PEENEK TARH

YAZAN
Dr. phl. A. N. KURAT

19 3 7 STANBUL DEVLET BASIMEV

K lt r

B a k a n l

a d n a

ve

h esa b n a

o lm a k

zere

Yan

D irek trl n n 2 4 - 1 - 7936 tarih v6 21 - 10045 s a y l em rile 2000 ,say o la r a k birin ci d e fa baslm tr.

NDEKLER
Sahife G R PE E N E K L E R E DA R TA RH BLG LER BULUNAN KA YN A K LA R. 1. Bizans tarihleri ve kronikleri . . . . . . . . . 2. Rus vekayinameleri ......................................... ................................. 3. ark k a y n a k la r ................................................. 4. Peenekler hakknda baz mhim t e t k i k l e r ................................................. I. K IP A K BO ZKIRLA RIN A GELM EDEN E V V ELK TA RH LE Peeneklerin m e n e i .................................................................................. Emba - Yayk boylarna gelmeden evvelki tarihleri . . . Emba, Yayk ve dil boylarnda yaadklar devir . . . Yayk - dil sahasndan hareketleri (8 6 0 -8 8 9 )................................ KARADEN ZN M ALN DEK BO ZK IRLA RD A PE EN EK L E R Macarlarla mcadeleleri. Yeni yurtta yerlemeleri Cenub Rusya Bozkrlar . . . . . . Peenek Urularmm igal ettikleri yerler. Peenek Uru ve ahs adlarnn izah . . .
1

21
10 14 15

1
10

14 16 -

21

22
22

26 32 39 43 43 50 52 55 61 61 77

42 26 32 39 42 60 50 52 55 60 80 77 80 105 84 92 95 97 101 105 126 108 115 124 126 142 130

II.

III.

PE EN EK LERN Y A A Y I TA RZLARIN A DA R . (B ir Hipotez).......................................................................... Peenekler' arasnda slmiyet ve hristiyanlm yaylmas meselesi

IV.

81 PE EN EK LERN R U SLA R L A M N A SEBETLER . 81 ark S la v la r ve Kiev - Rus knjazlinin kurulmas. 84 Peenek - Rus mnasebetinin ilk devresi . 92 Kiev ehrinin Peenekler tarafndan^muhasaras . 95 Svjatoslavn Peenek Babuu Kre tarafndan ldrlmesi 97 Svjatoslavn lmnden 1036 ya kadar....................................... 1036 Peenek hezimeti ve Peenek Rus mnasebetine umum bir bak 102 K IP A K BOZKIRLA RIN DAK M STA KL PE EN EK ZMRESNN BZA N SLA M N A S E B E T .......................................................................................... Bizansta Makedonya s l le s i .................................................................................. Kostantin VII. Porphyrogennetos zamannda Peenek - Bizans mna sebeti .................................................................................................................................. Velender(?) ehrine Peenek baskn meselesi. . . . . . -. Kostantin VII. den Bulgaristann Bizans tarafndan zaptna kadar PE EN EK LNDE CEREYA N EDEN M CA D ELE . N ETCELER (1040 - 1 0 5 0 ) ......................................... Peeneklerin Balkanlara ilk aknlar . . . . VE . . 106 106 108 116 124

V.

VI.

BUNUN . . , 127 . . . 127

VI Sahife 1048-9 yllarnda cereyan eden Peenek ilindeki i mcadele . . 1 3 0 133 Turan Bizansa hcumu. Peeneklerin yenilmesi ve balkanlarda y e r le tir ilm e le r i...........................................................................................................133 136 Bizansn Anadoluya, Seluklulara kar Peenek ktlarn gndermek t e e b b s ................................................................................................................... 136 138 Yeniden istikllini elde eden Peenek zmresinin Bizansla mcadelesi 138 140 Turan Peeneklere izam. Onun yeniden kavminin bana gemesi. Bizans ordusunun y e n il m e s i ...................................................................................140 142 VII, 1050 DEN A L E K S KOMNENOSUN BZA N S KA D A R PE EN EK - BZAN S M N A SEBET TA HTIN A IK IIN A ......................................... 1 4 3 160 145 147 150 152 160

Edirnenin Peenekler tarafndan m u h a s a ra s ................................................. 143 Trakyada Peeneklere kar mcadele..................................................................145 1053 te Preslav yannda Bizans ordusunun hezimeti ve 30 yllk sulhun akti . . . . ..........................................................................1 4 7 Balkanlarda Uzlar......................................... ................................................................. 150 1065- 1081 yllarnda Uzlar ve P e e n e k l e r ................................................. 152 VIII.

A L E K S KOM NEN O ZAMANINDA BZANS - PE EN EK MCA D E L E S ................................................................................................................................... 1 6 1 - 2 1 3 10 5 6 - 1081 yllarnda Bizansn vaziyeti ..................................................161 163 Anadolunun Trkler tarafndan f e t h i ..................................................................164 166 Pavlikyan Travlin Peeneklerle e l b i r l i i ................................................. 166 169 Peenek Babuu elgnn Macar Kral Solomonla Bizansa hcumu 169 171 BizanslIlarn 1087 D erster (Silistire) hezimeti. . . . . .1 7 1 182 K um anlar................................ .......................................................................... 182 193 Bizans - Peenek bar . . . . . . . . 193 195 1088 - 1090 Peenek harpleri . . . . . . . 196 198 zmir Beyi aka ......................................... . . 198 201 Peeneklerin Trakyadaki harpleri (1 0 8 8 - 1091) . . . . 201 213

IX . X X I.

29 NSAN 1091 LEBUNUM M EYDAN M U H A R E B E S................................. 214 227 LEBUNUM M EYDAN M U H A REBESN DEN SO N RA P E EN EK L E R . 228 237 M U H TELF M EM LEK ETLER D E P E EN EK LERD EN KA LA N YER A D L A R I................................................................................................................................... 238 254 A n a d o l u d a ......................................... .......................................................... 238 239 Balkanlarda ve ark Avrupada Peenek i z l e r i ......................................... 240 Macaristanda yerleen Peenekler.......................................................................... 241 254 L V E L E R ................................. .......................................................................................... Konstantin Porphyrogennetosun De administrando imperio sundan: . 255 256 Metnin te rc m e si................................. , ................................................................. 257 258 Peenek, ahs, kabile ve yer adlar. ..................................................259 Peenek tarihinin kronologyas . , ................................................. 260 265 K A YN A K LA R V E B B L O G R A F Y A N D EKS . . . . . . . Maddeler indeksi . . . . . . . . 266 271 . 2 7 2 - 285 . 286

X II.

N SZ
Peenejclerin tarihi dnya tarihinin az bihnen, fakat ok enteresan bir safhasn tekil eder. Yakn bir maziye kadar Orta Asyadan bat Avrupaya gelen Trk kavimlerinin h are ketleri .gelii gzel, sebep ve neticeleri aratrlmadan, yazl makta idi. Halbuki herbir byk ve kk tarihi vakalar douran ve yrten sebepler vardr. Bir tarihinin de vazi fesi bu sebepleri bulup karm ak ve neticelerini de gsterebil mekten ibarettir. Umum Trk tarihinin mhim bir parasn tekil eden Trklerin Hazar ve Karadenizin imalinden yr yleri,, ayni zamanda cihan tarihi iin de byk bir ehem miyeti haizdir. Peeneklerin Ana vatanlarmdan ayrlarak garp memleket lerine gidilerini yalnz Ortazamanlarda vukubulan dier ha reketlerle mukayese edeceiz. Hakikaten Peeneklerin tarihi kendilerinden evvel ve sonra ayni istikamette ilerlemi olan birok Trk.kavimleri ve zmrelerinin tarihini andrmaktadr. Bu bakmdan Peenek tarihinde gizli kalan ksmlar baka kavimlerde belli olan cihetlerle tamamlanr. Alanlar, Hunlar, Avarlar, Uzlar, Kumanlar ve Tatarlar (Moollar) Karadenizin imal istikametinde y r m ler; buralar bir mddet yurt edinmiler ve bilhara muhtelif yerlerdeki kavimlerle karp gitmilerdir; btn bu isimleri geen kavimlerin tarihinde mterek bir hususiyet vardr: bunlarn hepsi de Orta Asyadan ayni erait altnda ve aa yukar ayni yolu takip etmiler dir. Bu kavimlerin mukadderat arasnda da byk bir ben zeyi gryoruz: halihazrda yeryznde Hun, Avar, Uz ve Kuman adl bir zmre olmad gibi, Peenek adn tayan bir kavim de yoktur. Bu neden ileri gelmitir? Bunun balca sebeplerini mezkr kavimlerin iinde bulunduklar siyas ve ktisad eraitte aramak lzmgelir. Bilhassa siyas eraitle hesaplamalyz. Btn bu kavim ler anavatandan ktktan sonra salam ve srekli esaslara dayanan bir devlet tekilt yapmaa zaman ve imkn bula

VIII

9eqenekler

madan, arkadan gelen ikinci bir hcum karsmda yerlerini baka bir zmreye brakmak mecburiyetinde kalmlard. Bu hususta yalnz Hunlar bir istisna tekil ediyorlar. Onlar olduka muntazam bir devlet makinesi kurmaa muvaffak olmular, amma igal ettikleri sahann fevkalde byk olmas ve bu hudutlar iinde H u n -T rk unsurunun fazla bir ekseriyet tekil etmeyii, Attilnn lmn mteakip Hun devletinin derhal yklmasn inta etmitir. Ayni vazi yet Avarlarda da tekrarlanr gibi grnyor. Karadenizin imalinde iken mnferit kabileler halinde yaayan Avar heyeti Transilvanya ve Panonyada Bayan hann kkimiyeti altnda bir devlet haline geliyor ve birok Trk olmyan kavimleri de tabiiyeti altna alyor; Avar devletinde de ya banc unsurlarn byk bir kalabalk tekil etmi olduu anlalyor. Yabanc zmreler birer birer Avar hanlarnn hkimiyetinden kurtulduktan sonra Avar ktlesi adete git tike azalm ve 8- inci asrn sonunda Frank hcumuna kar dayanamyarak malp olmutu. Peeneklerin arkasn ta kiple Det-i Kpaa gelen Uzlar ise tam bir kable heyeti halinde yaamakta devam etmiler ve mtemadiyen tazyika maruz kaldklarndan uzun mddet bir yerde tutunamyarak sk sk yer deitirip, nihayet Balkanlarda dalmlard. 1 0 6 0 dan sonra Det-i Kpakta hakimiyet sren Kumanlar devlet kurmak iin dier Trk kavimlerine nisbeten daha msait bir eraiti haiz olmalarma ramen, ta Mool istilsna kadar bir federasyon halinde kalmlard. Ayni hali Peeneklerde de gryoruz. Bu kavim tarihinin devam mddetince bir kable heyeti,, olmaktan kurtulmamtr. Yukarda adlarn saydmz bu Trk kavimleri orta ku run tarihinin siy as-v e buna bal olarak ktisad ve m edentarihinde ok byk, fakat halihazrda daha tamamile tesbit olunmyan, roller ifa etmilerdir. Bu kavimlerden hl hi birisinin tam bir tarihi yazlmam olduundan cihan tarihi nin bu ksm bo kalyor. Mevzuumuz olarak aldmz Peeneklerin tarihini yazmaktan maksat ta bu boluu hi olmazsa ksmen doldurmaktr. Peeneklere dnya tarihinde ok mhim bir rol isabet etmitir. Bunun neden ibaret oldu unu eserimizde gstermee alacaz. Burada yalnz birka noktaya iaret etmek istiyoruz; Peenekler 1 5 0 yl gibi uzun bir zaman Don ile Tuna nehirleri arasn igal etmi olmakla

n Sz

IX

ok mhim siyas vaziyetlerin vcude gelmesinde amil ol mulard; onlar da : ark Slavlarmm tamamile cenup Slavla rndan ayr dmeleri ve Kiev Rusyasnn Karadenizin ima lindeki Bozkrlara inmesine mani olunmasdr. Sonra, Orta Avrupada Orta kurunun en mhim siyas varl olan Macaristann T u n a -T is a sahasnda teekkl etmesinde phesiz Peenekler en byk bir rol oynamlardr. Peenekler XI inci asrn balarndan itibaren Balkan yarmadasna aknlar yap mlardr; birka yllar sonra Peenek zmrelerinin bazlar buralarda yerletirilmitir. XI inci yzyln ortalarndan sonra Tunann cenup sahilleri, bugnk Bulgaristan ve Make donya Peeneklerin yata olmaa balyor; ve bura larda birok Peenek kolonilerinin tesis edilmi olduu nu gryoruz. Ayni zamanda Balkan yarmadasnn bir ok yerlerinde Peeneklerle meskn mahallere tesadf ediyoruz. Grlyor ki, Kumanlardan ve Anadoludan geen Trklerden ok evvel, Rumeli ve Balkanlar Ouz Trklerinin bir zmresi tarafndan meskndu. Nihayet Peeneklerin BizanslIlar zerine arkas kesilmiyen hcumlar Anadolunun SelukluTrkleri tarafndan igalini ok kolaylatrm olmas muhakkaktr. Anadolunun Seluklu Trkleri tarafndan alnmas tarihini aratrrken bu ciheti de gzden karm a mak gerektir. Peenekler, Karadenizin imalinde yaam olan Trk gmenlerinin belki de en tipikleridir. Biz bu kavmi tetkik ederken daha evvelki Trk gmenleri hakknda da epey bir fikir edinmi oluruz. Dier taraftan Peeneklere ait kayn ak larn okluu bunlar aratrmada byk bir kolaylk tekil ediyor. Asl aratrmaa gelince ta batan unu sylemeliyiz ki, Peeneklerin tarihini de birok dier Trk kavimlerinde olduu gibi, baka milletlerin brakm olduklar kaynaklar dan renmekteyiz. Bu cins kaynaklar ekseriyetle Peenek lere dman kimseler tarafndan kaleme alnmtr. Bunlar grupa ayrlabilir: Bizans, Rus ve ark kaynaklar. Bilhassa BizanslIlar bu Trk kavmi hakknda itimat edilecek, ve ekse riyetle olduka sarih, malmat kaydetmilerdir. Fakat, Bizans tarihiliinin icab olarak, hem en hem en hep harp vakalan bahsedilmektedir. Peeneklerin i hayatlar, tima tekilt, madd ve manev medeniyetleri hakknda rnalrnat verilme

S^eenekler

mektedir. Bu hususta yalnz De Administrando mperioda pek az bir malmata tesadf ediliyor. Rus vekayinamelerinde de ancak P e e n e k -R u s muharebelerinden bahsolunuyor. Gerek Bizans ve gerek Rus kaynaklarmdaki Peeneklere ait yazlar Peeneklerle temasn neticesinde vijcude geldiinden, byk ehemiyeti haizdir. Lkin ark kaynakla rna gelince vaziyet deiiyor ; oradaki malmat ok mphem ve ikinci nc ellerden gelmektedir. IX uncu asrn orta larna kadar Yayk nehrinin arknda yayan Trkler hakknda ark (Arap ve Fars) kaynaklarnda fazla bir malmat mevcut olmad herkese malmdur. Bu itibarla Peeneklerin dil-Yayn arknda yaadklar devirler tamamile karanlk olup bu hususta sylenen szler ancak bir faraziyeden ibaret kalyor. Peeneklere dair ilk msbet malmat 8 6 0 tarihlerine doru balamaktadr. Fakat onlarn btn tarihlerine ait biribirini takip eden kaytlarn mevcut olduu hatra gelmesin. Peenek tarihinin birok ksmlar tamamile mehul kalyor. Aradaki boluklar mevcut kayt lardan neticeler karm ak suretile doldurulmakta olup m teaddit cihetlerinin aydnlatlmas yeni bulunacak malzemeye baldr. Peeneklerin tarih mukadderatn renmekle ayni yolu takiben fakat ok evvel gelmi olan Hunlar, Avarlar ve dier Trk kavimlerinin tarihlerine dair daha esasl bir gr elde etmek mmkn olacan sylemitik. Bizim aratrmalarmzda eksik kalan ksm Peeneklerin i hayat lar ile madd ve manev kltr meseleleridir. Baz gmen kavimlerin i tekilt etraflca ilenmitir. Bu hususta B. Ja. V 1 a d i m i r c e v'in ObSestivennyJ stroj mongolov (Moollarn ti ma tekilt) (Sovyetler Birlii limer Akademisi neriyat 1 9 3 4 , 2 2 3 sahife) adl ok ehemmiyetli aratrmasn gstebiliriz. Bu sahaya temas eden ikinci bir eser de S. P. T o l s t o V, Perezitki totemizma i dual'noj organzacii u iurkmen. (Trkmenlerde totemizim ve dual tekiltn izleri). N. Ja. Marr na mn tayan madd kltr tarihidir. [Devlet Akademisi tarafn dan karlan Problemy istorii dokapitalisticeskich obscestv,, adl mecmuada, Leningrad 1 9 3 5 . Sonra P. F. P r e o b r a z e n s k i j nin Sovyetskaja Etnogrfija,, ( 1 9 3 0 , N. 4) sindeki
Razlozenie rodovogo stroja i feodaVnyj process u turkmen jomudov.

(Yomud

trkmenlerinde

Itable

tekiltnn

dalmas

ve

_______________ n S z __________________________________

XI

feodal hareket). ] Ayni suretle gmenlerin madd kltr izlerini tenvir hususunda bilhassa Macarlar tarafmdan fevkal de ehemmiyetli tetkikler yaplmtr. Bu meyanda Avarlardan kalan eyann lm aratrlmalara mevzu tekil ettiine bihassa iaret etmeliyiz. Bilhassa J. N e m e n t h in DieInschriften des Schatzes von Nagy Szent Miklos adl eseri Peeneklerin madd ve manev kltrlerini anlama bakmndan byk bir ehem miyeti haizdir. Nemeth bu mehur definenin Peeneklere ait olduunu ileri sryor, ve ayni zamanda bu define iinde bulunan destilerdeki yazlarn da Peeneklere aidiyetini kabul ediyor. Bu meseleye dair en son aratrmalarn birin de Nemethin fikirleri epey tenkit edilmekle beraber (B. von A r n i m , Zeitschrift fr Slavische Philologie, B XI ( 1 9 3 4 ) 2 4 0 - 2 4 8 S.), Nemethin bu tetkiki gmenlerin kltr tarihi bak mndan m uhakkak ki ehemmiyetini muhafaza etmektedir. Arkeologya ve filologya sahasna ait meseleleri ihtiva etme sinden tr biz bu cihetlerin tenvirini Trk arkeologya ve dil bilginlerine brakarak, Peeneklerin madd kltr tarihi meselesine girimee cesaret edemedik. Bahusus Rus Bilgiler Akadernisinin Cenub Rusyada yaptracan iln ettii kur ganlarn aratrlmas ii bitip ve oralarda bulunan eyaya dair malmat neredildikten sonra, Cenub Rusyadaki g menlerin, ve bunlar meyannda Peeneklerin de, madd kltrlerine temas etmek mmkn olacaktr. Tetkikimizi hazrlarken mracaat ettiimiz baz eser ve kaynaklar kitabn banda kaynak ve tetkikler,, adiyle bahsettiimiz ksma alnmamtr. Mesel n derecede ehemmeyeti haiz olan ve Peeneklere dair hi bir yeni ma lmat ihtiva etmiyen M n e c c i m b a nm inden ayrca bahsetmee lzum grmedik. Baz yazlar ancak mevzuubahis ksmn baslmasndan sonra elimize getiinden, ora larda ileri srlen fikirler hakknda ayrca bir mtalea dermeyan edemedik. Ezcmle A. N. B e r n s t a m in Istoriceskaja pravda v leende ob O^uz - ^a^ane (Ouz - kaan efsanesinde tarih hakikat). Sovetskaja Etnografija N 6 ( 1 9 3 5 ) adl yazs bu ka bildendir. Bernstam, Ouzun Urum ve Urus beyle harbini Peeneklerle balyarak, 9 6 8 deki Peenek - Rus harbini kastediyor ve Ouz efsanesinde Peeneklerin Bizansa yr ylerini grmek istiyor. Fikrimize gre Bernstamn delille ri inandrc deildir.

X II

9e;enekler

Peeneklerit faaliyet sahasn gsteren haritalar da tertip edilmitir. Maattessf haritalarn tabnda baz yanllardan kanmak mmkn olmad. Haritalar daha iyi anlalmas iin ayrca Peenek ve dier Trk kavimlerinin hareketleri ni bildiren bir sinkronik cetvel de koyduk. Bu cetvel bilhas sa Peenek ve dier Trk kavimlerinin hareketlerini gste rir harita,, ya aittir. Trk olmyan ahs ve kitab adlarn mmkn olduu kadar kendilerinin kulland iml ve harflerle yazdk. Yal nz rusa iin garp ilim leminde kabul edilen transkripsiyon sistemini alarak, rusa szlerde bu transkripsiyonu kul landk. Buna gre c -trke , s - . z - trkedeki j , c almancadaki z , ch almancadaki ch y,> trk edeki ve j trkedeki y gibi telffuz olunmaktadr. Peeneklere dair ehemmiyeti itibariyle en birinci yerde du ran De Administrando pmerio dan bir para kitabn sonuna aynen konulmutur. Metinde verilen malmatn kontroln kolaylatrmak maksadile bilhassa Bizans kaynaklarndan sk sk sitatlar yapmay faydal bulduk. Bu sitatlarda grld zere Peeneklere dair en ok malmat brakan mellif olarak imparator Konstantin VII. Porphyrogennetos ile Alek si Komnenosun kz Anna Komnenadr. Trk tarihi bakm n dan deerleri yksek olan bu her iki eserin dilimize evril mesi temenni edilir. Ayni suretle Rus vekayinamelerinin de bize byk bir yardm olduunu sylemeliyiz. Bu m nase betle, Rus vekayinamelerinden, hi olmazsa iktibas suretiyle, Trk tarihine temas eden ksmlarnn trke olarak neredil mesinin pek faydal olacan da ilve etmeliyiz. n szmze nihayet verirken bu eserin vcude gelme sinde en ok yardmlar grlen birka ahs anmak yerindedir. Bunlardan biri Bizans mparatoru Konstantin VII. Porphyrogennetos, kincisi - Aleksi Komnenosun kz Anna Komnena ve ncs de Peeneklerin dnya tarihinde oy nam olduklar roln ehemmiyetini ilk olarak lyk vehile ortaya koyan Bizans tarihi bilginlerinden V. Vasil evskij dir. lk iki ahs bizi alkadar eden kavime dair zengin mal zeme brakmak suretile, sonuncusu da Peeneklere dair et rafl bir tetkikin yazlmas lzimgeldii fikrini vermesi itiba riyle - bu aratrmann vcude gelmesinde en mhim amil olmulardr.

________________________________/7 3 2____________________________

Ortaya koyduumuz Peenek tarihi,, - malzemenin cin sinden dolay - ne bir analiz ve ne de bir sintezdir. Burada mevcut malmat, m mkn mertebe kritike tbi tutularak, bir araya toplanlm ve Peeneklerin bilhassa d tarihleri,, tesbit edilmee allmtr. Eldeki kaynaklarda hemen he men, yalnz Peeneklerin hareketleri ve harpleri mevzu bahis olduundan, eserimizde daha ziyade bu kavmin dier milletlerle mnasebetleri tenvir edilmitir. Bu mnasebe tin o zamanki siyas vakalar zerine tesirlerini bulup kar maa da altk. Bu cihetin aydnlatlmasnda baz eksikler var sa, bunlar kaynaklardaki kaytlarn azlndan ileri geli yor. Gelecekte daha fazla malzeme ortaya konulduu zaman Peeneklerin tarihi muhtelif cepheden ilenir ve bunu kale me alan mverrih te umum Trk tarihine byk bir hizmet etmi olur.
K a d k y , M h r d a r k in ci K n u n 1 9 3 7
D r. A . N . K u r a t

g ir i

PEENEKLERE DAR TARH BLGLER BULUNAN KAYNAKLAR 1. BZANS TARHLER VE KRONKLER

Trkler Orta Asyadan garbe giderlerken, Hazar deni zinin imalinden ve cenubundan olmak zere, iki yol takib etmilerdi. Orta kurunda imal yolu ile Avrupaya giden Trklere dair maliamat bilhassa Bizans kaynaklarmda muhafaza edilmitir. Bu eserde tetkik ettiimiz Peeneklerin tarihlerine dair malmat da yine Bizans melliflerine med yunuz. Peeneklere dair kayitleri ihtiva eden en eski kay nak olmak zere Bizans mparatoru K o n s t a n t i n VII. P r o p h y r o g e n n e t o s un ilim leminde De administrando imperio adiyle maruf olan eseri bata gelir. Sras gelmiken, Peenek tarihi iin esas memba brakm olan bu impara tora ait biraz izahat verelim. Konstantin VIL Porphyrogennetos 912 den 9 5 9 a kadar Bizans tahtm igal etmiti. O, Makedonya sllesinin banisi Basil I-nci nin torunu, yani Feylesof Leonun oludur. Konstantin, ba imparator ol masna ramen, ta 9 4 5 ylna kadar, yalnz ismen hkm dard; 919 dan 9 4 4 e kadar btn idare onun kaynpederi Roman L e k a p e n o s u n elinde idi. Lekapenos, oullar tarafndan tahtndan indirildikten sonra (9 4 4 te) onun yerini bir yl mddetle oullar igal etmilerdi. Ancak 9 4 5 te Kons tantin, tahtn kimse ile paylamakszn, tam manasile bir hkmdar olabilmiti. Bu vaziyet onun lm yl olan 9 5 9 a kadar devam etmiti. Konstantinin hkimiyeti sralarnda Bizans imparator luu olduka sakin bir devre iinde idi; dtan fazla bir tehlike yoktu. Lekapenos gibi kuvvetli bir adamn eriki taht olmas ite de asayii temin etmiti. Vaziyet byle iken, zaten dar ilerle fazla alkas olmyan Konstantin,
Peenek tarihi 1

^enekler

kklndenberi sevdii edebiyat ve ilim ileriyle ura maa imkn ve pek ok vakit bulmutu. mparatorluun kendisine bahettii hak ve kuvvetten istifade eden Konstantin, lm eserlerin toplanmasma ok gayret etmi ve biriken malzemeden ya kendisi eserler yazm veya bakalarma yazdrmt. Konstantin yalnz olarak idare banda bulunduu yllarda da lm meguliyetini brakmamtr; hatt bizi alkadar eden eserini tam bu yllar iinde vcude getirdiini gryoruz. Onun zamannda, stanbulun mehur eski ilim oca olan Bardas niversitesi canlandrlm, ve bu suretle Bizansta yksek tahsilin yeniden ykselmesine imkn yaradlmt. Bizans tahtn igal eden bu ilim m erak ls hkmdarn iki nevi ilm faaliyeti olmutur; biri - bizzat onun kaleminden kan veya idaresi altnda yazlan eserler; kincisi - imparatorun teviki ile her ilim sahasn ihtiva eden ansiklopediler. Birinci nevi eserler arasnda ilk bata imparatorun byk babas olan B a s i l I-ncinin biografyas gelir. De administrando imperio nun byk bir ks mnn mellifi Konstantinin kendisidir. Bizi burada ancak bu sonuncu eser alkadar ettiinden, baka eserleri braka rak yalnz De administrando imperio ile megul olacaz. Konstantin Porphyrogennetos, olu R o m a na (so n ra imparator olan, 9 5 9 - 9 6 3 yllarnda) hitaben kaleme ald bu eserinde devletin haric siyasetine dair birok pratik na sihatlerde bulunuyor; mdekkikler bunun iin kitabn adna De administarando imperio demilerdir. Eser 5 3 baptan ibarettir. 9 5 0 tarihlerinde Bizans imparatorluunun imal, ark ve garp komularndan bahseder. Bilhassa bu kavimlere kar nasl bir siyaset takip olunmas lzmgeldii, kita bn en canl noktalarndan biridir. Orada Trk kavimleri olan Peenekler, Uzlar ve Hazarlardan baka, Macarlar ve Kabarlardan bahsedildii gibi, Balkan ahalisi olan Bulgarlar, Srplar, Hrvatlardan ve Dalmayallardan da bahis geer. Sonra, Ruslar ve Slavlara dair ok enteresan malmat verilir. Orada Araplar, Cenub talya ve Venedie dair de birok enteresan malzeme bulunuyor. Konstantin Porphyrogennetosun eseri hakknda bundan 6 5 yl evvel A l f r e d R a m b a u d n u n sylediini bir daha burada da tekrarlyabiliriz. O diyor ki: Eer bu eser muhafaza edilmemi olayd, btn bu mntkalarn (Karadenizin imali ve ksmen Balkan ya

s iri

rmadas) 9. ve 10 - cu asrdaki tarihleri bizim iin mehul kalacakt. Macarlar, Yugoslavlar, Cenub Rusya ahalisi, ken di milliyetlerinin balangcn, tarihlerinin ilk sahifelerini bu eserde bulabiliyorlar. (A. R a m b a u d, Constantin Porphyrogenete p. 173-174.) De administrando imperionun 1 - 8 baplar P e en e k l e r d e n bahseder; b ird e aynca drt sahifeden ibaret olan 37 -n ci bap bilhassa bu kavme hasredilmitir. Bizans imparatorunun bu Trk zmresine fevkalde ehemmiyet verdii grlyor. 9 ncu bap ta R u s l a r a aittir. Rus tarihinin balangcna ve /boslarn milliyetini tayinde en mhim bir vesika olup ok enteresan malmat vardr. 38-nci bap Ma carlarn (Konstantin onlara hep T rk diyor.) Meneleri 3 9 - cu bapta Kabarlardan, 4 0-n c da Kabarlar ve Macarlardan bah sediliyor; 4 2 - nci bapta da Selnikten Tuna nehri ve Belgrad kalesine kadar, Macaristan ve Peenekistandan Hazar kalesi olan Sarkele kadar yerlerin corafyas hakknda ma lmat verilmektedir. Kitabn iinde Arap tarihine dair, s panya hakknda, Peloponnes v. s. gibi Bizansla alkas olan yerlerden ve kavimlerden bahsediliyor. mparator, sonuncu bap olan 5 3 te de Krmdaki Chersones ehrinin, bilhsasa Karadenizin imalindeki memleketlerle ok faal ktisad ve siyas mnasebat olduundan, bu ehrin vaziyetini ve tarih esini oluna tantmak iin gayret etmitir. Eserin yazld (daha dorusu tertib edildii) zaman baplarnn sras, imdiki gibi (yani Bonn tabnda gsterildii gibi) olmasa gerektir. Eserin yazlmas tarihine gelince kat bir tarih sylenemez. Maamafih imparator Konstantin kitabnn iki yerinde tarih gsteriyor; elal 81 n,exQ i tfi O Tjfieov, f]Ti satlv Iv8ixticv E p 8 p .T | , et- d T y.tiaem xff(xou euv^' (6457=949) S. 130 de; sonra : qp' ov e
n d 2 aX)va (i8TCXicrav e 'Pajffiov, elalv Ety\ qp' |^exQ '' a^^egov, ^t

lv8xu(vo e| 38 fx,o euv(;'(6457 = 949) S. 137. Fakat bunlarn ancak o bahislere ait olduunu kabul edebiliriz. Eserin takriben 9 4 9 - 9 5 1 (yahut 9 5 2 ) yllarnda ya zld muhtemeldir. Konstantin bunu yazarken, malzeme sini muhtelif kimseler vastasiyle toplamtr: Bizanstan giden eliler, Bizansa gelen muhtelif kavimlerin elileri, tc carlar, esirler, askerler ve bakalardan imparatorun eseri iin malmat alnm olabilir.Hatt, Peeneklere dair kayitlerin bir ksmn, bilhassa kable adlar, Peeneklerin Det- i - Kpcaa gelmeden evvelki tarihlerine dair ksmlar ve Peenek-Macar

S^egenekler

harplerinin dorudan doruya Peeneklerden alnm olmas ihtimali varittir. De administrando imperionun btn ksm larnn bizzat imparator tarafndan kaleme alnm olmas icap etmez; bu eser deta, civardaki kavimler hakknda impara tora bildirilen raporlar ihtiva eden bir defter mahiyetinde dir; oraya bakalar tarafndan kaleme alman baplarn da girmi olmas muhtemeldir. De administrando imperio'yi en iyi bilen B u r y , bu eserden bahsederken mozayik,, tabiri kullanyor ve W e h a v e n o r e a s o n to q u e s t io n h is ( K o n s t n t in ) p e r s o n a l r e s p o n s a b il it y for ali p arts of th e treatise diyor (S. 51 8 ). Bununla beraber Konstntin Porphyrogennetosun ese rinde muhafaza edilen kayitler, shhat itibariyle, ek ve phe brakmamaktadr. mparatorun doru malmat elde edebilecek vaziyette olduunu grdk; bunun iin m ezkr eser, orada isimleri geen kavimlerin gerek tarihleri ve ge rek corafyalar iin en mhim bir kaynak mahiyetindedir.
K o n s t n ti n P o r p h y r o g e n n e t o s a d air a r a t r m a la r : A l f r e d R a mb a u d , L E m p ire g re c au d ix iem e siecle. C on stan tin P o rp h y ro g en ete. P a r i s 1 8 7 0 ; H . L e c l e r c q , C on stan tin P orp h y ro g en ete et le liv r e d es cerrem on ies d e l a c o a r d e B y z a n c e ; C a b r o l , D ictio n n a ire d 'a> cheologie ck retien n e et d e litu rgie. P a r i s 1914, I I I (2), 2 6 9 5 - 2 7 1 3 . K a r i K r u m b a c h e r , G esch ich te d e r by z a n tin isch en L iterat r. 2 in ci tabi. M n c h e n 1 8 9 7 . 2 5 2 - 2 6 4 sah ifeleri. C o n sta n tin e P orp y ro g en ete. L e liv re d es cerem on ies. C ollecton b y z a n t in e publ. S O U S le patr. de l'A sso cia tio n G . B u d e . P a r is 1 9 3 5 .
D e a d m in istr a n d o im p erio ya a i t :

A . R a m b a u d n n y u k a r d a z ik r o lu n a n ese ri; K . K r u m b a c h e r ( y u k . z ik r. ol.); b u h u s u s t a e n m h i m te tk ik : J . B u r y , T he treatise D e a d m in istra n d o im p erio. B y z a n t i n i s c h e Z e its c h rift X V ( 1 9 0 6 ) 511 - 5 7 7 . S o n ra , G . M a n o j l o v i c , S tu d ije o spisu D e a d m in istran d o im perio,, c a r a K o n sta n tin a VIL P o r firo g en ita . Z a g re b U l m A k a d e m is i n e r iy a t (Rad), Cilt 1 8 2 . S. 1 - 6 5 ; c. 1 8 6 . S. 3 5 - 1 0 3 ; 1 0 4 - 1 8 4 ; c. 1 8 7 . S. 1 - 1 3 2 (1 9 1 0 - 11). S rp - H r v a t a y a z la n b u a r a t r m a la r n h u l s a s 1 9 2 7 d e B e lg r a t ta a k te d ile n B iz a t in i s t l e r k o n g r e s i n e a rz e d ilm i ti; b a k n z : A n a s t a s i j e v i c v e G r a n i c , C o m p te - ren d u e (B e lg ra d e , 1 9 2 9 ) p. 4 5 - 4 7 . B u e t tle rd e n m a a d a b i l h a s s a u y a z la r z ik r o lu n a b ilir : K . J . G r o t , Iz v estija K o n sta n tin a P o rfir o r o d n o g o o S e rb a c h i C h o rv a ta ch . S, P s b g . 1 8 8 8 ; b u n d a n b ir k tib a s - A r c h iv r s la v is c h e P h ilo lo g ie 5 (1881) 3 9 0 - 3 9 7 . B u e s e r i n te n k id i: T. F l . o r i n s k i j , 2 . M. N. P. c ilt 2 1 4 (Mart) s. 1 3 9 - 1 7 0 ; cilt 2 1 5 ( H a z ir a n ) S. 3 0 0 - 3 2 2 . P . H u n f a l v y , M a ca rla r h a k k n d a v e r ile n m a l m a t t e t k ik e tm itir ; M a g y a ro rsz a g E th n o g r a p h ia ja (stifade ed e m e d im ). J . N e m e t h , A h o n fo g la lo M a g y a ro sa g k i lk u lsa . B u d a p e s t 1 9 3 0 . (Baz k s m l a r n t e r c m e s u r e t iy le istifa d e ettim .) J. M o r a v c s i k , A m a g g a r trten et b iz a n c i fo r r a s a i (M a c a r ta r ih in i n B i z a n s k a y n a k l a n ) B u d a p e s t 1 9 3 4 . 2 5 6 ss. ( B y z a n t.Z e its c h r ift teki r e s e n z i y o n l a n v a s ta s iy le istifad e ed ilm itir.) B y z .

s ir i

Z. B. 3 5 ( 1 9 3 5 ) 4 0 0 - 4 0 6 . G e z a F e h e r , U n g a m s G ehietsgren zen in d er M itte d e s X. en Ja h r k u n d e r te s . U n g a r i s c h e J a h r b c h e r , B. II. H eft 1. (April 1 9 2 2 ) ; Q . G z e b e , T a rco - b y z a n iin isch e M iszellen . Kr. C so m a Arch. I (1912) 2 0 9 2 1 9 . C. A. M a c a r t h n e y , T h e M ag g ars in th e ninth cen tury. C a m b r id g e 1 9 3 0 , 8 0 - 117. A. V a s i 1 i e v, H istoire d e V em pire B yzan tin e. P a r is 1 9 3 2 Vol. I. 4 7 7 - 7 8 . D e ad m . im p . n u n r u s a t e r c m e s i: Q. L a s k i n , ten ija v m p . O bscestve istorii i d rev n o stej p ri M oskov . U niversitete. 1 8 9 9 , b u n u n te n k id i; P a p a d i m i t r i u s , B y z a n t i n i s c h e Z e its c h rift II. ( 1 9 0 0 ) 5 1 5 - 5 2 3 . V. V. L a t y S e v ta ra fn d a n b a l a n a r a k N. V. M a l i c k y n i n d e v a m ettird ii: K a r a d e n iz in i m a li n d e k i m e m l e k e t l e r e d air B iz a n s k a y n a k l a r m m v e r d ik le r i m a l m a t ( L e n in g r a d - M o s k v a 1 9 3 5 ) adl e s e r d e n istifad e m m k n olm ad .

Konstantin Porphyrogennetostan sonra, Peeneklere dair braktklar malmatn okluu bakmndan, K e d r e n o s (Haddi zatinde Skylitzesin eseridir) ile A n n a K o m n e n a en mhim yer tutarlar; maamafih baka Bizans tarih leri ve kroniklerinde de Peenekler hakknda tek-tk kayitlere tesadf olunuyor. 9 5 0 tarihlerinde doan L e o n D i a k o n o s u n , 9 5 9 - 9 7 5 yllar vakalarn iine alan, eserinde bizi alkadar eden kavme dair baz szler geer; bu tarih inin, eserine bizzat grd vakalar alm olmas, oradaki malmatn kymetini ok ykseltmektedir. Rus Knezinin Bi z a n s l I l a r a kar yapt harpler mnasebetiyle Peeneklerin de isimleri zikredilmektedir; bu suretle Leon Diakonos un szleri Rus vakayinamelerini tamamlyor. 10 34 - 1 0 7 9 yllar vakalarn yazan M i c h a e l A t t a l i a t e s de Leon Diakonos gibi, ekseriyetle, grd vakalar anlatt iin, tarihinin ehemmiyeti byktr; eserinde Bal kanlarda cereyan etmi olan harpler bahsinde Peeneklere de tesadf ediyoruz; Anadoluda, BizanslIlarn Seluklularla yaptklar harplerde Bizans ordusunda Peeneklerin bulun duunu Attaliates vastasiyle reniyoruz. Roman Diogenesin Alp Aslana kar yapt ve Malazgirt hezimetiyle neti celenen seferinde Peenekler de bulunuyorlard. Attaliates onlara S k i t diyor; bununla Peenekler mi, yoksa Uzlar m kastediliyor, mellif bunu tasrih etmemekle beraber, onun daha evvelki kayitlerinin birinde Skit ten Peenekleri kasdettii anlalmaktadr: Sun''a 6s, o t j IlaT^vdyuO u oev 8t| | i)8t | A oyog / taA ev (S. 30). 11inci asrn sonlarnda yaam olan kronikilerden J oa n n S k y l i t z e s de, 811-1079 yllarn ihtiva eden kitabnda

S e e n e k l e r

Nikefor Bryenniosun Nikefor Botaneiatesa kar mca delesini anlatrken, Bryennios'un Peeneklerle anlatn yazyor. Bundan maada Skylitzesin eserinde 11 - inci asr ortalarndaki Peenek tarihine ait ok kymetli malmat bu luyoruz; o, Dneper ve Dnester boylarnda yayan Peenek1er arasnda cereyan eden i mcadeleler hakknda olduu gibi, bu sralarda Bizans imparatorluu ile bu kavim arasn daki mnasebetlere dair de mufassal ve enteresan kayitler brakmtr. Yalnz, eserinin bu ksmlar ilim alemince K e d r e n o s un ismiyle tannmtr. 11 - inci asrn sonlar ve 1 2 in c ia s n balarnda yaam olan kei Georg K e d r e n o s dnya tarihi mahiyetinde olan kronikine Skylitzesin eserini aynen koymutur; Kedrenosun eseri tamamiyle nerolun duundan, Skylitzesi ayrca nere hacet kalmam, ve onun 8 1 1 -1 0 5 7 tarihleri bu suretle Kedrenos adiyle tannmtr. mparator Konstantin Monomachos zamannda (1042 1055) en nfuzlu adamlardan biri olup, yeni tesis edilen stanbul Akademisinde felsefe Profesr olan M i c h a e l P s e l l o s (lm tarihi 1096), 9 7 6 - 1 0 7 7 yllarn ihtiva eden eserinde, Peeneklere dair baz malmat veriyor. Bilhassa Konstantin Monomachosun Peeneklere kar kazand zaferi mnasebetiyle bunlarn isimleri geiyor. Tam manasiyle ince bir Bizansl, ve devrin en lim adamlarndan olan Psellosun nazarnda Peenekler en kt barbarlar,, dr. Bu nunla beraber, Psellos Peeneklerin kuvvetli ve ok tehlikeli bir komu olduklarn tamamiyle doru olarak tesbit etmi tir. Metin ve franszca tercemesiyle yaknda kan Psellos'un Bir asrn tarihi,,, bilhassa bu zaman Bizans tarihinin birok cihetlerini aydnlatmak itibariyle ok mhimdir. (Michel Psellos, Chronographia. Te-xXe retab. et trad. par Em. R e n a u l d . Coll. de Bude. Paris 1 92 6.) Bizans mparatoru Aleksi Komnenos zamannda m him bir mevki tutmu olan Nikefor Bryenniosun (im para torun damad, mehur Anna Komnenanm kocas) eserinde de Peeneklere ait birka kayit bulabiliriz; fakat onun eseri Anna Komnenankna girmi olduundan zerinde fazla durmyacaz. Bizi alkadar eden asl eser A n n a K o m n e n a nn tarihidir. 11-i nci asrn sonu ve 12 - inci asrn balar iin birinci derecede kaynak mahiyetinde olan, Bizans pren sesi Anna Komnenann kitab Alexiada adn tamaktadr.

_____________________________ s iri? _____________________________ ?_ Yalnz Peenekler deil, Kumanlar ve bilhassa Anadolu Seluklular tarihi ile birinci Hallar seferine ait ok ente resan ve ehemmiyetli malmata ihtiva eden Alexiada mn mellifesine dair malmat vermek faydadan hali olmyacaktr, Anna, Aleksi Komnenosun byk kzdr; 1083 te do mutur. O zaman, Bizans saraynda det olduu zere, dev rin en mkemmel terbiye ve tahsilini grm, eski klsik leri okuyacak ve anlyacak kadar eski grekeyi elde etmi tir. Homerosu, Herodotu, Tkukydidesi, Aristofanesi, tragikleri, Polybiosu, ve bittabi mukaddes kitaplar, okuyordu; Annanm antik mitologya, tarih, retorik, diyalektik, Aristo ve Ef ltun felsefesini bildii anlalmaktadr. O bu bakmdan dev rin en ok okumu ve bilgili ahsiyetlerden biridir. Aleksi Komnenos kzna ok parlak bir koca da bulmutu: Gen, ya kkl, cesur ve ok malmatl olan Nikefor Bryennios An na iin en mnasip bir hayat arkada olabilirdi. Maamafih karakter itibarile Annann tam bir Bizansl olduu sarahaten grlyor: Aleksi Komnenos ldkten sonra (1118) Anna tahtn meru varisi olan biraderi Joannn ayan kaydrmak teebbsnde bulunmutu; kocasn tahta kararak onun namna kendisi idareyi ele almak pilnm kurmutu. Nikefor Bryennios buna muvafakat etmemi, daha dorusu Joann yerinde salamca tutuna bildiinden, Anna bu pilnlarn kuvveden file karamamt. Bu muvaffakyetsizlii mtea kip, Anna tfj K exaQ iTojp,evTi manastrna inzivaya ekiliyor ve orada Alexiada sn (Ale^d) yazyor. 15 kitaptan ibaret olan bu eser Annann babas Aleksi Komnenosun tarihesidir; 1069 ile 1118 yllar arasn ihtiva eder. Bu eserin yazlma sndan maksat, Komnenler ailesi azasndan en bynn Aleksi Komnenos olduunu gstermektedir; bu itibarla Annann eseri tam manasile babasna bir methiyedir. Kitap tan istifade edilirken bu cihet daima gznnde tutulmaldr.Alexiada 1138 de tamamlanmtr. Annann bundan son ra nekadar yaadn ve nerede ldn bilmiyoruz. Bu eser yazlrken istifade olunan malzemeye gelince, ba ksm iin, yukarda ismi geen, Nikefor Bryenniosun 1 059 a kadar gelen tarihi celbedilmitir. Annann vaziyeti, sarayda mahfuz ariv ve dier evraktan istifadesini temin et miti. Tabiatiyle o devrin vakalarna itirak etmi olan birok kimselerle temasta bulunarak, ifah malmat almt. Ken-

S^eenekter

diinin grd ve iittii eyler de eserinin mhim bir ks mn tuttuu muhakkaktr. Baz vakalarn ufak teferruatna kadar tasvir edilmi olmas, oktan gemi vakalara itirak edenlerin isimleri, bilhassa yabanc adlar, doru olarak yaz m olmas Annann kendisinden evvel kaleme alnan malze meden de istifade ettiine dellet eder. Bu itibarla Anna Komnenanm eseri, ihtiva ettii devir iin, byk bir kymeti ha izdir; yalnz, demin de dediimiz gibi, babasna fazla mevki verm ek isteyiini ve onun iin hibir yerde pederini kk drm em ee gayret ettiini, bilmek lzmdr. Alexiadann noksan cihetlerinden biri de kronologyasdr: Vakalarn cere yan tarihi ekseriyetle gsterilmiyor; olanlarnn da bir ksm sarih deidir. Onun iin bu cihet ancak baka kaynaklarla mukayese edilerek tesbit olunabiliyor. Yukarda Annann yabanc kavimler ve ahslarn adlar n doru olarak kaydettiini sylemitik. Bizi bilhassa Trk kavimleri alkadar ettiinden yalnz onlar zerinde duraca z. Anadolu Trklerini hep T r k (To^o) olarak yazyor; Peenekler ise, klsik eserlere uyarak, ekseriyetle S k i t (2xjda) adn tayorlar ve ancak birka yerde kendi adlariyle gste rilmilerdir (o naT^vdxo); Kumanlar yalnz ol Kofidvo tesmiye olunuyorlar. Anadoluyu Trk beylerine gelince, Sleyman ahn Nominativi 2oXu^, Akkusativi de trjv SoXi)[A v (I.301)dr; Puzan - IlovCdvo; Eblkasm-'Aare^^acr-njA; Porsuk - neooot^; Eblgazi riovXxdoT|; Kl-Aslan - K^tdaMav (r siz olduu o za man bile bu harfin telffuz edilmediini gsteriyor); zmir emrinin ismi de TCa^ olarak yazlyor ki, aka olsa g erek tir. Burada getirilen Trk isimlerinin ok doru yazlm ol mas da, Annann eserini bitirmeden 5 0 yl evvel faaliyette bulunan, bu ahslara dair Bizans arivinde, az veya ok, yazl malzemenin mevcut olduunu ve Annann da bunlar^ dan istifade ettiini gsterir. Alexiada de Peeneklerden oka bahsolunur. Vl-nc kitabn 14-nc bab, Vll-nc kitabn l i nci bab kmilen ve VIIInci kitabn ilk bab hep bunlara hasredilmitir. Alexiada nn bilhassa Aleksi Komnenosun harpleri hikye ettiini hatrlarsak, Peeneklere dair malmat, hemen hemen, yalnz Bizans Peenek harplerini ihtiva etmektedir,
n ac. o p era D. H o e s c h e l i i , A u g s b u r g

A n n a n n e s e r i ilk d efa 1 6 1 0 da t a b o l u n m u t u r : E p itom e d es C od. M o1610. T a m o lara k n e r i : Ed. pr.

s iri

P e t r u s P o s s i n u s , P a r is 1651; b u n u n a y n e n t a b : V e n e d i g 1 7 2 9 . B o n n k lliy a tn d a : Cilt 1(19 n c u kitap lar) ed. J. S c h o p e n , 1 8 3 9 ; C ilt 1 1 ( 1 0 - 1 5 kit.) ed. A. R e i f f e r s c h e i d , 1 8 7 8 ; y e n i t a b i: A. R e iffe rsc h e id , T e u b n e r t a b , L e ip z ig 1 8 8 4 . A n na er*kenden g arp d ille rin e t e r c e m e d i l m e e b a l a n m t r ; Fr. S C h i 1 I e r'in A llg e m e in e r S a m m iu n g histo risch er Mem oires vom 12. J a h r h u n d e r t his a u f die neu esten Z eiten da A lm a n c a t e r c m e s i, J e n a 1 7 9 0 . D a n im a r k a c a y a , R u s a y a ve n g il iz c e y e de e v r ilm i tir . S o n z a m a n la r d a n g ilte r e d e b i r ib ir in i ta k ib e n k a d n ta r a fn d a n A n n a K o m n e n a y a d air e s e r l e r b a s l d : Alexiada n n n g il iz c e te r c m e s i A. S. D a w e s, T he A le x ia d o f the P rin cess A n n a C om n en a, L o n d o n 1 9 2 8 ; A n n a K o m n a n n n k s a c a te r c e m e i h ali ve d e v rin y k s e k a h s i y e t le r il e t e m a s n t a s v ir eden, N a o m i M i t c h i s o n, A n n a C o m n en a. L o n d o n 1 9 2 8 ; n ih a y e t B iz a n s p r e n s e s i n i n e s e r in i tah lil eden, G e o r g in a B u c k 1 e r A n n a C om n en a. A study. O x f o r d -L o n d o n 1 9 2 9 . B u n l a r d a n m a a d a A n n a K o m n e n a y a dair u e s e r l e r g s t e r i le b il ir : M. D i e t e r, Z ur G la u h w iird ig keit d er A n n a K o m n en a . B y z a n t i n i s c h e Z e its c h rift B. II ( 1 8 9 4 ) 3 8 6 - 3 9 0 SS. E. O s t e r,/Inna K o m n e n a . l - l l l , R a sta d t 1 8 6 8 - 1 8 7 1 ; P a u l A d a m , P rin cesses bg zan tin es. P a r is 1 8 9 3 . L. du S o m m e r a r d . D ean prin cesses d O rient au X I I ^ s i e e l e : A n n e C om n en e, tem oin des C roisad es. i4g'nes d e f ra n s c .P a r is 1 9 0 7 . Ch. D i e h l , A n n e C o m n e n e F ig u res B gzan tin es, t. II. P a r is ( 1 9 2 7 ) 2 6 - 5 2 pp; W . M i l l e r , A B y z a n tin e blu e b t o c k in g ; A n n a C o m n en a. E ssa y s on the L atin O rient. C a m b r id g e 1921, 5 3 3 - 5 5 0 pp. A. V a s i 1 i e V , d e V em pire byzan tin e. P a r is 1 9 3 2 . Vol. II 1 4 7 - 1 4 8 pp. T ab i Kari K r u m b a c h e r in G esch ich te d e r b y z a n tin isch en L iterat r, Mnc h e n 1 8 9 7 ( 2 n c i tab) 2 7 3 - 2 7 9 SS. A n n a K o m n e n a y a i te tk ik i in racat o lu n a c a k ilk e s e r l e r m e y a n n d a d r. m-

12-inci asrdan itibaren Peeneklerin Bizans iin fazla bir tehlike tekil etmediklerini gryoruz. Bundan tr Anna Komnenadan sonra onlara dair Bizans kaynaklarnda ok az malmat buluyoruz. 11-inci asrn sonlarnda ve 12-incinin balarnda yaam olan Joann Z o n a r a s m, dnya yarad lndan 1113 ylna kadar gelen, kronikinde bu kavim an cak birka defa zikrolunmutr. 12-inci asrn sonlar adam olan Michael G i y k a s in popler mahiyette olan kronikinde de ayni vaziyeti gryoruz. 1118-1176 yllarn ihtiva eden eserin mellifi olan Joann K i n n a m o s ta da, imparator Joann Komnenosun harpleri mnasebetile, Peenekler zikrolunuyorlar; burada onlarn yaay tarzlar ve harp usulle rine dair baz kayitlere tesadf ediyoruz. Bizi megul eden bu Trk zmresine ait en son kayitleri ihtiva eden Bizans kayna ise Niketa A k o m i n a t o s u n eseridir. 1 1 8 0 -1 2 0 6 yllar tarihini kaleme alan bu mellif, yine harp vakalarn anlatrken, Peeneklerden de bahsetmitir. Onun eserinde de bu kavme dair baz enteresan malmat bulunuyor. Eski

10

ff e e n e k l e r

den C h o n i a t e s adyla tanlan Niketas bu suretle Konstantin Porphyrogennetosla balyan sray kapatmaktadr. Burada zikrolunan Bizans kaynaklar B o n n klliya tnda kan nshalardan istifade edilmitir (Corpus Scriptorum
Historiae Byzantinae).

1.

RU S VEK AYIN AME L E RI

Bizans kaynaklarndan baka Peeneklere dair en m him malmatn R u s v e k a y i n a m e lerinde mevcut oldu unu iaret etmitik. Yalnz Peenekler deil, Uzlar (Rusla rn T o r k leri) Kama Bolgarlar, Kumanlar, Tatarlar ve Ka zan Hanlna dair de birok kayitleri ihtiva eden bu mhim kayanklar klliyatn burada ksaca tantmak faydal olaca fikrindeyiz. Vekayiname yazmak, eski Rus keilerinin ok sevdikleri ilerden biriydi; bu meguliyet, tabi Rus yurduna Hristiyan lkla beraber Bizanstan gelmitir. Vakayinamelerin en eski ns halar muhafaza edilmemitir; ancak 14-nc asrda yazlan muhtelif redaksiyonlar elimize kadar gelebilmitir. Fakat bu vekayinameler daha evvelki asrlarda kaleme alnm olan paralar ihtiva ediyorlar; ba ksmlar 9-uncu asrn orta larna kadar kan ifah rivayetleri muhafaza ettikleri gibi, 10 uncu asrn bandan da yazl vesikalar ilerine alm lardr. Bu vakayinamelerinyardmiyle Rus yurdunun 9-uncu asrn ortalarndan ta 18-inci asra kadar tarihini bil inkta takibetmek mmkndr. Vekayinamelerin en eski ksmlarn Lavrent'evskaja letopis ve Ipatevskaja letopis adn tayan ikisinin balarnda buluyoruz. Bunlardan birincisi kei Lavrentev tarafndan 1 3 7 7 de knjazlerin biri iin istinsah edilmitir; dierine Ipafevskaja,, denilmesine sebep te ,14-nc asrn sonunda veya 15incinin banda yazlan bu nshann Kostroma ehrinin Ipatev manastrnda bulunmasndan ileri geliyor. Her iki ns hann 1110 tarihine kadar olan 9.10. ve 11- inci asrlar ihtiva eden ksmna N e s t o r k r o n i k i veya P o v e s f v e r e m e n n y c h l e t (Gemi yllarn hikyesi) demek det olmutur. Baz Rus limleri ona Balang vekayiname,, de diyorlar. Daha 13 - nc asrda ilk vakanvis olarak Nestor adl

9 ir i

Kiev civarnda bulunan maaralardaki manastrn(Pecerskaja Lavra) bir rahibi tannmt; halbuki Lavrent'evskaja letopis inin 1116 ylnda vekayinam eyi.tertip edenin ad S i l v e s t r olarak gsteriliyor. Bu suretle balang vekayinamenin iki mellifi mevzuu bahistir. Bu ciheti ilerde aydnlatacamz dan, imdi isimlerini saydmz iki letopis,, in mahiyetini gzden geirelim. Her iki nsha 1110 tarihine kadar aynen devam ettikten sonra, bu tarihi mteakip mahiyetleri dei iyor. Lavrentev vekayinameG imal- ark lkesini, yani Suzdal Rusyasn, esas olarak alyor; Ipatev nshas ise daha ziyade cenup lkesini, yani Hali ve Volyn da cereyan eden vakalar tasvir etmektedir. Balang ksma,, gelince, bu hususta birok fikirler yrtlm ve hl kat bir netice elde edilememitir. Bu mesele ile uraan limler, Nestor kroniki,, nin daha evvelki muhtelif, yazl ve ifah, vesika lardan vcude getirilen bir kompilsyon olduu kanaatindedirler. a c h m a t o v , Nestor kronikine giren en eski paralarn 1 03 9 da Kievte tanzim olnuduu fikrindedir^ Pecerskaja Lavrada 1 07 3 te Kievte yazlan nshadan istifade suretile bir vekayiname tertip edilmi olduunu, ve 1093 te de bunun devam ettirildiini yine bu lim ileri srmt. Niha yet ayni mdekkikin sylediine gre Povest vremennyeh let adn tayan ksm da 1116 da kei Silvestr tarafndan tan zim olunmutur. Mehur Ru tarihilerinden V. K 1j u c e v s k i j nin fikrine gre bu Balang vekayiname,, ksmdan teekkl edi yor: 1 Knjaz O l e g in saltanatn 8 8 2 ylna kadar ihtiva eden ksm; 1 0 5 4 ten evvel kaleme alnmtr. Asl bu ksm Gem i zamanlarn hikyesi,-, adn tamaldr. 2 - 12 - inci asrn balarnda tertip edilmi, Ruslarn hristiyanl kabul leri hikyesi olan 9 8 6 - 9 8 8 yllarn ihtiva eden ksm. 3-1140 tarihine kadar 11, ve 12- inci asrlar vukuatn alan K ievo-Peer vekayinamesi. Bu relsyon birletirilerek sonralar Balang vekayiname,, tanzim olunmutur. Nestor kroniki,, denilen vekayinam enin ba ksmnn mevzuu unlardr; Tufandan sonra Nuhun oullan arasnda yeryznn blnmesi; Babil kulesi yaplrken insanlarn Tanr tarafndan datlmalar; Slavlarn Tuna boyuna yerlemelri ve oradan baka lkelere gitmeleri; Kiev ehrinin tesisi; ark Slavlarnn yer almalar; bunlarn komular

12

SPeenekler

olan muhtelif Fin kavimleri; ark Slavlarnm rf detleri; Hazarlarn Slavlar zerine hkimiyetleri; Slavlarm bir ksmmn Vareglere, bir ksmmm da Hazarlara vergi vermeleri; Vareglerin Slavlar tarafmdan koulmalar; Rjurik ve biraderlerinin knjazlie arlmalan (bu mnasebetle vekayinamedeki, u szler ok enteresandr; Slav elileri V areg knjazine diyorlar ki; Bizim yurdumuz byk ve genitir, amma intizam yoktur. ) Askold ile Dirin Kievte yerlemeleri, ve 8 8 2 ylnda Oleg in Kievi almas. Vekayinamenin ba ksmlar Bizans kronikilerinden Georg H a m a r t o l o s u n eseri nm une tutularak yazlm; sonlarna Rusyadaki vakayi ilve edilmek suretile Bizans kroniki Rus era itine gre adapte olunmutur. Vekayinamenin ba k s m la r n d a k i kronoiogyann ehemmiyeti yoktur; bazen, nce cereyan eden vakalar daha sonraya nakledilmitir. Ezcmle, Slavlarn maruz kaldklar hcum lar bahsedilirken, Avarlarn kaybolup gitmesi bahsin den sonra, Peeneklerin gelii syleniyor; Peeneklerden sonra da Macarlar (Ugry) Kievin yaknndan gemilerdir. Halbuki hakikatte bunun tam aksi cereyan etmiti. Fakat baka bir yerde, balang vekayinamenin baka bir ksmnda, Peeneklerin ancak 915 ylnda lk defa Rus yur duna geldikleri,, yazldr. Bu baka bir ksm,, K iev o -P eer m a n a stn keii N e s t o r un kaleminden km olmas m u h temeldir. Maamafih mellifin kim olduu, bunun tesbit edilip edilmemesinin fazla ehemmiyeti yoktur: ortada 1110 ylna kadar devam eden, ve baka ksmlardan ayrlmas m m kn olan bir para mevcuttur. K ljucevskije gre, Nestora ait olan ksm 1044 tarihinden balar. Bu suretle Balang vekayiname,, nin paralarn ihtiva eden relsyon ara snda birok bo yllar kalyor. Bunlar, sonralar doldurul mu veya olduu gibi bo braklmtr. Mesel, vekayinamede knjaz Igorin 3 3 yllk (9 1 2 - 9 4 5 veya 9 4 6 ) hkim iye tinin tam 2 2 yl bo braklmtr. Anlalan vakanvis bu yllar doldurmak iin ne yazl ve ne de ifah herhangi bir malmat bulabilmitir. Rus knjazlerinin hristiyanl: kabul etmelerinden ok evvel Bizansla Kiev arasnda aktedilen muahedelerin m u hafaza edilmi olduunu gsteren deliller vardr. Bu ya zl vesikalar sonralar vakanvisler tarafndan vekayiname-

S r i

13

ye alnmlardr. Ezcmle 912 tarihinde gsterilen, Oleg ile Bizans arasnda aktedilen uzun bir ticaret muahadesi vardr ki, bunun gerek yazl bakmndan ve gerek ihtiva ettii maddeleri bakmndan, bu cins Bizans vesikalarn andr makla k a lm y o r; o devir ticaret vaziyeti ve stanbula dair verilen malmatn doruluu cihetinden de, bu muahede yaplrken kaleme alnm olduuna phe brakmyor. Ayni suretle 9 4 5 ylnda Bizansla knjaz gorin akdettii ticaret muahedesinin metni, knjaz saraynda mahfuz kalan bir do kmandr. Vakanvis ya knjazin saraynda, veya manastr larda, kiliselerde bulduu gemi yllara dair hikyeleri,, defterine kaydetmi ve bunlara halk arasnda sylene gelmi ifah rivayetleri de ilve etmitir. Bilhassa bu halk hikye lerinin ok naif masallar mahiyetinde olmalar, derhal kendi lerini belli ediyorlar. Mesel Peeneklerle Vladimir arasnda cereyan eden muharebe esnasnda Rus pehlivannn Peenek baturunu yenm esi; Belogorod ehrini muhasara eden Peeneklerin ehir ahalisi tarafndan aldatlmalar hikyesi bu kabildendir. 14- nc asrdan sonra Rus yurdunun muhtelif yerlerinde, byk manastrlar nezdinde, pek ok vekayinameler yazla gelmitir. Bunlara Kievte yazlan Balang vakayiname,, nmune olmu, oradaki kayitler alnm; fakat herbir vaka nvis bilhassa bulunduu yerde cereyan eden vakalar kaydederek yerli,, vakayinameler vcude gelmitir. Bunlar arasnda Novgorod ta pek eskiden yazla gelen nshalar ok ehemmiyetlidir. Sonra Pskov, Vladimir, ve, tabiatiyle Moskova vekayinameleriyle, Litva da yazla gelenler de mhim bir mevki igal ediyorlar. Almanlarm tesiriyle Rusyada ilm hareketler ilerledikten sonra bu vekayinamelerin ilm bir ekilde ilenilmesine ba lanyor. Evvel S t r o e v adl bir mdekkik Rusyann m uh telif yerlerindeki manastr ktphanelerini dolaarak, birok eski nshalar toplamtr. 1841 denberi Rus Ulm Akademisi nezdinde teekkl eden R u s A r k e o g r a f y a C e m i y e t i , , vekayinamelerin nerine bahyarak, Rus vekayinameleri klliyat,, manasnda olan P o l n o e S o b r a n i e Russkch L e t o p i s e j serisini karmaa balamt. Bilhara baz k smlar dzeltilerek ikinci defa tabolunmutur. Halihazrda bu klliyat 2 0 cildi gemitir. Bunlardan 1-inci cilt L a v r e n t

V -t

P e k e n e k l e r

ev\ 2-incisi l p a i e v \ 3-ncs N o v g o r o d \ 4-nc cildi yine N o v g o r o d ] 5-incisi P s k o v ve S o f i j s k a j a vekayin am eleri; 6-nc cilt S o f i j s k a j a ; 7-8-nci ciltler Vo s k r e s e n s k a j a-, 9-\ 0c u la r da N i k o n o v s k a j a vekayinamelerdir.
N e s t o r k r o n i k i d e n ile n k s m L o u is L e g e r ta r a fn d a n f r a n s z c a ya t e r c m e e d i j m i t i r ; C h ro n iq a e d ite d e N e s t o r trad. p a r Louis L eg er. P a r is 1 8 8 4 . Y a k n la r d a A l m a n c a y a d a e v r i l m i t i r ; D ie a ltru ssisch e N estor-ch ro n ik . U e b e rs. und h r s g b . von R. T r a u t m a n n . L e i p z ig 1931. R u s v e k a y i n a m e l e r i n e d air b az e s e r l e r : B e s t u z e v - R j u m i n, - tellen u n d L iterat r zur ru ssischen G esch ich te v o n d er a ltesten Z eit bis 1825. U e b e r setzt v o n Th . S c h i e m a n n . M itau 1 8 7 6 . A. a c h m a t o v , R a z g s k a n ija a d re v n ejsich ru sskich leto p isej. S. P s b g . 1 9 0 8 . V. K l j u c e v s k i j , K a r s ru ssk o j isto rii (R u s ta r ih in e dair dersler). Cilt L d e rs 5 . M o s k o v a 1 9 0 9 . Enc'klopedieskij S l o v a r B r o c k h a u z - E f r o n . L etopisi m a d d esi.

3.

ARK

KAYNAKLARI

Peenekler hakknda ark kaynaklar ok az malmat veriyorlar. Bunun sebebi, slm corafyaclnm en parlak devri olan 9. ve 10 ncu asrlarda Peeneklerin slm lemin den ok uzaklarda bulunmalardr. En eski slm corafya clarn bazlarnn eserleri tam olarak muhafaza edilmemi; baz eski malmat bu suretle ortaya karlmamtr. 9-uncu asrm en mhim slm corafyacs b n H o r d a d b e h t i r ; on u n eseri 10-uncu asrda C e y h a n tarafndan ilenmi ve ilveler yaplmtr. Fakat bugne kadar ne bn Hordadbehin 1am nshas ve ne de Ceyhannin eseri meydana karlm tr. Biz bunlar ancak sonralar yaplan iktibaslarndan istiiade ediyoruz. Bu cins eserlerde Koraya kadar deniz yolu nun btn teferruat verildii halde, Orta Asyadan ine gi den yol ok muhtasar olarak gsterilmitir. Herhalde gerek bn Hordadbeh ve gerek Ceyhan de bu sonuncu yolun daha mufassal olarak gsterilmesi beklenirdi. Yine 10-uncu asrda yazan E l - B e l h bir Orta Asya co rafyas yazm ; onun eseri aslan Farsh olan E l - s t a h r tarafndan ilenmi ve ilveler yaplarak geniletilm i; son ralar bu eser Badadh, fakat imal Afrikada yayan, bn H a v k l tarafndan tamamlanmtr. Ceyhannin eserinden oka iktibas yapt anlalan 10-uncu asr corafyaclarndan ismi malm olmyan, Hudud-ul-lem adl eserde (Tumanskij tarafndan bulunduu iin Tumanskij el yazmas,, adn

iri

/5

tamaktadr), ve yine Hudud-ul-lem gibi farsa yazlan, 11-inci asr corafyaclarndan G e r d i z nin eserinde Peeneklere dair baz kayitlere rageliyoruz. 10-uncu asrdan sonraki Arap corafyaclar eserlerini yazarlarken, daha zi yade 9. ve 10-uncu asrlarda toplanan malzemeden istifade etmiler; eski malmata ok az yeni malzeme katmlardr. 11-inci asrda, Endlste, eserini yazan E l - B e k r , 12-inci asrda Sicilyada byk bir corafya yazan d r i s , 14-nc asrda yayan E b 1 1a f e d a nn corafyalar hakknda bu szler varittir. Kendisinden daha ok malmat beklediimiz d r i s n i n jtiv' j W (stanbul, Kprl Mehmet Paa ktphanesi, N. 9 5 5 ) adl eserinde, Peeneklere ait k smlar hem ok az, hem de pek mphemdir. Bu eserlerden istifade ederken, oradaki malmatn kendilerinden ok daha evvelki devirlere ait olduunu daima gznnde tutmaldr. 1 06 9 da kaleme alnan Mahmut K a g a r nin Divan-lLgat-it-Trk nde Peeneklere dair ancak bir iki yerde sz geer. R e i d - e d - d i n in mehur Cami-t-tevarih in d e de b kavme dair ok az ve mphem bir iki kelimeden baka hibir kayit yoktur. Bu suretle elimizde mevcut slm kaynaklar Peeneklerin tarihi iin bize fazla malmat ver miyorlar. Bununla beraber ark membalarnda tesadf edi len baz kayitler Bizans kaynaklanndakileri teyit etmek iti bariyle ehemmiyeti haizdir. Peeneklerin tarih hayatlar O s t e u r o p a (ark Avrupa) da getii iin, onlara ait mal matn en ou buralara yakn yerlerde yazlan eserlerde muhafaza edilmi olmas aikrdr.
Y u k a r d a ad lar g e e n Arap c o r a f y a c l a r n n e s e r le r i H o llan d a lI m s t e r i k l e r d e n M .J.d e Q o e j e ta ra fn d a n n e r o l u n m u t u r . B i b l i o t h e c a C e o g r a p h o r u m A r a b i c o r u m L e y e n 1 8 7 0 d e n b e r i ( b a z la r n m y e n i t a b var). I - Istahr, I [ - b n - H a v k l, III - M u k a d d e s i, IV - F ih rist, V - b n e l-F a k ih , VI - b n - H o r d a d b e h ve K u d e m a , V II - b n - R u s t e ve Y a k u b , V I I I - M e s ud. B u c o r a f y a c la r a dair sl m A n s ik lo p e d is in d e ( E n z y k lo p e d ie des slm ) D ad lara d air m a d d e le r. W. B a r t h o l din a r k tetebb u ta rih i ( R u s a) i k i n c i tab L e n i n g r a d 1 9 2 5 . G e r d iz iy e d a i r : W . B a r t h o l d , O tcet o p o e z d k e v S red n ju ju A z iju ( 1 8 9 8 ) ; T u m a n s k i j el y a z m a s da B a rth o ld ta r a fn d a n n e r o l u n m u t u r . L e n i n g r a d (1 9 2 8 ). D. C h vv^o 1 s o n, b n D asta (Ru sta) n n H azarlar, B u r ta s la r , Ma'carlar, Slavlar ve R u s l a r a dair v e r d i i m a l m a t (Ru sa). P e t e r s b u r g 1 8 6 9 . B. H a r k a v y , s l m m e llif le r in in Sla v la r ve R u s l a r h a k k n d a y a z d k la r (R u sa ) S. P s b g . 1 8 7 0 . K u n i k R o s e n , E l- B e k r i n i n v e d i e r m e llif le r in R u s ve S la v la r h a k k n d a y a z d k la r. (Ru sa). P s b g . 1 8 7 8 .

16

S^eenekler

4.

PEENEKLER HAKKINDA BAZI MHM TETKKLER

Burada megul olduumuz Peenek zmresi, Hunlar, Mogollar, OsmanlI Trkleri kadar, m dekkiklerin nazar dikkat lerini celbedememilerdir. Vak, Peeneklerin tarihteki rolleri, isimlerini saym olduumuz kavimlerinki kadar deildir; fakat Peeneklerin de dnya tarihinde ihmal edilmiyecek mevkileri vardr. 2 0 0 yla yakn Det-i Kpak ta oturan bir zmre, igaletmi olduu coraf mevkiinin icab olarak. ark Avrupa tarihinde mhim bir rol oynam olmas gayet tabi dir. Bununla beraber Peeneklere dair ne garp ve ne de Trk dillerinde, bu kavmin tarih hayatnn hi olmazsa kaynaklarda mevcut malmattan istifade ederek, ilm bir aratrma yaplmamtr. Halbuki bundan tam 150 yl evvel, Rusyada alan Alman limlerinden Johann S t r i tt e r, Bizans kaynaklarnda Peeneklere dair ne varsa onlar toplam ve ltince tercemesiyle neretmiti. Onun bu eserine yalnz Peenekler deil, Tuna boylarnda, Karadenizin ve azak denizin imalinde, Kafkas ve Kaspi denizi civarlarnda yaa m olan kavimler de alnmt, drt ciltten ibaret olan bu eserin ad udur: Memoriae populorum, alim ad Danubium, Pontum Euxinum,
Paludem Maeotidem, Caucasum, mare Caspium, et inde magis ad septentriones incolentinum, e Scriptoribus Historiae Byzantinae - a Joanne

Gotthilf S t r i t t e r o . Petropoli 1778. Bizi alkadar eden yer ler III. inci cilttedir. Patzinacica ex scriptoribus byzantinis. 7 7 5 inci sahifeden itibaren 12 bap. Grlyor ki Stritter bundan tam 1 60 yl nce, muhtelif Avrupa ktphanelerinde serpilmi olan Bizans tarihlerindeki birok Trk kavimlerine dair ma lmat bulup karmakla kalmam, bunu o zamann her m nevverince anlalan ltinceye evirerek, bilgisini yay maya gayret etmitir. Onun kitab bugn bile ehemmiyetini kaybetmemitir. 18- inci a sr n ik in ci nsfnda D a n i m a rk a lI mehur tarihi S u h m da Peeneklere dair aratrmada bu lunmutur. Onun eseri 18 46 da rusaya terceme edilmi ve Ctenija ve Obsc. st. i Drev pri Moskov. Univ.N. 1 de basl mtr. (Suhm , Pacinak yahut Peeneklere dair tarih aratr malar; rusaya eviren S a b i n i n . ) Maatteessf eserin ne danimarkaca ve ne de rusasn grm ek mmkn olmadn dan, Suhm un bu enteresan aratrmas hakknda fazla bir ey syliyemiyeceiz.

____________________________________________ S i r i f _________________________________________ ^

Rus historiografyasnda Peeneklerin mukadderatile, yalnz Rus tarihi erevesi dahilinde alkadar olunuyordu. Bunlar arasnda M. P o g o d i n, Rus tarihine dair aratrmalar, haiyeler ve dersler adli eserinin 5 - inci cildinde ( 1 85 5 ) ; N. K a r a m z i n i n m ehur Rus devleti ^arAnin 1 - inci cil dinde, ve yine mehur Rus tarihilerinden S. S o l v e v ve V. K l j u c e v s k i j lerin tarihlerinin birinci ciltlerinde P e e neklerin bahsi geiyor. Rus tarihine yakn bir mnasebeti olmakla beraber, mevzuun arlm bilhassa D et-i Kpaktaki Trk kavimleri (Peenekler, Uzlar ve Kumanlar) tekil eden P. G o 1 u b o v s k i j nin eseri bu sahada, etrafl ilk lm aratrma mahiyetindedir. Kitabn ad: Pe6enegi, Torki i Polovcy do nasestvija Tatar. Istorija juzno - russkich stepej I X - X I I I vv.

Kiev 1884. 1 1 - 2 5 4 SS. (Tatar istilsna kadar Peenekler, Torklar ve Kumanlar.) Golubovskij, bu eserinde gebeliin mahiyetini tahlil ettikten sonra. Cenub Rusya sahralarmdaki gebelerle Ruslar arasndaki mnasebetleri gzden geiriyor. O, ilk defa olarak Rus vekayinamelerindeki T o r k lerin, Bizans, kaynaklarndaki Uzlar olduunu lm delillerle isbat etmitir. Tabiatile bu mdakkik Peenekler ve dier Trk kavimlerini yalnz Rus yurduna hcumla uraan bir zmre gibi tasvir ediyor. Peeneklerin Cenub Rusyadaki hayatlar hep bu gzle grlm ve tasvir edilmitir. Buradaki ge belerin Rus yurdunun siyas mukadderat zerinde mhim roller yapt tasrih ediliyor; Golubovskije gre bunlarn Rus tarihi iin rolleri menfidir: Bu mellifin flk rin ceGebelerin hareketleri Cenub Rusya steplerindeki Slav zmreleri nin.m eden inkiaflarna bir mania tekil etmitir; zira bura daki Slavlar gebelerin gelmelerile deniz boylarndan uzak dmlerdir. (S. 32), Peeneklerin ve dier Trk kavimlerinin Ruslar denizden uzak braktklar muhakkaktr; fakat medeniyetlerinin inkiafnda mni olmalar, mnakaaya de er bir meseledir. Yeni tetkikler, Orta Asyadan Avrupaya giden gmenlerin birok hususta medeniyet tayc bir zmre olduunu gstermektedir. Buna dair yine Rus lim lerinden N. K o n d a k o v u n tetkiklerinde kfi derecede ma lmat veriliyor. Golubovskijnin eserinde Peeneklere dair Rus ve baka kaynaklarda bulunan malmat bir araya g e tirilerek, sarih ve istifadeli bir surette ilenmitir. Rus tarihileri Peeneklerin Cenub Rusyadaki mukadderatiyle ok az megul olurlarken, yine Rus limlerinden Bizans
Peenek Tarihi 2

ta

Geenekler

tetkikleriyle ad kazanan V- V a s i l e v s k i j Peeneklerin Bizansla olan mnasebetlerini aratrma mevzuu olarak alm ve elde ettii neticeleri 1872 de 2urnal Ministersva Narodnogo Prosvescenija ( Maarif Nezareti Mecmuas) kitap 11 ve 12 de neretmi. Tetkikin ad V i z a n t i j a i P e e n e g i (Bizansve Peenekler)dir. Bu yaz bilhara Vasilevskijnin eserleri klliya tnda da yeniden baslmtr. Trudy S. Psbg. 1908, 1-175 ss. Vasilevskij, ilk defa olarak Peeneklerin dnya tarihindeki ehemmiyetlerinin ok byk olduunu ispat eden lim lerdendir. Peeneklerin 10 57 de Tunay geerek Balkanlara ayak basmalar, Vasilevskije gre Hunlarn nnde ekile rek Tunay geip Balkanlara giren Gotlarn hareketiyle ayni derecede ehemmiyeti haizdir. Vasilevskij, Bizans kaynakla rna gre, 11- inci asrn ortasndan itibaren Peeneklerle Bi zanslIlar arasndan cereyan eden harpleri teferruatile tasvir ederek, Peeneklerin ta 1091 ylna kadar Bizans iin byk bir tehlike tekil ettiklerini sarahaten gsteriyor. Bu sralarda Bizans imparatorluunun her taraftan Trk istilsna maruz kaldn,, bilhassa temayz ettirmektedir. Bu Rus limi, ken disinin Trkleri hor grdn hi te gizlemiyor; ve bil hassa megul olduu Peenekleri tam barbar,, bir ktle ola rak telkki ediyor. Ezcmle, Bizans imparatorunun Peeneklere kar Kuman babularn elde etmek iin alt bah sini anlatrken. Kuman babular hakknda necestivyj. bezboinyj, seludivyj(dinsiz, imansz, kel kafal) szlerini kullan mas, Vasilevskijnin hissiyatna terceman olmutur. Bu eserde, Peeneklere kar yrtlen hissiyat sarfnazar, malzemenin okluu ve ilenmesi bakmndan Vasilevskijinin bu tetkiki fevkalde ehemmiyetlidir; Peenekleri aratrrken, elde bu lunmas mecbur olan bir kitap mahiyetindedir. Vasilevskij, birinci Hallar seferi balamadan evvel bilhassa Peenekle rin Bizans az daha imha edeceklerini, ve bunun zerine ye gne kurtulu yolu olarak Bizans imparatorunun mtemadi yen garbe yardm istiyerek mracaat ettiini; bu bakmdan Vasilevskij Peeneklerin dnya tarihindeki rollerinin ok byk olduunu ileri sryor. 1091 hezimetinden sonraki Bizanstaki Peenekler mevzuunun dnda kalmtr. Vasilevskij ile Golubovskijden sonra uzun bir mddet iin Rus edebiyatnda Peeneklere dair herhangi bir tetkik nerolunmad. Yaknda, Rus mltecilerinin Pragda kardk-

5/>/f

19

lan S e m i n a r i u m K o n d a k o v i a n u m adl mecmuada da Cenub Rusya steplerindeki T rk gmenlerine dair D. R a s o v s k i j n i n yazlar kmaa balad. Bu mecmua nn 1-nci cildinde (1926) mezkr mellifin Kara-Kalpaklarn Kiev Rusyas tarihindeki rolleri,, adl bir yazs kt. Bunu mteakip, ayni mecmuann VI - nci cildinde ( 1 9 3 3 ) /eceng/, Torki i Berendei na Rusi i v Ugrii (Rus yurdunda ve Macaristanda Peenekler, Torkler ve Berendeler) adl 6 5 sahifelik ikinci bir tetkiki kt. Ayni mellifin, yine ayni mecmuada Codex Cumanicusun menei meselesine dair,, bir yazs da vardr. (Sem. Kondakov. III. 1929) Bu suretle D. Rasovskijnin al ma mevzuunu bilhassa bu Trk zmreleri tekil ettii gr lyor. Rasovskijyi en ok megul eden cihet te: Orta Asyadan gelen Trk kavirnlerinin hazar milletlerin arazisinde yerlemeleri keyfiyetidir; bunlarn oturak kltrlerle temaslar, ve bilhassa hazar devletlerin bu gibi kltr ve her itibarla yabanc olan kavimlerin kendi bnyelerine girmelerine kar nasl bir vaziyet almalar, ve bu kavimlerin hazar devletle rin i tarihi zerinde ne gibi tesirler yaptklarn,, aratrmak bu gen limin ihtisas sahasn tekil ediyor. Rus yurdunda ve Macaristanda Peenekler, Torkler ve Berendeler,, adl eserin de Rasovskij Peeneklerin Rusya veMacaristandaki tarihlerine temas ediyor. Malzemenin okluu itibarile Macaristanda yer leen Peeneklere dair kaytlar birinci yeri tutar; Rasovskijinin kitabnda bundan tr Macaristandaki Peeneklere, Rusyadakilere nisbeten, daha ok yer verilmitir. Peeneklerin Cenu b Rusya steplerindeki hayatlar ok ksa geiliyor. Rasovskij, bu kavmin garbe doru hareketlerini 9 6 8 de Rus Knezi Svjatoslavn Hazarlar yenmesile bal gryor. Hazarlarn malbiyetini mteakip, gya, Uzlar Dneper boylarna git mek imknn elde etmilerdi (S. 6/7). Halbuki, Konstantin Porphyrogennetos Peeneklerin ark komular olarak Uzlar gsteriyor; bu suretle Uzlar Hazarlar memleketinden gemeksizin Dneper boylarna gidebilirlerdi. Uzlar ancak 1 1 - i nci asrn ortalarnda Kum anlann tazyiki altnda Dneper boylarna gelmiler, ve Peenekleri buradan karmlard. 1 0 3 6 da Jaroslavn Kiev yannda Peenekleri malp etme lerine de fazla ehemmiyet atfedildiini gryoruz; halbuki Peenekler 1 0 2 6 danberi Tunay geerek Bizans lkelerine hcuma balamlar, ve bu tarihlerden sonra onlarn arlk

20

9ege.n e k l e r

merkezleri Tuna boylarnda idi. Cenub Rusyada Kumanlan n idaresinde kalan, veya Rus hudut boyunda yerletirilen Peenekler hakknda da baz enteresan kaytlar buluyoruz. Peeneklerin ve onlarla birlikte Torkler ve Berendelerin Macaristana giri tarihleri bahsedildikten sonra, P een ek lerin Macar krallarnn saraynda, bilhassa Stefan II. zama nnda (1131 -1151), byk bir rol oynadklar; 13-nc asrn sonundan itibaren bu kavme dair Macar kayitlerinin azal d, ve en son kayitlerin de 15- inci asra ait olduu anlal maktadr. Rasovskijnin eserinde Peenek asker ktalarnn, Macarlarn Almanlar ve dier kavimlere kar yaptklar harp lerdeki rolleri, bunlarn Macaristanda nerelerde yerletiril dikleri mufassal bir surette anlatlyor- Bu kavmin Macaristann, bilhassa dalk ve ormanlk ksmnda yerletirilenlerinin pek abuk milliyetlerini kaybettikleri, ve bilhassa hristiyanlamalariyle Trk hususiyetlerinin de yokolmas hdisesi tamamile, doru olarak gsterilmitir. Kaynaklardan esasl bir ekilde istifade edilerek, ok zengin bibliografyay ihtiva eden Rasovskijinin eseri, meseleyi gr ve kavray bak mndan, kendisinden evvelki bu cins eserlerin stndedir. Rusadan baka, muhtelif garp dillerinde, baz mevzular dahilinde, Peeneklere de temas edilmitir. Bunlar meyannda A. R a m b a u dnn, Z-emp/re grec au X e siecle adl eserinden (Pa ris 1870) maada bilhassa F. C h a l a n d o n un Aleksi Komnenosa ithaf edilen tetkiki, Essai sur le regne d Alexis ler Comnene (1081-1118) (Paris 1900), zikredebiliriz. Msteriklerden P ee neklere temas edenler arasnda J. N e m e t h v e j . M a r q u a r t gibi tannm limleri gsterebiliriz. J. N e m e t h , Die Inschriften des Schatzes von Nagy - Szent - Miklos, (Budapest 1930) adl ese rinde, kitapta ad verilen definede bulunan, testiler zerin deki yazlarn Peeneklere ait olduunu ileri srm; ve bu mnasebetle Peeneklerin yazlar ve madd kltrlerinden bahsetmek imknn bulmutu. Bu hususta sz syliyecek vaziyette olmadmzdan meselenin hallini Trk filologlarna brakyoruz. J. M a r q u a r t n Osteuropaeische und ostasiatische Streifzge (Leipzig 1903) ile Ueber das Volkstum der Komanen (Ber lin 1914) adl eserlerinde muhtelif vesilelerle Peeneklerden bahsediliyor. Bunlara dair metinde sras geldike temas olunacaktr. Son zamanlarda ngilterede de bu Trk kavmine kar alka uyandn gryoruz. Ezcmle C. A. M a c a r t-

iri

2!

n e y i n , The Slavonic Review adh mecmuada(Vol. VII. 1929) The Petchenegs adl bir makalesi kmt. Ayni mellifin, uzun bir tetkik eseri olan The Magyars in the ninth century (Cambridge 1930) adl eserinin muhtelif yerlerinde Peeneklere temas edilmektedir. Bu son kitaptan grld vehile, Macartneyin yaknda Peeneklerin mufassal bir tarihini neretmek niyetinde oluunu da reniyoruz. T rkiyed ed e Peeneklere kar alka uyandn gryo ruz. Bay H s e y i n N a m n Peenekler adl eseri (stanbul, 1933) bu sahada ilk tecrbedir. Sonra, Trkiyat Enstits tarafndan karlmakta olan Trkiyat mecmuas,, V. (1936) 101-140 S. S. tarafmdan yazlan Peeneklere dair aratrmalar da. gsterebilriz.

KIPAK BOZKIRLARINA GELMEDEN EVVELK TARHLER

PEENEKLERN MENE 9 -u n cu asrn ikinci nsf ark Avrupa tarih bakmndan byk bir ehemmiyeti haizdir. lmen glnden alarak Kara deniz ve Azak denizi sahillerine kadar uzayan yerlerdeki siyas ve ktisad deimeler, bu asr iinde cereyan eden u mhim keyfiyetle tayin ve tesbit edilmitir: Byk Hazar mparatorluunun zayflamas, ve nihayet bsbtn yklma a yz tutmu olmas. Hazarlarn kuvvetli zamanlarnda ark Slavlarmm byk bir ksm Hazar kaanna vergi veriyor lard; Don ve Kuban boylarnda yayan Macarlar da bunla ra bal idiler; Kama Bulgarlar da Hazar kaann ba tan yorlard. Bu suretle dil nehrinin ortalarndan bahyarak dilin mansabma kadar, Dneperin bandan Azak denizinin sahillerine kadar olan saha, Hazar kaann idaresi altnda birka asr sknet devresi geirmiti. Fakat 9 - uncu asrn ortalarna doru Hazar devletini sarsan iki mhim vaziyet husule geldi. Biri, arktan, Peeneklerin dil boylarna gelmeleri; dieri de, garpten, Vareglerin, yani Skandinavya Normanlarnn, ark Slavlanm hkimiyetleri altna alarak yeni bir devlet vcude getirmeleridir. Zaten 8 - inci asrda, Kafkasyada, Araplarla mcadeleden epey zayflam olan Hazarlar, bu defa her iki taraftan gelen tehlikenin n n alamamlard. Bilhassa arktan gelen ve ok cesur olan P e e n e k l e r i n Hazarlar iin byk bir tehlike tekil ettik leri anlalyor. Hazarlar, Peeneklerle megulken Slav kablelerinin birou da Vareg knezlerinin idaresine girerek Hazarlarn hkimiyetinden kyorlar. Bu zaman zarfnda Macarlar arasnda da istikll hareketleri balam olsa gerektir.

X p B k

bozkrlarna

gelm eden

e uo e l

23

Bu suretle Peeneklerin dil boylarna gelmelerinin ilk siyas tesirleri birer birer kendini gstermee balayor. Hazarlar tek balarma Peenekleri yenemediklerinden U z lan yardma a ryorlar, ve Peenekleri bu defa Don nehrine doru itiyorlar. Bununla Karadenizin imalinde bsbtn yeni bir vaziyet hsl oluyor: Azak denizin sahilleri tamamiyle Hazarlarn ida resinden kyor; Macarlar -Panonyaya giderek yeni bir devlet kuruyorlar; bu aralk Kievte yerlem ee muvaffak olan Rus knezlerinin de daha fazla cenuba inmesine nihayet veriliyor. Grlyor ki Peeneklerin Avrupaya ayak basmalar ta batan orta kurun ark Avrupa tarihi zerinde mhim tesir ler yapmaa balyor. ark Avrupada bu mhim siyas deimelere sebebiyet veren P e e n e k lerin tarih mukadderatn bu tetkikimizde tesbit ve anlatmaa alacaz1 0 -u n cu asr Bizans haric siyaset el kitab mahiyetinde olan De administrando imperio yi aaramaz bataki sekiz baptan mada bir de 3 7 -i nci babn mnhasran Peeneklere hasredildiini grrz. Bununla, Bizans siyasetinde Peeneklere nekadar ehemmiyet verildii sarahaten anlalyor. Peeneklerin Trk olduu uzun uzadya ispata lzum yoktur. Onlarn yaay tarzlar ve ahs adlar bunu aka gsterir. Peeneklerin yaay tarzlar, Orta Asyada ve Det-i Kpakta vaktiyle hayat sren gmen Trklerinkine benze dii gibi, bugnk Kazak Krzlannkine de ok yakn olsa gerektir. Peenek babularnn, dier Trk zmrelerinde de bulduum uz: Korkut, Kaydu (m), Karabay, oban ve Turak gibi adlar tadn biliyoruz. Elde mevcut kaynaklar bunlarn Trk olduklarn bildiriyorlar;_ezcmle 10-uncu asr slm co rafyaclarndan i s t a h r (t d u a\ iH i^t/adl eserinde P een ek leri Trk zmreleri arasnda zikrediyor: ju, .jji'iy. -si'yv D ivan-I lgat-it - Trkn mehur mellifi M a h m u t K g a r stahrinin sylediklerini teyit etmekle kalmyor^ Peeneklerin Trk zmresinin hangi grupuna ait olduklarn da kaydediyor. Ona gre Peenekler Ouz zmresinin on dokuzuncu boyuna mensuptular^ Bizans kaynaklarnda Peeneklerin gerek Anadoluyu istil eden Trkler, ve gerek Det-i Kpaktaki Kumanlarla rkta oldukla> B ib . G eo g r. Arab. Ed. D e G o e j e . P. I. S. lO. 2 M. K g a r , D iv a n I l g a t - it - T rk I, 4 0 4 . 3 K e z a I, 5 6 ve 5 7 .

S e g e n e k l e r

rn gsteren kayitler vardr. Anna Komnena, hatt, Peeneklerin Kumanlarla ayni dilde konutuklarn,, zannetmiti. BizanslIlar, Peeneklerle yaptklar sk temaslardan sonra, bunlarn dier Trk (Skit) kavimlerle ayni cinsten olduklar kanaatine varmlard. R e i d - e d - d i nin Cami - t - tevarihinde Peenekler Gk-hann ahfad arasnda gsterilmilerdir. Peenek ad erkenden garp kaynaklarna gemitir. 8928 9 9 yllarnda P r i u m manastrnn bakeii olup, 915 ta rihinde T r i e r d e len, R e g i n o nun kronikinde Peeneklerin ad zikrediliyor. Regino 8 8 9 yl vakalarn anlatrken u kaydi yapmtr: Anno dominicae incarnationis DCCCLXXXVIII1 gens H ungaroru m ... a Scythicis regnis et paludibus quas Tanais . . . porrigit, egressa e s t . . . ex supradictis igitur locis gens memorata a finitimus sibi populis, qui P e c e n a c i (araik benim) vocantur, a propriis sedibus expulsa est... Re gino, bu ad dorudan doruya Peeneklerle temas neticesin de deil, uzaktan, bakalar vastasiyle renmi olmasna ramen, bu kavmn adn doru olarak yazmtr. Peeneklerle uzun zamanlar temasta bulunan kavimlerden Ruslar, Bizansilar ve Macarlarn her biri bu ad kendi dillerine uygun bir surette naklederler. Rus vekayinamelerinin en eski ksmn tekil eden Nestor kronikinde, ve onu takiben dier Rus vekayinamelerinde bu kavmin ad P e c e n e g (Pluralis-Pecenezi) olarak yazldr. Bizans kaynaklarnda ise bu yazl tarz asr asr deiir. Konstantin Porphyrogennetos De administrando imperiosunda hep IIarvaxtai; Anna Komnena, bunlara ekseriyetle Skitler demekle beraber, bazen kendi adlariylenaT;vdxoi; 12-inci asr Bizans mverrihlerinden Ki n n a m o s IIeT';vdxo olarak yazmlardr. Macarlar i s e B i s s e n i veya B e s s e n e u derler. Garp kaynaklarnda, bilhassa Bizans tesiriyle, Peeneklerin adlan P a c i n a c i , P a c i n a c a e , Pat z i n a c i t a e olmutur. Maamafih, Peenekleri bizzat gren Alman misyonerlerinden B r u n o bu kavmin adna P e z e n g i diyor. ark kaynaklarndaki Peenek adna gelince, burada mesele biraz deiiyor. Trk adlarn olduu gibi yazmaa msait olmyan Arap harflerile nakeledilen bu isim, stelik
' R eg in on is a b b a tia pru m ien sis ch ro n ico n . R e c o g n . Fr. K U r z e, S c rip to re s r e r u m O e r m a n i c a r u tn , H a n n o v e r 1 8 9 0 . 131 - 1 3 2 . 2 W. G i e s e b r e c h t , G esch ich te d . d K a iserz eit, B. II, 7 0 3 .

X p s k

bozkrlarna

gelmeden

eo o e I

2S

bir Arap tarafndan kaleme alnd m, i bsbtn karyor. ark kaynaklarna Peenek ad 9-uncu asrn ortalarna doru, girmi olsa gerektir. Bu kayitleri ihtiva eden b n H o r d a db e h i n tam eseri elimize kadar gelmemi olduundan, bu is min slm membalarnda ilk defa nasl yazldn katiyetle syliyemeyiz. 10 uncu asr ve ondan sonraki Arap membalarnda Peeneklerin ad iu *: ve du olarak yazldr. Peeneklerin Orta Asyay terklerinden 2 0 0 yl sonra eserini yazan M a h m u t K g a r , bu kavmin adn harekeli ola rak yazmtr: Araplarda p ve harfleri olmadn dan sznn aslnda nasl olduu tam olarak kestirilemez. Birok dier Trk zmrelerinin ad gibi, bunlarn da isimlerinin nereden geldii ve ne ifade ettiine dair ara trmalar yaplmtr. Bu hususta bihassa Macar limlerinden Zoltan G o m b o c z u n tetkiki zikre deer\ O ,Peenek isminin nce B e e iken sonralar B e e n e k olduu fikrindedir. Gomocz bu neticeye varrken u yoldan yrmtr :
M aru f T r k m e n k a b e s i n d e (R e id - e d -d in , B a h a d r H an ) G k H a n n ik in c i o lu n u n . O u z la r n 1 4 - n c b a t n n m ad dir. B iz a n s k a y n a k la r n d a da P e e n e k l e r e nat^voy-Ta d e n iliy o r. B iz a n s k a y n a k l a r n n T r k a d la rn d a k i a e g ib i telffuz e d iliy o rd u (G. b u n a m i s a ll e r g etiriyo r); re yi B iz a n s lIla r b telffuz e d iy o rla rd (y in e m i s a l l e r var); k a n n e tice: naTtvy. s z B e i n e k g ib i telffuz e d ilm i tir. (S. 2 1 0 ) M a c a rla r P e e n e k l e r e b e s e n e u d iy o rlard , ( b e e n - telffuz o l u n u y o r); b u n a g r e m a c a r c a d a k i s e s k i b u lg a r c a d a k i ve t r k e d e k i y e te k a b l ediyor: m ac. borso , b u lg . b u r a , t rk . burak. O h a ld e M a c a r la r n b e s e n e u leri, t r k e d e k i b e e n e k in ta m k a r l d r. P e e n e k ad n M a c a rla r ilk defa B u lg a r la rd a n d u y m u l a r ve b u n d a n t r o n la r n i s m i n i b e s e n e u o la ra k y a z m l a r d r . R u s l a r n P e c e n e g d e m l e r i de, b u n u n t r k e d e P e e n e g o ld u u n a d elle t eder; ru s a d a Peeneg^> o lm a s , b u n u n k araci e r m a n a s n a g e le n P e e n d e n y a p la n b ir h a lk e t im o l o ji s i o lsa g e r e k t ir . P e e n e k s z n n t r k e d e h i b ir m a n a s y o k tu r ; b u k e l i m e n i n a n c a k g r a m e r b a k m n d a n tahlili y a p la b ilir . P e e n e k , d a h a d o r u s u B e e n e k s z , k l t m e s u f i k s l e r i o la n n v e k la r n il v e s i le y a p l m tr; d a h a d o r u s u nk s u f i k s l i b ir s zd r. (G. b u n a d a b i r o k m i s a ll e r g e t i r i y o r ) B u s u r e t le B e e n e k ad b u n e v i b i r d e riv a t olu p B e e - n e k o la r a k a y rla b ilir . Arap k a y n a k la r n d a d a B e e i s m i n e r a s g e lin iy o r . B u at, jlt*! ve o la r a k y a z lm tr , T h o m s e n i n n e r e tt i i e s k i t r k e m e tin l e r d e k i B e e - apa - i r e k i is m i de B e e ile ba ld r. G r l y o r k i B ee bir a h s addr. M a l m o ld u u z e r e M a c a r k a y n a k la r n d a B esce a d n ta y a n a h s la r a o k a te sa d f ed iliy o r. * Z. G o m b o ve d e v a m .
C

Z, U eber den V o lksn am en besen y,, . T u r a n 4 (19 1S), S. 2 0 9

26

Pegenekler

Oomboczun bu gr tannm Alman turkologlanndan B a n g tarafndan da teyit edilmiti*. Bu suretle Peenek adnn evvelce S e e n e k olduu anlalyor. Bilhara, orta daki nin tesirile bataki b nin p olmas muhtemeldir. Bu deimenin Peeneklerin Ruslarla temastan evvel vukubulduuna hkmedebliliriz. Peenekler arasnda be ay kalan B r u n o nun bunlarn adn P e z e n g i diye yazmas* artk 10 07 tarihinde bataki harfin p olduunu gsteriyor. EMBA^ YAYIK BOYLARINA GELMEDEN EVVELK TARHLER Peeneklerin E m b a - Y a y k ve d i l boylarna gelme den evvelki tarihleri bizce mehul kalmaktadr. phesiz, Peenekler de dier Trk kavimleri gibi, ok eski bir millet tiler. Fakat bunlarn eski zamanlarna ait elimize hibir tarih kaynak gelmediinden, tarihlerinin o ksm hakknda kat bir sz sylemek imknn bulamyoruz, ve ancak baz faraziyelerle iktifa edeceiz. Peeneklerin, hi olmazsa bir ks mnn, vaktiyle li havzas ve Iskgl civarnda yaadklarn gsteren baz emareler vardr: Biz bunlar onomastik aratr malarn yardm ile buluyoruz. Kostantin Porphyrogennetos Peenek yurdunu tarif eder ken u szleri yazyor; drto e ro) A avoij| 38C 3toTa(xoi |xex to) tQ 0Q Q T | i& E v t0 xd0tQ O \ j to 2 dxe?, 686 eatv rj^ecv [asctov 8 e tfj toaiJTTi jroTa|xo | i6 v eo, 3 toX X oC , 8 iJ0 8e atrv o xe AdvaoT xal 6 Advaot. elol Ss 8t 6Q o jtota^o, T8 ^eyo^Evo 2 tiY Y 0i)X xal 6 ''YPuX, 6 A X(x,aTal xal 6 Kocp xal 6 Boyoi), xa etepo jtoA Xou el 8e t u l^ r^ tep a to) AavdjtEto tO Ta^io) [A 6 Q T | xatoxo'av ol 'Pr. 6 ov toTafxo3 djtojtAeovte ao 'Pc^aou jtooCvta ttiv aqp|v. f| 8 e IlaT^vaxa stffav tt)v yjv tTj te PcD ffa xal Boa^m opo xataxQaT8 xal XEQffcjvo xa eco t6 Sagdr,. Boudt xal tv V | x8q c v . (Bap 4 2 . S. 1 7 9 ) . . . 8l 8e t dvatoA ,xa)T890v }A E Q o T T j M acoTi8o M ixvt) elEQ X O V Ta tve :toTap,o, o te TdvaC 3 toTa[xo, 6 djto to xd ffT Q O V 1,dQxel SQ%6\s\a, xm rd Xwgdxov^, iv S xai T O p8 Q ^ i]T ixov d A .e'U E T af eli 8e xal etepo jtoTa(xo, 6 BA , xal 6 Bouq^ix, 6 Xa8r] xal SA X o ^ rA sO T o 3 rotajxo. Ix 8e rr] MacotSc A ijxvr) Eep^etau at6fx.ov T O BovqXIx Ejt0v0(xa^ [x8 v0v xal tp tt]v toC IIvtotj MXaaffav zaTagsI, ev q > latlv o Bogjrogo. (Bap. 4 2 . S. 180, 181)
' W . B a n g , U eber d en V o lksn am en beseny'6, T u r a n 4 (1918) S .4 3 6 - 3 7 . ^ W . G i e s e b r e c h t , G esch ich te d, deu t. K a is erz eit. B . II. s. 7 0 2 - 7 0 3 -

X I p s k

bozkrlarna

gelm eden

eovel

S?

(T e r c m e s i: Y u k a r d a s y l e d i i m iz S a r k e l k alesi ile T u n a n e h r i a ra s 6 0 g n l k yol tutar; bu s a h a z e r i n d e b i r o k n e h i r vardr, b u n la r n ik is i, D n e s te r v e D n e p e r en b y k l e r i d ir ; d i e r n e h i r l e r de v a r d r ki, b u n la r n ik is i, D n e s t e r ve D n e p e r en b y k l e r d i r ; b a k a n e h i r l e r de v a rd r ki, b u n la r n ad lar S u n g u 1, U v u l , A l m a t a y , K u f i s, B o g u va b a k a la r. D n e p e r r m a n n y u k a r k s m l a r n d a R o s l a r yaarlar-. B u n e h r i t a k ib e n o n la r B lz a n s a g elirler. P e e n e k y u rd u b t n R o s y a v e B o sfo rla h e m h u d u t tu r . C h e r s o n e s , S a r a t , B u t a t ve 3 0 k s m a k a d a r (?) gelir... M ae o tid e s (A z rk d e n iz i)n in a r k k s m n a b i r o k n e h i r le r akar, T a n a is n e h r i S a r k e l k a le s i y a n n d a n a k a r a k g elir, ve... b a l b u l u n a n K a r a k u l (H o r a k u l yazl) v e b a k a n e h i r l e r d e vardr, e z c m l e B a l (Val ?) ve B u r l i ' k , K a d e r (H ad er?) v e d i e r b i r o k r m a k la r . M aeo tid e s t e n P o n t u s a , B o s fo r ( e h r i n in ) b u lu n d u u y e r d e n B u r l i k denilen, a z (m a n s a p ) a k a r '.)

Bizans imparatorunun burada bildirdii nehir isimleri fev kalde enteresandr. Bu adlarm T rk e olduu derhal nazar dikkati celbediyor: Bu nehir isimlerinin izahnm ya h a z a r a veya p e e n e k e d e aramak lzmgelir. Hangilerini birin cilere, ve hangilerinin de kincilere ait olduunu kat olarak tayin etmek mkl olmakla beraber U v u l , Al ma t a y . B o g u , K a r a k u l 2 ve belki de S u n g u 1 adlarmm Peenekler tarafmdan konulduunu ileri srebiliriz. Bu metinde geen yer isimlerinden (bunlarm ehir ad olduu grnyor) S a r a t ve B u r a t m uhakkak Hazaradr. Sarkel kalesinin Hazara olduunn biliyoruz; De administrando imperio bunun ak mahal,, manasna geldiini sarahaten bildiriyor. (epfA iveijeTa. 8s tag avtol td 2dgxsA, angov amtov.^) Bu son szn snacak bir yer,, manasna alabiliriz; bu suretle Sarkelin ba ksm, yani S a r - ak demektir; kel e gelince, bu belki de Hazarlara Araplardan gemitir ve kale sznn hazarlam eklidir. Trklerde ehirin adn ak la tesmiye etmek detine her yerde tesadf ediyoruz: Akkerman, Ak-ehir gibi. Rus vekayinamelerindeki Don zerinde B e l a v e z a, yani Ak kale,, dedikleri ehirin Sarkel olmas kuvvetle muhtemeldir. Bu suretle sar,, sznn Hazara olduu muhakkaktr; o halde S a r a tn bir Hazar ehri olduunu kabul etmeliyiz; Sarat Ha zara olduktan sonra B u r a t n Hazara olmas lzmgelir. Bu mevkilerin tesbiti meselesi buradaki mevzua girmedi inden, baka isimlere geeceiz. Ayni sahifedeki A t e k f
' D e a d m . im p . b a p 4 2 , S. 1 8 0 - 1 8 1 . 2 - B u g n k ad E y a d r. J. M a r q u a r t , D ie a lib n lg a r, A u sd r ck e, S.15-16. 3 -D e a d m . im p . S. 17 7 .

28

Geenekler

U r k u k ve T a m a t a r k a (Rus vekayinamelerini T m ut a r a k a n ) szlerinin Hazara olduklar muhtemeldir. Nehir adlarmdan Bal , B u r l i k ve K a d e r i n Hazara m, veya peen ek e mi olduunu tayin etmek m kldr*. Bizi bilhassa peeneke olduklarn ileri srdmz nehir adlar al kadar eder. Trklerin bir yerden baka bir yere gidip yerle tiklerinde eski vatanlarndaki yer, nehir ve da adlarn yeni vatanlarndaki nehir da ve ehirlere verdiklerini birok mi sallerle biliyoruz; bu bakmdan Trk onomastii Trklerin getikleri yolu tesbit iin yardm edebilir. Bu noktai nazardan h areket ile biz de De administrando imperiodaki nehir ve yer adlarn aratracaz. Buna gre ''Y | 3 \ jA . rma Yayk nehrine yakm U y l olacaktr; Peenekler Yayk ile dil arasnda yaarken Uyl tanmlar ve yeni yurda geldikten sonra bu ad baka bir nehire takm olacaklardr. Haddi zatinde bu adn hazara olmas pek mmkndr, fakat bunun Azak sahillerine getirilmesi Peenekler tarafndan olacaktr,nk dilin arknda bu ad tayan bir nehir varken, Hazarlar ayni ad dilin garbindeki baka bir rmaa koymazlard. A[AaTa-Almatya gelince - bunun trke olduunda hibir phe yoktur. Alma adn tayan birok Trk adlar vard r; bunlar bilhassa linin cenubunda ve I s k - g l n imalindeki da silsilesine yakn mntakada oktur. tay ile biten nehir adna misal olarak bugnk Tataristandaki 'Karatay,, aylar gsterilebilir. Ruslarn Zailijskij Alatav,, dedikleri dalardan li nehrine akan rmaklardan biri Almatinka,, adn t a y o r 2; bunun trkesi Almat,, olacaktr. X(QdxovA,-ben bu sz Karakul olarak okuyorum; Bizans metinindeki t trkedeki k tr: Jtex-bek (o % a 3rex Xa;aQa) 3 ^ XaQop 4 - Karabay, olduu gibi. Karakol adn tayan nehirler ise yine I s k - g l civarnda bugn bile mev cuttur: Isk -g l n garbinde, Ruslarn Aleksandrovskij
J. M a r q u a r t , D e a ltb u lg . A u sd riicke, S. 15 - 16 : Xa8'iQ, BougA.tj, BA. a d la rn n p e e n e k e o ld u u n u s y liy o r. B u n l a r d a n B?., b u g n k B e y s u g v e y a T a l g i r s k n e h i r l e r i o lsa g e r e k t ir . V. Z l a t a r s k i , Isto rija ,.. I. 1 0 4 - 1 05. P e e n e k l e r d e Bd?L ile b a l a n a n b ir ad n o ld u u n u h a trla rs a k , K e g e n i n b a b a s Ba^rag, bu i s m i n p e e n e k e o lm a s m m k n g ib i g r n y o r .
2 kesta 3 * R ossija. P o ln o e g e o g r a fic e s k o e n s k i j k r a J (\ 9 1 3 ) S . 4 4 . D e. a d m in is. im p . S . 1 7 8 . o p isa n ie naSego o tecestv a. T. X IX . T u r-

A y n i y e r d e S. 16 5 .

J{ <p a k b o z k r l a r n a

gelmeden

evv e !

29

chrebet,, dedikleri silsilenin C u m g a l adn tayan ksm dan biri arka u nehrine doru; dieri, garbe, Narnla birleen Susamra akan aylanm her ikisinin de isimleri K a r a k o l d u r ^ Trk tarihinin en maruf nehirlerinden biri olan T a l a n ba ksmna da Karakol deniliyor^. U m um i yetle Trkistanda Kara,, ile adlanan birok nehir vardr:, Kara-Derya, Kara-su gibi. Dier nehrin Trkistanda izle rini bulmak biraz gleiyor. ile X c d q (xxoi)A arasnda bir mnasebet vardr; her ikisinin sonu kulludur. S tjyyoijA-S unkol olabilir, Kayyap in Kay^ap (Kankar) olduu gibi ^ Acaba Isik-gln garbindeki Son kl ile Songulun mnasebeti yalnz d benzeyiten ibaret midir? Sonra Boyo'-Bogu ile, bugnk Talan garbindeki Karatav silsilesinde Sr-deryaya doru akan B u g u n ' ^ nehri ile, Isk-g l n imalindeki Alatav silsilesinden ilik nehrinin balad yerin B o g u t ^ ' ad tamas Boyo adnn nereden aldn gstermiyor mu ? Yukarda adlar geen nehirlerle birlikte saylan Koijcpe gelince bunun, metinde verilen izahattan grld zere,. Kuban olduu aikrdr 11-inci asrda yayan K e d r e nosun eserinde Peenek babularndan birinin adL K e g e n olarak gsteriliyor ^ Ayni ad, li nehrinin bir kolu olan, arna dklen, bir nehrin ismidir; K e g e n adl ehir yine orada, bu nehir boyundadr . Bu suretle 10-ncu asrn; ortalarnda Azak denizi civarndaki nehir adlarn bugn-, Trkistanda buluyoruz. Orta Asyann 6 - 8 inci asrlardaki yer ve nehir adlarn btn teferruatile bilmiyoruz; fakat: malm olan ey udur ki, bellibal nehir ve gl adlar, li, u, Tala, Balka-gl, Isk-gl, birok asrlardanberi eski isimlerini muhafaza ediyorlar. Isk - gl civarndaki Karakol; Almatay nehirlerinin 6 8 inci asrlarda da ayni adlar tam
' R o ssija , T u r k e s ia n s k ij k t a j S. 4 6 . 2 Ayni y erd e, S. 1 3 8 3 D e a d m . im p . S. 1 67 . S. 1 6 8 de bu n e h r i n ad tr. B u n u n im -di n g u letz o lara k telffuz e d ild i in i b iliy o r u z . G r o t , M oravya, S. 2 1 5 . ^ R o ssija , T u rk es ia n s k ij k r a j S. 6 0 0 . 5 Ayni y erd e, S, 4 5 . ^ J. M a r q u a r t, D ie a ltb u lg a r is c h en A u sd r ck e . . . S. 15 - 16 V. Z latarsk i,. Is io r ija n a p rv o to b u lg a rs k o crstvo. I. 1 0 4 - 1 0 5 . K e d r e n o s II, 3 1 3 ; Ke^evi-i; m to R ossijn , T u rk es ia n s k ij h a j , S. 4 7 , 5 8 . V. b. M. K g a r de b y le bK' n e h r i ta n y o r : Cilt III. S 1 3 2 : (K e y g e n ) .

30

S'egenekler

olmalar pek m m knd r; o halde Peeneklerin hi olmazsa bir ksmmn, Tala boyuna hareketlerinden evvel U havzasmda yaam olmalar muhtemeldir. Maamafih kat deliller kncaya kadar bu hususta tam bir hkm verilemiyecei de aikrdr. 8 - inci asrn ortalarna varncaya kadar li boyu, Garp Trklerinin bir ksm olan T r g e 1er tarafndan igal edilioyrdu. Acaba Peeneklerle Trgeler arasnda bir mnasebet yok mu? 7 5 5 - 7 5 9 ylnda Trgelerin kara,, ksmnn hanlar A - t o p e i - l o idi (Ed. Chavannes bunu bola,, okuyor) *. Peenek kabilelerinin adlarndan biri de B u 1a o b a n dr l Trgelerdeki boila,, ile Peeneklerdeki ^ Bula,, arasndaki mnasebete yalnz haric benzeyiten iba ret olmasa gerektir. Garp Trklerinde ok mstamel olan ur lkab, Trgelerde ve Peeneklerde de vardr Tr:gelerin bir ksmnn han olan S o u - l o u , ur du; Pee nek urulanndan birinin kabile ad u r d r . Btn bunlar Peeneklerin Trgeierle birlikte yaadklarn gstermee kfi gelmemekle beraber, bilhassa yukardaki nehir adlarnn aratrlmasndan kan neticeleri de nazar itibara alrsak, vaktile her iki kavmin biribirine yakn olduklarn tahmin etmek mmkndr. Trgeler, K a r l u k larn kuvvetlenmesiyle ortadan kalk yorlar; 7 6 6 - 7 5 9 yllarnda u havzas artk Karluklarn elinde bulunuyor ^ Peenekler, galiba, 6-8 inci asrlarda Garb Trk devle tine dahildiler. Bu devlet zayf dt nisbette onun par alarn tekil eden z m relerin gittike istiklllerini elde
' Ed. C h a v a n n e s , D ocu m en ts su r les T ou -kiu e, ( T u rcs) o cciden tau x, p. 10, 8 5 . 2 B o ila ad n a b a k a y e r le r d e de te sa d f ed iy o ru z. E z c m l e N a g y S z e n t- M i k l o z d e f in e s in d e b u lu n a n te s tile r in b ir in d e B o l a ad n b u l u y o ru z. B u d e fin e ve s t n d e k i yazlarn k im e ait o ld u u u z u n z a m a n -d a n b e ri m n a k a a l idi. R u s li m le r i n d e n Th . U s p e n s k i j , b u n u n esk i B u lg a r la ra a id iy e tin i ile r i s r m t . (zv. Arch. nst. V, K p B. X ) B u d efa J. N e m e t h D ie In s c h e n fte n d e S c h a tz es v o n N a g y - S z en t - M iklos adil t e tk i k in d e bu h z in e n in P e e n e k l e r e ait o ld u u n u a r b a s a n d elille rle ispata almtr. O h ald e B o ila n m b ir P e e n e k s z o ld u u a n laly o r. 3 Ed. C h a v a n n e s , D o c u m e n ts . . . P. 2 7 , 3 4 v, b. * K eza, P. 8 5 . 5 B u h u s u s t a J. M a r q u a r t n e s e r l e r i n d e o ld u k a u z a a v a ra n -g r le r v a rd r : D ie C h ro n o iog ie d e r a ltt rk ish en Jn sch riften , S. 10 ; U eher d a s IV olkstu m d e r K o m a n e n , S. 3 5 .

J{pgak

b oz k t r l s r n a g e l m e d e n

eovel

31

etmi olduklarna hkmedebiliriz. inlilerin ark Trkistan geerek Garb Trkistan zerine hkimiyet iddia ettikleri bir vakit, Balka gl ile Fergane arasmdaTrgelerin yerine Karluklarm nfuz ve kuvvet kazanmalar ile, Peeneklerin eski yerlerini brakmalarnda bir mnasebet olabilir. Bilhassa 751 ylnn - Chavannesa gre 2 9 mays Gibba gre tem muzda - ^ Araplarla inlileri arasnda, Taraz yannda cereyan eden kanl muharebede, Karluklarm A'-plarn mttefikleri sfatyle inlileri mthi bir malbiyete uratmalarn mte akip, Tala boylarnn Karluklarm eline getii grlyor. Bu suretle kuvvet bulan Karluklar u ve Tala boylarndan dier Trk boylarn karmlard. Bu zmrelerin biri de Peenekler olabilir. Bu bakmdan 751 deki Araplarn inlilere zaferinin Peeneklerin yurt deitirmelerinde tesiri olduu ihtimali mevcuttur. Maamaih, Marquarta gre, Peenekler 8-inci asrn ilk nsfmda S r-D ery a kylarnda bulunuyorlard fakat bunu ispat iin Marquart inandrc deliller gstermior. Yine ayni msterikin dediine baklrsa. Peenekler, B u h k yahut B u k u k ( ? ) adl bir kavimle bir koofederasyon tekil etmiler, ve bu tekiltn bana gemilerdi^; fakat bu hususata da vaziyeti aydnlatacak malzemeye malik olmad mzdan, Peeneklerin bu konfederasyon,, undan bahsetmei tehlikeli buluyoruz. Onun iin btn bu cihetlerin daha salam kaynaklar kncya kadar ak braklmasn doru olaca fikrindeyiz. Karluklarm kuvvetlenmesi Orta Asyada Trk zmreleri arasnda yeniden mcadelelerin canlanmasn mucip olmutu. u ve Tala boyumdaki meralar iin, muhtelif kabileler arasnda harpler balamt. Karluklar, galiba Ouz larn bir ksmn tekil eden, U z la r yerlerinden karmlar; bunlar da Peenekleri garbe itmilerdi. Bu mcadelelerin, yer deitirmelerin uzak bir aksi sadas Arap melliflerinden M e s u d i n i n eserinde grlyor: Burada, Peeneklerin dmanlar arasnda Guz (Uz), Karluk ve Kimeklerin adlar gem ekted ir^ 8 inci asrn sonlarnda veya 9-uncunun bala
Ed. C h a a n n e s , D ocu m en ts su r les (T u rcs) o cciden tau x. P. 2 9 8 . ^ H. Q i b b, O rla A s g a d a A r a p f tu h a t, (t rk e n e r i) s. 8 0 . ^ J . M a r q u a r t , C h ro n o lo g ie, S. 10. * K eza, K o m a n e n , S. 3 5 . s M e s u d , M a r q u a r t t a n n a k l e n C h ro n o log ie, S. 10, 11.

32

Peene/er

rnda cereyan etmi olan bu vakalar hakknda bilgimiz ok azdr. Yalnz u kadar sylenebilir, ki Tala boylarnda cere yan etmi olan bu siyas ve iktisad didimenin sonunda Peenekler E m b a ve Y a y k kylarm yurt intihap etmek mecburiyetinde kalmlard. Bu bahsi bitirirken, Peeneklerin Yayk boylarna gelm e den evvel igal etmi olduklar yeri bildiren u kaydi de ha trlamak icap eder. 11- inci asr Trk limlerinden Harezimli B i r u n n i n ^u, yl-v c..t; j,j^' adl eserinde Pe'enek arazisine dair birka satrdan ibaret malmat veriliyor. Birun B e l h nehri olan Ceyhunun mecrasna arz olan halleri uzunuzadya zikrettikten sonra u szleri yazyor: Bir mddet sonra bu mecraya da evvelkisinin bana gelen haller arz olarak bu da kapanmtr; Bunun zerine su, sol tarafa P e e n e k arazisine, yani H a r e z i m ile C u r c a n beynin deki lde kin diye maruf olan mecraya sapm ve pek ok mahalleri uzun zaman mamur (ihya) ettikten sonra, buras da harap olmu, ve ahalisi Hazar denizi sahili ne gmlerdir, ki bunlar L a n ve A s cinsinden olup bu gnk lgatleri harezimce ile peenekeden mrekkeptir.,, Trkiyat Enstits asistanlarndan Bay K v a m e d d i n i n henz neredilmemi tercemesinden aldm Birunnin bu paras, Peeneklerin yurdunu ta bugnk U z b o y u n bu lunduu sahada gsteriyor. Belki de Peenek rularndan, bazlar Manglak ve Uzboy sahasna kadar gelerek, ilkbaharda srlerini otlatyorlard Birunden baka, bildii mize gre, Peeneklerin Orta Asyadan hareketlerinden evvel bu kadar cenubu - garbde yaadklarm bildiren dier bir mellif yoktur. E MB A , Y A Y I K VE D L BOYLARINDA YAADIKLARI DEVR

Peeneklerin Hazar denizi civarna geldikleri zaman ka urudan ibaret olduklarn bilmiyoruz. Hatt, bu hareket zamanndaki asl adlar da bizce mehuldr. Fakat Yayk ve dil nehirleri boyunda yerleen Peeneklerin 9-uncu asrn ortalarna doru s e k i z urudan ibaret olduklarn biliyoruz. Bu sekiz uruun banda kibar kabilenin bulunduuna da hkmedebiliriz. Mterek adlar K a n kar , , veya Ka n g a r olan bu asil kablenn isimleri de: E r ti m, u r ve

X p a k

bozkrlarna

gelm eden

e o ue I

33

Y u la (Gl) idi. Kankar kabileleriyle birlikte bir Peenek heyeti tekil eden dier be uruun adlar da: K l b e y , Kar a b a y , T a l m a t , K o p o n (K^ban?) ve o b a n d . Belki de bu sralarda Peenek ad ile yanyana K a n g a r ad da kul lanlyordu. Dier Trk zmrelerinde de tesadf edildii gibi, Peenek heyetinin bir ksm aristokrat olan, yani aksyek,, lerden ibaret K a n g a r lardan, dieri de kara syek,, plan aa tabakadan olmak zere iki zmreden mteekkildi. Peeneklerdeki bu tima blmn,, uzun zaman devam ettiini gsteren kayitler vardr. Bunun ne zaman ve nasl vcude geldii sorulursa bu hususta, yene, elimizde malze menin yokluu ile cevap vereceiz. Peeneklerin dil boylarndaki tarihleri hakknda ilk rnsbet malmat Bizans imparatoru Konstantin Porphyrogennetosun eserinde mevcuttur*. Bizans irriparatoru bize u fakt (fait) lan bildiriyor: 1. Peenekler evvel Yayk (re'nx) ve dil (A tt|A ) boylarmda yayorlard; 2. Bunlarn komular Hazarlar ve Uzlard; 3. 8 9 8 - 9 0 2 tarihleinde Uzlarla Ha zarlar birleerek mterek dmanlar olan Peeneklere kar harp edip onlar yenerek yerlerinden karm lard; 4. Peeneklerin igal ettikleri yere Uzlar gel miler ve 9 5 0 tariherinde hal orada bulunuyorlard; 5. Peenekler de garba doru hareketle, kendilerine yurt aryorlar; 6. Peenekler Macar yurduna gelerek onlarla har be balyorlar; 7. Bu muharebede Macarlar yenilerek, yer lerini Peeneklere brakyorlar ve daha garba gidiyorlar (Dnester boylarna); 8. Peenekler de bu suretle Dondan Tunaya kadar olan yerleri yurt ediniyorlar; 9. Bu vakann cereyan ettii tarih, imparatorun eserini yazmasndan 5 5 yl evveldir. Konstantin VII. Porphyrogennetosun Peeneklere dair ver dii malmatn baz ksmlar Arap membalar tarafndan da teyit ediliyor. Bu suretle Peeneklerin dil nehrinin arknda oturmu olduklarna dair kayitlerin hem De administrando im erio,,, hem de ark eserlerinde bulunduunu gryoruz. Yalnz aradaki fark udur ki, ark kaynaklarndaki mal mat olduka k ark tr: Peeneklerin evvelce igal etmi ol duklar yerler sonrakilerle kartrlmtr.
' D e a d m in is t r a n d o im p e r io S . 1 6 4 - 1 6 7 ; K E q p a o v X ; j t E g i t o e - v g u X m V n a T ' t V a /{ 1 T O )A '.

Peenek Tarihi -

ff e e n e k l e r

Peeneklerin d i l nehrinin arknda yaam olduklarna dair malmat veren ilk slm corafyacs b n i H o r d a d b e h tir. 2 4 0 - 2 6 0 Hicr (8 5 4 -8 7 4 mild) yllarnda eserini yazan bni Hordadbeh hudud boyunda yayan kavimler,, arasnda Dokuz-Ouzlar, inliler, Kankllar ve Guzlar ile birlikte Peenekleri de zikreder: onun bu kayd, olduka mphem olmak la beraber, Peeneklerin henz dili gemedikleri bir devirde yazlm olduunu gsteriyor. bni Hordadbeh ve C e y h a n i n i n eserlerinden istifade suretiyle corafyasn yazan 1 1 -inci asr melliflerinden G e r d i z i n i n eserinde ( 1 0 5 0 - 1 0 5 2 yllarnda telif edilmitir) verilen malmatn bir ksm Peeneklerin dili gemelerinden evvelki devire aittir. Gerdiz Peeneklerin memleketine nasl gidildiini bildiren bir marrut brakmtr. Bu marrut m kemmel olmamakla beraber, epey iimize yaryor. k nok tas olarak, tabi, ticaretiyle mehur olan Grgen (rgen) ehri alnyor. Grgenten ktktan sonra, yol Harezim gl (Aral denizi) sada braklarak kum sahralarna girer. Bu otsuz ve susuz stepten dokuz gn gid ilir; yolda her gn veya iki gnde bir kuyulara tesadf edilir. Onuncu gn emeleri bol, ve her nevi yaban kuun bulunduu yere varlr; bu yerlerden on alt gn gidildikten sonra on yedinci gn Peeneklerin adrna vasl olunur. Bu marrut, bu yol lar gemi olan birisi tarafndan kaleme alnm, ondan da Gerdiznin eserine girmi olsa gerektir. Fakat birok nok talar mphem olduu iin Peeneklerin bulunduu yeri katiyetle kestirmek gtr. Evvel Harezim glne var dktan sonra, onu sada brakarak gidilir,, cmlesini tasrih etmek lzm. Harezim glne hangi mevkide vasl olunur? Bu yer, ayet, Ac-bay krfezinin bulunduu mevkide ise bol emeli,, yerin Sam, umt-gl, Asmantay-Matay, Tgereksor ve Kos-bulak gllerinin bulunduu mevki olm asricap ed er; belki de 9 - uncu asrda burada hakikaten emeler ok olup bu gllere akyorlard; bugn ise buralar tamamiyle kuraklk bir sahadr. Eer yolun Harezim gln sada brakt mahal daha imalde, ilikuduk ve Kosarma mevkilerinde ise, mesele deiiyor; o halde emeleri bol olan yerler E m b a nehri ile balar ve hakikaten imale gidildike mtemadiyen pek ok rmaklara rastgelinir. Fik rimize gre, Gerdizideki Peeneklerin adrlar bulunduu

X> p a k b o z k r l a r n a

gelm eden

eooeI

3S

mahal, bu kavmin yaylaklarn tekil eden Sakm ar nehrinin imaline den, Ural silsilesinin cenup etekleri ile Sakmar suyunun Yaya dkld .yerden balayarak. Yayn sa sahilini takiben Kamelik ayna doru uzanan tepelere yakn bir yer olcaktr. Embay getikten sonra imale gider ken, hakikaten birok rmaklara, aylara rastgeliyoruz. Bu gn ok tuzlu olan bu rmaklar, belki de evvelce daha az tuzlu idiler; bu rm aklar; Sagiz, Uyl, Caks-bay, Kaldagayt, Buldurt, Cambayt, sen-Ankat, ulak-Ankati; bunlar bugn kumlar arasnda veya kk gllerde kaybolup gidiyorlar; bunlardan baka Yayk nehrine dklen Ilek (ve kolu Kara-Hobda) ile Utvay gstermek lzm gelir. Marrutta bura larda otun ok olmad,, kayd da, marrutun mellifinin bu yerleri yazn getiine dellet eder; ilk baharda ise bu nehir lerin boylar yemyeil m eralar halindedir. Gerdiznin Peeneklerin ark komular olarak K p a k l a r gstermesi de bunlarn o zaman Sakm ar havzasna kadar olan yerleri igal ettiklerini gsterir. De administrando imprerioda Peeneklerin bu zaman larda imal-i arkde ve imalde hangi yerleri igal ettikleri tasrih edilmiyor. Bu ciheti az ok aydnlatan bir kayit, 9 8 2 3 mildde yazlan ve Tumanskij elyazmas ismiyle maruf adl bir eserde vardr. Burada Peenek dalar,, mevzuu bahistir; bu dalarla Ural silsilesinin cenup ksmlar kasteedilmi olsa gerektir. Peeneklerin imalde ve arkta da ce nub Urala kadar gittikleri anlalyor. Geridiz, Peeneklerin memleketinde ormanlarn ok olduunu kaydetmitir. Bu nunla, amar ve Sakmarn imalindeki sahada imdi bile oka tesadf olunan, o zaman phesiz daha ok olan, or manlar kastedilmektedir. Bu suretle Gerdiz ile Tumanskij elyazmasndaki kayitleri bir araya getirirsek, Peenk yaylak larnn arkta ta Cenub Urala kadar uzad grlmektedir. Konstantin Porphyrogennetosun Peenekler Idil , b oyun da oturuyorlar,, demesiyle garp hudutlarnn nereye kadar vard anlalmyor. Onlar, belki de kn buzlar zerinden dili geerek daha garba sokulabiliyorlard. Peeneklerin dil ve Yayk boylarn igal etmi olduk lar,, kaydndan, bunlarn her iki nehrin arasndaki kum sahralarnda yaadklar hatra gelmesin. Bu kavmin, hayatna uygun olan, srlerini beslemek iin kfi derecede ot yeti

36

ff e e n e / e r

tiren bir sahada kalm olduu muhakkaktr. Bu saha da dilin, vaktiyle S a r a y ehrinin bulunduu mevkiden balyarak, a m a r nehrine kadar gider; am ar nehrinden de Yayk nehrinin ortalarna kadar varan, bu gnk O renburga yakn, bol otlu nehir ovalarn -mesel Sakmar, lek gibi- ih tiva eder. Yalnz scak mevsimde Ural dalar eteklerinin yaylak vazifesini grdn kabul edebiliriz. Bu suretle Peeneklerin dil ve Yayk aralarndaki mev^ kileri tayin edildikten sonra, onlara en yakn ve tarih hayatlarnda mhim rol oynam olan, komularndan bahse deceiz. Yukarda Bizans imparatorunun Peeneklerin kom u lar olarak U z T a r ve H a z a r l a r gsterdiini sylemitik; ayni kavimlerin Gerdiz tarafmdan da zikredildiklerini gr dk. Peeneklerin en mhim komularndan birinin H a z a r lar olduu muhakkaktr. Peeneklerin dil boylarna gelme lerinden asr nce dilin mansabnda kurulan Hazar dev leti 8 - inci ve 9 - uncu asrlarda ark Avrupann en kuvvet li bir devleti idi. Hazarlarn payitaht olan til ehri, ark tica reti ile garb Avrupa ve Skandinavya ticaretinin birletii bir mevki olmas itibariyle, fevkalde ehemmiyeti haizdi. Coraf vaziyetlerinin ktisad bakmdan bu kadar elverili olmas, Hazar devletinin inkiafnda, phesiz, byk bir rol oynamtr. Trk tarihinin bu birinci tccar kavmi (kincisi Kama Bulgarlardr) yalnz ticaretle megul olmakla iktifa etmemi. ark Avrupann byk bir ksmn da siyas hegemonyalar altna almt. Ezcmle, Cenub Rusyadan balayarak Dneperin ortalarna ve Oka balarna kadar uza nan sahada yayan Slav ve Fin kavimlerinin Hazarlara vergi verdikleri anlalyor. Kama Bulgarlarnn da Hazarla ra vergi verdiklerini biliyoruz. Bu devletin Bizans siyasetin de ok mhim bir mevkii vard; ki Hazar perensesi Bizans imparatorlar ile evlenmilerdi. mparator Heraklios ancak Hazar yardm ile Anadoluyu Perslerden kurtarabilmiti. Bu suretle Hazar devleti 7 - inci yzyl ve mteakip asrlarda dnya politikasnda ok mhim bir yer tutuyordu. Fakat 8 - inci asrda Araplara kar mcadelede zayf dt an lalan bu devletin inkraza yz tuttuunu gryoruz. te bu zayflama zamanndadr ki, Peenekler dil boyunda yerle erek Hazarlara komu olmulard. Bu sralarda Skandinavyadan gelen Varjagler de lmen gl ve Orta Dneperdeki

J( tp a k

bozkrlarna

gelm eden

eooel

37

Slav kabilelerini hkimiyetleri altna almak suretiyle bir RusSlav beylii kurmakta idiler; Hazarlara tabi yeler de Azak denizin cvarmdan Kafkaslara ve Kaspinin dile yakm yer lerine mnhasr kalmt. Peeneklerin Hazarlarla olan mnasebetleri hakknda bilgimiz ok azdr. O zaman artk ehirli ve tccar olan bu kavimle, henz yerinden karlm ve yeni yurtta yer lemekle megul olan Peenekler arasnda ta batan iyi bir mnasebet tesis edilmemiti. Hazarlarla Peenekler iyi bir komu deillerdi. tilden Harezime giden kervan ticare ti yolunda Peenekler gibi harp bir milletin bulunmas, bu ticareti her zaman iin tehlikede brakabilirdi. Dier taraf tan Peeneklerin Hazar ehirleri ve kylerine de akn yap malar pek mmknd. Bundan dolay Hazar diplomatlar, Peenekleri Hazar hududundan uzaklatrmak arelerini aramlar ve bu iin ancak, Peeneklerin ark komular olan. Uzlarla birleerek yaplabileceini anlamlard: Peenekler hakikaten Hazarlar ve Uzlarn mterek hcumlarna ma ruz kalyorlar ve yerlerini, Hazarlarn mttefiki Uzlara bra kyorlar. Peeneklerin ark komular da, Bizans kaynaklarnn O; (Uz) ve Rus vekayinamelerinin T o r k i dedikleri, Uzlar d. simlerinden de grld vehile bunlar halis bir Ouz budana mensuptular; ve belki de Orta Asyada Ouz ad ile tannan zmrenin en mhimi bunlardr. Uzlar da, dier Trk kavimleri gibi. Garb Trk Devleti ortadan kalktktan sonra, ayr bir zmre halinde kendi kendilerini idare etmi olsalar gerektir. Bunlarn ta Tala ve u boylarndan Peeneklerle temasa geldikleri muhtemeldir. Uzlar, Karluklar ve Kimeklerin ilerlemelerini mteakip eski yerlerini terke mecbur edildikten sonra, nlerindeki Peenekleri iterek Yayk kylarna gelmi olabilirler. Bu hareketin tarihini tesbit iin elimizde kfi derecede malzeme yoktur. Uzlarn Orta Asyada iken Peeneklerin en byk dman olduklar grlyor. Bu husumet, galiba, her iki zmrenin vaktile bir kl tekil ederlerken, sonra birinin (Peeneklerin ?) ayrla rak kendi bana yaamaa balamasndan neet etmitir. Bu kavmin sk sk Peenekler zerine hcum ederek onlar esir aldklar ve klelie sattklar anlalyor. Ezcmle, Gerdiz, Peeneklerin komular tarafndan ska hcuma ura-

2S

Geenekler

dklann kaydediyor'. 9 5 0 tarihinde Uzlarn hal Yayk ve dil boylarnda yaadklar g-rlyor'*. Bunlarn pek erken y a k n d a k i dier devletlerin hizmetinde bulunduklarn g ryoruz. Ezcmle, Kiev knjazi Vladimir Kama Bulgarlarna kar sefer at zaman, Rus ordular ile birlikte Uz ktala r da vard. Galiba bu tarihlerde i Uzlar artk dilinin gar bndaki yerleri de ele geirmee balamlard. mp. Konstantin Porphyrogennetos bu sralarda (10. asr ortalarnda), Peeneklerin Uz memleketinden be gnlk bir mesafede olduklarn yazyor^ Peenekler dilin arknda yaadklar zaman, Kuban ve Don boylarn M a c a r 1ar igal ediyorlard. Macarlar, ga liba, uzun zaman Hazarlarn tabiiyeti altnda idiler. Bizans imparatoru bu tabiiyetin ancak yl srdn syliyorsa da, hatt zatnda bunun daha fazla devam ettii anlalyor. Macarlarla Peeneklerin temas daha sonralara ait olduun dan, Peeneklerin bu garp komularna dair burada fazla birey sylemeyeceiz. Bu tarihlerde Kama ile Volgann birletii yerde bir devlet kurmu ve ticaret ilerini yksek bir dereceye karm olan Kama Bulgarlarnn da Peeneklerle temasta bulunmalar lzmgelir. Fakat bu hususta elimizde hi bir kayit yoktur. Don nehrinin ortalarndan balarna kadar olan yerlerde 9 -uncu asrda muhtelif Fin kavimleri yayorlard. Kaynak larda adlar geen B u r t a s 1ar Finlerden mi, yoksa vak tiyle buraya gelip yerleen her hangi bir Trk kavminin bakayas m? bunu aka tesbit edemeyiz. Bu Burtaslarn, igal ettikleri yerin icab olarak, Peeneklerle temaslarn -kaynaklarn bu hususta hi birey sylememelerine ramennuhakkak saya biliriz. Daha garpta, Okann balar ve Dneperin ortalarna do ru, muhtelif Slav kabileleri bulunuyorlard; Peenekler bun larla daha sonralar temas edeceklerinden, bu hususta ilerde malmat vereceiz.
w. B a r t h o 1 d, Otcet o p o e z d k e V sr ed n ju ju A z iju . S . 9 5 . 2 Z)e a d m . im p. S. 1 6 4 : ca xaTeox.ov amriv (y a n i P e e n e k l e r a ra z is in i)
Tti i'nEpov o ^ e y o n e v o O 5 ;o .

3P. S. R. L. 9 8 5 y l k a y itle ri
< D e a d m . im p. S 1 6 6 . 5 D e a d m . im p .S . 1 6 8 : cruvtpy.oav e |xexd r>v Xat(QOJV h Ui.vxov te , aunnay.o v v t e T O l X a ^ d e o ev n a
t o

a tc v

3 io ? ( x o u ;.

Xtp?3k

bozkrlarna

gelm eden

evvel

3S

Peeneklerin dil ve Yayk nehirleri arasnda yaadklar zamana dair kaynaklar ancak bu kadar malmat veriyorlar; biz de bu hususta fazla bir ey .syleyecek vaziyette olmad mzdan, daha sonraki devire geeceiz. YAYIK-DL SAHASINDAN HAREKETLER (8 6 0 -8 8 9 ) Y ayk -dil sahas Peenekler iin ancak muvakkat bir yurt olmutu. Vaktiyle, beyz yl evvel Hunlarn yaptklar gibi, Peenekler de buralar terk ile, garba, D et-i Kpaa gitmek mecburiyetinde kalmlard. u farkla ki, Hunlar dil boyunda iki asr kadar kala bilmiler; Orta Asyada kay bettikleri kuvvetleri yeniden yetitirdikten, ve aralarndan kuvvetli efler kardktan sonra harekete gelmilerdi. Hal buki Peenekler buralarda yerletikleri zaman vaziyet Hun lar zamanna nisbeten ok deimiti. Peenekler amar nehrinden pek yukarya kamazlard: oralarda kuvvetli bir Bulgar devleti bulunuyordu; pek cenuba da inemezlerdi; nk Hazarlar henz kendi yerlerini bakalarna braka cak kadar zayif dmemilerdi. Peenekler bu suretle Ha zarlarla, Kama Bulgarlar arasnda skm kalmlard. Asya tarafndan ise Kpaklar ve Uzlarn yaknlklar, Peenekle rin fazla arka gitmelerine imkn vermiyordu. Bu skk vaziyette kalan Peeneklerin, daha geni bir saha bulmak iin komular ile mcadele ettikleri aikrdr. Bilhassa Hazarlarla arptklarn kabul ede biliriz. Peeneklerin Ha zarlar iin ok tehlikeli bir komu olduklar muhakkakt. Bir taraftan tilden Harezime giden kervanlarn Peenek basknna maruz kalmalar, dier taraftan dil boyu ile ya plan ticaretin de Peeneklerin hcumu ile zarara uramak ihtimali, Hazar - Peenek harplerinin en mhim sebeplerini tekil etmi olabilir. Her gebe zmrenin hazar m em leketlere akn yapmak zaruretinde bulunduunu da nazar itibara alrsak, Hazarlarn sk sk Peenek aknlarna maruz kaldklarn tahmin ede biliriz. k i- asrdanberi sknet ierisinde yaamaa alm olan Hazarlar iin bu cins Pe enek komuluunun ok ar geldii kolayca anlalr. Hazarlarla Peenekler arasnda cereyan etmi olan harp lerin teferruatn bilmiyoruz. Hazarlar Peenekleri yenm ek

40

S^eenekler

in kendi kuvvetlerinden ziyade, Peeneklerin ta Orta Asyadan dmanlan olan, U z la r a istinat ettiklerini syleye bi liyoruz. Konstantin Porphyrogennetos Peeneklere kar bir H a z a r-U z blokunun teekklnden bahsediyor. Galiba, Ha zarlar Uzlara Peeneklerin igal ettikleri yerleri verecek lerini bildirmiler; Uzlar da bu artla Peeneklere kar harp amlard. Peeneklerle harpler neticesinde Hazarlarn ok zayif dtkleri grlyor; bunu mteakip til ehrinin sa hipleri bir daha kendilerine gelememilerdir. 9 6 9 ylnda tilin bir Rus ordusu tarafndan alna bilmesi, bunu aka gstermektedir. Bu suretle Peeneklerin dil boylarn brakp gitmeleri siyas bir mecburiyet altnda cereyan etmitir. lk kurunlardaki Trk glerinin en mhim milleri Orta Asyanm kurum a hadisesi ise, Orta kurunlarda, bu hareketin en m him millerden biri de siyas vakalar olmutur. Alanlarn, Hunlarn, Avarlarn Avrupaya gitmelerinde bilhassa Orta Asyada cereyan etmi olan mcadelelerin byk bir tesiri vardr. Peeneklerin garba, Avrupaya hareketlerinde ise H a z a r ve U z larn tazyiki en birinci mildir. uras ayan dikkattir ki, Uzlar Peenekleri ta Tuna boylarna kadar ta kip etmiler, bilahara Peenek yurdunun iinden geerek Balkanlara girmilerdir. Peeneklerin dil boyundan karlmalarna ait kat bir tarih yoktur. De administrando imperionun Peeneklere dair mehur 37 - inci babnda on satr iinde iki muhtelif tarih gsterilmektedir; nce bu vakann, eserin yazlmasn dan 5 0 yl evvel cereyan etmi olduu sylendii halde, ayni fkrann sonunda 5 5 yl evvel vukubulduu yazlyor. Biribirine uymyan ayni sahifedeki bu iki tarih, birok ara trmalara ramen ral halledilmemitir. B u r y bataki tarihe bir tBvte koyarak meseleyi halletmek istiyor*. M a c a r t n e y her iki tarihin de doru olduunu, fakat muhtelif vakalara ait olduunu ileri sryor, ve De administrando imperionun bu mnasebetle verdii malmat Macar tarihine balyarak, tamamiyle baka bir netice karyor. Macartneyin gr, dier mudakkiklerinkinden ayr olduundan, ksaca zerinde duralm. Bu mellife gre, Konstantin Porhyrogennetosun verdii ilk tarih, yani 5 0
^ J . B r y, T h e treatise De a d m , im p. Byz. Zschft. XV. S 511-577.

X psk

bozkrlarna

gelmeden

evuel

yl evvel cereyan etmi olduu kayit, Uzlarla Hazarlarn birleerek Peeneklere hcumlar zamann gsterir; dieri de yani 5 5 yl nce cereyan etmi vaka da, Macarlarn Peenek hcumuna deil, erkeslerin taarruzuna maruz kal dklar yl gstermektedir'. Fakat Macartneyin bu faraziyesini kuvvetlendirecek hi bir delil yoktur. De administrando imperioda, Macarlara hcum eden kavmin, onlarn yerini de igal ettii bildiriliyor. Macarlarn arazisini alan kavmin ise Peenekler olduu sarahaten grlmektedir. De administrando imperionun 9 4 8 -9 5 1 (952) lerde ter tip .edildiini yukarda sylemitik. Peenekler, ayet, dilYayk sahasn bu eser yazlmadan 5 5 - 5 0 yl evvel brak m iseler, o halde bunun 8 9 3 ile 9 0 2 yllar arasnda cere yan etmi olmas lzmgelir. Fakat bu vakann o tarihlerden daha evvel cereyan etmi olduunu gsteren deliller vardr. Ezcmle, Slavlar arasnda hiristiyanl yaymakla hret bulan Selnikli Konstantin, 8 6 0 -n sonu ve 861 - in banda Bizans imparatoru tarafndan, hiristiyanl m dafaa etmek maksadiyle, Hazar memleketine gnderilmiti-. Konstantin, Krmdaki Chersones tarikiyle gitmi ve yolda Macarlarn hcumuna maruz kalm tl Chersonesten Hazar yurduna giden yol, m uhakkak Don boyunu takip eder: demek ki 8 6 0 - 6 1 tarihlerinde Macarlar henz eski yerlerinden karlmamlard. Yukarda ismini sylemi olduumuz R e i n o, Maicarlarn Peenekler tarafndan malp edilerek, Azak sahilleri boyundan karlmalarnn 8 8 9 ylnda olduunu yazyor^. Macarlar, 8 9 2 tarihinde Alman imparatoru A r n u l f tarafndan Moravya Slavlarnn beyi olan S v a t o p l u k a kar mcadeleye davet edilmi lerdi. Nihayet, 8 9 5 ylnda, Macarlar Peeneklerle Bul' C . M a c a r t n e y , T h e M ag^as, S 108. 2 F. D V o r n i k, L es S la v es, B y za n ce et R o m e au IX e m e siecle, S. 137. ^ L. K. Q O e t Z , G esch ich te der S la v e n a p o s te l K o n sia n tin u s u n d M ethodius, S. 1 2 6 - 127; /. M a r q u a r t , S treifz g e, S. 33 . M a c a r t n e y , T he M ag y ars, S. 71. ^ R e g in io , C hron icon , P . 131 - 1 32. F u l d: A n no 8 9 2 - Rex ( A rn u lfu s ) e q u id e m , a s s u m p t i s s e c u m F r a n c i s , B a io a rie s, A la m a n n is , m e n s e J u l i o M o ra v a m venit. Ibi p e r q u a tu o r e b d o m a d a s c u m tan ta m u lt itu d in e U n g a r i s etiam ib id e m ad s e c u m exped ition e v e n ie n t ib u s , o m n e m illa m r e g i o n e m in c e n d io d e v a s t a n d a m versabat.
^Ann.

42

Geenekler

garlarn mterek hcumlarna maruz kalarak, Atelkuzudan, yani Dnester boylarndan, tardedilmilerdi. Burada bahset tiimiz vakalarn hepsi de, Peeneklerin dil sahasndan karldklarna dair De administrando imperiodaki tarihin yanl olduunu gstermektedir. Buna hi te hayret etmeme liyiz. Bizans imparatoruna azdan gelen bu rivayet, her bir ifah rivayet gibi, kronologya bakmndan yanltr. Pee neklerin garba hareket tarihleri ise kat olarak tayin edile memekle beraber, 8 6 0 n t e r m i n u s p o s t q u e m ve 8 8 9 n da t e r m i n u s a n t e q u e m olduunu kabul edebiliriz'. Peenekler dil boyunu braktktan sonra Donu geerek D e t - i K p a k sahasn igal ettiler. Bununla Peeneklerin tarihinde ikinci, ve bizce en ok malm olan, safhas balamaktadr.

A rab.ed.D e

' P e e n e k l e r i n g a r b a g id i le r in i s t a h r de z ik r e d iy o r . G o e j e, P a r s I. S. 1 0 ;

B ib . g eo g r.

.
M a r q u a r t ta U z la rn y u y o r . S treijz g e S. 6 3 n o t 3.

^ I *' j'J;

^ JU

P e e n e k l e r i y e n m e l e r i n i 8 6 0 t a r ih in e k o

II
KARADENZN MALNDEK PEENEKLER
MACARLARLA MCADELELER. YERLEMELER.

BOZKIRLARDA
YEN Y U R T T A

Peenekler, Uzlar tarafndan dil sahasndan karldk lar zaman sekiz byk urudan teekkl eden bir heyet halinde idiler. Bu sekiz ur ayrca krk oymaa ayrlyordu. Bir ksm Peeneklerin Uzlarn yannda kaldklar anlal yor. Zaten bir gmen kavim yerini bakasna brakt zaman, bir ksmnn yeni gelenlerin tabiiyetine girdikleri mahade ediliyor. Konstantin Porphyrogennetosa baklr sa Uzlar yannda Peeneklerin bir ksm kalmlard. Bu ksm Peeneklerin, belki de Kangar urularnn hkim iye tini benimsemiyen boylar olmas muhtemeldir. Bizans impa ratorunun verdii malmata inanmak lzmgelirse. Uzlar yannda kalan Peenekler, kendilerini Uzlardan tefrik etmek iin, kollar omuzlarndan ayrlm ve ancak dizlerine kadar gelen bir giyim tarlar, ve bununla demonstatif bir surstte kendi urudalarndan ayr dtklerini gstermek isterlermi. mparatorun, Uzlar yannda Peeneklerin de bulunduklarn gsteren notu, baka bir kaynak tarafndan da teyit edilmek tedir. bni F a z l a n 9 2 2 ylnda Bulgar seyahatndan dn d zaman. Yayk nehrine yakn yerlerde Peeneklerin bir ksmna rastgelmiti^ Bilhara, Peeneklerin bu ksm Uzlarla birlikte Det-i Kpak bozkrlarna gelmilerdir. Yeni yurt aramak iin harekete gem ek mecburiyetinde kalan sekiz uru (Ertim, ur, Yula, Klbey, Karabay, Talmat, Kopon (K a b an ?) ve oban) reislerinin idaresi altnda dili gemilerdi. Bu babularn adlarn da biliyoruz. Ertim uruunun banda duran M a y a (n), galiba, bu hareketi idare
D e a d m . im p. S , 1 6 6 . 2 W . B a r t h o 1 d , O ta A sg a T rk ta rih i h a k k n d a dersler, S . 9 3 .

S^eenekler

ediyordu. Dier iki Kangar urular olan urun reisinin ad Kuel, Yula uruunun da Kurkut (an) idi. Karabayllann banda da - Kaydu(m); Talmatlarnkinde - Kostan (Ku?) Kopon uruunun - Yazi, ve oban uruuna mensup olanla rn da banda Batan (Pata?) duruyordu. Btn bir Peenek heyeti, oluu ouu, kadnlar ve srleri ile dili geerek yerleecek yeni bir saha bulmak mecburiyetinde idiler. Onlarn yaaylarna uygun bir yer de yollar zerinde idi: Don nehrinin son mecrasndan balyarak Tuna kylarnda biten geni bozkrlar! Etet-i Kpak adyla Trk tarihinin birok sahifelerini dolduran bu bozkrlar tarihin bildii zamandanberi mteaddit Trk gmenlerine yurt olmutu. Yalnz Orta kurunu alrsak, Peeneklerden evvel Hunlar, Avarlar, Bulgarlar buralarda kalmlard; ark Avrupaya T rklerin devlet ve asker tekilt hep bu yoldan gitmiti. Peenekler dil boyunu terkettikleri zaman Kuban ve Don sahas, Hazarlara tabi olan, Macarlarn elinde bulunuyordu. Bu suretle Peeneklerin buralarda yerlemeleri, yeni yurt elde etmeleri (Landnahme) ancak Macarlar yenmekle mm kn olacakt. Her iki kavim arasnda harpler cereyan etmi, kanl meydan muharebeleri yaplm, ve neticede Peenekler stn gelmilerdi. Btn bu, netice itibariyle fevkalde ehemmiyetli olan, vakalar hakknda bilgimiz ok azdr. Bu hususta bizi tenvir eden kaynak, yene, Bizans imparatorunun eseridir. Fakat Bizans imparatoruna da Peenek - Macar harplerine dair ok az malmat verilmi olacak ki. De administrando imperioda bu vakalara dair bir iki szle iktifa edilmitir. Biz bu eserde, bu sralarda (tarih gsterilmiyor) Macarlar (metinde: hep Trkler deniliyor) Kankar adn ta yan Peenekler arasnda bir harp vukua geldiini, Macarlarn malp olarak ikiye ayrldklarn,,' okuyoruz. mparatorun bu szlerinden Macarlara kar mcadeleyi Peeneklerin K a n k a r zmresini tekil eden uruun idare ettiini kabl edebiliriz. Peeneklerle Macarlarn mnasebetleri hem ok eski, hem her iki kavim iin mhim neticeler vermi olduundan M a c a r l a r n eski tarihlerine dair ksaca malmat vermek
* D e adm .
JIE V O I . . T y

im p.

S. 1 6 9 ;
o v

o 8e Ilattvay-lTa o
X m ^ tT a V T

jh)6 teqov

Kvvaj)

estovofiaoy iiv

X a ^ (X Q O U

O llT O l

StoJEH -O V m i

f| T T 1l{tV T E

TT|V O H E ia V

xaxaX|Kf.,

x'|V ton To'py.mv xo.Toy.iff'a jcaTivaYKdaav.

Xaradenizin

i m-a l i n d e k i

bozkrlarda

stiyoruz. Bu hususta malm olan veya henz halledilemiyen meseleler hakknda, spesyel Macar tarihine hasredilen kitap lar tavsiye ederiz*. Macarlar, galiba, 9 - ncu asrn balarnda eski ilk yurtla rndan,, kmlardr (Ural dalarnn ark ile, bugnk Tobolsk ehri arasnda); bunlar Trk zmreleri tazyik etmi olsalar gerektir. Macarlar yeni yurt bulmak iin dil nehri nin aa ksmlarna gelmiler ve bu sralarda Hazarlarn hkimiyetinde olan Don-Kuban sahasnda. Hazarlarn muva fakatiyle yerlemilerdi- Gerek eski vatanlarnda, ve gerek bu hareket srasnda, Macarlar hep Trklerle temasta bulunduklarnadan, kuvvetli bir Trk tesirine maruz kalmlardr. Hazarlarn, Ural sahasndaki U g o r-F in kavimleri ile ticaret yapm olmalar, onlar ok erkenden Macarlarla temasa getir miti. Macarlar, K'onstantnin Porphyrogennetosun Lebedia,, dedii Don ile Dneper aralarndaki sahada yerletikten sonra, buradan muhtelif istikamette aknlar yapyorlard. Onlarn 9 - ncu asrn ortalarna doru Kiev cvanna, aa Tunaya, ve Krm yarm adasna aknlar yaptn biliyoruz. Macarlarn L e b e d i a d a 2 0 -3 0 sene bulunduklarn ka bul edebiliriz. Bu zaman zarfnda, bilhassa Trk tesirleri nin oald ve kuvvetlendii muhakkaktr: Macarlar nim Hazar tabiyetinde yaamlar ve Hazarlarla ok temasta bu lunmulard. Vaziyet byle iken bunlar, arkten Peeneklerin hcumuna maruz kalmlard. Peeneklerin ilk defa ne zaman Macarlarla temasa gel diklerini aka bilmiyoruz. G r o t , bu temasn, Peeneklerin dil ile Yayk boylan arasnda bulunduklar zamanlarda yukubulduuna ihtimal veriyor'^ Buna kat bir delil gsterilememekle beraber, ne evet ve ne de hayr denilir. Eer, Ma carlarn Don boyuna gelmeleri, Peeneklerin dile yaklama larndan azck evvel ise, Macarlar Dona gitmee icbar eden
M a c a r l a n n a ta r ih in e d air pek o k a r a t r m a la r y a p lm tr . T a b ii ilk b a ta M a c a r l a r n k e n d ile r i tara fn d a n ; s o n r a a lm a n c a , fra n sz ca , r u s a ve n g iliz c e b ir o k e s e r vardr. M a c a r t a r ih in e ait, m a c a r c a o lm y a n e s e r l e r h a k k m d a : L es ed ition s des sou rces d e ih is t o ir e k o n g ro is e 1854-1930 red. s o u s la direct. de E m e r i c L u k i n i c h . B u d a p e s t 1931; b u e s e r i n so n u n d a : A pp end ice. O u v ra g e s s u r T h i s tc ir e d e la H o n g r ie e c rits en la n g u e s e tr a n g e r e s . So n ra , K . J a . G r o t , M o r a v ija i M ad 'jary S. P s b g 1881.. C. M a c a r t n e y . T h e M ag y ars in the n in th cen tury, C a m b r id g e 1 9 3 0 . 2 K. G r o t , M o r a v ija i M a d ja r y S. 1 90 .

46

Geenekler

kuvvetin Peenekler olmas icabeder. Eer, bu byle deilse, Macarlarla Peeneklerin ilk temaslar. Don boylarnda vuku bulmutur. Peeneklerle Macarlar arasnda cereyan eden harplerin ok iddetli olduu ve bilhassa Macarlarn byk hezimetlere uradklar anlalyor. Macarlarn, Peenekler tarafndan az daha imha edileceklerini gsteren kayitler mevcuttur. Btn bu mcadelelerin zaman ve yeri bizce mehul kal maktadr. Kosntantin Prophyrogennetosun bu husustaki ok ksa ve mphem yazlarn nakletmekle iktifa etmek mecburiyetindeyiz. Macarlar, ilk Peenek hcumuna maruz caldklan zaman, L e b e d i a denilen bir yerde yayorlard. Bu yerin, bu gnk C h a r k o v gouvernementnn cenubunda olmas lzmgelir*. Macarlar Peenek tazyiki altnda yerle rinde tutunamamlar ve Orta Dneper istikametinde, garba ekilmilerdi. G r o t a gre bu vaka 8 8 5 yllarnda olmutur'^ Bu sralarda Macarlarn banda L e b e d i a s adl bir reisin bulunduunu biliyoruz. Peenekler tarafndan yenilen Macar larn Lebediasn kumandas altnda A t e l k u z u denilen yeni bir mahale gittiklerini gryoruz. Bir ksmnn ise Pers,, memleketine gittii kaydedilmektedir, ki bunlarn adna Konstantin ^aPaptodocpa^o diyor^ Konstantinin, Pers,, memle ketine giden Macarlarn, belki de Peeneklerin hkimiyetini Jcabul eden Macar kabileleri olabilir. Macarlarn ial ettikleri yeni yerin ad A t e l k u z u n u n mevkiini tayin hususunda da birok noktai nazar ileri srl mtr. Bu mevkie ait De administrando imperio da tam bir sarahat yoktur. Bizans imparatoru diyor, ki vaktiyle Macar larn, imdi ise Peeneklerin oturduklar yer oradaki nehir lere gre tesmiye edilmektedir,,. mparator bu nehirlerin adlarn da yazyor: Bao'u/, (Dneper), KouPoC (Bug), T qo3 X ^ o (D nester), B oC to (Prut) ve 2 pq 6to (Seret)S G r o t , Atelkuzunun nehirler aras,, manasna geldiini ve bunun da Dnester ile Tuna arasnda olduu fikrindedir. Marquart ta ayni fikri
K . O r o t , M orav y a. Kez, s. 2 1 4 2 1 6 . 2 K eza. S. 21 7 . 3 D e a d m . im p S. 1 6 9 . J. N e m e th , b u is im altn d a v a k tiy le A zak d e n iz i a h it le r in e y a k n b i r s a h a d a y a a y a n S a b i r ( T t e o p h a n e s C o n f e s s o r I, 2 4 9 : 'Ofiv\'o O l ?xy 6|^voi SaP'i) T r k l e r i n i n b a k a y a s o ld u u n u z a n n e d iy o r . 4 D e a d m . im p. S. 171. 5 G r o t , M o r a v ij i M ad 'jarg S. 2 5 8 .

Xaradenizin

im alin deki bozhisrda

^7

kabul ediyor ve Atelkuzu,, nun Mesopotamya, faris demek olduunu zannediyor Macarlarn, ikinci bir defa Peenekler ve Bulgarlar tarafndan tardedildikleri zaman, Dnester yaknnda olduklarn nazar itibara alrsak, Atelkuzunun Dnseter ile Tuna arasnda bulunduunu gstermek tedir. Macarlarn Atelkuzuda yerlemelerini mteakip, Hazar siyasetinin yeniden Peeneklere kar faaliyete getiini g ryoruz. Peenekler, dili gemeden evvel Hazar devleti iin geimsiz bir komu idiseler, Don sahasnda yerleen Peeneklerin de Hazarlar iin daha az bir tehlike tekil etmiyecekleri aikrd. Hazarlarn Azak denizi sahillerindeki ticaret kolonileri, Chersonesle yrttkleri tccar mnasebetler Peeneklerin hcumu altnda bulunduka, Hazarlarn ktisad menfaatlerine daima zarar gelecekti. Anlalan, Hazarlar, Peeneklerin mmkn olduu kadar uzaa, Tuna boylarna gitmelerini istiyorlard. Bu maksatla Hazar diplomatlarnn Macarlar Peeneklere kar mcadeleye tevik yolunda birok arelere ba vurduklarn gryoruz. Hazar kaan, Macarlarn reisi Lebediasa bir Hazar prensesini veriyor** ve bu suretle her iki kavmin reisleri birbirlerine balanyorlar. Bu Lebediasn Hazarlar tarafndan btn Macarlarn ba yaplmak istenildiini de mahede ediyoruz. Hazarlar, bu zamana kadar dank kabileler halinde yayan Macarlar bir babuun idaresi alhnda birletirmek istiyorlar ve kuvvetli bir tekilt yaparak Peeneklere hcum ettireceklerdi. Zaten Macarlar epey bir zamandanberi Hazarlara tabidiler; Hazarlara baka kavimlerle harplerinde yardm etmekle mkelleftiler. Bizans imparatorunun, daha dorusu De administrando imperioy istinsah edenlerin hatas olarak, Macarlarn Hazarlar ya nnda ancak yl kaldklar syleniyor"'; bunun daha fazla srm olduu muhakkaktr*. arkta Uzlarn yardm ile Peenekleri yenen Hazarlarn, garpta Macarlarn yardm
M a r q u a r t , S tr eifz a g e, S. 3 3 , K J i r e c e k e g r e A telk u zu ile T r k l e r i n B u c a k ,, v e S la v la rn Ugol,, d ed ik leri, D n e s te r , P r u t v e S e re t n e h i r l e r i a r a s k a s t e d i lm e k t e d i r . G eschichte d e r B u lg a ren , S. 1 6 3 . Z1 a t a r s k i. b u y e r i D n e p e r i l e a a T u n a a r a s n d a arayor./s/or. n a b lg a rsk . 1 1 . 2 9 0 . ^ D e a d m . im p S. 168. ^ D e a d m im p. S. l 6 8 : ouv^jtoav 8t (ifra T(v Xa!^g3Y evaiTOt tei, oi|xf.a9 ' 0^ j^ 'T E To X a td o i\ 7\0.m to axiT )-\ ' jtoJEfioij;. ^ B u h u s u s t a b a k n z : Q r o t, M oravija ... 2 0 4 - 2 0 5 SS.

i3

g een ekler

n a istinat e tm e le r i o n la r n d siy a s e tte k i u stalkta B iz a n slI l a r d a n p e k te g e r i d e k a l m a d k l a r n g s t e r m e k t e d i r .

Hazar kaan Macar babularndan Lebedias Chelandiaya, yani gemi,, ye aryor'. Chelandiann De admin, imp. dan umumiyetle gemi,, manasnda olduunu gryo ruz''. Anlalan, bu sralarda Hazarlarla Macarlar arasndaki yerler kamilen Peenekler tarafndan igal edilmiti. Hazar kaan, Lebediasn btn Macarlarn reisi olmasn istemi; fakat, o bu teklifi nezaketle ret etmi ve S a l m u olu A r p a d n bu makama getirilmesinin daha mnasip ol duunu sylemiti. Bu teklifi Hazarlar da kabul etmiler, ve Arpad ta Hazar adetine gre,,' kalkanlar zerine kald rlarak btn Macarlarn reisi iln olunmutu. De administ-^ rando imperioda bulduumuz bu rivayetin ne dereceye ka dar hakikata uygun olduunu bilmiyoruz; fakat, Macarlardan alndn tahmin ettiimiz bu satrlarda, bir taraftan Arpadn babuluuna meruiyet ss veriliyor, dier ta raftan, Macar - Peenek mcadelesinde Hazarlarn mhim bir rol oynam olduklar da gsteriliyor. Fakat bu defa galip gelenler Peenekler olmutu Ma carlar Dneper boylarn da terketmek mecburiyetinde kalyor lar, ve belki de Dnester ile Seret arasna ekiliyorlar. Bu va kalarn cereyan tarihi bizce malm deildir. R e i n o 8 8 9 ylnda Macarlarn Peenekler tarafndan Azak-denizi sahil lerinden karldklarn kaydediyor; maamafih bunun tam o ylda cereyan ettiine dellet etmez: Reginoya bu haber iriinceye kadar epey bir zaman gemi olabilir\ Bu vaka nn, her halde, en gei 8 8 9 ylnda cereyan ettiini syleye biliriz. Peenekler, Macarlarn Dnester yannda da kalmalarna tahamml edememilerdi; onlar btn Det-i Kpan yeg ne hkimleri olmak istiyorlard. Bunun iin msait bir arait te hazrlanm bulunuyordu. Macarlarn aa Tuna ve Transilvanyaya kadar gelmeleri, ilk nce B u l g a r l a r n men faatlerine dokunmutu. Her iki kavmin derhal mcadeleye
' D e a d m . m p . S. 169. ^ D e a d m im p K. 7 3 . D U C a n g e, G lo s s a t ia m a d s c r ip io r e s m e d ia e et i n f i m a e
g r a e c it a t s

II, 1 7 4 8 .

im p. S. 1 7 0 ; y.ar x6 twv 'S.amv '&o ca' l^dH m 'ov. ^ R e g i n o n i s a b b a ti p r u m i e n s i s C h ron icon Ed. Fr. K u rze . S. 1 3 1 -1 3 2 .* | ^ De adm

X s r a d e n 2 n i m s l i n d e k i b o z k r l a r d a

49

giritiklerini g r yoru z . Tam bu sralarda Bu lgar Kral S i m e o n ( 8 9 3 - 9 2 7 ) Bizansa kar harplerle meguldu. Bulgar1ar birden iki cephede h arbed em ed ik lerin i grnce, Bizansla sulh akietm ek m ecbu riyetind e kalm lard; fakat bu zam an zarfnda B u lgarlarn P een e k le rle anlatklarn gr yoru z Orta Avrupada ce rey an eden m him bir vaka P een e k le rle Bulgarlarn iine ok yaramt; o da; M oravyadaki Slavlarn S v a t o p l u k u n idaresi altnda Alman m paratoru A r n u l f a k ar m cad ele bay ra n kaldrm alar idi. Alman m pa ratoru da bu Slav asilere kar M acarlar davet etti^ M acarlar da bu davete icabet ederek 8 9 2 de M oravyallar zerine y r m ler ve Alman im paratorun a zafer kazandrm lard. 8 9 6 da kom ularndan biri zerine akn iin giden M acarlarn kadnlar, oluk ocu klar D nester yannda kalmlard. B u n lar muhafaza iip kalan erlerin de ok olmad anlalyor. Bu nd an P een e k le rle B u lgarlar derhal istifade ediyorlar, ve birlikte M acarlarm D nester y ann da k alanlar zerine h cu m ederek, km ilen im ha ediyorlar ^ Akndan dnen M acarlar bu vaziyeti renin ce, P a n o n y a y a h icret etmilerdi^. Bu v aka 8 9 6 da cerey an etmi olsa gerektir. Bu nu m teakip P e e n e k le r D o n boylarndan. H azar larn, bizce m ev kileri m alm olm yan Sarat ve Bu rat m ahalinden ta aa T u n a ve Serete kad ar olan geni bir sa h ann y eg n e sah ibi ve hk im i oldular^. 1 0 6 0 ylna
> K. J r e e k , G esch ich te d e r B u lg aren , S. 163. 2 De a d m im p . S. 172. V. Z l a t a r s k i , Istorij'a n a pri'. blgr. car. II. 2 9 9 . 3 A n n F u ld : Anno 8 9 2 . L i u d p r a n d u s Antapodosis, lib. I Cp. 1 3 : Arnulfus... cum Centebaldum M aravanorm ducetn... sibi viriliter rep ugn an tem debellare n e quiret. . H ungariorum gentem... in au k iliu m convocat. * D e a d m im p. S. 173; K cti t o Tokoi, jiq6 TaeSLO v ol ITaTva'/itTa [.leT a. tor) 2u|0.e)v vjtov Katd t >y ToiJptCv, y.al r aiTi' q )a.| i.. [a jtm'Te? Etcp d .vL aav^ Kc To eL cp x)A a| v Tfj oQ a aiT v Tojjiou djrev.EaE y.ay.n'dy.c d;te8 uav. 5 D e a d m . im p. S. 173. 6 K. Jirecek, G esch ich te d er B u lg aren . S. 164. bunu 8 9 4 te gsteriyor. H albuki V. Z l a t a r s k i , II. 3 1 2,31 3 b u n u n 8 9 6 olduunu ileri sryor. ^ D e a d m . im p. S. 177: jt 8e y .o iT C O '& ev tiv Aavojpeco m ota.o' T vj, Atorgo vTrtea fj atvay-ia tae'/Eta, xo.l KaTastaTEl f| '/.azoy.ir. a-BTujv | .iex9 i. toti'
S a M E T o t) Tcov

XaC,Q(av xX Q O v.

ki sahife sonra u kayd buluyoruz (S. 1 7 9 ) : 8e TlmC,vn-A(j. n d o a v xr|v 7 rjv xfj te 'Pcoaa n a l 6 0 0 3 1 6 5 0 0 ) 5caTa-/{Q aTE, nal Xecvo nal eco t Sayar,, Bougr n a x< v X' Bu kayitte grld zere Sarat ile Burat Bosfora y akn m ev k ile r o la c a k tr; b un larn birer Hazar ehri olm as kuvvetle m uhtemeldir. Peenelc Tarihi 4

50

G eenekler

k ad ar P e en e k le ri D e t-i K paktan k a rab ilece k bir k u v vet zuhur etmemitir. Bu m nasebetle P e e n e k le rin yeni y u rtla n olan C enub Ru sya steplerinin coraf ve tabi vazi yetini tetkik edelim. CENUB RUSYA BOZKIRLARI' H e r o d o t D aran m Skitlere kar yapt seferi anlatrken Skit m em leketini yle karak terize eder: i te y-Y soCaa jeS a T T ) stocS te xa' euSp etv, jOTato te l atf Q 80uffiv ot) tec dg>Liov sXdcroove twv ev iY^tt) 8toQ 'u x< ^ '^ - (Bu arazi bol otlu ve ok sulu dz ovadan ibaret olup, bu rada adet itibariyle Msr kanallarndan pek de az olm yan nehirler akm aktadr. Lib. IV. kap. 4 7 ) Ayni eserin mellifi, Lib, IV. kap. 1 0 0 ve 101 de, Skit arazisinin b y k l n de tayin ile bu nu n u zunlu un un 4 0 0 0 s t a d io n , geniliinin de a y n io ld u u n u s y le r.Tarihilerin babas,, tarafndan bu suretle tasvir olunan ve Herodotu takiben, ondan sonraki antik ve Bizans yazclar tarafn dan S k y t h i a, ve bazen de S a r m a t h i a , adn tayan Karadenizin im alindeki bozkrlarn sonralar D e t - i K p a k (Kpak sahralar) adn aldn biliyoruz. Buralar dnyann en zengin k a ra toprana - cernozerm. maliktir. Y er k a b u u teek k l n n icab olarak Ural dalarndan Karpatlara kadar bir tepe silsilesi R u sy ay arktan garba doru kateder. Bu silsile, Ural dalarndan balyarak, Obscij syrt,, adiyle dile (Volga) doru gelir ; bu b y k nehri getikten sonra, Don ile Medviedica nehirleri arasnda olduka ykselir. Don ile D onec aralarnda da epeyce b y d k ten sonra, am ara, K ry n k a ve Mius nehirleri boyund a ayni ekilde devam edip, Kalmius, Dneper, ngul, Bu g ve D nester n ehirlerind e k k elleler (porogi) tekil ederek, K arp atlann etekleriyle birleir. Bu tepe silsilesinin cenup ksm tam m an asiyle bozkrlar sahasdr. Don n e hrinin ark A r a l o - K a s p i kum sahralarnn devam olup, susuz, otsuz ve ssz bozkrlardan ib a re ttir; fakat D on dan Kafkaslara doru uzanan ve K u ban nehri havzasn te kil eden y erle r ok m m b it bir sahadr. D onun garb ise ark na nisbeten, bsbtn b a k a bir m an zara gsterir. Bu ksm n bozkrlar birok b y k ve k k nehirlerle sulanr;
n a seg o otecesin a. z d . K r y m . Sonra: O o

' Cenub Ru sya sahralarna dai r: R o s s i j a , p o ln o e g e o g r a fic e s k o e O pisanie V. P. Sem en ov - Tjan - Sansk], T. XIV. N o v o r o s s i j a , l u b o v s k i j . P ecen eg i, T o r k ii P o lo v c g . Kiev 1 8 8 4 .

Xa r a d e niz in im a lin d ek i bozkrlarda

S!

bu hususiyetin Herodotun bile nazar dikkatini celbettiini grdk. Bozkrlar, n ehir ve rm aklard an maada, Ruslarn b a lk i dedikleri, u k u rlarla doludur; bu nlar ilkbahard a bir den eriyen karlarn, veya kuvvetli ya m u rlarn, selleriyle k azlarak vcu de gelmitir. D enize yaklatka b y y en bu u k u rla r etrafnda al ve otlar biter. C enub Ru sya sahralar u m um iyetle aatan m ah rum du r. A ncak tepelerde aalara tesadf edilir. C en uba gittike tam bir bozkr nebatat h k im dir ve denize yaklatka kuru, dikenli cin sler oalr. Bu bozkrlar vaktiyle, ekilm em i, biilm em i iyesiz (sahipsiz) sahalard an ibaret olup g m en ler ve Rus kazaklar iin ok leverili bir yerdi. D aha geen yz yln ortalarnda bile sa pan grm em i biro k saha vard. H. S i e n k i e w i c zin-^/e? l e ve k a n la adl m e h u r rom annda olduu gibi, bilhassa N. W. G o g o lin Tara B u lba s ile lm ky l ler inde bu steplerin ok gzel tasvirleri vardr. Bozkrlar Karadeniz v e Azak denizi sahillerine y a k la d k a ok sszdr; geni sah alar tam am iyle nebattan m ah ru m olup denize uzanan b u ru n la rn say lm y acak kadar ok limanlar,, tekil ettii gr l r. Fakat nehirlerin denize dkld yerler, yani Don, D nep er, Bug, D nester ve T u n a - biro k k k rm aklar say m azsak - m ansaplar bataklk olup bu rada orm an gibi k a m lar biter; g m e n le re klak vazifesini gren bu yerlerde h e m k ar frtnalarna kar sn m ak hem de h ay v anlar iin k u ru ot b u lm ak m m k nd . U ra lo -K a rp a t tepelii R u sy a ovasn ikiye a y r r r : bu nu n cenup k sm bozkrlar, imal ksm da ormanlktr. V aktiyle T am bov , R ja z a n , G luchov, Sosnicy, Kozelec, Vasilk ov , Berdicev, ve Kamenfec ehirlerinin cenu bu n d a da or m a n la r vard. Bu nlarn yokolm asna, orm an aralarnda yay an ahalinin ekin e k m ek iin aalar yakm alar sebep olm utur. 14. ve 1 5 - inci asrlarda, R u sy an n bu ksm nda, v e daha imalde, o rm anlar y a k a ra k tarla yakm.ak adeti mevcuttu. 9 - 1 2 - inci asrlarda da bu nu n b a k a trl olm a d m u h ak k ak tr. O rm anlk sahann bilhassa D on ec ile dil <Volga) arasnda D o n un ortalarna, ve hatta vaktiyle aalar n a kadar, epey cen u b a doru uzam olduu anlalm ak ladr. Ayni suretle garpte, Karpat eteklerind eki orm anlar da v aktiy le daha geni bir saha igal ediyorlard. O rm anlk y e r le r gm enlik iin msait olm adndan g m en lerle h a

s2

S^egenekler

z a r hay at yayan ahalinin sn n, o rm ann bitip bozkr ba-

hy an yerlerdi. C enub Ru sya sahralar, yani Det-i K pak, Orta Asya bozkrlarnn tabi bir devamdr. Bu ralar Orta Asyadan hicret etm ek m ecbu riy etind e kalan k avim lere, eski vatanla rnd aki yaay tarzn devam ettirmek im kn n verm itir; hatta, bu yerlerin ot ve su itibariyle Orta Asyadan ok daha zengin olmasn nazar itibare alrsak - b u ralara gelen g m enlerin eski vatanlarna nisbeten daha iyi bir arait b u ld u k lar m u h a k k a k tr. lk b a h a r ve yaz balarnda Det-i Kpan geni ovalar koyun, at ve bak a hayv an srlerinini b e slem ek iin bol m iktarda ot yetitirir; yaz scaklarnda tepelik ve orm an yanlar ile n ehir ve u k u r boylar y a y la k olur; kn da nehir mansaplar ok iyi klak vazifesini g rr. Tarih, bu ralar m tem adiyen Orta Asyadan gelen kavim lerin bir geit yeri olarak kaydetmitir. Bunlarn bilhassa T rk rkn a m ensup olduklarn biliyoruz. Fakat bu harak etlerin ksm azami tarih k a y n a k la rn a gerei gibi g irm e diinden bu cins k avim ler hareketini bir kl halinde k ale m e alm ak imknszdr. A ncak 9-u ncu asrdan itibaren ce reyan eden glere dair m sbet k a y n a k la ra malikiz. B u n la r arasnda P e e n e k l e r i n Orta Asyadan Cenub R u sy a y a gelip y erlem eleri k a y n a k la rca olduka iyi tenvir edilen g harek etlerin d en birini tekil ediyor. PEENEK URULARININ GAL ETTKLER YERLER* H azarlar ve Uzlarn m terek tazy klarm a m aruz k alan P een e k le rin , bu suretle, 8 6 0 tarihlerinden so n ra M acarlarn elinden De t - i Kipak sahasn aldklarn grdk. B u r ay a gelen P e e n e k heyetinin sekiz urudan teekk l ettiini reniyoruz. De adm inistrando im perio bize bu sekiz u ru u n adlarn m uhafaza etmitir. Uzlarla birlikte kalan P e e n e k le rin k a u ru tekil ettiklerine dair hi bir ey sylenm iyor. D et - i K paa gelen sekiz u ru u n adlar unlardr; 1. Ertim, Erd em ? 2. ur. 3. m a Yula. 4. Kov?,jteTi Kulbay, K lbey?
1 Bu bahis iin ayrca bir harita tertip edilmitir.

Karadenizin

im alindeki bozkrlarda

S3

5. XaQ oP T) Karabay. 6. T a ,^ ^ d T Talmat. 7. Xojcv Hopon, Kopon? Kapan? Kaban? 8. TCojtov oban/ Bizans im paratorunun kitabnda bu sekiz P e en e k u ru u n a dair verilen malm at, P een ek lerin k endilerinden alnm olsa gerektir. Bizans k ay n a k larn d a um um iyetle T r k ad lan ve szleri ok bozuk yazlmtr; halbuki b u ra daki isim lerin sekizinden yedisini mkltsz halledebili yoruz; bu, adlar BizanslIlara bildirenlerin T rk le r olduuna dellet eder. Yalnz bu m alm atn ne zam an Bizansa kadar geldiini bilm iyoruz. Y u kard a adlar geen urularn Det-i K p a a gelm elerini m t e a k i p ! im p erio n u n yazl m asna kadar 9 0 yl kadar bir zam an gemitir. E er Konstantin P orp hy rog enneto s P e e n e k le re dair m alm at bizzat toplatm ise, sekiz uruun hareketini daha hatrlayan P e e n e k ihtiyarlarnn rivayetleri De adm inistrando im perioya b ire r k a y n ak olmutur. Bu sekiz u ru u n Det-i Kpaa gelir gelm ez nasl y e r letiklerini bilm iyoruz. Fak at Konstantinos P o rp h y ro g e n n e tos zam annda, yani 9 5 0 yllarna bu nlarn nerelerd e b u lu n duklarna dair Bizans im paratorunun kitabndan ren i yoruz. Konstantin P orp h y rog en n eto s P e e n e k u rularnn yeni yurtlarnd a muhtelif sem tleri igal ettiklerini yazyor. Fak at bu defa sekiz uruu n yedisi m re k k e p at tamaktadrlar. 8 6 0 tarihlerinde Ertim olan u ru 9 5 0 lerde Ia|38-|Q u([x) (Yavdiertim, Yabdiertim), eskiden ur adlanan u ru imdi Kovapt^t oj (Kariur), vaktiyle Yula iken, imdi Xa(3DyyuA, (Kabuksnyula); K lbey y erin e SuoD/aAteT) (Suruklbey); o zam an T alm at iken, imdi Bo>oTdA ,^aT (Borotalrriat); Koponn bu defa ra';j(03tdv (Yazkopon) olduunu; obann da BouXati;o(ff)rev (Bulaoban) ekline girdiini m ahad e ediyoruz; yalnz K a ra b a y u ru u nu n ad eskisi gibi kalmtr. . B u sekiz uru, evvel, D nep erin sanda ve solunda ol m a k zere ikiye blnyorlar; drd: K u ariu r, S u ru k l bey, Borotalm at ve Bulaoban D nep erin ark ve imal,, k sm larn igal ediyorlar; kalan drd; Yazkopon, aa,, Yula, K arab a y ve Yavdiertim urular da bu nehrin garp ve im alksm larnda yerleiyorlar. D neperin arknda olan' D e a d m . im p. S . 1 6 5 .

s*

9eqenekler

larn sahalar pek tasrih edilmiyor; Fak at srann geliine gre K u ariu r u ru u n u n - U z lara, Su ru k lb ey in - H az a r l a r a ; Borotalmatn - A 1 a n lara; Bu laobann d a - C h e r s o n e s l e k om u olduklar anlalyor'. Bu suretle P eenek lerin en b y k dm anlar olan U zlara kar, en m him u ru olan Ertim cephe alm bulunuyor. Bu nu n yalnz b ir tesadften ibaret olmad da aikrdr. D nep erin garbnd aki urularn y erlerin e gelince, Bi zans im paratoru onlara ait daha sarih m al m at veriyor. Yazkopon u ru u n u n - B u l g a r i s t a n la; aa,, Y u l a n n - M a c a r i s t a n (T rkiye yazldr); K arab ay da R u s y a ile; v e Yavdiertim u ruu da R u sy aya v erg i v eren Ugli, D revlen ve Lutilerle hemhuduttu. Bu rada da K an kar z m re sin e m ensu p urular yine en m him y erlerd e bulunuyorlar: E r tim - Ru slara ve Yula da - M acarlara kar. P e e n e k le r yaaylarnn icab olarak geni bir sah a d a b n lu n m a k m ecbu riyetind e idiler; fakat De adm inistrando imperioda bu lduum uz kayitte her bir u ru u n m u ay y en b ir y er igal etmi olduunu grm yoruz. Bu sekiz urudan b a k a btn P e e n e k heyetinin ay rca daha k k k rk k sm a ayrldn yine De adm inistrando im perio dan reniyoruz*. Bu k k ksm larn her birin in banda b ire r reis bu lu n u y o rd u ki, bu tekilt ta m am iy le T r k k a bile tekiltna uygundur. Bu kavim Cenub R u sy a sah rasn a geldii zaman, sekiz u ru u n babu larnn adlar da zam an m za kadar m u hafaza edilmitir. Ertim u ruu nu n ba-MaLt^a(v)(Mayan)idi; u runda-KoijeX (Kuel?) Yulann-Ko\jQxo3t(av) K u rk u t (an); Klbeyin- Ijtct Y (Ipaon?); K o p o nun - Ta^T - Yaz ve oban u ru u n u n da baBatdv (Batan ?) idi. Konstantin zam an nd ak i reislerin ad larn bilm iyoruz. P e en e k babu lu k kanununa,, gre, (vdj^o Y0 E V avu '/mi rvno sr.drTiae jtakaid) u ru iindeki h k im i yet babadan oula gem iyp, kard e o cu k larn a veya k a r de o cu klarnn o cu klarn a intikal ettiinden^, y u k a rd a isim leri g een u rularn banda P e e n e k le ri yeni y u rd a getirenlerin akrabalar bu lu nm u olsalar gerektir.
S . td 8e oktco E^aTa SapomaaL e Teacrapajcorco; (tegr. im p. S . 1 6 5 n'l e](LV e^ovmav kq6 n alha i] abE^cpov avrmv fiETojcsputen' t ^ fia ra , o.XX dy.Efla (.iovoa' to hektiii^evoi t Kal &QX.fiv a-toTj.

' D e a d m . im p. S. 166. 2 D e a d m . im p. S . 165

3 De adm .

X a r a d e n iz in i m a l i n d e k i b o z k r la r d a

55

Bizans im paratoru P e e n e k u ru ve ahs adlarn say m ak la kalm yor; o bize P e e n e k le rin k ale isim lerini de bildiriyor. D nep er n e hrinin g eitlerinde' Bu lgaristana bakan tarafta, alt kale h a rabesi bu lu n u y o rm u ; bu n la ra P e en e k le r ad verm iler. B irin cisin e beyaz tal olduu iin Aspron,, fAoiTrov) demiler ki, R u m c a beyaz demektir. Dier beinin ad lar t rk e olduu g r n y or, fakat ne ifade ettikleri bir trl anlalmyor. Bunlar; TouYyta (Tungatay,) KpazvazaTa (Kraknak a t a y ) , 2 a X .a x d T m (Salm akatay), 2 a x a - / ,d t a - Sak ak atay ,raow.dTa Yavukatay. Konstantin P orp hy rog ennetos, bu kale h a r a b e lerindeki k erp iler zerinde ha iaretlerine rastgelindiini, ve bundan dolay vaktiyle orada kilise bulu ndu u ve Rom eylerin, (yani BizanslIlarn) yaadklar riv ayet edildiini syliyor. PEENEK URU VE AHIS ADLARININ ZAHI P een e k le rin u ru ve ahs adlar ile kale harabeleri isim lerini imdi grdk. Bundan bin yl evveline ait olan bu T r k adlarnn izah m eselesine gelince ta batan s yle meliyiz ki, bu hususta yaplan btn aratrm alardan kat bir netice elde edilememitir. Btn bu adlarn t rk e olduk lar derhal gze arpyor. De adm inistrando im perioda ya b an c adlardan arapa, slava, m a c a r c a biro k isim lere tesadf ediyoruz; OatEj^ (Fatem - Fatma), (M uhumet M uham m ed) yahut M o\jd[xe8 (Muamed), A Poi)|3dxaQ (AbubaharEb bekir), Ma(3a (Mabias-Muaviye), IIPsAapo (Privestlavos Srp babularnd an) v.s. gibi. Konstantin P orp hy rog ennetosun bilhassa M acarlarla Slav z m relerin e dair verdii m alm at etraflca aratrlm vfe bu m nasebetle geen a hs ve yer isim leri de izah edilmitir. T rk illerine ve ahs adlarna dair De adm inistrando im perionun ihtiva et tii kayitler hen z spesyel bir aratrm a m evzuu olamamtr. Yalnz P e e n e k le re taalluk eden ksm lar izah etmek tec rbesi yapldn gryoruz. B u n la r arasnda bilhassa J. N e m e t h ile J. M a r q u a r t n tetkikleri en bata geliyorlar. N em eth bu m esele ile epey u ram ve ettlerini bir k a m akalede n e retm itirl Onun bilhassa m re k k e p P e en ek urularn izah tarz enteresandr. N em eth e gre:
> D e adm .

im p

S.

167:

et r regfiaTa toO a v ro v tOTafioC,

56

SPeenekler

m re k k e p u ru adlarnn ba ksm bir r e n k ve son k s m da bir u n v a n d a n ibarettir. U ru u n asl ismi irs bir devlet m ak am n haiz bir reisin u nv aniy le tesm iye olu nuyor, ve bu u nvann banda da o k abile adlarnn ba lca renkleri bulunur. Mesel: B o r o t a 1 m a t u ru u nu ala lm; bunun ba ksm b o r u olup b o z (grau) renkli bir at demektir; t a 1m a t ta bildiimiz t e l m a yani terc m an dem ektir; o halde B o r o t a l m a t Atlarnn rengi b o z olan T e 1 m a uruu,, oluyor. Nem eth, P een e k le rd e her hangi bir devlet m ak am n n her zam an iin ayni k abile reisi tarafn dan igal edilm ekte olduunu ve bu n u n da verasetle devam ettiini ileri sryor. Bu suretle k abile reislerinin isimleri ahs bir isimi olm ayup bir u nvandan ibarettir ve dar teki ltla baldr. N em ethe gre P e en e k m re k k e p u ru isim leri yle izah o lu n u y o r :Ia|38teTlp.(Yavdiertim) - y a v d i a a tayca yagdu,, parlyan demektir; e r ti m ise liyaket, cesaret, yararlk,, m an asna gelir; kabilenin ismi de Atlar parlyan Ertim u r u u . KouaQT^t';oiQ (K ueriur)- k e r i- mavi dem ektir (gvercinde olduu gibi), u r b i r unvandr; kabilenin ad da Atlarnn rengi m avi olan ur uruu,, oluyor. Xa[ou|iYYvAd (K a b u k s n y u la )-K a b u k s 1 n aa k ab u u renginde, g l , y u l a bir unvandr; Atlarnn rengi a a k ab u u renginde olan Yula u r u u . SuQ ovx,aXjter| (S u ru k lb e y )s u r u-boz, kr, alaca m an asna gelir; u ruun ad da Atlarnn ren g i boz, k r v ey a alaca olan K lbey kabilesi. XaQ oP Ti (Karabay)- k a r a - bildii miz re n k olduuna gre Atlarnn reng i k ara olan Bay u ru u .BoQOTdA|j,aT(Borotalmat), b o r o-boz rengi. Atlarnn rengi boz olan T elam kabilesi. ra';txon:ov (Y a z k a p a n )-N e m eth Yaz szn i z a h edem iyor; byle bir ren k adna T r k dillerinde rastgelinm em ektedir; sonra Y a z n n bir ahs ismi olduu da De adm inistarndo im periodan grlyor. Fakat N em eth yine bu kabileyi de her hangi bir at rengi ile bal olduunu zannediyor, ona gre bu k abile ismi de Atlarnn re n g i..... olan Kapan uruu,, olacaktr. BovXaTi;o(ff)jt6v(Bulaoban)- b u l a , a la -b u la , agat, alaca-bulaca demektir; bu n a gre k abilenin ad da Atlarnn rengi alaca-bulaca olan oban uruu,, dur. N e m e t h' in bu izahn kabul ve ret iin elimizde kfi dere cede m alzem ey e m alik deiliz. Burada nazar dikkati celbeden cihet, P e en e k u ru isim lerinin ba ksm n her hangi bir ren k olarak gsterebilm ek iin baz szlerin zorlanm olma-

Xsradenizin

im alindeki bozkrlarda

S7

Sidir. Bu n u n iin, kan neticeler de pek idandrc deildir. Btn bu szler arasnda yalnz s u r u , k a r a ve b o r u n u n ren k olmas anlalabilir; fakat m avi ve a a k abu u reng ind e atlarn bu lu nm as, v ey a byle tesm iye edilm e lerine in an m ak iin insan n kendini bir az zorlam as icap edecektir. Bilhassa aac az bir m em le k et ahalisi olan Peenek lerin at rengini aa k a b u u n a benzetileri, bulunduklar m uhite pek te u ym az fikrindeyiz; nihayet Y a z sznn bir ahs ad olduunu Konstantin P orp h y rog en n eto s aka syliyor; o halde Kopon u ru u nu n ba ksm nn her hangi bir at rengi ile hi bir alkas yoktur. Btn sekiz uruun, yalnz atlarnn rengi ile atlanm asna im kn verilemez; vaka, T rk urular ve z m releri arasnda Kara-Ayr, Sar-Ayr, Ak-Koyun, K ara-K oyu n, Kara-K ei gibi h ay v an rengile adla nan kabilelere rastgeliyoruz. Fak at btn bunlar ancak b y k bir z m renin yalnz bir ksm n tekil eden urulardr. N em eth in dedii gibi, k abile reislerinin her birinin m u ay y en bir vazife ile m uvazzaf olm alar ve bu n u n da veraseten g e m esine gelince, burada Nem ethin yanldn gryoruz. Peenek urularnda babu lu k, kabile reislii verasetle deildir, ki onun m u ay y en vazifesi babadan oula gesin. Bu hususta D e adm inistrando im perioda sarahat vardr: P e en e k kabile reislerinin vazifeleri ancak hayatlar m ddetince olup, b u n larn lm n m teakip yerlerine k arde ocuklar veya k arde ocu klarnn ocu klar geiyor; k abile reislii v e rasetle gem ediinden, herhang i bir idari vazifenin de b a b a dan oula g em iy ece i aikrdr. M a r q u a r t n izahna gelince onun ileri s rd gr e k saca temas edelim. M arquart ev v el TiJa ile m eni oluyor. O na gre TvAa (Yula) M acarlarda halis bir m a j r domus olup H azarlardaki I - a d n ayndr; te bu radaki rj?.a P eeneklerde (bu m akam n) olduuna dellet eder. Ti;oi)e (ur) eski bir T rk rtbesidir. Kox)Xhti (Klbey) B iza n slIlarn cretli a s
'

D e a d m . im p .

S. 176.

2 J. N e m e t h , Z ur K en n tn is d er P etsch en eg en . Krsi C som a A rchivum 1 ( 1 9 2 2 ) 2 1 9 2 2 5 ; D ie p etsch en g sch en S ta m m esn a m en . U n garisch e Ja h rb c h e r B. X (1 93 0) 2 6 3 4 ; D ie tn sch ri/ten des S c h a tz es v on N ag y - S z en t - M iklos (1 9 3 0 ) S. 5 0 . * D e a d m . im p. S. 165. * J, M a r q u a r t , K u ltu r u n d sp r a ch g esch ich tlich e A n a lek ten , UngarSChe Jah rb ch er, B. IX. (1929) 6 8 - 1 0 3 .

s8

ff'eenekler

k erleri arasnda, V arjag ktlar ile yan yana kullandklar, ve Ruslarn da K o lh e g ,, dedikleri isim dir; trkede cretli asker,, m an asna gelen klbeg,, in ta kendisidir. XaQ oP T] (K arabay) - K a r a - b a y demektir. Hojtcv (Kapan), bu ad nce k a p - g - a n iken so n ra g kay bolm u ; (kaz-g-an dan kazan olduu gibi) ve K a p - a n olmutur. T;ojtov ( oban)-bildiim iz o b a n dr. M rekkep adlarn izahna gelince, M arquarta gre bu nlar eski reisin lm n mteakip, yeni reisin ismi eskisi nin ban a k on u lm a k suretiyle v cude getirilmektedir; bu suretle Hojtov dan rLa';xotv olmutur. Xa[3ouYY^^ nnda Marq u a r t K a p Y u I a, yani U beyi,, m an asna geldiini sylyor. M arqu artm da P e en e k adlarn izahta tam am iyle inandrc bir neticeye varm ad grlyor. in Bizans k a y n ak larn d ak i Kov/^tvyo olduunu vaktiyle K. N e u m a n n ileri srm t'. XapoDi7YiJ^(Kabuksmyula) nm N em eth ileM arquartn birbirinden ne kadar farkl olarak izahlar da bunun tam am iyle halledilmi olmaktan ok uzak olduuna dellet eder. rai;xojrov (Yazkopon) daki Y a z kabile reisinin ismidir. BoD ^aT';ocr:n:6v (Bulaoban) u ru u nu n ban daki B u l a szne D e adm inistrandodan m aada iki yerd e rastgeliyoruz. Nem ethin P e e n e k le re ait olduklarn ileri srd NagySzent-Miklos defidesinde bulunan testilerin birisinin zerin deki yazda bu at vardr: sonra Ed. C h a v a n n e s i n ne rettii Documenis... da. T rg e hanlarndan birinin a d A -to p eilo dr ki, C h av an n es bunu b o i 1 a olarak o k u y o r M Jy u r ba bu larndan birinin de Ku-li p ei-lo (boila) adn tadn gryoruz^ H er halde De adm inistrando daki b u l a ile, de finelerdeki BOYHAA ve C havannesin syledii b o i l a ayni olacaktr. O halde Boij^aTi;o(a)3tv nn ba ksm , rva^xojtv da olduu gibi yine u ru bab u u n u n ad olmas lzmgelir. Konstantin P orp h y rog en n eto s P e e n e k u ruunun K a n g a r veya K a n k a r tesm iye edildiklerini syliyor. B u n lar: Ertim, Cur ve Yula urular. K an gar n cesur ve kibar,, m an asna geldiini de Bizans im paratoru tasrih ediyor. Bu
' K. N e u m a n n ,

U eber zw ei u n erk la erte V lkern a m en in d er by zan iin isch en

A rm ee.

Byz. Zschft III. (1894). 3 7 4 - 3 8 5 . ^ J. N e m e t h , D ie In sch tiften d es S c h a iz e s v on N a g y - S zen t - M iklos, S. 9. 3 Ed. C h a v a n n e s , D ocu m en is... s. 8 5 . ^ Keza, S. 10.
^ D e a d m . im p. S . 1 6 9 : t o t o ya.Q x K ay y ag ovo^a t
evyeveit. x a

dvSga

eXeyto

aVTol.

Ksrsdenizin

im alindeki bozkrlarda

SS

szn izah yolunda da baz szler sylenmitir. Ezcm le, M a r q u a r t bunu, Sr-D eryann aa m ecrasn n Arap k a y naklarn d ak i jCTile izah etm ek istiyor; ona gre O rhon abi delerindeki K en g e res te bu szle baldr. P een e k le r, SrD ery an n aa ksm nn ad olan K e n g e r Boyurda y a a dklarndan K an gar adn alm larm '. Mamafi M arquartn bu fikri dier m u d a k k ik lerc e kabul edilmemitir. Bu bahsin sonunda P e en e k le r tarafndan ad verilen kale harabelerin in izah m eselesine de temas edeceiz. Bu h u susta J, N e m e t h i n fikri udur": Birin ci kalenin ad zaten yu n ancad r ve ak talarndan dolay "Aangov denilm i olduu,, D e adm inistrando im perioda tasrih olunuyor. k inci kale ToTjyYta Tn-katay olduuna gre -be kale adnn hep katay,, v ey a gatay,, ile nihayetlenm esi nazar dikkati celbediyor. Katay,, - aataycada s i p e r (Schanze) dem ektir; M ahmut K g a r de istirahat,, m a n a sna geldii gsterilmitir. Bu suretle Tn-katay,, -gece b e k ilii iin siper yeri dem ek oluyor. Ka^vavvata- K rak nak atay daha dorusu Karakna-katay,, o la ca k tr; karak,,- g r , nazar (Blick), karakol,, bu radan gelir; K arakna-katay da Bekilik, gzetme siperi,, demektir. SaAxaxdTa Salm a-katay; salma,,- osm anl-trkesinde Patrouille,, (Posten) m an asna gelir. 2axaxdTm -Saka-katay, saka,, - k aza k a - kazklardan yaplan siper (Ruslarn castokol,, lan); bu na gre Saka-katay kazklardan yaplan m stahkem bir yer,, olacaktr, ratov^ata.
' J. M a r q u a r t , D ie C h ro n o lo g ie d er a lttiirkisch en In schriften S. 10. ayet P l a n o - K a r p i n i deki K a n g i t i l e K a n k l ayn is, G o l u b o v s k i j e gre P een ek lerin K ankllardan n e et etm eleri icab eder ''P ecenegi i T orki. . S. 5 5 . G r z u m - G r z i m a j l o {Z a p a d n a ja M o n g o lija II. S. 314) da P e e n e k le r arasnda K a n g l l a r n b ulun duu n u kabul ediyor; o halde K a n g l l a r n K a n g a r e s tesm iye edilm eleri lzmgelirdi, ki Grzum -Grzimajlo b u n a im k n vermiyor. M a c a r t n e y , K angar K a n dan k a rm a k istiyor: ona gre K a n g a r - Kangeri, yani B i z a n s l I l a r n 'K an ile g eden,, lerin tam m u k a bili olan dn.a|6po ol duunu zannediyor. T he M og y ars S. 105 Marquartm, K angar Orhon abidelerindeki K en g erese b en zetm e sine vaktiyle P. M e l i o r a n s k i j itiraz e tm i ti; Zapiski VostocnogaO tdelenija XI. S. 126. Bu defa akad em ik W. B a r t h o l d te. Marquartm U eber d a s V olkstu m d e r K o m a n en adil eserini tenkit ederken, K angar ile jS-'-f in arasndaki m n asebeti teyit etmiyor. (R u ssk ij storiceskij u r ^ n a l k n ig a 7. (19 22 ) Petrograd. S. 1 4 2 - 4 3 ) . 2 J. N e m e t h, D ie p etsch en eg isch en S to m m esn m en. Ungar. Jh b b . X. (1930)33 -34.

60

SPeenek/er

Y avkatay. Yav- asker, ordu. Kalenin ism i de Askeri istihkm,, demektir. N em ethin bujkabil izahm m ne d erecey e kadar doru ol d u un un hallini T rk dili m u tahassislerine brakyoru z. Biz yalnz bu kale adlarnn sonundaki katay,, y a h u tgatay ile Balk a glnn arknd aki T arbag atay n sonu ndaki gatay,, ile her hangi bir m nasebeti olup olm adna nazar dikkati celb e tm ek le iktifa ediyoruz'.

' Bu P e e n e k kalelerinin,, D neper n eh rin in geitlerini muhafaza m aksa d iyle yaplan b irer m sta h k e m m ev k i olduklar hatra gelebilir. Avarlarn hringi,, dedikleri m sta h k e m ordughlar vard, Ayni suretle T u n a Bulgarlarnn da bu cins m stah k e m ordugh,, la n olduu m a lu m dur. Topraktan ina edilen ve ta binalar da ihtiva eden Bulgar ^ kaleleri,, nden ikisi Rus arkeologlar tarafndan m e y d a n a k a rlm ve etrafh olarak tasvir edilmiti. Bu hususta'. Th. U s p e n s k i j n b a k m n da k a n Iz v estija R u ssk o g o A rch eo lo g icesk o g o In stiiu t v K o n sta n tin o p le (stanbul Rus arkealogya enstit s neriyat) Vol. X (1910) u m lu y a yakn olan bu kalelerd en biri A b o b a , dieri N i k o l i c e l adldr. T u n a n m im alin de de bu cins toprak kalelere rastgelinm itir. B u n lar P ru t ile Seret arasnda bulunup, biri Tuna ve dieri de Prut geidini m uhafaza iin yaplm olduu anlalyor, k o r p i l e gre bu son iki kale de Bulgarlara aitti. (Izv. R u sk Arch. Inst. X. s. 5 59 / 560). Bulgarlar tara fnd an gerek Tu n a ve g ere k P rut geitlerini m uhafaza iin bu gibi toprak 'ordugh,. 1ar yapldn bildiimiz iin, u zun zam an Dneper b oyun d a kalan P een ek lerin de ayn maksatla, yani geitleri muhafaza iin, m sta h k e m mevkiler,, yapm alar ok m uhtem eldir.

III
PEENEKLERN YAAYI TARZLARINA DAR
(B R H P O TE Z )

P een e k le rin yeni yurtlar g e o p o l i t i k bakm dan b y k bir ehem m iyeti haizdi. Bu geni saha 9-u ncu asrdan evvel de ark Avrupann en m him ktisad ve siyas m n a sebetler sahnesi olmutu. Akdeniz ticaret ve kltr alemi. K ara denizin im alindeki m em leketlerle, bilhassa 8-inci asrdanberi, ktisad ve siyas m nasebetlerde faal bir rol oy n am a a balyan S k a n d i n a v y a hlarla m nasebette bu lu n u rk en , bu m u m asebeti m u h a k k a k C enub R u sy a sahas vastasile y ap m ak m ecbu riy etin d e idi. Bu m nasebetlerin ne ticesinde D n ep er nehrinin ortalarnda K i e v gibi bir ticaret m e rk ez i v cu da gelmiti. Bizans ve dolaysile Akdeniz ti caret m erk ezlerini imal m e m lek etlerin e balyan yol KaraDeniz, D nep er vastasile Fin krfezine gider. V areg ticaret yolu,, adiyle m aru f olan bu m him m n aseb et tariki Konstantin P orp h y rog en n eto su n De adm inistrando im periosunun 9 -n cu babnd a mevcuttur. Bundan baka, o devrin en m him ticaret yollarndan biri yine P een e k le rin yeni yurd undan g em ek te idi: Hazaristandan, Krm yarm adasndaki Bizansn imal ve ark m em le k etle rile ticaret yapan en m h im ehir olan, C h e r s o n e s yolu da Azak denizi sahillerini takiben P e e n e k m e m leketinden g em ek te idi. Sonra, yine Kara-deniz sahillerinin ehem iyetli ve dnya ticaret tarihinde ei az olan Don mansabndaki T a n a i s eh rin e giden ve bu radan Hazar m e m leketini k at ile ta Orta Asya v e ine kadar varan yolun b a k sm P e e n e k le rin elinde olm asa bile, onlara pek yakn bu lu nm ak ta idi. Bu suretle bizim m egul olduum uz kavim devrin fev kalde ehem m iyetli ticaret yollar stnde b u lu n u y o rd u -

62

ff'eenekler

ticaret m nasebetlerinin kavim lerin kltr m nasebetleri bak m m d an ehem m iyetin i nazar itibara alrsak - P een e k le rin pek muhtelif kltrlerle temasta bu lunduklar m u hakkakt. Evvel, arktan U z 1ar ve H a z a r 1ar gibi halis T rk m illetleriyle kom uluu n - bunlar zerinde biro k izler b ra k tn kabul edebiliriz. Ticarete ok e h em m iy e t v eren H azar larn intsad bak m d an P e en e k le r zerine tesirleri olduu aikrdr. Ziraat ve ticaretle m egul olan Rus ve Slavlarn da cenu p kom ulariyle karlkl tesirlere m aruz kaldklarn k abu l etmeliyiz. Tabiatiyle P een e k le rle Bizansllar arasnda ok sk bir m nasebet v a r d : Bu nu n her iki taraf iin de tesirsiz kaldn zannetm ek b y k bir hata olur. Det-i K p ak sahasnn coraf vaziyeti bu suretle P e en e k le ri b ir ok k avim lerle tem as ettirmitir. Maateessf elimizde bu m nasebetlerin izlerini ve m ahiyetini tam am iyle gsteren delil ler yoktur; bilhassa m a d d izler zam an m za kadar m ehul kalm aktadr. Cenub Ru sya sahralarnda adetleri pek ok olan Kurgan,, 1ar aratrlrsa bunlarn P e e n e k le re ait olan larnda phesiz bizi tenvir edecek m alzem e kacaktr. Netekim U z lara ait olan Kurgan,, lardan Uzlarn hayatlarna, dier k avim lerle m nasebetlerine, ve m edeniyetlerine temas eden birtakm eya bulunm utur'. Bundan tr an ca k De adm inistrando imperioda. a rk ve Rus k a y n a k la rn d a bulabil diimiz m alm atla P een ek lerin yaay tarzlarn aydnlat m a a alacaz. Bu hususta bilhassa daha sonraki, ve hatt ok yakn mazideki, P e en e k le re benzedik lerini kabul ettii miz kavim lerin hayatlarn gz n nde tutarak,, m egul oldu um uz z m renin Det-i K paktaki hayatn aydnlatm ak teebb s n d e bulunacaz. T rk le rin eskiden yalnz g eb e olduklar nazariyesi artk hak ik ata uygun deildir. Alman kltr corafyaclarndan A l f r e d H e t t n e r , vaktiyle ziraatle m egul olan bir kavm in, igal ettii yerin tabi ahvali deim esiyle, ziraatle itigalini b r a k a ra k h a y v an b eslem iy e balyor,, ^ dem esi de Avrupal
' A. S. K u r g a n y k ie v sk ich T orkov i B eren d eev . (Zapiski mp. Ru ssk. Arch. Obsc. T. XI. Trudy Otd. Slav. R u ssk. Arch. 1 8 9 9 ) S. 159-161. 2 Alfred H e 11 n e r, D er G an g d e r K u ltu r iib er d ie E rd e. 2 nci tabi Leipzig und Berlin 19 2 9 , S. 5 2 : M ann k an n sich vorstellen, und in der H auptsache wird das wohl die rich tige Vorstellung sein, dass diese (ifiler) , aus dem Kulturlande in die Steppe hin ausgedraen gt oder durch V ersch lech teru n g des K lim a gezwungen, auf den Pflu gbau m eh r oder

3^ e q e n e k t e r i n y a l a y

tarzlarna

dair

63

lim lerin bu hakikati kabul etm ee baladklarn gsteriyor. Orta Asyadaki tabi eraitin deim esiyle vaktiyle ziraatla m egul olan ve ona gre m edeniyet k u ran T rk kavim lerinin biroklar m ecb u riy et altnda gebe olmulardr. Peeneklerin ok evvelki cetleri de ayni akibete m aruz kalm olduklar m u hak k ak tr. Fakat asl P e en e k zm resi bizim m egul olduum uz devirde halis bir g m en olarak g r n m ektedir. Bu bakm dan 8- 11- inci asrlardaki P een e k le rle bu g n k K a zak -K rg zlar, Trkmenler^ ve Y rk lerin h a yatlar arasnda b y k bir yaknlk olduunu kabul edebiliriz. G m enleri maksatsz, keyif iin, bou bouna bir yerden b a k a bir yere giden,, z m re olarak telkki etm ek tam amile yanltr. G m en lik te, tpk ifilik gibi, m u ay y en bir insan kitlesinin yaay tarzdr, ve bilhassa o z m renin bu lu n d u u tabi eraitle taayyn edilmitir. nsan nasl tabiat m ahsul ise, onun yaay tarz da ayni tabiatn m ahsulu olduu ai krdr. Bu b ak m d an en y k se k bir yaay tarz ile en b a sit bir tarz arasnda hi fark yoktur. Sah ra y i k eb ird e loko motif fabrikas aranlm ad gibi, S ib iryan n taygalarnda da Intertype modelli baski m akineli bir m atbaa bulunm az! n sa n lar bu lu ndu klar tabi erait iinde ve hissettikleri ihtiyalara g re yaay tarzlarn tanzim ederler. Onun iin bizim m e gul olduum uz k avm in yaayn onun bu lu ndu u tabi e raitiyle izah etm ek lzmdr. P een e k le rin Cenub Rusya sa h rasna geldikten sonra, nasl bir sahada yerletiklerini ve b u nun tbi vaziyetinin ne olduunu y u k ard a izah etmitik. P e e n e k le r Orta Asyada iken (li havzasnda?) g m e n diler. Onlar dil ve Y ayk aralarnda da eski hayatlarn de vam ettirmiler ve Det-t Kpaa geldikleri zam an - gm enlik iin en lzm olan - h ay v an srlerini birlikte getirmilerdi. O nlarn hayatnda birinci ktisad esas obanlk olmutur.
vveniger verzichten und sich a u f die Viezucht b e sc h ra e n k e n m ussten und dadurch zu N om aden wurden. ' Kazak-Krgzlara dair; A. L e v s i n, O oisanie K irg iz -K a js a c k ic h o r d i stp ej. S. P sb g. 1 8 3 2 . R o s s i j a , T. XV III. K irg iz s k ij K r a j. (1903). U m u m harpten evvelki Kazak hayatm ok gzel olarak canlandran, ve T rk 'e tn o g ra fy a s iin de m h im bir eser olan. Kazan T rk le rin d en A 1 i mc a n b r a h i m in K a z a k kz (Vloskova 1 9 2 4 ) adl rom an n tavsiye ederiz. Bu eserin k ym eti hakknda: A b d u r r a h m a n S a d - T a ia r ed e [ biy at tarihi, Kazan 1 9 2 6 S. 2 6 2 2 6 3 . 2 Bunlara dair: Ali Rza. T rkm en a iretleri stanbul 1 9 2 9 - 3 3 .

6i

S e q e n e k l e r

B u n u n iindir ki P e e n e k le r s rlerini beslem e e elverili olan ok geni bir sahada y aa m a k m ecbu riy etind e idiler. Yaradltan harpi olan P e e n e k le r yaay tarzlarnn da icab olarak asker tekiltlarn da ok m untazam bir hale g e tirmilerdi. Bundan tr dier m em lek etler zerine aknlarda bulunm alar - bu k av m in tarihinde ok m him bir yer tutm akdadr. P een ek lerin , T rk k lt rn n beii olan Orta Asyadan g elm eleri - onlarn m untazam bir T rk asker tekilt ile T rk kltrnn biro k dier ksm larn da birlikte g e tirmi olduklarn gsterir. Dest-i K paktaki hayatlarnda bu ksm larnn da tecelli ettii grlr. Zaten eski vatanlarnda iken, bunlarn kom ular ile her nevi m nasebette bu lu n d u k larn ve ticaret yaptklarn a priori kabul edebiliriz; Det-i Kpak ta ise bu hususta sarih kayitlere malikiz. P e e n e k le rin hayatlarn bu rad a tem as etmi olduum uz noktalardan aydnlatm aa alacaz. Her bir milletin, ve her bir z m renin hayatnda i k t i s a d milin igal etmekte olduu m ev kii artk izaha hacet k a l mamtr. Bu nu n iin evvel P een e k le rin yaaylarnda en m him amil olan o b a n l tetkik edelim. Her bir P e e n e k u ru u n u n serveti, malik olduu h ay v an srleriyle lld m u hakkakt. ok h ayvan b esley ebilm ek iin de zengin ve geni m e ra sahibi olm ak lzmd. E er iyi m e r alar bak a la rnn elinde ise - onlar harp yolu ile ele g eirm e k m e cb u ri yeti de variddi. Uzlarla P e en e k le r, P e en e k le rle M acarlar ara snda cerey an etmi olan harplerin sebeplerini bilhassa b u rada aram ak icap eder. P een e k le rin , Det-i K pak sahasn batan baa ele geirdikten sonra sekiz ulus arasnda, her biri iin m nasip bir tarzda bldklerini grdk. Cenub R u sy am n bol otlu m e ralan h ay v a n srlerini be slem ek iin ok elverili olduundan, P e en e k srlerinin az bir zaman zarfnda sr'atle arttn kabul edebiliriz. H ayvanlarn cinslerine g elince: at, k oy u n , kei, kz, deve den ibaret olduu anlalyor'. Bilhassa a tn en m him m e v ki igal ettii m uhakktr. P e en e k ordularnn yalnz atl kt alardan ibaret olduunu nazar itibara alrsak atn ehem m 1 Bunu vaktiyle Hunlarda da ayn en gryoruz. H y a k i n t h Burn), Isto rija o n a ro d a ch o h ita v sich v S r e d n e j A zii v d ie v n ija v rem en a I, 1-3. (O .

P e e n e k / e r i n

yalay

farzlarna

dair

SS

yeti kolayca anlalr^ T rk g m en lerin in k srak stnden k m z yaptklarn ve bu ikinin step halk nezdindeki e h e m miyetini hatrlarsak - P e e n e k le rd e de atn en kym etli ehl hayv an olduunda hi bir phe yoktur. K o y u n ise yn ve eti ile b o zk r hayatnn en m h im ihtiyalarn kapat m aktadr; adr y a p m ak iin kullanlan b y k k eeler, ad rn iini dem ekte kullanlan k e e le r ve hallar hep k o y u n y n ve tiftikten yaplr. Bir yerd en b a k a y e re gidilirken eyalar ya develere ykletilir, v ey a k z koulu b y k ara balarla nakledilir. stelik btn bu h ay v an cinsleri Peeneklerin k o m u k a vim lerle ticarette en b y k eksport m al dr. Bu ndan dolaydr ki P een e k le rin , btn dier b o zk r ahalisi gibi, bilhassa s rlerini oaltm aa ve bu nlar m u hafaza etm ee gay ret ettikleri m u h ak k ak tr. Haddi zatnda bu cins m eguliyet pek kolay deildir; o, ok zam an ve ok k u v v et ister ve birok fedakrlkla baldr. S r ler iin daima bol otlu m e ralar b u lm ak , kn da onlar souktan v e ahktan k o ru m asn b ilm ek -e lb e tte ok m kl ve tehliklidir. N orm al vaziyette hayvanlarn m iktar sratle oalr ve g m e n le r de ktisad refaha kavu u rlar. Gda iin kesilen h a y v a n la r hari, k oy u n s r lerinin ylda yzde 3 0 artt m alum dur. Fakat iin fena ciheti yllarca birik en servetin, an olarak, hastalktan veya ktlktan, yahut yrtc hay v an la rn h cu m u n d an , nihayet y aban clarn eline g e m e k suretiyle, m ahvolup gitm ek ihtimali vardr. G m en lerd e yak n z am an lara kadar; m stakil b ir hayat s rebilm ek iin her bir ailenin h i olmazsa 4 0 - 5 0 k oy u n , 1 0 inek, 1 boa, 8 k srak ve 1 a-ygr sahibi olm as lzmd. Bunun Peeneklerd e' de b ak a trl olmadn k abu l edebiliriz. Fakat bu rada getirilen adetler m inim u m d ur. Karadenizin im alindeki steplerin fevk ajad e m nbit olduklarn nazar itibare alrsak, P een e k le rin bu b ak m d an ok zengin ol duklarna h km edebiliriz. 1 2 4 6 ylnda bu ralardan geen W ilhelm de R u b ru k artk' P e en e k le rin deil - Tatar s rle rinin bin lerce h av y an ihtiva ettiini kaydetmesi'^ bu n a de llet eder.
zizni,

> G m enlerde atn eh e m m iy e tin e dain Z a b e 1 i n , h t o r i ja r u s k o j C. I. S. 15. 2 W. de R u bru k, Tatarlara seyahat (Rusa tercemesi). Bap XV.
P een ek Tarihi 5

66

S^eenekter

H ayvan s rlerinin her zam an iin tehlikede bu lu n d u k larn y u karda sylemitik. Bilhassa C enub Ru sya steplerin de epey devaml ve iddetli olan k m ev sim inin P e en e k s rleri iin ok zararl olduu m u h ak k ak t. Bozkrlarda k a r pek kaln olmad zam an atlar, in ek ler ve k zler k ar altndan k u ru m u ot bulabiliyorlar; fakat k a r bir az erid ik ten sonra an souklarn gelm esiyle C u t (Glatteis) denilen ok fena bir vaziyet hasl oluyor; donm u kar delm ek iin u raan h ay v an larn ayaklar topuklar y anndan y araland ndan ha y v an la r y r y e m iy e ce k bir hale gelirler, ve neti ced e btn bir sr bu ekilde m ahvolup gider. Sonra, sri hastalklar da h ay v an srleri iin ok tehlikeli bir vaziyet dourabilirler. B u n a yrtc h ay v an larn s r lere h cu m u da katlrsa- g m en lerin servetinin her zam an iin ne gibi teh lik elere m aru z bu lu ndu u k olayca anlalm aktadr. K a z a k K rgz s r lerinin bilhassa k u r t h cu m u n d a n m utazarrr olduunu gsteren statistik m alm at haiziz. Det-i Kpcakta bu g n bile k urt srleri olduunu nazar itibare alrsak, o zam an bu h ay v an larn daha ok olduu m u h ak k ak tr. P e e n ek s rlerinin de sk sk k u rt h cu m larn d an m utazarrr olduklarn tasavv u r edebiliriz. N ihayet s r ler iin en b y k tehlike de b a r a n ta d r : bir z m re n in h a y v an larn n dier bir z m re tarafndan alnp gtrlm esidir. Bu cins alp gt rm e yalnz uzak br dm an tarafndan yaplmaz; bazen ayni z m re y e m ensup muhtelif u rular da b irbirlerin in s rlerini gasbederler. P e e n e k le rd e at, koyun ve k z srlerinin ok olduu k a y n a k la rca teyit edilm ektedir. Konstantin P o rp h y ro g en netos onlarn Ruslara k z , a t ve k o y u n sattklarn sara haten yazm^, ve bu hay v anlarn Rusyada bulunm adndan, bu nlar P e en e k le rd en tedarik eden Ruslarn, bu h ay v an lar say esind e daha rahat yaadklarn da ilve etmitir. G e r d i z
* B ir yl zarfnda Semipalat vilyetide 8 8 , 9 6 7 koyundan 5 7 b in den fazlasn ku rt kapm . Akmolla vilyeti: 101,281 hayvann 21 binden fazlasn ku rt alm; Tu ay vilyeti: 6 3 , 4 5 3 k o y u n u n yarsn kurt alm ; Burada b elki istisna bir vaziyet karsnd ayz. Fakat, bu statistik kurtlarn n e kadar zararl old uu nu ak a gsteriyor. R o ssija , K ir g iz s k ij k r a j, S. 241.

3tQ oPaTa.

De

adm .

im p.

S. 6 9

dvodtoua

yol

atcv

p 6a

xal

utjtov

y.al

9eqeneklerin

y s a

farzlarna

dair

67

de P e e n e k le rin ok a tlan ve k o y u n la n olduunu kaydet m itir; E l - B e k r de P e e n e k le rin b in ece k ok hayvanlar o ld u u n u yazyor^. O nlarn servetleri kom ularnn nazar dik k atini celbettiini, ve bilhassa U z larn sk sk P e en e k y u rd u n a b a r a n t a yaptklarn tahm in edebiliriz. D ier g m e n le rd e g rd m z veh ile P e en e k le rin de b ir y a y l a k ve bi r k l a k l a r olduu m u h ak k ak tr. Yhn g eliin e gre ubat sonu veya m art balarndan itibaren y a y laa k m a zam an gelir; ve terinisaniy e kadar, s r ler g e ni m e r alarda otlatlr. Sonra, kn frtnas ve karlarndan s n a b ile ce k y erlerd e k geirilir. Klak olarak P e e n e k le r iin K arad en ize akan b y k n ehirlerin m ansaplar kadar m sait bir yer olamazd. Tuna, D nester ve D n ep er m ansaplarnd a biten k am lar aras, hem h ay v anlara yem bulm alar iin hem de Cenub R u syann iddetli k a r frtnalardan s n m a k iin pek elverilidi. Y aylak olan sahaya gelince, Peee k urularn n her birinin y erleri m u ayyend i; o saha dahi linde uru lar ve bu n u n ihtiva ettii o y m ak la r ve avullar b u lu n u y o r ve h e r biri m u ay y en saha iinde g ediyordu. P e en e k le rd e a v c l n da m him bir y e r tuttuunu syleyebiliriz. S rg n av adiyle bildiimiz avn btn T rk z m re le rin d e m h im bir rol olduu m alum dur. Det - i K p a m o devirde biro k av h ay v an besledii m u h a k k a k tr; bilhassa o rm an lk sahaya y ak n y erle rd e ve Karpat etek le r in d e av yapm ak iin ok m sait bir erait mevcuttu. Av cln ayni zam anda bir harp talimi, h a rb e ve ak n a hazrlk o ld u u n u unutm am alyz. Av y a p m a k - bir m a n ev ra yap m ak demekti. Avlar b y k bir m erasim le yaplr ve ldrlen h a y v anlar itirak edenlerin arasnda r tbelerine g re bl lrd . P e e n e k le rd e t i c a r e t i n m h im bir rol oynadn syliye bilecek vaziyetteyiz. De adm inistrando im perioda bu k av in in ticaretle m egul olduu defatle sylenm ektedir^ Y u k a r da bunlarn Ruslara at, k oyu n ve kz sattklarn g rd k. Tabi,ticaret m nasebeti en ok BizanslIlarla yaplyordu. Konstantin P o rp h y ro g e n n e to s P e en e k le rin Bizans ticaretinde va sta rol o ynadklarn yazyor. G ya, b u n lar Bizansn Rusya,
' Gerdiz), B a r t h o l d u n O t c e t ... mdan, S . 9 5 . 2 E l - B e k r , A. K u n i k ve B. R o z e n in eserinden. S. 4 2 . 3 D e a d m . im p . S .6 9 , 7 1 -7 2 .

SS _

S e g e n e k t e r

H azaristana ve Zichia ile ile rin d e ,,, yani ticaretinde, m u a y yen bir cret m u k abilin d e yardm ediyorlarm . Hatt bu c retin neden ibaret olduunu bile biliyoruz. Bizansllar,. daha dorusu C hersonesli tccarlar, P e e n e k le re undan yaplan tatl, nadir kum alar, altnla ilenen kum alar, b ib e r ve halis bars derisi v . s . veriyorlard. Gerdizde de P e e n e k lerin, kom ular olan Guz, H azar ve Slavlar (Burtaslar ola cak) ile ticaret yaptklarn, bu nu n da m badele suretile olduunu naklediyor^ Ayni mellifin, P e en e k le rd e o k altn vie g m tabaklar olduunu ve g m l k e m e r tadk larn yazm as P een e k le rin y aban c kavim lerden , bilhassa Bizanstan, altndan ve gm ten yaplan eyay ticaret tari kiyle elde ettiklerini gsterm ektedir. Maamafih bu gibi eya bazan hediye veya cret olarak ta ele geirilebilirdi. P e en e k le rin iki b y k ticaret yolu zerinde otu rd u k larn hatrlarsak onlarn muhtelif k avim lerin ticaret m n a sebetlerine de itirak ettiklerini kabul etmeliyiz. 10 -1 1 -in ci asrlarda Karadenizin bilhassa e h em m iy e t kesbettiini bili yoruz. Bu ray a BizanslIlardan maada Ceneviz, V enedik v e Piza t ccarlar g elerek al veri yapm aa balamlard. Karadeniz ve Azak denizi sahillerinde karlan t u z g e re k im alden ve g ere k Orta Avrupadan biro k tccar bu ra lara celbediyordu. slm m em lek etlerin d en de bu ray a t ccarlarn geldiini biliyoruz. Bu suretle P e e n e k yurdu p ek muhtelif k a vim ler ve kltrlerin bulutuu bir m ntaka m ahiyetinde idi. P een e k le rin , imal k om u lar olan muhtelif S l a v - R u s u ru lar ile alveri yaptklarm grdk. R uslarn P e e n e k le re bilhassa h u b u b a t sattklarn kabul etmeliyiz; n k R u s k ay n ak la rn d a Slav kabilelerinin Uz (Torki) ve K u m anlara h u bubat sattklarna dair kayitler vardr. T r k k a v im le rin ce pek m ak bu l olan darnn bu ite birinci derecede durduu anla lyor. Ruslarn P e e n e k le re v erdikleri ticaret eyas arasnda, kym etli krkler, bal, deri ve klelerin de ehem m iyetli b ir y ek n tuttuu m u hak k ak tr^ O zam anlarda kym etli k r k lerin ta Orta D nep er havalisinde o k a b u lu n d u u n u biliyor u z . Bizanstan R u sv ay a gnderilen ipekli kum a, ziynetli el
D e a d m . im p. S . 7 2 - P^aTTto., n g v ba, ajev ra, jtejtEp, 8eQjxdTi(X. dXT)dvd :tde8 o , Kai etepa e8ti x vj a v t v EjiLTiTotineva.

2 W. B a r t h o 1 d, Ofc f . . . S .9 5. 3 V . L i a s k o r o n'S k i j, Isto riju P e r e ja s la u l's k o j z em li. S . 2 6 3 . * W. H e y d, h is t o ir e d a co m m erce du L e v a n t a a m oy en g e, S. I, 71.

S ^ e g e n e k l e r in

yalay

farzlarna

dair

69

biseler, tabak ve vazolar, hal, uha, safyan, sebze, tatllar, a rap* V . s. gibi Bizansta yaplan veya bu lu nan eyann da Pe e n e k le r in eline sk sk geti; m u h a k k a k tr. Istanbulda, Krm ve C enub Rusyaya g n d erilm ek iin ok miktarda c a m b o n cu k lar ve bunlarn yaldzl olanlar yaplrd. Arap1ar vastas ile de buralara b ilh assa yeil b o n cu k ve altndan yaplan eya gelirdik Btn bu cins ticaret eyasnn P eenekle re de g irm i olduunu tahm in edebiliriz. De adm inistrando im perioda ergu v ani boya, kym etli kum a, tatl, biber, halis bars derisi,, gibi lks eyann P e e n e k le r arasnda ok m ak bu l olduu sylenm ekle, bu k a v m in Karadeniz sahille rine baka m em lek etlerd en gelen ticaret eyasn da ele g e ir m e e gay ret ettiklerini aka gsterm ektedir. Bu suretle P e en e k le rin ticaret sahasnda epey faaliyet gsterdiklerini zannedebiliriz. Maalesef bu hususta k a y n a k lar bize fazla m alm at verm iyorlar. O nu n iin P een e k le rin ticaret h a yatlarndan an ca k dier k av im lerle m u k a y e se ve daha so n rak i T r k g em en lerin in hayatn gz n nde b u lu n d u r m ak suretile bahsedebileceiz. P e e n e k le rd e ticaret m evzuu nu kapatrken onlarn harice sattklar e y a arasnda harpte esir alnan klelerin (tutsak) m h im bir y ek n tuttuunu da iaret etmeliyiz. Bir taraftan Uzlarla dier taraftan M acarlarla ve bilhassa Ruslarla yap lan harplerde, aknlarda P een e k le rin eline bin lerce esir d yordu . Bunlarn birok larnn K aradeniz ve Azak denizi sahilind eki ticaret isk elelerind e satla karldklar m uhak k a k h r. Kara-D eniz al veriinde kle ticaretinin ok eh em m iyetli bir yer tutuunu biliyoruz. P een e k le rin , yaay artlarnn icab olarak, hazar kav im le rin k in d en bsbtn ayr, fakat dier g m en T rk le re o k b enziy en bir kabile tekiltna m alik olduklarn g s te re n kayitler elimizde m evcuttur. De adm inistrando im perio btn P e e n e k heyetinin sekiz u l u s (&Ej^a-ca)tan ibaret oldu unu ve bu sekizin hepsi birden daha k k k r k par a y a ayrldn yazyor. Sekiz u lu sa n banda byk,,, ve k r k parann da ay rca kk,, babu lar olduunu tasrih
I V . L j a s k o r o n s k i j . S. 2 6 4 . 2 Keza, S. 2 6 4 . Bu h u su sta bilhassa: W. H e y d, H istoire du co m m erce... I, 6 4 . 3 D e a d m . im p. S. 164, IoTeov otv n aa. f) aTvaHia e ds[iaTa bxx<h SaLpetTa

70

S^egenekler

ediyor'. Bu suretle P e e n e k le rd e de, baka T rk kavim lerinde olduu gibi, silsileli bir kable tekilt mevcuttu. Bu tekilt aydnlatm ak iin y akm zam an lara kadar m uhafaza olunan muhtelif T r k z m relerin d ek i kable tekiltn misaL olarak alacaz. T rk le rin bir ksm, tabi eraitin d e im e siyle, ziraat brak arak stepte y aam aa m e c b u r kaldktan sonra, yeni hayata tam am iyle u y u n bir tekilt y a ratm ak m ecb u riy etin d e kalmt. Bu tekilt uzun asrlardan so n ra artk m u ay y en ve az deien bir hale gelmiti. Kable tekiltnn tima nvesini, kan ak rabaln a da y anan a i l e tekil eder; biz buna o c a k adn da verebiliriz. B ir aile, zenginliine gre, en az bir olm ak zere biro k adr igal edebilir. Birok ailelerden m re k k e p birlie a v u l adn verebiliriz. Bundan daha b y k birliin o y m a k olm as lzm gelir; onu n stnde - b o y , sonra u r u gelir. B irk a u ru u n dar birliine u l u s d em ek dorudur. P e e n e k le rin & E (A ata - them leri, Cuci, aatay uluslar gibi dar (asker esas lar zerinde) bir birlik olsa gerektir. H er bir birliin b a n da geni salhiyeti haiz bir bab u bu lu nur: btn aile ef rad, boy u ru veya ulusa dahil olan her kes babularn e m rin e itaat etm ekle mkelleftir. Bu bak m d an T rk le rd e eflik m efhu m u o k eskidir, ve T rk le rin ida hayatlarnda m h im bir rol oynam tr. Step hayatnn icab olarak kable tekilt tam am iy le a s k e r hususiyeti haizdir. T rk le rin d m anlarn s ratle ve kolaylkla yene bilm elerinin sebep lerin i burada aram ak lzm gelir. P e e n e k le rd e de ayni vaziyeti gryoruz. S r lerini ve m e ralarm ellerinde tutabilm eleri iin, daim a ask er bir tekilt halinde kalm alar zarureti vard. Hariten h e r an tehlikenin gelebilm esi ihtimali (Uz, Rus, Macar ve Bul g ar h cu m lar) P een ek leri daima h arbe hazrlkl b u lu n m ak m e cb u riy etin d e brakyordu. Bu nu n iin her birlik iin d e kuvvetli bir rabta gr l yor; neticede btn bir h e y e t arasnd a kuvvetli bir tesant m evcuttur. Bu tarz yaay, k k yatanberi elde silh b u lu n d u rm ay retir; scaa ve soua,kalk ve susuzlua alk olan ve btn bunlara k o layca' taham m l eden bir tip v cu de getirir. T ah a m m l az olanlar k k yata iken lr giderler: y a a m ak h ak k yalnz salam olanlarndr. > D e a d m . im p . S . 1 6 5 : t(x 8s x t {0 {^e|.aTa Saov vT a ele TeooaQ<x>covTa piT),
x a l E^oua I^TTOva .Qxovxa.

3^e Qe n e k ! e r i n

y a ay !

farzlarna

dair

G m en le rd e h e r kesin bir asker, ve btn kitlenin de bir ordu halinde olm asnda a k i n c i l i i n da ok b y k bir rol vardr. A knclk g m en lerin hayatnda tam am iyle norm al ve hatta onu tam am lyan bir vaziyettir. Onlar, k e n dilerinde b u lu n m y an b iro k eyay bu suretle ele g e ire re k ihtiyalarn kapatm ak im kn n bu luyorlar. Bilhassa hazar kom ularnn imal ettikleri eya bu kabildendir. P e e n e k le rin sk sk tekrarlanan Rus ve Bizans yurduna aknlar b u n a b irer misal tekil edebilir. Karadeniz ticaretinde m him bir rol oynayan kle ticareti bilhassa P e en e k le rin Slav m e m le k etlerine yaptklar a k n la r sayesinde eh em m iy e t k azan m olsa gerektir. Ayni zam anda ken dilerinin de arktan Uz v e H azar basknna m aruz kalm ak tehlikesi bulunduund an, P e e n e k uluslarnn her zaman iin hariten gelen tehlikey e kar m dafaaya hazr bu lu nm alarn icabettiriyordu. O nun iin P e e n e k urular ve oy m a k larn n bu lu ndu klar yer bir o rdugh gibiydi. Orada h e r m ev sim d e ve her vaziyette, u ru babularnn em ri zerine, g e re k tedafi ve g e re k tecavz, s ratli h are k etlere g e m e k iin hazr bulunan bir kitle mevcuttu. H albuki o devirde hazar kavim lerde, m e m leketin mdafaas m u ay y en ask er kta lan n vazifesini tekil ediyordu. P e e n e k le rd e silh tayacak bir yaa gelen h e r kes h arbe itirake m ecbu rd u ; elinde silh bu lu nan her k es ise kendini efendi bilen serbest bir k im se olarak hisseder; o, bunu y aam akta olan hayat tarzna m edyu n olduunu zanneder; onun iin bu hayat tarzn kolayca deitirmez. Asker hususiyeti haiz P e e n e k kable tekiltnn ayni zam anda a r i s t o k r a t ve aristokrat olm yan iki z m reden ibaret olduunu gr yoru z. -Buna benziyen blm dier T rk k avim lerin d e de buluyoruz. T arihlerd e bazi T rk kitleleri arasnda ak ve karaolarak iki z m ren in m e v c u diyetini biliyoruz. Bilhassa yakn zam ana kadar K azaklar arasnda ak-syek ve kara-syek taksim at mevcuttu. Sonra, C engizhann, hkim iyeti ele g eirm ed en nce, k a ra halk,, temsil eden C am u ha ile mcadelesi, stepte de aristokrat ve dem okratlk m cadelesinin varln gsterir. P e en e k le rin ulusu k ib a r k sm tekil ediyordu. Bu nlara K a n g a r veya K a n k a r denilirdi. Bu nlar belki de dier be ulusu vaktiyle tabiiyetleri altna alarak, onlarn zerinde y k se lm i olabilirler. Bu cihet bizce m ehu ldu r. Bilahara

7s

9 eenek tet

P e e n e k reislerinin kibarlar ile k ib ar olm yanlar arasnda ce rey a n etmi olan m cad ele de bu ikilii gsterm ektedir. A ristokrat aileye m ensu p olan T u r a k a k ar halktan k m olan K e g e n m cadele bayra kaldrm ; ve y en ilerek Bizansa iltica etmiti. Bu b ak m d an da P een e k le rin tima bl m dier T rk z m re lerin e benzem ektedir. G eni bir sahay igal eden ve dank bir halde yayan bu k avm in m u ay y en kanu nlar ve dar tekilt olmad hatra gelm esin. De adm inistrando im perioda 'Peen e k lerd e babu lu u n nasl intikal ettiine dair ok e n teresan bir kayit buluyoruz. Orada, dil bo y u n d an harek et edilirken kim lerin babu olduu anlatldktan sonra, b u n la rn y erin e karde o cu klar getii syleniliyor. Konstantin P o rp h y ro g e n n e to sa gre P e e n e k le rd e e skid en beri bir k an u n vardr ve rf- adet salam ca yerlem itir ki^ bu na gre k ablen in banda bu lu nan k im se o m ev k id e ancak hayatnn so n u n a kadar kalabilir; o, m ev kiin i oullarna terk etm ek h a k k n haiz deildir. B ab u ldkten sonra onun yerin e len b a bu u n ya k arde o cu k la r veya kard elerin in to ru nlar! (ilaSeA cpcv jraa) getirilir. Bu suretle h k im iyet urgun yalnz bir ksm nda k a lm a z ; byle erefli bir m ev k ie ailenin yan buda da itirak ettirilir. U ru a yabanc olan k im se katiyen b a b u lu k m a k am n a getirilm ez. G r l y o r ki u ru u n ba bu lu u m eselesi m untazam .bir kaideye b a ldr. m parator bu nu n o k eskiden devam edip geldiini syliyor. Sonra, P e e n e k le rle BizanslIlar arasnda eliler gidip gelirken, veya m z ak ere le r yaplrken, P e en e k le rin kendi k an u n larn a gre y em in ettiklerini yen e De a d m i nistrando im periodan reniyoruz. M him ilerde btn P e e n e k z m resin in birlikte h k m n v erm esi icabettii a n la lyor; m esel her hangi bir y e re harp iin gidilip gidilm em esi ve buna ben zer m eselelerin - P e e n e k heyeti u m u m iy esi tarahndan m n a k aa edildikten sonra k a ra r verildiini b irk a misal ile gsterebiliriz. K aynak lard a bu k av m in tima ve dar hayatna dair fazla m alm at olm adndan biz de bu k ad arla iktifa edeceiz.
' D e a d m . im p. S . 165: v6jj,o yaQ ev aTo x a l x\mo EtpdTicTS zaXah. 2 D e a d m . im p. S 73: n al ore jtonaouov oi aT vajitT a Jtp t v p a ad n v
To 6yxoi) xm d, xo. ^dy.vaa aiTCv,

3 B ru n o n u n
G e sch ich te

d. d eu tsch en K a iserz eit,

im parator H ein rich e m ektubu . W. G i e s e b r e c h t , B. II. 701 - 7 0 2 ,

Peenelerin

ga,at/

farzlarna

dair

73

Bozkrlarda yayan ayni z m re iin de o k k uvvetli bir tesandn olduunu y u k ard a sylem itik. Bu ba yabanc z m relere kar beslenilen dm anlktan k u v v et bulm utur. Sebebi d e : yabanc z m reler daima h cu m ed erek o yer halkn yerin den k a ra ra k s rlerini ellerinden alabilirler. O n u n iin her bir bozkr uruu m ensu p olduu urua kuvvetle baldr. Ayni suretle btn bir cam ia tekil eden bir heyet arasnda da bu ba mevcuttur. O cam iadan ayrlarak baka y ere gidenler iddetle takbih ve takip olunurlar; bu gibilerin her ne bahsna olursa olsun geri getirilm eleri istenilir. Buna en bariz misal olarak Attilnn 4 4 8 de a rk Roma im para toru T heodosios II. ye eli g n d e re re k firar Hunlarn iade sini talep ettiini gsterebiliriz. Bu k aak la rn Attilnn sara ynda bir listesi bile m evcuttuk Ayni v a k ann P e en e k le rd e de te k e rr r ettiini gryoruz. O nlar da Bizansla yaptklar m uahedede k en d ilerin d en kaanlarn kabul edilm em elerini ileri s r m le r d i; bilahara P e e n e k le rin bir ksm k aa rak Bizansa iltica edince bu vaziyet P e e n e k le rc e casus belli,, addedilmiti^. Bizansa k am a k suretiyle P e e n e k z m resin e ihanet eden b a bu K eg en bu su u n u kan ile demiti. P een e k le rin yaay tarzlarna dair gr lerim iz ta m a m lam ak iin onlar h ak k n d a Bizans teolog ve m v errih le rinin bu kavm i tasvir eden paralarn bu raya nakledeceiz. Tabi, BizanslIlar nazarnda P e c e n e k le r gayet vahi barbar,, dlar. Sonra, Bizans yazclarn bilhassa retorik,, e e h e m m i yet v ererek , sz gzellii ve tesirin kuvvetli olmas iin, h ak i kati bozduklarna pek ok tesadf edilir. Bunu nazar itibara alarak, onlarn szlerini harfiyen kabul etm ek doru olmaz. Fakat, bizi alkadar eden cihet, o zam anda P een e k le rin kom ular zerinde ne tesir braktklar ve bir Bizansl ince adamn,, onlarn hayatn nasl g rm olmasdr. 11-nci asrn sonlarnda yayan theolog ve feylosof Mihael P s e l i o s, im parator Konstantin IX. M onom achosun g arp taki barbarlar,,, yani P e e n e k le rle harbini anlatrken, bu k a v m e ait yazdklarn b u ra y a naklediyoruz: Onlar dier u rulara (kavim lere) nisbeten daha az harp ve yenilm esi daha g bir millettirler, zira ne vcuta salam ve ne m anen k u v v etlid irler; fakat onlar ne vcutlarnn
' Priscu s, Bonn tab S. 145 - 146. 2 Kedrenos, II. 315 ve devam.

S^egeneklet

y u k a r k sm n ve ne de dizlerini muhafaza eden zrh g iy er ler; balar da m iferle rtl deildir; ellerinde h i b i r nevi k alk an g rnm ez, ne Argosta yaplan uzun kl ve ne de y u varlak kalk an bulunm az, hatta bellerine kl bile k uan m azlar; an ca k ellerine s ng alrlar, bu silh o n la n n k endilerini mdafaada kullandklar y eg n e alettir. O nlarn ayr bir asker taksimat yoktur, asker bir dissiplin de onlar harbe tevik etmez, harp zam anndaki cephe alma, sa ve sol c e nah nedir - bilm ezler; k endilerini mdafaa iin siper y ap m az lar ve bu maksatla v cu d e getirilen h en d ek leri de bilm ezler; onlar gelii gzel kitleler halinde, lm karsnda k ork u beslem ed ik leri hisleriyle ken dilerini kuvvetlendirip, y k sek seslerle bararak, dm an zerine h cu m ederler; ayet karlarndakileri g eriy e p sk rtm iseler onun zerine saldrarak am an v erm ek sizin takip ederler ve hepsini k e se r ler; ayet k arlarn daki ordu m u k av e m e t ediyorsa ve ktalar barbarlarn h cu m u ile bozulm adlarsa b u n lar (yani Peenekler) dnerler ve k aara k canlarn kurtarm a a b ak arlar. O n lar k a a rk en intizama riayet etmezler, belki biri bir tarafa, dieri baka cihete k a a r : bir ksm ken dilerini nehire atar, onlar ya nehrin aknts alr gtrr, yahut fazla bir c e r e yana kaplrlar ve batarlar; bir ksm sk orm anla sak lana rak takip edenlerin gznden kay bolur; bu suretle hepsi de muhtelif y erlere saklandktan sonra, onlar tekrar m u ay y en bir y erd e toplanrlar, kim isi dadan iner, kim isi dereden kar, ve bir ksm da nehirden sra y ara k - kar, ve dierleride hi bek len ilm ey en bir yerden k a r gelir. ayet h ara re t hisediyorlarsa ve tam bu srada e m e veya a k a r suya rasgeliyorlarsa, derhal suya eilerek azlaryle ierler. E e r su bu la mazlarsa, atlarndan in e rek hay v an m dam arn dem irle aarlar ve kann ierler, ve bu suretle hararetlerini teskin ederler, kan su y erin e k u llanrlar; sonra, en sem iz at keserler, par alarlar, ve orada bulduklar her hangi bir eyay atee korlar, sonra ufak paralara kesilm i at etini onun zerinde ksa bir zam an strlar ve eti ak a n k a n la r ile birlikte yerler';
1 Kiragos Vartabet Kanagei E rm en ilerin tarihi. Tiflis 1910. S .2 5 7 . Moollarn (Tatarlarn) en ok tercih ettikleri b ey g ir etidir ki, bunu par alayarak piirirler veyahut tussuz olarak kebap eder, ve sonra ufak par alara ayrarak tuzlu su ile slatrlar ve yle yerler. (Edebiyat Fakltesi tezi. Hrant Andreasyan tercm esi)

S^egeneklerin

yalay

farzlarna

dair

7S

b y lece kendilerini kuvvetlendirdikten sonra, kendi k a r a r ghlarna giderler. O n la r ylanlar gibi derin derelerde ve u uru m larda yaarlar; u u ru m u duvar gibi kullanrlar. Bu kavim heyeti u m u m iy esi itibarile o k m thitir ve hilek r tabiatldr; onlar ne sulh m u ahedeleri balar ve ne de ku rb an getirdikleri zaman verd ikleri yem in de bu nlar tarafndan tutulur; zira onlar hibir ilahi kudreti tanmazlar, bir allah tabirini dile bile alm ak doru deildir. nk bunlarda her eyin m e k an ik bir ekilde ce rey a n ettii kabul olunur; bu nlar lm btn varln sonu gibi alrlar; b u n dan dolaydr ki, onlar ok a b u k sulh aktederler ve harpyapm ak iin msait bir zaman geldi mi, bunu derhal bo zar lar... Harp esnasnda aldklar esirlerin bir ksm n keserler, dier k sm ile ok faydal iler g r rle r ve (esirler arasnda) ze n g in le r varsa, an ca k y k se k bir fidyeyi necat m u k abilin d e serbest brakrlar, aksi takdirde bu nlar da ldrrler.',, Konstantin IX. M on o m ach u s ( 1 0 4 2 - 1 0 5 5 ) zam annda yaayan theolog, Euchaita ismi ile maruf, Jo an n M auropus ta bu kavim h a k k n d a u nlar yazyor; Bunlar, m alum olduu vehile, sadk olm yan, allahsz ve kanunsuz, Skitlerden n e et eden bir kavim olup, yaay tarz ve hayatlarnn ekli bakm ndan nefret u yandrc ve pistirler; denilebilir ki, baka cihetten de, bunlarn kym eti yoktur, onlar akU kanun, din ve devlet tekiltndan h aberleri olm ayup, bunlar birb irlerin e balyan m terek bir ba da yoktur; fakat onlarn bir m em leketi an olarak basm ak icap ettii za m an fevkalde becerik li ve m k e m m e l bir surette h azrlan dklarn g r y o ru z ; ayak zerin d e ne bulurlarsa onu g anim et olarak alp g t rm ek, yollarnda tesadf ettiklerini alak asna ld rm ek iini m k e m m e l becerirler. O nlar, halihazrda yaadklar m em leketi apu lu lu kla elde etm i lerdir, ve daha zaif olan evvelki ahaliyi oradan tardetmilerdir. Bu nlara k ar h arb e tm ek her zam an iin g ve muvaffakiyetsiz olmutur; zira onlar tam zam annda Barbarlarm h cu m u n d an sak n m asn bilmiler, ve tam vaktnda k a m ay ve u zaklam ay iyi yapmlard; b u n lar gy a gllerdeki k u rb a a la r gibi, ovalar ve bataklklarda gizlenmilerdir^,,
Michael Psellos, C h ro n o g ra p h ia . Ed. et trad. par Em. R e n a u l d , 2 Jo h a n n e s E uchaita (M a u ro p u s), ed.P.de L a g a r d e, A b han d lu n gen d e rG ttin g e r Gesellschaft d.W.hist.C1.28 (1881).

7s

G eenekler

N ihayet 1 1 -in ci asr ortalarnda yaayan Bizans theologlarndan, O ch rid a ba piskoposu olmas dolaysile Bu lg arus ismini tayan, T heoph ylaktos P e en e k le ri o k airane bir li sanla tasvir etmitir. Bu tasvir T h eop h ylaktosu n 1 0 8 9 - 1 0 9 0 k banda bir m nasebetle Aleksi K o m n en osu n erefine s y le n e n hitabe iine sktrlmtr. O rada deniliyor k i : O n larn -yani P een e k le rin - h cu m lar im ek ak gibidir; g e r iy e ek ilm eleri hem g h em kolaydr: ar ganim etin bollu u nd an ve kalarnn ab u k lu u n d an . H cum e d er le rk e n -ay iad an evvel kendileri gelirler; k a a rk e n de - bir dah a onlarn nered e olduklarn iitm ek m m k n olm u yor. E n m h im cihet udur ki, bakalarn n m em leketini tahrip ve yam a ederler - ken dileri m e m le k et sahibi deillerdir. E e r Dara Histaspastan daha ce su r birisi kp ister (Tuna) n e h ri zerine kpr yaparak - Skitieri aram a a kalksa idi, bouna, icras m m k n olm yan bir ie balam olurdu. O n lar k ayalar arasnda gizlenirler, o rm anln en koyu y e rle rin d e k ay bolu rlar ve arayan da, vahet itibariyle yalnz Skitlerden geride duran, bu kavm i a ra rk en dalar ve orm anlard a a k n akn dolam ak m ecb u riy etin d e kalrd; onlar a ra y a n la r da, ismi atalar szne bile girm i olan, m eh u r Skit sa h ras m anzarasn karsnda kalr; ayet tabiat kanu nlarna k a r g elerek bunlar aram akta inat edilirse, bunu yapan m u h a k k a k m ah vo lu r ve k im senin teess r n uyandrm az, b il k is aklszlkla ittiham olunurdu. Sk itler (yani P e en e k le r) k en d ilerin in kayalk ve orm anlk (mee) o cu u olduklarn isbata geikm ezler, kendileri hibir teh likey e m aruz k a lm a k szn takip eden lere darba indirirler. Eer, kendisi (grnm iy e rek ) oklarla y a m u r yadran G y g e s efsanesine in an m a k lzm gelirse, o G y g esin m u h a k k a k Skitten (P een e k ) b ak a birisi olm am as icap eder. Onlara g re hali sulhta bu lu n m a k bedbahtlktr; en y k se k saadet te harp iin msait bir frsatn bu lu nm as ve yaplm sulh m u ahed eleri ile alay edebilmektir. En fena cihet udur ki, onlar adet itibariyle, ilk b ah ard aki arlardan daha okturlar; onlarn ka on bin o ldu u nu k im se bilmez; saylar nihayetsizdir.,,' Bu Bizans mellifinin tasviri b irbirin e o k benzer. Tabi g m en lik hayat ve tekiltn yak nd an ve uzaktan bile bil* M i g n e, P a tr o lo g ia g r a e c a . 126, S. 2 8 7 ve d evam . V. ev sk ij, V iz an tija i P ecen eg i Z. M. N .P . (1872) Kn. II. S. 116.

V a s i l -

S^eeneklerin

yaayt

farzlarna

dair

77

m e y en bu, Bizans payitahtnn in ce terbiy e ve tahsilini gren ilahiyat limleri iin P e e n e k le r d ny ann en vahi,, bir kavm i gibi gr n yorlard ; bilhassa bu sralarda P e e n e k le rd e n BizanslIlara boyuna zarar v e ziyan d okun uyordu ; Bizansa fay d a la n d ok un du u srada ise, Konstantin P orp h y ro g e n n e tosun, onlar hak k n d a bu kadar ac bir lisan k ullanm ad n grdk. Fakat g e re k De adm. imp. ve g erek 11-inci asr m elliflerinin m terek bir noktalar vardr; o d a : P e e n e k lerin emsalsiz ce su r ve harp bir millet olduklarn tebarz, ettirmeleridir.

PEENEKLER ARASINDA SLMYET VE HRSTYANLIIN YAYILMASI MESELES 9 - ncu asrn ik inci yarsndan itibaren H orasanl ve Azarb ay can l m slm an tacirler C enub Rusya steplerine g eliy o r lard. Bu nlar P e e n e k le r arasnda ticaret yaparken, msl m an h k propagandasm yapm aktan da geri d u rm ay o rlard u Bu hususta kat bir m alum atm z olm am akla beraber, eldem e v cu t Arap k ay n ak larn d an baz neticeler k a rm a k m m k n d r. Endlsl E l - B e k r P e e n e k le r arasnda islmiyetin o k yaylm olduunu syliyor; o, bu m alum at a n o nim dier bir k ay n a k tan alm olsa g erektir. P een e k le rirt islmiyeti kab lleri m eselesi M a r q u a r t tarafndan ^/rez/zg'e sinde tafsilt ile anlatlmtr; b iz d e M arquarta istinaden bu m eseley e tem as edeceiz. Bu hususta y e n e k a y n ak ism i y u karda g een E l - B e k r i olduundan, onun verdii m alum at alacaz. E l - B e k r unlar naklediyor: Kostantiniyede bulunan bir ksm m sl m an esirlerinin s z le rin e gre P e e n e k le r e v v elce m ecu s dininde idiler. 4 0 0 hicrden so n ra bir ilhiyat esir lim bu nlar arasna giderek,, onlar islm iyete davet etmiti; esasen bu kavim arasnda yava yava slmiyet yaylm aa balamt; m sl m an olan larn etvar ve harek etleri k usursuzdu; m sl m an olm yan di er bir ksm islmiyeti kabul ed en lere g cen m ile r ve ara larnda harp kmt. T a n r islm lara yardm etmi, mslm an larn adedi 1 2 0 0 0 , kfir ksm nn da bu n u n iki misli olm a sna ra m e n , m sl m anlar galip gelm ilerdi; bu nu n zeriney e n e n le r m rik leri ldrm lerdi. P e e n e k le r eyevm hepisi

73

ff'eenekler

de m sl m and rlar, aralarnda limler, fkhlar ve kariler vardr^.,, Marquart, El-B ekrnin (y a h u t ano nim mellifin) yanl l k l a 3 0 0 hicr yerin e 4 0 0 koydu u nu zannediyor. Yln yanlndan sarf nazar, burada verilen m alum at esas itiba riyle doru deildir. l k n c e 1 2 0 0 0 P e e n e in ,s o n r a b t n P e e n e k milletini islmiyeti kabl etm i olduklarna im kn verilm ez. Bu nlar arasnda lim, fkh ve karilerin yetimi olm as da hayli m nakaaldr. Anlalan, El-B ek r P een ek leri baka bir T rk kavm i ile kartrm tr. Bu sralarda P e e n e k le re ait mufassal m alum at v eren Kostantn P orphyro gen n etos onlarn islmiyeti kabu lleri hak k n d a tek bir k elim e sylem iyor. Daha sonraki Bizans k ay n ak larn d a da bu hususta hi bir sz yoktur; Rus k ay n a k lar keza P eenek lerin m sl m anlndan hi bahsetm iyorlar. El - B ek rid en baka slm kay nak larnd a bu T r k k avm inin m slm anl, M esud mstesna, zikred ilm em ektedir. P e en e k le rin otu rd u k lar y e rle re gelen m sl m an tacirlerinin tek-tk P een e i islm iyete evird ik leri ihtimal dahilinde olm akla beraber, btn bir kitlenin m sl m an olmas, baka hi bir kay nak la teyit edilm ediinden, biz buna a n ca k El-B ek rnin yanl bir m alum ata istinat ederek b ra k m olduu bir kayit nazar ile bak y o ru z. P e e n e k le r, bu sralarda, dier T rk g m e n le ri nin ksm azami gibi, a m a n i z m ism iyle tannm olan, at a ve dedelerinin akidelerini devam ettirmi olsalar gerektir. Bizi alkadar eden bu kavm in hiristiyanh kabul etmi o ldu u na dair de bir kayit m evcuttur. Bu defaki m ulm at bir garpl m isy o n e re aittir. Rus knjazi V l a d i m i r i n h k i m iyeti zam annda ( 9 7 2 - 1 0 1 5 ) , Alman m isyo n erlerin d en Bruno* 1 0 0 7 senesind e P e e n e k le re g id erek bu nlar arasnd a hiristiyanh yay m a a almt^, onun faaliyeti ha k k n d a, bizzat kendisinin, Alm an im paratoru H ein rich II. ye gn d erm i olduu m ek tu bu n d an , m alum at alyo ruz. B ru n o n u n m e k tu bu n d ak i biro k yerlerin yalan ol m asna ra m e n garp m v errih lerin d en bazlar, B ru n o n u n gayreti sayesinde 1 0 0 7 ylnda P e e n e k le rin tam am iyle hrristiyanl kabul ettikleri,, ileri s rlm ek ted ir. M ezkr m is
' z v e s iija A l-B e k r i... A. K u n i k ve V. R o z e n s. 4 2 . * Realenzyklopaedie der protestanischen Theologie, sub; Bruno. 3 W. G i e s e b r e c h t , G e sch ick te d er d eu tsch en K a iserz eit, B. U . 703.

9'e q e n e k l e r i n t f a a y

farzlarna

da'r

79

y onerin m ek tu bu nd ak i m alm at udur: M isyoner ark ad a lar ile birlikte Kievte, Rus k njazinin misafiri olarak, bir ay kalmtr. Sonra, k njaz ordusu ile harek et ederek, B ru n o y R u s-P e e n e k hududuna kadar teyi etmitir'. Bu sralarda K i ev devletinin cenu p hu du du nu n Kievten iki g n l k yol m e safesinde olduu anlalyor. H udut boyunca dikili kazk lar dan bir nevi istihkm (castokol) v cu d e getirilmiti - bu R u s larn P e e n e k le re kar mdafaa iin yaplan tedbirlerden biridi. Rus knjazi Bru no 'y a P e e n e k le re gitm ekten v a zg e m esi h u su sund a b iro k nasihatta bu lu nm u ; bo y ere hayat n k u rb a n edeceini anlatarak, m isyoneri fikrinden v azgeir m e e almt. Fakat, btn bu n a ram en, B ru n o fikrinde sabit kalm ve P e en e k yurd una h are k et etmiti. Alman m isyo n erin in P e e n e k le r arasnda b u lu n d u u az am a n ait v e r dii m alm at ta u d u r: lk iki g n d e hi bir tehlike zu hur etmemiti; ancak n c gn, m isy o n er ve maiyeti, daha k a labalk bir P e e n e k kitlesine tesadf etmi ve biro k tehli k e y e m aruz kalmt; gya, P e e n e k le r onlar ldrm ek istemiler, ve byle m him bir karar,, y erin e getirm ek iin de u m u m halk toplantsnn tasvibi lzm geldiinden, btn P e e n e k halk toplanya anlm t^ P e e n e k le r ellerindeki baltalar ile m isyo n erleri tehdit etmiler ve onlar para par a yapm ak la korku tm ulard . Fakat B ru no ve arkadalar bir m ucize k abilinden bu tehlikeyi atlatmlard kurtulm ulard. N ihayet halk kitlesine nazaran daha anlayl olan, k abile ba bu lar m dahale ed erek m isyo neri ve arkadalarn m u h a k k ak bir lm den kurtarm lard. B ru n o P e e n e k le r arasnda be ay kalm ; bu m ddet zarfnda P e e n e k kabilesini g ez mi, drdnc kabileden de Brurro ile k o n u m a k iin m m esiller gelm ilerm i (o, galiba, D neprin garp tarafndaki P e e n e k kabileleri arasnda bulunuyordu). B ru n o ibu zaman zarfnda otuz kadar P een e i hristiyan yapmt. Bunu m teakip B ru n o yalanlara balayor. Gya, P een ek ler, Rus k njazi sulh aktederse, ve bunu m uhafaza ed ece in e dair
1 G ie s e b r e c h t, B. 11, 7 0 3 : duos dies cum exercitu duxit me ipse u sq u e ad regni sui term in u m u ltim um . 2 Ayni yerde: dom inica ad m aiorem populum perven im u s, et datu m est spacium vivendi, donec per currentes n untios u n iv e rsu s populus congregaretur ad concilium. 3 G i e s e b r e c h t , G esch ich te d. deu tschen K a iserz eit, B. II, 7 9 3 : circiter triginta an im as christianitate facta.

so

5 e g e n e k l e r

olunu rehin olarak P e e n e k le re g n d e rirse hepsinin de hristiyanh kabul ed ecek le rin i vadetmilerdi. Bu nu n zerine Bru no K iev e gitmi, Vladimiri P e e n e k le rle sulh yapm ay a tevik etmi; Rus knjazi de m uvafakat edip olunu P e e n e k le re rehin olarak yollamt; B ru n o onu nla b e rab er a rk a dalarndan birini P e e n e k le re piskopos o la rak gnderm iti. Bruno, y er yz nd ek i m ecu siler arasnda en sert (kansz) bir kavim olan P e e n e k le r hepsinin de v aad lan zre hristiyanl kabul ettiklerini,, ilve ediyor*. B ru n o n u n bu szlerine u y ara k garp m v errih leri, m esel v. G ie se b rech t de ite bu suretle vahi P e e n e k kavm i R om a kilisesi iin kazanlmt^,, diyor. P e e n e k le rin hepsinin de hristiyanl kabul etmi ol duklar yalandr; eer hak ik aten btn P e e n e k kavm i hiristiyanh kabul etmi olsayd, bu hususta Bizans ve Rus membalar da m u h a k k a k m alm at v ereceklerd i. H albu ki ne Bizans ve ne de Rus m em b alarnd a byle bir kayit yoktur. Bruno, galiba, otuz kadar P een e i hiristiyan yapm aa m uvaffak ol mutu; Fakat bu nlarda az bir zam an sonra, o devirde ekseri g m en T rk kavim lerinin dini olan am anla geri d n m lerdir. Sonra, Rus m e m b alarn d a V ladim irin olunu P e e n e k lere rehin olarak gnderdii de hi z ik rolu n m u y o r; di er cihetten P een e k le rin Rus k njazind en sulh istem eleri de doru olamaz, n k P e e n e k le r Kiev k n jazin e nisbeten da ha kuvvetli idiler. B ru n o m e k tu b u n u n son ksm na srf fa aliyetinin sem eresin i o k g sterm ek iin b ir t a k m y a la n la r d a ilve etmitir. ayan dikkat olan cihet u du r ki B ru n o dn yann en sert,, bir kavm i arasnda be ay k alarak salimen m e m le k etin e avdet ide bilmiti; halb u k i Alm anlarla h e m h u dut olan, ve nisan 9 9 7 de P ra g piskoposu Adalberti ldren, PrusyalIlar, P een ek leri sa dinine so k m a a alan B ru no y da 1 0 0 9 ylnda ortadan kaldrm lard. Bu v a k a da, yani m isy o ner B ru n o n u n be ay mddetle P e e n e k le r arasnda faaliyette bulunabilm esi, P een ek lerin , btn T rk kavim leri gibi, din m eselelerine olduka lkayit kaldklarn ve baka dinlerin m isyo n erlerin i hi bir tazyka m aru z klm adklarn gster m ektedir.
Ayni yerde; et acta est ad m aiorem gloriam et laudem Dei chritiana lex in p essim o et cru d elissim o populo, qui su n t s per terram, o m n iu m paganorum . 2 G i e s e b r e c h t , B. II, 106.

IV
PEENEKLERN RUSLARLA MNASEBETLER *
ARK SLAVLARI VE KEV -RU S KNJAZL(^NN KURULMASL

P e e n e k le r Karadenizin im alindeki bozkrlar igal et tikten sonra a rk Slavlar ile k om u olmulard. H er iki z m re arasnda sk bir temasn vcuda gelecei gayet tabi idi. Bu temasn m ahiyetini aratrm adan evvel a rk Slavlanna, yani sonralar K iev Rusyasn k u ran z m re y e dair bir ka sz sylem ek icap eder. Slavlarn - n c b y k z m resini tekil eden a r k z m resi (dier ikisi: Garp ve Cenup gruplardr) dier Slav g ruplarna nisbeten tarih sahnesind e daha g e grnm tr. Slavlarn bu ksm, galiba, yedinci asrdan evvel Pripet ve Orta D neper havzasndan h areketle yuk ar Dvina, lm en gl ve O k a n eh rin in balarna, v e D nep erin aa m e c r a sna doru olduu gibi, D nester ve Bu n ehirlerini takiben K aradeniz sahillerine doru da in m e e balamt. Btn
* P e e n e k - R u s m n asebetlerin i tetkik iin esas kay n a k Rus vekayinam eleridir. (Burada P.S.R.L. olarak ksaltlmtr.) Bunlara dair yukarda (S.10-14) kfi derecede izahat verildiinden s ylen en leri bir daha tekra rla m aa hacet yoktur. B izans kron iklerin d e de bu hususta baz m alzem e b u lm a k m m k n oluyor. E zc m le Leon D i a k o n o s ve Georg M o n a c h o s un eserlerinde Peen eklerle R u slarm m n aseb e tin e dair b ir k a kayit vardr. Ayni zam anda D e a d m in istran d o im peH oda. da az ol m a k la beraber, ok en teresan bir iki kayide tesadf ediyoruz. Bu m e s e leyi etrafile ihata eden her hangi bir eser hen z yazlm am tr. Rus tarihine dair kl sik eserlerden K a r a m z i n , P o g o d i n , B e s t u z e v R j u m i n , S o l o v ' e v , K l j u e v s k i j v.b. tarihlerinde P e e n e k - Rus m n aseb e tin e ok sath olarak tem as edilm ektedir. P. G o 1 u b o v s k i j n i n P ecen eg i, T o r k i i P o lo v c y adli eserinde dier tarihlere n isb eten daha fazla m alum at verilmekle beraber, v ekayinam elerd eki kayitleri birbiri a rk a sn a saym akla iktifa edilmitir. Cenub Rusya, ezc m le U krayn a tarihli iin ok eh e m m iy e tli olan, m e h u r U k ra y n a h tarihi H r u s e v s k i nn eserlerinden, maattessf, istifade etm ek m m k n olmad.

Peenek tarihi 6

SS

S'eenekler

bu h a re k et h ak k n d a sarih bir m alm ahm z yoktur. Bildii miz ey de sekizinci asrda a rk g ru b u n a ait muhtelif Slav kabilelerinin hareketi artk bitmi bir halde bulunm asdr. lm en glnd en Orta D nep er ve y er y e r aa D nestere kadar olan sahalarda muhtelif Slav u rular yayorlard. Bu sahay igal eden Slavlar garptan Litvanyallar, im al den ve imali a rk d en muhtelif Fin kavim leri, cenu ptan ve ce n u b u arkden de muhtelif T rk k av im le riy le temasa g e l milerdi. G eni bir sahaya yaylan ve adete az olan Finler Slavlara kar m u k av e m e t gsterm eksizin onlarn tabiiyetini kabul ve ksa bir zam an zarfnda slavlaarak V e l i k o r u s (B y k Rus) larn v cu de gelm esind e en b y k mil o lm u lard; halbuki T rk le r Slav yayl karsn da geri e k ilm e miler, bilkis biro k yz yllar a rk Slavlarm n cenupta Karadeniz sahillerine, arkta dil bo y u n a g elm elerin e mani olan bir k u v v et kesilm ilerdi. a rk Slavlar b ir o k u ru lara ayrlyorlard. Bunlardan P o l j a n l e r im diki Kievin civarnda; onlarn g arbnd a V o l y n j a n l e r ve O ka n eh rin in balarnda S e v e r j a n l e r bu lunuyorlard. K iev e yakn oturan P o l j a n l e r i n im alinde D r e v l j a n l e r ve D r e g o v i l e r yayorlard. D vinann y u k a r k sm nd a P o l o a n l a r ; lm en g lnd en b u g n k S m o le n sk eh rin e kadar olan y erlerd e K r i v i l e r ; yu k ar Volga ile O n e g a ve lm en glleri arasnd a da S I v e n l e r yayorlard.' Bu Slav kabilelerinin 8. ve 9 uncu asrlarda m edeniyet itibariyle ayni asrdaki G erm an lard an aa ve Finlerden y u k ar olduklar anlalyor. B unlarn bilhassa devlet k u ru cu bir millet olm adklarn da biliyoruz. gal ettikleri sahann ok b y k l , orm anlar ve n eh irlerle birbirlerind en ayrl malar, muhtelif Slav kabilelerinin bir tek devlet halinde b ir le m e lerin e engel tekil etmi olsa gerektir. 8-inci ve 9 -u n cu yzyllarn ortalarna kadar a rk Slavlar - yuk ard a isim leri g een u ru lar ha lin d e- patriyarkal bir hayat g eirm ek te idiler. Orm an, m e r a ve tarlalarnn m terek olmas esasna kuru lan ky,, ktisad bir birlik tekil ediyordu; bu kylerde ilk n ce ayni soya m ensu p k im seler yaam olsalar gerektir. Esas m egaleleri ziraat ve av clk olan Slavlar kym etli h a y
L. N i e d e r l e , hife ve devam.
M an u el de l antiguite s la v e,

P aris 1923 . 2 0 8 - inci sa-

G eeneklerin

^ u s ta r ta m n a s e b e f t e r i

S3

van derileri, balm um u satmak yahu t m badele etm ek s u r e tiyle o k eskiden dier k avim lerle tccar mnasebata giri m ilerdi. im di bile Rusyadan getirilen (satm alm an veya hediye edilen) en kymetli eya m ey ann d a nadir k rk le r bu iin en ehem m iyetlisidir. u farkla ki, o zaman h a y v a n lar orta Dneper, O ka boylarndaki o rm anlard a avlanrd; im di ise Sib iryad an getirilm ektedir. 9 uncu asra varm cy a kadar a rk Slavlarnn b y k bir ksm H azar devletine tabidiler. Rus v ek ay in am elerin d e Slavlarn H azarlardan her "ocak,, bandan m u ay y en m ik tarda krk,, verdikleri kayd da Slavlarn balca m eg ale lerinin ne olduuna iaret etmektedir. ark Slavlarm n cenu p ksmm , yani orta D nep erden balay arak bozkrlara y ak n sahada yaayan kabileleri (Poljan, D revljan ve S e v e rja n ve Radimic) ilk devlet tekilt esasn H azarlardan alm olsalar gerektir. Rus v ek ay inam esinin en eski kayitleri bunu gsterm ektedir. V ek ay in am ed e Rus tarihinin balangc m nasebetile nakledilen ilk tarih 8 5 9 yldr; bu rada ark Slavlarnn imal k sm m n Varjag,, lere, cen u b u n u n da Hazarlara vergi verdii, yani tbi oldu u, sylenm ektedir, K iev ehrinin, pek erk e n d e n Hazarlara tbi olduu rivayet edilm ektedir. De adm. imp. Kiev e h ri nin ikinci bir adn da naklediyor: Sa^ijSara (S a m b a t)' ; bu, belki de hazarca bir isimdir. Kievte "Kozare,, denilen ayr bir m ahallenin olduunu da biliyoruz; burada, galiba Paenge,, (Pasnga) denilen H azar valisi bulunuyordu. En eski Rus edeb e serlerin d e Kiev k njazi V ladim irin kaan,, unvan tamas da, K ieve h k im iyet telkkisinin nereden geldiini gsterm iy or m u ? Bu suretle Kiev R u syasnn kuruluunda, H azar tesirini nazar itibara alm ak m ecbu riyetind eyiz. ^ a r k Slavlarnn imal ksm n bir devlet halinde birle tiren ve onlara R u s ism ini v eren z m re ise ark Skandinavyadan gelen, Finlerin R u o t s i , BizanslIlarn 'Pco tesS .7 5. Baknz: V. Mosin, R u s 'i C h z a rija p r i S v ja to s la v e . S e m in a riu m Kondak ov ia n u m VI. (193 4) 1 8 7 - 2 0 8 . 3 B un a ait bibliografya benim ; O rta z a m a n ta rih in e ait k s a b ir b ib lio g r a fy a , stanbul (1934), S. 6 2 . R us k n ja zle rin in kronologyasi: R ju rik 8 6 2 )?) - 8 7 9 . O leg 8 7 9 912; gor 9 1 2 - 9 4 6 ; O lga (olu Svjatoslav n a m n a ) 9 4 6 - 9 6 8 ; Svjatoslav 9 4 6 - 9 7 2 Vladimir 9 7 2 - 1015; Ja ro slav Mudryj 1014 - 1 0 5 4 .
1

D e a d m . im p,

8>t

9eenekter

m iy e ettikleri N orm anlardr. Bu z m re ark Avrupada ve Bizansta daha ziyade V a r j a g ism iyle tanmmt. Bu nlar Fin krfezi sahillerinden ba h y ara k Bizansa giden ticaret yolu zerindeki belli bah m e v kileri ellerine geirm iler, ve neticede a rk Slavlar ile m esk n btn y erler bu nlarm eline girmiti. Rus v ek ay in am eleri Slavlar zerinde hkim olan ilk N orm an beyinin ismini R j u r i k olarak k a y d etm i lerdir, ki eski S k an d in av yad aki karl H r o e r e . k t i r \ Bu babu u n davet edilm esine ait v ek ay in am ed e ok gzel bir efsane mevcuttur. lm en glnn im al sahilinde olan N o v g o r o d d a 8 6 2 den 8 7 9 kadar h a k im iy et srd riva yet edilen R j u r i k t e n sonra onun yak n ak rabas O l e g (sk a n d in a v y aca H e l g i ) bey o lm u tu r. Bu knjazin (b e y in ) idaresine ve hayatna dair Rus v ek ay in am ele rin d e birok e y ler m evcuttur. Orada Oleg, Rus tarihinin afak belirir k en g ec e karanl ile gndzn aydnl arasnda duran bir k ah ram an gibi tasvir olunuyor! O - Rus devletinin ha k ik banisidir. Devlet m erk ezin in im alden cenu ba, N ovgoroddan -K ieve onu n zam annda nakledildii anlalyor. M alumdur, ki a n ca k Kieve geldikten sonra Rus devleti geni bir inkiaf ve terak k i gsterebilmiti. Bu suretle Rus devletinin k u ru lu unda bir taraftan N orm an, dier taraftan H azarlardan ibaret u nsurlarn birlem esi esas tekil ediyor. Oleg, m e v cu t siyas vaziyetten istifade ederek, biro k Slav k abilelerini H azar tabi iyetinden karm t. O nu n zam annda Ru slarn Bizansa kar da m uvaffakiyetli harpler yapt anlalyor; m am afih bu hu susta Bizans k ay n ak larn d a hi bir kayit yoktur; Rus v e k a y in am elerin d e O leg in 9 0 7 tarihinde Bizansla Ruslar iin ok msait erayitli bir ticaret m uahedesi akdetm i olduu yaz ldr. K iev -R u s devleti O leg zam annda harile ilk siyas m n asebetlerin i tesis etmitir. PEENEK RUS MNASEBETNN LK DEVRES P e en e k le rin 8 6 0 ile 8 8 9 yllar arasnda dili g e e re k C en u b Rusya sahralarna gelm i olduklarn nazar itibara alrsak, onlarn Ruslarla ilk tem aslar O leg zam annda olsa gerektir. Bu knjazin 9 1 2 senesine kadar saltanat s rm esin e
Rus knjazlig:inin ru ssischen R eich es, B erlin

b alanm asna d.air: G. L a e h r , D ie A n fa e n g e des 1 9 3 0 . Rus tarihine ait eserler: B enim , B ib lio g ra fy a ,

S. 6 3 - 6 4 .

S^eeneklerin

3i u s I s r / a m ' n a s e b e f l e r i

SS

ram en, Rus v ek ay iin am elerin d e P e e n e k le re ait ilk kayit a n ca k 9 5 senesind e balar. Burada P e en e k le rin 9 1 5 y ln da ilk defa Rus yurd un a gelm i olduklar,, s ylen iy o r ^ Ayni sened e onlarn knjaz g o r (912 - 9 4 6 ) ile bir sulh y a p arak T u n ay a doru gittikleri,, m ukayyettir. Vekayina.menin bu k aydn harfiyen alm ak icap etmez; bu rada 9 1 5 yl nn tarihi de yanl olduu m uhtem eldir. P een e k le rin en g e 8 8 9 da K iev civ arna gelm i olduklarn grdk. B u n dan dolay v ek a y in a m en in P e e n e k le rin Rus y u rd u n a ilk gelileri,, ni 9 15 te gsterm esi doru bir tarih olamaz. Zaten bu ilk,, sznn fazla bir kym eti de yoktur. 9 6 8 ylndaki kayitte de ilk,, szne tesadf ediyoruz. Rus vekayinam esinde 9 1 5 tarihile balanan P e e n e k le rle Ruslar arasndaki sulh m eeleri baka bir vakay a aittir. Bu hususta Bizans k ay n ak larn d a bizi tenvir ed ecek satrlara tesadf ediyoruz. P e e n e k le r 8 9 6 tarihinde Bu lgar ar Sim eon tarafndan M acarlara kar h arb e arlm lard. Siyas vaziyetin icab olarak o zam an P een e k le r, M acarlara kar Bulgarlarla bir lem iler ve M acarlar D nester boy und an karm lard. B u nu m teakip B u lgarlarla P e e n e k le rin aras almt. P e e n ek lerin m tem adiyen T un a boylarna yaylm alar B u lg ar lar T u n ann sol sahilini tah liyeye icb a r etmiti. Bilhassa Bi zanslIlarn P e e n e k le ri Bulgarlara kar kkrttklar anla lyor. Bu hususta Bizansn C h erson es lk esinin strategi Jo ann Boasn m uvaffakiyetli faaliyetini k a y n a k la r kaydediyorlar. 9 1 7 ylna doru, Bu lgar ar Sim eon ile BizanslIlarn aras vaziyetin icab olarak bilhassa fenalat zaman, h em B u lgarlar h em de Bizansllar arka a rk a y a eliler g n d e re re k P e e n e k leri elde etm ee almlard. C h erson es strategi Bogas P e e n e k le rle Bulgarlara kar anlaa bilmi, ve P e e n e k ktala rn 9 1 7 T em m u z veya Austosta, T u n a bo y u n a getirm e e m uvaffak olmutu. Fakat Tuna zerinde P een k le ri bekliyen amiral R o m an os Lekapen os (sonraki erik-i taht) ile B o g as arasnda ihtilf km ; h e r iki k u m andan kavg ay a tutuunc P een ek ler, Bizans kum and an larnn ufak bir m e sele yz nd en k avga ettiklerini g r n ce bunlara inan arak
> P.S.R.L. I. 18; II. 241 ve dier vakayinam elerde bu senedeki kayitler. V ek ay in a m e n in yen i tab: I (1926) S. 4 2 ; PriidoSa Pecenezi pervoe na ru s s k u ju zem lju i sotvorivse m ir so g o re i priidoSa k Dunaju.

S8

ff'egenekler

zam an iin P e e n e k arzusuna tabi idiler; Kiev devletin si yas ve ktisad vaziyeti P e en e k le rle iyi geinip geinm em e e bal idi. B u n u n iindir ki ta 9 6 8 ylma kadar Rus v ek ay in a m ele ri P e e n e k ak m larm d a n bahsetm iyorlar: Rus k njazleri bu kavim le m m k n olduu kad ar iyi g e in m e e altklarm dan, P e e n e k le r de Rus y u rd u n a akm larda b u lu nm am olsalar gerektir. Y u kard a P e en e k le rin Rus k n jazlerin e cretli ktalar v e r diklerini sylem itik. Bu n u n byle olduu 9 4 4 ylnda k njaz Ig orin Bizansa kar yapt seferind e cretli P e e n e k ktala rnn da itirakinden g rlm ektedir. Bizans k ay n ak larn d a bu sefer h ak k n d a hi birey s y len ilm e m e k le b e rab er Rus k a y nanda azok tafsilt m evcuttur. K n jaz Ig o r 9 41 de Bizansa kar denizden bir sefer am, , fakat m thi bir m a lu b iy e te uram t. Bu m alubiyetin acsn k a r m a k iin 9 4 4 te Ig or ik inci bir sefere kyor. Ig o rin ordusu V a r ja g -R u sla r dan, Poljan, Sloven, K rivi ve Tivertz gibi muhtelif Slav u n surlar ile birlikte cretli P e e n e k ktalarndan teekk l edi yordu. Kiev knjazi karadan Bizans zerin e y r m e e b a larken, C herson esten ve Bulgaristandan bu hususta Bizansa m alm at veriliyor. B u n u n zerine Bizans im paratoru (vekay inam ed e mP^rator L ek ap en osun ism i zikrediliyor) Ig ore eliler g n d e re re k sulh yapm aa tevik ediyor, ve vaktiyle Bizansn k n ja z O leg e verdii v erg iy i fazlas ile v erecein i bildirince, Rus knjazi harp yapm aktan vazgeiy er. BizanslIla rn bu esnada P e e n e k le rle ayrca m z a k e re y e giritikleri ayan dikkattir. BizanslIlar, R u s k n jaz i ile birlikte sefere kan P e e n e k le re ayrca kym etli k u m a ve atln,, (pavoloki i zlata m nogo) hediyeler g n d ererek onlar barm aa da vet etmilerdi. V ek a y in am en in bu kaydna bakarsak, sefere itirak eden P e en e k le rin cretli ktalar olm aktan ziyade k n jazin in mttefiki olduklar hatra gelebilir. D ier taraftan i najali sutk sobe Pe6enegi szleri de bu P eed ek le rin c retli olduklarn gsteriyor. g o r harpten v a z g e in ce P e e n e k lerin bu defa Bu lg arlar zerin e y r d k lerin i gryoruz. De adm inistarndo im perioda Bulgarlarla P e e n e k le r arasnda bir o k J a r p l e r _ o M u u ^ ve Bu lgarlarn tecr b e ile,, bu kavi1 P. S. R. L. I (1 9 2 6 ) S. 4 5 .
2 D e a d m , im p. S. 71 : ex To fi yag
no'k'Ka.y.L im ativ

(P e en ek le r tara
K al c n ju c fe p o v

fndan)

K a T O jto ^ E fii- fiv a L

v.oX

jt a L B e n fiv a

xf| t i Q ( j

ey i'C tao L x a X 6 v

slva t6 eeven d e' r^ am o-u.

9 e g e n e k ! e r i n-

3i u s / a r / a

m nasebefleri

89

m e kar harbetm en in faydal olm adn bildikleri m u k a y y e t tir. Belki, Bizans im pratorun un bahsettii B u lg ar harplerind en biri de Igorin sefirini m tea k ip -ce ry a n etmitir. P e e n e k le rle R uslarn yalnz silh arkadalyla deil, ayni zamanda karlkl ticaret m nasebetleri ile de bal ol duklarn gryoruz. R uslar kendileri iin ok lzim olan at koyun ve kz s rlerini P e en e k le rd en tedarik etm ek m e c buriyetinde idiler. Konstantin P orp hy rog enneto s, Ruslarn bu ticaret sayesinde daha rahat yaadklarn, n k bu h a y v a n lardan hi birinin Rusyada bulu nm adn yazyor*. Bizans im paratoru burada biraz yanlyor. Bu hayvanlarn Rusyada az yetim i olduunu yazm olsayd, daha doru olurdu. Ruslardan P e e n e k le re n eler getirdii s ylen ilm e m e k le berab er biz Ruslarn Bizansa, ve daha so n rak i g eb e kom ularna ihra ettikleri ticaret em teasm bildiimizden, P e e n e k le re de bu nlar sattklarn syleyebiliriz. Kym etli h ay v an derileri, k rk ler, bal ve bilhassa hububat^. Bu al veri m u am elesi nin 9 5 0 ylnda iki kavm in m nasebeti iinde ehem m iyetli bir y er tuttuu anlalyor. P e en e k le rin Bizansla R u sy a ara sndaki ticaret ve, galiba, diplomatik m eselelerde de rolleri bykt. O nlarn igal ettikleri y erin icab olarak bu gayet tabi idi. Kostantin P o rp h y ro g en n eto s P e e n e k le rle Chersoneslilerin m nasebetind en b a h sed erk en , P e e n e k le rin R u sy a da C herson es ve Bizans im garatoru n iini,, grd k lerini bil diriyor. Bu suretle Ruslarla P e e n e k le r arasnd aki m n a se betin biro k cepheleri olduu anlalm aktadr. Tabi, arada srada, Rus k njazlerinin veya h e rh an g i bir hududa yak n Slav kabilesinin P e e n e k b a sk n m a m aru z kalarak, C hersonesteki kle pazarn z eng inletirm esin in de vaki olm as pek tabi idi. P een ek lerin , bilhassa D nep er n e h rin in sahilindeki Slav kabileleri ile epey kaynatklarn s y ley e b ilm e k iin vekay inam ed e baz szler muhafaza edilmitir. Ig o r in lm n m teakip 9 4 6 Kiev devleti ile P e e n e k le r arasnda 2 2 yl kadar eski vaziyet zere devam ettiini m u ahad e ediyo ruz. Yani, bu arada v ek a y in a m ele r her hangi bir P e e n e k basknndan, veya P e e n e k le re Rus h cu m u n d a n bahsetm i yorlar.
' D e. a d m . im p . S . 6 9 : EJtel ^ r E V tc v jtgoELTinevcov tpcov ev xr\ TcoLa H tt'& E T lIH E V . ^V. L j a s k o r o n s k i j , Isto rja P e r e ja a la v ls k o j z em li, S. 2 6 3 .

$0

SPegenekler

Bu zam an zarfnda Kiev devletin idaresi banda Igorin k a rs O l g a bulu nuyordu . O, henz k k bir yata olan olu S v j a t o s l a v nam na devlet ilerine bakyordu. Bu Rus p ren sinin terbiyesi ve karakterinin te e k k l n d e P e e n e k terbiye sistem inin epey tesiri olduunu g rm e m e k m m k n deildir. V ek ay in am en in tasvir ettii knjaz Svjatoslav tam bir g eb e babu u evsafn haizdir. O, sefere kt zam an kendisi ile fazla y k almaz; at etini ate stnde kzartarak yer, ve eeri zerinde uyurdu. Bu evsaf haiz olan Svjatoslav bydkten sonra Kievte k alm ak istem iy o r: o yanna druzina,, sim (as keri ktalar) alarak yabanc elleri zaptetm ee balyor. Fakat bu Rus knjazinin h cu m u n a m aru z kalan y erle r arasnda bo y ere P e en e k le ri a ra rsn z ; Rus knjazi daha zaif k o m u larla h a rb e d e rek at ve mal kazanmt. Evvel, O ka nehrinin balarnda oturan, ve o zam ana k ad ar H azarlara vergi v eren K r i v i c adl Slavlar Svjatoslavm h cu m u n a m aruz kalyorlar. Zaten harp olm ayan bu kabile, kolaylkla Kiev k njazinin idaresine giriyor. Svjatoslav, bu nu m teakip Don bo y u n ca inerek, Hazarlarn vaktiyle ( 8 3 0 de) Bizans m hendisleri tarafndan yaplan, S a r k e l adl kalelerini zaptediyor. Bu vaka, Rus v ek ay in am esin d ek i kayide gre 9 6 5 de cerey a n etmitir. Kiev knjazinin, Hazarlarn baka ehirlerini de alm olduuna dair ileri s rlen gr leri kayd ihtiyatla kabul etm ek lzmdr*. Bu sefer esnasnda Svjatoslavm , olsa olsa
* Sv jatoslav m H azarlara kar yapt harplerine dair sarih bir b il gim iz yoktur. Rus v ekayinam esi (I, 2 7 ; II, 2 4 5 ; V, 1 0 6 ; VII, 2 8 7 ) S v ja toslavm 9 6 5 te ancak Bela veza, yani Sarkeli, zaptndan bahseder. Hal b u k i 10-ncu asrm ikinci nsf Arap m elliflerinden bn i Havkl 3 5 8 hicr ( 9 6 9 mildde) Rus denilen bir k a v m in Hazarlarn til, Hazran ve Se m en d er adl ehirlerin i ya m a ettiklerini bildiriyor, tbni H avklin bu kayidi ile 9 6 5 ylndaki Rus v ek ay in am esin d ek i Svjatoslav seferine dair kayidi b ir araya getirerek, K iev k n ja z in in Hazar devletini batan baa zaptettiini syleyen m v errih ler oktur. Yalnz S. S o l o v e v (I, 142) deil, T rk tarihi sah asm d a h ak ik a ten b y k bir bilgin olan W. B a r t h o l d da ayni gr ileri s ry or (O rta A s y a T rk ta rih i h a k k n d a d ersler, S. 56). H albuki son tetkikler bu nazariyenin olduka pheli olduunu gsteriyorlar. E zcm le V. M o s i n tarafndan kalem e alnan R u s i C k a z a r ija p ri S v ja to s la v e (Svjatoslav zam annda Rus (yurdu) ve Hazar lar) adl aratrm ada (Sem inariuim K on d akovian um VI (1933) 187 - 2 0 8 ) bu m ese le yeni batan tahlil edilm itir; 9 6 5 te Sviatoslavn til ve Se m en d er ehirlerini a l m a d gibi, bni H avklde n akled ilen 9 6 9 Rus seferin in de Kievten (yani Svjatoslav tarafndan) deil, Kara - deniz sah illerin e y a k n b ak a bir Rus z m resin in ii olduuanlalyor.

SPegeneklerin

5i u s l a r t a

m nasebetleri

9t

Ten nehrini g e e re k Azak denizi sahillerine yakn erk eslere ve Osetinlere kar harbetm i olduu sylene bilir. Tamatark a n n Svjatoslav tarafndan alnp alnm adna dair kat bir ey sylenem ez. Sark el kalesinin Ruslar tarafndan kolayca aln m asn a sebep te, galiba, 8 6 0 dan sonra, yani P een e k le rin tili g e e rek Det-i K paa girm elerini mteakip. H azarlar bu kaleyi ihnal etmilerdi: P eenek lerin H azarlar zerine h cu m la rn dan pek te korku lm azd ; n k bu h cu m a m u k ab e le ed ecek k u v v et Sark elin yeni banda b u lu nuy ord u : b u n u n la Pee n e k leri eski yurtlarndan k a rrk e n H azanlara mtte fik olan Uzlar kastediyoruz. D ier taraftan 9 6 5 yllarnda H azanlarn artk eski kuvvetleri kalm ad grlyor. O nlarn m tem adi harplerle, bilhassa P e e n e k le rle uzun ylard anberi u ram alar neticesinde, zaif dtkleri m u hak k ak tr. Zaten H azarlarn a sk er kuvvetleri yerli Ha zarlardan deil daha ziyade cretli ktalardan teekk l ediyordu. P e en e k le rin Azak sahillerini igalleri, oradaki H azar ticaret ehirlerinin iktisaden ok m utazarrr etmi olabilir. N eticede Hazar devleti u m u m bir ktisad sa rsn tya m aruz kalm olsa gerektir. Bu vaziyet karsnda kfi d ereced e cretli ask erlerin de celbed ilem em esi pek m u h temeldir. Sonra, H azarlarn iten de p aralanm aa baladk larn gryoruz. M esel K ab ar adl bir H azar u ruu asl kitleden ay rlarak M acarlara katlmt. Bu nd an dolaydr ki Hazarlar 9 6 5 de Svjatoslav karsnda- olduu gibi, 9 6 9 da dier bir Rus,, z m resi karsnda da o k zaif bir m u k a v e met gsterm ilerdi. Bu srada Balkan yarm adasnda ce rey an eden v akalar Svjatoslavn m u kaddaratn tayin etmitir. Bu lgarlarn h c u m u na m aru z kalan Bizans im paratorluu, bu defa yardm dileyerek Svjatoslava m racaat ediyor. Bu n u n zerine Kiev knjazi im parator N ikefor Fokasn im dadna kouyor, ve 9 6 7 ylnn Austosunda, eskiden N ov io d m u m denilen, bu
1 T am atarkan n adna dair: V, D, S m i r n o v, fo ^ ay feo e T m a tarka n ? adl b y k bir tetkiki vardr. Vizantijiski V rem en n ik T. X X III (1917 1922). S. 15. 7 3 ; O, b u n u n Y unanca serhad k u m and an nn bulun duu kale m an asna gelen Ta^dTaexct dan geldiini ileri sryor (S 46). Fakat Sm irn ov bu neticeye v arm ak iin fevkalade dolam bal yollarden yryor ve pek te inandrc olm yan etim olojik izahlarda bulunuyor. F ik rim iz e gre bu ehrin ad, D e a d m . im p. Taatdie^a (Tamatarka), hazara olacaktr.

92

G eenekler

g-nk Isak ehri yanndan T u n ay g e e r e k Bu lgaristana giriyor. Svjatoslavn bu seferine cretli P e e n e k ktalar nn da itirak ettiklerini gryoruz^ Rus k njazinin T u n a bo y u n a gidebilm esi, belki de, P e en e k le rin m uvafakati ile ol mutu. Sviatoslavla birlikte Bizansa k ar giden P een e k le rin adet itibariyle o k olm am alar icabeder. Svjatoslav Tuna bo y u n a g elince yanndaki P ee n e k le rle birlikte, B u lgarlara kar h arb e balam ve 9 6 7 Austosunda Bu lgar arazisine g irere k Tuna boyundaki, vaktiyle ilk Bu lg ar han A sparuhun m e sk en intihap ettii m ahaldeki P e r e jaslavec, yani k k P resla v ' (x,i x q o . neMdpa), ehrini zaptetmiti^ Svjatoslav burada Bizansn mttefiki sfatiyle harp ederken, Kiev civarnd aki P e en e k le rin faaliyete getiklerini g r yoru z. Bulgarlarla P e e n e k le r arasnda bir anlam a v cu d e gelm i olabilir. Buras bizce m alum deildir. Rus v ek a y in am esi Svjatoslavn Bulgaristanda bu lu ndu u srada P e e n e k le rin K ieve h cu m ettiklerini uzun uzadya anlat yor. Bu v akan an n nasl cerey a n etmi oldu u nu vakanvisin k endisind en dinleyelim. KEV EHRNN PEENEKLER TARAFINDAN MUHASARASI V ek ay in a m ed e 9 8 6 yl kayitleri m nasebetiy le unlar okuyoruz: ( 9 8 6 ) senesi - P e e n e k le r Rus y u rd u n a ilk defa geldiler. Bu zam an Svjatoslav P erejaslavta b u lu n u y o rd u . Knjazin a n nesi O lga, o cu k la r Jaropolk, O leg ve V ladim ir Kievte kapan mlard. P e e n e k le r b y k k u v v etlerle eh ri m u hasara altna almlar, haddi hesab olm ayan bu kitle K iev in etrafnda duruyordu; Kievten ne km ak, ne de h arice haber g n d er
1 P.S.R.L. I. 7 2 ; V. 109; VII. 2 9 0 : a Peenezi s n a m i ratni. Kedrenos II. S. 3 8 4 ; ol 'P 8e xal 6 toiJTC v 2cpEv8o(r& X,(xPo, t t i v t o v 'Pc[xaxoij
o T g a t e iJ ia T o w s ji t j o - v t o tE p a ttu c r v , K o v o Jc e a Y ilffo iT C e S e S o u m u e v o i r j r ) to

Jiocre^^cpoTE 8e at au(ifixotJ ro v t e IIa.T vdi>ca. Zonaras II 1.523. Leon D iakonos S. 149. 2 Bu ehrin m ev k iin e ve ism in e ait: K. W. korpil, O z e m lja n y c k ukrep le n ija c h i o k o p a c h . zvestija R u ssk o g o Archeolog. ObSc. v Konstantinopole. T. X (1910) 5 5 9 - 5 6 0 . V. Zlatarski ise bunun, kk deil byk P reslav olduunu ileri sryor. s to r ija II. S. 5 8 7 . 3 Leon Diakonos, S. 149; V. Z l a t a r s k i , Isto rja , II S. 5 7 7 ve devam. S. R u n c i m a n , A h isto rg o f th e fir s t B u lg a r ia n E m p ire, S. 2 0 2 ve devam.

S e q e n e k l e r i n

3lu s ! a r l a

m nasebefleri

93

m e k m m k n deildi. Ahali alktan ve susuzluktan bitap d mt. e h rin k arsm d ak i D nep er sahiUnde adam lar top lanm lar, lkin ne onlar ehire' ve ne de ehirdek iler oraya gidebiliyorlard. e h ir ahalisi toplanarak ne y ap acak larm d nyorlar; eer ertesi gn kardaki adam lar e h ire y a k lam azlarsa P e e n e k le re teslim olacaklarn h ab e r v erm ek iin k ar sahile g id ebilecek bir adam aryorlard. Bu n u n zerin e g en lerd en biri bu vazifeyi baaraca n sylem i ve eline bir yular alarak ehirden km t. O, P e e n e k le r arasnda dolaarak atn aradm syliyor; P e e n e k le re atn grp g rm ed ik lerin i soruy ordu - n k P e e n e k e k o n u may biliyordu. O nlar bu Rus g en cin i kendi adam lar zannet milerdi. O g en D n ep ere yaklatktan sonra esbabn k a rarak, k en d ini n e h ire atm v e k ar tarafa y zm eye bala mt. P e e n e k le r bunu g re re k sahile k om u lar ve a r k a sndan ok atm aya balam larsa da, isabet ettirem em ilerdi; ayni zam anda kar sahilde b u lu n an lar kaya b in ere k g el m iler ve g enci yanlarna alarak ktann bu lu ndu u y ere dnm lerdi. Cen, eer ertesi g n kar sahildeki kt'a eh ire yak lam azsa Kiev ahalisinin P e e n e k le re teslim ol m aya k a rar verdiklerini,, bildirmiti. Bunun zerin e kta k u m an d an Preti, e h ire y ak laacak larn ve knjazin annesi ile o cu k la rn k u rtaracak larn , aksi takdirde Svjatoslavn kendisini m a h v e d e ce in i sylem iti. Sabah olunca D neperin b r tarafndaki a sk erle r k uvvetle tram pete alarak kay k lara binip e h ire yak lam ay a balam lar ve eh ir ahalisi de bunu g re re k y k se k seslerle b a rm ay a balaynca, P e e n e k le r k njaz(Sv]atoslav) avdet ediyor zanniyle ehirden u zaklam lard, K ardaki ktalar k ay k la riy le Kiev tarafndaki sahile yanam lar ve O lga ile torunlarn ehirden karm lard. P e e n e k babu u bu nu g re re k tek bana Pretic yanna gelm i, ve Sen k njaz mi sin?,, diye sorm utu, t e k i de hayr onun adam ym ve n k tasym ; arkam dan knjaz haddi - hesab olm yan b y k bir ordu ile gelmektedir,, d e miti. B u nu n zerin e P e e n e k babu u k ork m u , Pretice dostluk teklifinde bulunm utu. Pretic te bunu kabul edince b irbirlerin e ellerini uzatmlard. P e e n e k babuu Pretice at,-kl ve ok hediye etmi; Rus da zrh, kalk an ve b y k bir klla m u k a b eled e bu lu nm u tu . P e e n e k le r ehrin yanndan ekilm iler, am m a atlara su v e rm e k kabil deildi: nk

S^eeneklef

Lebedi (bir rm ak) zerinde bu lu nuyorlard. Bu vaziyet k a r snda Kiev ahalisi Svjatoslava adam g n d e re re k : Knjaz, sen bakalarn n arazisini zaptetmek istiyorsun; fakat kendi devletini mdafaa etm iyorsun; az daha ehiri, anneni ve o cu k la rn P e e n e k le r ele g eirece k le rd i. Ve i byle devam ed erse onlar ehri (anneni ve ocu klarn) alacaklardr; onlara hi acm y o r musun?,, Svjatoslav bu szler zerine atna b in ere k K ieve avdet etmi, ve P e e n e k le ri ehrin yanndan ko m u , ve asayii temin etmiti^.,, Burada galiba bir ka v ak a bir araya getirilmitir. Mu h a k k a k olan ey P e en e k le rin Kievi m u h asara altna alm a lardr. Fakat m u hasara letlerine m alik olm adklar iin ehri zaptelm eyp dnp gidiyorlar. Biraz sonra Kieve Svjatoslav da dnyor; ve v a k an v is te k njazin avdeti ile P een e k le rin ek ilm eleri arasnda bir m n ase b e t olduuna k a ra r v erm i olacak ki, Svjatoslavn P e e n e k le ri Kievin civ a rndan tardettiini yazyor. Bu m alum atn enteresan bir cilieti de, Kiev ahalisi arasnda p e e n e k e k on u m asn bilenlerin m ev cu t olduuna iarettir. So n ra, P e e n e k ve Rus b a b u larnn b irib irlerin e verdikleri hediyeler de karakteristiktir. P een e k , h cu m aleti olan at, ok ve kl veriyor; Rus da mdafaa silh olan zrh, kalkan ve geni klla m u k abele ediyor. Bu silhlar h e r iki milletin birib irin e kar olan vaz iyetlerini bariz bir ekilde gsterm ektedir. 9 6 8 ylnda P e en e k le rin Kievi m u hasaralar zerin e Bulgaristan terkle K ieve d nm ek m ecb u riy etin d e kalan Svjatoslav, P e e n e k tehlikesi bertaraf olduktan sonra, 9 6 9 senesi yazn, tek rar T u n ay g e e r e k Bu lgaristana girm i ve az bir zam an sonra Bu lg ar kral B o r i s i P reslav ehrinde esir alm, ve 9 7 0 e T ra k y a y a kadar gelmiti. Svjatoslavn T u n a zerin d ek i P erey aslav da tam am ile k alm ak arzusunu beyan etmesi v ek ay in a m ed e m ukayyettir. Fakat Svjatoslavn burada kalm as Bizans iin b y k bir tehlike tekil ettiin den, 9 6 9 da tahta g een Jo a n n T zim isces kuvvetli bir ordu banda Rus k n jazin e k ar y r y e re k onu m alup etmiti^
R o ssii,

P. S. R. L. I, 6 5 - 6 7 ; V, 106-107, VII, 2 8 7 - 2 8 8 . S o l o v e v . s to r ija I. 1 4 2 -1 4 4 . ^ A. A n a s t a s i j e v i c , L a h ro n o lo g ie d e la g u e rr e ru sse d e T zim isces ( 9 7 2 - 9 7 3 ) . B yzantion VI. (1931) 3 3 7 - 4 2 . V. Z l a t a r s k i , h t o r i ja , IL S . 6 0 0 ve devam.

SP e i e n e k I e r i n S i u s l a r l a

mnas ebefte1 1

Bizans k a y n a bu harpten b a h se d e rk en Ruslarla b e rab er P e en e k le rin de itirak ettiklerini yazyor,. Bu tarihten evvel - 9 3 4 teki V elender m u hasaras sarfnazar- P e e n e k lerin BizanslIlara k ar h a rb etm ek iin Balkan yarm adasna getiklerini k ay n ak lar gsterm iyorlar. P een e k le rin daha B alk an y arm ad asna h cu m yaptklar yoktu; bu radaki da yollarn, m evkii bilm iyorlard. P e e n e k l e r i n P u s l a r d a n ayrlm olan bir ktas B iza n slIla ra te s a df etmi ve m alup olmutu. Bu m nasebetle Bizans m e l lifleri P e en e k le rin m al biyetini ssl bir tarzda tasvir edi yorlar. K edrons ve Zonaras Bizans babularnd an Bardasn, vcuta gayet iriyar bir P e e n e k atlsn klciyle ta kafasn dan balyarak btn v cu d u n u ik iy e paraladn, ve binm i olduu atn bile yaraladn yazyorlar; P eenek ler, gya, bunu g r n ce k o rk m u la r ve kam lardk B iro k P e e n e k te B iz a n slIla r tarafndan ld r lm veya es ir edilmiti. Az bir zam an sonra P e e n e k le rin P uslard an ayrldklarn g r yoruz. Svjatoslavm bu seferine itirak edenlerin, anlalan, adedi o k deildi; galiba, asl kitle BizanslIlara sadk kalmt. SVJATOSLAVIN PEENEK BABUU KRE TARAFINDAN LDRLMES 971 senesind e Svjatoslav im parator Jo a n n T zim isces ( 9 6 9 - 9 7 6 ) tarafndan kat bir suretle malup edilerek Perejaslav terk e ve BizanslIlardan sulh istem eye icb ar edildii zaman, R u s k n ja z i im paratora mracaatla, m em lek etine dner ken P e en e k le rin h cu m etm em eleri hu su sund a Bizansn tavassutunu dilemiti. Tzim izces bu nu n zerine P e e n e k le re adam gnderm i, onlarn T u n ay geip Bulgaristana h cu m yapm am alar, ve ayni zam anda Svjatoslava m em leketlerinden serb este g em e sin e m saade etmeleri ricasnda bulunmutu. P e e n e k le r bu na cevaben, im paratorla mttefik old u klarn dan T u n ay g e m iy ecek le rin i, fakat Svjatoslav y u rd u n a d n e rk e n m em lek etlerin d en g eirm iy e cek le rin i bildirmilerdi*.
1 Leon Diakonos, S. 157. Q. S c h 1 u rrf b e r g e r, E popee B y za n iin e. I. Chap. I-III. S. R u n c i m a n , A historg o f the fir s t B ulgariH n E m p ire, S. 214. 2 K edrenos II. 3 8 7 . Zonaras 111, 5 2 4 . 3 Leon Diakonos, S. 157. Zonaras III, 5 3 5 . ^ Leon Diakonos, S. 157.

S^egenek'ler

H akikaten Rus knjazi K ieve avdet ederken, D neperin k a y a lklarndan akt yerlerde P e e n e k le rin h cu m u n a m aruz kalm t ( 9 7 2 senesi ilkbahar). Yanndak i bir ok adam lar ve Sljatoslav kendisi ld rlm ' ve P e e n e k babuu Kre, Gotlarn 2 51 tarihinde im parator D eciu su n kafa tasndan bir m arap a yaptklar gibi, K jev knjazinin kafa tasndan im ek iin bir kadeh yaptrmt. Rus v ek ay in am ele rin e baklrsa P e e n e k le rin Ruslara h cu m lar Bizans teviki ile hazrlan mt. H akikaten Svjatoslavm P e e n e k le r tarafndan ldrl d sralarda, veya ondan biraz evvel, P e e n e k babu u (Kre?) nun yannda Bizans sefiri P hilotheus Euchaita bu lu nuyordu. O, Bizansla P e e n e k le r arasnda bir sulh m uahedesi ak d etm e e m uvaffak olmutu. Y u k a rd a g rd m z vehile P e e n e k le r T u n ay g e m e m e e sz v erm iler, eli de im parator nam na Svjatoslavm P e e n e k arazisinden g e i rilm esini racada bu lu nm u sa da, tekiler bunu kabul et memilerdi. P e e n e k le r kendileri iin tehlikeli olan bu Rus b ab u u n u n zayif vaziyetinden istifade etmilerdir. Rus v ek a y in am ele rin d e knjazin ldrlm esi v ak as yle tasvir olun m u tu r; Svjatoslav Bizans im paratoru ile sulh aktettikten sonra gem ileri ile D nep er k ayalklarna doru y aklam akta idi. Babu larnd an Sven del ona dedi ki: Knjaz, k ay alk lar y a nndan atlarla gem iyelim , n k P e e n e k le r orada b u lu n u yorlar.,, K njaz onu dinlem edi ve ilerilem ekte devam etti; Pere y a slav l ahalisi Svjatoslavm Bizans seferinden dndn^ biro k g anim et ve saire getirdiini ve yann da pek az askeri
' Leon Diakonos, S, 157:
2qpev6o&Xdpov toT ?outo <j\)Yxatea(pa^av.
6 |xvto,
twv

S.ecp'0'Eieav djtavta, xal av x m 8e

2(pEv6oa0^d|3o (ieta t v Tm

t 6v

Zonaras
vae-uyvO

III.

536
jc E g u t u t T E i

en'

olV.ou

Wxot

IIaxi;,vHCv,

>tal

t v tE

d--gGo

drcoloTO.

S. s o 1 o v, e V, I. 150. 2 K edrenos 11.412; S. R u n c i m a n , A h istory... S. 214. 3 R u s v ek a y in a m es in in bu kayidi ok enteresandr. Soyatoslav B u l garistan olduktan sonra Tuna zerindeki P erejaslav (ec) ehrini m erkez ed in m ek bu burada k a lm a k arzu sun u izhar etm itir (Vekayinam ede Sjatoslavn azndan u szler s y len iy o r: to je s t sereda v zem le moej buras b en im yu rd u m u n ortasdr). Fakat B izans imparatoru Rus k n ja zini yeni yurdunun ortasnda brakm yor. Svjatoslav Kieve doru ha reket ettikten sonra, P ereja slav ah alisin in P e e n e k le re haber vermeleri, b u ra h alkn n bir taraftan P een ek lerle m n aseb e tte bulunduklarna, dier taraftan Svjatoslavn P erejaslavta bu lu n d u u zam an ahaliye yepe eziyet ektirdiin e dellet eder.

eneklerin

5i u s t a r a

m nasebet teri

Sf

olduunu P e e n e k le re h aber verdiler. P e e n e k le r bu n u n zerine D neperin k ayalklardan akan ksm n igal etmilerdi. Bu vaziyet karsn da Svjatoslavn k ay alk lard an gem esine im kn yoktu; O, k B elo berezede g eirm e k m e cbu riy etin d e kalmt. O rdu nu n erzak tam am iyle t kenm i ve m thi bir alk ba gstermiti; bir tek at kafasnn fiyeti y arm grivna,, idi. Svjatoslav bu rada k geirdikten sonra ilk baharda tekrar D nep er yolu ile h arek et etmiti; P e en e k babu u K re Svjatoslava h cu m ile onu ldrm ve kafa tasndan iki kadehi yapmt. Svjatoslavn babu larnd an Svenald (Svendel) ise Kieve avdet edebilm iti.,, SVJATOSLAVIN LMNDEN 1036 YA KADAR Svijatoslavn lm n m teakip oullar (Jaropolk, Oleg, Vladimir) arasnda kanl m cad elelerin ce re y a n ettiini biliy o ru z; buna P e e n e k le r de karm lard. Svjatoslavn oullar arasnda ba gsteren harp ler zam annda, Jaropolkun silh arkadalar, ona k ardei Vladim ire kar P een ek leri mttefik edinm esini teklif etmilerdik Fakat Jaropolk nedense bu n a raz olmamt. Bu m cadeleden Vladimir galip km ve K iev e gelerek Ruslarn knjazi olmutu. Hiristiyanh kabu l eden ilk Rus knjazi Vladimirin btn idaresi m ddetince Ruslar P een e k le rle iddetli m cad eleler de bulunm ulard. 10- u ncu asrn ortalarna doru Kiev Ru syasnn cenup hududunu payitahttan an cak bir gnlk mesafede bulunan Stugna nehri tekil ediyordu. Vladimir, P e e n e k le re kar mdafaa tertibat olarak Kiev devletinin steplere y ak n hudu du na yeni ehirler ve kaleler ina ettirmiti. Bu cins ehirler Desna, Vostra, T u rb e j, Stula ve Stugna nehirleri b o y u n d a yaplm, ve b u ray a Sloven, ve Krivilerden, uddan h a r b e y a rar salam ahali celbedilmiti. Bu suretle Kiev knjazi cenu p hudutlarn im alden gelen un surla iskn e d iy o r; galiba, cenup hudutlarna yakn yerli ahaliye, mesel Poljanlere, itimat etmiyordu. P a r c h o m e n k onun fikrine gre^ P e en e k le r Kievin etrafndaki P o lja n ler
1 P. 2 P. 3 P. V. filologii. S. R. L. I. 7 3 - 7 4 . IV, 110, VII, 291. S. R. L. I. 7 8 ; V. 112; VII, 2 9 3 . S. R. L. I, 121. P a r c h o m e n k o , R u s i P ecen egi. Slavia - asopis pro slovanskou Ronik Vlll. P rah a 1 9 2 9 - 1 9 3 0 , S. 1 3 8 -1 4 4 .
P een ek T a rih i 7

9S

9 e f e n e'h 'J e r

tesm iye olunan Slav kabilesi ile mttefik idiler, ve bu nlar m terek en Kiev tahtm igal eden V arjag k n jazle rin e kar m cad ele ediyorlard. Bu husustaki m alzem enin noksan ol mas P a rch o m e n k o n u n fikrinin doru yahut yanl olduu nu isbata im kn verm ediin den, bu m eselenin halline giri m eden geiyoruz. P een e k le r btn hayatlarn at zerinde, elde kl ve okla geirdiklerinden gayet kuvvetli bir asker tekilta m a liktiler; her zam an iin sefere hazr atl bir ordu halinde b u lu nu yorlard; harplkta da Ruslardan ok stndler. Bu vaziyet karsn da R uslar a n ca k kaleler yaparak, yahut o r man aralarnda P e e n e k atllarnn serbeste h arek et ed em e dikleri yerlerde, pusular k u rm a k , istihkm lar y a p m ak su re tiyle, P e e n e k le re k ar m dafaada bulunabilirdi. Rus vekay inam elerind e Vladim irin bir k a defa P een e k le ri malup ettii*, ve kendisinin de onlar tarafndan m alp olduu k a y d vardr. Vladimir zam annda P e e n e k le r arasnda hiristiyanl y a y m a k iin giden Alman m isyoneri B r u n o ( 1 0 0 7 ) Ruslarn cenup hudutlarnn Kievten iki gn lk mesafede olduunu sylyor^. D em ek ki R uslar kaleler ina etmek suretiyle hudutlarm bir g n l k yol m esafesinde genilete bilmilerdi. Mamafi P een e k le rin Kiev civarndan ek ilerek T un a boyuna gitmelerini Ruslardan ziyade dier T rk kavim lerinin, ezcm le Uz ve K u m anlarn tazyikna atfetmek icap eder. V ek ay in a m en in k ay d in e gre, Vladim ir 9 8 8 senesinde P e en e k le ri m alup etmiti. 9 9 2 senesinde P e en e k le r Sula nehri tarafndan T ru b e j rm a yanna, o zam anda Perejaslavl ehrinin bulunduu yere, gelm ilerdi. Vladimir bunlara kar karak, nehrin te tarafnda m ev ki almt. Ne P e e n e k ler ve ne de Ruslar h cu m a cesaret edem em ilerdi. N ihayet P e e n e k babu u rm an sahiline gelerek, Vladim ire h it a b e n ; Sen kendi adam larndan birini se ve ben de s e e y i m : onlar m cad ele etsinler. E er senin adam n galip gelirse sene harp e ln iiy e c e iz ; eer be n im k i y e n e r s e - sene savaacaz,, demiti. Bu m nasebetle v ek ay in am ed e Vladimirin g halle bir m uharip bulduu, fakat onun Pee' P. S. R. L. I. 121. VII. 313 : i be v oju jasja s nim i i odoljaja i m . 2 B ru n o n n imparator Heitrich D.ye m ektu b u . W. G i e s e b r e c h t , G esch ich te d er deu t. K a is e iz e it. B. II. 7 0 3 .

^ e e n ek Ie r in

puslarla

m n a s e b e f e r i

9S

nek pehlivann elleri arasnda b o arak ldrdn anlatyor\ Bu tasvir Rus v ak ay in am eleri iin tip ik tir: daha sonralar da Rus m uharipleri k ar k ary a arpm ada d m an bahadrlarn m alup ediyorlar; bu nu m teakip dman ordusu da kayor. Tabi bu gibi h ik y elerd ek i teferruat tarih olm aktan ziyade e d eb d ir: B u rada nakedilen hik y ed en bu sralarda Vladim ir ile P e e n e k le r arasnd a bir harp ol duu ve Rus k njazinin galip geldii anlalmaktadr. D rt sene sonra, yani 9 9 6 da, P e e n e k le r tek rar Kiev Rusyas zerin e sefer am lard. Vladimir k ar km ; fa kat yanndaki kuvvetlerinin azlndan yen ilerek k a m ay a k o y u lm u ve ancak bir k p rn n altnda gizlenerek, ghal kendini kurtarabilm iti. Bu m sad em en in 6 Austos 9 9 6 da cerey an ettii de mukayyettir^ Rus vakayin am eleri, o devrin dier milletler k ron ik lerin d e de olduu gibi, k njazlerin m alubiyetini anlatm ay sevm ezler. Anlalan R uslarn hezi meti olduka b y k t ; n k Kievteki kuv v etler Peenekerle m cad eley e kfi gelm ediinden, Vladimir y en i bir ordu top lam ak iin imale, Novgoroda. gitmiti. P e e n e k le r bu ndan istifade ederek Belagorod ehrini m u h asara altna almlard. Vladim ir ehire yardm edebilecek bir vaziyette olm adn dan, Belagorod kendi haline braklmt. ehirde b y k bir alk balam , ve galiba, ancak k m evsim inin gelm esi ile P e e n e k le r ekilip gitmilerdi. V ek a y in am ed e bu v a k a m a sallarla sslenmitir. Vladimir idaresinin son senesinde, 1 0 1 5 te, k n jaz ra hatsz iken, olu B o r i s i (Rus kilisesinin ilk azizlerinden olan B o r is - G e lb biraderlerden biri) P e e n e k le re kar m cadele iin gnderm iti. Borisin bu n lara tesadf etm iyerek geri dnd anlalyor. Vladim irin lm n den sonra Peeneklerin Ruslarn i siyasetlerine de kartklarn g r y o ruz. K njazin oullar arasnda ba gsteren veraset v e taht kavg alar esnasnda Svjatopolkun kardeleri Boris ile Glebi ldrterek, K iev ba knjazilik m ak am n igali zerine Novogorodtaki dier k ardei Jaroslav isyan ederek ona kar sa va amt. Bu vaziyet karsnda Svjatopolk P een eklerden y ardm istemitik Mamafi P e en e k le rin sava m eydanndaki
1 P. S .R . L. I, 124. 2 P. S. R. L. I, 125. 3 P. S. R. L. I, 141 : 111, 2 0 9 ; V, 13 I; VII, 3 2 5 .

9eqeneker

m e v kileri b i im s iz d i; lzm gelen yardm h ak k iy le y ap m a dklarndan Ja ro sla v galebe almtk B u n u n zerine Svjatopolk kay inpederi olan Leh kral Boleslava m racaatla, onun yardm sayesinde Jaroslav Kievten komutu^. Jaroslav te k ra r N ovgoroda giderek, yeni k u v v etler toplam ve yeniden Svjatopolka h cu m edip onu Kievten karm t. Svjatopolkun bir m ddet sonra P een ek lere k a m a k m ecbu riy etind e kaldn gr yoru z (1018). Svjatopolk 1 0 1 9 senesinde P e en e k ordular ile Jaro slav zerin e y r m ve iki ordu Alta neh ri yann'da k arlaa rak gayet iddetli bir arpm a v ukubulm utu. Rus vekay inam esi Rus y urd un da byle bir harp daha cerey an etmemiti,, diyor^ Svjatopolk P e e n e k le rle b e ra b er malp olarak kamt. Bu v a k adan sonra Rus v ek a y in am ele ri tam 17 yl Peen e k ler h a k k n d a hib ir ey yazm yorlar. O nlar bu sralarda Rus yurd undan uzaklaarak, gittike T un a b o y u n a doru iler lem ekte idiler. Bu lg ar kral Jo a n n V la d is la v (l0 1 5 - 1 0 1 8 ) Bi zans im paratoru Basil II. ( 9 7 6 - 1 0 2 5 ) iye k ar m cad ele sinde P e e n e k le ri de mttefik e d in m ek istemi^ lkin Peen e k ler b u n u k ab u l etmemilerdi. Galiba T u n a boyu Bizans valisi h ediyeleriyle P e e n e k le re tesir etm esini bilmiti. Basil II. 1 0 1 8 - 1 9 senesinde Bulgarlar tam am iyle Bizans h k im i yeti altna aldktan s o n ra , Bizans ile P e e n e k le r h em hu du t oluyorlar. Artk P e en e k le rin akn sahasn dorudan doru ya Bizans yurdu tekiledecekti. H akikaten byle bir aknn 1 0 2 6 senesinde olduu m ukayyettir. P e e n e k le r 1 0 2 6 da T u n ay g e e re k B u lgaristan a girm iler, biro k asker ve ku1 P. S. R L. 1, 142. 2 S. S o l o vev, 1 ,2 0 0 , Leh k ra ln n ordusunda 1 0 0 0 cretli P e e n e k askeri olduunu yazyor. 3 P. S. R. L. 1, 144 : II, 2 6 4 ; V, 133 ! Vll, 2 3 2 . Keza I, 144 -1 45 ; 11, 2 6 4 . 5 K ed ren os II, 4 6 5 . 6 Ayni yerde, 4 6 6 . B irin ci Bulgar devletinin B izans imparatoru Basil 11. Bulgaroktonos tarafndan zaptedilmesine dair balca k a y n a k la r; K edrenos 11. 201 ve aas, P sellos 1,75 (Chronographie, E. Renauld tercm esi, P aris 1 9 2 6 ) E s e r le r; K J i r e c e k . G esch ich te d e r B u lg aren K a p . XI. N. Z l a t a r s k i, Isto ria no b lg a r s k o ta drz. prez. sr ed n iie v e k o v e . U.S. 1 4 3 den tibaren. S. R u n c i m a n , A hist. o f th e f ir s t B u l g . E m p. Kap. III 217 ve m teakip sayfalar.

3^ e q e n e k I e r i n

Sius/ar/s

m nasebetleri

10!

m andanlar ldrm ler, ve b iro k larn da esir almlard. Bizans im paratoru bu nlara kar Sirm iu m archontu (k u m an dan) ve Bulgaristan valisi olup defatle P e en e k le re kar harbed erek onlar geri pskrten, Konstantin Diogenisi, g n derm i ve T u n an m te tarafnda sknetin yerin e getirilm e sini emretmiti'. Bu radan anlald vehile P een ek lerin Bizans m em alikine h cu m lar 1 0 2 6 sen esind en evvel de defatle v ukubulm utu. O sralarda P e en e k y urd un da pek ok Bizans esiri olduu anlalyor. m parator Rom ann ( 1 0 2 8 - 1 0 3 4 ) bilhassa bu esirleri P e en e k le rd en satn alarak ahalinin sevgisini k a z a n m a k istediini biliyoruz^ K ed renos 1 0 3 2 senesi T em m u z u n 2 8 -in ci cu m a gn g ece saat ikide bir k u y r u k l u yldzn getiini ve b u n u n B iz an slIla r iin b ir felket almeti olduunu iaret ettikten sonra, ayni yerde ark tarafndan Araplarn h cu m u n u ve garpta da P e e n e k lerin T un ay g eere k Moesiay y a m a ettiklerini y a z y o rl Bizans tarihine giren bu kayitten, 1 0 3 0 yllarna doru P e e n e k lerin gittike Bizans hududuna y k le n m ek te olduklar anlalyor. H akikaten az bir zam an so n ra P e e n e k le r Kiev civarndan u z a k l a y o r l a r . 1035 senesinde P e en e k le r te k rar T un ay g eere k Selnie kadar btn Moesiay y a m a ve tahrip etmilerdik P e e n e k ler ilk defa olarak Balkan yarm adasnda bu kadar cen u b a inm ilerdi. Zonaras, onlarn sksk T un ay g eerek Bizans lkelerini y a m a ettiklerini yazyor^ Anlalan, Peenekleri bilhassa zengin vilyetler celbediyordu. Onlar b u rada dier lkelere, m esel fakir R u s y urd un a nisbeten, daha ok ganim et ele geirebiliyorlard. Artk Rus hudutla rna yakn y erlerd e gayet az P e en e k bulunuyordu; buralar dier T rk k avim leri tarafndan igal edilmiti. Bu nu n iindir ki bu sralarda Rus v ek ay in a m eleri 17 sene m ddet le P e e n e k le rd e n hi bahsetm em ilerdir.
1 K edrenos II, 4 8 5 . Zonaras III, 571. H. Q e l z e r, A b riss d . B y za n t. K a i(K rum bacherin Bizans edebiyat tarihine zeyil olarak) 9 9 8 - 9 0 bu v akay 1 0 2 7 de gsteriyor. 2 Kedrenos II, 4 8 6 Q e 1 z e r, S. 9 9 9 . 3 K edrenos II, 4 9 9 Zonaras III, 5 8 9 . 4 Kedrenos, II, 512. 5 Zonaras III, 5 9 0 .

serg esch .

tos

Peen ekler

1036 PEENEK HEZMET VE PEENEK RUS MNASE BETNE UMUM BR BAKI Rus m v errih leri v ek a y in am elerd ek i kayitlere istinaden Jaroslavn 1 0 3 4 yahut 1 0 3 6 senesinde P een e k le ri mthi bir m alu biyete urattm yazarlar'; bu nu n neticesi olarak ta P een e k le rin Kievin civarm terkettiklerini ileri srerler. Fakat, y u k ard a grd m z vehile, P e e n e k le r da.ha evvele T u n a boylarm da toplanm bulunuyorlard. Jaroslavn 1 0 3 6 senesinde bunlar m alup etmesi ile P een ek lerin Kiev havalisini brakm alar arasnda fazla bir m nasebet yoktur. Mamafi, bu hususta y eg n e k a y n a k Rus vekayinam eleridir; onun iin orada bu m nasebetle verilen m alu mat nazar itibara alm am z zarurdir. V ek ay in am e bu v a k ay yle tasvir eder; 1 0 3 6 ( 6 5 4 4 ) senesinde Jaroslav N ovgorodda bulunuyordu; o, P een e k le rin Kiev civarnda toplanm olduklar haberini ald. V arjag ve Slovenlerden ibaret b y k bir ordu ile K ieve geldi. P een e k le rin haddi hesab yoktu. Jaroslav ehirden k ara k P een e k le rin zeri ne yrd. V arjaglar m erkezde, Kievliler sa kolda ve N ovgorodlular da sol kolda m e v k i almlard. P een ek ler, bu gn S. Sofya kilisesinin bulu ndu u (o zam an oralar eh rin haricinde idi) m ev kie gelerek, h a rb e tutumulard. Mt hi bir harp olm u ve g hal Jaro slav a k a m a doru P e e nekleri m alup etmiti. P e e n e k le r muhtelif taraflara k a mlar, biroklar da Setomli nehrind e ve biroklar da dier nehirlerde boulm ulard; ve k alanlar da bu g n e kadar tam am iy le kaybolm ulardr^ V ek ay in am en in szlerinden R u s larn P e en e k le ri ancak ak am a doru ghal y en e bildik lerini reniyoruz; Ruslarn bunlar takip ettikleri anlatlm yor; nehirlerd e bo ulm a hikyesi de u m u m mahiyettedir: D m ann arkasnda bir nehir oldumu, k a a rk e n biroklar o nehirlerde boulurlar. B u nu nla b e ra b er v ek a y in a m e ol m u bir v a k ayi kaydetmitir. P e e n e k le r 1 0 3 4 v ey a 1 0 3 6
isiorii (1911) ten eg i i T orki..

K a r a m z i n, h t o H ja g o s. R o ssijsk . T. 11. 2 8 . P 1 a t o n o v, U ie b n ik ru ssko j s, 4 3 ( 1 0 3 4 senesin d en g s te rilm itir.) Q o 1 u b o v s k i j, P ekeza 1 0 3 4 se n esin d e gsterilm itir. Lavrentev skaja Letopis 1 0 3 6 da, pate v sk aja da ise 1 0 3 4 de gsterilm itir. S b 1 o v e v, I, 2 9 0 not 2. 2 P. S. R. L. 1. 150; V. 136; Vll. 3 3 0 .

G eeneklerin

puslarla

m nasebefleri

t03

da Kiev civarnda k n jaz Jaro slav tarafndan malup edilm i lerdir. Mamafi P een e k le rin R u slara y ak m olan yerleri terketm eleri bu v a k a ile fazla alkas yoktur. Rus - Slav k a bilelerine yakn oturan P e en e k urularn n T un a boy larna ekilm eleri D neperin arknd an gelm ekte olan Uz (Ojl;) larn g arbe doru ilerlem eleri ile ba ld r. Uzlarn Kiev civarna gelm eleri ile P e en e k le rin 1 0 3 4 ( 1 0 3 6 ) da Rus knjazi tara fndan malup edilmeleri ayni sralara tesadf ettiinden, vek a y in am ele r bunu 1 0 3 4 ( 1 0 3 6 ) yl m albiyeti ile bal bilmilerdir. 1 0 3 6 dan sonra Rus yurd u zerine P e en e k tazyiki bitmitir. O nlarn yerini dier T rk zm releri igal ediyorlar. P een e k le rin bir ksm, anlalan, galip Uzlar yannda kalmlard; n k 1 0 3 6 senesinden sonra Rus vekayinameleri P een ek leri hep Uzlar (v ek ay inam elerin T o r k i de dikleri kavim ) ile b e ra b er zikrederler. Uzlarn dili ve Don nehirlerini g eerek P een e k le ri Cenub R u sy a sahralarndan tardetmeleri v ak asn tenvir eden hib ir k a y n ak elimize k a dar gelmemitir. Ancak 11- i nci asra ait bir Bizans k a y n a nda P een e k le rle Uzlar arasnda, D n ep er sahillerinde, id detli harpler v uku bu ldu u nu istidll edebileceim iz baz satrlar vardr. P een e k le rin dier bir k sm da R u s knjazleri ile anlaarak hudut boylarnda y erlem i-o lsa lar gerektir. Rus v ek ay in am elerin d e P een e k le rin 9 1 5 ten 1 0 3 6 ya kadar yani 121 yl zarfnda, Ruslar zerin e 11 seferleri m ukayyettir. Tabi biro k k k aknlar b u ray a g irm e m i tir. Fakat her iki millet arasndaki m nasebatn yalnz h arp lerden ibaret olduunu zannetm ek doru deildir. Biri hazar, dieri g eb e olan iki kavim arasnda ktisad m nasebatn cerey an etmi olduu m u h ak k ak tr. Bu hususta Rus v ek a y in am elerin d e hibir ey o lm am akla b e ra b e r Bizans im paratorunun eserinde ok enteresan bir kayit bu ciheti
' Bu kav m e ait balca kayn aklar Rus v ekayinam eleri ve B izans kron iklerin d en K e d r e n o s tur; D. A. I. da da bir ka c m le buluyoruz Eserler. (Yukarda sylediklerim izden maada) V. L j a s k o r o n s k i j . K . voprosu o P erejaslav U skich T orka ch , 2.M.N .P. 1 9 0 5 , IV. F. V e s t b e r g , K a n a liz a vosi. st. o Vost. E vr. .^.M.N.P. 1 9 0 8 (Mart). D. R a S S O V S k i j, O ro li ern ych K lo h u k o v v isiorii d re v n e j R o ssii (Sem. Kond. I.) ayni mellifin: P ecen eg i, T orki.. Yuk. baknz.

10!^

G eenekler

epey tenvir etmektedir. u szleri buluyoruz^:

De. adm. imp. nun 2- inci babnda

ot y.al ol 'Pm 8 rcoDSt sxo\ji\/ Iqtivi-)V syev ^Et trv IIaT';,'ja/'.trv dyoQaQoD(n yag atojv pa v.al jttou v.al Jtppata, xal ez
ToiJTJV eti^aeaTEgov Saffi z a l tpupepctegov, s ^ e i | xt)8 ev
tv

jtQoeiQTi[x.E-

vcv cojv ev tfi 'Pjffia Vva^^eaTTjy.ev.

(Ruslar P een e k le rle iyi g ein m e e gayret ederler: Onlar P e en e k le rd en kz at ve k oy u n satm alrlar ve bu nlar sa yesinde daha rahat bir hayat geirirler, n k bu syledi imiz hayv anlardan hibirisi R u syada bulunm am aktadr). Bu suretle P een e k le rin Ruslara kz, at ve koyn srleri sattklar grlyor, tpk 1 9 - u n c u asrn so n la n ve 2 0 -in c i asrn balarnda Kazak - Krgzlarn O ren bu rga, Sibir eh ir lerine ve Se m iy e yakn yerlerde Ruslara h ay v an srlerini sattklar gibi. B u nu n m u kabilinde P e en e k le rin ne aldklar kaydelilm em itir ; fakat Ruslarn v ere b ile ce k le ri ey m a lm dur: Kymetli k rk ler, bal, b alm u m u ve ticaret vastas ile ellerine geirdikleri kymetli m adenler, k um alar ve hu b u b a t Rus - P e en e k m nasebetind en b ah sed erk en , knjazlerin bunlar taht kavgalar m nasebetile R u syann i ilerine k a rtrdklarn grm tk. D em ek oluyor ki Ruslarn bir k s m ile P een e k le rin bir km arasnda vakit vakit uzlam alar yaplyordu. B u nu n bilhassa P e en e k le rin kuvveti bitttikten sonra geni bir m ikyasta cerey a n ettiini m ahede ediyo ruz. Artk biro k P e en e k kafileleri R uslarn cenup hudut lar boyund a y erletirilerek hudut bekilii yapyorlar. Bu gibiler sonralar yerli Rus - Slav z m resin e karm lar, veya 1 0 6 0 dan sonra C enub R u sy ay hkim iyetleri altna alan K u m anlarla birlemilerdi. 1 0 6 0 tarihlerinden sonra P e en e k le rin 1 5 0 yldan fazla Ruslarla yaptklar m cad ele yi, daha geni m ikyasta ve daha b y k m uvaffakiyetle Kum an lar devam ettiriyorlar. Bu bahsi bitirirken, P een e k le rin Rus tarihinde oynam olduklar rol bir kaz szle hlsa edersek u neticeye va6 9 , 7 - 10. 2 J . M o r a v c s i k i n / M ag y a r trtenet b iz a n ci f a r m s a i (Macar tarihinin Bizans kay n a k lan ) Budapest 1 934, 2 5 6 S. adl eserin d e (S. 19, 71, 8 2 , 7 3 7 4 - 9) P e en ek lerin ticaret ilerinde tavassut ettikleri yaziyorrnu (Byz. Zeitschrift, B. 3 5 (1935) 4 0 0 - 4 0 6 . E. D a r k o resenziyonu).
1 D e a d m . im p.

9 e en ek ler in pu slarla

m nasebetleri

lOS

nrz: P e en e k le r C enub Ru sya bozkrlarn istillerile m e r kezi Kiev ehrinde olan Rus devletinin daha cen u b a in m ele rine m ani olmulardr; bu nu nla R u s kolonizasyonu nu n step lere ilerlem esine kar gelinmiti. P e e n e k le r bu ralard a b u lunduklar 2 0 0 yl zarfnda Kiev R u syasnn cenup hududu ancak 3 0 - 4 0 kim. kadar genileyebilm iti. D ier taraftan Ruslarn P e e n e k le re k ar m cad eled e btn k uvvetlerini cenu ba, Kieve, se v k e tm ek m ecbu riy etind e kalm alar, Kiev de kuvvetli bir devlet m akinesinin, ve kalabalk bir kitlenin v cu de gelm esini de m ucip olmutur. Sonra, P een e k le rle sk temas, harp ve ticaret yolu ile, m u h a k k a k ki Rus asker tekilt zerine de m him tesirler yapmtr. B iro k P een e k ask erlerinin R u s kniazlerinin ordularnda bu lu nm alar, bu tesirin Rus yurd unda kuv v etlen m esini temin etmitir. Nihayet, kalabalk bir P e en e k kitlesinin Kiev civ arnd a yerlem esi ve Rus knjazleri y an n d a kalm olmas, bu radaki Slav u nsu ru nu n kan itibariyle deim esinde m him tesirleri ol duunu kabu l edebiliriz. Burada P e en e k - Rus m nasebetine dair sylenen szler, P een e k le rin m stakilen yaadklar devire aittir. 1 0 6 0 1ardan sonra, Cenub R u sy ay a gelen ve b u ray a Det-i 8 6 0 ylKpak adn v erdiren K u m a n l a r n hareketi esnasnda, la n vakalar zam anda dil b o y u n d ak i Uzlar yannda kalm olan P e en e k le rin de ismi g e m e e balyor. P e e neklerin bu ksm nn Ruslarla ve Bizan sla olan m n ase b e tine ilerde tem as edeceiz.

V
KIPAK BOZKIRLARINDAK MSTAKL PEENEK ZMRESNN BZANSLA MNASEBET
(11- NC A SR IN BALARINA KADAR)

BZANSTA MAKEDONYA SLLES P een ek lerin dil bo y u nu terkle Don ile Dnester n e h ir leri arasnda yerletikleri bir srada Bizans im paratorluu dahilinde biro k deiiklikler vukubulm utu. zoryal (savr) Leonun tesis ettii sllenin hkim iyeti zam annda vukubulan ikonoklast m cadeleleri, tima reform lar, saray antrikalar ve dahilen ktisad bozgunluk neticesinde im p ara torluk ok sarslmt. P een e k le rin yeni vatanlarnda y e r letikleri sralarda ( 8 6 7 ) Bizans tahtn M akedonyalI B a s i l igal etmi bulunuyordu; Basil Bizans im paratorluunu yeniden k u v v etlen d irm e e m uvaffak olmutu. Aslen erm eni olan Basilin kurd uu slle Bizans tahtn 2 0 0 yl kadar ( 8 6 7 - 1 0 5 6 ) igal etmi ve bilhassa bu sllenin ilk devrinde Bizans im paratorluu epey parlamt. Alelde bir aileden yetien ve biro k antrikalar, cin a yetler sayesinde tahta kan Basil I. Bizans im paratorlar arasnda en kuvvetli ve kudretli ahsiyetlerden biridir. O, im paratorluk dahilindeki btn intizamszlklar yattrm ak ve h arice kar da - h e r zaman muvaffakiyetli olm am akla b e ra b er - im paratorluun prestijini ykseltm ee muvaffak olmutu. Basil 1. zam annda ( 8 2 7 - 8 8 6 ) Bizans ile P e e n e k le r ara snda herh an g i bir m nasebatn ce rey an ettiine dair m alu matmz yoktur. Fakat Cenub R u sy a sahralarnda vukubulan tebeddlt Bizans saray tarafndan h e r zam an dikkatle takip edildii iin, burada cerey a n eden yeni hadiseler (Peenelerin gelmesi) gerek Karadeniz sahillerindeki Bizans kolo-

e g e n e k - s iz a n s

m na s e b e f !e ri

107

nileri ve g erek Bizansa ticaret iin im alden gelen adam lar vastas ile Bizans saraynda malum olduu m uhakakt. P e en e k le rin y en i m em lekette yerletikleri srada - Bizans im paratorluunun M ekedonya sllesi idaresi altnda k u v v et lenmesi, btn yakn arkn siyas dizginlerinin bilhassa Bizans saraynd a tem erk z etm esi- Bizans im paratorluunun P e en e k le rle m n asebatn a husus bir ekil vermitir. Basil I -incinin lm n m teakip 8 8 6 yerin e Feylosof lakabn tayan Leo V I-in ci gem itir ( 8 8 6 - 91 2).Leo VI. nn Basilin olu olmad, tahttan iskat edilen Michael III. nn m etresinden (ve Basilin kars Eudokia n gerinadan ) doduu kabl edilmektedir; bu suretle kan cihetinden Leo VI. nin M akedonya sllesi ile hibir m nasebat yoktur; tpk 19. ve 2 0 -inci asr balarndaki Rus hanedan ailesi olan Roman o v la n n M ichael Feodorov ile hib ir alkalar o lm a d gibi. Basil I. ile Leo VI. arasnda her itibarla fark vard. Mamafi Leo VI. Basil I. in balad biro k ileri devam ettirebilmiti. Ezc m le kanu nlarn slah m eselesi bu nevidendir. Leo VI. nin haric siyaseti muvaffakiyetli deildi. Akdenizdeki slm korsanlar bu srada m e zk r denizdeki hkim iyeti bsbtn ellerine geirm ilerdi. Hatta 2 9 . 7 . 9 0 4 tarihinde bu nlar Selnik zerine bir h cu m yaparak pek ok ganimetten b ak a 2 0 bin esir berab erlerin d e alp gtrmlerdi. Tam bu sralarda Bizansn en yakn garp k om usu olan Bulgaristan en kudretli devirlerinden birini yaam ak ta idi. Orada, ar Sim eo nu n ( 8 9 3 - 9 2 7 ) kuvvetli idaresi altnda, Bizans iin ok b y k bir tehlike tekil eden bir k u v v et vcude gelmiti. BizanslIlar d a .b u n la ra kar m cadele edecek vaziyette olm adklarndan, mutat diplomatik sullerine m racaat ederek Bug, D nester boylarnda bulunan M a c a r lan B u lgarlar zerine ev k e m uvaffak olm ak suretile Bulgar tehlikesini bertaraf edebilmilerdi; fakat B u lgarlar da, Bizans siyasetini takliden, dm anlar M acarlara kar daha a rk taki P e en e k le rle anlam lard; m terek P e en e k - Bulgar taaruzu karsn da M acarlar D nester boylarn b rak ara k P a n o n y a y a gitm ee m e cb u r kalmlardk B u suretle Bizans1 D e a d m . im p. S . 1 7 2 - 1 7 3 .

p re z sred n ite v ek .

2 Bu Bulgar arna dair: V. Z l a t a r s k i , B. II. S . 2 7 8 - 5 1 5 .

h t o r i ja

na b g a lrsk a ta

d rz a v a

!0S

S'eenekle

Bu lgar m cadelesinin bir neticesi de P een e k le rin ta T un a b o y larn a ve Karpat eteklerine kadar gelm eleri, ve dier cihetten de Orta zam an Avrupa tarihinde m him rol o ynyan M acarlarm Orta Avrupada yerlem eleri olmutur. KOSTANTN VII. PORPHYROGENNETOS ZAMANINDA PEENEK - BZANS MNASEBET Leo VI. nin lm n m teakip tahta k ardei A leksander ( 9 1 2 ' 3 ) gem i ve asl taht sahibi olan Konstantine vasilik etmitir. A leksander bir sene sonra lm ve devlet idaresi de, bata patrik olm ak zere, naiplerin elinde kalmt. De administrando im perionun mellifi olan Konstantin VII. Porp hy ro g enn etosu n idaresi hakknd a: Le roi regne, mais il ne g o u v ern e pas,, szleri tam yerindedir. O n u n btn saltanat m ddetince ( 9 1 2 - 9 5 9 ) devlet idaresi bak alarn n elinde kalmt. m parator ise srf representatif olarak taht igal ediyordu; o, devlet ilerini grm ek ten ziyade eserlerine m alze m e toplam ak ve telif etm ekle vakhn geirmiti. Devlet ileri kuvvetli bir ahsiyet olan (erik-i taht) Rom an Lekapenosun ( 9 1 9 - 1 4 4 ) elinde bulunuyordu*. Kostantin VII. Porp hy rog enneto s zam an nda Bizans im paratorluunun teh likeli h a sm la n Girit korsanlar ile Bulgarlard. ar Sim eonu n idaresindeki Bulgarlar 9 1 4 te Ed irneyi bile igal etmilerdi; fakat Leon Fokasn k um andas alhnda toplanan Bizans kuvvetleri Bulgarlar oradan tard ed eb ilm ilerd i. Bu Bulgar tehlikesidir ki, BizanslIlarn btn nazarn P een e k le r zerine celbetmiti; bu nu n iindir ki P e e n e k l e r bu devir Bizans haric siyasetinin en m him m illerinden biri olmulard. 9 1 7 de BizanslIlarn Bu lg arlara kar P een ek leri davet ettiklerini, fakat Bizans k u m an d an lar arasndaki ihti lf yznden P een e k le rin m em leketleri geri gitmeleri B u l garlar m u h a k k a k bir tehlikeden kurtarm t. B u m eseley e bir az sonra tem as edeceiz. Bizans saray, ilerde greceim iz vehile, Bu lgarlar tethi iin her zam an P e e n e k le re m ra caat etmitir. Konstantin VII. P orp h y rog en n eto s Bizans tahtn igal et tii sralarda Abbasler hilfeti inhitat devrine girm i bu lu
*
A study o f ten th-cen tu ry B yzan tiu m .

Bu imparatora dair: S. R u n c i m a n , T h e em perot R o m a n u s L ecap en u s. C am bridge 19 2 9 .

keene k-Szans

mnasebeti

nuyordu. B u n a m u k abil 8 8 9 da len A o t tarafndan erm eni devleti yeniden ihya edilmiti. BizanslIlar bu erm eni h k m d ar ile m terek en - ve Katta Malatya emiri Eb-Hafs te dahil olduu halde - halifeye kar m cad ele etmilerdi. 9 2 2 den itibaren E rm enistan tam am iy le halifenin nufuzu altndan km ve Bizansla sk bir dostluk v cude gelmiti. 9 4 2 senesinde m e h u r Bizans ceneral K u rk u as, Nisibis ehrini h cu m la alm ak suretiyle, Bizans arkta slm alem i ne kar b y k bir m uvaffakiyet elde etmi bulunuyordu. Bizansn bu sralarda Ruslarn h cu m u n a m aru z kaldn gryoruz. Knjaz Igorin kum andas altndaki D nep er nehri ile Kara-D enize kan 4 0 0 0 0 kiiden ibaret bir ordu 9 4 1 senesinde tam bir m alubiyetle geri pskrtlm t. Igorin 9 4 4 ylndaki ikinci Bizans seferi de Ru slara hi bir m u vaffakiyet temin etmemiti. 9 4 4 ylnda R om an Lekapen os o u lla n tarafndan tah tndan indirildikten sonra, Konstantin VII. P orp hy rog ennetos yalnz bana devlet reisi olabilmiti; fakat bu k e r re her ite kars H ellenann tesiri gr lm e e balad. Bu sradaki Bizans haric m uvaffakiyetlerden biri de hiristiyanln yeni tesis olunan Kiev devleti dahilinde yay lm a a balam as idi. 9 5 7 de stanbulu ziyaret eden Rus k njazi g o r i n kars O r g a n i n artk hiristiyan oluu bunu gterm ektedir. Bu su retle Bizansn Karadeniz im alindeki R u syada m eden tesir icra etm ee balam as Konstantin VII. ile balyor demektir. Bunu amel neticelerini sonralar greceiz. Konstantin V II. P orp h y rog en n eto s kendi zam an ndaki P een e k Bizans m nasebetleri h ak k n d a a n ca k u m u m olarak bahsediyor. O nun idaresinde Bizanstan P e e n e k le re k a eli ve niin gittiini im paratorun brakt eserinde bulamayz. De adm ininstrando im perioda verilen m al m at pek um um olm akla beraber, fevkalade enteresan ve o zam an ki hakik vaziyeti ap-ak olarak gsterm ektedir. m paratorun P een e k siyaseti iki szle hlsa edilebilir, o d a : P e e n e k l e r l e dost g e in m e k tir. Bu nu n neden icabettiini imdi greceiz. Bizansn P een e k le rle m nasebetlerinde iki cephe vard: Biri-siyas, dieri ktisad. Biz evvel siyas m nasebeti gz den geirelim. Konstantin VII. P orp h y rog en n eto s tahta g e tii sralarda ( 9 1 3 te) P een e k le r artk elli yldanberi Det-i

G e e n e k l e t

K pakta y aam akta idiler. Bu m ddet zarfm da ark Avrupanm en kuvvetli bir kavm i ve tekilt oluverm ilerdi; bunu C enub R u sy a sahasm m P e e n e k heyeti iin iktsaden b y k menfaatlar temin etm esile izah edebiliriz. Srleri oalm, harpler azalm: P e e n e k le r de s ratle artm lar ve k uv v et bulm ulard. Bu sralarda Bizansn B alk an yarm ad asnd aki k om u su Bulgaristan ar Sim eo nu n idaresinde kuvvetli bir devlet haline gelmi, ve Bizans iin daim bir tehlike tekil etm ee balamt. Bu da kfi g elm iy orm u gibi, Bizans iin iki tehlike daha bag ste rm iti: P an o n y a ve Tisa boylarnda yerleen M acarlar, ve D nep er vastasiyle in e rek K arad enize ve oradan da Bizans lkesine h cu m yapan Ruslar. Bu su retle 1 0 -ncu asrn balarnda Bizans biro k haric tehlikelere m aru z kalm bulunuyordu. Vaziyet byle iken P een e k le r Bizansla tem asa geliyorlar. gal ettikleri corafi m e v k ileri nin icab ve harp yapm akta btn dier kom ularndan stn olmalar derhal Bizansn nazar dikkatini celbediyor. B izan s lIlar P e en e k le ri k endilerine mttefik ediniyorlar ve Konstantin V II. P orp h y rog en n eto su n saltanat hep Bizan s-Peenek dostluu damgas altnda geiyor. Bizans im paratorunun eserinde bu hususta yazdklarn gzden geirelim . O rada ark Rom a iin tehlikeli olan B u l g a r 1 a r a kar P een e k le rin sevk ed ilebilecekleri sarahaten sylenm ektedir. P een e k le rin Bu lg arlara ok yakn y aam a lar bu ii kolaylatryordu. Bunlarn k om ularna nisbeten kat kat kuvvetli olduklar aikrd. P een ek ler, ya kendi arzularyle v ey a im paratora dostluklar yznden Bu l g arlara h cu m ederlermi. De adm inistrando imperioda vaktile Bu lgarlarn mteaddit defalar P e e n e k le r tarafndan id detle yenildiklerini im a eden kayitlere tesadf ediyoruz. B u nun iin Bu lg arlar P een e k le rle iyi g ein m e k lzmgeldiini tecr belerle bildiklerinden, sulhu b o zm am aa gayret ederlermi^ Bu suretle BizanslIlar Bulgarlar k o rk u tm a k iin P e e nek lerle dostluu m uhafaza ettiklerini gryoruz. Fakat, Bi zanslIlar bu dostluktan, her zam an gerei gibi istifade ede m em ilerdi ; bilhassa u v a k a bu nu a k a gsterm ektedir.
D e a d m . im p. S. 7 1 (bap 5 ): Su). toito zol ol BoV)?Y eo'- yn'a y.al ojroi'S'v 8 nlvfr.(T) e^oo To ElQT|veijLv >a povoen HRt x)v IlaTt,.A'ax.TOjv to nol'.l..Y.i-e, vti avrmv y.aTojto?e[JilflfvaL z a l jtpaSfiiT-fva t) Tieigu. kyw>y.o.cs xaXv ho.I au^tptpov fLvai. t ELvr'iflv ricl %Qo atro.

S e q e n e k - B i z a n s

m n a s e b e f i

11!

Konstantin P orp h y rog en n eto s zam an nn en b y k tehli kelerind en birinin Balk anlard a b ird en b ire B u lg ar kudretinin artmas olduunu sylem itik. Bilhassa Bu lgar ar S i m e o n u n ( 8 9 3 - 9 2 7 ) 9 1 5 te kendini btn Bu lgarlarn ar,, iln etmesi Balkanlard a Bu lg ar devleti ile Bizans im paratorluu arasnd a ki kati arpm ay k a n lm y a cak bir hale getirmiti. S im e onun plnnda hatta stanbulu alm ak ve Bizansa nihayet v erm ek m addelerinin olduu m u h ak k ak t. Fak at bu geni hlyalar yerin e getirm ek iin yalnz kendi kuvvetleri kfi gelm iyecekti; hariten mttefiklere ihtiya vard. Bizans ta bu yam an B u lg ar arna kar tek ban a m u k a b ele edecek vaziyette deildi: onun da dtan yardm clar aram as lzmgeliyordu. Zaten Bizansn tedenberi yrtt siyaset bir barbar,, k av im e kar ikinci bir barbar,, zm resini sevketm ek um delerine istinat ediyordu. Bu defa Bulgarlara kar kim tevik edilebilirdi? Tun ann im alinde ok b y k bir ku v v et sahibi olan P e en e k le r - phesiz Bizans im parator luu iin en elverili mttefik olacaklard. Yalnz bunlar k a zanm ann yolunu bu lm ak lzmd. nk Bu lgar arnn da ayni P een e k le ri elde etm ee alaca m u hakkakt. H aki katen Sim eon P e e n e k le re arka ark a y a biro k eliler g n dererek onlar k a zan m ak istemiti. Zaten 8 9 6 da Bulgarlarla P e e n e k le r silh arkadal yapm am lar md? Fakat o tarih ten itibaren vaziyet epey deim i bir halde idi. 8 9 6 da P e en e k ler ve Bulgarlarn m terek dm anlar vard: M acarlar. 9 1 5 - 9 1 6 da ise P een e k le rle B u lgarlar k om u olm ular ve B u lgarlarn b ird en b ire k uv vetlenm eleri, phesiz, P eenek lerin hi te ilerine gelmezdi. O nun iin Bu lg ar arnn adam lar P e en e k babu lar nezdintle hi bir m uvaffakiyet elde edem em ilerdi. Bunu belki de Bizansn C herson es strategi (kum andan) Jo a n n B o a s n faaliyetinden ileri geldiini syleye biliriz. Bogas, ayet P een e k le ri elde edebilirse k e n disine patriciusluk verilm esini art koym utu; o, igal ettii m ak am ve bulunduu yerin icab olarak P een e k le rle y a kndan tem as etmek im kn n haizdi. Avu dolusu para ve birok hediyeler sarf ettikten maada, bak a yollarla da P een e k le ri Bizansa mttefik olma ikna ettikten sonra, on lardan rehinler ve tem inat alarak stanbu la dnm ve elde ettii m uvaffakiyeti im paratora bildirmiti. 9 1 7 T em m u z sonu, veya Austos banda, P e en e k le r verdikleri sze sadk kala

U _________

____________

S ' e g e n e k t e r _________

rak Tuna nn ma ns ab na gelmilerdi. Joa nn Bogas onlar bekliyordu. P e en ek le r Bizans gemileri ile Tunay ge ere k Bulgarlara h cu m edeceklerdi. Fakat ufak bir mesele btn bu plnlar alt st etti... ve P e en e k le re de bu defa Tunann ce nu bu n da harbe tm ek ksmet olmad. O srada Bizans donan masnn amirali Ro man Le kapenos adl bir generaldi. Bu asker iki yl sonra Konstantin P orp hyrogennetos ile Bizans tahtn paylaacak ve uzun zaman imparatorluun btn mukadderatn eline alacaktr. te bu amiral ile Bogas arasnda her hangi bir meseleden dolay ihtilf kyor; Bizans kum andanlar orada Pe ene kl eri n bulunduklarn unutarak ka vg ay a tutuuyorlar, ve katiyen birbirlerinin szn dinle miyorlar. Bunu n zerine Pe enekler, Tunay ge erek Bulgaristana gitmekten vazgeiyorlar ve, geri kendi yurtlarna dnp gidiyorlar. P e e n e k yardmndan m a h r u m kalan BizanslIlarda b u n u n acsn pek az bir zaman sonra tatyorlar: 2 0 Austos 9 1 7 de Bulgar ar Simeon Anchileos ayna yakn bir mevki de Bizans ordusunu mthi bir malubiyete uratyor, iki Bizans k um and an n n bu ok ihtiyatsz ha r e keti, bu suretle Sim eo nu mthi bir tehlikeden kurtarmakla kalm yor Balkanlarda Bulgar kudretinin artmasna hizmet etmi oluyo rdu . Bu v a k adan sonra ta 9 4 4 e kadar Pe ene kl eri n Tuna bo y un a gelerek harp ettiklerine dair her hangi bir malumat haiz deiliz. 9 4 4 de ise, Rus knjazi Igor Bizans zerine sefe rini tatlya baladktan sonra, Ruslarla birlikte hare ket eden Pe ene kl eri n Bulgarlara kar harbettikleri Rus vekayinamelerinde yazlmaktadr. Bizansm P e en e k le r vastas ile korkuttuu kavim yalnz Bulgarlar deildi. 1 0 -uncu asrn balarndan itibaren impa ratorluk iin tehlikeli olmaa balyan M a c a r l a r a kar da y en e ayni silhn kullanldn gryoruz. De administrando
> 917 deki P een ek lerle an lam a m ese les in e dair Bizans kaynaklarm da epey m alu m at m uhafaza edilmitir: stanbul patriki N i k o l a u s M i s t i k in B u lg ar ar S i m e o na mektuplar. M I g n e, P a tr o lo g ia g ra ec a . Vol. XI. Sym . L o g o t h. S. 8 0 4 ; Theoph Cont. S. 3 8 7 ; L e o Gram m . S. 2 9 3 ; Kedrenos 11. S. 2 8 3 - 2 8 4 ; R us v ekayinam elerin d e bu v aka zikr ediliyor; fakat kavga eden k u m and an larn adlar gsterilm em itir. P.S.R.L. 1 (1926) S. 4 2 . Bu v aka h a k k n d a tafsilt: V. Z l a t a r s k i , sto rija na b lg . 11. 3 9 4 - 3 8 7 ; S. R U n C i m a n, T he em p eror R o m a n u s L ecapen u s, p . 55; ayni mellifin; A history o f th e fir s t B u lg aria n em pire, S. 159-190.

G een ek Bizans

mnasebeflsri

113

imperiodan grld vehile, Macarlar Pe en e k le r ka rsn da tiriltiril titrerlermi'. Macarlarn mteaddit defalar P e e nekler tarafndan yenildikleri, ve hatt az daha bsbtn m a h volacak bir hale geldiklerini reniyoruz^ Zaten Macarlarn Pe en e k le re yerleri ve yurtlarn braktklarn biliyoruz. Bundan tr Macarlarn P e ene kl erd en pek korktuklar kaydi doru olsa gerektir. Her iki ka vi m arasndaki m n a s e beti aydnlatmak ba km nd an De Administrando imperionun u enteresan satrlarn bur ay a naklediyoruz. Ruhanlerden Gavriil adl bir Bizans elisi Macarlara varyor. Maksad onlar Pe en e k le r zerine ha rb e tevik et mektir. mparatorun, Macarlara yakn olmak isteyiini ileri srerek, zaten vaktile Macarlara ait yerin imdi P e en ek le r tarafndan igal edilmi olduunu sylyor. Macarlar Peenekleri yerlerinden karrlar ve orada yerleirlerse Bizans imparatorunun onlar kolaylkla bulabileceini anlatyor. Bu nu n zerine Macar babular hepsi de bir azdan: Biz Peene kle rle harbedemeyiz; onlarn hem memleketi byk, hem halk ok ve pek ya man delikanldrlar; bir daha bize byle teklifte bulunmayn, bu gibi szler bizim houmuza gitmiyor!,, demilerdik De Administrando imperionun bir ka yerinde Macarlarn Pe en e k le rd en dehetli bir surette k o r k tuklar tekrarlanmaktadr. Her iki ka vm in biribirine kar ald vaziyeti ga yet eyi bilen Bizans saray bundan azam istifade elde etmee gayret etmi; ve Macar zararndan Peenek silhile k o r u n m a k aresine ba vurmutu. Nihayet Dn ep er vastas ile Karadenize baskn yapmak iin kan Ruslara kar da Peene kle rin yardmna ihtiya vard. De Administrando imperio Peene kle rin sk sk Rus yur dun a akn yaptklarn ve bu yzden Ruslarn zarar g r dklerini, bu nun tekrarlanmamas iin Ruslarn P e ene kl erl e eyi g e inm e e gayret ettiklerini yazyor. Aksi takdirde P e e nekler akn yaparak Ruslarn yurduuu yama, kadn ve ocuklarn esir ederlermi"*.
' D e a d m . im p S. 7 0 : "Oti y.a T T(uv ToiJ'/.cov Toi' eiQ i'i[ievo\) riaT;.vazLTO .. 2 Keza S. 70. ^ D e a d m . im p. S. 7 4 : ov y.Q SuvfiEa :rroXe^lv je,Y ?vi Z O .L ?^a jro^ y.al xazo. ::ta,8la E O . Keza S. 6 9 . ^if'/coc oeTf y.ai et'

jtQ o;

roil,

v.a ydiQa

P een ek T arihi 8

G eenekler

Bizans imparatorunun verdii bu mal mat Pe ene kl eri n o zam anda ark Avrupanm en kuvvetli siyas bir faktr olduklarm a ka gstermektedir. Pe enekler: Ruslar, Macar1ar ve Bulgarlar ez me k kudretini haizdiler. Onlarn bu vaziyetleri l O n c u asr Det-i Kpak, Orta Dneper, Pa no ny a ve Tisa boylar ile Balkan yarmadas ve Bizans imparator luu tarihi bak m nd an b y k bir eh emmiyeti haizdir. De Administrando imperioya baklrsa P e en e k le re kar harbedebilecek an cak bir ku v v et vard; onlarda - U z lard'. Bu kadar kuvvetli olan Pe ene kl erl e Bizans arasnda, si yas vaziyetin icab olarak, ok yakn bir mnasebetin tees ss ettiini gryoruz. Bu nu n iki trl olduunu yukar da sylemitik. Siyas mnasebetin neden ibaret olduunu ve niin iktiza ettiine imdi temas ettik. Bizans bu yolda muvaf fak olmak iin sk sk P e e n e k yurduna eliler gndermekte idi. Pe ene kl eri iki yerde bu lm ak ok kol ayd : B ir i- C h er so nes civarnda, dieri Dneper ile Dnester arasnda. Bizans elisi Krm yarmadasndaki Chersonese (Bugn k Sevastopol) vsl olduktan sonra, Peene kle rin bulunduu yere haber g n de rer ek onlardan rehin ve yol gsterici talebederdi. Bunlar Chers on ese geldikten sonra, rehinler Chersones kalesinde braklrlar, eli de yol gstericinin atlarile yola kard. P e en e k le rin bul un du u yere vardkta, evvel imparatorun gnderdii hediyeler istenilir; sonra er ke k le r kendi karlar ve akrabalar nam n a arm a anl ar isterlerdi. Eli orada icap eden iini grdkten sonra Cherson ese dner; P e e n e k r e hinleri de geri memleketlerine braklrlard. Bu ker e rehin olanlar ve yol gstericiler eliden kendi ve atlarnn y o r g u n luklar namna hediyeler isterlerdi. Bizans elisinin bir ok hediye datmas lzmd. Bu mnasebetle Konstantin Po rp hy rg en ne to s Pe ene kl eri n hediyelere ok dkn ol duklarndan onlarn a gzllklerinden,, {auh^aro ovte) bahsediyor. Dn ep er ile Dnester arasndaki m e v ki e gelince, Bizans el isi (o |3aoAu6) gemi ile (^e^avSa) sahile yariar. Kendisi ge mide ka larak P e en e k le re rehinler yollar ve gemiye k o n u m a k iin adamlarn gelmesini ister. P e e n e k murahhaslar gelince onlar g em iy e alr ve bura da lzm olan meseleler
' Keza S. 7 9 . "O ti
ol

OBl^o SivaTa,

toT

IIoLx',Lva>cTaL toEfietv.

ff'egenek 2 i z a n s

m nasebetleri

US

zerine konuulurdu; P e e n e k mu ra hhaslar kararlatrlan eyleri tutacaklarna dair kendi k a nu nl a rn a gre,, yemin verirlerdi (-/tar td ;dxava a{)r&)v)\ . B u n u mteakip, eli im par a torun gnderdii hediyeleri takdim eder ve Peen ek le rde n imparatorla dost,, olmak istiyenleri kendisile birlikte stanbula alp getirirdi. ktisad mnasebete gelince Bizansn Chersones tarikile Hazar, Rus ve dier memleketlerle yapt ticaretin zarara uratlmamas meselesi idi. P e en e k le ri n yurdu ta Chersones civarna varp dayandndan, Pe en e k le rin buralara h cu m yapmamalarn temin etmek lzmd. Bizansn, daha doru su Chersneslilerin ba k a memlektlerle yaptklar (ezcmle; Hazaristan, Rusya ve Ziciha) ticarette P e en e k le r tavassut ediyorlard. Bu ii gren Pe en e k le r evvel Chersoneslilerle pazarlk yaparak creti tayin ederlerdi bilhassa Peeneklerde m ak bu l olan eyann cret olarak talep edildiini bili yoruz; b u n la r : Er gu van i boya, kuma, ilemeli kumalar, baharat, biber ve halis pars derisi v.s. Pe enekler, Bizans im paratorunun tabiri vehile tamamile mstakil olduklar iin hibir hizmeti cretsiz yapmazlard ^ Konstantin Porphyrogennetos, oluna, Pe eneklerle dost g e in m e i tavsiye ediyor. Bizansn selmeti iin Pe en e k le re heryl eliler g n de rm ek elilerle birlikte onlarda makb ul olan hediyeler yollomak, onlardan rehinler ve eliler ala rak bunlar stanbula getirmek, ve burada onlar gayet iyi a rlam ak ve dost edinerek geri g d ne rm ek lzm olduunu yazyor. Bu n u n iindir ki Bizans imparatoru dier T rk k avi ml er ine nisbeten, mesel Hazarlar ve Uzlara gre, P e e neklerle daha ziyade megul olmu ve bu k a v m i oluna, dolaysile bizlere, tantmaa gayret etmiiir. Ondan sonra hibir Bizans kay na bu kavimle, Konstantin P o r p h y r o g e n netos kadar megul olmamtr.
'

D e a d m . im p. S . 73

2 D e a d m . im p .

S. 7 2 ;

xa-9c a\ Emato XEe<Sw tx^ Ey.aotov nax';w tt-/.Tii'v

TiEy m )| iq )C 0 V 0 )V ' jtsj.

3 Keza. S. 7 2 Keza. S. 7 2 : iXtv^eQo, y ovte Kal
oEfiov So^u^Ei'ay v su o lo v a y t o v o n o o l T o o C to

IIaxt;waxlttti,

n o v a i jtoTS. S. 68.

5 D e a d m . im p.

116

3 e e n e k t e r

VELENDER (!) EHRNE PEENEK BASKINI MESELES 1 0 - n c u asr ortalarnda eserini ysLza.r\ Arap melliflerin den M e s u d , Konstantin Por phyrogennetos zama nn a tesadf eden, Bizansla P e en ek le r arasnda cereyan ettii zanolunan b y k bir harp v a k asn anlatmaktadr; o da: Hicr 3 2 0 (mild 9 3 2 ) de Bizansn Velender,, adl bir kalesinin, P e en ek le rin de dahil olduu, drt T r k kavmi,, tarafndan zapt meselesidir. Mesudtnin Karadenizin imalinde ve garp sahillerinde cereyan eden v a k alara dair malmat ok azdr: a rk k ay nak lar nd a Det-i Kpak sahas tarihinin bazan pek kark olarak aydnlatldn m ahe de ediyoruz. Mesudnin Mruc-z-zeheb ^ inde bu mnasebetle verilen ma lu ma t bu cins yaln rivayetlerden biri olsa gerektir. Mesud, Bablebvab, surlar, Kafkas, H az ar ve Alanlar memleketinin ahalisini tasvir edeceini bildirerek u mal mat v e r i y o r : Hazer ve Alanlara yakn, bunlarla bat arasnda ( W ) drt T r k ka vm i bulunmaktadr; bu drt kavim ayni cedden neet ederler; ksmen g ebe ve ksmen de hazar hayat sren bu kavimden her birinin kendi h k m d a r (d .-) vardr; herbirinin yeri birok gnlk yol mesafesindedir. Bunlardan bazlarnn arazisi Pontusa kadar gelir. Onlar aknlarn Roma ve Endls memle ket ine kadar yaparlar; bu k a vi m le r oradaki dier kavi mler e stndrler. Bunlarla Ha zar hkmdar, ve a y n i zamanda Alanlarn sahibi, ar asn da mu ha d en et yaplmtr; oturduklar yer Hazar m e m l e k e tine muttasldr. Bu drt ka vmi n birincisi ( B ac n a) ? dr sonra ikinci bir ka vi m ( c e m a a t - j - i ' ) gelir, ad^! (Bacgard)dr; n c s n n ismi iiL: (Bacnak) tr; bunlar aralarnda en cesurudur .a aI > ; s on un cu sun a da (Nukerde) denilir. Bunlarn h kmdarlar gebedir. Bu drt kavim 3 2 0 den sonra, veya o tarihte (Mild 9 3 2 ) , Rumlara kar harbetmilerdi. Rum hududunda, bu drt k avi me yakn bir yerde, b y k bir Yun an ehri ( w * ) vard; ad da jajj ( V el e n der) dir; bu nu n ahalisi ok, mevkii de dalarla deniz ara Texte et traduction par C. B a r b i e r d e M e y n a r d et P a v e t d e C o u r t e i l l e . T. l I p. 5 8 - 6 4 . Bu k sm d an ik tib a s; J. M a r q u a r t , O steu ropneische u. O stasiatisch e S treifz g e. S. 6 1-6 3.

P een ek 2 iz a n s

m nasebetleri

117

snda olup, yaklalmas gtr. ehir halk (garnizonu) m ez k r kavimlerin hcu mla rn a dayanabilmiti. Trk ler de Ru m arazisine giremiyorlard. nk dalar, deniz ve ehirde ki asker bunlarn ilerlemesine mni oluyordu. Bu srada m e z k r ka vimler arasnda bir ihtilf yznden mcadele b a gstermiti; bu ihtilf Erdeblden gelen bir msl man tacirin yznden idi. Bu tccar o kavimlerden birisi ya n n da yerlemi ve baka bir taife adamlar tarafndan zarara m a ru z kalm olduundan, bu ka vimle r arasnda m c a dele balamt. Bun u n zerine Velenderdeki R u m ktalan, T r k le r in orada bu lu n m am a la r m d an bilistifade, m e m le k et lerine h cu m etmiler, ocuk ve srlerinden birounu alp gtrmlerdi. Rumlarn h cu m u karsnda bu drt k a v i m biribirlerile anlamlar; dklen kan karlkl affetmiler, ve btn bu ka vimler Velender zerine y k lenmilerdi. Onlar bu ehire kar 6 0 0 0 0 atl kta olarak gelmiler ve bu adedi harekete getirmek iin fazla bir z a h m e t ekmemilerdi; bu defa da onlar belki 1 0 0 . 0 0 0 adam idiler. Bunlarn h c u m u haberi hali hazrda - 3 3 2 hicr, 9 4 3 / 4 4 mild - Ru m imparatoru olan Armanosa (-y-ji - Rom an Lekapenos) yetiince, o bunlara kar yaknda hristiyanl kabul etmi ve Arap sul ile s n g lerle msellh olan 1 2 0 0 0 atl ask er gndermi, bunlara 5 0 0 0 0 Rum da katmt. Bunlar Velender ehrine sekiz gn de vararak, ehir yannda mev ki almlar ve dman gzetmee balamlard. O ana kadar T r k le r Velender garnizon un dan biroklarn ldrmlerdi; fakat, ehrin surlar kuvvetli olduudan Velender garnizonu imdat k u v veti gelinciye kadar ehirde' tutunabilmiti. Drt ka vm in drt hkmdar, Velender ehrine birok mtanassra ve R u m kuvvetinin geliine dair sahih mal mat alnca, kendi memleketlerine haber gnderip, orada bu lunan ve Hazar, Elbap (Derbent), Alan arazisinde ve bak a memleketlerden gelen slm tacirlerini davet etmilerdi; ayni zamanda bu drt ka vim arasnda islmiyeti kabul fakat a nca k kfir lere kar harplerde birlikte hare ket eden kimseleri de armlard. Her iki taraf harp safna dizilmi, mev ki almt; mtanassra Ru m ordusunun en nnde g r n nc e Trkle rin n ksmnda bulunan (mslman) tacirler b u n lara kar ilerliyerek o n la n islmiyete davet etmilerdi;

ns

G eenekler

mutanassrann bunu kabul ettii takdirde m s l ma n tacirler, bunlar Tr klerin eline esir dseler bile, onlar T r k mem leketinden alp slm diyarna getireceklerini vadetmilerdi. Mutanassra bunu reddedince her iki taraf harp mev kiini igal etmiti. Mutanassra ile Ru ml ar T r k le re nisbeten iki misli fazla olduklarndan stnlk Kumlarda idi. Gece, bulunduklar mevki de geirilmiti. Bu zaman zarfnda T r k le r in drt h k m d a r m a v er e iin toplanmlard; P e e n e k reisi, ertesi gn kum and an l n kendisine verilmesini istemi, ve onun bu talebi mklta uram ak szn kabul olunmutu. P e e n e k babuu, m e y da n mu har eb es i gn sabahleyin biner kiiden m r e k k e p atl ktalar sa ve sol kanatlara yerletirmiti. Ordular harp sahasnda yer aldktan sonra, Trk le rin sa ka nat ktalar Rumlarn m e r kezi zerine y k le ne re k ok y a m u r u ya drma mteakip, yeniden teekkl etmek iin sol kanata ekiliyorlard; ayni zam an da sol kanattakiler de reklerin me rk ezi ne ya k n gelerek onu ok y a m u r u n a tutuyorlar, sonra sadakilerin yerini alyorlard; bu suretle atl ktalar deirmenta gibi dnerek dman mtemadiyen zayiata uratyorolard. T r k le r in merkezi, sa ve sol kanat ordular hareketsiz kalyordu. Tr klerin sadan hare ket eden n ktalar r e k lerin sol kanadn oklamaa balyarak sol kanat ta yer almak iin m an ev r a yaparlarken, dmann merkezi stne geliyorlard. Sol kanattakiler de kendi taraflarndan R u m larn sa ka nadna ok atyorlar ve sa kanatta yer almak iin m a n ev r a yapa rk en dmann me rk ezi ne varyorlard; bu suretle boy una gidip gelen ktalar (dmann) mer kez i karsnda birleiyorlard. Hristiyanlar ve Rumlar, Trklerin mtemadiyen devam eden bu hareketlerinde kendi saflarnda bozgunluk bagsterdiini grnce, T r k ordu suna kar yrmlerdi. T r k ordusunun esas ksm bu ana ka dar ha rbe karmamt. reklerin ilerlemesi zerine T rk le rin ndeki hafif atl ktalar alarak Rumlar geirmilerdi; bunu mteakip Ru m ordusu zerine her taraftan y a m u r gibi ok at balam ve Ru mlar da bozula rak dman darbesi altnda k a m a a balamlard. Trk lerin atl ktalar saa ve sola saldrarak^ toz arasnda kaan d man zerine kl indiriyorlar, ve toz bulutlar arasnda feryat sesleri ykseliyordu. Bu m u h a r e b e d e hiristiyan v e

9 e q en ek 2 iza ns

mnasebetlere

U9

Ru mlardan 6 0 0 0 0 insan ldrlmt. T r k le r bunlarn cesetleri zerinden surlarn stne karak ehri almlar, ahalisini bir ka gn katliam etmiler veya esir almlard. gn sonra T r k le r buradan kp Kostantiniyeye doru yrmlerdi. Yol zerinde, tarlada, ayrlkta, kyde tesadf ettiklerini ya ldrmler veya esir etmilerdi. Bu Trk ler Kostantaniye surlar dibine gelerek burada krk gn kal m lard. Ellerine den kadn ve ocuklar, kuma, brokat ve ipekten yaplan elbiselere mbadele etmilerdi; erke kl ere gelince, T r kl er bunlarn hepsini kltan geiriyorlar, bir tek cana bile a ma n verilmiyor, hatt (srasna gre) ocuk ve kadnlar da ldrlyordu. T r k le r bu mntakadan daha uzaa, Siv ve Rum yurduna kadar akn yapyorlard. Za manmzda ise, Endls, Fransa ve Galiya hududuna kadar gidiyorlard. Yuka rd a zikrolunan T r kl er (drt kavim) in akn yolu, Kostantiniye ve daha garpteki illere gidiyordu.,, Burada Mesudden naklettiimiz 9 3 2 ylndaki Trk,, h c u m u cidd aratrmalara sebep olmutur. Bu hususta bil hassa J. M a r q u a r t n etrafl aratrmas en bata gelir'. Sonra, C. A. M a c a r t n e y The Magyarsin the ninth century'^ adl kitabnda bu na temas ettii gibi, bu mesele ile alkadar ay rca bir makale de neretmitir." S. R u n c i m a n d a The emperor Rom anus Lecapenus^ adl eserinde bu v a k aya temas ediyor. Tabi bu meselede en salhiyettar olan Marquarttr. Fakat, o, eski deti zere bazan hi asl fasl olmyan faraziyeler kuruyor. Bu nu nl a ber abe r Marquartin ileri sr d ksmlarn bazlar meselenin aydnlatlmasma yardm edebilir. Mesudnin anlatt v a k a ok karktr. O, Karadenizin imalinde muhtelif zaman ve* m e k n d a ce rey an eden bir ta km vakayii biribirine balyarak naklediyor. Burada anla tlan eylerin bazlar, ce reyan bile etmemitir. Mesud eserini yazd z a m a n - 9 4 1 tarihlerinde - Hazarlarla Alanlar ve garp,, arasnda, Mesudnin dedii gibi, drt ka vi m b u lunmuyordu; orada a nca k P e e n e k l e r yayorlard. Mesudye olarak giren bu kavim, Muru - - ze hebe de dier kavi mle r arasnda en cesuru,, olarak girmitir. Bu kayit
' J. Marquart, O sfeu rop a eisch e u n d o sta s ia tisc h e S tr eifz a g e. S 6 0 - 7 4 . 2 Bibliografya k s m n a baknz. 3 C. A. M a c a r t n e y , T h e A tta k on Ka/anrfar,,. B yzan tin isch - n eu g riec h isc h e Ja h rb c h e r, VI I I (1932)p. 15 9-1 7 0 . * S. R u n c i m a n , T h e E m p e n o r R o m a n u s L ecap en u s. S. 1 0 5 - 108.

120

Peqeneklet

Kostantin Porphy rog en ne tos tarafndan tamamile teyit ol un maktadr. Arap mellifinin sayd drt k av m in adlarna ge lince, bunlarn halli epey mkldr. Birinci ad olan (Bacna) y alrsak Marquart bunu P e en e k in ikinci bir ekli olduunu ileri s r y o r '; bu nu teyit iin, Mesudnin, M u r u c z - z e h e b inde (I. 2 6 2 ) Karadeniz civarnda Bulgar, Rus, Ba n a P e en e k ve Bacga rd (Macar)-larn yaadkl-ar,, kaydi g s te ril me kt ed ir; Mesudnin ikinci bir eseri . olan K i t a b - t - ter b i h te yine le yan ya na gsteriliyor. Marquarta gre in farsalamdr'^; bu suretle Mesudde iki ka vi m olarak gsterilen bu adlar haddi zatinde yalnz P e en ek le ri ifade etmektedir. ye gelince, Marquart bunu Macar adnn ikinci bir ekli olarak kabul ediyor; bunun ye tahrif edildiini, dorusunun '/'y. olduunu, bunun da nce iken, farsaya /"i; gibi getiini zannediyor". Bacgardn, zaten Macarlarn tedenberi tadklar ad oldu unu biliyoruz; bu suretle ile - Macarlar olunca Mesu dnin hikyesinde isimleri geen drt k av m in P e en ek le r ve Macarlardan ibaret olduunu kabul etmemiz gerektir. Istahrde geen bir kayit te bunu gsteriyor; bu mellif Macarlarla P eenek leri yan yana k oy u y or ve her ikisini de T rk zmresi addediyor. Marquartn syledikleri bundan ibarettir. Marquart gibi, bazan ok uzaklara giden, M a c a r t n e y ii= r. (Bacna) dan, P eenek leri deil T un a Bulgarlarn ka r maktadr. Macartney bu neticeye varrken, Mesudnin baka bir y e r d e - T u n a Bulgarlarn B o r c a n tesmiye ettiini hatr latyor, ve Mesudnin eserini ya za rk en bni - Fazlandan bil vasta istifade ettiini, ve bunda n dolay K a m a Bulgarlarn bir Slv kavmi,, olarak telkki ettiini syledikten sonra, Bulgar meselesine uzunuzadya temas ediyor; Mesud nin Velender v a k asn anlatrken B o r c a n yerine B a c n a yazdn zannetmektedir^; yani M acartneye gre Velender
' M a r q u a rt, S ire fiz g e , S. 6 7. 2 Keza. 3 Yene. * M & c & r t n e y , T he A tl k on V a la n d a r ,S 161: The n am e under which Masudi knew the D anube B uigars was Borgan (Borcan - oku) and the nam e B acn a is n oth in g more than a corruption of this nam e, under the influen ce of the su cceedin g Bacnak, thus giv in g us the Danube Dulgars for the last of these nations.

9^ e e n e k 2 i 2 s n s

m nasebetleri

12!

v a k asna T un a Bulgarlar da itirak etmilerdir; A ise Ungar sznn tahrif edilmiidir. Bu suretle Velenderin muhasarasma ka vim bulunmulardr. P e en ek Macarlar ve Bulgarlar'. Macartneyin ile Bo rca n (Tuna Bulgarlar) ar a snda bir mnasebet buluu ikna edici deildir. Fikrimize gre bu husasta Marquartn ileri srd fikir hakikate daha yakn olabilir. Mamafi tarih hakikat bak m m da n bu mesele ile uzunuzadya u ra m a a bile d e me z; isimlerin izah ancak ar k k ay na k la r nd a muhtelif zamanlarda, Karadenizin imalindeki kavimlerin nasl tesmiye edildii bakmndan kymeti haizdir. Fikrimize gre, Mesudde adlar geen 1 ^, 'M. , ve A' den mteekkil drt kavim 9 3 2 yln da Velender denilen, ve ne mevkii ve ne de kendisi tesbit edilebilen bir ehirin muhasaras ve zapt ile megul olma mlardr. Mes'ud, bu d r t k a v m i n Hazarlar ve Alanlarla sulh iinde yaadklarn y az y o r: onun bu kaydi 8 6 0 yllarndaki Macarlarla Hazarlar arasndaki vaziyete aittir; o tarihlerde, h a kikaten bu iki kavim arasnda bir dostluk ba vard; daha dorusu Macarlar Hazar hakimiyeti altnda idiler. Halbuki Mesud zamannda Macarlar ta Tisa boyunda ve Pano nya da bulunuyorlar, ve Hazarlarla oktan mnasebetlerini k es m i lerdi. Mesudnin bu kaydi, onun T un a ile Don arasndaki ahvale nekadar vakf olduunu sarahaten gsteriyor! Sonra 9 3 2 tarihlerinde, yani imparator Konstantin Porhyrogennetosun eserini ya zma k iin malzeme toplad tarihlerde, Peeneklerin Macarlarla birlikte hare ket ettiklerine pek te im kn verilmez. De Administrando i.mperioda bu iki zmrenin el birlii vcude getirecek bir mnasebette bulunmadklarn yazyor. Nihayet bu sralarda Pec ene kl erl e Bizans m pa r a torluu arasnda ok iyi mnasebetlerin ce reyan ettiini h a trdan karmamalyz. Mesudde sylenildii gibi, hudutta b y k bir ehir olan Velender P e en e k le r ve Maalar tara fndan alnarak bu rada 6 0 0 0 0 kii lm olayd, bu hususta Bizans kroniklerinde kayitler olmas lzmgelirdi. Maamafih bu sralarda, Mesudnin hikyesine malz eme veren, bir v a k a da ce r ey a n etmitir: O da 9 3 4 ylnda Macarlarn T r ak y ay a aknlardr. Bu Macar aknnn teferruat bili nmemekle b er ab er buM a C a r t ney, T he A tta k on V alan dar, p. 170.

122

9eenek/et

nun ce reyan etmi olduunu Bizans kr on ikinden reniyoruz\ Bu v a k ann haberi Mesudye varncya kadar ok fantastik bir ekil alm ve, galiba, Mesud kendi tarafmdan da, kark bilgilerini ilve ederek, muazzam bir Velender fethi,, hikyesini uydurmutur. Mesudnin bu rivayetinde baz real cihetler de yo k deildir. Mesel P e en e k ba b u un un tatbik ettii harp sul. O, bu T r k ka vm in in dier kom ul ar na nisbeten ok harp olduunu, oraya gidip gelen tccarlardan re nm i olsa gerektir. Yukar da naklettiimiz paradan bu sralarda Pe en e k le r arasnda birok islm tacirlerinin geldiini g r dk. Fakat bu tccarlar bir ordu tekil ed ek ce k kadar ok deildiler: Bilhassa tccar snfn Peenek ktlelerinin nnde yer aldklarna hi te inanlmaz; Mesud burada Rum tarafndaki Mutanassra,, ya kar islm kuvveti k o y ma k iin bu tacirleri harp safnda Trkler,, in n nde m e v ki aldrmtr. P e e n e k reisinin tatbik ettii harp takti ine gelince, bu nu n m u h a k k a k Velender,, yannda ce reyan etmi olmas icap etmez. Eehemmiyetli cihet, Mesudnin kitabnda bu hususta tafsilt verilmi olmasdr. P e en ek le r arasnda bulunan m sl ma n tacirler bu ka vmi n harp edi suln yakndan grm veya -renmi olacaklar,; bu malmat ta ya ifahen veya yazl bir k a y n a k vastasile Mesudye kadar gelmi olacaktr. Bu taktii, Marquartn dedii gibi, M a c a r l a r a atfetmek iin hibir esas yoktur. Vak, Mesudnin hikyesindeki asl k a h a r m a n la r Trk, yani Bizans kay nak larn n Macarlardrr. Bu na da 9 3 4 tarindeki Macar aknn hikyenin asl fonunu tekil etmi olduuna dellet eder. Dier taraftan Velender alnrken Trklerin ba k u m a n d a n bir P e en e k olduu sarahaten s y l en m ek tedir. Bir P e e n e k bab u un un savata - P e en e k tak tiini tatbik edecei aikrdr. Dier taraftan Macarlarn asl harp hocalarnn da Pe en e k le r olduunu syliyebiliriz. Hikyenein ikinci ksm, yani Velenderden Kostantiniyeye kadar akn ve bu mnasebetle anlatlan v a k alar -T r k le rin Kostantaniyenin surlar dibinde krk gn kalmalar mstesnaMacarlara atfolna bilir. Mesudde gsterilen ehir ad da, btn dier ksmlar olduu gibi, tamamile tayin ve tesbit olunamamtr. Bu
I.ecapen n s,

T h eo pah anes p, 107.

Contin. S 4 2 2 ; S. R u n c i m an, T h e em p eror R o m a n u s

e e ne k Bizans

m nasebetleri

123

hususta yen e birok faraziyeler yrtlm, ve ye n e kat bir neticeye varlamamtr. Marguarta gre Velender adiyle Mesud D e v e l t o s ehrini kastediyor. B u g n k Bu rgaz krfezinde olup 1 0 - uncu asrda BizanslIlarda AepAet, Aoue^t denilen bu ehrin harabeleri bu g n k Yakzlya yakndr. Marquart bu mnasebetle de yeni yeni faraziyeler kurmaktadr; Velender sznn farsalam bir ad olduunu ve c^i den, yani Velt kalesi,, nden geldiini ileri sryor*; eer adlarn izahnda bu usule mrac aat edilirse herbir ad istenildii tarzda izah etmek g olmyacaktr. Bu bakmdan Marquartn Velenderi izah doru saylamaz. Ru nc im an ise bu nu n, Balk an Yarmadasnn garp sahilinde, Adriyatik kyla rndaki A v l o n a olmas ihtimalinden bahsetmektedir^ Fakat bu da yalnz her iki adn haric benzeyiinden b a k a birey ifade etmez. Bu suretle Marquartm ve ne de R u n c ia m n m Velenderi tayini hu susundaki szleri ikna edici deildir. Macartney bu nu n p e en ek e olduunu sylemek istiyor ve Velend er in yalnz bir ehiri deil, ayni zamanda bir ka vm i de ifade ettiini, Mesudden naklen, ileri sryor. Btn bu mesele zerinde daha fazla durmak, mevzuu muzun erivesine girmediinden, bu hususta bir ihtimal ka bi linden unlar sylemekle iktifa edeceiz. Mesud de Velen der,, adn tayan ehrin b y k bir Yunan ehri,, olduu kaydi vardr; bu ehrin dalarla deniz arasnda olduu da syleniyor; ayni zamanda bunun Kostantiniyeden sekiz gnlk bir yol mesafesinde olduunu da reniyoruz. Mamafi Mesudde verilen r ak am lar a pek te inanlmaz, onun iin Velenderi Kostantiniyeden 3 0 0 kim. bir yerde bul m ak hususunda srar etmek doru deildir. Velender ad altnda belki de B e n der , , gizlemektedir. Bender,, sz nn ifade ettii man a nazar itibara alnrsa, bu nu n Karadenizin krfezlerinden veya liman ile nehir mansa plarm a yakn yerlerdeki her han gi bir iskele ehri,, olmas muht e meldir. Dnester nehrine 1 0 - uncu asrn ortalarnda Turla,, (Trullos) denildiini biliyoruz; bu isim OsmanlIlarda da 1 8 -inci asrn sonuna kadar muhafaza edilip gelmitir; ayni nehir zerinde, onun Karadenize dkld yerde, Osman' J . M a r q u a r t , S tr eifz g e , S 70. 2 S. R u n c i m a n , R o m a n u s L ecap en u s, S. 107 ^ C. M a C a r t ney, T he A tta k on V a lan d n r, S. 170.

S!/.

Peenekler

llann m e hu r kalelerinden Bender,, bulunuyordu. Velenderin m u h a k k a k bu Bender,, olmas icap etmez; Mesud bu ra daki yerler h a k k m d a Arap ve Fars tccarlarmdan malmat aldma gre 9 3 2 de ce rey an etmi olduunu syledii v a k anm Bender-i . . (. de ce rey an ettiini yazm, ve asl ehrin ad nakledimiyerek bunu, bender,, yani iskele olduu gsterilmekle iktifa edilmi olabilir.. Mesud Konstantin Por phyrogennetos zamannda .Peeneklerle Bizans arasnda ok m him bir harbin ce reyan etmi olduunu ileri sryor. Halbuki ne 9 3 2 ve nede 9 3 4 te mparator Romanos Lekapenosun Balkanlara 6 0 0 0 0 kiilik bir kuvv et gn derecek vaziyette deildi. O, bu sralar da ar k ilerile meguld'. Bu ba km dan da Mesudnin verdi i malumat hakikata uygun deildir. Bu suretle Muruc iz-zeheb te nakledilen Bizans - P e en ek harbi ve Velender,, kale sinin zapt hakikata uygun olmaktan uzaktr. Byle mhim bir v ak amn Bizans ka ynaklar tarafndan sktle geilmesine ihtimal verilemez. De administrando imperio bu sralarda bo y un a Bizans P e en ek dostluundan, Pe ene kl eri n Bizans siyasetine ve muvaffakiyetine yardmlarndan bahseder durur. VII. DEN BULGARSTANIN BZANS TARAFINDAN ZAPTINA KADAR

k o n sta n tin

Konstanin VII. nin lmn mteakip (9. II. 9 5 9 ) 9 6 3 e kadar onun olu Ro ma n II. Bizans tahtnda kalmt. Bunu n za man ndaki en b yk muvaffakiyetlerden biri Girit adas nn msl man korsanlardan alnmas ve Adalar denizinde Bi zans hkimiyetinin kuvvetlenmesidir. Ro ma n II. iyi mteakip gelen Bizans imparatorlar Nikefor II. Fokas ( 9 8 3 - 9 9 9 ) , Joann Tzimisces ( 9 9 9 - 9 8 6 ) ve B a s i l l i . Bulgaroktonos ( 9 7 6 - 1 0 2 5 ) larn saltanat Bizans imparatorluunun yeni bir kuvv et le nm e devrini tekil etmektedir. Nikefor II. Fokasn zama nnda Bi za nsl I la r n bilhassa islmlara kar elde ettii mu vaffakiyetleri ayan zikirdir. 9 6 8 de A n ta k y a , - 3 2 8 yl sren
d e l'em p ire B yzan tin e,

' S. R u n c i m a n, R o m a n u s L ecap en u s C. S 106 - 107. A. V a s i r e V .H istoire I!. S. 4 2 2 , m eseleyi fazla tetkik etm ek siz in 9 3 4 te M acarlarn T rak ya a k n m a P e e n e k l e r i n de itirak ettiklerini kaydediyor.

 Pe e n e k B izan s

m nasebetleri

125

slm hkimiyetini mteakip - tekrar Bizans eline gemitir. Bu imparatorun Bulgarlara kar da muvaffakiyetli harpler yaptn biliyoruz. Bulgarlar ez me k iin Balkanlara Rus knjazi Svjatoslav Tun a bo y un a davet eden zat budur. Fakat Svjatoslavn Balkanlardaki muvaffakiyeti ve tamamiyle orada ka lm ak istemesi zerine Bizans imparatoru Nikefor II. Fokas, Bulgarlarla sulh yapm ve Ruslar k o v m a k iin tertibat almakta iken, bir suikasta maruz kalarak ldrlmt; onun yerine de Joann Tzimisces adl bir general gemiti (969). Yeni imparator ordusu banda Svjatoslava kar y r y er e k Rus knjazini malup ederek T un a boyundan kovmutu. Sekizinci asrn ortalarnda Mani mezhe bine mensup birok kimseler (Pavlikyanlar) arktan, Erz ur um ve Malatya civarndan, Bulgaristan hudutlarna iskn edilmilerdi. Bundan maksat Pavlikyanlar Bulgarlara kar hudut bekisi olarak kullanmakt. Fakat bu iten istenilen netice elde edilmedi. Joann Tzimiscesin, Ruslar yenmesi ve ark Bulgaristan! Bizansa ilhak etmesiyle Bizansn hududu Tu n ay a kadar varmt; bununla, Pe eneklerle imparatorluk k om u olmu lard. Mamafi bu kom ul uk fazla srmedi; nk 9 7 6 dan sonra Bulgarlar memleketlerini yeniden elde etmilerdi. Fakat Bizans tahtna geen, Konstantin Porp hy rog en ne tos un torunu Basil II. yeniden Tun a boylarm zaptetti, ve yeniden Peen ek lerl e kom u oldu. Bu imparatorun Bulgarlar katili,, (Bulgaroktonos) lakabn almas boun a deildir; o, birinci Bulgar devletini istil ve Bizansa ilhak etmitir. Bizans tahtnn en m e hu r ahslarndan biri olan Basil II. daha 2 0 yanda iken tahta ktktan sonra ( 9 7 6 ) memleketin iinde birok isyanlar bastrm; Bizans iten ve dtan k u v v et lendirmek yolunda b y k bir gayret sarfetmiti. Bilhassa b y k iftlik sahiplerine, yks ek ailelere kar mcadelesi karakteristiktir. Aa ve orta snflar hima ye ile bunlara istinat suretile sarayn nfuzunu kuv etlendirm ek istemitir. Basil II. Bulgaroktonos zamanndaki b y k vak arlardan biri de Rus knjazi Vladimirin Bizanstan hiristiyanl kab ul etmesidir. 988/9 larda vukub ula n bu m him tarih v a k ann sonraki devirler iin b y k bir ehemmiyeti vardr. Fa kat Basil II. nin haricde en b y k muvaffakiyeti Bulgar dev letini ortadan kaldrmasdr. Birok harpleri ve 1 0 1 4 senesinde vah iy ana bir ekilde 1 5 . 0 0 0 Bulgar esirinin

12S

G eenekler

gzleri karlmasn mteakip, 1 0 1 8 d e B a s i l l i , artk tamamiyle Butgaristann hkimi olmutu. Bu tarihten itibaren Tun a sahillerinin cenubu Bisansa, imali de P e ek le r e aitti. Peeneklerle Bizans arasnda olan Bulgar eddi ortadan kaldrl mt. Bu v a k ann Bizans - P e e n e k mnasebat iin ayr bir ehemmiyeti vardr; P e en ek le r artk aknlarn dorudan doruya Bizans arazisine ya pacaklar ve Bizansn amansz dman, ve pek tehlikeli bir k om us u kesileceklerdir. B u nu nla P e e n e k - Bizans mnasebeti bsbtn yeni bir ekil almtr. Artk De administrando imperio da gsteri len esaslarn h k m kalmyacaktr; artk Bizans saray a da m lar P e e n e k dostluu,, nu Bizans d siyasetinin esas u m desi olarak almyacaklar: deien vaziyet karsnda, bak a mttefikler arayacaklard. Zaten, 10 - uncu asr ortalarnda P e en e k le rle dostluk, P e en e k olduklar iin deil, bir taraftan Bizanstan uzak, ve dier taraftan Bizansn d m an larna kar h c u m yapabilecek vaziyette olduklarndan ileri gelmiti. Halbuki Bizansn Bulgar devletini ortadan kaldrarak T u n a boylarna kadar genilemesi, ister istemez, Peeneklerle temasa getirmiti. Dier taraftan tam bu sralarda dil boylarndaki T r k kavimlerinin mtem adiy en garba doru ilerleme haraketi, Pe ene kl eri n de gittike Bizans zerine yk lenm esini icap ettirmiti. Bizans ta bu P e e n e k tazyikma kar, P e en ek le rin arkndaki kuvvetlerden istifadeyi dnd; bunlar da Uzlar ve bilhassa Kumanlard. Bununla 1 1 -inci asrn ortalarna ka dar Pe ene kl eri n Bizansla olan mnasebetlerini gzden geirdik. Kay naklarda bu hususta malzem en in ok az olmas, bu mnasebeti tam bir m an zar a halinde tasvire imkn vermiyor. Tesadfen m u hafaza edilen kayitleri biribirine balyarak bir kl vcude g e t ir m e k te hayli mkldr. Onu n iin bu devir P e en e k tarihi ve Pe en e k le rin komularile mnasebetleri meselesi -olduka snk kalmaktadr.

VI
PEENEK LNDE CEREYAN EDEN MCADELE VE BUNUN NETCELER (1040 -1050).
PEENEKLERN B A LK A N L A R A LK AKINLARI.

Bizans k a yna kl ar nd a Pe ene kl eri n 9 7 2 tarihinde Rus knjazi Svjatoslav ldrmeleri kaydini mteakip bu k a v m e dair uzun bir zaman hi bir malmat verilmemektedir. Rus veka yina mele rind e de yalnz P e en e k - Rus harplerinden bahsediliyor. Bu suretle 9 7 2 tarihinden sonra Pe ene kl eri n tarihlerine dair malmatmz azalmaa balyor; artk De administrando imperioda olduu gibi P e e n e k urular, P e e n e k babularnn adlarn bildiren b a k a bir ka y na a malik de iliz; Pe ene kl eri n Ki evi muhasaralar, Belogoroda hcu mlar ve Svjatoslav ldrmeleri mnasebetiyle vekayinam ede muhafaza edilen hikyelere de tesadf etmiyoruz. 9 7 0 tarihinde Orta Dn ep er boyun da g eden P e e n e k kit lesinin banda K re adl bir bab u un bu lunduunu biliyo ruz ; fakat dier kabile reislerinin adlar bizce mehul kal maktadr. Bu sralarda P e en ek le ri n z aralarnda da geimsizlikler bagstermi olacak ki, 10 - uncu asrn ortalarndan itibaren baz P e e n e k zmrelerinin Macaristana yerletiklerini g r yoruz. Bilhassa 9 4 3 ile 9 7 2 yllarnda P e en ek le rd en bir oklarnn Macaristana gittikleri bildiriliyor\ Ayni v e hile hiristiyanl Macarlar arasnda yerletiren kral Stefan zamannda da ( 9 ^ - 1 0 3 8 ) yukar Tisa ve Sam os nehirlerinin yukar mecrasn takiben Macaristana P e en e k kitlelerinin gelmi olduklar anlalyor. Kendi yurtlarn brakp ya banc bir yere gitme hadisesi, P e e n e k uru larm n artk Det-i Kpa b r a k m a a baladklarn gstermektedir. Bu m e c buriyet te arktan. Don boylarndan gelen U z tazyikinin tesiriyle domutur.
P ecen egi, T orki...

' P e e n e k le rin M acaristana y r y lerin e dair; D. R a s o v s k i j nin adl eseri s. 5 - 7.

128

S^eenehler

Uzlarn Don boylarn ne zaman ve hangi tesirler altnda braktklarn bilmiyoruz. Um um iyetle Uzlarn Det-i Kpaktaki tarihleri bu sradaki dier Trk k avi ml er in ki ne nisbeten daha az aydnlatlmtr. Bunlar 9 8 5 tarihlerinde henz Don b o yun da idiler. Rus knjazi St. Vladimir 9 8 5 Uzlarla birlikte K a m a Bulgarlar zerine bir sefer yapmt'. Bu v ak ay mteakip Rus vek ay inam elerinde bunlara dair 6 0 yla yakn hi bir kayit bulunamyor; ve ancak 1 0 5 4 te Uzlarn Kiev knjazleri tarafndan yenildikleri anlatlyor'-'. O halde Uzla rn Don b o y l a n n d a n 'h a r e k e t l e Kiev civarna, daha dorusu Dneperin sol sahilini igalleri 9 8 5 ile 1 0 5 4 yllar arasna te sadf eder. Bu cihet Bizans kay nak lar nd an biri tarafndan da azok tenvir edilmitir. K edr en os a gre 1 0 4 8 yllarna doru Pe ene kl eri n yurdu Panonyadan Dene pe r ne hr in e kadar v a r y o r d u k Bilhassa Dneper boylarnda Peen ek lerl e Uzlar ara snda cereyan eden harplere dair baz imlarn da bulunmas* Uzlarn ancak etin mcadeleyi mteakip Pe ene kl eri D ne p e rin sa tarafna kardklarna hkmedebiliriz. Uzlar ise arktan gelen yeni bir kavim nnde e kilmek m e c b u ri y e tinde kalmlard. 1 0 3 0 tarihlerinde dil boyuna, slm k a y naklarnn Kpak, Ruslarn Polovcy dedikleri K u m a n 1 a r geliyo^lar^ K u m an lar mtemadiyen garba doru y r y e r e k Don boylarndan Uzlar karyorlar; U z l a r d a P e en ek le r zerine atlarak Dneper nehrinin sol sahilini ele geiriyorlar. Bu suretle 1 1 - inci asrn tam ortalarnda Karadenizin imalin de yeni bir vaziyet husule gelmi bulunuyor. gal ettikleri yerin b y k bir ksmn elden karan P e en ek zmresi gittike aa Tun a boyunda temerkz ediyor; bir taraftan Macaristan, dier taraftan da Bizans devletinin hudutlar gittike P e en e k tehlikesine maruz k alm a a balyor. Karpat eteklerinde ve Tr ansilvanyada oturan yerli ahali (sonraki Ulah ve Moldavanlar), bu P e en e k yr y nnde dalk araziye ekilmi olsalar gerektir. Bunlara dair ne Bizans ve
1 P. S. R. L. I. 3 6 ; VII, 2 9 6 . 2 Keza I, 7 0 3 Kedrenos, II. 3 1 3 : Nsi-ioTa 8e xd Mav 'Iotqou jt xoC Boei-'ofttS'ou noTaior "/ .al | -L E xqi Ilav\-ovia f|jtA cofteva jtELSa;. Kederens, II, 3 1 3 ; 6 (K egen bahsediliyor) x a l Eirovra y.ur
riv riaTvKCOv to Ouou . . . {ijtoaT ETepaTo x a l djrcoaTo.

M a r q u a r t , U eber d a s V olksu m d er K o m a n e n , S. 57. W. B a r t h o l d , R u ssk ij Istoriceskjj 2urnal. N, 7.S. 1 4 3 - 1 4 4 .

S^eenek

ilinde

maade le

oe

neticeleri

129

ne Rus kayn ak lar nd a hibir bahis gememesi, Ulah ve Moldavanlarm o zaman Tuna boy lar md a ce reyan eden v a k alarda hibir rolleri ol m ad m r g s te rm ek te di r. Peen ek lerin 9 3 4 ylnda Bizansn Karadeniz sahilindeki kalelerinden birini (Velender?) zaptettikleri syleniyor (S. 1 16). Fakat ondan sonra P e en ek le rin Bizansla gayet iyi ge indik lerini ve baka ka vi ml er e kar mcadelede Bizansa yardm ettiklerini biliyoruz. Ne Bulgar ar Sim eon ( 9 1 7 de) ne de ar Joann Vladislav ( 1 0 1 5 - 1 0 1 8 ) bunlar Bizansa kar ha rb e tevik edebilmilerdi. Yalnz 9 6 9 da Svjatoslavn Bizansa kar sevkettii orduda P e en ek le r de bulunuyorlard. Mamafih 9 7 1 de Pe en e k le r B i z a ns l Il ar la anlamlard. Bu suretle Tunann cenup sahilleri uzun yllar P e e n e k aknlarndan masun kalabilmiti. Fakat 1 0 1 8 de Pe ene kl erl e Bizans ara sndaki Bulgaristan ortadan kaldrlnca P e en e k le r Bizansn k om us u oldular. Artk Pe ene kl eri n akn sahasn T un an n cenu bu - Bizans yurdu tekil edecekti. Hakikaten 1 0 2 6 da Peen ek lerin b y k mikyasta bir akn yaptklarn r en iy o ruz. Bulgaristana giren P e en e k le r Bizans askerlerinden bir oklarn ldrmler, k um an da n la rm tutsak etmilerdi. Sir m iu m archontu ve Bulgaristann valisi olan Konstantin Diogenes onlara kar bir ordu banda ha re ket etmi, Peenekleri Tun ann teki tarafna k o m a a muvaffak olmutu. Bu suretle eski P e e n e k - Bizans dostluu bir daha yenile m e m e k zere bozulmutu. 1 0 2 6 dan sonra Bizans k a yn ak lar Balkanlara yaplan P e en e k aknlar bahsi ile doludur. 1 0 3 0 yllarnda Bizans devleti Balkan yarmadasnda yeni ktisad tedbirlerin tatbiki ile meguld; o da: k y l den toplanlan|vergilerin ayniyat ile deil de para olarak alnmas idi. Bu yenilik ahali arasnda b y k bir m e m nuniyetsizlii mucip olmu, ve yer yer Bizans h k m e tine kar isyanlar ba gstermiti. Dahilde kan bu inti zamszlktan P e en ek le ri n derhal istifade ettikleri ayan dikkattir. Bizans mverrihlerinden, 11 -inci asrn sonu ve 1 2 - i nci asrn banda fyayan, K e d r e n o s Peene kle rin 1 0 3 5 senesinde;Tunay ge erek Moesiay ya ma ettiklerini yazor2; 1 0 3 5 tej[de| bunlarn Tun ay buzlar zerinden
1 K edernos II. 4 8 5 . Zonar-as III. 571. 2 K edrenos II, 4 9 9 .
P een ek T arih i 9

!30

S^egenekler

g e er e k Moesiay, Makedo ny aya k ada r Tra ky ay tahrip ettikle rini k a y d ed iy o r . Ayni mver rih in ahadetine gre, Peenek1er 1 0 3 6 ylnn ilkbaharnda Bizans memleketine dea akn yapmlard. Onlar, bulduklar eyay ya m a ile askerlie yaryanlar esir almlar veyahut ldrmlerdi. Bu esirler arasnda be Bizans babuu da vard^. Pe ene kl eri n bu aknlarm mteakip 1 0 4 0 senesine kadar bunlardan hi bahsedilmiyor. Bu nu n sebebi de udur: Bu sralarda .Peene kler kendi aralarnda iddetli bir mcadele yapmakta olduklarndan, Bizans arazisine h cu m iin frsat b u la m a mlard. Fakat 1 0 4 8 senelerinde Pe ene kl eri n BizanslIlar zerine yeniden h cu m a ge meleri ha k k n d a kayna kla rda epey mal mat verilmektedir. Konstantin IX. Monomachn saltanat srd yllarda ( 1 0 4 2 - 1 0 5 4 ) ve Anadoluya Sel uk Trklerinin hcumlar balam bulunduu zamanda Balkan yarmadasnda da, tedenberi megul olduumuz P e ene kler in hcumlar gittike artmakta idi. Fakat bu h cu m P e en e k le r tarafndan durup dururken yaplmam, P e e n e k lerin z aralarnda kan mcadelenin neticesinde olmutu. P e e n e k ka vm ini n dalmas yolunda fevkalde ehemmiyetli olan ve bu ka vmi n kuvvetini tamamiyle sarsan bu i m c a dele, bilhassa Uzlarla harp, ve Uzlara yenilmenin tesirile balamtr. Bu hususta esas kay na mz K e d r e n o s tur. O, b u yllarda (10 48 /9 tarihinde) ce rey an eden vakayii anlatr k en Pe en e k le r arasnda vuk ubulan i mcadeleye ait u malmat veriyor: 1048/9 YILLARINDA CEREYAN EDEN PEENEK LNDEK MCADELE Bu sralarda P e en e k ka vm i harekete gelmiti. P e e ne kl er Skitlere, yani Skit tesmiye ettiimiz ka vm in h k m darlarna tabi olup, adete, gayette okturlar. Bunlarla hibir dier Skit ka vm i baa kamamaktadr^. P e en ek le r 1 3 kab> Keza, II, 514. 2 Keza, II, 514-515; Kedrenos b unlarn isim le rin i de birer birer sa yyor-. Joan n D erm okaitas, Brdas Petzes, Leon Chalokotubas, Konstantin Pterotos, Michail [Strabotricharas. Anlalan, B izan s h k m eti bunlar esaretten satn alm ve galiba, isim le rin in listesi de m v errih in (Skylitzesin) eline kadar gelebilm itir. 2 K edrenos II, 581.

9^e e n e k i l i n d e

m cadele

oe

neticeleri

131

leden ibaret olup, mterek bir isim (Peenek) tarlar. Her kabile kendi arasndan bir ba b u seer.,, Ayni mverrihin verdii malmata g r e , Pe en e k le r bu srada Tunann ark (imal) tarafndaki Dneper nehrinden P a n o n y a y a kadar olan yerleri igal ediyorlard: Bunlar g eb e oulp adrlarda yayorlard. Bu ka vm in reisi Kilter olu Tur ak idi 6 rov Kdtep -u); o gayet asil bir k a b i leye mensup olup yava tabiatl ve skneti sever bir kimse idi. Bu kavim arasnda Balar olu Kegen isminde (Keyev^ u ToC BaAT';Q) bak a birisi daha vard; kibar aileden neet etme mi, fakat gayet cesur olup bir ok defalar Uzlarn Pe en e k le r zerine h cu m ettikleri zaman iddetle m u k av e m e t gste rerek, onlar geri pskrtmt. T u r a k ise Uzlarla harp etme e cesaret edememi, bilkis k o r k a k a s n a Tun a ya k nndaki bataklklara saklanmt. Pe enekler, Turak asil aileye mensup olduundan severler ve hrmet ederlerdi; Ke gen i de bilhassa cesaretinden dolay sayarlard. Bu n u n farkna varan Turak, Keg en i k s k a n m a a balam, h k im i yetinin Ke gen e geme sin de n k o r k a r a k onu ortadan kaldr m a k iin tertibat almt. K e g en e bi r o k tuzak kurm u, geceleyin onu gizlice ele ge irm e k istemise de muvaffak ola mamt. Turak bu ii daha ziyade tehir etmeyip a ka h a re kete k ar ar vermi, adamlar gnderip Kegenin y ak al an masn ve ldrlmesini emretmiti. Bu nda n vaktile habe r alan Kege n Dneper boy und ak i bataklklara ka a r ak felketten kurtulmutu. Orada gizlendikten sonra kendi urudalarna el altndan haber gnderip reis Turak ta n ayrlmaa tevik etmiti. ki kabile Kegenin davetine icabet ettikten sonra \ Ke g en bunlarla T u r a k a sadk kalan 1 1 urua kar m ca d e leye balamt. Keg en epey bir z am an harbettikten sonra karsndaki fazla kuvvete d a y ana m ya ra k k a m a a m e cb u r olmutu. Bir mddet kurtulu arelerini aradktan sonra, yanndaki adamlar ile Bizans imparatoruna iltica etmee k a r a r vermiti. Kegen yannda 2 0 0 0 0 kadar P e en e k le Der s le re yakn yerdeki bir adaya gelmi ve memleketin valisi Anastas olu Michaile ki m olduklarn ve neden dolay geldiklerini bildirerek, imparator tarafna g e m e k istedikle1 Kedrenos II, 5 8 3 . Bu ad ya Turak veya T irak (Tirek) tir.Ben Turak o larak alyorum . Ner, C h an n m a , O sm a n h su ltan larn n eceresini sa y a r k e n ism in i zikrediyor. 2 K ed renos 11. 5 8 3 .

132

S^egenekler

rini ve BizanslIlara b y k faydalar dokunacan sylemiti. Vali bu nu s r atle imparatora bildirmi ve Konstantin Monom a c h da Kegenin adamlariyle derhal Bizans hududu dahiline alnmasn, kendilerine iae ve ibate hususunda yardm edil mesini, ve Kegenin de paytahte gnderilmesini emretmiti'. B u emir derhal yerine getirilmi, Kegen Kostantiniyeye ar larak, imparator tarafndan gayet iyi bir surette karlanm, erefine ziyafetler verilmiti. Keg en kendisinin ve adamlarnn Hristiyanl kabul edeceklerini vaadetmi, ve derhal hristiyan dinine girmiti; imparator da Kegenin vaftiz babaln kabul etmek ltfnde,, bulunmutu. Konstantin M onomach K e g e n e T u n a boy und ak i kale ve birok arazi vererek, onlar Bi zans mparatorluunun dostlar ve mttefikleri m e y a n n a kabul etmiti. Kegenin vaadi zerine kendisi ve adamlar Hristiyanl kabul etmiler ve kei Eftim bunlar T u n a suyunda vaftiz etmiti\ Kegen, T u n a bo yundaki kalelerde emniyetli bir yer ve T u r ak n P e en e k le ri ne anszn h c u m yapabilecek bir m e v ki elde ettikten sonra, Tuna nn imalindeki kavimdelerinden intikam almak iin, ya nna bi rk a bin adam alp Tunay ge mi ve ilerliyerek Turakn lkesine h cu m la oradaki P e en e k leri rahatsz etmee balamt; h cu m ettii yerlerde T u r a k a m e ns u p P e en e k le rin erkeklerini ldryor, kadn ve o cuklarn BizanslIlara klelie satyordu. Kegenin bu gibi h cu ml ar n dan bizar olan T u r ak hiddete gelerek Bizans im paratoruna eli gndermi; P e en ek le rin Bizans ile mtte fik olduklarn, evvelce yaplm olan m u ah e de y e gre, Bi zanslIlarn Turaktan, yani asl ktleden, ayrlan Pe en e k le ri kabul etmemeleri icap ettiini, bu kaa kl ar n kendisine iade edilmesini, ma dem ki imparator kaaklar kabul etmi - o halde onlarn T un ay ge ere k Tu ra k n adamlarna h cu m y a p m a larna msaa de edilmemesini bildirdikten sonra, btn b u taleplerinin yerine getirilmesini istemi; aksi takdirde, T u ra k kendisinin artk BizanslIlarn mttefiki olmadn, ve btn kuvvetleriyle Bizans lkesine h cu m edeceini bildirmitik Kedr en os un szne gre Bizans imparatoru P e en e k sefir lerinin bu gibi tehditlerine kar kah ka hal ar la cevap vermiti; Tu ra k n talebine karlk olarak mparatorluun hu d u d u na
Kedrenos II, 5 8 4 , 2 Keza II, 5 8 4 ,

S^eenek

ilinde

i m a a d e l e

oe n e fie e /e r i

133

ltica edenleri iade etmiyeceini ve mutazarrr olanlarn, yani Kegenin, intikam almalarna da mni olmya cam sylemiti. Bizans imparatoru, P e e n e k sefirjerinin ademi muvaffakiyetle memleketlerine gitmelerini mteakip. Tun a boyu vilyetleri valisi Michaile ve Ke g en e mektup gn dererek, onlarn T un a sahillerini iyi gzetmelerini emretmiti; ayni zamanda Peeneklerin Tunay g e me ler in e mni olabilmek iin garptaki kuvvetler de celbedilmiti. Dier cihetten yz tane harp ge misi T un a zerine gnderilmiti*. Btn bu v a k alar 1048 senesinin yaznda ce rey an etmi olsa gerektir. TURAIN BZANSA HCUMU. PEENEKLERN YENLMES VE BALKANLARDA YERLETRLMELER Turak, sefirlerinin ademi muvaffakiyetle dndklerini r e ni n ce Bizansa kar harp hazrlklarna balamt. T u n a y serbeste g eebilme k iin kn gelmesini bekli yordu. Nihayet k gelmi, Tun a sularn kaln buzlar tut mutu. iddetli souklar yznden Biznas muhafzlarnn sahilleri iyice gzetemedikleri bir zamanda, T u r ak btn kuvvetleriyle - Ked re no sun szne gre 8 0 0 bin kiiden^ ibaret bir ktle ile- Tunay buzlar zerinden ge ere k Bizans lkesini y a m ay a balamt. Bunun zerine T un a lkeleri valisi m u av en et istiyerek imparatora mektuplar gndermiti. Konstantin Mon om ach ta Edirne valisi Konstantin Arianitese Makedonyadaki ktalar toplamasn emretmi; Bulgaristan valisi Basil Monachosa da idaresindeki askerlerini celbetmesini, ve he r iki k u m a n d a n a Michail ve Keg en le birlemelerini, ve P e e n e k le re kar yrm el er ini emretmiti. Birlemi B i zans kuvvetleri Kegenin gsterdii zere h ar ek et ederek memleketi basan P e en e k le re kar hare kete gemilerdi. Tura n kuvvetleri daha faik olduundan, Keg en m e y d an savana cesaret e d e m e m i ; karsndakileri k k h c u m larla rahatsz etmei daha mnasip bulmutu. Neticede Keg en
' K edrenos II, 5 8 5 . 2 Fr. D l g e r . Corpus d. griech isch en U rk u n d e n d. Mittelalters und d. n eu eren Zeit - R eg esten . T. II. S. 8. 3 K edrenos II. 5 8 5 ; ( 8 0 0 0 0 0 ) tabi bu adet ok m balaaldr; P e en ek lerin btn k tlesin in h arekete g e lm elerin e ihtim al verilemez; bilh assa k zam annda byle bir h areket im k n szd r.

G eenekler

tam bir muvaffakiyet kazanmt. Bu v a k a iin esas me nb a olan Kedrenos Kegenin zaferini yle tasvir eder: Turan Peen ek le ri Tunay geip Bizans arazisine girdikten sonra, pek bol yiyece k iecek, baldan yaplan ikiler ve muhte lif cins araplar bulmulard. Bu zamana kadar byle bir bolluk grmediklerinden, lzumundan fazla yemiler, imi ler netice de muhtelif hastalklara tutulmulard. Turan or dusu arasnda ba gsteren hastalk ve dolaysile intizamsz lk az bir zaman sonra Ke gen e malm olmutu. Bunun zeri ne Kegen de h cu m a ge m e k zaman gelmi olduuna h k mederek, he m hastalktan hem de souktan krlmakta olan, T u r a k Pe ene kl eri ne kar taarruza gemiti. Mamafih Bizans lIlar hal P e en e k le re h cu m etmekten ekiniyorlard. Kegen g halle onlar h cu m a sevkedebilmiti; bu h cu m a Turan ktalar m u k a v e m e t edem emi ve btn ordu, babular ile beraber, Kegen ve BizanslIlara teslim olmutu. Kegen silh tayabilecek btn esirlerin ldrlmesini talep etmi ve bu talebinin mantk olduunu gstermek iin, Kedrenos tarafn dan:'^ Ylan, gne stp ta srabilecei bir zamanda deil, souktan k u y ru un u kprdatamad bir srada ldrmek l zmdr,, szleriyle kaydolunan P e en ek atalar sznden birisile teyit etmiti. P eenek leri ldrmek BizanslIlarn iine gelm iyor du; nk bu srada Bulgaristanda birok arazi bo olduun dan kyllere b y k bir ihtiya vard. Bu esirleri o yerlerde yerletirmek Bizans devlet menfaati iin gayet faydal ola cakt. Bunlar bir cihetten he rzaman vergi alnmas m m k n olan ifti olacaklar, ve bilhassa devletin pek ihtiyac olduu atl ktalar bunlardan tekil etmek m m k n olacakt. a rk ta gittike b y y e n T r k tehlikesine kar muvaffakiyetle harbetmee de P e en e k atllarnn yardm dokunaca m u h a k kakt. n k T r k atl ktalar ile ancak P e en ek le r boy lebilirlerdi. te bu dnceden dolay Bizans b a b u lar Kegenin teklifini redetmilerdi. Kedrenos Uzun bir m na k a a da n sonra BizanslIlarn fikri galip geldi: Bizans ordu sun a bu cins hareket (yani esirleri ldrmek) b arb ar ca, irkin ve kendilerine yakmyan bir i gibi geliyordu,, diyor. Ayni me m b a da n anlaldna gre, Kegen kendi
' Keza II. 5 8 6 . 2 Keza II. 5 8 6 - 5 8 7 3 Kedrenos II, 5 8 7 .

3^ e q e n e k i l i n d e

ig m cadele

ve n e t i c e l e r i

135

esirlerinin hibirini satmam, hepsini ldrmt > . Keg en bu zaferi mteakip Tun a boyunda kendisine verilmi olan yere dnmt. Bizansllar on binlerce Pe ene i Ni ile Sofya (Sardika) arasndaki ovalklara ve imal Makedonyada Ovepolje tesmiye olunan yerlere yerletirilmilerdi 2. B u n larn silhlar alnm ve iftilikle megul olmalar emredil miti. Bu suretle ilk defa olarak b y k bir mikyasta Peenekleri hazar hayata ge irm ek teebbs yaplmt. 1 4 0 P e en e k b y de, balarnda T u ra k olmak zere, payitahta gnderilmiti. mparator bunlar gayet iyi kar lam, hiristiyanl kabl ettirerek kendilerine b y k Bizans rtbeleri ve makamlar vermiti. Tu rak ile Kegen arasnda ce reyan etmi olan m c a d e le lerden - bu sralarda Pe en e k le r arasnda b y k bir dahil bu hra n mev cut olduu h k m n karabiliriz. Kostantin Porp hyrogennetos zamannda, yani tam yz sene evvel, P e e nekler 8 kabileden ibarettiler. 1 0 4 8 de artk 13 kabile gr yoruz. Konstantin bunlarn um u m bir reislerinden bahset miyor. Halbuki Kedrenosun dediine gre T urak bu ka vmi n reisidi,,. D em ek artk Peene kle rin btn kabileleri bir ahsn - m e m b a n sarahaten Turan gayet asil bir aileye mensuptu dediine gre - yahut bir sllenin idaresi alt na gir me ye balamlard. Bu, onlarn devlet tekilt yap ma a balam olduklarna dellet eder. Turan btn k a bileleri birletirmek pln, galiba, ihtilf mucip olmu ve gayri m e m n un la r Kegenin idaresi altnda mcadele b a y r a n kaldrmlard. T u r a m asil bir aileye mensup olmas, ay ni zamanda da Kegenin aa smftan yetimi olduunu n a zar itibara alarak - bu iki kabile reisinin mcadelesi iki zmr e mcadelesi evsafn tar gibi g r n yor sa da - b u nu menfaatleri bir birine zt iki snf mcadelesi olarak alma malyz. Kegen, me m b a n dedii gibi Uzlarla mu ha re be de nam kazanm bir halk ka hra ma n olarak h rm e t edilmekte idi. Onun bu me vkiinden istifade ile Turaktan m e m n u n olmyan kabileler, yahut unsurlar, etrafnda toplanarak T ura a kar mcadeleye balamlard. Bu mcadele P e e n e k le r iin fel ket devrinin balangc olup, onlarn tarihinde yeni bir r,
' Keza II. 5 8 7 .
2 Ayni yerde.

!3S

SPegenekler

nhitat devrinin balangcn amt. Dahil arpmalar netice sinde muhtelif kabileler arasnda birlik bitmi; bunlar ikiye ayrlmlar ve bir ksm da Bizans hizmetine girmi, ve Bizansa h c u m eden kavimdalerini imhada rehberlik et miti. Mamafi btn P e en e k kabilelerinin 1 0 4 8 senesinde Bizans seferine itirak ettiklerini zannet mek doru olamaz; baz kabilelerin T u n a n m te tarafnda kalm olmalar icap eder; Kedreno sun gsterdii 8 0 0 binlik kitle hakikattan ok uzak olsa gerektir. BZANSIN ANADOLUYA, SELUKLULARA KARI, PEENEK KITALARINI GNDERMEK TEEBBS. Y u ka rd a sylemi olduumuz vehile, Bizansllar Peenekleri Bulgaristandaki bo yerlere yerletirirken, bilhassa Anadoludaki Seluklulara kar bu nlardan asker almak niyetile hareket etmilerdi. Hakikaten, yeni Seluk h cu m u karsnda ( 1 0 4 9 ) imparator Konstantin Mon om ach Pe eneklerden 15 bin atl asker toplanlmasn emretmiti \ Bu yeni teekkl eden ktaya ba b u olarak Kostantaniyede bu lu nan P e e n e k b y k le rin de n drd; Sle, Selte, Ka r a man ve Kataleym tayin edilmilerdi. mparator bu P e en e k ktasna gayet kymetdar hediyeler, iyi silh ve seilmi atlar verdikten sonra, bunlar s k dar tarafna geirerek Sel uklulara kar gndermiti. Yol gste rme e de Konstantin Adrobalakos isminde biri mem urdu. Bu P e e n e k le r skdarda atlarna binip arka doru h ar ek et etmiler ve epey yol aldktan sonra D a m a t r u i (imdiki Bulgurlu yannda)^ tesmiye olunan me vki e gelmiler, ve bu rada atlarn durdu r ara k kendi lisanlarnda komenton,, tesmiye ettikleri bir nevi istiare meclisi yapmlard. Bu toplantda fikirler ayrl m ve epey grltl bir ekil almt. Bazlar Peene kle rin ileri yrmelerini, imparatorun arazsinde imparatora kar h ar ek et e tm em ek lzm geldiini sylemilerdi; bazlarna gre de ne imparatora muhalif hare ket etmek, ve nede neticesi belli olmyan uzak ark seferine devam etmek lzmd. Hatta Bitinya tepeliklerinden biri zerinde istihkm yaparak Bi z a n s l I l a r a kar mcadele etmek fikrini ileri srenler de ol Kedrenos II, 5 8 8 . Zonaras III, 6 4 3 . 2 H e r t z b e r g , S. 2 3 5 . 3 K ed renos II. 5 8 8 .

ff'e g e n e k i l i n d e

iq m c a d e l e

ue n e t i c e l e r i

137

mutu. Bu fikir taraftarlar bulamam, buruda, yabanc bir memlekette imparatora kar mcadele edebilmek m m kn olmayaca, yalnz balarna byle bir mcadeleye giri menin ok ar olacan sylenilmiti. Bunu n zerine Kataleym, ileri gitmemeyi, geri dnerek Buigaristandaki kavimdalarna katlmann en doru bir hare ket olacan teklif etmiti. Peki, denizi nasl geeceiz,,? sualini verenlere Beni takip ediniz, grrsnz,, szlerinden bak a bir ey sylememi, atn e virerek stanbul boazna doru yol almaya balamt. Pe en e k le re refakat eden Bizans yol g s tericisi k am ve Damatrui kalesinde saklanmt. P e en ek le r de Kataleymi takiple stanbul boaz yolunu tutmulard. Bunlar, kendilerini sk d ara geiren gemilerin daha kar tarafa alnmadm zannediyorlard. Fakat gemiler oktan ahnmt, orada P e ene kl eri n karya gemeleri iin hi bir vasta yoktu. P e en e k ktasn gtren Kataleym bu vaziyet kar snda hi armam: Kendisinin ve btn P e en e k milletinin selmetini istiyen beni takip etsin,, szleriyle atn kuvvetle mah mu zl ya ra k denize atlamt. Arkadalar ilk nce tereddt e t m i l e r ; bata bir iki yiit atiyle denize atlm, onlar birk a dieri takip etmi ve nihayet btn kitle Boaz atlariyle yz er ek g e m e k iin denizin co k un sularna atl mlard. Bunlarn bazlar silhlarn her ihtimale kar atm bulunuyordu. P e e n e k atllar kar sahile S. T a r a m a n as tn ya nm a kmlard\ Onlarn bu hareketleri o kadar n olmutu ki, BizanslIlar ne P e en ek le rin Boaz ge melerine mani olabilmiler, ve ne de Rumelide takip etmilerdi. Bunlar mkltsz vatandalarnn iskn edildikleri yere gitmiler; ve Trabitzadaki P e ene kl erl e birlemilerdi; onlar dier Peenekleri de oturduklar yerleri brakp gitmee davet etmi lerdi. Cebren iskn edilen Pe en e k le r hazar hayata ala madklar bir zam anda yaplan bu teklifi b y k bir m e m nuniyetle karlamlard. Bu davet zerine muhtelif yerlerde oturan P e e n e k zmreleri harekete gelmi, btn ziraat
^ Kedrenos II, 5 8 9 . S. Tara bu g n k B y k d erey e yakn bir yerdir: G. L a s k i n, G e o r g ij K ed r in o d re v n o stja c h K o n sta n tin o p o lja . Kiev ( 1 9 0 5 ) 5 . 1 9 4 . Boaz atlarla g e m e v akasn a O sm anl tarihinde de tesadf ediyo ruz. Murat II. tahta kt zam an, Mustafann isy a n m bastrm aa m e m u r olan Bayazt^Paa atlan yzdrerek Boazdan geiyor. T ev a rih -i-a l O sm an F. Q i e S e, tab, S. 5 6 .

!38

G eenekler

aletlerini balta, trpan v. s. silh edinerek, hepsi bir kitle halinde Balkanlar geip T un aya akan Osmos (Asmes: AIuta mansabnn karsnda) rma boyun da yerlemilerdi. 1 0 4 8 de balanan P e en e k hareketi de bu ekilde hitam bul mutu. YENDEN STKLLN ELDE EDEN PEENEK ZMRESNN BZANSLA MCADELES. BizanslIlarn Peeneklerin bu hareketini cezasz brakm yacaklar pek tabi idi. Derhal bir ordu tekil edilmi ve Pe ene kl eri n takibine gnderilmiti. P e e n e k ktlesi, k e n d i lerini takip eden BizanslIlara m u k a v e m e t etmemiti. Yalnz Selte adl bir ba bu Lobitzo denilen bir me vkide m u k a vemet gstermek teebbsnde bulunmutu. Onun bu ha r e keti, galiba, dier P e en ek kitlesine serbeste yer intihap edebilmesi imknn v erm ek iindi. Bizans ordusu daha faik kuvvetlere malik olduundan, Selte uzun zaman m u k a v e m e t gsterememi, ve Lobitzodan ekilip gitmiti. Peenekler, Karadenize yakn bir yerde, Tunann son mecralarnda, bol otlu ormanlk, umumiyetle her nevi nebatn oka yetitii ve gebelik iin gayet mnasip olan, yerli ahalinin Yz - tepe,, (t/.ax6v |3ouvov) tesmiye ettii, mahalli igal etmilerdi (umnuya yakn bir yerde). Onlar bura da eski serbestiye k a v u mular ve eskisi gibi yaamya balamlard. Ek sik olan ey de Kostantiyede imparatorun saraylarnda misafir-mahpus bulunan babulard. BizanslIlarn epey zamandanberi uratklar: Pe ene kl eri Bulgaristanda yerletirmek, ifti yapmak, devlet hzinesine vergi, orduya asker temin etmek, Seluk tehlikesine set e k m e k plnlar - hepsi de suya dm bulunuyordu. Mesele, yalnz Peene kle rin oturduklar yeri brakp gitme lerinden ibaret deildi; onlarn devletin amansz dman sfatiyle Balkan ve T un a vilyetleri iin b yk bir tehlike tekil edeceklerinden korkuluyordu. Mamafi, Peene kle rin bir ksm - Kegenin idaresi altnda - BizanslIlarla mttefiktiler. mparator Konstantin IX. K e g e n e ha be r gndererek, Kostantaniyeye davet etmi, onunla k aa n Peen ek lerl e nasl mcad ele edileceini g r m e k istemiti. Kegen yanndaki btn ordusu ile
' Kedrenos II, 5 9 4 .

3^ e q e n e k i l i n d e

m a a d e 1e a e n e t i c e l e r i

13S

paytahte doru hare ket etmi, oraya vasl olduktan sonra ehrin haricinde Maitus tesmiye olunan bir yerde k a ra rg h m kurmutu. Mehazm verdii malmata gre, burada Keg en bir suikasta ma ru z kalmt. Bu, belki de, Turan teviki ile yaplmt. Kegenin imparator tarafndan ka bu lnden evvel, geceleyin P e e n e k neferi adr na girerek onu yaralamlar, fakat Kegenin muhafzlar evik davranp efendilerinin imdadna yetimilerdi. Ko pan grlt zerine dier Pe en e k le r de uyanarak, suikastta bulunanlar yakalamlar ve Kegenin olu Balara teslim etmilerdi. Ertesi gn, sabahleyin yaral Keg en arabaya yatrlm, arabann arkasna maznunlar bala n m, arkasndan Kegenin oullar Balar ve Gulinos, onlarn arkasndan da binlerce P e en e k ehire girmiler ve Hipod ro ma gelince, Balar imparatorun hu zur un a ikyetini bildir m e k iin gitmiti. mparator, maz nunlarn g ebe deti ze rine derhal ldrlmeleri icap ederken, bunun niin yapl madn sormutu. Balar da, maznunlarn mtemadiyen imparatorun ismini ardklarn ve bu nu n iin onlar impa ratorun m a h ke m e si n e verm eyi daha muvafk bulduunu beyan etmiti. Bunun zerine imparator phelenerek ma z nunlarn kendi hu zur un a getirilmelerini emretmiti. Bunlar bal olarak huzur a karlmlar ve imparatorun, niin Kegeni ldrmek teebbsnde bulunduklarnn sebebini sormas zerine, Kegenin imparatora kar fena fikirler beslemekte olduunu, ehire girdikten sonra payitahtn ahalisini kesere k evleri y a m a etmek ve tekrar Peeneklere gitmek niyetini tam olduundan, byle bir harekette bulunduklarn bildirmilerdi, imparator bu hususta ha k e m in kendisi olduunu sylemi; Kegenin olunu ve dier P e en e k beylerini saraya ararak, herkesi ayr ayr yerlere koymutu. Yaral olan Keg en de saray tabibinin tedavisi altnda sarayda tedavi iin braklmt. Hakikatte btn bu P e en e k babular ma hp us bir vaziyette bulu nuyorlar, ve kendi ktalarndan ayrlmlard. Ayni za manda imparator Keg en e suikastta bulunan Pe ene i n serbest braklmalarn emretmiti. Kedrenosun szlerine gre, B i za ns l Il ar bu nu n Kegenin P e ene kl eri nde n gizli k-almasn istemiler ise de muvaffak olmamlard. ehrin haricinde kara rgh ta bul un an P e en e k le r vaziyeti r e ne re k fena halde

liO

3 e q e n e k ! e r

kzmlard. Babularnn, onun oullarnn ve birok dier beylerinin sarayda kapal bulundurulmalar da Peen ek lerin phelerini uyandrm^ ve pek ok honutsuzluu mucip ol mutu. Konstantin M onomach bu nu habe r alnca PeenekJeri s knete davet etmek ve dostluk balarn kuvvetlendir m e k maksad ile birok hediyeler gndermiti. B u na ra me n ehrin haricindeki Pe eneklerin pheleri zail olmam; b u n lar bir gece eyalarn toplayarak anszn harekete gemiler ve Yz-tepedeki Peen ek lerl e birlemilerdi^. Bu suretle Bi zanslIlarn iki yzl siyasetleri karsnda asl ktleden ayr lan P e e n e k kabileleri tekrar birlemi oluyorlard. Fakat bu ha r e k et pek ge bir zamanda v uku a g e lm i t i; en iyi k u v vetler ve babular mey dand a bulunmyorlar, kimisi harpte lm, kimisi Bizansta rehin idi. Birleen P e e n e k kabileleri yeniden Bizans lkesine h c u m a gemilerdi. Bunlar Balkanlar aarak Edirneye yakn Aule,, tesmiye olunan me vki e kadar gelerek, ka ra rg h la rn k ur m u la r ve etraf y a m ay a balamlard. Bu sralarda Pe e n e k aknlarna kar Makedonya ve Edirne valisi olan Arianites m e m u r edilmiti. Daha bi rk a ay evvel Selteye kar muvaffakiyetle harbeden Arianites bu sefer de ya nndaki kuvvetleriyle Ed irneye hare ket etmiti. O ilk nce muvaffakiyetle hare ket etmi; lkin az bir zaman sonra Dampoli tesmiye edilen kale yannda Pen ekl er le karlrarak bir malbiyete uramt. Bu arpma esnasnda bir ok MakedonyalI ve Trakyali maktul dmt. Bu hezimet zerine Arianites Ed irneye geri d nm ve imparatora haber g n de rer ek yeni bir orduya ihtiyac olduunu bildirmiti. Arianitesin yanndaki kuvvetleri P e e n e k le re kar m u k a v e met e de ce k de recede deildi. Paytahtte ise derhal yeni bir or du nun tekil edilmesine imkn yoktu. TURAIN PEENEKLERE ZAMI. ONUN YENDEN KAVMNN BAINA GEMES. BZANS ORDUSUNUN YENLMES. Bu vaziyet karsnda BizanslIlar ii diplomatla vurarak P e e n e k tehlikesinden kurtulmak istemilerdi. En iyi are
' K edrenos II, 5 9 0 . 2 Ayni yerde 3 K ederenos II, 5 9 6 .

9e e n e k H i n d e

i m c a d e l e

ve n e t i c e l e r i

14!

Tura vatandalarna gnderip BizanslIlarla sulha tevik et mekti. Turak ve onunla birlikte gnderilecek P e en ek b y k leri gitmelerinden evvel imparatorun hu zur un a arlmlar ve sadakat yemini e t m i l e r ; ne olursa olsun tekrar Bizansa dneceklerine ait sz vermilerdi. Bu nu mteakip k en di lerine birok hediye verilmi ve Peene kle rin bulunduklar y ere doru gnderilmilerdi. T u r a k ve dier P e e n e k b ykleri kendi kavimdalar y an na gelir gelmez Bizansa vermi olduklar yeminlerini bozarak P e en ek le rin tarafna geip, eski mevkilerini igal etmilerdi. Artk P eenek leri idare edecek reisler tekrar kabilelerin bana gemi bulu nuyorlard. BizanslIlar Tura g n d e rm ek le P e en e k m e s elesinin halledilmediini gayet iyi bildiklerinden Anadoludaki kuvvetleri de celbetmee lzum grmlerdi. Bu kuvvetlere cretli Fr en k askerleri de ilve edilmi ve Pe en e k le re kar gnderilmiti. Balkanlara doru sevkedilen bu ordunun b a kumandanl rektr Nikifora verilmiti. BizanslIlar k e n dilerine fazla gv enmiler ve P e en ek le ri tam yuvalarnda, yani Yz-tepe mevkiinde mah ved ec ekle rini mit etmilerdi. Onlar Balkanlar ge ere k Yz-tepe ye yakn D iak en e tes miye olunan bir yerde hendekler ka zarak m s ta hke m bir ka ra rg h vcuda getirmilerdi. Ordu iin fazla gelen eya da burada yerletirilmiti. Nikifor ilk h cu m d a Peenekleri perian edeceine inanm, ancak Pe ene kl eri n k a m a l a r n dan edie ediyordu. P e en e k esirlerini ba lam ak iin kay ve ipler alnmasn da emretmiti'. Bi za nsl I lar n yaklat bir anda P e en e k le r yakndaki ormanlarda dank bir halde bulunuyorlard. Nikifor ile dier babular arasnda dmana taarruz hususunda ihtilf k m ; K e k a u m e n o s isimli bir kum andan, P e e nekler dankken h cu m etmeyi muvafk buluyor, Nikifor da dmann k a a ra k elden gitmesinden endie ederek bun a k a r : Dur, bakalm. Ba b u u m , sen benim ba k uma nda nlk vazifeme k ar m ak m istiyorsun? P e en ek le r dankken h cu m etmek olmaz, onlar or man aralarnda saklanrlar, kalrlar,, demiti. Bizans babular birbirleriyle k avga ederlerken Pe en e k le r ab u ca k birlemiler ve h c u m a gemilerdi. Bu vaziyet karsnda Nikifor da ordu sunu harp safna dizerek P eenek leri karlamt. Fakat
> Keza II, 5 9 8 .

9 eq e n e k l e r

gebelerin iddetli h cu m la rn a Bizanslar dayanamam, en nce babu la r harp me ydann b r ak ar a k k a m a a k o yulmulard. Memban dediine gre kaanlarn atlarnn ay ak sesinden ba k a birey iidilmiyordu. BizanslIlar k a yor ve Pe en e k le r de onlar iddetle takip ediyorlard. Yal nz, kum and an lar dan K e k a u m en o s yanndaki adamlariyle h ar be de r ek kendisi ve btn adamlar harp meydannda kalmlard. Gya, Pe en e k le r BizanslIlarn bir hile y a p m a larndan e k in e re k pek fazla takip etmemiler ve bu yzden Bizans ordusunun b y k bir ksm mah volmaktan kurtul mutu. Pe ene kl eri n eline pek ok ganimet gemi, bunlar me y an n da Diakende braklan eya da, vard. P e en ek le r BizanslIlarn getirdikleri kaylarla Bizans esirlerini bala mlard.. Kedrenos bu mn ase be tle k k bir teferruat ta k ay de d iy or : bu harbi mteakip P e en ek le rd en Galinos (Kegenin olu) isimli bir adam, ller arasnda yatan Bizans kum an da n lar n da n K e k a um en os u tanmt; bu P e e n e k - o n u T u n a boy und ak i memleketlerde vali bu lunduu zaman ta nrm ve harp me ydannda l bir halde yz st yattn g r n c e at zerine ykleterek kendi adrna getirmi ve hrmetle gmmt. Pe e n e k le r bu suretle 1 0 4 9 senesinin son baharnda Bizansn muhtelif vilyetlerinden topladklar kuvvetli bir or dusunu perian etmilerdi. Bu zaferi mteakip Pe en e k le r B i z a n s l I l a r d a n fazlaca intikam alm ak maksadiyle yeniden h c u m a ge er e k 1 0 4 9 / 1 0 5 0 senesi kn bil mkilt Traky a y ya m a etmilerdi.

VII
1050 DEN ALEKS KOMNENOSUN BZANS TAHTINA IKIINA KADAR PEENEK ^BZANS MNASEBET.
EDRNENN PEENEKLER TARAFINDAN MUHASARASI. Bizans ordusu 1 0 4 9 senesi D iak en e yannda yenildikten so nra Ed irneye ekilmiti. Bu ordu artk Pe en e k le re kar mcad ele edecek bir vaziyette deildi. Yuka rd a sylediimiz vehile Pe en e k le r 1 0 4 9 / 5 0 senesi hibir m u k a v e m e t gr meksizin btn k T r a k y a y y a m a etmilerdi. Bizans h k meti btn k yeni bir ordu hazrlamakla g e ir m i t i; bil hassa ark Anadoludan yeni kuvvetler T r a k y a y a celbedilm i t i . Bu suretle vcude getirilen yeni ordu 1 0 5 0 senesi ilkbahar gelince P e en e k le re kar sevkolunmutu. Bu de fadaki mcadelede bilhassa Edirnenin ok m hi m bir rol olduunu gryoruz, BizanslIlar burada btn kuvvetleri birletirerek Pe ene kl eri n daha ziyade memleketin iine girmelerine mani olma dnyorlard. Fakat P e e n e k le rin de kendilerine gre plnlar v a r d ; onlar phesiz Bizansta yaplan hazrlktan haberdardlar. Ensiyativi d ma nn elinden almak iin kendilerinin daha evvel h cu m a gem el eri lzmd. Hakikaten BizanslIlar yeni kuvvetlerini Ed irneye se vketm ekle megulken, Pe en e k le r harekete ge lerek 1 0 5 0 senesi Haziran 8 de Edirneyi mu hasara etmi lerdi*. Bununla Bizans ordusu ta bata her hangi bir h a r e ketten m ah ru m edilmi bir vaziyette b u l u n u y o r d u ; nk ehirde kapal kalmt. Pe en e k le r yalnz ehri muh asa ra ile iktifa etmemiler, bir ksm Edirneyi mu ha sa ra ile me gulken, dier bir ksm da etraf y a m ay a gitmiti. Muhasa ra edilen Bizans kuvvetleri Peen ek lerl e ak ha rb e g ir m e e cesaret edememi, ehrin kaln surlar arkasnda yer
' Kedrenos, -II, 6 0 0 .

lii

geenekler

alarak mdafaa ile iktifa etmiti. Edirnenin P e ene kl ere kar mdafaa edilmesine dair baz teferruat kay nak larn birinde muhafaza edilmitir. Bu k a y na n (Kedrenos) dedii ne gre, ba k u m a nd a n n adrnda muhafaza tarz m z a k e re edilirken, kaledeki piyade kuvvetlerin kum and an -kayna mzn tabiri vehile- cesur ve ma ru r olan,, Sam uel umum em re itaat etmeyip, kalenin kaplarn atrm ve piyade askerlerini kaleden kararak P e en e k le r zerine h cu m a sevketmiti. P e en e k le r bun a iddetli bir h cu m la m u k a b e le etmilerdi. Neticede ksa bir zaman iinde Bizans piyadesi P e en e k le r tarafnda perian edilmiti. Bu vaziyet karsnda Sam uel kaleden yardm istemi, ba k u m a n d a n da ehirdeki btn kuvvetlerin surlarn dna karlarak Peen ek lere kar harbetmelerini emretmiti. P e e n e k le r Bizans piyade si zerinde kazandklar zaferden dolay daha b y k bir gayrete gelerek iddetle harbetmiler ve Bizans ordusunu fena halde sktrmlard. arpma Edirnenin balarnda ce reyan etmiti. Peene kle rin bi r k a defa tek errr eden h cumlar karsnda Bizansllar pek ok l verdikten sonra dayan am ya ra k geri kaleye ekilmilerdi; lenler arasnda birok babular da vard. Daha geen sene Peen ek lere kar bir mddet muvaffakiyetle harbe tmi olan Arianitis al d yaradan gn sonra lmt. Bizans ordusunun bu suretle yenilmesini mteakip Edirne yeniden fena bir m u hasaray a maruz kalm bulunuyordu. Pe ene kl eri n bu defa mu ha sa ra aletlerine de malik olduklar anlalyor. Onlar ehrin surlarn taa tutmular ; hendekleri aa budaklariyle doldurup ehre h c u m etmek istemilerdi. Her ne bahasna olursa olsun ehri ele ge ir me e k a ra r vermi gibi g r n yorlard. Vaziyetin pek mkl olduu Kedreno sun szle rinden a k a anlalmaktadr. Fakat bir tesadf eseri olarak Edirne Pe ene kl eri n eline dmekten k u r t u lm u t u : Bizans lIlar tarafndan kaleden atlan bir ta P e e n e k ba bularn dan Sule ye ( 2 odA t o ) isabet ederek onu, binmi olduu atiyle birlikte,ldrmtk K ay na a baklrsa, P e e n e k le r bunu grdkten sonra k or k m u la r ve ehrin muhasarasndan vaz gemilerdi. Kedrenos diyor ki, eer bu hdise ce re y an etmemi olay d P e en e k le r ehri muhasarada devam edecekler ve zapte1 Keza II, 6 0 2 .

3 e q e n e k . B i z a n s

mnasebeti

!4S

deceklermi. Bu belki de dorudur. Kumandansz kalan Pe e n e k ordusu Edirneyi mu hasarada devam etmekten vazgemi olabilir. Dier taraftg.n, Edirne gibi surlara malik bir ehrin zapt g olacam anladktan sonra, Pe ene kl eri n etraf ya m a etmeyi daha faydal bularak M a ken on ya ve T r a k y a y a gittikleri de ihtimal dahilindedir. Kedrenos, bu nl a rn oralarda mthi bir tahribat yaptklarn syliyor. Denil diine gre Pe en e k le r yerli ahaliye binbir eziyet etmekle kalmamlar, hatta m em ed ek i ocuklar bile ldrmlerdi. Bizans h kmetinin bu P e en ek aknna kar ko y a ca k yerli hibir kuvveti yok tu; bu defa Bizans hizmetindeki P e e n e k resasndan olan Kegen den istifadeye ka ra r verilmi ti. Kegen, Bizans hizmetine giren ilk P e e n e k babu u o lm a s itibariyle ve bir ka defa Bizansa sadakatle i yaptndan dolay Rumlarn itimadn kazanmt. O da, az bir zaman evvel Turan yapt gibi, gitmeden evvel sadakat yemini vermi ve 1 0 5 1 senesi balarnda Bizans elisi sfatiyle Peeneklere gitmiti*. Kegenin bu elilii BizanslIlara hibir fay da temin etmedi; kavimdalarna kar yapt bu kadar suun cezas olarak kendi kavimdalar tarafndan para para edilerek ldrlmtk Bu suretle, BizanslIlarn Peeneklerle anlamak ve onlar elde ederek kuvvetlerinden isti fade etmek teebbs tamamiyle suya dm bulunuyordu. TRAKYADA PEENEKLERE KARI MCADELE Bizans h kmeti 1 0 5 0 / 1 0 5 1 kn m m k n olduu kadar ok cretli asker toplamaa gayret etmiti. Anadoludan ve Peene kle rin aknlanndan. masun kalan garp vilyetle rinden yeni kuvvetler celbedilmiti. G er ek cretli askerlere ve g ere k yerli kuvv etlere aylk v e r m e k ve onlar bes lem ek iin paraya ihtiya vard. Zaten tamtakrkalan Bizans hzinesi, imdi bsbtn boalmt. Bu n u n zerine ahaliden yeni vergiler alnmaa balanmt. Bu hal halkn ademi m e m nuniyetinin artmasna sebep oldu. Fakat Bizans hkmeti her ne bahas na olursa olsun memleketi P e e n e k tehlikesine kar mdafaa etmek mecbur iyetinde idi. G halle Varjag ve Fren kler de n ibaret 2 0 bin kiilik cretli bir ordu yapla K ed e n o s II, 6 0 2 . 1 Keza II, 6 0 3 .
P een ek Tarihi 10

14S

3 e e n e k l e r

bilmiti; bu orduya dier Bizans, kuvvetleri de k a t l a r a k - s o n ralar taht ele ge irm e k teebbsnde bulunan - Nikefor Br ye nn io su n kuma nda s altnda P e e n e k le re kar gnderil miti. T r a k y a ve Makedonyay ya m a etmekte olan Peenekleri bu kadar k k bir ordu ile malp etmek m m k n o l m a z d ; a nca k kalelerde saklanarak, P e en e k le r zerine an h cu m la r y a pm a k suretiyle partizan harb i yaplabilirdi. Zira btn T r a k y a bunlarn elinde bulunuyordu. Peeneklerin baz ktalar hatt payitahta kadar yaklamlard-. Kostantiniyede ise bunla ra kar gnderilecek muntazam bir or du me v cu t deildi. mparator (Konstantin IX. Monomachus) ehir ahalisinden ve saray adamlarndan 5 0 0 kadar kiiyi silhlandrarak P e en ek le rin bulunduklar bir yere gnder miti. Bu nda n kimseninin h ab e r almamas iin onlar gecele yin yrtmt; ve P e e n e k le r uy k u da iken baskn yaparak bir ok P e en e k kltan geirilmiti. Ertesi gn bir araba dolusu P e e n e k kafas imparatora gsterilmek iin Kostantiniy ey e getirilmiti'. B r y e n n io s un kum and as nda ki orduya gelince, o Trakyay P e e n e k aknlarndan temizleme hareketine gem i bulu nuyordu. Meydan muha reb eleri yapa cak kadar kuvvetli olmyan bu ordu bilhassa partizan harbi, yani guerilla ya pa rak, dman zaifletecek; an h cu ml ar la tesadf ettii Peenekleri im ha ettikten sonra, ikinci bir P e e n e k ktas gelin c e y e kadar yakndaki kalelere saklanacak, tehlike getikten so nra yeniden harekete geecekti. Bu piln zerine, k u m a n danlardan Michael Akolutos Edirnenin ce n u b u n a gnderil m i ; B r y e nn io su n da Edirnenin imalinde faaliyette bu lunmas tasvib edilmiti. Bu nda n o sralarda Peene kle rin ta Ma rma ra sahillerine kadar akn yaptklar anlalyor. Peen ek le r, E r g e n e nehri boylarn ve Arkadiopolis (LleBurgaz) havalisini y a m a etmilerdi. Rodostodan bir gnlk yolda bul un an Chariopolis de P e e n e k h c u m u n a maruz kalmt. Bu havalideki bir P e e n e k ktasnn BizanslIlar ta rafndan imh a edildii bildiriliyor. Bir Bizans k a yna n da bu v a k a yle nakledilmitir; P e e n e k le r gnd zn Chariopolisin yanndaki yerleri y a m a etmiler ve gec e istirahati iin de orada bir ka ra rg h kurmulard ; kimisi yiyip imekle, kimisi alg almakla, ark s yl em ekl e meguld. Biraz
1 Kedrenos. II, 6 0 4 .

Pe g e n e k 2 i z a n s

mnasebefi

147

son ra he r k es u y k u y a dalm bulunuyor, ka ra rghta t eden yoktu. Peen ek le r, her hangi bir tehlikeyi akllarna bile getirmediklerinden be ki k o y m ay bile lzumsuz g r m le r di. Edirneden P e en ek le ri tedip iin gnderilen Mihael Akolutos onlar gnd z den ber i takip etmi ve g ece istirahatine e kilmelerini beklemiti. Ge ce yars BizanslIlar saklanm olduk lar yerlerinden ka rak an bir h cu m la u yu m ak ta olan Peeneklerin biroklarn kltan geirmiler, ve btn eyalarn almlard. Bu n u mteakip Akolutos Edirneye, B r y e nn io s un yan n a gitmiti. Her iki k u m a n d a n birlikte h ar ek et ederek evvel Ed irn ey e ya k n olan Toplitza m ev ki ind e bir P e e n e k ktasn, sonra, Bal kanlara yakn Goloe da ba k a bir P e e nek kuvvetini yo k etmilerdik BizanslIlarn bu tedip h a r e ketleri iyi bir netice vermi, B al k a na yak n vilyetler P e e nek aknndan k s m e n kurtulmutu. Hi olmazsa, P e en e k le r eskisi gibi serbeste Bizansa tabi yerleri y a m a edemiyorlar d^. BizanslIlarn bu guerillasi 1 0 5 2 senesine kadar devam etmi olsa gerektir. 1053 TE PRESLAV YANINDA BZANS ORDUSUNUN HEZMET VE 30 YILLIK SULHUN AKT BizanslIlar, bu k k muvaffakiyetlerinden gayrete ge lerek, P e e n e k le re T u n a bo y u n d a kat bir darba indirmei dnyorlard. Maksatlar - Bizansn bu kuvvetli ve tehlikeli dman bsbtn ortadan kaldrmakt. Bu pilm kuv v ed en file k ar a bi lm ek iin m e v cu t btn kuvvetler celbedilmiti. Anadoludan ve Balk an yarmadasndan getirilen kt'alar, ismi yuka rd a zikredilen, Mihael Al<olutosun k um an da s na veril miti. Bulgaristan valisi Basil de idare ettii vilyetlerden toplad bir ordu ile hazr bulunmas emrini almt. 1 0 5 3 senesi ilkbaharnda bu iki ordu birlemi v e Balk an da larn g e er e k b y k Preslavn ya nnda derin he ndekler k a z ar a k m st a hk em bir k ar a rg h v cu de getirmiti.
* Attaliates, S. 3 7 . K edrenosta bu v akalarn cereyan biraz b ak a trldr. O, ilk nce P e e n e k le rin Goloe da, sonra Toplitza ve nihayet C hariopoliste im h a edildiklerini syliyor. Bu h u su sta Attaliatesin sz daha m uteberdir; n k eserin e ekseriyetle k e n d is in in grd klerini kaydetm itir. * K edrenos II, 6 0 4 .

U8

Geenekler

BizanslIlar P e en ek le rin mer kez i olan Yz-tepe ( rz-atov (3ouvoi)) ye ka dar gitmeye cesaret edememilerdi. Anlalan Pe en e k le ri n tahmin edildikten daha kuvvetli olduklar g rlm, ve Bizans kum andanlar da bata yaptklar piln deitirmek mecburiyetinde kalmlard. Bizans ordusu Balkanlar getikten sonra h ar ek et serbestisini k ay be tm i bir vaziyette idi. Peene kle rin banda eski reislerden T u ra k bulunuyordu. Onlar derhal harekete g e ere k Bizans ordusunu b y k Preslavta mu ha sa ra etmilerdi. Bizans m verrihinin szne gre, erzak azlndan - hakikatta ise Pee ne k h cumlarn n iddetinden - BizanslIlar mu ha sa ra edildikler yerden geceleyin gizlice e k il m i le r d i; karanlk iinde Bizans ordusu Balkan yolunu tutmutu. Fakat d mann ricat ettii P e en e k le rc e mal m olmutu. Onlar der hal BizanslIlar takibe koyularak, ekilmekte olan orduyu baltalamaa balamlard. Bu gece mu ha re be sin de BizanslI lar pek ok l vermiler, bunlar arasnda Bulgaristan valisi Basil de bulunuyordu. Mnhezim ordu Balkanlar geerek' bu taraftaki kalelerde saklanmt^ Bu v a k a Preslav yannda 8 1 1 ylnn 25/26 T em m u z gecesinde ce rey an eden, ve Bulgar h am Kr u m tarafndan Bizans mparatoru Nikeforun ordusunun imha ve imparatorun lm ile neticelenen m u h a rebeyi andrmaktadr. BizanslIlarn bu hezimeti, onlarn 1 0 5 1 - 1 0 5 2 de elde ettikleri muvaffakiyetleri tamamiyle suya drmt. Peenekler yeniden T r a k y a ve Makedonyada istediikleri gibi hare ket edecek bir vaziyette idiler. Daha fazla mcadele etmek kudretne malik olmayan Bizans imparatoru P e e n e k le r e el iler gn dererek sulh istemekten ba k a bir are b u la m a m t. P e e n e k b yk le ri ne birok hediyeler verilmi ve Bizansn P e en e k le re vergi demesi aatiyleSO sen e iin bir sulh yaplmt ( 1 0 5 3 ) . Eserinde imparator Konstantin IX. Monomachtan uzun uzadya bah seden Psellos gerek bu sulhtan ve g ere k dier P e e n e k harplerinden bahsetmiyor. O, yalnz, Bizans lkesi ne Barbarlarn,, akn yaptklarn ve y a m a ettiklerini sy Yz-tepenin m ev k ii K ed renosa gre (II, 5 9 4 ) b u g n k B u c a k a yakndr. 2 Attaliates, S. 43. 3 Attaliates S. 4 3 . Kedrenos II, 6 0 8 . Zonaras III, 2 9 . O iykas S. 5 9 7 . F. D 1 g e r, R eg esten s . 10. M. Psellos, C h ro n o g ra p h ia (Coll. de B u d e), I, 152.

ff e e n e k 2 ! z a n s

mnasebeti

149

liyor. Bu Barbarlar,, la bir taraftan, Peen ek le r, ve dier taraftan da Seluk Trkleri kastedildii aikrdr. Bizans mverrihleri, btn dier mver rih ler gibi, kendi devletlerinin zafiyetinden bahsetmei sevmezler. Onun iin 1 0 5 3 P e e n e k zaferi bu Bizans k a yn ak lar nd a pek snk geiliyor. Kayna n birine gre, gya, imparator Peeneklerle m cad ele iin yeni bir ordu toplamak istemi ve eer P e en ek le ri ye n em ez s e hayatnn ok ac olacan,, da sylemiti. Bu mnasebetle bir k a yn ak ta deniliyor k i : Fakat tam bu esnada P e en ek le rd en eliler gelerek im par a tordan sulh istemilerdi*. Yani sulhu istiyen Preslav yannda Bizans ordusunu imha eden Peeneklerdi. Attaliates, Konstantin Monom achin P e ene kl erl e mcadeleyi devam ettir m e k niyetinde olduunu kaydettikten sonra, imparatorun etrafndaki adamlarn yer yznde saylar mu a y y en olan lisanlardan biri olan P e e n e k dilininin mahvedilmesin! Tanr arzu etmedii,, kabilinden szler sylemeleri zerine bu fikrinden vaz gemi olduunu yazyor. Bizans menbalar 1 0 5 3 senesinden sonra Pe en e k le re dair pek az malumat veriyorlar. Bu devre ait eksik kaytlar dan anlaldna g re " * imparator Issak Ko m ne n os 1 0 5 9 ylnda Macarlara kar yapt sava Triaditza (Sofya) da sulha baladktan sonra P e e n e k le r zerine h are ket etmiti. Bu seferin neden ileri geldiini bilmiyoruz. Bizans k a y n a k lar bu hususta bir ey sylemiyorlar. Grl yor ki 3 0 senelik sulh ok srmemitir. Galiba, bu sralarda Pe en e k le r arasnda birlik me v cu t deildi \ m u h telif kabileler tekrar bir birleriyle mcadele ediyorlard. Peeneklerin Bizans ordusuna^ m u k a v e m e t gstermemeleri ve ayri kabilelerin babular imparatora sadakat yemini vermeleri buna dellet ediyor, Yalnz P e e n e k babula rndan Selte Tun a boyun a giderek, yaklalmas g olan bir kayal igal ile Bizans kuvvetlerine mu kavemet te bulunmutu; hatta, Seltenin kayalk yerd en ine rek aada bulunan Bizansiilar zerine h c u m ettiini gryoruz.
K edrenos, II,
U S t'
a v tv v

608:

Kal m Q oo8E|d|iEVo oC to t^v jtpeapSLav ajtEvETa

T a a x 0 V T 0 iJ T E i

a j z o v b >6n,evo(;.

2 Attaliates, S. 4 3 .

* Attaliates, S. 6 6 - 6 7 . Scylitzes, S. 6 4 5 - 6 4 6 . Anna K om n en a I, 166. F. D I g e r. R eg esten S. 13 * Attaliates, S. 6 7

ISO

Geenekler

Maamafih bu P e e n e k ka hr am a n karsndaki kuvvetin okluundan, bulunduu yeri terkle yakndaki ormanlara sa k la nm ak mecburiy etinde kalmt. Attaliates, Seltenin bir tavan gibi k o r k a r a k or manlara katni,, syliyor'. Bizans m ver rih ini n bu szleri, slp hususiyetiden baka bir ey deildir. P e ene kl eri n Bizans imparatoruna sadakatlar uzun bir zaman devam etmemi olsa gerektir: imparator Konstantin X. Dukas 1 0 6 4 6 5 senesi kn P e en e k le re eli ve hediyeler gnderek, onlarla sulhun muhafazas hususunda m za ker ed e bulunmutu'^ Attaliates, bu yllarn v ak alarn anlatrken P e en ekl erin sk sk Bizans lkelerine h cu m yaptklarn da anmaktadr^ BALKANALRDA UZLAR P e e n e k yurdunda 1 0 4 8 lere doru ce rey an etmi olan i mcadelenin balca sebebini, yaplan harplerde P e e n e k lerin Uzlara yenilmelerinde ara m a k lzmgelir. Pe ene kl eri dil boyundan karan kuvvetin de Uzlar olduunu biliyo ruz. te bu Uzlar yeniden Pe ene kl eri n tarihine k ar m lard. 1 0 4 8 lerde Uzlarn Dn ep er kylarna kadar ilerlemi olduklar anlalyor. Onlarn eski yurtlarn brakmalarnda en b y k mil ise Kumanlardr. 1 0 3 0 dan itibaren Don bo y larnda faal bir rol oyn ama ya balyan Ku m an lar mtemadi yen ilerliyerek Uzlar Dneper boylarna doru itmilerdi. 1 0 6 0 tarihlerinden itibaren btn cenub Rusy a bozkrlar Kum anla rn ark kaynaklarndaki K paklarn hakimiyeti altna girmi ve buralar Det-i Kpak adiyle tannmt. Uz larn bir ksm Kiev civarnda Rus knjazlarnn hizmetine g ir m e k suretile, Ros nehri boyunda yerlemiti; b yk bir ksm ise aa Tunaya, P e en e k le r arasna gelmiti. Fakat T u n a boylar ayni zamanda biribirine dman olan iki g men zmreyi barndramazd: Peen ek le r, aralarnda Uzlarn yaamasna k a f i y e n tahamml edemezlerdi. T un an n aa mecra sn da P e en e k le rl e Uzlar arasnda iddetli mcad ele lerin ce reyan etmi olduunu - bu hususta kavnaklarda hi
' Attaliates, S. 8 4 ; Scylitzes S. 6 6 5 .
2 Attaliates, S, 82.

3 Attah'ates, S, 83.

G een ek 2 izans

mnasebefi

15!

bir ey s yl en m esi n e ra me n - tahmin edebiliriz. Dier taraf tan K u m an la rm da tazyiki gittike artmakta idi. Bu vaziyet karsnda Uzlar da, vaktile GotlaYn, Bulgarlarn ve Pe ene klerin yaptklarn tekrarlamlar: Tun ay g e er e k Balkan yarmadasna girmilerdi. Bu vaka, ark Anadoluda Alp-Arslann ilk b y k muvaffakiyeti olan Ani ehrinin zaptndan (6. T e m m u z 1 0 6 4 ) be -a lt ay sonradr. Mevzuubahis, v a k alarn muasiri olan Attaliates esas k a y n a k tekil ediyor. Fakat bu Uz hareketi ok an olduunnan ve v a k alar biribirini fevkalde a bu k takip ettiklerinden, Attaliateste buna dair fazla teferrat yokt ur; a n c a k , h a r ic faktlar kaydedilmekle iktifa edilmitir. Halbuki Uzlarn gerek Prut ve T un a boylarnda kalmalar, ve g er e k Balkanlara gemeleri bu yerlerin tarih ve etnografyas bakmndan ok ehemmiyetlidir. Bu gne kadar dillerini ve T r k folkloru hususiyetini muhafaza etmee muvaffak olan Gagauz Turkleri ite bu tarihlerde, Kumanlarn tazyiki ile aa Tuna boyuna gelip yerleen Uzlarm bakayasdr Balkanlarda - Ma kedonyadaki T r k un su run un yeniden kuvvetlenmesi (burada eski Vardar Trk ler i ve Moglenada yerletirilen P e en e k kolonileri mevcuttu) ite bu Uz istilsndan sonra m m k n olmutu. Bu suretle 1064/10 65 te ce rey an eden Uz hareketinin Balkan tarihinde ayrca bir ehemmiyeti vardr. Bu m hi m hareketin nasl vu k u bulduunu Attaliatese istinaden naklediyoruz. Kaynan dediine baklrsa bunlarn adedi 6 0 0 bindi^; bu miktarn doru olmas phelidir^. Bu hareketin tarihi de pek sarih deildir. Uzlarn Tunay don mu buzlar zerinden getikleri nazar itibara alnrsa, bunun 1 0 6 4 ylnn sonu 1 0 6 5 in balarnda olduu anlalyor. Uz larn T un ay ge me ler in e Bulgar ve Bizans ktalar mani ol mak istemilerse de muvaffak olamamlard. Balkanlarda k u v vetli bir m u k a v e m e t g r m iy en Uzlar ce nu ba doru ilerileyerek, T r a k y a Makedonyaya, Selanik civarna hatt Peloponnesa kadar gitmilerdi Bizans mv err ihi bunlarn he r tarafta
I Gagauzlara a it: T h . M e n z e l , Enzyklopaedie des slam. Gagauz maddesi. 1 Attaliates S. 8 3 . 2 V. V a S i l e V S k i i (Trudy, I. 2 5 ) bu n u n 6 0 0 . 0 0 0 olduunu kabul ediyor. H. G e l z e r , A b riss d e r bg z a n t. K iaerg esch ich te. S. 1 0 0 8 , b u adedin 6 0 . 0 0 0 olduunu yazyor; ayni fikir K. J i r e c e k , G esch ich te d er B n lg aren , S. 2 0 7 , tarafndan da ileri srlm t .

ISS

S e q e n e k l e t

tahribat yaptklarm ve yama ettiklerini yazyor. O srada btn Avrupa ahalisi me rak ve k or k u ile bu muhaceretin ne ekil alacan beklemiti,, . Maamafih, Bizansn talihine Uz akn bir sel gibi geip gitmiti. An olarak balyan so uklar neticesinde, gebeler arasnda hastalklar ba gster mi ve P e en e k le r frsattan istifade ile derhal eski dmanlanddan intikam almakta geikmemilerdi'. P ek ok kolla ra ayrlm olduundan zaten m u k a v e m e t kuvvetini ka yb et mi olan bu T r k kavmi bir taraftan hastalk, dier taraftan P e en e k le rl e yerli halkn hcumlar altnda az bir zaman zar fnda he m e n hemen tamamiyle mahvolup gitmiti. Uzlarn sa kalan ksm Bizanshlar tarafndan memleketin muhtelif yerlerinde bilhassa Makedonyada^ iskn edilmi ve Bizans or dusuna da b i r o k Uz alnmt. Anadolunun Sel u k Trk ler i tarafndan muzafferane bir surette istil edildii bir srada, ayni T rk budann yakn bir ubesi Bizansn Balkan lk e lerine giriyor! Fakat arada bir fark vardr: Anadoluda ha re ket eden T r k le r muay yen pilnlarla, devlet kurm ak , igal ettikleri yerde salam bir ekilde yerle mek, islmiyeti tak viye etmek maksatlar ile h ar ek et ediyorlar ve ok mahir reisler arafmdan idare ediliyorlard. Halbuki Balkan yarm adasn istil edenler ise yalnz aknc, mu a y y en maksatlar dan ve muktedir r e hbe rle rde n m a h r u m ve medeniyet itibarile Seluklulardan ok geride duran bir ktle idi; bunun iindir ki Uzlar pek ksa bir zaman zarfnda kuvvetlerini ve bir z m re olarak varlklarn kaybetmilerdi. 1065 1081 YILLARINDA UZLAR VE PEENEKLER 1065 senesi Uz aknm mteakip T un a boylarnn yeg ne hkimi tekrar P e e n e k le r olmulard. Bu sralarda Bizansn dahil vaziyeti gayet karkt; sk sk taht- veraset kavgalar, isyanlar, haric harpler birbirini takip ediyor; iktisad boz gunluk, ahali arasnda honutsuzluk, mezhe p ve muhtelif tarikatlar arasnda mcadele h k m sryor; Bulgarlarn BizanslIlara kar isyanlar, Anadoluda T r k tehlikesi devam ediyor ve btn bunlar P e en ek le rin serbes t e Tuna vilyet lerinde hkim bir vaziyette yaamalarna im kn veriyordu.
1 Aitaliates. S. 8 3 . 2 Ayni yerde.

9 e qe nek - Z 2a ns

mnasebeti

!S3

Hatta baz ehirlerin bile bunlarn elinde olduklar anlalyor. Galiba, 1 0 4 8 senesinde Ke g en e verilen kale artk hep Pe en ek le rin elinde kalmt. Tto (Tatus) isimli bir P e e n e k babu u Dersteri ( Silistre ) elinde tutuyordu. Baz P e e n e k kabilelerinin ehrin yaknnda yerlemi olmalar ve babu la rn da ehrin iinde yaamaa balam olduklar da ihtimal dahilindedir. Bizans imparatorluu iinde kargaalklar devam ettii bir srada Pe ene kl eri n bo durmayacaklar aikrd. Bunlarn 1 0 6 7 ylnda Bizans lkesine akn ettikle rini gryoruz.i Onlara kar, sonralar imparator olan, Roman Diogenes gnderilmiti. Eer ka ynan dediine inan mak lzmgelirse bu k um an da n P e e n e k le r e kar muvaffakiyetle harp etmiti. Bu generalin ordusu P e en ek le rin bir oun u ldrm, bir ksmn da esir alm ve kesilmi P e e n e k k a falar imparatora gnderilmiti'. Uz ve Pe ene kl eri n bir ksmnn Bizans yurdunda y er letirildiini zikretmitik. Bizanslalrn Anadoluda S e l u k l u lara kar yaptklar harplerde muhtelif kavimlerle birlikte birok Uz ve P e en ek le ri n de bu lu nd u u nu Bizans ve ar k ka ynaklarndan reniyoruz. P e e n e k ve Uzlara gelince Bunlarn bir ksm Bizans arazisinde yerletirilenlerden ve bir ksm da cretli olarak alnan ktalar idi. Roman Diogenesin Anadolu seferinde bizzat bulunan ve btn v a k alar yakndan gren Attaliatesin bu husustaki kayitleri ok interesandr. Fakat, derhal unu da sylemeliyiz ki, Attaliates baz cihetleri o k m b h e m geiyor. Roman Diogenesin bu seferinde Uzlar ve Pe en e k le r (Attaliates onlar mterek bir isimle Skit,, tesmiye ediyor) atl ktalar tekil ediyorlard^ Attaliatesin dediine baklrsa, Bizans ordusu bir yer e vasl olduu zaman Skitler,, ve R am lar da n biroklar atlarndan inmelerinden evvel erzak ve hayvan yimi tedariki iin etrafa ya ma ya gnderiliyorlard. Bu ktalar gittikleri ye rd e dmann erkeklerini, kadnlarn ve hayvanlarn
> Sk ylitzes S. 6 6 3 , Zonaras III, 6 8 4 . Malzgirt seferine ait ark ve B izans kayn aklarn dan istifade suretile yazlan en son av a trm a : C. C a h e n i n L a c a m o a g n e d e M an tzkert d 'a p res le s sou rces m u su lm an es adil yazsdr. Byzantion XI (19 34) 613-641. Avrupa bir gr ve usul ile yazlan C ahenin bu m ak ale siy le bizde bu m ev z u a tem aseden yazlar m u k a y ese ed ersek aradaki farkn nekadar b y k olduu aka grlm ektedir.
2

JS4

Geenekler

srk ley ip getiriyorlard.* Attaliatesin bu szleri BizanslI larn Anadoludan Halebe doru yr dkleri zamana aittir. Bu m e m b a m e v cu t kaytlardan grld vehile Peenek1er ve Uzlar Roman Diogenes ile Mantzikerte (Malazgirt) kadar gelmiler ve Bizans o rdu sun un dier birksm ile Chliat (Ihlat) zerine sevkolunmulard. Attaliates, bir Sel u k askerinin Bizansllar tarafna gemesi mnasebetile, Sel u k Trk ler iyle bu Skitler,, arasndaki yaknlktan bahsedi yor ve her iki zm renin de ayn irkin kyafetli olduklarn ve ayn tarzda bartklarn, ayni harp usuln tatbik ettik lerini,, ^ syliyor. P e en e k le r ve Uzlar karlarndaki S e l u k lularn kendilerine yakn bir ka vim olduklarn anlam olsa lar gerektir. Bizans ordusundaki Skit lerin bi r k a defa Selu klula r tarafna gem el eri bu nu gsteriyor. Bu sefer es nasnda bir ka ranlk g ecede Bizans ka ra rg h Seluklular tarafndan h cu m a maruz kalmt. Bizans ka ra rghnda tel bagstermi, kaanlarla takip edenleri a y r m ak g bir hale gelmiti.BazSkitler bu tela ve karanlktan istifade ile Bizans lIlarn harp pilnlarn T r k le r e bildirmilerdi. 1071 senesi m e h u r Malazgirt (Mantzikert) mu ha re be si arifesinde b u Skit lerden m r e k k e p bir kta, balarnda Ta min olmak zre, Sel u klular tarafna gemiti^. Maamafih bu T r k ktalarnn Sel uk lul ar tarafna gemesile Alp Aslann galibiyeti temin edil mi olduunu katiyetle ileri s r m e k doru deildir. Malazgirt m u h a re be si n in sureti ce rey an ve bu esnada Bizans ordusunun a h v ali ruhiyesi Cahen tarafndan tesbite allmtr.
Attaliates S. 108. 2 Keza, 142, 3 Ayni yerde, S, 156. * Keza, S. 157. F, C h a l a n d o n , E s s a i su r le R eg n e d A lex is /er. C om n en e, p. 4. 5 C. C a h e n , L a ca m p o g n e ... p. 6 3 2 - 6 3 3 : II est certain qu u n e demoralisatsion, u n e su spision m utuelle ( B izans ordu su ndaki m uhtelif u n su r arasnda) croissante reg n a ien t parm i eux, dues aux vieilles hostilit^s religieu ses entre A rm en iens et Grecs, lim pafaite discipline du ne telle bigarru e de races, que dans les ran gs de ces com battants lavance effrayes par les Turcs, se trouvaient des m ercen aires turcs q u aucun costum e special ne distinguait de leurs freres de n face. Jo ig n e z cela le caractere m alh eu reu x, desorganise, des p re m ieres operations. C om m ent n e pas croire des trahisons? D es sa retraite de Syrie, sil fallait en croire Matthieu dEdesse, le sultan avait ete averti quil s en produirait. Ce n e s t que le reflet dun etat desprit caracteristique; toutefois, dans la n uit du m ercredi ou du j'eudi, un certain Tatnis passa ln n em i avec des m ercen aires turcs. San s doute, si ce n est pas sim p le racontar dAtta-

S e g e n e k B i z a n s

miinasebefi

tSS

Skit,, lerin dman tarafna ge mes ind en Bizanshlar ga yette kor kmular, yanlarnda kalan P e e n e k ue Uzlarn da arkadalarn takip etmelerinden endie ederek, bunlardan Skit rf adeti zre,, bir daha sadakat yemini almlard. Bu yemini mteakip hi bir P e e n e k ve Uz harp devam ettii mddete dman tarafna gememitik Bizans ordusu esir edildikten sonra orada bulunan Uz ve Pe en e k le rin a k beti, k ay n a k a aydnlatlmadndan, me hu l kalyor. B u n larn Sel u k sultanlarnn hizmetlerine girdikleri kuvvetle muhtemeldir. BizanslIlarn 2 6 Austos 1 0 7 1 de Malazgirt hezimetle rini mteakip imparatorluk dahilinde yeniden kargaalk ba gstermiti. Bundan P e en ek le rin istifade ettiklerini g ryoruz. Bu v ak alar zamannda Tun a boylar filen Bizans hkimiyetinden km gibiydi; orada muhtelif ehirlerde oturan babular nim - mstakil birer hkmdardlar. Bu vaziyete bir nihayet v e r m e k iin, saraya yakn duranlardan N e s t o r isimli birisi T un a boyu vilyetleri u m u m valisi olarak gnderilmiti. Fakat buradaki ehirlerin Bizans hki miyetini tanmalar yle dursun, Nestor kendisi, Dersterde h ki m olan P e en e k Tato (Tatus) ile anlaarak imparatora kar isyan bayran kaldrmt. Bu sralarda Bizansn b tn idaresi ya epey ilerlemi olan imparator Parapinakes Michael VII. nin nedimi olan hadm Nikeforun elinde idi. Bu adam ise ok fena taraftan tanndndan her kesin nefretini kazanmt. mparator Michael VII. Parapinakes hi bir v e
liate, leur n o m b re devait-il etre assez faible, car aucun auteur arabe ni Mathieu, ni B ry en n e n en parlent. En tout cas, ce bruit repandit et m it le com b le la desagregation psychologique de larm ee grecque. M kr i m i n H a l i l , M alazgirt m u h arebesin i anlatrken B izans ordusunun sa cen ah n d a b u lu n a n R u m eli O uzlarile (sic) sol cen ah n d aki P een ek le r toptan ve birden ka a ra k Alp Arslan ord u su n a iltihak eftiler,, diyor. A n a d o la n u n F eth i, T rk tarihinin Ana hatlar,, eserin in m s v e d d e leri, Seri: II, No. 3 8 den ayr basm. stanbul (1 9 3 4 ) S. 4 9 . Fakat bu n u n hangi kayn aktan alnd gsterilm iyor. B u v a k alara bizzat ahit olan Attaliates Uzlarla P een eklerin toptan Alp Arslan tarafna getii s y lemiyor. Bilkis, Skit lerin yani Uzlarla P een ek lerin , bir k sm n n B i zans ordusunda kaldn ve sadakat yem ini verdikten sonra hi b iri sinin h arbin sonuna kadar Seluklular tarafna gem ediini bu k a y n a k tan reniyoruz. 1 Attaliates S. 159. 2 B ry en n io s S. 5 7 .

tS6

S e g e n e k l e r

hile bu menfur nediminden ayr lma k istemiyordu. T un a boyun a valilie gnderilen Nestorun isy anm a da balca sebep Nikeforun fena idaresi olmutu. Filibe civarnda toplu bir surette yaayan Bulgar Bogomilleri (Pavlikyanlar) bilhassa hadm Nikeforun idaresinden mteki idiler. Bizans idaresine kar b y k bir nefret be sleyen bu unsur her za man iin isyan kar m aya hazrd. Nestor bu cins gayrimemnunleri kazandktan sonra Pe ene kl eri de k en di ne taraftar klmt. O, bu hazrl mteakip Balkan dalarnn gemi ve hibir m u k a v e m e t g r m ed en Kostantiniye surlarna kadar gelerek payiatht mu hasara altna almt. Bu v a k ann 1 0 7 4 senelerinde ce rey an etmi olduu anlalyor. mparatorla m z ak er e in ehire Pe ene kl eri n gnderilmi olmalar ay rca ayan dikkattir. Fakat P e en ek le rin bu sefer esnasnda Nestora yardm etmekten ziyade kendi menfaatlar iin ha r eket ettikleri grlyor. Onlar, galiba, kymetli hediyelerle elde edilmiler ve Nestorun k ar ar gh na dndkten sonra bir takm pheli hareketlerde bulunmulard. Bu nu n ze rine Nestor Kostantiniyenin muhasarasndan vaz g e e r e k tek ra r Tun a boyun a gitmiti*. 1 0 7 8 ylnda imparator Michael VII. Par api nak es e kar iki hare ket ba gstermiti: Balkan yarmadasnda Dyrrachium strategi Nikefor Bryennios, ve Anadoluda da Nikefor Botaneiates kendilerini imparator iln etmilerdi. Ba lk an larda hare kete geen Nikefor Bry en ni os un bilhassa Pe ene klere gvendii anlalyor; fakat P e e n e k le r yalnz bir tarafa bal kalmamlar, ilerine geldiine gre ya Brye nnio su veya Botaneiatesi iltizam etmilerdi. P e en e k le rin nc e Mihael VII. inin me ru haklarn mdafaa etmek bahanesiyle Bryen nio sa kar yrdklerini gryoruz. Onlar, Makedonyaya g ir er e k etraf yama ve Br y e nn io su da Edirnede mu hasara etmilerdi. Bryennios bunlara kar mcadele edememi; ehirde bagsteren mt hi bir alk zerine P e e n e k le rl e m z a k e r e y e girimek mecbu riy et ind e kalmt. P ek ok kymetli hediyeler, altn g m eya, k um al ar ve, o zaman iin ok b y k bir para olan, 2 0 talant altn g n d e rm ek suretiyle, P e en e k le ri Edirnede n uzaklatrmaa muvaffak olmutu. Attaliates, bu m
* Attaliates S. 2 0 9 . Sk ylitzes S. 719. 2 Attaliates S. 2 61 - 2 6 2 .

S'eeneM B i z a n s

mnasebef i

tS7

nasebetle Bryeniosla alay ederek: ken dine pek g ve nen bu zat k o r k a k a ve erefsiz bir ekilde ehrin kaln surlar arkasna iltica ile, P e en e k le rd en kurt ulma k iin ahaliyi suy arak necat paras ver m ekt en baka bir ey yapamad di yor. Nikefor Botaneiates ise Anadoludaki mcadelede stn gelmi ve tahta km a a muvaffak olmutu. Bu nu mteakip onun Balkanlarda rakibine kar m cad ele y e giritiini g^ ryoruz. Nikefor III. Botaneiates, Nikefor Bryen nio sa kar m c a dele iin Anadoludan ktalar celbetmiti. Nikefor Br ye nni os ise daha evvel davranarak, kardei J o a n n m kuma nda s al tnda bir orduyu Kostantiniye zerine gn dermi bu lu nu y o r du. Bu orduda birok P e en ek le ri ni n bu lu ndu un u g r y o ruz; bunlardan bir ksm cretli ve bir ksm da Bizans lk e sinde yaayanlardan ibaretti. Bundan maada evvelce imp ar a tor tarafmda (galiba Mihael VII. me vzu bahis) hare ket eden Pe e n e k le r de J o a n n m ordusuna iltihak etmilerdik Maamafih Kostantiniyenin muhasaras az bir zaman sonra kaldrl m ve mu hasara ordusu da Make do nya ya ekilmiti. Bunu mteakip Nikefor III. Botaneiates mmtaz cenerallarmdan Aleksi K o m n en o su (sonraki imparator) cretli T r k v e F r en k ktalar banda Bry en nio sa kar gndermiti. Bu suretle bilahara P e e n e k tarihinde fevkalade m hi m bir yer tutan Aleksi Ko mnenos, Pe en e k le rri e ilk cidd bir temasa gelmiti. (1078/9) Aleksi Ko m ne n os u nl a Br y e nn io su n ordusu Trakyadaki Ka labrya (Ka^aur) me vki ind e karlamlard. Bu m u har eb e esnasnda P e e n e k le r Br y e n n io s u n mttefiki idiler*; onlar or dun un sol kanatnda, harp mey dan n dan iki stadium geride, bir nevi ihtiyat kuvveti tekil ediyorlard. Bunlar Aleksi K o m n e n o su n kuvvetlerine ar kadan h cu m e d e c e k lerdi. K o m n e n o su n ordusu yaklanca P e e n e k le r kendilerini tutamamlar h cu m a gemilerdi; ksa bir zaman iinde karlarndaki kta la n geriye p s k r te re k ganimet almaa koyulmulard. Onla r ldrdklerinin silhlarn, elbiselerini, atlarn almlar ve dier birok gen im et ele geirdikten sonra dnp memleketlerine gitmilerdi. P e en e k yard mndan m a h r u m kalan Br ye nni os ta Aleksi K o m n e n o s tara
> Nikefor B ryen n io s S. 126. Anna K o m n en a I. 2 7 - 3 0 . B ry en n io s S. 136. Attaliates S. 2 9 0 . 5 B ryen n io s S. 139.

fSS

S^egenekler

fndan malup edilmi ve esir olarak payitahta getirilmiti. Anna K o m n e n a bu mnasebetle P e en ek le ri takbih ederek bunlarn btn gayeleri ganimet almaktr; dman malup etmeden evvel ganimete atlarak zaferin kazanlmasna mani oluyorlar,, diyor*. Nikefor Br y e nn io su n hezimetinden sonra imparator Nikefor III. Botaneiatesa kar isyan karan D y r ra ch iu m valisi Basilaki de P e en ek le rd en istifade etmei dnmt. Basilkinin adamlar P e en e k le re giderek yardm istemiler ve muvafakat cevabn almlard. Fakat P e e n e k le r Basilkinin Selnik yannda imparator ordulariyle arpt bir za ma n da, harp meydannda bulunamamlard. Onlar Basilkinin hezimeti haberi zerine memle ket ler ine dnp gitmilerdi. Pe e n e k le ri n bu 1 0 7 8 seferine, Bizans me m b al a rn n verdii malmata gre, Kum anl ar da itirak etmilerdi; bu m n a s e betle Bizans m e m b a l a n n d a ilk defa olarak Ku m an ismi zikre dilmektedir. Bizans tarihinin bu devirlerinin o k kara nl k kaldn sylemitik. Bu sralarda birok i mcadeleler cereyan etmiti. G e r e k hariten ve g er e k dahilden dmanlarn adedi eksik deildi. Bilhassa Filibede ve civarnda yaayan Bulgar - Bogomilleri devlet iin he r zaman bir tehlike tekil ediyorlard. Bo g o m il le r i yahut baka bir isimle Pavlikyanlar, G r e k - orthodoks dinine muhalif, kuvvetli Maniheirm tesirleri altnda kalan bir mezhepti. Bu mezhe bin ana vatan ark Anadolu olup, B i z a ns l Il ar Anadoluda b u n u n intiarna mani olmak iin bu mezhe p saliklerinin biroklarn Bulgaristana iskn etmilerdi. Bulgaristanda yerletirilen Pavlikyanlarm T un a boylarndan kopup gelen aknlara bir set olacaklar da dnlmt. BizanslIlarn umduklarnn hilfna olarak bu mezhe p Bulgaristan ahalisi arasnda pek ok taraftar bul mu, ve bir nevi mill Bulgar hareketi ekline girmiti. Bu radaki Maniheiler,, in P e en e k le re kar mcadeleleri yle d u r s u n bilkis birok defa kendileri Bizansa kar m cad e lede P e en ek le ri davet etmilerdi. Tabii, P e e n e k le r bu cins davetleri hi karmamlar, akn yapmak, ganimet elde
Anna K om n en a L, 3 0 . toiotov yA q, t6 ef^vo to
xe8i|)(i|XEvo Tv dvTjtaov ^al to

jiTinco na'S^ctpcS

dvaSTiff^evo, S.a'-Eipouff. ttiv vlctiv xf acp\jQaY(Ya

2 Bu h a rekete dair; V. Z l a t a r s k i , s t o n ja , II, 5 5 5 ve devam S. R u n c i m a n , A h isto rg o f th e fir s t B u lg a r ia n E m pire, S. 19 0 - 196 ve b U esirin bibliografya k sm n a bakm z.

3 e e n e k S i z a n s

mnasebefi

159

etm ek frsatndan bol bol istifade etmilerdi. Ayni zamanda, byle davet,, are icabet etmeleri onlarn a k m la r m a bir nevi meruiyet,, ss de vermi oluyordu. 1 0 7 8 - 81 se nelerinde aslan bir R u m olan Leka adl Filibeli bir Pavlikyan, P e e n e k babularndan biriyle shriyet tesis ettikten sonra, Sofya ile Ni arasndaki yerle rde imparatora kar isyan bayra kaldrmt. Bu isyana P e en ek le rin de itirak ettiklerini gryoruz, Nikefor Botaneiates Leka ile m z a k er e y e girimeyi daha muvafk bulmu, ona birok hediyeler gn de rm i ve isyana nihayet verdii takdirde y k s e k bir m a k a m a tayin edileceini vaadetmiti. Bunun zerine Leka Kostantiniyeye gitmi, imparatorla barm ve y k s e k bir m e m u r iy et e tayin edilmiti. Fakat Lekann or dusunda bulunan P e e n e k le r aknlarnda devam etmilerdi. Bunlara kar, vaktiyle Kalabrya yannda Nikefor Bry enniosu yenen, general Aleksi K o m n e n o s gnderilmiti. O, mah iran e manevralarla P e en ek le rin arkasna g e m e e muvaffak ol mu, ve T r a k y a y Bunlardan temizlemiti. Aleksi Komnenosun imparator olmadan evvel P e e n e k le re kar yapt son seferin bu olmas muhtemeldir. Birok isyanlar yatt ran ve Anadolu ile Balkanlarda dtan h c u m eden kavimlere kar yaplan harplerde nam kazanan bu g en general, oktan beri mit ettii kayser,, rtbesini alamaynca, impa rator Nikefor Botaneiatese kar isyan etmi ve 1 Nisan 1081 de Bizans tahtn ele g e ir m e e muvaffak olmutu. Aleksi K o m ne n os tahta kt srada P e e n e k le r Ba lk an larda oktanberi m h im bir siyas faktr idiler. Onlarn k a labalk bir kitle halinde T u n a y g e er e k Bizans lk esi ne gir mele rine artk 3 0 yl kadar uzun bik zaman ge mi bu lu n u yordu. Bu mddet zarfnda onlarn Balkanlardaki arayiti yakndan grm, r e nm i ve vaziyetten nasl istifade etmek lzmgeldiini m k e m m e l ka vra m olduklarn mahede ettik. Balkanlarda Pe en e k le rin tabii mttefikleri de vard: Bulgar Bogomilleri. Bu Bulg ar halk kitlesinin Bizansa kar P e en e k le rl e elbirlii yapmalar, h e r iki ka vi m arasnda hem his hem de menfaat birliinin me v cu t olduunu gsteriyor. 11 inci asr ortalarnda Bulgar halk kitlesi arasnda, eski cetlerinin Tuna nn imalinden, Pe en e k le rin gelmi olduklar diyardan, ne et ettiklerine dair baz a n anelerin henz b s btn unutulmam olduu da mutemeldir. Netekim, bir defa

J60

Geenekler

Bogomil isyann idare eden ahsn ad T r a v ldi; bu ad halis bir eski Bulgar addr (Tervel) . Bu cihet te imdi syledik lerimizi teyit eder gibi gr n y or. O halde, P e en e k le rl e Bu lg ar Bogomilleri arasndaki elbirliinin Bizans k a y n a k la rnda tasrih edilmiyen ikinci bir ciheti de vardr. Yalnz bu hususu aydnlatacak m al zem ey e malik olmadmzdan m e selenin bu tarafna g irimee cesaret edemiyoruz. Bi za nsl I lar n Balkanlarda mcad ele edttikleri Pe enekler, vaktile T u r a k a tab olan ve 1 0 4 9 ylnda Tun ay getikten sonra hezimete uram, Bizans lkesinde yerletirilmek is tenilmi Peeneklerdi. Bunlar Trabitza yann dan katktan sonra Selte ve baka babularn idaresinde, aa Tun a ile Yz-Tebe (umnu) civarnda mstakil bir hayat ge irmekte idiler. Bunlardan maada vaktiyle K e g e n e tabi olan muhtelif yerlerde yerletirilmek suretile Bizansn tabiiyetine giren P e en e k le r de vard. Bunlardan Bizans ordu sun a atl ktalar alnrd. Anadolu harplerinde bu P e e n e k atl ktalarndan azam derecede istifade olunabilirdi. O n u n iin Bizans h k meti Tun a boyunda yayan mstakil P e e n e k zmresini ne yapp yapp kendi tabiiyeti altna almaa alyordu. Aleksi K o m n en o su n btn emeli P e en e k le ri n mstakilen yaamalarna nihayet verm ek, ve onlar devlete faydal bir un su r yapmakt. Talih bu imparatora yardm etmi: arktan gelen ikinci bir T r k kavmi, Kumanlar, ilerde greceimiz vehile, Bizans imparatorunun u m d u u n u n bir ka mislini yapmlard.

VIII
ALEKS KOMNENOS ZAMANINDA BZANS-PEEN EK MCADELES
(LEBUNUM MUHAREBESNE KADAR) 1 0 5 6 - 1 0 8 1 YILLARINDA BZANSIN VAZYET Bizans imparatorluu Basil H. Bu lg aroktonosun l m n den sonra sukut devrine girmi bulunuyordu. Bilhassa Ma ked on ya sllesinin son mmessili olan imparatoria Zoeden sonra, yani 1 0 5 6 dan itibaren, 2 6 yl mddetle, Bizans ar kas kesilmiyen taht mcadeleleri iinde alkalanm du r mutu. Anadoludaki b y k iftlik sahipleri - aristokratlarn, m e r k e z h k m et e kar d ma nc a bir vaziyet almalar dev letin s r atle zayf dmesine se bep olmutu. Buna bir de hariten gelen taarruzlar da katarsak - Bizans imparatorlu un un ne vaziyete dar olduunu izaha lzum bile yoktur. Bilhassa bu sralarda dtan balyan h cu m la r eskiden ol duu gibi geici bir mahiyette deildi. Yuka rd ak i bahislerden grld vehile, 11-inci asrn ortalarndan itibaren Tun a bo yn un da n gelen P e e n e k le r im paratorluun Balkanlardaki vilyetlerine akn ya pmaa ba lamlard; ayn zamanda, aa talya ile Sicilyada bir dev let k u r m u olan, No rm a nl a r Epirusa g e m e k zere bu lu nu y o r la r d ; ve bilhassa Anadoluda - S e l u k l u Trkleri, az bir zaman zarfnda hkimiyetlerinin M armara sahillerine ka dar ya ylmasyle neticelenen bir h a r b e girimilerdi. Haric tehlikenin gittike by me si nisbetinde Bizansta imparatorla rn o kadar sk deitiini gryoruz. 1 0 5 6 da Zoenin l m n mteakip tahta karlan Michael Stratiotikos a nca k bir yl bu m a k a m igal edebilmiti. Anadoludaki or du nu n k u m an da n olan saak K o m n e n o s ordu tarafndan 1 0 5 7 de Peenek Tarihi 11

ISS

S'eenekler

mparator seildikten sonra, devlet idaresi asker frka eline ge mi bulunuyordu. Fakat iki yl sonra saak K o m n en o su n taht braktn gryoruz. Bu m a k a m daha ziyade mlk ida re ilerine e he m m iy e t veren Konstantin X. Dukas tarafndan igal edilmiti ( 1 0 5 9 1 0 6 7 ) . Bu imparator ln ce onun kars Eudokia, Bizansn bu sradaki o k nam kazanm olan g e nerallerinden Ro ma n Diogenes ile evlenmi, ve bu suretle Rom an Diogenes Bizans imparatoru olmutu. Alp Arslann 1071 de Malazgirtte esir ald imparator bu zattr. M-alazgirt malbiyetini mteakip tahta karlan Michael VII. Parap in ak e sin saltanat da ok s r m e d i ; bu zatn en az m e gul olduu saha da harp ileridi. Halbuki tam bu sralarda bata bir askerin bulunmas artt. Bu vaziyet karsnda yen ide n asker frkann harekete getiini gryoruz. Anadoiudaki Bizans ordusun un Anadolu them,, i strategi Nikefor Botaneiatesi 1 0 7 8 de tahta kardn gryoruz. Fakat artk epey yal olan ve shh vaziyeti de b y k iler baar mak iin msait olmyan bu imparator a nc ak yl tahtta kalabilmiti. Asker parti yeni bir namzet arama a balam t. Bu m a k a m a getirilmek iin Aleksi Ka m nenostan daha mnasip bir ahs bulunamazd. Anadolunun en zengin aristokrat ailesinden birine me nsu p olup, sabk imparator saak K o m n e n o s u n yeeni, ayn zamanda Anadolu ve Balkan harpleri esnasnda kendini tantmaa muvaffak olan, Aleksi K o m n e n o s 1 0 8 de Nikefor Botaneiatesi tahttan indirerek kendisi bu y k s e k m a k a m igal etmiti. Aleksi Kom nen osl a Bizans imparatorluu yeni bir de v r e ye girmi bulunuyordu*. O tahta kt zaman Bizans i m paratorluu tamamile ortadan kalka cak bir vaziyette idi. Halbuki bu imparator ld zaman Bizansn kuvvetli bir devlet haline gelmi olduunu maha de ediyoruz. Bu b yk deiiklikte o zamann b y k siyas v ak alar (Hallar seferi) birinci derecede e hem mi ye ti haiz olmakla beraber, Aleksi Ko m n en o s u n da m u h a k k a k b y k bir rol olmutur. On u n iin bu imparatorun hkimiyeti ze rinde fazla duracaz. Aleksi K o m n e n o s u n tahta geecei
re g n e d 'A lex is

' Aleksi K om n en osa ait balca e s e r : F. C h a l a n d o n , E ssa i su r le Z '" C o m n en e. P aris 1 9 0 0 . Bu kitap e s k im i olm akla beraber h en z k y m etin i k a y b e tm i deildir. A. V a s i l i e v , H stoire d e l em p ire B /zan tin e, 2-in ci ve G r o u s s e t , H isio ire d es cro isa d es, 1-inci cildinde Aleksi K o m n en o sa dair m alu m at bulunm aktadr.

S'egenek

Sizans

m sadelesi

163

sralarda imparatorluk o k m k l bir vaziyette b u l u n u y o r du. Roman Diogenesin 1071 de Selu lukla r tarafmdan h e z im e tini mteakip Bizans devletinin hari ce kar m u k a v e m e t kudreti sfra inmiti. Malazgirt bozgunu nd an sonra devlet dahilinde ba gsteren kargaalklar, ta kavgalar, Balkan yarm adasna Tun a bo yn undan kopup gelen P e e n e k aknlar, Adriyatik denizi cihetinden lliryeye h cu m e d e n N o r m a n kuvvetleri, ahali arasnda vergilerin okluu yznden do an memnuniyetsizlik, ve bilhassa Anadolunun drtte n n T r k le r tarafndan igal edilmi olmas - bunlarn her biri Bizans devleti iin birer b y k tehlike tekil ediyordu. D harpler ve i yolsuzluklar neticesinde me mleketin kti sad vaziyeti bozulmu, ticaret, ziraat sekteye uram ve devlet te sukuta doru s r atle y r m e k te idi. Aleksi Komn e n o su n tahta gemesi aristokrasi partisinin galebe almas d e m e k ti ; Anadolu ve Balkan vilyetlerinde b y k arazi sa hipleri K o m n e n o s ailesinin y k se lm es in e yardm etmilerdi; binaenaleyh Aleksi Komnenos, kendisinin de mensu p oldu u, bu y k s e k z mr en in menfaatlarma gre ha re ket e d e cekti. Bunun iindir ki Aleksi zaman nda vergilerinin btn arl k k arazi sahipleri zerine ykletilmiti. Fakat fakir kyllerden toplanlan vergilerin devletin btn masraf larna kfi gelmiyecei aikrd. Bu vaziyet karsnda i m parator kilise ve manastr eyasna da elini dokundurmutu. mparator Aleksi he r ne bahasna olursa olsun impara torluun d dmanlarna kar mcadele iin kuvvetli bir ordu toplamak mecburiyetinde idi. Aleksi K o m ne n os h e m Anadolu tarafndan hem de Balkanlardan kopup gelen T r k hcu mla rn a kar birden mcadele ed ecek kuvv ete malik deildi. Onu n iin nc e tehlikenin en b y olan Peenekler le mcadele etmek, fakat bu srada Anadoluda teek kl etmi olan T r k beyliklerine kar da diplomatik usul lere b a v u r m a k yolu tatbik edilmiti. Aleksi Ko m n en o su n Bal kanlar dak i Pe en e k le rl e harplerini muvaffakiyetle yapabil mesi iin, arkadan Anadoludaki T r k beylikleriyle m ca d e leden m m k n me rte be kan mas lzmd. Balkanlardaki Bizans - P e e n e k mcadelesinin ehemmiyetini greb ilmek iin, evvel Anadolunun Se luklar tarafndan zaptedilmesine k sa ca temas edeceiz.

tSi

9eqenekler

ANADOLUNUN TURKLER TARAFINDAN FETH 1071 Malazgirt (Mantzikert) deki T r k zaferi Bizans im paratorluunun su kutunu hazrlayan en b y k darbelerden biridir. Bizans ordusun un bu malbiyetini mteakip ok az bir zaman iinde T r k atllar ta Marmara ve Akdeniz ky larna kadar ilerlemilerdi. Anadolunun birok yerleri bir daha t e r k ed ilm e m e k artiyle Se luklular tarafndan igal .edil miti. Anadolunun zaptnda bilhassa Kutulmu oullarnn ad kazandn gryoruz. Artuk, Tutuk, Afin, Daniment, Men g cik gibi kahr ama nla rn da H inci asr Trk futuhatmda m him hisseleri vardr. Bizans zerine h cu m yapan T rk Beyleri ayn zamanda muhtelif cephelerden ilerlemi lerdi. Kut ulmu olu S leyman (sonraki S le ym an - ah). Cenub Anadoluyu almakla meg ul ken , Kzl Irmak, ve Y e il I r m a k havzalarn D animent Bey zaptetmekte idi; bur a lar 1 0 7 4 tarihindenberi Trk lerin eline gemitir. Daniment Beyle birlikte, D a ni me nt nam ed e m e v cu t malmata gre, avrldr aka (-adn tayan birisi zikrediliyordu; bu bey, belki de, Bizans kayna kla rnd ak i aha adiyle zikrolunan, zmirin T r k Beyi akadr. 11-inci asr dnya tarihi nin en m hi m v a k alarndan biri, m u h a k k a k Anadolunun Seluklular tarafndan zaptdr. Bu futuhat o kadar sratle ya plmtr ki, Bizans tarihileri T r k futuhatn teferruatyla kaydetmek iin vakit bile bulamamlard*. Sultan M e li k - a h n emrile 1 0 7 7 de Anadolu hkimiyetine getirilen Kutulmu olu S leyman (lm 1 0 8 6 ) , 1 0 7 9 - 1 0 8 0 yllarnda Ak deniz, Ege denizi ve Karadeniz sahillerine kadar kmt. Bu T r k Be ymi n az bir zaman zarfnda Bizansn i ilerine karacak kadar kuvvetlendiini gryoruz. stanbulda tahta kabilmek, tahtta tutunabilmek,ve hariten gelen tehli keye kar du ra bil m ek iin Bizans bykleri, Bizans devlet adamlar hep Sle yma n - aha mracaat eder olmulard. Ez cmle, 1 0 8 0 d e Nikefor Melissenos adl Bizans b yk le rin de n biri S leyman-ahn yardm ile kendini imparator iln e de re k znikte yerlemiti. Bizans kuvvetleri znii (Nikaea) mu has ara edince, S le ym an ah Nikefor Melissenosa yardma gelerek, Bizans ordusunu komu, fakat znii kendi namna igal et' Bu m ese ley e dair M k r i m i n 19 34. H a l i l , A n a d o lu /u^uAai. stanbul

9^e q e n e k B i z a n s

mcadelesi

165

mi, ve burasn payitaht yapmt. znik 1 0 9 7 Haziranna ka dar T r k le r elinde kalmtr. S le ym an - ahtan sonra znikte Beylerden Ebl-kasm, sonra Eb.lgzi ve bunu mteakip KlArslan hk imiyet srmlerdi. znikten maada Anadolunun muhtelif yerlerinde T r k Beylikleri teekkl etmiti. Svasta, Da nimet Beyin yerletiini biliyoruz. zmirde ve Efeste birer T r k Beyliinin teesss ettiini gryoruz. Bu suretle Malazgirt mu harebesini mteakip 10 sene Bi zans Anadoludan karlm gibiydi: mparatorluun en b y k ehirlerinden biri olan Nikaea ( z n i k ) Seluklu T r k l e rinin en b y k beyi S le ym an- ah n payitaht olmutu. 1 0 8 5 de Antakya Sle yma n ah tarafndan igal edilmi bu lunuyordu; bununla Bizans idaresinde Kilikyadaki K k Ermenistandan maada (bunun da devlete tabiiyeti yalnz isim den ibaretti) a nca k Anadolunun garbi - imal kesi kalm bulunuyordu. Anna Kom nena, babas tahta getii zaman Bizans memalikin Anadoluda Boaziine yakn yerlerden ve Ru mel ide de Edirneden ibaret olduunu syliyor*. Anadolu Seluklularnn rehberi olan S le ym an ahn vefatmdan sonra ( 1 0 8 6 ) muhtelif Sel u k emirleri arasnda istikll arzular uyanm, ve bu yzden mcadeleler bagstermiti. zniin idaresini elinde bu lunduran Eb lk as m ve zmirde hkim olan aka * kendi balarna birer devlet k u r ma a kalkmlard. Muhtelif T r k Beyleri arasnda ihtilf balam; ve Bi za nsl I lar da bundan istifade ederek Anadoluda kaybettikleri yerlerin hi olmazsa bir ksmn geri almak te e bb s n d e bulunmulard. Fakat Balkan yarm adasnda faaliyette bulunan P e e n e k l e r Aleksi Ko m ne n os a Anadoludaki T rk le re kar harbetrcee frsat brakmamlard. Bu cihet vaktiyle Chalandonun da nazar dikkatini celbetmiti Bu suretle Seluklu Trk le rin in Anadoluda kuvvetlice y er lemelerinde P e en ek le ri n hisseleri olduu muh akkaktr. Eblkasmn idaresinde bulunan znik baka bir Trk
' Anna Kom ena, 1.312 dXV in ev.eIv y t to- y.aLoij ejt ^ev dvT o?T | 6 yeltcv
B ojtop o opov Tiv 'Pmn,a'CKWv oj^jiTpcov. d a i f A.l^c0 s i 11i 0 1 u r a t. ^ Buna

zTrm^m T rk h k im i a k a , s t a n b u l

193 6. 3 F. C h a l a n d o n , L m pire grec... p 100: 1 Asie M ineure. ce mom ent, etait profondem ent troublee, et lan arch ie qui y regnait et pu faciliter les conquetes des Orecs si leurs forces n avaient ele reten u es en Europe par la guerre des P etchenegu es.

16S

S'egenekler

emiri tarafndan m u ha sar ay a maruz kal mc a Eblkasm, Aleksi K o m n e n o sa mrac aat e de re k m u a v en e t ricasmda bu lu nm u tu. Bizans imparatoru bunu frsat bilerek, znii kendi eline g e ir m e k midiyle, oraya bir ordu evketti. Bu or dunun k u m a nd an da, aslan T r k olup* k k yalarnda BizanslI lara esir den (mparator Isaak K o m n e n o s zamannda) ve sa rayda Aleksi K o m ne n os ile birlikte bytlen, Tatiki adl bir generaldi. Tatiki znik zerine yr m , onun yaklamas zerine ehri muhasara eden T r k kuvvetleri ekilmil'er ve biraz tede vaziyet almlard; fakat Tatikinin bu seferinden hi bir fayda hasl olmamt; o, karsnda gayet kuvvetli bir T r k ordusunu g r nc e geri payitahta dnmekten baka bir are bulamamt. Bu v a k ann 1 0 8 6 senesinde ce rey an etmi olduu anlalyor. Ayni ylda, az bir aralkla, Peene kle rin Bizansa hcu mlar n gryoruz. Tatikin znii brakp git mesi Pe en e k le rin harekete ge meleriyle bal olsa gerektir. PAVLKYAN TRAVLN PEENEKLERLE EL BRL Aleksi K o m n e n o s tahta kt zaman P e en ek le rin asl kuvvetleri T un a bo yundaki ovalk yerlerde, ve Yztepe,, de nilen (B u g n k u m n u y a yakn) bir m e v k i d e bulunuyordu. Onlarn bir ksm, galiba, Tu n a nm arkndaki yerlerde idi. T u n a boy und ak i baz ehirlerin de bunlarn elinde olduu anlalyor. P e e n e k babularndan-ismi yukar da geen Tatos (Tatu) Derster (Silistre)i, ve ismine nazaran bir P e e n e k olduu kuvvetle muht emel olan Saa ( S e e ) , Biina ehrini ellerinde tutuyorlard. Bunlarla birlikte Slv un su ru nu n da e hirde yaam olmas muhtemeldir. n k hk imlerin isim leri arasnda biri Slavcadr (Sestlav). Burada oturan P e e n e k lerin yalnz g eb e olmayp, ayni zamanda ziraatle de itigai ettikleri anlalyor. Bilhassa gebelikle bir arada yaplmas kolay olan dar,, e km ek le r i ^ - burada ziraatla itigal ed en lerin P e e n e k le r olduuna dellet eder.
Anna K o m n en a I, 199. ^ F . C h a l a n d o n p. 100. 3 Anna K om n en a I, 3 2 3 : dgorecvTe eo:iieov xYxeov te xal jtuoj. V. V a sire v sk ij burada ziraatla itigal edenlerin Ruslar olduunu s yl yor ( P e ie n e g iV tz n n tja , 14 8 -1 49 ). O, bu fikrini istinat ettirecek esasl bir m em b a a m lik deildir; sonra nEyy.eo^U yan l olarak "yulaf,, diye terc m e etmitir; bu sz dan olup, b ilh assa gm en lerin ektii bir h u bubattr.

3^eqenek-2izans

m aade/es

167

mparator Aleksi K o m n en o s 1 0 8 3 senesinde Norm anl ara kar harp y a p a r k en en tehlikeli bir anda Bulgaristan Pavlik y a nl a nn da n 2 8 0 0 kiiden ibaret bir kt'a irrparatoru b r ak ar ak memle ket ler ine dnp gitmilerdi. Onlarn bu ha reketleri, tabi, cezasz kalmyacakt. Aleksi K o m n e n o s Sel uklu Trklerinin yardm ile N or m a n harbini muvaffakiyetle bitirip payitahta dndkten sonra, P av li ky an lar m iddetle c e zalandrlmalarn, Filibedeki emlklerinin msad er e edilerek asker le rin e datlmasn, ve biroklarnn da hapsa atlma sn emretmiti. Bu karar yerine getirmeye m e m u r edilen kimse nin gayet iddetli davranmas m h im karklklara sebep olmutu. Filibe ahalisi arasnda h k m et e kar b y k bir memnuniyetsizlik bagstermi ve el altndan bir isyan h a r e k e t i hazrlanmt. B i z a ns l Il ar a k a r z a t e n her zaman husumet be slemekte olan Pavlikyanlar, yahut Bogomiller, isyan k a rm a k iin frsat bekliyorlard. mparatorun Pavlikyanlara kar ald tedbirden mutazarrir olanlar arasnda, Aleksinin saraynda hizmette bulunan Travi isimli birisi nin kardeleri de bulunuyorlard. Onla r Kostantiniyeye g e lerek v ak ay btn fecaatiyle, T r a v le anlatmlard. Bunu n zerine Travi BizanslIlardan intikam almaya karar verm i ve 1 0 8 4 senesinde gizlice saraydan kaarak, Filibeye gel miti. O, burada vatandalariyle birlikte isyan bayran kaldrmt. Filibeye yakn dalardaki kalelerden Beliotaba denilen bir ehri igal ile etraftaki memleketi yamaya, Bi zans me murlarn ld rme ye balamt. Travlin kard isyann epey ce srd anlalyor. Bu harekette bizce m him cihet te ona P e en ek le ri n itirak etmi olmalardr. Travl, giritii ite muvaffak olabilmek iin P e en e k le rl e m nas eb et tesis etmi ve onlardan yardm istemiti. Bu v ak a 1 0 8 6 da olmutu. Bizanshlar iin b yd n g r n ce Travle adamlar gnderip ba r m ak teklifinde b u lu n m u lard. Kendisine birok vaadlar yaplmsa da hi bir netice hasl olmamt. Mzakerelerden fayda kmadn gren Aleksi, P ak uri an os ve Brana ismindeki, o zaman en ta nnm, iki kum an da n n idaresindeki bir orduyu Tra vl ve P e e n e k le r zerine sevketmiti. P ak uri an os Beliotaba
' Bu ad esk i B ulgar hanlarndan T ervel adn andrm aktadr; Bulgarlar arasnda eski t rk e adlarn 1 1 - inci asrn ortalarna kadar k u lla nlm ak ta olduunu gryoruz.

IS8

ff'eenekler

kalesine yaklam, fakat karsndaki P e e n e k kt'alannn adet itibariyle kendisine ok faik olduunu grnce, harbe g ir i m e k yle dursun, ordusunu k ur t a rm a k yolunu aram ak m e cbu riy eti nd e kalmt. Fakat Brana yiitlik gstererek, P e e n e k l e r e kar ha rb etm ek lzmgeldiini ileri srmt. Pa kur ian os ta kor k ak lk la ittiham e di lm em ek iin buna m u vafakat etmiti. Bizans ordusu harp safna dizilmi ve Peene k le rin zerine yrmt. Fakat arpma o k devam et m e m i , B iz a ns l Il ar iddetli bir h c u m a m a r u z kalnc ara larnda karklk bagstermi, ve az bir zaman sonra da k a m a y a koyulmulard. Her iki k u m an da n da bu a r p m a da canlarn Azraile vermilerdi. Bizans ordusu ya dalm ve ya esir edilmiti. Aleksi Ko m n en o s u n imparator olduktan so nr a P e en e k le r zerine gnderdii ilk ordusu m nh e zi m ve perian olmutuk P e ene kl er, bu muvaffakiyetlerini m teakip Filibe civarnda uzun bir zaman hi bir karlk g r meksizin, istedikleri gibi hareket etmilerdi. Tam bu sra larda Anadoludaki Sel u k beyleri birbirleriyle uramakta idiler. Aleksi K o m n en o s ta frsattan istifade znik zerine, yukar da sylediiniz vehile, bir ordu e vketm i b u lu n u y o r du. Fakat Beliotaba kalesi yanndaki malubiyet Bizans i m paratorunu Anadoludaki ordusunu Rumeli tarafna e k m e e m e c b u r etmiti. Bundan tr znik zerine gnderilen Tatiki geri arlmtk O n u n eline o ka para verilerek alelacele E d ir n e y e gnderildiini gryoruz. Tatiki, o srada ma alarn almyan cretli ask erlere aylklarn verecek, k a lan para ile de yeni tekil edilecek orduya asker toplaya cakt. Ayni zamanda Anadoiuda Kizikosta bulunan cretli F r e n k askerleri de Ed irneye gnderilmilerdi. Tatiki yeni bir ordu vcude getirebilmiti; o, Fren klerin de gelmesi ile kendisini kfi derecede kuvvetli hissetmi ve P e ene kl ere ka r hareket emrini vermiti. On u n k u m a n d a ettii Bizans ord usu Edirneyi te r k ile Filibe istikametinde y r y er e k Blisnium yanndan akan bir rman zerinde kararghn k urmu tu. Burada erzak tedarikinden dnen bir P e e n e k ktas gr l nce Bizanshlar ona h cu m etmiler ve e yalarn ele geirmilerdi. Tatiki bu muvaffakiyetini mte' Anna K o m n en ea I, 3 2 5 . 2 Ayni yerde S. 3 2 5 - 3 2 6 .

SPeenek 2 i z s n s

m cadelesi

169

akip Filibeye hareket etmiti. Buradan etraf gzetmek iin adamlar gnderilmi, onlar geri dnerek Beliotabada klliyetli bir P e e n e k ordusun un me v cu t olduunu bildirmilerdi. Tatiki bu kadar ok P e en e in Filibeyi mu ha sa ra altma alacak lar md an endie ederek, sratle ehri terk ve P e en e k le re kar yrmt. Ya km da ki bir ne hir boyunda he r iki ordu karlamlard. Fakat Bi za nsl I lar olduu gibi P e e n e k le r de h cu m yapmaktan ekinmilerdi. Annanm szlerine gre, B iz a ns l Il ar Pe en e k le ri n o kl uundan; P e e n e k le r de Bizans ordusunun dzgnlnden, zrhlarm iyilii ve silhlarnn parlamasndan korkmulard*. Yalnz, F r e n k le r harbi bala m a k istemiler, fakat Tatiki buna mani olmutu. ki ordu kar karya gne batncaya kadar durmu ve karanlk balaynca b e r t a r a f kendi kara rg h na ekilmiti. Ertesi gn her iki ordu tek ra r birbirlerine kar dizilerek btn gn harp etmeden geirmilerdi. Ayni vaziyet n c gnde de devam etmiti. O gece sabaha kar P e e n e k le r yerlerinden ka lk a ra k kendi memle ket ler ine dnp gitmilerdi. Tatiki bun dan ha be r alnca'^ derhal P e en ek le rin takip edilmesini emretmi, fakat Bi zansl Ilar n ekserisi piyade olduundan, P e en ek le ri n arkala rmd an yetiememilerdi. P e en e k le r Demir (kap) tepeliini igal etmiler, Tatiki de Kostantiniy e y e avdet etmiti. Bu sefer neticesinde hi olmazsa Filibe havalisi P e e n e k ak nndan temizlenmi bulunuyordu. PEENEK BABUU ELGNN MACAR KRALI SOLOMONLA HZANSA HCUMU Travle yardm eden P e e n e k kuvvetlerinin b y k o lm a d anlalyor. 1 0 8 7 senesi ilk baharnda daha b y k P e e nek kuvvetlerinin Bizans zerine harekete getiini g r yoruz. P e en ek le rl e ber abe r tahtmdan indirilen Macar kral So lo mo nu n da bu sefere itirak etmi olmas ok entresandr. Bu kraln bir k err e de talihini Bizansla m u h r e b e d e su na m a k istedii pek muhtemeldir; muvaffak olduu takdirde, kim bilir, Bizans tahtn igal etmeyi bile hlyasnda kurmutu. P e en ek kuvvetlerinin banda elg'^ (T; fA yo'u ) adl birisi bulunuyordu. Se k sen bin kiiden m r e k k e p olduu sylenen bir P e e nek ordusu, Macarlar ve Sarmatlar da (Kumanlar) ihtiva
> Anna K om n en a 1 , 3 2 7 3 2 8 , 2 Keza I, 3 3 0 ,

170

S'egenekler

e diyordu . Bunlar Chariopolis (LuIe Burgaz) civarndaki k y ler ve ehirleri tahrip ettikten sonra, bir o k ganimet ele gei r e re k Skoteinon denilen me v ki de kara rgh larm k u r m u lard. Aleksi K o m n e n o s bunlara kar Nikola Maurokatakalon adil bir generalin idaresi altnda bir ordu gndermiti. Annann szlerine gre, etraftaki ahali P e e n e k k or k u su n da n yakndaki kalelere saklanm bulunuyordu. Bizans ordusu Pamp hy lo n tesmiye olunan yer e kadar geldikten sonra m e v k i almt; bir mddet sonra Bizans ordusun un buray da terk ile k k bir ehir olan Kule ye vardn gryoruz. Pe enekler, kendilerinden daha o k olan Bizans kuvvetleri karsnda muntazaman ekilmiler; fakat ayni zamanda Bizans ordusunun btn hareketlerini takip etmiler ve bir sabah e)g * var kuvvetleri banda ha rb e hazr bir ekilde Bizans ordusunun karsnda vaziyet almt. Bunu n zerine b ak um and an Maurokatakalon, yanna zabitlerini alarak bu lunduu ovann arkasndaki tepeye k m ve karndaki lerin vaziyetini renmiti. Bu nu mteakip Bizans k u m a n dan k ar arg h n a d nm ve P e en e k le rl e harp edip etme mek hususunda arkadalarile g r m e e balamt. Peeneklerin adet itibarile ok olduklarn nazar itibara alarak malup olmak ihtimalini d nm v e harbe girimenin do ru olmadm ileri srmt. Fakat yanndaki zabitler ve ar silhl ktalar harbe girimee taraftardlar. Nihayet Mauro katakalon da muvafakat etmi, ve derhal ordunun ha rbe hazrlanmasn emretmiti. Her iki ordu karlam ve, Annaya in a n m ak lzm gelirse, P e e n e k le r dayanamyarak kamlard. Anna Komnena, e lg n n k ah ra m an ca m u k a vemet ettiini, karsndaki Bizans saflarn epey bir zaman akn bir hale getirdiini yazyor. elg ce n k ede ede ald yaralarndan harp me ydannda kalmt*. Bizans membalarnda Macar kralnn da bu harpte ld ne dair hi bir
' Anna K o m n en a I, 3 3 1 : >cal db Toi Aay.iKoO mQaxE^[W.xo ovK o liy o v r < Sv 6 o{)T) v.a?O '(A evo SoJ'-.uuv bx\a.\.yoiy6q fiv. B u Macar kralnn P een ek le r'e yapt B izans seferine dair mufassal m a lu m at Macar tarihlerinde, h er halde, bulunacaktr. Maatteessf bu h u su sta fazla bir ey s y ley e cek vaziyette deiliz. 2 Ayni eser I, 330/331: fiY e|xw v 6e o t o jtcpe^cov tov aTgaTena-uo. 3 Anna K o m n en a 1, 3 3 2 . * Keza: a\iT 6 TeAyoii yEvvaL(xx; ^ax6(j.Evo >tai X<x a t)V T C iQ a o a w v <fXayya.

5tai0av

-cp g -n T a tV

10 8 7 3 i l s f r e s e f e r i

171

kayt yoktur; fakat garp kayn ak lar na gre Solomon bu harp esnasnda lmtr\ Bu suretle 1 0 8 7 senesi ilkbahar P e e n e k seferi BizanslIlarn zaferi ile neticelenmiti. Muzaffer Bizans ordusu payitahta dnm; ve ha rb e itirak eden he r k ese de rec esi ne gre hediyeler verilmiti. Fakat P e en ek le ri n tekrar dnmeleri muh tem el olduundan, imparator Aleksi garp vilyetleri valisi olan kardei b yk domestik Adrian K o m ne n os u bir ordu banda tekrar T r a k y a y a gndermiti*. BZANSLILARIN 1087 DERSTER (SLSTRE) HEZMET P e en e k le r bu hezimetlerini mteakip Tuna boylarna dnmlerdi. Onlarn BizanslIlardan intikam almak iin yeni bir sefer amalar her an beklenebilirdi. mparator Aleksi bu na mani olmak iin P e e n e k kabilelerine hediyeler, altn ve g m para g n de rer ek aralarnda nifak so k m a k istemise de P e e n e k le r bu gibi hediyelere kaplmamlar, birbirlerin den ayrlmamlard. Onlar mt ere ken hareket ederek daha o k ganimet almay, ve esirlerin satlmasndan gelen pek ok serveti, imparatorun arada srada g nde recei he diyelerine tercih etmilerdi. Esirlerin o k para getirdii, yalnz bir Bizans bab u un un fidyeyi necat parasnn 4 0 bin sikke olduundan ( G e o r g Maurokatakalon i i n) sarahaten grlmektedir. Bi z a n s l I l a r Pe enekle ri hediyelerle elde etmek m m k n olma dn g r n c e bu defa Pe ene kl eri T un a boyundan tamamile k o v m a k ve oralar Bizan hkimiyeti altna alm.aya k ar ar vermilerdi. Bizansllar daha birka ay evvel Kule yannda P e en ek le ri b y k bir hezimete uratm deiller midi? te bu son zafer Bi za ns l Il ar n g ay re t ve kuvvetini arttrmt. Bizans ordusu 1 0 8 7 s e ne s in in 'H az ir an ortalarnda Peeneklere kat bir darbe indirmek niyetile sefere km bulu nuyordu. Aleksi K o m n e n o s b y k bir ordu ile Ed ir n e y e gelmi ve buradan hareketle Dampoli ( Y a m b o l u ) ile Goloe arasnda bulunan Lardeaya vasl olmutu. Bir k um un dan
' B ern o ld i C h ro n . su b ann. 1 0 8 7 ( P e r t z , V, 4 4 6 ) : Solomon quondam rex U n g aroru m dum quiddam cc n tra reg e m G raecoum molitur, post incredibilem hostium stragem et ipse viriliter occubuit. Annalista S a x o ( P e r t z VI, 7 2 4 ) sub ann. 1 0 8 7 ; Salom on U n g ariae quordam re x et Knut rex D akorum a suis occisi sunt. 2 Anna K o m n en a I, 3 4 2 . 3 Anna K om n en a I, 3 4 4 : aXV oje x Aadojv Jig tov pai>ea j-\ijT0| ,6'
i e v , ex d | x E x d i'9 E T 0 v te o o tt| V E x ov te .

172

9egenekter

buradan Derstre doru, Karadeniz sahiline gnderilmiti'. mparator Lardeada krk gn kalarak dier kuvvetlerin gel mesini beklemiti. Ayni zamanda Bizansm Karadeniz do n a n mas da Tu n ay a gnderilmiti. Donanma, demin Derstre g n derildiini sylediimiz kum and an la birlikte hareket edecekti. Bu kuvvetler Pe ene kl eri arkadan tehdit ile onlarn Tunay g e m e le r in e mani olacakt. mparator Aleksi ise Balkanlar geip Pe ene kl eri n asl kuvvetlerini imha edecekti. Seferin pln bu idi ve etrafhca dnlerek tertip edilmiti. Bizan s lIlarn bu plnlan, vaktile Bulgar harplerinde, bilhassa imparator Konstantin V. Ko pr o ny m o s ( 7 4 1 - 7 7 5 ) un Bulgar harplerindeki plnn hatrlatmaktadr. Fakat tecrbeli ihtiyar kum and an lar buna itiraz etmiler ve hi bir vehile Balkan dalarn ge me yi mnasip bulmamlard. Bu sralarda, u m u miyetle, Bizansta Balkan geitlerini g e er e k sefere gitmek hayrl bir almet olarak saylmyordu. 811 de imparator Nikefor ordusunun Bulgar han K r u m tarafnda imha edil mesi, BizanslIlar zerinde ok derin izler brakm, ve bu v ak a olal asra yakn bir zaman g e m e si n e ramen, bu nun hatras unutulmamt. Lkin g en generallar - bunlar arasnda sabk imparator Rom an Diogenesin oullar Nikefer ile Leon da bulunuyorlard. - Aleksinin Balkanlar g e mesini doru bulmular ve buna tevik etmilerdik Vaktile ta g iy m e k teebb sn de bulunan, fakat artk oktan be ri m parator Aleksi ile barm olan, ihtiyar ve gzn kaybeden Brye nnio s ta muhalifler tarafnda idi. On u n ta batan impa ratoru bu fikirden va zge ir m ee urat, muvaffak o lm a ynca nihayet u szleri syledii rivayet edilmektedir: "mparator, Balkanlar getiin takdirde atlarn arasnda en a bu k koann hangisi olduunu r e nm i olacaksn!,, Bununla ne deme k istedii sualine maruz kalnca, Bryennios; "Hepiniz de k a ar ken greceksiniz,, cevabn verdiini k a y nanz naklediyor^ mparator Aleksi bu c i n s szlere kulak asmam, yapt pln zere, Lardeay arkada brakarak Balkanlar amaya hazrlanmt. P e en e k le r Bi za nsl I lar n bu sralarda sefer aa caklarn ummuyorlard; onun iin dank bir halde bu lu nu yorlard. BizanslIlarn yaklatklar haberi zerine P e en ek
> A. na Kom nena, 3 3 3 2 Keza 1, 3 3 4 - 3 3 5 . 3 Anna K om n en a 1,335.

10S7

SH isfire

seteri

173

kitlesi de harekete gemiti. Fakat bird enb ire kar koyaca k kuvvetin b u l n m a d m d a n , vakit k a z a n m a k ve btn k a b i l e lere hazrlanmak imknn vermek iin 15 0 kiiden ibaret bir eli heyeti Bizans imparatoruna gnderilmiti. Bunlar sulhun aktini istiyorlar, ve eer imparator buna raz olursa her zaman iin otuz bin P e e n e k atlsnn B iz ansl Ila rn e m rine amade olacan bildirmilerdi. E e r B iz a n s l I l a r bu tek lifi kabul etmiyecek olurlarsa h c u m a ge me ierile tehditte bulunmulard. B iz a ns l Il ar P e en e k le rin eli gndermelerini onlarn kork ak l n a atfetmiler; P e en ek le rin tekliflerini redle iktifa etmemiler, her zaman ve her yerde kar taraf tan gelen elilere dokunulmad halde, B iz a ns l Il ar P e en e k elilerini tevkif iin bir be ha ne bulmulard. Bu be ha ne B i z a n s kurnazlnn tipik bir n m u ne si olduundan naklediyoruz. Bu sefere saray m ne cci m ler in de n biri de itirak etmiti. O, imparator Aleksiye gnein tutulaca haberini vermiti. mpa rator, P e e n e k elilerinin tevkifinde bundan istifade etmeyi k a rarlatrmt; P e e n e k elilerinin kabul esnasnda, Aleksinin elilere hitaben u szleri sylediini, Annadan reniyoruz; Ben bu meselede, yani uzlama iinde, hakemlii tanrya bra ky or um; eer gk yznd e bugn he r ha ng i bir iaret zuh ur ederse, sizin doru niyetle gelmediinize almettir. ayet hi bir ey olmazsa, hakknzdaki phelerimin esassz olduuna kanaat getieceim',,. Bu k o n u m a y mteakip iki saat sonra hakikaten gn e tutulmutu*. mparator da
' A n n a K o m n e n a I, 3 3 8 - 3 3 9 . 2 A n n a K o m n e n a n m b a h s e t ti i ve B iz a n s lIla rn sefe ri ile bal olan bu g n e tu tu lm a s v a k as m u h te lif m u d a k k i k l e r ta ra fn d a n m u h te lif z a m a n a a tf e d ilm e k t e d ir . B u n a g r e s e f e r in de ta r ih i b irb irin e' u y m y o r. B u n u n en d o r u s u K. D i e t e r in (Byz. Zeitschft. B. III. D ie P etsch en egen k rieg e) tay in ettii g ib id ir. B u r a d a o sra la r d a v u k u b u la n g n e tu tu lm a s c e tv e li de g etirilm itir: 1 0 8 4 s e n e s i 1 T e r i n i e v v e l sa a t 13,5 da Asya, Afrika, ve A vru p ad a 1086 1 6 u b a t s a a t 13 Avru pa, A frik a ve A sy ad a 1087 1 A u sto s sa a t 8 , 5 A v ru pa, A frika ve A syada 1088 2 0 T e m m u z sa a t 2 l im a l A sy ad a 1090 2 4 T e r in i s a n i 5 de C e n u b A sy a d a , A frik a ve A v ru p ad a 109 1 2 1 M a y s sa a t 5 , 0 a r k A vru pad a, A frik a ve A syada. D ie te r ve o n a u y a r a k C h a la n d o n (p. 1 0 6 ) A n n a K o m n e n a n m e s e rin d e 1 0 8 7 s e n e s i 1 A u sto s d aki g n e tu tu lm a s m e v z u u b a h is old u u f ik rin d e d irle r, D e m e k B iz a n s l I l a r n s e f e r le r i de o ta r ih le r d e c e r e y a n e t m itir. V a s i l e v s k i j b u s e f e r in ta r ih in i 2 0 T e m m u z 1 0 8 8 s e n e s i n d e o la r a k k a b u l ed iy o r. 1,60 . 3 A n n a K o m n e n a 1 ,3 4 0 .

17it

Geenekler

1 5 0 Peen ek elisinin tevkif edilmesini emretmiti. Anna, bu rada olmu bir va kay naklediyor, ve bu nunla bilhassa bab a s n m m a h a r e t i n i t e b a r z ettirmek istiyor . Bi zansl I lar n dmanlarn zayf grdkleri zaman hi bir beynelmilel kaideye riayet etmediklerini birok misallerle biliyoruz. K al d ki k k bir P e e n e k z m re si ne kar byle bir kaideye riayet edilsin. Teivkif olunan P e e n e k elileri saray had mla rndan birinin muhafazas altnda Kostantiniyeye gn deril milerdi. Maamaih bu mevkuflar payitahta kadar v a r m a m lard. Mikra - Nikaea adl bir ehire vasl olduktan sonra, P e e n e k esirleri kolayn bulup, geceleyin birbirlerinin balarn zdkten sonra, muhafzlarn keserek, da yollar ile kendi k a vi m da l an yanna kamlard. Naslsa ldrlmekten k u r tulan kta k u m a nd a n hadm, yannda sa kalan kii ile imparatorun yanna Goloeye gelmiti. Bizansllar elilere kar yaptklar bu yolsuz hareketin karln ok ar bir ceza ile, binlerc e kiinin kan bahasile dediklerini greceiz. Elilerin kap kurtulma haberini alan Aleksi K o m n e n o s <iaha a b u k harekette bu lu n m a k zaruretinde kalmt. P e e n e k elileri dnerek olup bitenden btn heyeti haberdar e de ce kl er ve m e c m u kabileleri ayaa kaldracaklard. Bi z a n s l I l a r n daha evvel Pe en e k le ri n z e r i n e h cu m y ap m a lar icap ediyordu; imparator bu d ncelerle ordusuna ileri emr ini vermiti. Bizans ordusu Balkanlar Demir kapdan geerek, Tunaya dklen Biina nehri b o y u n c a ilerlemekte idi. Fakat ilerleme birok tehlike ile bal idi. Etrafta P e e n e k atllar dolayor v e B i z a n s l I l a r d a n erzak tedariki iin bir para uzaklaanlar bir daha geri dnmyorlard. ki gn yr yten sonra imparator Aleksi Dersterin cenu bu n da k i eski Bulg ar p ay i t ah t olan Pliskova ehrinin bulunduu mahale varmt. Burada Simeon te pe s i denilen ve yerliler tarafndan da Skitlerin m av er e evi (BovX6vtt]qiov tcv tesm iy e olunan bir tepe Bizans ordusu tarafndan igal edil miti; fakat buras da harp etmek iin mnasip deildi; b u n dan tr daha ileri gidilmesi emr i verilmiti, Derster yak nnda ak an bir ne hir boyu ka ra rg h k u r m a k iin e lv e ri l i bu lu na ra k , Bizans ordusu adrlarn orada dikmiti *. P e e n e k le r BizanslIlarn btn hareketlerini dikkatle ta kip etmiler ve h cu m iin mnasip bir frsat bekliyorlard.
' Anna Komnena I, 3 4 0

I0S7 S ilis fire

seferi

l?S

mparatorun ordusu adr k u r m a k ve m e v k i almakla m e g ul k en hi beklenilmedii bir zamanda nehrin teki tarafmda bulunan bir P e e n e k atl ktaa nehri g e er e k an bir h cumla Bizans k a r a r g h m a girmi ve mthi bir tela s e b e biyet vermiti, P e en ek le rin bu baskn, zaten dman ara snda bir panik y a pm a k iindi; onlar birok esir yakalyarak sratle geri gitmilerdi. Bu kargaalk esnasnda k o u an atlar tarafndan imparatorun adr yklm ve bu k e y fiyet Bizanshlarca fena bir almet olarak karlanmt'. Aleksi Ko m n en o su n maksad s e v k u lc e y bakmndan pek m him olan Dersteri (Silistire) igal etmekti. Buras, bir P e e n e k olduu kuvvetle muhtemel olan, Tatuun idaresinde bulu nuyordu. Muhasara altlarile m c e h h e z olan Bizans ordusu ehire yaklaarak muhasa ray a balamt. maparator Aleksiyin Derstere doru geldii haberini alan Tatu, ehrin mdafaasn adamlarna brak arak kendisi, Annann szne gre, m u a v en e t istemek iin Kum anl ar a gitmitik Ka yn a mzn bize verdii bu malumattan o sralarda P e ene kl erl e Ku m an lar arsnda fazla bir girginlik olmad grlmekte^ dir. Kumanlarn, Det-i Kpaa gelirken, bilhassa P e e n e k le rin d m a n la n olan Uzlar tardetmeleri, Kumanlarla Peenekleri bir mddet iin birbirine balam olmas m u ht e meldir. B i z an sl I la r az bir zaman sonra ehrin surlarm dele rek ieriye girmilerdi; fakat Bizans kuvvetleri ite olan esas iki kaleyi bir trl zapta muvaffak olamamlard. T a tu, Kum anlara giderken, ehir hisarnn arkasnda bulunan tepenin adamlar tarafndan igal edilmesini ve buradan mtemadiyen Bizanshlar zerine h cu m yaplmasn tenbih etmiti. P e en e k le r buna gre .hareket ederek Bizans o rdu sun u ge c e gndz hcumlarile epey m k l bir vaziyete sokmulard. Muhasara uzam; Bizanshlar da Dersteri al maktan vazgemiler ve geri e k ilm e k mecburiyetinde kal mlard. ekilme hareketinin nasl yaplacana dair de tekrar m na k a a la r yaplm ve yeniden fikir ayrl grlmt. Babularn bir ksm T un a b o y un c a giderek donanma ile mt ere ken h ar ek et etmeyi teklif etmiler; bir ksm da, ez' A n n a K o m n e n a 1, 3 4 1 . 2
8 (p E ;e v 8 ijC T o a ^ a ,

A n n a K o m n e n a . 1, 3 4 1 : ey.evov ( y a n i T a t u ) ngocp^dcavro djteJ.toY K o n d v o u x a ' e t a v a a t g e H a e l diQ(07T)v T w v 2 x v & c v .

17

3 e q e n e k l e r

Cmle kumand an lard an Maurokatakalon, Balkan geitlerin deki B y k Presthlavay ( tt)v ^ A syd ^ rv ri6Q i(T{)'id|3av) igal etme nin daha muvafk olacam ileri srmlerdi. Aleksi bu son fikri mnasip bu lmu ve orduya, Bualkanlara doru e ki l mesi iin emir vermiti. BizanslIlar, P e e n e k ordusunun va ziyetinden tamamile bihaberdiler. Halbuki, Peene kle rin Bi zans ka r a rg h m da olup biten he r eyi tafsiltiyle bildikleri anlalmaktadr. O nlar Dersterin muhas ara s refedilince der hal mukabil taarruza gemilerdi. Peeneklerin, Kum anl ar a yardm iin giden ba b u Tatula m u ha be re de b u lu n d u k lar ve pek yaknda yardmn geleceini bilmi olduklar muhakkaktr. Silistredeki P e e n e k le r var kuvvetleriyle Bi zans ordusuna kar taarruza gemilerdi. Bu vaziyet kar snda Bizans ordusu bir mey dan mu ha re be si kabul etm e k ten baka bir are bulamaynca, P e en e k le rl e h a r b e tutu mutu. Aleksi K o m n e n o s P e en e k le ri n h c u m edeceklerinin farkna varnca, derhal ihtiyat tedbirlerinin alnmasn e m retmiti. Evvel ordunun arlk eyasn tayan ksm uruk (nakliye k s m ) , imaparatorun eyasile birlikte Betrin mevkiine, Balkan geidine yakn bir y er e gnderilmiti. O r dughta m u m ve ate yaklmas yasak edilmiti. Her kes sabaha kadar hazr o l ! vaziyetinde bekliyecekti. Sabah olunca, imparator Aleksi ordusuna hai p saf yapmasn emret miti. Anna K o m ne n a bize o g n k m u ha r e be de Bizans or dusunun kimlerden ibaret olduu ve hangi ktalarn ner e de bulun du kl ar na dair tafsilt brakmtr. mparator, yakn akrabalar ve Ltinlerden (Frenklerden) ibaret ktalara k u manda eden kardei Adrian ile birlikte me rk ez d e b u lu nu yordu. Sol cenahta, imparatorun kz kardeinin kocas Nikefor Melissenos duruyordu; sa cenahta da kum andanlardan Kastamonita ve, vaktiyle zniki mu has ara ya giden, sonra Kule yannda P eenek leri yen mi ve aslan bir T r k olan, Tatiki m e v k i almlard. Mttefik urdulardan, yani cretli as kerlerin banda Sarmat,, lardan olan Uzan (Anna bunu O^ yazyor ki Oi);v olacaktr) ve Karaa bulunuyorlard. m p a rator Aleksi yaknlarndan alt kii seerek, bunlara yalnz kendisinin muhafazasyle megul olacaklarn emretmiti. Bu alt kii de unlard: sabk imparator Ro men Diogenesin iki olu, Nikola Maurokatakalon, Joa nn ak i adl birisi, Varjag

1087 S l i s f i r e

seferi

177

ktala nn n k um and an Nabit (Na^jt) ve imparatorun ua Gules. G rlyo r ki Bizans ordusu F r en k ve Varjag knala rndan maada, K u m a n askerlerini de ihtiva ediyordu; ste lik Bizans sosyetesinin, harp erlerinin en mmtaz ahslar bu mu ha re be de hazr bulunmulard. Bizans tarafmda birok T r k u ns u ru n u n bu harbe iti rak etmi olmas enteresandr. Kta babular sfatyle Uzan ve Karaa* isimleri bu nu gsteriyor. P e e n e k le r adetleri zere m u h a r e b e mey dan na arabalar, kadn ve ocuklar ile b er ab er gelmilerdi. P e en e k harp tek niinin icab zere'", arabalar y an y a n a konularak bir nevi siper tekil edilmi, arabalar hariten de hayvan derileriyle rtle rek salam bir hale getirilmilerdi^; bunlarn iinde kadnlar ve ocuklar, arkada da P e e n e k e rk e k le ri muntazam harp saf halinde harbin gidiatna gre vaziyetalacaklar, ya h cu m a g e ecekler, veya ihtiyat ktalar halinde pusuda duracaklard. Baz arabalarn aralar alarak bir nevi yollar vcude getirilmiti. Arabann arkasnda bulunan P e e n e k le r dmann h c u m u na dehetli bir surette ok atmak ve sng frlatmakla m u kabele edecekler, d m an pek fazla yaklat zaman ip ata rak srkleyip getirerek esir alacaklard. Bu suretle d man epey ezdikten sonra, baz arabalar alnarak bir bo saha v cu de getirecek ve P e e n e k atllar da d man zerine iddetli bir h cu m yaparak kalarndakileri perian etmee gayret edeceklerdi. Bu tarzda ha rbe de n P e e n e k ordusuna BizanslIlar h cu m etmilerdi. iddetli bir m u h a r e b e balam ve P e en e k le r de defatla BizanslIlarn h c u m la r m geri p s krtmlerdi. Arabaya yakn gelenler de iplerle ekilip aln' A ina K o m n e n a 1. 3 4 4 : twv 8e e-ftviKv te O xal 6 KaoT| ot SaugonTa. A n n a n m bu s o n s z n d e n b u n l a r n Kundan o ld u k la r a n l a lyor; o h ald e A lek si K o m n e n o s n o d u s u n d a b u tarih te K u m a n u n s u r u da h iz m e t e d iy o rd u B u K u m a n b a b u l a r n n b i l h a r a B i z a n s h l a n n P e e n e k l e r e k a r K u m a n la r la a n la m a la r n d a m h i m ro lleri o lm a s m u h te m e ld i r . 2 K e z a I, 3 4 4 - 3 4 5 ; xal ol o^rjua jto^E^tou SatujtcoaavTE, s?c q)i)axTj e3n J- T | (X T | Jtoi^.EH Elv eIte xal taT(x cpA .?taY Y o Taa&a, jca' ^6)fov KadadavtE xa T<i xd\e To TatttxoX EC TjtTioaY TE aa^v^\w.a xal xaxajmQyfaavxE otovel tal dgnan-|a, T oTeTEU|j,a, lX<x6v xat to) a m o K r o eaav xal Tingoo^viovTo re6QQw 9EV. 3 P e e n e k l e r d e k i b u c i n s h arp u s u l n e il e r d e t e m a s e d e ce iz .
^ J o h . K i n n a m o s S . 8 . eUovto reoTOVoiJijjEva twv jia|v, Poelol vcodev Ppoa niE^apvTE eI t axQipE xo dgn 0 nvo tij aTv Ta yuvaiKa x al rd TEJCVa EVE'&EOaV.
P een ek Tarihi ^ 12

ns

S e e n e k l e r

mlard. Bir aralk Diogenesin olu Leon harp kzgnl ile P e e n e k arabalarna fazla yaklam ve kuvvetli bir dar ba altnda l dmt. Bunu Diogenesin ikinci olu g r m ve kardeinin intikamn almak iin F r en k ktalar k u mandan ile birlikte P e e n e k arabalar zerine saldrmt. Fakat, a nca k yedi kii ile geri dnebilmiti. Sabah e r ke nd e n balam olan bu m u h a r e b e mthi bir ekilde ta ikindiye kadar devam etmi, ve nihayet P e en e k le r Bizansllarm b tn h cumlarn pskrttkten sonra kendileri mukabil h cuma g-eerek dman saflarn bozmular, Bizans ktalarn fena halde ka m a a m e c b u r etmilerdi. BizanslIlarn m a lubiyetleri o k fena idi. P e en e k le r k amakt a olan BizanslI lar iddetle takip etmiler, lenler, yaralananlar ve esir edi lenlerin adedi m hi m bir yek n tutmutu. Ancak karanln balanmas Bizanshlan daha fazla takip olunmaktan kurtar mt. Dank ordunun sa kalan neferleri ve babular Bal ka nlara giden yolu tutm.ular ve g hal oradaki kalelerde saklanabilmilerdi. Anna K o m n en an n szne gre, BizanslI lar uzaktan 3 6 bin P e e n e k kuvvetinin geldiini grdkten sonra ka m a a konulmu]a^d^ Fakat bvle bir yardm kta sm m o anda gelm esine imkn yoktu. nk yardma koan Kum anl ar n meydan mu ha re be si bittikten sonra ora ya geldiini kat olarak biliyoruz. Burada olsa olsa pusuda duran P e e n e k ktalarnn h cu ma gemeleri mev zuu bahistir. Aleksi Ko m en o s kaan ordu ile Goioeye iltica etmiti. K znn tasvirine gre, imparator bu m u h a r e b e esnasnda b y k bir k a h r a r a n l k la harbetmi, e e r elinde b y k bir m u ka dd es sancak tamam olayd bandaki sa mktannda P e e n k ldrecekmi. Anna Kom nena. bu harp mnasebetile masala benzer baz hikyeler de anlatyor. O, babasn fevkal de methetmi ve onun kahr ama nl n ayrca bir itinaile tasvir etmitir. Aleksi Ko mnenos, gya, Bizans ordusu k a ma a baladktan sonra da yerinden kmldamam, ve a nca k bakalarnn srar zerine harp meyda nn ter ket me e raz olmutu. K a a r ke n onun zerine P e e n e k h cu m etmi v a a z daha imparatoru esir edeceklermi. Aleksi k a m a k iin
' Anna K o m n e n a 1, 3 4 5 ;
n o g c o '& E v

dvetpdvr^oav ol

S K ii-fta

<nv

ata

d.e|iand|ai5 x a l 7 wa^' v,ax naolv

^ A n n a K o m n e n a I, 3 4 6 ; Eitel 'Koya.yo tive tv Svu'div [iexd Tano-vTa

t a e xX ov Pcjiaio Ej'ovTE,
ti6 qq (o^ b v
ti3 i

dvs(pdVt]Octv, vcta -tTivutaTa, SSdav.

ox>teTi aziy t.iv

jtg ; Toao-co^j ol

1037 J tlU fir e s e f e r i

179

en mnasip yolun P e en e k le rin arkalarndaki saha olduunu dnerk, yanndaki pek az adam ile P e en e k safalarni yar m gemiti'. Elinde k oc am an bir sancakla epey bir yol git mi ve nihayet kuvvetli bir rzgrn esmesi sanca br ak maa m e c b u r etmiti. Bu m ah ar eb e de bulunan kumand an larda n Paleologun lmden kurtulmas tam bir mucize gibi anlatlmaktadr; o devir Bizansllarm ne kadar hurafat olduklarm gstermek iin Ann anm hikyesini buraya naklediyoruz: , Paleolog ka a rk e n atile be ra be r yer e yuvarlanm ve atn kaybetmiti. akn bir halde etrafna baknp ne yapacam dnrken, bir denbire oktan lm olan Chalkedon (Kadky) metropo liti Leon, ruhani elbiselerile Paleolgun gzleri n nde g r n m, Paleologa bir at vermi, o da ata bine rek kamakta devam etmi. Biraz gittikten sonra bir bataklk yere toplan m 1 5 0 Bizans ask eri ne rastgelmi, ve bunlarla b er ab er Pe e n e k l er e h cu m ederek onlarn hattm yarm ve k a m a k ta devam etmi; fakat ikinci defa atn k a y b ed in ce yaya olarak da yolunu tutmu. Orada on gn dolatktan sonra, nihayet bir askerin dul kars vastasile payitahta giden yolu re nm i ve stanbula g hal varabilmi. Bu hik y e nin, galiba, yalnz son ksm dorudur. Annanm bu harbe dair, ve bilhassa Peleologun ma ceras h a k k m d a tafsilt v e r mesi, Derster yanndaki harbe dair malumatn bir ksm n Paleologtan r e nm i olduuna dellet eder. Kalan ksmn da, Aleksi Ko m n en o s u n bizzat azndan dinlenmi olduunu gsteren szler, An nan m eserinde, dier bir m u h a r e b e bahsi iinde mevcuttur. Yalnz bu phim m u h a r e b e n in gn ve yl kat olarak tesbit edilemiyor. Anna, mutat vehile, v a k alarn tarihesini v e r m e k hususunda ok b y k bir ihmal gstermitir. Seferin cerey an tarihini kat olarak tayin et men in g olduunu sylemitik. Yalnz baz noktalardan, mesel Aleksiyin kznn doduu bir srada No rm a n seferin den dn, gnein tutulmas kaydinden, bu seferlerin tak riben ne zaman ce re y an etmi olduunu tahmin edebiliriz. Yalnz, bu tahminin gn g n n e doru olduunu syliyemeyiz. Bu yzdendir ki, mu da k k ik le r arasnda seferlerin tar i h l j r i hakk nd a ihtilf vardr. Bizansllarm Derster yann Keza I, 3 4 6 - 3 4 7 .

tso

geenekler

daki mthi malbiyetlerini Vasilefskij 1 0 8 8 senesi 2 0 temm uz dan sonra ce rey an ettgini yazyor. Halbuki Dieter b u n u n yanl olduunu gstermitir^ Chalandon impa rator Aleksiyin P e ene kl erl e sulh yapm asm 1 0 8 9 s en e sine atfediyor. Fikrimize gr e B i z a n s l I l a r n P e en e k le rd en sulh istemeleri 1 0 8 7 son baharmdadr. P e e n e k le r ayni yl so n b a h a r balarmda BizanslIlar malup ettikten sonra, k e n dileri bir mddet iin Kum anl ar tarafndan mu hasara .edil miler, fakat Ku m a n tehlikesini atlattktan sonra lekrar Bizans lk esine hcumla Filibeyi ele g e ir ere k btn Tr ak y ay ya m a ile payitaht bile tehlikede brakmlard. mparator Aleksi bu fena vaziyet karsnda sulh istemekten baka bir ar e bulamamt. Zaten k ta balamt, yeni kuvvetlerin celbi m m k n olamazd. Bu vaziyet karsnda Chahalandonun bu sulhu iki sene sonra gstermesi"' iin hibir sebep yoktur. imparator Aleksi bozgun ordusile Goloede o k kalmam, o g e c e oradan h ar ek et ile sabaha kar B e r o e y e (Eski Zagra ) vasl olmutu. mparator burada epey bir za ma n kalm, ve P e e n e k le r e esir den zabit ve neferlerin satn alnmas hu susunda m z a k e r e y e balamt. P e ene kl er, Bizansa g n de r mi olduklar elilerinin tevkif edilmelerinin mukabili olarak, galiba, aldklar esirleri kltan g e ir m e k niyetinde idiler. Fakat byle m hi m kararlarda son sz u m u m halk kitlesine ait olduu iin, bir toplant yaplm; halk kitlesi de * esirlerin l drlmemesini tasvip etmiti. Tutsaklar para mukabilinde satmkk daha krl idi. Peeneklerin bu kararlarnda, belki de, esirler arasnda bulunan imaparatorun damad Melissenosun da tesiri olmutu. O, Pe eneklere, esirlerin iade edildikleri takdirde klliyetli bir parann verileceini sylemi ve onlar esirleri old rm e m iy e tevik etmiti. Meli s se no s, P e ene kl eri n esirler muk abi lin de ne istediklerini bildiren bir mektup gndermiti. Bunu n zerine Kostantiniyeden lzmgelen para getirilmi ve Bizans altnlar tekrar P e e n e k ellerine g e miti Bu suretle 1 0 8 7 so nba har balarnda devam eden bu sefer BizanslIlarn b y k bir malubiyeti ve bi r o k para
> K D i e t e r , Byz. Z sc h f. B. III. 3 9 0 . 2 F. C h a l a n d o n , p. 12 0 . 3 A n n a K o m h e n a I* 3 5 0 - 3 5 2 . * K e z a I, 3 5 2 ; x6 8e jtX.j{yo toO xovoj; s b n f a ; tt) pou^fj. 5 A n n a K o m n e n a I. 3 52.

103 7 S i l i s f i r e s e f e r i

181

sarfetmelerile neticelendi*. Fakat bu seferin ikinci bir m h im cephesi vardr ki, o da - Derster yanlarmda P e e n e k - Ku m an d m an h n m alevlenmesidir. imdi bu meselenin izahm a geelim. Bizansllarm taliine, Pe en e k le r bu zaferlerinden daha fazla istifade etmiye vakit ve imkn bulamamlar, Kumanlarn h c u m u n a maruz kalmlard. Derester hkimi Tatuun Bizansa kar mcadele iin K u m a n l a n yardma armya gittiini syl em it ik ; fakat P e e n e k le re yardma gelen Kum a n ordusunda Bizansn teviki ile hare ket eden k im se lerin bul un ma s pek m m k n d r . Bizansllarm kom u kavimleri bir-birleri vastasile imha etmek siyasetinde gayet mahir olduklarn defatle grdk. Be defa da, Bizans saray nn P e en e k le re kar K u m a n l a n elde etmi olmalar Bizans siyasetine tamamile uygundur. Tatu, hakikaten bir Ku m a n ordusunu ayaa kaldrmya muvaffak olmutu. Fakat bu ordu harp bittikten sonra, yani P e en e k le ri n zaferini mteakip Derstere vasl olmutu. Yardma gelen Kumanlar, P e e n e k lerin B i z a n s l I l a r d a n pek o k ganimet ve esir al d k l ar n g r n ce bu ganimete itirak etmek istemilerdi. P e e n e k ba bularna hitaben: "Biz yurdum uzu terk ile size yardma g elm ek iin uzun bir sefer zahmetine katlandk. Sizlerle he m zaferi he m de tehlikeyi paylamak iin yola kmtk. Tayin etmi olduunuz bir zamanda yetitik. E e r Bizans imparatorou harb i y a pm a k hususunda acele etti ise-bu bizim kabahatimiz deildir. Biz vazifemizi yaptk. Onu n iin sizler de ya aldnz ganimet ve esirleri bizimle paylanz; aksi takdirde, biz hissemize deni sizden zorla alacaz ! demi lerdi. Annanm tabiri vehile agzl,, P e e n e k le r ganimeti Kum anlarla paylamak istememiler, ve bu yzden iki k a r de T r k ka vmi arasnda harp balarnt. P e en e k le rl e K u m a nl a r arasmda daha evvel m uh ar eb en in olup olmadn bilmiyoruz. On u n iin Anna Ko m ne n an n burada bahsettii P e e n e k - Ku m an muh are be si msb et olarak aydnlatlan ilk b y k mcadele mahiyetindedir. K u m a n i a n n P e en e k le r zerine, valnz ganimet blme yznden h cu m ettiklerini
1 K o s t a n ti n iy e ah a lisi tara fn d a n A le k si K o m n e n o s u n D e r s t e r d e n G olo e y e k a d a r s r atle k a m a s z e r i n e u a r k tertip e d i l m i t i : D e r s le r d e n s o n r a G o !o e n e g zel b ir m e n z ild ir, K o m n e n ! A n n a I, 3 5 0 :
3t tT iv A p ic r c g a v e I r o X 6 v
v .a l.o y & Ji\ y \ x z o v ,

K f iv r V E .

2 A n n a K o m n e a I, 3 5 3 .

82

Geenekler

s y l em ek doru olmaz. Demin ileri s rd m z vehile, bihassa Bizans siyasetinin mehareti neticesindedir ki Peenekl erl e K u m a nl a rm aralar alm olacakr. Her ne ise, Kum anl ar mttefik olarak gelm ik en , Peeneklerin en b y k dmanlar kesilmilerdi. Kumanlar, P e en e k le rd en daha kuvvetli olduklarndan - berikiler yenil miler ve Annann Uzolimen,, (Uz batakl)* dedii yer e snmlard. Maamafih, K u m an lar fazla h ar be tm em il er ve, gya, yanlarnda yiyeceklerinin az olduundan, bir .daha g el m ek artile Det-i Kpaa dnp gitmilerdi. Dnp gitmilerdi, amma, K u m a nl a rm bu mdahalesi Bizans or du larn tamamile mah volmaktan kurtarmt. Bu suretle Aleksi K o m n e n o s P e e n e k tehlikesini a n c a k K u m an lar sayesinde atlatmt. Ayni Kumanlar, b u u k yl sonra Bizans ve Bizans imparatorunu, bir daha P e e n e k le r karsnda tama mile mahvolup gitmekten kurtulacaklardr. Bu n u n iin, Bizans - P e e n e k mnasebtinde fevkalde m h im bir rolleri olan K u m a n l a r a eserimizde ayr bir fasl ayryoruz. KUMANLAR Bizans tahtna Aleksi K o m ne n os gibi kuvvetli bir ahsn geme sile Peen ek -Bi za ns mcadelesinin bak a bir istikamet alacanda phe yoktu. Bu imparatorun btn gayesi dtan gelen tehlikelerden Bizans kurtarmakt. En yakn tehlikenin P e e n e k le r tarafndan geldiini grdk; onun iin Aleksi K o m n e n o s saltanatnn bamdan itibaren P e e n e k le re kar mc ad ele ye balamt; o, bunlara kar ha rb etm ek iin bilhassa hariten mttefikler bulmya gayret etmiti. Vaka Anadoluda T r k futuhat ta Boaziine kadar ilerle miti; fakat T ra ky ad a arkas kesilmiyen P e e n e k h cumlar stanbul zerine mt eveccih bulunduundan, nce P e e n e k lerden kurt ulma k icap ediyordu. Bahusus bu sralarda P e e n e k ktlesinin merkezi Tunann aa mecras, hem imal h e m cenp sahilleri, olduundan bu T r k kavm inin asker kudreti bitmedike Bi za nsl I lar n Balkanlarda h k im i yet s rem iye ce k ler in i uzun yllarn tecrbesile sabitti. Fakat 1 0 8 7 ylnda Bizans tek bana P e en e k le rl e mcadele ede A n n a b u m e v k i i e d air tafsilt v e r iy o r ,,v e b a d n Uz i s m i l e b a l o ld u u n u iz a h ed iyo r. I, 3 5 4 .

Xt m a n ! a r

IS3

ce k bir vaziyette deildi; mutlaka hariten yardm bulma k mecburiyeti vard. B u n d a n dolay Bizans diplomatlar yeni den faaliyete g e e r e k P e en e k le re kar sevkedilebilecek bir k uv vet aramya koyulmulard. Asrlardanberi takip olunan siyasete bav uran stanbul saray bu defa da muvaffak oldu: P e en e k le re kar bu srada Karadenizin imalini igal eden K u m a n la n mtteffik edindi. Bizans, Kumanlarn yardm ile Pe ene kl eri tamamile ezmiye muvaffak olmutu. Bu su retle Bizans - P e e n e k mcadelesine, ve umu miyetle Bizans, Balkan ve Bulgaristan tarihine Aleksi K o m n e n o su n zama nn da Ku m an lar karyorlar. Bu mnasebetle, 11-inci asrn s o n larndan balyarak 1 3 - nc asrn balarna kadar ark Av rupa tarihinde m h im bir rol oyn am olan bu T r k k av m in e dair ksaca malumat verelim. 1 0 5 5 tarihinde Rus vek ayinam eleri ilk defa olarak P o l o v c y denilen yeni bir k av im de n bahsetmiye balyorlar. 1 0 5 6 yl kaytlar mnasebetile Rus v a k anvisi bu Polovcy nn T rk m e n, P e e n e k ve T ork lar (Uzlar) la ayni cinsten olduun sylyor. Rus vakayin ame lerinin Polovcy dedikleri kavim ark ka yn ak lar n n K p a k , yahut Kfak adn tayan bir zmredir. B iz a ns l Il ar ise onlara Ko^idvo (Kuman) diyorlar; garp kaynaklarnda, ve T r k iy e de de bunlara K u m an deni liyor. Macarlar Ku n , Kuman, Palo, Almanlar - Falon, Falb, E r m en il er - Charde adn vermilerdir. Bir ka vmi n bu kadar ok ad alm olmas derhal nazar dikkati celbediyor. Son zamana kadar bu hususta tatmin edici bir fikir beyan edilmi deildi. Ahiren D. R a s o v s k i j n i n ok kymetli aratrma lar neticesinde bir o k karanlk cihetler aydnlatlmtr*. Rusa, Almanca ve E rm en i ce d e muhafaza edilen bu ka vmin ad - ak san,,, saman re ngi nde olan s a n sa ifade etm ek tedir. Yani bu milletin dilinde Kum anl ar n ad bir ka vim ad deil de sar sal,, olduklarn gsteriyor. Rusa polovyj,, - beyazms san, sarmtrak demektir*; Almanca falb beyazms s a n demektir; Erm en ic ed ek i Charde^ in de yine ayni manada olduunu gryoruz. Bu suretle Ruslar,
' D. R a s o v s k i j , P o lo v cy (P o lo v e tz le r - K u m a n la r ). S e m i n a r i u m K o n d a k o v i a n u m V I I ( 1 9 3 5 ) S. 1 - 1 8 . VI I I ( 1 9 3 6 ) S. 1 - 4 0 . 2 I. S r e z n e v s k i j , M a tera ly d lja slo v a rja d ie v n e-ru ss k o g o ja zy k a . T. II ( 1 9 0 2 ) 9 4 9. 3 M oritz H e y n e D eu taches W rterbuch. 2 Aufl. B. I. s. 8 5 3 ; F a lb w e i s s li c h g e l b .

184

G eenekler

Almanlar ve Erm en il er K u m a n l a n sarsn bir kavim,, diye tesmiye etmilerdir. Bunlarn: Kun, Kuman, Kpak adlarn tamalarna gelince - bu hususta henz izahat bu lu na m a mtr. Malum olduu zere Ebl-gzi Bahadur han Kpak,, s z n n ii bo aa,, olduunu sylyor; fakat bununla mesele haledilmi deildir. K u m a n adna gelince, bunun n ce bir ahs ad olup, sonralar btn bir kabileyi ifade eden bir ad olmas m u h temeldir. Netekim Rus v e k ay in a m el e r in d e Ku m an -adm tayan bir babua tesadf ediyoruz. Kum anla rn tarih sahnesine kmalar he n z bir m u a m m a mahiyetindedir. Tann m alman msteriklerinden J. M a r q u a r t m bu k a v m e dair uzun ve o k derin bir tetkik y ap masna ra m e n Kumanlarn Avrupaya gelmelerinden evvelki tarihleri hakknda inandrc neticeler elde edilememitir. Biz de bu ciheti tenviri Orta Asya T r k tarihi mtehasssla rna br ak ara k Marquart ve Rasovkijnin fikirlerini naklet m e k le iktifa edeceiz. Kuma nlar n dil boylarnda g r nm ele ri 1 0 3 0 tarihlerin de olsa gerektir. Barthold, B r o w n e in Iran edebiyat tarihin den naklen, ran airlerinden Nair Hsrevin daha 1 0 3 0 tarihlerinde Harezmin k o m u sn n d a Det-i Kpak,, adnn bu lu ndu un u sylyor. O halde Det-i Kpak ismi, Marquartn dediinin hilfna olarak, an cak Mool istilsn dan sonra vcude gelmi bir ad deildir. Fakat, 1 0 3 0 larda bu isimle btn Cenub Rusya sahas kastedilmemi, a nc a k Ya y k yaknndaki stepler bu ad tam olmaldr. Nair Hsrevin szlerinden grld vehile 11-inci asrn bala rnda K u m an lar (Kpaklar) Yayk boylarnda idiler. K a y n a k lar 9 uncu asra kadar kan G e r d i z Kfak,, lardan b a h sediyor. II -inci asrdan evvelki Ku m an tarihi h e n : lykile aydnlatlm deildir. Bunlarn tarihleri, Orta Asyadan Avrupaya gelen bir o k dier ka vimlerinki gibi, mesel, Peene kl er, Uzlar v.b., kaynaklarn azlndan tr arat rlmas bir o k mkltla baldr. Marquart, Kuman adnn Macarlarda Kun olduuna istinat ederek, Kunlar ark Asyada yaam olan bir Mool kabilesi gibi telkki ediyor, ve Kum anl ar n esasn Moollar tekil ettiini sylyor. Bu Ku n uruu trklemi olarak Avrupaya gelmitir. Bilahara, bu trkleen Mool z m re i, ,, yani Kumanlar, iki defa Mool

X u rn a n ! a r

185

u ns u ru ile karmlardr. Bu suretle, Marquart Kum anlarn Moulluunu kabul etmektedir. Fakat bu Alman liminin nazariyesi inandrc esaslara istinat eimiyor; Barthold, Kun kabilesinin ark Asyadan gelmi o lm as m m o k pheli ol duunu sylemiti. Bilhassa Kumanlarn ehrelerinde, beden tekiltlarnda hic bir Mool hatlar olmay, bunlarn beyaz rkn en bariz vasfn haiz olular,, Kumanlarn Moollarla hi bir mnasebetleri olmadn aka gsteriyor. Dier taraftan, defa Mool unsuru ile karm olduu sylenen Kumanlarn dilinde epey Mool tesiri olmas lzmgelirdi; halbuki dil tetkikleri Ku m a nc ad a he m e n he m en Moolcann izleri olmadn gstermektedir^ Ku manlarn Asyadaki ilk vatanlarndan garba doru ha reketleri 9 1 6 tarihinde imal inde teekkl eden Kitay devletinin ortaya kmas ile bal olduu anlalyor. Kitay1ar gittike b y y e r e k baz T r k kavimlerini garba doru itmiler; bunlar arasnda Ku m an lar da vard. 10 uncu asrda rt boylarnda Kimak (Kimek) adl b y k bir T r k kavminin yaadm biliyoruz; bu kavmi ark k a y n a k l a n Kpak adile zikrediyorlar; g er e k Ki m e kl e r ve g er e k Kpaklar Kumanlarn Asyada iken tam olduklar isimlerden baka bir ey olmasa gerektir. Galiba, ark melliflerinin Orta Asya daki ka vimler hakk nd a malumat verdikleri zaman (9- uncu asrda) irtia yakn yerlerde Kpak u r u u en kuvvetli bir z m re tekil ediyor, ve bu adla oradaki btn bir heyet tesmiye edilmiti; Avrupaya gittikten sonra, bilihassa 11- inci asr ortalarnda, galiba ayni heyet iinde Kum an uruu birinci yeri tutmu, ve bund an dolay BizanslIlarla Macarlara bu kavim Kum an ade tannrntr. Bu ka vmi n Asyadan Avrupaya hareketi zaman ve bu y r y n teferratna dair Marquart, ile Rasovskijnin, adlarn sylediimiz, yazlarn dan malumat e di nm ek m m k n d r; burada Kumanlarla fazla megul olmaa m e v zuu mu zu n ere ves i msait deildir. Yalnz, T r k tarihi bak m nd an ok enteresan olan bir m e s eleye temas etmeden g e m e k istemiyoruz; o da - Kurnanlarn
- K u m a n l a r n en m h i m dil k a y n a C o d e x C u m a n ic u s tu r . B u n a d a ir D. R a s o v s k i j , K voprosu o proischozdenii C o d ex C u m a n icu s ( K o d e k s K u m a n i k u s u n m e n e i m e s e le s i), S e m i n a r i u m K o n d a k o v i a n u m III ( 1 9 2 9 ) , S. 1 9 3 - 2 1 4 . K u m a n la r n d ille r in e d a ir b ib lio g ra fy a , v in e bu m e l l i f i n P o lo v cy adh, y u k a r d a ad n s y l e m i o ld u u m u z , e s e r i n d e S. 17. g s t e r i lm i t i r .

185

S e q e n e k l s

beyaz rkn en karakteristik evsafn haiz olmalardr. Y u k a r da Kumanlara, Ruslarn, Almanlarn ve Erm enilerin "sar n,, bir ka vi m olduklar manasna gelen szlerle tesmiye ettiklerini grmtk. Kum anl ar ha k k n d a malumat veren btn kaynaklar, bunlarn uzun boylu, gayet mtenasip vcutlu, gzel ve o k dzgn ehreli ve sar sal oldukla rn bildiriyorlar*. El-Omar, bunlarn gayet gzel ve bed en lerinin mtenasip olduklarn sylyor; ayni vehile. Ku m a n kadnlarnn gzelliine dair muhtelif ka yn aklardan malumat ediniyoruz. air Nizam Ku m an kadnlarmn beyaz tenle rine meftun olduunu bildiriyor; irvan - ah bir Ku m a n gzeli tarafndan teshir olunmutu; Grci vekay inam esinden grld vehile. G r ci kral David II. nin kars olan bir Kum an kz gzellii ile temayz edi yordu. Nihayet m e h u r Rus halk destan olan Slovo o Pol ku Igoreve,, de gzel K u m a n kzlarndan,, bahsolunmaktadr. Ku m an hanlarnn Rus knjazlerini elde etmek iin K u m an kzlarn hediye olarak gnderdiklerini biliyoruz. Rus knjazleri ailesine mensup bir kadn (Vladimir Monomachin torunu) Ku m an han Bakordla e v le n m e k iin Kievten Ku m a n yu rd un a kamt. Btn bunlar Ku m an ahalisinin d g r n ve beden tekilt bak mndan o k gzel ve yaknkl bir kavim olduunu ve bu gzelliin de inliler m ef h u m u n a gre deil Avrupai., m e fh u m a gre, yani uzun boylu, mavi gzl ve sarn bir kavim olmak itibarile haizi e he m m iy e t olduu grlyor. Ku m a nl ar n halefleri olduk lar kuvvetle ileri srlen bugn Ro ma nya da oturan a n g o larm etraftaki dier kavimlerden sarn olmalar, bazan keten gibi ak sar ve kvrck, bazan da krmzms sal ve mavi gzlerile,, temayz ettikleri kaydedilmektedir. Ayn surette Ural sahasna yakn b u g n k Kazak - Krgzlarn bir ksmn tekileden baz Kpak,, urular arasnda yer yer % 5 0 kum ral ve krmzms sal tiplere tesadf edilmekte dir. Kum an unsurlarnn da itirakile teekkl eden b u g n k Kazan havalisindeki T r k le r (Tatarlar) arasnda, malum olduu zere, sarn tiplere pek o k tesadf edilmektedir. inlilerin T a n g sllesi tarihinde, Orta Asyada salar ak renkli, gzleri mavi ve inlilerin tabirince maymun> Bu hususta m a l u m a t v e r ilm i tir. D. Rasovskijnin
P o lo v cy

ad l

eserind e

toplu

X uma nI a r

IS7

lara benziyen,, bir T r k kavmi vard; biz bunlar o tarihler de Krgz olarak biliyoruz. 11-inci asr ran melliflerinden Gerdiz Krgzlarn salar alj; ren kte olduunu yazyor. G r l y o r ki Orta Asyada beyaz rkn hususiyetlerini tamamile muhafaza eden T r k zmreleri bulunuyordu. in ve ran kayn ak lar nda tesadf edilen bu cins kaytlar tarihile rin n a z a n dikkatini celbetmiler; fakat Avrupah alimler bu tiplerin T rk le r e ait olmayp, n ce Hindo - avrupa,, bir ka vim iken sonralar trklemi olduklarn ileri sryorlard. Marquart, Barthold, Pelliot, G r u m Grzimajlo hep bu fikirdedediler. Bilhassa G r u m - Grzimailo bu hususta o k ileri gi derek bu ar kavmin kim ol duunu bile meydana k o y m a k istemitir. On a gre inin imalinde mild 4 - n c asra varnca ya kadar D i l i veya D i n l i adl hlis hindo - av rupa,, bir kavim yayordu'; bu ka vim bilhara T r k le r ara snda erimi gitmitir. Bu rriellife gre, K u m a nl ar ayet dorudan doruya bu Dililerin halefleri deillerse, phesiz Dili kan en ok bu lunan T r k ka vmi Kumanlardr. O r u m Gr^imajlo Kum anlarn sarnlklarn bu suretle izah etmek istiyor. Fakat tarihte inin imaline kadar h e r hangi bir hindo - avrupa,, denilen ka vm in gittiini bilmiyoruz; tarih ve ark eol og ya aratrmalar inin imalini tedenberi T r k yurdu ol duunu gsteriyor. G r u m - Grzimajlo nun dedii gibi, ayet, hakikaten Dinli adl "ma vi gzl, sar n bir k a vim mildn balarnda imal inde oturmu ise, bu nu n eski hususiyetini muhafaza etmi ve baka kavimlerlerle az karm halis bir T r k kavmi olmas icap eder. Ve eer Din lilerle K u m an lar arasnda hakikaten bir kan yaknl varsa o halde Kum anl ar ve onlarn haleftleri en temiz bir T r k r kn temsil ediyorlar demektir. Bu mesele, hali hazrda tari h olmaktan ziyade antroplojik br meseledir. Cenub Rusyadaki Kum anla ra dair kurgan,, 1ar, yani kabirlerin ve Kumanlara ait madd kltr bakayasnn etraflca tetkikinden s o n r a ' k a h k m le r verilebileceinden, imdilik bu pr o bl e m leri olduu gibi ak b r a k m ak en doru bir yol olacaktr. Kum anl ar n n ce Uzlar ve sonralar Pe ene kl eri Cenub Rusya sahasndan karmalarna gelince b u nu n 1 0 3 0 ile 1 0 6 4 yllar arasnda ce rey an etmi olduunu syleyebiliriz. 1 0 4 9 lara doru P e en e k le rl e Uzlar arasnda D ne p er boylarnda
' G r u m -

G r Z i m a i l o , Zapadnaja Mongoiija.

B a p .

I.

188

......................

Geenekler

mc adelenin ce rey an ettiini Bizans kayn ak lar nd an r e ni yoruz. D e m e k oluyor ki Ku m an lar 1 0 4 9 tarihlerinde Dneper kylarma kadar ilerlemilerdi*. Rus vakayi na me ler i ilk defa 1 0 5 5 ylnda Kumanlardan (Polovcy) bah setme e ba lyorlar. Bu tarihte Kum an han B o l u Pereyaslavi knjazliine kadar gelmi ve Ruslarla sulh yaparak kendi m e m le ketine ekilip gitmiti. Bu v a k ay mteakip birka yl yine Kumanlarda,n hi ba hs e di lm iy or ; fakat 1 0 6 0 tarihinde Kuman lar m Rus knjazlerini m him bir hezimete maruz k-ldklarn okuyoruz. So nr a yenidan ta 1 0 6 7 ye Kum anla rn ismi zikredilmiyor. Onlar bu srada, galiba, Uzlarla harple meguldular; n k 1 0 6 4 ylnda Uz ka vm in in b y k bir ksm P e en e k le rin ortasndan g e e r e k T u n ay m r u r etmi ve Balkanlara - Bizans arazisine girmiti. Bu Uz hareketinin he r halde Kumanlarla her han gi bir mnasebeti olacaktr. 1 0 6 7 Rus vakay ina me lerin de Kum anla rn yeniden Ruslar malp ettiklerini okuyoruz; bunu mteakip her yl ve y a hut her iki - ylda bir Kumanlarn Ruslar zerine h c u m lar mevzubahistir. P e en ek le rin T un an n aa mecrasnda yerletikleri bir srada Kumanlarn Karadenizin imalindeki sahadaki hkimiyetleri salamca y erlemi bulunuyordu. 1081 de Aleksi Ko m ne n os tahta kt zaman artk Don ile Dnester aras kmilen bunlarn elinde idi. Fakat bu Kum an heyeti, tpk P e e n e k le r ve Uzlar gibi, bu geni saha ze rinde muntazam bir devlet vcude getirememitir. Ayr han lar, babular, kabile reisleri - ayr birer tekilt halinde ya amakta de va m edip gitmilerdir. 1 0 9 0 tarihlerinde Rus va kayin ame ler inin B o n j a k , BizanslIlarn M avct*/'* (Manjak) de dikleri bir Ku m an babuu bilhassa temayz etmiti; ayn tarihlerde Ruslarn T u g o r k a n (Tugor - han) ve BizanslIla rn T 0 Y0 Q Tdx ( T o g o r t a k ) * dedikleri ikinci bir reis te Rus harplerinde nam kazanmt. Burada isimlerini zikrettiimiz bu iki Ku m a n babuu' P e en ek le ri imha, eden ( 1 0 9 1 d e ) Ku m an ordusun un bamda bulunmulard.
B a k n z : W . B a r t h o l d , N o v g j tru d o P o lo v ca ch , R u s s k i j istor. J u r n al N. 7 S. 1 4 3 . 2 p. s . R. L. I. 9 8 . A n n a K o m n e n a I. 3 9 7 . 3 P. S. R. L. I. 9 8 - 9 9 . A n n a K o m n e n a I. 3 9 7 . ^ R u s v a k a y i n a m e l e r i n d e b ir o k K u m a n a h s ad lar m u h afaza e d il m itir. B u n l a r d a n b a z la r : B e g b a r s , B o lu , A sa d u k , S a v u k , B e l k a t (i) i n , itler, K iten, K re, A ltu n o b a , S a n tu z , K o b a k , K o n a k , Izay, T o v l, B o k m i , O s a lu k , B a ra k , T a rsu k , Alka, T u ru n d a / , A k u , Itogl, A k ta y v. b.

Xu m a n la r

189

Cenub Rusya Bozkrlarnn Kumaflarnn eline gemesi 9 - u n c u asr sonu P e e n e k hareketini andrmaktadr. Ortadaki f a r k : P e en e k le r Don boylarna dilin aa ksmndan ge e rek gelmilerdi, yani daha cenuptaki yoldan y r m ol malardr. Pe en e k le r dili ge m e de n evvel Aral glne ya kn olan yerlerde oturuyorlard; halbuki Kumanlarn Irt ve im boylarndan hareketle, daha imaldeki yolu takip ettikleri anlalyor. Her iki ka vmi n de ga rbe doru h a r e ketlerinin ilk sebepleri lykyle tesbit edilemiyor: Peeneklerin Orta Asyadaki ve Ku m anl ar n da Garb Sibiryadaki tarihleri tamamile aydnlatlamyor. Pe ene kl eri ga rbe s r k leyen ilk siyas tazyik Kar luklarm kuvvetlenmeleri ise, Kumanlar da harekete getiren amilin Kitay Devletinin teek kl olmas ileri srlmektedir. G e r ek P e en e k le r ve gerek K u m an lar dili g e er e k Cenub Rusya bozkrlarna ayak bastktan sonra mcadele yapma k mecbu riy eti nd e kalyor lar. Peenekler-Macarlarla, Ku manlar da - zlarla; bu itibar la da Kumanlarn g ar be yryleri Pe ene kl eri nk ini an dryor. Pe ene k- Ma ca r savan bir az biliyoruz; yalnz K u m a n -U z mcadelesinin teferrat bizce mehul kalyor. 1 0 6 4 te Uzlarn b y k bir ksmnn T u n a y ge er e k Balkanlara gelmesi, Kumanlarn ok az bir zaman zarfnda Uzlar y e n m e e muvaffak olduklarn gsteriyor. Bu tarihten sonra Karadenizin imalindeki bozkrlarn yeg n e hkimleri olarak Ku manlar tanyoruz. Maamafih Kumanlarn elinde bulunan yerl er de P e en e k ve Uz kabilelerinden de bazlarnn yaamakta devam ettikle ri anlalyor. Bu gibilerin bilhassa Kiev civarnda, Rus v ak a yinamelerinin kayitlerinden re.niyorur. Zaten K u m an lar tarahndan igal olunan yerlerin, daha evvel Pe en e k le r zama nnda olduu gibi, kat olarak hudutlarn tesbit etmee im kn yoktur; yeni bir g m e n zmresinin gelmesi zerine eski sakinlerinin m m b it yerleri brakarak, otu ve suyu da ha az olan baka bir mntakaya ekilmeleri daima grlen eylerdendir; bilhare eski sakinler yeni gelenler arasna karyorlar ve bir mddet sonra hkim kitle tarafndan tem sil ediliyorlar. Kumanlar, Uzlar yen melerini mteakip, nle rinde P e en ek le ri bulmulard. Fakat bu iki ka vmi n ilk sk temas ne zaman ve nasl olduunu tesbit edec ek vaziyette dDeiliz. 1 0 8 7 de Bizanslarla P e en e k le r arasnda v u k u bu lan Silistire muh ar eb es i esnasnda Kumanlarn Tunann

tSO

3 e e n e k l e r

ep ey ce arknda olduklar anlalyor. Kum anlarn o asrlar da boyuna Kiev knjazleri zerine h cu m ettiklerini na zar itibara alrsak, onlarn 1 0 8 7 tarihlerine kadar Tuna bo yundaki P e en ek le rle fazla temaslar olmadklarn syl eye biliriz. Fakat, bir az sonra ce reyan eden siyas mcadeleler Kuma nlar n Bizansla temaslarn ve P e en e k le rl e harbi mcip olmutur. 1 0 8 7 de Bizans ordusunun Silistire yanndaki Pe enek1er zerine yrd zaman, Silistire hkimi P e e n e k ba buu Tatuun Kumanlara yardm istiyerek mracaat ettiini sylemitik. Onun daveti zerine Kum anl ar n hakikaten ha rekete gelmi olduklarn grdk. Bu suretle, Anna Komne na y a istinaden, syleye biliriz ki, Ku m an lar a Tun a boyla rn ve Balkan yolunu gsterenler Pe eneklerdir. Fakat Bi zans siyasetinin bo durmad derhal gze arpmaktadr. Ku m an lar P e en e k le re kar ce phe almlar ve vaktile Peenek lerin Bulgarlara yaptklarn tekrarlamlard- De administrando imperiodaki siyas dtr, kavimlerin adlarn de itirmek artile, yeniden tatbik ile h k m n gstermiti. Bu defa Balkan lkesini, Krmdaki Bizans kolonilerini elde tuta bilmek iin Kumanlarla dost g e in m e k mecburiyeti hasl oldu. 10 uncu asrdaki Bi zan s-P e en ek dostluu yerine 11 in ci asrn so nunda Bizans-Kuman uzlamas kaim olmutu. Silistiredeki Bizans malubiyeti bu dostluun ehemmiyetini o k bariz bir ekilde gstermiti. Ayr heyetler halinde yayan g m e n zmreleri ar as n da ce r ey a n eden mcadelelerin iddetli ve pek devaml olu unu mteaddit misallerle biliyoruz, Uz-Peenek, Pe ene kMacar harpleri ne kadar iddetli olmu ise, K u m a n -P e e n e k mcadelesi de daha az kanl deildir. Bu cins harplerde bir z m r e b r n n toplu bir kuvveti bitinceye kadar, yani karsndakini ya tamamiyle ken din e tutsak veya tamamiyle imha edilinceye kadar, harp devam eder. 1 0 8 7 den evvelki P e e n e k -K u m a n mcadelesi ve m n a sebetinin mahiyetini bilmediimizi sylemitik. Fakat 1 0 8 7 den sonra bu hususta olduka etrafl malumata malikiz. An na Komriena bu ciheti iyice tenvir etmitir. Bundan sonraki fasllarda B i z a n s l I l a r l a P e e n e k le r arasnda ce r ey a n eden harpler bahsolunduu zaman, en m h im rol Kum anlarn o yn am olduklarn greceiz.

Xu m a n l a r

191

K u m a n la ra d a ir b ib lio g ra fy a y D . R a s o v s k i j n i n y a k n d a b u k a v m e d air k a r d e s e r i n d e n ik ti b a s e d i y o r u z : B ir o k l a r e s k i m i ol m a k l a b e r a b e r K u m a n l a r a d air m a lu m a t b u l u n a n k ita p ve m a k a l e l e r u n la r d r ; P. Fr. S U h m , U zlar v eya P o lo v etzlere d a ir ta rih a ratrm alar. D anim a r k a c a d a n R u s a y a e v ir e n St. S a b i n i n . ten ija Im p. O bsc. st. i D re v n . 1 8 4 8 , N - 8 . S. 15 - 4 9 ; A. L. S c h l z e r , K n stisch e S a m m iu n g e n z u r G s c h ic h t e d e r D eu tsch en in S ie b e n b rg e n , Gttngen, 1 7 9 5 k s m II, S, 4 5 0 - 2 ve 4 8 2 - 5 0 4 ; Jo s. v. H a m m e r L. S a u li n in D e lla colonia d ei C en ev esi in G alata. J a h r b c h e r d er Literatr, Bd. 6 5 . W ie n 1 8 3 4 , S. 1 3-16; a y n m e l lifin G eschichte d er G o ld en en H o td e in K ip tsch a k , P e s t 1 8 4 0 , S. 1 - 3 3 ve 4 3 9 4 5 9 ; I. B e r e z i n , P e rv o e nasestvie M o n g o lo v na R ossiju ( M o o l l a r n R u s y a y a ilk h c u m l a r ) . 2 u r n a l M in. N ar P r o s v . 1 8 5 3 , I X ; R. R o e s l e r , R u m a en sch e S tu d ien , L e ip z ig 1871, S. 3 2 8 - 3 3 9 ; 3 5 2 - 3 5 6 ; O. B l a u , e b e r Volk<!ihum u n d S p ra ch e d e r K u m n n en , Z e its c h r. d. D e ts c h . M rg e n l. G esell. B. X X IX . L e i p z ig 1 8 7 5 ; P. H u n f a l v y , E ih n o g a p h ie von U n g a m , B u d a p e s t 1 8 7 7 , s. 2 3 5 - 2 4 4 ; V. V a s i l ' e v s k i j , z istorii Vizantii v X I I v. (12 in ci a s r B iz a n s ta r ih in d e n ) fS o ju z d v u ch im p e n j 1 1 4 7 -1 1 5 5 ), S l a v j a n s k i j S b o r n i k , T. II. SP sbg . 1 8 7 7 : C o m e s G e z a K u u n , C o d e x C u m a n ic u s , Bud. 1 8 8 0 , P r o l e g o m e n a (C X X X 1 V S, ) ; Th. I. U s p e n s k i j , O brczo v a n ie vtorog o B o 'g a rsk o g o carstva. ( k i n c i B u lg a r d e v l e t in i n t e e k k l ) , Zap. Imp. N o v o ro s. U n iv e r s . T. 2 7 , d e ssa 1 8 7 9 ; S- S a l a v i l l e , L es C o m a n s ou P oloveises, E c h o s d O rie n t, 1914; B e l a K o s s a n y i , A z uzok es ko m a n o k t rleneteh ez a X I , - X I I szeza d ba n (11. V 0 12 inci a s r U z vo K u m a n la r n ta r i h i n e dair) S z a z a d o k m e c m u a s 1 9 2 4 , S. 5 19- 5 3 7 ; A. B r u c e B i s w e 11, T h e K ip ch a k T urk s. T h e S l a v o n i c R ev ie w , VI 1 9 2 7 , S. 6 8 - 8 5 ( l m - p o p ler, fakat o k teferru a tl b ir y a z ) K u m a n l a r n m e n e i n e dair e s a s e s e r : Y a k n d a vefat e d e n A lm a n m s t e r i k l e r i n d e n J o s e f M a r q u a r t , U e^ er das V olkstum d e r K o m a n en , S. 2 5 - 2 3 8 ( O s t t r k is c h e D ia l e k t s s tu d ie n , W . B a n g u n d J. M a r q u a r t A b h a n d lu n g e n d. K. G ese ll. <1. W is s . zu Gttngen. Phil. H ist. K l a s s e N. F. T. X I I I , I. B erlin 1914, S. 1 - 2 8 6 ) . B u b y k te t k ik r e s e n z i y o n u n y a z l m a s n a s e b e b i y e t v er m i t i r Gy. M i s k o l c z y , A k u n ok ethn ik u m a h o z ( K a n l a r n k a v m i y e t i n e d a i r ) , T rte n e ti S z e m le , 7, 1918, S. 2 3 - 5 2 ; P a u l P e l l i o t , A propos des C o m a n s, J o u m a l A sia tiq u e , XI se r ie , T. XV. N-1, 1 9 2 0 ; W. B a r t h o l d , N ovffi tru d o P o lo v ca ch (P o lo v e tz le re d air y e n i b i r e s e r ) , R u s s k i j istor i c e s k i j J u r n a l , 1921, k n. 7, S. 1 3 8 - 1 5 6 . R u s v a k a y i n a m e l e r i n d e K u m a n lara d air v e r ile n m a l m a t 1. B e l j a e v ta r a fn d a n b i r a ra y a to p la n m i r : O sev ern om b ereg e e/n o go m o rja i prilega ju S c/ch k n em a stepjach do v o d vo ren ija v e eiom k ra e M o n go lo v . ( K a r a d e n iz i n i m a l s a h il le r i v e o n a y a k n olan s t e p l e r i n M o o lla rn y e r l e m e s i n e k a d a r v a z iy e t in e d a i r ) , Zap, Im p . O d e s s k . Obs. st. i d rev n , I I I , 1 8 5 3 S . 3 - 4 6 ; M. P o g o d i n , Izsledovon ija , z a m eca n ija i lekci po ru ssk o j istorii ( R u s ta r ih in e dair a ra tr m a la r, h a i y e l e r v e d e r s l e r ), T. V. M o s k v a 1 8 5 7 , S. 1 8 1 - 2 0 8 ; P l. B u r a k o v , O pyt izsledovanija o K u m a n a ch ili P o lo v ca ch ( K u m a n ve y a h u t P o lo v e tz le re d a ir a r a t r m a t e c r b e s i ) , Zap. Imp. O d es. Obs. st. i D r e v n . T. X. 1 8 7 7 , S. 111-136. R u s ta r ih in e d a ir u m u m tarih k ita p la r n d a K u m a n la r a ait m a l m a t v e r i l m i t i r : D. l i o v a j s k i j , h to rija R ossii ( R u s t a r i h i ) , k s m I I . M o ska 1 8 8 0 , S. 7 4 - 8 7 : M. G r u e v s k i j , Isto n ja U kraini - R u si, T. I I

192

G eenekler

( ik. t a b ) L e m b e r g 1 9 0 5 : E. A. Z a g o r o v s k i j , O cerk tstorii sev em o g o ( i ma l K a r a de n i z s a h i l i n i n tarih tasla) K m m I. O d e s s a 1 9 2 2 2 0 ( S. 5 4 61 ). C e n u b R u s y a s t e p l e r i n d e k i K u m a n t o p o n i m i k i n e d a i r : N. A r i s t o v , O zem le p o lo v eck o j, Istoriko - g eo g ra tic esk ij O cerk. ( P o l o vetz y u r d u n a dair. T a ri h ve corafi bi r t a s l a k ) , I z v. st. Fil. F a k Ins. k n . B e z b o r o d k o , Ne zi n d e, 1 8 7 7 . K i e v 1 7 7 7 R u s l a r n K u m a n l a r l a y a p t kl ar h a i p l e r e d a i r : M. G r u s e v s k i j , O cerk istor fCievskoj z em h ot sm erti Ja ro sla v a do konca X I V st. ( J a r o s l a v n l m n d e n 14 nc a s r n s o n u n a k a d a r Ki ef y u r d u n u n t a r i h i ) Ki e v 1 8 9 1 ; P. G o l u b o v s k i j , Is to n ja S ev er^ k j zem li do poL X I V stl. ( 1 4 n c a s r n o r t al ar na k a d a r S e v e r y u r d u n u n t a r i h i ) , K i e v 1881 .
P ric ern em o r'ja

V. L j a s k o r o n s k i j , Istorija P ereja sla v sk o ji zem li ( P e r e ja s l a v y u r d u n u n tarih i) K ie v 1 9 0 3 ; a y n i m e llif in : /^usste p o ch o dg v stepi v u d el'n o - v fc ev o e v e m ja i p o ch o d k n . Vitovta rta T atar v 1399 g. ( R u s l a r m a y r b e y l i k z a m a n n d a s t e p le r e s e f e r le r i ve k n ja z V ito v tm 1 3 9 9 da T a ta r s e f e r i ) , 1 . M. N. P. 1 9 0 7 , III. S. 1 - 3 7 , IV. S. 2 7 3 - 3 1 2 . V. S. 1 - 4 5 ; Ayni m e llif in , S e v e 's k ie k n ja z j a i Polovcif p re d nasestviem na R u s' m o rg o lo v (M o g o l stilsn a ta k a d d m e d e n z a m a n d a S v e r k n ja z l e r i ve K u m a n la r ) S b o r n i k v c e s t D. A K o r s a k o v a , K a z a n 1913, S 2 8 1 - 2 9 6 M a c a r i s t a n d a k i Kum a n la r a ait y u k a r d a s y l e n m i e s e r d e n m aad a, J . G y a r f a s in t e tk ik i vardr; b u t e t k ik b u s a h a d a en m u f a s s a l d r Y u k a r d a a d lar g e e n H u n fa lv y , K u u n ve K o ssa n v i d en m a a d a b ir de Q . F e j e r. A K u n o k eed ete (K u n la r n m e n e i y e d a ir), B u d a p e te 1 8 4 0 ; J . G y a r f a s , A Petra rk a C o d ex k u n n y e lv e ( P t r a r k a k o d e k s i n i n Kun dili), E r t e k e z e s o k a T rten e l m i T u d o m a n y o k K re b l, X k. VllI s. B u d a p e s t 1 8 8 2 ; J a n o s J e r n e y , / palocz n em zet es a p a lo cs kronka ( K u m a n h a lk ve k s m a n k ro n k i), M a g y . T r t e n e l m i - Tar. 1. P e s t 1 8 8 5 . B t n bu t e t k i k l e r a rtk t a m a m i l e e s k i m i t ir l e r . B u m e s e le y e d air r u s a ; P . G o l u b o v s k i j , P olovcy v Ke.-g^rr ( M a c a r is ta n d a k u m a n l a r ) Kiev, U n iv . Izv. 1 8 8 9 , X I I . S. 4 5 - 7 2 . P e t r o H o r v a t h in e s k i nh\ : C om m entatio de initii et m a jo n b u s Ja z y g m et C u m a n o u m , P e ti ni 1801; y e n i t e tk ik le r : G y . M e s z a r o s , M a g y o 'o rsz a g i k o n n y elv em ekek (Dil b a k m n d a n M a c a ris ta n d a k u n izleri), B u d a p e s t 1914. J . G y r f f y , A k u n o k m '-gterese (K u n la r n h r i s t i y a n h k a b u lle ri), P r o t e s ta n s S z e m l e 3 4 . 1 9 2 5 . K u m n a la r a d a ir b a k a M a c a r y a z l a J i n a d air J u U US M o r a v c s i k i n , U 'g a n s c h e M ihliogapht d t r T m k o lo g ie a n d d e r o r.en ta h sch - u n g a risch en B fz ie h a n g e n 1914 - 192S, K r si C s o m a ArchVUm II. 3 , 1 9 2 6 . K u m a n - B u l g a r m n a s e b t i m e s e l e s i n e g e lin c e , y u k a r d a s y l e m i o ld u u m u z Th . U s p e n s k i j n in e s e r i n d e n maada, St. M 1 ad e n o v, P tcen ez i i U z i - K u m a n v h lga 'sk a ta isiorija ( B u lg a r ta r ih in d e Peen e k l e r v e U z la r - K u m a n la r ), B l g a r s k a is to r ic e s k a b ib lio t e k a T. I. . 1 1 6 - 1 2 6 ; P. M u t a f c i e v P ro izch o d u ta na A sertevci (A se n in m e n e i n e dair) M a k e d o n s k i P r e g le d , y l 1. k. 4 . 1 9 2 8 . S. 1 - 4 2 V. N. Z l a t a r s k i , P oiekloto na P etra i A s e n ja , vodacte n vzstanielo v 1 7 8 5 g o d { 1 \ 8 5 s y a n n n dare e d e n A s e n i n m e n e i n e dair), S p i s a n ie n a B lg. Akad. Nauk. , k n . X L V , 1 9 3 3 , S. 7 - 4 8 . B i z a n s n K u m a n l a r l a k l t r e l m n a s e b e t i n e ait D. R a s o v s k i j , Z , e s o m a n s et et B y z a n ce. P u l l e t i n d e lInst it ut a r c h e o lo g iq u e b u lg a re . T o m e IX. 1 9 3 5 ( Ex t r a it des A cte s du V e C o n g r e s i n t er na f i o na l d es e t u d e s b y z a n tin e s ). Sofia 1 9 3 5 . S. 3 1 6 - 3 5 4 . K u m a n - K o n y a

ZrakifadaiPeeneklar

193

m n a s e b e t i n e d a i r : Th. U s p e n s k i j , M d .k G a z i i D z d - N u n D on im en d y . Zap. Im p. O d e ss. O bsc. st. i D rev. X I. 1 8 7 9 ; ve A. J a k u b o v s k ij,

R a ssk a z ru sskch
V

Ib n - a l - B ib i o p o c h o d e m a lo a z ijg tk ic h T u rok t\a S u d a k , P o lo v c ev i n o c a le X I I I v. V iz a n t ijs k i j V r e m e n n i k T. XXV. 1 9 2 7 S 53 - 76.

K u m a n l a n n G rc is ta n ve K a fk a s ta k i is m b e y le r l e m n a s e b e t l r i n e d air m a l m a t ; F ro g m en ts d e g e o g r a p h e s et d'historii-ns a a b e s et p erso n s in edits r e la tifs a u x a n cien s p eu p les du C o u case et d e la R u ssie M en d o n a le. M . D e f r e m e r y, J u r n a l A siatiq u e . IV. S. t. X I I I - X IV , 1 8 4 9 ; D. R a s o v s k i j , P o lo v c y (K u m a n la r ) . S e m i r a n i u m K o n d a k o v i a n u m V II. a y b a s m . P r a g 1 9 3 5 . 18 ss. B u n u n d e v a m V I I I (1936) S. S. 4 0 . A n ad o lu d a y e r l e e n K u m a n k a b il e le r in i O s m a n l im p a r a to r lu u d e v r in d e g r y o r u z . B u n l a r a dair: sta n b u l, H a z in e i E v r a k t a k i Defter-i H a k a n . H alep v ily eti (N 7 5 7 ) .

BZANS-PEENEK BARII Kum an tehlikesinden kurtulan P e e n e k le r derhal Bizans takibe konulmulard. Onlar Balkan geitlerini ge er e k Balk anlarm ce nb u nd ak i memleketleri yama etmilerdi. Bu srada imparator Aleksi Beroede yeni bir ordu yapmakla me g ul da . Annann verdii malmata gre, imparator Alek siyi burada Flander kontu Robert - Kudsten dnndeziyaret etmitir'. Robert maiyeti ile birlikte imparatora sa dakat yem.ini getirmi, ve me mleketine dndkten sonra, Bizansa yardm olarak 5 0 0 valye gn dereceini de vadetmiti. Bundan dolay imparator Aleksi Roberte birok teek k r d e bulunmutu^ Flander kontunun Bizansa yardm vadi o zaman ark Ro m a imparatorluunun ne vaziyette oldu unu aka gstermektedir. P e ene kl eri n yeniden h cu m a gemeleri haberini alan imparator Beroede ( E s k i - Z a g r a ) fazla kalmay tehlikeli bulduundan, Ed irneye hare ket etmiti. P e e n e k le r ise, e v velce Bi zansl Ilar n bulunduklar y er e gelmiler, Dampoli ile Goloe arasndaki Markellayi igal etmilerdi. Ta m bu sra larda Kum anlar da U zo lim ene geri d nm le r ve orada P e en ek le ri bulamymca, Tun a boyun a d o r u ilerileyerek P e e n e k le ri n arkasn takipetmilerdi. K u m a n la n n Tun ay g e er e k Balkan geitlerine doru ilerlemeleri Bizans iin hayrl bir i deildi: Birden iki teh like yaklayor d e m e k t i . P e en e k le re kar arkalarndan K u m a n l a n se vk e tm ek m mk n d , fakat K u m a n l a n n zerine
lIlar

A n n a K o m n e n a I, 3 5 5 . F. C h a l a n d o n , 2 A n na K o m n e n a I, 3 5 5 .

S. 1 1 7 - 1 1 8
P een ek T arih i 13

I3

G eenekler

se vk ed ile ce k bir kuvvet Cenub Rus ya sahralarnda me v cu t deildi. Ruslar Kumanlarla boy l ece k bir de recede deil diler; ayni zamanda Ruslar arasmda dahil mcadeleler de devam ediyordu. Bu vaziyet karsmda Bizans iin en m nasip are Pe ene kl erl e sulh aktetmek ve K u m a n la n da hediyeler ve re re k me mlek etlerine geri gndermekti. Bu d nc e le r ile hareket eden imparator Aleksi, b y k memu rlarmdan Synesiosu altm yazl,, na m e ile (^ovfroPo'uA ^o lyov) P e e n e k le re gndermi, ve eer sulh aktetmek isterlerse, imparatora rehin gndermelerini ve Bizans h kmetinin P e en ek le ri n Tuna boyunda ka lmalarma muvafakat ettiini bildirmiti'. Eer Pe en e k le r sulha raz olmazlarsa K u m a n l a n Pe e n e k le r zerine s e vk e tm ek iten deildi. Peenekler, Ku m an la rm gelmekte olduklarm re ni n ce sulha raz ol mular, ve, galiba, Balkan geitlerinde igal etmi olduklar kaleleri de BizanslIlara brakmlard. Aradan ksa bir zaman g e m i , Kumanlardan bir eli h e y eti Bizans imparatoruna gelerek, P e en e k le re kar harbetmeleri iin Ku m an ordu su nun Balkan geitlerini ge me ler in e msaade istemiti. Aleksi ise buna msaade e tm e m i ; fakat elileri o k iyi karlam, kendilerine birok hediyeler vermi, v e : imdilik Kum an ordusuna ihtiyacm y o k t u r ; lzm geldii kadar hediye al nz ve bununla iktifa ederek memleketinize gidiniz*,, demiti. Bu n u n zerine Kuman ordusu geri Dn ep er boylarna dnp gitmiti. P e en e k le rin Bizansla sulh y apm ak istemeleri, ancak K u m an tehlikesi karsnda olmutu. Bu tehlike bertaraf olunca P e e n e k le r sulhu bozmular ve tekrar Bizans lk e lerine akn yapmay a balamlard. O sralarda P e e n e k le r arasnda bulunan Bizans elisi Sy ne sio s, bunlarn ky ve ehirleri y a m a ettiklerini g r nc e imparatorun yanna d n m, ve grdklerini anlatmt. Anna da Peenekler, dier barbarlar gibi sulhu muhafaza etmee mtemayil deillerdir,, diyor. Peeneklere, galiba, Pavlikyanlar da itirak e tm i le r d i; n k az bir zaman sonra Filibenin Peeneklerin eline g e tiini gryoruz^ Bunlar etraf ate ve demirle tahrip etmi> ^ 3 ^ Anna Anna Anna Anna K o m n e n a I, 3 5 6 . F. D l g e r , R eg esten , S.13. I, 3 5 6 . t tav Po^Ea ^apovte l>tav 3tavaoTQe()aTe. K o m n e n a J, 3 5 7 . I, 3 5 7 . $ l i 7 t r e o T j: ;o ? a v 8 e t o ijt c v x a t a / u a P v T w v .

^rakyada

3*e q e n e k ! e r

tSS

lerdi. P e e n e k yurduna h cu m etmenin neticesi ne oldu unu BizanslIlara gsteriyorlard. BizanslIlar ise Peeneklere kar tamamiyle aciz bir'Vaziyette idiler. Ancak P ar tizan harbi yaparak muk abe le etmi ler; bir kaleden ikinci kaley e gitmek ve payitahta dne bil m ek iin btn gayret lerini sarfetmilerdi. BizanslIlar takiple P e e n e k le r Tr akyann her tarafna dalmlard; hatta baz P e en ek atllar ta Kostantiniye surlarna kadar ilerlemilerdi. Bu suretle Makedonyaya kadar btn m e m le k et P e en ek le rin elinde idi. m parator Aleksi ricat ede - ede Kypsellaya ( p s a la ) ya kadar gelmi ve daha fazla P e e n e k le re kar mcadele etmenin imknsiz olduunu grnce, sulh istemiti. Anna K o m ne n a bile, adeti hilfna olarak, bu mn ase be tle babasnn sulh istemi olduunu',, kaydetmitir. D em ek ki Bizans impara torluu tamamiyle bitkin bir halde bulunuyordu. P e en ek le r de kendileri iin gayet msait arait altnda sulhun aktine muvafakat etmilerdi. P e en e k le r bu sulhu aktetmek su re tiyle Bizansa kar b y k bir zafer elde etmiler ve Aleksi Ko m n en o su n durup duru rken yapm olduu h cu m u n intikamn almlard. Anna Komnenada, bu sralardaki P e e n e k harpleri anla tlrken, P e en e k kadnlarnn cesaretini gsteren, ve T r k kadnlarnn erke kler iyle birlikte ha rb e itirak ettiklerini bildiren, satrlara tesadf ediyoruz. Ezc mle ..... .. tesmiye olunan bir me vkide harp devam ederken, Migidenos isimli birinin olu fazlaca P e e n e k arabalarna yaklam ve bir P e e n e k kadm eri bir demir alet bal bir ip atarak Bizans askerini arabaya kadar srkleyip getirmi, ve esir almtk G rl yo r ki P e en e k kadnlar erkeleri ile birlikte ar aba larn arkasnda dmana kar ce n k ediyorlard. Peenekler, 1 0 8 7 senesi sulhunu mteakip, k gelmi oldu undan Tuna boyuna gitmemiler, 1087/8 kn ge irm e k iin T a u r o k om en da ( E r g e n e ne hr in e y a k n ) kalmlardr. Onlarn burada kalmalar, tabii, etraftaki Bizans ahalisi iin hi te sevinilecek bir v ak a deildi. P e e n e k ktlesinin b tn k civardaki ahali hesabna yayaca aikrd.
'
2 Jto?E|xov jta p a

K e z a I. 3 5 8 . q< ux^ yovv, jteoPei djtoXE?ta n: a TO J, t jtEpl elivtj. A n n a K o m n e n a I, 3 5 8 . o M y S v f S . . . o o u l e I rb y y t y o v t a vaxsQ ov

K ara
to v ***** r o to v o ^ ec

y.axa. r v

Ila r t-v a ^ c v

o p u ^ a a ,

jt a l

jt a p a o u e E u ;

Y ^ v a iK O S k u & S o E a J.t , 8 d

S tg

g r t T i e o c o t v

d ^ a lc v eA ^tijadEL.

19$

S e e n e k

er

1088-1090 PEENEK HARPLER mparator Aleksi payitahta d a e rd n m e z P e en e k le re kar mcadele iin yeni kuvvetler toplamakla meg ul oldu. 1 0 8 7 - 8 8 km bununla geirmiti. Harpte lm a s k e r lerin oullarmdan ktalar tekil edilmiti. Byklar yeni k makta olan g en delikanllardan teekkl edilen bu orduya archontopuloi,, (archont oullan) ismi ver er ek bunlara harp talimi yaptrlm; lzm olan eyler retilmi ve harbe yarar ktalar yaradlmt. ki bin ask erden ibaret olan bu ktay Anna Ko m ne n a Laked emo nya yllarm mukaddes ktalar,, na benzetiyor^ Galiba, 1 0 8 8 senesi ilk bahar Peene kl er Ta ur o k om en da n hareketle tekrar aknlarna balam la rd l Bunu n neden icabettiini bilmiyoruz. Anna K o m nena bu ciheti mehul brakyor. P e e n e k le r Chariopolise (Lle Burgaz) a kadar gelmilerdi; imparator Aleksi de Bulgarophygor.tan ar chont oullar,, ktasn P e e n e k le re kar gndermiti. Bu genler hibir ihtiyata riayet etmiyerek, doru P e e n e k ka rargh arabalar zerine yrmlerdi. P e e n e k le r bir hcumla bunlar geri pskrtmlerdi; bu m sad em e neticesinde yz gen harp meydannda kal mtk P e e n e k le r bunu mteakip Chariopolisten geip, Apron CAjtQov) yolu ile hareket etmiler ve etraf yama etmilerdi. Bu suretle Biz ansl Ilar n Pe ene kl eri T rakyad an k a r m a k iin yaptklar teebbs bsbtn boa kmt. mparator Aleksi yeniden 1 0 8 7 senesi bahar vaziyetinde bulunuyordu; P e ene kl erl e aktan aa c e n k ed ecek bir kuvvete malik olmadndan, kaleden kaleye ekilerek, yolda rastgelen P e e n e k kia la nn imha etmek iin tertibat almt. Pe en e k le ri n Marmara sahillerine akn yapmalarna mani olmak maksadile, Bulgarophygostan Aprona hareket edilmesi emrini verm i ve buraya geldikten sonra etraftaki P e en e k ktalarn gzetmee balamt. Yannda, bir ok P e e n e k harble rind e bulunan Tatiki vard. O, bir defa, erzak tedari kinden dnen P e e n e k ktala nn a tesadf etmi, ve an bir hcumla Pe ene kl eri malup ve eyalarn ellerinden almtk
> A n n a K o m n e n a I, 3 5 9 . 2 F. C h a 1 a n d o n , p. 1 2 0 , n. 1. O, P e e n e k l e r i n T a u r o k o m e n d a k g e i r m e l e r i n i 1 0 8 9 / 9 0 a atfediyor. V a s ile v j s k i j de a y n i fik ird e d ir. 3 A n n a K o m n e n a I, 3 6 0 . A n n a K o m n e n a I, 3 6 0 .

^rskyada

G eenekler

137

Bu, galiba, g n e s i idi.

Bi zansl I lar n

e lde

ettikleri

muvaffakiyetin y e

Bu sralarda Bizans imparatorluu yalnz P e e n e k h cu m u n a deil, ayni zamanda Anadoludan, znik emiri EblKasm tarafndan da taarruza maruz kalmt. Sirbirlerile uyu mak szn hare ket eden bu iki karde T r k ktlesi Bizansm son mu k av e m e ti ni krmak, imparatorluun kabrini kazmakta devam ediyorlard. Kendi balarna m u k a ve m e t etmekten aciz olan BizanslIlar Garb Avrupaya ve Papaya yardm ricalar ile mracaat etmilerdi; onlarn bu ricalar tamamile boa gitmemi, arasra sergzet arayan garp val yeleri "mazlum ark hristiyan devletini,, barbar,, T r k le r v e mecuslere kar mdafaa iin gelmilerdi. Derster m u h a rebesinde Latinlerin,, de bulunduklarn grdkt. Bu suret le, bizim tetkik ettiimiz sralarda Bizans imparatorlar hiz metinde frenk ktalar bu lu nuy or lar d; bunlar bilhassa Se l uklulara ve P e e n e k le re kar m cadele kullanlyorlard. Tam Derster hezimetini mteakip, yani 1 0 8 7 de, Kudsten dn erken imparator Aleksiyi ziyaret eden ve sonralar birinci hallar seferine de itirak eden Flander kontu Robert vadi zerine 5 0 0 valye gndermiti. Bunlar Aleksiye hediye olarak 1 5 0 at ta getirmilerdi. Kendi ihtiyalarndan artan atlarn da para mukabilinde B i za n s l I l a r a satmlard. mparator Aleksi bu 5 0 0 valyeyi Anadoluya, znik Emirinin hcu mla rn a mani olmak iin, Nikomediaya (zmit ) gndermiti. Bu suretle 1 0 8 8 senesi iinde Bizans imparatorluu hem T ra ky a d ak i Peenekler, hem de znikteki Se luklular tara fndan sktrlmakta idi. Yalnz bu kadar olsa, belki de b u n dan kurt ulma k areleri bulunurdu. P e e n e k le re kar Kumanlar, Seluklulara kar da garpten gelen valyeleri g n d e r m e k m m k n olacakt. Fakat Bizans iin n c bir cihetten de fevkalde b y k bir tehlike ba gstermiti. O .da yine bir T r k kuvveti tarafmdand. Aleksi Ko m ne n os u n Bizans tahtna gemesi munasebetile Anadolunun Seluklular tarafndan zaptn anlatrken, Seluk beyleri arasnda aka adl birinin ismi getiini sylemitik. Bizans kay nak larnda dai aka adn tayan bir Be y e tesadf ediyoruz. Da ni m en tn am ed ek i uv ile BizanslIlarn T;ax m.n ayni ahs olup olmad katiyetle rnalm deildir. Pe enek-

198

Pegenekler

lerin Bizans siyas hayatnda en tehlikeli bir mil olduklar srada, zmitte aka adl birisi bir devlet k u r u y o r ; futuhatta bulunuyor; ve Bizansa son bir darbe ind irm ee hazrlanyor. Bilhassa zmirdeki T r k beyinin o sralardaki ok kark olan siyas mcad elelere itiraki, ve P e e n e k le r l e ayrca bir m na se be t tesis etmesi, zerinde du rmaa deer bir m e v z u dur. O sralardaki Bizans - P e en e k mnasebetini, ve u m u miyetle Bizans zerine T r k hcumlarnn ehemiyetini, ve o zamann siyas vasiyetini lykyle anlyabilmekliimiz ' iin akann ahsiyeti ve faaliyetine dair baz malumat vereceiz. ZMR BEY AKA* 1 0 7 8 - 1 0 8 1 yllarnda T rk le rle BizanslIlar arasnda c e r e yan eden harplerin birinde, ismine baklrsa garpten gelmi olduu anlalan, Bizans kum andanlarndan Kabalika Aleksander adl bir zat, henz bir delikanl olan, aka adl bir T r k gericini esir almt. Bu g en T r k esiri asl bir aileye me nsu p olduundan imparatorun (Nikefor Botaneiates) sara yna gnderilmiti. Bizans saraynda kendisine protonobilissimus,, nv an verilmi ve saraydaki dier asl delikanllarla birlikte terbiye ve tahsil grmt. akann H omerosu o k u yup an layacak kadar klsik gr ekeyi r en m i olduu anla lyor. a ka nn Bizans saraynda rendii ey yalnz g r e k e deildi: o burada Bizans devleti, Bizans siyaseti ha kk nd a da esasl bilgiler elde etmiti. O sralarda Bizansn asker k u v veti o k zayflam olduundan, dmanlara kar bilhassa siyas man evralar e v i r m e k mecburiyeti vard; aka bu sra lardaki Bizans diplomatlarnn faaliyetini yakndan takip iinsarayda bu lunmas itibariyle- birok imkn ve frsata malikti. a k an n bundan istifade ettii, onun sonraki faaliyetinden a ka grnmektedir. Bizans saraynda esarette bulunan bu T r k gencinin Bizans imparatoru tarafndan b y k m em u riy etl er e karl d, ve kendisine birok imtiyazlar verildii anlalmakla
* a k a y a dair: A k d e s N im e t K u r a t a k a , z m i r ve y a k m m d a k i a d a la r m T r k h k i m i . s t a n b u l 1 9 3 6 , 3 4 S S . M n e c c i m b a n n C am i- t-d v el\ n & b u e m i r e ait m a l u m a t (Y o a n n e s ) adl b ir r u m m v e r r ih i n in e s e r i n d e n ik tib a s e d ilm itir. te k i k a y itle r is e A n n a K o m n e n a n n e s e r i n d e n , p e k k s a l t l m o l a r a k , a h n m tr . M n e c c im b a a k a n m i s m i n i u5j o la ra k y azy o r. B u k s m , m e z k r e s e r i n t r k e y e t e r c m e s i n d e y o k tu r.

Zra k y a d a

3^ e q e n e k l e r

159

beraber, bunlar yakndan tenvir ve tesbit ed ecek vaziyette deiliz. Zaten o sralarda Bizans hizmetindeki T r k delikan llarn says pek az deildi. Bunlar arasnda bazlarnn kum and an lk gibi y k se k makam lara ktklarm biliyoruz. Aleksi K o m ne n os za ma n md a at kazanm olan T r k k u m a n danlardan Tatiki (Tatik?) de sarayda bytlen genlerden biriydi. aka ile birlikte dier T r k delikanllarnn b u lu n duunu kabl ede biliriz. O, belki de, her hangi bir T r k ktasnn kum andan idi. Aleksi Ko m n en o su n tahta kmas akann mukadderatn deitirmiti. aka, Bizans tahtnn sahibi deitii sradaki karklk ve gayri m u ay y en vaziyetten istifade ederek, kendi bama bir devlet k ur m a a muvaffak olmutu. 1081 den sonra zmir ve havalisi aka beyin hkimiyetini tanmt. akann bu ii nasl ve ne zaman yaptn katiyetle kestiremeyiz. u iki ihtimal en kuvvetlileridir: akann bizzat Bizans sara yn brakp gitmesi ve zmirde bir devlet kurmas; kincisi Aleksi Ko m ne n os u n idare bana gelmesile, Nikefor Botaneiatesin adamlarn, ve o meyanda akann da, yeni h k m da r tarafndan saraydan uzaklatrmasn mteakip. akann zmir tarafna gitmi olmas m m k n d r . akann saraydan uza k latrlmasnda, belki de yine bir T r k olan ve Bizans hiz metinde ykselen, Tatikinin de tesiri olabilir. Bu hususta kat bir ey s yl em ek kabil olmam akla bera ber akann o zama nk i kark vaziyetten bilistifade kendi teebbs ile bir beylik k ur m a a girimesi ve Bizans hizmetinden z ihtiyar ile gitmi olmas hakikata daha yakn olabilir. zmirde kurulan bu Beylik, banda bulunan zatn k ud reti ve bilgisi sayesinde az bir zaman zarfnda Bizansn en kuyvetli ve tehlikeli bir dman oluvermiti. aka, Bizansn i yzn, en zaif noktalarn gayet iyi bildiinden, derhal Bizansa hcu mda en tesirli ve en gerekli silh yaratmakla megul oldu. akann emrile zmirde kuvvetli bir donanma yaplmt. zmirin hinterland artk Bizansn elinden km ve Trklerin eline girmi bulunduundan, akann hal Bizans elinde kalan yerleri almas icap ediyordu. Efes-Tanrvermi adl bir T r k beyine, znikin c e n u b u - g a r p ksmlar zrrik beylerine aitti. Trkle rin eline gir miye n saha olarak
' A n n a K o m n e n a I, 3 5 5 . F. C h a l a n d o n , 2 A in a K o m n e n a 1 ,3 5 5 . p. 117-118.

200

S^egenek/er

zmire yakn Sakz, Midilli ve Sisam adalar ile zmir k r fezinin cenu p ve imal ksmlar vard. zmir beyinin bilhassa E g e denizine hk im olmak istedii anlalmaktadr. Hatta yalnz Ege denizine hk im olmak deil, Balkan yarmadasna ayak bas m ak emellerinin de bu zmir beyinin zihnini igal etmi olduunu syliyebiliriz. ak a donanm ay a istinatla nce Midilli adasn almt. So nr a Sakz ve Sisam adalar alnm, ve belki de, Rodos ta ak an n hkimiyetini tanmt. Aleksi K o m n e n o s u n akaya kar gnderdii donanmas ak deniz mu ha re be sin de y e nilmiti. Bunu mteakip aka zerine ikinci bir sefer al mt. Bu defa, Bizansa yardma gelen Flanderli valyelerin de sefere itirk ettiklerini gryoruz. Ayni zamanda, cretli Skit,, ktalar da hazr bulunmulard- Skit tabirile, btn bu v a k alar iin esas kaynamz olan Anna Kom nenann, bilhassa Uzlar ve Pe ene kl eri kastettiini biliyoruz. Bizansn btn kara ve deniz kuvvetleri birden hare ket ile Sakz adasn akadan istirdat edeceklerdi. Bu defadaki m u h a r e b e ok iddetli olmu ve pek uzun srmt. Bizans ordu sundaki Uzlarn ve Peeneklerin akann askerlerile m n a sebet tesis ettiklerini, ve Bizans ordusunun baz hareketlerini kar tarafa bildirdiklerini reniyoruz. Nihayet etin bir mcadeleyi mteakip Bi za ns l Il ar Sakz adasn almaa m u vaffak olmulard. Bu seferin tarihini katiyetle bilmiyoruz; Flanderli valyelerin de itirkini nazar itibara alrsak bu nu n 1 0 8 7 den sonra olduuna hkmetmeliyiz. 1087 sonbaharnda Derster (Silistire) yannda Bizans or dusu Pe en e k le r tarafndan mthi bir malubiyete maruz kaldktan sonra, Bizans hkmeti btn kuvvetlerini Bal k an yarmadasna toplamak mecbu riy eti nd e idi. Bundan aka azam de recede istifade etmi ve elinden kan adalar yeniden hkimiyeti altna almt. Bu suretle Balkanlarda Pe en e k le ri n ilerlemeleri akann nufuzunu yaym asna y ar dm etmiti. Biri, Ege denizinin Anadolu sahillerinde, dieri Balkanlarda faaliyette bulunan iki T r k z mresi arasnda, Bizansa kar mterek bir cephe, nce kendiliinden, sonra akann ve P e e n e k babularnn istekleri zerine, teekkl etmiti. Bu cephe birliinin bilhassa akann teebbs ile vcut buldu un u syliyecek vaziyetteyiz. Bizans - P e e n e k mcadelesinin en kzgn ve ehemmiyetli anlarnda zmir

Zraky ada

S e g e n e k l e r

20!

beyinin de ismi zikredilmesi, ak anm bu zamanda bo dur mam olduunu gsteriyor. Fakat, bizce mehul sebepler den dolay, zmir beyinin kuvvetlerile Trakya da ki P e e n e k atllar en lzumlu bir anda birleememilerdi. Bizans impa ratoru kendisi iin en tehlikeli olan dmanlarn ayr ayr y e n m e k iin zaman ve frsat bulmutu, n c e P e en ek le r Kum anl ar vastasile imha edilmiler, sonra da zmir beyi, znik sultan Kl - Arslann elile ortadan kaldrlmt. PEENEKLERN TRAKYADAK HARPLER (1088-1091) Bizansm ayni zamanda taraftan da T r k h cu m u n a maruz kaldn grdk. Bu hcumlarn en kuvvetlisi p hesiz, P e e n e k le r tarafndan yaplan idi; Bizansa hcu m yapan T r k le r arasnda en cesurlar da m u h a k k a k Peeneklerdi. Bu cesur P e en e k ktlesini m u ay yen bir gay eye doru sevkeden, onlarn hareketlerine bir hedef veren muktedir ahsiyetlerin bulunmay, zaptettikleri yerlerde yerl e mek ve bir devlet k u r m a k gayesini tayan reislerin ademi m e v cudiyeti, bu geni P e e n e k hareketini manasz ve neticesiz bjr akn olmak mahiyetinden kurtaramamt. Peenekler, Bizans imparatoru akaya kar mcadele ile meg ulken , T ra ky ad a yeniden hare ket e gemilerdi. Bu vaziyet karsnda Aleksi P e en ek le ri du rdu rma k iin Trakyaya gitmiti. Bizans ordusunda P e ene kl erd en Bizans tarafnda geen, Neanes, ve kum andanlardan isimlerine baklrsa yine T r k olan - K a n u ' v e Katran da bu lu n u y o r lard. Pe ene kl eri n k k bir ktas Aleksinin ordusuna tesadf etmi ve Bizansllan perian ed erek ta Russiona (Kean) a kadar ilerlemiti. P e e n e k le r 1 0 8 8 senesinin sonbarnda, Ru ssionun yak n n daki bir ehir olan, Polybotona yaklamlar, ve burada m s t ah kem bir kar ar gh kurmulard. mparator Aleksi, bunlarn daha fazla ilerlemelerine mani olmak iin, Russiona bir ordu sevketmiti. Bizans ordusunda P e ene kl erd en k aa ra k Bizansllara geen Neanes ( N edvT;t]) isminde bir Peenein' bu lu n duunu sylemitik. Fakat onun BizanslIlarn vaziyetini r e n e re k kavimdalarna bildirmek niyetile gelmi olduu

sos

9eqeneklet

ve bu nu n iin bir frsat beklediini greceiz. Aleksinin em rindeki Bizans odusu yolda bir P e e n e k kt as n a rasgelmi, v uku bu lan m sademede pek ok Bizansl maktul dmt. Nihayet ordunun kalan ksm Russiona gelerek kaley e iltica edebilmiti. cretli Ltin a sk erleri de b u r a y a celbedilmilerdL mparator Aleksi an bir hcumla P e en ek leri malp etmek, ve etraf bu aknclardan kurtarmak iin bir pln hazrlamt. Bizans imparatoru P e en e k le rin bu lu n duklar yeri re n m e k iin adamlarn gndermi; P e e n e k lerin mevkileri kefedildii ak am ordusuna btn gece uymamalarn ve her an harbe hazr bulunmalarn em re t miti. P e en e k le r ise PcIybotonu terle ile Haden ("ASv) de nilen bir mevkii igal etilerdi*. BizanslIlar da a k am le yin buraya gelmiler va harp iin bir vaziyet alm bulu nuyorlard. Ertesi gn sabah olunca, yukarda ad geen Neanes, Pe ene kl eri n vaziyetini gzetmek ve imparotora haber v e r m e k bahanesile yakndaki tepeye kmt. Fakat, o P e e neklerin vaziyetini imparatora deil, Blzansllarnkini Peenekler e bildirmiti. Neanes, P e e n e k le re arabalarn harp safna dizerek h a rb e hazrlanmalarn, imparatordan k o r k mamalarn, Bizans kuvvetlerinin P e ene kl erd en korktuunu, k am ya hazr bulunduklarn, askerlerinin az olduunu birer birer a n l a m t 2. Neanes bu nu mtekakip Bizarjs ka ra rg h n a dnmt. Onunla ber abe r tepeye kanlar arasnda peeneke: bilen birisi, Annann tabiri vehile yarm bar bar (^*,|oPdQ (3aQ o) btn iittiklerini imparatora yetiirmiti. Aleksi de bunun zerine bir tahkikat y apm ak iste miti. Neanesi ihanetle ittiham eden adam arlm ve N an e sin yanda sorguya ekilmiken, Nea n es klcn e k e re k btn Bizan ordusu karsnda herifin kafasn u u r mutu. Aleksi fena halde kzm, am m a vaziyetin inceliini nazar itibare alarak hiddetini iinde gizlemi, ve P e en e e hibir ey yapmamt; hatta N ean e se gayet iyi bir at ile gzel bir elbise hediye etmiti. Nean e s te atna binmi ve P e e n e k le r tarafna doru atn ko tururak gzden kayb ol mutu. Bu nu mteakip az bir zaman sonra Pe en e k le r h ar be balamlar ve Neanesin de n safta kavimdalarn
2

' A n n a K o m n e n a I, 3 7 0 . A n n a K o m n e n a I, 37 1 . 3 Anna K o m n e n a I, 3 8 2 .

Zrakyada

S e q e n e k l e r

203

Bizans ordusu zerine sevkettii grlmt. BizanslIlar bu defa da Pe ene kl eri n h cu ml ar an a dayanamamlar, kamlard. mparator ka an* ktalarla be ra be r Russion yolunu tutmutu. e hir e yakn bir yerden akan rmak yannda bir daha P e en e k le re m u k a v e m e t etmek istemiti. Anna Ko m ne n a n n szne gre, imparator burada birok P e en e i ldrm ve kendisi de yaralanmt. Sonra, kendi yerine baka bir k um and an brakm ve Russiona gitmiti. Aleksi, ehirde bulduu askerleri toplam; askerlik yapa bilecek btn ehir ahalisini de silh altna alm, ve etraf taki kyllere ha be r gnderip arabalar ile gelmelerini emretmiti. Birka saat sonra biriktirdii as k er ve kyl arabalar ile nehir boyuna gidip P e e n e k le re kar vaziyet almt. Tpk P e en e k le ri n yapt gibi, arabalardan bir hat tekil ile, onun arkasna ask erler yerletirmiti. P e e n e k ordusu da kar tarafta toplanm bu lu nuyordu. Anna Komnena, Bizans ordusunun birka saat evve iddetli bir hez i mete maruz kalm ol duunu unutarak; P e e n e k le r, Biz an s lIlarn iki katl hatlarn ve bunu bizzat Aleksinin idare ettiini grerek, imparatorun cesaretini, he m de malbiyet zamannda kendisini kaybetmediini, h c u m u n u n gayrikabiU tahamrnl olduunu gayet iyi bildikleri iin, h cu m y apm ak cesaretini gst ere me mi le rdi , diyor'. Annan tasvir ettiine gre imparator Aleksi s o n b a h a r havasnn sou klu undan kendisini tm ve stelik yaralanm ta oldu undan, kuvv etli bir fiyevre tutulmutu; o, buna ramen, seferin btn zahmetlerine katlanarak, or dunun en n nde bulunuyordu. Her iki ordu kar karya vaziyet aldiKar bir halde akama kadar dur mu lar ve ge c e yaklanca h e r taraf kendi k arargh na ekilmiti. Anlalan, P e e n e k ktasnn b y k bir ksm ilk muvaffakiyetten sonra etrafa gani met iin dalm ve Bizans ordusunu gzetmek iin a nca k k k bir ksm m e m u r edilmiti. 1088 senesi so n b a h a r seferi daha ziyade mevzi bir harpten ibaretti. mparator Aleksi k ale le rde sakalanarak, arasra frsat dtke hu ru hareketlerile P e e n e k l e r i rahat sz etmekten baka birey yapamamt. P e e n e k l e r de bilmk lt T r a k y a ve Makedonyada istedikleri gibi hare ket etmilerdi. Bizans imparatoru k u v v e t l i fiyevri yznden
' Anna Komnena I, 3 7 4 .

2 0i

S^egenekter

yataa dm ve Bizans ordusu bir mddet iin Russionda hareketsiz kalmt. B u sralarda BizanslIlar tarafna Tatranes (Tatav) isimli bir P e e n e k gemi ve Pe ene kl eri n h c u m a hazrlandklarn bildirmiti. B u adam aslen P e e n e k o l u p birka defa P e e n e k l e r d e n B iza ns l Il ar a, B i z a n s l I l a r d a n kendi k a v i m d a la n n a gem i olmasna ramen, Aleksi onu her defasnda affettii iin, imparatora kar b y k bir m u h a b b e t beslermi. mparator Aleksi de P e en e k le rin h cu ml ar n a kar tedbir alm, ve Annann szlerine gre, Tatranesi bir tepe stne g n de re r e k P e e n e k le re u sz leri syletmiti: Pe enekler, elde etmi olduunuz muvaf fakiyetlerle m a r u r olmayn. Bizi, yani Bizasllar, az g re re k malup edeceinizi de hi mit etmeyin. Bizim kuvvetimiz sarslmaz bir kuvvettir. Ayni zamanda bir ok cretli a s k e r lerin de gelmesini bekliyoruz. E er siz bizimle sulh yapmasanz cesetleriniz vahi kular yiyeceklerdir*. Galiba, impator Aleksi Pe en e k le rle sulh y apm ak istemi ve Tatranesa da bu szleri syletmiti. P e e n e k le r bunu kabul etmemilerdi. Anna, buralarda ce rey an eden arpmalar mnasebetiyle u teferrat da kaydetmitir: P e e n e k atllar geceleyin atlarn Russion e hrine yakn bir yerde otlatyorlard, imparator Aleksi an bir hcu mla gece baskn yaparak, bu atlar.elde etmek plnn kurmu, ve bunun icrasna da bu sralardaki harplerde nam kazanan Uzam, yani bir T r k baburnu, m e m u r etmiti. Uzan g e c e leyin adamlariyle P e e n e k le r zarine h cu m yapp atlar ve adamlarn ele geirmiti. Bunu mteakip P e en e k le r de mukabil harekete g e ere k ehri fazlaca tazyik etmilerdi. Bizans ordusu bir hu ru hareketi yapm ve P e en ek le ri geri psk rt m t . Anna K o m n en a y a gre bu huru esnasn da bilhassa saray hizmetileri yararlk gstermilerdi. Bu c z bir muyaffakyet BizanslIlarn vaziyetini deitir memiti. P e en ek le rin tazyiki gittike artm ve buna kar payitahta doru e kilmekten baka bir ar e kalmamt. m parator Aleksi Russionu (Kean)terk ile Kostantiniye yolunu tutarak, bu yol zerinde pek m him bir asker mev ki olan orluda (T; ouqou^v) du rm u tu ; maksat, P e en ek le rin daha ileriye gitmelerine mani olmakt. Kuvvetli bir istihkm olan
1 Anna K om n en a 2 K e z a I. 3 7 6 . 1, 3 7 5 .

Crakyada

Pegenekler

20S

orlu yks ek bir tepe zerinde bulunuyor, ve mdafaas o nisbette kolayd. P e e n e k le r BizanslIlar takiple derhal or luya gelmiler, ve ehri muhasara etmilerdi. P e ene kl eri n ka rargh yakndaki bir ovada kurulmutu. mparator Aleksiyin Pe ene kl erl e ak harbe kac ak kadar kuvveti yoktu. are siz ehrin surlar arasnda sa k lan m ak mecburiyeti hasl ol mutu. Fakat kurnaz imparator, Anna K o m n e n a n m szlerine gre', Pe ene kl eri bu defa da malup etmi, onlar m u hasaray refetmee icbar e d er e k , muzaffer olarak payitahta avdet etmiti. Bu harplere dair yeg ne m e m b a olan Anna Ko m ne n a bu vak ayi yle tasvir e d e r ; mparator P e e n e k kuvvetlerini y e n m e k ve orlu yanndan k ov m a k iin kalenin y k s e k bir tepede bulundu un dan istifadeye karar v e r miti. Bu maksatla ehirdeki ahaliye arabalarn getirmelerini emretmiti. Bu arabalar balarla surlarn haricine balanm ve P e en e k le r h cu m ettii zaman balar kesilerek o n larn zerine salverilecekti. P e en e k le ri harbe celbe tmek iin, evvel Bizans ordusu bir huru harekt yapacakt. D m an mukabil hcu ma getii zaman, ordu kum and a zerine saa ve sola ayrlarak s r atle yana ekilecek, ve P e e n e k ktalarnn ortada kaldklarn gren kale m u h a fzlar, arabalarn bal olduklar ipleri ke se re k bunlar P e e n e k atllar zerine salvereceklerdi. Bizansllar bir huru hareketi yapmlar, P e e n e k le r de derhal mu k ab el e ederek kalenin surlarna doru ilerlemilerdi. Yuka rd an salverilen arabalar gittike artan hzla Pe e n e k ordusu ierisine gelerek mthi bir tahribat yapmlard. Bu nu n zerine Bizansllar da ok ve sn g ile P e e n e k le r e h cu m ile onlar fena halde y en miler ve nehrin teki tarafna komulard. Geri ekilen P e e n e k ktlesi Bulgar op hy gos ile Nikea mi kra ehirleri arasnda. E r g e n e nehri boyunda, kalarak burada 1088/89(?) kn geirmilerdi. mpaarator Aleksi de k gelmi oldu unda n payitahta avdet etm i; fakat her ihtimale kar iki b y k rtbeli ba bularm orluda bir miktar askerle bra k mt. M m k n olduu kadar ok k uv vet toplamalar iin etraftaki kylerden adam hayvan ve erzak alabilmeleri h u susunda bunlara geni bir salhiyet verilmiti. Annann bu hikyesini kayd ihtiyatla kabul etmek icap eder. Aleksi Ko m ne n os u n arabalar salvererek P eenek leri
> Anna Komnena I, 3 7 9 - 3 8 2 .

206

S'egenekter

malup etmesi hakikatten ziyade bir masala benziyor. Fakat dier bir m e m b a m bulunmamas Ann anm szlerini nazar iti bara almak zaruretinde brakyor. Vasileveskij b u v a k ay hi bir kiritike maruz tutmakszn ballandra ballandra tam bir hakikat gibi eserine almtr'. Aleksi K o m ne n os zaman iin daha ok salhiyet sahibi olan Chalandon ise eserinde bundan hi bahsetmiyor^ T rak y ad a P e e k e k l e r e kar yaplan btn bu harpleri Vasilevskij ile Chalandon 1 0 9 0 senesi son baharnda oldu unu sliyorlar. Lkin bu hususta kat bir h k m ve rm ek gtr. Vaka larn cerey an bunun 1 0 8 8 senesi son baharnda oldunu kabule sevkediyor. Bu suretle 1 0 8 8 - 9 kii Bizans iin iyi bir arait altnda girmemiti. Memleketin zengin bir yerinde ve asker noktai nazardan pek m hi m olan Ed irneye yak n bir sahada P e e n e k ktlesi k g e ir m e k iin kalmt. Bunlarn ilk bahar g e li r - g e lm e z tekrar aknlar^ ba la ya cak lar muhakkakt. BizanslIlarn P e en e k le re kar mcad ele iin kuvvetleri kalmamt. mparator Aleksi daha Normanlara kar 1 0 8 3 senesinde harp yaparken, kilise servetine elini dokundurmutu,,; vaktiyle iade edilmek suretiyle alnan bu serveti yeri ne k o m a k im kn bulunamamt. Bu yzden ahali, bil hassa ruhaniler ve keiler arasnda imparatora kar d ma n ca hareketler balam ve btn felketlerin ( P e e n e k aknlarmn) imparatorun kilise eyasn alm olduundan ileri geldiini Aleksinin yzne kar syleyenler bile ol mutu. Bizans imparatoru, iten ahalinin ademi memnuniyeti, hariten T r k ve P e e n e k tehlikesi karsnda Romaya, Pa paya, ve garp devletlerine yardm istiyerek mektuplar g n dermiti. Bizans imparatorunun Papa ile bar ma k teebbs Papa Urban II. nin Aleksi zerinde olan kilise afarozunu kaldrmasn inta etmiti. Bu vaziyet o sralarda BizanslIlarla Ro ma arasndaki mnasebetin he m e r k ez d e olduunu, Aleksi K o m ne n os u T r k t ehl ikesi karsnda B iz a ns l Il ar n ebed dmanlar olan Ltin dnyas ve bilhassa katolik kilisesine kar ok uysal bir vasiyet aldna dellet etmektedir. Bizans garpten yardm bek lem i ve bunun iin garp hiristiyanlar V. V a s i l e s k i j , V iz a n tija i P e c e n e g i 1 . M. N. P. ( 1 8 7 2 ) K n. 12. 2 F. C h a l a n d o n p. 1 2 7 - 1 2 8 : T o u jo u r s v a in c u , il est o b li g e de r e c u le r s a n s c e s s e s z le r iy le ik tifa e d ilm e k te d ir .

Zr a ky a d a

3 e e n e k l e r

207

nn her talebini ka bule murafakat etmiti. Bizansn btn ko rk u s u P e e n e k , aka ve S e l u k - T r k kuvvetleri tarafn dan mahvolmakt. 1 0 8 8 - 9 da Bizanllarm P e e n e k le re hediyeler ve eliler gnderip sulh istediklerini zanettircek baz kayitler vardr. Membalarda bu hususta dorudan doruya her hangi bir sz g e m e m e k le beraber, 1 0 9 0 senesi Iki nc ik n u nu n 6-snda ortodoks kilisesinin b yk bir yurtusu mnasebetiyle, adet zere her sene sarayda yaplan merasim esnasnda, bilhara Bulgaristan kilisesi piskopusluuna tayin edilen ve zamann en y k se k hatiplerinden saylan, Theoph yla ktos un Aleksiye hitaben irat ettii nutuktan, o tarihlerde BizanslIlarla Peenek1er arasnda bir sulhn aktedilmi olduunu reniyoruz. Her halde Theohylaktos 1 0 8 7 senesi yaplan, yani sene evvelki sulhtan 1 0 9 0 senesi banda bahsetmemiti. Bu kilise ba b u u n u n aznda Bizans riyakrl ve tabasbusu sara haten g r n m ek t ed ir ; Theophylaktos P e en e k le re her zaman yenilen Aleksiyi muzaffer bir imparator,, BizanslIlarn Peeneklerden sulh istemelerine ramen, bu hatibin tasvirinde Pe en e k le rin sulh akti iin yalvarm olduklarn,, g r y o ruz. Bu devir Bizans saray hayatn ve oradaki zihniyeti gseren bu karakteristik nutku hulsaten naklediyoruz. Theophylaktos, evvel P e en e k hcumlarnn iddetini, muhtelif mukay ese le rle ssliyerek, tasvir ediyor. Bu ksmn hi bir kymeti yoktur; bu ruhan ne P e en e k le re kar harbetmiti ve ne de Peene kle rin h c u m u nu yakndan grmtr. Sonra, Aleksiyin meziyetlerini say maa balyor: P e en ek h cumlarn n ok k o r k u n olmasna ramen, sen, imparator Aleksi, P e e n e k le re dehet verdin; onlar kalkan ve s n g lerini yere atmaa icbar ettin; Pe en e k le rd en eliler gelerek, sulh istemek iin deil, sulh v e r m e k gibi davranmlard; lkin, imparator, sen bunlarn yalanlarn meydana karp yzlerine kar attktan sonra, P e en e k le r itiraf ederek, fev kalde sulha ihtiyalar olduunu sylemilerdi. Sen Pee ne kl er le sulha raz oldun, ve bu suretle harbi balamadan zaferi kazanm oldun. Baka birisi olsa Pe ene kl eri n bu sefaret heyetini kabul etmiyecek ve sulh yapmyacakt; B y k Aleksi yerde yatanlar ezmek, m e rh am et dileyenleri itmek istemedi: intikamda zevk bu lm ak padiahlara yakmaz; bu gibi eyler a nca k fena kalplilere hastr. te bu suretle

208

9 e q ert e k l e r

sulh yaparak birok Bizans ehirlerini ana vatana k a v u turdun. Artk kyl u yk us un u rahata u y u y o r ; kendisini P e ene kl eri n balad, ldrmee gtrd gibi korku lu ryalar grmiyor. G ne knca serbeste tarlasna gidiyor ve iini gryor, gne batnca da evine dnerek rahat ra hat yem e in i yiyor, ocuklarn seviyor, Pe ene kl eri nefretle hatrlyor, kadehini doldurarak senin erefine boaltyor v e btn bu rahatn b y k Aleksiye medyu n olduunu syliyorS,. Seneler de nb eri arka ar kaya birok defa P e en e k le r tara fndan malup olan Aleksi saray hatibinin aznda muzaf fer,, olmu, ve muzaffer P e en ek le rin de "fevkalde sulha ihtiyalar,, zuhur etmiti. Bu gibi yalanlar memleketin he r tarafn T r k le r istil ettikleri bir srada syleniyordu. Sel u klular btn Anadoluyu ta zmite kadar igal etmiler, P e e n e k le r k g e ir m e k iin bile Tuna boyuna gitmiyorlar. E r g e n e nehri ovalarnda kalmlard. Theophylaktos ise Aleksinin ka hram anl sayesinde Bizans k y l s nn rahat ettiini syledii bir zamanda, P e e n e k le r o kyllerin yanbamda idiler. Ayni zamanda zmir tarafndan tehlike gittike artmt. B i z a ns l Il ar akann daha fazla k uvv etl en me sin e mani olmak iin, galiba, 1 0 9 0 senesi yaz Lesbos adas sularna bir donanma gndermilerdi- Fakat bu donanma mthi bir hezimete uram, bir ok gemiler batm ve bir ksm da akann eline gemiti. Maamahif bir mddet sonra buraya daha kuvvetli ikinci bir Bizans donanmas gelince aka da igal ettii adalar tahliye etmiti. akaya kar yaplan seferlerin de tarihini sarahaten tayin etmek m m k n deildir. 1089 - 9 0 (?) kn P e en e k le r galiba tekrar E r g e n e bo yunda geirmilerdi. n k ubat ortalarna doru bir Pe e n e k ktasnn B y k - e k m e c e ile K k - e k m e c e arasn da bulunan Ch ir o ba k ch iy e yaklatklarn reniyoruz^ Bu h abe r zerine imparator Aleksi payitaht ahalisinden 5 0 0 kadar adam toplam, bunlar btn gece silhlandrm ve nasl harbedileceini gstermiti. Ertesi gn, 14 ubatta i m parator bu alelcele toplad kuvvetlerle payitaht terk ile P e e n e k le r e kar hareket etmiti. Payitahtta adamakll bir
' M i n e , P a tro lo ga , Ser. g r a e c a t. 126, 2 8 7 - 3 0 6 pp 2 A n n a K o m n e n a I, 3 8 4 - 3 8 8 .

Zrakyada

Peen ekler

205

o rdunun bulunmamas, mev cut ktalarm da T r a k y a ve Makedonyadaki ehirlere garnizon olarak gnderilmeleri, o sra larda Bizansn ok zayf olduunu gstermektedir. mp ar a tor Aleksi, Ch iro ba k ch iy e gelmi, btn kaplar kapatm ve ehir ahalisinden hi ki ms en in P e en e k le rl e konu ma sna msaade edilmemiti. 15 ubat sabahleyin Pe en e k le r Chir o ba k ch iy e yaklamlar ve surlarn yaknndaki tepeyi igal etmilerdi. Bunlardan, Annaya gre, 6 0 0 0 kadar bir ksm' ayrlm ve etraf yama iin uzaklamt. Bunlar Kostantiniyeden 10 stadium bir mesafede olan Dekaton m e v ki ne kadar gelmilerdi. Chiro bak chi yannda kalanlar da ya y e m e k imek, keyif yapmakla me gul oluyorlard. Anna Komnenann verdii malmata nazaran, imparator Aleksi Peeeklerin vaziyetlerinden istifade etmi ve onlar malup edip muzafferane payitahta dnmt. Bunu n u ekilde e rey an ettiini r eniyoruz : mparator Aleksi askerlerini ya vaa ehirden karp istirahat eden P e en e k le r zerine bir h cu m y ap ma k istemiti ; fakat askerler, evvel bunu iitmek bile istememilerdi. Nihayet imparator adamlarn kandra bilmi ve ehirlerin kaplar yavaa alarak Bizans askerleri birer birer kp P e e n e k le r e h c u m etmilerdi. P e en e k le r de m u k a v e m e t gstermeksizin Bizans kllan altnda lm bulmulard. Onlarn atlar ve sancaklar da ganimet arasnda idi. Fakat tehlike bununla bitmi deildi; Kostantiniyeye doru gitmi olan 6 0 0 0 P eenein her an d nm ek ihtimali vard. Bizansllar bu tehlikeden kurt ulma k iin lm veya esir alnm Pe ene kl eri n elbiselerini giy miler, ellerine de P e e n e k bayraklar alarak tam bir Peenek ktas eklinde teki P e e n e k le re kar gitmilerdi. Al nan esirlerle ganimet gen neferlere verilerek Ch iro ba k ch iy e gnderilmiti. Bizasllarn tahmin ettikleri vehile, hakikaten az bir zaman sonra yamaya giden P e e n e k ktas g r n mt. Onlar karlarna gelenleri kendi adamlar zannet miler ve hi bir ihtiyat tedbiri almadan P e e n e k niformal Bizans ordusuna yaklamlard. P e e n e k kyafetine girmi olan BizanslIlar da an bir h cu m yaparak bunlarn b ir o k larn ldrmler, esir almlar ve kalan ksmn da k a r mlardk Bunu mteakip imparator Aleksi C hi r o ba k ch iy e d nm ve orada bir gn kaldktan sonra 17 ubat payitahta
' Anna Komnena I, 3 8 8 .
P een ek Tarihi 14

2tO

9eqenekler

avdet iin yola kmt. Bizans ordusu ok garip bir alay halinde y r m e k te idi: en nde P e e n e k elbiselerini ve almetini tayan kta, sonra her k y l n n birer P e e n e k esirini gtrd bir alay, en arkada da Bizans elbisesi ve sanca kl ar n tayan askerler ilerlemekte idi. stelik, a s k e r lerin sngleri ucunda kesilmi P e e n e k kafalar da g r n yordu. Ayni zamanda Kostantiniyeden imparatora yardma g e lm e k iin dier bir Bizans ktas C hir ob ak chi yoluyla ilerlemekte idi; bunlar uzaktan gelenleri P e e n e k le r zgnnile korkmular^ ve ne yapacaklarn bilem em il erd i; ancak onlarn P e e n e k olmadklarn r e ni n ce nefeslerini s e r beste alabilmilerdi. mparator Aleksinin bu y r y pek elenceli olmutu ; yolda tesadf edilen kyllerin bu alay P e e n e k le r zannile k or km ala r imparatoru ve adamlarn pek o k gldrmt^. Her nevi alaylara dkn olan Kostantaniye ahalisi imparatorun bu ekilde avdetine pek m e m nun olmu ve alklamlard. Fakat byle bir k k m u vaffakiyetin um u m vaziyet zerine hibir tesiri olamyaca aikrd. Bizanshlar arasnda b u nu anhyanlar az de ildi. Generallardan Nikefor Melissenos ahalinin bu sevi nc i nin bouna olduunu ima ile, gya, u szleri sylemiti; ' Bu zaferin bizim iin sevinci ok, a m m a faydas yok; (d m a n iin) kederi ok a m m a zarar yok^,. P e ene kl eri n C hir ob ak chi ye gelmeleri Vasilevskij ve Cha la nd on a gre 1091 senesi ubatndadr^. D i e t e r ise bu nu n 1 0 9 0 da olduunu zannediyor. 1091 k fevkal de souk ve ok karl olduunu Anna Kom nen ada n r e niyoruz. Pe en e k le ri n k iddetle h k m srd bir zaman hare kete gelmeleri phelidir. mparator Aleksiyin 1091 senesi k, cretli asker tedariki ile me gul olduunu biliyoruz. O n u n bu ilerle m e g ul ke n byle bir sefer yap masna ihtimal verilemez. P e en e k le ri n Chiro bak chi y a n n daki malubiyetleri cevapsz kalmamt. Ayni ylda ( 1 0 9 0 yahut 1091) ubat nihayetlerinde P e e n e k kuvvetleri ta Kostantaniyenin surlarna kadar gelerek ehri tehlikede br ak mlard. Payitahtn surlar haricinde, ortodoks kilisesince
' 2 3 < 5 A n n a K o m n e n a I, 3 8 9 . A n n a K o m n e n a I, 3 8 9 / 3 9 0 . A n n a K o m n e n a I, 3 9 2 . F .C h a l a n d o n S. 1 2 8 ; V. V a s i l e v s k i j , S . 2 5 5 . K. D i e t e r , B y z I. Zschf. B. I I I. 3 9 0 .

Zraky a d a

3e i e n e k ! e r

21!

azizler arasnda saylan, Teodor namna yaplan k k bir kilise bulunuyordu. Bu azizin hatras 2 Martta tesit edilirdi. O sene P e en ek le rin ta s u rl a r dibinde bulunmalarndan, kiliseye gitmek iin kims e ehirden kamamt*. P e e n e k tehlikesi ile y any ana Bizans iin zmir cihetin deki tehlike de gittike bymt, Anna K o m ne n an n v e r dii malmata gre, aka Bizansa kar mcadelede Peenekler, ve Bizans ordusundaki Trklerle mnasebet tesis etmiti. aka denizde do nanmas ile hare ket edip karadan da P e e n e k kuvvetlerine istinat etmeyi dnmt. Bilhassa, a kann donanmas Bi za nsl I lar tarafndan malup olduktan sonra zmir em rinin son fikri kuvv etlen mi olsa gerektir. Galiba, P e en ek le rl e m z a k e re 1 0 9 0 senesi son baharnda ce reyan etmiti. Anna Kom en an n verdii malmata gre. a ka Bizans imparatorluunun garp lkelerini de ele g e ir m e k niyetini tayordu^; o ve bunu mevkii file getirmek iin Pe e n e k l e r e eli gnderip onlar Gelibolu yarmadasn (Ch er sonesos) igal etmelerine tevik etmiti. Ayni zamanda aka imparatorun hizmetinde bulunan T r k le r e de haber g n dererek, kendisinin Kritay (td xQ i-& d)* ele geirdikten sonra B i z a n s l I l a r d a n ayrlmalarn teklif ile, onlara bir ok ih sanda bulunacan vadetmiti. Bu suretle Bizansa kar bir zmir Trkleri - P e e n e k mterek cephesi hazrlanmt. Bu tehlike Bizanshlar iin evvelkilerinden o k bykt. zmir T rk le r i ve P e e n e k le r hem denizden he m karadan h cu m da bulunacaklard. Cesur P e e n e k ktlesinin h a r e k e tine bir gay e veren bir rehberin, akann - bata bulunmas, bu tehlikeyi bir daha arttrmakata idi.
' A n n a K o m n e n a 1, 3 9 2 - 3 9 3 . 2 K e z a I, 3 9 3 - 3 3 9 4 . A n n a K o m n e n a n n y a z la r n d a n z m i r e m ir i a k a n n bu sra la r d a y e n id e n k u v v e t b u ld u u n u r e n iy o r u z . B i l h a s s a 1 0 8 8 d en b e r P e e n e K e r in B iz a n s m t e m a d i y e n igal e t m i o lm a l a r . a k a y a y e n id e n k u v v e t l e n m e k fr sa tn v e r m i o lu y o rd u . 1 0 9 0 la r a d o ru a k a o d e r e c e d e k u v v e tle n m i t i, k i i m p a r a t o r elo ise le ri tay o r, k e n d i s i n i im p a r a to r t e s m i y e ed iyord u . Bu sra la r d a z m i r b e y i n i n G a rb A nad o lu d a en k u v v e t li bir h k m d a r o ld u u a n la ly o r. O n u n b i lh a s s a s t a n b u l a h c u m y a p m a k a r z u s u n u t a d n v e K m e l iy e g e <;erek, h k i m i y e t i n i A v ru p a tarafn d a da y a y m a k is te d i in i s y le y e b ilir iz . B u h u s u s t a k i tefe rru at iin ta r a fm z d a n k a l e m e a ln a r a k , y a k n d a E d irn e v e y r e s in i a r a t r m a k u u m u ta ra fn d a n b a str la n z m irin ilk T rk hkim i a k a ad l e s e r i m i z e b a k n z . * V V a s i l v s k i j , b u n u n G elib o lu y a r m a d a s n d a k i b ir e h i r o ld u u n u ileri s r m t . 1 . M. N. P. (1 8 7 2 ) k n. 12. S. 2 6 0 .

2t2

Geenekler

BizanslIlar iin yeg n e kurtulu P e en ek le rin zerine Kumanlar sevketmekti. Deniz cihetinden Bizans donanmas a k a n m k n a faik olduundan, o kadar k o r k u y a hacet yoktu. Bu tehlike karsnda imparator Aleksi 1090/91 senesi kn var kuvvetini hariten yardm celbine sarfetmiti. Kum an b e y lerine mektuplar ve hediyeler gnderilmi, ve garb Avrupaya da m u av en e t ricasiyle nam eler gnderilmiti. Bizans, hari ten yardm olmakszn kendi bana btn bu dmanlara kar m u k a v e m e t ed ecek bir halde deildi. Anna Kom nen a, babasnn her tarafa, cretli ktalar taleb edere k mektuplar yazdn,, syliyor. Aleksi K o m n en o s u n bu v a k alar dolays ile Flander kontu Rc berta yazm olduu zannedilen m e k tubu epey bir m na k a a y a sebep olmutur. Birok mudakkikler bunu sahte,, ve bazlar da (mesel Vasilevskij) bu me k tu bu n doru,, olduunu isbata almlardr. Bu m e s ele etraflca Cha landonun eserinin sonunda mev zuu bahistir. Chalandona gre, Aleksi K o m ne n os u n Roberte dnderdii mektup,, s a h t e d i r ; fakat Bizans imparatorunun hakikaten gn de rm i olduu ikinci bir mektup mev zuu bahistir, ve o mektup bir o k ilvelerle bu ekile konulmutur. Yani, imparator Aleksiyn Flander kontuna mektup yazmas (her halde mu av en et istiyerek) olmu bir v ak adr. Her taraftan T r k tehlikesi yaklat bir zamanda BizanslIlarn hiristiyan Avrupadan yar dm be klem eleri pek tabii idi. Fakat garpten g ele ce k yardmlarn ksa bir zamanda Bizansn imdadna yetiemiyecekleri aikr olduundan, P e e n e k le re kar her zaman ha rbe hazr olan Kumanlar a rm ak en mna sip bir hare ket olacakt. Bizans imparatoru da bunu yapmt. mparator Aleksi K o m n en o su n 11-inci asrn sonlarnda K u man babularna muav ene t ricasiyle mracaat, eserini 19-uncu asrn sonunda yazan ve bir Rus olan Vasilie veskjnin sinirine pek dokunmutur:* o, Bizans imparatoru garpten daha insaniyetli mttefiklerin vrudundan evvel, pis, allahsz, kel K u m a n babularna mracaat etmek mecbu riy eti nd e kalmt,, diyor. Bu zamanlarda Kum anla rn o kel,, ba b u larndan btn Rus yurdu titrediini, ve Rus knjazlerinin bunlar karsnda yaltaklandklarn; sonra daha insaniyetli
V. V a s ile v s k i j e s e r i n i R u s la r d a P a n s l a v i z m h a r e k e t i n i n o k k u v vet b u ld u u b i r z a m a n d a v e 1877/ 8 O s m a n h - R u s h a r b i a rife s in d e y a z d u n u tu lm a m a l d r .

Zrakyada

geenekler

SIS

mttefiklerin,, 113 sene sonra Bizans payitahtna hc umla a r k - R o m a imparatorluuna nihayet verm i olduTclarm unutuyor! Bizansta, Kum anla ra ve garb Avrupaya yardm ricas ile mektuplar gnderildii, zaman, me mleketin iinden de kuvvetler toplanmaya gayret edilmiti. Bu maksatla generallardan Nikefor Melissenos, T r ak y a ve Makedo ny ada Peeneklerin hcu mlarn dan m as un kalan yerlere gnderilmiti. Oralarda Bulgar ve Valahlardan bir ordu tekil edilecekti\ Ayni zamanda kalelerdeki garnizonlara do k un ul m a m as e m redilmiti. P e e n e k le r buralara h c u m yaptklar taktirde k a lelerdeki garnizonlar memleketi mdafaa edeceklerdi. Flander kontu Robertin gn de rmi olduu 5 0 0 valye zmit tara fndan v uk u bu la ca k taarruzu du rd u rm a y a m e m u r du ; ihtiya karsnda onlar baka yer e g n d e rm e k m m k n d . 1091 ylnn ilk bahri gi re rk e n Balkanlardaki vaziyet bu me rkezd e idi.

* A nna K o m n en a 1,395
x a l TO ,>.o{^Ev e | O t a a M v t v

a T n E g o v E o X e x to t) K a ra ^ E y to v , o t o o i t e ( B X x o i) to v to u f) x o v r ) x a X E v oT 8e

e x B o v ^ ,Y d -

(O v j c a i o n o a o Tv v o ^ S a f l o v e U o v t o

8t X E X T 0 ) A n n a n n bu s a trla r B i z a n s im p a r a t o r l u u n u n a s k e r l i k b a k m n d a n fe v k a l d e zaif b ir v a z iy e tte b u lu n d u u n a d ellet ed iyo r. B u z a m a n a k a d a r a s k e r h i b ir m k e l l e f i y e t e ta b i t u t u l m a y a n U la h la r, y a n i B a l k a n d a k i l t in l e e n ve o z a m a n g e b e olan, u n s u r u n bile c e l b e d i l m e s i d n l m t .

x o > e t v q x o h v o d I jt JiE O t e

y.a te o .

IX
29 NSAN 1091 LEBUNUM MEYDAN MUHAREBES *
1 0 8 7 so nbahar Silistire yanndaki P e e n e k zaferinden sonra Pe en e k le rin Balkanlar g e er e k T r a ky ay a akn yaptk larn grdk. Buradaki bir o k yerler Pe ene kl eri n basknla rna uram, P e e n e k atllar bazan ta Marmara kylarna kadar ilerlemilerdi. 1 0 8 7 ile 1091 ylnn balarna kadar buralar adeta P e en e k le ri n hkimiyeti altna girmi gibiydi. Bu yllarn v a k al an iin esas ka ynamz olan Alexiadada P e e n e k seferlerinin tarihleri bildirilmediinden, biz btn bu aknlarn bir oklarnn zamann katiyetle tesbit edemi yoruz. Ayni vehile 1091 balarnda T r a k y a ve Balkan yarm adasnda hangi yerlerin bu T r k ka vmi tarafndan igal edil mi olduunu da bilmiyoruz. Anna Ko m ne n a n n 1 0 9 1 yl v a k alan n bildiren satrlarndan P e ene kl eri n 10 90 - 1 0 9 1 k n Meriin sol kolunu tekil eden E r g e n e rma boyunda kam olduklar anlalyor. Burada klayan ktlenin, her halde btn bir P e e n e k zmresini ihtiva etmi olmas lzm gelmez. Maamafih bu sralarda, artk P e en e k le ri n adete pek ok olmadklar da muha kk ak tr. H inci asrn ortalarna doru Cenub Rusya bozkrlarndan ayrlmaa bahyan Peene klerin yaamalar iin yeni bir yurt bulamaylar b u n larn bana bin bir felket getirmiti. arktan Uzlarn taz yiki ile mtemadien g ar be doru e k ilm ek mecb uriy etind e kalan bu kavim ya Tunay g e e r e k Bizans arazisine girmi, v ey a Macarlara snmt. G e r e k Bizansta ve g er e k Macar arazisinde Karadenizin imalindeki serbestiyi bulamamlard. Pe en e k le ri n bu iki b y k k om u su hudutlarda bagsteren yeni bir kavim muhaceretini kendi anlaylarna ve faydala rn a_gre_jT]etmis^di^^ Macarlar P e en e k lin kendi memle* B u m e y d a n m u h a r e b e s i n e dsr: V. Z l a t a r s k i , h to r ija , T. II (1 9 3 4 ), S. 2 0 2 - 2 1 0 ; V. V a s i l e v s k i j nin V iz a n tija i P e en egi. 2 .M .N .P . ( 1 8 7 2 ) k n. 12, v e y a T r u d y ( 1 9 0 8 ) T. I.

Zrakyadn

S'egenek/er

2 S

ketlerinde yerlemele rini ekseriyetle me mn un iy e tl e karla mlard. Halbuki Bizans hkjeti uzun yllar sren siyas mnasebetin tesiri ve Tun a boylarnda yaayan P e e n e k bir liinin hususiyeti yznden P e en e k le rl e mcadele etmek mecbur iyetinde kalmt. Bizans iin Tun a ile Balkan dalar arasnda bir P e e n e k kuvvetinin bulunmas her itibarla teh likeli idi. stanbul saray ne yapp yapp bu k a v m e serbeste y aa m ak imknn v e r m e m e e gayret ediyordu. Aksi takdir de, vaktile Bulgarlarn yaptn tekrarlanmasndan k o r k u lu yordu. Bundan tr Aleksi K o m ne n os u n P e en k le r e kar mcadelede ok gayret ve ok para sarfettiini gryoruz. 1 0 8 7 ile 1091 aralarndaki P e e n e k aknlan, bu kavmin tarih sahnesinden e kilmelerinden n ce son bir ca n l a n malar mahiyetindedir. 1 0 4 9 ylndaki muhaceretten sonra P e en ek le ri n adete ok azalm olduklar muhakkatr. Bir oklar Macaristana gitmi, bir oklar arkas kesilmiyen harplerde lmt. Dier taraftan Bizans memalikinde y e r leenler de yok deildi. Ni ve Sardika yanlarnda yerleti rilen P e en e k le r vard. Bu suretle 1 0 8 7 - 1 0 9 0 yllarnda Bizan h km et ine kar mcadele eden ktle bu kavmin ancak bir ksmn tekil ediyordu. Bu vaziyet dalmaa balyan bir kavmin, yklmak zere olan bir devletin tarihinde tesadf edilen bir haldir. Biz bunu Uzlarn ve Kumanlarn tarihinde de gryoruz. G a r k P e en e k ie ri ve g ere k onlarn ar k as n dan gelen Uzlar ve Kumanlar kuvvetli balarla bahyan bir devlet tekiltnn olmay, bu kavimlerin Karadenizin ima lindeki bozkrlar terketmelerile, dalma keyfiyetini a b u k latrmt. Halbuki Dnester bo yundan bir devlet kurarak giden Macarlar, yeni yurtta toplu bir ktle halinde yaamkta devam edebilmilerdi. Ayni suretle 6-nc asrn sonlarnda Tunay ge er e k Balkanlara giren Bulgarlar, adete ok az olmalarna ramen, bir devlet tekilti etrafnda toplanm olduklarndan, yeni igal ettikleri yerde tutuna bilmilerdi. P e en e k le r ise a nc ak ayr kabileler halinde yaamakta devam ettiklerinden Bizans imparatorluu gibi muntazam bir teki lta malik bir devlete kar mcadeleyi devam ettiremiyecekleri aikrd. Bunu nla be ra be r onlarn harpilikteki ustalklar ve fekalde cesur olular, adete az olmalarna ramen, Bizans zaman zaman mhim tehlikelere drmt. Bu tehlike imdi bahse deceimiz L e b u n iu m m u ha re be si arife

216

S'egenekler

sinde en y k s e k bir raddeye kmt. Fakat, Bizansa h a r i ten yardma gelen bir kuvv et bu tehlikeyi bertaraf e t m i : Lebu n iu m yanndaki mu ha re be de P e ene kl eri n asker ku v v et lerine nihayet verilerek, asrlarca a rk Avrupada en m him siyas faktr olan bir kavmin tarih faaliyeti zerine perde ekilmiti. Bu zaman zarfnda, yani 1091 bahar gelinceye kadar, Bizans devlet adamlarnn pek yaknda maruz kalacaklan teh likenin b y k l n hak kile idrak ettiklerini gryoruz. Bu ndan dolay BizanslIlarn bu sralarda bilhassa Kumanlar elde etmee alm olduklar muhakkaktr. Garb Avrupadan kfi derecede yardm gelecei pek kat deildi; halbuki Pe en e k le ri n bir mddettenberi rakipleri olan Kumanlar yardma a r m a k daha kolayd. Derster hezimetinden sonra Bizans bsbtn yklmaktan kurtaran K u m an la r deil miydi? Bizanllar. P e ene kl erl e Kumanlar arasnda, Derster yannda v u k u bulan mcadeleyi ekal hatrlyorlard; Ku m an ba bular imparatora gelerek, daha o tarihte, yani Derster h e zimetini mteakip, P e en e k le re kar mcadele etmek tekli finde bul un mam l ar m y d ? O halde Bizans iin Kumanlardan daha elverili mttefik kim olabilirdi? Hakikaten Bizansla K u m a nl a r arasnda P e en e k le re kar bir anlama yapldn gryoruz. P e en e k le rin 1091 Nisannda n olarak harekete g e m e leri Bizans imparatorunu ok mkl bir m e v k i e koymutu. Bu vaziyet karsnda zmitte, znik T r k Beylerine kar konulan frenk valyeleri alelacele celbedilmi; payitahttaki var-yok kuvv etler de toplanm ve bunlar Meriin mansabndaki Enez (Avo) e hrine gemilerle gnderilmiti. Enezin b u lunduu me v ki mdafaa iin ok elverili idi. cabnda deniz tarikile gelen zmir beyine kar, ve yahut karaya asker ka ra ra k P e e n e k le re kar ha rb etm ek m m k n olacakt. P eenek lerin, aka ile kararlatrdklar tarihten daha evvel hare kete getikleri anlalyor. Onlarn esas kuvvetleri C h o er e n o sa (Chirini) doru ilerlemekte idi; bunun zerine imparator Aleksi g em iy e binmi, Meri nehrini mansaptan g e e r e k o rdu sun un yanina yarmt. Bizans ordusu ile Peene k kuvvetleri arasnda m u k a y e s e kabul ed ilmiyecek kadar b y k bir fark vard. Anna K o m n en an n szlerine gre, imparator bu vaziyet karsnda ok korkmutu. Kurtulu

Zrakyada

d^egeneker

2t7

mkn tamamile kapanm gibiydi\ Be kl em ek te olduu K u m an lar hal g e l m e m i l e r d i . B iz a ns l Il ar b yk bir korku ile P e en e k le rin harektn takip ediyorlar, fakat Pe en e k le r de ha rbe girimemiler, kararghlarnda kalmlard. Bu s u retle gn gernitil te bouna geirilen bu gn P e e ne kl er iin en byk felketin gelmesine sebep olmutur. Karlarndaki kuvvetsiz Bizans ordusunu kendi haline b r ak m olmalar Pe ene kl eri n en b y k hatlarn tekil edi yor. Bizans or dusunu imha etmek P e en e k le r iin ok k o lay bir iti. Fakat, onlar nede nse bunu yapmamlar ve gali ba, zmirden akann gelmesini beklemilerdi. Yaklamakta olan Kum an tehlikesinden de galiba, haberleri yoktu. P e e neklerin bu frsattan istifade edemeyileri, her halde, baz sebeplerden ileri gelmitir. Fakat hakikat udur ki bouna geen her bir saat, Bizans ordusun un lehine olmutu. Bu bo g e en gn mteakip B iz ansl Ila rn davet ettikleri K u manlar, 4 0 bin kiiden m r e k k k e p bir ordu halinde, gel milerdi. Bunlarn vrudu mnasebeti ile Anna Kom nena, imparator Aleksinin Kum anla rn gelmesi yznden e ndi e ye dtn, onlarn kimin tarafndan harbe itirak e d e cei pheli olduunu, uzun uzadiye tasvir ediyor*. K u man ordusunnu ta batan P e en e k le re kar harb etm ek iin gelmi olduu muhakkakt. 4 0 bin kiiden ibaret bir o rdu nun maksatsz, gayesiz harp m e y d a n n a gelmi olmas kabil deildir. Alexiada da sylendii gibi K u m a n babularnn Bi zansl Ilar n verdikleri bir ziyafeti mteakip, imparatorla dostluk yapmalarna ihtimal verilemez. Ku m anl ar n frsattan istifade, eski dmanlar Pe en e k le ri imha iin gelmi ol du k larn isbata hi lzum yoktur. Anna Ko m ne n a, yalnz sl bu nu n gzelliini gst erm ek ve ok u y uc ul ar a fazla heyecan v e r m e k maksad ile Kum anl ar hakk nd aki phelerini ifade etm i tir . Ku m a n ordusu Manyak (Mavdx)* (Rus vekay inam eler inde Bo nyak) ve Togo rtak (T0 Y0 Qtdx) (Rus v ek ay ina m ele rin de T u g o rk a n , Turtkan) tarafndan idare ediliyordu. Aleksi Kom A n n a K o m n e n a I, 3 9 6 . 2 Keza. 3 Keza. I, 3 9 6 - 3 9 7 . V. V a s ile v s k i j, S. 2 7 9 - 2 8 0 . 4 A n n a n n b u ad M e n a n d e r i t a k lid e n y a z m o lm a s ih tim a li o l m a k l a b e r a b e r ( M e n a n d e r, S. 296:Mavwxx) s o n d a k i x, b u ih tim ali zayif d z r e c e k m a h iy e tte d ir.

2 IS

S'eenekler

nenos, Kum an babular erefine kararghnda mkellef bir ziyafet tertip etmiti. Bizans imparatoru Kum an ba bu lar ile be ra be r imi, pm ve onlarn yz ne glm t. Annann syledii vehile, Manyak bata nazlanm ve ziyafe te g el m ek istememiti. Nihayet arkadalar onu ikna etmiler ve o da imparatorun adrna gelerek ziyafete itirak etmiti. Bizans imparatoru ziyafeti mteakip, Kum an babularna gayet kymettar hediyeler vermi ve Ku m anlardan szlerine sadk kalacaklarna dair rehinlerin gnderilmesini istemiti. Ayni ka ynan verdii malmata gre, Kum anl ar Peeneklerle harbe tmek iin imparatordan gn msaade istemi lerdi ve P eenek leri malup edeceklerini syiiyerek, gani metin yarsm BizanslIlara brakacaklarn da bildirmilerdi. mparator Aleksi, yalnz gn deil on gn bile msaade etmi ve ganimetin tamamile Kum anl ar a ait olduunu sy lemiti. Annann bu szlerinden BizanslIlarn ne m k l bir vaziyette olduklar grlmektedir. Anna Komnena, 'eer Ku m an lar Pe en e k le rle b.rle m em i olaydlar, Bizans iin tam bir inhitat clacakt,/ diyor. Bizans imparatoru Pe en e k le rle harbe balamaa acele etmiyordu. Fakat gn getikten sonra Kum anl ar impara tora adam gnderip, Bi za nsl I la r n daha ne zamana kadar mu ha re be yi tehir edeceklerini sormular, ve kendilerinin daha ziyade bo du rmak istemediklerini v e yarn sabah y a kurt veya kuzu eti yiyeceklerini,, bildirmilerdik Alexiadaki bu kayitten harbi geiktirmek i s t i y e n l e r i n Ku ma nla r deil, Bi za nsl I lar olduu anlalyor. mparator Aleksi, galiba, bir taraftan Melissenosun Tr akya ve M ake donyadan gn de rec ek kuvvetleri beklemekte, ve dier taraftan K u m a n la n n P e e nekleri y en ec e k le ri ne pek inanamyordu; bundan tr harbi tehir etmei daha muvafk bulmutu. Bundan maada Romadan da yardm g el m ek ihtimali vardk Ku m a n la n n ultimatumu karsnda imparator Aleksi kat muha re be nin daha fazla tehir edilemiyeceini anlamt. Aleksi Komn en os Kum an ba b u la n y le mlkatmdan gn sonra, ordusunun mevkiini deitirmee karar vermiti. Antioch adl bir usta A n na K o m n e n a I, 3 9 7 . A n n a K o m n e n a I, 3 9 7 3 Keza. I, 4 01. * Keza.
^ ; ojftv aXo IV T r fv t Jta v c o ^ s p a .

Zrakyada

^ e e n e k l e r

21$

bana nehri g e m e k iin kayklardan bir kpr yaplmas emredilmiti. Bu i bittikten sonra, imparator protostrator Michael Duk a ile z kardei Xdrian k p rn n bana k o y a rak ordunun geiine nezaret etmee m e m u r eylemiti; nce yalnz piyade ve sonra atl a sk er geecekti. Piyade as ker nehri g e inc e derhal siperler yaparak harbe hazr bir mevki almlard. Piyadeyi takiben svari ktalar gemiti. Anna, btn bu hare kete imparatorun bizzat nezaret ettiini yazyor. BizanslIlarn terkettikleri yeri derhal Kum anlar igal etmilerdi. Annann, buradaki mev ki hakk nd a verdii malmat ok karktr. Bizans ordusu nehri (Merii) gayet ihtiyatl bir ekilde ge er e k Cho er e ni y e yakn bir yeri igal etmiti. Aleksi K o m n en o su n buraya muvasalatinden sonra Choereni mev kiinde bulunduuna gre, ricat yolianu emin b u lu nd u r mak iin, galiba, _bilahara or dunun bir ksm Meriin ark tarafna geirilmiti. Anna K o m n e n a babasnn bu son P e e n e k m u ha r e be si ne gidiini tafsiltl olarak kaleme almtr. Aleksi Ko m ne n os Eneze vsl olduktan sonra, burada bir g em iy e biner ek ehri g emi ve nehrin (yani Meriin) akh yeri ve her iki sahili tetkik ederek, askerlerine mevki alacak en mnasip bir yer aramt. Ge ce olunca, imparatorun babular ararak, tetkikatn bildirmi, fakat ertesi gn kuma nda nl ar n da nehri geerek,, oray grmeleri lzm geldiini sylemiti. Bu nu h e r k e s kabul etmi ve sabah olunca imparator birinci olarak nehri gemiti (ttjv jteaav y.aTeAaPe), onu da btn ordu takip etmiti. mparator babularla birlikte nehrin sahille' rini ve biraz yuka rda olan oval tetkik etmi ve kendisinin beendii yeri gstermiti; buras yerlilerin Chirini ( X iqt)Voi> ) dedikleri, bir taraftan nehir, dier taraftan bir bataklk olan, bir kalecik yannda idi. Buras babular tarafndan da beenildiinden, derhal hend ek ler kazlm, ve orada asker y e r letirilmiti. Aleksi Ko m nen os ise kfi miktarda ar silhl atl a sk erl er alarak, yani Flanderli valyelerin refakatinde. Eneze dnmt. Ordu yeni bir mev ki aldktan sonra uzaktan Melissenosun gnderdii askerlerin yaklat grlm, ve kyl arabalaryle gelen bu orduyu BizanslIlar P e en e k le re yardma acele eden bir ordu zannile epey korkmulard. Bundan

220

G eenekler

grld vehile, Bizan ordusu Meriin ark tarafnda deil garbnda bulunuyordu. Melissenosun adamlar Makedonyadan Vardar ve S tr um na boylarndan toplanlan askerlerdi. Bu suretle bir para kuvvet bulan Bizans ordusunun yeni bir harekette bu lu nd u u nu gryoruz. BizanslIlar, Pe ene k1er tarafndan igal edilen, ve Philokalos adn tayan, Meriin geitlerinden birini ellerine g e ir m e k teebb sn de b u lu n mulard. Peeneklerin, Kum anlar tarafndan tehdit edilmi bulunduklarndan, bu geidi muhafaza iin fazla bir kuvvet ay rm am olduklar anlalyor. BizanslIlarn kolaylkla bu geidi elde etmeleri buna dellet etmektedir. Bu arpmay mteakip ordular kendi ka rarghlarna ekilmiler ve Bizans ordusu geceyi orada, her hangi bir yerde, geirmiti (ccutoC jcov T 'Pc[xai% v jtpoae^eve otgdTeuj^a 8i X t| tote vuxt6). Sabah olunca Bizans ordusu Le bu ne (A e|3oiJvr|- Le bunium) denilen bir m e v kii igal etmiti. Buras ovala hk im bir tepecikti (Povvo 8e tTj aredo {)3teQ X6ijxevo). Bu tepe stnde btn ordunun me vki almas m m k n olmadndan, asker le re tepenin eteinde mevki aldnimt. Bizans ordusu burada yerletik ten s o n r a bir mddet evvel Bizansl Ilar brakp kaan Neanes yeniden Aleksiyin yanna gelmiti. Maamafih, bu defa imparator bu P e e n e k ba bu u n u serbest brakmam, elle rine kelepe vurarak hapse attrmt. Anna K o m ne n a n n anlatndan, Bizans ordusun un k a f m u h a r e b e olmadan evvel bir ka defa yerini deitirmi olduu grlyor. mparator nc e nehri g e e r e k Choereni denilen bir kale yannda me v ki alyor. Bu ehrin Meriin gar bind e olduu anlalyor; n k Aleksi Komnenos, P e e neklerin yaklamakta olduu haberini ahnca Enezden ka l karak nehri (Merici) ma n sa bm bulunduu yerden gemesi {xal jtagajtJeijaa, tv jtO Ta|xv S to aT 0 [i,i0 u 8eX '9'C v), Bizans ordu sunun nce Meriin garbnda b u g n k Fere cik civarnda mev ki aldn gsteriyor. Pe en e k le rin o zaman Mauropotamos, yani Karasu adl bir ay bo yun u igal etmi olduklar anlalyor. Dimotika yanndan akan ay bu gn de Karasu denildiine gre, Anna Kom nen ada ki Mauropotamosun bu g n k Kara su yun ayni olmas muhtemeldir. Bu ay igal eden P e e n e k kuvvetlerinin bir ksm Meriin Philokalos denilen geitlerden birini de nazaretleri altna alm olsalar gerektir. Ku m an ordusu harp sahasna gelince vaziyet dei

Zrakyada

9 e gone k /e r

221

bu defa Mericin sol tarafna g e i y o r l a r (Aleksi bunun iin kpr yaptryor); Kum anl ar ile i birlii tamamile halledildikten sonra; BizanslIlar, Mericin imdi ismi ge en geidi P e e n e k le r e h c m ile elde ediyorlar. Bundan sonraki vaziyet pek vazih deildir. Belki de Bizans ordusu nun bir ksm Philokalos geidinden Mericin garp tarafna gemitir. n k ertesi gn BizanslIlarn Le bu ne (Lebunium) denilen bir mahalli igal ettikleri syleniyor. Anna bu yerin ovala hkim bir tepe,, olduunu yazyor. Burasnn y k se k bir yer olduunu nazar itibara alrsak, Le bu niu mun Mericin sa ta r a f n d a olduu m u ha k k a k tr . Es ki Trianopolis ile b u g n k F ere cik arasnda 2 6 2 metro ykse kl i ind e bir tepe vardr'. Lebu niu m denilen yerin buras olmas mu ht e meldir. B y k Yun an Ansiklopedisinde Lebu ni u mu n Omurbey mev kiind e olduu ileri s r lm ekt ed ir . 2 PeeneklerleBizansilar ve Kum anl ar arasnda ce r ey an etmi olan 2 9 ni san 1091 meydan m uh ar eb es ini n ce rey an ettii yeri de bu tepenin civarnda ara mak lzmgelir. Bizans tarihinin bu devirlerine hasredilen eserlerde ol duu gibi, dier u m u m eserlerde de, netice itibarile Bizans imparatorluu iin fevkalde eh emmiye ti haiz olan, bu m e y dan m uh ar eb es ini n me vki i tayin edilmemitir. Vasilevskij^ olduu gibi Chalandon da'* bu yeri tayine kalkmamlardr. Bizans mparatorluu tarihini yazan A. Vasilev, H istore de l em pire Byzantine inde, bu m hi m v a k ay gerei gibi a yd n latmadan g e i y o r . 5 T he Camb ri dg e Medieval history seri sinin IV-nc cildini tekil eden, The Eastern Rom an Empirede'^ Pe ene kl eri n malup olduklar L e b u n iu m u n bir nehir olduu ileri srliyor. Fakat Anna *bu yerin sarahaten bir tepe,, (|3ouvo) olduunu sylediine gre^ bir nehir mevzuu bahis olmad aikrdr.
iyor. B iz ansl Ila r
' S t i e 1 e r g r a n d atlas. No. 5 2 EXEu'fQou8ax E'-,iDy.?to;ta,8xv AeIizov T. V III , S. 5 6 3 . 3 V. V a s i l e V s k i i, V izantija i P ecen ei 2 . M . N , P . ( 1 8 7 2 ) Kn. 12. S. 2 8 0 - 2 8 1 * F. C h a l a n d o n , Essai. sur le re g n e ... P. 1 2 5 = A. V a s i l e v , H isloire d e lem pire bgza n tin e, P. 14 -15. ^ T h e E astern R o m a n E m p ire, p. 3 3 0 n th e s p r i n g of 1091, th e E m p e r o r h a v in g called in th e h e lp of th e C u m a n s , inflicted a s e v e r e d efeat u po n th e P a tz i n a k s by th e r i v e r L e b u r n iu m .
2 7 A n n a K o m n e n a 1. 4 0 0 ; V. Z i a t a r s k i,/sion/a..: T II. S. 2 0 2 - 2 0 6 . L e b u n i u m m u h a r e b e s i n d e n b a h s e d e r k e n , b u m e v k i i a y rc a te s b it etm iyor.

S2S

9eqenekler

A nna K o m n e n a n n verdii m a l m a ta g re, P e e n e k le r Biz ansl Ilar la a n l a m a k t e e b b s n d e b u l u n m u l a r d ; P e e nek m u r a h h a sla r ayni z a m a n d a K u m a n la rla tem asa giri m i l er , v e b u n l a r B i z a n s l I l a r d a n v a z g e e r e k k e n d i taraflal a n n a e v i r m e k i s t em i l e r d i . F a k a t o n l a r n bu t e e b b s l e r i n d e n h i b i r n e t i c e hasl o l ma m t .

K u m an la nn , y uk ar da sylemi olduumuz, ultimatumlar, galiba, 2 8 nisanda v u k u bulmutu. Bunu mteakip imparator Aleksi ertesi sabah kat m u h ar e b e n in olacan ordusuna bildirmiti. Adet zere, B iz a ns l Il ar o gec e ibadetle ge ir m i lerdi. Anna K o m n e n a bu geceyi ok canl bir ifade ile tasvir etmitir'. Askerler sngleri ucuna koyduklar m u m l an , kandilleri yakmlar, ve lhiler syl eye rek saya ya lv arm lard. Anna, Bizanshlarn ibadetinin arlara ykseldiini ve Tanrnn nezdine giderek kabl olunduu kanaatindedir. O, bu mnasebetle, babasnn ne kadar dindar olduunu, yalnz kl ve sng kuvvetine deil, her zaman iin bilhassa T anrya istinat etmi olduunu syiiyor. Bu m u h a r e b e d e asl k ahraman larn K u m an lar olmasna ramen, Annann anlattndan en m hi m roln Bizansllara ait olduun grnyor. Bizans ordusun un nasl bir vaziyet aldn tafsilt ile reniyoruz. mparator Aleksi ordusunda Uzann kum andasnda bir miktar trkn olduu a n l a l y o r ^ ; az bir miktarda frenk cretli askerleri de bu harbe itirak etmilerdi. 2 8 nisan ak ama doru K u m a n l a n n ktasndan 5 0 0 0 kiiden m re k k e p da ahalisi,, Aleksi Ko m ne n os ta rafna gemiti. Vasilevskij bu da ahalisinin Karpatlarda yayan Ruslar olduunu zannediyor. Fakat bu da ahalilisinin,, Ruslar olduunu gsteren hi bir delil yoktur. Vasilevskij, Bizansin P e ene kl erd en kurtulmasnda Rusla rn da dahli olduunu gstermek iin, bu 5 0 0 0 kiinin Ruslar olduu fikrini ileri sryor. Bu da ahalisi,, nin Kumanlarla birlikte hareket eden b u g n k Ru menlerin ecdad olmalar daha dorudur^ Bu zaman zarfnda P e e n e k ve K u m a n l a n n kararghnda neler olup bittiine dair hi malmatmz yoktur.
' A n n a K o m n e n a 1, 4 0 2 2 K e z a II, 4 0 3 . 3 A. V a s i l e v de bu 5 0 0 0 k i i n i n R u s o ld u u n u , V a s i e s k iji ta k i b e n , k a b u l ediyor. H ista ire d e l'E m p ir e B y ro ntin II,. 14.

Zrakyada

SPeenekler

223

1091 ylnn 2 9 Nisan sal g n sabah olunca Bizans ordusu harp vaziyetini almt. Bizans ordusunuu sah c e n a hna G e or g Palaelogos, sol cenah^nada Konstantin Dalassenos k u m a nd a ediyordu. Kumanlarn sa tarafnda, Monstran adamlaryle me vki almt. Aleksi K o m n en o s u n P e en ek harplerinde hazr bulunan Uzan da, sol tarafa bir yerde b u lunuyordu; (onlarn) garbnda F r en k ktalar - Ubertopulosun kuma nda s altnda yer almlard. Harp saf orak, yani yarm ay (hill) gibiydi. Yalnz F r en k ktalarnn 5 0 0 nefer olduu anlalyor. Kumanlarn ise 4 0 bin kii olduunu Anna K o m ne n a iddia ediyor. lk h cu m u yapanlar, Annaya gre, BizanslIlardr^ Onlar K u m a nl ar takip etmilerdi. Kum an ve Bizans ordular m t er e ke n P e e n e k arabalar zerine y r mler, ve mthi bir insan katli balanmt. Peenek1er, galiba, arabalar arkasnda mdafaada bu lunmakla ik tifa etmilerdi. iddetle devam eden arpma esnasn da Kumanlarn faik olduklarn meyda na knca Pe ene k babularnn en by k le rin de n biri yannda bir ka kii olduu halde Ku m an lar tarafna gemiti. Peen ek le rde n Kum anl ar tarafna geenlerin adedi gittike artm ve imp a rator Aleksi de bunu g r n c e k o r k m a y a balamt. O, bu tarafa geen Peene kle rin K u m a n l a n BizanslIlara kar h a r e kete getire bileceklerini zannetmiti. n k he r iki z m re birbirleriyle kolayca anlaa biliyorlard. (Anna Pe en e k le r ve Ku m an lar iin o|xoYA .oTro tabirini kullanyor.) Buna mani ol ma k iin Bizans askerleri Kuman ordular arasna g n derilmiler ve Pe en e k le rin Ku m an lar tarafna geme lerin e mani olmalar emredilmiti. Bu m u h a r e b e esnasnda Bizans lIlarn bilhassa K u m a n l a n kkrtmakla megul olduklar anlalyor. Her iki taraftan lenlerin adedi giitike oalm, iki T r k kavmi de biribirini imha etmek iin b y k bir gayretle harbetmiti. Bu mthi mcadele btn iddetile devam etmi, gnete tam gk y z n n ortasna ykselmiti. Henz Nisan olmasna ra m e n hava epey scakt; muharipler kan ve ter iinde kalmlard. P e e n e k arabalar n nde silh
' A n n a K o m n e n a I, 4 0 6 ; 6e pv AjreXou eIkooti'i jt rf evvat ^iEgo., teiTTi 8e tT|; ipSonSo. A n n a e s e r i n i n h i b i r y e r i n d e bu k a d a r sa rih b ir ta r ih g s t e r m e m i t ir . B u c i h e t te m e z k r m u h a r e b e n i n B i z a n s h l a r c a fe v k a l d e b i r e h e m m i y e t i o ld u u n a d e l le t ed er. A nn a, b e l k i de, bu ta r ih i B iz a n s a r i v in d e m u h a fa z a e d ile n yazl b ir v e s ik a d a n a lm tr. 2 K e z a I. 4 0 4

224

S e q e n e k l e -

akrdlar, insan barmalar, kadn ve o cu k sesleri yara lanan ve lmekte olanlarn iniltileri y k s e li y o r : bir k y a mettir kopuyordu. Kumanlar, Bizansa zafer kazandrmak iin btn gayretlerini sarfederek harbediyorlard, onlar P e ed ekl er den eski intikamlarm almak isterken, imparator Aleksiye b y k bir zafer kazandrmlard. mparator Aleksi gn ei n scak zyalalar altnca bay n dm olan m u h a riplere kuvvet v er m ek iin etraftaki kyllere habe r g n dererek, derhal kaplarla, souk su getirmelerini emretmiti. Annanm dediine gre, Peen ek le rde n ektikleri eziyetten kurtulacaklarn gren kyller, bu emrin ikinci bir defa syl em esi ne me y da n brakmamlar, az bir zaman sonra Bizans muharipleri kyllerin getirdikleri suyu ie rek yeni kuvv et almlar, ve yeniden P e en e k le rl e harbe tutumu lard. Artk P e en e k le rin mukavemeti krlm bulunuyodu; mcadeleler arabalarn arkasnda devam ediyordu. K u m an lar ve BizanslIlar P e e n e k kadnlar, o cuklarn - elhasl rastgelen herkesi kesmilerdi. Btn harp me ydan llere dol mu, Annanm tabiri vehile yalnz on binlerce deil, her nevi adedi geen l harp meydannda k a l m t ; btn bir millet bir gnde imha edilmiti\ Bu m u h a re b e d e bulunan P e ene kl eri n a nc ak az bir ksmnn k a ar ak kurtulduu anlalyor. B y k bir ksm, P e e n e k adeti zere, harp ed e rek lmeyi tercih etmiti. Alnan esirlerin de o k olduu anlalyor; m e m b a n verdii malmata gre, her bir Bizans askerinin 3 0 dan ziyade esiri vard. Bu suretle 2 9 Nisan 1091 sal gn L e b u n i u m y a n n d a k i m u h a r e b e P e e n e k l e r i n e n b y k h e z i m e t g n v e a y n i zam a n d a B a l k a n l a r d a k i s i y a s f a a l i y e t l e r i n e ni h a y e t v e r e n b i r d a r b a o l m u t u r . Her bir mhim hadise mnaebetile ark tertip etmeyi seven Kostantiniye ahalisi P e e n e k le ri n bu malubiyeti zerine: Skitler Mays grm eden bir gn evvel mahvoldular,,^ (Skitler bir gn ara ile Mays gremediler) diye bir msra uydurmulard. Vasilevskijnin de tastik ettii vehile, Bizans imparatorluunu bu defa kat bir hezimetten kurtaran y e g n e ku v v et Ku' A n n a k o m n e n a I, 4 0 6 , ; xal v ISeTv
t o jt o v ,

xa,v6v, sftvo Kov. o [xuQi,v o t e v .a 'O i d p S r v x a r T a ^ )T r ^ a

6.}JK

(XQI'0'[XV a n ; m ' T a

{n s P a v o v ,

ff v

Y uvaL ^L

TT|v f| (X E Q av

6.ko X( )m .

2 Anna komnena 1,407.

Zrakyada

3 e e n e k l e r

22S

manlard Lebu nium dak i P e e n e k malubiyetini garp m verrihleri bo yere imparator Aleksi K o m n en o su n parlak zaferi olarak,, tesmiye ediyorlr* ve Bizans imparatorunu, tamamiyle haksz olarak, bu zaferi ka zan ma sm dan dolay ykseltiyorlar. mparator Aleksiyin bu m u h a r e b e esnasndaki rolnn gayet az olduunu grdk. Le bu ni u m zaferinin hakik kahr ama nla r K u m a n babularndan M anyak ile Togortaktr. Fakat zaferin bol se meresini imparator Aleksi toplamtr \ Bu zaferi mteakip K u m an lar ve Bizanshlar kendi k a r a r ghlarna ekilmilerdi. BizanslIlarn elinde, sylediimiz vehile, pek o k P e e n e k esiri bulunuyordu. Bunla r ayr bir y er e kapatlmlard. Devrin en y k s e k medeniyetini tadklarn iddia ile baka ka vimleri barbar,, tesmiye eden BizanslIlar, geceleyin btn P e e n e k esirlerini kltan g e ir milerdi. Bu katliam, her halde, imparator Aleksinin m u v a fakati ile yeri ne getirilmiti. Fakat, Anna Komnena, babasn m bunda hi bir suu olmadn syliyor; ve bu nu isbat iin kabahatli ahsn ismini bile zikrediyor. Gya, btn bunlar Synesios ismini tayan birisinin teviki ile yapl mt. Gya, imparator Aleksi Syne sio su bu nu n iin hapse atmak istemi, fakat bu k u m an da n n ahbaplarnn ricasi zerine cezalandrmaktan kurtarmt. P e e n e k esirlerinin katli, Annann sylediine gre, yle ce rey an etmiti; Geceyarsna doru bilmem ki Allah tarafndan verilen bir sesle mi, yoksa baka bir iarelemi,, muhafzlar P e e n e k esirle rini ld rme e konulmulard. Bu suretle ak meydanda mteaaddit defalar malp olan Bizans askerleri, silhsz, elleri bal olan P e e n e k esirlerinden intikamlarn alm lard. Annann verdii malmata gre, K u m an la r P e en e k esirlerinin geceleyin ldrldklerini g r n c e kendilerinin
^ A n n a K o m n e n a I, 4 0 6 : 8d |xav fifiegav o Sktj-Ooi t 6 v Md'iov otin eI5ov. 2 V V a s i r e V s k i i 2 . M. N. P. k n . 12 S. 2 8 6 . C h a l a n d o n E ssa i . p. 1 3 4 . D i e t e r, B yz. Z s c h ft B , III. S. 3 8 6 . ^ 1 3 - n c a s r o r ta la r n d a y a y a n E r m e n i m v e r r i h l e r i n d e n V a r t a n d a b u P e e n e k h e z i m e t i h a k k n d a b i r n o t b u lu y o r u z . d i y o r k i ; b u g n l e r d e ( 1 0 8 8 - 1 0 9 1 ) P e e n e k l e r i n k r a l 6 0 0 0 k i i ile s t a n b u la A le k s i z e r i n e g e l d i : H iris tiy a n la r is e s e k i z g n d u a e d e r e k o n la r n h e p s in i m a v e ttile r ve g e t i r m i o ld u k la r b t n a r a b a l a r y a k tla r. Bap. XII. H. D. A n d r e a s y a n te r c e m e s i . ( T a rih m e z u n i y e t tezi S. 2 0 .) 5 A n n a K o m n e n a 1 ,4 0 8 .
P een ek T arih i 15

22S

iP een ekler

de ayni akibete urayacaklarndan korkmular,, ve hibir g ani m et almakszn, geceleyin karg hl ar nd an kalkmlard'. A nnann bu son kayidi h i t e yerinde deildir. H er k es e dehet veren P e en ek le ri imha eden K u m a n l a n n bir avu Bizanshlardan k o r k a r a k kamalarna in a n m a k biraz gl n geliyor. K u m a n l a n n bu m u ha r e be yi mteakip Macarlara kar y r m e k iin ab u ca k Balkanlar terkettkleri anlalyor, Bizans imparatoru, Kum anlara isabet eden ganimeti h a y vanlara yk leterek arkalarndan T un a bo y un a gndermiti. Bu suretle Bizans imparatorluu, 1 0 4 8 senesinden itiba ren iddetle devam eden P e n e k tehlikesinden kurt ul mu bul unuyordu. Le bu niu m malbiyetini mteakip Pe eneklerin asker kudretlerine hitam verilmitir. Peene kle rin bir ksm belki T un a boyund a kalm, veya Bizanshlar trafndan memleketin muhtelif yerlerinde yerletirilmiti. Onlardan bir ksmnn Ma kedonyadaki Moglena civarnda kadn ve o luk ocuklarile iskn edildii anlalyor. Bizans arazisin de yerletirilen bu P e ene kl erd en imparatorun husus kta l a n tekil edilmiti. Burada yayan P e en e k le ri n 12-inci asrn balarna kadar Moglena civarnda kaldklarn, ve Moglena Peenekleri,, adiyle tanndklarm biliyoruz^. Bun larn sonraki vaziyetleri hakk nd a ilerde bahsedeceiz. 1091 senesi P e e n e k h cu m u Bizans imparatorluunu tam bir inhitata sev k e de ce k b i r mahiyette idi;Vasilseveskijnin
> A n n a K o m n e n a 1 ,4 0 9 . F. C h a l a n d o n p. 1 3 4 . V V a s i r s e v s k i j S. 2 8 6 . * Z o n a r a s b u m u h a r e b e d e n k s a c a b a h s e t t i k t e n so n ra , P e e n e k l e r i n i s k n e d i l m e l e r i n e ait u n la r y a z y o r : 6 aTo5cedT(op iTt jdo o3toXe|(iEvo
a(peiYwvTtov x a i QO)fia>.E(ov Snuflov,, et to tcv Moy^evov -fhen.a toitou aiv Yuvatl cal teHvo xaT(xoe n a l T(XY[xa ToTJTOt' JcaaTOTi^aEv IS a ta to v , o' x a l |xsxQi toCSe x a x a 8a8ox<i 8a|AEVouav s eti'&Etov j^ovte t v tojTov, ev xaTCxaflTiaav, x a l IIaT ^ vd xo Mov?tvTa jcAoiJfiEvo. s k n y e r i o la ra k M o g le n a e h r i d e il de V a rd a r b o y u n d a k i o v alar k a s te d ild i i a ik rd r. P e e n e k l e r i n M o g len a d a y e r l e t i r ilm e le r i M n e c c i m b a n n C a m i - t - d v el i ne de g ir m i tir . B iz a n s t a r ih in e ait k s m l a r n h a n g i m e llif t e n a ld k a tiy e t le b elli o lm y a n (b ir J o a n n e s ad g e m e m e k t e d ir .) M n e c c i'm b a A h m e t P e e n e k l e r i n is k n e d i lm e le r in i a n la t r k e n , M o g l e n a y A n a d o lu d a k i M u la ile k a r t r m t r . M n e c c i m b a n n G a m i-U t - d v eli i n d e m verrih ( Jo a n n e s ) ten ik ti b a s ettii m a i m a t u a u r :

to. 1^

^ ^ L c.

j;.(

i*j ' M n e ccim b a

Jt f
j i r liu. eserinin

sta n b u l, S l e m a n i y e U ^ i * j JjU'T E s at E fe n d i k t p h a n e s i N. 2101, y a p r a k 121, t r k e te r c e m e s i n d e b u k s m yoktu r.

Crakyada

S e q e n e k l a r

227

fikrine gre Hal sefelerinin biran evvel balamasna sebep P e e n e k tehlikesinin en son hadde varmas idi. mparatorun, bu P e e n e k h c u m u n u n hangi neticeler dourabileciini gsteren me k tu bu nu n izleri vardu-; Flander Kontu Robertin bizzat bu thlikeyi grm olmas ve vaziyeti garb Avrupada anlatmasn mteakip Hal seferlerine itirak edenlerin ilk n c e Bizans P e e n e k tehlikesinden k ur t a rm a k iin harekete g e mi olduklarn ihtimal dahilindedir. Zaten Aleksi zaferlerinin ekserisini, ve en mhimlerini, bilhassa T rk u ns u ru na istinat e de re k elde etmitir. 1 0 8 3 senesi Norm anlar Kastoriada malp ederken, BizanslIlarn muvaffakiyetlerinde balca mil Se lu kl u S le ym a n n g n derdii 7 0 0 0 T r k atls ol mu tu' . 1 0 8 7 senesi Bizansllar Derster yannda P e e n e k le r tarafndan fena halde malp olmalarn mteakip, K u m an la r m gelmesi, Bizans daha fena bir akibetten kurtarmt. 1091 senesi Le bu niu m daki m u h a r e b e d e K u m an la r m Bizansn P e e n e k l e r e malp olma sna imkn* vermemilerdi. Nihayet, Bizans mparatorluu karsna b y k bir rakip olarak m e yda na kan, ve Adalar denizindeki birok adalar igal ve a na k k a le Boazna y ak n bir yerde ki Abydos ehrini m u ha s ar a etmekte olan zmir beyi aka da mparator Aleksiyin teviki ile znik Sultan Kl Arslan tarafndan ldrlmt. Bilhara birinci Hallar seferi esnasnda, Bizans lkelerini Ltinlere kar mdafaa ve muhafaza eden Bizans kuvvetlerinin bilhassa P e e n e k le rd e n teekkl ettiini biliyoruz.

1 Anna Komnena I, 2 4 4 .

X
LEBUNUM MEYDAN MUHAREBESNDEN SONRA PEENEKLER
1091 Le bu niu m muhare be si P e e n e k tarihinin dn m noktasm tekil ediyor. Bu mey dan m u har eb es ile P e e n e k heyetinin kuvvetli bir ktle olarak varlma nihayet veril mitir. Bu suretle 2 9 Nisan 1091 tarihini P e en ek le rin siyas va rl kl ar mm lm gn olarak kabl edebiliriz. Bu vaziyet ka yn ak lar dan da sarahaten grlmektedir. Anna Komnenanm eserinde Le bu niu m mu har eb es ini mteakip Pe e ne k lerden h e m e n he me n hi bahsedilmemektedir. Daha so nra lar Bizans k ay na k lar md a adlar ge en P e en e k le r haddi zatnda, Aleksi K o m n e n o s zamannda Balkanlar altst eden ktleden olmayp vaktiyle Uzlarn yannda kalan P e e n e k l e r olduu anilyor. Bu hususta ilerde sz geecektir. BizanslIlarn frsat dtke Balkan yarmadasnda ve Anadoluda birok ya banc zmreleri iskn ettiklerini biliyo ruz. Gotlardan balyarak, Slavlar ve muhtelif T rk kavimleri pek e r k e n d e n Balkan yarmadasnda yerletirilmilerdi. T r k zmresinin bilhassa Vardar ovasnda iskn edilmi olmalar enteresandr; 9-un cu asr ortalan Bizans imparator larndan Theophil ran seferinden dnrken bir T r k k a b i lesini bera ber ind en gtrm, ve airete izafeten nehrin de Vardar ad alm olmas kuvvettie muhtemeldir. Bizans Ord u su nd a Vardaryotlarm m h im bir rol oynadklar m a lmdur; bu T rk le ri n kilise tekiltnda da kendilerine m a h sus yerleri vard. Bu suretle Vardar ovas 10-uncu asrdan itibaren kalabalk b i r T r k ahalisinin yurdu olmutu. 11-inci asr zarfnda, muhtelif zamanlarda, bura ya - bilhassa Moglena civarna - Uzlar ve P e en e k le r yerletirilmiti. Osmanl T r k lerinin Balkan yarmadasn zaptederken en m him k u m a n danlardan, E v r e n z B e y Vardar boyunda yerlemiti*. B u n u n
* L a o n ik o s C h a l k o k a n d y l e s , D a r k o tab . I, 2 0 4 , B o n n t a b S. 2 1 8 .

 e h u rt i u m m u h a r e b e s i n d e n

sonra

229

byle olmas gelii gzel yaplan bir i deildir. Evr en z Beyin Vardar boyunda trklklerini henz ka yb etm em i olan eski T r k ahalisini bulduu muhakkaktr. BizanslIlar P e en ek le ri n fevkalde bir asker kuvvet ol duklarn pek yakndan bildiklerinden, frsat dtke b u n lar kendi hizmetlerine almaa gayret ediyorlard. T ura m yenilmesini mteakip, P e en e k le ri n b u g n k Sofyaya yakn bir yere iskn edildiklerini grdk. Bizans hkmeti Peene k ler d en ayr ktalar yaparak, bilhassa Anadolu Se lu kl u larna kar kul lanmay dnmt. Lebunium mu harebesini mteakip sa kalan Pe ene kl eri n b i r ksm kamt; kaanlarn T un a boyuna veya Macaristana gitmi olmalar imkn dahilindedir. B iz ansl Ila rn eline esir denler ya ldrlm, veya M akedonyada yerletiril miti. Bilhassa Moglena ehrinin civar kalabalk bir Peene k ktlesinin yurdu olduu anlalyor. Eserini 12-inci asrn ortalarna doru yazan Zonaras, kendi za manmda Makedonyadaki Moglenada Pe en e k le rin yaadklarn ve "Moglena Peenekleri,, adile tanndklarn y az yo r; onlara toprak verilmi, ifilikle megul olmalar emredilmiti; bu nun muka bilin de kendilerinden Bizans ordusu iin atl kta1ar tekil edilmiti. Birinci Hallar ordusu, Balkan yarm adasndan g e e rk e n Pelagonya ovasnda Peene kle rin h cu m la r n a maruz kalmt . 2 Zaten Hallar ordusuna kar Bizansn Balkan vilyetlerini muhafaza edenlerin P e en e k le r ol duu anlalyor. Ha tayan ordular, Bizans imparatoru nun bu mecus,, Pe ene kl eri hizmetinde bu lundurduundan dolay fevkalde hiddetlenmilerdi. Hallar ordusu Anadoluya geip Seluklulara kar ha r b e balad zaman, BizanslIlar da eski yerlerini geri almak iin Hallar ordusu ile ber abe r Anadoluya gemilerdi. Bu sefere Pe en e k le rin de itirak ettiklerini gryoruz. Ta m bu srada, Sicilyada kuvvetli bir devlet k u rm u olan Normanlarn yeniden Bizans zerine h cu m a getiklerini gryoruz. 1 1 06 ylnda N or m a n babuu Boemundun ordusu Bizansa tabi lliryeye girmiti. Bu m u ha r e be esnasnda Bizans or dusunda P e en ek le rin de bulunduklarn g r y o r u z ' ; b u n lardan alt tanesi Bo em u nd u n eline esir dm ve Nor2

> Z o n ara III, 7 4 0 , F. C halan d o n, H istoire d e la p re m ie re croisade, p. 143.

230

S e q e n e k l e f

m a n k u m an da n da bu esir P e en e k le ri kyafetlerini hi de-

itirmeksizin derhal Romaya-Papaya- gndermiti; maksad Bizans imparatorunun hiristiyanlara kar ne gibi barbarlar,, kullandn gstermekti. Bu sefer esnasnda D y r r ac h iu m kalesinde de P e e n e k askerlerinin bulu ndu u anlalyor kalenin kumandan, Bo e u m u nd u n h c u m u n u imparatora h ab e r v e r m e k iin bir Pe enei gndermiti. BizanslIlarn, Kan takuzenos isimli bir k u m a nd an n idaresi altnda N or m an lar a kar ha rb ed en ordularnda T r k le r v e P e e n e k l e r de olduu anlalyor. P e e n e k le r gayet mah ir oku olduklarndan ne gnderilmiler ve ok atarak d man rahatsz etmeleri emrini almlard. Bu m u h a r e b e esnasnda N orm anl ar n bir ktas esir edilmiti. Esirler arasnda k o c a man vcutlu Bo e m u nd u n kardeinin olu da bu lu nuy or ve c ce bir P e e n e k tarafndan Bizans ordughna getirilmiti^. Bu vaziyet karsnda her kes g l me kte n katlmt; k c k P e e n e k iri-yar esiriyle imparatorun hu z ur u na bile karlmt. BizanslIlarn Anadoluda Seluklulara kar yaptklar seferlere P e en e k le rin de itirak ettiklerini sylemitik. H ah ordularnn adete fevkalde ok olmalar karsnda Sel u k Trkleri Anadolunun bir ksmn dmana terk etm ek m e c buriyetinde kalmlard. znik sultan k a h r a m a n c a bir m d a faadan sonra 1 0 9 7 senesi, 19/20 Haziran znii b ra k m a a m e c b u r kalm, ve i Anadoluya ekilmiti. Hal ordular Anadoludan Su riy ey e gemiler, imparator Aleksi de S e l u k l u l a r a kar m ca d ele y e itirak etmiti. B iz a ns l I l a r n Kon y a zerine yaptklar bir sefer esnasnda^ imparator Aleksiyin o rdusunda bulunan Pe en e k le rd en iki ki m s e Se luklular tarafna ge ere k, Bizans kum an da n n n ertesi gn h cu m a hazrlandn ve imparatorun da gelm ekt e olduunu h a b e r verdiklerini Anna Ko m ne n ad an reniyoruz. Bu nu n zerine Se luklular igal ettikleri yeri deitirmiler ve Bizans h c u m u n d a n kurtulmulardk
' A n n a K o m n e n a II, 167. 2 K e z a II, 1 7 5 . 3 A n n a k o m n e n a II, 2 0 4 , ^ A n n a K o m n e n a II, 3 2 4 . 5 P o l y b o t u m d e n i le n b ir e h i r y a n n d a S e l u k l u l a r m t o p l a n m o ld u k la r h a b e r a l n n c a o r a y a b i r k ta s e v k e d i lm i ti ; b u m n a s e b e tle o r a y a g n d e r il e n l e r a r a s n d a P e e n e k P i t i k a n ( B itih a n ? ) n is m i g e iy o r. A n n a k o m n e n a II, 3 2 5 .

lebunium

m uharebesinden

sanra

S3l

Anadoluda ce re y a n eden harpler esnasnda bir gn Se l uklularla BizanslIlar iddetli bir m sa d e m e y e tutumulard. Arkadan yardma baka bir Bizans ktasmn gelmesi ile T r k le r ka m a y a konul mu la r ve Sultan Kl-Arslan da ya kndaki tepeye ka ra k orada sa k la nm ak iin acele etmiti. Bizans ktas Trkleri takibe balam, bir oklarnn ldr m ve esir almt. Sa kalan Seluklularn her biri m u h telif yere dalmlar, Sultan yalnz sekiz adamla kalmt. O, kendisini ku rt a rm ak iin ya kndaki y k s e k bir tepenin ze rinde bina edilmi olan k k bir mab ede doru ilerlemiti. Sultan kendisini takip eden P e e n e k ve Uzlardan kap kurtulmaa muvaffak olmutu; fakat sultann adamlarndan sekizini de P e en e k le r yakalamlar ve imparatora teslim etmilerdi. Akam olunca Bizans ordusu ka ra rg h k u r mu, istirahata ekilmiti. Kaan T r k askerleri de sul tann bulunduu tepenin zerine toplanmlar ve b y k bir ate yakmlard. Annann dediine baklrsa Bizans o rdu sundaki bir P e e n e k Seluklulara kam, sultana BizanslIlar zerine nasl h cu m yaplmasnn daha iyi olacan anlat mt. Bu P e e n e k - T r k l e r e Bizans ordusuna yaplacak h cu m u n gndz deil, g ec e yaplmas lzmgeldiini anlat mt. P eenein fikrine gr e tepenin eteine iyi ok atanlar yerletirerek, Bizans adrlar biribirine yakn bulunduu gece vaktnda kuvvetli bir ok y a mu ru yadrmak suretile Bizanshlara b y k bir zarar y apm ak m m k n olacakt. Su l tan Kl-A rsla n da, gya bu P e en e in sz ile hareket etmi ve birok Bizansly ldrmt. Anna K o m n e n a n m P e e n e k le r ha kk nd a verdii bu m a lmat mteakip, Bizans memjbalarnda uzun bir zaman hi bir kayit mev cut deildir. Bunlar hakkndaki en son m a lmat Bizans mverr ih ler in den Niketa Choniates, daha do rusu Akominatos, ile Jo a nn Ki n n am o su n eserlerinde buluyoruz^ Bu iki eserde de P e ene kl eri n 1122 senesinde T un ay g e e r e k Bizans l kesine h cu m ettikleri anlatlyor. P e e neklerin 1122 de Bizansa h cumlarn anlatmadan evvel bu Pe en e k le rin nereden gelmi olduklarn aratrmak lzmdr. Le bu niu m mu ha re be sin de P e en e k le rin esas kuvvetlerinin ma h vo ld u un u sylemitik. T un a boyunda kalanlarn ise
2. A n n a K o m n e n a II, 3 3 3 - 3 3 4 . N ik e ta C h o n ia te s S. 1 9 - 2 1 ; J o a n n K i n n a m o s S. 7 - 8 .

232

S'egenekler

3 0 yl zarfnda Bizansa b y k mikyasta h cu m yapacak kadar kuvvetlendiklerini kabul edemeyiz. O halde Tuna bo yundaki P e e n e k ktlesi baka bir yer de n yardm g r m olacaktr. Bu hususu bize Rus veka yina mele ri aydmlatyor1ar. 8 6 0 yllarnda Uzlar P e en e k le ri dil boyundan k a r dklar zaman, Peene kle rin bir ksm Uzlar yannda kal mt. Uzlarn b y k bir ksm Ku m an la rn Cenub Rusya sahasn ellerine aldktan sonra, Balkan yarmadasna gitmiti; fakat bir ksm - P e en e k le rl e birlikte- Kum anl ar n arasnda kalmlard. 1103 ylnda Rus knjazleri K u m an la r zerine yaptklar bir sefer esnasnda P e e n e k le ri ve Uzlar arabalaryle elde etmilerdi,,*; v ek ay in a m ed e k i bu kayit o sra larda Kum anl ar arasnda P e e n e k le ri n bulunduklarn gs teriyor. Bu P e e n e k ve Uz kabilelerinin az bir zaman sonra Kum anl ara kar isyan ettikleri anlalyor. Rus v e k a y in a m e leri 1116 yl mnasebetile, Don nehri boyunda P e ene kl erl e Uzlarm, K um anl ara kar iki gn iki g e c e harbettikleri, ve yenilerek Rus knjazi Vladimire (Monomach, o zaman Perejaslavi knjazi) iltica etmilerdi^ Fakat P e e n e k le r ve Uzlar Rus yurdunda da rahat duramamlar ve Ruslarla harbe tutumulard. 1121 ylnda, artk Kiev B y k Knjazlii tah tn igal eden Vladimir Monomachn, Be re n de adl Trkleri Rusyadan k o du u nu P e e n e k ve Uzlarn kendiliklerinden gittiklerini,, v ek a y in am e bildiriyor^ te 1121de Kiev civarn terkeden Peene kle rin Tun a boyuna gelerek, oradaki P e e n e k kalabaln arttrdklar anlalyor. Bu suretle kuvv et bulan P e en e k le r 1122 de de Tun ay g e e r e k Bizans lk e sine b y k bir h c u m yapmlard Bizans m verrih inin bunlar h a k k m d a zafer ka zanmaa alk^, tabirini kullandna gre, P e en e k le ri n T un a b o y u n da 12-inci asrn balarndada BizanslIlara kar bir ka defa zafer kazanm olduklar ihtimal dahilindedir. Maamafih bu
1103 y h . 1116 y h . 1121 yl. t a r ih in e d a i r : E. K u r t z , U nedierte T ex te aus d e r Z eit des K a isers Jo h a n n e s K o m n e n o s. B y z Z sc h ft X V I. S. 8 8 . A. V a S i l e v, H istoire d e l'em p ire... in d e (II. S. 21) h i b ir y l g s t e r m iy o r , au d e b u t d u r e g n e de J e a n ,, s z le r il e ik tifa ed iyo r. T h e C a m b r id g e M e d ie v a l H isto ry , Vol, IV. 3 5 4 te 112 1-1 122 y l l a n g s te riliy o r. V. Z l a t a r s k i Istorija, II. S. 3 6 9 3 7 0 , b u n u n 112 3 te o ld u u n u syliyor. 1 P . S. R L. 2 P . S. R, L. 3 P, S. R. L. ^ B u se fe rin

Jlebunium

m uharebesinden

scnra

S33

zafer ka zanmaa alk,, tabiri Pe en e k le ri n daha evvelki zamanlarna da atfedilebilir. 1122 senesi P e e n e k h cu m u Bizans zerine b y k bir rriikyasta yaplan son P e en ek taarruzudur. Bu sefer u ekilde ce rey an etmiti. mparator J o a nn K o m n e n o su n saltanatnn beinci senesinde, yani 1122 de, P e e n e k le r (Skitler) Tun ay g e e r e k T r ak y an n bir ksmn ya m a etmilerdi. Bizans imparatoru onlarn bu h c um lar n a mani olmak iin bir ordu banda hare ket etmiti, mparator P e e n e k kabilelerine elilerle bir o k kymetli hediyeler gndermiti; bunlar ipekli kuma, g m kadehler, altn tabaklardan ibaretti; imparator, bu hediyeler sayesinde P e e n e k kabilelerini biribirinden a y r m ak istemiti. O sra larda da P e ene kl eri n ayr ayr kabileler halinde yaadklar ve muhtelif reisler tarafndan idare edildikleri grnyor*. B'za ns elilerinin zengin ziyafetleri ve hediyeleri tesirini gstermi, baz kabileler d man ca hareketlerinden vazge tiklerini bildirmilerdi. Bizanshlar bunu frsat bilerek, an bir hareketle Pe en e k le ri n zerine h cu m etmilerdi. Bu an h cu m karsnda harbe ve zafere oktan alk olan,, Pe en e k le r armamlar, derhal mukabil bir vaziyet alarak iddetli bir m u k a v e m e t gstermilerdi. Onlar usulleri zere arabalarn dairev ekilde dizmiler; baz arabalar arada bir aralk br a k a ra k yan koymular, bir nevi yollar yapmlard. Atlan ok ve snglerin zarar d o kun ma ma s iin arabalar ha riten ha y v an derileriyle rtl idil Bu suretle bir nevi istih k m tekil eden arabalarn iinde kadn ve ocu kl ar sa k la n m, arabalarn n nde de P o e n e k erke kler i dizilmiler, ve Bi za nsl I la r n h cu m u n a mu k ab el e etmilerdi. Bir aralk, B i z a n s lIlarn h cumla r iddetini artrm, P e e n e k le r de arabalar arka sna e ki ler ek kendilerini intizama getirmiler, ve yeni den h u ru hareketi yaparak, iddetle d man ktalar zeri ne atlmlard. M em ba m dediine gre, Bizashlar P e e n e k lerin bu hcumlar karsnda fena halde k or k m u la r ve a layarak Mer ye mde n yardm istemilerdi. Mer ye m de bu yal varmalara lkayt kalmam, sema bir ku v v et gndermi
^

N ik e ta C h o n ia te s, S. 2 0 . Keza S. 21 : a x fiE i'T o T o 2 x v d x v

xax

to v S e

t6 \ '

n:6JtE[,ov
f ifio v T a .

t o i o 'O t o v x

EKttKOTE^VTiEv

Ejc 3 t e o 0 x e i/ 8 w , jto Q it,o iJ< T i iiTC TT|

d v a 7 x r )

U vaYaY v e

jt o a v d (xa^av f. 0XT|!xa jiEcpEpE a i t a & a x ih |o , cal to ijtc v \ 'w e v arraa vT E [iolgtv

o )Y T iv E5 T o

acpv

a T Q a tE ij[.a T O

ooa. xcd

y/ jtQ ax c [m T i

xw

8 ajT O iv eY X O Q aox) tapoSovc 5> | x o x o fX io a'\ 'X f.

23^

S^eenekler

ve Peenekleri m alp etmiti. Kinnamosun verdii mal mattan, bu sefere BizanslIlar tarafmdan baltalarla msellh Britanya ' cretli askerleri de itirak ettikleri grlyor. Bun lara Peenek arabalarmm paralanmas emri verilmiti. Bunlar da verilen emri ifa etmilerdi. Arabalar krldk tan sonra, Peenekler kuvvet itibar ile kendilerine o k faik olan BizanslIlara kar duramamlar ve malp olmulard. Maamafih,? bunlar erefsiz bir vaziyette kamamlar, kadnlar ve ocuklar ile beraber tehlikeye kar kahramanca rhcadele etmilerdik Esir alnan Peeneklerin bir ksm Bizans arazisinde yerletirilmi ve daim Bizans ordusuna kaydedil miti. Peeneklerin bu malbiyeti BizanslIlar nazarnda ok b y k bir vaka olmu, bunun sema,, bir yardm,, sayesin de kazanld zannedilmi ve o gn bir bayram addedilerek P eenk yurtusu,, nami ile her sene tes'it edilmiti*. Niketa Choniates, imparator Manuel K om nenosun idaresi zamanna ait iki, Kinnamos ta bir Peenek hcum u zikredi yor. 1152 senesinde Peenekler Tuna nehrini ve Balkan da larn geerek Filibe civarna kadar gelmiler ve etraf ya ma etmilerdi. kinci seferleri ise 1154 senesine aittir. Onlar Tunay geip nehir boyundaki Bizans lkelerini tahrip et milerdi. Peeneklere kar Kalarnanos isimli bir kum an dann idaresi altnda bir ordu sevkolunm u; fakat Bizans or dusu malp olmu, kumandan da ald derin bir yaradan lmt. Peenekler eski detleri zere b ir o k ganimet alp, atlarna yklemiler ve geri memleketlerine gitmilerdi. Niketa Choniates bu mnasebetle Peeneklerin hayatlarna bair baz malmat ta veriyor. Biz onun szlerinden, Peenek silhlarnn bazlarn reniyoruz: bir yana sarkan yay koburu, eri yay ve ok^. Ayni zamanda Peeneklerin dman
Joann K in n a m o s S. 8. 2 Joann K in n a m o s S. 8 .
ovxx, (fEiYev f)ou, [.lolea t x oy. ayvt\ m x aT atojte ov e jta v o o a ov y u vaH

oXX

aTo
tc v

nal

tsh v o i t o

ajTv t o v y.vvvov

: r r o ( J t i v iL

elk ovro

J t Q o :r o V o iJ ix e v o L

d | . a | t t i v .

3 Keza. < N iketa C honiata S. 2 3 . 5 N iketa C honiates S. 103. 6 N ik eta C h on iates S. 124. ^ N iketa C honiates S. 124. oK'ka[ib y avrol yu>Qvxo(; E Jtl t^
Ti-|ievo nAdvo y.al xaumj?ta x6\a. cal TanTo. Eal 8 o l xal S oga ta %eafictvoUi

je^aaouc te -/tatd x6v ;n :6 ? | .o '\ '.

ebunium

muharebesinden

son/s

23S

zerine sng frlattklar da zikredilmitir, Niketa Choniatese gre, Peenek iin at her eydir. At Peenei harbe gtrr; Peenek a olduu zaman atnn kan damarn aa rak gda alr; sefer zamannda, eer hayvan dii ise, barbar kendisinin irkin sevgi hislerini onunla tatmin eder\ Ayni yerde Peeneklerin Tunay nasl getikleri de anlatlmtr. Hayvan sk bir surette dikilir bir uval yaplr ve bunun ii kurum u otlarla doldurulur. Deriler o kadar iyi dikilir ki ierisine bir tek damla bile su gem ez. Byle bir uvaln zerine Peenek eerini ve dier silhlarn kor, kendisi de zerine biner ve atn nehire brakr, hayvann kuyruuna yapr v e kar yakaya geer*. 12-inci asrn balarnda Suriyeye yakn Bizans lkesin deki Anadolu ehirlerinde Peeneklerin garnizon hizmetini grdklerini bize bildiren malzeme mevcuttur. Ermeni vekayinvisi Edessal (Urfa) Matthieunin kayidinden grld vehile, Antakyal Tankred ile Edessa hkimi arasnda d e vam eden m cadele esnasnda Bizansn vassal olan Ermeni krllarndan K og Basil (1113 de lmtr) Edessahlara yardm olarak 8 0 0 insan gnderm i ve ilveten de Kilikyadaki Mopsuestia (M oj^'ilJoecTua) kalesinin, b u g n k Misis (Adana ile O s m aniye arasnda) Peeneklerden ibaret olan garnizonunu da yollamt. D em ek ki Peenek ktalar buradaki kalelerde hizmet ediyorlard. Gerek bu kalelerdeki, ve Bizansn m u h telif dier yerlerinde iskn edilmi olan Peeneklerin bir ksm hiristiyanl kabul etmi olsalar gerektir. Bir ksm ise

jtjto 2 >C(

Keza. 6 b aix6q
& r X y .6 , t t '] v ?^ oY ov

rtjto )al tv
d c p o S m v toC

6xE Sloi
paepgou 8e t o

no?Efiou
d jr o y .e v o . t o co

cpepcov roi JtoXi)a.xo,

nal T ^ D C p p xoQ -i]yzl o x .to x E V T fi. T f| cp ^ E p o, w 8e (pao, xm o^euojevo, eI etiv 6

Niketeta Choniaes S. 124;
jtPv,QT| S c p - E g a , O lI K O flV

oiba.%z
e t

S ^ j- a ^

r o T a ^ o ) i-iiiS e e| t)

ttiv

8 p a o L % ' ^ | 3 6 o v C a

9qpTi<;

Xav

a jc e P s 6

avaTiya.axo,
S k i j ' i 'i

| 3 a x x ) V

E J lE lC e E E L V

EOCO'& EV.

T aT J T IIV

I t Q I ,( 5

1 7 C T e C o .

ov .

TT|v 0Tprv EJtava^E x a l oaa toi TcoXz\av oyava, pcjov 6a3r?v,cCETa. oT oy.qpo ^acpe Tff) jrjcc xov 'I o tq o u 8,avx(iEV0(; jtE^ayo.

3 R ecu eil des H istorien s des C roisades. D ocum enis armeniens, p u b lie par les soin s de lA ca d em ie des In scrip tion s et B elles-L ettres. T. I. Paris (1869). M a t t h i e u d E d e s s e , p. 8 6 - 8 7 : K ogh-B asil e n v o y a a u x d e u x ch efs fra n k s un d eta ch em e n t d e huit cen ts h o m m e et u n co rp s de Patzin a ces a la s o ld e de lem p e re u r des R o m a in s, et ca n ton n es d an s la ville de M e cis (M op su este). M a tth ieu nin e rm e n ice olarak k a le m e a ld v e F ran sz a k a d e m isi tarafndan m etin v e te rce m e si n e ru lu n a n b u m h im ese rin d e P e e n e k le re dair b ak a b ir k a y id e tesad f ed ilm e m e k te d ir.

 236

Geenekler

imal Suriyenin Trkler tarafndan zaptnda, Trklerin ida resine girmiler ve slmiyet! kabul etmilerdir. Bunlarn ba kayas Halep ve Mara civarnda 16-nc asrn sonlarna ka dar mevcuttu. Peeneklerin Macaristana gidip Macar h izm e tine giren ksm bilhassa oktu. Bunlar oradaki ahali arasn da irimi gitmilerdir. Tunann arknda kalanlarn ise Kumanlarla birlemi ve peenekliklerini kaybettiklerini tahmin etmeliyiz. Peenekler hakknda Bizans membalarndaki son kayitlere gelince, Kinnamos bunlarn 1161 - 1171 seneleri arasnda Tunay geip bir ok yerleri yam a ettiklerini yazyor. m parator Manuel K om nen os ta mukabil hcum la Tunayi g e mi, Taurocythiaya kadar ilerilemi, fakat Peeneklere tesa d f edememiti. Geri dnerken bir Peenek ktasma rastgelmi, bunu malup etmi ve yz kadar esir almt. Ayni impartorun saltanat zamanda Trklere kar harbetmek iin Tauros (Tunann arknda) civarnda yaayan Skit (Peenek) lerden cretli askerler almt. Bundan sonra Bizans membalarnda Peenekler hakknda ayr bir zm re olarak bahsedil diini grm y oru z. Ancak bir ka yerde, Bizans saraynda bunlarn b y k rtbeler kazanm olduklar, yahut baz ci nayet iin kullanlmak istenildikleri kayd vardr. Bizans m embandaki Peeneklere ait son kayit ta imparator Angel K om nen os zamannda, takriben 1197 senelerinde olup, b u n lar arasndan bazlarnn devletin en yk sek makam olan sebastilige,, tayin edilmeleri mnasebetiledir. Peeneklerin 1091 den sonra Bizansla mnasebetleri azal m ve Bizans ufkundan bu cesur Trk kavmi gittike uzak laarak, nihayet bsbtn kaybolmutu. 12-inci asrn bala rndan iitbaren, Bizans kaynaklarnda artk bu kavmin adna tesadf edilememektedir. Ayni suretle Rus vekayinameleri de 1036 Kiev yanndaki m uharebeden sonra Peeneklere dair gayet az malmat brkamlardr. 1093 yl kayidinde Peenekler Kumanlarla birlikte zikredilmilerdir, ki P een ek lerin bir ksm Kumanlarn yannda kalm olduklarn g s terir. Rus knjazlerinin arazisinde de dier Trk zmreleri, mesel Uzlar ve Berendeler, ile birlikte Peeneklerden de kalanlarn bulun du u anlalmaktadr. Ezcmle 1097 ylnda knjaz Vasilk o Rostilavic Berendeler, Torklar ve PeeneklerP.S.R.L. 1 0 9 3 yh.

 ebL !n Iu m

muharebesinden

sonra

237

den m rek kep bir ordu ile Ljach, yani Lehliler, zerine bir sefer amt*. Vekayinam e 1121 de Peeneklerin Kieve ci varndan ekildiklerini kaydetmise de, buradaki Peenekler Kumanlarn idaresinden kurtularak Ruslara snm olan zm re olsa gerektir. Halbuki 1121 den sonra da Kiev knjazleri yannda Peeneklere tesadf ediyoruz. Bunlarn Kiev knjazlerinin biribirlerile yaptklar i mcadelesine karm, olmalar o k enteresandr. 1142 de Byk knjaz Vsevolod,, Peeneklerden m rek kep bir ktay Perejaslavl knjazine yardm iin gndermiti. D ok uz yl sonra da, yani 1161 de Peenekler, Karakalpaklar ile birlikte knjaz Izjaslav Mstislavovice, rakibi olan G e o r g e kar m cadeleye itirak etmi lerdi. 1125 de de Peeneklerin, knjaz Mstislav zjaslavovicin Kumanlara kar yapt seferde hazr bulunduklarn re niyoruz. 1162 ylnda ise bunlarn yine Rus knjazlerinin mcadelesinde, knjazlerin birine kar harbettiklerini g r yoruz. Nihayet 1169 da knjaz Mstislava Kiev tahtn igale yardm etmilerdi. Bu - Peeneklerin Rus yurdudundaki faal, hareketlerine dair son kayittir. Zaten 1060 dan sonra vekayinamelerin sahifelerini bozkrlarn yeni kahramanlan - Kumanlar igal etmee balyor. Peenekler ise gittike Rus yurdundan uzaklamlar, ve o nisbette vekayinam ede az iz:: brakmlardr.

1 R.S.R.L. 1 0 9 7 yl.

XI
MUHTELF MEMLEKETLERDE PEENEKLERDEN KALAN YER ADLARI
ANADOLUDA Bizans hkmetinin Peenekleri asker hizmet yapm ak ve harplerde kullanmak iin Anadoluya gnderdiklerini -yukarda sylemitik. Maatteessf onlarn hangi yerlerde yerletirilmi olduklarm gsteren her hangi bir m alzemeye tesadf edemedik. Mopsuestia (Misis) daki Peenekler istisna edilirse, muhtelif ehir veya kylerde iskn edilen Peeneklere ait gerek Bizans ve gerek dier kaynaklarda, bildiimize gre, bahis gem emektedir. Baka yerlerde olduu gibi Ana d oluya yerletirilen Peeneklerin de kendilerine verilen arazi m ukabilinde Bizansa asker hizmet yapm ak m ecburiyetinde olduklar muhakkaktr. Anadoluya yerletirilen Peenekler bilhassa 1071 den sonra kuvvet bulan Seluklu Trk kolonizasyon ve ftuhat neticesinde kendi tekiltlarn ve eherrmiyetlerini kaybederek hkim Trk - Mslman unsuru tarafndan temsil edilmilerdir. B iz a n slIla rn Peenek kta larn bilhassa Suriye h du dunda bulundurmalar, bunlar Trklere kar kullandklarna dellet e d e r . u cihet ayan d ik ka ttir ki B iza n slIla rn Misis civarna gnderdikleri Peeneklerin izleri ta 16- inci asrn sonuna kadar muhafaza edilmitir. Hazinei evrakta m evcut Defter-i Hkan, yahut tapu defterlerinde Peenek adn tayan y e r ve kabile adlarna tesadf edilmektedir. Ezcmle 2 9 5 numaral defterde, Hamman vilyeti, Muarra karyesine bal (Beine. Beini) adl bir yer mukayyettir (Defterin ortala rnda). 501 numaral defterde, Vilyeti Elbistan, Horman kazasna tabi ^ yani Kk Becenek karyesi yazldr; bu karye o sralarda 6 haneden ibaretti. Burada yaayanlar dan birisinin ad da Bayram Beydi. Ayni kazaya (Horman) tabi bir nm ad da yani Byk Seenektir; buras

Mnadoluda

Geenekler

239

Kara Sleyman karyesine bal idi i j / > jj -n :*! <ej;). Bu defterde adl ikinci bir karye daha vardr ki, Peenekin deimi eklinden bak'a bir ey olmasa geretir. s/); buras 19 ev ve 8 mcerret olmak zere 2 7 haneden ibaretti; Durmu, Sat (Ju) ve Piri Bey gibi ahs adlar da yazldr. Nihayet 7 8 7 numaral defterde, Halep vilyeti, vard bu ad yine Beenek, veya Becene ile bal olacaktr. Buras Mustafa kehyann zeameti idi. W (Marut?) olarak yazl ahs ad da dikkati celbetmektedir. Burada adlar geen yerlerde oturan Peenekler 16- nc asrn sonlarna doru artk tamamile slmlam bir zmredi; az bir istisna ile, hepsinin de isimleri halis mslman adlardr; ancak tek tk z trke isimlere tesadf ediliyor. Bir de spartaya tabi Hamit (a^) sancanda bir Becenek boaz,, ^) kayidine tesadf edilmektedir (Hazinei Evrak Zaptiye ktlarndan No. 28 37 ). Marata Zlkadriye Trkmenleri ve Halepte Yeni li Trkm enleri meyannda Peenek aireti,, diye iki kabilenin bulunduunu, yine yukardaki defterlere istinaden, Hazinei Evrak sabk m dr muavini B. Musa syliyor. Maatteessf bu kayidi bulup karmak m m k n olmad. 1927 ylnda yaplan nufus tahririni mteakip Dahiliye Vekleti tarafndan nerolunan Kylerimizin adlarnda. Peeneklerle bal u kyler gsteriliyor: Ankara vilyeti, m erkez kazasnda Beetiek (her halde Beenek olacak) (S. 143); Ankara vilyeti, Zir nahiyesinde Bala Beenek (S. 144); A n kara vilyeti, uba nahiyesi - Peenek (S. 167); Ordu vilyeti, Fatsa kazasnda Bacanak, (S. 196); buradaki ismin Peenek,, den mi, yahut bildiimiz bacanaktan neet ettiini aratr mak lzmdr. Nihayet ibin Karahisar vilyeti. Su ehri kazasnda P e e n e k (S. 701). Eskiden bu isimlerin daha o k olduu muhakkaktr; A nadolunun dar ve mlk tekil tna dair btn eski malzemenin ve bilhassa Hazinei Evrak taki tapu defterlerinin etraflca tetkik edilmesini mteakip Peeneklerle m eskn k yler ve yerlerin daha ok olduu grlecektir. imdilik Peeneklerin bilhassa Ankara vilye tinde olduka ok bir miktarda yaam olduklarn iaretle iktifa edeceiz. Fikrimize gre Anadoluya gelen Peenekler, buraya Bizansllar tarafndan, Rumeliden geirilmi olsalar gerektir.

Si

^eg enekler

BALKANLARDA VE ARK AVRUPADA PEENEK ZLER Bugnk Bulgaristan, Yugoslavya, Romanya, ve cenub Rusyada birok yer isimleri Peeneklerle baldr. Balkan memleketlerine dair icap eden m odern malzemeyi ele g ei remedik; bu hususta, eskimi olmasna ramen, Konstantin Jirecekin makalesinden istifade ediyoruz Tunann son mecrasnda, sa sahilinde Dobricada, elyevm Rumenlerin yaadklar, H rsovo ile Main tepesi arasnda Peenjaga (Trkler Peenek,, tesmiye ediyorlar) denilen bir k y vardr. Bu k y btn mufassal haritalarda gsterilmitir. Metropolit Meletios (1714 lmtr) FecyeacpC a rtaala oca ' vea (Venedik 1728, p, 4 1 5 ) adl eserinde bunu rieT;8ve% eklinde zikretmitir. P ee n og e isimli bir k y eski Srbstanda, Kragujevac vilyeti, Gruja kazasnda bulunmaktadr. Leskovaca yakn bir yerde Peen evce denilen bir ky mevcuttur. Rumanyada (eski Avusturya) Mehadia ile O rso v o arasnda Peeneka tesmiye olunan bir Rum en k y vardr. Kurunu vustada, galiba, bu gibi yer isimleri daha oktu. Srp kral Stefan Duann Vardar nehrinin mansabna yakn bir y erd e bulunan manastra hediye ettii yeni arazinin hudutlar saylrken, P olog mahal linde Obrani denilen m evkie giden bir Peenek yolu da zik redilmitir (Glasnik XIII, 375). Cenub Rusyada, Charkov gouvernem entnda Peenegi adl k y n bulun du u nu Barsov syliyor^ B ugnk Polonyada da Peenek k y isimleri muhafaza edilmitir. Prut nehrinin balarnda, Kolom eja yannda, eski Galiya Ponizjasnda hali hazrda Stanislav voyevodasnda, Pecenezyn yahut Peceniszere adl bir kasaba vardr. Volynya ile hem hudut olan m evkide, Z w en ig oro d yannda, Bobretz dairesinde, bir Peenek kabiri bulunuyordu. Buraya yakn bir yerde, kom u Peremyszlin dairesinde bugn bile Peceneja adn tayan bir yerin o ld uunu biliyoruz.
K. J i r i e k, E m ie Bemerkungen ber die Ueberreste der Petschenegen and Kumanen ......... im heatigen Balgarien. S tzu n gsberch te d. k. b h m . G esellsch a f d. W issen sch a ften . P rag 1899. 4 -6 SS. 2 A. B a r s o v , Ocerki rask. istoric. geogr. W a rva va 1 88 0, 2 5 6 . B rock h a u sEfron, a n s ik lo p e d isi (rusa) C. 4 6 S. 5 3 8 : P e e n e g i: (N o v o - B elgorod ) C h a rk o v g o u v e r n e m e n ti VolCan dairesi. im ali D o n e tz neh ri z e rin d e k k b ir ehir.

Maearistanda

Pegenekler

2if

M ACARSTANDA YERLEEN PEENE KLER

Peeneklerin Macarlarla 8 6 0 senelerinden daha evvel kom u olduklarn biliyoruz. Bu kavim arasmda o k iddetli mcadeleler cereyan ettiini yukarki fasllarda grdk. Ma carlarn Panonyaya gelmelerini mteakip ta, 8 9 2 den sonra, Peeneklerle sk bir mnasebetleri olduu anlalyor. Ez cm le 9 3 4 ylnda Macarlarn Bizans lkesi dahiline yaptk lar sylenilen aknda Peeneklerin de bulunduklar ve hatta bunlarn kumandanlk yaptklar rivayet edilmektedir'. Bun dan baka Peeneklerin Macarlarla gerek harb ve gerek sulh birok mnasebette bulunduklar phesizdir. Fakat bu eski devre ait msbet birey syliyebilm ek iin, maalesef elimizde kfi derecede malzeme yoktur. Ancak daha sonralar iin Peeneklerin Maearistanda yerletiklerini gsteren bir takm m alzem eye malikiz. Macar kaynaklarnda Peeneklerin Maearistanda (Ugria) yerlem e ve yaamalarna ait birok kayit mevcuttur. Bil hassa Macar krallannn muhtelif zaman v e mnasebetlerle isdar ettikleri fermanlarnda Peeneklerden bahsedilmektedir. Sonra, Anonim kaynak ve eski Macar kroniklerinde de bunlara ait birok kayit geer. Nihayet, bilhassa bu g n e kadar bile adlarn muhafazafeden, Peenek kyleri Peeneklerin vaktile nerelerde yaadklarn gsterm ek hususunda en byk kaynak tekil eder. Bu kavmin Maearistanda yerlemesi meselesile epey uraanlar olmutur. Bu m evzuun son za manlarda tekrar cidd bir ekilde ele alndn gryoruz. Bilhassa u iki eser calibi dikkattir: S z o k o l a j Margit, A magjarorszagi bcsseny telpekrl (Maearistanda Peeneklerin ya adklar yerler); sonra belli bal btn kaynaklar tetkik ve bu hususta yaplan aratrmalar da kontrol ile v cu d e getirilen D. A. R a s o v s k i j nin (Rassovsky) Pecenegi, Torki i Berendei na Rusii v Ugrii (Rusya ve Maearistanda Peenekler, Torklar v e Berendeler) adl eseri. S z o k o l a j ile R a s o v s k i j lerin eserleri daha pek yeni olduundan ve her iki mudakkikin elindeki malzemenin tarafmzdan elde edilmesi ve k o n trol edilmesi imknszln nazar itibara alarak bu hususta artk etraflca yaplm olan tetkiklerden istifade ve iktibas
J . M a r q u a r t , M esu d iy e istinaden, 5^re^/z^e, S. 61-63. V elen d er k a le sin in m u h asaras m n a se b e tile b a h se d iy o r.
Peenek Tarihi 16

ZItS

5 e e n e k l e r

etmekle iktifa edeceiz. Macarca bilm ediim iz iin Szokola] in kitabn ancak R a s o v s k i j vastasile istifade edebildik. Bu suretle Macaristanda iz brakan Peenekler hakkndaki ma lmat bilhassa Rasovskijyin kitabna m edyunuz. Peenekler Macaristana balca u yoldan gelmilerdir: imali - arkden, arktan ve cenuptan. Cenuptan gelen Peenekler Tuna zerindeki Demir - Kap vastasile Panonyaya girmilerdi. arktan ise - Karpat dalarmm cenup g e itlerini takiben Aluta, Maros ve Szamos (Samo) nehirlerinin balarna gelerek buradan garp istikametinde ilerlemilerdi. Ayni zamanda Marou takiben veya Mezeseij kaps vastasile Transilvanyaya, Sebes - Keres (ebe - Kere) ve Szamos (Samo) ovalarna gitmilerdi. Nihayet - Karapt dalarm Szereth (Seret) ve Prut nehirlerinin balarndan geerek Tissann ba ksmlarna gelm ek suretile, Peenekler Maca ristana imali - arkden dahil oluyorlard. Onlarn bu yollar takiben ilerlemeleri, mnferit veya ktle halinde yerlem e lerinin oralarda izleri kalmtr - bu yol zerinde Peeneklerle bal birok yer ismi muhafaza edilmi, veya burada vaktile byle yer adlan olduunu kaynaklardan reniyoruz. Peeneklerin cenub Tissa ovalarna gelmeleri, Macar rivayetlerine gre, Arpad zamanndadr; yani Macarlarn Panonyaya geldikleri bir zamandadr ki tam 10- ncu asrn balarna tesadf eder. Ppenekler buraya, galiba, Tunay takiben gelmiler ve Panonyada Macarlar arasna karm lard. Fakat, Peeneklerin Macaristana en ok geldikleri yol imali - arkidendir. 10 - ncu asrn ortalarnda Macarlarn imaldeki komular olarak Peenekleri gryoru z\ Macar kaynanda, 10- ncu asrn ortalarnda yayan Macar kral Zoltan zamannda, Macaristann imal - garp hududunda Fert gl boyunda, Alman hcum una bir set olmak zere birok,, Peenein yerletirildii rivayet edilmektedir. Hatta kral Zoltann olu Toksonun Kuman (oku - Peenek) yur dundan kz ald, da mukayyettir. 9 4 3 - 9 7 2 yllarnda sal tanat sren T ok so n un zamannda Peeneklerin klliyetli miktarda Macaristana geldikleri, balarnda Tonu zob adl bir beylerinin olduu ve bunlarn imal Macaristanda, Tissa
'

De. adm. imp. S . 1 7 4 : ngo 8e t P6qeiov o l IIxT(;vaxTTa.

M am aafih K onst. P o r p h y r o g bu k a y d n tam im a ld e d e il d e im a liark olarak k a b u l etm ek daha m n asiptir.

a oa r i s f a n d a S ^ e e n e k / e r

2i(3

boyunda - Kem ey dairesinde yerletirildiklerini Anonim kaydetmitir. Ayni kaynam verdii malumata gre, isim lerine baklrsa Peenek olduklar anlalan, Bila(e) ve Baksu adl iki zat Macaristana gelmiler ve bunlara Pet ehri verilmiti. Peeneklerin Macaristana gelip yerlemelerinin en eski tarihini bilmiyoruz. Bunlarn ksm azami her halde arktan gelen Uz (Ruslarn Torki dedikleri) larn tazyiki neticesinde olmutur. Peeneklerden akr zamannda Macarlara esir denlerin de burada yerletirilmi olmalar tabidir. Nihayet biroklarnn daha evvelce, Peenekler daha mstakil iken, Macarlar tarafndan davet olunmulard. Macarlar Peenek lerin yksek asker kabiliyetlerini her keten ziyade bildik leri iin m m kn olduu kadar o k Peenek muharibinin kendi hizmetlerine getirilmesi iin gayret ettikleri sylene bilir. Peeneklerle beraber Macaristana gelen Trk unsurlar arasnda Uzlar, Berendeler ve Kumanlar da vard; Macar kaynaklar ekseriyetle btn bu kavimleri birbirlerile kar trdklarndan, birok defa m evzuu bahis olan kavmin kim -olduunu tesbit etmek g oluyor. Maamafih en o k isimleri geen yine Peeneklerdir. Macar kaynaklarnda ve Macarcada bunlarn ismi u m u miyetle Besseney, besseneu, besenev, bisseni olarak yaz ldr. Peeneklere marbut yer isimleri de bu ekilde kayde dilmi ve bazlar bu gne kadar muhafaza edilmitir. Peeneklerin Macaristana gelmeleri tarihinin vazhan belli olm adn sylemitik. 1090 yllarndan sonra Tunann aa ksmnda hkim unsur artk Peenekler deil Kumanlard. Maamafih oralarda daha Peensklerden de baz paralar bu lunduu anlalyor. Macaristana son defa olarak 1123 te Peeneklerin geldii mukayettir. Bunlarn 1122 de Bizans im paratoru Joann K om enos tarafndan Berce yannda m alubi yete urayan Peenekler olduu anlalyor,' Macar vakanvisi T hvrocz (Turotz) un ifadesine gre Peenekler 1123 y lnda kral Stefan II. tarafndan fevkalade bir hsn kabul grm ler, kral onlar kendi Macarlarna nisbeten ok y k seltmi, v e hatta bu Peenekler Macarlar tazyka bile bala mlard. G r l yor ki Peeneklerin Macaristana gelmeleri iki asr kadar bir zaman zarfnda cereyan etmitir.
' Baknz: sahife 233.

24i

S e g e n e k l e f

imdi Peeneklerin Macaristanda yerletirilmeleri mese lesine geelim . Bunlar iki ksma blnmlerdi: Hudut boyundakiler ve memleketin i ksmnda yerletirilenler, Kral Stefan I. zamannda (997-1038) Macarlar hudut boylarn beklem ek ve mdafaa etmekle muvazzaf olan karakollar v cu d e getirmiler; buralarda muhtelif Trk unsurlarndan, bilhassa Peeneklerden teekkl eden ktalar yerletirmi ti (spieulatores, confinorum custodes). Garp hududunda, opron (Sopron) ve Moon (Moson) rayonlarnda ayni m ak satla yerletirilen Peenekler daha eski bir devirde, Arpad sllesinin hkimiyeti zamannda, yerletirilmi olsalar gerektir. Peeneklerin bulunduklar yeri garpte Alman h u d u d u n dan balarsak burada birok k y isimlerinin Peeneklere ait old u u n u grrz; Kral Stefan I. zamannda Macar - Al man hududu Mura ile Dravann birletii yerden Muray takibederek Kerki nehrinin d kld yere kadar; Kerki ile yukarya ktktan sonra N ova denilen m ev k ie kadar; bura dan imale doru Raba nehri zerindeki Talalv ve Csakanyya d oru giderdi. Bu hudut b oyunca Bessenev, Beseneu ve Bessenjev atl m evkiler Peeneklere aittir. (Bu yerlere dair Rasovskij S. 20); buralarda tesadf olunan orman,, isimli yerler de keza bu kavim e aittir. M e s e l : terra de Vrmand, possessio Ormandhyda, O rm anyivizer (Vruhman aqua) - Sonra Csakanya rayonunda - Vas (Va) komitatnn cenu bu garbisinde Hodasz (Bisse de Hoduotz) ve Besenev adl iki Peenek ky vard. Macaristandaki en eski Peenek yerleri M oon ve op ron komitatlarnda idi. Buradaki Peenek hudut karakolla rnn Stefandan daha evvelki devirlere ait olduklar zannolunmaktadr. Macarlarn en m him hudutlarndan saylan bu garp cihetinde Peeneklere hudut b oy u n ca bir hat b oy u n ca deil biribirine muvazi iki hat olm ak zere yerle tirilmilerdi. Eskiden Alman - Macar hududu Leitha nehrini takibederken, sonralar arka doru Repce (Rabnitz) ve (Raab nehirlerine doru gerilemiti. Leitha dairesinin kat olarak germanlamas 13- nc asra aittir. Burada bulunan Peeneklerden bir ksm Germanlarla olan harplerde imha edilmiler, bir ksm orada kalarak germanlam ve dier bir ksm da Macarlar tarafndan yeni yerlere iskn edilmilerdir.

Maaarisfanda

9eqenek!er

SS

Fert gl yaknndaki Peeneklere ait en eski malmat A n on y m kaynakta mevcuttur; burada Peenekierin kral Zoltan zamnda ( 9 0 7 - 9 4 1 ) Almanlara kar m cadele iin m ezkr gl yannda yerletirildikleri zikrolunmaktadr. Sonra Alman imparatoru Heinrich III. kar yaplan 1052 senesindeki hrabinde Macarlarla yanyana Peenekler zikre dilmilerdir. 1074 ylna ait bir kayit bunlar ak olarak gstermektedir. Peenekler Leitha nehri boyundaki yerleri Moondaki asker hizmetlerinin karl,, olarak almlard. Buradaki Peenek yerinin terra Bissenorum,, merkezi, gln imali arkisindeki Legento denilen bir mevkidi. Peenekierin buralarda yaamalarnn yadigr olarak 1265 ylndaki vesikada ismi geen Besenye (Besenev), 1325 ylndaki Beseneu, 1437 deki P ech yn d ve imdiki Ptsching denilen bir ky, isminde gryoru z. Bundan maada Macar limleri Peeneklerle bal olan birok dier k y isimleri sayyorlar. Bu m evkiden biraz arkta, Rabann sol mecrasnda, Arpas denilen m evkide Peenekler yayorlard 1044 senelerinde Leitha-Raba hududunda yaadklar m ukayyet olan Sagitaii de Rasovskij'ye gre Peeneklerdir. Rabann sa tarafnda yani arka doru, Djer komitatnda 1234 te Besenytarlo adl bir k y vard; sonralar bu ky kaybolmutur. Buradaki btn saha Tet adl bir Peenek uruuna aitti; m ezkr isimle bal birok yerin burada m evcut olduunu m ahede e d iy oru z: (1251, 1269, 1270 yllarna ait) Bisseni de Thet ve kyler - reg - Teth, Besseny - Teth, ve b ugnk Tetszentkult; daha imalde, T k z d e -D je r yannda- bugn Bezi denilen, fakat evvelce Bissen adl bir yer vard; orada yaknda bulunan Thelukbarath ky n n adn da P een ek lere aidiyeti ileri srlmektedir. Tunaya muttasl Komarn komitatnda vaktile b y k bir Peenek ktlesi meskndu. Burada Vas ismini tayan bir Peenek mahalli vard; ayni y erd e birok Peenek kyleri m evcut old u u ileri srl mektedir. Vesprem komitatmn garp ksmnda, N agy-S zllshze yakn, Besseny - majr k y mevcuttur. Macaristann imali gab hududunda yerletirilen Pee neklere gelince bunlar Macarlarn Tunann sol tarafna g e melerini mteakip buraya yerletirilmilerdir. Macarlarn Tu-

S6

Geenekler

nay geip Slovakyaya doru yaylmalar ise ancak Stefan I. devrine aittir. 11- inci asr zarfnda Macarlar Ipol, Gron, Zitava, aa ve orta Nitra ile Vaga boylarn kolonize etmiler ve buralarda ek devletine kar mstahkem kaleler yapm lard; Gron, Nitra ve Vaga balarnda Lehistana kar kara kollar yaplmt; ite bu hudut boy u n ca biz Peeneklere tesadf edeceiz. Gron nehrinin orta cereyannda Svaty Kriz yannda - Felsbeseny adl k y vard; sonra Zitava boyu n ca birok Peenek kylerine tesadf edilmektedir. Bilhassa Udvarda dairesinde Zitava ile Nitrann birletikleri y e r d e - b u g n Zsitvalbesenb (slovaka - Besenev) denilen Villa Beschene zikrediliyor, 1209 da). Burada hatt 1085 te Peenek k y adlar mukayyetti. Zitava ile bir para yukar klrsa - P ee nek k y olan Tasar (Tazzar), b u g n -T a s a re ky, ve Bessnehali hazrda Barabesse (Slovak Besa) - mevcuttu. Nitra rma zerinde 1217 ve 1272 de villa Beseneu zikrediliyor; bugn bile Beseny adlanan bir ky bu nehrin biraz garbinde bulunmaktadr. Peeneklerin, Vaga nehri zerinde oturduklarnm hatras olarak Besene k y kalmtr; Duduvaya zerinde de villa Byssenorum (1216 da zikrediliyor) mevcuttu, ki bunun ismi bugn solvaka Pecenady (Pecenany) ve macarca Pecsenyed yahut Besenypetlfalvadr. Bu ky n kom usunda olan Kosztolanynin de lisan aratrmalara gre Peeneklere ait olmas icap eder. Tuna b oyunca yukar karsak, Ztino adas macarca Csallkoz) nda, eski Pozon komitatnm tam cenup kesinde Peeneklerin yaam olduklar birok kyler mevcuttur; .b u n la r; Tbrete, Karcsa, Bs, Kis - Bodak, N agy - Bodak, V arkony, Kotliba - puszta ve Barsunos btn bunlar imdi Dunajskaja sreda, Bratislav zupas dairesindedir. Krakovyadan gelen yol zerinde -Vagann ba ksmndaR u zom berok ehri yannda bugn Beenova denilen (ma carca Besenyfalva) bir ky vard. Macaristann imal hududunda Peeneklerle meskn ikin ci b y k mahal Sajo (ayo-Slany) nehri b o y u n ca Makra ve Buk dalarna yakn bir yerde bulunuyordu. Bu grupa dahil en imal Peenek k y olarak Badova (macarca - Badve) nehrinin - Sajonun kolu zerinde olan Besenylad (y a h u tLad - Beseny) gsterilebilir; buras bu g n k Macaristann

Maaarisianda

S^eenekler

Barsod komitat, Edelene yakn bir mevkidir. Sonra Miskolcztan imalde, Sajonun manasabma yakm bir yerde hal Sajo - Beseny ve Szirma - Beseny kyleri mevcuttur. Sojo ve Eger nehirleri arasmda 1097 yhnda Peenek atllar, Peenek koyusu ve kabirleri zikredilmitir. Sajonun manabhn cenubunda, Tissaya yakn bir yerde, Bar komitatnn Mezecat dairesinde, Oszlar veya Eszlar adl bir k y vard - bu g n k ad T izsa-O szlar ismine baklrsa bir Peenek k y idi. Daha arkta, Eger komitatnn Cheves dairesinde, 1278 ylnda bir Bessey ky n n ismi gem ekted ir; buras Tekm e ismindeki bir Peenee aitti; bunun lm n mteakip ky byk Peenek ailesi alan,, (nagybesenyi Bessenyei) Tepel (Tepely) e intikal etmiti. Egere yakn bir Becsenekflde, yani Peenek yurdu (yeri) denilen bir m evki vardr. Sonra Cheves komitatnda Besenyoszg adl dier bir kyn olduunu da biliyoruz. Garp istikametince ilerlersek. Marta yannda, Peeneklerle m eskn yerler Zadva ve Tarna nehirleri boyunda, Chtavan vilyeti dahilinde ediler. Tarnann sa kollarnda, Cheves komitatnn cenu bu - garb kesindeki birok yerleri Macar limleri Peeneklerle bal olarak gsteriyorlar. Buradan c e nubu garbiye inersek, Tuna ile, Zadvann bir kolu olan, Galga arasnda birok Peenek kyleri vard. Gdll dairesinde,, bu mevkiin imaliarkisinde Bessenev denilen bir yer m e v cuttu ; Budann yanbamda eskidenberi Beseneu nom in e k y vard, Peeneklerin nc grupu, Tissa nehrinin v cu d e g e tirdii mselles dahilinde, Sabbics komitatnda, Macaristann imal hududunda b u lu n u y o rd u ; burada 1455 denberi belli olan possesio B esenyvd denilen bir yer biliyoruz. Bundan baka dier birok kylerin de Peeneklere ait olduu ileri srlr. Ayni suretle Peenekler Macaristann ark hudutlar b o yunca iskn edilmilerdi. Macaristann ark hududu S. Stefan zamannda Szamos b o y u n u takip ile, Transilvanyann garp ksmn iine alarak, cenuba Tardaya giderek, Arjanos ve Maros ovalarn kesip, Transilvanya Alplerine Olta yannda dayanyordu. Burada eh imal Peenek ky olarak, Berety rmann ortalarnda Saint-Job abbatlna dahil, Beseny-

248

9e(;enekler

y biliyoruz. Bundan maada ayni yere yakn birka Peenek k y zikredilmektedir. Transilvanya Alplerinde, eski MacarRum en hududunda Cerna (kara) nehri zerinde, elyevm C ernabeseny denilen, Pecsenecska (Peenecka) isimli bir ky vard. 11-inci asrda Macaristana ilhak olunan Transilvanyada da b irok Peenek yer isimlerine tesadf edilm ek tedir. Macaristann cenuba bakan Bizans hududunda - Sava ile Drava arasnda, Peenek izleri muhafaza edilmitir. Sabk Szem komitatnda (imdiki Yugoslavya) Mandelosun ima linde Besenev denilen bir yer vard; imdi orada Beenevomonastr vardr. Tunann bir kolu olan Vuka boyu n d a 1 3 96 senesinde Beseno, Bessenev mahallerinin ad geiyor. 1 5 -inci asrn balarnda Peeneklerin Savann sa, yani cenup sahilinde Baran ve Som od (om od) komitatlarndaki Peenekler, Macaristan hudutlarnn daha Dravay gem edii bir srada, cenuptaki memaliki mdafaa iin yerletirilmilerdi. Buradaki Peenek yer isimleri ok eskiden zikredilmekte dirler. Ezcmle, sabk B a c s -B o d ro g komitatdaki, Tuna ze rinde olan, villa Beseneuin ismi 1093 te geiyor. Dravaya o k yakn olan Fekete rma boyunda bu g n bile Besence ve Bisse ismini tayan iki ky vardr. K is-B u dm er, N a g y Budmer, Beliye, Katoly, Vosian adlar ve Fekete nehrinin eski ismi olan Okor, btn bunlarn P een ek e olduu zannolunmaktadr. Som od komitatnda, hudut Peenek karakolu olarak 1091 de ismi geen Pincinaticorum villa yeri m alm dur. Drava karakollarnn arkasnda, Balaton gl yannda, birok Peenek kyleri m evcuttu: 1298 de zikredilen - Terra Besenev, son ra-F ek ete Bezseny puszta; Besenye zaten G yery Beseneumal (Besenymal), Beseneuvta (Besen-uta). Hudutlarda yerletirilen ve yabanc hcumlara kar hudutlar mdafaa etmekle mkellef olan Peeneklerden maada bir de Macaristann hudut iinde iskn edilen Pee neklerin de m evcut olduunu yukarda sylemitik. erdekiler de birka gruptan ibarettiler: Fejervan - Tolna yahut Sarviz (arviz), Kemej, garb Keres (Keres) ve Csanad (anad)-daha dorusu Arnak. En b y k koloni olarak FejervarTolna da sakin olan Peenekler gsterilebilir. Bunlar arviz nehri boyunca, Tuna ile Balaton gl arasnda, Fejervar komitatnm cenubu, Tolna kom. imalinde oturuyorlard.

^aaarisfande

S^egenekler

249

Buradaki Peenekler Arpad devri payitaht olan Szekes Fejervr cenuptan gelen herhangi bir hcum a kar m da faa etmek maksadile buraya yeVletirilmilerdi; tpk KaraKalpaklarn (Cernye Klobuki) Kievin cenubunda yerletiril dikleri gibi. Burada Peeneklerin epey bir kalabalk tekil etmi olduklar anlalmaktadr. Macar krallarnn ferman larnda bunlar sk sk zikrolunuyorlar ve ayni zamanda b u radaki birok k y isimleri de bunu gsteriyor. Ezcmle Alap (1352 de ismi geiyor), Bacs (1258), Bessenev, Czecze (1339), Fancs (1269), G e r e -b t n bunlar Peeneklere ait ky isimleridir; kaynaklarda: bissenus nobilis de Boch, nobiles bisseni de Kuzefolu tabirleri buna dellet eder. Tolna ehrinin ismi de Peeneke olduu zannolunmaktadr (1055 te zikrolunur). Buradaki dier baz isimlerle Tolna komitatndaki, Kapos rmana dklen Urman (Orman) rmann (fluvius Vrman) keza Peenekeden geldii ileri srlm ek tedir. 13 -15 - inci asrlarda buradaki Peeneklere Macar kirallan tarafndan birok imitiyazlar verilmi, onlar vergi lerden serbest braklmlard. Asilzadelie karldklarna ait vesaik te mevcuttur. Peenekler, kendilerine verilen arazi mukabilinde devlete asker hizmet yapmakla borlarn dyorlard. Buna en yakn benzer - Litvanya ve Lehistan krallarna Altn Ordu ve Krmdan gelen Tatar ktaiannn arazi m ukabilinde askerlik yapmalardr. arviz boyunda yerleen asl Peenek ktlesinden 2 0 - 6 0 kilometrelik mesa fede baka Peenek mahalleri de vard. kinci byk i Peenek grupu - Tissann sol kolundaki, imdi Jasz-N ad k u n - S o ln o k komitatnn imaiiark ksmnda olan Kemej kolonisi tekil ediyordu. Burada*, galiba daha 1 0 - uncu asrda Peenek kabilesi aban, babular T o n u z-a b a ile gelip yerletirilmilerdi. Peenekler Tissa boyunda da birok yer lere getirilmilerdi. aban imini tayan Peenek uruunun ad birok defalar zikredilmitir (Csobanka, Csabamez, Csaba); bir yer ismi olan Tomaj da Peenekedir; Besenyetelek te keza. Buradaki Peeneklere ait Ortazamanda birok vesika larda sz gemektedir. Keres rmann son maceralarnda yayan ve Jaaz-N adukun - Solonok ile Bekes komitatlar arasndaki vaktile byk bir grup tekil eden Peeneklerden imdi o k az izler kalmtr. Denildiine gre bunlar vaktile

S50

SPegeneklur

btn Bekes komitatn igal etmilerdir; bunlarn izi olarak a ncak ; Besetanya (Komad dairesinde), Bessenszg (Djoma yannda), Besenyhalo (K d m n yannda) ve Beseny-Atyaszey yannda. Tissann br tarafnda, N a g y k r s yakmnda, vaktile Besenypuszta adl bir ky vard, Nihayet sonuncu i Peenek grupuna giren ksm Tissann sol kolu Aranka nehri boyunda oturuyorlard. Buras eski den Torontala komitati olup hali hazrda harbten sonraki sulh m ucibince, bir ksm Rumanya ve bir ksm da Yugoslavyaya dahildir. Buradaki, yer adlar arasnda 1230 da ismi geen - Bessenta, Besseneu (yahut K is -B e s e n y ) vardr. Son r a - N a g y Beseny (imdi - o - Beseny), Sap, Dmevar, Kosa ve Valkany (Yugoslavyada) kyleri zikrediliyor. Aranka Peenekleri asil ktlesinden gayri, bir para yanda, gier Pe enek 1er daha vard; ezcm le Maros nehrinin sa sahilinde Macar kral Ludovv^igin 1369 ylnda vrdii fermanda. Pe enek kylerinin ksm azaminin isimleri zikredilmektedir, ayni zamanda onlarn devlet hizmeti ifa ettikleri de bildiril mektedir. Fideles... Bisseni nobiles, et conservarunt, servitia que debita,,. Bu suretle Peeneklerin Macaristanda oturduklar y eler hakkndaki mtalea bitmi oluyor. imdi bu Trk ktlesinin Macaristanda oynam olduklar rol hakknda da birka sz sylem ek icap ed e.. Bu hususta elimizdeki malzemenin ek sikliine ramen bazi bir neticelere varmak m m kndr. Mstahkem yerlerde iskn edilen musallah Peenek ktlele rinin, yeni teekkl etmekte olan Macar devlet hayat ze rinde mhim tesirler yapm olmalar muhakkaktr. Kuvvetli askeri tekilta malik olan bu Trk zmresinin ayni zam an da ok salam bir itimi (gebelik esaslarna istinat eden kabile tekilt) messeselere de malik olduklarn biliyoruz. 1 0 -n c u asrn en iyi askerleri olan bu Peeneklerin Macar krallarna yapm olduklar hizmetler, her halde, ok b yk olsa gerektir. Macaristana gelen Peenek aristokrasisinin Arpad sllesine ok yakn durmas, ve hatt bunlardan bi rinin Macar tahtna bile kabilmesi - bunlarn igal etmi ol duklar mevkileri hakknda bir bir fikir verebilir. P een ek lerin - ve dier Trk unsurlarnn tesiri, Macaristanda 1 2 - inci asr balarna kadar srmtr. Sonra, Macar devlet tekilt nn artk tamamile salamlamas, Peeneklerin hariten yeni

M s

< 1a

r i s i a n d a 3^ e g e n e k ! e r

2SI

unsurlar alamamalar, Macaristanda bulunanlarm da tedricen macarlamalar ve hiristiyanlamalar - Peeneklerin tesirini gittike azaltmtr. Bunlar gitgide yalnz harp esnasnda yardmc kta veren bir ktle haline geldikten sonra nihayet z tekilt ve milliyetlerini de kaybederek tamamile Macararasnda erimiler gitmilerdir. Macar vakanvisi T h w ro cz a inanlrsa, Peeneklerin ehemmiyeti bilhassa kral Stefan II. (1115-1131) zamannda b y k olmutur. Bizans imparatoru tarafndan malbiyete uratlan bir Peenek ktlesi, bata Hanlar Tatar olduu halde, Macaristanailtica etmiler ve kral tarafndan fevka lde bir hsn kabul grmlerdir*. Galiba bu kiraln vefattn mteakib Peendklere kar sarayda beslenilen sempati azalmt. 1 3 - n c asrn sonundan itibaren Macar kaynaklarnda bu kavmin ismi gittike seyreklem ektedir ye ancak dahil deki Peedeklere temas edilmektedir. ark Avrupay elleri ne geirm ekle nihayet bulan 1 3 - nc asrn bandaki M ool (Tatar) istils - Peeneklerin Macaristana gelmelerinin tama mile arkasn kesmiti. Gerek hudut boyundaki ve gerek dahildeki Peenekler Macarlara atl olarak hizmet etmek m ecburiyetinde idiler. Bunlar ekseriyetle harb esnasnda kefe gnderilirler, ve bil hassa atlarnn ve kendilerinin evikliklerile Macar krallar nazarnda by itibar ve ehemmiyeti haizdiler. Macar devle tinin en eski devrine ait Peeneklerin rollerine dair hi bir ey muhafaza edilmemitir. lk defa olarak bunlar Macarlarla birlikte 1052 senesinde, Alman imparatoru Heinrich III ye kar harpte ryoruz. Bu harp esnasnda Peeneklerin b y k yararlklar grlmt. Bunlarn, 1074 senesinde Macar kral Geza tarafndan tahtndan koulan, kral Salom onun Alman yardm ile tekrar Macaristana girm ek teebbsnde bulun du u zaman faalieyt gsterdiklerini biliyoruz; Peenekler Gezaya mracaatla a yet kendilerine imtiyaz bahederse, Salom ona kar harp edeceklerini bildirmilerdi; Geza da buna muvafakat etmi, v e onlar da cen g e balamlard. Maamafih bu defa da Pe eneklerin malp olduklarn reniyoru z. Kiev knjazlerin' P e e n e k le rin 1123 te B izanslIlar tarafndan m a l p e d ilm elerin i, m tea k ip , B ak m z S. 2 3 3 .

2S2

3 e e n e h I e r

den frsat d d k e imtiyaz istiyen e r n y e klobuki,, larn hatt hareketleri de bunu ok andrmaktadr. 1116 senesinde, Stefan Il.nin ek kral Vladislav ile m lakat iin yola kt zaman Sikul (ekil ?) larla beraber Peenekler de kirala refakat ediyorlard. Mulkattan maksat her iki devlet arasmdaki dostluu takviye etmek idi ise de bir tesadf eseri olarak bu grm e bir kanl m eydan m u harebesine dnvermiti. lk n ce ekler malp olmular ve bunlar takibe Peeneklerle Sikullar m em ur edilmilerdi; ^akat ekler kendilerini toplayp geri bir h cm yapnca P ee nekler ve Sikullar firara koyularak btn Macar ordusunu kendileri ile beraber srklemilerdi. 1146 senesinde Peenekler kral Geza II. nin Avusturya H erzogu Heinrich Jazomigotle m uharebesine itirak etmi lerdi. Bu mnasebetle onlarn, Sikullarla beraber hudut b ek ilii iinde kullanldklar mukayyettir. Bunlar bir rivayete g r e o m uharebede ta bata Almanlar tarafndan imha edil milerdi; dier bir rivayete baklrsa kaarak kurtulmulard. 1150 de Peenekler - Chalezmlerle birlikte,Srplarn Bizansla yaptklar harpte, Macarlar tarafndan Srplara yardmc kta olarak gnderilmilerdi. Bundan sonra artk Macar kaynaklarnda Peeneklerin harplere itirakirrmdan bahis edilmemektedir. Membalarda g een bu kadar yerlerden Peeneklerin bilhassa hudut boyla rn mdafaa ettiklerini grdk. Dahildekilerin de Macar o r dusuna m uayyen miktarda hafif svari ktalar gnderm ek m eburiyetinde olduklarn kabul etmemiz icap eder. Halis Trk asker tekiltn haiz bu cins atl ordunun o zaman Orta Avrupada ei yoktu, ve Macar krallarda baka yerden kendilerine yardm istenilerek mracaat edildii zaman ekse riyetle bunlar gnderirlerdi. Ayni zamanda kom u m em le ketlere akn yapmak, dman takip etmek ii hep bunlara ykletirildi Peenekler ilknce Macaristana geldikleri zaman kendi babula,rmn idareleri altnda gelmilerdi. Macar kaynakla rnda bunlara dux princeps,, denilmitir. Bu gibi ba b u larn Macarlar nazarnda itibarlar o k bykt. Mesel Ma car beyi Tokson, nim efsanevi olan Bila ile Baksuya Pet ehrini vermiti. Bubu Potann Matra boyunda bir kale bile ina ettirdii rivayet edilmektedir. Bu Peenek beyleri

Msoarisfanda

3 e e n e k l e r

SS3

Arpad sllesi ile shriyet peyda etmiler ve bu mnasebetle Peenek babularndan birisi - Samuil Aba (1041 - 1 0 4 7 se nelerinde) Macar tahtn bile igal etmiti. Macar devlet m e kanizminin salamlamas ve bym esini mteakip bu gibi Peenek ailelerinin yerine yerli Macar kontlar (comes) g e irilerek Peenekler bunlarn idaresine verilm ee bala mlard. Bu kontlardan bir kann isimlerini zikredelim. Ochus, curialis com es et com es Bissenorum (1216 da), Marothi Janos - Banus Machoviensis et com e s Bissenorum (1406 da). Maamafih i tekilt v e adalet ilerine bakanlarn Peeneklelerin kendi bykleri olduklari anlalmaktadr. Harbe gidil dii zamanlarda Peeneklerin kendi bykleri kumandasnda gittikleri grlmektedir. Yani,onlara asker hizmetleri m ukabi linde byk bir imtiyaz ve muhtariyet verilmiti. te bunun iindir ki onlar epey uzun bir zaman zarfnda kendi milliyetle rini ve tekiltlarn muhafaza edebilmilerdi. unu da syle meliyiz ki, Peeneklerin macarlama veya dier kavimler ara snda erimeleri - onlarn yerletikleri yerin tabi araiti ile sk bir ekilde balyd. Ormanlk ve dalk olan Slovakyada, 1075 ylnda "(h )o rtu m besenendi zikrolunmaktadr ki, burada Peeneklerin pek erkenden oturak hayata gem i olduklarnm gsterir. Fakat asl Macaristanda steplerin m e v cut oluu, hi olmazsa yarm gebelik hayat yaamak iin msait olup, onlalnn eski hayatlarn idame ettirebilmelerinde b y k bir mil olmutur. 1339 senesi ferman, Leitha h u du dundaki Kata kalesine merbut peenekleri gebeler gibi karakterize ediyor seri atlarile sefere giden ve kable halinde yaayan bir zm re gibi gsteriyor. Gitgide bunlar da hnstitiyanl kabul ve tamamile hazar hayata gem ek m ecburi yetinde kalmlard., Peenek aristokrasisi - Macar kaynaklarndaki: com es ve nobiles bissenorum,, b y k devlet hizmetlerine giriyorlar ve sarayda da m him mevkilere kyorlard. 1 3 2 9 ylnda Peenek Benediktin Baran komitatnm byk zupan ve Cepel adasnn hakimi olduunu, 1342 de Beke Bissenusun Cepel adasnn hkimi olduunu biliyoruz, 1 4 0 4 /0 6 yllarn da Dalmaya, Hirvatistan ve Slavonyann b yk zupan Magnificus Paulus de E orghede idi. Nihayet Peenek Mag (Mogh, Moch) - Macaristann en b y k makamlarndan biri olan palatin ve Bacs komitatnm yksek zupan idi. Saraya

S5!(

Pegenekle r

ntisap eden Peeneklerden 1225 te Andrej II. nin yannda Aba Bissenus h om o regiustu; sonra kralie Maria nn saray adamlarndan olarak 1381 de Mathaius, ve 1386 da Stefan adl iki Peenek ismi geiyor. Bunlardan maada asllar Pe eneklerden gelen pek ok yksek aileler mevcuttu. Bu susuretle Peenek aristokrasisi tamamile Macar asilzadeleri s rasna karm, tpk onlar gibi Macar devlet hayatna itirak etmi ve Macaristana her trl hizmette bulunmutur. Hatt m oderen Macar edebiyatnn v cu d e gelm esinde b y k hiz meti olan 1747 de doan Macar airi G h rg y Besseneyide ismine baklrsa Peenek menesinden gelmi olduuna hkmetmeliyiz. Eserimizin sonuna bu bahis iin Szekolaj ve Rassovskijlerden istifade suretile tertibettiiniz haritada Peeneklerin muhtelif memleketlerde yaam olduklar yerler g s terilmitir; bu haritaya bir bakta Peeneklerin ne kadar geni bir sahaya daldklarn derhal gr yoru z. Halihazr da Cenub Rusya, Cenub Polonya, Romanya, Slovakya, Miacaristan, ark Avusturya, Balkan yarm adasnn ark ksm ve Anadoluda yaayan pek muhtelif kavimlerin kanna bir -ok Peenek kam da karm olduu muhakkaktr.

XII ilveler
Konstantin Porphyrog-ennetosun De administrando imperio sundan

K e cp d X a L o V
7lQ\
TO E \ 'O l T f V ^ a T t l ^ 'a y . l T 6 j ^ '.

lateov on ITat^va^Ta r d a r: (X Q x t bl tov 3i:ota(.(,v A tt)A . tt)v a\iT v etxov xazoKrav, 6(,toco 8e xal el tv jroTafi.v reT X e^ovte toij re M adQ O \ j uvogoCvTa % a to e3tovo^^ a^ o| J.evo\ ) Oi)^. tiq6 btcv 6e stevtrjH O V T a
Ol ^eyOfAevo [Aet trv K a^dgcov 6jxovOT)0avt6 v.a\ t6XEp,ov ou|^paXvTe

tgo Ti) IIaT^vaxta t t tSa x d > Q C ( ato e^ec|av, xal otatE O ^ov atrv fA 8 X Q i tj ai]|^eQ ov o AeycfAevo Oto. o 6e Hatva^ta rpvyovTe teQ iQ xo''''^ o dva)jr|A a(|)V T e Tojtov eI tt|v avriv xaxaax'^'^wav.
xaTaA,a|36vT8 8e ttiv 0iq(XEQ0v

nag avrcov

XQaTOU[ASVTiv yfv cal e'ugovte to'

Toi)Qxou oiKoijvta ev aiTfj, jtoA ej^ou rQ 6jtq) rovrov v^rjffavTe xal lxPaXvte E eScav atoij xa zatsffjcnvccav ev a^tf, xa 8e03t6^ou(Ji tj T oaijtT | X C Q a, (& eiQ T | T a, ^^exi tt) C T )^ ^ e Q O v etti 3tevn^xoVTa jtE vre. ITEov ot Jtdoa t) nat^v^a sl 0'g| xata 6x,t( Saeta, e xo\)aa y.al [xeYdlo\j aQxovta toacuTo^. t 8e ^efiatd eIoi rama. ovo[x.a to\i jtQ C T 0\ j - [A a T o tov 8eu T 8Q O \ j T^cu, to titov rijJa, to TetdpTou KovX3 te r| , T O l) jt^utTO v KapopT), xov extov TaA |xdT, to) ipf^o'u Xo3tdv, toC oySoGu T ,03t6v. xat 8e tov xaiQov v dat trv l8o)v tostcv o IIaT^vaxTa | e8c X '& T )(av, xov Qxovta el j,ev t6 & ep ,a Httjj-i tov Matl;av, el 8e t T^o'u T O V KoijeX, e 8e t rijA.a rv Kok^oCtov, el 8e t6 KovXjtei] rv lataov, el 8e t6 XaQ o|36r rv Ka8o3(i., el t6 & e[x a TaX^otT tv Kcarav. el t Xo3iv T V ra!;^, el 8e t e|xa TCojrv tv Barav. ^ A ,e t 8e Mvotov a iT c v 8e8eavTO toc d>xa ol toijtcov 8|d8eA qpo- v[xo ydp ev aiJTo xai T T jjto 6X Q dT T )ae 3taXa (> .ti sx6iv e'^ovaav jtQo jtaT8a t] dSe^cpo aiT cv ji,6T ajte| X 3i:ev Ta dcofJiaTa, a k K dQ X E O '& a ^ovov toI x6X T T |(i.evo t xal fA E X p
^(r\

d'QXEiv

1)701^?, [xetd

8e

d d v a r o 'j jtQ0xeiQiCe(T'9'a

edSe^cfOV avTCov

2S6

Geenekler

i| a8e;cp C D V :ta8a, tcq6; t6 | x t) xa- Xou el ev ueqo yz'im, atge^ev xo d L C D ^ a , aXk. xal el toii & y.T M yiovq xal x^tiqovo|^6v xal djtey.Sej^ea& a tT iv u[ATjv djt evT ] e yEve ovx vteKre/eta t xal y^veta 'Q X cov. tol 8e 6xt<a -ftE ptata Sagofivta el teaaagdKOVta [A erj, xal E xorjffi xal ^dttova
p x o v ta . la te o v OTi at TeocragE tcv naT'QvaxiT(v yevea,
^ youv t

&e^a K o u -

at^iT^og xa t 's^-a 2DQ0DxaX3r:eTi xal t6 --e^A a B 0 Q0TdX[x,at xal x6

Boi)A,at^oajtv, xevT a te a toi Aavdjtgeco :toTajxoij at t d

-ftefAa

dvaToXxcteQa

xal

(BopsLOTSa egi] EvajroPertovta, n go te Ov^av x a l XaQLOtv x a l ' A aSiTiKCtepa xa dQXTLXiEQa JEQ1T

vLuv x a l TT)v XEQo5v a x a l ?;O L:jtc). y.L|iaTa. a 8e d7,A,aL rea aa gs ye^eal K slvra Ev'J'EA' Toj AavdjtQE3 rcoTa_o3, jrgo xd
TOiJTeCTTi t6 d s n a

nk-^ad^t tf] Bou^YagLa, t6 8e -&e[xa to3 xdTC

roja jrAi'iaLd^EL tt To-upria, t 8e --E^a KapopoT) rt^EaaEi tt) Tcoffia, t 8e &e|ia l a ( 38 epTl[j, ;rtAi'i(jde to l u jio o l x<^qCol xcQa Tf| 'Pa)crCa, toI te . O iiAtivol x a AeP^EA'ivo x a l Aevevivol x a l toI Aoittol 2 xA,dPoL. d:n:cpxLcrra 8e i] 686v a a Uar^LvaySa hi fiev O v la xal Xal^(xLa 8v f|fiEQ(v jtevrs, ex 8e 'A l a v a %eQMv el, dt 8e M o gS a 68v i]|^eq5v 8exa, dto 8e 'Pcoata f'||j,EQa [il, d 8e To\jQxa 68ov f^fiegcv Tsaadcv, d^t o8v ''|[.i8Qa ij^.o'ux a l e: XEQ(T:va ,uev eatv 8e Bo\jA.ytt|v eyyoTa, el 8e

B6(jnQov 3iA i]aLE aTE Q O V .

"loTEOV OTi x a t d t v xaLQv ov o naT(,vaxtaL d j Trj 8a xQC( Sc/f^Tioav, -O-eA^aeL TOLOiTa
tive

e| a ttu i' x a l oIxe[a Sa^mg'eafl-a.

tcv

yvoJixi]

evajte[xeLvav exelffe
eictIv ev

xal T)crv eiffl

To Xeyo|avo O i ^ol ai)vcpxi(rav, x a l |xexp toi vv yvcQLff[xaTa dWtE

a'ToT

E^vte

auTO x a v o e la d a td yd

tive te

x a l tc aiTO-u dtoojraa-fivaL 8fj&ev ex

to 'uto'u

l S lcv odye Pit tcv

ijiaTLa

aiTcov

x6vTeupa ^exQi yovdTCOV, x a l t d [xavXLa djt Selki'ijvte

oti

PQrxxovcov dnoxexo|j,[xeva, o)

d m r>v 6 v x a opocf^ijAcov d:iEx6jTr]ffav.

Ig te o v o t l evfleA' xov Aavdtec joTa^oc jb, t o dn:opA,e3tov ^j,eqo tt]v BoijAyaLav el Ta tE gd^ata TOii at'ToC jto ta o i eloIv QTm6xaaTpa. xd(jTQOV 8 d t o toj A,Wod t q lt o v

;rpcTOv TO 6vo^aCT-&8V :;rapd tcv JlaTvaKiTCv "A atpoY

OT'T} cpaveG-O-a xaTaA,e'uxou, x d 0T9 ov SeiJtEpov t ToDyydTa,, xdaTQOV xdTa, xd(TTQOv Ix to v T Laow dTa.

T K Q axvaxdTa, xd0TQOV TStagTOV t 2aX[i,axdTa, xdaTQOv jte|..JiTOV t 2 a x a ai'T o 8e t o tcv jtaA,aoxdTQ(v XT10xal aT avcl Aa|aiTol e fxao,v eUQi0xovTa x a l exxlraLcv yvcoi0[xaTd t v a

Xli)'0\i jToph'Oij' o% v x a l Tive ;iTaQd8o0LV exo'U0lv (j 'PJi^aoot tors t d x a T0Lxta ELX0v exei0e.

IcTTEOv oTi K d y x a g vojxd'ovTa o l ITaT'L.vaxTaL, dAA cy^l tdvTe, :tAtiv TC V TQLCv '0'Ep.dtcv Atto, ToC '-| ToI K d y y a p JtQO0T|yoQia. Id|38 ,Q TL, x a l TO Kouuqtito{)Q xal ro X a( 3o'uyyt'Ad, d) dv8Qe6TeQ0L x a l et'yeveoTepoL tcv AoiJtcv to^ to ydp 8i'iAot

M E T N N

terc m esi

Peenekler n ce dil ve Yayk nehirleri boyu n d a ya yorlard; komular Hazarlar ve Ouzlard. Bundan elli sene evvel Uz denilen kavimle Hazarlar ittifak aktederek Peeneklere harp iln etmiler ve (Peenekleri) hezimete uratarak oturduklar yerlerinden karmlard. Peeneklerin igal ettikleri yere Uzlar gelmiler ve bu g n e kadar orada otur maktadrlar. Peenekler kamlar ve yerleebilecek bir yer aramaa koyulmulard. Onlar, hali hazrda igal etmekte olduklar yere gelmiler, orada Macarlar bularak harbe ba lamlar ve bunlar (Macarlar) malup etmiler, yerlerinden kararak ileriye doru srmlerdi. Kendileri Macarlarn arazisini igal ile burasn tam bir hkimiyetleri altna alm lard; denildiine gre bundan elli be sene evvel. Btn Peenek memleketi sekiz urua ayrlmtr, ve b y k babular vardr. Bu urular unlardr; Birinci uruun ad Ertim, kincisinin ur, ncsnn Gla, d r dncsnn Klbey, beincisinin Karabay, altncsmn Talmat, yedincisinin K opon ve sekizincisinin obandr. Peenekler ilk oturduklar yerden atldklar zaman Ertim uruununn banda Mayan, ur uruunun banda Kuel, Gla uru u nun - Kurkut (an), Klbey uruunun Ipaon, Karabay u ru u nun - Kaydu(m), Talmat uruunn-Kostan, K opon uruununYazi ve oban uruunun banda da Batan bulunuyorlard. Bunlarn lm n mteakip hkimiyet karde ocuklarna geer, nk bunlarda eskidenberi bir kanun ve rf - adet h km n muhafaza etmitir, ki ona gre idareyi elinde b u lunduran kimse hkimiyetini ollarna terketmez; reisler hayatlarnn sonuna kadar hkimiyeti ellerinde bulundur makla iktifa ederler ve ldkleri zaman bunu (hkimiyeti) ya karde ocuklarna veya kardelerinin torunlarna bra krlar. Bu suretle hkimiyet uruun yalnz bir ksmnda kalmaz; byle bir eref uruun baka budana da geer. Urua m ensup olmayan bir kimse idare bana geem ez.
Peenek Tarihi 17

SS8

S^eenekter

Bu sekiz uru ayrca krk k k ksma ayrlr ve her ks mn banda kendi (daha kk) reisleri durur. Peenek urularnn drd, ezcmle: Keriur. Surukl bey, Borotalmat, Bulaoban urular Dneper nehrinin teki tarafnda olup, ark ve imal cihetinde Hazar, Uz ve Alan memleketlerine bakar. Dier drt uru ise Dneper nehrinin o yerinden (yani evvelki drt uruun oturduklar m evkiden) garp ve imal istikametinde olan sahayi igal ederler. Bun larn isimleri; Y azikopon uruu, Bulgaristanla hem huduttur; Gla uruu Macaristanla kom udur; Karabay uruu Ruslara yakndr; Yavdiertim uruu da Ruslara vergi veren Ultin (Ugli), Derbien (Drevlen), Lendzen (Luti) ve baka Slavlarla hemhuduttur. Peenek memleketi Uz ve Hazar yurdundan be gnlk. Alanlardan alt gnlk, Mordiadan (Mordva) on gnlk, Rus memleketinden bir gnlk, Macarlardan drt gnlk, Bulgaristandan da yarm gnlk bir yol mesafesindedir. Cherson ve bilhassa Bosporosa yakndr. Peenekler kendi memleketlerinden tardolunduklar za man, bunlarn bir ksm kendi arzular ile eski yerlerinde kalarak Uzlarla beraber yaamak istemilerdi; onlar b u g n e kadar oradadrlar. Bunlar nereden ayrldklarn ve kim ol duklarn gsteren almeti haizdirler. Ezcm le bunlarn elbi seleri ksa olup ancak dizlerine kadardr ve kollar da o m u z larndan ayrlmtr; onlar bununla kendilerinin z urudalarndan ayrlm olduklarn bariz bir ekilde gstermek isterler. Dneper nehrinin Bulgaristana bakan tarafnda, bu nehrin g eidinde kale harabeleri vardr; birinci kaleyi Peenekler Aspron tesmiye ederler - bem beyaz talarndan dolay, ikinci, kaleye Tungatay derler; nc kaleyi Kraknakatay, d rd n c y Salmakatay, beinciyi Sakakatay ve altnc ka leyi de Yavkatay tesmiye ederler. Bu eski kale binalar ze rinde kilise almetleri de bulunuyor, (baz) m erm er tula zerine ha hakedilmitir. Ve bundan dolay burada vaktile B iza n slIla rn yaadklar rivayet edilmektedir. Peenekler Kankar tesmiye ediliyorlar, fakat hepsi deil, ancak dier urular arasnda en cesur ve kibar olan uru. Yavdierti(m), Keriur ve Kabuksngla kabileleri bu ismi tayorlar, ki bu Kangar denilmekten de bariz bir ekilde anlalmaktadr.

Peenek ahs, kabile ve yer adlar

860-889 Peenek reisleri
M arav - Mayan KoijE>k - Kuel Ko-u^otiTav - Kurkut
l ta o v - paon

860-889 da Peen ek ka b le adlar

950 lerde Peerek kabileleri 1 lapS egrlfi - Yabdertim 2. KoajagTtLT^op - Kuariur 3. Xapoi)|LYY>J?'-a - Kabuksnyula 4. S\)QoiKaX,nE[in - Suruklbey 5. XaeopOTi - Karabay 6. BoQOTO?uaT - Borotalmat 7.

1. "HeTin - Ertim
2. Toje - ur 3. Fj^a - Gla 4. Kou^vjte;! - Klbey

mterek a d la r:

K d Y Y e

Kai8oi|j, - Kaydum
Kajarav - Kostan Pa^T - Yaz Baxv - Batan

5. X aQ 0p 0r| - Karabay 6. Ta^ijidr - Talmat 7. X ojt6v - K opon 8. Tt,03i6v . oban

ra^ i-x.03t6v -

Yazjkopon

8. BoT)?..aT^ot()v . Bulaoban

950 lerd e P eeneke ehir harabeleri adlan

D e adm. imp. dan baka kaynaklarda

tesadf olunan P eenek ahs adlan

'AajtQOV - Rumca a k dem ektir TouYY Ta - Tungatay KgaxvaKTa - Karaknakatay 2a^|xa5C(XTa - Salmakatay 2a5caxd;a - Sakakatay r a o u x d m - Yavkatay K edrenosta iki P eenek kabilesi BEJ-Efiau - Belemarinis IlayoDuavCa - Pagu m an ida; d ek i belki E dris-

Kurja - Kre - Svjatoslav ldren babu. T uq(xx - Turak - 1048 lerde 11 Peenek ka bilesinin reisi.

KiXxQ - K ilter - Turak m babas.

K eyevti - K egen - 1048 lerde Uzlarla harp lerd e nam kazanan babu-. BaXt1;dQ - Balar - K egenin babas. 2oD>tT;ov - Sula 2X.Te - Selte Kara^E'm - Kataleim Kaga^^^' - Karaman T^ eA -yoC - elgi - 1087 de Peenek babuu Nedvtr - Neanes -1087 de Peenek babuu P eenek babular olmalar muhtemel olan KavT^o - K anu KaxQttTVT) - Katran 1049 larda Peenek babular

Banamuai ehri bunun

la baldr.

PEENEK TARHNN KRONOLOGYASI

6 - nc yzyl (?) Garb Trk devletinin bir parasn tekil ediyorlar. 7 - inci yzyl (?) Issk - Gl - Tala boylarnda. 751. Karluklarn Tala b oy u n u igalleri, 8 -in ci yzyl (?) S r-D eryann sonu ve Aral gl etrafnda. 9 -u n c u yzyl 8 6 0 (?) q kadar E m ba- dil (Volga) arasnda. 8 6 0 - 8 8 9 . (?) dili geerek Don - Dneper arasnda yer alma lar (Landnahme). 8 6 0 - 8 89. (?) Uz ve Hazarlarn Peeneklere hcumlar ve galebeleri. 860. Bir ksm Peenein Uzlar yannda kalmas. 8 6 0 - 8 8 9 . (?) Peeneklerin Macarlar zerine hcumlar ve Macarlarn Don nehrine yakn Lebediya adl yerden karlmalar. 8 8 9 - 8 9 2 , (?) Peeneklerin Dneper nehrini geerek Dnestere yakn yerleri almalar, 8 92. Macarlarn Alman imparatoru Arnulf tarafndan Moravya kral Svatopluka kar davet edilmeleri. 894. Peneneklerin Macarlara kar Bulgarlarla anlamalan. 8 95. Peenekler, Macarlarn bulunduklar Atelkzy (Dnester havalisi?) igalleri. 8 8 9 - 915, Peeneklerin Ruslarla temasa gelmeleri, 915, Rus vakayinamesinde ilk Peenek kayd, 815 - 6, Bizans kumandanlarndan Boasn, Peenekler Bulgarlara kar elde etmesi, 917, Peeneklerin, Bizans babular arasndaki ihti lf grnce, kendi yerlerine d np gitmeleri. 944. gorin (Rus knjazi) Peeneklerden cretli asker alarak Bizans zerine seferi; Peeneklerin Bulgar yurduna hcumlar. 949, Konstantin Porphyrogennetos, oluna Peeneklerle dost geinm ei tavsiye ediyor. 949. Ruslar Varjag ticaret yolu ile Karadenize gider lerken, Dneper kayalklarnda Ruslara h cu m

X<'onologya

S6l

edebilirler. Rslarn Peeneklerle tccar m na sebetleri. Ruslarn Peeneklerle dost geinm iye gayretleri, 949. Bizans imparatorunun Peeneklere eli g n d er mesi ve m ektup irsali. 9 7 0 - 71. Peeneklerin, Rus knjazi Svjatoslavla beraber Trakyaya hcumlar, fakat birok l vererek ekilmeleri. 971. Bizans elisinin Peenek babuu ile bir sulh akti. 972. Peeneklerin, Dneper kayalklarnda Svjatoslav ve adamlarn ldrmeleri. 1016. Peeneklerin Bizansa kar isyan karan Bulgarlara yardmlar. 1 0 2 6 -1 0 2 8 . Peeneklerin Bulgaristana aknlar; Konstantin Diogen bunlar geri ekilm iye icbar ediyor. 1 0 2 6 -1 0 2 8 . mparator Roman A rgyros Peenek esaretinden b irok adam satn alyor. 1030. Kumanlarn D o n a yaklamalar. 1032. Peeneklerin Moesiaya ilk b y k aknlar. 1 0 3 4 - 1 0 3 5 . Tekrar Tunay geerek Bizans arazisini Selnie kadar yamalar. 1035. Tunay buzlar zerinden g eerek Moesia Trakya ve M akedonyaya aknlar, 1034 (?) 36. Peeneklerin Rus knjazi Jaroslav tarafmdan Kiev civarnda yenilmeleri. 1036. Trakyann yem den bunlarn hcum una maruz kalmas. Birok Bizans babuu esir dyor. 1049. dan itibaren: Peenek - Uz harpleri; Uzlarn Peenekleri Dneperin garp sahillerine tazyikleri. Peenekler arasnda i harp; Turakm idaresinde on bir ve K egeninkinde iki kabile toplanarak biribirlerile harp ediyorlar. 1 0 4 6 -1 0 5 0 . K eg en in iki Peenek kabilesile Bizans arasine firar. 1049 -1050. Kegen'in Bizans tarafndan hsn kabul; hiristiyanh kabul ile kendisine Tuna boyunda kale verilmesi. K egen in sk sk Tunay geerek Turak Peeneklerine hcum etmesi; Turakn Bizans imparato

S62

Geenekler

rundan Kegenin iadesini b ey h u d e yere talebi; red cevab zerine Tunay buzlar zerinden geerek Bizans m emalikine harple girmesi. m parator, Kegene yardmc ktlar gndererek m cadele etmesi ve Turakn malbiyeti. Turakn btn byklerile beraber stanbula g n derilmesi (140 bey); Kegenin kendi eline den esirlerini ldrm esi; BizanslIlarn ise esir Peenekleri Bulgaristandaki bo yerlere yerletir meleri. mparator Kostantin M onom achm Peeneklerden 1 5 000 atly Anadoluya Seluklulara kar, gnderm esi. Bunlarn Anadoluda geri dnmeleri ve Boaz atlarn yzdrerek g e m eleri; Sardikadaki Peeneklerle beraber Tuna boylarna g itm eleri; oradan aknlarna devam etmeleri. mparator, Turak gnd ererek bar teklifinde bulunmas. Turakn bir daha Bizansa dnmemesi;, bu defa imparatorun Kegeni Peeneklerle m zakere iin g n d e rm esi; Peeneklerin Kegeni paralyarak ldrmeleri. Bizans ordusunun Peenekleri byk Prestlavda muhasara etmesi;; Bizansn Prestlav yannda hezimeti. 1050. Peeneklerin Edirneyi muhasaralar. * 1050 - 1054 Konstantin M onom achus Peeneklere kar se feri, fakat Peeneklerin eli gndererek sulh istemeleri,,. 1053. Peeneklerle Bizans arasnda 3 0 senelik sulhun akti. 1054. Torul Beyin Anadoluya girerek Bargiriyi zapt. 1055. Kumanlarm Rus vekayinam elerinde ilk defa zikredilmeleri. 1057. ar Bey olu Yakutun Anadoluya aknlar. 1058. Malatyann Seluklu Trkler tarafndan alnmas. 1057. Peeneklerin Bizans arazisine hcumlar. 1059. Isaak K om nenosun Peenek seferi. 1059. Seluklularn Van gl havalisini igalleri, 1060. Svasn Trkler tarafndan alnmas. 1061. Kumanlarm Det-i Kpakta yerlemeleri. 1064. Uzlar Tunay geerek Trakyada Peenekler ve

J( r o n o l og n a

263

Bulgarlar tarafndan mahvediimeleri. Sardika (Sofya) kumandan Diogenesin Peenekleri yenmesi. 1070. Tuna vilyetleri valisi Vestarches Nestorum im paratora kar isyan ile Peeneklerle birlikte Kostantiniye zerine yrmesi. Bizansn ark ordular kumandan Manuel Komnenosun, ark Anadoluya taarruz eden Trklere kar mcadelesi. 1071.VIII.26. Alp Arslann Bizans imparatoru Roman Dioginesi Malazgirt m eydan m uharebesinde m a lp ve esir etmesi. Anadolunun Seluklu Trkler tarafndan igale balanlmas. 1078. Peeneklerin Edirne civarn yama ve tahrip etmeleri. Taht namzedi Nikefor Bryenniosun bunlara hediyeler gndererek geri ekilmelerini temini. Nikefor Bryenniosun kardeinin P ee neklerle uzlamas; ve Peeneklerle birlikte, N i kefor Botaneiatese kar Kostantiniye zerine yrmesi. Fakat, Peeneklerin muhasara esna snda muhalif parti ile anlaarak geri ekilip gitmeleri. Nikefor Bryenniosun imparator Botaneiatese kar isyan ve Peenekleri elde etmesi. Peeneklerin Kumanlar ile birlikte (Bizans kay naklarnda ilk defa isimleri zikrediliyor) Edirne kylerine akn yapmalar. Nik, Bryenniosun Nikefor Botaneiates tarafn dan malbiyetini mteakip, Bryennios nezdindeki Peeneklerin ona kar isyan karmalar. General Aleksi K om enen osun Bulgaristan y a ma etmekte olan Peenekler n n de kamas. 1 8 0 1 -1 0 8 3 . Mani m ezhebine m ensup Balbusun imparator Aleksi Kom nenosa isyanla Beliotaba kalesini igal ve Peenekleri yardma armas; P e e neklerin Tunay geerek ona iltihak etmeleri. 1 0 8 4 -1 0 8 7 ? tmp. Aleksiyin Peeneklere kar yeni bir ordu tekil ile, aslan Trk olan Tatikin kumandas altnda gnderm esi. Tatikinin bunlar Filibeye 1065/67.

26i-

3^eqenekler

yakn bir mahalde rast getirerek, malup ve ellerindeki ganimeti geri almas. Tatikinin yeni bir Peenek ordusu gelmesi ze rine, bunlar durdurm ak isteyii. ki gn ordular birbirine kar durmular, nihayet Peenekler ekilip gidiyorlar. Bogomillerin (Mani m ezhebi salikleri) isyan ve 1084. Peenekleri yardma armalar. 1 0 8 4 -1 0 8 7 , Mteaddit Peenek aknlar. elgnn kumandasndan Peeneklerin tahtian 1087 lkbahar koulan Macar kral Solom onun Bizans seferine itiraki ve Chariopolise kadar gelmeleri. Bu o r dunun malup olmas. 1087 150 Peenek elisinin tevkif olunmas. Aleksi K o m e n o sun Derster (Silistire) yannda mthi Sonbahar. bir malubiyeti. Kumanlarn Bizansa yardma yetierek; Peeneklere hcumlar. Bizans ile Peenekler arasnda bir sulhn akt. Peeneklerin yeniden harekete gemeleri. 1 088/89. zmir Emiri akann Bizanllarla harbi ve Peeneklerle mnasebat. Peenekler BizanslIlar Russion yannda malup etmeleri. K. Peeneklerin ta Konstantinopolisin surlarma 1090? kadar gelmeleri. Aleksi K om nen osun onlar Chirobakchi yannda malup etmesi. Bizans imparatorunun Peenek, Seluk ve dier Trk ktleleri tarafndan gelen tehlike karsn da garp hiristiyan lemine yardm istiyerek mracaat. 1091. lkbahar: Peeneklerin tekrar harekete gemeleri. Bizans saraynn Kumanlar elde etmee almas. Peeneklerin Nisan 2 0 lerde Meriin son mecras b oyunda m evki almalar. Aleksi K om nenosun k k bir ordu ile onlara kar yry. 2 6 Nisan 1091 kuvvetli bir Kuman ordusunun Bizansa imdada yetimesi. 2 9 Nisan sal gn Kumanlarn hcum ile balanan ve Peeneklerin kat bir hezimetleri ve imha edilmelerile biten Lebunium m eydan muharebesi.

ironologya

265

avimlerin
r
1 i' Balka gl ch Don-Dneper Prcan D ou Anadolu O rta ve Bat Anadolu

i VI

Pe< fakat

A varlar man - Trk Devletleri Bizans Peenekler Pman - Trk (D evletleri Bizans man - Trk Devletleri pman - Trk Devletleri (^^leluklular p

Bizans

VII! VIII IX i [ X 1 (

Hazarlar

Bizans

Macarlar (889 kadar)

Bizans

Peenekler Uzlar

Bizans

xu

MU

(1050 lere k a d a r)

Bizans

X I 1 ! i i XII

Kumanlar

leluklular

Seluklular

M
Bu

leluklular K U Geenekler
n edilm iler)

Seluklular

imet Kurat, Peenek tarihi

<D >
-4-

(D U ^ c

o
a C /5

C 1 4 G ^

(D

> c

:| 3

H
d) >bo
p-(

< >

3^ e e n e k l e r

X f o n o l og y a

265

Peeneklerin asker kuvvetlerinin bitlii gn. Bizans hizmetinde b irok Peenek atllar. Seluklulara kar m cadelede Bizans ordusunda hizmet ediyorlar. Normanlara kar harplerde Balkan yarmada snda Bizans ordusunda Peenekler. sonra. Anadoluda Misiste Peenek garnizonu. Peeneklerin Kiev civarndan karlmalar. Mstakilen yayan Peeneklerin Bizans zerine son byk hcumlar ve malubiyetleri. Peeneklerin Kiev knjazlerinin i mcadelelerine itirakleri. Bunlarn Tunay g eerek Filibeye kadar ilerle meleri. Tuna boyundaki Bizans arazisinin Peenekler tarafndan yam a edilmesi. Peeneklerin Tunay geip Bizans yerlerine hcumlar. Peeneklerin Rus yurdundaki faaliyetlerine dair vekayinam ede son kayit. Bizans kaynaklarnda Peeneklere dair son kayit.

KAYNAKLAR VE BBLOGRAFYA
MRACAAT OLUNAN BALICA KAYNAKLAR VE KTAPLAR.
(BURADA GSTERLMYEN ESERLER SIRASI GELDKE METNDE GSTERLMTR).

KAYNAKLAR
Bizans kaynaklar

Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae - atl klliyatta toplanmtr. 5 0 ciltten ibaret olan bu llliyat 19- ncu asrn balarnda B o n n da neredilmee balanm ve o asrn son larna d oru hitam bulmutur. Peeneklere ait malmat bilhassa u ksmlarda bulunmaktadr : K o n s t a n t i n P o r p h y r o g e n n e t o sun De Admnistrando mperio atl maruf eseri ( 9 5 0 yllarnda tertip edil mitir). Bonn 1840. L e o n D i a k o n o s . 9 9 2 den sonra yazlmtr. 9 5 9 - 9 7 5 yllan tarihini ihtiva eder. Mverrih bizzat g rd vekayii kaydetmi olmas itibariyle, verdii malijmatm kymeti ok byktr. Bonn 1828. L e o n G r a m m at i k o sun Chronographias 9 4 8 ylna ka dar gelir; dier bir nshasnda 1013 kadar. Bonn 1842. T e o p h a n e s C o n t i n u a t u s . 813-961 seneleri. Bonn 1838. J o a n n S k y l i t z e s . 811-1079 yllar. Bonn 1839. G e o r g i o s K e d r e n o s . Cihan tarihi 1057 kadar. 11-inci yzyln sonu ve 12- incinin haalarnda yazlmtr. Bonn 1839. Bizim iin mhim olan ksm L nci cildidir. M i c h a e l P s e l l o s . Bir asrn tarihi - 9 7 6 - 1077. Em. R e n a u l d in neri ve franszca tercmesi. Paris 1926. N i k e p h o r B r y e n n i o s . 1 0 7 0 - 1 0 7 9 yllarna aittir. 1836 M i c h a e l A t t a l i a t e s . 1 0 7 9 - 1 0 8 0 yllarnda ya zlm olup 1 0 3 4 - 1 0 7 9 seneleri ihtiva eder. Attaaliates bizzat grd vekayiyi yazdndan eseri o k kymetlidir. Bonn 1833.

Sibh'ografya

267

A n n a K o m n e n a , imparator Aleksi K om n e n osun kz olup babas hakknda yazd A l e x i a d a atl 15 kitaptan ibaret bir eser brakmtr. 1158 de bitirdii bu kitap 1 0 6 9 1118 yllar ihtiva eder. Bonn, Cilt I (1839). II (1878). ngilizce tercmesi : Elizabeth A. S. D a w e s . The Alexiad o f the pzincess Anna Comnena. London 1928. En son tetkik: S. B u e k l e r . Anna Comnena, L on d on 1929. J o a n n Z o n a r a s . Cihan tarihi 1118 kadar. Bonn 1897.. Bize lazm olan ksm III- nc cilttir. M i c h a e l G i y k a s . Um um tarih, 1118 kadar. Bonn 1836. N i k e t a A k o m i n a t o s (Choniates) 1180 - 1206 yllar. Bonn 1835. J o a n n K i n n a m o s . 1118 den 1176 kadar. Bonn 1836... Bunlardan baka: Sym eon Logothetos, G e o r g i o s Mo n a c h o s un eserlerinde Peeneklere ait b irk a kayit vardr.. Sonra T h e o p h y l a c t in imparator Aleksi Kom nenosa hita ben irat ettii n u tu k : M i g n e, P a t r o l o g i a ser. graeca T.. 126 pp. 2 8 7 - 3 0 6 . Bizans kaynaklarndaki malmat S t r i t t e r tarafndan bir araya getirilerek, Peenekler ve dier Trk akvamna ait Bizans kayna mahiyetinde, 4 ciltlik bir klliyat vcu de getirilmitir. Kitabn ad; M e m o r i a e p o p u l o r u m , olim ad Danubium Fontum Euxinum, Paludem Maeotidem, Caucasum,. mare Caspium, et inde magis ad septemtriones incolentium.e Scriptoribus Historiae Byzantinae - A J o h a n n e Gotthilf S t r i t t e r . Bizce m him olan III. nc cilttir. Petropoli 1778.
Garbi Avrupa kaynaklar

R e g i n o n i s abbatis prumiensis chroncon. Scriptores rerum Germanicarum. Rec. Fr. K u r z e . H annover 1890. B r u n o (Querfurtl u ) un Kaiser Heinrich II. iye m e k tubu (1008). W, G i e s e b r e c h t , Geschichte d. deutschen Kaserzeit. B. II. 7 3 0 S. de baslmtr.
Rus kaynaklar
Polonoe Sobranie R us s k i c h L e t o p i s e j . (Metinde P. S. R. L. olarak ksatlmtr) Rus vekayinameleri tam klliyat. Rus mparator Archeografya kom isyon u tarafndan neredil

268

Geenekler

mitir. Bizi alkadar eden ksmlar: I. Lavrentevskaja letopis, II. patevskaja III. . N ovgorodskaja, IV. drd nc N ov g o ro d , V. Pskov ve Sofijskaja, VI. Sofijkaja, VI I - VI I I . Voskresenskaja.
ark kaynaklar

I s t a h r . Bibliotheca G eog ra p h oru m A rabicorum Ed. M. J. de G o e j e . Leyden ( 1 9 2 7 ) ikinci tab. Mes ud J Texte et traduction par C. B a r b i e r d e M e y n a r d et P a v e t de Courteille. G e r d i z i , Ebu - Sait. Zap. mp, Ak. N. VIII. serie. W. B a r t h o l d tarafndan ner ve terceme edilmitir. S. P bg 1897. E l- B e k r , Izvestija Al-Bekri i drugich avtorov o Rusi i Slavjanach, K u n i k ve R o s e n tarafndan .s^i y\ au j ju-v au. adl eserden muktebes. S. Psbg. 1878. b n i - R u s t a . Izvestija o Chazarach, Burtasach... Ibn Dasta (Rusta) D. C h v o l s o n , tarafndan. S. Psbg. 1869. A, H a r k a v y , Skazanija musulmanskich pisatelej o Slavjanch i Russkich, S. Psbg 1870. Mahmut Kgar. c , ajlj ja ou D ivan- lgt-U Trk. Kilisli R i f a t neri. stanbul 1334. stanbul, Baveklet Hazinei Evrakndaki Defteri Hakan yahut Tapu defterleri. Edessal (U rfa d ) ermeni tarihilerden M a t t h i e u s un eseri (Recueil des historiens des croisades. Docum ents armeiHens. T. I.p. 86).

BBLOGRAFYA B a n g , W. Ueber den Volksnamen beseny. Turan (mecmuas) III. (1918) 4 3 6 - 4 3 8 SS. B a r s o V , N. Oerki russkoj istorieskoj geografii. Warszawa 1880. B a r t h o l d , W. Orta Asya Trk tarihi hakknda dersler. stan bul 1927. (Almanca tercemesi s T. M e n z e i tarafndan.) B a r t h o l d , W. N ovyj trud o Polovcach. (Marquartn Kumanlara dair eserinin resenziyonu.) Russkij istoriceskij zurnal. N 7. (1921) 138-156.

Sibliografya

269

B a r t h o l d , W. Otiet o pojezdkie v Srednjuju Aziju. S, Psbg 1897. B u r y, J. B. The treatise De administrando imperio,, B y z .Z sch ft. XV (1906). C h a l a n d o n , F. Essai sur le regne dAlexis 1er Comnene. Paris 1900. C z e b e , Q y . Turco - byzantinische Miszellen. I. Konstantinos Porphyrogennetos. De administrando imperio. Kap. 37. ber die Petschenegen. Krcsi Csoma Archivum I (1922) 209-219. D i e t e r , M. Zur Claubwrdigkeit der Anna Komnena. Byzan

tinische Zeitschrift B. III. (1894) 3 8 6 -3 9 0 SS. D 1g e r, F. Regesten der Kaiserurkunden des Ostrmischen Reiches. 1/3. M nchen u. Berlin 1924 tenberi. F e h e r , G. Ungarns Gebietsgrepzen in der Mitte des X. Jhdts. Ungarische Jahrbcher B. II. Heft 1. (April 1922). G e l z e r , H. Abriss der bgzantinischen Kaisergeschichte (Krum bacherin Geschichte der byzantinischen Literatura ilve.) G f r r e r , A. Byzantinische Ceschichten. 3 Bde. Graz 1877. G i e s e b r e c h t, W. Geschichte der deutschen Kaiserseit. B. III. Leipzig 1885. G o l u b o v s k i j , P. Peen gi, Torki i Polovcy. Kiev 1884. G o m b o c z, Z. Ueber denVolksnamen beseny. Turan 3 (1918) 2 0 9 215. G r u m - G r z i m a j l o , G. Zapadnaja Mongolija. 2 C. Leningrad 1 9 14 -2 8 G r o t , K. Moravija i Madjary, S. Psbg. 1881. hf e y d , W. Histoire du commerce du Levant au moyen ge. 2 Vol. Leipzig 1885/86. Son tab, Leipzig 1936. H s e y i n N a m k , Peenekler. stanbul 1933. J i r e c e k , K. Geschichte der 'Bulgaren. Prag 1876. Rusasi, Odessa 1878. J i r e c e k , K. Einige Bemerkungen ber die Ueberreste der Petsche negen und Kumanen... im heutigen Bulgarien. Sitzungsberichte d. k. bhm . G. d. W. Klasse f. Phil. Gesch. u. Philolog. 1899. (Prag). K a r a m z i n , M . Istorija Gosudarstva /?os57s:ago.(Muhtelif tab). K l j u e v s k i j , O. Kurs russkoj istorii. Moskva 1909. K u r a t , A. (Akdes Nimet). aka, zmirin Orta zamanda ilk Trk hkimi. stanbul 1936. L j a s k o r o n s k i j , V. Istorija Perejaslavlskoj zemli. Kiev 1903 M a c a r t n e y , C. A. The Petchenegs. The Slavonic review. Vol. VIII. N. 23. (D ecem ber 1929) 3 4 2 -3 4 5 .

270

Geenekler

M a c a r t n e y, C. A. The Magyars in the ninth century. Cambridge 1930. M a c a r t n e y , C. A. The Attak on Valandar. Byzantinischneugriechische Jahrbcher. VIII- (1932) 159-170. M a r q u a rt J . (Markwart). Die Ckronologie der alttrkischen Inschriften. Leipzig 1898. M a r q u a r t , J. Ueber das Volkstam der Komanen. Abhandlungen der knigl, Gesellschaft zu Gttingen. Phil-Hist. K. neue Folge B. XIII. Nr. I. Berlin 1914 (Kom anen 2 5 -2 3 6 SS). M a r q u a r t , J. Kultur und sprachgeschichtliche Analekten. Ungarische Jahrbcher B. IX. 68-103 SS. Berlin 1929. M a r q u a r t , J. Osteuropaische und, ostasiatische Streifziige. Leip zig 1903. M e n z e l , Th. Gagauzes. Encylopedie de 1 slam. II. 134 135 pp. M o si n, V. Rus i Chazarija pri Svjatoslave. Seminarium Kondakovianum VI (1933) 187-208. M k r i m i n H a l i l . Trkiye tarihi, Seluklu devri I. Anadolu fethi. stanbul 1934. N e m e t h , J. Die petschenegischen Stammesnamen. Ungarische. Jahrbcher. B. X. 1930. N e m e t h , J. Zur Kenntnis der Petschenegen, Krcsi Csoma A rchivum I (1922) 219-225. N e m e t h , J. Die Inschriften des Schatzes von Nagy Szent-Miklos. Budapest 1932. N e m e t h , J. A honfoglalo Maggarosag kialkulasa (Macarca; baz paralarmtercme ettirerek istifade ettim) Budapest 1930. N e U m a n n, K. Ueber zwei unerklaerte Vlkernamen in der byzaniinischen Armee. Byz. Zschft III (1894) 3 7 4 -3 8 5 . N i e d e r i e, L. Manuel de lantiguite Slave. Paris 1923. P a r c h o m e n k o , V. R u s'i Peenegi. Slavia. casopis pro slovanskou filologii, R ocnikV III. Praha 1929-1930. 138-44 pp. P l a t o n o v , S. Lekcii po russkoj istorii. S. Psbg. 1915. R a m b a u d , A . L empire grec au dixieme siecle. Paris 1870. R a s V s k i j (Rassovsky) D. O roli Cernych Klobukov v istorii drevnej Rusi. Seminarium K ondakovianum (1929). Ra s o V s k i ] , D. Peenegi, Torki i Berendei na Rusi i v Ugrii. Se minarium K ondakovianum . VI. (1933), Praha. R a s o v s k i j , D. Polovcy. Seminasium K ondakovianum VII (1935) ve VIII (1936).

2 i b l i o g r a f !/a

271

R u n c i m a n , S./4 history of the first Bulgarian Empire. London 1932 R u n c i m a n , S. The emperor Romanus Lecapenus. O xford 1930. S c h l u m b e r g e r , G. L epopee byzantine.'PdiVS 1905. S c h l u m b e r g e r , G. Jean II Comnene, Paris 1912. S o l O v e V , S. Istorija Rossi. S. P sbg 1851-1880. V a s i l e v A. Istorija Vizantii. Leningrad 1925. Bunun ter cmeleri, ilvelerle; History o f the Byzantine Empire. Madison (U.S.A.) 1928. Histoire de lempire Byzantin. Paris 1932. V a s i l e v s k i j , V. Vizantija i Pecenegi (1048-1094). Jurnal Ministerstva N a rod n og o Prosvecenija. kn. 11 ve 12 (1872). ayrca basl: Vasil'evskij, V. Trudy I. S Psbg 1908. W e s t b e r g , F. K analizu vostonych istonikov o vostonoj Evrope. 2 M . N . P . 1908 Mart. Z l a t a r s k i j , V. N. Istorija na prvoto Blgarsko carstvo, Sofia 1918. T. I. ve II. T h e C a m b r i d g e M e d i e v a l H i s t o r y IV. The eastern Roman Empire. (7 1 7 - 1453). Bir heyet tarafndan, B u r y n n redaksiyonu altnda. Cam bridge 1927.
Mecmualar

Byzantinische Zeitschrift. (Mnchen). Metinde Byz. Zschft olarak gsterilmitir. Ungarische Jahrbcher. (Berlin) Jurnal Ministerstva N a ro d n og o Prosvecenija (Petersburg) metinde 2.M.N.P. olarak gsterilmitir. Vizantijskij Vrem ennik. (Petersburg) Turan (Budapest) Zapiski V ostocnogo Otolcleriija R..A.O. (Petersburg). Krsi Csoma A rchivum (Budapest).
Ansiklopediler
Russkij Enciklopedieskij Slovar'. Brockhaus - Efron. La Grande Encyclopedie. Enzyklopaedie des slam. (Islm Ansiklopedisi). The Encyclopedia Britanninca. Enzyklopaedie E r s c h u. G r u b e n .

Tarihi Atlas

Spruner-Menke, 1880.

Historischer

Atlas

des Mittelalters. Gotha

NDEKS
(J-254 Sahifeleri itkine alr.)
*

KAYNAKLAR

A b b a s le r 108 A b o b a 60 A b y d o s 227 A c B a y k r fe z i 34 A d a la r d e n iz i 124 A d a lb e r t 80 A d a m , P. 9

A lu ta 100, 138, 242 A n a d o lu 5, 23, 36, 130, 136,141, 143, 152' 153,154, 158, 160,162, 164, 168, 197,200, 208, 211. 218,229, 230, 231, 235, 238, 254 A n a s t a s i e v i c , A . 4, 94 A n c h ile o s (n e h ir ) 112 A n d r e j II. (M a c a r k r a l) 254 A n g e l K o m n e n o s (B iz. m p .) 236 A n i 151 A n k a r a 239 A n n a K o m n e n a 5 - 7, 8, 158, 165, 175, 178, 181, 190, 204, 225, 230 A n ta k y a 124, 165 A p r o n 196 A ral (d e n iz i) 34, 189 A r a lo - K a s p i 50 A r a n k a 250 A a p la r 2, 3, 22, 24, 25, 31, 33, 36. 59,101, 116, 117, 124 A r c h o n t o p u l o i 196 A r g o s 73

A drian (A lek si K om n . k ardei) 171,

176

A frika 173 A fin 164 A ile 70 A k d e n iz 61, 164 A k - k erm a n 27 A k - k o y u n 57 A k m olla 66

A k o m in a t e s N ik e ta (C h o n ia te s ) 10 A k e h ir 27 A la n la r 40, 54, 116,117,119, 121 A lp 249 A la ta v 29 A le k s a n d e r (B iz. m p ) 108 A le k s a n d r o v s k ij c h r e b e t 28 - 29 A le k s i K o m n e n o s 6, 7, 8, 143, 157,159, 160, 161, 162, 163, 166, 167, 168, 171,172, 174,176, 177, 178, 179, 180,182, 188, 225 Alexiada 6, 7 - 9 A lim can b r a h i m o v 63 A l i R 1 z a 63 A lm a n la r 13,16, 20,24,29, 49,78,80,183, 185, 186 A lm a ta y 27, 28 A lm a t 28 A lp A rslan 5, 151, 154,155, 162 Altn O rdu 249

A rianites (E dirn e valisi) 140, 141 A ristofan es 7 A rk a d io p o lis 146 A rnak 248 A rnulf (A lm an im p ) 41, 49 A rpad 48, 242, 244, 249. 250 A rpas 245 As 32 A sk o ld 12
A s m a n ta y - M a ta y 34 A s m e s 138 A s p a r u c h 92 A s p f o n 55 A s y a 39, 173 A o t (E r m e n i k ir a l) 109

3 n deks A t e l k z 42, 46, 47 A - t o - p e i - l o 30 * A t t a li a t e s 5, 149, 150, 151, 154 A ttil 73 A u l e 140 A v a r l a r 12, 40, 44, 60 A v l o n a 123 A v r u p a 1 , 16, 23, 36, 40, 173, 108, 152, 184, 211, 212, 216, 227 A v u l 70 A v u s t u r y a 240, 254 A z a k d e n i z i 16, 22, 29, 37, 41, 47, 48, 51, 61. 68, 69, 91

273

Bayazt P a a 137 B ayram 238 Bee 25 B eenek 25, 26 B eenek Boaz 239 Boila 30 Boleslav (Leh kral) 100 Bolu (K um an babuu) 188 B oncuk 69
B o n j a k ( b a k : M a n y a k ) 188 B o r c a n 120, 121 B o r i s ( B u l g a r a r ) 94 B o r i s (S. V l a d i m i r i n o l u ) 99 B o r o t a l m a t 53, 54, 56 B o s f o r 27, 49 Botaneiates Nikefor 6, 156, 157, 158, 159, 162 Bozkrlar 22, 50 - 52 Bs 246 B r a n a ( b a b u ) 167, 168 B r o w e n 184 * Bruno (Alman m isyoneri) 24, 78, 79, 80, 98 * B r y e n n i o s N i k e f o r 6, 7, 146, 147, 156, 158, 159, 172 B u c k 1 e r , Q. 9 B u d e , Q. 4 B u g 46, 81, 107 B u g n 29 B u k u k 31 B u l a 30, 56 B u l a o b a n 30. 53, 54 B u l d u r t 35 B u l g a r i s t a n 54, 88, 9 4 , 101 ,107,111,121, 121, 125, 129, 133, 134,136,137,138,147, 148,158,183,207,240 B u l g a r l a r 2, 44, 47, 48, 49, 60, 70, 85, 86, 89, 92, 94,108,112,114,136, 120,125,129,152, 156,158,160,172,190,213,215 B u l g a r o p h y g o s 196, 205 B u l g a r u s 76 B u r a t 27. 49 B u r h k 27, 28 B u r t a s l a r 15, 38, 68 B u r y , J . 4, 40 B u h k 31 Byk P een ek 238 Byk ekm ece 208

Babil kulesi l, 16 Bacs 249 Bacgard 116 B acn a 116, 120 B acnak 116 Badova 246 Bagdad 14 * Bahadr han (Eblgaz) 25 Baksu 243. 252 Bal 27, 28, 68 Balaton gl 248 B alar 131, 139
B a l k a n l a r 2,5, 18, 40. 111,125, 127,138, 141, 147, 148, 152, 156, 161.162, 174,176, 182, 183,190, 193, 194, 213,214, 215,224, 234, 240 B a l k a n y a r m a d a s 2 , 3 , 95, 110. 114, 123, 129,147, 150, 151, 163, 200,228, 229,254 B a l k a g l 29, 31 B a l k i 51 B a n g , W . 26 B a r a n 247, 253 B a r a n t a 66, 67 B a r d a s 95 B a r b a r 6, 148 B a r t h o 1 d , W . 15, 38, 43, 59, 67, 68. 90, 128, 184, 185, 187 B a s i l I. ( B i z a n s m p .) 1, 2, 106, 107 B a s l I I . B u l g a r o k t o n o s lOO, 124, 125, 126, 148, 161 B a s l ( B u l g a r i s t a n v a l i s i ) 133, 147 B a s i l k i (v a li) 158 B a t a n 44

Peenek Tarihi 18

ZTt

Geenekler a n g o 186 a rn 29 a v u ld u r 164 e k le r 246, 252 e lg 169, 170 e r k e s le r 41, 91 ilik (n e h ir ) 29 ili - K u d u k 34 in 14, 34, 61, 185, 186, 187 o r lu 204, 205 u 29, 31, 37 u d 37 u m t - g l 34 u r 30 u r (k a b ile ) 32, 43, 44, 52, 53, 54, 56, 57, 58

C abrol 4 C a h e n , C, 153, 154 C a k s y B a y 35 C a m n a y t 35 C a m u h a 71 C a n g e D u 48 C e n e v iz 68 C e n g iz h a n 71 C e n u b talya 2 C e n u b R u s y a 3, 1 7 , 19 , 20 , 36, 50,52, 54, 62, 66, 69, 77, 84. 86, 103,104,105,106, 110, 150, 184, 189,214.232,253 C e n u b U ral 35 C e r n a 248 * C e y h a n ! 14, 34 C e y h u n 32 C h a l a n d o n , F. 20,154, 162,166,180, 206,210,223,225,226 C h a lk e d o n ( b a k : K a d k y ) 179 C h a r k o v 46, 240 C h a r io p o lis (L le B u r g a z ) 46, 147 ,, 170, 196 C h a v a n n e s , E d. 30, 31, 58 C h e r s o n e s 3, 27, 41, 47, 54, 61, 68, 85, 87, 88, 111, 114, 115 C h e v e s 247 C h o e r e n i (C h ir in a ) 216, 219 * C h o n ia t e s N ik e ta (A k o m in a to s ). C h w o l s o n , D . 15 C h ir o b a k c h i 208, 209, 210 * Codex Cumanicus 19, 185
* Corpus Scriptoram

D a lm a y a 253 D a lm a y a h la r 2 D a m a tru i 136, 137 D a m p o li 140, 171, 193 D a n i m e n t 164, 165 D a n i m e n t n a m e 197 D ara H is ta s p a s 50, 76 D a r k o , E. 104 D a v id (G r c i k r a l) 186 D a w e s ,- A. 9
D e Administrndo Itnpetio 1,2.3-5,23,26 28, 33, 40, 41. 44, 46,47,48,52,53,54, 67, 69, 72, 81, 83, 104, 10 ,109,112, 113,114, 121,12S, 127 D e c iu s (R o m a im p .) 96 D e f t e r - i Hakan 238 D e m ir k a p 169, 174, 241 D e r b e n t 117 D e rs te r (S ilistire ) 131, 153, 155, 166, 171, 172, 175, 176, 179, 181,188,197, 200, 216 D e s n a 97 D e t-i K p a k 3, 16, 17,23,39,42,43,44, 48, 50,52,53, 62, 63, 64, 66, 67, 91, 109,114, 127,128,150,175,182,184 D e v e lt o s 123 D ia k e n e 142, 143 D i e h l , Ch. 9 D i e t e r , K. 9, 173, 180, 210 D ili 187 D in li 187

10

Historiae Bgzantinae

C s a k a n y a 244 C u ci 70 C u m g a l 29 C u rca n 32 G ut 66 C z e b e , G. 5

a a ta y 70 a h a -b a k : aka a k a s, 69,164, 197, 201,207,208,211, 212, 216,217,227 a n a k k a le 227

3 nde ks D i o g e n e s 178 D ir 12
Divan lgat-it-trk 15

27S

D je r k o m ita t 245 , D n e p e r 6,19, 22, 27, 36, 38, 46,47,48, 50, 51, 53, 54, 60, 61, 67, 79, 83,87, 89, 93, 96,97, 109, 110, 113, 131,150,187, 188, 194 D n e s te r 6, 27, 33,42,46, 47,48,49,50, 51, 67, 81, 82, 85, 106,107,114,123,215. D o b r ic a 240 D o k u z - O u z l a r 34 D o n 22, 23, 33, 38,42, 44, 46,47, 49, 50, 51, 106,121,127,150,188, 189,232 D o n e c 50, 51 D l g e r , F. 133, 149 D ra v a 244, 248 D r e v lja n le r 54, 82, 83 D ru in a (a s k e r k ta lar) 80 D u r m u 239 D v in a 81 D V o r n i k , F. 41 D y r r a c h iu m 156, 158, 230

E r z u r u m 125 E u ch a ita , J. 75 E u h ca ita P h ilo t e u s 96 E u d o k ia I n g e r in a 107 E d o k ia 162 E v r e n z B e y 228, 229

F a rs 14, 124 F a tm a 54 F atsa 239 F e h e r , G eza 5 F e r e c ik 220 F e r g a n e 31 F e je r v a r 248 F e je r v a r -T o ln a 248 F e k e te 248 F ilib e 158, 159, 167, 168, 169, 180. 234 F in k a v im le r i 12, 36, 82, 83 F in k r fe z i 61, 84 F la n d e r li 200 F 1 o r i n s k i j , T. 4 F ra n s a 119 F r e n k 145, 157, 168, 177, 178, 223

E b -H a fs 109 E b lfe d a 15 E b l g a z i (B a h a d u r h a n ) 8, 184 E b lk a s m s, 165, 166, 197 E d e s s a (U rfa ) 235 E d ir n e 108, 140, 143, 144, 145, 146, 147, 156,. 165, 168 E fes 199 E fltu n 7 E ftim (k e i ) 132 E g e d e n iz i 164, 200 E g e r 247 E ib a p (D e r b e n t) 117 E lb ista n 238 E m b a 32, 34 E n d l s 15, 77, 116. 119 E n e z 216 E p ir u s 161 E r d e b il 117 E r d e m 52 E r g e n e 195, 205, 208 E r g u v a n i b o y a 69 E r m e n ile r 74, 109, 183, 186 E rtim 32, 43, 52, 54, 58

G a liy a 119, 240 G a lin o s 142 G a rb i T r k D e v le ti 30, 37 G a rb i T r k is ta n 31 G a ta y 60 O a v riil (r u h a n i) 113 G e l ib o l u 211 G e l z e r , H . 101, 151 G e o p o lilik 61 G e o r g M a u r o k a ta k a lo n 171 G e o r g M o n a c h o s 81 G e o r g P a le o lo g o s 223 G e r d iz i 15, 34, 34-45, 36, 37, 67, 68, 184, 187 G e r m a n la r 82, 244 G e z a II. (M a c a r k r a l) 251, 252 G i b b , H 31 G i e s e b r e C h t . W . 24, 26, 78, 79, 80, 98 G i e s e , F. 137 G i r i t 108, 124

276

S'egeneklar

G le b 99 * O iy k a s , M . 9 G o e je , J. 15, 23, 42 G O g o l , N 51 G o 1 u b o V s k i j , P . 17, 50, 59, 81, 102 G o tla r 18, 96, 151, 228 G o lo e U l , 171, 174, 178, 180, 181 G o m b O c z, Z . 25 G k -h a n 24, 25 C r a n ic 4 G r e k le r 118 G rya 240 G r o n 246 G r o t , K. 4, 29, 45, 46, 47 G r u m - G r z i m aj l o , G. 59, 187 G u le s 177 G u z 31, 34, 68 G l 33 G r c i 186 G r g e n 34 G y g e s 76

H e y d , W . 68 H i p p o d r o m 87, 139 H r is tiy a n lk 10, 77 H r s o v o 240 H rv a ts ta n 253 H rv a tla r 2 H o d a s z 244 H o e t s c h e l d , D. 8 H o m e r o s 7, 198 H o p o n 77 H o r a s a n 77 H o rm a n (k a z a ) 238 H r u S e v s k i 81 H u b u b a t 68 H u n f a l v y , P. 4 H u n la r 16, 18, 39, 40, 44, 64, 73 H y a k in th (B i urin ) 64

i
* b n - l- F a k i h 15 * b n i - F a d la n 120 * b n i - H a v k l 15, 90 * b n i - H o r d a d b e h 14, 15, 25, 34 * d ris i 15 g o r 12, 83, 85, 88, 109, 112 d il (V o lg a ) 22, 23 26, 28, 33, 35, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 47, 50, 51, 82, 84. 91, 105, 106, 128, 189, 232 l - a d 57 le k 25 li 26, 28, 29, 30, 63 llir y e 129 lm e n g l 22, 81, 82, 84 n g ilte r e 20 n g u l 50 n g u le c 29 Iput'evskaja let. 10, 13, 102 ran 184, 187, 228 sa k K o m n e n o s (B iz. m p .) 149, 161, 162,166 s a k 92 s e n - A n k a t 35 sl m m e m le k e tle r i 68 * stah r 14, 15, 23. 42 sta n b u l 2,13, 15, 69, 109, 111, 115- 137, 164. 179. 215 s p a n y a 3 sm 189

H
H a lla r s e fe r i 7, 227, 22'', 230 H a d e n 202 H a le b 154, 236, 239 * H a m a r to lu s 12 H a m it 239 H a m m a n v il y e ti 238 H a r e z im g l (Aral d e n iz i) 34 H a r e z im 32, 37, 39, 184 H a z a rla r 2, 12, 15, 19. 23, 33 36, 37, 38, 39, 40, 41, 44, 45, 47, 49,52, 54, 62, 68, 83, 84, 90, 91, 117, 121 H a z a is ta n 115 H a za r d e n iz i l, 32 H a za r im p a r a to r lu u 22 H a z a r k a a n 22, 48 H a z a r k a le s i 3 H e in r ic h II. (A lm a n im p ,) 72, 78, 98, H e in r ic h III. 245, 251 H e lg i 84 H e le n a (K o n s t. P o r p h . k a r s ) 109 H e r a k lio s ( B i z i m p ) 36 H e r e d o t 7, 50 H e r t z b e r g , F. 136 H e y n e , M . 183 H e 11 n e r , A. 62

3 n d ek s s t e r ( T u n a ) 76 s v e 87 t a l y a 161 ti l ( e h i r ) 36, 39, 60 z j a s l a v 237 z m i r 8,164, 165, 198, 199, 200, 201, 208, 211,216 z m i t 198, 208, 216 z n i k 164, 165,166, 168, 176, 197, 201, 216, 227, 230

2??

I r t 185, 189 s p a r t a 239 I s s k g l 26, 28, 29

K a n g h 59 K a n k l l a r 34, 59 K a n t a k u z e n o s ( b a b u ) 230 K a p a n 53 K a r a b a y 23,28, 33, 43, 44, 53, 54,56, 58 K a r a a 176, 177 K a r a - H o b d a 35 K a r a - D e r y a 29 K a r a - D e n i z 2, 16,22, 23,43, 51, 61, 67, 68, 69, 71, 81, 87,90,106, 109,110, 113, 116, 119,120,121,123,128,138,164,183,188,192 K a r a - K a l p a k 237,249 K a r a - k e i 57 K a r a - k o l 28, 29 K a r a - k o y u n 57 K a r a - k u l 27, 28 K a r a - s u 29 K a r a - s u ( T r a k y a d a ) 220 K a r a - S l e y m a n 239 K a r a m a n 136 K a r a c a 246 K a r a k n a - k a t a y 59 K a r a m z i n , N . 17, 81, 102 K a r a t a y 28 K a r a t a v 29 K a r l u k l a r 30, 31,37, 189 K a r p a t l a r 50, 51, 67, 128, 222, 242 K a s p i ( H a z a r d e n i z i ) 16, 37 K a s t a m o n i t a ( b a b u ) 176 K a s t o r i a 227 * K a g a r M a h m u t 15, 23, 25, 29, 59 K a t a l e y m 136, 137 K a t a y 59, 60, 248 K a t r a n 201 K a y d u ( m ) 23, 44 K a z a k l a r 71 K a z a k - K r g z 23, 63, 104, 186 K a z a n 186 K e d r e n o s 5, 6, 29, 73, 90, 128, 129, 130, 132, 144 K e g e n 28, 29. 73,131, 132,133, 134, 135, 138, 139, 142, 145, 153, 160 K e m e s 243 K e m e y 248 K e n g e r e s 59 K e r e s 248, 249 K e r k i 244 K e y g e n 29

J a r o p o l k 92, 97 J a r o s l a v 19, 83, 99, 100, 102, 103 J i r e c e k , K . 47, 49,100, 151, 240 Jo a n n K o m n en os (A le k s i K o m n . o l u m p ) 7, 233, 243 J o a n n a k i ( b a b u ) 176 J o a n n V l a d i s J a v ( B u l g a r a r ) lOO, 129

K
K a b a lik a A le k sa n d e r (k u m a n d a n ) 198 K a b a n 33, 34, 35 K a b a r l a r 2, 3, 91 K a b u k s n y u l a 53 K a d e r ( n e h i r ) 27, 28 K a f k a s 16, 22, 37, 50, 116 K a l a b r e ,157, 159 K a l d a g a y t 35 K a l a m a n o s ( b a b u ) 234 K a l m i u s 50 K a m a 38 K a m a B u l g a r l a r 10, 22, 36, 38, 39 K a m e l i k 35 K a m e n e c 51 K a n u 201 K a n a g e i 73 K a n g i t 59 K a n g a r , K a n k a r 29, 32 33, 43, 44, 54, 58, 71 K a n g r e s 59

27S

SPeenekler

K ie v 1 1 , 12,13, 19, 23, 38, 45, 61, 79, 80, 81, K ra k n a k a ta y 55 82, 83, 84,85, 88, 89, 91, 92 94, 97, 102,103, K ra r io s (g e it) 87 105, 109,127, 128 K rita 211 K ie v k n ja z li i 81,82, 84,86, 87,90 K r iv i le r 53, 54, 82, 88, 90, 97 K ie v o - P e c e r m a n s tn 12 K r u m 148, 172 K ilik y a 165, 235 K r u m b a c h e r , K. 4, 9, 101 K ilte r 131 K r y n k a 50 K im e k le r (K im a k ) 31,37,185 K u b a n 22, 29, 38, 44, 50 * K in n a m o s J o a n n 9,24,234 K u d e m a 15 K is - B u d m e r 248 K u e l 44 K ita y la r 185,189 K u fis 27 K iz ik o s 168 K u le 170, 176 K l - A r s la n 8, 201, 227, 230 K u li p e ilo 58 K m z 65 K u m a n la r 7, 8, 10, 17,20,23, 24, 68, 98, 104 K p a k ( K f a k ) 22, 35, 39, 106, 128 105, 126, 128,150, 151, 158,160, 169, 177, 178 183, 185 180, 181, 182, 182-193,183,188,212,213 215 K r g z 187 217, 218,222,224,225, 226,232, 237, 243 K r m 3, 41, 45, 61, 69, 249, K u n 183 K la k 67 K u n i k , A. 15, 67, 78 K l j u e v s k i j . O . 11, 12, 14, 17, 81, K u rat, A. (A k d e s N im e t) 165 K o g -B a s il (E r m e n i k ra l) 235 K u r g a n la r 62, 187 K o l b e g 58 K u r k u a s (b a b u ) 109 K o lo m e ja 240 K u r k u t 44, 54 K o m e n t o n 136 K u r z e , Fr. 24, 48 K o m n e n o s A le k s i (B ak : A le k s i K o m K u 44 nenos) K u t u lm u 164 K om n en os Joann 9 K k B e c e n e k 238 K o n d a k o v , N . 17 K k e k m e c e 108 K o n s ta n tin IV. K o p r o n y m o s 172 K k E r m e n is ta n 165 K o n s ta n tin V ll. P o r p h y r o g e n n e t o s 1-2 K k P r e s la v 92 2, 3, 4, 5, 6,19, 33, 35, 40, 41, 43, 45, 46, 53, K u d s 193, 197 55, 58, 61 67, 78, 6, 87, 89,101, 108,109, K e r i- u r 53 115, 116, 124, 125, 128, 129, 135, 138, 150, K lb e y 33, 43, 52, 57 159,162 K r e 95 K o n s ta n tin IX. M o n o m a c h u s 73. 75, K y p s e lla (p sa la ) 195 130, 132 133, 136, 138, 146, 148, 149 K o n s ta n tin D a la s s e n u s 223 K o n y a 230 K o p o n 33, 43, 44, 53, 54, 57 K o ra 14, K o r k u t 23 K o s a r m a 34 K o s -B u la k 34 K o s ta n 44 K o s ta n tin iy e 74, 119, 122, 136, 146, 156, 157, 169, 175, 180, 195, 204, 209 K o s tr o m a 10 K r a g u je v a c 240

L a e h r , G . 84 L a g a r d e , P. 75 L a k e d e m o n y a 196 L an 32 L a rd e a 171, 172 L a s k i n , O. 5, 37 L tin le r 176, 197, 202, 227 L tin ce 16 L a t y s e v , V. 5 Lavrenttevskja l. 10, 102 L e c l e r c q , H. d u 4

3 nd eks L e b e d i a 45. 46 L e b e d i a s 47, 48 L e b e d i ( r m a k ) 94 L e n u n e 220 L e b u n i u m 214 - 225, 215, 220, 223, 226, 227, 228, 229, 231 L e h 100 L e h i s t a n 249 L e h l i l e r 237 L e i t h a 244, 245, 253 L e k a 159 * L e o n D i a k o n o s 5, 81, 172, 178 L e o n ( B i z . i m p . F e y l e s o f ) 1, 107 L e o n I z a v r l (B iz . i m p .) 106 L e o n V I . 108 L e o n F o k a s ( b a b u ) 108 L e p c e 244 L e s k o v a c 240 L e t o p i s - V a k a y i n a m e l e r 11 L e v s i n , A. 63 L i t v a n y a 249 L i t v a n y a l l a r 82 L j a c h 237 L j a s k o r o n s k i j , V. 68, 89, 103 L o b i t z a IBS L u k i n i c h , E. 45 L u t i S4 L l e B u r g a z 146, 170 M M a c a r l a r 2 ,3 ,4 , 12, 15, 22, 23,24, 25,33, 3 8 ,4 0 ,4 3 ,4 4, 45, 46, 47, 48,49,55, 64, 69, 70,85, 86, 91, 104, 107, 108, 112, 113, 114, 120,122, 124,169,170,183,185,189,190,226 M a c a r k r a l l a n 20 M a c a r i s t a n 19,20, 54,127, 128, 215,229, 2 3 6 ,2 4 1 ,- 242,254 M a c a r t n e y , A. 5,10, 40, 41,45, 59, 119, 120 M a i n 240 M a e o t i s ( A z a k d e n i z i ) 27 M a i t u s ( m e y d a n ) 139 M a k e d o n y a s lle si 1 M a k e d o n y a 106, 130, 133, 140 145, 146, 148, 151,152, 161,203, 209,213,226,229 M a l a t y a 109, 125 M a l a z g i r t 5,153, 154,155, 162, 163,164,165 M a n u e l K o m n e n o s ( B i z . m p .) 234

27 9

M a 1 i c k y , N. 5 M a n g l a k 32 Jyiani 125 M a n i h e i z m 158 M a n o j 1 o V i c , G. 4 M a n t z i k e r t ( B a k : M a l a z g ir t ) 154 M a n y a k , M a n j a k ( B o n j a k ) 188,217,225 M a r a 236, 239 M a r k e l l a 193 M a r m a r a 146, 161 164, 196 M a r o 242, 247 M a r q u a r t , J. (M a r k w a r t ) 20, 27, 28, 29, 30, 31, 41,46, 47, 55, 57, 58, 59, 77, 78, 116, 120, 122, 123, 128, 184,185, 187 M aru t?239 M a t r a 247, 252 M a u r o k a t a k a l o n ( b a b u ) 176 M a u r o p o t a m o s 220 M a y a n 43, 54 M e d v i e d i c a 50 M e h a d i a 240 M e l e t i o s ( m i t r o p l o i t ) 240 M e l i k - a h 164 M e 1 i o r a n s k i j , P . 59 M e lissen o s (A lek si K o m n e n o s u n d a m a d 18, 218, 219 M e n g u i k 164 M e n z e 1, T. 151 M e r i 214, 216, 219 M e r y e m ( s a n n a n n e s i ) 233 M e s e p o t a m y a 47 * M e s u d 15, 31, 116, 119, 122, 124 M e z e s e s 242 M i c h a e l V I I . P a r a p i n a k e s 155, 156, 162 M i c h a e l S t r a t i o t i k o s (B iz . im p .) 161 M i c h a e l D u k a s 219 M i c h a e l F e o d o r o v i c 107 M i c h a e l A k o l u t o s ( b a b u ) 146, 147 M i c h a e l (v a li) 133 M i d i l l i 200 M i g i d e n o s 159 M i g n e 76, 112 M i l l e r , W. 9 M i s i s 235, 238 M i't s c h i s o n , N . 9 M i u s 50 M s r 50 M o e s i a ( M z y a ) 101, 129, 130

230

S^eijenekler N i k e f o r I I . F o k a s 91, 124, 125 N i k e f o r M e l i s s e n o s 164, 176,210,213 N i k e f o r ( r e k t r ) 141 N ik efo r (h ad m ). N i k e f o r ( i m p .) 148, 172 N ik e fo r (R o m a n D is g e n e s in o lu) 172 N i t r a 246 N i z a m i 186 N o r m a n l a r 22, 84, 161, 167,206, 227, 2-29, 230 N o v g o r o d 13,14, 84,99,100,102 N o v a 244 N o v i d u m u m 91 N u k e r d e 116

M oglena 226, 228

M o o l l a r 16, 148, 185, 251 M oldovanlar 128, 129 M onstran 223 M opsuestia (b. Misis) 235 M o r a V c s i k , J . 4, 104 M oravya 41, 49 M oskova (M oskva) 13 M o s i n , V. 83, 90 M oon 244 M uaviye 55 M uarra 238 M uham m ed 55 M ukaddesi 15 Mura 244 Murad II. 137 Mustafa 137 M utanassra 117, 118 M k r i m i n H a l i ) 155 M neccim ba 126, 198

O
O b r a n i 240 O b S c y j S y r t 50 O c a k 70 O c h r i d a 76 O u z 23, 31, 37 O k a 36, 38, 81, 82, 90 O k o r ( B a k : F e k e t e ) 248 O l e g 11, 12, 13, 83, 84, 88, 97 O l g a 83, 90, 92, 93, 109 O m a r i 186 O m u r bfey 223 O n e g a 82 O r e n b u r g 36, 104 O r h a n a b i d e l e r i 59, 87 O r s o v o 240 O r t a A s y a 1, 14, 17, 19, 23, 25, 29, 31, 32, 37, 39, 40, 52, 61, 63, 64, 184, 185, 187 O r t a A v r u p a 49, 68, 108, 252 O r t a D n e p e r 36, 46, 81, 82, 85 O r t a k u r u n 40, 44 O r t a z a m a n 108 O s e t e n l e r 91 O s m a n l I T r k l e r i 137 O s m o s 138 O s t e r , G. 9 O s t e u r o p a ( a r k i A v r u p a ) 15 O s z l a r 247 O v c e p o l j e 135

N
N a b i t 177 N a g y - S z e n t - M i k l o s 30, 58 N a g y - B e s e n y 250 N a p r e z i 87 N a r n 29 N a s r H s r e v 84 N e a n e s 201, 202 N e m e t h , J. 4, 20, 30, 46, 55, 56, 57, 58, 59, 60 N e s t o r lo, 12 N e s t e r k r o n i k i 10, 11, 14, 24 N e s t o r (v a li) 155, 156 ^ N e r 131 N e u m a n n 58 N i e d e r 1 e , L. 82 N ik a e a (zn ik ). N i k a e a M i k r a 174, 205 N i k o l a M i s t i k o s 112 N i k o l a M a u r o k a t a k a l o n 170 N i k o m e d i a (B . z m i t ) 197 N i k e t a C h o n i a t e s 131 N i k o l c e l 60 N iko n o vska ja 1. 14 N i s i b i s 109 N i 135, 159 N i k e f o r B o t a n e i a t e s 198, 199

P a c i n a c a e 24 P a c i n a c i 24

3ndeks
P a k u r i a n o s ( b a b u ) 167, 168 P a l e o l o g ( b a b u ) 179 P a l o 183 P a n o n y a 23, 49, 110, 114, 128 P a p a 197, 230 P a p a d i m itr iu s 5 P a r c h o m e n k o , V. 79 P a s m g a 83 P a e n g e 83 P a t a 44 P a t z i n a c i t a e 24 P a v e t d e C o u r t e i l l e 116 P a m p h y l o n 170 P a v l i k y a n l a r ( B o g o m i l l e r ) 125, 158, 166, 167, 194 P e c h y n d 245 P e e n e j a 240 P e e n e k le r -e serin m ev zu u . P e c z e n i s z c z e 240 P e c z e n o g a 240 P e c z n e z y n 240 P e e r s k a ja lavra II P e i l l o t 187 P e l a p o n y a 229 P e l e p o n n e s 3, 151 P e r e j a s l a v e c 92, 94, 96 P e r e j a s l a v i 237 P e r s ( I r a n ) 36, 46 P e t 252 P e z e n g i 24, 26 P h i l o k a l o s 229 P i r i b e y 239 P i t i k a n 230 P i z a 68 * P l a n o - K a r p i n i 59 P l a t o n o v , S. 102 P l i s k o v a 174 P o g o d i n , M . 17, 81 P o i j a n l e r 81, 82, 83, 88
P o ln o e S o b r a n ie R u ssk ich L e to p ise l 13

281

P o s s i n u s , P. 9 P o t a 252
P o v e s t v re m e n n y ch let 10

P t s c h i n g 245 P r a g 80 P r e s l a v 94, 147, 149 P r e t i c 81 P r i p e t 81 P r i s c u s 73 P r i u m 24 P r u t 46, 60 161, 240, 242, P r z y m s e l 240 * P s e l l o s M i c h a e l 6, 73, 75 P s k o v 13, 14 Puzan 8

R
R a b a ( R a a b ) 244, 245 R a d i m i c 83 R a m b a u d , A. 2, 4, 20 R a s o V s k i j , D . 19, 103, 127, 183, 184 241 R e i f e r s c h e i d , A. 9 * R e g i n o 24, 41, 48 R e n a u 1 d , E . 6, 75, 100 * R e i d e t t i n 15, 24, 25 R j a z a n 51 R j u r i k 12, 83, 84, R o b e r t ( F l a n d e r k o n t u ) 193, 197, 212, 213, 227 R o d o s t o 146 R o m a 80, 116, 230 R o m a n ( B i z . i m p . ) 101 R o m a n II ( K o n s t . P o r p h . o l u ) 2,124 R o m a n D i o g e n e s 5, 153, 154, 162, 163, 172, 176 R o m a n L e k a p e n u s 1, 85, 88, 108, 109, 112, 117, 124 R o m a n o v l a r 107 R o s 150 R o s l a r 27 R o z e n ( b a r o n ) 15, 67, 78 * R u b r u k , W . 65 R u m a n y a 186, 240, 253 R u m e l i 137, 165, 211 R u m e n l e r 222 R u m l a r 116, 117, 119, 153, 159 R u n c i m a n , - S. 92, 95, 96, 108, 112, 119, 124, 158

P o l o g 240 P o l o n y a 240, 253 P l o v c y ( K u m a n l a r ) 128 P oly b ios 7 P l o y b o t o n 201, 230 P o n t u s 27, 82, 116 P o r o g i ( k a y a l k l a r ) 87 Porsuk 8

S8Z

3 e g e n e k l e r
S e e 166 S e l n i k 3, 107, 151 S e l u k l u l a r 5, 130, 136, 138, 149, 152, 153, 154, 161, 164, 165, 168, 197, 207, 230, 238 S e l i n a 87 S e l t e 136, 138, 140, 149, 150 S e m e n d e r 90 S e m e n o v - T i a n s a n s k i j , V. 50 S e r e t 96,48,49,242 Sestlav 166 Sevastopol 114 S e v e r j a n l a r 82, 83 S i b i r y a 88, 104, 189 Sicilya 15, 161, 229 S i e n k i e v i c z , H . 51 Sikullar 252 S i l i s t i r e ( D e r s t e r ) 153, 166, 171, 176, 190 S i l v e s t e r 11 S i m e o n ( B u l g a r a r ) 49, 85, 107, 111, 112, 129, 174 S i r m i u m 101 S i s a m a d a s 200 S r - D e r y a 29, 31, 59 S r b i s t a n 240 S rp lar 2 S i v a s 165 S k a n d i n a v y a 22, 36, 61, 83, 87 S k i t l e r ( P e e n e k l e r ) 5 ,8 ,2 4 ,5 0 , 76, 130, 153, 155, 200, 224, 233, 286 S k y t h i a 50 S k o t e i n o n 170 S k y l i t z e s 5, 6 S l a v l a r 2,12, 15, 17,36, 37,38, 41, 49, 55, 62, 82,84, 108, 119,228 S l a v o n y a 253 S l o v a k y a 245, 254 S l o v e n 82, 88, 97 S m i r n o v , V. 91 S o f i j s k a j a I. 14 S o f y a 135, 149, 159, 229 S o l o m o n ( M a c a r k r a l ) 169, 171, 251 S o 1 o v e v , S. 17, 81, 90, 94, 96, 100, 102 S o m m era rd ,L . 9 S o n g l 29 S o n - k l 29 S o u - l o u 30 S r e z n e V s k i j , J . 183

R u o t s i 83 R u s l a r 2, 3, 11, 12, 24, 37, 40, 54, 59, 62, 68, 70, 71, 79, 80, 81, 87, 90, 92, 93, 94, 96, 101, 102, 103, 104, 105, 109, 114, 115, 120, 127, 183, 186, 212, 222 R u s A r k e o g r a f y a C e m i y e t i 13 R u s h i s t o r i o g r a f y a s 17 R u s k n j a z l e r i 86, 88 R u s k a z a k l a r 5, 51, 236, 237 R u s v e k a y i n a m e l e r i 5, 10, 10-14, 17, 28, 37, 81, 84, 85, 86, 99, 183, 184, 232, 236, 237 R u s s i o n 201, 202, 204 R u s y a 13, 16, 19, 50, 51, 66, 69, 83, 84, 109, 115

S a b i n i n 16 S a b i r 46 S a a 166 S a g i t a i i 245 S a g i z 35 S a h l g r e n , J . 87 S a h t i y a n 69 S a j o 246, 247 S a k a k a t a y 55, 59 S a k z a d a s 200 S a k m a r 35 S a l m a k a t a y 55 S a l m u 48 S a m 34 a m a r 35, 36, 39, 50 S a m b a t 83, S a m o 242 S a m u e l ( a r) 144 S a m u e l A b a 253 S a p 250 , S a r a t 27, 49 S a r a y ( e h i r ) 36 S a r d i k a ( S o f y a ) 135, 215 S a r k e l 3, 27, 90, 91 S a r m a t i a 50, 169, 176 S a h 239 S a v a 248 S c h i e m a n n , T. 14 S e b i l l e r , F. 9 S c h l u m b e r g e r , G. 95 S c h o p e n , J. 9

J n d eki
S t e f a n I. ( M a c a r k r a l ) 127, 244 S t e f a n I I . 243, 251, 252 S t e a n D u s a n 240 S t r i t t e r , J . 16 S t r o e V 13 S t r u k u n 87 S t u g n a 97 S t u l a 97 S u h m 16 S u l a 98 S u l e 144 S u n g u l 27 S u r i y e 285, 236 S u r u k l b e y 53,54 S u s a m r 29 S l e 136 S l e y m a n - a h 8, 164, 65 227 S v a t o p l u k 41, 49 Svendel S v j a t o p l u k 99, 100 S v j a t o s l a v 19, 83, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 97, 125, 127 S y n e s i o s 194,225 S z e k e s - F e j e r v a r 249 S z o k o 1 a j M a r g i t 241 a c h m a t o V , A. 11, 14 a m a n i z m 78 a r k A n a d o l u 151 a r k i A v r u p a 16, 22, 33, 36, 44, 61, 62, 84,114,173, 185, 193,197,216,240,251,254 a r k i R o m a m p a r a t o r l u u 73 a r k S l a v l a r 11, 12, 22, 81, 83 a r k i T r k i s t a n 31 i b i n K a r a h i s a r 239 i r v a n - a h 186 S k o r p i 1 60, 92 o m o d 247 o p r o n 244 u l a k - A n k a t 35 u m n u 138, 160, 166

2SS-

Talm at 33, 43, 44, 53 T am atarka 28,91 Tarobov 51 Tam in 154 Tanais 24, 61 T ang sllesi 180 T nrverm i 199 Tara (aziz) 137 Taraz 31 Tarna 247 Tasar 246 Tataristan 28 Tatarlar 10, 65, 186, 251 T atar istils 17
T a t i k i 166, 168, 176, 196, 198 Tatranes 204 Tatu 153, 155, 175, 181 Taurokom en 195 Tauros 236

T elm a 56 Ten (Do^) 91 Tepel 247 Tervel 160, 167 Them 70, 162 T heodor (aziz) 211 T heodosius II. 73 Theophil (mp.) 228 T heophylaktos 76, 207 Thet 245 T h o m s e n , V. 25, 87 Thukydides 7 Thwrocz 243, 251 Tissa 110, 114, 242, 247 Tiv.ertz 88 Tm utarakn (Bak; Tam atarka) Tobolsk 45 Togortak 188, 217, 225 Tokson 252
T o k s u n 242 Tolna 249 Tomaj 249 Tonuzob 242 Toplica 147

28

Torklar (Uzlar) 10, 17, 19, 20, 37, 68,

T a b a k 69 T a l a l v 244 T a l a 29, 30, 31, 32, 37 T a l g r i s k 28 103, 183, 236

Tou - kiue 30 Tbrete 246 Tkzde 245

2 8 !l

S'egenekler

Triaditza 149, 160, T ra g ik ler 7 T rakya 94, 121, 124, 130, 140, 142, 143, 146, 148, 157, 171, 180, 181, 195, 196, 197, 201, 203, 206, 209, 213, 214, 218, 233 T ra n silv a n y a 48, 128, 242 T r a u t m a n n , R. 14 Travi 160, 166, 167, 169 T rier 24 "Trubez 97, 98 T ru llos 123 T u g o r - h a n (b a k ; T ugortak) 188 T u m a n sk ij ely a zm a s 14, 35 T u n a 3, 11, 16, 18, 20 27, 33, 40, 45,46,48, 19, 51, 60, 67, 85, 86, 87, 92, 95, 100, 101, 103, 111, 112, 121, 125, 129, 131, 132, 133, 136, 147, 150, 152, 155, 156, 159, 161, 171, 174, 182, 187, 189, 190, 193, 194, 214, 215, 226, 229, 231, 232, 233, 234, 235, 236, 240, 241, 243 T u n ga ta y 55 T u rak 23, 72, 132, 134, 135, 139, 140, 141, 145, 148, 160, 229 T urla (D nester) 123 T u tu k 164 T g e r e k -s o r 34 T n k atay 59 T r g e 30, 31, 58 T r k le r 1, 2, 3, 8, 9, 17, 19, 20, 23, 24, 29, 44, 53, 54, 62, 82, 117, 118, 134, 182 T rk m e n 63, 183 T rkistan 29 T rkiya t E nstits 21 T rk iy e 21, 183 T z im is c e s 94, 95, 124, 125 U U b e y i 58 U g li 54 U g o r -fin 45 U gria 241 U lah 128, 129 U lu s 69, 70 U n g a r 121 U rfa 235 U rk u k 28 U rm a n 249 'U ru 70

U s p e n s k i j , T. 30, 60 U tva 35 U vu l 27, 35, 36, 45, 50, 51 U y g u r 58 U zboy 2 U zlar 2, 5, 10, 17, 19, 23, 31, 33, 36, 38, 39, 40, 41, 43, 47, 52, 54, 62, 64, 67, 68, 69, 70, 91, 98, 103, 114, 126, 127, 130, 131, 135, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 175, 184, 186, 187, 188, 189, 190, 200, 215, 228, 231, 232, 234 U zo lim e n 182

sk d a r 36
V a ga 246

Val (bak; Bal) 27 Valah 213 Vardar 220, 226, 228, 229, 240 V ardaryotlar 228 V arja gler 12 , 22, 36, 83, 84, 88, 102, 145, 176, 177 Vas 245 V a s i 1 e V , A. 5, 9 , 124, 221 V a s i 1 e V s k i j , V. 18, 76, 151, 166, 173, 180, 200, 210, 223, 225 V asi) k o R ostislavovi 236 Va k om itat 244 V e le n d e r 116, 117, 120, 121, 123, 129 V elik oru s 82 V e n e d ik 2, 68 V e s t b e r g , F. 103 V aldisla v ( ek k ral) 252 V la d im ir (K ie v k n jazi) 13,'38, 78, 80, 83, 87, 92, 98, 99, 125, 128 V la d im ir M o n o m a ch 186, 232 V olg a (dil) 38, 50, 51, 82 V o ly n y a 240 V o ly n ja n le r 82 V o sk re se n s k a ja 1, 14 V ostra 97 V rm a n d 244 V s e v o lo d 237 V u ka 248 Y Y ab d iertim 53, 56 Y ak u bi 15

3 ndeks

S85

Y a y k 26 28, 32, 33, 35, 36, 38, 39, 41, 184 Y az 44, 53, 54, 56, 57 Y av k a ta y 60 Y u g o s la v y a 3, 240 Y u la 33, 43, 52, 54, 56, 57, 58 Y u n a n 116, 123 Y r k le r 63 Y z -te p e 138, 140, 141, 160, 166

Z ailijsk ij A latav 28 Z ich ia 68, 115 Z ir (n a h iy e) 239 Zitava 24 Z 1 a t a r s k i j , V. 28, 29, 47, 49, 86, 92, 94, 100, 107, 112, 158 Z o e (Biz. im paratorias) 161 Zoltan (M acar kral) 242, 245 Zon aras, J. 9, 95, 229 Z lk a d iriy e T rk m e n le ri 239 Z v e n ig o r o d 240

Z a b e 1 i n , A. 65 Z a g reb 4

MADDELER NDEKS

A k - S y e k 71 A k n clk 71 A ristokrat 7 A sk eri tek ilt 70 At (g m e n le rd e ) 65 A v c lk 67 Baranta 67 Bardas n iv e r s ite s i 2 B alan g v e k a y in a m e 10, 11, 13 B izans o rd u s u n d a P e e n e k le r 5 B oy 70 B ozkrlar 22, 50 - 52 o b a n lk 28, 33 43, 44, 53, 54, 56, 58, 65 u ve Tala b o y u n d a k i m eralar iin m ca d e le 31 D e adm . im p. da Orta A syad an g e len y e r adlar 26 - 30 D eri 68 E rg u a n i b o y a 69 H a z a r - U z a n la m a s 37 ktisadi m il 64 stanbul A k a d e m is i 6 til - H a rezim ticareti 39 K abile tekilt 70, 73 Kara - S y e k 71 K m z 65 - K o m e n to n 65

K o y u n (g m e n le rd e ) 65 K le 68 K y (Slavlarda) 82 K rk 68 L e b u n iu m m e y d a n m u h a re b e si 223 M is y o n e r 79 O y m a k 70 P e e n e k adna dair 24-25 P e e n e k k ale h arabeleri 55 P e e n e k u ru gla r 52 P e e n e k d alar 35 P e e n e k h cu m la r 74, 76, P e e n e k le rd e atn ro l 235 P een e k k a d n la n 177 P e e n e k harp te k n i i II 7 - I I 8, 117,233 P e e n e k sil h la n 73 P e e n e k k a n u n u 54 P ee n e k le rd e taht veraset k a n u n u 72 P e e n e k h alk k tle si karar 180 R u s - P e e n e k ticareti 89 Tatl 69 T u r 68 T icaret y o lla n 61 - 68 T icaret (g m e n le rd e ) 67 V a zo 69 Y a y la k 67