadmm giysisi de ilgin(tir. Viicudunun yalmz iistiinii orten mantosunun iki lKU, biri yu-
kardan"oteki olmak iizerc kcmerin Bu Aram-Hitit modast sonradan
llellen san attn a \C ora dan da Phryg san anna ger;;mistir (E. Akurgal, Kunst Anatolicns, s. 95-1 00).
Soz konusu mezar kabarnnasmm Hi tit ve Ararn bzellikleri giizcl bir uyum i<;inde-
ctir. Mezar dikme adeti Fenikc ya da Aram OLclligidir. Burunda bir slis halkasmm bulun-
masJ aym 5ekilde bir Fenike modas1d1r (Don<tld Harden, The Phoenicians, Lev. 77). Sar;: ve
sakal Assur ()rneklerinin bir Bnna tiiccanntn bl-
yiksiz olmasJ hir Hitit gelenegidir. Zatcll eserdeki g-cri kaJan ikonografik detaylann hcmen
hepsi Hitit kokcnlidir. Bugiinkii TLirk kC:)ylu hannnlannm be-?ibirliklerk si'tslLi bashklarmr
ammsatan, altmdan pullarla bezcli polos, alnn ya da tellerden oltt.5an kemer ve el ay-
nast Kargam15 Geleneksel Stil tiirLindeki eserlndc gordugurni'iz Hirit og-elcridirler.
204
Erkcgin sagda, kadmtn solda yer almast da, yukarrda Biiyiik Kralhk Donemi S<matL b(',li't-
miinde anlatttgtmiZ gibi eski bir Hitit pmlokol ilkesidir. Ancak her ikisinin yiiz\inde de bc-
lirgin olan hiiz\inli1 ifade, Hititli, I .uvili ya da Ararnh olsun, bir biiyuk sanat ba!$a-
nwhr ve lm onemli attluu hir,: yok ki Aramlann Hitit sanatma, daha dogrusu dun-
ya sanat tarihine bzandtrdJklan r,:ok biiyuk bir ycniliktir. Nitekim korkuhKu ifadeli
bir sfenks tasviri ik bazt giildi'tru salmekri tamyacagJZ. lnsanoghmun vc hi'tziin gibi
duygulannm tasvir edilmesine dunyada ilk once Aramh di'lnemdeki bu eserlerde raslhyoruz.
Bunlara benzer dencmeleri daha sonra ancak Hellen sanalmdaki "Aglayan Kadtnlar Lahdi"
gihi yaTatilarda vc Hellenistik D?nem nerlerinin nati:nalist \'C realist akunlannd:t hulacag1z.
Bu miistesna degerdeki c.ser M.O. 8. yi1zyilm sonunda, belki de daha .sonra Bilin-
digi iizerc saray sanalma ait olrnayan halk cserh.'rinde \'C hde rnczar s!illcr uzttn
zaman ya:;;arlar.
Mara'ta olup Istanbul Arkeoloji Miizdcri'nde scrgilenen bir me7ar ste-
li de amlmaya degerdir. Kabartmad<l olmii$ bulunan babalanna vc ktzt tarafmdan saygt
gosterilmcktec\ir (Rcsim 146). Erkegin bi\-imi Assur
dir. Buna erkcgin btytksz yukanda Hitit adetidir. Anne ve km da
Gelenekscl Cet; Hitit Stili'ndeki kadmlar gil::ii Gen<,: kmn bir clinde d aynas1
ob1.1r\'mdc: y\\n egirmcde kullamhm ig tutrnas1 <la hir Hitit gelencgi.dir ve Hi.tit yazl-
h bynakbnndan i.>grendigirnize gore kadmltgm iki oncmli simgcsidir. Her iki kadmda go-
riilen altm ya ria kordonlardan kemer, erkcgin sag dindeki k6fk, sol elin-
deki bugdav masamn \.istiindeki pidelcr ve annenin elini ktzmw omu.zuna kovm<e;l,
yine Hititlcre ozgii i:)gelerdir.
Kucaklama sahncsini Liiccan ile kans1 stelinde ve Buyiik Kralhk Donemi kabartma-
lannda giinnii.s.tii.k. iJ(hi aileden olu.?an bu kabartmada, erkcgin sa( ka-
dmlann etcklcrindeki dikey kJVrnnbr ve gent,: k1zda mantonun bir ucunun kemerc sokul-
olmas Anun moda:mhr. Eserin bir mezar steli olmasJ da yukanda belirtildigi iizere bir
Fc:nike ya daATam ozclligidir. Ru gii:zel mezar iirunii, bir onceki kabart-
masi gibi J\1.(), 700 tarihlcrindenclir. Soz konusu eserlcr halk sanat1 ti:irunden olduklan
onlann Gee;,: Hitit Beyliklcri'nin Assur egenl(.:nligine girdikten sonTa da yaptlrnaya devam
edildiklcri
bulunan ve $itndi Louvre Mi'tzesi'nde sergilenen hir mezar kabartmasi ayn bir
on em (Resim 117). Louvre Mii7.t:i.i.ndeki escr c;ok gene; oldii.gii anlanl-
mak istenen bir (ocugun maar (Hen bir olclugu annesinin kucagmda
durmas1 ile dile Bir arkahkstz iskernlcde oturan anne, sevgili yawusunu biiyiik
bir muhabberle, iki kolu ik kucaklamaktadtr. Anne entarisi, mantosu ve kcmeri ilc Gelenck-
sel Gee;,: Hi tit Stili' ndcdir. (;ocuk ise San h crib (M. c). 704-681) di'HlCminde goriilen bir sa<,: 1 i-
pi ( cnscde topuz yerine hoyda buklelcr) g<>sterir. Aynt sa( ATaras kabartmalanndaki
iki bata da goruliir (Resim 126, l27a).
205
Annesmm sevgili oglu hem k{ttiptir hem de avct. Sag dindcki gibi
Kabrnosu, yani kalemi vc sol elinin yanuHiaki papyrus ya da dcri yapraklanmn bulundugu
kutu, onun okln-yazarltgmm bclki de <,uk oncrnli bir rneslek olan katipli,ginin kamtlandrr.
Sol elinoe ruuugu "'dogan" isc avctltgm simp;csidir. Ri.lindigi gibi avo!Igr soylula-
nn ya da zeng-inlerin scvdikkri bir ugi<l?I idi. Zaten kabartmac\aki ,:ocugun giysisinden vc la-
k.llanndt-m 7.cngin bir soylu oldugu p;i)ze <;:arprnaklachr. .Ayaklannda sandallar, ustiindc ya-
kast bczemclcrle siisll't enrarisi ve ozcllikle ta1a1an olagam)sll't bir sergiler ve onun
"harp zengini" ya cia "k6.5cyi luzlr donmii.5", "yenizengin" bir ailenin c;ocugu oldugunu ar;Lk-
lar. Cen:;ckten bikklerindc bilezikler, sag pazusunda halhal, boynunda bir gerdanltk
tan kulagr tuccannm kansmda gordugiimLiz gihi (Resirn 115) hem kupeli hem
de hiitiinii ile dcgerli takilarla Kolundaki ve bilekkrindeki halkalarm ur;lan as-
l;m, hoynundaki gerdanhgm ut;lan isc ordek fiu lakllar alun-
dandl. Buna karrhk kiipeler vc kulaklaki geri kalan laLlar dcgcrli An-
neve ogulun burunlan semitik tiplerde gonliiklerimize bcnziyorsa cla kullamlan yan Ar;.un-
ca ohnaytp Luvilerin yaztst olan hiycrogliflcrden ve bizc r;ocugun adrnm \'\Lpia,
yani Tarhunpiya oldugunu anlatmaktachr (Laroche, Hieroglyphes Hiltites 287, \V-pia,
66,1Jq: a.y. Les 0;oms Hittites, Paris 1966. s.l78 Nr.l277).
fiu gi'1zel escrin ve ouunla birliktc daha cmce incdcdigimiz mczar ra-
rihini Tadnmpia adlt (.OCugun cnse sa(.J vermcktedir. Ensede bir topuz ycrine bov-
da bnklclerin bulunmas1 yukanda da bclirttigimizgibiA.ssurKrah Sanhcrip (tvLCJ. 704-681)
di'meminde gC'>rt'llmektedir. Ge<,: Hitit Beyliklcri'nin M.C). 700 tarihlerinde Assudularrn cge--
menligine ginn:i:; olnralan onlann kcndi oz s\i.nh:trmelerinc engel
larda gi)riildi.ig1.1 gibi Assur moclasuw uyrnaya onem vcnni.;;lersc de s<J.natlannt
bclki de bir ulusal ()dcv Riz bu <;c.5it rnezar ivU). 7. yuzytl
hoyunca s(\regittiklcri kamsmdaytl' .. (:iink(i I\U'_). 7. }iizyd .sonunda ba.;;layan Arkaik Yunan
s::=tnatmdaki rnezar La.;;lan, Fenikc-A.ram kokenli llitit mczar stellcdnin etkisi ile onaya c;:tk-
IYU\ilardlr.
Terazi Ureten
Riri sag clinde a<;:tlrm.;;, olckisi sol dindc kapah durumcla iki tera"i ile tasvir cdilmi$ olan
gen<;: adam bi.r temsil etrnc:k.tedir (Resirn l48).
Oteki kabartmalan gihi T\1.(). 7. yiizyll yaprlnn:;; olan bu eserlcrdeki
terazi, kalem ve papyrus rulosu ttniincl.e meslek ara<;lan <;ok oncmlidir. CLinkii bu ornek-
lcr yardt nu ile kabanmalanmn bazt bi lim adamlanntn oue s1ird iikleri g-ibi tan n la-
n degil, tiiccan, katip vc bakkal gibi mcslek adarnlartnl tasvir cuilderi vc bu nedcn-
le de soz konusu k.abartmalann adak stelleri degil, 1.nezar ta:;;lan olduklan kcsinlik ka;.au-
maktadtr.
201)
Silifke' de Kc ben Kay a habe:u l b.yhc lc J
Prof HorsL Elninghaus'm Silifkc yoresinde Kebcn'de kd;a)<l h.ybele
(Resi m J '19), giimii ncla (Resim 146, 147) giirii.len g-ivsiyi maktMh r. Bu riir,
vc viicudun arkasm1 onen, (')niinii apk h1rakan !?al hi<:irnli <;<n?af Antalya'da Elmah C
t1imCdiisunde bulnnan tasvirde de giiriilmckteclir (Rcsim 200). lln tiir s;:anaf son-
racbn Dogu Hellen (bkL, E."'\.kurgal, KunsL A..natolien s Sc.k.160,161 ,223,224,225) Vf> or<tdan
da Phryg sanauna (Rcsim 184) ge<:mi::;tir.
lla.;;J ya da polosu ve vucudun arkasnn topuklara clcgin (irten, bn yamm ise a(lkla bua-
kan ('arsal' (Rcsirn 145-147), :Vlara:,;l1 bdm ghsi morLN olup, Ce( Hitit sanatmm hir 6:tdligi-
dir. Bu ncdcnk Keben Kabartmas1 MJ). 750'df>n sonra yap1lmt::; olrnah(hr. gozun
baclern olmas1 da cscrin Ce<_: Hitit Donemi'ne aiL oldugunu kesin bir
de k<tn 1 tlamak tad! r. Siiz ko nus u (ar:;;af Yanh kaya 'd a yoktur. Ya7.J l1 ka ya A<,1khava Tapmagt 'nda
Rcsirn 64,6:),61-l) goriilcn kadm figiirlerinin poloslan Kehcn T:Zabartmasi'ndaki polosa ben-
'"erlerse de onlar <;:an;af ta}Jmamaktad!rlar. Kcben'deki Kybcle 1igiiriin(m arkada siirii.nen
m<:uno.su, Fenike ctkisi ve :VL(). 7t)0-700 tarih\erinde olan cscrkrde cle gbn:i-
liir (Resim l44c ,I).
Hitit J\!limarhg1
Gc( Hitit sanat1 Aram vc ozdlikle Fenike ctkisi altma girdiktcn sonra Karganu:;;'ta, Zin-
cirli'dc, Sak<;eg<">zii'nde, Tell Halafve Tel Tayinat'La siitun, kaide vc ba:;;hklan ik
yiiksck bir cJuzeye Assur sanatma o\dugu gibi, lon sanatlHa da hii.yii.k 6l<;:iidc ()rnt"l.::
old u (A.kurgal, The Birth of Greek .l\rt, s. 79-99). Ayrn d(memdc Ge<; Hi tit rn tmarhk sana11
cski bir llurri yaraus1 olan bit-hilani yap1 tipini de bu baknndan da
etkili olclu (Akurgal, aym kitap s.71-7!J). Gc( Ilitit sanatl Tcllllalafbit-hilanisiude gordiigu-
m1iz insan figiirlii .si.i.tunlarla Hellen sanatmdaki karyatidlere hrnck oldu (.:\lmrg<tl, a;m ki-
tap s. 119).
Rk:t, Eluern Akurgal, The Birth of Cref'k ArL (Oriem und Okzident) s.79-99; Rudolf
Architektur Kleinasicns 1971 (Tiirk(c ('cvirisi: Beral T'vladra, Eski Anadolu Mi-
marhgt, Ankara TTK 1975),
Ge( Hitit SanaLinnl Hellen Sanauna Ftkileri
Hcllcnlcr 1U). 8. yuzvrlm b<l::_;lannda gerniler in$a cdip Dogu Akdcniz'df' ticarct yapma-
va baslarl1 klan Laman .\hs1r'm, Fen ike 'nin ve Cec HiLi L Bevlikleri' n in vogun etkisi ;:,ltJ n da kal-
3000 tarihlerinden bui Y<'lZl kullanan, diu, m'itoloji, ve sanat
da yiiksd bir di.izeye olan. aynca saghk konulannda, tarunda, f1;bkvii.7tinc
207
nulanla bliviik bilgilerc -;ahip bulnnan Sark Di'tmast, llellenleri 0 stralarda
(M.O. 8. yuzphn okur-yaL.ar olmavan llellenlt>r ilk i::;; olarak Fenike
aldllar, arkasmdan Sark'm din vc cazibesine tutuldular. Ornegin Hurri koken-
li Hitit dsaneleri, Hdlenlere rvr.6. 8. yuzyllm ilk vansmda ge(mi::;;tir. "C()gun Kra'lllgt" (Theo-
g-onia) ve "Ejder llluyanka" (Typhon) efsanckri uiak degi5ikliklede Hellen gir-
mi*lerdi.
Hellenlcr Antakya'nm giincyin(lfki AI \Tina kolonisini M.6. 750 tarihlerinc dogru kurarak
Sark Diinyast'na ayak bastlkl<nmda Ge( Hitit Beyliklcri ik ve b6ykce onlann eserle-
rini y<tkmdan ve yerindc tam(blar. Kcndileri o tarihlcnie iki yiiz ylldan bcri Gc-
omcLrik stilden de art1k Boyle bir durumda iken onlcrinc alnndan,
ten, bronzdan ve fildi?inden yl'1ksek nitdikli figuratil' escrlcri satm almaya \'e daha son-
ra da onlan raklit clmeye yoneldilcr. llellenlerin Olympia, Delphi, Atina, Sisam, :Yfilel, Ephcsos,
F.r)Lhrai ve Eski lzmir gibi merkczlerinde M.6. 8. yuzvll Hitil vc Sark kiikenli eserkr bollukla
mevcu ttnr.
Sanat abnmdaki ilk Sark etkilerini M.(). H. yi1zythn ikinci yansma ail Altika vazolanncla
buluruz. Onun hcmcn ardmdan M.O. 725-700 tarihlerinde KorinL vaL.olannda ilk HiLil etki-
leri goriihneye Hititlerin tektonik yaprh ve Mtsir ile Fcnike eserlerinden daha az eg-
7.otik figl'uleri, Hellen zevkine daha uygun <_)zellikle aslan, grifon,
sfcnks, chimaira, siren, pegasos gibi figurler noktas1 noktas1na taklit ediliyordu.
Asian Figurlcri
Korint vazo ressarnlan gelencksel stildeki Hitit asian figiiriinun l)tektonik yaplSlDI,
2)ktibik ;))yurck kulagmt, 4)yanm elips .5ekilli elmacrk kemigini, ?'i)<t(lk ag-
ztnl, sarkan ve alt <;:encyc olan dilini hi<;: kopya edi\orlar-
dJ.
Dab a g-e( donemdeki Korin L vazo ressamlan ise Assurla.}tnl$ Hi tit aslanlannm 1) na-
tl'tralist kulagnn, 2)g6zaltt palmetlerini, 3)dt?<-mya sarkan fakat alt <;:eneye yapt?lllayan dilini,
4) !ale bici mli omuz stilizasyonunu, 5) \V ya cla N hi<:imli stiliza.syon un u hie:;
den taklit cdiyorlarch .. (Aynca bkz. E. Akurgal, Anadolu Uygarhklan, Sck.208-218).
Grifon Tasvirleri
Hcllenler Hititkrin adammm biitiin ikonogra:tik ayrmulanm l)agzm
kartaldan almma List gagasJnJ, 2)agzm almma alt clilini,
4)at kulagm1, 5)at yelesini, tiiyiinu, Liiyiiniin tonmrcuk bi(imindc:ki iist ucunu
aynen alddar. Grifon konusunda hkz. E. Akurgal, Zur des griechischen Grcifcn-
bildes. Kolinos. f\.ir E.rika Si.mon, s.:\3-52.
20K
Ilellenler chirnaira, s!'enks, pegasos gibi geri kalan hayali -varatiklan da Hitit, Assur vc
Urartu ()rneklerinden alcllla1 (E. :-\kurgal, Anadolu Uygar!Jklan, Sek.\61,165,238).
Tipleri
Hellenlerin M.C). 8. ve 7. yii.zytl insan fit.,>i'trleri bi'ryt1k Hi tit modasmm erkisinde-
dir. Hellenlerin M.6. 8. ve 7. yiizyil kadm tasvirlerinde gordiigCunuz yiiksek, ona \C alc;:ak
boylu poloslan Hitit kbkenlidir.
Migfer Tipleri
Hellen goriilen migrer t.ipleri de Assur, Ge( Hitit ve Uradu brnek-
lerin den e -'>in len ere k r.
Tipleri
Yine yitL)'Illardaki Hellen eserlerinde kadm ve erkek figurleri Mtstr-Fcnike
kokenli peruk tipi ile ya da vc Gee;: Hitit sac;: bi<;imi ile gor(murler.
Soz konusu uzun buklelerden oluan sa( demeti Urartu sanatma cta gq.'llli ve Hdlenlere
lusmen o yolla da inrikal
Givsiler

Hd1en1erde chiton admt tatyan entari, Akkadc;:a katoni sbzundcn gelir. Hellen chiton ian
gcndlikle Hitit kokenlidir. Onlan siisleyen bczekler de Hitit orncklerinden gelir.
Givsi KIVnmlan

Hellenlerde M.6. 7. yiizyt!m sonunda goriinmcye ve 6. yii7ytlda bii.yii.k
moda olan dikey krvnrnlar huyiik bir olaslltkla Fenikclilerden dcgil, Gc(
HiLiL orneklerinden gelmedir. (:iinkli Sisamh Cheramyes'in Louvre'daki Hera hcvkc-
linde goriilen bir ozellik, manto ucunun kemere sokulmast da bir Ge<;: Hitit modas1dtr
(Akurgal, Kunst Anatoliens 219-243; Ramazan Ozgan, Archaische Plastik Ioniens,
llonn 1978).
Gi.vsi Ken1eri
./
Hellenlerde \J.6. 7. yiizyt!da kullamlan lie; giysi kcmerinin ii(C1 de Ce<;: Hitit kbkenlidir.
209
SCttnn Althk.Ian ,.<' Siitun
ton -;iituu kaidtsiu:n girint;]j <:Ikrniih toJuslarclan n pro:ur
tit hh tm:Iig:dir. Ilk Eslzi lzmir kcntindt l!(lll
11,1 < m;mta: hid:nli im: da 'a:hk!amu (,c'( l Iitit mimarltQma (bk; .
\k1ll'l!a1, E:-;ki b.mir l. \n,Hlo\u \ \Rarhkhm. Sd .. P,nn<\ kars1\:h
' . .
,\;o] b:tiilJI,.Jan hilincligi g!hi Fct likt
Di)ncmlcmc (Tarih lenH.)
( ;.cJcnck.,cl <.t<: llitit \'(' milolojik ligC;rkritr I kllcnlcn 7'J.;'r
700 tadhi<rinde gcc:nit> hu ..;anal akm:mm Yakm.Sark'ta ).{.(\h. viiz\:lm ikinci ,an-
. .
hi'tl:: a(rklamaklacltr. Cimkir i'>lmit:::. motla:.: gt(llli'> s;mat \"C
piy,l.-.ada satlia11 t'"c:-lcr <"tkil: ohn. B<"">> kn ta w daha ba-::ka :rwrkc/ krcic gdtnci-.
;..tilin \L(). d<'lrtlfl?.,\m<k i!<.kndi\},i y<ni V<' gi"l< lii
bi1 claha hulunuyor.
Blllava kadar llititlerin n,-;itii kitltin n S<Hlat alanlar:ncla Ilcll<'nle:t olcl:: ttki ln inin
. .
<lllcak ckgiwlik. J>al:a ).r<ni-:: \'t <t\Tllltii: hil11i i< in Ekn1J1 Anadolu
t ( :J. " k:tah1111 \Tiiri:r..

R<":-.:m !I] a :ila/afWt, . hlanf,jJr JwlHntmtii h(llf luctm iwj;e.'/1/lll rt\/onlramdan !iiri.
l ;.-t,-wbd td:tlll I. :\l.l} l'f>r, .. :\t;laiP!. :\wul.fu .Hn{mivtlr,i
R.c'iilll (l .\!lt !rr t_\ 11 .. \.''lii!IJJI /"1/tl fi;;; (1/J hthrutmai11'1. r I i.; '"1/i . . 'lul:ww!i hnimli t!h/!.t
i;1<i' il ,; ( ,.;/ /r:/1/,,,itl/ (,rr//iri! /Jiinn1;. iJ:;m / .
. \1. (j_ flJ'ifJ \ ': IJ .. \t;f"''' .\wlffiJi/ .\/u!o>iV'Ii'1.; \/ii.l'\i.
..... . _ ---- --
Rtsim 92 a - Sulumdi l/m1a TnrWtSl'ua sunuda lmlunuym: Bugijti Ankara, A 11adolu .".Jrdmryrlkri
M1jze5i 'nA" lwrunan MrJlatya 'dan orlho.ftat bloku. Ger llitit gd.nu>ksd ,\tili. :1kun I.
M.ii. ftJ')(}-850. Hu kabartmnrla birbirini tamamlaym iki sah1iP _'tPJ tUlr. SQ!da lla;a TannSl ku4rd btJgakm
.Y'Tri t-'1' Hurri'ni11 fl!ktifti gihii/mr;ktl'dir. .'iutfda ara!nult;n iumistir i'f
Kral libmwuunu kabul dmdctedir.
Rt>s!m H2 h - A'fulatya . .rhltmff'jJP. /V>nl dumn kwarfmasz. (;ijft hmn.\l ejder llluwmka)"t oldii.rii-rm.
arkmmdaki ogludu.r. Erken (.elfflek5d ,..,'til. M.{J. Jf)';fJ-8";0 . 1nkma., Alladolu .\'lnlNt(yetlni Jfii.U?.Ii.
212
_ ... ------
___ _; 93h
93<
Rcsim -- Kargomjj. Chima ira re l:uf adam. Hitit Gelenrlsd Stiii- ,.f.U), 8. yilzytltn il:ilui yartst.
A nkora .tlnodr;/u .Medeniyetleri ,JI ih.esi.
Rel\im 93 c,d- Kargomly- l:abartmalnrr. Hit# Gehwekse! Stili M.O. 8. yfiz_yt/m ikinri _yansmda do
siit"Pgitmt'ktedir. 11nkora, Anndulu Jliizesi.
Rcsim 94--- Til Ranib Kobortman . Hitit Gelcneksd Stili. Jf.O. 8. ;ilzytlm ikinci yaro1 .
.t1rom tarzwdo o/an sol:a/ dtftnda b!itiin IJge/erllitit gelenPgindedir.
Reslm 95 Kargomlf. Kral KatutJas. Bu kabortmodtt do Aramla.,mu-.{ ttTt"Ziin o/an .>aka/ dt)(lndtT bOtiin
ifgeler Hitit Gdntehel Stil'dedir. ilf.l}. 8. _yiJZ")"tltn iki11ci _wrrm.
213
11
!Hi - f.:ut.!!f/1/!1.1. f\.''/itliJil. (;,, IJair (;r f, nckv1.'iti/:. JT.D. S. \llJJ; ;/ iwi Wt'il
: tii'J.(Lf'l :\lt'tl1ii) Iflni .\fii:f .<i.
:d;t;.rt:, .\trt:do!,._i .. tft-ri J!ii:r\i. fia..,l 1 }itit i);._,;ffi!>IJT/ tr:\n: Uut:ti i>t:'(\Jbl,
ha.,ft;!'ut ft/Jl'5in,ft ... hil;iU:t bi! fi',ttj;;nun !athuinu;st hir , \rout rtliisidi':
: _ --
: .
I
l
\Ll
-- m-, --. .I', f
H. ;)

99 :.iih...--- .
!

-;_- ____ ;:::;
- 100
lOla 10lh
102
98 - Mnlatya. A.\l.an.Le[ft. Keni dutllH'I iki as.lamlan biti7tin ban.
t:r/um Gelene!(,'Je[8til. A.J.O. 1050-850. Ankara, 1lnadolu Mtdmiyttfm Mfk.esi.
&esim 99 KargamtJ. As.lan_h #Uun GelrpP.k.wt Aktm n M.O. 8. "yii:;.ythn iftinoi ::;arm,
A.nkarQ,. Anadotu i'Vleilmiyelleri Mi"i.ze.si.
Resitn 100 - KargMitlJ. ihf.anlt heykd kaid.esi. AltlttJ:tn iistiindcki tann heyltt!linirt sakali .. Krctl
K.atuvas 'mki gibi &itltndeilir (Resim 117). Asian (l"ftlttti.laJ"t ile
Gelene/tsol Akun IJ.stilirulBdir. M.O. 8 . . yilzytlin iltinci yan\z. M<kara, Anatfalu .1'r1edmiyefleri
Rcs-im l Ol a. - liruirli. Ke:nl t, iki Oiri. A nun i'gemenligrtule
Ilitit Stili .. M.O. 83"2-lHO.
Reshn 101 b- tlyllt bir
I 02 - Zi-niirli. Q hafJMHun iki mla:htndatt lnrL A r:am ge1Mnti@.nd.e lhti' Getemekslfl Stili.
M.d. 8.12--810.
Re.sirn f03 - Zt'lwttll, Kent du_var Aram GdmelesP.l Sttl.
Af, (). 832-810.
216
b
Re:r.im 104 - Zincirli. Kafn .. 4.\swI!Jkisinrlr f/ilit a.slant. 1111 rmw.dun blok .vaJnst
hu uslandaki biitUn ogder (gih.Un altmliaki iki kulak, w biri.mft sngn .\tiliz.nsyonu) ya da
Aram {it..P/Uklnidir. .-\rka a.cvaklar iiurindeki ucla brmtuli slifiwsyanu, ii.'il cenedelU t!f an ayr.tklardaki dalgah
ciz.giler Zmrrrb-SakrP{!fo.ii ustalannm k'Mktlarulrr. :'vi. 6. 730-700. lManbul, E\ki Sark EsPr/tri Afiiz,P.\i.
H.e.'l"im 1 D6:!,h - ,'iakrtWizii. Kopl a.slnm .. lmtr rlkisintle .1mm/o,S1J11j "llitit" asitJ'JU. Oziimlr llitit oullik
!Pri.wJ.m hi(biri Blah birimli glfPdr> yapw ria de{!i$mis, aslm1 daha natiirali5t omnlar ka.zamn.tStlr.
Ou ,v;l brlCtlk lit' arka aydklardaki ilrlii bonrnk mutifi
Zincirli sfimhitulPki gil;idir. V\l birimli kr1i(a stilizasyonu lmrada N bi(:imli CJlmustur. Bu ;,mi saftn
stiliza..1yrmu l 'rartu smuztma ge(:mi$tir. 1'\>l. 0. i30- 700. iinkara. A11addu Afedr>ni_yctleri
217
Re..;im 10{i - 1i-!1 'lfdnat . \sJ,wlt H"ifwi ttltltf!;l . LIPtrltHml\ Jlilit Stili. /Ju 1'\f'l nshmlt .\ii{ll/1 alth(!i.
olmast lwla mmda!i bil llitil lo.1r1 idil: A 11 rak tHfrm/arm hii til n a:r11 n tlfnrt A H u1 .vmafliW ,!!,iirr
friJihini gihiin altuult1ki iki pafm,l _tfljimgt hhimintlrl!i tayin rt/t-T.
AI. d. 8. yii::.ytbn ihinri yarm .
Rt;;;im I Oi - A .1/an- 'JiJ..). 1 r M. iJ. 74 5 'i2 '7; d1;nrmi En kamhtni.1tik ii.f!e gihtm
iki palmrt bi(imli dni
108 -ll.StJJgon L\1.6. i' 2f-705J db'unm,nlrm tipi. 1,,1 kmakfrri\ltk ;;;.:e.)i allllld'lki iir
t/Pii ki1'1..H;fufir.
.,
'
ltW
llOb
r--
112 L ___ .. - -- --
R(si;m 109 - Kw adam. Ar,sur(a,lf/lt.,l, AramlaJmll Hilil Gekmelt.wl
-:\!. 6. 8. )'iJ.r.)'1ll1J ikinr:j yan..:;;1 Mii.z.e,si.
llOa.b- !:iki:t'/{iir.11. KtL,t adam. A.,lsurlarinl$, llit.it Stili.
M.d. iJ0-700. Ankara, Anrtdalu Mcdeniy81lmi Mikesi.
Resim 1 I I -Ankara. Fida:n.ltk. Ctrijan.ba.yz. lt.rrtnLlfVJ'fli4 StilL
.M: 6. 70(! $tralan; Ankaro, Anadolu Mlidcniyetlert
R(si:m 112 - Yincirll. Ktlfll 4rtllr:si, ethiRindF A.rllm Sat; J:ipi llitit ilk ihu:e &uTalWh
(M: b. 730 .nm/art) urtaya rtkttt.. Sap:ndaki m'rri:t. tkrJ;4ik 1-V.,!Jirimli ama a:vak bilek
lerind.eki iirfu binu1.ik motifi 7mri:rli-Sakflij!Oiii liulligidir.
On sol a_}Vdda f(fhillm iirneklerinin !Jir ''t:ntlcmesi olup Arau.tskabnr/rll(t/ttrtnda;;eni ftir /n(im
alcu:ak t.Je Untrbi ttsfalan tarafmdan J,ullamlacak, omdan da diinya.\1 He
Akd l.'f'C:etektir. l'J.6. i1().7(}0. lstanfmZ.. hsld S(lr/!. F.serleri ,\1i4ti.
219
ll3a
113b-
114
115
llt)a
116b
116c
Resim 113 *c - Ziucirli. Kent dlttJOir kaflartmalarl. Araw (7t:lentNk(tl $til.
M.JJ. fU 2-810.
11:4. ...___ Z.int-irli. cm:bas1. Alum ll. M.O. 812-810.
btanfmt. Sa:rk
Resin1 l 15 - Zinr:irli. Armn Krotz Kila.muva (1'-LO. 832-810}. 1111 arkasmdaki
A.9S1H . .;tiliJUte Berlin 1\t-itusi.
Rt-sim ll6a-c - Zlucirli. Keut tl"* duvan kabartmalm1. -1ssurlni11Jll, A rCJmlasmt Gelnzek.si-1 Ak1m II.
M.O. 8}2-810.
Re!':rn ll'i KtlTMat711,\. :hlrmh altltk 'lilt:. 1 ;; ,,fumn b;d J .. yl."f,. /Ja:,Jlt. 1: 1 MJ on . . bfmtft
llliltl. (;,frtiPht'( II Stil'dalh. Runa kflrs1lik shrcd1 !oft hwtjt durumd,, mii":.P r/Pjn\11/i']tJ s11Al1 IJ/m; ftt"jkd
Sti!'dFdir. i"JrJ1t[!in .'aknlt K1:{ 'mki [(ilndi;: .\1.6 8'-;IJ-/.'-(J.
"1nkmu, "112 aduht .\14n .\
221
/.iwir/1. -'"':\"{11 1-iji i:J-i n ' \'t'J/i./: V,jiiiS/IItf,/. }J!/ : 11/f. r / ]f/,'/}1,. \lflli/{'f'l lil .< (;I( f filjf ( ;,-/!ill/, ,.J
\knn 1. " ''111\i/tmnn" !imol' \i.(} 8 ;;. ,\'J'' /,l't Jtlm/. Sarlt Lnf . ,; ,\ lirJ.I.
flhJI.iwf, 1 l iti l Jw,fohtdiilll .,(1/uk f' rli'''' k(l(h/1 v;flu ,,ful'll.\'''
Rt--im :: J . /.iMirli. Klal Bill wf:,!b. ntr:.a!l. r I 12 l"t/1. :\JI/1!/l!f\fm\ (;."(I !if it .ll:llii/ II.
:\!.6 i .. ;(J .<mdm1.IJm lin,fnmi,t/i.,c/;P .\/u.vtun. Jt,-,[iu. Kut! H'tlltdctl!;'llt 1'11."'-'ill'l'ki ;ac / i i l ~ l
.u./j_ 5i. >ii:)'tfv;"u :h't" ;iuvkhit't' ll.':.!.'tUt of,Jifi/; /:iiriil:tiil.
'llj iii'I'J111ft(J'1(flj<{ !!fliJ ! 'flf'tll.i(JI:!Ji llltf'l!llt 1/f.{i,_r..j
'11/tU\'IIf\' 'tf1(.ltf[ 'Ltllfl'i'\ fi !. !.. 'fJ'f\' 'If NW[j" l!i1Jf <wHl lf Uiltq
11u ,:u :r '!jl/'i.!)u :
1
.t:ut
1
. m; L "' !"->'N.
I 7.<:
R.t-.irn : b f..,ugfJ/t</). /.ajn (i!tWniloi dii.)'Jli(lttlarn, /,t{jahm H! dfl'li :aja ni.anni
oltll'lk /ql;i 1 f'l il iym . 1 1.1111 1111,1-..l r11 mzs ( I /;Lit /;uhrul,tUl\1. ..
\l. h . . / ':(). i''Jit. :lllft'lltl . .-lnadnh; .\Iii .ni.
I?! i> /l;i Vlnl.l! 1 bi1 f al.1aj;t A'>.111rla,<m1, . \.uurdrll!tO ( ; .. !' J Jifit J:..:a/,nfmll.\i .
. \l.d. i''>
1
J 'i iJO. KiF{ lfl)t. >: l/2 nn . \uhttm, . \na,f,Ju ,\Irdn'iFII7t
lh Prlb1Jrfl111t1/IJ/ti ulll !Jfl,lttl, .\{/( i'' ltll"l! ,,rNi :\.1.1!(1, VI(''!.'( .mhal f,uP.ft/n'i.. \JI/.Ifi ,lli/iwl<. /11(1/U r:iysi
.l{dPiit'k.\E'' bi:-mul" i.\lrnmi.)lir. f..f.\11; {111.}1'11711 Z/Ifi'T ;;iinitdri.lii t,lnm!; />1 lim!ntlltl'.,i.
iilrl:Jni!Jn,si. i/,s,u;o/1/ilil/tJ,/ hir Jlf.ltlamfmrlytur ii:w'in lnr : h1111 rimtrwt,'tdll.
Re8im 122 -- SmHt-5 araha.H. A ramla$ml$ oe Ger Hilit Stili.
AJ. (). 8. iMru:i )!flrtst. A nkr11a, A ltlednti)wlkri i\.1ii.u si.
226
Rts:rn fvilj.:.'IIIU\.llii mihJ!, .vi/;ru,i. Urr:rt!t. L J 12 nn. h) Kirr trm. r. Jf)(J ,.m.
( ;,. !lit it ( ;,.f,wkd .1/u m II . . HJ.i. 'i
1
J
1
i :\ nl:rtm . . I nalolu .\tt'dnti)vt/rri AI
(\t/1'1\i hr1l;m //Jltl!ltl f;i1i VI. mimi. ,)td;..,; ijfl' flij! iiff:-wn <'f bir," :i! mhm. ii1d:i.1i d1!1l.\ ,,J,n
.figiirftT Ytr nfrm,,ft.r. ;\lftahi iw v.lrlo -""' duy,nl/ilt 'I{rtwi i/;i di ilr' a!!, .111da futa;,
"''''mlt. lm;J/u ,.,,f<w ij, 'l'ltll!t brtimlonlii.lir.
124
123b
126
)
127a
12Th
e
127c
Resim 124- Saktzil. Aswritlnt,ey, Aramlapru .. Ce.fi-Hitil Stili. M.a. 7J()..700.
Artadolu-1Uerleni.'J!Jtlnri lvlii.wsi.
Resim 125a,b- Zincirli. Kral Harrakab kaynaklarm(ln.
7 30 tatihlerh1dP amlmakt{lrln: ti .. Arwnla57mf Df!r-ffitit .Stili; M. 0, 730- 'JQO. ,SakfegOzU tl)'Wl
stildedir. Berjin Mii.u,lt,
Resim Kargirmt.l<:ialAraras, Kamanas.i samy ileri gehmlerinu ta/e(lim cdiyr>t f.Ski
()'ttlwstatlar lutldmla:ralqerine ye:nileri k01om:qtm kahartmalr.mnduJri ittsa1t flfJiirlerinin .<.tl.{' tipi IL
S(l'b"Yn (.1\if.O. 721-705J modaslr.Ui Araras'tn J,oVriikm iidii kar stili:t.asymzu tla 1/.&ugon iit.elligidi-r.
ktrmeri ise Sahlu:rib (M.d. 704-684) mr.drM1dn: Bu. kaba:rtntaltU? M.O.
717-6 91 tarihkri llfY.ISJ.tUla JafJ1/:nu$fardJT.
Anlrau1., Anadalu Muu,li A rams figiiriinde e-nlarinin arkqsmda giirii.lcn dilury lummtar demeti-
1# Sr.ikrrtgbX.it de 1:tu.lWj(Ji'1.. bi-r Babllnwdasritzr ve
Hmi ]Jabill#iwtmi }tYali. ("M.O. 721--71 0) stilindt tlkmaktadn;
Rt..siln l27a-cc -- Amra5-kabarttnalanndan a:yrmlzlar.
Resim 128 - A1arm lm.lmrtmalanndtm bir Q)nnh. iki on tlJOt!tnm slilizasyanu
Sak(egfit.i; V(! Zituirli asirtn 1,,. tllJ1U _ymle gfiriilen stiliz{Lryqnu.n bir mltm ilensir#r ve lm
ile Urartu sanqkn(J gf'fm4tir. Bu stili;;:.asyon:u bku te Med-Sanat, da lt!!-lltt!lacaltttr.
228
1 S/Pnkl i'oiJrnluw.<tli'lllli ''_""ill/Ill . . \rroiil'l'"l/0.1 (,,.,flit it. \hull . .\JJj_ i"':ifJ /IJIJ .
.-\,tf,uu, .. Sjtll,.<in h'ytl;h :J!U.<ii /li/,1 .t.'.f{Oit"f[ltw ''7' rhi..ltT.
hmfi'Jiilil /,iilrfh ,r Jwl,tf /inii>ttfo, ,mJi.lm .<f/( l)jf!.ii jFit"''l'l ,-\;run mwl{l\ulu. (;;"if;iimii . .firki
J[;t<r'i 'i lthipfq i!t' J>;;pllit dindla.vnwl; !mhlr'li iuifii. ltl>irlru.
(
: :W . Si.l'll/1 tlflll\'. :lslrm h11\l. Fildi.\i. A.<.m r/",1 ( ;r( IIi/it ii riitt.ii. M. (} i' ;() .. ifiO .
. \i.1rtrn .\liizni.
1:H /.inf'irh. K. lrtjliH .1iituu ,tffltJ!I. Brr .. all. Fmil>l' ,z!tuula (;cri/Jii! iiriutii..
MJJ. i )(J smlfan . \ul!tk>rt .\lii:r5i.
Lt!- /i 1:. .. K11.vt kahll/"ltl"J.\1. K11t! \fujml,tuJ.\ hi!J:.'rlay lHJ.<u,i!.l ,.e ii-:..um .wll!m'1 if" HnJwt
linm.<t'tlll.\11/ttlllk hirimind,- };,tjj(}lt ihi di if, .mg< ;r .\iUiiiFII:}. / . ')1/ m '[ti/ll'/112/i h'f'IU .
. \m m/tl.mtl} ( ;.., I lit it . \i'l i"' .\1. l ). i1
1
J \ll'tl'lllll,fn.
Rc . .;iru 1 :s i -- Rnim 1 "J2'rj,-,, aymw. 1\ml \rlljllt/al"t.<. /.\lan/11d .\Jii::.r<i'ntlhi n!o lcrt!IJ;f,m ahmms lm
Jol/-."14/lt ~ i n u i lmnm bi ro':. /-1r;frlil,, r,f,m -;i1: jlhjdi !11'1 o!ttr'lk p1nliJ!,.k!, t/il.
1\'lrt! \i11jmlmm '111 !imhf:<. pi't-,iilltlki filmlrt\l 1'" /:nn1i l'hn::: />ijk,,nfiliT.
Rcsi::: 13:> A'mrl{f'/J. Ba> sol 1\wl A \a i!"ki. wm,k c'r mii.ul; w nmdar.
:lutmkmms. (;.,'( 1/ilil. . . \l.iJ. /(JIJ Un vllumf, yukm11ia f'/1 iindl'ki i!-ki r/il;d,,ki
fur 1ki .IJ .\I. 0 . 8. riiz_1f smwwla ukm1 ir .. giin J>f!ng kaplm7.dn.
.lit .mmla .v1:},dan ikinri fi;::iirii)l rfnuit/>; {)II/ 1Jdln1 mii:i;'!:in gl'tmi,,th
1:\i) - Kt!tttbfJf. Vlhtt.tt:in ..-nint!" A:m/.\.\ittu,lfa\1 gtlui.vora;... Km!//1 .<fJI dint!' l,h k,;Jt tii:-
F,jtf, .m .. Pfi.>lt IJi, Fidt ulmr;P. , .,. irki .\lHtltl ki.<ii.-1: .';'ilil'i'
1/UMl.ltiilf' al!md'l bir y rr almH. :i<a!{1 ,,ilt<la hri!o t! \rtt:-lonak irin
ha.(!.b lif,trak <fa lw.v (l.ldcu ,:Z,!'iinl;:;m. H-1; std!W'tlill .v.l \!ll'!'ltl.t/1 1!vlru1 ;:.).(
.11'1.1!1/rt,m,.t.\ i,'!t'llllit.\hl" dthfl il"'lllli l;iiliimii
.\1. (} ,\. yii-:.yt/111 Slllt.iro twit, '11 tavr ! 1/um. o/a n 1-in ikr hivmi li'l .YO'" u /mil\/ 111.
Rt.,;m l :i l'mrllc/lf'. Alit! :lsituf aro \a aif _wr:.ilk -''lrti\W koj;;s;wf,tl:i .\ji;,k, hfylr,li . . tJrw,tawn' n
GP( lli.ti.t .\knnz . . \1.(). i'r'J \nrd'trt. .'im11yt1 ;:,ir1.>.i kttl'lltl/rt jf, 1/111k\. ktnk,{:/1(1( _(!;;:_
lni ''" /;u i.1i iturrtrlmn hir l;irimd'' giirm"hrrr/h; 1'1' har,;N'tltill iilfn; ;.u/:ii: J-', '11).-,.
'!ll!rlliHll! !Ji1 ():.Pilii., 'l'li):
R1sim - -- k'ml/''f'" ( :;O(j!::l1i u ''.Vlkttl on:.iln; kadw. ( ;n I /itit iaii nii. .
. \1. (J. /'!() smJ/f/n.
Rc:o.i::: 'Ji>l! ff,,laj. /ium I . . \mm/rl\1/<r.> , ... l!lil:t dk1frri. v,:::.-ilrwrt
(;f Jlilii sii/ii,,f .. \f.<J. 7"i'J iflfl.
d
Resim 140 a.b - Tdl flaltt{kabr.rrtmalan. /\slan l!f! ii.u;(indeki Janrtfigi1rii.silhm if{t'tli giJrmrktedir. Hu
lfarvalid moJifinin t'-ltihtehi illr. iiniP.girlh Oteki ltabartmn drL 5ir lmnna. (;(jfrzrmm
lmdarunrmnt glj.slmnekt-edit; Biijlece .Hoi ltir h-urma rlftanntlan gddif,li belirmekt1!tlir.
M. 0. 725-7()(J. -
140 c .d - Tdl Hfllrtj 'luJbarlmalttn. Okih.iin re lllhlfll'' .VI/tnlarmdmu a/(1:1. ' llirimli lifl
I/ ala{ lf!ilrfk.>rhiiJJ tarihim trnil. M.d. 725-701}. ,
239
a
c
Resitn 14 1 a, b - 1ell11 ala] hq;bartmalr.tn/4) Ok att/1i, SakreK@.it figiirltmtutrki gi_-ysi z/f1 gliriiWt,
hJAs!n-ad(lm sava$1J1lt bilyilk onmda Fenike !tkisinrledir. AI. 0. 725- 7{)0.
J-1.1 c-e.- Tdlllal.tJj IUJl!(trtmalrm .. C.ec-Hitit Stili. c)Etkf!k Vmkstf
giiriikl.l alet ln{intli stili.t;asyonu Ara-r.as Tw.harltMSrndaki Juryvan ta.svirindl' lmhitctruz fhk::..&sim J 28J.
<"} Kadttz jigflillninin f(i)\Sili1T'i At(). I](J-700 tmiMnind' ;ra/Jllllm Sakr,gihii la.'.t.>irlrrindriu {;tbitliJ: Tdl
Halttf r.serleri i\..f.<J. 8. JUZJllm .wn d6rtliigiindt'
a
d
Resrm 14.2- Kau:depe. lhnkel Mi sunucusunzm elimleki Wi k.ap.M.O. -700tarihlerinAe
Pltryg kaplonrhr. !Niy{ere Kcrratepe ta.-rlhleprl t/Jlf(Umrula:rt fHrini konusu
Ph:tyg k.aplrwt
ReM.rn., 143 - l!aigatftt.$. Batllu'f ay-rmu. Ph kabZ,. Kargttmlf 'taki tm

e.seri JI/I.O, 7CJ{) .. m-dttt'ma UrihlKTnelitedir.

144 a-f - lltdlm giyti VP gt_rsi. kt'lJtimltmna iinciUuk FeniltP :maddleri. ..'\4'. b. -8.
241
212
t ;
!,_ ' . ..
, .
. ..
. '
. .
' "
.
....
, '
..
Rc"illl 1;."1 - jJ,tro\. 1\.ank."ra \ltlll'!n,lP.l' (;r, !f,:if \iili .
. \I.(J. S. mi", i . . 1ii:ll h't'' :\tl-11!'1 .\Iil':.t.''
Rl'"illl : Hi - ;\[1(111\, (,iin;ii lut. {)f,.ll l'itwt wkn{lh[l r,fl(l kllT\/,\llifftt!1i isl:onlnf Of//
Ifill l:m/\t t' a.Y'lkla dnrw lu.' .'U.'i.i.!.' .lu/lll'."';r/t/1. :\wm/tomt\ (;.1 /filii iiriinii . UJ>. 7". <il:.'<li htl.<J.
J,ltminll . \Jkt,.;/o;; .\/ii.,\1.
Re-;im 147- Jiams. Otumn Jw.dw ve 1wm{fmda fl)'akta dumn oglu. Kire( trm. r. 55 r rn.
A.ramfapm5 Cer Hili/ iiriim1 . .'\If>. 7. )'iizJll ha,<:l. l.oume AiiizPii.
244
. ;\/1(1'1). (;.;mii /tJ,>' li'JtLlh llffr'ilt. J.,';,,., '".'' r. ""'Ill. (,1' ( lfilit i/Pil!ii .
. \f. fJ. ';'_ _Y i (.yl !,11.)1. /'Iii i.\, /,t;tJ7 J'l' . \J ii '.J.<l. nil'l .'fi/J. lfuuf, , (!'dInt.} rf" J 1111/t/a, ,;/.-J:i.<i fajJlfl r;itnffk
i/1 ltrrJ : i I;J/.rttt .:.!.'1'11'' r;d(lill, !()'rt : i iin It// /iii ;,v;dai!t/. ol.,, .:.!.l'lt'i!lir.
Rcsim I 1!1
l'nj. lion I /"In i ".f!.ha 11' 'n 11 1:'1/t'lfi(!! /u;yo lr-:lpn; fltJ.'I. /',;/';' '11 1 r .:.!J.nl\i hal; nuuu!u li
\la/tll'itt 7' bil l;nr iitii1.
Urartu Uygarl1g1 (M.O. 860-580)
Dogu Diinyas1 iki biu nldan <:ok hi1 boyunca buyi.ik uygarhklar
smna M.O. B. parlak cJ(inc-mlerinckn sommntsunu K1sa siiren huson al-
lHJ c.;agm ardmrlan (inderligi Dogu'dan Bau'ya Ycni kiilriir mcrkezle-
ri Ban Anadolu kiyilannda kurnlacal \C orada hugii.nkii uvgarhklann1n tcrnelleri an-
Lacaktt.
Diinva Larihinin bu donii.m Dogu di.mvasmJ M1s1r, Fenike, Babil, .\.ssur, Ce<: Hi-
tit vc Urartu rnedeniyetleri tcmsil cdiyorlard1. Hdlenler dcnit.ci olduklan i(in onlann Dogu
ik ili:;;kilni birinci dereccdc Mmr'dan Akdeniz'in dogu luylSl hoyunca oturan millet-
lcrlc oluvunlu. llunlar Fcnikclilcr ve o zaman Giineydogu A.nadolu'cl<l vc Surivc-'de
olau Hititlerlc bir mahk llalep 'e kadar inmi.) olan Uranulard1. Hellen gemilcri bu
lirnanlara kendi iirii.nlcrini birakiyorlar, oradan da Dogu'nun hilgili vc deneyimli, btlyiileyi-
ci dunyas1nm cscrlcrini alarak 1ilkclcrinc gotiiriiyorhlnh.
Urarrular (Rcsirn U)0-1hH) \!1.0. l. binin Van Goht vc i_'memli hir
devlet kurdnlar. Bununla hera her ay111 bolgede U rariu adma daha Assur kralr T. Salmanasar
(Jvf.O. 1271-1242) rastlamnaktachr. Zatcu Urartu dili i"Jzetine vapdan <;ah.;;malar
bu Huni dilinin hir lch<;csini konu!;iTUgunu ortaya Hurrikr Crartu Krnl-
llgl'ndan be) yi.izyil onrc yukan ay111 h("Jlgclerde, Dogu ve Ciineydogu Alwdolu'da, An-
takva'ya kadar uzanan vc Ilititlerle olan h1iy1ik bir uygarhk kunnu.;;larrll. RC'Jylcce
Urartulan Hurrilerin ahfadi olarak kahnl ctmek dogru olsa gerektir.
Bizim hng1inkii bilgimize g6re Urartu'nun en eski krah Lutihri'nin uglu Sardur'dur ve
a.;;agi yukan :\.1.('). 9. yi"1zythn ilk yans1nda .-\ssur kral1 Assurnasirpal'1n (lVLO . (agda-
';il dlarak ya5am 1 Sardur ken din i "bii LLJll iilkeleri n krah" olarak adlandmnakta vc boylece
Assurlulara kar.;;I rakip olarak ortaya pkrnaktadll'. Fakat Urartu Kralhg1'mn gcn;:ckten
bir devlcL ularak giinindiigii ckinem .VIenna (\t.i'J. 81 0-780), A.rgisti (:\ . .U). 780-760) ve ()t.cl-
Hkk 11. Sardur (iVU\ 760-730) zamanlanna dLi.';ier. Bu dcvre ic;:inde Urartular Hititkde
birlikte Ortadogu'nun en rniihim merkulcrini ellerinde bulundnruyodar ve Assurlulann
ckuize inmelerinc engel oluyorlardL ITT. Sardur'un hiiklirn s1irdiig(1 pilar Ylmanldann
Sark'b ilk s1k1 ili.?kilcr kurdngu donemc :\1czopotarnya'nll1 kapilan olan Kuzq' Suri-
ye limanlanna vc onlann en onemli schirlerinc hakim olmak saycsindedir ki Hititler ve
Urarmlar, Yun<:mhlann kars1s1 na Onadogu'nun temsilcilt>ri olarak pkttlar vc $ark Dii.nv:J-
st'nln ticarctine hakim olclnlar. Ur;utulann :VLl">. 8. yuzyilda kurduklan bu
ni, Assur krah Ill. Tiglatpikscr (.[vU). /46-727) zamantnrl<J atazi kappbnna ragmen cbha bir
yi"ttyJ! siircl1irdiikkri anla.-:;1hyor. aras11nna konunm7 olan sanat eserlcriuin
Yunanistan\1 ve Err1isk mcrkeLlerine :\U'). 8. yiizpl sonunda ve 7. yii:tyll ba:;;mda ihrac cdil-
mclcri bunun en g:1izf'l knntH.hr.
247
{ :rar!u Kralhgt, Medlerin aynt b(>Jgderde gllCICt bir dC\kt kunnalanyla va 7. ythvrl:n so
nunda ya da 585 tarihlt'rinde ortadan kayholmustur.
1
1
rartular va.ztsmt kullamyorlanh (Em in Bilgic. Tiirk i I I X, l9.1H
L<'\ha 12-43). Bu ncdenk l lrartn dilini okumak vt tle gc(en Assur-lrartu diliude
dite dilli iki \'Mil ik dt' lm clili rt,tm<'k mlnnkiiu Rcsmi veya ticari
rnuhalwrt'ltr pil}mil;i topraklan levhalar ltterine yazthtwj nwtinlcrlc vapthyordu .. \ynC'a
l'rat1ul;um papirn..,, dl'ri \t' tahta fv.<"rinc yazmalan da olasl(\n; dvi yamnc\a Hitit
hiverogliflerine < ok htn.teycn f:lkal onlardan ayn ohm bir ('<;imli yan"lan varclr.
Vrart ulan n en c"nHmli kitabekli levhalar tl/erine bin a hloklannrla Yt>ya kayala:
fverindedit. Bunlarcla savaslardan. in,\ia cclilen tapmaklanlan. "n kanallanndan
ve rlini krmulatdan bahsedilnwktcdir. l
1
rartu l.rallan yapttklan i::;leri .Ylilli 'I:mn Haldi
achna icra ederknli. l'rart11 dinindc ha1;hca tann 111<'\'('Uttur. Bnnlar Milli Tann Haldi ik
Tam1s1 vc Tanns1 !)ivini'dir. GiJIH' Tannst mohtemden bir kadm tann
idi. J Jalcli\c glmde 17 Mgn \'(' koyun, dig<'r iki tannya da 6 n l2'sei koyun knr-
han etmek Prartnlann ikind s1rada olmak Cven daha bin:ok t.tnnlan varclr.
Bunlardan ha1.1lanna giincle iki srgn vt' 4 koyun kc.,ilirdi. Bir(ok tannlara ria yabrz bir stgtr
\'t' 2 km1m o,;uuulurdu. l 'rartular. lannlan i(in j.!i'tzd tapmaklar tcltrlt-rdi; iderinde
tannlarm hcykcli buhumrrlu. Toprakkale'clt kaztlar nclkcsindt eldt edilen tap111ak w.un
ca hir dii-.dortgtndtn nwy<lana gden hir vaprdtr n milli tann Jlaldi'ye aitlir. Dmarlanmn
alt kumu hiiyiik w glv:el di)rtgen la!;ilarla olarak iist k1srn1 da tuAlahu Ia in:,a
ldilmhtir. Birrok yenk ltt:erleri dini kon11lan i(:ert'n kitahelerl<' yaY.th o,;fttunlar <Ia huhm-
mwnnr. Bu itiharla hu sl1tunlann tapmak.larda kullanrlchgt Bir {
1
rartu
tapmagmm r<phc!<.ini hir Assm kahanma . ..,mcla gi)rnwk mCun Hmdftr {Resim WO). (:at mill
semerdam o)u!fu Yunan malwtklini andrrmaktadtr. r\mlan resimclt l Clke-
si'ncleki hir tapmagm Assurlular tarafmclan yagma gostcrihmkttdir. Assnr krait,
l'rarm f'll-.esi'ndeki .\lusasir .)<'hri'niu Baldi \'<' Bagbatu'ya ait hu tapmagrnda
\11hklanmn hirinde unm u:t.<l(hya tal'>vit etmektedir. Sargon 'un yaj.tma cuigi bin
l<'rce arasmda 9 alttn k.alkan, bir hiip"tk altm kama, hepsi olmal. tit:<n
tnll.t<tk. 12 kalkan. araha, hardak. 1 hront: heykel ile Kral l"t"Sa 'ntn arahaM V<' twyke
li, I 1 <'nkli elbisc ik 9 altm elhis<' bulumnakt.!dn <dil<'n c')yanm uzmt lis-
tcsi kin hl.a. Aril' :\ICdit l\lanstl, lstanhul f'niwrsitesi 2'11. Van 1Jaitas1. Jstanhul
1 29-l
l"rartu Tkvkli valiliklen ay1 olup hir t i'tr memm dt'vltti idi. Vila yet lenlc h<'r
(t>!jil et7ak n mal.zeme. nnrint hazrr hit' 'azinttt' huiundurulnnlu. Rnslar N.anuir
mur'da yani tski Tel;,it'h.l kftplerin i<.indc. zahire ve smam yagt hulundugunu
tespit lrartu'nun :-nur holg-clC"rinch. JJitit Dt'\'lf'ti'nd(' oldugu gihi, krala bagh
hcylikkr Yardi. Bunlar l.rala hara( verirltr. fakat kendi h()lgekrinde de hagnmnz olarak
h :1kiim siirerlt>rdi.
Urartular snlama tesiskri ilc topr<tklanmn w:rirnini arnnrlard1. Bugun rnevcnl olan b<t-
ZI kupJ.k g<''>llerin Gi:"Jl vc Gokc.;e G<>l) Urartnlar taralindan suni olarak meydana gcti-
oldnklan kabul cdihnektedir. Uranu fJJkcsi"ude da bii,ii.k rol oyn<unakta
idi. At yeti.)tirmeclc bii.yl:tk olmm,;mr; csaseu llurri de\ rindc de bu bolgcdc gi"tzel at
yeti.:;tirili rdi. Hit i tlcr aL Ye eh li le::;ti l'ihnesi konusnnd<l llurrilerden vararl
larclr. Assur kral! Sargon Urartu'da bol miktarda at hulnndug-unu zikrermcktcdir. llrar-
tlllar dokurna sanatmda da ileri idiler. RusLn bug11nk1i El'ivan civannda kazd1klan K.1.rmir
Rlur Schri'nde dokuma pan;:alan cla cldc lh<u tular bilhassa madencilikre (Ok
ilcri idiler.
Urartu Sanat1
Urartu sanan hakk1nda Toprakkale, Alttnlcpc ve Kannir Blur kanlannda rncydana
olan cscrlcr saycsinde fik.i.r edinmemit. rnumkii.ndiir. Elimize ge(,en en eski Crartu
eserleri I. Argisti (780-760) ve ll. Sardur'a (760-730) ail bircr kalkanla hirer migferden
Bu migfcdcr ve kalkanlar ii.zerindc ait olduklan krahn adt ile insan ve hay-
van tasvirleri mcvcutlur. Toprakkale kaZilannda meydana (tkan insan bi.istii :o;eklindcki kazan
kulpkm M.l\ 8. \ULythn sonundand1r. r'inc Toprakkale kazllannda elcle edilcn \C <':memli hir
k.1smJ bir tann heykeline ait bir rabun lczyinatJDI bronz heykclciklcr ise, ense
ULerinde uikey yer a1an sa( topuzundan i.i.zere 7. yiizytl Assur srilinck
Urartu escrleridir. Altmtepc'dc bulunmu;; olan vc kulp yerlerinde dort boga hulunan
bnmz kazan \.1.<). 7. v"il:l.yll (Resim IE'J2). Toprakkale'dc clclc cdilmi!? olup bugun
Berlin \.1i.i.zesi'nde vc Rrilish :Vluseum'da bulunan kalkanlann bi!yiik bir ktsmt Crartu
Devleti"nin' son dcvidcrindc Bunlardan British T\Juscum'da sakl1 olatnll
1izerinde Erimena'nm og-lu 111. Rusas'm, yani son Urartu kralm1n ach v<:mhr. Bu kr<1lm M.O.
7. v"ii:ryll sonunda ya da 6. yuzyll hamda ya:;;acbgt anla1:.'tlmaktadtr. Sa;w sunu$ salmesini
goslCTcn bir altm madalyon da yukan kalkanlann dcviincle ols;t gerektir.
Urartu eserlerini terkik cuigirnizde onlara has olan bazt stil ozclliklcii tespit etmck ka-
bildir. Urartu hronz escrlcrinde bilhassa halka stilizasyon goze Asian la.svir-
lerinde, boyun iizerindcki yclc Yttk1n ktsunda hir halka bi<;iminde son bula-
rak kulag1 meydana gctinnesi veya alt dudagm yine halka hi.;:imindc c.;ene alrma kl\nlma.sl,
kuyrugun bir (ember gibi yuvarlak tasvii edilmesi, avak adalesinin 1ist k1snnda bir ki"t-
c:iik ynvarlakla siislenmesi bir nevi halka stili meydana getinnektedir (Resim 161,162). ,\.\nt
h;"t\ka tezyinat1 hoga tasvir\erinin (Rcsim }()ba-d) bukleleYinde, yclclerinde ve kuyrn-
gu stkan kurdelenin iki yanmda goriiriiz. Bii;..iik bmnz kazanlann kcnarlannda kulp vat.ifc-
si goren kadm biistkrinin goguslerindeki ii<;:gen k1in tepelerindc goriilen yuvadak
siisler dt" (Resim l 55 a, b) h a.lka klinde stilize ctmc modasmt n bi1 cr goriin tiisiichir. Halka
stili M.(). H. ;..iizyll csulcrinde gori.i.ldi.'tgii gibi 7. yiizy1lda da dcvam eder. Fakat 7. vc G. yi.tz-
:!49
v1l aslanlarmda halka !>tiliniu haz1 lllln lann hir stili:te c<lildigini
n l l. Bn <k l ' r<trtu <1wrlerinc ail hir ('..ttliik olarak helirnwktcdi1. l"J ;u tu hnnu
rl/ dige1 bil bic;imi de iw-an ,.ada hanan vi1rutlannda ic; klslm-
lann hall-.aJar wya hah k kJ](lgJ seklinck te:rvinat la ( paral<'l ) <:iz-
gikrl<' st i1izc cdilnwsidir ( I;,;>- I;; 'i).
Franu cst.derinde insan gclztmun dt' bir Cltdlik ar:t. ed<'r. Profildcn haki lcl1gi
tam<ln got. kapak kenarlannm vanlara tlogrn ahartmah bil olarak tvan<hgt
rWCu 151.1 !)(),lt}R). Fuyonomi hak.mmulan da l ' rartu insan (ok
c):wmli hir tJze1lik ""Plamak olasuhr. Bront. ka.taulardaki insan tasYirlerinin tResim 134) ;d
da A<lilct'vaz'cla hulua nms hir ta!j kahartmanm iisn-mdeizi tann ka<im figCufmfm ]Hofilint
dikkat e<lilinw hmnun ahnclan itiharcn kun ct li hi! ()rw (tkllgm! '<" hdirgin bir q1ri
liktt> oldugunu gfm-ni1L. hnnm allm madalyon (Resim ](}K) iite1indeki k.adm lasvirlt
rinde <k (bl-.t .. E.Akurgal. A11aloliens, I 1) mcH utt ur .
Van b{llgesin<le meydana (I J...au <' -'-trkri incclq cnk l" rcn tu "'anatmm ()zt'lliklerin i orta-
va lmlunnvoru:t. lkrykc<' halka stili. n gi>z kapag1 kt'narlanmn i!ilcnisi ik
prolili Etriisk mt:tarlannda hu!tmmn!} olan bronz tawirkrinin t"rartu
l'lk<' . ..;i'n<len ithal edi lmh olduklanm k('.f>in hir ifa<le etmek mtunkCmdCn.
on '<la l.arafindan nwydana n kanlan iki k<vanm d.a ayn -.chepkr<kn dolap bi-
l :rart:t oldugunn ml':mkiindii.r. !?ekilli
hir hronz C!)l'rl<' hir hoga (bkL.. ,\kurgal. Kunst) yiue l 'rartulara ().t
..,(hlcm<' tarz1 g()stermelcri hal.mundan hinr F rarl u <'"<ri olmak kabul <'lllH' llliz <logrn ol-
"" gcrckt ir.
mezarlannda ,.,. <)zcllik.ie Ynn.m L\kurgal. Die Allato-
lkus ohm \'(' ktmtrlan asian ya da grilon ba.')l;myla sl't.<:.ll't k..a1.anlann da
(<\\"Ill eser llitit-At am tan:mda hir .,Iii g(lsttrmt:'ltri hakmnndan KH/.CY
Giineydogu Anadolu 'dan bir yerdcn ihra( olmalan gerekmckt<di r. Ark.eoloji
diilmtsmda hu grifonlar w aslanlar cs1..iden bt'ri \\man tiriin It olarak kabul
( :1inkti kazanlara tak.Jh asian\'<' grifon protomlarmm ) ark 'ta ohnas1 ilim
adam1aruu lm kanaatt \C bugt-IIH' kada r on lara Yun:m l'S<'I kri gi)zftylt
llalhnki grifou tasvirlt> ri veya k;vanlan siisky('n grilcm lw'} l.ekikkli Yuu<m Vf' Etriisk mtr-
keJk rindc 7. vc olarak ortaya ( lkmaktadn . .YU). 7. {m-
n Bau hic.,'bir grifon ta.wiri lll<'\Till Jksiodos'un an-
la<ilgmnza g()re grifon H" gihi h:wali figiirler, )<ll'Ih vesikalanla ancak i. yf11yllm ha
!-illlda gi)riinmektedir:('J. Grifonlarla k;v.anlar vt onlann konik kaidderi de \!man ve
Etriisk merketkrindc 7. yii01lclan tmcc hilinmezler. Buna hu tip k.a:t<mlar ve onlarm
i o ufan gr iicmlar Duny<t!)J 'nda tski ckYirkrckn bcri bilinivonlu. Ce( Ilitit
bt)ll'unl'mck Hdkn griioul.mntn llitil sanatmdan gddigini buhmuyoruz. Ce( IIi-
tit sanatmm en gt-tzel ()rnekkrini lmlun;m Sakccg(w-l csedcli arasmdaki adamla-
250
n H' ;wm atf>lyenin elki siylt rneyclana gdclikleri siiphesit olan k.:lhartmalan
ki grifl1nu, \lmanistan'da n Etrft'>k merkezlerinclt olan hn>111 gdlonlarla (.\kur-
p;al. Kunst .\nato!icns Sek. takdirdt, aracla bir hcn-
mevcut nldugunu g(>rftrftz.
J litit k.ahartma1armcl.lki griftmlann en mfthim <wlligi hasm aslanla kus aras1 hir
gc)stcrmt>sidir. Alt hir Boyun w ('llS< ycll'ied ik g-r>Lahi n
g{u stilizasyonlan cia asian tasvideiinclcn almmadir. Uuna gaga ftsl {"t'll<'
\'(' h<W!Hla iki 11("11 hdezon tih. r>zellikl('l"i<lit: Kulak ise hir at knlat;un ,!11-
chrmaktadn. Amlan bt-ltfm hu detavlar \unan n Etril.'>k nwrketklincl<' \1.6. 7. ,fu\llm ba-
;mi olar;1k grifou de nwvcnttur. Bu sonnncularm alutlan iize-
rincld.i honcuk hirimli siis cle Sak.:;-eg6zf1 (nnek.lerinin g()sten!i!Jeri heletonun hir ymarla-
clc>nftsmcsinden meyclana g-elmhtir. Boylen lmgfme kadar 1<1 ola
rak \'tman ve Elnisk tmJtkkrinin \'lman tm-tml Hit it merkezkrindtn ithal (ciilmh
e1wrler olrlugu bdinnekteclir.
( Akurgal, OuO s.(IJ SC'k..l7) H' Etruria da hnhttlmus olup aym ka--
zanlar: aslan <la (AkurgaL .\natoli<'W Sek.-11. 121 grifonlar
olduj!u gihi llitit fufmiuHh ler: Etn-1sk prenslerinin mt'zarlm mda hulunan kat<mlan
aslanlar. aim, g()zaiB, hmun iisttt YC' kas J!i"U ... liliza:-.'YOlllan hakmundan oldugu kaclar ank
keo;;ki dil,ikri \(' gtJwllikk has ytmilncku Sak(egbztt ;1slanlanum yak.m hen-
7<'ridirler. "\ynt ka;amn L\knrg-al. Kuust Anatolien.!. s.5R konik si'1s
lt'Vl'll :.;ftnks 1.\.alYArhwC\larmdaki (a\111 l'M'r. Sd,.:',/ ': ack
ta bir kopyas1dn. Etrii.sk nwtann<la hnhman katan ayaf;mdaki Aramb
yuvarlak tepelil..ll'ri ,.e hoymulanyla. sa(' w sakallan ci.1 huuuah huklelerivk Sakreg{)/ll
sf(nkslerinin ttpkto;Hhr. Aym Aramh hoymvlan ve yu\'arlak tepcdgi il<' h tiz kahar!ma
stmn unn figiirfmdt de goriilnH'kteclir. Etruria'da hulunan kazandaki yfu ptoli-
li ve semitjk tipteki hurunlan da lvri1. kahartmasmm t.mn \"t' kral figt"trlt'rinde llH'VCUllur. Bn
Etnnia'da hu1umm kazantn sfenk.s, a.:lm: grifon tasvirleriyk. Araml1.5m11:>
hir llitit tseri oldugtmu ank olarak ortaya koymakta<hr.
\hnanistan'da n Etruria'da hulunmus olup grifon ve <t.,lan protomlanyla olan Gt'("
tar11 k<vanlcmn tarihi 7. \'ltzplm tcsadftf ttnwktedir. Rc>yle oldugu
na g{)rt' hn cserlcr C<r Hitit merke7krinin ,\ssnrlular tarafindan sonia imal cdil
I Jitit at<>lydcrinin Assur idaresinde dt> olmalanm kabul ttmek nuim-
kii.n oldugu gihi. onlann l
1
r<um f rn.e.:i'ru gedp orada d(' olaM<hr. ( ;t'(
Hitit hcyktltra!,_;ltk at<>lyelcrinden biri Ankara'ya kadar gelmi<:; ,.,. 700 tarihltrindc
yapdanm siisleyen kabartmalan Aym haz1 Hitil
attll\'ekrinin lTrartu bhirligi yapantk gril(m vc asian ha.\ilanyla r.iislti kazanim
imal e<iip onlan Yunanistan'a H' Etruria\a sattJklanlll akla yakm gdnwkteclir.
Dogu Vt' ( Ana dol u' da <;ah!,_;an hu at()lY<"kriu Ball alemine hu sana I cser
kri ihracal1, yukan MJ). 710-6tl5 tarihkrinde olagclmi?Lir. Yunanislan'da M.C\ 7. vuz-
plm insan ba.;;lanvla stishi kazanlann guzel ()rneklcr halindc kopyct cdildigini fakat
k1sa bir sure sonra bu modanm terk edildigini g.:Jrii.yoruz.
U rartu Krallar1
A..ramu M.O. 860-840
I.Sardur M.O. 840-830
Ispuini M.O. 830-810
Mcnua M.O. 810-780
I.Argist.i M.<). 780-760
II.Sarrlur M.O. 760-730
I.Rusa M.O. 730-713
ll.Argisti M. 6. 713-685
II.Rusa l\1. b. 685-645
III.Sanlm I\1 (). 645-625
Erimena I\1.(). 625-605
III.Rusa I\1.(). 605-590
IVSanlur M.C). 590-580
fu'lvnakca
j >
Lutripi'nin ogln
Sardur'un ogJu
Ispuini' niu o g I u
Menua'nm oglu
Argisti'nin oglu
Sardur'un oglu
Rusa'nm oglu
Argisti'nin oglu
Rusa'nm oglu
Erimena'ntn oglu
j
Ekrem Akurgal, Urartiiische und :lttiranische Kunstzenlren, Ankara l!:JliS; Kcm;ll f\;llkan, Patno5
Yalwuudahi .1wavHrtepe 'de bulunan Urarlu Tapmag1 ve Kitabeleri, Analolia V, 1960, 133-158: R.O. fi,11'11Clt, T h P-
Exuwa/Jurn of the Bnlish AI11scum at Tojnakl<ale near Van, Iraq 12, 1950. l-4.3; Sait f1:1.5Jran, V:m P.olgc
]'vfl.ILe,i'nde lki Crartu Bakrau, Anaclolu VII, E179, Zl-88; \V. Heick, Archaologis(/;t Fonrh1wgpn
i11 Alll!lmifn, Vahr111dl. flerl. Anthmpol. Gescllscl1. Berlin 1!393, G.l-82; Okray Belli, A.lniuni Ktnti ve Ta.j
A trily!!sin i Ke.f]i, Anadolu 8, 19R2; Okray flelli-Ali I\ f. D in(ol, Ilazine Piri Kajnsz ve A.1agz Zivi.>tan
OraMa11, Anadolu R, Okta\' BC'IIi, Umttu/ar, Gorse! Ansiklopedi. istanbuL 198:!. s.140-20G;
Em in Bilgi(.Baki Clgiin, A.dilmmz KPJ Kalesi Kaztlan, Anatolia VIII, l 9fi4, 6:1-92; LBilgi<,:-B.Ogun, A.dilceoaz. Kef
Kale>i jhinci Alevsim Ka:ulan, Anatolia IX, 196:), 1-'): Altan A. (:ilingiroglu, Gazian!ep A1uzesi'ndekl Bi1 Uwrtu
Kemni, Anadolu VII, 1979. 4tJ-5r>: A. A. (:ilingiroglu, Urmtu Kmlhgz, Tarihi ve Sanali, izrnir 1998;
A.A. (;i!ingiroglu, Ali 1\l. Dm<,:ol. E. Ka1akh, Van BiilgP.\i'nrll? Bu/11!11/W) Ycm Urarlu Yaz1ilan, ;\nadolu
i'l.ra.?tJrmalan Ek Yaym I, istanbul ltJ7H; Afif Erzen, Untersuch1JrJ.gl?11 i 11 dr:r l-'rartaischen Stadt Toprakkale bei
Van in denjahren 1959-1961, Ardlaologischer Anzeign 1962. A Erzen, Giyimli Bronz lJefinesi <x
(;iyi mli Ka.zlSI, Bellelen l.JO, I 1 'Jl-21 A. Ernn, li}fPjJP !, _\n kara EJ7S: Baki ()gun, 'da 1./ml'lll
S11lmna Trsisleri ve Samra m (Srmim m i.l) Kana!?, Ankara 197D; P.Jki ()giln, Die Um1 tiiische11 Palasle (}'ala 11 1111d
252
1 1 :,,\2,. 1 i' 1: Jiuti'frltl< .. i >u!ian i 'l' . .. : r.
.\.lt;,:trpr !!: Jl.-:-nltu. lhj;; Uir.r>;; ,r A:lk,!:.t :\il:wr {>;gCc. .'11ij;
'""' ]'.''''!''''' j1. ''" :l!!IJ!t'j:t:. T: K \ 'II. : "li; \'t:; .-;,.,i:J . .\1"'' ;w'tot i;wf!l:l,
A::;;c:ch; VII. :.:;: \'(;i B:!l:. l"un!;; Ktf,\ll[ :Htlllt ,., . Kal'll, c\lJad: : h:
!\'\'. 1:
1
7!: ::77. :Vii: '7(1; ).1. T<t:w: :a::nn\'<:i St,in. 1:1ar';; Kti}dmy''' A.tlf.lf/[ 1\.l,,J
.\1\f,.,; :lr'l'ili<i llai:.lhl!, Ht!lt:eJ: 1::::, El'i."J. ).I.T. fa::1;t:1-\' Sc\'i:l. !.tanim! "lrkf',lc,fi
l"rru!u /'tno;l:P. r4.:.r::: Jlc:g, l:-: \}. . . ;;, 'fil!!:;.n-\". l"'",.ln R:1lg, .. ; ,,rf,J r:,,u
11
;
:lri\!!1 >J:<i.m I: ,\ ,lai r!' .\i-; i1 Mi i>:ru iyl' .1i! i'rn: f ; . :\a,: hh:. \1 1\" \'. I :l/o). 1 :l'i'i, )'/?.
l'.t rl:,t:l \". St'\'i:J. \'r;n ',dr [ ,.,, rt1 . \ "l)' : IIW!n 1 11: .i\t:?Pit .\fi i'it: :\:Jado::; 1 1\'\'. : !l'ilr
i . .. < ). ' 1! J .. iak l..P:ha
1
<n ot ()rnvklPL 1'l, :
(). :\. !Jap.f,!lfJ.Ii.-!!J}''il
.. ,l:Hl Ka:::r: ....

r' t. .. ha .. CA::u:.:.ll'-:k. a!!/
r.,tu lnp r ltf'1; 'j
1
:1. Jn:.
Zi.J
<: :1 Aka:k:d:' c:n : : '
I:>o:, Rfim 1 "'"I "dw ll\1/llil.
;:;1 - 1dil<r:tr. . . '\iilli< t/ll;.l!.t. (,1'/t/ltkki ;:i.p /l.Ru1a '.\if>. r,s;_r, rlrinl'llii . A1i ktim.
:\ /1rlfll)f1 .\lr-rlt"i?iV'IIrri ,,iii:.t".,i.
Ill L'l2 . .1ltn;tt1}1' i];r:Jnmn;. rrartu ka::.tWI. /la!Jilt Stili. M. i>.
j'J 0 .
. lnk,lm .. lnadllu Jlrrlrniwtfrri ,\H.r;;t'.si.
Rt'!'i;: .1. h - < ;orrf,on. Kr,tf .\lif,n u, l ,,afu i:rr.am. lloiha .\I iii . . ii.fJ. 72'' /t;fl,
:lnl:tJrrl. lntltlttfu .\fl.tJ,I'iVIf,1i Jiir:.f'SJ.
d
Rt..,im : :J.1 a-d - l ,m 1,1 lw.tm!fln n1 1;1 ,f,-;,;J t/;fo,li/rr. 1/alf;,, .\'li/i . . \I. i}. S. ;i,,Ju, '''" "
;u 'lth i>rr:rnon tl;!ottiftn. c,d'; J:,pmkl.'ul, 1111' lvrullt 1NntltSI.
J,t,n;lmf, F,J;i .\'ari L\l"tkn ,\liiJ,l.
b
h
')
Resim 155 a-d - Urartu ALO. 8. 11e i. a) Tunr k(u.an ek/fmtis<. roprakkale'den.
ht4ubnl, Sark EsPrleri Aluzesi. 1\UJ. 8. ;riizyll srmu. b) Bk?., R.e.1im 15). c) 1i-prakkalP'dt bulunan
bronz luyke.lcik. AU), 8., 7. Jii:.:y1l. Bt1lish Afust>mn. d) Top-umkale'ddmluntm brow. heykelrik.
1'<1. 6. 8 . 7. yiiz)tl. BrJUsh iHuslf1.tnl.
156- Adilcevaz. (lhn yalmunda). l 'ra1lu eseri. Tann llaldi kabartmaszndan aynrtll.
Al.O. 8., 7. yuz_-yzl.
238
Resim 157 a.,- Urrl'rtu heylutdgi.. Topraf:tkalt'dm Leni1IgrUtl. Et-milagt. 1\'l.tl. 8., 7.JUzytl.
Resim 151 h"d - UnMtu iiriinlm"i. M.d. 8., 7. yiizytl. h) Sfenh.s b.at (ynnll). AUJ. iOO nralan.
{:) Giimfts g((('danhk. Toprakkale'den. Dagu Berlin Muzesi. Af.iJ. 7. yUJ.,_"fJl. d) Erlangen.
IY!. 0. 7. baH-
259
Resim 158 a.b - Urarm (!;,'(?r,(firi, MO. &, 7. )'li::1.y'll lJrot1:;; !utylwln!L Toprakkatedett. British lvli:IJI!Um. 1\c 0. 7.
yii:t.y'll bfl4z. b) Altm madalJ(tn,lJolfu Rt>rlin .iUz1z.esi'. M. 0. 600 .wralan (bkz. Rl!.um J 68).
Rt'sim Toprakktde'dc Urmtultpmagt.. rilrrU'Inesi. M.D. 685-645.
ResiQI 160 - Khorsabad 4smr kabal'lman. fl.S!Jrgon.1cn. M1isasir'doki f1ra:ttu tapmaprn yagmalatma.t'l.
M.O. 721-7o;.
161 - JJ.Sardrr'uu (M.O. 76()...730) Urartu kalkamrtdan a.yrtntt. Hrd)ur Stili.
162- Toprahhak'tlv buhmun bir Vmrt?t aynntt.
Amulolu Miiu!.i. Ger Ilalk4 Stili. Al.O. 68.5-645.
260
a
('
d
f
b
Resiut 163 a:e - Cfrqttu asJnin 6rta (fra;rtu StlJi, Mii.685-645. a) tr./Wsas'tn (M.d. 685-645}
dmdatu. Hdtl!lntr'f! Miiz;esi, h) Toprakkait'dtm lMti.sh
c-e) P(Jlnos'ta bul:utzm1 tun{ (JJ/ttn luyk.ldcigi. Vrm Mihe:S'i.
R-esim 163 i-h - Ura:rtu. allan hejkolcihleti. Orta Vrci:r1it Stili. M.a. 685-645. f,g) t,tn-lo :'jaln?tmda
Ka'jabdfn-e 'de bUhma.n asian Jtqykeld!J.. A A ru:tddu Medimiyptltrri. ;H(J:usi,
. h) T&priihha:l'de n.slan hefo.e.liigi. British M'IJ:S(J'Um.
261
a.
b
a
b
l
Resim i64 a,b - AltnNfffJe tEns/neon _vakw11Jdt1). Flidiji heyldc;gi.
Ankara, -Amrdofu MeitnJiJi.!ltri. M fir. iJi. 1/qraff .As:stJt uifi. Giill>lerin altmdaki.lki kJrrJzk lfir.imitd;.ki
1SBJ'ii) dlJnemiJU/etJ iitJtfl .vapJ/Jllall'llf. o1dutrnnt t7fd:ltrr.
Olrmltklu i11.0. /{/{1 stralan. komtsu qs/andal:i Ht?/leJ! smJatma
Resim l65 .. a-c Ut'11t1u kttt. atli.tnt-lan. Gtf Hitit lteykekilik (l}JI/itlll/.11 Btkisil!d1/ir.
M.O. 7. a) KanttirE.lur. 10; lap. 1ll.O. 1 . . Yfi7>Jil. b) Fifdi{i. JJl.O. 70(1 ttralan.
At1adolu Mt deuiyet/n:"i Afil:usi. c) Tapralikule. Pildii . ill.tJ. 7(!11 ,wwlan British Jift#eum.
a
d

b
d
c
Rcsim 166 a-d - Urarlu hoga tasvirleri. As.Qlr ve 'Gecllitit madelleririin etkisindedit. M. 0. 8., 7. JUzyd. a)
ll"Santu.r'un MQ!anmdtm. aynntt. J!."'rivan MU:.esi. b) 1Qjlrakkale'tk bir ka/kandan ti_;'tmlt.
Bacaltlarm kmarlanndolti helw.on hirltnlt kal kwnmlan .lm e.serin Halka Stil'in J.,lf.f bir iirnc(fj oldugunu .
. <') Toprakkale'dfllmJu.nmltJ,mermer Jri;r. par(LL'ol. British
&ganm ,,ol arha fJI-trnl.fl iki k{fkentidi:r
(b'f!,z. /{P;sim 112) . . d) Bkz. Rl?#m 752.
1 fi7 a-d - As.,ur nayvan WlUZ stili:.a<yon:u Urmtu eserlerinde aynett kullamltr. a)
.\1.0. 9. ve 8. omu::. tie hacak 5tiliut.s;'li'rnt tale b) Lale bi(imli A..tmr
8. t);<' 7. yilzryildfJ degi$it: lnlmin iki kapann:: c) l..ak motifllJrrtrlu .fanatmda aynen kulr
JU.O. 8. yii:yrl. flilit eserlerinde .4e tale tiWiip bo}vlll11 buya ihiyn h0li1nu1: d) Ger llitlt
fx;;,vlan boya ooliinen late rtWti}i, Vrcutu $a,mbnda paralet iki fU/mga
263
2!)1
Phrygia Uygarl1g1
Phngler Troia \1lb 'uiu talnip sonra M. (). II 90 s1 ralan ml<1 Anadolu 'ya
gelen llalkan ki)kenli bovlardan biridir b<''>liimiine hh.). Ancak biT tuph-
luk olarak ilk deJa M.(). 7.r10\len soma ortaya (Iknw_;la.r, l'vfid<ls cl<")ncminclc isc (l\1.0. 725-
695 I fi 75) biiriin Orr ave Giineydogu Anadolu'ya cgcmcn, gii<;:lu bir kralhk chizeyine
larclt. Hind-Avrupa kokcnli olduklan halrle kl';a bir siire ve bir van-
U<Ul Hellen obiir yandan Hi tiL ctkilcri altmda kalnns, olmakla birlikte ozgiin ve Anado-
lulu bir kiiltiir ulus,tunnus,lan.hr. Phrygkrin maden ve aga<;: dokumanl1kta l"lrd-
tikleri eserler Hellen piyasasmda begeni ve Hellenli ustalar tarafmdan l<1kliL cdil-
(Resim 169-184). Makara kulplu bronz tabaklar (Resim 176) di:'mcmin "tcknolojik" bh
ba.)ansi olan altmdan, giimiit>ten ve bronzclan yaylt <;:engclli ign clcr (Rcsim 17 4a-f), cJegerli
madenlerdf'n giysi kemerleri, tokalar ve zengin bczcmdi tckstiliiriinlcri, geometrik desen-
lcrk si'slii mobilva C$VClSI (Rcsim 173) hunlar arasmdadrr. Phrvgler, Hellenlere avnca miizik
J j J
alanmda da csin kaynag Phryglcr kliltiir diizeyi yiiksek bir toplnluktn; yazr, kra-
lm tekclindc ohnay1p M.C>. 8., 7. vc G. yCtz.yJllarda biitiin Phryg kentlerinde halk taral"rndan
bollukla kullamhyordu.
Phrvg Sanatt
I<
Phryglcr Anadoln'ya declig;imiz gibi Troia \'lla'nm tahribinden M.O. 11.
ortalannda olduklan halde, onlarr !'vf.h. 750'dcn once kamtlayacak hi<;bir buluntu-
ya rastlanman11.5l1r. Phryg kahntllan Anadoln'nun yiizlcrce orenyerinde bollukla ele
hal de ouLmu hirbiri 8. yiizyildan 6n ccyc i}aTct etmemektedir. Nitekim llogazkbv, Kiil-
tepe, Alacah()yiik, Gordiou gibi en oncrnli rnerkezlerdeki Phryg eserlerinin hepsi Ivf.(). 7:JO
1arih1erinden sonraya aitrir. Adr ge(,en onemli orenyerlerindc Phryg iirCmlcri ilc birlikle bu-
lnnan Yakm Sark eserlerinin de hit;:.hiri M.h. /SO tarihindcn cski dcgildir. Oylc ki
ilk Phryg toplnlnkbnnrn niifmn azclr ve onlar bclki de daha <,ok go<,ebe bir ya.-;;am si.ndurl'I-
)Oll<lrcil. Onnn ic;in kalrnulan cla o nranda a/ oldugu gibi, Lammlanrnalan da ob-
naksJzdtr.
Hcllcnlcr bakunmdan Midas doncmi mitoloji konusudur. Bununla birlikre Emehi-
os \m kroniginde .\lid as iki deb amhnakta, kralhgmm c1 l'vf. (>. 738 ve ho?,"<l b n 1
i<,:erek blclugu v1l cla M.C). 695 tarihlerint> verilmekteclir (Akurgal, Phrygischc Kunst
s.I2?J). Eusebios'tan eldf' ettip;imiz bu iki tarih, Assur ya1.1h kaynaklan ilc a.'?ag1 yukan
uyum i(indedir. Cii.nkii. Miclas'm adt A ..ssnr kr:1.lr Sargon'un ytlhklannda ilk kez 717. sou-
ra 712'de ve kez 709 tarihlerincle anrlmaktMln (Akurgal, Kunst Anatoliens s.70).
Phryg krall1grnm krnnolojisi hakl mrndan Assur yaz1h kaynakbn ba.'?ka bilgi vermemek-
tedir. Anc-1k A.nian'dan (Anabasis II ?!) w Justin'den (XT, 7) cigrendigimize g-c'n-c tvli-
das'tan bnce babas1 Gordios kralhk c>tmi$Lir. Nitekim Gordion s6zciig1in1in Gonlios'tan
bu gcn;egi ar;:Jk\amaktadir. Micl;u;'Ul Sargon YJllJklanndan en ge<;: 71 T de kral oldu-
gunu bildigimize gbrc Gordios'a ?.0 y1llrk bir egcmcnlik siiresi aYmrsak Phrygia Kralli-
750 stralanncb Gordios tarafmdan kurulmu:;; oldugunu soyleycbiliriz. Bu tarih
a:;;agHb gorecegimiz i"1zere seramik iirunlerinin incelenmesinden cldc cdilen kronol<:ji-
vi ue desteklcmektedir.
Elimit.dcki buluntulann vcrcligi ikonogralik vc stil ozellik.lerine gi)re Phryg sa-
na1I be$ cvre gbstermcktcdir: 1-Erken Evrc (Ivl.<). 2-Gec,.'i:;; Evresi (\1.(). 730-725),
3-0igun Evre (M.h. 725-650), 4--Subgcometrik Evre (Tvi.O. 650-575), 5-Ge<;: Phryg Stili
575-300).
Erken Stil (l\1.(). 750-730)
Phryg san at! n1n ilk evresini siluct figi.lrhi vazolar tammlar ( Resim l69a,b). Ortala-
ma boy1an 40, enlcri ise 50 em olan bu kaplann ozcllikleri 1) Y<tndan az olan
all boh"nnleri boyastz ve tasvirsizdir. 2)Tasvirli vc tasvirsiz bC:ihimleri bir sihne, yani kaba-
nk bir de boyah bi r 5crit aym r. 3) Kabm tasvirli iist boiii.rn li birbirlerinden
4 kulpla 4 meropran olu:;;ur. 4) \Jetoplar dikine ii<;: boHime aynhr: En ustte
lar s1rast, sonra ic;i bczcrnelerle ya da sadece dalgalt bir (izgi i]e beze]i dar bir ::_;c-
rit, en altta ua sahne ycr ahr. Bu Li( kath met:op iki yandan trigliph bi<;:imli 2-3 incc
sahnc siluet halindc (izilrni-? geyik riirii fig-ii.rlcrdcn,
konsantrik dairecikkrden, hazen de stilize edilmi"i aga<; resimlerinclen oluwr. Bu tur
kaplar ve Bogazkby'den ba-?ka Konya'da ve .Ma.';iat'ta da hulunrnu$ olup onla-
ra Gonlion 'da rastlanrnami\)ttr.
Si1uetli stile ait kaplarda gorLilen bashca ogeler Hellen Geomctdk vazolanmn ozel-
Jikleridir yani alt bi:>llimfm tasvirsiz boliimden ku.';iakla aynlmas1, metop kompozisyonu,
siluet fig-iirlcr, ortalan noktah uaireciklcr, l:jlll SirasJ Hellen Gcometrik sanatmda gorii.-
Jen motiflcrdir (Akurgal, Phrygische Kunst s.33-37). Ru ogclcr 8. yi.lzplda Hellen cll"tn-
yasi ba:;;ka yerde mcvcut degildir. Sisam'da bulunmu bir Dogu Hellen kralcrin-
deki (Samos V Lev.23) siluet iigiirlcr vc konsantrik dairccikler Phryg kablllda gordiik-
lerimiLin yakm benzcridirler. New York Metropolitan 11useum'daki Auika kraterinin
prothesis sahnesinde gorulen si\uct figurlerlc, ortalan noktah daircciklcr de (Davison,
Attic Geometric vVorkshops Sek. 26; Matz, G. d. gr. Kunst LeY. I 0) Phryg kaplanm antm-
sattrbr.
MetropoliLan .Museum'daki krater M.O. 750, Sisam'daki hater ise\U). 740 stralanna
tarihlenmektedir. Bunlara gore Phryg kaplannm 740-730 ytllannda olduklanm soy-
leyebiliriz.
266
Ge<;i Stili (M.O. 730-725)
'da gi'tn (tbn gi'tzel bir kratcr (Resim 170) Stili k;),akteri Erken
Stil kraterlcrinin siirctiirl.'tr; buna kan;J!tk biraz sonra tatm'<lcagnmz Olgun Stil'in
gcnmetrik bczcmcleri ile susll:tcliir. Siluet figiirlcr devam ecterse de onl<U' buracla zarif bir
goriin1im KraLerde g<'inhigiirniiz ogclcr ve ozellikle meander frizi, Attika
Ceomctrik Sanatt'nm ba!? molifidir (Colctstrearn, Greek Geometric Pottery Lev.G-7). Bu
nelknlc Stili'ni M.(). stralanna tarihlernek dogru olsa gerektir.
Olgun SLil (NLC). 725-650)
Erken vc stillelindc oldugu gibi Olgun Stil'in de en guzelorncklcrini Ali!;iar'da bu-
luruz. Ancak Olgun Stil Gordion'da daha yeni boyutlara Gordion'da Erken Stil'in bu-
lunmamast, buna kaqthk Olgun Stil'in ilk kez ortaya ancak Gordion'da ye-
ni nitclikler kazanmast, Phryg Beyligi merkezinin Gordion'a olahilecegi
akb gctirmektedir. Bir hipotez olarak Gordios'un !')nee bir lwylip;e sa-
hip oldugu sonradan Assur tehditlcrinden uzak kahnak ic.;in Gordion'u kun.lugu kantsmda-
ytz. Dernin;:ag bbluml"mde ilk Phryg- topluluklannm Guncydogn Anadolu'da
Bu nedenle ilk Phryg eserkrinin ve Bogazki:'ly gibi merkezlerdc mcydana
qkmasl anL,unbdJr. ()vie anla$l1Jyor ki Balkanlar'dan gelen Phryglcr, 1.amanla geldikleli ycrc
dogru 1orunda I\'itekim :tvU). 6. )iizy1lda Phryg mcrkezi
yon yoresine
Olgun Stil'dc Hellen etkisi daha belirgindir (Akurgal, Phrygische Kunst 39-f'Jl). Hatta
bazt kap bit:;imleri bile Attika Gcomctrik {)rneklelinin bcnzerictirler (aym cscr, s.32, Le\.d,e).
Bin;ok kap isc Ge( Bronz Cagt ve Buckel-keramik vazo hi<_:imlerini sl"1rdiirl.irler (a.e.
13 .')ek.26--32). Bununla bcraher Olgun Stil'in en parlak cvrcsinde seramik sanalt, ilgin( \e
ozglin kap Bazt kaplarda figiiratifkonularda Gee.; Hi tit erkileri giize <;arpar.
Ankara Anadolu :tvfcdenivetleii \.fiizesi'nde ver alan bir Gordion kabmdaki asian tas\iri iko-
' .
nogn1fi baktmmdan Geleneksel Gee.; Hitit tipindedir. Ancak noktalanLm olu;;an vi"tc.ut heze-
mekri Erken Attika vc Kyklad yonLcmini ammsatir (Akurgal, Kunst Ana-
tolierrs 84, Sek.50).
Heykel Sanau
Olgun Stil'in parlak evresi suresmce heykcl sanan heniiz ilkcl durumdadu.
bulunmu.) olup i\nkara Anadolu Medcniyctkri Tvhizesi'nde sergilenen aslan
heykcllcri, Ce<; Hi tit o rneklcrin in beceriksiz kopy;1lan dt r (Aj.\ GO, 195G Lev. 9:!,
Sek.42,4 3).
267
Buna kar:;?thk Phrvgkrin bu evrede Ge(: Hitit atolvelerinden anla5JI-
maktacllr. Sevim 8ulu( gi'1zel bir hulu:;?la Anka.-a'da .Fidanhk mcvkiiude ortaya pkrm.s olan
orr.hostatlann, Phryg ti'nniiliisleriniu ()niindc yer alan s1tnaklara ait olduklan
tlr IX. Tiirk Tarih Kongrcsi 423-433, fidanhl<. kabartmalannm gri-
fon tasviri Sak(:eg6zii heykelciliginin gelencgini siirdiiriir. Ancak . .i\nkara kabartmasmda
Sakr;:eg()zu levhasmda oldugu ii.lere bir kus-adam degil, Hellen sanatmdaki gibi asian vi"t-
cutlu bir hayali yarat1k rasvir cdilrnektedir. Ankara Ficlanhk kabartmalanndaki iki levhan1n
biri hir at, oteki bir boga betimlemcktcdir (Akmgal, Bildkunst Lev.50
a,b). Bunlar Gee;: Hitit sanatmm pck ilgi gi)srermcdigi iki konudur. Bu nedenle Fidanltk
kabartm01lanmn Phryg ilri'mii olmas1 da akla g-chnektedir. Ancak ayru kabartmalar ara:ml-
daki sfcnks ve grifon tasvirleri o dcnli Cer Hitil stilindedirler ki onhln Phryg f'scrkri ola-
rak l<lntrnlamak olanaksJzdtr. 1\itckim yukanda, Cordi on 'da bulunmu.;; aslanl01rm heni.Jz
(olz ilkel bir yontu 6nerisi i:;;aret etmitik. Phrygler "Die Kunst Anatoli-
cns" kitabumzda (s.S;}-100) gosterdigimit_ i'1zere T\,f.O. 6. yuz)'llda da heykel ve ka-
bartmalar ortaya Ancak F. Prayon 'un (Phrygische Plastik, Ti'tbingen 1987,
s5:5-71) de alchgnmz Ankara Fidanl1k kabartmalann1 6. yLizpla tarihlemck i<;iu
<"mt> si'trdiigl'l Lutarstzcllr. S6z konusu kabartmalar M.<\ 700 s1ralannd" va da 7.
yiizylln ilk dortli.igi'tndc yapilmL5lardtr.
Runa P Tl'uniih't'si'tndc bulunan kuc;uk aga(. hcykclcikler (Young, Three Great
Early Tumuli Lf'v. 22-24) yine Gee; llitit etkilcri sergilernck\c bidikte, Phrygiah :sanat<;:IIann
iiri1nlcridir. Bunlardan hir tancsi aga(r.an yar)lhUU:i hi1 asian heykekigi (Akurgal, Kunst An;1-
tolicns 1m olnp, giizcl ve ilgin( bir eser olrnakla birlikte Ankara Fidanhk kabartm;1-
lanndaki usta clinc.len yaratllann olgunlugundan yoksundur.
Mob11va Tak.nnlan
I
Agac; i-?leri Olgun Stil'in en ba:;;anh yaratdanndan oncmli bir holtunii Mi-
das'm Tiimiilusii'ndc ve aynca bir prensesin turniiliisiindc bulunan masa, iskcrnle ve para-
van ( tahta perde) gibi mobilya kahnttlanrll (Resim 173) Amerikah nzmanlar 6rnek bi-
<;:imrle restore etm ikrdir. Bun lardan El isabcth Simpson' un restore ettigi masa olaganiistii
i.<Kilik gosterir (E. Simpson, Archaeologv Vo1.39. 1986 sAO). Simdi Ankara Anadolu Mcdcni-
yetkri _\hizesi'ndc sergiknen bu e-scrler diinyanm en degerli mobilya iiriinleri arasm-
da bnemli bir ycr ahrlar. Herodot'tan ogn:ndigimize gore (Herodot I, 14) Lydia Krah Gyges
CVl.fJ. 680-652) mahkeml' g(:-lriirken iizrrinde omrdugu Lahti Delphi'dcki Apollon
Tapmag1'na Herhalde s()z konusu taht Gordio11'daki mobilyamu tiiriinde
bir eserdi_
si.isleycn bczemeler Gq: Hirit Knlh Varpalavas'm giysisinde gi:iriilen iigelerin
(Resim 132,134) yakm beuzeridir. tnlii Phryg u:kstil islcri de _o;;iiphesiz bu Liir rnoti1lerle
Bu ::;tiskmc s<omatL ion sanatplanna rla ornck (i\kurgal, Eine cphcsischc
Flfcn bcinst<Uudl<.: aus Erythrai: .Festschrift H. 43-49).
1\tladen Eserlcr
Phrygler maden yiiksek hir diit.cyc Yavh ignckr (Rcsirn
174) d()nemin hir Phryg olup bunlar Assur ye Hitil merkezlerinde
aranan ve hegenilen sanat eserleri idilcr (Muse<u-ella, Phrygian Fibulae from Gordion, Lon-
don 19()7). Sonrarlan Hellen sanauna da gcc.tiler ve ionlu sanatc;:llar Larafmdan taklit edildi-
ler.
!\'[aden cscrlcr arasmcla olaganiislii giizellikte hronz taslar vc tabaklar (Resim 176) ve
brom. ka1anlar ilc: kcmcrlcr (R.S. \()ung, Three Great Early Tumuli Lcv.38, .)ek.9-ll)
ton nstalan tMaf111dan taklit ediljyodanh (Boardman, Ionian Bronze Belts, 1\natolia VI
1961/1962 s.l79-189).
Mimarhk
Olgun Stil sl'tresindeki Phryg rnimarhk eserleri ana <;izgileri ile Balkan ya da k(')-
kenlidir. Gordion'daki buti'tn yap1lar megaron planhchr. Bog-azk(iy'deki t>vler de
megaron irl.iler (Peter Neve, Riiyl'tkkalc, die 13amverke 147 Sck. 76, 169
.)ek.H!J). Mirl.as Tiimiihi.sii'ndeki mezar odas1 da scmerdamh idi (Y<mng, Three GrecH Early
Tumuli I qf; I. Lev.40, .)ek.A). Mimarltk konusunda bugiine degin herhangi bir Dogu etkisi-
ne
Sorunu
Eusebios'tm kroniginde Kirnmerlerin istilasJ ve Midas'm bog-a kam son
vermesi olayL M.(). 696/69:) tarihine verilmektcdir (Korte, Gordion Julius Africa-
nns'ta ist> Kimmerlerin istilasJ 676 ytlt na tarih knmcktedir (K6rte, Cordi on 23). (>ylc <Ill la-
ki Afiicanus herhangi hir kaynaktan Assur ya:1.1h belgelerinden haherlirlir. (:iink(i. bi-
liyoruz ki Assarhaddon, kralhgmm 4. yllmda yani 1\1.(). 677'de Kimmerleri
Boyle olmakla heraher hem Fusehios'nn hem de Africanus'un anlattJklan dogru olabilir.
Kimmcrlcrin Anadolu'ya yalntt. bit degil birr;ok akm olduklan s.iiphesizdk
llk akmm 695 stralannda olagcldigi ve Midas'm onun .o;,onucu olarak kcndini o tarih-
Lc oldiirdiigii akla yakm gelmektcdir. Assur kaynaklanna g()r(' en gc\ 717'de kral olan Mi-
das'm .M.(). 677'dc vani 40 vLl sonra olmesi m1imkiin.'W de bu kadar liZllll uir Stire halhk
' ' f
olmas1 Bu nedenle birinci Kimmcr akmmda Midas Ancak
lkvkti ayaktadn-. <;_:t:inku Ankara'da hir t iimiiliistc de ge<;en bir ion kase-
269
si M.O. 650-h40 tarihlerindendir (A.kurgal, Phrygische Kunst s.50 yamnda I ,cv. H Sek.3). llu
tiimulus 7. yiizy1lm ortasmda l'hryg heyliklcrinin hala cgcmenliklerini si'Jrdl'1rduklerini a(l-
ga vermektcdir.
'
Olgun Stil'in Midas'm uli'nnu ile son bulmacllgnn, sozu ttuntili"ts ile Ankara \'C
Cordi on 'un diger tiimiiliislerinde elc gc(;en giizcl vc nitelikli malzenH' gostermektedir. Ru
nedenlc Olgun Sr.il'in alt smmm lVJ.O. 660 s1ratm.na tarihlemenin dogru olacag1
sindcyiz.
Ancak Olgun Stil'in yukanda incelenen scr<Imik, tunc;- vc cscderinin en
giizelleri yok ki 1\L<). 723-67!) siireci kinde
Subgeometrik Stil (M.{). 650-575)
Rir Ankara tiimiilusCmde hulunan ion k;tsesinin gostenligi gibi PhrYgler lVJ.O. 7.
yi1t.ydm ortas1nda Hellen sanat cserleri ir.hal coneye . .Bu arada Rogazkoy ve
Alacah6y1ik'tc clde edilen scrarnik eserlcrde ion Gcc.-gcometrik ve Subgcometrik vazocn-
lugundaki T-motifinin de taklit edildigini goriiyoruz (Akurgal, Phrygische Kunst Lev. 29a).
Daha bplania da Ton Subgeometrik serarniginin etkileri g6te (a.c.
lon Suhgeomctiik etkilerinin Ort.a Anadolu'ya on ytlhk bir gecikme ik
gelmi.5 olduklan
Ge.-; Phryg Stili (M.O. 575-300)
Gee:: Phng .s<man seramikte olsun, heykelciliktc olsun ion modellcrinin taklitle-
rinden Kap bir Olgun Stil'i klSlnen y<tatrrlarsa da asian ve sJenks tas-
-virleri ion sa11atmm acemice kopyalandn (l\kurgal, Phrygische Kunsl Lev.3l-32).
Buna heykclcilikte ion ctkisine ragmen ba:;;anl1 eserlcr ortaya Ozellik-
le Ankara'da bulunan Kybele kabartmalan o;iinde ion heykclciliginin biiyiik ctkisinde kal-
makla birlikte M.O. 550-600 s1ralannda kendine i..)z bir Phqg stili (Akur-
gal. Kunst Anatolicns Sek.!':i!J-62).
Bu <.kmemdc Phryg beyliklcri .A.fyonkarahisar ve yoresinde eski Phryg sanatm1
kayalardan oy11lnnt.5 kiilt ve mcz<n amtlan (Akurgal, Kunst Anaroliens
Selc h l-S4, 67-76). Olgun Stil mcvcut olmayan bu kaya amtlan, Anadolu'nun en it-
gin( ve en degerli eserlcd arasmda ycr ahrlar (Rcsim 179-lH3).
Af)'Onkarahisar yanmdaki Riiytik a{h ile amlan anusal kaya mezannm cephesin-
cie gor(ilen iki asian Ge\ Hirit tipini (Resim 181). Bu nedenle soz konusu mezan
M.O. 8. yiizy1la tarihlevenler Oysa ayaga durumdaki aslanlann alnnda,
mc-zar kap1smm iki )'amnda vatar vazivettc baslan ile bizc bakan iki asian M.O. 6. viizv1hn or-
./ J "' - I J
Lalarmdan bcri tamdigmliZ lou mezar aslanlannm 5.Cmasmdad1rlar.
270
.Soz konnl'lu mc1.ar amtmm hcmcu on adtm hatlsmdaki Kink Mezan'nm yan
yiiziinc ait asian da butun ik.onografik aynntt1an (kulagmm alundaki iki
pa}mct 8t.iJizasyouu. agZJ, ch3an (.,"tkml& VC a)( dudaga plpl!,ilk cliJi, OIDllY cstiliJ:a:,yo-
llll vc bakimmdan M.O. R yiizyllm son hir asian tasviri olmak gcrek-
tir. Ne \-<U" ki ayru amtm t-m cephesindeki sahnoocn bugiine kadar kalan boh1mfm kesin ola-
rak giisterdip;i uzere Kmk Mexan M.O. 8. yuzplda degiL tonlu Sa\'a'!.lorun omll.Zun-
daki giysi luvnmlarmm (Resim 178) kt'!'iin bkimde gibi M.O. 540-530 tarihlerin-
de
Geri kotlan Phryg kiilt ve mczar amtlamun da !VI.d. 6. vtizy!lda urtay, plum' oldugu, die
Kunst Anawlicns (s. 86-95, 105-120) vc Pllt}t-;rische Kunst (s. 60-,68) kitaplarmrla avnntth ola-
rak at;klanmiSLn. Pbryg kaya bazllan iS(;" Hellcnistik ve Roma rl6ne"mlerinC' aittk-
kr (Kunst Amnolicns 117. Sek.75-76). Ancak her iki d6ncmin kaya mezarlanmn Phrrg varn
pck

Bulu(, ""Thf Jlrrh!.tl'rtural {.'w? of th" .1ni-mal rmd f\'lbt-IR fm.t.nd in .1 nlurm" Source: )o;Qtc!i in the l-Jh-
to:y of Art VII !9NK l E. Akurgal. Kumt, Ankara K Akurga1, DieKuN1l Anatohm.1, s.71-

271
R('sim liO Stili. '-'l.iJ. 710-72"1. Ankara, Anarlolu
Rcsim 1 i I a,b - Ph1Jf[ (Jrtfl fO(t.,ru n) M.O. 7 2 S-650. a l (;ordion PtJ.ZO.IU .H. 6. j(J(J .nralrm. lstrmbul,
ArkMiu}i Ai1izdni. h) Km.rz.anm "ta f!:iin ("lkan Phryg <"JVI.\U. Jt.ii. il.ftJ.smtlfln.
J.,tanlml. ArkPolr;ji .\1ii:t>1m.
272
~
~
'
a
h
I d
("
(
Resim 172 a-f - C.ec PIUJJ{ tili. A.li$ar1'awum. M.O. i. yiizyu i k i n ~ drrrtliif:ii ya da ikinri yan.tl.
273
:::!7-l
( ,mlim. Aml .\Jidas'11i tlii'Jlllllri'lli 'l;fi1( jNH'I'i'Wl . .\J.(J. /fJt; stN!an .
. i nk,Im . . \i;ntf,;fll .\l"dotivlf"' i \ l i h f ~ i
d
( '
( ;n;rlioll Jlll!/1;. rrn.::.YIIi if..,'rJtPfn: i'ht):!. O(irn n Stili . . \f. 0. S. ' ii::yli 'II IIi!.
:11!/:ufl . t nafi,,tu . \J,.,fnliwll-ri .\ Ui:'..f,; .
.....
1 - < ;ordion. Phnj.! 1 a./.mu. IoJH ak. Oiw m <.;t if .. \1. /J. /Of) <;If al.m.
\rJ..colc!ji .\lll/c'i
1
hl../. Rc.;im l ila) .
1/!i . \nk;11a. Ficlallllk I t"irm"ilii.il. Hmru J'hn,:J. O(f! flll S;ili . .\UJ. /f;lj .'1171/.m .
. \nk.:ra .. \u.ulolu .\lcdcIJi\l'tit ri .\ltizf'.;i.
Resim_ 17i. -t1nkara 'ria gt2n fP{tma (tlw.n ilryg KylJele kaba,rtmau. ALO, 6. Jii:r.ydm 'ilcinci
Resim178- Afym K.ttraliisar. Km1i .!ls/urt 'l"a,f MNin. Jtlp kallbt. omu.zundalti knrnrnlar
sik krmusu nli'!Ulr arulnu 1\f (J. 540 tmlanntJ tarihler.
;<\nkrna O.nitlf!rsitr.si, DiltJH Twrih-C.'ograj)a. FakiHtni, ;lrk.,?oloji Biilii:mii.
277
7 ~ l
Rl':-:::: J;.: : .
..:.a.
rr T 1
lAKFf'AJOfAtMJUJ r\._

c

!
v
'IB
l

6. I
Resim a JYl da Ytc;thM)4 1!1Jisrd ka_'Jfa meucn-. Ajytm/AwahiMH
)\t a. o, _rli:qiL
:Rc-sim 182 b- A:mtfn.m 1>a{'; km,anndtt :Yer alan P.h-1)/t yw.th.
183- Alida<\ Amh n't,armdtik:i.lepi!tlti 'l'a12'r& l<;_<;beleyfJ edt tryulmu,, hollttk.
/)i:nsd bu lwllUJ,'n f<:ybt!le'niu tJe Atti..f lin heykrilrikleri merasim y-ajnlmb,
Ai.i/ 6. yih'ytl.
2Rl
.. .
Rc.-i:::
JJ .. .'lii-_r.-. i . (;.:\\i _i, ,:tnnf,ut httf:u!i!Ji'!UP ,., biti!u._ ;ur:nn,J J:tdtni':.f,. l;rillp,iii
.. i',J! !'l''l\''11' !,n J\.-.:l;;!t i >t :/Hn!n:,!\i, ( ;trffi tit !l
li ;o:il'p[J!} \/ht/iltt!itk!-'tlh: /Ju }/U:drt, 1 fn'"!!l (fti j) ';u/t uhtjJ .v;! .... '1i':i i; ;'j;;;,.tii ,:, ttJir
i : 't:fi/i hitf;;nt!ii.-!'::. t:tf,;:, \j:i'l!Y'! .\i:r .. tf,j)l;,,::;r da _\ttn!t:.): Jtf_,ft.>t ft;rf,!: h""'j),,i,i::_i

--
t:f\11 ji1. ft,fi ;; !n i Jt iu : "( ,nlrn'l'' ttr':,i l;,gt ;!,
}Jin \',!r :"irint!rrinn; tJ;t;.tf,hdi :: }'/ !-' t t :\Jfi iini:UiilUJ.\' ikl t'lp;;/.ol;: i'ndn;:; .\f. (i. 1
i'nii;ft.-,i!it/t .,!,;.:; : \ !i! ,:fytJ .\Iii ,;-.( ('&f,'':_fh
i;u I),Ji; n ;u/a!J . \ :: ti rf.):l ... i i i p ii' f; i i'.. ;;j, ,;ii r Jp
llirnrnerlerin saldmbn vc talanlan sonucunda M.<). 7. y11zv!lm ikinci dortlii.gii.ndc Orta
A.nadolu'nun egemenligi Phrvgia.hlanlan Lydiahlann eline ge<;:l i (Resim 185-192).
Hellen mitolojisine gore Phrvgia Krah Miclas'm her doknndugu ::;cy altma
Romal1 yaZin ustas1 Ovid'in .Metamorphozlar eserinde lm efsanc btittin aynnulan ile ele alm-
Orada Midas'tn bu sihirli g11c11nden kurtulmas1 i(in Tann Diouysos'un istegi uzerine
Sardcs yakm1ndaki Pakrolos Irmag1'nda y1kandJgl vc sihidi g(ic(in kraldan mnaga ger;-rigi
boykcc Paktolos Irmag1'nm k1yilannda al!m pan;:aL,umm goriilrneye
Dernck oluyor ki mitoloji, t.enginligin vc egemenligin bir iilkeden digerine ge<;:i::;ini sembo-
lik bir bic,irndc ifadc
Ancak Lydiahlann efsancvi zenginligi Paktolos lrmagt'nda e\e ger;-en alrm dokiintiik-
rinden degil, egemenlikkri altmdaki kentlerden ve beyliklerden alcllk\an gc-
liyordu.
Lydia Dili
Filologbra gc>re Lvdia rlili Hint-Avrupa dil grubunun bir Nitekim a\fahesi
Helknlcrinkine (Ok benzcmcktedir. Lydia laTihi konusunda pek az bilgiye sahip hulunuyo-
ruz. Hellen tarih(ilcrinin soz cttiklcri Atyadlar ve lleraklitler hugiinki't ara::;nrmalara gore
ancak rnitolojik anlaLJ olarak gor(ilmcktcdir.
1-lorneros'un Lydiahlan taJmnmrtaSI buua bu bolgeyi Maeony" ad1 ilc anmas1 il-
Lydia ve Lydiahlar iizerinde en eski haberi i\1.()_ 7. ve G. yiizyli Hellen Yanm (cdebi-
yatt), Ivlimnennos, Sappho, llipponax ve Xenophancs gibi yazarlm' yolu ile ogreui-
Oyle ki Maeonyahlar ve Lydiahlar ayn1 ulusun iki buyiik siyasal g("tciiydiiler.
Once Maeonyablar, arcllndan cia Lydialilar arka arkaya egernen
Ilelknler kin Lydia bir rniLOloji Ltlkcsi olmasma kar-sm Mermenatlar, Assurlu yanll kay-
naklarm bildirdikleri uzere tarihc;e bilincn bir dynastidir. Cyges, Assurbanibal'in (TVLO. 668-
631) ve Psametich'in (IVL(). 663-609) Bu nedenle biz bugiin Lydia ki'tlturl"mtl ar-
keolojik kanlarda 1910-1914 ytllan arasmda Princeton (T n iversi tcsi ii.yclcTinin vc daha soma
19!)i'fden itibaren C.i\l.A. Hanfrnan, A. Henry Detweiler ve 1977'dcn bcri de C.II. Greene-
wah Jr. r.aralindan elde edilen bulnntulara gore bclidemck durumundapz.
Euiiskler Lvdia Kokenli midir?
I
Herodot (I 94) Lydia'da oturan ulkeyi saran a(hk felaketinin sonunda
italya'ya goc; ettiklerini anlatn. Eskic;ag tarihinde ve arkeolojisinde U7Un l(lrtJ!:analara nc-
den olan bu habcri n dogrul ugu h <1 k kmda nc yank ki <1(1 k\1 k geriren k dururnda dcgi I iz;
r.;i'm kii Lydia'nm lVI.O. 700 Larih lcrindcn cinceki kon usunda herhangi bir bilgi-
cku Yoksun bulunuyoruz. Bu ncdeule Etriisklerin Lydia'dan g-clip gclmedigi sorununun
bu bolgede l\'1.0. 7., 8. ve <J. yi'1zyila ait arkeolojik esc:rkr bulnnmacllicra olanak-
sJz(hr.
Lydia Seramigi
l.ydiahlann scrarnik sanau LL1.crindc olclukr.;a bclirgin bilgimiz varrhr. Lydia P.i)lgni'lHle
uene llikle iki cesit seramik elde
D . '
1 - Ozgiin Lydia c;anak
,\z veya c;ok llellen etkisi gc)steren Lydia Biilgesi kap kacak ornekleri.
Lydia seramik<;:ilerinin (izgiin bir yaratiSI olan lydion adh ki'11;;iik kap o zamanki di'mya-
nln en g67.dc kn:mi o\an Lydion Myron i(in kullantltyordu (Resim 187).
Lydia scramiginin bir 01.clligi dalgalt, mcnncr vc cam kaplan annnsatan (izgi i:'lgcleriyle
bezdi olu.;;udur (Rcsirn 185). Kaplann hamuru vc fonu heyaz, san ya da turuncu rcngiydi.
Lydia seramigiudeki figi'nlcr licHen ctkisi scTgilcdcr. Bu saurlann yazan BayTakiL \l'
leion kaZllanmla guzel ()rnekler Daskyleion 'da ba:;;mh
Jar yapan Tomris Balur yeni giizel buluntular clde etmcktedir.
Lydia hazinesindeki (ilknur {)zgen, The Lydian Treasure, s.12i-12!J, lV. 7H) bir
alahas1 ron (Resim I KH, 1 H9) Dogu Hellen sanat1nm Lydiah ternsiJcisidir. Nokta
dc Yll\'<lrlak(lklarla hezeli, otlayan geyiklerin (Resim yakm bcnzcrkri \\-.(). {). yuzy1hn
ilk olan Klammcn lahitlerindc gor1ilmektedir. Bu ncdcnk Miize-
si'ndcki alabasln:mun 6. y{izylltn ikinci donhigi:t (M.h. sualannda o\dugu
k<tnlSlllll<l)'lZ.
Mi'1zesi'ndcki Lvdia Hazincsi'ndc )'Cr alan duvar resimleri (Resirn 192a,b)
' . .
\ann l\1.(). yiizplda, yani Pers egernenligi donernindc de )iiksek dii.zeyde eserkr onaya
koydnklanm ac;1ga n1rmaktad1r. Olag-aniistii nitelikli bu duvar rcsimleri (ilknur Ozgcn, The
Lydian Treasure, s.68-73, -?ek.3-l0) Thasoslu bi.Jyi.Jk rcssam Polygnotos'un etkili oldu-
gn Dogn Hellen atiilyelerinde yeti-?mi) ioniah ya da T.ydialt hir usta tarafmd<On
M.O. 475-450 s1ralannda olmahrhr.
Lvdiahlarda Hevkd ve K'lbaruna Sanat1
' I
Lydia g()miJ kabanmalannda alun, vc bron1. paralarrla g<iri'IIen tasvirlcr Hdlen
erkisi giisterirler. Lydia hazinesiude yer alan bin;ok csc1 yiiksek ni tt'likli llellcn i'niin ('tdil.r.
()zelliklt> bir oinochoe (Resim 190a-c) ..r\nadolu Ion san:ltllllll se(kin ()rneklerindcn
biridir. Oinochoenin knlpnnn ohlturan erkek ligiiriini'm uzun sa(lannln apk\adigi gibi bu
Anadolu lon sanatunn karakLcrisLik bit varansidtr. Uzun sa<;:m ilk ornt>gini Efes'tc Tvr.O.
570-360 Larihleriudc olan bir rahibe iigurciigiindt> (E.Akurgal, Kunst Anato-
liens. i3) ve daha soma Sisam' c.\ a l'vl.(). 6. 'riizvilm son dortliioiin c ail bit bronz
.. j b
erkek heykelciginde (Ernst lluschor, Altsamische Standhilckr I\', T .cv.294-300) buluruz. Ka-
Lydia hazinesindeki hu eser italya'va g()( obn bir Ioniah sanatr,:I tarahndan
lVLO. (). yiizytltn son dortliigii.mle meydana
Hcroclot'un anlatugm<t gi:.lre (I 50-52) Lydia Krah Kroisos Delphi'deki Apollon Tapt-
nagl'na 5 kilo agHhgmda bi1 asian hcykdcigi ve bin;:ok altm ile yapd-
kaplarla ziynct cwasl hcdiyc Ne yaztk ki 1lgurlii tasvirler konusunda Hcro-
dot'un oykiiledigi Kroisos donemine girebilecek pek az Lydia eseri giin lIgma
llunlanLm en iinernlisi istanbul Muzesi'nde hulunan fildiindcn yaptltnJ bi1 heykd-
cik hawhr (Resim 186a,b); elrnank kerniklerinin alltnda g6riilcn hila\ bi.<,imindeki iki
damgadan dolayt bu eser ay tannc;asmm kiilesi olarak adlandmhm.;;tlr. ba.;;m fizyo-
nomik i)zt>llikleri degi!;iik bir tip gc)sterdigine gore bu cscrin bir Lydiah sanatc;mm yapttt
o\rlugu kamstnday1z.
Rir i'memli eser Sardes'te Rinr.epe Tiimiillisii'nde bulunan ve .British ?\,1useum'da
saklnnan mcrmcr kabartmacllr (E.Akurgal, Kunst Anatoliens, s.l06, Tiiml'tliis me-
lar odasmdaki bir mobilya cscrinin _pan;:as1 olmasi gereken bu kabartmadaki otbyan gcyik-
lerlc l't( ath binici bit.c bu escrin M.O. 6. yiizyilm 2. di)rthi.gi'mde Hellen iirctil-
rni-? bir Lydia yaptti oldugu izlenimini vennektedir.
Sardes'te bulumnu-? olan terrakotta levhalar ise Larissa, Assos vc Phokaia gibi kentlerde
tapmak terrakottalan gibi Ilellen sanatmm ta$rali tcmsikilcridirler.
:Vletropoli tan Miizesi 'nden geri gelen ve U $ak M uzesi 'nde scrgilenen altm ve gii-
mi.L? Herodot'un 6ykiiledigi Delphi'deki hazincnin yaptldigt tarihten sonraki bir do-
nf'me, M.O. ri2:)-4ri0 sii.recine, aittirler.
Miizesi'ndeki hazinede hir oinochoc (Rcsirn 190) buyuk bir olastltkla Anado-
lu'dan ltaha'ya go( ctmi.;; olan Dogu Hcllcnli bir ustanm eseridir. iki sfcnks heykcli (Rc-
sirn 19la, b) lldleuli ya da Hellen san at a telyelerinde yeti.5m i.5 Lydiah bir sanatc;mm 6.
yii.zvd sonuna ait eseridir. Buna kar:;;m bin;:ok lig1-1rlii. tasvir Hellen sanatnnn ('n--
nekleridir. Geri kalan degerli altin ve gurnii-5 eserlerin hiiyuk bolumii Pers kokenlidir.
Lydia l\!I iizigi
Lydialtlar sanar. alanmda Hellenlerden esinlcnmi:;;ler, huna m1-1zik konusunda
onl<1ra etkidc Nitekim Atinah :;;air Pindaros hir diz.esindc T.esboslu besteci
TcrpandrQs'nn Lydi<l mii.7.ik kaulnn:;; oldugunu anlatmaktad1r. Hellen mu-
zigindc Mixolvdikos vc Syntonolydicos adh ezgi tiirlerinin hulnnmast bunu kamtlamaktadtr
(Max Wegner, Das Musiklebcn cler Griechcn, 1949,
Pararnn (Sikkcnin) ie<tdt
Lyliahlann bir de di1nya urihi baktmtndan r,:ok oncmli rolkri oldugu kabul cdilir. Ni-
tekim Hellen yazarlanna gore marlcni sikkdcri Lwliahlar icat etmi:;ilerdir. Ancak bu s<Llnla-
nn yazan bir devlet tararmdan par<:unn arau ol<:uak kull<:unlmasmm Jaha
<::ok Anadolulu Hcllcnlcrin bcccrisi olJugu <.,:unku Lydiahlar deniz ticare-
tinden voksun oldukLan giivenceli, kolay yollara sahip olmamalan nedeniyk
Dogu {ilkclcrindcki ticaret ve kultur merkezleriyk s{irckli haglanu da 1\i-
tckim Lydia sauat eserlerinde Pers yani 2H:'"J tarihinc dcgin hi<;:bir Tvfczopotamya ya
da lVhsn etkisi gorulrnernektedir. Buna Anadolulu Dogu Hcllcnlcr T'vf.O. G50 tarihle-
rinden bir yii.zpl boyunca biitiin Karadcniz k urduklan ken tier vc Ak-
deniz ktnlannda sahip bulunduklan ticarct uskriyle u zamanki dunya tic;nctinc cgcmcn du-
n lmdaydiiar.
Roylccc paranm icaduun Hellenlerle Lydial!lann onak bir olrnast akla yakm gel-
mcktcdir. Bdki de altm, ve bronz madenlcrini T.ydial!lar veriyor ve paranm basumnt
Ja Anadolulu llellen kent devletc;:ikleri saglryordu. 'Jitckim para iizerindeki asian ve boga
tesirnlerinin de Dogu Hellen hi<::emindc (iislubunda) olmas1 bunu a<;:tga
Zaten rnadeni 1igiirhi. sikkelerin onaya <;:tkl.-;;1 da yillm once lngili1. arkcologtt E.S.G. Ro-
bin.son'm saptadtgi (JHS 7 L 1951, 156--1 G7) ve bu saurlann yazmmm da bctiruigi gibi tvf.<\
ti:.IO taril1lerinde olagelmi$tir (bb.. F.. Akurgal, Zur Datierung der altesten iouischcn IVIlinzcn,
Festschrifl ff1r Kurt Rittcl, 1983, s.1-ll). Bu Ja IVliletos olmak iizere Anadolulu kent dev-
letc;:.iklerinin en parlak donemine rastlarnak.ta ve paramn kullamlmasmt gerektiren durumuu
ancak Anadolulu Hellen i.;;aJ<unlanna yarayacagtni kannlamakta(hr.
Lydia lVlimarhk Sanatt
Lydiahlar tapmaklannt dii.zlii.k alanda in.;;a cJiyod<u, hallanm da dcnilcn ytg-
ma tepelerde g(imiiyorlardJ. Bu tiimiilii.slcr Anadolu'nun en gorkcmli gomi.i tcpdcridirler.
Alyattes Tiimiihi.sii"niin <;:apt 355 m, (C\TCsi 1115 m ve yuksekligi 69 metredir. Buna
en hi.l)i.lk Phryg tiimiiliisiiniin <;:apt 250m, 53 metredir.
mimarllgmdan, mezar odalanndan bat;;ka giinumi."tze Jegin
hcrhangi bir cscr yoktur. Lydia krallannm ozellikle Kroisos'un saraymdan hir,:hir ka-
1111 t1 clc Burtlar herhalde g(irkemli yaptlardJ. Ni tekim tiimiihislerde mezar oda-
Lannm duvadan mimarhk scrgilcrlcr. Rayraklt'cla M.(). 6. yii.zythn
Ja olan Athena Tapmagt'ntn siimn ba.;;hkhnndan bug{inc <lcgin kalrn1.5 parplarda
Lydia alfabesinden harllerin bulunmast, Ray1aklt'Ja (Eski hmir'dc) ustalann <;:alt!)-
IIWi olduklanm kannlar (E.Akuq:;al, F.ski lnnir, Ankara, Lev. 168-171). Boylccc mimarl1 k ko-
nusnnda Lvdialtlann Hellen yap1 usLalanna ornek olduklan
286
Lydiahlann Ok Uc;:lan
Rayrakh/Eski lzmir kaz1larmda bol miktarda yalmz iki tiir ok ucu BunlanJan
biri Hellenlcrin kulland1g1 ok ucu olup m\.irekkcpli kalem ucu hiyimindcdir, ise ar-
ka U(ll iki dikcnlidir; yani ok ucn '.i.i.cuda saplamhgmda, taktirdc daha da tahrip edi-
ci icJi. Eski izmir kitab1m1zda (Ankara rcnkli levha 14'te bu iki ok ucu Lt.Lr(i
kar.;;na gibi izmir; Alyattes tarafindan Ivl..O. 600 smtlannda talnip cdil-
diginc g6re bu ok ucumm Lvdiahlar tarafmd<m oldugu anhwlmakta<.hr.
Lvdia'run Parlak D6nemi (l'vLO. 560-546)
.
Lydia Dcvleti altrn !;_:agn11 zenginligi ve licHen dostlugu ile hiiyt"rk Cm kazanan Kra\ Kroi-
sos doneminde Kroisos aki.lu ve insanol Delphi'deki Apollon Ma-
heui 'ne birrok altm vc eser armagan ettigi gihi, i\rtcmis Efe.s Tapmag1 'mn si1tunb-
rmm dikilmesi it;::in de yardnnda bulunmutur. A.ncak !vU). 546'da Pers Krall Kyros'c:t yenik
vc Lydia kralhg1 son buldu. TICiylccc Dogu saldmlarma ramron gort-\i.ni vapan
Lydia kralhg1 ortadan kalkmca ton kenL dcvlet<;;iklcri de iran egcmenligi aluna gin.li.
Lydia Krallar1
Gyges
Ardys
Sadyattes
A.hattes
Kroisos
Kavnakca
' .
TvU'>. 680-6!52
:'vL{). 652-625
:tvr.i). 625-61 o
M.O. 610-5'75
M.<_). !'>75-546
I ,\'dia t!Lerine en giizc1 w ilgin<; hir tfuck I bi.-ind kilabtnda ve1ir. Herodotus, ki-
tahmn hirind bi:>liimiinde (I 7) Lydia'nm efsanevi krah l\..andauks'in, <.:ok gf1zcl kansnu pplak olatak vakm kmu-
ma<.lsl oi<m Gyges' c gecdeyin gostcnnesini vc hu yli1.den tahondan anlaL1r. Bu ef1.ancyi liHltt
Alman y;war Christian Friedricl1 llehud ( 1 K1 1863) "Gyg('s uud sein Ring" bat?llkh bir drama dilc gcrir-
S67 konusu escr yii:L sene sonra Tt"ub;;eye r,;evrilmisrir (hkL. Sabahartin Ah, Gyg11' ve Yib.:iigii. An kant 19'H l.
Lydia Uygarhgt konusurrda J l;mfmann, Greenewalt \'C hir(ok uzmanm kitap ve mak<tleler ic;in
_\ndem Civilization and Ruins of Turkey kitabunmla Sardes so7i'l ahmda sayli 404-40!i'teki zcnginliteratiire bai.J!U7.
En yeni 1iteratii.r olarak ilknur Ozgt:n'in gii7el \'t' c.:ok prarh kiLabmJ 6n:llikle oncririz (ilknur {hgen, Tin
L Jd ion 1 reasme, i stanbu 1 1 996).
"; h "l;lliri'''l'IIUri 1\iilr.i''. !.Yli" Stili . . \U} r,, ilin'i d;rtl:'if:ii.
1.-troli,nl.h/:.;l,,ii .\/ibsi.
R<.,im l.y/itm fl'lt)l't 'tiiilan l .yd,tt J.,tl,t. /Jwruf; /;amlJ'/III :1!111'1i' hi!fmulnlt,''ll:
F<l:i hr::.tf,un'd'l lmfu,untt-}1"1: ;\f. i). "1fJ '? .?Ji. J:.;llil . \rl:;f,;ji
>CJ(
('
Rtsi:!: <H - r<ai /I'X( lmltWttl Kii mii> a{r(!ill.\ht!iida n Ul l lfii. y lf 1. ; ,.,,,
.\/.f). fJ. y;i::.';dil! ikinl'i ,fdl!!ii[;.i no dahr; 'll i/"11. l vd .\Iii::;>.<i.
Rc :-:::: l l ' ~ a. h
/tilt .\ft!it:lft J:JiJIJ;j\ lJi!l'i'i:t;r. }: f i'.) ( :}:, .\J.l). {). ...,Ylflii V',i l
,\ 1ii . .r.1.
Rts:::: I !I: .1.h f...nlltli: /l;i 1/U'U/Ifl 'fi-nk.< . .\I.O. 11. .VJIW. l",vtk .\lib-'.\/.
r"> .. wn, Fhr J.;di11n r'''fWIIl'i.
Rcsim a,h l \ai .1jj,,._,i,tl.ki bi 1f\hiif1i. Yiihel:liklni ;;Ill!. \1.0 .
,. ii -:-:;li;/11/ i {/i \ "II Tl.' I.
. . .
Anadolu'n1111 gi'tneyhatJ k1ytsmda yer alan ionia, Phrygia ve Lvkia tarafmdan (,:evrilen
daghk b<">lgcyc K:ui:1 acll verilir: 1\T.(). 7. yii?ylida \C 6. yii1ytlm ilk y<msmc.la .Karia'mn Lydia Kral-
lopraklanna btl I oldngu anla51lmaktad1r. Kvros :M.O. 346' cia Lydia 'yt egemenligi alit na
ahnet K<uia da Pcrs yonctiminc Bununla birlikte yerli prensler kendilerini kabul cl-
ve ustCmll"1klerini Hellen kcntlcri iiLerinde bile etkin kllmilardtr. ()zclliklc M.O. 4.
yi.i.zplda gii(,:lu olmu:;;lanhr. Strabon'un bildinligine giire (XIV 6;)7) Hekaromnos, K:1ri<l kmhy-
clt (M.(). :Vlaussollos, ldrieus n Piksoclaros aclmda ii( oglu vc iki km vanh.
Erkek arasmda en bii.yi'tgii. olan 1\'laussollos biiyiik ktt. kardci Arlcrnisia ile evlem.li.
:Vl<tussollos asltnda hir sarraptt (:VI.(). 377), ancak Karia'ntn gu(ck krah dururnuua 11.
Artakscrkscs Mnemon yonetimine kan;n ya.pilan ayaklanmaya kaukh vc ban llellen aclalan ve
T .ydia vc tonia'ntn onemli bohimlerini ele ge<;:irdi. Rodoslulara Alina ilc yapt1klan yar-
c_hm clli vc K;ui<l ba::;kcntini Myla5a'dan (TVlilas'tan) Halikmnassos'a Hellen kiilri"tri"miin
hayramych vc ba::;kcnti oldugu kadar, digcr Karia kcnllcrini de s<:mat yap1tlan ile si"tslemek iize-
re i"mlu lkllcn mimar vc hcykcltra.5lannt davcl cui. Maussollos'dan iitii.rii. .\'lansollt>ion olarak
adlandinlan yap1t llellen di"myasnnn en biiyi.ik, <:nntsal rnezanchr ve antik pgtn yf>di
dan biri o]arak tmmnl<unm:;;t1r. l."ni"t o dercce buyiik ohnu!;)tur ki '"l'vfansoleum" sotciigii Rorna
devrincle Augustus ve Hadrian 'In mezarlan gibi en gbzcle gfm1ii. anttlan i<;-in GCt-
ni"uniizde cle Jm rerim modern diinyanm amtsal mezarlan i(in gc(crlidir.
Manssollos, cocnksuz ()Jli.nce (1-U). 353) kralltgt kanst Artcmisi<l'y<l bldl. Onun da i:lli.mii.l!l-
dcn sonra tdriens yonetimi ele aklt (!vi.(>. 351-344). Tdricus h<lstalamp olCmce kans1 Ada yerine
ge(li, ancak Hckatomnos'nn ii(ii.ncii. oglu Piksodaros, Ada'y1 Halik.aruassos si."trgi."m etti.
Piksodaros Pen; yanhsr biri oldugundan yonctimi bir satrap giinderihnesini istedi;
kendi olCmce Persli satrap Othonlopatcs Halik.arnassos'a egemen oldu. Satrap Orhontopates'in
kanst Ada. Piksodaros'un K<lppadokiah Apheuis'den ohm kmyclt (Strabon, XTV ()!:17).
Hekatomnos'un klZl Ada, 1-1alikarnassos'dan s1iriilchikren sonra Alinda Krali(csi oldu. hkcn-
dcr, ?vr.h. ::\;)4 yanncla Karia'ya gelince, 1-1alikarnassos'u yerle bir clti vc Ada\'<l verdi. lskcndcr'in
olilmi'l iizerine Karia, once Seleukoslar Krallrgt'na arkasmdan Rcrgama Kralhg1'na (M/J. 180 st-
ralannda) katrldt vc sonunda Roma'nm Asva Eyalcti'nin bir p<lr(<tsl oklu (.tvt.c\ 133).
Karia Uygarhg1'n1n En Eski Evresi
Bergama-lzmir arasmda Aiollnin. arasmcla ionlann otnrmalanna kar.51n,
Karia B6lg_esi'nde Rodos ve Cirit'te oldugu gibi Dor kiikenli Dogu Hellcnlcr ycrlc::;mi::;lcrdi.
Karia'da bin;:ok arkeolojik eser giiniirniize clegin oldugn halclc bu yorcni11 l<lrihi hak-
kl nda yazrh kavnaklar bakunmclan az bilgimiz varcltr. Herodotos Kariahlann Lclcgkrdcn gd-
digini ve l\Jinoslular diineminde adalarda otunJuklanm anlatlr. Kariahlar ise kendilerinin Lydi-
<th vc \lysahlann akraba\an ve Anadolu'nun ycrli halklanndan biri olduklan kamsmdad1rlar. ()y-
le ki Karia B?,Jgesi'nde once Ldegler sonra Kariah\ar Kariahlann
Psarnmetich I (!VU). 66?i-609) Psamrnetich II (!vU). donemimle paral! asker ola-
rak (,:aht;;tiklanm ogrcniyonll. Kuiahlar, Phrvglerde, I.wlialtlarrla, Lykialllarda ve Hdlenlerde
gi'>rdiig1imi.t7. tfmlcn bir alfabc kull<unyorlardi. Ancak K.1.ria dili bugiine kadar <;:(JTiikmcrni5tir.
Bn nedenlc Karia tmihini, gi.mi.nnitze degin kalm15 cscrlcri ilc anlarnaya <;:ah5acagp ..
.K.:'lria Seran1ik Sanat1
PJn ygia'da M.(). R, Lydia'da 7., Lykia'da G. yiiz;'lldan eskiye giden eserler bulunmamasma
k<u:;;In, Karia llblgesi'nde Hitir imparaLorlugu <;agma degin uzanan seramik iiriinlerine
I\.c1.ria yi)resinin M.O. 2. binin ikinci yansmdaki eserleri Yusur Boysal (Katalog
der Vasen im Museum in Bodrum, Ank;ua HJ69), M.(). I 050-700 tarihleri arasmdaki Hellen d()-
nemi vazolan isc Co$kun Ozgi.mel (Carian Poucry, Ankara TTK, ! 979) Laraflndan
brnck bir bi(imdc i;;lenrni:;;lerdir. Myken D?memi cscrlctinin Kariahlada hi(bir ilgisi yoktur. Bu-
na ktr5m Hellen donernine air olan va?olar, Hellen s<:matnnn Kariah ymatllandu. Kcuia Bolgc-
si'ndc A:rkaik vc Klasik d()nemlerden giinlimuzc kal<m vazol, s.;)fl7) vc bu sahdann yazan ile ()zglinel'in araUrd1klan tiimf1hisiin
(Resim 193) goml"L odasmda Ge(,: Protogeometrik kaplar (Ozgiinel, Karia
Ceometrik Scramigi, s.51-52, N.l-7, Lev. l-3a). Royle olduguna gore soz konw;u ti'um:il('ts
M.<). I 0. yi'tl)'llda yapllm1::; olup .i\.nadolu Hellen sanaunm en cski gomLi aruuchr.
Kayalara Gomu Alutlan
Karia Bolgesi'nde bulunan kayalara oyuhnu:;; gornii amtlan Lykia orneklerine benze-
mekte olup ion si'itunlan ve s{islcmc ogdcriyle bezelidirler (bkz. E. Akurgal, Die Kunst "\na-
toliens, s.l 60 0, Ill).
Karia'da Pers Etkileri
M.O. 545 stralannda Pers egemenligi altma gc<;:cn Anadolu'da Sardcs, Dask.ylcion vc
Lykia gibi, Karia Bolgesi de Dogu dii.nya g6rii5l"L etkisinc Ornegin karclq olduklan hal-
. -
de M aussollos A.1temisia ile evlidir. B?,)'k ol makla birliktc mirnarhk, hcvkc ltra:;;hk ve rcsim sa-
296
nat:nda J krl'll .,ana:I c'gt'llH'JJ olmay.1 (>nw11iu. clt-t:!y.mtn 7 t'Scli ;u a
Y''r <dan Bodru:n'daki Ill gtm1i't atu;m:n k;:i>a:IJnab-
n \1.<\ Skopas. Timol h<o:-. Lcochan-. \'a Kariai1 BrYak:-i.;
c b n ir. Bn aJ... '-is K;u i<tca olduguna gi)n hu a<h '-<Ill <l 1 c: K<l ria
Lidir. :\neal... .- \tin;1'd,1 dogan \C Skop<l'-
lo" k<lha:tm;dan. i)tcki i';( nst;mm k.ahanmalan gibi I<Ull<H!l:Yla llclkn iisinlnmclachr.
P1 icncd,ki :\tiwna Lq>tnagt ' n::1 mim;at t;u atlnlian in':'a cdik:: .,;(,, konusul Ja-
.\nllt'::da gtm1ii oda.'-llllll \tik"i<'k hir althk ii/t'Iiudc dunn;t.,l, L\kia ,t:utlan:ll.
:\cn:d n I tinll';__krini ammsat;r ( < J knwn. I krrschcr i 1)0 .
.... 171 Bt>\k hir 111-i<' antik \'t'<li !:arik.asn:da:: hiri olan
k.c::d irH' i)z hit !,illllik :\na<loltt l',garhk!,m, l!Hi
Karia'da Sualt1 Buhmt1dan
\nj ik c:au.: :mluntu:;: mlln \'C :\rkcolo!-! O!];ut. :\lpiitcn"in
b l!di::-tirikn <:-;sit hir Tt-tr'k dcni:tcilik miiZ<''-i Kalia'nm Bndrum Kcnti'wic ailll<tk!;\tltc
gu ilginr \I' cok diitcnkn:ni..., miizcclc. Ias:lantJ '-'Oilll('\1 1:cni1 dihind< ll:i',riiliip top:anan
kahutlianla11 l'n!\crsit\ Prof. F. n
Si Prol. Cc111 Pula;.;. 'm ma:tt aJ <lSi I rmalar:nda ek gcdrdik.:tI i <' 'trkr d<'
Lykiahlar Anadolu'nnn en ve en <')ncrnli uygarb klanndan hi1ini yarattn1.5lardrr (Resim
141-199). Lykia Ulkesi vc halkrllitit yaztl! kaynaklanncla amlan "Lnkka (:tkeleri" vc ''Lukka adam-
Jan" olmak gerektir. \1ts1r Firavunu (NU\ d6nernine gircn ,\marna yazrh
kaynaklannda Luku achyla siiz edilen halkm da Grmcybatr Anadolu'daki LykiahlaT oldugu
sizdir . .'\itekim Mts1rh yaZlh kaynaklar "Lulmlar"tn Hititlerin m l'lltefikleri old ugunn kaydcdcrler.
Lvkia1tlann bbvlece :Vl.(). 13. vi..JZvrldan heri Gunevhalt A_nadoln'da olurdnklann1 bitme-
rnize n onlan;1 Ivl.<). J 200-700 arasmdaki yaamlan konusunda herhangi bir hi 1-
giden yoksun bulunuyonu. Cunku siiz konusu y1iz ytlhk s1ire boyunca Lykia BC>tgesi'ndc
11i(bir arkcolojik hulnntuya
Lykia Dili
Gtmter Neumalln'm belirgin hiY onaya koydugu gibi Lykia diti Luvi dilinden
gelmektedir (bb. Gutter Heroen in Lykien, Wicn 1990, s.38-40).
I ,ykia Yaz1s1
Lykiahlar, Hellen, Phryg ve Lydia orneklcrine benzrycn, Fenlke kbkcnli bir a1bbcye sahipti. tlk
Lykia ya11lbn Nl.(). 6. yi't/}1kb ba[;\lam15, ardmdan I'vf.h. :
0
i. \C 4. yiizytllarda yayg1n bir bi<;imde kldla-
O!hm:;;ur (Peter Frei, lleroen Hern:.chn- in Lykicn, s.7 v.n.). Hellen artroas1yb M.O.
:->. ytizydm sonlanna dogru ise Hellen y.v.lli<Hl ortaya t;:tkrnaya ve Roma Deni. somma degin
(\if. Wbrrle, Ciitter Hcrorn Ilerrschcr in Lykien, s.93-97). A.mt ad!y-
la amlan, yr.(). 5. ytizytl sonunda in$a ll m yukseklip;indcki etkileyici gC>mii am11nm dort hir
yiiz1inde I .ykia alfabesi harflcriylc yazttlar, bir yiiziindc ise He lienee bir ycr almaktadu:
Lykiah1arda Din ve
Lykiahlann kcndilcrine iizp;ii dillcri ve albhcsi oldugu gibi yalmz kcndilerine oz dinsel
ve mitolojileri de vardt. Ancak 1Lh. 5. yi.izyrklan itibaren bu alanda da T.ykiahlar
yogun Hellen ctkisi altmda
Hellen Mito1ojisinin Baz1 Konulan Lykia Kokenli 1nidir?
Hellen yazarlan Hellen rnitolojisindcki baz1 s('>ylcncelerin T .ykia k()kenli oldugunu anlat-
rnaktadnbr. ()rnegin onlarda Tiryns kcntinin Lykiah Kykloplar tarahndan edildigi, Bel-
lcrophon vc Chimaira efsanc krinin Lykia 'yla ilgili oldugu inanci vard1 r. Oysa hayali yaratik-
larm Hellen sanatma Ge<;: Hitit (irncklerimlcn geldikleri bulundugundan dolap
arh gc<;:cn Hellen cfsanelerinin Lykia k6kenli oldugu soz konusu olamaz (bkz. Ek-
rem A.kurgal, OuO 13aden-Baden 1966, s.l80 v.d). Lykia gl"H; bir ornian b()lgesi ol-
masmdan dolay1 Hellcnler tarafmdan mitolojinin iilkesi olarak Nirekim
Tiirkler de bin;ok efsaneyi kendileri tanrtmdan bilinrneyen vc uzak olan bir bcilgeye, Kaf
Daglan'na yani .Kalkasya'ya baglarnaktadular.
Lykiahlar Ana Erkilrniydiler?
Peter Frei'm saptadtgl gibi Lykiahlann ana erkil oldugu uzerindcki siiylemln de gen;::ek
olmaktan uzaktu (bkz. G6tter Hcroen Herrscher, s.7 v.d.).
Lykia Mimarhg1
I xkiahlar kaya yuzleri nc (Resi rn 194, I 95) ya da kayalanlan op1larak ortaya
(Resirn 196) hiiyii.leyici gi)zellikte mimarltk cscderine sahiptiler. Kayalara ve-
ren mirnarhk tl'nu 1-IititlCJ J()neminden ba.5layarak Urartularda, Phryglerde vc Lykiahlarda
Ancak her ulkenin kaya mimarhgt bir ozcllik Ru tur mimarl1k
cscrlerindcn Hititlerdc siyasal Urartularda anlamlmda, Phrygkrde tapmaklar
vc gi)mii. anrtlan Lykia'da ise yalmzca gornu amtlan yapmak i.;:in
(Resim 194-198).
Lykia'da kayalardan mcvdana e;;crler mezar odasmm bazcn sadecc ccphesini
bazen de bir ktsnum ya da tmnamnn sergiler.
K1yalardan meydana olan bu g6rnu odalan ya diiz darnh ya da scmerdam bi-
(:irnindedirler. Diiz dam g6rnii tipini Hitir. Donemi'ndcn kalma bir yap1 olarak degcr-
lendirebiliril' .. Semerdam tipi mct.ar odasma gelincc, onun en (Ok rasr.lanan uzun sivri kc-
mcr prolilindcki tipi de :rvl.C). 2. binin ortalanndan gelmekredir; .,:iinkii Girit'te
olan Phaistos diskindcki ev tasviri onun l.lpkistdtr (bkz. Spyridon Marinatos, Kreta, Thera
U nd Das \-I ykenischc 1-Iellas, -r.,'[Lmchen 1973, lev. 72,73). Boylcce Lykial! lann llerodotos' un
yazdq];r gibi Girit'tcn olduklan soylencesinin dogru oldugu kanrs1 giic;lenmcktcdir. Se-
merdamm diger bir tipi ise uc;gen bi<;:irnli yauk ahnhg1 vc ton diizeninde sutun ve
bezemderle siishi olmasmdan anla.}Ilacagma gore Hellen etkisiyle ortaya
Gomii ochllanmn toprak alnnda degil, 3-5m yuksekliginde bir kaide iizerine olma-
lan Lykialrlann dinsel inaw;lanvla ilgili olsa gerektir. Harpy Abidesi'nde (Resim 197a,b) harpy-
lcr bir bebck heykelcigi (E.Akurgal, Kunst 1\natolicns, s.l ;)() llu bcbckler
bdki de insan ruhunu tasvir etmektedic Boylece ki.)inin ruhunun kanatl1 harpylcr tara-
fmdan gogc daha kolay ta.)Inmasmi saglamak i<;:in mezar odas1 en tepedc yer almaktadJr.
300
Bazt orncklerde 5 metre, Ksautbos'taki
Amt a(hyla antlan dortgen kulc bi.;::iminde-

ki eserde 11 mcrreyi bulan bu tip yapt <;-ok etkileyicidir (Rcsi m 197b); lldlcn ctkisinin art-
mastyla M.6. 400 tarihlerindeki Nereidlcr Antll'nda yeni hir :;;ckil kazamr. Gerhart Roden-
waldt"m dedig-i gibi hu gi"tzd bezemckri Hellen sanatmdan g-clmektedir. BuyiikYici
g-iizclliktcki yapunn kcndisi l!SC I ,ykia mimculanntn ozgiin bir yarallstdtr (hk7. Ro-
Reliefs in J.ykien, SB Berlin 1933,
Gomii odalan mimari yapt Yani aga<:: govdelerindcn ve hanllardcu1
B<>yleec ki bu gomil amt:Jan gl"m(i.miizde hftht mimarhk tii-
ri.mi't kullanan Lykia onnanltk h()lgesinc ozgi1 hir yap1 tipidir.
LvkiaJdarda Yontu Sanat1
/
Hellen yontu is.liklerincle olduklan olan Lykialt hcykekiler, biiyiik 61-
<:;ii.de ogrctmenlerinin etkisi altmda Boyle olmakla birliklc tvL<). 6., 5. ve 4. yit:r-
vtllarda cscrlerde Jldlcn ()rneklerindc gor(ilen ideal tasvir t(iriiniin tersine,
canh ve hm-ckctli bir gori"uriim sergilcder. S()z gelimi lsinda (Resim 194) Trysa g-omii. arutla-
nndaki asl<mlar Hellenlcrin orncklerinden c;ok daha canltd1r. Lykiah sanat.;:=tlar Hel-
lenlcrin Klasik Cag'da ide<:tl guzellik kurarmna uygun cgilimine deg-il, ve hare-
ketli cserler ortayii koyma (,:abasma ()nem vc1ir1cr. Nereidler Amu'ndaki t()ren gcc.;idi yapan
canhhg1 diinya sanat tarihinde c>nnnli bir yer alacak okiick bir tasvirdir.
1\ysa ve Limvra an1rlannda (bkz. C()tter llcrocn Herrs<:her, s./2.73,
lann yan yana oldugu gihi arka arkaya da sualannns. olmalan, bir <,:<::':)it ii<: bopalu tasdr ti.J-
didiir. Bilindigi gibi L$lk ve gblgeylc ii( hoyutlu tasvir sanatt Hellen ica(h olup tv.<). :). yiizyi-
lln ikinci d6nli'tgi.mde onaya pkmtltr. Bu nedenle Lykia yontu ustalannm bu ileri diizeyde-
ki tasvir tiiri"ml"L l'vf.(). 480-440 tarihleri arasmda ancak hi<::hir eseri giiniimiize gel-
ohm llcllcnli hiiyuk rcssam Polygnolos'tan ()gTemni:;; olduklan
Lvkia yomu sanatmm en oncmli ()zelliklerindcn biri de narratif, yani oykiileyici tasvirler
yaprm:;; olmas1d1r. Trysa, Limyra vc Nereidler amtlarmda narratif, ()ykiilcycn rasvir sanatwm
giizel ()rncklerini bulurLLz.
Lykia ):()ntu Sanannda Dogu Etkileri
Lykia kabartmalanm ustalcu yubnda dedigimiz gibi Hellen ki)keuli olmaytp
Hellen sanat atolyclerinden ustalardn. lsinda gomu amtmda gordiigurniiz bir aske-
rin du$manlan yencrck alrl1gt kalkanlarla tasvir edilmi$ olmast hunun bclirgin kamtJdu (Rc-
sim l94c.d). Bu tiir bir nfer tasvir sahnesi Hellen sanal! i(in s()z konusu olamaz. Bunun gi-
bi Ksantlws'La I l metre yiiksekliginde bir dongen kuknin tepesinde yer alan kral heykeli
H f'llen rok rers bi r tasvir ti.iri.1d LiL
301
Lykia yontu sanatrnJ Hellen (')rnekleinden aynan bit oncmii 6zd1ik de, Lykia
kraktklanmn Dugulu hiiklimdarlara hcnzer bir ya.}ama ()zen gostCTtnekri ve bu isletnin :sa-
nat cserlerine ohnasmda gc'kii1mektedir.
Lykia sauatmda Hitit-Assur etkileri goze c.-arpmakLarhr; bn sat.Jrlann vanm, William A.
P. Childs (The City-Reliefs of Lyda, PrinceLOn 1978) ve Chr. Bnm.s-07gan (lstanbuler Mit-
tcihmgen l9H7, tarafmdan bildirikligi gibi tli Dogu ()gelcri goruhnektcdi1:
l:sinda g6mii aiJitlllm giine' nphesi iiLerinde tasvi olan tutsaklannm kom-
pmi:wonu (Rcsim l94d} bir Assur ctkisi olarak (bkz. E. Al(urgal, Griedt-
t.<;( l:r.e Reliefs in Lykien, Berlin 1942). birkat; kez an(hgmnz Trysa ve Limynt g<irnti.
amt1anndaki sahnekrin bin;-.ogu da Child:,'m gibi dolayli yol1ardan Assm omd:-
lerinin e1kisini ta!;>rdar.
En c;ok rasllanan ikonografi ve stil ogekrinin Pen, kokeuli olulju dogald1r. C\i.nkii Ana-
dolu M.(). 6. yuzy1hn ortasmdan (.M.<\ :>4!>) P,i.iyuk hkender'in y;-u-nnadaya geli-
flcgin 2 )i.lZ)'tl hoyunca Pers tmparatorlugu' nun altmd.a idi. { .ykia sananndaki Pers
etkilerini J. llorchl1ardt yay1nlannda aynnt1h hir bic;:itnde
Lvkia Seramik Sanat1
J
Lykiahlann kcndilcrine oz hir serarnik sanan yoktu. Ko;anthos'raki Frans1z; kaz-
Jarnun g11n (tkard1g1 ve M.(). 7. yiizphn ha-5mdan daha eski olmafan seramik bulun-
tubrmm Lykialtlarla ilgisi bulunmachg
()yJe ki yontn sanatmda yogun Hellen etkisi altmda ohm Lykia heylikle-
Ii (<mak, gereksinmderini de Hellen kentlednden yaptiklan ithalat ile
I .vkia' da Duvar Resimleri
i
Lykiahlann kcndilerine oz bir scramik sanat.t olmamastna gllzd du\-<H resimlel'i
1\lellink'in Kmlhel ve Karabnrun ttim(iJ(i:-.krinde
glin yilL\ine (lkard1g1 mt>z<u odalantH s\iskyen duvar rc:<.imle1i alhenili \Ckiciliktedir.
KlZI1bd'deki rluvar resimleri Arkaik D0gu Hellen stilindc olup M.O. 525 lari.hlerind(:
Daha hir Karabuyun Tiirniili.is1:'l'ndeki duvar re-sim-
kri ise Dogu Hellen-Pcrs stilimkdir w M.(). 5. yiizyl11Il bat>tnda olduklan
ni venncktcdirler.
I.ykia Cygarllgnun G-i'm
Lykia'da ilk k;w Ksanthos'ta Pierre Dernargne tarafmdan Henri .Metzger,
Christian LeRoy wraiindan olup, yeni bir heyet tarafmdan yiiriiLiilmek-
302
tedir. C,:ok oncmli sonudar vcn.n f'ranstz !\onra jiirgen Borchhan.lt
Limyra.'da k.a11Iar yaparak Lykia B<>lgesi'nin ym1i ufi.tklar Pc1<:r
Frei, Giintcr Neumann, Wolfgang- Ohcrleitncr. Michael \Vonl<-.Jan Zahlt> Lykia uygarhgmm
1.amllhna,.mda 6nemli katkrlarcla Bu baglamda hir merkf'zi
olan Frank Kolb un (Antikt Welt. Lykicn. 1989) sislcmli li bir
atthrn<hr.
Lykia eski eserlerinin J,?;tin konusunda Tiirk bihi'tk
katk1s1 var<hr. Bu baglamda Cl'vdet Bayhurtluoglu'nun .Arykanda'da (bkz. Gi'>tter Herocn
Hcrrsdwr iu Lykien. s.l9-22). Fahri lltk'm, Ccngiz ve Jlavva \'ilmaz'la hirliktc Pat;ua' da
kazllar ()nemli sonu(lar V<'l'lll('kt.<.dir (bkz. Lykia Dergisi. Sa}'l J 1 H91, s. l -144).
Lyhla c;ah$rnalar konusunda :Fr-ank Kolh. Barbar'i! Kupkt> (:'.rt!ilu H'llr, ve (;,,Iter
Jleron1 llnnr/1M in Iykin< (Wit'n::-.,fi'mchet 19!)0) kitaplal'l ilnt-mk .\vrrca Ct'vdet Bavhnnlurg-
lu'nan bi\tiin orcnyt"rlcrini Lylna l,nwk rd:her kitabtm YC \hlat tdil'in L.;hia J.q/mle-
" (Ankara l!n6l arlll ba1<ml1 okn}1lCtJiar-J O!lt'mlt'
Scm olarak cla lm s.anrlanu rarafmdan yap:lan Y.l'\<UIIau \'1:-rdirn: 1- f.k1em AkmgHI.
eft tf,., rj. at.tl L;ilirr.. Bet lin 1!149 tDoktora Tt-.d): 1-lii, K1111,1t ;\tltl{rlr<'W>, Berlin 191>1. 1f.
3- Gnnhiube uml Ro.'lllthr Kunst m du J"{irkn, Miincht:n 198i. !1.65 v.d.; -1- !Jit' Ei111ieimurlum .,,,J hnud,n
r:f,,mntt,- in der Lykw.Jum und ziu" Eign1hettllJI., {Akll"n tl.lnteruatior..olen Lykkr:-Srnl"'"
Wi<-n 1993).
Rt'&.im l91a- binda l.ykia [!;,iimil tmtltmrt aslanb .'tib .. ii. M.a. HO.
lrtrmhu! .1rkrolf!ji
303
-
Rcsiln 194b-d - IJiuda aslanl1 Lykin giirtn.'i amtmm dit:-,'ttr iic yii:t:umldci kabartmalar. lvl. 6. '540. 1.5trmbr"l
i\:rkrml<1i MihtN"i (E.Alwrgf}.l, Grif!r.h.isrltr e l i r f i ~ d.l'5 VI. Jah.rlm:lulf-rb. aus L_lhien .. 1 CJ42}.
304
I yf:ir1 . .\hut. f .. itrryt tlllf:ll. :\f.l} .-. I. y:i::.\"J
liju l'wt ;:iimii an1.1!rm . . \/.(} 1. \ii.;t!.
a.h I l.Ykia ifJl\'ti ti.Ht!t .. \"ttf!'la dFr:..Jb:!Jt. .
. \JJ). 1-"IJ 111alfili. \ti/ti't !!')n>ii flfillt. :\1.(} i. ;-ii;;.ui. ' .
'
. "":
f,t.;., .

.. . .
..... ...
.
, .
.... .. .
Rt:-:::: I !ll,a . .'ifrnli\ l;r .. di 1._-Jitl gi.Jtiil lfJ/lli . . \yniili .. Kirw fuH . . \1. (j_ 111() .-,.mftll'i..
lhili.\lt \l'l.<t'il/11.
Rc,im Kmtilti.' 'ta lmhuo;nts I .. 'fl:ir Kilf'"I"V .\J.i). f(>f) !"-fl. Urifi.h .\]I(.VII/Ii.
l .hia 'ndP?l rll'nnt; . .lin 11117. . lJ.r). 11 f) -fiJ
1
1.
. ltanlllt/ ,i,k"''''-fi .\liitr!P,,.
Ege Tarihi
(M.O. 1050-M.S. 395)
Anadolu'da Hellen Uygarhg1
Hellen Lygarhgt Anadolu'da \LO. l 0::10 s1rabnnrb i:"llclliklc Egc'dc vc bclirli 6l<;Lidc ya-
nmadamn gi.mey kiyismda M.O. 650 l<wihindcn sonra lon bi<;:imindc once Karadeniz
k1yllannda, Hellenistik Dbnern'de isc biiliin yamnadada Simdi .Ege, vam llau
Am1dolu'da Dogu Hellen uygarhgmm ortaya r.;tkl!:illll anlatmaya
Ege Sozcugunun K6keni
lkllcn ghrc ii.nlii. kahraman Theseus, Ciril Adas1'ndaki ?vfinotanros can;:rva-
rnn oldiinncyc gidcrkcn babas1 Atina Krall Aigaios'" baan ilc cloncrsc gcmisinc bcya:r
ken s()yJer. A.ncak Theseus, \-Iinotauros'u bldi'Jrduktcn soma doncrkcn vcrdigi
sozi't um1tur ve gemisi Jimana kara yclkcn ile girer. Oglunun ozlernle gozleyen Ai-
gains kara yelkenleri gi'niince ornm ()ldiigiini't sanarak kendini denize atar. lliiylf'cf' hogul-
dngn denize Aigaios Pontos (Aigaios Denizi) ad1 verilir. llu ad zamanla Tiirk<;:ede "Ege Df'
ni;.i" bit;imini hnlnr.
Eski<;ag' da Ege N eresi ldi?
llugunki't .Elknlcrin (Yunanhlar) ccdlcri Hell euler ( eski Yunanhlar) gibi, Aigaios Pontos
(Ege Denizi) admt verdikleri denizin kuzcyini \takedonya ve Trakya, dogu y()niinii Anadolu
(t:virir, giiney h()Jiimu de Cirit .:\dast'na degin uzamr.
Bugunki't Ege Neresidir?
Bcsim Darkot vc !vfctin Tnncd'in ya7CI.Jklan "Egc Bblgcsi Cografyast" adh kitabm ikinci
baskismda (Istanbul 1988) F.gc 'n in smn-lan 5<.:iylc t<Umnbrnnaktachr:
1941 senesindc Ankara'da toplan;)n Ririnci Cografya Kougresi'nde c,.-izilmi.;; snurlara gC:)-
re Ege il()[gesi'uiu batnla doguda Evrendag Kenti ()resine kadar 4:"'J0
km 'yi ge(;ehilir. Kuzey-gi'mev uLunlugu da Bursa, gl.'meyi I\larmaris arasmda 400 km 'yi lmlnr
(s. 1) ... llu smtrlar ic,.-inde Ege llolgesi, yakla?tk olarak B:"l.OOO km2 veri. yani Tiirkiyc'nin on
hirde hirini kaplar Ege C:ni\'ersitesi'ndf'n "\hmet Nt>cdet. Mmt:J.fa Mutlucr \C Scvkct
309
tar:1hndan izmir"dc 1993'te baskrya bir diger giizel ve degerli escrck de Egc
fi()Jgesi ayn1 snurlar gosterilmektcdir.
Cografyanlann ncdcnlerden dolayt Ege"yi bu dcnli tutmalanna
hmirlilcr onu daha t;,:ok Rahkcsir ile Mugb aras1 bir bolge olarak g(.Jri"trler. Avdn1 yo-
ndttigim sorulara a:')agl yukan bu yanttt aldnn. il()yle dar hir stmrl;:mdlnna cografi ()zellikle-
rindcn <;ok ki.Jlti.irel kimlige dayamr.
Turk<;cdeki Ege Sozciigunun K6keni
Ti.irk.;:cdcki Ege s()zci.igii FransiZGl. "Egfc" deyiminden gelir. Fr311Slzlar hem Atina Krall
hem de Ege Dcnizi anlamma gelen "Aigaios Pontos"a "Egee" admt verirler.
Franst/'.Cada "c:je" diyc okunan bu biz "Egc" 5Cklinde okuruz. ingilizccdc VC
Alm01ncacJa ise Aigaios sozcug1i yalmz Theseus'un babas1 At.ina krah i<;,:in gc(crlidir. Buna
i.ilke ve y6rc i(,:in ise ingilizler ve Almanlar Aiga.ios s()zci.igundcn isim
"Aegean Sea, Aegean Coast" vc- "A.gaisches \-Jeer ve Kiistc" dc>-imlerincJe gi'Jriildiigii
gibi onn sadece stlat halindc
Egc GC:)<;i.i ile R01t1 Anadolu'ya gelcn Hdlenler, Troia vc Lykia arasmdaki ktyt ilgin(
hir s1ralanma ile hakttgl Troia ile izmir arasmda Aiollclin,
izmir ile Mileros arasmda ionlann, I\tiletos'un gfmcyinden Lykia'ya degin uzanan yondc cJc
Dorlmm omrdugunu goriiruz. Roylece Batt Anadolu'da llellencenin her it( clil liirl'miin bir-
dcn, yani Aiol, ton ve Dor adt ilc amlan leh<;:elcrinin temsil edilmi-5 olmast aynca ilgi (,:ekicidir.
ion, Aiol Uygarhg1 bugfmkli lzmir iii Sttnrlan ve yakm r;,:evresi i<;:inclc-
Herodotos'un (I 142) andigt 12 ion kcntinden Samos (Sisam) ve Khios (Salm)
Miletns, 1V1yus, Priene, F.phesos, Kolophon, Lebedos, Tcos, Erythrai, 1\.lazomenai gibi
gelen rncrkezler izmir tli'nin guney boll'uniine ve Aydm ilimizc yerles,rni!;ilerdir.
Runa kars,1hk Lesbos (Midilli) Adasi'ndaki Mytilcnc Kcnti d1s,mda da Herodotos'un bil-
dirdigi 12 Aiol kenlinden Larisa, Kyme, f\.lyrina, Aigai, Neonteichos, Temnos, Gryncion, Pi-
lane, Elaia gibi onde gelen merkczler izmir iJi'nin kuzey bolgesinde kuruJtnU5lardrr.
Herodotos'un (1 149) Aiol kenti olarak sayu1gt izmir, ion ve Aiol bolgclcrinin
s1mr i'u:crinde bulunuyordu. Bu nedenle Eski Izmir, Aiol ve ion bir arada konu-
Uldugu kent idi. Sanat bakumndan isc TvLO. 6. yiizytlm 2. donliigiinc degin Aiol, daha son-
ra da lon ozellikleri lan. Phokaia da (Foc;:a) )..1.(>. fi. v-ii7yl1111 ort.<;sma dcgin A.iol, daha son-
ra da lon kenti olmu::;tur.
Hellen Kentlerinin Konumu
Ball Anadolu kry1lanna bir gijz auhrsa Troia sonra kurulan Aiol, ion vc Our
kenrlerinin hemen hepsinin hir yanmada iizerine yerle.5ik oldugu goridl'tr. Ger(,:ekten
!))0
Pitaue ( Candarh), Gryneion, Kyme, J\lyrina, Phokaia (Fo(J), hmir, Klazornenai (ll ria), Mile-
tm, lasos ve Side gibi kentler ku<,:U.k yanmaclauklar 1izerindc yeT ahrlar. .Bunlardan Phokaia ve
be]ki de Eski izmir ()nceleri karaya yok yd.km adaoklanh ve sonradan yapay bir berzahla kar:l-
ya !vlileros tarahmlan knrnlnm5 olan Kyzikus ve Sinope kentleri de hirer yart-
mada iizcrindc buhmmaktadtrlar. Ancak K)likos ve Sinope o]duk\a biiyiik olan yanmadzuun
sadccc bcrzahr uLcrindc oturuyordu. Gcri kalau kentlerin yine hin:ogu deniz k1y1smda bulun-
rnaktadu. Bun]ardan Erythrai, Lebedos, :1\otion, Ephesos, Pricnc, Halikarnassos, Knidos
ve Kaunos gibi kentler de lusmen yanmada durumunda olmak iit.crc hcmcn deniz kemmnda
kurulrnu.;;Jardrr. Demek ki amhm Dogu llellen kentlerinin hcpsi ya yanmada ya da bir burun
ii.zerinde ya da olmazsa deniz kryrsmda knrulmu5tu vc hcrbirinin kryrlanm llyada'da den-
digi gibi "ugultulu deniz" dalgalan yaltyordu. Ncandlia, Assus, Aigai, Larisa, Temnos, Neon lei-
rhos, Kolophon gibi kcntlcr yinc denize yaktn ohna.k iizere kryrdan
Anadolu'daki Aiol vc ton kcntlcrinin (ogunun kuc,:uk yanmadaCiklar ii.zerindt' ya da de-
niL kryrlannda kuruhnu5 ohnalan, iiphcsiz Hellenlerin denizci olmalan ile ilp;ili idi. Ancak
bu Batr Anado]u'nun ycdilciindcn c;ekinmelerinin, yani denize olmalan-
nm da etkisi vardr. Ozellikle yanrnadanklar en elveri.;;li yerlemdcri Boylece
Anadolu luyrlarmdaki Dogu llellenler, kara ybniinden gelecek ycrli tchlikcsinc oldugu
df', denizden gelmesi beklenen baskm1ara da kar<J. ii:rcrindc, ya da yakmm-
da olmak baktmtndan giivence altmda idiler.
Yanmada ycrlqmclcrinin bir ba-5ka oncmli yi:inu de iki, hatta bazdanntn ii<;: limana sa-
hip o]malan idi. Boylccc bir timan clverisi:r hava durumunda oldugu zaman yelkf'nliler ikin-
d limandan yararlamyorlarch.
Aiol yerk:;;mdni BatJ A.nadolu'nun kuzey bolgesinde bulunduklan i(in rvi.(). 9., 8. vc 7.
yuzvrllanla i\l: .. deniz ticaret merkez]erinden uzak kahmt>lardtr. Bu nedenlc Aiollcr rvLO. 7.
yiizytlm ona]anna clegin sadece tanrnla ve bahk(.thkla i(in gcri bir dCtzeyde idi-
ler. Aiol Bolgesi'nin en giineyinde yer alan Eski izmir Kcnti bile :tvL<_\ 7. yuzyd ba:;;Lanna de-
gin Milctos, Ephesos vc Erythai kentlcri yanmda geri bir merkezdi. <">rnegin,
sCw:.inl'1 cttigirniz ton kcntlcrindc daha lvf.O. 8. yuzydda $ark eserleri hollukla hulundugu
halde Eski lzmir'dc oldukp az, Pitanc ((:andarh) gibi daha kuzeyde olan Aiol kcntlcrindc
ise hemen yoktu.
Bu nedenle .Aiol Biilgesi ionya'mn c;uk kald1. Run a kan;1hk lon kcntlcri da.ha f\LO.
9. yiizytkla Akdeniz yolu ile Dunyast'm tantyarak ileri bir VJ:;;arn duzcyine llbylece
t.cnginliP;e ve refaha ionyaltlar Batt Anaclolu'nun kuzeyi11e dugru yayrlmaya
Anadolu Egesi'nde 1-Iellen Uygarhg1
Bayrakh, Erythrai, Fo<;a ve <;::andarh'cla Aiol ve ion
kazrlara, aynca ba:;;ta Miletos ile Ephesus olmak i.izere Batt Anadolu'nun digcr mcrkezlerin-
de gi1n (Ikanlan eserlerc (Rcsim dayanarak elde ettigirnir kronoloji dokuz
evreden (safhadan) olw,mr:
I - F.Hcsi (M.{). l 050-750)
11 - Homcro.-. C:ag1 (M.(). 750-700)
Ill - Yuksdi Evresi Cvf.O. 700-650)
IV - F.gc'nin Altm (;ag1 C'vl.CJ.
V - Orta ve Arkaik Evre (i\'1.0. 545-470)
'1 -Klasik Evrc I (M/J. 470-400)
Vll - Klasik F.vrc II (M.<). 400-333)
VIU - HelknisLik Donem (M.O. 333-30)
IX - Roma Gag1 (M.C). 27-'vJ.S. 395)
Si)J kon usu 9 evrede 1500 pllt k sl"Lrq: ir;inde chinya tarih in in en i'nwmli
yal, bilimscl ve kiiltiirel aulnnhm Ege'de Simdi onlan k1saca dile getirelim.
I-II- Kurulu Evresi (M.O. 1050-750) ve
Homeros Cag1 (M.O. 750-700)
Protogcometrik, Erken vc Orta Geomctrik donemleri kapsayan bu iki evre si"1recindt'
Egc'dcki llellenler tek oclah evlerde oturuyor, tanm ve bal1k<;:Jbkla gec,:iniyor, b("Jylece t;'Ok il-
kcl bi1 ya.;;am rhi1eyindc bulunnyorlarch. Buna karJltk ana yurtlannda oturan Hdlenlcr bu
tarihlerde ilk at1llmlanm Bin;:ok Hcllas kenti M.O. 9. yiizplda Yakmdo-
gu kokenli sanat cscderini ithal etmcye IVLO. 8. yiizyrlm hat>lannda isc Hellcn-
kr Fenikf>'nin scssiz harllerden "elilhe"sini alnn:;;lar ve icat ertikleri scsli harfleri ek-
leyerek hngiinkli alfabeyi yaratmt$lardir.
Anrak Hellas'ta en eski yao ornegine \,LO. 730 tarihleri arasmda yapdan Gee,: Ceomet-
rik Lopraktan bir "oinochoe"de ((iarap kabmda) rastlanm1.5tJT.
Ege YLizpl Geride
Ege'de ohm ionlar isc Samos,11iletos, Ephesus ve Erythrai bulnntulannm gi:is-
Lndigi iizere anayurttan ynkan yuz plilk bir gccikrneyle Yakmdop;u sanaL cscrlerini it-
hal etmeyc ba:;;larm.;;lardtr. Aiol Bolgesi"ne gclince Eski izmir buluntulanndan anla.;;Ilacagt
iizere Yaklndogu iiriin1i escrlcr ancak i\1.(). 7. yuzphn hat>lanndan itib<UTn tanmmaya bat>la-
nut>tl r.
M.O. I O.:J0-700 tarihleri arasmda lou w ()zelliklt Aiol halklan tanmnhkla
llias D<"talll'nda fuiim haglanndan. sehze Y<' meyvt yemekknkn,
landtrmadau ekmeftindeu V<' rath 1}araptan !-ltu <'dilnl<'ktcdir.
Boylen hugday vc arpa ekiminin yamnda on<'mli ml oynuyonlu. I Jayvannhk.
w hallk<;tltk da basta gden kaynaklanydiiar. Her aik kcndisi kin gerekli siit, yag,
pcuir liirimclen hat ta kuma!,j. d<'d p;ibi kendi fcrtkri il': Bn llt'-
d<ulc tkanl henf1z i. Bu evrede stramik iiri'mleri san at t"!lerleri vok
;.1;ihidir. \-1Jsll va da ithal <'.'wrlere .\iol B())g('si"nd<' rastlanrna-

Ya7.I biitim Hellen olclugu .1.!"ihi lwnii7 kullamhmyonlu. Bu t'\Tcde halk
o:.-anlan hir (algi d<stanlan vt i>yltilcri ezhcre nknvol"lardt.
Yine f-kllas sakinkri M.(). 8. ve 7. yfzyi11anla da Gcr Hitil ktJl tfu nHrkf'zlcri aranhg1
ik \k:.-opotamva .-dkekrind<'n mimarhk, \(' resim sanatl..tn kmmlarm-
da b\tpik ol(iide esinll'JJdikc Oyle ki .\:1.0. H. \'t' 7. yfJZ)'IIlardali Hellen kflltii.Iii. vt sanah
orantnda Fenikeli V(' I lith idi. ()rnegin 8. vc 7. yCtt\tllarclaki Hellen li-
nin hicimi, ba1}hti;I. giysio;i, kemerleri, takil<m. migfcrkri, CC'nk araha-
lan, at taknnlan. Fen!ke, 1\ssm, Hilit. Prartu w Phry!l, ta.wirlerimk g6rdCgiunil7. gihidir.
H(llenlerin asian, at. kartal gibi ha;:van l<l"\'irkri ve onlarctm geli:jtiril<'n sinn, gri-
fon. cin gibi hayali yarauklan Hitir, l "raJ lu. \"<' Su.-iy<: k<->ktnlifli!. Dor mimarhk dtvc-
ni .. yani sti:unlar ,c MtsJr. i\iol lou sCttw1Ian w althklan ik k.vma
tion, palmet gihi mimarhk {>gderi .Fcnik< V<.' l Jitit laynakl1dtr. Ht'llenltr . .:\h..;nh la-
nn \'(' \kzopotamyahhmn gokythii hilgisindtn, ''<' hastaltl konulannclak.i dtwyim
lnindl'n dt" lniyftk t>kuck ;:ararlanchlar. Ktsaca st,.yknwk Helknler
ttpkt hit.im 100 yth st-nedcn lwri Avrupa'dan dens gihi. :'vhs1r n \lc'-
zopotamya uygarhklanm k<'ndilcr:nc (mtek (hk?. E . \kurgal. Auadolu l ' ygarhk-
lan :l. haskt l s. 17:>-:204).
Bi)ylt olmak.la birliktt 200 yil sCuc<,in<"e Do;t,u T>Cmyast'ndan yararlanan Il<'lkuln
!\:1.6. (j()0-450 tarihlnindc Ege 1\()lgesi'ud<' emu g<'ClllC)i basardtlar. -l:>O tarihlerin-
ck Hdlenler Klasik Caf'fa dl"mya tal"ihiniu <'11 buyCtl k.ftllitrCmii bu
hnwyorlardt. Nitekim I Idknler. \Itstr'm vt .\kzopotiuma 'mn bilgisini
y(mt<.minc rhmman hilimc, onlann a!'tronomiye, buyCtk ol(li<l<' muskactltga
w CJfCm-tk('ttiCigc dayanan ttdavi asu!rtnCt hugtmkit tip bilimiiH', yinc lJogu'da mouolog-
:an ()teyc gc(,Tmcyen ()ykiiyii yani olaylan hikiln eden onlan hir koro ve
ii(" oyuucu ik emit U\' napn, bit deyil)h hugiiu kii rip fro sana tma, 1 k g<} lgc i lc
icat e<krek <liiuyasmm iki boyutlu k.ahartma ve resim tasvirlt-riui bo-
yutlu r<'sim sanalma diyebilirit. ki HdknJer M1s1r ve
ya'ntn iki hoyutlu uygarltgtnclan esinlenerek bugCmk.t1 Hall dfmva!ill11 fir hoyuth1 kiUti"lrii-
uCt ,aratttlar.
Homeros vc llyada (M.O. 750-700)
Aiol yoresi epik d6nemini, yani hflla destan iireten evresini ya.;nyordu. Dcstan c;agmt ana-
yurt Hdlenleri <;::okt.-u-1 (:iinkii onlar nlusbxaras1 ticaretc ve ycni
idiler. ionlar da ()yle. Ane<1k .Aiollerin dcstan uretme doncmi-
ni siirdiirmeleri, insanhk tarihinin en bi'tyiik anllsfll eseri olan Tlyada'nm ort.aya (Jkma-
SIIH
llomeros'uu ilias Dcst.am Hellcnkrin olc;iide hugiinkii Bat1 Diinyas1'nm da ilk
ve en hiiyiik amtsal yazm eseridir. Horneros (T\1.0. 7:)0-700) cskiuen heri hilincn ve birhirin-
den ayn olan it(: destmn, yani Troia Sava-51, Hdena'nm ka(Jnht>I ve Akhillcus'un ()ikesi adl1
ti.t;' konuyu bir araya getirerek oltnnsti.z yapllun yaralU.
A.iol ve ion kan'?nmndan bir dille vc olan bu
deslanm bi'1Vi'1k olas1hkla Aiolis ve ionia holgelerinin sunnnda ver alan ve siiz konusu kmma
I '- '
dili konu5an tzmir Kenti'nde oldugu kabul edilmektcdir. ilias Destan1 Ege'de saz
ozanlannca kendine oz bir makamla krallann, tyranlann malikanelerinde ya da balk tophl-
Juklan bniinde ezbcrc okunurdu. Bu giizel cser ilk kez Tyran Peisistratos zamamnda, Ati-
nada M.O. 5(10 stralannda, ya1.1h duruma sokuhnutur.
Hesiodos (:Nll>. 700 s1ralan)
Ilellen yat.tnnnn (edcbiyatnun) Homeros't.an sonra gelen vc M.O. 8. yi'tzyiim sonunda ya-
5ayan en esk.i ve en biiyiik yazan, didaktik eposm1 yarattctsl Boiotiah Hesiodos'un babas1 iz-
mir'in kuzcyindeki Kyme'de Hcsiodos "Ergalu1i llemerai", yani ve Giinlcr"
adh ki1abmda kardc5i Perses'e, babasmm Kyrne'den yoksulluk nedeni ilc ayn1dtgmJ anlaL1r:
314
Bahamtz gibi yajJ sen dl1, kora budala Pn:ses,
0 da bir g11n daha giizel wnudnyla
A,stt enf!:in denizleri lmakzp ardmda.
Aiolya 'mn Kyrne Kenti 'ni,
Geldi lnrralara kam gemisiyle.
Rolluktan, :um,r,rinlikten, rahattan degd,
Kiir olas1. )'ohsulluklan kar;J)!Otdu,
0 Zeus 'un insanlara mva gordiigi.i )'ohmlluktan.
Gddi Helilwn 'un ete,l!;inde
Ru lanetli Askra )'a )'erleJli,
Bu luyt sert, )'GZl ceh.ilmez, tatstz kasabaya.
Azra Fxhat, Ht>siodos Lseri vc kaynaklan, TTK Ankara 1977. s. R.
Hellen yaznunm tlias1'ndan hemen belki de .\1.0. 700 tar1hinden,
en eski Ye en oncm!i yaratlsi, Hcsiodos'un yani 'Tannlann adh
yaptudn. dizclcrinde kend1 ki::;iliginden s(iz edeu ilk Hellen ozarudtr.
l:nt.,rin denizlere aplmnadan heniiz
Yalmz Euboia ):a p,ittim bir hez, Aulis 'e
1-1ani o Akhalann koca bir ordu toplaytp da
K utsal1-1 ellas 'tan hzzlan guzel Troia \a giderken
Deniz/erin durulmasmt bekledikleri yere
Omrlan da Khatkis 'e ,f.!JtmiJlim
Yigit J1 rnphidamas 'z n yan,c;tnalanna lwtdnro)'a:
Bir"(ok odiilleT Kahraman oguttan.
Herlle!i bilir henim orada
Bir )'ii!,itleme ile birinci gelip
jJd hulplu bir ur:ayak lw::..andtgtmz
Relihon Musa '[anna sunmu,>/:um onu
Onlann beni f!,iiniin birinde
Ozanltk yottanlut dii,wirrfiikleri yetde
Ba,ska hi(:bir giirgi1m olmadt
Binbir eklentili tekneler iisHi.ne
Ama ben )'ine de s6)!lC)ebilirim sana
Ndn d1i.rundiib'fiinii deri kalkanh
Cunhii j\fu.sa '!aT ol_frettiler bana
Sylrnmezi dite getiren ezgiler so.ylemesini .
.:\zr<t Frhat, Hesiodos Eseri ve Kaynaklan, Ankara 1977. s. 5.
III - Ege'nin Evresi (M.O. 700-650)
Subgeomet:rik seramik ile tannnlanan hu evrede Egc'nin ion kentleriridc belirgin iler-
Lemeler g()riiyoruz. Konut mimarhgmda ayn c;:attlar alnnda da olsa, Eski izmir' de iki oclah ve
on avlulu bir ev t1pinin ortaya pkugt (bkz. E. Akurgal, F.ski (:agda Ege vc ll.mir,
izmir 1993. Bu planda d vee odalan ile f avlnsu kii(.tlk bir kompleks oluturuyor. Bn
'\ok odal1 ev" ilkel cvredeki tek odah "ev"lere gore dikkat rekicidir.
Bayrakl1'cla ve rylhrai'da giin IS.Jgma (:tkardtgmHI.. iki Athena tapmagma ait g()rkemli
kalmnlar Fgc cvrcsinin ()nemli remsilcileridirln. SC"rt. konusu vaptlann bir holiimi"1
l'vf.(). 7. vuzv1ldandtr. B()vlccc onlar bugiin ic;:in Hellas dahil, b(itfm Hellen di"myasmm r.ann
.- "' .- c_ -
kadm Athena'ya tapmaklara air en eski kahntJlardn.
315
!\lilc LOS 'La, Eryth rai 'cla ve Bayrakh 'da onaya <;:tkan kti<;tik bov plastik eserler, sozgdimi
bir <;tplak kadun tasvir eden tun(: heykekik ve vazo kenarlanrn .-,iiskyen kachn, erkek ya da
l1awan lou SailaL(dannm Yakmdogu orncklerimlen esinlenerck i'vL<). 7. yiizphn ilk
yansmda iirettikleri sanal yaratdanchr.
Rir tmemli sermnik t1ri.mkiindc gr)ze <_:arpmaktadu. ve Sa-
mos'ta ortaya r;tkan k1seler seramik ilk ozgiin eserleridir. Hellen
Dunyast'ncla biiyiik hegeni kazanan bu giizel kasecikledc Egcliler ilk dele cttiler.
Edcbivat, yani yaztn alantnda Arkhilokhos, Kallinos ve Simon ides gihi (hiciv) us-
talan bu duncmdc ya5adilar. T.cshoslu Terpandros vedi telli ''Lyra''y1 yani heptatonik rnuLigi
hu e\Tede icat etti.
Ege' de Sosyal
Yubnd01 ktsac:a helirttigimiz gibi Ege'de .lvLC). 1050-700 tarihleri arasmda ion ve o;cllik-
le Aiol halkl<m tanmcthkla ger;inirdi.
Ege'deki ;uistokratik smtf, b{iy{'tk c;:ihliklcrindc Ran Anadolu'uuu ycrli h;t\ktnt kullam-
ynrdn. :\nG1k kap1 Lydia "tlkcsi'nin M.O. 7. )iizytltn ikinci dorllugitndcn
rak g-i.l(hi hir kralhk haline gelrncsi wnucu ycrli halk Aiollere ve lonlara hi:nncl ct mekten
va:r. get;inre, Egeli Hellenler ba5ka yollan ararnaya zorlandtlar ve y6neldi-
lcr. fonlar ilk sat1m i1runu, yukanda belirttigimiz kftseler ve hernen ouun ardmdan
<;ok go:raltn sanat e.c;er\eri olan oryantalizan kaplarla biiti!n Akdeniz piyasasmda .sahihi
ohnaya
Kolophon, Teos, EryLhrai lon merkczlerinin lzmir ve Phokaia gibi A.iol kenrlerine s1zma
yoln ile !). \"e 8. yiizpllarda g6c;: elmclcri, 700 stralannda ise Propomis'te yavrn kentler
kurmaya lonl<nnl gidcrck zcngin vc ikri dii.zeye gosterir (bkz.
E.Aknrgal, Eski izmir, s.2l). Bu yaphna bir nii.fu.s patlamas1 oldugu kadar bir ilcrlcme olgu-
su idi. ;..Jitekim .1\U:). 650 tarihlerindcn soma Miletoslular KaradeniL'in
dort krVISIIHla ve daha sonra da Akdeniz'de vavru kenlkr kurmava hasladtlar. Bu kolonizas-
- .-
you harc-kc-Line olan For.ahlar da kaularak italya'da, Fransa'da ve ispanya"da yavrn
kentler kUJ dular.
lli">ylece ticaret vc gemicilik yolu ilc lonlar reJaha kavu:jtular vc gorecegirniz uzc-
re \!1.(). 650-!)45 tcuihlcli arasmda diinvanm kid tii.r lideri oldular.
Ege 'de Kent Devletlcr
Hellen va:r.tlt kaynaklarmrlan i)grendigimize giire lon vc Aiol kentlf'rinde krallann irlare
ettigi topluluk, aristokratlardan ve orta smtf halktan tlias ve Odysseia
nnda anlaulthgma gi'.rc asilkr kral ile hirlikte ya.)tyor, (,:Ikugmda cenk arabalan,
rileri H' savas<;Ilan ik kralm lmlunuyorlanh . .Ancak hu aristokratlarm baztbn
korsanhk y;t}Hyorlanh. Ao.,iller .1enginliklerini ()zellikle ortako olarak
Ian orta !'Hllf halk. vt' kt>k olarak kullanrlrklan yerliler sayesincle dele ediyorlardt. Asillerin
t.engin, orta halkm yoksul olmasr suur rn{Haddesine nedtn oluyorclu. o zaman
ya orta snuf halktan hiri va da asilkrckn hiri. silah h bir clarbe ile krah devirC"rek yerirw gc("i-
\orclu. Bu yasadt';fl clevlet y()nt'tidsinc dilindc da Etriisku ''hev" anlamma gdcn
adt \'<rilinli. \.1.(). tarihkrincle iinKl ozau At khilokhos S<)t, konu-
.. . ' .
su tyrannos siizcl'tgi'mt1 ilk knlLman ki:::idir.
Herodotos'tan w daha yazrh i)grendigimil'.e giir(' Samo .... 'ta Ml>. (),
ylrl".yrhn ikinci vansmda Polvkrale.-,. Milt'tos'ta l\f.(). flOO srralannda Lesbos'ta
( Midilli de) ()()() :o;rralarmda Pit takos vc Eryt h rai da avn 1 zamancla ii(' hirdtn tyrannos ola-
rak egemt mlikr.
Eski innir kentinde bugiine degill yaptrgnnu kanlanla \I.<). tarihkri ara-
smdaki 700 genni!,>c' ait y<tptlar mtaya ok11g1 halrk kc,<,in olarak ne hir kral
cvi ne de soylular tn<disinin bir bina Hununla hirliklc \1.().
7. y(r7rllm ikinci \"C:trl.,llllhl. tzmir'in en parlak di)nemindc hanyolu ('\. oirrodwc cvi. cil:
tenwgaron "\'{' onlarm gtmcrinchki hiiyiik megaron gihi yaptlann hit krala va da tyrana
a it olabilecegi Bunlanlan hir tanesi kral t'Yi ol.1hilecegi gibi, yin<' bun !ar
dan birisi, hirka(' hin ki1;1ilik ul'tfuslati olu.',ian lnnir kentine air medisinin ya da
SO}lular nwdi..,inin tnplamhJtt yt't de olabilil (.hkl". F .. Akurgal F.ski (:agda Ege n lnnir.
15, 16).
Onun kin hmir'in i)teki lou kentleriude l'u<rc hf'm ilk cl{mcmlerclt>
hem de parlak c,:agda krallar ya da tarafmdan ichne hir varsayrm ola-
rak kahn1 etmemi.t gt'Iekiy(n. Nittkim bi'Jliimii!Hle (}0(1 tarihkrint ait ol-
dugunu bdirttigimiz Tantalos \h?an rht bmw hir ols.1 gerektir. gt"mcv
srrtlannda tck denizden 203 m vt"tkseklikte. (l'\TC'Yt' egemen hidnule bir .tamanlar
viikselen bu ()nemli vapr ancak bir krala ya da bir luana ail olabilir. Miletoslu
los'la yukan olan hu kral, bdki d<' kcnti yrkmasmdan sonra da ya-
Ancak. kentin hir heYin lmlumnasma kanm idan. biciminin bazr demok.-
ratik yi)nleri oldugu Atht'na teraslan yap1ltrkcn bau tera1>11llll an-
cak yama Ct"mk[l tzrnir'de M.(). 7. yiizyrhn Tapmag1'na
ait tcra.,lan n insaast strasrnda bura<la hnlnnau hir yapt, han terasmm batt yan...,mm
edilmesini iinlcmi.<:otir. Ancak hu clurumd.a bulundugu srrada Alyattes tarafmdan
s()z konusu yapt ilc birlikte ytkrlmca son ewesinck batt terasmm batt v()nii de ta
rnamlandt. Bu saygr g{>sterihn<'si siiph(' yok ki bir ckmokrat ik tntumt1 ilgilidir. Bu-
nun gihi sonradan ('kknen hu teras b()ltimiiniin bat1 duvan dt-u clognya
hir dirstk \apar. Ct-mkii hausrnda iskfm atanmm dogu du\'an (bkt .. E.:\kurgal. F.ski
Cagda Ege Yt' lzmir, ()ze1 haklara giJSt('rilen lm lwthalcle ken tin idarc!>in-
de kraldan soylular ya da ya::;;ltlar mcclisi gibi bir demokratik bir guciin mevcut
olclugu izlenirnini lzmir kentinin .\'1.0. 5. yiizytlda da demokratik giicliimlii
bir kralhk idaresinde olclugu kamsmdaytz. llu olasthk 4. yuzytl ic.;in daha c.;:ok gec.;:erlidir.
Ken 1 in nc:>kropolisinde yiizlerce kiic,:iik mezar arasmda 4. viizvtlda esi?
olan yan yana iki bii}iikc,:e c,:ilte riimiiliisiin yer almas1 bnnun hir kamtl olsa gereklir. Kite-
kim Larisa'da daM.(). 5. vc -1. yiizy11larda tvranlar hiikiim siiriiyordu. Belki Fo<;.a yakmm-
claki Akhamcnid mct.adarmt and1ran kavadan ovulma an tt-kahir de boyle bir kli(,:uk kraht
ya da tyraua ai tlir.
.Ege'de kentler, izrnir kaZilannda oldugu gibi en M.O. 7. y-tizylldan beri
bir dnvarla c,:evrili idiler. lYJylece Ege ion Ye Aiol her bakundan tam anlam1 ile,
yani krall, aristokral ve orta sm11' halk1 ve giivence saglayan duvan ile llellence "polis" ad1 ve-
ri len kcmlcrdi. Rau Anadolu'daki Hellen ycrlqmclcri kent devlet olmalanm, yani kcndi
balanna buyruk, ba,gnnsv bir siyasal organ olmalanru bclki de Yakmdogu'da fenikelilenJc,
Ce(,: llititlerde gordugl'nnl'1z kur;uk ve prenslikleri kcndilcrine ornek ohna-
lanna Bu heylilder, biiyiik kra1hklar gibi dunyayt cgcmenlikleri al-
llna almak hirs1111 ic,:in kendilerini ticarele ve kulture vennekte ve bovlcce in-
yararh olmaktaychlar.
Bu tur kl'J(l'Jk beyliklcnlc dcspotluk sot. konusu olamayacag1 i(in demokrasi tam an1anu
ile i-?1emekte, boylece her alanda rekabet ve yan:;;ma rahathkla saghnmakta, insanlar huzur
idiler. Ne var ki beylik1er uzun omiirll:t olam1yordtt. Nastl Assur bii-
yiik kr:J.liigi l\U). l-l. yiizytlda Hitit beylik1erini pkt1 ise, Pers buyt1k kralltgt daM.(). !)45 tarih-
Ierinde Ege'deki ion ve Aiol kent devlet<;:iklerinin altm \:agnnn son neden oldu.
Demokrasinin
Demokrasinin ilk adnnlan Aiul ve ion kent devlct(iklcrinde atilrh. Soylulara or-
ta s1mf halkla birlikte 1yrik ozanlann sert ve ()fkeli dizderi, bat.! tyranlann olnmlu davra-
ve ozellikle ticaretin gibi .Ege yorcsindc daha TVL(). 7. yuzydm
ilk yansmda demokrasiye dogru bir sagladJlar. Lesbos'ta Twan
P1Ltakm\m, TvLh. 7. yiizy1lm sonunda giri5imi ile tamamlad1ktan sonra po-
litikayi kcudiligindcn btrakmast 6rnck bir oldu. Boylece .Ege llolgesi, dcmokrasi-
nin geli-?rnesindc anavatan uncl'Iluk Gcn;:ekten Hellas'ta ilk Ati-
na'da .M.O. 594'te archon oldukLm sonra Solon Ancak oluturdu-
gu anayasa soylulan kiZd1rd1, orta halli haJl.a ise du:;; kmkhgma ugTattl. Bununla birlikLc
Solon'un ba,slatngI zamanla olumlu sonw;:lar vercli. Alina'da ilk demokratik devlet
\,1.0. 507 tarihinde Kleisthenes taraf111dan kuruldu. Hellenler (,:agmdaki dcmokrasinin
bugunkiindcn farkl (ogulcu \'C ond;-tn sadece ozgur Hellen yarar-
Lanma.sidn.
3lk
Hellenlerdc Din ve Mitoloji
llias dcst.am ile Hcsiodos'nn Theogonia'sm1, yani tannlann okunm-? olanlar
Hellen clini ve onu anlatan Hellen konusunda yetcrli bilgi Hcllen-
lcrde din, aristokral stmfm yaratlSldlr. ilias'taki bhramanlann hepsi \'tnlil ailelerden gclmt>-
dir. Gen;ekten bir krahn yambas.mda soylular bas. rann Zeus\m emrinde olan tann-
lan annnsattrlar.
Hellen dini antropomorli:ur, y;:u1i tamtlar insan ktlgmdadtr ve insanlar g1bi guzel ve ko-
tii hler yaparlar, s()z gelimi Zeus yaman <;:apktJ)(hr. Kans1 Hera'p s1k stk aldat1r. Hera'mn Ze-
ns'la kavga etmcsi gib1 t.annlar da birbirleriylc <;:ok kez ztt duruma Soylula, medi-
sinde ileri gc1enlcrden haZilanmn birbirleriyle gihi. Tannlardan biri hazen Zc-
us'a bile kars.t pkahilir, soylulardan hirinin krala r.er:; gibi. Ancak son soz Zcus'un-
dur. Yani soylular meclisinde son soziin kralda gihi. Tannlarm ins;mlardan biricik htr-
kt oli1msiiz
Hellcnlerde aync.a orta ve fakir smtfhalkmm tapttg ve daglarda, ormanlarda buyuk
kularla bir inan<; tiiri1 mevcuttur. Tann kachn Kybclc'nin onci.iliik ettig-i bu
tur inan(lar lnristiyanhgm onaya (,'l kmasma degin Anadolu'nnn aydm olmayan halk kat-
manlan <Lrasmda egemen olmu:;;tur.
Hellenler dinsel (Ok baghydtlar .. Atina'daki Akropolis TvL(>. 6. ve 5. yiizytllar
boymlca tapmaklann yer alchg1 hir kutsal tcpeydi; upk.1 gibi (bkz. Hitit bO-
liimu). Bu yiizden Hellen tannlannm imanlar gibi yanh:; yapma.l<m, gi'tnah i:;;lemdcrini gO-
rc:rek dinscl inan<;:lannm pck gi'u;;lii olmach!P kana:atine varmak yanh-;. olur. :\lir.ekim Llrlah
Anaksagoras Trakyah Protagoras'm Atina'da bulunduklan s1rada Hellen dinini
olmabn ve ;;chri tuk etmek zorunda kalmalan <;ok ilgi (.ekiddir. Bu .. cli.mya tarihindc ilk de-
fa olmak iizerc idarcc.iler1ni topraktan yapllm1:; oy pmulalanyla sec;cn, y;;mi demokratik du-
7.eyc halkn1 bile dine baglt helirgin bir gi')stergesidir . .Hele biiyiik fi-
Jozof Sokrates'in adlan ge(en iki Egeli f-ilozofun etkisiyle Hellen dinini iddia.;ayla
zehirli it:iiilerek oliime mahkmn edihncsi, Atina halkmm ne dcnli dinsel
bagh oldugunu ortaya koyar. lnsanoglu yiiksck diizeye nlcts.Ugl zaman bile duygunun tutsag1
olmaktadtr.
Hdlenkr her alanda oldugu gihi din ve mitoloji konulannda da Mczopotamya ve Ana-
dolu'nun etldsjndc t'>rnegin, Hesiodos'ta Zeus'tan once .Kronos'un, ondan da
()nee ba:;; taun olmalan \fezopotamya'daki Kumarbi efsanesinde de gori.il(u, ora-
da s1ra: Anu, .KnmaYhi, GC'lk bi('iruindl"dir. Bu rannlar birbidtrinin yerini :wrla almi?-
lardlr. Kumarbi, Anu'nun erkcklik uzvunu kopararak ontm yel'ine gec;:er. Hesi-
odos'r.a 1sc Kronos Uranos'nn erkeldik uzvunn oLlkla onun tahtm;1 oturw: li('Jien-
lerin tannlan Sark i'tlkeleJindeki r.aunlarm yapnklan gc>rur. Bu ncdenlc bin;ok H('Jlen
lannsmm Dogu kokenli oldugu
319
Aiol ve ion MLizigi
Eski<,:a)?; kitaplann1 okuvanlar ya da antik doncru vazo resimlt>rini ran1van br
Hellenlcrck ml"1zigin ve dansm nc dcnli bi.i.yiik bi1 rol oyna(hgnn
Egc'dc ycrle:;;en ionlar vc Aiollcr ise m1izik vc dans alanlannda daha da
lardJr. Hellen yazarlan escrkrinde Dor, ion vc A.iolmakarnlanndan ozclliklc Phrygia
vc Lydia kukenli makambrclan da si.n ederlcr.
Saz aletleri: phorminx, lyra, barbiton, chclvx, nabla, kithara, pekris (magadis), trigonon;
uflcmeJi ca]gJlar: au]os (fll"Jt), an]os, S\'linx, salpinx; Vlll'ffU]U (aJgtlar: krotala, kvm!Ja[a,
' . '- I
tvmpanon (de f) adlanm
.\..'jag1rb tanJLacagmnz Terpandros"a gore aulos'un (fh"tti.i.n) mucidi Olyrnpos adh bir
Phrygial1 idi. Herne denli bi'>yk bir 'iahsm kcsin ol<:uak bilinrnese de bu ti.tr bir soy-
lencenin olmast bile Phryg etkisinin onemine cdcr. l\efesli rni.i.zik aletlerinin Konya
mcvlcvilcriude, Anadolu Tii.rklcrinin dinsel ml"ujginde, Anadolusu Ana
;winlcrimle biiy{ik rol giiz i)niinclc tutulursa, 1hi.r1in Egcli Hellcnlcrc
ya da Lvdia'dan akla gclmcktedir. Nitekim a!.ia)?;1da gt:hcccgimiz .:m,re, lyra
akti de Leshos':1 Anadolu 'dan ge.;:mi:;;tir.
Terpandros ve Yedi Tclli Lyra
Hellcnkrin en eski ve en 6ncrnli mi.i.zik adamlanndan biri olan Terpandros, Leshos
Arlas1'nrl<t, AnLissa'da dogdu, ancak genelliklc Ispana'da Orada Mf). 67() tarihindc
Apollon Korueios i<;:in. dl"t:rcnlcuen dinscl rni.i.zik kazanar(tk {inkndi.
Pindaros'un (::vi.O. 518-442) bir pan;:asmdan (Strahon XIII 2,4) ognndigimiLc go-
Tcrp;mdros, 1-:lomcros r;agunn di)rt telli phonninx adh sazmr yedi telli kitharava (kaumnL-
. ;wa) di)nt.tstiirmiisti"tr.
} ; '
Dclos'ta hulunan VT.O. 7. yi.i.zpl!n 3. di:"lrtlugt:ine air bir amphorada lasvir olan
ycdi tclli c;algr k1rk yll oncesine degin bu tl"1r sazm en cski orncgi olarak biliniyordu. c.:rzel
bir rastlant1 somicu Smyrua'da vc Pitanc'dc (<;:andar!J) giin l$1g111a pkanhgmnz Subgeomet-
rik vazo nda da yedi telli sa:r. las vir edilmekt erli r. Die Kunst Anatoliens (Berlin 1961)
ve The Birth of GrceL\.rt (Lomira 1968) adh kitaplarmlltda yaymlachgumz hu tki lyra orne-
ginin T\t.<\ 680-670 tarihlc,inde yani Tt'rpandros\m vasad1g1 yrllarda olma-
Sl iinem ta:;;1maklachr; c;i.i.nkli hu iki cscr ycdi tclli saLm yarattcrsr oklugunu ve
bu yedi tclli aktin ilk kez mncidinin yore obn Aiolis Bcilgesi'nde, vani h.mir'dc vc
(:andarll 'da kullamldrg1 n 1 g-ot onLine sermektcclir.
Yuk;;mda sbzii ge(cn Pind;:um'a ait kahnttsmdan (Strahon XIIT 2,4) Tctpawlros\m
Lwliah\;;mn mi.i.zik svmposionlanna kalllcllgnu ()greniyoruz. Gordion'da bulunup, Gordion
vcrcl ml"1zesinde sergikncn ve yakla51k 1\f.CJ. tarihkri <lrasnlda Phryg vazo-
320
sum.la da ilk b3h5ta 7 telli olcl.ugu izlenimini hir lyra lasvir cdilmitir. Ancak oraclaki
lyraua tel saysmm 7 mi 8 mi olcl.ugu konusuncl.a kesin bir vargwa varamad11n. Aynca bu
Phryg eseri Ion vc Aiol rcssamlanna ornek olacak niteliktc de dcgildir. Simclilik de olsa
Phrygia'da Teqxmdros'un csinlcnmi.5 olabilc:ccgi bir (',rncgin buhmmad1gtm soyleyebiliriz.
Boylece yedi telli lyramn Lesboslu Tcrpandros'un bir yaratiSI oldugu kesinlik kazamnaktadn.
Yedi telli lyra konusunda onemli bir soruya yamt ararnakta yarar vard1r: Terpandros ni\:in
7 tclH bir saz icad etti? Onun sazmdaki yedi telin bubrtink\.1 Bat! diinyasmm heptaton (yecli ses)
sistcmi ilc bir ilgisi var m1cl.Ir? Bayrakh, (:andarh ve Delos orneklerinden sonra hiitiin lyra, kir.-
hara vc bcnzcri sazlar yecl.i tellicl.ir: demek ki yeni hir ton sistemi ortaya
M.6. 8. yiizylda phorminx'lercl.e tel saps1 gendlikle 4, ancak hazen de 3-5'tir. Hellas'ta
3-5 telli ulan sazlar Yakmdogu'da genellikle tdli olup baz1 tasvirlcrdc tel say1s1 23'ii bul-
maktadir (Akurgal. The Birth of Greek Art, s. 202-204). Ancak M.6. 700 tarihlcrindc yapil-
o\an Karatepe Sara)'l kabartmalannda gor(Ucn phorminx bi<,:imindcki Ge(: 1-Iitit tipi lyra-
cia tel arledi 6'cbr. Bu bir Jlitit olabilir mi? Onun kin yurdurnuzdaki uzmanlara sonJ-
yoruz: Bugiinkii Bati Diinyas1'mn heptaton (7 ses) sistemini ilk kuran Lesboslu Terpandros
mudur?
ion ve Aiol Siiri
ionia ve Aiolis, cpos vc yazarlannm oldugu gibi dize sanatlllm yani ve diiz
vazm ti1ri.ini.in (nesirin) de vurdudur. M.6. 7. ve 6. vi'u.ylllarda o1anlann
I ,I ' ' . -
hemen hepsi ya ionia vc AJolis kokenli idiler ya da Egc Dcnizi'nin Rau Anadolu'ya yakm
adalannda oturuvorlarth.
Lyrik Siir
Ege'de :M.O. 7. yiizpl!n soylulann yaraUsi olan "epos"un yamnda cl.aha c;:ok az
varhkh halk topluluklanna yonelik hir tiiriiniin ortaya c;:kugm goriiyoruz.
Lyrik sevgi, hiiziin ile hirliktc hiciv ve sanat1 olup ofkeyi, krgmhg
ve kizgmhgt da dile gctiriyor vc bu yiizden c;:ogu memnun olmayan orta halk S
mfmm ilgisini c;ekiyordu. Egc'de lyrik en cski vc en i.inlt:'t tcmsilcileii i\.rkhilokhos, Kal-
linos, Simonides ve Mimnerrnos'tur.
Arkhilokhos
Lyrik _s.iirin iambos tiiriincl.e dizeler yazan Arkhilokhos, M.6 7. yiizphn cl.ortliigiinde
Ege Denizi'nin Paros ve Thasos aclalanncl.a o (.agda biiyiik begeni
gii<,:lii bir ozanch. Hellen diinyasmcl.a iinii Homeros'unkinden hemen sonra geliyordu. iam-
321
bus ve elegeia tiirii diLder, destanlar gibi kithara (git<lr) ya da aulos {<,:ifte fhit) he-
lidi bir vezinc uyularak yi'tksek seslc okunurdtt.
:\rkhi1okhos bopmca dertte o]an talihsiL bir ad<:undi. Thasos'ta hiitiin vadtgt-
nt Trakya1tlarla Yaptlan camm zor kurtarnmjtL Be1ki de lm ncdcnlc dizc-
1eri a\ay('l, lciu dolu, di1i isc ignckyid, kaha ve scrt idi. adll hir km .. -\n-
cak babas1 Lykamhes kmm birisine verdi. Arkhilokhos ugradtgt biiti.i.n bu
dan duydugu kizgm1tgt vc hmn dizelerinde igneleyici, hazen de kaba sozlcrlc dilc gctirdi.
llerodoros, Kandaulcs'in ve Gygcs konusunda anlatttgt o1aym Arkhilokhos'un da
dizelerinde ayncn oldugunu s()y!er. Herodotos kirahtntn bu boliimunde Lydia Krah Kan-
daules'in diinya guzeli olarak gordugu gece (tplak soyundugu s1rada kapt arkasma
sakladJgJ Gygcs'c gizlice seyreuirmcsini ve bu yiizdcn kralhgmdan ve tahtmdan o]masmJ
anlar.maktadu. Yukanda da soykcligimiz gihi tyrannos si:iz('mu ilk kullanan Arkhilok-
hos'tur.
Gi)lcr <:elgin "Eski Yunan Edebiyatt" adh dcgcrli ve y<mtrh kitahmda Arkhilokhos'a ait
birkat; dizesinin Tiirk(c (Cvirisini yapnm;iUr. Onu buraya aktanyorum:
Ren h izmet(isiyim yenihnez Ares 'in
ve sahibim fti('1:ii1r1yici arrnagamna iVfousalann.
Altzm{i;rmla yo;;ruru!du ekml!f;im,
hmaros
'iii? ben O'IPU )Uslanarak iriyonnn tnzzrat,'ftma.
Bt'iyiJ.k bir sanatlm vard1r benim.
Rilirim bana kiiliiliih ;:ajmna vermeyi.
GLikr Cdgin, E.ski \1man Edcbiyau s. 46-'17.
Kallinos
Lyrik dcgeia denilen tiirii.ndc diLeler yazan Ephcsoslu Ka1linus YU). 7. yiizphn 2.
d()n]iigiindc olup Kimmcrkriu Bau Anadolu'ya saldinnasl tamk
Bir dizesindc Tzmir'i, herha]de Efcs'teki izmir'i, kurtarmasi i<;:in tann Zeus'a
dua eder. Bir dizesinde isc gcw;leri (ag1nnaktad1r. Simdi bn dizeleri Talat
Halman'm (cvirisinden okuyahm:
322
nenr miwdaJlanm,
Ne zarnan [!.;oslen-:cehsiniz mertliginizi?
Sn I iistii yatzp pineldemekten
Fazgepru')'eceh misiniz?
Ulkeniz sava,5 )111ziinden lwn afJ;ll;'or da.
Siz bart$, bart) diye
Yan gdip ense yajm'nT.wnnz.
Konu kumyudan utmun bari.
ller yi[!;it, atsm 1mz111K1nt iil111eden
BiT kere daha, runku sava,mu;a
Jopragwnz, kanmv:., r;ocul<lmnnn u,g.,-una.
Haymel ve heybet t(ltldar migjerlerimizde.
0/um, kader a.rl;un iiriinr:e [!;ehr ancak.
DllllliaJtn, saldzrtn barbar du,wnanlam,
JV.zldznn mzzraklan,
Takm yii.Tekleriniz iistiine kafkanlan.
Ka(z,, yol!tur oliimden:
d'ii,v:cehtir karan!zg-a,
Dmnarhm nrla tann hant akanlar bile.
1\izzraklann rah,rmasuulan.
dagdagasmdan lw.s;anlar vaniu;
[!;!:?lince anszzt n du_(ierler
Ecelin jJenr;esine.
Say[!;!. srm[!;i gi.irmemi(ltir onlm;
Oldiiter mi, ndlarm1 anan olm.az.
Bir lwhmman alii-nee
Riiyii.k kiiriik herkcs attlar arrhndan,
Biitiin ulus yas lutar yigil bir cenkriyr:.
Ya(iarken halkm goz1'1nde yrrn-tanndn;
bir rn.ermer sulun giiriinii};
Tek ba,Yzna hir ordun:un yn.jJfl[l,1r/.1 yoj1a1;
Tal<-tt S. llalman, Eski Uygarltklann Siirleri s.l:!7.
Simon ides
A..rkhilokhos'un pgrla!it olan \'C onun gibi iamhik vczinde dizeler yazan Sinwnides Sa-
mos'ta dogmu?tur. Ancak "\1.h. 7. viv.vilm ortalannda S:1mos'un kolonisi olan A.margos Ada-
.sJ'nda oturdngu it::in Am:1rgoslu Simunides adt ik anlitnh.
Simonides de A.rkhilokhos gibi alayn dizclcr insanlan hayvanlarla, ()rnegin
rlomuz, tilki, at, C?Cl, hipd;.., maymun ve an gibi yarauklarla karl1nlann
evin it::ini vc 1istbaslanm temiz tutmarhklanm. yikanmarltklar1111 cine siirerek onl:-ln ao-
masiZ bir wkilde ele!?tirmi!?tir. Simonides'in Arkhilokhos'unkikr gibi daha <;ok
voksul halka yonelikti.
\1imnern1os
Kolophonlu olup sonradan izmir'e i<;:in olacak hazen Kolophonln, ha-
zen 1t.mirli olarak arnlan Mirrmennos M.<). 7. yiizytld<1 hem anlos (fh\.t) <;:alan bir m(izik us-
L<\Sl hem de duygusal dizeler dile getiren biiy{i.k bir man idi. Mimncnnos bir dizcsindc ccd-
lerinin .\Jeleus'un kenti Pylos'tan nastl vclken a<;:ttklanm ve Asia'mn (Batt Anadolu'nun) gu-
zel kn1smdaki Kolophon Kenti'nc ycrlqtiklerini ve daha sonra tannlann bu)Tugu ile
Aiollerin oturduklan izmir'e gc<;:tik\crini goul:d bir dille anlatu.
Mimnermos yukanda anlattlgmuz Arkhiluk.hos ve Simonides'e hi\ benzemez. 0 duvgusa\
ve zarif'iislubu ilc daha <;:ok Lcsboslu Alkaios'un ve Sappho'nun tiiriinde ince ruhlu hir ozand1.
Simdi gii:tcl bir ornek olarak Mimnennos'un iizcrinc yazdtgt bir A7ra Er-
haL Larafmdan yaptlan <;evirisini okuyaltm:
llayat nedi1; attzn AfJhmdite\iz?
tadamadtf<mr {.,rUn
t.,rizli tatl1 armaganlan, m1slafl.
Yalmz gr:nr,liKin r:ireklend(Jti rag f.:,rilzeldir
hem e-rkekler hem hadznlar i{in. Pikilnce
insmu rirkin, kolii eden ihtiymith,
acz kaygzlar lmniri1 durur insmnn y-iiregini.
GtJn t,>t!{mrr bakmakla scvimnez artzk,
(.ocuklam kadmlarca degersizdir.
boylP datli ktlm15 lann ihtiyarlzf.:,h.
1\zra Erhat, llkz. Ciiler (:elgin, Eski Yunan Edebiyat1 s.43-44.
A.lkaios (J\11.0. 630-560)
ve yurtta:;;1 Sappho ile hirlikre Aiol lch(esinin en buyuk iki ozamndan bid olan
vc Hellen yaznnrnn en l.inhi isimlerinin ycr alan Alkaios, Lcsbos Adast'nda Mvtilc-
ne'de, yakl<L!?Ik 11.(). 630 s1ralannda dogdu. Soylu bir aileden geldi,gi ve halk hareketleriue
pkt1g1 i<;,:in ()mriiniin bir bol(im(inl't 1\hsu'da ve Thrakia'da ge(irmek zorunda kaldt.
Tyran Pitrakos idarcsindeki halk ayaklanrnast o\nmlu SOOil(lar \'t>rip gene] ar ilan edilince
adaya dondii. ve orada M.O. 560 tarihlerine degin giize\ ve etkili melmlann1 yaz-
mayi surdiircHi.
324
.i\lkaios dizelerini gcncllikle sade Ye duygusal, aucak gerckti!4inde ise Arkhilokhos'u
ammsatan ()1keli Ye sert \islupla dile getirirdi. (),cllikle llellas'ta bL:L}Lil;. begeni b.7.anan de-
Leshoslu yurl\<1-51 Terp<:mdros'un icad cttigi 7 telli l\Ta ve kcndi
. -
oiup da sonradan kcndi adm1 alkaik W'zni ile seslendirirdi.
Alkaios ve kahramanlar i<;:in )'3/digi hYmnoslardan politik anu<;h !;iarkllar
(slasiotika), it,ki :;;aTkiian (sympotika) vc a-5k (crotika) da yazm15ttr.
Syrnposion'larda sbykdigi iki guzel (">rncgi Giiler r,nirisinde okuvahm:
lcelirn! Niye bekleyetirn ta mbalan?
Gun z,>zfi1 zaten bir parmah lwldl. f.)' sPvgili,
getir, siislii biiyiik kupatan!
Semele'nin r;e Zr:us'un oglu insanlara 5araln
rwrdi ciinhii dindirsin diye anlrm,m.
Dolrlur a{tlzlannrr kadar lwdehleri
bir o{rii iki olrii suyla;
devri!sin kupalar l!irbiri ardnta.
Yagmur yagdmyor Zeus,
gokte biiyiih birfi'rtnw koptu,
akan sufar dondu.
Kar51 hoy .firtmnya, uzan alerin )'antna
w (ehinmeden hal gi.bi tath ,mmln
kupalarm i[indr?.
Sonm da ,'i(zkaklanna daya
yu bir yasttf;i.
Guier Eski Yiman F.dcbiyat1 s.49.
Simdi bir de Azra Erhat'm AJkaios'tan yapt1g1 bir r;eviriyi okuyahm:
A.nlayamryonun riizgiirlann dururm.rnu,
Rir buradan zim dalKa
Bir oradan, hiz de arada
Kam gemiyle sattamyoruz..
CUr hPla ayaktayt.z a:zgm firt1 nada
Giimiilmiis diregin snlam,
Yzrtzlm15 i)'ire arfll( yell<en
Rii)' ii k jHlrralar sa ltanmarla.
Azra Erhat, bkz. Suad Y. Baydur, Hdlcn-Latin Eski(ag Bilgisi, s.:H-:\5.

Sappho (J\11.6. 630-560)
Hellen vazmmm en ii.nhi _:T en c.;ok otam olan Sappho Lesbos Adas1'nda.
olasll1l-Ja Eresos'ta, \-J.O. 630 stralannda clogclu. 0 da ve Alkaios gihi
soylu bir aileden geldigi vc TyT<Ul Pittakos'un yii.riiUiigii dunokrasi hareketine t;Jkttgl
ir;:in bir sure )'1lrl otunnak zorunda Ivl.O. 603-595 tarihleri arasmda
Sicilya'da ge{:irdiP;i bu ylllann yine Lesbos'ta surdiirdii.
Sappho Midilli'dc (:\!lytilene'c-Ie) \Crlerden, adalardan ve Anadolu'dan, sC'lzgdimi
Miletos'tan gclcn gcnr; luzlara Aphrodite onuruna kurdugu okulda dans vc miitik ogretirdi.
ilgin<; clavram:;;lan olan kadm ozan biiyiik begeni ka7.anan ezg.ilcrini gcnclliklc, ogrencileri
. -
evlenip okuld<m aynldtklan s1rada dl'Jzenledigi raks vc miit.ik olcnlninde kendi admi
sapphik vezni ile ve 7 tclli lyra e:;;liginde Aiol lchr;:csi ilc okurdu.
For;:a\la ve (:amlarlt'da gun :M.O. 6. yiizydm ba:;lannda, vani
Sappho'nun ya5ad1!'?;1 vc okulunu idare ettigi donemdc vazolarda resimleri gorii.len.
burunlann1n ucu kalk1k, Aiol k(Jkenli gent;; ktzlar (Resirn 220) da he\ki Sappho'nun ogrcn-
cileri idiler. Nitckim kizlann sa<;:larun s1k1 tutan sii.sleyici 6gclcrlc bo.di diadcmler
ozanm bir 5iirinde iigrencilerinc i"Jncnlig-i ve aynca ald1gnmz dizckrinde soz ettigi
sa.; mmnsatmaktarll rlar (A_k.mgal, The Birth or Greek An, s. 214).
Sappho'mm kendi ogrencilcri ile ilgili olarak yazd1g1 mclos'tan bir bollimii Suad
Baydur'un yaphgi <;eviriden (Hcllcn-Latin Eski(:ag Bilgisi, istanbul 1948, s. 35) okuyahm ve
iinli1 ozmnn zarii iisluhunun ladma varahm:
" ... hi( yatanstz, olsnn daha iyi_wli. Ayrzlzrken hzrlnra hzrkzra bana suntan SO)'le-
di: '1lh SaptJho, ne iizii.cii bizler icin. lnan olsun senden islemiye istemiye ayrz-
ll_yorum '. Ona cevaf) verdim. Gille giile git, beni hattnndan pkartma. Biliyur-
sun sana nasi! haktzp,<mtzt. Bibniyursan sana ftatt-rlatmal: islerim. Ne ne,,eli, ne
,Y;ii nler ge(iYdigirnizin farlunda. degilsin. Giillerden, menekyelerden iirii/11/Ji s
bircoli rclenhlerle sa{lannl susledin. Kzr rirekte-rinden yajJtlrrw; dizileri _)'UJIIU)al<
gerrlanma doladm. Ciizel kokulu ya,glaT si1ri1ndiin, sedirier -uzerine m.a-
mp dinlendin ... "
Lesboslu ozan t.am obrak giiniim1ize dcgin olan siirinde derin hayranltk
duydugu Aphroditc'yc ask \e baghhk dolu bir ozlemle seslenir:
326
" ... . 4llt-n lahtlt 1ifiimsiiz Aphrorlile, ey L:eus 'un hzz1-, yo lvartnrn san a/
Uianr ve agvtr aalmla, ey ulu, larma benim gur-urumu ... " (Suad Bayuur, Hellen
hi lgisi, s. 35).
P.u \C buna benzer anlaml:.u<1 gelebilecek di:rclcr Sappho'nun ve bi-
r;imdc neden
Sappho'nun biraz da epik karaktcri ulan Aiol kh<;csi, duygusal sergilerdi. S<')z-
gclimi "ACI ama ratlt Eros'", "Mchlaph gecenin sihri"'. "Aphrodite Tapmag1'mn t'lma hah<;csi
ve c;imenligi" gihi ilgi (ckici kouulan ic;eren btittin Hellas't biiytilerdi. Ancak, dcdigi-
miz gihi, Lesboslu ozanm sihir, dans Ye raksla doln ya5arm dqtirive de c;ok icli.
Bn \"ii7dcn bin;ok yazar ve ()zellikle r-.u). 5. ytizyli konwdi (CHeleri Sappho'nun ogrencile-
riyk (Ok yakm vc ic;tenlikli yaannsmt kt'>tl.L yorumladtlar. Evli bir kadm olan ozana, oturdu-
gu arl<tnm ad1 ile hir stfatla lcsbiyen lakahtm kondurdular. Sappho gerc;ekten
C$Cinsd miydi? Yoksa bu yaklUrmayt giiniimuzdeki ba1.1 sanatc,:Ilann hilin<;:li ol<:u-ak yapttkla-
n gibi tiniine tin katugt ic;in mi umursannyordn? Runu hir,:bir zaman 6grcnemeyecegiz. An-
cak onun dizelerini her 7aman kivanc;la ..
Lyrik konusunu kapatmadan onun <,:ok 6ncrnli tic; temsilcisini, k1sa da olsa elc almak-
ta \'ara r y;1rd1 r.
Alkman (1\11.0. 650-600)
Alkmnn, ailesi bakmnndan Sardesli, yani Lydia kokcnli ohnakla hirliktc Spana'da dog-
nm:;; vc orada Lyrik iirin Hcllas'taki kurucusudur. Aiol tiiri't mclo.-;larla, ()zellikle
k1zhrm sbyledigi korolar ic.;:in yazd1g1 parthencia :;;adolanyla i'tn
Dor ancak ba;.cn lon lehc;esindc s<':izctikler de
Anakrcon (J\1.0. 6. vi'tzvll ortalan)
' I
Anakreon Tcoslu (S1gank) olup Aiollerin mdos turii lyrik :;;iirini lonia'ya sokan ozamhr.
inn lc11(CSinde ve bir dille yazdti);t mcloslanm (-5arktlanm) Perslerin Anadolu'yu fvl.<).
5c15'tc sonra Thessalia soylu\anmn konaklannda, yakm dostu Samoslu Tyran
Polykrates'in ve Atinalt Tyran PcisisLratos'un saraylannda Tcoslu oz<:m bzt>llikle
ve i<;ld konulannt Anakreon, solo yazan ozanlann sonuncusudur; an-
cak dizeleri apctdtr ve belki de Liirtintin en giizel 6rnekleridir.
onun toy bir kll.t anlatan dizelerini A1r;1 E1hat'm ve ya$1Ihktan siiz eden hir :;;iirilli
de Cii.ler (:elgin 'in (Cviriloinden okuvahm:
Kilplk yarama:z. Thmkia hzsragt
l'<'eden )'an yan bakljJ tn ban.a
Ka[MStn, hir aarnazstn
Giize{im ogiide kulak IISnl.tJ.Z.\1!/
in an bnna, iyice gem vurmak sana
Ne &riizel oluniu, arzwn _w-trini lmlurdu
lJhgini de ahjJ seni
Alanda oradan oraya
Simdiyse cayznla ulluyo-rsun
Serbest oynuym; lwplu:yorsun
7ira strttnda aftrritk du_vmuyonun
Usta bir biniri ta,mnzyorsun.
(:cvircn: Azra .Erhal, bk:t:. Suad llayuur, Hclkn-Latin Eski (:ag llilgisi, s. 36.
(:oktan ,}akaklanrn,
agmdl saclanm,
benirnlt' deftil arlzk tatlz genclik,
di:ilerim de dokuldu.
Fnzla zarnan halrnadz
fallt
A,l!;hJ!m-um bn yiizden
sth !ilk kurkwuyla 1artam!i 'un.
Korkunrtur derinl-ikleri !iinkii !lades 'in,
omya gidf"n )'Of ria zahmelli;
ilstelih donemez asla,
oraya gid1m hir daha.
Gcviren: Gi'ller C:clgin, Eski Yunan F.debiyati, s.50.
Klazomenaih Hipponaks (M.<). 6. yiizytl)
Ephesos'ta fakir Labaka balk arasmda ve hayat kachnlany1a hirlikte
iambik Liirde dizeler ya:r.an Hipponak.s Klawmenai (Lrla) kokenlidir. Ya5.am y(i.ziin-
den M.O. 5-10 siralannda Tyran Athenagoras ve Komas tarafmdan .Ephcsos'tan kovulunca
anakenti Klazomenai'a (;ok o1dugu Athenis ve Boupalo.s adh iki
yontn usta.si, ozamn giilun<; bir heykelini yap<n-ak onn halk oni'mde Buna
<;:ok k1zan llipponaks iinli.i A.rkhi1okhos'u amrnsatan dortlii uizcyi dile (Bkz.
Giiler Eski Ynnan s. 47, Remzi Kitabcvi, istanbul 1990).
1ulun postumu hir dahika
Roufwlos'un goz'iine iki tane patlata_wm . .
sagun da kuvvetlidil; solurn da;
vurdugum yere yzha:mn.
TS. Hahn an, Eski Lygarhklann Siirleri s. 141, 1$ Rankasr Kiiltiir Y.1ymlan, J.wmhu1l971.
..
IV- Alt1n (:ag (M.O. 650-545)
Egc'clcki ion kentleri bu donernde d(iny<Uim <'Il onde gckn ticarct, bilim, sanat vc
kiiltl"n rncrkc/lcri
IV. I - Birinci Evre (M.O. 650-600)
Ege'nin Dunya Ticaretine Kat11mas1, ionlann Karadeniz'de vc
Akdeniz'dc Koloni Kunnalan
Yukanda Ion boli'unii.nde ionlann once Aiol kentlerini SlZIIla yolu ik rvu\ 9. vc
B. yii.zyilbnla iskan cLtiklcrini, M.(). 700 sualannda ise Proponris'te yavru kentler kurmaya
anlaum:;;t1k. Bu yaytlma bir niifu.s patlamas1 oldugu kadar bir ilerlerne olgusu
idi. Nitekim hemen M.O. 650 tarihlerinden sonra Dogu ve Bat1 .Akdeniz'de (italya'da, Fran-
sa'di1 ve ispanya'da) kurduk!an }'i1Vnt kentler ve ticaret kolonileri ile o zamanki
dL'tnya pazarlanm ele gcr;:irdilcr vc o donemdeki diinyanm en ()nemli, en
oldular.
Bi:lvlccc ticaret, gemicilik yolu ile Ionlar rcfaha k<lvu5tular vc gorcccgimiz t'tzcre
M.C). 650-545 tarihlcri arasmda diinyanm kl11tur lideri oldulm.
Bu evrcdc Egc' de o;:nk odah evlerin, gorkemli tapmaklm1.n, banyolu odalann, giizc-1
parkeli yollann, ta$tan binasmm, <uutsal ta:;; yap1l<.hguu vc ilk dcfa olmak
i1zere geornetrik kcnL plan1nm uygulandtgnu goriiyoruz. Para da bu cvrcdc Lydia vc Egc
Rolgesi'nin ortak (bkz. E.Akurgal, Eski (:agda Ege ve izmir).
ion ve A.iol Seramik Sanatl (J\11.0. 650-550)
ionl<mn snamik sanatmda khderdcn sonra geli:;;tirdiklcri oryantalit.an acllt vazo
stili, anavatanlannclaki Korint ve Attika ressamlanmn yuksek nitelikli yaraulan diiLcyinclc ol-
marnakla berabcr, dckoratif goriiniimii ile c;ok c;ekici idi. Dunya pazarlanndaki ahctlann pck
r;ogu Attika vazolanmn kl\.lti'trel iisriinliigl.inii anlamaktan uzakt1lar. Buna albenisi
r.:ok etkileyici olan ory<uitalizan scn\mik her diizeyden ailcmm ilgisini o;:ekiyordu.
Bn kitahtn yazan hayvan fig(irkrindcn orvantalizan stilini dort sfire<;: i<;:inde ince-
lemckt.eclir:
1) Subgcometrik Oryantalizan SLili. Bu s(irq::tc (IvU\ 650-630) Si'J/ konusn aktm
()nee Attika ve Kyklad seramigindcn vc bir olc.;.iide de Dogu orncklcrindcn csinlcnc-
rek ba$lar. En giize\ ()rnekler hmir ve Daskyleion ve Erythrai kmlcumuzda bulun-
mu.:;tur.
329
2) Frken Slil. Bu siirc(lc CM.O. 630-600) hayvan 1igiirh't kapir ahrlar. Lonvre'daki Levi Oinochoesi ile Berlin ve Zli-
rih'teki oinochoeler en g1izel ()rneklerdir. Erkcn On<Intalizan Stil huyiik i)lc.;l'tde
Korint vazo sanatma borc,:ludur. (Korint scramigi i(in bkz. Meral Aknrgal, Korint Seramigi
ivi.<). 7:!0-SSO. istanbul 1997). Bu stile giren hayvan frit.lcrinin alt alta 4-r, kn;_;aktan olu!;ima-
st, hayvan rasvirlerinin vc 'ornuzLn'lll bordo renkli boyalarla helinilmesi
Dogu Hellen ustalanm n Korin t rcsilll sauatmdan etkilernui:;; olduklanm a(t klamakt ad1 r. Soz
konusu akmnn tcknik (Jzdligi, kaznna usulliniin kullamlrnarnas1, sadecc ftn;;a ik (ah:;almast
ve govde aynutll<:mnm b1ralularak belirtilmesidir. Kal<;a ve omuzlann bordo rcnkli
detaylarb stilize edilmeleri bu di)nemde moda olmu;_;tur (Resim :! Ei,216).
Orta Stil (M.(). 600-57:5). Korint etkisi daha da artml!;i, k;mma teknigi
ve h1rakma y()ntemi ile birlikte Tnsan ligiirleri ilk kez bu si.irec;:te kulla-
mlmaya mJllr ( Resim 21 7-220).
!J) G('( Stil (T\T.O. 575-550). Bu sl'tre(.te genellikle nitclik yoniindcn bir gcrilcmc varchr. Ka-
t-Jma vc bnakma yontcrni haU yan yana yasamaktachr. lnsan figi'trlcri \!fyrin(l, Pita-
nc vc Luisa gibi mnkezlcrde olaganiistii giizellikte hir tasra stili (Rcsirn 217).
Kt1<;Lik Boy ion Heykelciligi
Yukanda Gee;: llitit eserlerinin Hellen Sanauna Erkileri bohimiinde helirttigimiz uzere
Dogu Hellen heykelciligi o](;iide Ge<;: Hitit orncklcrinin etkisi altttHla f\lile-
tos'ta, F.fes'le ve Erythrai'd" M.O. 7. yiizy1lm basmda bol miktarda Gc<;: Hit it etkile-
rini sergilcycn csnlcr Birka( Cirnegini verdig-imiz Erythrai buluntulan (Resim
203-205) bnnlann bclirgin tcmsilcileridirlcr. Resirn 203'teki don ba:;;, Urarlu sanatmda gor-
diigiimi'u. (Rcsim 153,154) siisleyen "attache" lann Hellen yorumudurlar. Rcsim
203 b'dcki lx1,;;m s<H; I\-hsu-Feuike kbkenlidir. Resim 203 d, yi.iz ifadesinde MlSlr
Din etkisiui ta:;;u-. Resim 203 c ve ozellikle Resim 203 a ikonograJik ()ge olarak Dogu etkisi gi)s-
terirler, ancak yiiz tipi halummdan Suhgeometrik Hellen stilinde Erythrai'da
gun pkm1.;; olan hir hronz heykekik (Rcsim 20"1,205), ilk baktsta hir Dogulu sanat ese-
ri izlenimini verir. Gen;;ekren eserin ikonografik dcm;mlan 1) kad111111 2) sa<;:
;)) iizerinde durdugu ve tawhgt yaprak <;dcngi.ndcn olu:;;an siitun ba.}llg1, 1) aslanm
bi1t1in der.aylan Ge<;: Hilit stilinclcdir. Buna 1) yuztin l'1cgcn 2) (encnin sivri vc
3) sa<;:tn <;:ok stilitc cdili:;;i bakmundan heykelcik, lon atelyelerinde Dogu llelleuli ya
da vcrli bir Anaclolulu yaraUsHbr.
Antaha'da. Elmah'da, D tii.m1ihis1inde giin olan olap;am1st1i. gl1zellikre
ve onernde hir fildi!;ii heyke\cik (Resim 200-202) Gc<;: Hilil etkilcrini Dogu Hellen yonru us-
talanna aktaran eserlerdf'n biridir. Bu hcvkelcigin asag1daki avnnulan Gc<;: Hitit kokenli-
330
dir: 1) Polos'n, 2) Polos'u ve vi.icudunun arkastm ()rten, bnna gog1is boh-lmi.LI1ii a(tk-
1a htrakan mantosu, yani 3) manto uc;lannm kemere sokulma hi(imi, 4)
omnnla orunnas1, 5) klzmm Kadmm badem gc'>zleri ve ise Suriyc i:"mwklerin-
den gelmektedir.
Kayhan Dt)nliik'iin g1in (tkanp ve F.ngi.n 0Lgeu ilc llknm Ozgen'in
()rnek bir S,ekildc )Orumladtgt F.lm<llt eserkri Tiirk arkcolojisiniu son ytllardaki en C'memli
ba!;ianstdtr. Burada de alcltgmnt iki csn si"u konusu sanat hazinesinin ()zellikle ilgi <;:eken
pan;alandu. Bunlar ve bcnzcii cserlcr Hellen sanatplanna esin kaynagt olmu;;lardtr. ()rne-
gin Efes .\rternis Tapmag1'nda gun JS,tgm<l ulan iki fildiS,i heykelcik (Resim 20ti,207),
ozelliklt> Resim 207'deki rahip, Elrnah'daki fildiS,i heykelcigin yakm henzeridir. Ciysisi Elma-
!J heykelcigindeki (Resim 202) ktz <;ocugunun taS,Idigi elhisenin ttpktstdtr. Bu eseri bclirgin
bir giJstermesi bakunmdan :VLC). 6. doncmlcmiS,tim. Ancak Elma-
h ile Anadolu'da daha M.O. 7. yiizytltn ba:;;mda var oldugunu gordugt:t-
mCtzc g6rc s.?' konusu Ef"es lildii heykekigini yiin egiren kadm hcykclcigi (Rcsim 206) gibi
en a!:iagt Tvf.O. 7. yiizytltn son ckmliigiine tarihlcmcnin dogru olacagt kamsmdaym1.
Elmah'daki C vc D tiimiihislerinin en all tarih smm kcsin olarak l\LO. 670 civandtr.
Efes fildhilcrini (Rcsim 20G_:207) Tvi.(). 7. yiizytlm son dortlligt:ine tarildersek arada 50 yil-
hk bir stirec; aynhgr varchr. Ozti.ndc F.fcs cscderinin daha eski bir evreye d()nemlenmesin-
de hic;hir t>ngel yoktur. Ancak boyle de olsa bu d()nemlemeyi de gc-
rck gorm1iyoruz. Yeni buluntular sonunda bu d()twmleme (tarihlcme) konusu daha kc-
sinlik kazanacakttr.
ion Heykel Sanat1
Dogu Hellen kti(iik boy hcykclcilig-inin Tvf.O. 7. yiizyllm ba:;;lannda g()rt"tlrnesine kar!;im
dogal bt.t\'ttkhikteki heykeller Hellas'ta oldugu gibi M.O. 600 tarihlerinde ortaya
ion nm tu ustalan Attika ()rneklerinden old ugu oranda Dogu eserlerinden de erkilen m
dir. Didyma'daki Branchid rahipleri (E.Akurgal, Kunst Anatoliens, Resim 188-192) s61. ko-
nnsn heykelciligin en belirgin yarattlanchr. M.(). 6. y1izytlm ikinci yanstnda ko-
loni knrmus olan Anadolulu ionlar avnca aslan hevkd orneklerindcn de ctkilcnmis-
.1 j _/ '
lcrdir. Ot.clliklc ycre yatmt, seyirciye dogru ckJnmt-15 aslan tipi bu devirdc, J\LO. 6. yuz-
ydm baS,lannda, moda halinc gclmi5tir (bkz. F..AkurgaL Kunst A.natoliens, Resim 242-245).
Nl.O. 700 tarihlcrinde Sark Diinvast'nm ve kabartmalanndan esinlenerek yaratt-
bn ion hcykcllcri Hellen sanaLmm ba.52tnlt i"trimleridirler. Samos, Miletos, Didyma, Ephesos,
Erythrai, llayrakh ve KaradeniL E1cglisi'ndeki (Resim :!21-223) degt>rde yaranlar diin-
ya sanat tarihinde en on strada yer ahrlar. ion yontu stilindeki harlem go?ler, giikn agn, hi-
mation (manto), chiton (entari) \e elbise ktv:nmlan Attika lon <")mcklcrin-
den alarak knllanchg1 stil ve ikonografik ogelenlir (Resim 206,207,221).
Aiol ve lon Mirnarhk Yaratdan
Zengin olan vc rcfah i<;incJe ionlar mimarhk, hcykekilik, seramik dallannda do-
nc:mlcrinin ornck yap1tlanm ortaya koydular (Rcsim 208-214). Hellen yapt sanatmm Arkaik
Don em 'dcki iir;: bi'rviik mimari di1zeninden, yani Dor, Aiol vc Ton dl'Licninclcn ikisi, Bau Ana-
do\u'da yaratlluL Cen;:ekten Fenike ve Hi lit altmda ilk vc en giizd Aiolt..1pmaklanyla
arutsal orneklerine Ephesos Kcnti'nin 55xll0 m biivukhig-iinde ve 18m yiiksckli-
gindeki Artemis Taptnap;t diinyanm menuenlen edilen ilk amtsal (irnegidir.
150 ytl boyunca Hcll<ts'ta egemen olup ve 450 tarih\erinde artilz kamksanan
Dor ycrini Ion di'tzeni ald1. (>rnegin Dor diizenincle olan ve ion etkileri
Atina Akropolisi'ndeki Athena Tapmag1'ndan soma.ina cdilen Erekhteion ve Nike r.apmak-
lan ton diizenindedir. ion diizenindeki yapt sanatt bl'tti'm dl'myanm yiizyt!lar bege-
nisini olup gi1ni1miize degin yaam1.51Ir.Orncg-in, vVashington'daki S"r"y ion
duzeninde edilmi.'i bir yaptdtr.
I\1.2 - Alttn (::ag - ikinci Evre (M.O. 600-545)
OzgL'tr ve Bilin1in Doguu
"\lun (;ag'm ikinci evresinde T'vfilctoslu dog-a filozoflan dinscl kaygilardan, yani rnitolqjik
inanc;:lardan s1ynlarak objektif ara5llrma yonterni ile .\1ezopotarnya ve 1\li.sir'dan akhklan
givi hilinw Egeli doga filozoflan boylere matematik, astronomi, geornetli ve
daha sonra up biliml.crinin ilk esaslanm kurdular.
1 I ellen Felsefesinin Kurucusu
Miletoslu Thales (M.O. 625-545)
Soz konusu ()zgi1r yontemi ile Karvah Hcxamycs'in oglul'vfilctoslu Thales, M.().
28 May1s 585 tarihinde olagelen tutulmasun onccden Bu bir doga ola-
\1nm bnceden hesaplanarak dunya ta1ihindeki ilk ornegidir. Bir ba5ka
le JVLC). 600 stralannda diinyanm kLiltiir lidcrligi Ortadogu'dan Bau Anadolu'ya ge(mi?lir.
Modern hilim tarih,ileri Hcmdotos'un bildirdigi (L 74) soz konusu gunq lutulmasmm,
Thales'in doncmck onceden hesaphmamavacag1 . .:-\ncak bu
rii5 dogru da olsa, Thales'iu boyle bir deneyde bulunmast <;ok onemlidir. (>nemli olan
icLos\u filozoflann cJinsel mitolojiden kunularak doga olaylannt ozgiir ve
jektif du5iince ile zihniyerini ortaya olmalandtr. Mtstr'ch bulundugu
da, golgesinin kendi boyunda hnJundugn anda piramit\crin go\gcsini on\ann
332
sekligini hnldu. Delphoi'dcki Apollou Tapmagt'nd<l ycr alan "gnoti seanton" (kcudiui bil)
yantmm da Thales'in ya cla Lakcdaimouiah Kheilon\m oldugu rivayet edilmcktcdir.
Miletoslu Anaksimandros (i\1.0. 610-547)
Milctoslu bir ()nemli Anaksimamlros gLillC-? saatini ken eli
gununcle bilinen karalan ve deni1.lcri gosteren hir harit<\ Anaksimandro'. smna-
dan lskenderiye Okulu'nca "Peri Physocs" (Fizik iizerinc) ach verilen kitahtnda, rnaddeuiu
her diinu.;;ehilen hir nitclik (apcrion) dilc ve Thales p;ihi diinya tari-
hinde ilk kez dogayt mctafi:rik, mistik ya da mitolojik dii5iincelere sapmadan, ak1ln ve objek-
tif hir yon tern lc
l\!liletoslu Anaksimcncs (l\1.0. 585-528)
Miktoslu Anaksimenes diger iki hemchrisi gibi aktln bir doga filozoh1 olup hiiyiik
A.uaksagoras'm hocastdtr.
Hellen Tarihinin Yedi Bilge Egeli
Hellen taril1inin ilk viikselis doneminde M.O. 620-550 s1ralannda olan vedi bii-
; ' I ' ,.
yiik bilge arasmda ii<,u Egeli olup bunlardan biri .lvliletoslu Thalcs, 6tckisi M.(). !)7S-
r>4r> rarihleri <trasmda ulan Prieneli Bias, I\lidillili Tvran Pittakos'tur. Gt>ri
kalan dort bilge k.i:;;i unlarchr: Rhodoslu Kleoboulos, Korinthoslu Spartalt Khei-
lon vc Atinah Solon. Bilge llias'm ilginc; gorii:;;lerinden hiri olan i:;;<;i bozar" de'yi-
:;;i i.'m1udi.\r.
Ephcsoslu Herakleitos (M.O. 550-480)
ionia !dscfc ok.ulunun en onemli temsilcilcrinden biri olan Ephcsoslu llerakleitos,
.'vliletosln Anaksirnandros'un gi)ru:;;lerini ve kavramlanm Hcrakleitos, dogantn
her an degi.?tig-ini goren ve bunu belirgin hir bi<.imde dile getircn du:;;iinurdur. "Panta rei"
(her akar) ile Ephesoslu bilp;in doganm ve evrenin en ve en anlarnl1 ozd-
ligini gormii:;; ve dile olan ilk filowftur.
Cuney italya'da ion Kokenli Elea Okulu
Anadoln'nun M.(). stralannda Perslerce cclilmesiyle kentlerini tcrk etrnek zorun-
da kalan Phokaialllann hir boll'nnii Giiney italya'da T.ucania'da, Napoli'nin giineyinde M.().
333
540-0% tarihlerinde bugii.nkii adt Velia olan Eka\1 kurdular. Anayurll<ut ionia ile ili:;;kilerini
surduren eski Foc;ahlar yeni kentlerinde Eka Fclscfe Okulu'nu geli:;;tirdiler. Soz konusu lelse-
fe merkezinin Cu:, Lernsilcisi Ksenophancs, Pannenides \e Zenon adh bilginlerdir.
Kolophonlu (Dcgi rm endereli) Ksen op han es (i\tf. 6. 5 70-4 7 5)
GCnnCJldi.Jr yakmmdaki Kolophon (Degirrnendere) adh kentte dogan Ksenophancs, Ana-
doJu'mm Pers i!;>galinde olmasmdan dolayt gen<,:liginrle Elca'ya go<;: ctti Eka'da
iambik ve elegeiak tiirdc di1.clet ve aynca doga ii.zcrinc hcxamclcr vcznindc bir eser yaLc_h. Tha-
les ve Anaksimanclros gibi aiuict y{"mtemin temsilc1s1 obn Rscnophanes rnitolojiye kar.:;t
<;ok tannnl1gJ, tannlanu insan gibi vc ruhlann go<; ettigi inacnn ele.;;tirmi:;;tir.
Eleah Parmcnidcs (i\1.0. 515-44E>)
Ksenophanes'in ogrencisi ohm Parrnenides (rvf.(). hocas111111 gc-
Elea Felscfc Okulu'nu kuran bilgin olmU$lU1'. Parmcnidcs dtinyanm yuvarlak oldu-
gunu ilk soylcycn dog-a filuwfu olarak aynca bncrn
Giiney italya'da Ion Kokenli Pythagoras Okulu
ioniah fiJoLOflardan olup italya'ya gC")<;: cdenlerden bir cligeri de Sisamh Pythagoras'ttr.
Onun M.O. 532/531 'de Graecia'da Kroton Kenti'ne gitrigi ve kendi adtnl ta-
Pythagoras Okulu'nn kunlugu antik yazarlarca anlaulmaktacbr. Ancak Pythagoras CJzc-
rine yaZJlanlar biiyti.k bl<;:i1dc soylcntilerden ohtmaktad1r. ()ii.nkii Pythagoras'm kcndisi hi(-
bir eser btrakmamJ.)Itr.
Pythagoras Okulu llellen mitolqjisindc anlattlan Orpheus inancma dayauan
bir tarikar goriimiiniimdc idi. Pythagorasrllarn g6rc saydann ozcl ;mlamlan vardtr. C>rnegin
2 gti()tigii, I 0 mii.kcrnmdligi, 7 kutsall!gt simgclcr. B6ylc ohnakla birlikte Pythagorasplann
)'aklastk M.O. 330'da dogmu$ olan dtinya tarihinin en biiyl.ik matematik<;:isi isken-
deriycli Euklcidcs'in kurdugu temel bilim okuluna esin kaynagr olmu:;.;lardtr. Nitekim bir iic:::-
g-cnin ic.; ar.;rlanmn toplamtnm iki dik yani 180 dereceye e.5it oldugu, bir dfukmin an-
cak qkcmu ii<;genlerle karelerc da dtizgiin alttgenlere b()hi.nebilecegi gibi hulu:;;lar Pvtha-
atfedilmektedir (Cclal Sarar.;, Bilim Tarihi, Ankara 1983, s.l9).
Abderah Sophist Filozof Protag-oras (M.O. 485-415)
ionia fclscfc akmnnm surdiiruldiigii. digcr bir merkez de llellas Thrakiast'ndaki Abdee
ra bulunuvonlu. Filozof Demohitos (Ivl.O. 470/ 460-370) gibi unlu sophist
niir da (J.\;L(). ,18:1-415) Abdcrall idi. llel!cnler llititlcrden sonra d'i.inya tarihindc
insana, insanhga ve insan haklanna sa;w ve onem gosteren ikinci ulus p,otagoras
Hel1enlcrin bu ozc11igini "anthropos metron pant on" (insan her <'>h;ii:sii) rleyimi
ik an lamb vc etkileyici hir bi(imde dilc ve hu sozi'L ile iin kazantntttr. Pmtago-
ras (ahrnalanm genellikk Arina'da yaptyor, bilgisinin ;.cnginligi ilc Perikles'ten, baLta Sok-
rates'ten say'gl gi)riiyordu. Ancak vc tannlann var olup olmadtlJannm
bilimnedigini soylemcsi yiizunden dinsiz\ikle (a.,cbeia) su<;lanmi vc ALina'dan sii.rgiin cdil-
Atina'da aym zamanda ve benzcr yiiriittiip;u i<;:in a;n
ugrayan Klazomenaib Anaksagoras ()if.(). 500-428) da si.Lrgiine ugramitl. Dinsizlikle ve
gen(,_lcri yanh!;i yollara yoneltmckle SU(,'Ianarak ollime mahkum edilen Sokrates isc rlostlan-
nm ha.orladtg-t kac;:ma ftrsatlanm savunmasmt yapttktan sonra l'vl.O. 339
baharmda kendisine uzattlan bardagm i(;indeki zehiri ir.meyi
Atomcular
Tonia okulunun M.C). 5. yiizytldaki remsilcilcri Si<.:ilyah Empedokles (M.<_). 4qo-
430) .. Abdcrah {M.O. 4 70/ 460-370) .. Anaksagoras Uv1.o. 496-
428) ve Miktoslu Lcukkippos (?vl.O. 5. yuzy1l orta1'a) atom reorisini one sunlliler. Denwk-
ritos'a gore her cismin giizlc goriilemcyen, b6ltL11emeyen ve atom denilen bir t;:ekin.lcgi
varrbr.
Boylcce hugii.nkii atom \=agmm kuramsal cla olsa ilk adm11 Egeli larahndan
buhmmaktachr.
Klazomenaih Biiyiik Anaksagoras
(1YL6. soo; 496-428)
J<clsefe bilimini Atina'ya gotiiren Klazomenailt (llrlah) Hesiboulos'un ogln r\naksago-
ras Atina'da UZlll1 siire Orada Pcl'ikles ile dost oldu vc drama yann Euripirles'i, Sok-
rates'i rariJ1ci Thukvdides'i diisiincekri ile etkilcdi.
' I
Anaksagoras doga fclsefesinc Tiirk{:c ns, ak1l diyehilecegimiz "Nous" ka\TC:ll!ltnt getinli.
Ona gore doga nons ile bic;:imlemnektedir. Anaksagoras diinyada ve evrcnde hic;bir yc-
niden dog-machgnll, her kcndiligindcn mr vmgular . .Boy!cce
Kant-Laplace nazariyesindeki daha o taman dile bulnnmaktacbr.
P.1'n'i.iu Ionia gibi Anaksagur<b da ak1lod1r. Plutarkhos'un anlatng1 bi1 olay
onun gen;:ek(iligini ycrerincc helinir: Atina'da Perikle.s'c br.51 olanlar bulduklan te.k boy-
nuzlu bir danayt {)nc siirerek Periklcs'in diktaLi:.lr olacag1 prnpagandastm yaparlar .. /\naksa-
goras kalabahk bir topluluk oniinde s<')z konusu bogamn amclivat eclerck iki bovnu-
. .
nm ollt.5masrm cngeHcycn anormalligi a(lklar.
inau<;lara yikan w her alul yolu ik dii?iincderiylc
Anaksagora.s bir b<'ihim Atinalllarca dinsizlikle (asebeia) su<;lanch. C)I'Cnnden kurtulmasnn
Perik]es saglad1. Ancak para cetasi ve Atina'dan aynlmak zoruuda kalarak Lampsa-
kos'a (L:-tpseki'ye) gitti vc orada .\1.0. 428'de oldii. ,
Ttp Biliminin Kurucusu lstank6ylu Hippukrates
CM.O.
Rii tiin dunyada oldugn gihi He lias 'ta da rahiplerin ve yiiru ttiigii. rnuska-
uhk vanll. B{'Jylc olmakla birlikte daha M.O. t). yi.1zy1lda tonial1 hekimkrin, herhalde hihm-
sel yomem1e i<;:in, )ark DCmyas1'ndaki mcsleha.;;lannd<:m iistiin olduklanm gorii-
yoruz. G-cn;:ehcn M.O. !:")22-485 arasmda kral olan Pers hi.Ai"undan Dareios, Hellculi
tutsag1 Demokedes'i, kendi saraymm hiitun hekimlerinc yeg tutuyordu.
lstaukovlii l-fiJ)pokrates insan viicudunu Ioniah Jilozoflann mctodu ilc, vani dinsd kav-
' ! '
g1lanbn, cinlenkn ve perilcrden olarak, akiln ve bir yontemle anlamaya
bastahg111 nedcnini hiicrclerdcki bozuklukta arad!. Ara.)Unnalanru hugt:ink(i hekim-
Jer gibi <;qitli dencvler yapank yiiruttii. Kisaca diyebilifiz ki bugiinkii tababer Hippokta-
tes'iu a<;::t1g1 voldan gitmcktedic Nitckim giini)miiz hekimleri diplomalann1 llippokratcs ta-
rafmuan olan vemini yap;wak almaktad1rlar.
1skcndcriye Okulu
l'vhletos"ta M.G. ()00 tarihlerin.de olan (exacl) bilim Anado-
lu'mm Persler taralindan igal edilmesi iizedne yukanda g<"ndiig\irnuz gibi bncc
li merkezlCTde V(' daha sonra Klawmcnaili }\naksagoias'm gelmc:si ile Atina' da Perik\es di'lne-
rninrlc devam Bi'lylc olmakla birlikte Sokratcs, Platon ve ozelliklc .A.ristoteles daha <;ok
metafiziklc i<;::in matcrnatik, geometri, li:rik ve astronomi
Ege'de olan temel bilim c;ali:;;malan Atina'daki hu duraklarnadan sonra iskenderi-
ye'de alun <;:agnn Biiyii.k lskencler'in kum;mdanlanndan ivhstr'a kral olan Ptolcmaios
Soler (iVI.(). 323-283) iskcndcdye'dc bir mcrkezi kurmu'? ve zamann1 en degerli bilgin-
klini buraya toplarnL5!Jr. lskcnderive Okulu adm1 alan bu bilirn ocagmrla I\iiletos'ta
<;ah.;;malar ycni hoyutlar Bunlardan lskendcriye'de doglmt;; olan Eukleidcs (M.O.
320-270) diinya tatihinin ilk geometri ders kitahmt Sisamh (M.(). 310-250)
sabit oldugu, clunyamn hem kendi ckseni hem de ctrafmda dondiigiini"t sapta-
rni;;, Sicilvah /\.rkhimcdes (TvU\ 287-212) isc iinlu Arsirned Kannnu'nu ortava koymu?tur.
lsk.enderiye Oku1n'nun nnnanlan \arih boyunca bitim kitaplanm va da o Lama-
n a degin koruumus boliiwlerini toplayarak gozdcn ve onlann yeni cdirionlann1
Bn savede. birc:ok escr yok
336
1skcnderiye Okulu'ndan sonra en buy(ik bilim at1lnmm islam diinyasmda Abbasiler 0()-
nemi'nde goruruz (M.S. 750-1258). Bu evredc Arap, iran ve Ttirk kc)kenli bilimadamlan an-
tik kalma kitaplan okuyor ve bunlara dayamlirdiklan <;ahs.malany1a ioniah
lerin kurduklan matcmatik, geomctri, astronomi, up p;ihi bilimlerc katk1da bulunuyorlanh;
oyle ki aralannda Farabi, Biruni ve ibni Sina gibi Turk ki:ikenli bilginkrin de bulundugu bu
musliiman gelis.Lirdikleri aTas.ttrmalan ile kimya ve cebir (algebra) p;ibi evrenscl
bilimin iki ()nemli disiplinini de kurdul<u vc 11., 15. yiizydlarda Avrupa'da R<.i-
nesans C.nayak oldular.
Roncsans a11lunrnrn ydrattJg-1 ozgilr ortam ic;:inde Baulzlar kcndilerini kiliscye hagh ol-
maktan kurtararak laik ve akzln bir yontemlc bugiinkii bilgisay<tr -.;:agma
Duzyaz1 (Nesir)
Hellenlerdc diizyan da s.iir gibi ilk dcta Ep;e'de ortaya <;tktt. Aisopos'un hayvan masaUan
ile Hcrodotos'un tarih kitab1 diinyada d(izyazt olarak eserlerin en gii.zel ve en
i)nem }i]eridirleJ;
Aisopos'un Masallan
Kroisos'un 1 ,ydia'da kral oldugu donemde (M.<). 560-540 malannda) Sisam 'da
ki:lk olarak olan Aisopos'un ftkralanm tarih-.;:i Herodotos fabl r.iirunun en cski
ornckleri olarak tantmlar. Ancak bu f1kralann bin;:ogu elbetre ki daha cski zamanlardan beri
agvdan ag'lZa anlat.IIarak Aisopos'un kulag-ma kadar ve onun kitabmda yer aln1151tr.
Aisopos'un masallan M.S. 100 snalannda Suriye'dc BabJios larahndan, bir
rivayelc gore 2, bir rivayctc gore 10 cilL halinde yenidcn Latin yazmmda isc
ozan Phacdrus'a da csin kaynag1 (bkz. Culer C,clgin, Eski Yunan Edebiyat1,
Rcmzi Kitabcvi, istanbul 1990, s.57-58).
Aisopos'un gcne1likle hayvanlar i.izerincdir. Ancak llellcnli yazar bu f1h<tlarda
"klztm sana soyliiyorurn, gclinim sen anla" der gibi insanlara ahlaki bir nyarmada bulun-
maktadtr. Aisopos'un n(ikteli, egitici flkralan bizim Nasrettin Hoc<t oykulerimiz gihi
ayd111latlc!, ele:;;tirici anlarn ve bu nedenle uygarllk tarihinin en dcgerli yaratJ.lan
arasmda yer ahrlar.
Tarihin Babas1 Halikarnassoslu Herodotos
(JV.0. 484-425)
Kariah Ly-xes'in oglu ve Kariah P<tnvassis'in ycgcni Herodotus kiu1bltlt yazrnak i(in ).'ft-
Slr'In, Ivlezopotamya'nm, tran'm bircok yerlerini, bl"LLi"tn Kararleniz c;cvrcsini, .Anadolu'yu
337
gctd1, banda Sicilyaya kadar giui. Herodotos bir siirc Sisarn'da, sonra Atinada ya?adt. Ati-
na'da Perikles \'C drama vazan Sophokks ik dostluk kurd\.\. Orada kendisinc o z.aman da
i"memli vckuu tutan 10 talentlik hir 6diil verildi. Pcrikles'in M.O. 444"te Ciiney ltalya'cla
Lukania'da Sybaris yakmmdaki Thurioi\la kurdngullellen kolonisinde oturmu!itnr;
mn son yrllanm Atina'da oldugu samlmaktadtr.
Hcrodotos'un Hellcnce, Bodrum'da olnMSJ nedeniyle, hcrhalde
Dor lch<;csinde idi. Ancak kitahmda kullandtgJ dil Hellen vazmsaJ (edebi) iisluhu clkileriy-
k ton leh<;:esindcdir. Zaten kit<1bmda, iklimi dahil, her y(iniiyle tonia'yt sevdi-
gi vc begendigi belli olmaktaclu. llerodotos'un diinya gl'lrCt-?ti 1\.naksagoras'm felsefesine
<1\1kt1, ancak o vc lannlara sayg1h olan bir ">'dmd1.
Heroclolos'un kitabt bilimsel \mrucusu ulan Atinal1 Thukydides'in (i\U).
464--41 1) cscri ile gcr(ck(,:ilik bakmundan arada hiiyLik bir nitelik brk1 gc)-
ri.ili.ir. Royle olmakla birlikte llerodoto.s'un yaptll bin;ok y()nden rliinyada kitaplann
en dcgcrlilerinden vc en guzellerindcn biridir. Cunku o, aydmlann ktvaw:,Ja okudugu yarar-
II, ilgin( bilgilerle, yorumlarla dolu bir edehiyat cseri yazmLsUr, Kalch ki Herodotos'un MJsu-
lilar, .\1ezopotamyahlar, Perslcr vc iskitler iizcrinde yazcl1klan (,:Ok (inemli tarihsd belgeler-
dir. llek iJe ilatt arasmdaki brklar uzerine 6l<;:ii.lii vc zarif bir iislupla hbliim-
ln e')siz dcgcrdedi1ler.
V- Orta ve Arkaik Donem (M.O. 545-470)
Ege il()lgesi'nin M.O . .:'>45 tadhlerinde Pcrs egernenliginc ginnesi ile ionlann vc Aiollerin
I 00 y1l siiren alun (<tgtndaki dii.nya kliltii.r lidcrligi son buldn. Egc'nin doga lilozoflan, ressamla-
n, vc her sanaL adarn\an vc yaz;ulan Hellas'a ya da italya'ya g6( ctlilcr, lloyle-
cc yuzy1L boyunca Egelilerin elindc olan kiilttir liderligi bundan soma llellas merketlcrine ge(,:ti.
il()yle olmakla birlikte Fgc'nin hii.tii.n kcntlerindc k1smLih da olsa kiiltiir vc s<mat
maian siiriiyordu. Aynca Pcrslerle yapan Propontis (Marmara), Lydia, Karia ve
Lykia bblgclcrinde birinci snnf sanal yapthyordu. iran'da Susa'da gii-
venceli "Kral Yolu" Egc'dc son bulnyordu. ilbylccc ckonomi ve ticarct baknmndan Egc ny-
gun altmda idi.
Anadolu' da Pers Egemenligi
Anadolu, Kyros'un Batl _Anadolu'yu (l'vf.O. 546) iluyiik fskcndcr'in (:anakkak
Bugazt'nt tarihine (i\f.O. 334) degin iki yuz y!lt bir siire<;,: boynnca Pcrs alttnda
Pcrs :K.ralhgt bu dbnem ir;:inde \kzopotamya uygarhklanntn en son ternsilcisivdi.
338
Pcrsler Batl'v<l dngru Hell<ols'a rlegin yay1lrna politikas1 izleven ilk Dngulu uluslur. Rn ya-
yllman 1 n 1"ln a dum Anadolu 'nun r-.Ied Krah Kyaksares tarafmdan cle o I nm
Kyaksarcs'in M.O. 585 tarihindc Lwlia Krah AJyaucs'e kaq1 kazancbgt meydan savastvla Kt-
7.!hrmak dogusunda kalan hi.ittin Anadolu, Pen Kralllgt'mn eline gc<;:ti. Pers Kralhg1'm ku-
ran Kyros 1J.C). :">46 tarihinde Sarclcs'i ele gec,:irdi vc R<ltl Anaclolu i'1zcrinde egemen oldu.
Persler biitiin Anadolu'yu i::;gal cuikten sonra bu dda Hellas'a yoncldilcr. Ancak orada
ALina'yt tahrip ctmelerine ragmen, Salamis deniz (M.O. 480). ve Plataiai (Ivf.O. 479) kara
yitircrck Anadolu'ya e,:ekilmc.k /Ontnda kald1lar (Bu konuda aynnu.h bilgi a\mak
istcycnler bkr. Arif Miifil Mansel, Egc \T Yunan T<uihi, Ankara 1963 s. 243-272).
Biu.fm Anadolu'nun M.O. !J46 tarihinck Perslerin egcrncnligi altma girmcsi, !'vi.<}
650'dcn 540'e degin I 00 yll boyunca diinya kiihiir liderligini o\an Dogu Hellen kiil-
t11r rnerkczlerinin parlak ya::;annna son verdi. Bununla beraber Olgun ve Erken Arkaik d()-
nemleriylc M/). 5. vc rJ. yiizpldaki Klasik siirc(lerinde ion Uygarltgt, Hellen
Uygarhg1 b(')liimunde gi'Jn:cegirniz gibi, yine de parlak ytllann na sahne oldu.
Kral )blu
Pf.'rsler, B;1ll'ya yi'>neljk yaytlma politikalartnJ irin Kral Yolu'nu ct-
mi;ilcrdir. lk>ylccc t(lrihte ilk dcfa Anadolu, Dogu ile Bat1 arasmda 200 nl stire}k koprii g()-
revini yapiL Kral Yolu Eles'te ba5,llyor, S;udes iizcrinden Lydia'ya oradan Gordion vc Anka-
ra'ya, K11.1l1rmak'a vanyordu. Buradan da Kc\padokya iizerindcn Kilikya Kap1lan'ndan fi-
rat'a gdiyor, Dick'yi ge<;:iyor vc Assyria f1zerindcn Susa'ya Yol YO giin siirii.yor-
du. Yol boyunca konaklama yerlcri ve kralhga aiL posta istasyonlan vard1. Her konaklama-
da atlar vc postaCilar haztr hekliyor vc gerekli lmbcri bir konaklamadan orekine
du.
Anadolu'da Pers Etkinlikleri
Pcrslcr, egernenlikleri altmda hulunan He-llen kent devlet<;:ikkrini g()receli
la idarc ediyor, onlardan vergi almakla yetiniyorlardt. Perslerin Anadolu'da iki oncmli sat-
mphk merkezi vard1. Bunlardan biri San-les, otekisi bu sattrlann yazan raralindau gii.n t$tgi-
na pkanlan, Manyas Gc)lli'niin guncydogu lapsmdaki na.,kyleion idi (hkz. E.Akurgal, Ana-
tolia I, 1956, s.-17-51 aynca F.ski F.ge izmir, s. 63-67).
Soz konusu her iki mcrkezde giizcl Pen; eserled bulundugu haldc, bunlann Anadolu
lldlcn sanatma hemen hic.bir etkisi ohnamt-5ltr (Sardes'tc bulunan t-serler i(in hkz. ilknur
()zgcn, Lydian Treasure, Ankara 1996).
Pcrs etkinliklcri Anadolu'da haZl bcyliklcrin, ()rnegin Lykia'da, Karia'da, Mysia'da n:
Poutus't.a oldugu gihi, Dogu iilkelerde gorulen gi'>rkt>mli siyasal ()zemncsinc yol a(_:-
t1. Sozgelirni Pontus Ercglisi'nde \'e rvu). 530 tarihlerinde olan satrap
hcykel (Resim 223) bunun en eski Ye en g1izcl orneklerindcn biridir. l'vfilcLos atelve-
lerinde hir tonyah yonLu ustas1mn bn eserinde, Pontns'taki Heraklcia kralCigmm
ba.:;mda bir Pers tiarasi Ye sakal, bJytk bakumndan Pers iirneklcrine uydugunu
g<'>r1iyoruz. Bu ()ncmli esrr, Auarlolu'daki Hellen sanaumn ilk portn: yarahsirllr (bkz.
E.Akurgal, Criechisdte und Rornischc Kunst in der Tiirkci, s.G0-61, Ln. 22,23,80). Halikar-
nas'taki Maussollos heykeli onun daha sonraki bir ba.)ka onwgidir.
Geri kalan eserler ise ya dogrudan Pers sliliude (Rcsim 224) ya da Greko-Pers bit;:emin-
dc orneklerdir (Resim 225).
VI- Klasik Evre I (M.O. 470-400)
Klasik Hellen sanat1ntn idealist sLili evresinde de Egc, o zamanki diinyamn en ondc ge-
len kultur vc sanat merkezlerinin bannrl1g1 bi.r holgc idi. l:'.fes'teki Artemis Tapmagt'mn
onune dikilccek olan bi.r Amazon heykcli ir;i.n Hellen sanaflnll) dort bihiik yontu llStast,
Phidias, PoJykleitos, Kresilas vc Phradmon Miletoslu Hippodanws'un tv!. h. 5.
yiizyiltn ilk nmstnda geomctri.k kent plam MilcLOs'ta, Atina'nm limalll Pirco.s
Kenti'ndc ve sonrabn Prienc ba-?ta olmak iizerc bi.n,:ok Bau Anadolu kentinde
ttr. Diinyada hala kullallllan bu tzgara kent plam rnimarl1k tarihinin en oncmli yaraularm-
dan biridir.
Bu evrenin sonunda M.O. 400 tarihlerindc Ban Anadolu'da ortaya kouan Nercidler Am-
tl, Lykia ve Satrap lahitlcri zamanmm sec;kin eserled masmda ycr ahrlar.
Eski (:agrla Kad1n
Hellenlerde kadm genellikle ev hanmnchr vc kiHtiir konulannda yeterince
tir; on un i<;in de crkeklerin i(kili ve m iizikli toplant1lannda yani sym posionlannda san at, ya-
z.m vc gihi alanlarda yapt1klan sohbetlerine kanlama:Lch. Soylu snnfm bu tiir toplanti-
Jannda fhit c;alan ve dans eden, ve si:'lyleyen, filozotlann eserlcrinden pan;atu oku-
)'<111 guzel kadmlar yer alulard1. zeki \'(:' <;ekici olan bu kad1nlm oziinde high society
(yuksek soyctcuin) "hayat kadmlan" idiler. Ancak on lara nazik hir deyi-?le heteira, arka-
da:;; uenirdi. Ona Sllllfm hayat kadmlanna isc porn(li (tekili pornc) adt verilirdi.
l\1iletoslu Aspasia
Hellen diinvasmm en iinlii hetciralanndan biri :\Iilctoslu Aspasi<l idi. (:ok ivi egiLilrni.;;
olan bu guzel hcteira tvf.O. 5. yiizyllm ikinci vansm111 Atin<l 'ya go<; erti. ka-
ns1mlan avn ya5av<U1 Demokrat Parti Perikles ile kurarak onun sevgilisi oldu.
Perikles'in M.O. 451/450 tarihlerinde rikar11IgJ yasasma gore evlenmeleri olanak-
SIZ oldugu i<;:in, birbirlerinin ancak arkada::;1 oldular. Ru nedenle Aspasia'nm Perik-
ks'tcn olan vc Pcrikles adm1 oglu da A.tina hak.knn kazanmakt<1n )'Oksun
k<Lld1. Perikles'in evli oldugu haldc bir hctcira ile yasad1.51 ya:;;;unasi ve bir (Ocuk ol-
masi Atina'nm demokratik .scrt ncden oldu Ye iinlii poliLika adam1nm
h1i-yi'tk dcnkr a<;tl. Bununla beraber hirlikt( Pcrikks'in 01\im\.int>, yani
1\-1.(). 429 larihinc dcgin siirdii.
Aspasia'nm Pcriklcs ilc bidikte ya:;;adigi Atina'dak.i evi sanat, yann, bilirn ve felsde ad<lrn-
lannm yerdi. Filozof Sokrates de hu LoplantJlara katllmltlr.
tnnir Arkeoloji Miizesi'nde sergilenen bir mermer biiyiik olas1hkla Aspasia'y1
tasvir ctrnektedir. 1\IL<). 5. yiizpl Phidias stilindc yapdan bir hcykclin Ro-
ma kopvas1 olan bu M.S. 2. yCu:ytlm ilk yansmda guzel bir escrdir (Resim
242).
Aspasia
Hellen t<1rihc;-i.si Xcnophon'un (M.C). 430-356) .Anabasis adl1 kitabmdan (l 1 0.2)
ogrcndigimize gore M.(). 40B-404 tarihlcrinde Bat1 Anadolu '>atrapi olan gctH.;
Kyros'un Foc;:ah sevgilisinin de ad1 Aspasia'd1r. Gen(: Kyros M.(\ 401 tarihinck bir sa-
olt:mce gi1zel kad1n1 II. Anakscrkses hareminc alth ve ona hiivi.tk ilgi vc say-
gi gosterdi.
..
VII - Klasik Evre II (M.O. 400-300)
Bu enede Ege Bblgesi yeniden on plana gec;:rnistir. Cen.::cktcn Klasik sanatm realist CV-
resi doneminde gelisen l\1ilctos, Knidos, Labranda kcntleri M.O. 4. yiizyllda mi-
marhk ve yontll sanat.J bakumndan Hcllcu Lygarhg1'n1n en giizel temsilcileridir. l\f.O. 4.
yuzy1lm en hiiyii.k yontu nstas1 Praksiteks'iu iinhi (:lplak Aphrodite'sini Knidoslular cldc
ettiler. iJn kannmak i(in M.O. 356 tarihinde Herostratos adh taraf1ndan yakilan
Efes Artemis Tapmag;I'nm yeniden in5a edilen yap1s1 o denli begenildi ki Hcllcnistik D<"l-
ncm'dc dl'myarnn 7 harikasi listesine ahnrll. Yiiksekligi 4:! merreyi gc(cn ve )..1.0. 4. yii.ZYI-
lm ortasmda edilen Karia Krah Maussollos'un g<>rkemli mennnm kabartmalann1
M.O. 4. yiizyil Klasik <;:agi'nm en bii.vii.k yontu sanatc;:Ilan Skopas, Timotheos, Leokhares vc
Bryabis Romah yazar Plinius'un (M.S. :!3-79) ).J<lturalis lli.storia adh kilabm-
dan bu g()rkemli mezann, antik c;ag;da dCmyamn 7 harikas111dan biri olarak tanllnlanchgi-
m hgreniyornz.
Hellenistik Di)nem Ege'nin ikinci Alt1n (:agi
(M.O. 333-30)
iskenrler'in "Hcllcspont"u ge<,:ti)?;i ydt, llellen Uygarhgt ve hii.riin cll'm)'a i<:;:in biiyuk
bnem ycni bir donemin Alman 1ariht;:i Drovscn'dcn beri "lldlc-
nistik Cag" olarak bilinen ve Augustus ile sou bulan bu 1arihsel doncmdc, Hellen Uygarhgt
Asya vc Aflika'ya degin hkcnder'in kiiltiir politikas1 Sark Ihinyast'mn
nc saygt ve hoylccc Dogu ve Batt aras111da bir bidc.;;me egilimi Dog;u-
nun llellen Uygarllgt ilc dt goriinumu ile llellenli, ancak ()zii.yle Doguln
ulan bir diinya onaya iskendcr'c .\hstr'da Tann .A.mmon'un oglu olarak ta-
puulrm:;ttr. iskenclcr, tran'da bir Persli gihi ve kenrli oniinde kapa-
mp saygtsinJ heliruncsinc izin Rbylccc kokeni ayn olan iki
st, Dognlu di nlcrin galip gelerek h1 ristiyan bk yolu ile Avrupa'ya yayllmas111a ncclcn
Egc T\'1.0. 650-546 r.arihleri arasmdaki altm (agt ol(1isfmdc ohnarnakla birlikte llellenis-
tik Doncm'de ikinri hir parlak siireC,
Bu evrede Pergamon, Pricuc, .Vliletos ve )ifaiandros Maguesiast olmak iizere Teos,
Klaros, Smintheos gihi kcntkr o zarnanki rliinyanm en parlak sanat ve kiiltiir mf'rkezleri irli.
Pergamon eski Anarlolu kent pl<un ile bir akropol, Priene ve .\lileros ise Hipporla-
mos'tlll tzgara hi(irnli kcnl planmm en gbrkcmli temsilcileri olarak sanat tarihinde (Ok
onernli yerler altrlar. Bngama Zeus Sunagt' nm yontu eserleri, Hellenisrik Donern'in oldu-
gu i'>h)ide diinva hcvkdciliginin en gdcn hiridir.
Rilim alanmda ise .Mtsir'rla iskcndcriye Kenti ondcrdir. 1\f.C>. 6. yiizyllm ilk yansmda Mi-
letos'ta objektif yontrmlc ohm hilimscl t;:alt::;malar lskcndcriye'de yeni bo-
yutlar ka1andtlar.
Hcllcnistik Uygarhk Anadolu'da geli:;;ip biiyiirn1i$tiic Rurada daha oncdeti llellen kiil-
tiiri'ml"m saglarn bir temeli varcb. Anadolu-ion sentc1.i, kahnttlan bugun dahi bi'ttiin diinyayt
dcrin bir etkileyen ilcri bir uygarhgm dogup saglamt.<;tlr.
I lellenistik Don em boyunca Anarlolu'yn iki dcgi:;;ik tipte krallar yiinetmit>rir. Aiolia' cb YC
lonia'da egemen olan Bcrgama krallan (M.O. 283-133) gen;:ek Hellen lJygarhgt'nm tcrnsil-
cileri \'e koni}liClllandu. Bithynia kralhn cb ('vl.O. 3:!7-74) Hellen uygarltgtnin 6ndcrkri ol-
13una ka1$1hk Pont us krallan (M.C>. 302-36), !skenrler'in g(Jriiniiml'tylc Hcllcn-
li olan ancak Dogulu i<,crik kiiltii.r politikasmt yiiriinnii..slerdir. Kommagcnc krallm1
da bu ikinci tipin Lcmsilcileridirler.
Hellen Duuyast, llellenistik D6ncm bonmca bir ckonornik aulun Dogn Diin-
)'1SI ilc sayesinrle aynca hkcnderiye, Rodos, Bcrgarna ve Efes gibi kiiltiir merkezleri-
nin C'mdnliginde canlt bir ticarct Bu donem boyunca fen hilimlerinrle rle
bir ilnlcme gbriilmekteclir. Tonia filozo1lan Y.i.O. 6. yiizytlda kurulan astronomi
342
ve l!CornclTi gibi fen bilimlni, hkcnderive'de Hclknistik Donern siirecinde veni bovutlar ka-
...._, ' j ..
zamm$lardu. Zcngin kLitiiphanesi ile Bergama, bu doncmkrin buyiik bilirn ve egitim rner-
kez1erindcu biri olm U$tur.
Hellenistik Donem Mimarhg1
Hcllcnistik Donem ion mirnarhg1 hi(hir dcgi5iklik gi.JstcTmcnli:;;tir.
ycni An em is nag/ nda (M.O.:J;)()) Arkaik Don em' deki yapmm plam ayncn .. uygul<u mu:;;l1.
Didyma'da M.O. 31 O'da yapm11na Apollon Tapmag1 'nm plarn da :M.O. 540'da in:;;a
olan Arkaik taptnak planmtn hemen hcmcn Ayakta duran eski gorkemli ya-
pdar, lle llenistik Don em' de Hellen mi marisinin gcli$mcsine engel oluyordu. IVlimaride ion
dilzeninin ()nue gel en orncgi Pricnc: A then a Tapmagt 'mn plam, yeni bir akmnn
i)nrii olarnazdt. Ciinkii bu yapt, mimarinin tarihi ac,:1smdan 150 ytl daha geriwli.
Pyrheos'tm getirdigi ozelliklerden yalrnz biri A . .nadolu rnimarisinde gelenek halini o
rla ion mimarisinde ilk o]arak Priene Athena Tapmagt'nda opisthodomos derinliginin hir
TC"ye, (inter co]umnium'a), yani iki sutun arasmdaki olmastdtr. Dar opisthodo-
mos daha sonralan, .VLC). 3. yi"lzplm ba:j]annda, Sardes'deki Artemis Taptnag1'nd" ycnidcn
guriili'tr. Ru dar opisthodomos hundan bhy]e Anadolu tapmaklanntn bir 6..-:clligi halinc gd-
Bununla bcrabcr Pythcos'un planmtn tck uygulay1CJS1 Hnmogcnes'ti. llennogenes
hu plam Teos'taki Dionysos Tapmag1'nda knllanm15l1r. Ancak Pythcos'uu Dor duzeninden al-
dtgt eski tip p1au, jon tapmagmtn organik i(indc yok
6 x 11 vc bir TC (iki slitun aras1 uzakhk) ptcmnu ile Teos'taki l.m
peripteros, 6. yiizphn sonunda yapllml$ Acgina Aphaia gibi, Ge<; .Arkaik l)()nem tapt-
nak plammn bir
-:"Jaos ile onu t;::evreleyen siitun suast arasmdaki dar gezinti yeri (pteron) ion
uvm<ll. ton sanallnda peristasisin dii.zenlenmesinde, daha ptcrona dogru bir cgilim
vanhr. Oys<1 Pricnc Athena Tapmagt'nda pteron gcni:;;ligi yaln1z bir IC kadarch. Tck lon oz,cl-
ligi ise pronaosun clcrin olu::_;Ltydn. Bu 6zellik de olmasayd1, P1iene Tapmag1 Dm ornekleri-
nin ayms1 olacaklt.
Bergama'da rvi.l\ 3. yuzythn ilk di:"lrtlii.gi!ndc cdilen Dor diizenindeki Athena Tapt-
nagt Pytheos'un ion tapmagtyla hcmcn hcmen aym plana sahipti. 6 x 10 siitunlu bir peris-
vardt. Pteron'un ise 2.16 alt ppa e:jitti. Ancak Anadolu mimarisinin ion pla-
n 1 nrlan Dor planma d()nmesi beklenemezdi.
M.(). G70'de Sisam'daki Hekatompedon Il'dt> taptnak (m:lliklc bclirtmck i<;in
ondc ck siitun strast C<ize fazlaca prpan hn on Y"il/C (J](ln ilgi. Sis<lm'd<lki He-
ra liT \ c TV- tapt naklan nda oldngu ?;ibi Arkaik ve Hellen istik don em in eli ptcros ti pi ton Lc1pl-
cia gori!lmcktcdi r.
!vl.O. y1izy!lm bm;lannda yap1mma gc(ilcu Sardes'deki .i\rtemis Tapmag1 vc ondan
soma yapilan tapmaklar da aym egilimc sahiptirler. Aynca hiri Prienc'clc biri Magnc-
sia'da ve digcr bqi Bergarna'da bulunan yedi ulak prostylos tipi tapmagm on cepheleri
()nemk bclirtilmiS,tir (bkz. E.Akurgal, Anadolu Uygarl1klan, 5. bask1. s.2l8 5Ck.2'11-274).
t.5tc bu ncdenlerle yi:lzplhk bir gccikmeyle, ancak M.O. 2. yl:LZphn balannda llellenis-
tik mimarinin gen;:ek ()zellikleri bclirlenmeye
Hermogenes ve Eserleri
Vitruvius'un kitabmda, llermogenes'in ach bu yeniliklerle hirlikr.e ge\.mektcdir. Henna-
genes, bir mimar ve iyi bir kuramoydt. Vitruvius'un bahsettigine gore, Pnheos gi-
bi Hermogencs de kcndi mimari {:alJ.)malan vc nazariyeleri hakkmda yaz!lar bJraklllJ$Llr. Vil-
ruvius'ran, Hcnnogenes'in Teos'taki Dionysos Tapmag1'm ve Magnesia'daki Artemis Tapma-
gr'm in.<Fl cLtigini ogreniyoruz. Vitruvius aym zamanda, Hermogcncs'in cuslylos ilkesinin, ya-
ni iki siitun arasmdaki apklJgTn (IC), siitun (:aptmn 2 1/4 kall ohnasun yeg tuttugunu ve ay-
nca pseudodipteros planm "yaratlcisi" oldugunu yazmak.tadLr.
Tcos'taki Dionysos Tap1nag1
Teos'taki Dionysos Tapmag1'nm giiniiml'tzdcki kalmtrlan, )'llkarda belirrtigimiz oh;:tilcrc
uymakrad1 r. Tcos Tapuwg1 tamanuyla Hcnnogenes'in eusrylos ilkesine gore yapllnn$Lir. An-
cak hir pscudodipteros olma)'l.p peripLerostur. Bundan da Prienc'dcki .'\thcna Tapmag1'mn
cski bi(imini yineledigi Ancak, Hennogcncs ik ilgili olarak bu yapmm mi-
marisindc iki llellenistik yenilik g6ze bunlar Atlika kaidesinin ve Attika frizi-
nin kullamhnasrd1r. Bu iki ogc Magnesia Artemis Tapmag'nda da goriilmektedir.
Tcos Dionysos Tapmag1 pscudodipteros olmaytp Pricne'deki plam siirdiirdiigii i\,oin Hei"-
mogcnes'in ilk yaptlanndan biri olarak kabul edilcbilir. Teos Dionysos Tapmag1, Priene'de-
ki Athena Tapmag1 gibi 6xll sutunlu bir periptcrostur. ller ikisinde de iki ante duvan ara-
smda siitunlan olan bircf dar opisthodomosla yine iki in antis siitunu olan derin birn pro-
naos vard1r. Teos yap1smm Priene tap111agmdan <l)Ticahgi pronaosunun hemen hcmcn cd-
lasi kadar hiiyuk olmas1d1r. Buna her iki tapmakta da cella uzunlugu naosun yansma
e-?ittir.
B1it1in bu sayd1gnmz ozelliklerinin yantsua Teos Tapmag1 kesin bir simc:Lrik plana sahip-
tir. Mendcrcs Magnesiast'ndaki Artemis Tapmag1'nda goriildiigti. gibi naosun bt:iti'm duvar-
lan. gelen peristasis sutunlanyla aynt ekscn ('Lznindcdirler. Priene Athena Tap!-
nagi 'nda ise pronaosun arka (l uvan, perisrasistcki siitunlada aym eksen iizerinde degildir.
Hcnnogenes, biitiin digcr konularda Pytheos'un mim<ui ozdliklerini uyguladtgt hakle, lm-
rada kendisi birtakm1
344
Magnesia'da Zeus Sosipolis Tap1nag1
Magnesia'claki kLic.;uk Zeus Sosipolis Taptnag-1 da Gottfried Gruben tarafmdan Hermoge-
ues'e Stylobati 7,38xl5,82 m olan bu yap1, Teos Dionysos Tapmag1'ndan once ya-
piltnL5 olup mirnann en erkcn yapitlanndanchr. Plam, siitun viiksekliginin s1i.tun alt (,:aptmn 9
1/2 kau olrnas1 esast t't7crine kurulan euslylos tipindcdir. ili)ylecc VitTuvius'un da belirttigi gi-
bi, Magnesia Artemis Tapmag1 Hermogenes'in mirnari yapnlannm en ondc gelen orncgidir.
Attika frizi ve duvar kaidelerinde kullamlan Attika profilinin (torus-trochilos-torus'tan
dcg-i:;;ik bi(,:imleri, Hcnnogenes ile yaku1 baglart olan llellenistik mimarltgtn getirdigi ycnilik-
lerdir. Bunlara Atina'da Erectheion'da orneklerini g6rd1igt'nniiz (,:Ok zengin siislenmi.5 kaplla-
n da ekleyebiliriz. \_:ok iyi bu ortak ozellikler a<;mndan Zeus Tapmagt Gruben'in
de heliruigi gibi llermogencs'e verilmelidir. Soz konusu yapJdaAnadolu-ion kaidesinin kulla-
mlmast bu ufak Zeus Tapmag1'um Hermogcncs'in eserlcri ulan Teos'taki ve Magncsia'claki di-
ger tapmaklardan daha once yap1lm1.5 oldugunu kannlamaktadtr. Ciinku her iki Lapmakta da
eski moda ion kaidesinc ycr f:st yaptdaki frizde kabartrnalann da
hu tapmagm daha once yarJlldigmJ orraya koyrnaktadtr. A(,:Ik<;:a belli oluyor ki Hcrmogenes gc-
tirdigi ycnilikleri evre cvrc Ancak Hermogenes'in yani Ilellenislik mimarinin yc-
ni ozcllikleri, daha bclirgin olarak Magnesia'daki A.1ternis Tapmag-t'nda goriilur.
Pseudodi pteros
Psemlodiptcros'un (yalann t;ift Sira sutiin) gcli:;;imi, Hennogenes'in en buyuk
biridir. Pscudodipterosta io;: si'nun SirasJ yaptlmtyordu. llu lon mimarisindc (Ok ('meml't bir ozetlik-
tir. Boylen' H. Drerup'un (i\Jar. VVinck. Prog. 1964, l:l-22) ettigi gibi taptnagm csas
deginin ctrafmda iki TA (iki sutun merkezlcri arasmdaki vc ustli kapah bir
. - .
doh1:;;ma yeri saglanm:t5 oluyordu. Taptnagu1 esas o;:ckirdeginin etrafnn soz konusu gcni5
koridorumsu ktstm, gezenleri gii.nq vc yagmurdan koruyor, aynca onlara bir gezinti ycri
saghyordu. R6ylccc bu dircklcraras1, halktn en onemli sohbet ve bulu5ma yerlerindcn biri-
ni Aynca L':nnlanyla parlavan beyaz siitunlarla bu koridorlardaki de-
rin gi)\geler oyunlan yaparak bir goriini1m olu:-;.tmuyordu.
Hermogcnes, pseudodipterosu uygulayarak onun gcli:;;mesindc onciihik etmi5Lir. Daha
sonraki Hellenistik Doncm ve Rorna (:ag1'nda pseudodipteros rck taptnak plam ol-
rnu.)tur. Geni:j pr.eronu clola:;;ma yeri olarak kullantlan bu plan, d(:inemin zevkini ve gereksi-
nimini yansJtJ.yordu. Swanm g()lgelik ve havadar bir gezinti yeri ohnas1, Hellcnistik D()nem
tnimarisine bir yenilik _gctirmi.<;tir. Geni.'i galerili yap1lara duyulan ilgi Priene'dc bdirgin ola-
rak gorulrnektedir. M.O. 2. yi.'!zplm on<:1lannda buyLik yap1 i.5kmlcri devam cderken ve Athc-
\1;\ Tapmag1'na yeni bir :;.unak ve k\i.ll heykdi yap1lmca mimad<u bu kutsal yerin giiney kc-
nanmn (in1ine, Dor duzeninde hir de swa ilavc etrnekten Bu stoa gune-
ye ac.: 1kt1. Bu ziyaretd1er. korunabiliyor, ken tin V<' doganm htJ-
yi":lnici m<mtara::.mm tachm nkarabiliyorlanll. (>t<' vandan bu s:oa tapm.1gm ve <.unagm g().
riinCnnCmc ('ngd ulunndu. 1 31-1 alt cap genisligindeki sC11 un aralan n yalmzca 40 m uzm1
luguuda olan tapmagm giimy ptn emu, gctinti yapmaya n seyretmeye ytterli dt
p.ildi. Hu nedenk strin ve g()lgeli :t.evkli hii gezinti yeri .'>aglad!ftl. ayn 1amanda kentin caub-
liguu vc diiz oVil}1 !'l')'r<>tme olanagnu verdig;i HOm "yc 7 m lm Dor sto
asmm \'Ctpnnma gereksimne
Artemis Tapmag1'nda I Itrmogenes ton kaidesini rok siislu ve aynnt1h oldugu kin kul-
h.tnmamJ.}tlr, Bmmn vcrine daha basil. daha az _.,(islu g<)riiniirnii ohm :\ttik-lon kaid<'sini ,eg-
. . .
v< onu ton plinthosu ile V('lli hir althk Daha sonraki
d<>nemkr<" hu kai<k tipi kla1>ik bir ()nwk ('tmis \'e Vitruvius'un -;.;.irahi ile Hiinesans mi-
marlaima
1lennogenes'in en hiiyuk yap11I olan Magnesia Artemis Tapmag1'nda kullan1hgi siitun
ba!jhg1, eski Jon tipinin .t.arif n canh bkimimlen yokMmdur. Artemis Tapmag simm
lannda yumnrta dizisinin ftst kenan. yani alt rizgisi, di1L n uldul-.<a sen hir hat ola-
r<lk ut.anmaktadtr. Hermogenes canh (izgiler, ktn-rtk prolil ya da ancak yakmdan bakhllgm-
da g6rtd<'hilcn uhtk aynnu1arla Tapmagm etraflm (I'Viren genis ptemnclan
g(Jriildttg"tl gihi Hcrmogcnes'in en (Ok ti.tcrinde durdugu konu. gc>lge oyunlan \C yap-
nm tuaklan haklldig"lllda tt)<IJHtJnlcag t'tkidir. Yumurta dizisi siisleri bu nedenk daha lkrin-
n Palnwt b<'tekkri de Z('w. Sunap:1 ligiirkrinin knTimlannda
grniildiigii gibi kontra-.t dcrince \'(' hirbil'inden aynk bir hirimde
mit>tir. palmetleriuin kendi o;unrlanndan tasarak yumurta dit.isi ftzerirw uzamnalan,
Hellenistik Dc)nem'in harok ve ta-5km k.arak.teri olarak yeni bir ozdligidir.
Hermogenes iki sii.tuu arasmdaki siitnn alt c.:apmm 2 1 .. 1 katma olchtgn
eusrvlos tapmak. hi(imini tenilt Bummla beraber. daha tmu de gtmliig(uniiz gihi
hu ilkt'sini yalmzca erken yapilannda l"stahk. eseri olan :\-lagucsia Taputap;J'nda
ise cu.o,tylos ilkesini Artemis Tapmag1'nda si'ttun alt 1.-10 m. iki siitun
arasmdaki a(Jkhk 2.5 I m 'dir. Buradan iki siimn aras1 <H,'Ikhk <I C) siitun all
rapmm 2 J...allchr. Burada HennogcncJ.. iJ...i 'C1tun araMmn. alt c,:apm ik.i katma e')il ol-
du!1tt J..yst)los n. Artemision'da ilkesi uygulansay<ii, iki siitun ara-
smdaki a(,Ikhgm 2.HO m ohna"'1 gcrckccckti.
llermogen('s'te g()rCJ!diigC gibi genh siit\in a1ahk.Jan (Tcos. Dinnysm: Tapmaj?;I) ve pseu
dodiptt'ros pl;.m mdeniyk gcujl;' ptcnma (.\1agmsia, !cJJJis Tapmag) ohm iJgj. hritiin (
Hcllen mirnari:-;inin genel yamntm;tktadu. Bunun ac,1klamasm1 da llcllenistik mi-
mari diisii.ncesinde aramak gerekir. Bu d()nernin mimarlan agnhgnu at.altmav
w mrtmkim olan en lniyi1k saglamay arna(' (,ec Dii-
nem'in mimarlan arahkh sfmm halk yapllannda tla w hatta sCI-
tunlar arasmdaki daha da gcnis
S1ras1
llk kez Nfag-ncsia'daki Zeus Tapmag1'nda almhkta, egimli geisonun (sa<;akhk) alnnda
sna.si Bu (izellik mirnann esedcrini sii.slcvici unsurlarla zenginlc.)tinnek ,-e
yaptti goz abet bezemelerle canlandtrmak an:usundan ileri gelmektedir. Hermogenes bu
yeni dii;:a"inccnin kurucusu vc koruvucmu idi.
Daha Baka Yeniliklcr
Yapt aguhgmt hafilletmeye clogru olan egilirn, uzerindc <;ok Magnesia Arte-
mis Tapmagt 'ntn almhgmda bulunan pen cere ve kapt bio;;:irnindeki ii( aqkhkta
tedir. Orta apkhk (kapt) 2,5 m, yanlardaki a(Ikltklar isc 80 em y"ii.ksekligindedir. Orta apk-
hk tan n .;;:a run dinsel toren lcrdeki "epiphanie "sini saglamak a man ile yaptl olmahdt r.
Alrnltklardaki buna henzer aqkhklar Efes Artemis Tapmagt'ntn paralar "iizcrindeki tasvir-
lerindc de g()r"iilmektcdir. Artemis'in dinsel bayramlarda kendine tapanlara, bu kap1dan
"dens ex machina" yolu ile goriinrhigii olastchr. Ru gibi t{)renlcr gen;:ektcn ya da
yaptlmanu:;; ol.sun, Artemis Tapmagt'ndaki bu iio;:: ao;;:1khgm Hermogenes'in sisteminde kc-
sin bii amau vardt. Tapmagm rekonstri"tksiyon o;;:iziminde her iki ahnltgm orta apkhklan-
mn, cephelerin mcrkezindeki 2 si1tun arahgllllll tam iist{i.nc yapilrllgt vc bu orta s(itun ara-
hklannm ise digerlerinden 1/3 oranmda daha geni.:; oldugu g()n"ilrncktedir. Almhktaki bu
a(1khg1 yapmakla mimar, merkezlerinin uzaklq?;t 5,25 m olan iki orta siitunun uzerin-
deki almh k <tgnhgmt hafiflctmek Bununla bcraber hu on;.t kapt ve yanlardaki iki
pencercnin aym zamanda cstctik gbriin"iim saglamak amanyla yaptlchklan anla:;almaktadtr.
Biz aynca bu iki pencerenin d iil mesi nin daha ("mce tap1 nak plamnrla da bdirttigi mit.
gibi, simetTi esasma cluyulan baghhktan ileri geldigi inancmdaytz. 1\'itckirn naos du-
varlannm peristasisde na gel en s"iimn \ada aynt cksen iizeri ndc olduklanm gbr-
Ru 11.;;: a(,Ikltgm aynt bi(imde arka (dogu) ahnl1kta da olmasJ, sanmm
bu kamtlamaktadtr. Bu ar;Ikhklar yalmz dinsel torenler i<;in bir sahne i$lcvini gor-
seydi, on (ban) yuzdeki tek aqkhk yeterli o\urdu. 0 halde ahnltklardaki bu orta apkhklar-
]a tapmak planmm orta dogrultusu, taptnagm -List yap1smda da apk<;a belli olmak-
tadtr. Yani tapmagm her iki kenanndaki bu iki a<;1khk, aynt ckscn uzerindc olup tapmak
plammn ekseninc de paraleldi.
Almhktaki her iic; a(,Ikhk rek bir birim olarak kabul edihnelidir. olmakst-
zm, yalmz lek bir orta kapt simctri ve uyumdan uzak kallr, iistelik tek bir koyu
gi">ze batJCl olurdu. l)undan otl"nii, almhglll y(izey diizcnlemesindc yer alan bu kii<;:uk pen-
cerelerin canhhk veren ve aym zamanda da vumu.)attet bir etkisi vardn. Biit"iin bunlann ya-
mstra almhklardaki bu ii( aqkhk, akroter ile birliktc, tapmagm on yiiziindc bir
fllnlvorlardt.
347
llennogenes'in Tc-os'ra ens!Ylos diitcnini kullanruast (lC 2 l/4 <tit siitun <;:ap1), Mag-
nesia'da pseudodiprerm planm1 vcgkmcsi, iist yaptda azaltllrna.-,un vc bundan
Ofllrll de f"rizler]e tiS! yap1 clcrnanl<UUllil daha aJrak yapJlmalanm gerektiriyon.lu. llundan
snnraki dbncmkrdc de si"ttuuLu arasmdaki apkltkla birlikte ve friz yukseklikleri
de a/altJimt:;;tlr. fascia sayiSI ikiye inmi::!, bu nedenle metoplann a!?In
gcni$kmclerini onlemek ic.,"in savtca gereksinme Bumm so-
nucu olarak daM.(} 2. yuzytlda tapmaklarda her iki siitun arasmda ?J merop, stoalarda ise
4 metop Aynca 2 fascial! ton ba:;;tabanmm iit.crinc triglyph-merop
uvgulanmas1 bi"ryiik bir olastl!kla Frit. }iiksckliginin azaltilmast sonucu ortaya Or-
lwgin, Bergama Athena Kntsal Alam'ndaki stoanm ikinci kat Dor frizindc, iki siitun ckse-
ni arastna (IA) dikcy hatlar 5 rnetop ve 6 triglyph diizeni uygulamnasaydt, yapt-
nm hn holiimii ikinci bir architrav gibi tapmagm yatay hatlanmn daha fazla vurgulanma-
stna ncdcn olacakt1.
Donemleme (Tarihlerne)
Hermog<"nes'in yaptlan ir;in tarihlcr verilrni!?tir. En uygun LJ.rih, A. v. Gcrkan'tn da
belinti)?;i gibi M .h. 150-130 ylllan arastdn. Sm1at tarihi ac;tsmdan M.<). 2. yl"m1l kabul cdile-
bilecek 1ek 1arihlemcdir. Tilrihi olaylara dayamlarak yaptlan tarihlcmcln, stili.-,tik
lara gcnclliklc yanh:;;tulm-.
Hcnnogcncs'in bl"1yiik, oncu yenilikleri M.(). :>. yii.zyt!da ortaya olamaz. Efes ve
Didyma' daki i\.rkaik Dbnem stili n yen i plana nastl etki yapttgt n 1 daha ()nee g<"Jr-
rkmemi .\'1.0. :>. yii.zylltn ilk yansma rastlayan Sarcles Artemis Tapmag1
da kemli eski gelenekse\ hi<;:iminden l'vi.O. 175 gibi gee; bir tarihte, Suriye
Krah 1\'. Antiochos'un Atina'daki Zeus Olympios Tapmagt 'nt cski Peisistratos Donemi tt>-
i"tzerine, yani Arkaik diptcros bic;imi ilc yapunhgt a<;:tk<;:a gi:"lriilmcktcdir. Ru da bi-
ze M.O. 2. yiizylltn ilk dorthigii.ndc bile Hdlcnistik merkczlcrdc hat) gclcnekscl vontem-
lerin gec;crli oldugunu gc"lstcnncktcdir. Hellenistik Di)nern'in felsefi dii:;;iinccsindcn etkilc-
nerek bu ycni mimari gen;:ek eri!?mesi belli bir zaman ':-tirc-
cinin gcc.;mcsi gcrekiyordu. llennogenes'inki gibi, oncii yenilikler ancak :\1.0. 2. yi.IZ)'ll
i(indc onaya qknu? olabilirler.
Gruben gibi benim de llennogenes'in ilk yapnlan arasma koydugum Magnesia Zeus So-
sipulis Tapmagt'nm lon ba)hklan yine de Priene'deki Athena Tapmag1'mn "klasik" stiline
U}1naktachr. Stilistik a<;:Irlan, ilk iki vaptstm 2. ylizy1hn ikinci dC"Jrtliigiindc, Artemis Tapma-
gi'ni rla aynt yii.zyllm ii<;iincii yapnn:;; olrnahdu. Kendi g6rii$limuzc g<":irc, Hclle-
nisrik mimarinin kronolojik ancak mimari siislemeleriu r;ok ivi incdcnmcsi ilc a(t-
ga (Ikanlahilir.
348
Dor Duzeni
Hellenistik Di)nem mimadan Dor diizcnine at da o\sa vcnilikler Hclle-
nistik Don em "in Dor s1itiinlan hem en h ern en en lasisi olmayan, ince s1it unlarch. Yivkr, h<:Lt-
lan belli cdilmit> olmalanna tam Siilun giivdelcri yivli olmak yerine
prizmatik idi. Cenelliklc siinmun alt bijliimi't diiz bJraklltyor ve geri kalan tamhurlar ise yiv-
lcndiriliyordn. echinusun prolili hernen hemcn diiz hir clogru halindcdir. Daha on-
ce de anlattJgtmtz gibi architravm ustundeki rnetop saym ve s1itunlm aras111daki apkltk arl-
M.<). 3. yl"tzyilda yap11m siirdurillen, bir sutun arahg1 ii.stiinde iki mctop sistemi ycri-
nc M.O. '2. yuzytlda tapmaklarda her iki sii.tun ekseni arasmda 3 metop, stoalarda ise g ya da
4 rnetop yer ahyordu. ion vc Dor iigelerini bir arada kullanma cgilimi, en iyi Ruga-
ma' daki ktl(iik pazar yeri lapmagmda goriilmektedir. Siiz kon usu yap1da triglyphleri n vc an.:-
hitrav ilc Dor stilinde olmasma kaqtn, siitunlar vc siitun kaiclclcri \
1
V. Zschictsch-
mann 'm da eltigi gibi ion duzenindedir. Y.1.pmm' i( architravt ion diizenindc iki fasci-
altdtr, ancak architrav c;:t!onttlt "tacnia"si ile Dor dii.zenindedir. Bergama'daki Athena Kur-
sal Alam'nm stoas1nda iist katm ion siitunlan, her iki sii.tun ekseni arasmda!) mctopun yer
aldigi Dor frizini ve onun altmdaki ion architravnn :Yiilct'teki Boulcuterion'da (medis
hinasr) Dor echinnsu yumurta dizisi ile Ru slilisr.ik (ok
fazla ileri gitmcsinc kart>m Bergama i\.thena Kutsa\ Alam'mn stoasmda ahmh olan ton
diizenindeki l"tsl katm okluk(a agtr Dor diizcnindeki alt kat larafmdan gozc yine
de gr>ri"mmektedir. Hcllcnistik Donem'in t;:eitli diizenleri (ok katlt yapllarda hir arad:J
kullanma otclligi, Colosscurn'da ve l\Jarccllus Tiyatrosu'nda gbriildugii gibi Roma mimari-
sinde de dcvam Rorna'daki Cnlosscum"da alt k.atta Dor, ortada ton, en list kaHa
Korin t diizcni
Korint
Korint ilk olarak Anadolu'daki yapilarda Belevi :Yic:tar r\.mt1'n1n Ko-
Iint ba-?hklart giizel orantilara sahip, Epidaurus'taki Tholos'un kanonik proto-tipi-
nin etkilcyici ve sii.slii. bir yorumudur. Korinl di"11.cninde en eski ve halen ayakta cluran
tapmak, Anadolu'daki eski Olba'da (Diocaesarea) yani Sililkc'nin kuzeyinde Uzuncabun;'ta
bulunmaktadu. Her orcnycri tek olarak ele ahnchgmda Korint Anadolu'da
yaptda kullarulmt.5 oldugu g<iriileccktir. Bu ba::;hk tipi zengin bitki motifleriyle uzaktan k-
kontrastlan ve Hdlenistik D<.inem'in cst-dik duyarhhgma kcndini nydur-
ll1U$Lur. Roma sanatl, beri, gii(lii ve canlt bir ifade bi<,:irnine olan egilimi dola-
YlSJ)da Korint ba.)ltgnun canhltgrnr, lon ba.)Jtgnnn zerafctineya da Dor organik ya-
prsma yeg tutnm)tur. Rorna gencrali diktaror Sulla, Atina'daki 0\ympieion'un Korinr
laJ1 kaqnsmda adeta .M.()_ 85'te Atina'da bulnndugu s1rada bu g(irkemli tapi-
nagm birkac;: siitununu Roma'ya Bu Sl-Itnnlar Capitol'dekijiipiter
yapm11tlfla Atina 0\ympieionu'nd.-ln gclc:n s1iumlann gorkemli ba.<?hklanmll,
Korint dl:Licninin daha iyi tanmmasmda vc clkcn oldugn s.?ylenebilir.
Hdlcnistik Doncm krallan da AtiiM'<.Lot gorkemli arntlar \I.<J. I 7:) civa-
rmda Suriye KraltlV. Antiochos, llellen mirnarisinde olduk<;a dencyimi ol;m Romalt Mimar
Cossutius'u, Atina Olympieionu 'nun Peisistratos zamamnda yap1lan eski tcmcl\cri iizerine,
Korint diizeninde dipteros bi<;irninde bir yapt etmesi i\.in gorevlendinni5lir. Bugiin bile
g()rkemli olan bu taptnagm gii.nevdogu yan yana duran
on 1ic; siitun Hellenistik Donem yaptsma ainir. Digcr s1itunlar ise Hadrian zamanmda yapd-
mt:;;ur. Atina'da bulunan 164m uzunlugundaki iki ncfli stoa Bcrgama Krah II. Eumenes za-
manmda yapdmt:;;tlr. Bu stoa Dionysos Tiyatrosu ile Hcrodcs Auicus Odeonu arasmda bu-
lumnaktadu. Yinc Bcrgarna krallanndan ll.Attalos, Atina Agoras1 'nda 117 m uzunlugunda
ve 20 m geni:;;liginde bir stoa Eski temeller iizcrindc bulunan yapt-
nm bir b()h.imu klSlnen kendi ancak (ogunlugu ise modern malzcmc ilc restore
l. Attains rla daha ()nee Delphi'de bir stoa yapnrmi.<?llr.
Dinscl Yap1br Art.tk ikinci Strada
Biiviik lskcndcr'in Anadolu'yu Perslcrin kunarmas1 so nunda, Hellenistik Di'l-
nem'dc ozclliklc .rv1.6. 2. vuzytlm ba:;;mdan beri dinsel yaptlann oncrnini yitirdigini goriiyo-
ruz.llalk topluluklanm egiten gynmasionlarm sayt baktmmdan <utmast, i:i:rclliklc spor hare-
ketlerinin yaptldigt stadyumlann tiyar.ro alanlarmda halk komedyasuun gl't<;: ka-
zanmast ve Tskenderiye'de bilginlerin ohtturdugu bir bilirnsel merkezin din ala-
t11J)da bir t.aytflamanm ortaya (lkUglllt g6stnir. Aruk biiyl'tk tapmaklar yerine biiyiik gymna-
sinnlar, hiiyiik a(tk hava tiyatrolart, odeonlar vc sLadyumlar yer almaktadtr. Bi'lylece llellas,
yani nntik (ag Ynnanistan't ve Anadolu'daki dcvlcl idarcsi dinsel kaygliardan ve ilkelerden
lJiiviik o](;iidc Slynlnll$ o\arak akdCI vc gcn,:ckr.;i bir tutum i(inc girmi bulunmaktadtr.
Gei\'Ckten 1-Idlenistik Donem'in en biiyiik ozelliklerimlen biri de mima1inin rlinsel et-
kilerden olduk<;a annan:;; olrnasidir. llu ba:;;annm gen;:ekle:;;rnesinde erkcn pglarm-
da kuvvetli olan dinsel duygulann giclerek zayi11amasmm etkisi olrnutur. M.O. 2. yiizytJ.
da tapmaklar boyurlan artsmdan gozle goriiJiir hi(imrlt> kii<;.:iik oranlara
Dinse\ yapilar arttk kentin en onemli yaptlan olma ozelligini kaybetmit;;tir. Stoalara, pazar
yerlerine, gymnasionlara, tiyatrolara, belediye mcclisi hinalanna ve halk.a a(tlz ()teki yapdara
daha (Ok 6nem veri!iyordu.
M.S. 2. yiizytl sonunda bir Romah miihendis, Klasik Doncm lapmaklan an-
cctk <;ok onern verilen yap1hr, yeni (l-lellenistik Dbnem) binalan ise etkilcyic1, isc \'f'
halka hizrnet eden yapttlar olarak Bergama'claki amtsal Zeus Sunag1 d<1ha
()ncek.i d()nemlerin bir rlinsel eser degildi. Daha \.ok llergama halkmm GalaLla-
3:)()
ra kazamhklan zaferin bir simgesi ol<m, al1mlt Ye uzgLmllikte hir yaprych. Hclle-
ni$tik Donem'iu bu torlurn fchcfesi, Helknli rnimar\ann ulkunu ve onlar<t ycni
H e!lenlj wi marlar sosyal n ki'111 i'lrel i.'!lt>re egncrck Rom a mimarisin in
geli:;;nws in e biivu k kat k 1st olan ye ilerici bir yarattm
Hellenistik Yapilar Ro1na 1VIln1arhginin Onculeri
Boylece llellcnistik D6nern m i marian, Rom a 6nciileri ol nHtlarrhr. Rom a
natmm, pseudodipteral tapmak bic:iminin, lon plinthosn iizerinde Attik-lon kairlesini, km-
vetli wk-golge oyunlan saglayan derin rnimari s"lislemelerini, yani ya
da llelknistik 0()nem'in getirdigi ycniliklerini kendi bl"mycsine nas1l akhgmdan daha ("mce
de
Roma mimarisindeki b(iyii.k miihendislik yapilannm ()nemli roJ(i olan
.scl vap1larm de Hcllenistik Doncm'in ba!?anlanndan biridir. Eksen vc dii-
zcni, rorlyumlu YC onii merdivcnli tapmak vc (Ok katll yaptlar gibi ycnilikler HellenisLik Do-
ncm'in yaraubnd1rlar.
Tvfagnesia Ancmis Tapmag1 'nda uygulanan cksen sistemiuc kcsin ilkesi,
olan iki yap1da, '\liletos'Laki medis bina.s1 ilc gymnasionda da bclirgin olarak gozl"tk-
mektedir. Bunlar ek.scn d1i7.enine dayanan uygulamasmtn ilk olup daha son-
ra Roma mimarllgmm <UJa ogelerindcn biri olacaktu.
rhkanua etrigimiz gibi Dor mimarisinde giri-? bollimr:r.nc aynca (ize11
du. Halbuk.i ion mimarisindc giiri"mi"nn i(in, 6nern vcrilmcsi gerekeu ycr oluyordu.
Hcllenistik Doncm'de bu cgilimin surekli gcli:;anesi, cephelerin yarattlmasma elkcn
tur. Priene'deki ve Magnesia:daki prostylos taptnaklar ve Bergama'daki tapt-
nak. "giri5"leri vurgulanml yaptlardtr. Prienc'dc M.O. g. yiizplda yaptlan Zew; Olympios Ta-
rmagl. Si'JI konusu ornekJerin pazar yerinin (agoranm) arka duvanna oJmaSl neclc-
niy]e Hellen taptnaklannm en iinernli ozelliklerinden biri olan don cephelilik niLeligini kay-
bctmi-? ve tlpkt Roma'daki lmparatorluk Donemi forumunda oldugu gihi, <,.evresinc egemen
bir 11itelik Yukancla sozii edikn Bergama'daki prustylos orneklerden de bu-
1unduklan iinitcler i<;:inde buna henzer konumu olan yaptlan.hr.
Yaptlarda On Yl.izun Vurgulanmas1
()n yl"tzl"m onemle bclirtilme.sinc olan egilim, Berg<una'da tiyatro terasmm sonnndaki
prostylos oldugu gibi ileri daha cla kesin bir g{)stcrmi:;;Lir. Btt ta-
pmagm on ccphesi saytca fMh olan ba.samaklarla <,ok daha belirgin bir OL.ellik ka-
L<H1111L)tlr. c;ok basamakh bu porlynmlu t.1pmak Liri Anadolu"da uzun bir g_li:;ntt: so-
nucu rlaha o zamanlar bir bi(im olarak (Jkmakta ve lusa bir sii.re
351
soma Roma mimarisindc pek az bir yen1dcn gori1lmektcdiT. Roma sanatmm
podyumlu tapmak tipini Hellenistik rnimariden alm1-5 oldugunu kamllayan bir ornck de Ro,
ma 'daki Ara-Pacis'tir. Ara-Pacis'tc, llergama Sunag1 'nm basamak bic.;irni okh1gT1 gibi uygulan-
Cheki podvumlu Rorna Lapmaklan da Hellcnistik iirneklcrc aynen hagl1 kalrm-?lardJr.
Rngama tiyatro terasmda yer alan Lapmag1n onunde goriilen <;ok sapdaki basarnaklara,
islankoy ve Rodos'taki Lindos kentindc rastlanrnaktad1r. ()n yuzunde 2R basamag-1 olan Ber-
gama Zeus Sunagi, Hellenistik Doncm'in hasam;otkh <':'lrnek eden etkileyici bir'
yap1d1r. <,:ok basamakl1 yar)llar Hellcnistik mimaride oldukc.;a onemli bir ml tapt-
naklann vc stoalann da en bnemli biihimlcrinden birini llergarna'daki
Demeter Ternenosu'nun theatronu 43 metre geni.5ligindeki 10 adet basamag1yla M.O. 4. yi'Iz-
ytl sonundan hir omcktir. :VI.O. 310'da yapunma Didyma'daki Apollon Taputagt da
7 hasamakb yuksek hiT krepiclomaya sah'1ptir. Aynca dogu kenarma <;1k1:;;ta da 14 hasamak da-
ha vard1. Efes ge<;: donem Ancrnis Taptnagt da 13 basamakh hir hcpidoma ii.zerinc yapilmi;>
t1r. Rt<tl'm bu brnckler Bergama'daki tiyatro terasunn sonunda ycr alan ve 6m1nde g()rkem-
li basamaklan bulunan tapmagm Anadolu gelcnegindeki Hcllcnistik mirnadnin bir yaraUsl
oldugunu kamtlamaktadn.
Cok Kath Yapllar
(:ok katJ1 yap1 Hellen dti.nyasmda ilk kcz diinyantn yedi harikasmdan biri olan Tskcnde-
riye Fencri'ni yapan Knidoslu Sostratos tarafmdan M.O. 3. yii.zyllda Nite-
kim .;-ok kath stoa da Hellcnistik Doncm'in en biiyiik biridir. M.O. 5. yuzyll
sonlanndan olan Xanrhos'taki 1\ercidler An1tJ ve lvl.(). 4. vi.'tzVIlm ortalanndan llalikarnas-
sos'taki Maussolleion -5imdiye dek sag-lam birka( kath gorkemli yapdara ()rnektirlcr.
Bununla birlikte mimarhk tarihindc ilk kez Hcllenistik stoahu, sutunlu galcriler uzerinc ya-
plhyurdu. Roola birka<;: kath yap1, ilgi r;ekici ve i:'l1cllikle lutulan rnirnari bit;irn-
di. EJes'tcki ki.'ltiiphancnin gi'>rkcmli cephesi, lVlilet Agorast'nm saymz tiyatro sahncle-
ri ve an1tsal HellenisLik Donem'in bu iki katll stoalanndan ctkilenerek yapllnns.Lar-
dtr. Bununb herabcr Hellenistik Diinem yap1lannm 6n yiizleri hit;bir zarnan Roma Gagt'nda
oldugu C1zere gen;:ck anlamda bir cephc olarak
Hcllenistik Donem mimadan i<; alan sorununu da bir
Cstii aga<;tan bir c.;atl ile ortiihi olan Priene lloulcuterionu'nun i<,: geni;;ligi 14,5 Ill gibi bii-
yiik bir alandt. Ancak Roma C::agt'na dcg-in alan sorununa gcrc.;ek <;bziim
Yakm Dogu ornck.Lerinin etk.isiyle Romah rniillCndisler Hellcnli onci:tlerin dcncmelerini si'tr-
vc yeni "\'apl tcknik\eri sayesinde .;-ok biiyiik ic:: alanlan o\an cscrler
lliiyiik <,aglar, bt'tyCJk sanatkarlann dogmasma vol ac.;mi?tlr. tvi.h. 2. yiizytl, Hellcnistik sa-
natm alun <;agi olmu5 ve Anadolu'daki kcntler yogun bir i(inc Bu yuz-
ythn en {_'memli vap1lan llergama'da Zeus SunagI, Pricne'de A.rhena Tapmag1'nm sunagL bo-
ulcutcrion, kutsal Sto;-t, gym nasion ik staclvum vc Milet 13ouleuterionu'vdu. ()zellikk
mogencs'in bm:ii. ycniliklc:ri bn alttn (agm olu.sturuyordn.
Apollon SrninLheus Tap1nag1
'l"roas' da Chryse' de Apollon Srnintheus Tapmagt' n 1 n bczemckri,
akanthus yapraklanntn benzerligi dolaytstyla \-Llgncsia A.rternis Tapmagi ile aym donemc
verilebilir. Bu r.apmagtn kaltnnlan 1izerindeki Jydm latin dolayt Hans \\'c-
her'e borr;_:luyuz. Yerinrle yapt1g1 rlikkatli klasik arkeolojirleki onem-
li bir bo::;lugu H. vVeber'in buldugu bu yap1ya ve frizine ili.)kin dep;crli
pan::alar, tapmagm yaptm tarihini bizc saptama ol;magmi vermekterlir. Hans \Vcbcr'in,
.John Cook'un Troas'ta buldugu bir ton h;-t$hgnn ve hakh olarak Smintheus T;-tpmagt'm
M.O. :::;. ytityJ 1 son una ya da 200 sualanna vcnnesi kamm1zca biraz erkcn bir tarihlemedir.
Sunu yazttlanna gore M.O. 170'c tarihlcncn Milet'r.eki bouleuterionun Korint
Hennogenes'in yap1lanmn M.O. 2. yuzy1hn ikinci ve 1i.;:iincii. dt11tliigiinden olduklanm
deste klerne ktedir .
.\Ltgncsia Ancrnis Tapma@"l'mn !on ba;;hklannm yasttklan ayn1 Ut.unlukta ve ince
akanthus yapraklan ile donaolrm;;tn. Bu bize yalmz Apollon Sminthcus Tapmag1'nm
ltklanm degil, aym zamanda lVlilet'teki bouleuterionun Korint vapraklannt
fla antrnsatmaktadtr. Miler. ve Chrysc'dcki ba;;hklarm akanthus yapraklan
benzcrlik, yaln1z uzun ve ince bi.;:irnli olmalanndan degil, esas olarak Y<l.praklann
orta flamarlanntn olduk<;:a bclirgin gost.erilmclcri ve knnk w;:lanmn tamamivlc kapah bi1
dairc Bu goz kivnmh yaprak, haka hi.;:bir ycnk
gorl'tlmcz. Orncgin Teos'taki Dionysos Tapmag/rnu akroterindeki akancus
gozkri Anadolu'daki digcr bcnzcr yapdarda oldugu gibi tamamen kapal1 ohnaytp ufak bir
ac;:tkhga sahiptir. Ayrn okulun ve c;:agda;; ustalanntn l'vfilcL, I\lagncsia ve Chryse'deki
1'u::: yaptda olmalan hi.iyiik hir olastllkllr. Yukanda sozunii etttp;tmi7
Apollnn Smintheus Tapltlagi'nm, Maguesia'daki "\.rtemision'un vc
Miler'1eki houlemerionun olduklanmn ycterli kamtland1rlar. Boylccc l'v1ilet
Boulcnterionu ya7.!tlara gbre -rvr.(). 170 stralanna tarihlendigi ic;:in oteki iki yaptnm d<:t
olmas1 gcrckir.
Bu (ok oncmlidir, (unkl'L boylccc Apollon Sminr.heus Tapmag1'nm da benzeri
olan Magnesia'daki pseudodiptcral tapmakla aym doncmc aiL oldugu gorulur. l'v1idilli
(Lesbos) Adas1'nda 11essa'daki tapmak yukanda veniigimil' tarihten erken olamaz zira
Hellenistik mimaricleki ger<,ek ilerici geli.)meler Anadolu'da M.O. 2. yiizpl ic;:inde olu.'i-

Yapilan incelemeler, psendorlipteral taptnak dLi.5iinccsinin llermogenes'le dogTudan il-
gisi oldugunu kamtlamaktadtr. Ancak onu Vitruvius\m yapng1 gihi, hu tip taptnagm yarau-
353
Cl'>l olarak kabul etnwk dug-ru .. (:{'mkii pseudodiptnal tapmak .\U). G. yiitydda ital-
Y<l"da mevcutru. Bununla beraber, yukanda s()zii cdilcn Ion tapmagmm organik gdirnesi ve
llellenistik Donem'in yeni estctik duyarhhgt, ycni mimari biyimin dogmasma neden ohm et-
kenlerdir. Stilistik giizlemler Hcnnogenes'in vcni rnimarinin flllcl.l ruhu ve llellenistik mi-
maride gorulcn yeniliklerin bin.;ogunun ilk uygulancisi oldugunu vunnaktadtr. Apol-
lon Smirnhcus fapmagim Co:;;kun ()zgiincl kazrnakta, aynca {H; Tiirk hilimad<J-
mJ kat1hnaktadtr. Tapmagm pLmuu Emrc \ladran yapm1s olup hcykdtra!?hk eserlerinin
tmlmasnn Abdullah Yaylah, mimarl1k konulanm Orhan Bingol ve kabartmalarm mitolojik
yorumu ile altyap1 rnirnarhk sorunbnm Cot>kun (.>t.giincl de
Chryse'dcki Apollon Sminthcus Tapmag1'nda da .:\rkaik ve Klasik doncmlerdeki
az yap1da oldug-u gibi ligiirlti siiLun tambnrlannm kullamlrhklan (0. llingiil,
Belleten 174, 1980, 257 v.d.). Smintheion 'da altmda yer alchk.lan co-
lumnae raclatalann, kullantldtklan diger yap1larda da sii.tun kaidclcrinin iistunde degil de
Sminthcion'da oldugu gibi sutun ha.)l!klannm altmda yer aldtklan ileri surulmektedir
(Klasik D()nem Efcs A.ncrnis Tapmagt vc .Arkaik Doncm Didyma Apollon Taptnagt it.;in:
Anton Gammer, Die Architektur des -j\.ingeren Artcmision von 21 vd.; Ojh
EJ68/71, Bcib. 90. Tiim yal)llar irin: Orhan Bingiil, Anatolia 21, "Akurgal'a Arrna-
gan").
:\.Jagnesia'daki Artemis Tapmagt'na benzerlik gC:isteren obii.r tapntaklar
Troas Bolgcsi'nde Chryse'dc Smintheion, Lcsbos Adas1'nda Messa'da Aphrodite Tapma-
gJ Ye Anadolu'da Hellenistik Donem'in pteronlu oteki iki tapmagt, Lag-ina'daki He-
kate ik Apollon Tap1nag-1. .Amlan son iki tapmag-m planlan birbirlcrinc
(ok benzemektcdir. Schober'in de bclirttigi gibi ViLruvius'un .Alabanda'da Apollon Tapt-
nag-I'mn miman olarak soziinu c:Ltigi Menesr.hes, biiyuk bir olastltkla Hckate Tapmag-1'nm
da miman olmahdtr. Schober'in Hekate Taptnag-t'nm friz kabartmalanm dogru olarak
Ivl.O. 2. yi.tzy!lm son dC:)rtlii.gii.nc tarihlemesi, pscudodipteros taptnak tipinin 2. yuzydm
hemen ortasmdan sonra ortaya <,:tktJ.g-mi ve ktsa bir si_.trede gosterir.
Hel\cn1stik. D6nem mimarhg1 konn,;unu burada bitirirken rahmetli Mustafa Cz' nn
Teos'ta Dionysos TaptnagJ uzerinde yii.rLttLi.tgii bat>anl1 anrnak isterim. iVfustafa
Uz siinlurdiigii arallrmalmla bugii.n ayakta Juran "\'ap1nm Augustus ve Hadrian doncm-
lcrinde biiyiik o](::ii.dc ycnilendigini YC ancak plan dti1.cninin llellenistik (:ag'a ail oldugu-
nu ortaya koymntllr.
F.krcm .-\kLugal, (;lirrhische und Riimisrlw in drr l"ii1/m. llirmcr \'crbg. :tvflinchen HJ/-\'1: F.Akmgal,
( ;m nd::..ii.ge dn Henrwgrnisrhen .11 chitektur, s. 1 27 ( Hn mogenes und die che A. rrhitdrtw; h crausgegeben
Yon Wolfram H(>pfner und Ernst Lu(lwig Schwandner. 1\lainz 1 Y90).
354
Heykel Yontuculugu
Hellenistik Donem'de AnZtdolu'nun (Resirn 235-240) onde
gelen merkezi llergama idi. Bergama'nm alun (ag-1, TT. F.umcncs'in kr<tlhk donemine rastla-
mRktarltr. Bergama ..:\kropohj'udcki bi1vi1k sunagr II. Eumenes Nl.O. ISO' de ve Ze-
us ik Athena'ya Eski <;aglann bu gorkemli yapitnun eserleri, Helle-
nistik Doncrn plastik sanatmm en gi'izel ()rneklerini Bu cscr-
leri tannL:u ilc gigantlar tasvir etmekte. ayn1 zamanda Bcrgamalllann Galatlara kar-
!?1 kazand1klan 1.afcri de si mgelemektedir (Resim ..
Kabartmalann, eserlerinin stilinde barok bir ifadc vard1r vc \{.0. 4.
yuzy:Il sanat hareketinin daha da bir ckli olarak tanunlanabilir. Sac.;:lar da-
glnJktll ve sar;lann dcrin oyuhnu.;; b6llimlcri guc.;:ll1 bir I,;;tk-golgc kontrastl
F.n belirgin ()zellikleri deriu gozlcrin bir bir;imde yukanya dogru bakmas1, <;-'at1k
ve agnn yan ar;rk olmasrd1r. Yiizlerde, heyecan, Izdirap ve gibi ifadeler gc')-
rulmcktcrlir.
Kaslar a hart bir -5ekilde olup, giysilerin diagonal kiVnmlan derin golgeler
yaparak dalgalanmaktarhr. VU.cut hareketleri sert ve keskindir. Daha sonraki donemlere etki
yapan ycni ornekleri yaraulmi-?tir. Son zamanlarrla, Erika Simon caratindan
Pompei yakmlannda.ld Villa dci Tvfysteri'nin l'rizinde Bergama ctkisi gosLcrcn ogdcr

Yuzlerin c;:ok abartJ.lnn:;;, 1zdrrapb ifadclcrinin yanlSlra erkek yuzleri ile r;ok
zel erkek vucutlan da vardn. Kadm figiirleri genel olarak olduk<;a buyuleyicidirler.
En gi'tzel ve en iyi korumnu:;; olanlan Artemis ilc Nyks'tir.
Bergama Sunagr'nm yap1tlan, Berlin'deki llergama 1\luzesi'nde
mckledir. fstanhul Mi'tzeleri'ude yalmzca tek bir kadm bulunmakradrr. Bn
son zamanlarda H. Luschey taralindan sunag1n kuzey frizindeki Aphrodite'nin buluna-
mayan olarak Son kazllar SJfasmda Bcrgama'daki Askkpicion'un su-
tun ln volunda ele gec;:en ve tamamcn Bcrgama stilindc olan sakalh bir ba:;; ise Hergarna IVlu-
zesi'nde bulunmaktadrr. Bu c;:ok giizd, normalden daha biiyuk olan ba? sunak frizin-
den degildir. llununla beraber M.O. 2. yiizphn ilk yansmda ortaya c:;rkan Hergarna lleykel-
Okulu'nun bir brnegidir. Bergama Mi'izesi'ndeki diger bir gene;: adam
isc sunaktaki Telephos Frizi'nde kllr<; ta?Iyan bir ait oldugu Luschey taral'lndan sap-
tanmitlr.
Kaynakc.a
HellenisLik. Donem konnsunda bilgi i,;:in: Ekrem Akurgal, GrinhioLite und Rumiodte Kumt
in der 'J'ii1iwi, Hir me1 Verlag, :\Ilinchen 1987.
Hellencc ve Ellence Aras1nclaki Farklar
iskenderiye Okulu'nd<l son olan Hdknccdc Yunanca) harfler-
Je vani a, e, i. o ilc ba::;layan \T tepelerinde saga di:"miik, virgi.tl bi<;iminde bir
s()zcii.klerin ilk hecelcri ha, he, hi, ho dive okunurdu. Ornc<Jin h;umonia, llellas, historia,
I b
llorneros gibi hcpsi h olarak ses]enrlirilirdi. F.lknccdc (ycui Yuuancada) ise tepelerinde
saga rlon1ik virgiil i$arcti ragmen <l)'lll sozciik]n Annonia, ElLIS, istoria, Omi-
ros diyc okunur. Bu aynhk her dilde gibi, zamanla olagelen degi!;ikliklerdir. Ni-
tekim dimotiki ad1 verilen yeni Yunancada soL konusu saga d()n1ik virg1il bi<;:imli kl-
sa hh l"mce, Ba:-;.hakan Andreas Papandren zamanmda tamamryb ortadan
tlr. Bu bir harekctidir. Gen;ekten aYnJ dil rcformu straswda yanlamasma bir
(iLgidcn o1u:;an vurgu (aksan) i$<Ucti de bir noktaya doniitiiri1lmii5tttr.
I:: ski ve yeni Yunan ca arasmdaki en bii.yii.k ayn !J k isc diftonglann scslendirilmesirrd e
g()ruh.ir. Eski Yunancada ai, ci, eu, oi gibi cliftonglarla hela harfi h kcndilerine ()z sesleri
ile ()rnegin Aisopos, eirene Euripides, oinos ve Homeros
hi<;:imiylc )'<lLihr ve okunur; Ellenccdc isc diftonglann hepsi hirclen, heta harCi dahil, i sc-
si ik iizere isopos, iropidcs, lnos, Orniros olarak seslendirilir SOICLtgiin-
rlc c :;;d.Iinde g()sterdigimiz harfin Hdlence ad1 her.adtr).
H olbudah buyuk klasi k lilo log Dcsidarius Erasmus'un ( 14()9-1 k urdugu h iim a-
nist okul mensupbn, eski Yunancay1 yukanda andtgtmtz Iskendcriyc Okulu'nun
g. kurallara uvgnn olar;t.k kullamr. Du nedenle Avrupa'daki klasik lisckrdc eski Yunan-
cada iskenderiye ve Erasmus okullanmn ilkclcri uygulamr. BiLde de rtuk i'miversitele-
rindt> okutnlan Hdlcuce llasan Ali Y1icel'in Milli Egitim Dakam oldugu cl()nemcle all nan
kararla kurallanna uyularak bgrctilrnektedir. Du kitaptaki b1it1in Ht>\lence s(lz-
c1ikler de Milli Egitim Bakanhgi'mtztn ong{ndiigu Erasmus ilkelerine uy!4'un olarak kul-
lamlm r.
Akhaia, Akhaioi, 11ykenai Deyin1lcri
Bizim bugiin Yunanistan dcdigimiz kom:ju ii.lkcnin T\I/). 1500-1200 t.<uihlni arasmdaki
ad1 .A.J: .. haia, sakinlerinin isc A.khaioi id.i. Nitekim (agda!:!lan olan Hititler de onlann i'tlkesine
Ahhiyava demekte idilcr. Hontcros\m Ilyada eserindc Akhaia vc Akhaioi sozciikleri ikinci di-
zeden hollukla kulLunhr (I 2, 240, TT 235).
i\lykenai Helbs't:1 Argolis B{Jlgf'si'ncleki Akhaia d()neminin en gi"tzel eserlerini veren
kentin adtdtr. Bu nedeule \lykenai, Akh:1ia uygarhg-mm bilim modern
adtc\Ir. S(.:"JLgelimi "i\lykf'n Uygarltg1", "Mvkeu Diinemi" denir.
35G
Hellas, EIIas, Ellada, Hellines, Ellines, Ellinas Deyimleri
"\1manhlar bugiin kendi iilkelerine Elias, kcndilerine de Ellincs (F.llcnler), Ellinas
(EJlcnli) demektcdirler. He11as sbzciigi.i llk kcL llya(b'rb ge<;er (11 683; IX .:J1fi, 47B); anca.k
orada belirli bir vbrenin. Pckus\m ii.lkcsinin ad1d1r. Hesiodos'un ve Gunler'' kitahmda
J '
ise (Ergai ()53) hiitiin Yunanistan'a ilk defa Hcllas clcnmektedir.
ion, Yunan, Rum, Grek Deyimleri
Attika Krall F.rekhr.heus\m hrt ve Ksnthos'un Krcusa ilc tann Apol\on'un
sinden rlunyaya gclcn ion (Strabon v1II Pausanias VII 1,2), kuzeydogu Peloponne-
.sos'un kuzevinde olu,an ionlann ccddidir (Herodor. Vll 94: VIll 44). Euripides ion arlh tra-
jedisinde si)z konusu cfsaneyi
l:1nc Herodot (I 145) Peloponnesos'L1 oturan Tonlann Akhalar tarafu1dan kovulmalan
nedeni ilc Bat! Anadolu'ya go<,: ederek orada 12 kent kurduklanm anlatJ.r.
Yukanda gi'lrdligiimii1 iizere lonlar AJ.O. 1000 carih!erind.e .Anadolu'ya ycdqtikren S"on-
ra M.h. 6.:>0 siralanmlm .MlSlr'da vc Smiye kiy!lannda ticaret kolouikri kurunca
Dogu d(inyast na en vakm Ellen boylan oldular. Bi:iylccc 1'1.0. 650 tarihleri.nden sonr" T'vftst r
ve \'Iezopotamy01 kavimleri lldlas'taki Hellenlerdeu t;:ok lonlada alt5'eri!_i yapnlar. Bu yakm
Roma (:agt'na degin siirdiig(i i(in l'vhstr'da ve Yakmdogu'da H<:llas ve Hellenler yerinc
Yunanistan ve Yunanl!lar deyirnleri kullamldi. (>rnegin lonlara Mtstdliar Yavon, Assurlular
Yavani, Per.sler (tr<1nlllar) da laones diyorlarfh. Tevrat'ta da Yavani sozcttp;-li yer almaktadu.
Ti'trkler M.S. 9. v11zy!lda Yakmdogu'ya ve .lvl.S. ll. yiizplda A.nadolu'ya g-eldiklerinde Yu-
mlJ)istan ve Yummblar deyimlerini !ranlllardan ve i\.raplardan Cigrcndiler. Ancak hugi.inki.i
Yunanhlar kenrlilerinc Ellcnler, iilkelelinc de Ellas dememizi istiyorlar. bu (Ok dogal
istege uymam1z uluslararast gbrevimizdir. Bu ncdcnlc bu kitapta Yumm yerine F.llcn ve Yu-
nanistan yerinc: Elias sbzciikleri kullamlnnf;itH.
Anadolulu, fstanhullu ve K1bnslt El!enleri Rum diyc anmayt da biz iranh ve Arap kom-
ogrcndik. Her iki kom!)umnz Roma idaresindcki (i\kelere Roma irnparaturlu-
gn'nun hirer pan;:ast (provensi) anlCJ.mina gelmek lizerc "\Jcrnaliki Rum" (Rmna memkkcl-
lcri) Anadolu'ya da "Eyaleti Rum" divorlardt. Bu adlandmna Scl(uklu Dbnemi'nde cle gc-
(,:t'Ili idi. ).Jitekim Konya'daki buyiik dl'L$lin1ui1miiziin ad1 Mevlana Cdalcttin Rumi idi .
.BugLi.n biitii.n llat1 Dii.nyast Latince Gracci \C Graecia sozcii.lderine dayanarak Ellenlere
Creek, Grcc, Grieche \l' F.lln.s'a da Greece, G1ccc vc Grit>chenlancl adm1 vcnncktedirler. Ro-
mahlaun GrCJ.eci ve Graeci;\ rlcyimlerini pinos yer alan Dodona'daki Graikoi
adh bi1 Hellen hmuiHhn ;1\cilkhn kabul olumnakt.ad1r,
357
Assuva, A ... ia, Asia l\!Iinor, Anadolu Sozcukleri
Hi til tablctlerinde amlan Assuva ilc Homeros'un (ilyada II 461) ve .rvlimnermos'un
(Strabon XIV 1, 4) Asia's! avn1 ad oba gerektir. Asia sozcii.gii. Roma tmparatorltlgH Di:"lnc-
mi'ndc Orta Ege Bi)lgesi'mle (q;itli vcderin ad1 olarak (hkz. Bilge Umar, TL'tr-
kiyc'deki Tarihsel Adlar, s, 125-126).
Anadolu Ellencedeki Dogu anLumna gelen Anatoli sozd1g'l1nun
dir. Cet;: Bizans Doncmi'ndeki Ege Denizi'nin dogu.sunda kalan yanmadanm, yani bugunku
Anadolu' nun ad1 idi. Anadolu s(m:ii.gii. gii7cl phonetik yap!Sl ve ir,:erdigi ana ve dolu heceleri
ile 1-llkemi;dc buyuk begeni kazannm;;, F.llas but'li.n dii.nyada sevilen bir ad olmn{!tur.
Elknlcrin, lngilizlerin, Frans1zlann vc AJmanlann Latince Asia .rvlinor deyiminden
tirdiklcri Mikra Asia, Asia .rvlinor, Asic Mincure, Kleinasien s()zcii.kleri Anadolu Yanmadas1
an lannna gelir.
Hellen ve Latin K6kcnli Sozciikler
Turk\ede Nas1l Yaziln1ah?
Rat1 Latin gelenegini siirdii.rcn lngilizce gibi dillerde Hellen kiikenli kent ad-
Jan, orncg1n \tliletos ve Ephesos sozciiklcri Miletus, Ephesus bi\=iminde yazllmaktadtr. Yine ln-
gilitcTdc K ile antik <;:ag kent adlan hep C har1i ile yazilmaktadtr. Siiz gelimi Knidos
vc KyLikos gibi si"m:l1kler Cnidus vc CyLicus )eklinde kullamlmakmd1r. Frans1zcacla da Anado-
lu kent ve adlan yazll1rkcn gcndlikh: K yerine C harfi kullamlmakta vc orncgin Kappa-
dokya ve Klaros gibi ycr adlar1 Cappadoce ve Claros bidmindc yazdrnakta, Phokaia ve Kyzikos
kentleri ise tamam1yla Fransize<t.i<t?tlnlarak Phoccc vc Cyziquc bic;:irnine sokulmaktadtr.
ilk Tiirk arkcoloji litcratlirunde Anadolu kent adlan, yazm1.n bildigi yabanu dile gore
ktltkra Va7.thlll';il1L Ornegin Troia uzun sure onun Troie bic.;irninde okunan Franstzca
csinlcnerek "Truva Vapuru", 'Truva ?eklinde BtuHL
onlcmck ic.;in Milli Egitim llakanllg/muca Hasan .Ali Yiicel'in bakanlig1 doneminde Hellen
kokcnli sozcii.klerin Hellence, Latin kokcnlilerin ise Latince yazilmas1 kurah kabul eclildi. Ru
kitapta Milli Egitim Bakanl1gJ'nm:m bu kurah tirizlikle uygulanmaktad11. Ancak so!li <;:ok
edilen .\liletos, Ephesos, Phokaia gihi ken tlerin Tiirk(clc5tirilmi.} k1 h ktaki
adlandmlmalan da dogald1r. Royle durumlarda orUinal adlann yanmda onlann TLirk(cyc
kazandmlmi? yani Mikt, Efes, llergama, Fo<;a deyimlerini birliktc vcriyoruz.
358
Ua-;wrftr. JJmaf, '.:infrll}'rl
1
lu.;l:drik, }'. 1 i rnr. (;lln;rh,-[ (;f( llitil .ilmn1 fl.
.\J.d. 'i. _i'liZJII !raj/ . Jfii:.ni.
Res;,:: - J?q,hij;. ht';he!ril. JlititFnik sti/inde. J.J. (). i'. piz>,f ba.H .
. 1/t!td..,-a JJmrtll FitiMJ!il.\ii 'nrlt> Antalya
-------.....,_
Hc.esim 20Z kb- Br1yltirhr Flmah 'rla D 'nth bul!hn1Hi4 otrm lurylwlcigit{ (Resiin JOOJ ve
gtiu ftllan (Resin> Z07) (h .. gi
A If riislm: Rahip iindn: tll ydmlan
$60

.
"
Rcsim a-d Frythmi . .-11/tmlt /lljJUIIt.:'!.< lmhmtulr11t. l'rmlu ;;,prfdn711tfm r>infr,t7d' /;;;
firl'!fil;fa, iuvw bm-lw1 .,.,, 1/11 w.wn "C'I'.'i }>"IJ,lml 11;1;:: .. Rnim I'> !,.. a.h:
.\U} /'''' r,/). 1 .\UJ. r115 (1"-fl. hmi1 .-tlh(rl/;i, .\liiJ.\i.
%!
Rcs: nl - - 1-."l:ythrai . .. \iluu"J 1"afi P!Qj'>7. ( t.j>!t:!l ktu!n!, -."-l'l:iiiitf, br-;->:: ')!l:ndtfl!.
( ;,( J htif; ,. ['iln tu ;;1 utH1: .luatf,Jufii IJir lot( .vu:,tf fi'-tli/}! il)rt1igi t;.\( .. Pfh:
.\i.{j_ /:-_tnir .\l:i .. ,;_,j_
l{c:--i::l R,.-_ri til hrt };r.- ft: i/:tf'lt lnJ
1-:'.,.f' l"iri- r!rnJriJ: /tl/1

I i il ;t; rill Ol,,' l l. l i Stt( "' .;: li. 3 i r,,r ;'i t:tit' dtt rdu(u ,..,. !;,,, I ,,rf,, .Ff-t ' t/.: { t>ffl;.(; ii dOt ft.! 11," 11.'
_,fi!illJ. _L>Idt.' :i-' /;iit/i JJ rlt,J_)'lrll"i (;f{ !!iii! .\'!i"ii ,:ri."t!,:,_ _,,flil!JJ:/ri
I; .rii2'.iil/ /i{ j,f i; / j (t !iJ"i,' ,:!! .. /t ' li. 'I .J; .'tl(ili r r;/: _,fi l i ;(.( f(li !Jil,:/ '>ltiitiS/ iir-';-J.t-!r.iJ.
f ,,N lltt'l'>drrl!ltlt' ;ni;ll:i,'. J),,,!!illlrllo:li :,, dt1 ;rrli f,j, :ltt td,ftrlll .' tll:lll:t '''" .idl'll/1.\ldtr.
:Hi I
'/.Oh f;l.fi} i } 'ii ;; l'j.:ltr'IJ iu:dJF. f;!.d:t.'''-" /{if;' ;:;:...,
ir.;; \!i!iJ;,j, .. .vu:f/f{IJlt.Y: . ..\l.f) ... 7". ,\'JP
i ."t,,, . ;)ttl .\lii:.e.sj.
i tl. Rt!.i;,j;. /.pi.:r ... ,J/. 'f.:t( i i' tl.::'; . J.,p :"J//fl.'fi( {tl/1>"'"' .il/ 1 ; ittlt/ IJ i:r:t'
_, rl;!rl l (fi!i i' ,. .. !/ / j . 7. ."'/1.. /.!:'1/.'ln!i
1
./il:: . Rr-. i!Ji
.\Jaul,tr l;i ( Wih ,, ii ltUt. l,u,IJ!1,1. \1.0. tlJii. Atf:f'',foji .\W.t.i. Ha:wtNJ'r!u :\thr),,t
'Jilj;i.lltlf!/ 'ntfq /IJ 1/rTt'f ftUI Nfttr '-ijtlttfi .\ii.lt/11 l;a,lfl,!..,'ft IIIIi .Wdf'tl ' jHUj a fa It 1'/t f.!, 'f tnt,'!; T.
,lmrJkl(l birfilar nu '' t s/li [!.liriiii iin; ii It ii 111 ti 11tka 11 ti/li/ "''U 1. Bnfl'fa 11 \/ill,,; , rtdi/}Jilil:..
m'mtm l,ifiudi l,ash,1...rw da ari?rl .rm.11 yokl 111 . . \1. d. o 1
1
1 /-.,nit \ ri>t ;hyt . \1 ii'..rsi.
Rt.<i 111 :W! l A it;{ ii IJfHit;:,'"t 'rl'k'l/l.'l11'i hfr,!l
1
Baymhh. JJ. D.
1
J0fJ. 1:-..mir, lr}ul)!oji Jlii.ni. J;r;_, wi:ft ,f,t
Alh,nrl hlf!lllil{rl'ndr; 21 add .. li!i mt par(ttlrtr ,.,,
U't jmtl<lfwn ,favuwrak ltir:-,,1: r..,w halwtfr vljJtrm;fl}; mii.m/nh; ,Jmtl\!llt: /Jui"tda
,,.,dij;il'1i: tiij mii<'n\on iir iirn,:.::i .. .vrAzv K/(/ft'IJ[lu sii-::..
;:,"'afik rdwmfriiksi;>milam dfl_-;mwmk p-rce-hf.-stintti5ti1:
UawJI;/1'do 11 l,'t.t.:"tllfl : lir,f m .:;, wkiniriit:
:H>ti
a ,\i,,! )l'i. lttll lm>hklan. F,, ltu,(l (fnj:. IJIIJ/ . PJttt' olaml< ku/!ruull!u.)lru>ll/: E<ki
l::.miJ t na_-;mkb l . .\1. 6. )''tk!,wli. ; iO. lz.mir A,k_,.,f,,ji M ii-.:.1:\J.
(I h . :\i,,{ "'<)1112'1. naymkli. Bi l du c'rmla ma!:..PIIll' ll{twh lui.lltflll/nil,<fp; .\f.(). .': /'0 ')t)( I. hmh
.1rker,{t;ii .\Tii:..t'.<i. Yidn l;a,,/lf;ta n .<iimn rtii1de.1iltde rJrnmt tlfi,ti lu' f6rt' !la5hl; bu ruf,, 11 illll rrtth
.\iii u lla.\TFik!i lajma,([wt!a ii.h, )ort1t1' ''lrr yrrinr _'i itfniJt /ill flo wlma_\''l ba>lmrww lm .v"illktir.
.i itunlmm ;,:-ii lil } /1 jJmlttlrn- .l'lpmast imlm ,,fllvtklwln: Siil<mlmd11 yhlni''
ha)lrm mrJ.<t /'i;! (/ rfp wili'ildiij;ii ii::.t 1)'
.\1.6. :;;:r) smz!rmna ltlllfm. .
3f)j
. \iol .itlllli !JII . !11..-1. :\lidilli : \ dtJ.<I . \IJ ). r, . )'1/::.yl. / danl;u/ : \d,,f,;u ,\ /ii:.Ni.
Rc:-i::; :1 . lm .<iitiin b,tl/1 .. i'ji\ .\rtnni1 . . u.a. "lfi'J ' -" '' Rili.l .\1uvm11, /.t;lttl!'' f,;,
. \w! I bi., _)'JI"(lli/Ulw. Jor, '"''''K' n:m;fm birimli ln,ftlilrt \ttJ! /;(1>/rf:.mtn I /vf!tl! .\fl/rof
,1.!.'711 IJirlrltiriflwlillff,.,, ;rt(lyfl nl:mt,!n: 1 i /)if,-:; m!iitla hmlt2;? iloi,-,. t,.;,,.,. ,{!'lbi l;ir i''lllif>fni
iJ;i ''' '' l;liitlii hir '1111111 htdw . .2. F\.m<ilil:lt ,f.iiN'\ ; 'fJhitln Jmlm..t
d"i1il'fi ilm (tkan{rn!lli '"" l,u,,ftJ..T'/t/t;; /;,'i.v!nt. rnilarf,; l;n. nmi.<th }
1
.\lllu/rlr lnnmii hlf.<li!:i,l p A in!
'"}mil: <IPtiflll : 1\.-;ilil'fi,,;IIU pll!ttJI'/fl .11mlm1, Jon ha1lr[[tnw htt.yhm l,i/1 .,/nrtt\.
h :\t,f lm.<hf::i'lda oJhnru/. sil.w:v'' lo11 /;a,l/t:}'tuo olt/101 {.::ibi P'<
Resim 214 a- Eski /r.mir'de .A.tftmw Tapuldlt'mll girii. Af.tJ. 590 durumu. ortu/tf.
(:izen: Murat Erdim. Dtta;lttrtlaki bart.t deliiiklikler iptz .Ytuti p%im.' Mero/Akurgpl.
Resim 214 b- Eski lx.mir'de Athma 1"opuiaJt'mn ili.O. 590'daJi olau glfrlini/Jii. Yazann ill
persptktij iirneji ipn pr.t11: .4/urat Erdim. Bir{ok deffili'kliA ifitt ytniden {ist11: ill era/ AAilrgal.
370
a . Urvwla{i:o II l (l lwlc \ ii . Vn lftrtii .. \I. iJ. i. .. _p! \;j)/1. r t/111 :'\
.\1 ii:ni
Ci .nlt: \Jf'"lf .\iilti[!U{.
Rt.;irn ').1 b f'i uJ:-.. L,f. ; /. nl>l. Cnj;1r1/: . . \I.ii. fJ i ll 11?.' . Ci-:_;.m: .\lri"JI. \l,ulf!..'l!.
Resi m 2.Hi a -- 215 a 'rlaJd I!Sf!t in rrrka yil"t.il .
Resim 216 b - l?i:sttn 21 I! (leki lrvluraKm arlia J>fi.xiindl4ri { mim: Szlurbaz.lat:
JJ,,;:-u JJ, /In: .l!l:t:tlt' l:mt.-r. l'i{mi, fr,JIIi'l . Jl iiyiil ,Jf,,_;tfdla 1\. u:::.t' ! IJnitt Hi;f:;,.;i iiriinii .
. 1!.0 . . ?i' ::. /'r11 i.> J.t;lf>r, .1/ilzt.'i .
F.\kl l:mi 1: lJr.f-/>li fl'li "i'l ir.t'l'i lirlth ni:l"i; iM" /o ,, ,iri. I h/1.'' lf,.//,u \1\"lh \ldnuf.-.
. \I.(J. w/l!r"J/, ":
1
1IJ. l .nw :\:/;u,[r,ii .\lu::.nz dmu\IINU .,;;11. uki/ng.-lil.
...... . J
Nl:\!
1
.' 1. l'i1ni< tnfiF!k.J:\Ja lh.:!:u ff!f,il ,;i!iwlt .. \JJJ.
1
;. rii:w!m iltinri\m1\l.
l::.mh . ilh h
1
i .\TD__,.,;,
:nn a 1 '.Ynun1/> J,m"((llrm ir .. tTi IU[, F-,rrll; J;t'N( lu:;. ta,:irlni . . \ i ,{ \tilint!: .. \1. rJ. 'MJ ; ;, J.
(;,[uiirnii..ft fl;/ v, ,l"tt 111'/t l;im: .\.1tktmyllmr1k lmt"iniltm ik lm :.tii:"' i:;::]l() bdhi t/r
I \h;.-[u ;iulii /;,uftJ, o':.tJlt SttjJjJho 'o"n n}:Nhtlldfl n}:ll.'.''Jr!mrf,.
Rl':-i::: :!:!0 d - BN ji'IIUI ii JI'iltdl' .::.iiriikn .fir:_.;h; safu,, naa, .w-i>linrlm uu'-m/(lrtt[:!. f!!.l;i. '/.m.0w. ,.,;
1/na'ln. !/I'INI'n wl'''"wia btttnu. 't.:'.:.":.l ,,,. _';fltut(:.7lttitt/l lnr l;ijfiiiJiii gii:.iii_.,.,, l;ir .\ii: ..
'l'l't!tNa trmrt ( 'l :ifiu tit! ,.,. ,JiliN do jJI'.<isti"J. \j,ltrodit, :vr rthl'fJhtadn: lhy!ar' l,u ii:.rri;;dr
li;ia 1\mb J>titl tll''-" '11li ]'mi.\ 'i u '11.11. _;::ii::.rlfik ,Wi11,Witl\iNtltJ
olmmt whnr.<inin ta., cir rt!dmis ofd:tf:y
R.t-.;i 111 221 lv!di >/ ha.<t. /);tf; 'ii'l .I.Jmff,;n l'ajmlt if!:i.ntl:!i hi1 <iit11n it:.rrli1'" li y;'il;,w/: futharrnu;. /o11
sti/i;,,J, .. . \iJ). 'i'51i. Jl-n!i>t Jiih 11i . Utu(ll/tt .i.!.,i, i if,J(i:.:.\i !(ihi hn'!:rfl"u' h't;!'llilil , ., .
.-iiu!hmiiil' mht .'it::.lt'rilli ritlt'il sa! if, l,fiti"' .:?;:i::.!a .,.,. :'tiifiiriil,,
( ;(,.I Jitil IP,tihP tii rii , .v.-d,Hf, li ,!tth'"'' l;iJ '"''drubr.
Rc.im : : : : ~ - (;. ;;! 1-w!n, /;o)i . . \thnw ']iljnnag; dii/iiintit\ll i:inrlm ol:Jnii(O. .\J.iJ . . ':. ":IJ. bki J..mir. i r ~ > >
ltt.1h /1 iit./J.ti1ill 01 ;:.i::A .'"'l/lltilmlii'lau l;iridir. J::.mir :bhfr,fr,ji .\J>l:-.,.-.\i.
Re ... iw - 1\madl'll'::. F,JI'i:li\i. '(\'Jan f;r;s; . \J.i). ? ;,, \niwm, .lnad;/u B11 l;a.>
/)t;pi I /rlfru f!irfl( o; Thcli ii1wy,idh.
.
/'
L
.<\' '
, .
. 1: .
h
Rt <::: - 1 "rlrt bnhUII!tlt> ufrlli I f,lfn !'Pf: if /;rJbarflrtJ'\1 .
. \I.()_ '>. _ntz._>;tfllt iki wi !"{!11:t.,'i l':'i'l r/aha !I:''{.
Rt'si111 Ar:lli.1thmP\ 'ilt g-)ndi tan .\[. 6 6. szm!rm. Fnf!.li J!ii:.r11:.
Rcsim f'fJ i llth,sht lff';;f'.\ij,:;l,'nin J!.-(imii !a,1i . . \J.li. fJ. J:';,;.:.li .\lii.::.rsi.
!hi tiS {1/tti h:;irh;ti. Fd:i f::.mi :.\"tt!lld(/1,', hr'-i!Z . .1!/). /( ',
1
.
. l:hni:l (.>lfl:ft.,j';;iti 1\/a.'ik (ttf;.' rf::,;c'illilldt lui/mdtm /1ir t.r!t lillllll:'i;:l,.-1/tl'.
hwit Jd:t(,/r,ij Jftf'>:.ni.
~ : ~ ; ; ; . . i ... _.,,
......... ' -
~ . ~
...
..
.. Af/AH
.., . . . . .

' . ... ( . . . .
- - .. -
:-... . .. .. .;.,. ... .
.\i.e!''" i(,, ,.f,;i: l.111i'li . .\l. d . i f(l ,im[n,.
''{({}l ljij/ \ .\1/i :,.:. i.
f:

13t.l)'iii: /)u:.?tJ\ f,l) l,n rnia1 u_"':littn. J)n\itntlr" ii:i ...
'.\rnt, .... i ... tu!n;' /tl,(:J)''ln rif!r I'UiU(tn il'l i i,ruli 'tlr tr YtTf,._ .. fhn:l'\i N' \fdrk.
nh111. l'ftilti'J,"-'" . \.1tth1 :Jf. 'i. /! 1 ?.I'll di>nr111i u,,;"'i fi 'fl(/ \t.
\ , n .\uluri: Knlri:\tY
1
11/ 1;.
:.:!:ti a.h Uii;iif: lhmr!n ' \f.(} ;) i :. khu: h''I''''JI"Niillill , .,J,u, lu)li!liii v:fi''';' ifl;;f;i: .\f.i).
"'"'"\}/ l "1 '' flhnlm/. I "i' oleji .\h:.ni.
0 -:0
.
.,.,.
/n: _-;. :i::n:.:,vt!:if.' ,J,,_:J.r fri.
'/,- ::. _,;:t.::_::'t 1\.utf /-.:IJnrn ') :.\J.('J. f; v; tf;;,, ,.,,,;::rfr ,fi!:t0if;;i{ .. fii . lf:Tli h.
., , ,
,, . .
2:r; . fl,,f,rirtlv,kd,. nu ,._vu!i .\l.r'>. r, ; .,}) 11 . ..,,;, f,,,/1,-td''"llir 'Iii;- 1 ..
\1: lli'!!:'J/, ( ;,-it'r/Ji,. iu 111ul f(,imi.\1 ht' 1\,u/\l i I' '111 Fiukn. ' 11 tJj.
/<trpdml. \rh,,f,,ji
"' '"' "' z:1e '", ,.,,,,, , , ,,, , ; '"" ., ,. ,,;, " '"'' ,,,,,., '"." '". 1 "'" "'" ,, , ,, ,,,. )" ,,,, ,,,,,,, .. ,, ;' ",
' ' I, ul" " " " f,,.,"" t;, i> r '')I u om I" r ' "' 11 d I " i ii """ 'h< '"""''" I, I' )" '" 1 < < ,/ '"'
r,., tu:;kei ' j i.rlp!> 'I" bulu '""" ''" < . \1. ii. l. > /:.u;t< . \ <i'> '>> ' .\I
Ki:idu.')lu .ljJh!"'Jdi ff ,:in ( 7P( I lrfit tti.\lil: I ,;ef' i h.r!li: ,\u not; \"!fT N ( :,t ',i,
l>ttnlrnt'-.\ huhi !itnuslcr . ..\i.(). l. , ii::..\11 ..:\Jit : ... e.' i.
Rc<::: 2 I l f>, ;ntt{rr , ., j>r,.<l'irfr,l!. Bu iki lflii'7 hwir. kmtm '1tda .\1..\. 1 ';f) !mihlnilt'f,. _Wljrtll,n.,l /;ir \'il.k,rk
kahrlll'ii'l lw;kd .:.,rut/;u 11 u 11 ';I fiHI1U/rJ vn alivafrnrli. 1\adm lrwrt /Jr/1/P/q; 1.1f>l 1/tlit
jntl{f!/ir,lii IW o/lllrtk n/:d; /ttli 11 /'tl;,.;,fon .,! 11 .<ulit wla dn i l'yarlu. (j)ft hi
\f . .\. )_ rlliidif,.,.i (f'!(J I )I"Jiidl'l iff ,;,.ui::..lnill {(1//11\l Pt-.-it/ti!' 'u. iiohi lmmlar f.,Til!i/11/!U/
mi'l'l!i'l ."1'1 vtwt dnti: ,. l;wt li"ndinin kt11di t"{_Pii/PitldJni.wJ,. o!thtf!1111il .1imgdrnwh
hmir .i;k(r,{njj
Rc.<illl i:l
(;u;rhfllf i ll !;till . . Ht T!iU"t. l:>ni r{f, 1);;/;;;,;;:N;i;,,; ll'''h-illitUS ,fo:;nni ;:\! .. \ 1./
1
} f } i "l .l:nnJ
. \ rkrof,,!j . \I ii :J\i.
.Ni
2t:l - (,mf'k't'lw/"1}1 . . .\J.S. ?._',ii::.:pll!h yarm.l\._'fllil' thtmi<rla l;uhmmu,<tw.
1-:.mlf. \rf;,.,Jofi
Galatlar
Calatlar Avrupa'dan Anadolu'ya go<;: eden boylann sonuncusudur. lndo-Avrupa kavim-
lerindcn biri ulan Keltlcrin ilk izlerine rvr.6. 600 Siralctnnda Giincy Fransa'da rastlanmakta-
dir.l Daha sonralan isa'mn dogumundan ()nceki yi1zpllarda Kcltler butiin Avrupa'ya yayd-
1111.) ve bir boHimii Kuzey Ttalya'da, diger bi)lumii Alp vc Pirene Daglan ile Ren Jnnag-1 ara-
sinda kalan ve Beh,:ika'ya dcgin uzanan bij]ge i<;:indc
Keltlere Hellenlcr Kelt:.c1.i ya da Kcltoi, Romalr!ctr ise Galli (tckil hali: Gallus) derlenli. \LO.
278/277 )'llmda u<; bu:yi1k boy halinde .Anadolo')'a akm edip sonralan Klzihrmak yap ic;:indc ve
Ankara ilc Pcssinus yorelerinde oturan Kelllcri ise Hellcnlcr Galat:.c1.i (G;llatcs) afh ile amyorlardt.
Son on pl i<,:indc Galat tarihi Kurt BitteF, Afif Erzen'
1
ve Emil Bosch'un
4
ilc
daha belirgin bir nitelik Ancak bug-line degin Galatlann somul kiiltiir kalmtda-
n konusunda pek az bilgi cdinmi.;; bulunuyoruz. ()rncgin Remzi Oguz Ank'm Ankara'nm
60 km kuzeybatismdaki Karalar yakmmda giin t;:1kardig1 Krall Dciolaros Philo-
romaios'un oglu Deiotaros\m (oliim tarihi .l\.I.C). 43) daha once antikaular L'l.ra-
fmdan SO)uldugu kin Galatlara cdecek escrlcr Fk gc<;cn '{unanca
onemli mczar ki.tabesi mezann adr ge(:en krala ait oldugunu a<;:Iklly(nsa cla soygun-
culann kapn ku<;,:iik buluntulann Kcltlerle hi<;,:bir ilgisi yoktur. Cok onemli hir Ga-
lat merkezi olan Pessinus'ta yap1lan kazilanla da Keltlere ()1, sanat eserkri de
Bunun gibi uzun zaman "Galat Seramigi'' olarak adlawhnlan vazo tiir(iniin de "Get;: Phryg
Stili" gelenegindc eserler oldugu

Bununla birlikte Kurt Bittcl'in hakli olarak
belirttigi U7.erc Bogazkoy' de ve daha Galat yorelerindc de geo;:en fibula, kLILo;:, nw:rak
vc mig1er gibi ba11 sanat urunlerinin
8
Kcltlerden giinumuze degin cscrlcr oldugu k<t-
msmdaym1. Nitckim bunlann bc:lvcdcri olan vc Bcrgama'da Athena Taplllag-1'nm kuzey vc
dogu Porticus'lannda ikinci kat korku1ukla.nni siis1cycn migfer, kalkan, nrh, rmzrak ve kilt<;
gibi kabartmalar (M.O. 197-159) bilindigi gibi Aualos I (M.O. 241-197) tara6ndan Galallar-
dan ahnnu.;; olan ganimctlerin tasvirlcridir. Bu nedcnlc ileride yap1hcak kanlarla Galatlarla
ilgili somnt kultur kalmlliannm da giin 1:;;1gma <;:Ikacagi
Kavnakca
j >
GalJtlar kon usunda ilgin( hilgi cdinmek isteyenkrc Suzan .Albek'in .;evirdi_i;i, Fnnand Lequenne tarafmdan
olan "Grdatlar" kitabm1 okumabrm 1 i)ncririm (bkz. Fern and Lequenne. Galatlar, (:eviren: Suzan Al-
bek, Atati1rk Kiihlir, Dil ve Ta1ih Yilksck Kurumu Yaymlan X. Dizi- Sa. !-\a, s. l-194, eckri 2:i0.000 TL, Ankara 1991).
'_jean:Tac'ln"-' Han. (:din ,., Calln-Ronwi ns, s.l:i8 (Genev<" 1970)
'Kurr Binel. Klnnasialisrfu Studim, s.\ ve devauu (L<tanbuler Milleilungen He it!:>, btanlllll 1 '142).
i\.!if Erzf"ll. Tlh Cagd a A nkrmL s.40, 45, 49 Ankara l Ycl6 (Tllrk Tarih Kllrtl mu Y"-Yl nbrlllcLm \lT. seri :--.o.l
399
'F. :.ta (ies. rJwJitt do Stml! knk4ta i"' Aller/:run .. Ankara 19fi7 1l'm k Tarih Kun1mn VII.
So.46).
'Rero:1.i <JgUl Ank. i'iifk 1"tmll, .trlrrof'l,!{Til 1'" 2. t9S4:. \"e dewm .
P. 1 IJe _Dt.il.IO l 0. 1970, 1971 A >il<j.r;lt (Arileutimr. tlflcl R11 in.< t.rf Tu1bv. R. 2,77-27R; 8 b::lk
bfiln.bu110031.
' l!.krtm A!i;m:g;tl, l"hry;;mhr. K111JH. (Ankara 1!l5:t). l'erd.ntruttl)fakr. !It
ltt'1'qlfl.i1! zrm jtJII'Ilnult d.s lieut.1rlrw1l ArrhfJoltg,rhMI 78. .... Knrl Bftte!, Remot1Joun1Jt111 :ur
,l"ti .. tfle! Kmf'ik (Mansel'e r. &.227-237), Ku:!l Binel. Galafi:r. gfsyhnr (The
Protr.edii110;s r-l the Xth Inleroati(lnal Congwss of Clru;J.i.ml Arfhaeology I &. 174. Arlk<1Tll 1978). AJi,an:a.. V'mo rttrl.
1'aTih I-. H2-J4<1 (Ankmt 1960}.
" Xun Biud, lJu rt rrhifnlllg<'t/. #."srJillfl (Proceedings o! tht Xth International
Al'iltae01_QIDl10..l69-174.. Ankara l97R).
r-- -- --
l
()
l
400
IX- Roma Cag1'nda Ege

(M.O. 27-M. S. 395)
Roma <;ag1'nda hiitun yanmada gibi Egc Bolgesi de Roma tmparZJtodugu'nun egt>men-
ligi altmda idi. Ancak Ege YfJt"C5indcki kcntler italya'daki Roma rncrkezlerinden daha <V
onemli degilrli. H'ila ayakla duran Bcrgama, Efes, Magnesia, Milet, Priene, Nysa, Hicrapolis,
Aphrorlisias, Erythrai mcrkc:dcrindcki agora, stoa, gvmnasion, tiyatro, odeion, ktilii.phane,
ve hamamlar gibi ticaret, bilirn, kiiltiir ve herlcn cgitimi hizmeti veren gorkcmli yapl-
lar Roma'd<tkikri aratmayacak giizellikte idiler.
tt.mir M.S. 150 tarihlerinde cdilcn Zeus Sunag1'na ail yii.ksck kabart-
mada tannbrdan bir sahnenin orr.asmda Demeter ile Poseidon 'un cski I-Ii tit proto-
lwhine uygun olarak, erkek sagda, kadm solda, yan yana yer almas1 .;ok anlamhc.hr (Resim
241). izmirliler Agora' da t.opragm, karanm tanrlSl Demeter' in yamna denizlerin tanns1 Po-
seidon'u koyrnakla herhalde "biz hem karalann hem de denizluin hakimiyiz" clemek isle-

Roma (:ag1 (M.O. 27- M.S. 395)
M.S. l. ve 2. yiizydlarda Anadolu kentleri o donem uygarhklannm en zcugin ve en
onemli sanat merkezleri Bunlann bi'tyii.k (,::ogunlugu giizel ve etkileyici oren yerle-
ri olarak giiniimiize degin korunnmlarfllr. Rir(ogu kaZihm;.; olup, digcrlcri de halen
nlmaktadtr.
Dogu Hellen Gelenegi Stiriiyor
Roma Cag1'nda da Anadolu-1-lellen gelencp;i klsmcn kesintisiz olarak dcvam
Bu gcknck oncclikle Anadolu'nun mjinal yercl mimmisinde Gc\cncktel<..i
bu devarnhhga Anadolu mimarisinrle uygulanan yeni yapt tekniklcri vc rnuhendis-
lik y()ntemleri tamamen Roma karakterini yans1t1rlar. Bergama gibi birka<; biiyuk kentre
hilt> Hellenisr.ik Donem mim<trbn, .;ogu vapdannda yalntz si'tslcrndi bolumlerde mermcr
digcr ktsnnbn andcLil ilc Roma Cag1'ncla ise hnna kar.5111 mer-
mer, vapt!arm ana ma1Lcmcsi olmu:;;tur. Bu d()nemdc ycni yaratllan bir
olan h<lr.;la birbirinc tutlurulan tugla, ilk kez vaptlarda kulL':; vc bu yapdann
dt$ yii.tkri de mcrnH.T levhabrla
401
Keiner ve Tonoz
Geni:;; binalar artik eskiden oldugu g-ibi pgmlan, ya da bir Vlikseklik uzerine
edilmeyip he!jik kemer vaya tonm iizcrinc yapilnordu. AYin Roma (:ag1'uda
rolar,llellen Di'memi'nde oldngn )?;ibi tcpc \<lllla<;lanna dayamnay1p kemerler ve tonozlar Lize-
rine kurnluyordu. Bununla yinc de Anadolu mimarl<mnm .:;ogu, tiyatrolanm yamac,:-
lara dayamay1 i\spcndos Tivatrosu bunun tipik bir ornegidir. llu yap1 tonozlar
vc kcmcrlcrlc dcstcklcnrnekle birlikte )ine de yarnar;u Ar;:1k hir goriil-
mcktcdir k.i mirnar, eski gelenek ohm yamaca 1 iyalro in:?a ctmc sislcminc bagl1 ycg lUl-
.
.Bununb birlikte Anadolu'daki tiyatro yap1lan da yinc Roma in:?a sistcmini
dtr. llellenistik Di'mem' de in.)a edi lm i-s Bcrgarna, Efes ve 1'likl' teki tiyatrolar bile yeni dog-
maktaki ak1ma Roma tiyatrolannda gi)rulen yenilikler ve bulu:;;lar :;;u :;;elul-
cle s1 ralanabili r:
I - Sahncyi olu:;;turan ilu kath duvar (scaenae frons) bir Roma mimari o?elligidir. Roma-
11 mimarlar eski llellen tiyatrosunun doga] kurulu:;;unu sahnc binastnm duvar-
larnn theatron ile bir yukseklige kadar pkarm1:?lanhr. Bi:iylccc Liyatronun ell$ diinya ilc ili:?ki-
.sini keserek kapah bir alan yaratmtlarcl!r. Boyle iki i.i( kath ccphdcr <"JI'clligi goslcrir-
ler. Anadolu'da bunlann en gii.zelleri yap!ltm:;;!Jr. Bunun at;Iklamast ise iki kath siilunlu gak-
rilerin iizi.inde Hellenislik Donem'in bir bulu:;;u ohnasiC.hr.
- M.(). 2. yii;r.y!lm ikinci yansmdan beri sahne olarak kullamlan podvum va da pulpi-
tum veya proskenionnn Roma <;:ag1'nda derinligi arttmlarak hiiyiitiilmiistiir.
3- Hellen tiyatrolannda salme binast ve theatron arasmda diagonal ycr alan van
(parodoi) Roma <;:afP.'nda dikey bi<;:imde yap!ltm:;;ur. Bu girislerin iistleri kapaularak
thcatron ik sahnc arasmda rnimari baglantJ sagIanm1.5tH.
4- Hdlenistik DCinem'de orkestranm pla111 at nal1 bi<;:iminclc ikcn Roma yanm
daireye ()\<;:ii.niin hu sekildc kl't<;:i.ihnesinin nedeni orkestranm artik oyun ve
dans alam olarak kullan limamas1 ndan t)tl'Lrlid i.ir. Theatronun ve orkestranm yanm daireye
theatronun en kenanndaki scyircilere bile sahneyi iyi bir ekilde g(irme olanagt-
m saghvordu.
:) -Hellen Donemi'ndc yamaca yaslanan thearron (GtYea ya da auclitorium) daha sonra-
\an tonozlu altyap!lar iil'crinc kuruhnu:;;tur.
G- Roma (:agt'nda llwatroll be:;;ik kemer ii.zerine bir siitunlu galcri ilc la(-
landtnlnu:;;ttr.
7- Roma tiyatro mimarisinin en oncmli ba:;;ans1, tiyanonun bi.invesinde yeterlik goste-
ren bir i<; meklmn yaratlinll';i olmaSI}'dl. Hellen tiyatJosu, onu <;:e\Teleyen kent ve manzara ile
C)rnegin Hellenistik Doncm'dc, Efes'teki tiyatroda oturma yerlerinin r;evreye g(i-
re daha yLi.ksek, sahnenin ark<1 clmanmn ise olu!ju nt"deniyle, riim otnrma yerlerinden
402
k<:'lltin gorCnnuesi tiyatrodaki scyirciye caddedc izlenimini vcriymdu. Bu ne-
dcn 1c, seyirciler aym zarnanda sahne binas1nm ii.-,tiinden ken Lin ve den izi n rnanLarasm scy-
n:debiliyorlardt. Buna kar:;.m Roma <,:agt'nda Septimim Sew:Tus'un )'Onelirni
yan ve tamamen yeni olan tarz1yla seyirciler kemlikrini U(,: kath sahnc duvan ve bn
scklige paradoslarla diinyadan Ye bclidi bir alana kapaLthnt buldular. DI:?
duuya ile ilikileri kalmadigi ic;:in sahnedcki oyuna ke,ndileiini tamamcn verebiliyorl;:mh. Bu
bi<;:imde olan tiyat.ro binas1 artlk vukan bng-\i.nkii alml}lL .IVlodern
tiYatrodan biricik aynhg1 i:tstiiniin aqk idi. Bovlece miikcnunel bir tiyatronun en gii.1el
orncgini Aspendos'ta hnluyoruz .
Yapilann Isitilmas1
M.O. HO yillannda Romahlann, altmdan vc duvarlardaki delikli tuglalann
i(inden s1cak hava gcdrerek bulduklan merkezi1s1tma sistemi, biiyi.i.k termal yapllarm in-
.;;asma yo] <t(n11$tlr. c;ogu kez gyrnnasionlarla olan bu hamamlar Ana-
dolu'nun her kentinde bulunuyonlu. Efes'.teki Vcdius Gymnasionu, Milet'tcki Faustina
Hamam1 ve halcn Side'de mi'tze olarak kullanllarl termal hamam bunlann en guzel oJ-
nekleridir.
Ta Kf'>prl'tler
hdevsel mimari vc muhendisligin digcr ornekkri arasmda kopru ile su kcmcrlerini
(Aquadi.ikt) helirtmck gcrekir. Hellen la.) kopriilerindcn yalmzca birka(.:I ayakta
tir. Bergama'da ortaya r;tkarulan (.Ok giizel hir kopriiniin kahnnlan Hellen Done-
mi'ndendir. Ancak, Roma Cag1'ndan olan ()rneklere oranla daha hasiuir.
Su kemcrlcri ozellikle Roma Bunlann, Anadolu'daki en eski VC gi.izel <'>r-
neklerindcn biri Efes'in hemcn Sel-;::uk-Ortaklar Sokc yolu uzerindc bulunmaktachr.
Kaynak(:a
lJn<'ll su Aiiilwn.disli,ll;i Tmihi A.p.I'!Hrla.n. J'iirkiye'deki Su YajJZlan, Ankara 1994.
Alnphitheaterler
Bunlar gibi taniamen Roma bulu.;;u ol<ln amphi[heatcrler Anadolu'da yaygm
degildir. Ruralarda yap1lan gladyator ve hayvan d()giileri Hellen anlayi-$Hla
y;1bann ki!Jyordu . \nadoln'da bug(ine degin ayakta kaltms. 6rneklerin hi<;:biri i;i durumda
degildir.
Zafer Anit1an
Diger tipik bir Roma yaplSl ohm :lafer amu da Anadolu'da t;:ok azdn. BunZJ kar5111 kent
kapilan Roma (:agt'uda Anaclolu'da (Ok raygmdl. Antalya, Patara ve Pcrgc'l1in kcmer-
li yap!lan, zafer amtlan olmaytp cl;otha <,:ok Hcllcnistik kcmerlerden kent kaptla-
ndlr. Priene'de agoraya uzanan tek kemcdi vc Bcrgama'daki tivano tcrasmm <;:ift ke-
merli giri5i bunlann ilk ornekleridir.
Cephclcr1 Di!zenleme Yonten1i
Rmna tipik biri de kii.tiiphane cephelninin, ve sah-
ne gerisindeki duvarlann <,:ok suslii olulanyd1. ahnhklar ve siitunlar gibi girintili t;:t-
kmtllt mimari iizelliklerden ccphc duzcnlcmcsi lamamen Romah bir anlap!/ltr. A.lm-
lrgm dti/ vc vuvarlak bolii.mleri arasmdaki sirnetrik diizen bunun en tipik orncgidir.
Tektonik ogclcrin dcgilirilmeleri ya da <;:eitlendirilrneleri Romal1 sanatk:lrlarm lldlcn Jer-
den ayTl, yeni mimari kavramlar yaratmak i<:,:in
Dikeyleme Y6nten1i
Ht>llen ve Roma mirnarisi arasmdaki ayncahk, Hellenistik Donern yap1 on yiizlerinde ege-
mcn olan yatav diizenlemeye Roma Cagl. cephclcrinde dikeylige ()m.m
Rorna vapilanndaki bu dikey bzelliklerin belirgin olarak ortaya pkt:;;mm ilk ckncyleri,
Roma'da Tiyatrosu'nda ve Colosseum'da Ru amtlann etkiu olan ya-
tay Hellen (.:izgikri ii.st katlardaki siitunlann altma kaide (pedestal) konulmastyla bafiflc-
Bu yatay (il.gikr boylece arahkh olarak Rununla beraber her kat
arasmdaki siirekli bir yatay halindc gorii.nmesi, yatay etkinin he-
niiz tamamen terk edilrncdigi. kamsm1 gostermcktedir. Dikey etki Rotna'daki Titus ve An-
cnna'daki Trajan zafer amtlannda daha bclirgin olarak Bunlarda sa(akhklar,
sii.tunlann <:,:tkmtilanm dik aplar olu?turarak takip cdcr ve dogru di:'mcrkr. En kuv-
vctli dikeyerki M.S. :.112 yihnda yaptlan KonsL.mtin Zafer Amt.I'nda Burada su-
tunlann iizerindeki pkmuh sa<;akhk, dikey .;:izgilerin antttn tepesine kadar hi( kesilmeden
r;:Ikmasma yol
Rom a mode II c ri n e dayanan dikey elernanlann yaygm ku.ll an nn ma kar-5111, Ana do lnlu m i-
marlar, on ccpllclcrdeki ya!ayltg"I bit detecep: kadar koruyodacdr. Anadolu'da c:,:Jkrntr yapan
sa<;:aklrklar Roma'daki gibi bir siitun ol!mi.pp siituul;;u arast a<:_:1khk
deydi. Bnnun yamsua Milct'tc p<V<1J' ycri oldugu gibi her katln arasma yatay goru-
ni'tmkr konularak, dikey vc !';Hay elcmanlara rlcngeli hir uyum Antalya'd<l
ken tin kaplSl Roma et.kisinin gl'LZcl bir ornegidir. Bu yaprdaki sa<;akhgm (memli boliim-
404
leri, tipik Rorna modas1 olan yuksek pedestalh (kaideli) s('ttunlar tarafmdan
ilununla beraber bu geni!? cepheli Ye tek katlt oldugu i(in, siitunlarm dikey go-
ri.ini.imleri ve .sar;:akhgm bunlann i"tsriindeki <:tktntilt bollimlcri goze Burada mi-
mar, moda olan dikey Rmna yerli yatay Hellen <;izgileri arasmda dengeli. hos bir
uyum kurarak biiyiik bir
Roma mimarisinin en onemli ycnilikkrinden birisi, oldukra etkilcyici bir gor.:mt:i-
ml'l o]an kcmcr (:rafcr u"lkl) ilc kemcrli sutunlan olmastcllr. Kcmerlcrin Sll"<l
halindc Roma amtlanna tamamen ()zgiin bir dt gorunum kazanc.hrnn:;;ttr.
C>zelliklc on yl"tzlerde kullamlc.hklan zaman saglarh klan can llllk vcrici ve ayc.hnlattn etki-
lerinden otl"trl"1 kemerli si"ttunlar, Aspendos Tivalrosu gibi yapdarda onemli bir yer tnt-
makta idiler.
Kerner, Anadolu'da daha i"mce M.C). 2. yii.zplda patar ycli ya da sur kapilannda lmllan!l-
Yukanda da lu.smen bahsedikligi gibi, Pricnc'dc pazar yeri kemeri, Herakle-
ia'claki kent duyannm kaptst, Sillyurn'daki kapt odasmm kulesi ve Bergama tiyatro tcrasunn
(ifl kcmcrli bu yapt ()gcsinin kullamldJgl ilk orneklerdir.
Kubbc vc tonm.u kullanarak Romah mti.hendisler rnimarinin en giizd (irncklcrini yanll-
Rorna'daki Pantheon, antik ustun bir Rergama'daki Asklcpios
Tapmagt'nm PanLheon gibi silindir bir t<UiiYLCI govdesi bulunmaktachr. Bu Lapmak
Bihuk Ronra mode linin kl"u;iik bir kopyas1d1r.
Ustii Kapah Yaya Yollan
insanlan ve yagmurdan koruyan si'LLunlu yol yaprna teknigi, Roma mirnarisi-
n in gi'tzel hir Siitunlu yol, kent planlamasmdaki biiyiik temsil cunektc,
aYnca kent Ol'.d vc lorcnscl bir karakter vermekteydi. Anadolu'nnn bir(ok kcntin-
dc bu siitunlu yollann bi'tyiilcyici gi'tz.cllikteki kahn ulan halen ayakta dunnakLadtr.
Korint ba:;;hgmm Rorna rnirnarisi tarahndan Hellenistik orneklerden ahnan ana eleman
oldugu Esasen Anadolu mimarlan, her nc kadar Rornahlar tarafmdan ortaya (t-
kanlan yeni modap uygulamaya ozen de kendi yerli Roma (a-
gi'nda da Bu kompo:rit ilk Titus Zaler Takt"nda knlla-
Soz konusu yeni tip, Korint ba$llg1 ilc Ton voliitlerinin bir Ro-
ma "da Caracalla d6nemindc olduk(a (Ok gi:>riHt:n hiistler ve ligii.rlerle ohm
bucmcli bah klar Anadolu'da s1k slk Bunlann Anadolulu ve Yakm Do-
guludur.
Rorna Cag1'nda lldlenler, Anadolu'da yerli gelencklcrini devam ettikleri
i(in Roma ohi gomme (mezara ili:;kin) adetlerinin Anadolu'ya etlisi r.;ok az

Sonsoz
Anadolu Antik Ortaya
Kimlere ve Ne1erc Bon;luyuz?
Anadolu'da antik c;agm birinci rlt>recede 'l\lkelerin arkeologla-
nna bon;luyuz: Alrnanya, Amcrika, lngiltere, Fransa, Ttalya, Avusturya, Belc;ika, Dani-
marka ve Japonya. Yabann arkcologlar her yrl _vapuklan kan ve biro kadar da yuzey
ile yurdumuzdaki cski cscdnin gii.n pkanlmasnn saglamaktachrlar.
istanhul'daki Alman Arkcoloji EnstiLiisit vc Ankara'daki ingiliz Enstiriistt antik
<;:aga ait kitaplann hemen hepsine sahip olduklan ic;in T'l\rk arkeologhmna bi'tyuk hinnette
bulunmaktad1rlnr. Bunlardan Ankara'da Amerikan vc lstanhul'da FrarlSlz arkcolqji
enstihileri de kendi Ctlkclcrinin yaymlanndan hirer kiili'tphaneye sahip olmalan h<l-
kumnrlan Tiirk arkeologlanna yararlt olmaktadtrlar.
()zellikle Almanlar'm DAAD vc Humboldt burs\ an Tii.rk arkeologbn n hirc;oguna Al-
manya'da bilgilerini ve gorgiikrini arttrma olanag1n1 kazandumaktachr.
Tiirkiye'de arkeoloji \ah:;;rnalan Osman Hamdi doneminde ancak sistemli c;a-
Atati.irk devrinde yap1hm;;tn. ilk sl'trckJi klasik J948'de Arif IVlufit
Side vc Per?;e'de ArkasmdanJalc I nan aym kaztlan
di isc bu H<tluk Ahhasoglu devam ettirmektedir. lkinci Tii.rk kazdan bu sallrlarm
yazan tarafmdan Egc'dc ve \94H'den heri Eski izmir, Fop, Sinop,
Kyme, Pitane vc Erythrai'da eski Hellen uygarhgmm :tvU). 1050-450 tarihleri arasmdaki do-
nemleri tetkik
Bat1 Anadolu'da, km.cydcn giineye dogru, Ankara lmivcrsitesi Dil ve Tatih Cog-
ralya Fakiiltesi Arkeoloji Bolumii arkcologlar kazllan yonetmektedirler:
Abdullah Yaylah (Kyzikos), Tomris Baku (Daskyleion), l:mit Serdaroglu (A<;sos), Co:r-
kun 07.giinel (Smintheion), Orner Ozyigit (Fop), Meral Akurgal (lzmir), Giiven Baktr (Kla-
t.omenai), Selahattin Erderngil (Notion), Rcccp J\Tcri( (T'vfetropolis), Orhan Bingiil (Magne-
Vcdat idil (Nysa), Ahmet T1rpan (Lagina), Yusuf Boysal (Stratonikcia), Ramazan Oz-
gan (Knidos), Fahri ve Cengiz (Patata), .Baki Ogiin (K.<unos), CevdcL Bayburtluog-
lu (Arvkanda), Lcvcnt Zorogln (Kelenderis).
Bah Anadolu'daA..nkara Oniversitesi uzmanlann yant stra fstanhul (rnivcrsitesi p-
arkeologlar olarak seramik u7.mant Akarca, menncr oc<tklan ve eski eserlcri ko-
mma uzmam, eski istanbul Arkcol0ji M'li.zesi TVfiidiirii. Asgari, Ege l)niversitesi Arke-
oloji Eiilii.mii'nu kuranlardan biri olan \oliikerrem Csman } .. nabolu hizmet giinnti!?knlir.
Bun lara Teos ii.zerinde orijinal vapan Ortadogu Teknik Cniversiresi Yi'tksck
406
Mimar l ik konuiannda yu-ar1J bulunan Ol1<Hlog1.1 Tck-
ni1.. lJniversitesi Yftksek Tuna'y1 \'(' Erzurum Cniversil('<;j olup
Fahri ls1k vc CcngiL birliktt- (ahsan lJ;m;a Is.k'1, autca Ramazan ()J.gan'la hir1ikl<' c,:a-
(si Christine Bnmn (>t.gan'I tkltmek g<rekir. -:\uran Ersin Doger n Tur-
ban ()zkan da Ege'nin bc)lgeltrindc ara!ittnnalarda hulunmaktadnIar.
Ankara Crniversitesi Dil ve Tarih Cogral)-a Fakt"dtesi'ndc yeth:en Sevim Buh;.(un Phryg
sanaundaki hasani1 Pln:g bi)hirniindt (s. 2t)8) buhmuyoruz.
Yukanda adlan amlan ve savllan iki dftzincyi arkeologlann hir<;ogunun dil-
dc yanlnns kitaplan, geri kalanlannm ise en azmdan yabann dilknle yaynulamms hilimsd
makaleleri ,ardn. Bu arkeologlann her biri Avrupa dtlztyinde bilim adaml<mdu. Yirw dftzi-
udcrn' ytni o]an utmanlar1a Tiirk arkeolcdisi ileri:.i i<:in daha da hasanh ohna
ohumk.la.nm\ sahiptir. K1asik mologlar. "E:;kic ag tari h1ni 1 hlkn w Latin cliUnimlt ki-
taplarda ve yantlarla arastmm uzmanlar Tfn-kiye'd<' annt"k son 2Tl y1ldan hcri hizmcl \'cnnek-
tedirler. Bu degcrli (alLlht'lil.. s1ravla) saygt ve stvgi ile amyo-
rnz. Bt"Lkllt iplikcioglu, llct::<m Malay, Sencer ,Sahin, Emkr Varinlioglu.
Ataliirk t.uafllldan k11n11nm!>, ohm 'J iirk Tarih Kunuuu is 'mn I /H \'C-trhgma sa
hip. t<ngin hir olclng-u i(in Tiirk kazllanm 19H3 ckgin i>rnek hir hcs
ve yiil1-J1 fn. Aynca I y1hmla kadar 'IYnk Tarih Kunm:u sahip
oldugu gikhl V<' vctrrli litaphg1yla Tlirk 50 )11 boyunnt tmwk hir bi-
c;imde l'\e y<v.k ki ach gtnn kumlus ark<<,)c!ji kazllanmn saden lii(:t1k
hir hc.l(nniine vardnnlarda hulmunakla \-etinmektrdir.
- '
TC1rk w daha hasanh dununa gdmesi ancak Atatfuk 'fm kardu-
gu Titr"k Tarih Knnnnurnm hii de\let mi1ts!'escsi olarak <kgil, ily(kr11arafmclan hir akade-
rni halin<lt ile mfunkiin olacaktu.
Kfllttir ve Tnrilln Hakan llg na hagh olan Kiiltftr Varhklan ve Mi1zeler Gend iidiirl(*it
l9R3'ttn hu yana eski Tftrk Tarih Kurumu nun yapllh'l hizmeti devam ettirnwy<
ancak yanlnnlan snurl1 kalmakta<l:r. (>rnegin herhaugi hir kat.Iya aynlan 5-6 bin do-
lan ge(lll<.'lll<'ktedir. Troi.l. Ephl'I\OS gihi bliyijk yahan< I k.anlann lKherinin hilh,:tsi
cla 100.()(10 dolar t"ivanndachr. Hi(hir yahann l..azmm ylhk hfU(esi 50 bin clolan clep;il-
dir. hir Tftrk ka:tJ heydi tn at masraf1a hir yaha::n lwyet.in anc.tk onda bir ola-
naklanna Bt,yk olclugu halck Hark arl..<ologlan kanlar
Tfnlmtllt>l<'ri vnli ve giin c,kar<ilklan deg<'rli eser
Jerini bir bic;inule scrgikmektedirkr. Bn haj;;l<mula t>zdlilJe ytdi miwyi
C)\'gt<y1e CllHHa"k r<rincl< olur. Dr. Alpay ]>asinli' nin idaresinckl..i istanbul AI .. i,
.\nkara"da llamit Kosay'm Rad Temiz<'in ve ilhan Temizsoy'un
nyla Y<;nettigi .-\mtdolu \kdeniye:leri \-lltzesi. Kayhau Dt>rlliik'fm w kmdnk-
lan Miutsi, Bodnnn 'da Og-tu A!ptvtn ' in biLe kan1Hhnhg Suah1 1\.lfuesi.
Efes"te Sdahattin Erckmgifin or::wa koydugu '<' t)zellikk Ko<; Sad-
-107
berk Han1m ();d Miizesi ile vine Koc kurulusunun Sanavi .lvllizcsi. I'\itekim bunlardan asa-
gidaki bq miize uluslararas1, odiillcr: Istanl;ul Arkeolqji .YI"iizeleri,
Anadolu J\Jcdcnivetleri T\fiizesi, Bodrum M"ii.zesi, A.ntalva I\hizesi, istanbul Kor:; Sanayi MU.zc-
si. B u sa ydiklanr;Hz m yan 1 n a yakm bir zaman da izrnir: .A.rke oloji l'vhi.zesi' n in de ka ul masm1
terncnni cdiyoruz. ()nemli mCtzclcr aras1na yakmda . .i\1")-un, Adana, Gaziarncp, Sinop
gibi vilayet muzelerinin de kat1hp, lapk olduklan duzeye qkanlacaklan i.imidindcyiz.
}.lilzelel Cenel1\{i:'<cli\rhigi.i yapmn; >'e bi1yik hizmetler gbrmii5 olan gcncl miicliirler
lanhr: Dr. Hamil Zubeyir Ko5ay, Hayrullah C)rs, T\h.ikerrcm K<lmil Su, Rustem Duyuran,
.Ylehmet <)ndcr, Hikmet Ciirr:;ay, Dr. YardnnCJ, AlLm1 Akat, M. Akif l51k, Prof. Dr.
Engin Ozgcn, M. Akif ve 5imdi olan Prof. Dr. Ender Varinlioglu.
Atatiirk, inilnii vc Cclal Bayar-Adnan ?vlcndcrcs donemlerinde bilimsel bir
ideolqjiydi. Sonralan ozellikle l983'1erden bu yana bu bilim dahnm turizm sorunundaki
oncmli rolu bile unutularak ilgisizlige ugradt. Oysa ulusal varhgnmz olan eski cscrlcrimiz,
butiin insanhg1t1 onal kahtimHhr. Onlan korumak turizm gelirlerimizi artnacag1 gibi ulus-
lararasi itihanmu.l da on plana r:;tkaracaklir. biliminin konusu mimarhk, heykel ve
resim sanatlanndan gi:LJ:cllik duygulanmlt.l, ruhurnuzu besleyen zengin hir kay-
nakru. Ru ncdcnle daha ilk ve orta egitimdc bilgi cdinmekten c;ok miizik gibi ru-
hu hesleycn bir kaynak olarak kullanrnak gerekmekLcdir.
408
D i z i N
!talik sa}fa nnmaralan resirnlere, digerleri met.ne gi\ndt>rme yapmakt.,dlr.
A
Haluk, 406
Ahde1a, 331, 335
AlemMyuk, 44, 47
Alhaioi(Akhalar), 13, 105, 188
181, 182
Adad-Nirari, L, 103, 117
Adalur, 58
Adana (Adaniya). 51, 67, 8!'l, !'JO, 127,
142 .. 169 .. 201, 203, 407
Adaniya, 67
Adikevaz, 250, 252, 254, 258
Afyon, 123, 267, 270, 277, 278, 280, 281
Ahcll Atik, 49
Ahhiyosa, 13, 81, 83. 103, 1 111, 188, 356
1R, 20, 21, 22, !\5
Aigai, 310, 311
Aigeira, 191
Aigipan,
337,
Aitakama, H2
Akan:a, 100, -wn
Akat, Altan, 401>
Ak<lenil, C>, 99, 105. 111,112, l7cl, 184,
188. 190. 191
Akhillcm. 314
Akkiz, 82
Akropolis, 319, 332
Ak.saray, 44
Akurgal, Ekrem, 17, 18, 19, 29, 125-128,
130, 132, 142, 143, 148, 162, 187,
195-199, 201-204, 207-209, 250..252,
:!65-:!71, 286, 296, 297, 300,
302, 303, 304, 313, 315-317, 321,
326, 329-331, 339, 340, 344, 354,
355, }90, 400
Akurgal, 330, 406, 370, 37 I
Al .Min a, 208
Ahcahoyiik, 17, 22, 23, 27, 28, 29, 35,
44, 121 .. 129
A.Jak.sandu, 88, 103, I 05, 185
Alalah, 57, 68, 85, 111, 173, 173, 176,
180, 181
Alalu, 125
A.Jasia, 105, 107, 108, 109, \90
Alhek, Su1.an, 399
Alck.sandros, 88, 10:3,
Alh.lla, 57,111
Ali, Sabahanin, 287
11, 17, 21, 22, 35, 38, 40, 42,
41 1\J 191 265 266 267 ?71
272, 273 ' . ' ' ' - '
Alklm, Bahadu, 10, ll, H7, 181, 201
Aikman, 327
Allamm, 58
Allt1vamna, 68, 69, 110
Almanya, 14, 146, 14 7, 406
Alp, Sedat, 1 f:i, 36, 43, 44, 51, 83, 93, 103,
105, 116, 120, 136, 140, 146, 147
Alpagut, Berna, 52
Alpi:i7.en, Ogw., 297, 408
Altmtepe, 249, 253, 255, 262
286, 287, 317, 339
Al7.inger, W., 191
Amasya, 17, 30
Amenophis, 50,174,175,177, 179, 184
Amenophis, Iv., 50, R2, 174, l7!i, 177, 184
Arnerika, 13, 143, 146, 250, 268, 296.406
Armnuna, 16, '57, 66, 67, 106, 110, 120
Aimnmapi, l O!l, l 09
Amphidamas, 315
Amuna, 109
Am urru Bcyi Bcmcsina, 88
Amurru Dcvlcti, 92, 102
Amurru Krall $avga-Muvaya, 102
Amurru Krall, 92, 91, 102
Amurru, 79, 80, 82, 83, tH, 88, H9, 91.
92, 91, 99, 102, 10tl, 111, 177, 190 ,
Anabolu, !vli\kcrrcm U sman, 407
Anadolu t-.Icclcnivctlcri 4, 5, 6,
7, 8, 9, 24. 25, 26. 31, 33, 34, 41, 11,
45, 46, 47, 130, 133, 132, 134, 116,
147, 150, 151, 152, 155, 166, 170,
172, 210-217, 219, 221, 225, 226,
227, 228, 229, 254, 255, 256, 260,
261, 262, 266, 2}2, 274, 276,
282, 378, 267, 268, 407, 408
Anakrcon. 327
_A,_naksagoras, 319, 333, 335, 33b, 3:!8
i\naksimandros, 333, 334
Anaksimencs, 333
.'\_ncona, 404
Am rson,
Anitra, 364.3, 53. 54, 55
Ankara, 2, 4, 5, 6, 7, H, 9, 21, 24, 25, 26,
29, so, 31, 3}, }4, .%, 40, 44, 15 .. 46,
4 7, 1 O."i, 126. 130, JJ2, /.]}, I 14,
146, 147, 14H, 150, 1.51, 152, 155,
162, 166, 170, 172, 187, 188, 198,
207, 210, 211, 212, 213, 214, 215,
216, 217, 219, 221, 225, 226, 227,
228, 229, 251, 253, 254, 255,
256, 261, 262, 267-271, 272, 274,
275, 276, 277, 282, 286, 287, 296,
303, 309, 311, 315, 331. 339, 378,
103,106,107,108
Ankhcsenpaam, 81
Ankuva, 42
Antakya, 56, 125, 128, 182, 208, 218,
230, 247
Antalya, 2, 8, 10, 20, 90, 105, 20i, 21?2,
330,359,404,407,408
IV., 348, 350
Anthsa, 320
Anu, 125
Annrn Hirhi, Hurri Krah, 173
.'\num Hirbi, Mama Krah, 39
Apheni, 295
Aphrodisia, 12, 401
AphrodiLe, 12!i, 324,326, 341. 3!)4,
355, 375, 392
Anunu, 2'52
An:p YanmachL .. , 113
Araras, 198, 205, 219, 228, 240
Aravanna, !}()
Ardys, 287
A.re,,
Argi,ti,247,219,252
Argisti, L, 219,
Ank, Rernzi Oguz, 11, 27, 2H, 146, 400
Arinna, 76, H4, 97, 9H, 09, 102,
ll9, li?J, 122, 124, 154,
}6(), 165, 172
Ari.<tarl..hos, 3:'\fi
Ari.<lolde,, 336
Arkhilokhos, S16, S17, 322, 323,
324, 328
}\rkhimede,, 336
409
Ann, 124
A.nna, Hfi, 1 Ofi
:\nnanik, !'\8
Amuvanda, 74, 105, 106, 107, 110
Anmvanda, L. 72, 73, 118
:\muvanda, TL. 83
Anian, 266
Anebiik, Giiven, 3, 10
II., 295, c\41
Art.atama, 81, 174-177, 181
Artemisia, 295, 296
Arykanda, 303, 406
Ar7.aY,;., !'\I, 27, 66, 67, 71, 78, 79, 80, 84,
85,90, 99,105,107,108, Ill, 190
Asgari, 407
103, Ill, 112, 124, !121, 3M!
201-204, 234, 235, 236
A'kra, 314
20 1 .. 270, 271
II, 195,210, 211,212, 2/(,IJ
A'mnnikal, 72, 73, 74, 77, 7H, 80
A'l""ia, 340, 341, 395
A"os, 28!'\, 31 1, 406
A"ur, 13, 15, J 7, 36, 3$, 10-43, 48,
51, 54, 71, 80, 81, 85, 88, 97, IOO,
103, 107, 108 .. 109, Ill, 112,
ll5, 117, !J9, 140, 146, 173, 174,
176, 177, 178, 182. 184, 191, 193,
195-199,201,203-207,209,217,218-
220, 223, 225, 228, 247, 218, 249,
25I, 260, 262, 263, 26!", 2!\7, 269,
283,302,313, 318 .. 357
Assur-Uballit, 175, 178, 184
Assumasirpal, 199, 247
A.ssurnasirpal. 11., 1 fl!l
Assuva, 103, 111, 112, .1158
Assyria, 20L 339
Astarpa lrmai!;I,
A$munibl, 61J, 114, 118 _
Atati1rk, 28, 1:'>1, 146, 147, 399,
406, 407, 108
Athena, 261, 262, 2Hti, 297 .. 315, 317,
332, 343, 311, 348, 349 .. 352,
355, 366, 370, 375, 377, .11!19
Atltenis, 328
Atina, 127, 191,208, 2Hfi, 295, 297,309,
310, 314, 318, 3I9, 327, 332, 333,
335, 339, 340, 341, 345,
348, 349, 350
Atlantik, 35
Attalos, l., 350, 399
:\ttalos, ll., 350
r\ttarsiya, I 05
410
Augustus, 295, :>'12, 3.'>4
Aulis, 315
Avrupa, 11, H. Hi, 23. 27, 28. 35, 36,
42, 11, 19-52, flO, 100, 107, 109, 111,
112 .. 1 1:>, I20, 122, 131.. 133, 146,
147, 1 7:>, I76, 179, 18!), 189, 190-
193, 217, 26.'), 283, 337, 342, 356,
399,407
Avusrurya, 40ti
Aydm, 310
Azzi, 79
B
Baal, 1!19
llahil, 42, 51, 53, 54, 58, 64, 79, 80, 83, HH,
100, 103, 111, 112, 113, 125, 126, l2H,
162, 179, 180, 183, 194, HJH, 22/i, 247
1.1 agb atu, 2 48
Bak1r 284, 406
Bak1r, Guven, 406
Balkan, Kemal, 39, 41, 6H, 107. 146,
173, 252
Balkanlar, ll, 13, 35, 36, 109, 113, 114,
I90, 191 .. 267
llaratama, I74, 175, 176, 182, 185
llarneu, R. D., 20 I, 203, 252
llarrakab, I 07, 198, 199, 201, 202, 219,
223, 22/i
Bass, George F., 297
Sait, 252
llayar, Cdal, 408
llayburlluoglu, t nci, 14 7
Rayburtluoglu, Cevdet, 303, 406
Raydur, Suad, 326, 32H
Bayrakh, 188, 194, 281, 286, 287, 2S9,
311' 315, 316, 321, 331' 366, 367
Bcarbet, Ni.:ole, 29
3
Beldka, 399, 10G
Belrlibi, 3
llclli, Oktay, 252, 253
lkntqina, 93, 'l4
Beran, Thoma,, 54, 68, 72, 88, 182
Bergama, 12fi, 127, 295, 342, 343, 344,
346, 349-352, 355, 358, 399, 400--404
Berlin, 14, 144, 146, 147, 164, 169, 180.
182, 199, 220, 223, 224, 228, 249.
259, 260, 264, 301, 302, 303,
320, 3.'10, 355, 376, 389
Bcrua, 55
12, 13. 19, 22
Bias, 333
llilgi, Onder, 10, 1 1
Bilgic;:, Emin, 17, 44, 146, 172. 248, 252
llingiil, Orhan, 354, 407
llirw1i, 3!17
llitik., :15. 129, 131, 133, }}}, 135, 139,
115. 150
Bittel, Kurt, 10. 17, 140, 141.. 147, 1'53,
162. 190, 2H6, :m9, 400
13lcgeu. Carl., 12, 185, 189, 190, .191
Boardman, 269
Bodwm, l.'l, 188, 296,297,338,407, 408
Bogazki>y, 35, 36, 37, 42, 44, 49-56,
ti5, 66, 68, 70, 71, 73, 76, 78, 83, 86,
li7, !:14-96, 9H, 99, 101, 102, .103, 107,
lH, 117,121,126-28, 130, 133,139,
142-146, 149, 153, !57, 156, 166,
16.9, 172, 174, 176, 194, 265, 266,
267, 269, 270, 399
!.lor (Tyana), 79
1.1 o rc hhanll, J. , 30 2
li'Jsch, Emil, 399
/II, 20, 12tJ, 147, 16'1, 200, 201
llosscrl, Helmuth Th., 20 I
llostanu, 2
lloupalos, 328
Boysal, li1suf, 13, 186, U!H, 295, 406
Bozkurt, Haticc, 117
Braidwood, Robcrt.f., :1, H
Bryaksis, 297, 311
Buluo;;, Scvim, 26H, 271, 406
8, 10,105
Buschor, Emst, 285
Buyiikkalc 55, 65, 102, 121, 126, 127.
15}, 169
Ryblos, 88
c
Caesar, 5fi
Ccyhan lrmaiJ, !)3
Chantn:, F., 50, 51
Chcramyes, 209
Childs, William A. P., 302
Chrysc, 353, 354
Cook, John, 3fi4-
Co ssu ti us, 350
I46
Crow:!iJo t,
c
Halet, 3, JO, 147, 201, 202
13, Ill, 338, 392
3,4, 5, 6, 7, 8, 144, 100
i"m i"c, S
<;elgin, Gi11er, 322, 324, 325,327, 337
329, 401
Ctg, Mua77<"7, 147
:waroj:l;1n, Aykut, 146
A1tan, 1-17
17, /9, 28.129, ]7(), 194
D
Dadu-hepa, 80
Damthcpa, 11 H
Dardanoi, 90
Dareios, 33b
Darga, Muhibbe, 102 .. Ill\, 126, HO, 147
Darkot, Besim, 309
281, 295, 32D, 339,
380,406
38, 89, YO, 94, 127
D'"iotaros, 395
Delos, 320, 321
Delphi, 208, 2!\8. 287, 350
Demargne, Pierre, ':102
Demt>ter, 352, 383, 394. 401
Demircihi.\yuk, 12
Demircioght, Halil, 117
Demokerles, 336
Demokritos, 334, 335
Erasmus, 356
Dcsscne, A. , 203
Detweiler. A. H<"nry, 283
Den$, 120, :H7
Dide, 339
Didyma, 343, S4/l, 352, 351, 376, 3/ll
Ali, 116, 125, 147
Dino;;ol, Bclk:Js, 147
Dionysos, 283, 343, 344, 345, 346, 350,
353,354
Dirmil, 296, 297. 298
Di\Tik, 97
l)jyarbakn, 3. 173
Dodona,357
Doger, Ersin, 'HJ
Dogn Afrika, 1
Dogu Anadolu, 11, 39, 113. 174
14/
D6rpfeld, 12
Dortluk, Kayhan, 331. 408
Drcrup, H.,
Droysen, 342
Dnru, Rdik, 10
DLcyuran, R\cstem, '107
D un<latl"l)", 35
E
Fchnaton, 177
Edel, Elmac:. 97
Efe, Tman, 12
Ffes, 103, 21!5, 287, 322, 33(1, 331, 33\J-
343, 347, 348, 352, 354, 358, 36(),
'i69, 401, 102, 403, 407, 108
F.gridir, 105
Ehelolf, Ham, 145
F.heva, 68
Ehringhaus, Horst, 207, 24fi
El-Amarna, 50, 82
F.laia, 310
F.1bistan, 17:;
F.1ea, 333, 334
F.lmab, 207, 331, ]59
Ernpedokles,
Ernre, Kutlu, 11ti
Enli1, 125
F.phesos, 188, 20/l, 310, 31L 312, 328,
330, 331, 3.'12, 354, 358,364,365,407
Epiclaurus, 349
Epikman, Reflk, 14il
Selahatlin, 406
357
sos, 6
Erhat, A1.ra, 314, 31.?, 324. 325, 327, 328
Edmena, 249, 252.
Etivan, 249, 263
Erkanal, Armagan, 13, 146, 188
Erkacm1, Hayat, 13, 146
Erkul , Sedat., 146
Ems, :!27
Ersoy, Y<lljar, 188
Ertern, Hayri, 146
Erytlmri, 201, 208, 269, 310, 311, 312,
315, 316, 317, 329, 330, 331, 361.
362, }ll, 401, 106
Afif, 252, 399
En:un.un, 79, 407
!;.sin, l:fnk, 1 0
Eski Bahil, 'i I, 58, 111, 113, 180, Ul2
Eski iLl air, 12, 187, 194, 208, 210, 2H6,
289, 310, ':Ill, 312, 315, :116,
317, Jli7, 370, 371, 371, 377, 384, 406
Eski Yapar, 44, 49
12, 267, :no
20, 22. 3:)
Etiyopva, I
Etruria, 250, 251
Euboia, 315
Elckleirles, 334. 336
Eumenes, IL 350, 3')5
335, 35f;. 357
Eusebio$, 265, 269
Eusorsos, 192
F
Farabi, 337
Fenike, 53, 182, 179, 180, 183, 195, 199,
201-210, 230, 235, 236, 218, 240,
241, 247, 299, 512, :m, 1118, 330,
332, 359, 376
F1rat, 58, 67, 70, 97, 173,
Firavun lvlcreptah, I 03
Firenze, 130, 140
311,316,318, :lR4, 341,
358, 367, 10()
Forrer, Emil, 49
Forrer, Friedrich,
Fraktin, 101, llY, lZ!l, 131, 142, 162
29, 316, :129, 399, 406
Fiei, Peter, 299, 303
frendt, David, 10
french, F.lisabcth, 1 \ll
.Frieclric:h, J. , [o2
G
Caia, 125
Carelli, 10
Carstang,John, 10, II, 12
C<I.Ssulaviya, 86, 88
C;vi;mtep, 108
Gelb, 53
Gerkan, A_ v. , 318
Gigantlar, 125, 355
Giluhepa, 177
Girit, 02, 111, 125, 127, 181, 183, ll-15,
295,300,309
Gjerstad, E., 203
Coldman, llcuy, 10, I 1, 12, 67
Con net, Hatice, 147
Gordion, 250, 256, 265, 266, 267. 26:>,
269, 272, 274, 27;, 276, 270, 2112,
320, ':139
Goksun, 173
Gi\tter, llcroe11, 299, 300, :10 I, 1103
Ci>t7e, Albrcc!Jt., 52, 74, 7G, l-15
(;iJ,.Ii1 Kule, 10, 21
Gt.,.,n<ewaltjr. C. H., 283
Gronland, I
Gruben, Gottfried,
Gryncion, 310, 311
Gurney, 0. R., .?5, 71, 75. 78, 146
Gumiildil.r, 331
4ll
Giin .. , Afrika, 1
Giirwy lonia, H!8
Giiney ltalya, 333, 334, :138
Giiney Rnsya, 23, 27
Giin;ay, Hikmet, 30, 108
GiiteTho.:k, Hmts G., 111i
Cyg<,., 268, 2811, 287, 322
H
Habu, Medinet, 108
Habur lrmag1, 173
Hanlar, 3, 5, 7, 8, 9, 144
llades. $l'J8
Hadrian, 295, 350, 354
Hahhu, 58
95
90
I-lalep, 57, 58, 64, 70, 74, 77, 78, 79,
80, 81, 83, 84, HH, 90, 91, IlL llo,
117, 184, 247
llalikarnassos, 2rl5, 31 1,
Iblman, Tai<>t S., 322. 32H
.'>7
Halpa. fi4, 70, 79, 80, H3, 90, Ill, 116
81
Hamiii.Oil, William, 50
Hammtlrabi, 12, 53, 54, 64 .. 111, 1 SJ
(.;, M.A., 283
Hanigalbat, 75, 88, 173, 178
Hanlili, 51, l.i4, G5, 66, 67, 68
Hanl.ili,l., 110, 65, 174
Hanl.ili, ll .. 68
Hap.mralliya$, 16
Harap$ili, 64, 65, 68
Harran, 70, 80, 199
Harsamna, 39
Hasan DagJ, 5
Hasanogla.n, 17, 19. 28, 30, J/, .12
llassu, 58
I-Iassuva, 67
Hatepinu5, 1 fi
<100
Hatti, 12, 1!1, H>, 17, 18, 19, 20, 21,
22, 23, 25, 26, 28, 29, 30, 30, 33,
31, 3!1, 36, 37, :19-42, H, 45, 46,
17, 4!), ."iO, 51 , 53, 55-58, 60-62,
64, 65, 66, 70, 72. 74-80, 82, 83,
84, 86, 90, 91' 92, 94-100, 102,
103, 105, 107, 10H, 111-llG. 119,
121, 122, 124,
129,131, l32, 142-117,154, 161,
174, 17S, HlO, 1Y5, 197, 198,
202. 203
412
I-lattu5a, 15, Ill, 37, 38, 39, 44, 49, .'>1,
52, 53, 55-65, 67, 69, 71' 73, 7(;.81,
82, 83-86, 87, 89, 90, 92, 94, 9:>, 96,
98. 100.101, 101, 102, 101, IO.'i, 107,
108, 109, Ill, ll2, ll4, 116, 117,
120, 121, 126, 127, 128, 14.'>, l<l!l,
153, 155, 157, !61, 174, 177, 179,
180, 182, 185, 187, 191. 193-196
81
Hattu5a,, 16. 56, l I H, 1 5 J, 1 !J
16, 51, 5'>-64, 70, 74-77, H3,
86, 89, 90, 92.94-102, 107, 123
T, 54, .'ii\ .. '16, 67. HS, 69, 71,
74, 7.'l, 76, 77, 1 ](), 1 1 s
III., 5(i, 6.'1, 71, 73, 75, 76,
84, HH, 89, 94, 96, 101, 101, 102, 110,
ll2, ]]4, 115, 118, 119, 120, 123,
142, 147, 15'.!, 163, 166, 180
Hauptmann, Harald, H, 10
SO, 91
Hea.:llam, .'10
Hebbd, friedrich, 287
Hekatomnos, 295
Hektor, 189
Heick, Wolfgang, 177, 190, 252
Helena, 314
Hclikon, 314, 315
Bellas, 11, 109, 110, 125, 156, 185, 188,
191, 194, 300, 312, 313, 315, 318,
321, 325, 327, 331, 332, 334, 336,
338,339,350,356,357
Hellespont, 192, 193 .. 342
Hellipi, 93
Hemmuva,61
Henti, 80
Hepat, 58, 119-123, 16J
Hepatu, 100, 101, 102
Hera, 209, 319, 343, 375
340, 405
Hermogenes, 343-348, 3.1\1, 353, 354
HerodoL, 268, 1!83, 285, 357
osiT<tlos. 311

He,iodos, 125,180, 311. cH5, 31\l, 357
332
Hindistan, 35, 113, 1 '13
I-linti, 114, U8
Ilippodamos, 127, 340, 342
Hippokrates, 336
Hipponaks, 328
Hioartcpc, ll
Hodder, Jan, 8
llogarth, 50
llomeros, 14, 88. 105, 180, 187. 188,
189, 283, 312, 314, 320, 321,
356,
llom.s, 90, 91
Horoztepe, 17, HI, 1'.!, :!2, 2:1, 27, 28,
29, 30, 11
Hrouda, Barthdd, H, 115, 181-183
llrozny, 49, 52, .'13, 115
rl 1
Ihunann, 50
lh1 pasiya, 124
57
Hurri .. 30, 36, .'>9, 40, 11, 57, 58, 64, 65,
69, 7fl, 72, 75, 7Y, 80, 81, 84, S7, 88,
90, 96, lOO, 102, 111-115, 117-122.
124, 12!1, 127, 131. 145, /(,2,
176, 178-181, 195. 207, 20il, 2/2,
247, 249
2.'>
61
Hunip, II., 54, ti(i, 68, 69, 110
I
12
lchimi, 176, 181, 182
lnar, 124
Inata:f, 16
115
lspuini, 252
66
Ccngiz, 253, 303, 40G. 107
Istk, Fahri, 303, 406, 407
Is1k, M. A kif, 408
htk, Sevket, 309
79
i
1asos, :Jll
ibni Sina, 337
idil, Vcdat, 303, 406
idricu.s, 295
idrimi, 68, 175, 176,182,181
ih1.tepe, J I
ilion Kcmi, !89, 190, 192
ilion, 105, Ill, 18:>, 188, 189, lYO, 191,
1 \)2, 1
llluranka, 16, 124, 125,208, 212
lnan,jalc, 406,
inandtk, 58, 68, 129, 131,133, 134, 139,
H4, 146, /50
inar, 39
ingiliz Krall 133
ingillne, 406
1NiSA,90
1n(illl1, 14R, 408
ir.ul, 10, 50, 111, 113, 115, 123, 1
139, 140, 173,287, 337,338, 312,
hkcruler, 29:l, '102, :136, 338. 312,
3117, 31111
iskcnderiye, 333, 334, 336, 337, .112,
343, 352. 356
181
lstanlllLI, 2, 12, 21, 29, 49, 98, llti, 126,
147, 157, 166, 185, 203, 248,
:.!52. 284, 287, 326, 328, 329,
337,355,357,405,406,407,108
istankoy, 335, ?,5\
lstanu. 122
lsvec, 405
67
%, %, 97, 100, 11)2, l'll), 122,
124. 128, 162, 174, 177, 183
lttiya,283,285,3Ifi,333,334,336,338,
350,354,399,401,406
!VTi7, 50, )99, 200,201,203, 23J, 2;)J
h-.iy,;., 68
12, 50, 103, 128, 1H7, 194, 208,
210, 252, 286, 287, 289, 295, 310,
311, 312, 314-318, 320, 322, 324,
329, 330, 339, 311. 361, 362, ';66,
367, 370, 371, }74, 377, 384, }91,
391 .. 395, 3.96, 398, 101. 40G, 408
]
j ahdunlim, !l7
J a!kotJ.y, Sig1id Deger, 191
Japonya, 106
.Joukowsky, Marth;1 Sharp, 12
.Justin, 2()ti
K
90
Kadc$, 17, 82, 88, 90, 91, 94, 96, 97, 100,
111. 164, 166
KA.Di. 90
!Wkas. 111, 113
Kafkasya, S6
l47
Kali, (15
Ka!linos, Sl6, 321, 322
Kaman Kale Hiiyiik, 44, 49
Kamil. T., 12
Kammcnhu!Jer, A., 30, 65, 77, 80, H4,
J4G, 1-17, 174, 17'>
Kancbulcs, 287.
36, 39
Kansu, Scvket At.i7, 2
55,
Kapadokya, 339
Karabel, 103, 143
Karadeniz Ereg-lisi, 331, 57/i
Kar.hoyt1k, 35, 'l!l, 44, 49, 53. I1fi
Karain, 3
Karaoglan, ll,
Karasu, Ccm, 146
Karatas, 12
K.,ratepe, 53,201-204, 2-'4-237, 241,321
70, 79, 1!0, 84, 88, 109, 115,
1 16 . 196, 197, 191!, 203,204, 213, 216
K: .. ria, 1 11, 112, 194, 195, 295-298, 297,
298, 338, 339, 341
Karki.sa, 90
KarmiT p,Jur, 248, 219, 262
KJ:uum, 38, 39, 40,12, 43, 51, 173
fulTZi, ]6
fuLku, 124
Kassiller
75, 78, 89-91,91, 96, 97, Ill .. 127
Kllkalai, 65, 73, 81, 8'1, 95
Kasku, Hi
65
Katuvas, 196, 2/J, 216, 221
Kaunas, 311, 407
K.'lvakli, E., 252
Kebcn, 207, 246
Kelenderis, 408
Kellner, Jlans 135, 140
50, 103
Kendall, 135, 136
Kerh'ik, 173, 183
KhOJlkis, 314
Kheilon, 333
Khios, 310
Khorsabad, 201. 2MJ
K,bns,50, 105,107. lOR, 109,185,190,357
Rmal, Firman, J1()
44, 49. 194
Kmhrm;tk. 12, 17. 27, 30. 51, 80, 94,
1 09, 194. 339. 399
Kikkuli, 174
Kilammar, 16
KilamuV'..t, 197, 198, 199, 220, 222
Kilikya, 173, 33'J
Kina, 175. 184
Kinuvatna, 51, 66, f.7, 68, 70, 79, 80,
00, 97, 99, 100, Ill, 174, 178, 180,
199, 344, 358
Klams, 338
310,311, . .'136, 407
Klcisthenes, 318
Klcobonlos, 333
Knitlo,, 31 1, 341, 3!Jt, 407
Knu.tll,on, J A. , 51
Kode,!19, 108
Kolb, frank, 303
Kolophon, 310, 311, 316, 324, 334
Kmuas, 32R
.Konya, 5, 8, IO, 43, 44, 49, 105, 146,
194,200,266,320,357
.Kmakion, 191
Korfm<mn, 12
Korinthos, 333
Korykos Magaras1, I 25
HamiLZ., Hl, 28,146,117,407,408
Kokten, 2
Hoy(tk, s
II
Kraus, Rudolf, l47
Kre.5ilas, 340
Krensa, 357
285. 21:16, 287, 337
Kronos, l25, 319
Kcoton, 334
Ksamhos, 299, 301, :102, 306, 307
331
&.utho,, 35 7
Kulitta, 124, 162
.K.mmrrhi, 125. 173, ]80, 319
Knp.ultab1alJ, 104
Knpkc, Barhara, 303
Kussara, 53, 55, 56, 59, Gl, 1i 1. 67. 73,
76, 77,80, 94
Kusu, 121
Kuzcy Suriye, .. 58, 70, 173, 247, 250
Kultcpe, 1 I, 17, 19, 20, 21, 22, 30.44,
46, 47, 49, 51, 53, 5'1, 112, 146, 265,
Kyaks:u es,
Kymc, 310, 311, 314, 398, 106,
Kyros, 287, 295, 338, 339, 341
Kyzikos, 192, .'111 . 358, 407
L
Labarna,55,56, 57,59, 60,63,96
La.hat"n'"-, l.,
Labnmda, 341
Lagina, 354, 407
Lamb, \V., 12
Lunbrechts, P., 400
Larnpsakos, 336
Landa, 57
413
I . .:.mdslwrger, B., 44, 146
r 10, 11, 18, ](ill
I .aroche, F.mamwl, 120, 146
I .avanntias Kenti, 97
Lt> Roy, Christian, 302
Lt>beclm;, 310, 31 1
L .. fkandi, l!ll
L .. hmann, C. A.. 190
].,.]y;mi, 100
Leochar,.s, 207
l.equenne, Fern;md, .'>D'l
].eshos, 285, 31 0, 316, 317, 318, :120,
321, 32+327, 353,354
Leukkippos,
Li1uri, :>8
Lim.mlepe,
Limy a, 291, 301, 302,
Lindos, %2
Lloyd, Seton, 1 2
Lucania, 333
Lw.:kt>nbill, 201
Lukania, 33R
LuHa, 1 05, 1 Oil, 111, 299
Lmchey, H.,
57
Lutibri, 247
Lmi, 15, 35, 51, 52, 65, 80, 90, 91, 112,
120, 194, 200, 201, 205, 206, 299
Li\\man, 181
Lydia, 191, 195, 288,
289, 295, 296, 299, 316, 317, 320,
322, 327, 329, 338, 339
Lykambcs, 322
Lykia, 50, 105, 111, 112, 194, 195, 295,
296, 297, 299, 300-303, 303, 304-
307, 310, 338, 339, 340
Lyxes, 337
M
Ma<Jtnf"frure. 99
Madduvatta, I 05, I 07
F.mre, 354
Magnesi;L, 34+348, 351,353,354,400.407
Mal1matlar, 17, 22, 23, 27, 28, 29, 30
Maiandros Magnesia.s1, 342
Makedonya, 182, 309
Makridi, Theodor, 49, 71
Malatya, 11, 97, 124, 125, 140, 1 '15-1 "8,
200, 210, 211. 212, 216, 246
Mallovvan, 20l
Malnikal, 114
Maltepe, l1
129, 142, 138
414
1\Iansel, ;\rif Miifit, 24il, 339, 406
Manyas, 339
Mar.J.,santia (Kmhrmak) Innag1. 80
\hrd.'j, 12:1, 196, 204-207, 282
Mardin, 17">
lVL-trdnk-,\pal-tdrlin, rr .. 198
Mari, 54, 1 12, Jill
Maunaris,
MASA, 268
1\I"-'jat, 266
Matti van, 80, ill, 174, J 73, J 78, 184
295, 295, 297, 340, 341
Mellaan.James, 5, 8, 10, 12, 142, !65
Mellink, Ma< htdd, 22, ."102
Mende res, Adnan, 407
Menna, 247, 2.?0,
Meri<;, Recep, 406
Me1iggi, 5.'>
Menin, I 0, 11, S.'>, 125
Messa,
Me,,er,chmidt, L., 50, 52
Metropolis, 407
Metzger, Henri, 302
Mevhma (';e lalettin Rnmi, 357
JVlczopoLamya, 2, 8, 10, 11, 17,
42,13,50,58,li1, 1I2, 1I1, 117,I20,
121, 125, I29, I15, I73, 174, I/8,
183, 1St, I87, I95, I99, 20L 217,
286, 313, 319, 332, 337, 338, 357
Hi, I22
!Vl1S1r, 2, 8, 10, 11, 17, Iii, 3R 51, 69,
70, 79, 81-85, 88-Y2, %-99, I02, 103,
108, lOY, Ill, 112, 113, ll9, I25,
127-129, 164, 166, 17:'.-179, 183, 190-
192, 195, 201, 203, 207, 208, 209,
245, 285, 298, 312, 313, 324, 330,
331,332,336,337,338,311,342,357
Midas, 107, 109, 193, 194, 256, 265,
266, 268, 269, 270, 274, 281, 283
Midilli, 310, 316, 326, 333, 353, 368
Miletos, 127, 188, 194,286,295,310-312,
316, 3I7, 326, 330-333, 3%, 3.'16, 340-
342,351,358
lvlimncrmos, 283, :.:n, :\:.(1, :\58
Minotauro;,, 309
Mita, 107, 109
1\litannamuva, 90
Mitanni, 36, 58, 69, 70, 71. 79, 80,
8I' 83, 81, 85, 111, 112, Il3, I/3,
171-178, 180-181
Moortgat, A., 181
Mi)si,l, 19
51, 56, 57 .. 60, 62-67, 69-72,
71-79, 82-H!i. IH, Iii, Hl:l, 91, 9'>-98.
101, 102, 10.\ 110. Ill, ll2, 114-
llil, 1/il
\-Inr')ili. I., 54, 'i(), 64, 65, 67, 69, 71, 77,
78. 110-112
II., 54, 7'2, 74-19; 82-Su, 87, 88,
9:>, 97, 110, I12, IH>-I HL 178
Muqili, III., 81, 87, 95, 96, \18, 100,
107, ll 0, I Ei, 118
Mm;mata, 90
Musasir, 241>, 26()
107, 19I, 192
Mutlner, Mustafa, 309
Muvatalli, 38, 71, 81, 88->H, 92, 96, 98,
lOI, l10-ll2, lit, 127, 142, 164
M u v atalli, 11. , !J 8
Mi.inih, 135, 1-10, 147
1\Iusk.cbi, 13, 188
Mykenai, 1!JO, 35G
:Vl yriua, :n 0, 311, 330
:'1-Iysia, 1!11, 192, 339
Mytilene, 310, 321, 32ti
Myus,:no
N
Nahr d-Kdb, 88
NAHRiNA, 90
Napoli. 333
Naram Sinn, 114
Nasr, Ccmdct, 180
Naukratis, 331
Naumann,Rudolf,l26, 147,181,207
Ncandria. 311
Nccdct, Ahmet. 309
1\"elem, 323
!\' 55
Ncoboule, 322
Neonteichos, 310, 3J I
Nerik, 14, 65, 76, 95, 07, I 02, 122
Nc,p, 3&-41, 43, 44, 49, 51, fiR, 173
Neuma1m, Gunter, 29\l, 30!\
Neve, Peter, 87. 96, f 66, 172, 269
Nigde, 8, 57
Nikalmati, 70, 72, 7:1, 1 14
NikmepJ, 86, 176, 180, lH1, JH4
Nillllkesi, 3l, 95, 99, 108
Nimn1d, 199, 203
Ninatta, 124, 162
Ninivc, 174, 177
3, 8, ll
Notion, 311, 407
90, 95
NU7i, 40, 173, 176, 11>0-11>4
Kysa, 401, 407
0
Oberleitner, Wolfgang, 303
OmtH.hnesi, I .evi, 330
OIIm.:WJ
Ohm pia, 208
Olympm. 320
Omo Nehri, 1
Omura, Sachihiro, 44
Oronte' (A.;i) lnnag1, 91, 120
Ona Mmr, 50, 82
Ortaklm, 40.'1,
Orthmau, W., -11
Osten, H. von der, I 46
'2'35
Oncn, Heinrich, 36, 37, 44, 51, i'iti, 70,
72, 74, 75, ll7, 176
Ovid, 283
6
Ogun, Baki, 252, 407
Onder. Mehmct , 40H
6rs, Ha;Tullah 408
Oldogan, Meh:nct , 3, H
c?'gau, Ramazan, 14G, 208, 406
Ozgen, EnJ:,>in, 147,331,108
Ozgen, 1Ihlur, 147, 287, 331, 339
Ozgi.i<,:, 1\'imet, 41, 43, 41, 14(),
Ozgi.i<;, Tahsin, 30, 38, 11, '13, 44, !}1,
146, 147, 253
01gli.nel, 13, 188, 2Yii, 406
i)naJ, 103
Ozkan, Turlma, 407
Oztan, A.liye, 11, 146
Ozyigit, Orner, -107
p
Pallagonya, 51, 111,112
Pakhuva, 107, 109
Pala, 15, 5 I, 111, 112, 120, 129
Palmiei;, Alba, 11
P<ill <UllLL, 199
Panamuva, 200
Pan<tltepe, 13, 188
:-337
.Pa patulmah, !)5
Papahtulrnah, 63
)'apandreu, Andreas, 356
ParaLi. 189
Pari.l, 141, 147, 167, 198, 20ti, 244, 215,
373. 375
Parmenides, 334
l'aros, 321
Parsatatar, 17:1. 176, 184
Pa,;inli, Alpay, 407
Patara,303,404,40i
Pavatelmah, 55
Pecorella, Paolo Emilio, 12
Peisistratos, 314, 348.
P e lo po nnesos, 7
Pen tipsarri, 97,
Pergamon, 342. :108
PeTge, 404, 40b
Periandws, 333
Perikles, 335, 3:16, 338, 339, 311, 395
314
Pesoinus, 398, 399
Phidias, 340
Phokaia, 285, 310, 311. 316, 333,
Phradrnon, 340
l'hryglerin, 50, 107, 109, 191, 192, 194,
2b5,26H
PlDA.SA, 90
Pijusti, 37
Piksodaros, 294. 295
Pilliya, 66, 68
Pindaros, 285,
Pini, 66
Pireos, 340
65
Piwne, 310, 311, 320, 330, 106
Pirha, 36, 38
Pittakos, 316, 318, 324, 32(;, :13,0,
Pittman, Holly, 143, 171
Pi Y'""ili, 80, 81 , 81, 1 Hi
Plataiai, 339
Platon,
Plinius, 192, 34l
l'lutarcho.<, 192
l'olygnotoe;, 284, 301
Polykleitos, 340
Polyk:rates, 316, 327
Pompei, 355
Pontus, 340, :H2
Porada, Editl1, 183
Porsuk, 104
Poseidon, I 86, 391. 401
Praksiteles, 311
Pta yon, F. , 268
Priamos, J 4, 14, 88, 103, 185, 187, 189, 3 75
Priene, 127, 297, 310, 311, 333, 340-344,
348, 35 I , 35 2, 401 , 404
l'roponLis, 192, 193, 3Hi, 329. 338
Protagoras, 319, .'l34, 335
Psamctich, 2H3
Psammctich I, 295
Psammetich 11, 2%
Ptolemaios Soter, 336
Pu-T .u g:Jl-rna, li3
Purhstein, 50
Puduhepa, 72, 73, 96, 97, 98, 100. [{)/,
102, 114, liS, ll8, 119, 120, 122,
16}, 180
Pulak, Cern, 297
Puran IrmagJ, 58
38, 39, 40, 42, 57
Puz ur -/\ssu r, 41
Pylos, 323
Pyramns, 90
Pythagon1s, 334
Pytheos, 297, 343, 3-H
R
R<trnsay, .)0
H., 88, 90, 91, 92, 96, 98, 99,
100, lOS, 119, IM, 299
Ramse>, TIL, 19 0, l Y l
Ras 53, 80, 82, H6, 'l8, I 00, 103,
ll7, 173, 184
Rhodos,
Ru.a Pchle,i, 13:1
Riblah, Yl
Riemschncider, K., 54, (i8
84, I I 7
Robinson, E. S. G. , 286
Rndenwaldt, Gerhart, 301
Rodos, 288, !142, 352
Rc"a, L, 252
TTL, 2 49
Rutter, Jeremy U. , 191
s
Sadyaucs, 2H7
Sakarya, 51, 90, 105, 112, l!Jl
197, 198, 200, 20 I, 202,
207, 208, 217, 218, 228, 229, 240,
250, 251, 262, 268
Salami.<,
Salmanassm; L, 174, 175, lH4
Samos, 2t.i6, 311, 312, :116, 323,
327, 331
Samul1a, 76, 79
Sanah u i tta, 63
Sappho, 283, 324, 326, 375
Celal, 334
Sardcn, 190
Sardcs, 2H2, 285. 287, 321. 339,
3'13, !\48
415
247, 249, 250, 252, 26U, 262
II.. 247, 249, 232. 260, 263
Sanlur, lll., 252, 247
Sargon (Sarrukin I), 40, 41, 53, 58, 114,

Sargon II, 196
Sast!, 190
Sattuara, I., 178
Satmara, II., 174, 175, 178, 184
Saussatar, 174
Sayee, A H .. 53
Schachcrmcvcr, Fritz, 189
Schimme-l, l\orbert, \40, 14:'1, 171
Schliemann, Htinricl1, 12, \4. 28, 187
Schoher, 354
Schukr, F.inar von, 40, 64, 6Ci, 7!i,
sn, 90
Steher, Jiirgen, 12
Sekuk,\12
Semayiik, 12
Semele, 325
Septimins Severus, 402
Serrhrog1u, i'Jmit, 406
Serri, 10, 87, 12!), 131,212
Sell"" I., .SH
Sevin, Vdi. 253
Sicil} <L 33!-i, 338
Side. 311. 103, 40(-j
Si1isLH.:li. Lgur, 8, 10
Sinioll, Erika, 20.S, 355
Simoni des, 311i, 321, 323, :121
Simpson, Elisabeth, 2G8
Sinop, 10G, 107
Sirkcli, 44, 90, 93, 94, 142, 164
Sis;un, 208, 209, 230, 266, 285, 310,
330, 334, 336, 337, 338, 343
Skopas, 297, 341
Smintl1eion, 354, 406
Smintlwos, 342
Sokrates. 319, 335, 3.%, 341
Soloi, 53
Solon, 318, 3.'>3
Somm .. r, Ferriimmd, 52,
338
Sostratos, .%2
Si)k.,, 403
Sparta, .'>20, 327, .333
Starr. 182
Stein herr, 53
Strahon, 1 '11, l'l2. 2% .. 320. 3Ci7, .3Ci8
Str.ttonikeia, 406
Strommenger, 182
Stnrm, Josef, '12
416
Su .. Mtikcrrcm K:Unil, 30, 403, 408
Sudan, 1
Sulla, 349
Suriye, 8, 34, 50, 52, 58, 64, 65, 70, 79.
80,82,84,85,88,89,90,92,99, 102,
108, 109, 110, 111, 120, 128. 173,
174, 177, 178, 180-183, 188, 194.
203, 247, 250, 313, 331, 337, 348,
350, 357
Susa, 338, 339
Suttarna, 174, 175, 176, 177, 184
Sue!, Avgu!, 146
Siiel, Mmta(a, \46
Syharis, 338
$agar. 17:1
:)al1in. 1\uran. 407
:)ahuitta, S7
Salampa. 37
$am.;iad;d, I., !)3, 54
.)amnlm, !!!), 97, 102
Sar, 173
:)arm-Kujuh, 115
.)anuma, 93, 100, 1 Oli, 1 HJ. 122, 123,
12L 128, 161
121
,Scngor, Cclal, 1
,Scnyiirck, .Muzaffcr, 2
Sibuha, 39
Sinahuva, 60
Siusummi, 37, 38
Sivini, 248
St!ppihJiitJma 1., 69, 7 L 7c, 76, 79, 81 ..
112, 114, 115, 116, 118
Suppiluliuma, 54, 78, 80, 81, 82, 83, 85,
93, 107, 108. 177, 178
T
Tabarna llallusili, :i5, 101, 102
Tabarna, 55, 56, 57, 58, 61, GS. 71, 73,
76, 78, 101, 102
Tahurvaili, 71
'laisama, 39
'El.lmi-Sarruma. 64, 70, 71, 7-1
T.1lmi-Tesup, lEi
"lamalkiya, 60
Tann Ammon, 342
Tann llaldi, 248, 258
Tann llcrmcs, 125
Tann Kadm Vuruscmu, 100
Tann Seth, '18
Tanru;a Hepar, 119, /(JJ
Tanuhepa, H4, 88, 111
Tappassanrla, 60
Tarhan, M. Taner,
Tarhnnpiya, 206
Tariku tan a,
Tar"" 10, 11, 12, 21, 22, 53, li7, 102
Tartan>S,
Taru, 120
Tamija, 1 0.1, 1 ll L 185
0. A.,
Tavananna, 57, 72, 7'3, 71, 80,
H2-i'\6, H2, Hi'\, 100, ll:i, 118, 119
Tegarama, 79
Td TayinaL 207
Telipinu, 5:\, 5o, 57, 61, 64-67, 70, 79,
BO, SL 9(i, 110, 116, l17, 124
Tell 56, G8, 173, 174, 176, 181
Tell Brak, 17, 173
Tell El-Amarna, 50
Tell Fdtcriyc, 17'3
Tell Halaf, HU. 198, 203, 207, 23R,
239. 240
Tell Riman, 173
Tcmizcr, .Raci, 42, 58, 68, 407
Temizsoy, llhan, 147, 407
Tcmnos, 310, 31 I
Teas, 310, 311, 316, 327, !\42-:!46. :-H!l.
353, 354,40fi
Tcrpandros, 28ii, 31ti, 320, 321,
Teswnent, 49
Teseha, 248
Tesup, 80, 94, %, Yfi, \lH, 110, 11.), 1 H:l,
119, 120, 122, 12.1, l:\1, 162
Texier, Charles, 160
Teznm, Burhan, 2\J
Thales,
Thasos, 2H4, 321, 322
Theogoni, 125,
Th<".<em, 309, 310
Thrakia, 3ti, 321, 327
Tluasyboulos, 317
Thukydidcs, 335, 338
Tlwrioi, 338
T1tul.mosis, 11., 70
lV., 174, 175, 176, 184
T1rpan, AJunct, 40G
Tiglat-Pilest:r, 107, 191, 218
Tiglatpileser, lll .. 1%, 197, 247
Tikulli-Ninmta, 102
Timothcm, 297, 311
Tiryns,
Tokal., 16, 29, 30, 194
Toprakkalc, :N8, 249, 252, 257-264
Torm Dai(lan, :i8
Tqs1m, 146, 183
Trakya, 192, 309, 319, 322
Troas, Ell, 192, 353, 354
Troia I, 13, 45, 186
Troia II, 12, 13, 14, 22, I 86
Troia Ill, 45
Troia VI, 12, 81, 109. 126, 127, 1 8,),
186, 187-189, 194
Troia VII, 109, 188-192
Tuna, ).Iuman, 407
Tuned, l\lctin, 309
80, 174-179. 184
Tutanchamon, 81
Tuthaliya, 16, 55, 70, 72-SO, llG, 100-103,
105-.107, 117, 119-121, 121l, 161, 162
Tuthaliya, 11., 54, 69-72, 71, 76,
98, 110, 112
Tuthaliya, liL, 7R, 79, 111
TV., 71, 102, 105, 106, 12:\
Tuv;muw>, 7R
Tyana, 56, 7R
Ty11hon, 125, 'lOll
Tynm Athcnagoras, 328
Tynm Pcisistratos, 314, 327
Tyran Pittakos, 318, 324, 326, 333
u
Ugaril, 53, 80, 82, 85, 86, 101, I 02, 103,
- 104,108,109,117,119, 17:1,179,184
LJhna, 37
lJ ra k.enti, l 03
Urabira, 61
Uranos, 125, 319
Urballa, 201
Urfa, 173
94, 95, 96, 98, 110, 115, 11R
Urkis, 173, 179, 182
Ur!a, 13, 311, 319, 328, 3%

Uz, Jv!mtafa,
lhuncabnr(:, 349,
Umnogln, Edilw, 147
v
Valma Kcnti, 85
Van Go\ti .. 247
Varin\ioghJ, Ender. 408
Varpahvas, 129, 200, 231, 233, 268
39, 40
17R
174, 176, 178
Ve1ia, 334
Virruviu.<, 344, 345, 346, :l'i4
von Aulock, G. E., 29
washington. 3:'\2
.16
Weber, Han.;, 353
Weidner, 74
V.'inckler, Hugo, 49, 51
Wi'Jrrle, \ofichael, 299, 30:'\
1\'nlf, Schirmer, 3
\V<IITljemn, J(j
X
Xanthos, .192, 352
Xenopl1anes, 283
Xenophon, :'\41
y
Yalundogc1, 5, 864, 69, 79. 83, 99, 108,
111, 112, 113, 114, 115, 117, 144,
14:i, 173,312,316,318,321,357
Yalpnkaya, 2
Kadriye, 146
Yamktcpe, 11
fudnna, :Suttllin., -t08
1inimlim, ISO, 181
Yaylalt, .-\bd ullah, --l06
Yaz1hkaya, 50, 100, 101, 102, 106, lll.
119-124, 126, 128, 129, 130, 131,
140, 142, 146, 141l, /5fi, 160, lfil,
1 RO, 200. 281
Yi\rl,;. l'.tllli.L H7
Yortan, 12, 2 I
Ymmg, R S., 269
Yozgat, 42, 129,
Yubn Fuat, 67, 171
Yunanistan, 11, I 09, 11 1, 112, 1 85, 2'17,
:;!50, 251, 252, 350, 356, 357
Yt1ccl, Hasan Ali, 356, 358
\i'imlok Tepe, 10
z
LLhbar, 57
Z<tb1e,Jan,
Zallara, 55
Za1pa, 39, 61
Zi1.lpuva, 37, 43
Zenon, 334
Zeus, 37, 120, 125, 314, 315, 319, 322,
326, 342, 315, 346, 347 348
350, 351, 355, 375, 389, J93, 40l
Zidanta, 64-{;8, I 1 0, 175, 176, 184
Zidanta, IT., ti6, 68, llO, 175, 176, 181
Zim babve, 1
Zimrilirn, 37, 54, 179
Zincirli, 197203, 207, 216, 217, 219,
220, 222, 223, 221, 228, 230, 262
Zippalanda, I 22
Zip pallia, l 05
Zippallna,
14
Zoroglu, Levent, 407
Z.<chietschmann, W., 319
417
\lne s()zft antla::;manm ht>liimiinclt yanlanlanlan. n <l()nemin diinpsnula
gdtn d<'vktlcri vc I lit it Clkesi'niu hunlann gii(h-1 ycrini -li>
hana ,,fan lmdlarla .Hmr Kmll ilr Babil Krall ilr :ls.,ttr Krall ilr -ve :\hhiyava Kra-
h ilt-"') hni dosl i.\l'm . . dr d'J-5/ o[araksm. r/!;rr hrn dmt snt rf,, do.\f. olmrl_yamk
.\iII
Kesin olarak lwlinlii(int g<>n d()Htmindc llitit. Bahil Vt' :\'>-:ur o omJila-
1111 dilnvadaki hf1yftk <lcvletleri idi. :\ncak V<' llitit lralhklan bugiinkii giincd deyimlc
o di'nwmkrin siipcr dcvktlcri idikr.
1 :t vi:tZYihn ikiiHi \<ll'l1->llldaki b('Jv(ik dnktkri "avarkcn e1l:wttt' ki .\Ivkcu Fccltral
. . .. . .. .
Krctlhgi'm amnannz !!C'rektir; ht>;kliklc oluruz. Metiude son olarak Ahhi-
y;mt'mu cht \"(' ."Ollradan silinnJis olmasJ rok ilgiw;tir. tlk ()nn Ilitit Krah H' "httyftk
yazinsi., da ama 1->onra htr Iwdenst' ouu Ancak
ohmtkl.l hirlikte "Vt :\hhiyava K1 ah" st1zn'lkleri okunahihneklt'dir L\hhiy<l\'a konusuna iler-
dt clegiueng-iz).
Bogazkt1v'de hulunan hir miihiir J,(()n. Tuthaliya kenciini :h-
'urlular 1-{ibi '"tvnnin krctll" ohtrak <man ilk Ilitit hfikiimdandu. Bu kralllk AsMJr'da
J.Aclad-:\irari"dtn (\1.(). l>t'ri ku:Jamlmava (>ylt ki Tut
haliva. nncsind('ki gike \'t' i<ldicth sanlctrla egcmcnlik kunna}a krallardan
.kak1amak i(in. onlann lutunnmn uygulamak t.orurHla kalnnst.L
olau iyi \'<' giizd 1->tll'<:gidiyonlu. firanm Karnak yaZJtlanwla
k.endi kntlhgmm ilk yillarmcla J1atti f'lkcsi'ndt>ki dolaym ile lmgday
makta<hr. :\nc1k (l ' garit'H) buhmau bir mt'fincl<n helirdip;irw g<>n hu gtnd
hir a(hk olm.lytp yahuz l ' ra k<'nti ilt' ilgili idi. <">ylc de hu y<mnm son S<llll'lll-
<la "t>lfun. kahm,. dunnnuuda. oldugu lwlirtilm<'ktedir.
Tuthaliya ()zdlikk Bali :\mt<lolu'daki kal<lmnahtrla zorunda kal<h. Yazll1
kan1aklar Tuthaliya'nm iki .tkuHhm s()z cderkr. Ilk akwda Tuthaliya'nm
J 0.000 tutsak \'(' ()()()at arahav1 k;v.ann olarak ddt crti!1ini kanied<"IIei. 1zmii
. ' .
yakuundaki Kcmal ilc.:<sinin Karahd llH'Ykiindt bir kaya iizeriiH' islenmi:j ohm k.abarl
m.t. hu krahu ;\ssuva .;ma':flan sonunda dikii;digi bir utku (zafer) amti olnmk. genktir. Tut-
hali)'<l bu y('nk olmasJ. da bu b<>lge oldugu11u \ urur. Roma
lnnir, Efes \'(' gibi :\sia ach ile amhyordu. Buna gtm hirhiriiit' t;ok
htnzt<likleri i(:in Roma (:agi ' ndaki st>zciigiinllititlerin Assnva ohtrak alJ(hklan stmf1klt hir
olmasJ akla yakm wlnlt'kt<dir.
1 lit it V<IZIII Vilinsa l'rensi dan st>z ett ve omm da
Akksanclros"un ach111 st>ylen<'hilir. Bunun gibi Hat .-\nadolu ik ilgili nwtin
lerck anii,an t"Ikcsi de Troia ('ok htn:r('JlH'ktcdir. :\c \'ar ki Sonuucr gibi
biiy1'lk hir diki w ollll tlc1->tckky<'ll diger halt dikilcrin w /)Cft ilk defa For
nr t<U afindan ban lu tars1z idtl ialarla tme silrC1lcn hu ilgin<" t.ut lllllnasm1
103
cngdkdi. Bununla lwraher rroia. llion w Alaksaudu: ;\lcksanclrns benzcr-
liklcriuin bir vana aldmasltllll clog-ru .. hir i"tlkc w 0111m
kt>nli vc hir lrah i1Lninclcki bu bcn:rcrligin h:r rastlan11 oldugunu clc
uymuyor. Kalch li llitit lll<'tinkrinin y;v.ddJgt cknum de flion'm1 cn parl<tk c\Te:-:i ohlll Tro-
ia \'Ih ile (Lykia) w Ahhiya,a iilkclcrinin durumu cl.t kanlllllklar i(inclc:clir.
llitit k.aywtklan ()l(llikle f'Ikcsi'uden (Ok SC)/ cclcJkr. Bu ;1racla .-\hhiyavah pr<'IIS-
krin araba:-:1 ()gnnnwk i(in llattll!$<1 'ya gclllclcri I eli kkrin i anlauri;H. Ancak
llilit lll<'linh-rinchki :\llhiyma s()zcii.gii. I lnmeros'un flias Dcst;Hllncla AdJaioi (.\khalat) dc
yimi ik an llan toplulugu n otmchti!u i'llkcnin. yani hugl'mkrt Ellao.:'m oha gcnktir.
'>oruno kin bk?. A IH'\\Iook alone ,\hhiyava Text, Stdat .\lp'e anna
gan. ?. l:t Ankara I
y;,,nh })(']ircligi tw gtm IV. ktalhk si1ncinde .\lasia. yani
KibJJs, dine n b11 kralllk kar'>.JIJgJ altm \'C' baku ile i)dcrJCn bir vcrgiye
baglanmJs!JJ. h ll kt-tmkrinin gcni,!incc g<"tirilnwsi ic:in de .\l<1:-:i.1 kralnllll
y<mi:o:tra bir \ali tayin h.1hns \d;\SJ I (()kii!ji1ru llitit Kralllgi ' na
h.1gh
Tuthaliya. beklcyt'll IC'hlikdcri w hunlan ()nkyccek (arckri hir clc,kt
aclam1 idi. ;\:-:kcrlik konularmda wrdigi (S<"cla 1 Alp\:
"Subaylar u n'ln kararfmta. bu hnmn sarm;a bildidlmdirlh: kml .\a ktt
tdnsa, n!"'J ln'if i{ n g1i dni iff' Uu i., Y'lfnldz[!mda bu, auula n .wfnlmall u
ikrisi icin stJn \il: a siirrkli k1lmmaluln:"
Ill. Annmmda cltmcminck olan .\laddmatla \ktni diyc amlan hir bel!!,<', Batt
"\nadolu'da IV. Tuthaliya'ctan })('ri !!iclerek gltc iull-L antn;m bit krahn, Jlatti
C' lkesi kin bir l<"hlih.< tJvkll.',imii \'l'I HlC'kttdir. Bu halnk hil'c' "\khal.l-
1'111 .\ff>. I:t 'Oillllla Anadolu'mm froia'clan ba!jk.a de ak111 yapukla-
J'IIll anlatmakt<tchr.
:\hhivava Krall AtLtrsiy.1'ya yenik. .\laclchlYalta <Hlll "Ahhiva\aiJ" hir IV.
Tutltaliya. Sakarya ik Porsnk arasmclaki <iagllk hir ycr olan olarak yerlco.;ti
rir: ancak \laclduyaJLI kendi giineyiwkki bir iilkesi olan .-\r/ava'ya H' onu :.ilah
ik cl(' . .\lad<lnvatla krallann politika:-.nu ak kendirw uydu
Art..<lYa Krall kiZillJ wrir . .\laclduvalla bm11m ardmclan Egridir w
Bmdur gt)llni h.<"simindcki llapalla Bcy1igi'ni d<" kcndiJw baglar. J litit krah lm clurunm tm-
sadc<T llapalla iitcri11dcki haklan Ill .\.laddJJvat la 'ya kabul dtirir . \ncak \ladcluvat-
ta claha scnmt Tuz ck eg-cmenEgi aillna al!r. B()ykcc
llalli Sak.arya 'um w Konya hc)lg-e:-:inclt-n gc(t'nk :\ntalva kesi-
mincleki Ak<kniz k.tytlanncl clc-gin unman w g-ii(lcrclc-n hir duvarla
hnhmm.1kta idi. Biittm Bat1 ;\nadolu lkylik:cri'nin ka111ciJgJ ve Jlallu-:;a'nlll 100 Ylh a-::an
eg<'llH'nli:tinc lm IV. Tulhaliva dtmcminck n
111.:\rnm.mda ' nm 'kralhg1 korknn( hir .... iyasal gi1c: B.ttl i\naclolu'cl<t kr:-a
hir sfm i( inclc hu <li1ljm<m tophduklan, J lit it <"gcmcnliginin II !lO dolay-
lannd.l son <'11 hl-1\"1-lk <lk<'n olacalJanhr.
J Iii it. Sanaltnin Son Parlak Dtmcmi
ch->Jwminck I lirit ..:anatr <loruk I Iiti t hi'tk1-nnclarlan
t'll bol w ('ll hal htthaliya"nmkikrdi. rapma
g1nda iki bir ck h<'yk<"li \anh: kaharlmalar olup lw;k<'lin sarh'
cc w on.1 d<' (l:r<'llikk Ollllll milhfu l<'riiH' ail hask1lar
Bunlanian bir tarH'sindc om1 Tan n San 11111anm koltugu altnula gi)rii.yoruz
(Rcsim Tul h aliva'nm bun1cla hom1lllu lann kiHalu tlikkati (cknHktedir. Hn
. - '
I>ogulu hir d1-mya giirii::>tllltlll ll ilit l "lkc .... i nc y.mi aruk Ili t it krallannm da ( )r-
ulk<"l<"riwic gi)n-lldi.rgii l'11crc k('nclil<"rini boyunca I ann mava ha..-la<hk
lanm aoga \ttnnaktacltr.
Tann vc Kral Tul haliya 'um figCt r. sivri kiilalu vc ar kacla si!ri"nun
ll.tllll <' l<"kli elhi:wsi ilc- bir tann<a\1 ra cia hir krali<;cyi las..-ir e t nwklt'dir (Rc:;im :n). ;\wak
.... o) <linin 1-t:-:tt-mck ii(. ;tltmda i.-.(' iki k<"z yirulcnmi-:: olaral gc->rrtku w kars1hkh hir (ih pnm
<lipst<' H tann anlannna gcl ir Ye hnu c1kck h<'m cl<' tannyt tammJam.lk i(i ll
kulhuuhr. Krall1k simgcsi olan kan,l th hcmcJJ ahmda ahut anua hirirnli hivl'rog-
liHcri , t>tcki kralml-tlli-Jrl<rindcn n solda hirer hi"yi"tk kral vaui ll:tnn-
lugtJna bir l'wgl'JJ \ "t' tcpcsinde iki ucu k1\T1k hir gi)ri"yoruz. '\ine simctrik olarak. kon-
olup bir lama w hir rirckttn de hir kralhk simgc:.:idir. En o r lacla'ki ll/llll-
lama .. ma ohm har<"t. de hir kralhk simgcsi anlamBHl,uhr. Ortacla uzunluguna bir i,';i<tnt olup
iki yamncla hinr yanm clips bulunan hiycroglif, kutsal dag olarak okunmaltadu. Yazrlr me
linkrckn i"lgr<"ndigimi:r.c hinT kral ;uh ohm Amlllllllil. :\rUII\ilJJda \'(' aslmda
kul'\al dag <ullancltrlar. Hu kulsal clag hiycroglifinin alllllda nsmi ya
da -du" \"crir. olduguna gi"m hir clag hiycroglifinin altmdaki lm Tut-
haliya admm ilk lwnsidir. Hu kut!'al da!}. \C <.:<.-.i ik Tu thaliya Dal!l ' nm ve ht>yk-
c< kral Tuthaliya' nlll ol<lugn nkmaktachr (Rcsim :1R).
Tut haliya a<ltnm altmda. iki bfry1-1k k.ral .1rasmda hir insan
virnuhmun alt van.-.r hkimincl<ki hiy<'roglif. kal(."alllll iki yanmda g<-)ri"men (it.gidcn
cli1r1 ch.gi il<' hirlikte olarak o lup 1\.ral TmhaJi,a,,, kohugunun <1l
t llla alan umnum a<lrdrr (Rtsim Bo:;;luk cloldurmak ik ohuah mi'thri"m all
bi)ICunl-uulc Kral Tutlwliya ' tllll ad vilwknmiljtir. Anc1k hu kc1 sinwlrik olarak hir
iljarct daha gi"nft lnH'k.tcdir ki b ttnu Laroche "Tuthaliya ' nnl olarak okmnakt;uhr (R<'-
sim :n.
JO( i
Ill. Arnuvanda (.\1 .c). J 220-1200)
HI.Arnu\'awla dt>lttmind(' Batt clunnn I Ji til Dt'Y-
Idi'w d()nmtyt lla!lusa'dan kopan Zippa..:Ja Dtvkt(igi'nin krah .\lad<Lmat-
ta'ya yi)ndti len yakmma yazJsJJHia, I Jit.il hiiyiik krahnm IH' denli zorluklar bnlnn-
dup;u <t(tk(a lwlirnwktcclir. Zippa..:la, Ball :\naclolu'mm orl<tl.mnda bir ycrclc lmhnmyonlu.
:\!'linda 1 lilit fcdnatif dtdetinc hir kralhiz olan l.ippa..:la'nm \I addu
Yatla. clki alamm achm adrm arlllrarak yanmadanm giincyhatJMlll dhw Anlll\an
da ".\ltu/t/ur:atta bm ;;ii habtNna f'llif(i _H'1nini ho;;.du l''' biitii11 J r::aw t'"!kl'.\i'J,i aM1" diyt ya-
:\rzava. :\nadoln'mm hir bt>lgc idi. \I.HlclHvana Ala-.iaya. yaui
Kthns J\da!'t ' u,t g1"tc<' St>zii gc(cn yakmma ll('lgt!'ill<l<-n Anadol u daki d.t-
ha hit(ok kodallwyin llalln-::a'}a anlaslllllaklachr. Ht>ykn .\rnll,aJJCia'mn ha-
hasJ ll<tlln!5ili'ni n karst olm;tst, yol
\'l' I lit it federal dt'\:klinin t>Zdliklc Ball .\II<Hiolu kralnklan ch; r:.yJ.> ki hunlar
karst hir hik Doguda da Pakhm.1 hklsi ' nck
\lit.a adh bir kralnk idi. Bi1-.c claha sonraki yaui Phryglcrin kra
It \lidas' t lm kral hiiyiik hir olasthkla Dogu Awnpa'dan gden Phryglt-rin <>nn-dc
riwkn biri, helki de Krall Tiglat-Piks('t'in (:\1.(). Ill.'") lahla
dan :.o ytl tmct' :\s:o:nr smtrlarm<la gc>rimch"tklt'rini s<>ykcligi hoylann<lan hiriuin
idi. :\nntk lll.Anmvanda w son J Jitit I h-tkt-tmdan clc>ncmltritHlc <tsJI
tchlike Hmt Anadoht'dan w bir \tg g-iltikn hiiyiiyonln.
II. SuppiJulimua (.\f.O.
Kcmal Balkan ] de yaywlachg1 nutiuleriyk son JJitil hiikiimdan 111n Sup
piluliulll<! adh hir kral ol<lnglllm o r laya Bu yanl: kavnaklardan c>grencligimiic gtm
IJJ.i\rnHV<HHla'nlll Ill' <lSI] kansllld<llllll' <k hannHJeki (<>Cngn \'arch\'(' hu IH'-
<lcnft> ycrine .)uppiluliuma tahla
ya:rtcuuH S11ppiluliuma'ya yapltgJ h;!ghhk yemini clolayJsJyla
rimkn h\or ki 'kan:;1khk kcnciisini sarayda bile gt>slt'l'lll<')'C' .
.. fJm wult'rt 1j'mdim !jujJjJift,fit'illfl'liln mmklarzm ... /Jatli (lkr.\i hal/a h'l$
kaldm 11m, lf('}u/i m, majnf(. baba mt, m1 tu'utt 1'1' bmi ,Jaha h1rii1: hh cnmk ikm JWIIliO ul
d1 ... . htd/(nt bn1 l''' Mill lrnrudum. Ona hU$1
da !m lun mrJdlln ... Ilatti /utlk1 ontt [!:t] diildfT f'/htm 11m rnw hi(hir ::.a m'w Jlllnt._ htrtd:
miUbm."
..
!)()zltrindtu \-tlkt'ck w halla saraycla k()tt"t olayhmn gdisuwkle oldug-nnu anhyomz.
ljuppilnlimn.t ad111a kormsan ba5 "on a karSt kusunla hulnmnadtm .. <krk<'ll .'\rnnvan-
107

Ekrem Akkurgal-ANADOLU KULTUR TARIHI - PDFSF PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ekrem Akkurgal-ANADOLU KULTUR TARIHI - PDFSF PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

! Ht:t".: ,ovlu IHr ,-diht-.1<-r:ni gmiu;:u.

cytn Hitik "y\lz

inj buyru(l:u onu aldtm "demektedir. Prensligi s1rac;mda I I at

!''15 .iftlnu. l'i,"Jlii.r.. Y. )t). t'JN .

,i,- i;: 1 tJt/tltijt_:.t, ...ii; llitit

r1Vf.'O. 1250-1220j rlo1u-

e.seri JI/I.O, 7CJ{) .. m-dttt'ma UrihlKTnelitedir.

.. ,l:Hl Ka:::r: ....

Amt a(hyla antlan dortgen kulc bi.;::iminde-

1-:'.,.f' l"iri- r!rnJriJ: /tl/1

You might also like