Sosyal Bi̇lgi̇ler 6 Ders Ki̇tabi

LKRETM
SOSYAL BLGLER
DERS KTABI
Kezban KAYA
MAJ VE DI TCARET A..
maj Center Macun Mah. 3. Cad. No: 2 (A Girii) stanbul Yolu 6. km. Yenimahalle-ANKARA Tel:. (0.312) 397 91 41 Faks:. (0.312) 397 41 54
MYAY DERS KTAPLARI

Her hakk sakldr ve maj ve D Tic. A.ye (myay) aittir. Kitabn metin, etkinlik, soru ve ekilleri ksmen de olsa hibir suretle alnp yaymlanamaz.
Editr: Ekrem Zahid BOYRAZ Dil Uzman: Taha ALAROLU Grsel Tasarm: Hayrettin Vural Program Gelitirme Uzman: Soner Mehmet ZDEMR lme ve Deerlendirme Uzman: Tlin ACAR Rehberlik ve Geliim Uzman: Tahsin LHAN
ISBN 978-9944-120-07-4 Talim ve Terbiye Kurulunun 26.12.2012 tarihve 245 sayl kararyla 2013-2014 retim ylndan itibaren 5 (be) yl sreyle ders kitab olarak kabul edilmitir.
Bask: Dorukkaya Matbaac l k Yay nc l k A.. - Ankara 2013
Sosyal Bilgiler Ders Kitab 6. SINIF
MUSTAFA KEMAL ATATRK (1881-1938)

NDEKLER
Organizasyon emas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 1. NTE : Sosyal Bilgiler reniyorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 Hayatn inden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 Olgu ve Gr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Aratryorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Haklarm reniyorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Sosyal Bilimlerin Geliiminde Atatrkn Rol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 lme ve Deerlendirme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 2. NTE : Yeryznde Yaam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Yaadmz Dnya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Farkl klimler Farkl Yaam Tarzlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Bir Bakadr Benim Memleketim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Yaayan Gemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Anadolu ve Mezopotomya Uygarlklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 lme ve Deerlendirme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 3. NTE : pek Yolunda Trkler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62 Atalarm Tanyorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64 Bozkrda Yaam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74 Kutsal Grev . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79 slamiyetin Douu ve Yayl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81 lk Trk-slam Devletleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88 Yaayan Deerlerimiz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100 Sanata Vurulan Trk Mhr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102 lme ve Deerlendirme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 4. NTE : lkemizin Kaynaklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 lkemizde Ekonomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Yapyoruz, Satyoruz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Vatandalk Borcumuz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Doal Kaynaklarmz Koruyalm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Mesleimi Seerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 lme ve Deerlendirme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
5. NTE : lkemiz ve Dnya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Dnyamz Tanyalm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136 Yurdumuzun Kaynaklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140 Trk Cumhuriyetleri ile likilerimiz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145 Doal Afetlerde Dayanma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .148 Kltr ve Sanatn Etkileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151 lme ve Deerlendirme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154 6. NTE : Demokrasinin Serveni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156 Demokrasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158 Demokrasinin Geliim Sreci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162 Haklarm ve zgrlklerim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .166 Dnden Bugne Demokrasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172 Trklerde Kadn Haklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177 lme ve Deerlendirme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 7. NTE : Elektronik Yzyl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .182 Sosyal Bilimler ve Biz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .184 Bilim ve Teknolojinin nemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .187 Doku ve Organ Nakli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .190 Telif ve Patent Haklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .195 Aklclk ve Bilim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .199 lme ve Deerlendirme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .202 SZLK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .204 KRONOLOJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .208 KAYNAKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .210 TRKYE HARTASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .212 TRK DNYASI HARTASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .213
Organizasyon emas
nite numaras niteyi tantc grseller nite ile ilgili rencilerin n bilgilerini ortaya karma ve onlar aratrmaya ynlendirmek amacyla hazrlanmtr.
nitenin ad
1. NTE
NTE HAZIRLIK ALIMALARI

1. Baka bir okula balamanz ya da yeni bir semte tanmanz yaamnzda hangi deiikliklere neden olabilir? Not ediniz. Benzer olaylarn arkadalarnzn yaamnda da ne tr deiikliklere neden olduunu reniniz. 2. Herhangi bir konu hakknda herkes ayn dnceyi paylaabilir mi? Ayn konuda insanlarn farkl dnmelerinin nedenleri neler olabilir? Dncelerinizi not ederek snfa getiriniz.
Sosyal Bilgiler reniyorum

Hayatn inden Olgu ve Gr Aratryorum Haklarm reniyorum Sosyal Bilimlerin Geliiminde Atatrkn Rol
3. Yaptnz bir aratrmada bilgiye ulamak iin hangi kaynaklar nasl kullandnz? Bu konuda arkadalarnza neler nerirsiniz? 4. Bir ocuk olarak hangi hak ve sorumluluklara sahipsiniz? Bunlarn sizin iin nemli nedir? Aratrnz. 5. Sosyal bilgiler dersinin amalar nelerdir? reniniz. 6. Atatrkn Sosyal bilimlerin gelimesiyle ilgili szlerine rnek bularak snfa getiriniz. 7. Atatrkn Trk ocuu, atalarn tandka daha byk iler yapmak iin kendisinde kuvvet bulacaktr. sz ile ilgili bir kompozisyon yazarak snfa getiriniz.
10
11
Kazanma ait kelime ve kavramlar gstermektedir. Konu bal

1. nite
Olgu ve Gr
N HAZIRLIK
KELME R VE KAVRAMLA
olgu gr dnce duygu genelleme
Herhangi bir konuda grnz alnd zaman, size deer verildiini dnerek mutlu olur musunuz? Byle bir annz varsa anlatnz.
Konu ile ilgili rencilerin bilgilerini ortaya koymaya ve motivasyonlarn salamaya ynelik almalar verilmitir.
lkemizin kalknmasn salamak iin eitli projeler retilmektedir. Bunlardan biri de Gneydou Anadolu Blgesinin ve lkemizin kalknmas iin hazrlanan GAP (Gneydou Anadolu Projesi)tr. GAPn lke ve blge kalknmasndaki nemi ilgili olarak birok yazlar yazlm, farkl grler ileri srlmtr. Aada bunlardan bazlar verilmitir.
GAP
GAP (Gneydou Anadolu Projesi) Trkiyenin en byk, dnyann da sayl projelerindendir. GAP, yurdumuzda Frat ve Dicle rmaklarnn evresindeki 74.000 km2lik dzlkleri kapsar. Genellikle platolarla kapl olan bu alan, Trkiye topraklarnn % 9unu oluturmaktadr. ... Dicle ve Frat rmaklarndan her yl boa akan sular, bu projede yer alan baraj setlerinin gerisinde birikecek. Baraj gllerinde biriken sudan elektrik enerjisi elde edilecek, baraj sularnn bir blm ise tarm alanlarnn sulanmasnda kullanlacaktr. Blge, bu proje sayesinde sanayi, ulatrma, tarm, eitim vb. birok konuda kalknm olacak. Bu kalknma, lke ekonomisini olumlu etkileyecek. Suya kavuan alanlar birer ukurovaya dnecektir. Bu blgedeki insanlar daha mutlu ve huzurlu yaayacaktr.
Kazanma ait kelime ve kavramlarn daha iyi renilmesine yardmc olacak zel aklamalar verilmitir. rencilerin derse aktif katlmn, dnme ve yorum yapmasn salayacak almalar gstermektedir.
www.gap.gov.tr
Bilgi Kutusu
GAP, cumhuriyet tarihimizin en nemli ve en byk projesidir. Blgenin ve lkemizin geleceini ekillendiren bir almadr. Bu gibi projeler sayesinde lkemizin kalknmas salanacak ve gelimi lkeler seviyesine ulaacaz.
GR: Kiiden kiiye deien ve insanlarn bireysel dncelerini yanstan bilgilerdir.
Konuyu desteklemek amacyla verilen alnt metinleri ve ek bilgileri gstermektedir.
OLGU: Herkes tarafndan kolay anlalabilir, kantlanabilir ve bilimsel verilere dayanan bilgilerdir.
Yukardaki aklamalardan yararlanarak GAP ile ilgili metindeki ifadelerden hangilerinin gr, hangilerinin olgu olduunu syleyiniz.
Tartma
Belirlediiniz bir gr sizce ne zaman, hangi durumda olgu olur? Arkadalarnzla tartnz.
16
Konu ile ilgili farkl gr ve dnceleri ortaya karmak amacyla hazrlanan tartma konularn gstermektedir.
Organizasyon emas
leni srasnda dikkat ekmeye, rencileri gdlemeye ynelik aklamalara yer verilmitir.
erek ay em r izley akuy okla eki l de o rind ze iki yn iniz. s her bilir ki
reze deni r ma ir. n bo sterilmit edile g min loda ve tah daki tab iletilen esi aa ada n Dny m ve yzd letile % dal zerv rezerv n Re erinin
letile ktar mi
66 0 00.00 320.0 0.000 60.00 0.000 54.00 0.000 27.00 00 0.0 27.00 0 00.00 488.0 12 11 6 6 100
rencilerin dikkatini ekmeye ynelik sembolleri gstermektedir.
Atatrkn kazanmn ieriine uygun szlerine yer verilmitir. Gezi-gzlem aratrma vb. etkinlikler bu blmde verilmitir.

Trk dilinin, kendi benliine, aslndaki gzellik ve zenginlie kavumas iin btn devlet tekilatmzn dikkatli, ilgili olmasn dileriz. M. Kemal ATATRK (Atatrklk 1, s.362)
Konuyu destekleyen gncel veri, grafik ve tablolar yer verilmitir.
Bilgi Kutusu
n Biline % rezerv
63 16 11 3 7 100
zerv n Re Biline r mikta
lke
e Trkiy ABD
0 00.00 803.0 0 00.00 209.0 0 00.00 136.0 0.000 36.00 0.000 91.00 0.000 .00 1.275
Trkiyede sosyal bilimlerin gelimesi iin byk bir aba harcayan Atatrk, 12 Temmuz 1932 ylnda Trk Dili Tetkik Cemiyeti (bugnk Trk Dil Kurumu), 1935te de Ankara Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinin kurulmasna nclk etmitir. Ankara Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinde ilk ders Atatrkn istei ile Aye Afet nan tarafndan verilmitir.
ti kistan uriye Kaza Cumh Halk in erika y Am Gne m Topla
ler Gelen lgin
t rn t ve s . S iletilen b ler TRK YEDE HRA VE THAL EDmi LEN RNLER N DA ILIMI gib klagil arlan ve inko (TE 2004) Yzde % r, ba yvele raktan k r, bakr, 100 mikle klu me top demi m ke r kabu sadece Tpk i. Sala 90 . ala rf r, mu ye st Bo or alm i gd dhracat
80 70 60 50 thalat
Trk dili, Trk milleti iin bir hazinedir. Trke konumayan bir insan; Trk kltrne, topluluuna balln iddia ederse buna inanmak doru olmaz. M. Kemal ATATRK (Atatrklk 1, s.362)
Konu anlatmlarn destekleyen gazete, dergi, internet haberi gibi kaynaklardan yaplan alntlar gstermektedir.
srala yabi liriz: ii sen anla dron ann eneden yaa m e bul us v hasfel ar m
ID rin e S hasta s olarak y A l kilm biliesi am na di Dn aha liler Trk evleti ni kkat ya re d D acy ir s ler. in Hun Sz AIDS G la bu lea n n lar b d ylki Hun e dr amasyl yard de Dur, 'nn slo n mc AID a'n gul irin S'i D gan, Asy AID birb net" uy izi, slog rta urdu S'liy O Den a ann r, e S z? an rak ve Y n rtn unu azar u ol belir biry Dn ise uyd lend yurd tda H ise Si uyme i. y ve iliyor m ana , ba zeyde Basn olaor m ilk r B liy la bi dan a , ku lerin nu 01 A Si n D alar Trk duu ralk z bi Kinga ku D t e ol r slog 2005 da di blg n yo an bu dou e Hin ili bir lu er lsan yd vr n yla bula z ne gne ile e ebili r. olur ar r. Kara du? oval ? cier z nn dunu de
1A ral kB ug nD ny aA IDS Gn a nen n ve A ba
o sa dr lgn Tu 30 ra nn bal Bas ay 20 a ndan 01 10 Ara lk 20 0 05

40
Sanayi rnleri
Maden rnleri
Tarm rnleri
Atatrkn yukardaki szlerinden de grdmz gibi Trk dilinin gelimesi ve sadelemesine byk nem vermitir. Bu amala balatt dil inklab, Atatrk'n dili sadeletirmek amacyla Trk Dili Tetkik Cemiyetini kurmasyla srmtr. Kuruluundan bir sre sonra Trk Dil Kurumu adn alan cemiyetin almalar olumlu sonular vermi, Trk dilinin Arapa, Farsa kelimelerden arndrlp sadelemesi yolunda nemli admlar atlmtr. Trk Dil Kurumu bugn, 1983 ylnda kurulan Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu bnGEZ - GZLEM Ankarada bulunan Trk yesinde, faaliyetlerini srdrmektedir. Tarih Kurumu ile Trk Dil KuruTrkenin sadeletirilmesi, zenginletirilmu hakknda nternetten veya mesi ve gzelletirilmesi, bu kurumun grevleri eitli kaynaklardan bilgi ediniarasndadr. Trk diliyle ilgili olarak gnmze niz. Mmkn olursa bu kurumlakadar yaplan almalarn en nemli sonucu; ra gezi dzenleyebilirsiniz. 1932 ylndan nce yaz dilinde % 35-40 civarnda olan Trke szck kullanma orannn, bugn % 75-80'lere ulam olmasdr. Bu olgu, K 1.16. Etkinlik Atatrk'n yapt dil inklabnn halka mal olduunun en nemli kantdr.
Dnelim, Syleyelim
1. Atatrkn Trk dilinin zenginletirilmesi iin yapt almalara rnekler veriniz. 2. Trk Tarih Kurumunun, bilimsel almalara katksn rnekler vererek aklaynz. 3. Atatrkn sosyal bilimlerin gelitirilmesi iin yapt uygulamalardan hareketle, bu konunun etkin vatanda yetitirilmesindeki roln aklaynz.
Kazanma ait becerileri gelitirmek amacyla hazrlanan aratrma konular verilmitir.

31
Bu yol neden ? kapatlmtr
Konu ileyii ile ilgili ek bilgi ve aklamalar bu blmde yer almtr.
Kazanm pekitirmek amacyla hazrlanan almalar gstermektedir.
ARATIRINIZ
Yukardaki olaylarla ilgili kurum ve kurululardan birisini seiniz. Grevlerini, insanlarla ilgili neler yaptklarn reniniz.
Konuyu destekleyen ilgi ve merak uyandrc bilgileri gstermektedir. Etkinliklerle ilgili farkl alma rnekleri verilmitir.
1. nite
lme ve Deerlendirme
A. Aadaki sorular cevaplaynz. 1. lkemizde polislerin grevlerini yaadnz yerden rnekler vererek belirtiniz. 2. Olgu ve gr arasndaki fark bir rnekle aklaynz.
Bilgi Kutusu
K
1.1 Etkinlik
3. Bilimsel aratrma basamaklarn bir rnek olay kullanarak sralaynz. 4. Yaadnz bir sorunu zmek iin neler yaparsnz? Maddeler hlinde belirtiniz. 5. Atatrkn sosyal bilimlere verdii nemi bir rnekle aklaynz. 6. Trk Tarih Kurumu ve Trk Dil Kurumunun grevlerinden birkan yaznz. B. Aadaki cmlelerde noktal yerleri uygun kavramlarla tamamlaynz. 1931, dileke, olgu, gr, renim, Atatrk, kurum, 1936, Afet nan 1. Bireysel dnceleri yanstan bilgiler.............. olarak adlandrlr.
renci alma Kitabnda konu ile ilgili yaplacak etkinlikleri gsterir.
2. Kantlanabilir ve bilimsel verilere dayanan bilgilere..............denir. 3. Trk Tarih Kurumu................ ylnda ........................... tarafndan kurulmutur. 4. Herkesin eitim ve ................................... hakk vardr. 5. Vatandalar, dilek ve ikyetlerini .................... yazarak belirtirler. C. Aadaki oktan semeli sorular cevaplaynz. 1. Aadakilerden hangisi gr bildirir? A. Ankara, Trkiyenin bakentidir. B. stanbul, Trkiyenin en kalabalk kentidir. C. Ar Da, Trkiyenin en yksek dadr. D. Kitap okumak, film izlemekten daha elencelidir. 2. Aadaki ifadelerden hangisi gr deildir? A. Ali 17 yana girdi. B. Yarn hava yamurlu olacak. C. Trabzonspor, Trkiye'nin en iyi takmdr. D. Trkiye, gelimekte olan bir lkedir.
Her nitenin sonunda rencilerin bilgi ve becerilerini lmek amacna ynelik olarak farkl tekniklerde hazrlanm almalar gstermektedir.
Dnelim, Syleyelim
rencilerin konu ile ilgili yapacaklar almalar gsterir.
32
1. NTE

Hayatn inden Olgu ve Gr Aratryorum Haklarm reniyorum Sosyal Bilimlerin Geliiminde Atatrkn Rol
10

1. Baka bir okula balamanz ya da yeni bir semte tanmanz yaamnzda hangi deiikliklere neden olabilir? Not ediniz. Benzer olaylarn arkadalarnzn yaamnda da ne tr deiikliklere neden olduunu reniniz. 2. Herhangi bir konu hakknda herkes ayn dnceyi paylaabilir mi? Ayn konuda insanlarn farkl dnmelerinin nedenleri neler olabilir? Dncelerinizi not ederek snfa getiriniz. 3. Yaptnz bir aratrmada bilgiye ulamak iin hangi kaynaklar nasl kullandnz? Bu konuda arkadalarnza neler nerirsiniz? 4. Bir ocuk olarak hangi hak ve sorumluluklara sahipsiniz? Bunlarn sizin iin nemli nedir? Aratrnz. 5. Sosyal bilgiler dersinin amalar nelerdir? reniniz. 6. Atatrkn Sosyal bilimlerin gelimesiyle ilgili szlerine rnek bularak snfa getiriniz. 7. Atatrkn Trk ocuu, atalarn tandka daha byk iler yapmak iin kendisinde kuvvet bulacaktr. sz ile ilgili bir kompozisyon yazarak snfa getiriniz.
11
1. nite
Hayatn inden
N HAZIRLIK
1. Ailenizde veya akrabalarnz arasnda geen bir olayn sizi nasl etkilediini syleyiniz. Bu olay karsnda nasl davrandnz aklaynz. 2. tfaiye, ambulans, polis, zabta kelimeleri sizde neler artryor? Dncelerinizi syleyiniz.
KELME LAR VE KAVRAM

aile
birey
deni nn ne Yang ilir? e olab n e c z si
ns n bula Am hastan ? u d y d asa ne olur olm mu duru
n lar, nede Bu insan olabilir? toplanm
Kazann nedenle ri, neler o labilir?
ren t n ev karla la y Yak la r bir o r olay benze a r zer bi la .? n z e u b n olay u z ors uunu yapy k old neler z. lay Tan anlatn ra benzer o a s r a la ? V nzla i olay var m dalar fadak a y k a r S a i leriniz zlem g li i lg larla i nz. payla
fik Bu yolda tra bilir? la o u neden durm
M fotoraflarda gar E L Z izde G nzd
len
ARATIRINIZ
ve ve mey Sebze lveri gibi a aras r la r a z pa nlar de, insa ldr? s yerlerin n kiler a sizce ili
Sayfada verilen olaylarla ilgili alan kurum ve kurululardan birisini seiniz. Grevlerini ve hangi hizmetleri yaptklarn aratrnz.
1.1. Etkinlik
12

Kim Sulu?
Akam evde ailemle birlikte yemek yerken dardan gelen sesler dikkatimizi ekti. Masann bandan kalkp pencereden darya baktmzda gkyzne doru ykselmekte olan dumanlar fark ettik. Evimizin karsndaki binalardan birinde yangn km, alevler her yan sarmt. Ortalk, sanki ana baba gn gibiydi. nsanlar, telala saa sola kouturuyordu. Birden siren sesleri iinde sokakta ilerlemeye alan itfaiye aralarn grdm. Ancak sokakta geliigzel park etmi aralar yznden bir trl yangn yerine ulaamyorlard. Sokaktaki insanlar park halindeki aralarn sahiplerine ulamak iin, polis memurlar ile birlikte kap zillerine basyorlard. Bir taraftan da aralardan anonslar yaplyordu. tfaiye aralarnn geiini engelleyen aralarn bir an nce ekilmesi isteniyordu. Uzun bir uratan sonra nihayet yangn sndrlm, ortalk sessizlie brnmt. Neler olup bittiini merak ediyordum. Acaba yangn neden kmt? Neden bu kadar ge sndrlmt? Can kayb yaanm myd? Daha ge sndrlseydi sonucu ne olurdu?
1.2. Etkinlik
Sabah uyannca ilk iim, kedeki bfeden gazete almak oldu. Hzla sayfalar gzden geirmeye, yangnla ilgili haberleri aramaya baladm. Olayn bir ok nedeni olduunu dnyordum.
13
1. nite
Haberde, evi yanan vatandan itfaiye grevlilerini ge kalmakla sulad belirtiliyordu. tfaiye grevlileri ise kendilerini savunuyor; Yangn ihbarn alr almaz hemen yola ktk. Ancak yangnn olduu yerde sokaklar ok dard. O da yetmiyormu gibi sokan iki yanna aralar geliigzel park edilmiti. Bunlar, sokaa girmemizi ve ilerlememizi engelledi. Onlar teker teker ektirerek sokakta ilerlememiz maalesef zaman ald. Ev sahibi kzmakta hakl ancak biz de haklyz. Biz kime kzalm? diyordu. Gazetedeki haberin devamnda ise, yolun her iki yanna aralarn park eden ara sahipleri:
Biz ne yapalm? Mahallemizde aralarmz park edebileceimiz yer yok! Oturduumuz apartmanlarda otopark yok! Sokaa, yol kenarlarna park etmek zorunda kalyoruz. tfaiyeciler bize kzmakta hakl ancak biz de haklyz... Belediye, park sorununa neden bir zm bulmuyor? diyerek asl suun kendilerinde olmadn sylyorlard. Dar sokaklar ve otopark olmad iin sulanan belediye yetkilileri ise: ... Bu sokaklar ve evler yeni yaplmad. ok eski bir yerleim yeri olan bu mahalledeki binalar ykma, onarma ve sokaklar geniletme ansmz yok. Yeni planlarda bunlara dikkat ediyor, aralar iin park yerleri oluturulmasn salyoruz. Konuanlar hakl ancak sorunun asl muhatab biz deiliz. diye savunma yapyorlard. Gazete haberini yapan muhabir ise, yazsn u szlerle tamamlyor: ... Nasrettin Hoca misali, kiminle konuursanz konuun, herkes hakl... K 1.3. ve 1.4. Sizce kim hakl? Bu olay ok Etkinlik boyutlu mudur? Nedenleriyle aklaynz.
14

Yaadmz evrede birok olay bizleri etkiler yaammz bazen kolaylatrrken bazende zorlatrr. rnein, trafik sorunu pek ok yerde insan yaamn olumsuz etkiler. Trafik kazalar sonucunda, pek ok can ve mal kayb yaanr. evremizde her gn eitli trafik kazalar yaanmaktadr. Bu kazalarda birok vatandamz hayatn kaybetmekte, yaralanmakta veya sakat kalmaktadr. Bunlar gazetelerde okuyor, haberlerde izliyoruz. Yurdumuzda her gn ok sayda kaza meydana gelmektedir. Bunlar arasnda, trafik kazalar ilk sray almaktadr. Trafik kazalarnn da pek ok nedeni vardr. Emniyet Genel Mdrlnn nternet sayfasnda (www.emniyet.gov.tr) bu konuda istatistiki bilgi yer almaktadr. lgili siteyi ziyaret ederek bilgilenebilir, merak ettiklerinizin cevabn bulabilirsiniz. Bu kazalarn nedeni ya da nedenleri nelerdir? Trafik kazas Aadaki tablolar da 2011 yl Austos ay ve ilk sekiz ayda meydana gelen trafik kazalar ile ilgili veriler gsterilmitir. Bunlara gre lkemizde trafik kazalarnn byk ounluu hangi sebepten kaynaklanmaktadr? Sizce bu durumun nedeni neler olabilir?
Austos aynda trafik kazalarna sebep olan unsurlar (2011) Kusur Unsurlar Src Yaya Ara Yol Yolcu Toplam Says 53.012 1.077 158 64 42 54.353 Oran (%) 97.53 1.98 0.29 0.12 0.08 100.00 lk sekiz ayda trafik kazalarna sebep olan unsurlar (2011) Kusur Unsurlar Src Yaya Ara Yol Yolcu Toplam Says 404.980 8.692 661 633 219 415.185 Oran (%) 97.54 2.09 0.16 0.15 0.05 100.00
www.emniyet.gov.tr
www.emniyet.gov.tr
Tablolardaki verilere gre en az kusurlu olan unsur hangisi? Sizce bunun nedeni nedir? Tablolara gre yayalar da trafik kazalarna neden olmaktadr. Siz de bir yaya olduunuza gre trafik kazalarna sebep olmamak iin yayalarn ne tr grev ve sorumluluklarnn olduunu syleyiniz. Trafik kazalarnn nlenebilmesi iin nerileriniz nelerdir? Dnelim, Syleyelim
1.5. Etkinlik
Ate, dt yeri yakar. atasznden hareket ederek incelemek zere bir olay belirleyiniz. Olayn getii yer ile olay arasnda balant kurunuz. 1. Olayn gereklemesinde insanlarn etkisi nelerdir? 2. Bu olaydan kimler, nasl etkilenmektedir? 3. Sizce olayn olumsuz etkilerini en aza indirmek iin neler yaplabilir?
15
1. nite
Olgu ve Gr
N HAZIRLIK
KELME LAR K VE AVRAM
olgu gr dnce duygu genelleme
Herhangi bir konuda grnz alnd zaman, size deer verildiini dnerek mutlu olur musunuz? Byle bir annz varsa anlatnz.
lkemizin kalknmasn salamak iin eitli projeler retilmektedir. Bunlardan biri de Gneydou Anadolu Blgesinin ve lkemizin kalknmas iin hazrlanan GAP (Gneydou Anadolu Projesi)tr. GAPn lke ve blge kalknmasndaki nemi ilgili olarak birok yazlar yazlm, farkl grler ileri srlmtr. Aada bunlardan bazlar verilmitir.
GAP
GAP (Gneydou Anadolu Projesi) Trkiyenin en byk, dnyann da sayl projelerindendir. GAP, yurdumuzda Frat ve Dicle rmaklarnn evresindeki 74.000 km2lik dzlkleri kapsar. Genellikle platolarla kapl olan bu alan, Trkiye topraklarnn % 9unu oluturmaktadr. ... Dicle ve Frat rmaklarndan her yl boa akan sular, bu projede yer alan baraj setlerinin gerisinde birikecek. Baraj gllerinde biriken sudan elektrik enerjisi elde edilecek, baraj sularnn bir blm ise tarm alanlarnn sulanmasnda kullanlacaktr. Blge, bu proje sayesinde sanayi, ulatrma, tarm, eitim vb. birok konuda kalknm olacak. Bu kalknma, lke ekonomisini olumlu etkileyecek. Suya kavuan alanlar birer ukurovaya dnecektir. Bu blgedeki insanlar daha mutlu ve huzurlu yaayacaktr.
www.gap.gov.tr
Bilgi Kutusu
GR: Kiiden kiiye deien ve insanlarn bireysel dncelerini yanstan bilgilerdir.
OLGU: Herkes tarafndan kolay anlalabilir, kantlanabilir ve bilimsel verilere dayanan bilgilerdir.
Yukardaki aklamalardan yararlanarak GAP ile ilgili metindeki ifadelerden hangilerinin gr, hangilerinin olgu olduunu syleyiniz.
Tartma
Belirlediiniz bir gr sizce ne zaman, hangi durumda olgu olur? Arkadalarnzla tartnz.
16

Randevu
Ahmet, arkadayla randevusuna yarm saat ge kalmt. Koar admlarla kan ter ierisinde buluacaklar yere geldiinde onu bekleyen arkada; Nerede kaldn, saatlerdir seni bekliyorum, ok skldm. Sen hep byle ge mi kalrsn. Eminim baka arkadanla grtn, dedi. Ahmet, aslnda yarm saat ge kalmt. Ancak, arkada yarm saat yerine saatlerden bahsetmekteydi. Arkada, Ahmete kar olan davrannda hakl m? Neden? Yukardaki rnekte olduu gibi gnlk yaantmzda benzer ifadelerin ska kullanldna tank oluruz. Bazen farknda olmadan biz de byle ifadeleri kullanrz. Olaylara duygularmza gre bir eyler katarz. Baz olaylara tarafsz yaklaamayz. Sizce bu tr davranlar doru mudur? Aadaki rnek cmleleri okuyarak sorular cevaplaynz. nsanlarn elenceleri arasnda futbol karlamalarn izlemek, futbolla ilgili konumalar yapmak yer alr. Bazlarna gre Galatasaraydan byk takm yoktur. ya da bazlarnca En byk Beiktatr. Bu cmlelerde olduu gibi konumalarda tutulan takmlarla ilgili kiisel dncelere yer verilir ve abartl yorumlar yaplr. Bazen de gerekler saptrlr. nsanlarn kendi dncelerini yanstan bu tr ifadeler birer gr mdr? Neden? nsanlarn gerek bilgilere kendilerinden de bir eyler eklemesi, sizce bilginin doruluunu hangi ynden etkiler? Byle bilgilere olgu demek mmkn m? Arkadalarnzla tartarak sonucu defterinize yaznz.
1.6. Etkinlik
17
1. nite
Aadaki fotoraflar inceleyiniz. Fotoraflarda Kzlayn yapt hangi almalar grlmektedir? Syleyiniz.
Asya Ktasnda yer alan lkelerden biri de Pakistandr. Pakistan ile Trkiye arasndaki dostluk kprs, yllar nce kurulmu. Kurtulu Sava srasnda bir yandan yurdumuzu igal eden dmanlarla savarken dier yandan da yoklukla savayorduk. te bu dnemde bir dost eli uzand. O el, 2005 ylnda byk bir depremin aclarn yaayan Pakistan halknnd. 8 Ekim 2005 tarihinde Pakistanda meydana gelen iddetli deprem, dost lke Pakistan yasa bodu. lk haberlere gre 51 bin kii yaamn yitirdi, 2 milyon kii ise evsiz barksz kald. Yandaki fotoraf deprem blgesinde nelerin yaandn gstermektedir. 17 Austos 1999da Marmara depremini yaayan Trkiye, orada yaananlarn neler olduunu herkesten daha iyi bilmektedir. Bu nedenle dost ve karde lkeye, yurdumuzdan yardm seferberlii balatlm blge hakkna maddi ve manevi destek salamtr.
2005 Pakistan depremi
Yandaki habere gre Trk halknn Pakistana yapt Bu olay karsnda siz neler yapmak isterdiniz?
... Birlemi Milletler, Trkiye olmasayd 7.6lk depremle yklan Pakistana yardm gtremezdik. dedi... ... ncirlikten hava kprs kuruldu ... (Basndan, 22 Ekim 2005)
yardm kampanyas hakknda neler dnyorsunuz?
Dnelim, Syleyelim
Yukardaki metinde; 1. Gr bildiren ifadeleri bulunuz. 2. Olgu cmlelerini seiniz. Bunlarn olgu olduunu nasl kantlayabileceinizi aklaynz. 3. Hangi genellemelere ulatnz syleyiniz.
1.7. Etkinlik
18

Aratryorum
N HAZIRLIK
Herhangi bir konuda aratrma yaparken nelere dikkat edersiniz? Merhaba, benim adm Fatma. retmenimiz bize herhangi bir konu ile ilgili aratrma yapacamz ama nce aratracamz konuyu belirleyeceimizi syledi. Konularn neler olabileceini snfta beyin frtnas yaparak belirledik ve yle bir liste oluturduk. - Bor mineralinin nemi - Alternatif enerji kaynaklar - Trk dilini korumann nemi - Tketici haklarnn bilinmesinin nemi - Savan ve barn toplum zerinde etkileri
KELME LAR VE KAVRAM

kaynak
sorumluluk
Belirlediimiz konulardan birini seme ansmz vard. Ben bor minarelinin nemi ile ilgili konuyu setim. Bu madeni ok merak ediyordum. Bu sayede merakm da gidermi olacaktm. retmenimiz, setiimiz konu ile ilgili yapacamz almalar ve aratrma basamaklarn tahtaya yazd, aratrma yaparken bu konulara dikkat etmemizi syledi. Yaptmz almay tamamladktan sonra aratrmamz rapor hlinde snfa sunacaktk. Hemen almaya baladm. nce bir plan yaptm. O plana birebir uyacama dair kendime sz verdim. nce aratrma basamaklarn gsteren kartlar hazrladm. lk kartma, setiim konunun adn yazdm. kinci kartma neden bu konuyu setiimi bor hakknda ne bildiimi, ne bilmediimi ve neler bilmek istediimi belirttim.
K
1.8. Etkinlik
1. BASAMAK KARTI : Neyi Setim ?
Setiim konu : Bor mineralinin nemi

2. BASAMAK KARTI : Neden Setim ?
Bor mineralinin nemli bir maden olduunu dnyorum. nk son zamanlarda televizyonda ve gazetelerde bor mineralinden gelecein madeni olarak sz ediliyordu. Sanrm, dnyada bor madeni bakmndan en zengin lkeymiiz. Ancak bor hakknda fazla bilgim yoktu. Bor nasl bir madendi? lkemizde nerelerden karlyordu? Ondan nasl yararlanlyordu? Aratrmamda bu sorularn cevaplarn bulmaya alacaktm.
19
1. nite
Aratrmamda 1 ve 2. basama tamamlamtm. Sra geldi nc basamaa.
3. BASAMAK KARTI : Kaynak belirleme, kaynaklara ulama, ulalan bilgileri metne dntrme, kaynaka oluturma.
Setiim konuyla ilgili yeterli bilgiye ulaabilmek iin retmenimin nerdii kaynaklar belirledim. Aratrmamda okul ktphanesinden, evimizdeki kitaplardan ve nternetten yararlandm. Kaynaklardan ulatm bilgileri ve verileri yazl hle dntrdm. Yazmn sonunda bir kaynaka oluturdum. Yararlandm kaynaklarn yazarn, adn, basld yeri ve yl yazdm. Yaptm aratrma sonucunda bor madeni ile ilgili u sonulara ulatm.
Bilgi Kutusu
ok geni bir kullanm alanna sahip olan bor mineralleri en ok cam, seramik, temizlik rnleri, yanmay nleyici madde yapm, tarmsal faaliyetlerde ve enerji retiminde kullanlmaktadr. lkemiz bor mineralleri bakmndan olduka zengindir. Dnya bor rezervinin yardan ouna sahiptir. lkemizde en ok Eskiehir, Ktahya, Balkesir ve Bursadan karlmaktadr. Bor madeni Elde ettiim bilgilerden ulatm genellemeler sonucu bor minerelinin balca kullanm alanlarn u ekilde belirledim.
Bor minerali nerelerde kullanlyor?
1. Cam sanayii (sya dayankl cam ve elyaf imali) 2. Seramik sanayii (emaye, frit ve sr imali) 3. Temizleme ve beyazlatma (deterjan) sanayii 4. Yanmay nleyici maddeler 5. Tarm (gbre ve zirai ila yapm) 6. Metalrji (erimeyi hzlandrmada ve eliin sertletirilmesinde) 7. Nkleer enerji retiminde 8. Dier kullanm alanlar (dericilik , fotoraflk, ila) 9. Yanmaz, ge alevlenir eya yapm (itfaiye giysileri, elektrik kablolar, fren balatalar vb. sistemlerde soutucu ya da snmay geciktirici, yksek enerjili ya) 10. Mobilya ve benzeri ahap eyay koruyan svlar 11. Kt sanayisi rnleri, yaptrclar 12. Bcek ilalar 13. Krem, pudra ve deodorant (koku giderici) gibi kozmetikler 14. Di macunu, merhem, deri ve gz hastalklar antiseptikleri gibi ilalar
20
1.9. Etkinlik

Aratrma Sorularm ve Cevaplar
Bor, lkemizde ne zamandan beri biliniyor? Osmanl Devleti dneminde, 1861 ylnda maden kanunu uygulamaya konulmu. Bunun zerine 1865ten itibaren Susurluk ilesinin Aziziye ve Sultanayr kyleri dolaylarnda nce Fransz, sonra ngilizler bor retip Avrupa'ya ihra etmiler. Blgedeki faaliyet, 1950'li yllara kadar srm. Daha sonra Fransz ve ngiliz firmalarn da blgeden ayrlmas ile bor mineraline ait maden yataklar kapatlmtr. Bor, lkemizde nerelerde karlyor? Trkiye, bor yataklar bakmndan dnyann en zengin lkesidir. Eskiehir'in Krka beldesi, Ktahya'nn Emet ve Hisarck ileleriyle Bursa'nn Kestelek kynden, Balkesir'in Bigadi ilesine kadar kilometrelerce uzunlukta cevher yataklarna sahiptir. Buralarda bor ileme tesisleri, Bandrma'da Bor ve Asit letme Mdrlne bal fabrikalar bulunmaktadr. lkemizdeki bor rezervi ne kadardr? Dnyadaki bor madeni rezervlerinin % 66's Trkiye'dedir. Dnyada iletilen toplam 488 milyon tonluk rezervin 320 milyon tonu lkemizden salanmaktadr. Bor madeninin karld yer (Eskiehir)
Trkiye de Bor Minerali Rezerv Dalm (2011) Bigadi Emet Krka Kestelek % 37 % 34 % 28 %1 www.borem.gov.tr
Bor madeni
Rezerv Yatanda veya havzasnda bulunduu hesaplanan, henz iletilmemi kmr, petrol, demir gibi maden.
21
1. nite
Bor mineralini ihra ediyor muyuz? Baka hangi lkeler bor madeni bakmndan zengin? Dnyadaki bor madeni rezervlerinin 2011 yl miktar, dalm ve yzdesi, aadaki tabloda gsterilmitir.
lke
Trkiye ABD Kazakistan in ili Rusya Dier lkeler Genel toplam
Bor ihracatnn toplam ihracatmz iindeki pay, sadece % 1 civarndadr.
Toplam rezerv (Bin ton)

885.000 80.000 102.000 47.000 41.000 35.000 51.000 1.241.000
Toplam rezerv %
71.3 6.5 8.2 3.8 3.3 2.8 4.1 100
www.borem.gov.tr
Bana lgin Gelenler
Bor, sadece topraktan karlan ve iletilen bir maden deilmi. Yiyeceklerimizin iinde bile bulunuyormu. Tpk demir, bakr, inko gibi. Bor, vcudumuzun kalsiyumu emebilmesi iin gerekli bir mineralmi. Salam kemiklerin oluumunda etkiliymi. Bor; erik, elma, brokoli, yer fst ve kuru zmde bulunuyormu. Bor asndan en zengin gdalar; kabuklu meyveler, baklagillermi. St ve st rnleri, dk dzeyde bor ieriyormu.
Bor, bata kalsiyum ve D vitamini olmak zere vcut minerallerinin dzenlemesinde rol oynuyor, kalsiyum ve magnezyumun azalmasn nleyerek kemik yapsn koruyormu. Ayrca, kklerin renme yetenekleri ve okul becerilerinin artmasna katkda bulunuyormu. Borun sportif performans iin tablet eklinde alnd, borun mikrop ldrc, yara kurutucu etkileri yannda vcut yalarn da erittii biliniyormu. Bu bor neymi meerse
KAYNAKAM
AYLI, Prof. Dr. Bekir Stk, NSAN SALII VE BOR MNERALLER, Ankara niversitesi Tp Fakltesi Emekli retim yesi ve A. . Tp Fakltesi Aratrma Projeleri Yrtcs, Ankara, 2000. www.mta.gov.tr www.etibank.gov.tr www.borem.gov.tr
22
22

4. BASAMAK KARTI : Sorun Nedir?
Yaptm aratrmada bor madeni ile ilgili ihracatmzn neden ok az olduunu sorun olarak belirledim. hracatmz neden ok az? Rezervlerimizin fazla olmasna ramen retimimizin dk olmas nedeniyle ihracatmz yeterli seviye de deil. Sizin, bu soruna nasl bir zm neriniz olabilir?
5. BASAMAK KARTI : Poster Oluturabilir miyim?
Gelecein
Yararlandm kaynaklarda, konumla ilgili birok grsel materyal buldum. Bunlar aratrma basamaklarma uygun ekilde, karton zerine sralayarak yerletirdim ve posterimi de oluturdum. Bylece aratrma raporumu daha ilgi ekici hle getirdim.
Madeni BOR
Dnyada en ok BOR madeni
Trkiyede
6. BASAMAK KARTI : Sunum
Artk en son basamaa gelmitim. renci alma kitabndaki aratrma formunu doldurdum ve retmenimden izin alarak arkadalarma sunum yaptm.
NER
[!] Bor minerali hakknda daha fazla bilgi edinmek iin www.etimaden.gov.tr adresini ziyaret edebilirsiniz.
Dnelim, Syleyelim
Sizde aratrma basamaklarn kullanarak belirlediiniz bir konuda aratrma yapnz. Yaptnz almay arkadalarnzla paylanz.
23
23

Haklarm reniyorum
N HAZIRLIK
1. Okulda her istediinizi yapabiliyor musunuz? Neden? 2. Okulda hangi hak ve sorumluluklara sahip olduunuzu syleyiniz.
KELME LAR VE KAVRAM

hak
sorumluluk szleme rol medya
Sizler, gelecein bykleri olarak etkin bir yurtta olmak istiyorsanz yaadnz sorunlar karsnda sorumluluklarnz ve haklarnz bilmeniz gerekir. Bunun vatanda olmann getirdii sorumluluk olduunu bilmelisiniz. nk btn insanlar, haklar ynnden eit ve zgr doar. Kanun nnde ayn hak ve sorumluluklara sahiptirler.
Szlemeli renciler Geliyor

Aadaki nternet haberini okuyunuz ve arkadalarnzla haber zerinde tartnz. Haberin; hak, sorumluluk, zgrlk ve etkin bir vatanda olma konularyla nasl bir ilikisinin olabileceini deerlendiriniz.
lkretim ve lise rencileri artk okullaryla szleme imzalayarak Cam krmayacam, arkadalarma saygl olacam. diye ant iecek. Artk ilkretim ve lise rencileri okullaryla szleme imzalayacak!.. Cezai sorumluluk ngrmeyen szleme gerei renciler, Camlar krmayacam, sram izmeyeceim, arkadalarma vurmayacam, retmenlerime ve arkadalarma sayg gstereceim, okul bahesindeki bitkileri ayda bir sulayacam. diyerek ant iecek. HAK VE SORUMLULUKLAR Szlemede rencilere nce dncelerini zgrce ifade etme, gvenli ve salkl bir okulda bulunma, farkllklara sayg gsterme, okul ileyiiyle ilgili bilgilendirilme, eitlik ve okul ynetiminde temsil etme ve edilme gibi haklar olduu anlatlacak. Ardndan da okulda bulunan kiilerin haklarna ve kiisel farkllklarna sayg gstermek, okul kurallarna uymak, kaba kuvvete bavurmamak gibi sorumluluklar hatrlatlacak. renciler ayrca, okul bahesinde bulunan bitkileri ayda bir kez sulama ve okula gelen konuklara rehberlik etme gibi grevleri yerine getirme sz de verecek. Sadece renciler deil, veliler ve okul ynetimi de szlemeyle sorumluluklarn kabul edecek. DEVN YAPMAYACAIM Szlemede veliler de unutulmam. Buna gre veliler u sorumluluklar stlenecek: - ocuumun her gn okula zamannda, okulun klk kyafet kurallarna uygun bir ekilde gitmesine yardmc olacam. - Ders d etkinliklerden en az ikisinde grev alacam. - ocuumun devlerine katk salayacam, gerekli aklamalar yapacam ama kendi yapmas gereken devleri asla yapmayacam. - Aile ortamnda fiziksel ve psikolojik iddete izin vermeyeceim. (nternet haberi, 27.10. 2005)
Yukardaki haberde hangi haklarnzdan sz ediliyor? Listeleyiniz. Haklarnzdan kaynaklanan grev ve sorumluluklarnz neler olabilir?
24
1.10. Etkinlik
1. nite
Bir Tketicinin Hak Arama yks
Bir konuda haklarmz aramak iin kanunlara bavururuz. Toplumdaki dzenin devam iin haklarmz, sorumluluklarmz ve bize tannan zgrlkleri ok iyi bilmemiz gerekir. Gnlk hayatta pek ok olay, bu hak ve sorumluluklarla ilgilidir. Bunlar bilirsek temel hak ve zgrlklerimizi kullanm oluruz. Aadaki rnek olay inceleyerek, hak ve sorumluluk asndan deerlendiriniz. 17 Eyll 2010 tarihinde eimle Ankaradaki bir sat maazasna gittik. Buras Ankarann anta, bavul, czdan gibi rnler satan maazalarndan biriydi. Eim, iki gn sonra bir toplantya katlmak zere svee gideceinden tekerlekli bir valiz almak istiyordu. eitli rnleri inceledik. Biimi houmuza giden, en iyi markalardan olduu bilinen bir valizi almaya karar verdik. Eimin kredi kart ile 315 TL demede bulunduk. Valizimizle birlikte alveri belgesinide alarak maazadan ayrldk. Eim nce stanbul, sonra da Mnih aktarmal olarak Stockholm (Stokholm) kentine gitti. Stockholm havaalannda valizi teslim alan eim bir an ne olduunu anlayamam, arm kalm. nk, kalitesine gvenerek yeni satn aldmz valizin kulpunun koptuunu fark etmi Daha sonra eimle baka bir Avrupa kentinde bulutuk ve 10 gn sonra Trkiyeye dndk. lk iimiz, valizi de alarak sat maazasna gitmek oldu. Maaza yetkilisi, bu rnn stanbulda bulunan nl bir retici firma tarafndan yapldn ve sorunu onlara aktaracaklarn syledi. Bir sre maazadan herhangi bir haber alamaynca, stanbuldaki firma temsilcisi ile telefonla grtk. Temsilci, durumu tutanakla saptayp saptamadmz sordu. Bunu yapmadmz syledik. Tutanamz olsaym sorun olmayacakm! Bilinen ve sk baa gelen bir durummu. Bu durumda, yapabilecekleri bir ey yokmu. Ancak temsilci, mecburiyetten deil, tamamen iyi niyet gstergesi olarak valizi onarabileceklerini syledi. Biz ise rn iade etmek istediimizi belirttik. Bunun mmkn olmadn syledi. Eer tutanak tuttursaydk o zaman mmknm!.. Bu durum karsnda valizi sat maazasna, irkete gndermek zere bir alnd fii karlnda teslim ettik.
Sizce bir rn alnrken hangi belgelerin olmasna dikkat etmeliyiz? Neden?
1.11. Etkinlik
25
1. nite
Eve dndmde bu sorunla ilgili olarak Anayasa ve Tketici Haklar Yasas hakknda nternet ve eitli medya kurulularnn yaynlarndan yararlanarak bir aratrma yaptm ve hangi haklara sahip olduumu renmeye altm.
1.12. Etkinlik
Sizce Anayasann 74. maddesi neden nemlidir? Etkin bir vatanda denince aklnza neler geliyor? Hak arayan vatandamz, sizce etkin bir vatanda mdr? Neden?
Karma kan adreslerden tketici haklar ile ilgili bir siteye girdim. lk iim Tketicinin Korunmas Hakkndaki Kanunu okumak oldu. Baknz, Yasann 4. Maddesi ne diyor:
Aypl Mal ve Hizmetler
http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/Metin.Aspx?MevzuatKod=1.5.4077&MevzuatIliski=0&sourceXmlSearch=
Madde 4- (Deiik: 6/3/2003-4822/4 md.) Ambalajnda, etiketinde, tantma ve kullanma klavuzunda ya da reklam ve ilanlarnda yer alan veya satc tarafndan bildirilen veya standardnda veya teknik dzenlemesinde tespit edilen nitelik veya nitelii etkileyen niceliine aykr olan ya da tahsis veya kullanm amac bakmndan deerini veya tketicinin ondan bekledii faydalar azaltan veya ortadan kaldran maddi, hukuki veya ekonomik eksiklikler ieren mallar, aypl mal olarak kabul edilir. Tketici, maln teslimi tarihinden itibaren otuz gn ierisinde ayb satcya bildirmekle ykmldr. Tketici bu durumda, bedel iadesini de ieren szlemeden dnme, maln aypsz misliyle deitirilmesi veya ayp orannda bedel indirimi ya da cretsiz onarm isteme haklarna sahiptir. Satc, tketicinin tercih ettii bu talebi yerine getirmekle ykmldr. Tketici bu seimlik haklarndan biri ile birlikte aypl maln neden olduu lm ve/veya yaralanmaya yol aan ve/veya kullanmdaki dier mallarda zarara neden olan hallerde imalat-reticiden tazminat isteme hakkna da sahiptir.
4. maddede altn izerek belirttiim blm, tartmaya yer brakmayacak biimde iade hakkm olduunu kantlyor.
nternet haberinde tketicinin sahip olduu hangi haklara vurgu yaplmtr?
Tketici Sorunlar Hakem Heyeti

Madde 22 : Sanayi ve Ticaret Bakanl, il ve ile merkezlerinde bu Kanunun uygulamasndan doan uyumazlklara zm bulmak amacyla en az bir tketici sorunlar hakem heyeti oluturmakla grevlidir. Tketici Sorunlar Hakem Heyetinin verecei kararlar, Tketici Mahkemelerinde delil olarak ileri srlebilir. Uyumazlk konusu mal veya hizmet bedelinin, o dnem iin tespit edilen bedeli gememesi durumunda, bu heyetlerce verilmi bir karar olmakszn Tketici Mahkemelerine bavurulamaz. Madde 74 - Vatandalar ve karlkllk esas, gzetilmek kaydyla Trkiyede ikamet eden yabanclar kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve ikyetleri hakknda, yetkili makamlara ve Trkiye Byk Millet Meclisine yaz ile bavurma hakkna sahiptir. Kendileriyle ilgili bavurmalarn sonucu, gecikmeksizin dileke sahiplerine yazl olarak bildirilir. Bu hakkn kullanlma biimi kanunla dzenlenir. (T.C. Anayasas)
26

nternet sitesinde, illerdeki Tketici Sorunlar Hakem Heyetlerinin telefonlar verilmi. Hemen Ankarada bulunan hakem heyetini aradm, durumu anlattm. Problemli rnn ederi belirli bir rakamdan kk ise buna ilelerde kurulmu Hakem Heyetleri bakyormu. Bizim durumumuz da byle imi. Bylece ikamet ettiim ilenin Tketici Sorunlar Hakem Heyetine ynlendirildim. lemizin Tketici Sorunlar Hakem Heyetini telefonla aradm zaman onlar tarafndan da dikkatle dinlendim. Bir dileke ile heyete sorunu iletmemi nererek bana yol gsterdiler.
Vatandan hakkn aramasn nasl deerlendiriyorsunuz? Siz, byle bir durum karsnda nasl davranrdnz?
1.13 ve 1.14 Etkinlik
Tketici Sorunlar Hakem Heyetine Bavuru

ankaya lesi Tketici Hakem Heyeti
18 Ekimde, Tketici Sorunlar Hakem Heyetine dileke ile bavurdum ve dilekede olay ayrntlaryla anlattm. Fatura ve alnd fii fotokopilerini de dilekeme ekledim. retici firmay tekrar arayarak hibir mdahalede bulunulmadan valizin, sat maazas zerinden tekrar bana iletilmesini talep ettim. (Yine Tutanak olsayd! sylemini dinledim yant vermedim.) Valiz, sat maazasna geri dnd. Hakem Heyetindeki grevli ile yaptm grme dorultusunda valizi almaya gitmedim. Hakem Heyetinin gerekirse bilirkiiye bavulu yerinde inceletebileceini belirtti.
12 Eyll 2002 tarihinde eim ile Kzlaydaki bir maazadan valiz aldk. Eimin kredi kart ile dedik. Faturasn aldk. Valiz, ilk kez, eim tarafndan bir iki gn sonra kt yurt d seyahatinde kullanld. Uakla iki aktarmal gittii var yerinde, eim, valizin kulpunun koptuunu gzlemlemitir. lkeye dnnn hemen ertesinde satc maaza ile grlm, bu grme sonunda valizin, satc aracl ile stanbulda bulunan imalat/ithalat firmaya gnderilmesine karar verilmitir. Ekte, fotokopisi bulunan alnd fii ile valiz satcya teslim edilmitir. Valizin, imalatya varmasndan sonra kendileri ile telefonla grlmtr. Bu grmede imalat taraf; 1. Benzer durumlarn daha nce de olmu olduunu, 2. Seyahat esnasnda tayc firma tarafndan durumun bir tutanakla saptanm olmas gerektiini, 3. Byle bir tutanan varl durumunda mal geri almaya hazr olduklarn, aksi takdirde bir ykmllk stlenmediklerini, yalnzca bir iyi niyet gsterisi olarak valizin sapnn ayn trden malzeme ile kendilerince yenilenebileceini belirtmitir. Maduriyetimin giderilmesi iin gereinin yaplmasn arz ederim. 18 Ekim 2010 Ahmet Ziya nde
Hakem Heyeti, bir hafta iinde kararn aklad. Karar, bana yazl olarak bildirildi. Karar, benim istediim gibi sonuland, bir rnei de sat maazasna posta ile gnderildi. ki hafta kadar bekledim. Sat maazasn aradm. Tketici Sorunlar Hakem Heyetinin karar dorultusunda ilem yaplp yaplmayacan sordum. zgn olduklarn, Eer tutanak olsayd! Bu durumda yarg yoluna gitmek durumunda kalacam sylediimde. Siz bilirsiniz dendi.
27
1. nite
Tketici Haklar Mahkemesi
Ankarada Tketici Haklar Mahkemeleri, Adliye Sarayndadr. 19 Aralk 2010da mahkemeye bavuruda bulundum. Herhangi bir avukat tutmadm. Durumalara kendim gimeye karar verdim. lk duruma (6 ubat 2011): Daval sat maazasnn avukat, savunmasn verdi. Valizdeki hasarn dardan alnan darbelerle yani kt kullanm nedeniyle olumu olduunu savundu. Yarg, celse sonunda ki ara kararnda bilirkii gr alnmasna karar verdi. kinci duruma (12 Mart 2011): Bilirkii cretini ge yatrmz. Mahkeme kalemi, bundan dolay dosyay bilirkiiye yollamam. nc duruma (3 Nisan 2011): Bilirkiinin raporu, bizim lehimize. Mahkeme, durumu ara kararnda saptad. Taraflara bilirkii raporuna itiraz haklarnn kullanlabilmesi iin 15 gnlk sre tannd. Drdnc duruma (2 Mays 2011): Yarg Duruma salonu davay sonlandrd. Karar gereince; valizin bedeli isteimiz dorultusunda tarafmza denecek, bilirkii ve yarg giderleri de kar taraftan alnacakt (Valizi dilekemde talep etmemi olduumdan dediim bedel iin geen sreye ilikin bir faiz istenmedi.).
SONU
Kararn kesinlemesinden 15 gn sonra retici firmann avukat arad, banka hesap numaram istedi. Hkmedilen geri deme bedeli, bankadaki hesabma yatrld.
Adalet Mlkn Temelidir.

rnek olayda vatanda, sorunu nasl zd? Haklarn nasl arad? rnekten yola karak siz de benzer bir durumla karlatnzda vatandalk hak ve sorumluluklarnz zgrlkler temelinde yerine getirir misiniz? Neden? Sosyal bilgiler dersi ile etkin bir vatanda olma arasnda nasl bir balant bulunmaktadr? Sosyal bilgiler dersi, bizim geliimimize nasl katk salar? Bir sorunun zmnde nelere dikkat etmeliyiz?
Dnelim, Syleyelim
1. Tketici Haklarnn Korunmas Kanunu olmasayd tketici ne tr sorunlarla karlaabilirdi? Hak, sorumluluk ve zgrlkler temelinde zm retebilir ve arayabilir miydi? Arkadalarnzla tartarak sonucu maddeler hlinde sralaynz. 2. rendiimiz konularn bizim etkin bir Trk vatanda olmamza katksn yukardaki hak arama yksnden yola karak nasl aklarsnz?
28

Sosyal Bilimlerin Geliiminde Atatrkn Rol
N HAZIRLIK
KELME LAR VE KAVRAM

dil
kurum sosyal bilim
Atatrkn sosyal bilimler alannda alma yapmak zere at kurumlar aratrnz. Atatrk, lkemizin gelimesi iin fen bilimleri kadar sosyal bilimlerin de gelimesinin gerektiini savunmutur. Bu konuda zellikle tarih ve Trk dili ile ilgili nemli admlar atlmtr.
1.15. Etkinlik
Trk Tarih Kurumu

Trk Tarih Kurumu, 1931 ylnda kurulmutur. lkemizde Atatrkn emirleriyle kurulan kurumlarn banda gelmektedir. Atatrk, Trklerin tarihin en eski alarndan beri gerek yerinin ve medeniyetlere hizmetlerinin aratrlmas iin bu kurumun kurulmasn son derece nemsemitir.
Atatrk, Trk Tarih Kurumunda bir toplantya bakanlk ediyor.
Trk Tarih Kurumu, Atatrk hayatta iken drt ciltlik lise tarih kitaplar, baz kaz raporlar, Piri Reisin Kitab- Bahriye adl eseri ile izmi olduu haritasn yaymlamtr. 1937 ylndan itibaren ise adn Atatrkn verdii BELLETEN dergisini yaymlamaya balamtr. Atatrk, hayatnn son dnemlerine kadar kurumun almalar ile yakndan ilgilenmitir. Birok defa kurumun alma plann kendisi hazrlam ve toplantlara katlmtr. Kuruluundan itibaren almalarn Ankarada bulunan Trk Oca Halkevleri binas ile Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinin bir blmnde srdrmtr. Bugnk modern binasna ise 1967 ylnda tanmtr. Atatrkn yeni kurulan
Trkiye Cumhuriyetinin her konuda geliip kalknmas iin sosyal bilimler alannda neler yaptn syleyiniz. Sosyal bilimler ile ilgili yaplan almalardan biri hakknda kaynak aratrmas yaparak n bilgi toplaynz. Trk Tarih Kurumu binas (Ankara)
29
1. nite
Prof. Dr. Aye AFET NAN (1908 1985) Trkiyede arkeoloji almalarnn balamasn neren ilk kii, bir gen kz; iradenin sembol... lkemizi yurt dndaki bilim evrelerinde tantmaya alan ve asla geri adm atmayan, bir yurtsever, lkesine layk, uygar bir kadn. lkrenimini zmir, Eskiehir, Ankara ve Bigada tamamlad. 1925 ylnda Bursa Kz retmen Okulunu bitirdi. 1925-1927 yllarnda Atatrkn himayesinde yurt dnda eitim grd. Tarih ve Yurt Bilgisi retmenlii de yapan Afetinan, Trk Tarih Kurumunun kurulu almalarnda bulundu ve kurumda as bakanlk grevi yapt. Ankara niversitesi, Trk nklap Tarihi Enstitsnde mdrlk yapm olan Afet nann Atatrk ve Trk tarihi ile ilgili birok yayn bulunmaktadr. www.tdk.gov.tr Afet nan ve M. Kemal Atatrk
Trk Tarih Kurumu yaynlarndan birka rnek

Trk tarihilerine bir neride bulunmak gerekirse diyebilirim ki daima belgelere bal kaln. Eer gerei ortaya karrsanz bu daima bizim lehimizedir... Eer abartma yaparsanz kendinizi kabul ettiremezsiniz. Sizi ciddiye almazlar. Prof. Dr. Halil NALCIK
ARATIRINIZ
Halil NALCIK kimdir? Aratralm, hayatn ksaca yazalm.
Trk Tarih Kurumu Ktphanesi
Trk Tarih Kurumu, kurulu amac olan Trk ve Trkiye tarihi ve bunlarla ilgili konular, Trklerin medeniyete olan hizmetlerini bilimsel olarak aratrmaktadr. Bu yndeki almalarn srdrmekte ve srdrecektir. alma sonular; kongreler, bildiriler, belgeler ad altnda yaymlanmaktadr. Trk Tarih Kurumunun bilimsel almalar iin kurduu ktphanesi, lkemizin en zengin ktphanelerinden birisidir. Ktphanede bilgisayar ile hizmet verilmekte ve nternet a ile dnyann dier ktphanelerine ulalabilmektedir.
Byk devletler kuran atalarmz, byk ve kapsaml medeniyetlere de sahip olmutur. Bunu aramak, incelemek, Trkle ve dnyaya bildirmek, bizler iin bir bortur. M. Kemal ATATRK (Atatrklk 1, s.359)
Atatrkn yukardaki sznden de yararlanarak tarih alanndaki almalara neden bu kadar ok nem verdiini syleyiniz.
30

Trk dilinin, kendi benliine, aslndaki gzellik ve zenginlie kavumas iin btn devlet tekilatmzn dikkatli, ilgili olmasn dileriz. M. Kemal ATATRK (Atatrklk 1, s.362)
Bilgi Kutusu
Trkiyede sosyal bilimlerin gelimesi iin byk bir aba harcayan Atatrk, 12 Temmuz 1932 ylnda Trk Dili Tetkik Cemiyeti (bugnk Trk Dil Kurumu), 1935te de Ankara Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinin kurulmasna nclk etmitir. Ankara Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinde ilk ders Atatrkn istei ile Aye Afet nan tarafndan verilmitir.
Trk dili, Trk milleti iin bir hazinedir. Trke konumayan bir insan; Trk kltrne, topluluuna balln iddia ederse buna inanmak doru olmaz. M. Kemal ATATRK (Atatrklk 1, s.362)
Atatrkn yukardaki szlerinden de grdmz gibi Trk dilinin gelimesi ve sadelemesine byk nem vermitir. Bu amala balatt dil inklab, Atatrk'n dili sadeletirmek amacyla Trk Dili Tetkik Cemiyetini kurmasyla srmtr. Kuruluundan bir sre sonra Trk Dil Kurumu adn alan cemiyetin almalar olumlu sonular vermi, Trk dilinin Arapa, Farsa kelimelerden arndrlp sadelemesi yolunda nemli admlar atlmtr. Trk Dil Kurumu bugn, 1983 ylnda kurulan Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu bnGEZ - GZLEM Ankarada bulunan Trk yesinde, faaliyetlerini srdrmektedir. Tarih Kurumu ile Trk Dil KuruTrkenin sadeletirilmesi, zenginletirilmu hakknda nternetten veya mesi ve gzelletirilmesi, bu kurumun grevleri eitli kaynaklardan bilgi ediniarasndadr. Trk diliyle ilgili olarak gnmze niz. Mmkn olursa bu kurumlakadar yaplan almalarn en nemli sonucu; ra gezi dzenleyebilirsiniz. 1932 ylndan nce yaz dilinde % 35-40 civarnda olan Trke szck kullanma orannn, bugn % 75-80'lere ulam olmasdr. Bu olgu, K 1.16. Etkinlik Atatrk'n yapt dil inklabnn halka mal olduunun en nemli kantdr.
Dnelim, Syleyelim
1. Atatrkn Trk dilinin zenginletirilmesi iin yapt almalara rnekler veriniz. 2. Trk Tarih Kurumunun, bilimsel almalara katksn rnekler vererek aklaynz. 3. Atatrkn sosyal bilimlerin gelitirilmesi iin yapt uygulamalardan hareketle, bu konunun etkin vatanda yetitirilmesindeki roln aklaynz.
31
1. nite
lme ve Deerlendirme
A. Aadaki sorular cevaplaynz. 1. lkemizde polislerin grevlerini yaadnz yerden rnekler vererek belirtiniz. 2. Olgu ve gr arasndaki fark bir rnekle aklaynz. 3. Bilimsel aratrma basamaklarn bir rnek olay kullanarak sralaynz. 4. Yaadnz bir sorunu zmek iin neler yaparsnz? Maddeler hlinde belirtiniz. 5. Atatrkn sosyal bilimlere verdii nemi bir rnekle aklaynz. 6. Trk Tarih Kurumu ve Trk Dil Kurumunun grevlerinden birkan yaznz. B. Aadaki cmlelerde noktal yerleri uygun kavramlarla tamamlaynz. 1931, dileke, olgu, gr, renim, Atatrk, kurum, 1936, Afet nan 1. Bireysel dnceleri yanstan bilgiler.............. olarak adlandrlr. 2. Kantlanabilir ve bilimsel verilere dayanan bilgilere..............denir. 3. Trk Tarih Kurumu................ ylnda ........................... tarafndan kurulmutur. 4. Herkesin eitim ve ................................... hakk vardr. 5. Vatandalar, dilek ve ikyetlerini .................... yazarak belirtirler. C. Aadaki oktan semeli sorular cevaplaynz. 1. Aadakilerden hangisi gr bildirir? A. Ankara, Trkiyenin bakentidir. B. stanbul, Trkiyenin en kalabalk kentidir. C. Ar Da, Trkiyenin en yksek dadr. D. Kitap okumak, film izlemekten daha elencelidir. 2. Aadaki ifadelerden hangisi gr deildir? A. Ali 17 yana girdi. B. Yarn hava yamurlu olacak. C. Trabzonspor, Trkiye'nin en iyi takmdr. D. Trkiye, gelimekte olan bir lkedir.
32
1. nite
3. Trk dilinin sadeletirilmesi, zenginletirilmesi ve gzelletirilmesi hangi kurumun grevleri arasndadr? A. Trk Tarih Kurumu C. Trk Standartlar Enstits B. Trk Dil Kurumu D. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
4. Aadakilerden hangisi bilimsel aratrma basamaklarndan deildir? A. Veri toplama C. Sonular duyurma B. Problem belirleme D. Verileri deerlendirme
5. Aadaki kurumlardan hangisi tketici haklar ile ilgili deildir? A. Tketici Mahkemeleri C. Trk Standartlar Enstits B.Tketici Sorunlar Hakem Heyeti D. Ceza Mahkemeleri
. Aada verilen cmlelerden doru olanlarn nne D, yanl olanlarn nne Y harfi yaznz. 1. (.) Olgular, herzaman doru olmayabilir. 2. (.) Sosyal bilgiler dersinde bilimsel aratrma yapmay reniriz. 3. (.) Gr, kiiden kiiye deiir ve insanlarn kendi fikirlerini yanstr. 4. (.) Sosyal ve etkin vatanda olmay baarm bireyler karlatklar sorunlara hak zgrlk ve sorumluluklar erevesinde zm bulmay baarabilir. 5. (.) Gnlk yaantmzda karlatmz olaylarn siyasi ekonomik, kltrel bir ok neden ve sonucunun bulunmas olaylarn ok boyutlu olduunu gsterir. 6. (.) Hak ve sorumluluklarmz, Trke dersinde reniriz. 7. (.) Hakszla uradmz zaman karmzdakinin bizden zr dilemesini beklemeliyiz.
33
2. NTE
Yeryznde Yaam
Yaadmz Dnya Farkl klimler, Farkl Yaam Tarzlar Bir Bakadr Benim Memleketim Yaayan Gemi Anadolu ve Mezopotomya Uygarlklar
34

1. Haritalarn nasl izildiini aratrnz. Farkl leklerde izilmi haritalar arasnda ne gibi farkllklarn olduunu reniniz. 2. Dnya haritas zerinde yurdumuzun hangi ktalar zerinde bulunduunu inceleyerek konumunu defterinize yaznz. 3. Farkl iklim blgelerinde yaayan insanlarn giyim tarzlarn yanstan fotoraflar bularak snfa getiriniz. 4. Yaadnz blgede etkili olan iklimin zellikleri nelerdir? Gzlemlerinizi not ederek snfa getiriniz. 5. Trkiyede grlen iklim eitliliinde nelerin etkili olduunu aratrnz. 6. Yaadnz evrede tarihi deer tayan eserler var m? Varsa hangi dnemlerden kaldn aratrnz. 7. Yaadnz ilin, bulunduu yere kurulma nedenlerini aratrnz. 8. Anadolu ve Mezopatamya uygarlklarn gsteren haritalar inceleyiniz. Buralarn yerleim yeri olarak seilmesinde hangi faktrler etkili olmu olabilir? Dncelerinizi not ediniz.
35
2. nite
Yaadmz Dnya
N HAZIRLIK
Bir dnya haritas veya model kre zerinde Trkiyeyi, Ekvator ve kutup blgelerini inceleyiniz. lkemiz ekvatoram yoksa kutuplaram daha yakn syleyiniz. Merhaba arkadalar, ben Aye.
harita ekvator num corafi ko kutup lek
KELME LAR VE KAVRAM
retmenimiz, bizden haritalar ve harita leklerini incelememizi, haritalardaki bilgilerden yararlanarak lkemizin konumunu aklayacamz bir dev hazrlamamz istedi. Gruplara ayrlarak aramzda bir grev dalm yaptk. Bana harita bilgisi konusu verildi. Farkl leklerde izilmi haritalar ve haritalardan yararlanma konusu zerinde aratrma yaptm. Arkadalar, sosyal bilgiler dersinde en ok kullandmz aralardan biri haritalardr. Haritalar gnlk hayatta da ok faydalanrz. rnein gazetelerden karde lke Pakistanda byk bir deprem olduunu okuduumda televizyonda Avustralyada yaayan kangurularla ilgili bir belgesel izlediimde. Bu lkelerin nerelerde olduklarn harita zerinden renebiliriz. Siz bilmediiniz yerlerin Dnyann neresinde olduunu merak ettiinizde bunu nasl reniyorsunuz?
Dnya haritas Yukardaki Dnya haritas ile sayfa 37deki Trkiye haritasn incelediimde bir konu dikkatimi ekti. Dnyann ya da Trkiyenin tamamn bir dzlem zerine izmek mmkn olamazd. Bunun iin haritas yaplacak yerin kltlmesi gerekiyordu. Bu kltme rastgele yaplrsa ne olur, diye bir soru aklma geldi. O anda duvarda asl olan ehir plan dikkatimi ekti. Plan gerek boyutlarnda deildi ancak tm cadde, sokak ve binalar plan zerinde gsterilmiti. Anladm ki gerek grnn koruyabilmesi iin belli bir oranda kltlerek hazrlanmt. Demek, haritas yaplacak bir yerin zelliklerinin bozulmamas ve kolay kullanlabilmesi iin gerek lleri belli bir oranda kltlmesi gerekiyor. te, bu kltme oranna lek ad veriliyor.
36
Yeryznde Yaam
Sayfadaki Trkiye, Ege Blgesi, zmir ve evresini gsteren haritalar inceleyiniz. Aralarnda fark var m? Syleyiniz. leklerindeki saylar, sizce neyi ifade ediyor? Aklaynz. Harita leklerini incelerken yararTrkiye haritas landm haritalarda ayrntlarn birbirine benzemediini fark ettim. Haritann birinde baz yerler ayrntl olarak gsterilmi, dierinde ise o kadar ayrnt yoktu. Bu farklln nedenini aratrdmda bu farkn haritada kullanlan lekle ilikili olduunu rendim.
lek: 1/10.000
lek: 1/3.000
Ege Blgesi haritas
zmir ve evresi haritas
Sayfadaki haritann nerelere ait olduunu syleyiniz. Haritalardaki lekleri belirtiniz. Yollar ve yerleim merkezleri hangisinde ayrntl, hangisinde daha az ayrntl olarak gsterilmitir? Sayfadaki haritalar karlatrarak hangi zelliklerin deitiini listeleyiniz.
2.1. Etkinlik
37
2. nite
Haritalar lekleri bakmndan byk lekli, orta lekli ve kk lekli haritalar olmak zere e ayrlr. Baz haritalarda yer ekilleri, yollar, yerleim merkezleri ayrntl olarak gsterilir. Bunlar, 1/200 000den byk lekli haritalardr. 1/200 000 ile 1/500 000 lekli haritalarda daha az ayrntya yer verilir. Bu nitelikteki haritalarda da, ova, akarsu ve gller gsterilir mi? Neden? lei 1/500 000den kk olan haritalarda, kapsadklar alan byd iin gsterdikleri ayrnt da azalr. Atlaslardaki haritalarla duvar haritalar ierisinde bu zellikte haritalarn olup olmadn inceleyiniz. Haritalara Trkiye Fiziki Haritas, Trkiye Siyasi Haritas gibi adlar verilir. Haritann ad, haritann zellikleri hakknda bize bilgi vermektedir.
2.2 ve 2.3. Etkinlik
Trkiye Fiziki haritas Dalarn yksekliklerini, gl ve denizlerin derinliklerini renmek iin haritalar birer kaynak mdr? Yurdumuzdaki nemli da, ova, gl ve akarsularn zelliklerini, haritalardan renebilir miyiz? Yandaki Trkiye fiziki haritasn inceleyerek bu sorular cevaplaynz. Haritalarn alt kenarnda, sembollerle birlikte baz yazlar yer alr. Bu bilgiler ne amala konulmu olabilir? Ne gibi kolaylklar salar? Seyahate ktnzda hangi haritalara ihtiya duyarsnz? Bu haritalar size ne gibi kolaylklar salar? Arkadalar, imdi de sizlere Dnyamzn kk bir maketi olan yerkre zerindeki yatay ve dikey izgilerden bahsetmek istiyorum. Dnyamzn uzaydan ekilmi fotorafna baktmzda yuvarlak bir ekle sahip olduunu gryoruz. Ancak dikkat ettiniz mi bilmiyorum. Dnyamz tam yuvarlak deil, ortas ikince, kutuplarda ise bask bir ekilde olduunu grrz. Snfmzda bulunan model kreyi inceledim, model kre zerindeki yatay ve dikey olarak izilmi izgiler dikkatimi ekti. Atlasmdaki haritalar ve snfmzdaki duvar haritasn incelediimde ay-
38
Yeryznde Yaam
n tr izgilerin haritalarda da olduunu fark ettim. Bunlarn ne olduunu aratrnca ilgin bilgilere ulatm. Biliyor musunuz, model kre ve haritalar zerindeki bu izgiler gerekte yokmu. Bunlar, bizim haritalardan kolay yararlanabilmemiz iin izilmi hayali izgilermi. Sizce bu yatay ve dikey izgilerin belli bir says varmdr? Model kre ve haritalarda grdmz yatay izgilere paralel, dikey izgilere de meridyen ad veriliyor. 90 tanesi Kuzey Yarm Krede, 90 tanesi de Gney Yarm Krede olmak zere toplam 180 tane paralel bulunmaktadr.
Paraleller
Model kreden yararlanarak ekvator ve kutup kavramlarn aklaynz. Model kreden de yararlanarak paralellerin zellikleri nelerdir? Syleyiniz. ngilterenin Greenwech (Grini) kasabas yaknlarndan geen meridyen yay, balang olarak kabul ediliyor. Balang meridyeninin 180 tane dousunda, 180 tane batsnda olmak zere 360 meridyen yay bulunuyor. Meridyen yaylar, Kuzey ve Gney Kutup noktalar arasnda uzanyor. Yani meridyen yaylar Gney ve Kuzey Kutup noktalarnda birletiinden meridyen daireleri olarak da adlandrlyor. Btn meridyenlerin boylar birbirine eittir. Ancak iki meridyen arasndaki uzaklk Ekvatordan kutuplara doru azalr ve kutuplarla tm meridyenler birleir. Bunda dnyann yuvarlak bir ekle sahip olmasnn etkisi vardr. Meridyenler iin Bir kutuptan dierine doru, kuzey gney dorultusunda uzanyor. diyebilir miyiz? Neden? Trkiyenin hangi paralel ve meridyenler arasnda yer aldn atlasnzdan da yararlanarak belirleyiniz. Bunun iin Trkiyenin konumu ifadesini kullanabilirmiyiz. Neden?
2.4. ve 2.5. Etkinlik

Meridyenler
39
2. nite
Ktalar ve Okyanuslar
Arkadalar, benim adm Ali. Snf arkadalarmzla yaptmz alma da ben, yeryzndeki ktalar, okyanuslar ve denizler hakknda aratrma yaptm. Arkadalar, aadaki dnya haritasn incelediimizde karalar m, yoksa sular m daha ok yer kaplyor? Sular, deil mi? Haritadan da anladmz gibi yeryznde geni alanlar kaplayan karalar ve sular bulunmaktadr. Peki harita zerindeki byk kara paralarna ve sulara ne ad verilmektedir?
Ktalar ve okyanuslar Yukardaki haritadan yararlanarak yeryznde ka kta olduunu ve bunlarn adlarn syleyiniz. Yukardaki haritada ka okyanus bulunduunu syleyiniz. Bunlarn hangi ktalar arasnda yer aldn belirtiniz. Harita zerinde lkemizin yerini bulunuz. Yukardaki haritada da grld gibi Trkiye; Asya, Avrupa ve Afrika ktalarnn birbirine en ok yaklat blgede bulunmaktadr. Yurdumuzun hem ARATIRINIZ Asya hem de Avrupa ktalarnda topraklar vardr. lkemizin tarafnn deBu zellii ile Trkiye, Avrupa ve Asya arasnda donizlerle evrili olmas ve boazal bir kpr gibidir. Yurdumuzun Avrupadaki topraklarn topraklarmz ierisinde yer larna Trakya, Asyadaki topraklarna Anadolu ad vealmas, yurdumuza ne gibi avanrilir. Her ikisi de birer yarmadadr. tajlar salamaktadr? AratrAtlasnzdaki haritalardan yararlanarak yurdunz. muz topraklarn evreleyen denizleri gsteriniz. Denizlerin hangi ktalar arasnda olduunu syleyiniz. Bunlarn byklkleri ile okyanuslar karlatrnz. Bu sulara neden okyanus denilmediini syleyiniz.
2.6. Etkinlik
40
Yeryznde Yaam
Trkiyenin Dnya zerindeki Yeri ve nemi
Arkadalar, ben Asl. Ben Trkiyenin Dnya zerinde bulunduu yer hakknda aratrma yaptm. Trkiyenin Dnya zerindeki yerini size tantrken bu yerin nemini de belirteceim. Ayrca, Trkiyenin, blgesinde neden gl bir devlet olduunu anlatacam.
KUZEY AMERKA
AVRUPA
TRKYE
ASYA
GNEY AMERKA
AFRKA
OKYANUSYA ANTARTKA
Trkiyenin Dnya zerindeki yeri Trkiye, Dnya zerinde bulunduu yer itibaryla ayr bir zellie sahiptir. taraf denizlerle evrilidir. stanbul ve anakkale boazlar ok nemli su yollardr. Karadeniz ile Akdeniz arasndaki balant, bu su yollar araclyla salanmaktadr. Asya ve Avrupa ktalarnda topraklarnn bulunmas nedeniyle bu iki kta arasnda ki hava, kara ve demir yollar lkemizden gemektedir. Yurdumuzun dousunda ve gneyinde zengin petrol yataklarna sahip petrol reten lkeler yer almaktadr. Batsnda ise sanayisi gelimi Avrupa lkeleri bulunmaktadr. Gelimi ve gelimekte olan lkeler arasndaki alveri, lkemiz zerinden salanmaktadr. Bulunduu yerden dolay orta kuak iklim blgesinde yer alan lkemizde farkl iklimlerin yaanmas, tarm rnlerindeki eitlilii artrmaktadr. Trkiyenin nemli ulam yollar zerinde bulunmas lkemiz iin hangi avantajlar salamaktadr?
ARATIRINIZ
Trkiye, bulunduu yer itibaryla gl bir devlet yapsna sahiptir. Ulusu ve lkesiyle birlikte blnmez btnln korumakta ve komularyla bar iinde yaamaktadr. Atatrkn Yurtta bar, dnyada bar ilkesini gz nnde bulundurarak Trkiyenin gl bir devlet yapsna sahip olmasnda Atatrk ilke ve inklaplarnn katksn aratrnz.
41
2. nite
Farkl klimler, Farkl Yaam Tarzlar
N HAZIRLIK
Souk ve scak blgelerde yaayan insanlarn gnlk yaamlar sizce neden farkldr? Aadaki fotoraflar sizce dnyann neresine ait olabilir?
KELME LAR VE KAVRAM

corafi konu iklim
m kutup doal ortam
Sizce bu insanlar neden farkl giyinmiler? Yukardaki fotoraflarda da grld gibi dnyann farkl yerlerinde insanlar birbirlerinden farkl giyinmektedirler. Bunda en nemli etken o blgede yaanan iklim zelliidir. Kutup blgelerinde yaayan insanlar, evlerini yaadklaglo ad verilen eskimo evleri r yerin koullarna uygun yaparlar. rnein, yandaki fotorafta da grld gibi Eskimolar, evlerini buz bloklar st ste yarak yapar. Buz bloklar s yaltm salayarak dardaki souk havann ieri girmesini engeller ve evlerin ssn korur. Buzdan evlerin iinde snmak ve dier gereksinimleri karlamak iin ate yaklmas, buz kalplarn etkilemez. yle ki yeni yaplan ev, bir gn sonra deta kaya gibi salam olur. Sizce eskimolar gnlk yaamlarnda hangi zorluklarla karlayor olabilir? Kutup blgeleri buzlarla kapl olduuna gre buralarda yaayan insanlar nasl beslenirler? Yiyecek ihtiyalarKzak eken kpekler n nasl karlyor olabilirler?
Kutup blgelerinin iklim zellikleri ile ilgili neler syleyebilirsiniz?
42
Yeryznde Yaam
Kutup blgelerinde souk iklim yaanrken ekvator ve evresinde ise scak iklim yaanmaktadr. Afrika ktasnn kuzeyinde Byk Sahra, gneyinde Kalahari lleri dnyann en scak yerleridir. Aadaki ve yandaki fotoraflarda insanlarn barnmak iin kullandklar evler grlmektedir.
Afrikada gnlk kyafet Fotoraflar inceleyerek insanlarn giyinme, barnma ve gnlk yaamlar hakkndaki dncelerinizi syleyiniz. Sizce bu blgenin iklim zellikleri nelerdir? Afrika'da yaayan bir insanla kutup blgelerinde yaayan bir insann yer deitirdiklerini dnnz. Sizce hangi glklerle karlarlard? Afrikal bir insan, kutup blgelerinde yaayanlar gibi giyinebilir mi? Afrika ile kutup blgelerinin iklim zellikleri birbirine benzer mi? Neden? Sazdan yaplan ev Dnya zerinde baz blgeler bol ya alr. Asya ktasnn gney ve gneydousu dnyann en fazla ya alan blgesidir. Aadaki fotorafta, bu blgelerde yaayan insanlarn temel besin maddesini oluturan pirincin elde edildii eltik tarlalar grlmektedir. Fotoraftaki kiilerin giyim tarzlarndan yararlanarak bu blgede etkili olan iklimin zelliklerini syleyiniz. Yandaki fotorafta sizce insanlar neden eltik tarm yapyorlar? Buday ekimi yapamazlar m? Niin? Yeryznde ller, kurak alanlar olarak dikkat eker. llerde scaklklar ok yksektir. Su kaynaklar ok kstldr. Su, vahalardaki kuyulardan salanr. llerde tek tk bitki trlerine rastlanr.
eltik tarm
2.9. Etkinlik
Yandaki fotorafta verilen kurak bir alanda insanlar geimlerini nasl salayabilirler? Bu topraklarda ekim dikim yaplabilir mi? Nedenini syleyiniz.
lde deve kervan

43
2. nite
klim zellikleri
Benim adm Erol. Bizde grup olarak dnya zerinde grlen balca iklimlerin genel zellikleri ile ilgili bir alma yaptk. Grup iindeki arakdalarn sra ile yaptklar almalar sundular. Aye: Dedem, sohbetlerinin birinde kyyle ilgili anlaEskimo bir kadn rndan sz ederken Bizim ky, bir da kyyd. klimi, olduka souktu. Kymze yakn, aada nehir kenarndaki komu kyde iklim daha lmand. Orada eitli tarm rnleri elde ediliyordu. demiti. Osman: Televizyonda izledim. Afrikann i kesimlerindeki Ekvator evrelerinde, genellikle l iklimi dedikleri gndzleri scak, geceleri ok souk bir iklim egemenmi. nsanlar, kuraklk nedeniyle ime suyu bulmakta glk ekiyorlarm. klim kurak olduu iin ekim ileriyle de uraamyorlarm. Oralarda yaayan insanlarn ou yeterince beslenemediklerinden sk sk hastalanyorlarm. Ali: Biliyor musunuz, bizler anslyz. ok gzel bir lkede yayoruz. Her ey yetiiyor, ne ararsan bulabiliyorsun. Yurdumuzdaki iklimler, eitli rnlerin yetitirilmesine elverili. Ilman bir iklim. Bir yerde Afrika da bir su kuyusu pamuk, zeytin yetiirken dier yerde buday, arpa, eker pancar ekiliyor. Bir baka yerde ay, fndk retiliyor. Yine bir baka yerde zm, incir, muz Esma: Arkadalar, Dnyann kutup blgelerinde insanlar geimlerini nasl salyorlar? Oralar ok soukmu. Yln byk bir ksm kar ve buzlarla kaplym. Ne yer, ne ekerler? Nasl geinirler? Aye: Ben bu konuda aratrma yapmtm. Buradaki insanlar, geimlerini avclk yaparak salyorlar. Deniz rnlerini, yabani av hayvanlarn avlyorlar. Geimlerini bu ekilde salyorlar. Giysilerini de daha ok deriden yaplm krkl ay baheleri elbiseler oluturuyor. Grup bakanmz Arzu, almalarmzn sonunda konuyu ksaca zetledi. Arzu: Dnyada genel anlamda farkl iklim zellikleri grlmektedir. Bunlar souk iklim, scak iklim ve lman iklimdir. klim artlar insanlarn giyim ve beslenme tarzlarn ekonomik faaliyetlerini dorudan etkilemektedir.
2.10. Etkinlik
44
Yeryznde Yaam
inde yaadmz doal evre; hava, su toprak, bitki, hayvan, scaklk gibi canl ve cansz gelerden oluur. Her canl, varln ancak doal bir evrede srdrebilir. evrenin canl yaam zerinde nemli bir etkisi vardr. rnein ormanlar oksijen reterek havay temizler, havadaki tozlar szer, grlty ve rzgrn hzn azaltr ve erozyonu nler. Ormanlar iklimi de etkiler. Ormanlk yerler, daha ok ya alr. Bu nedenlerden dolay doal evreye kar her insan duyarl olmak zorundadr.
Bilgi Kutusu
Yamur Ormanlar Ekvatorun yakn evrelerinde kalan blgeler, genellikle yamur ormanlar ad verilen sk aalardan olumu ormanlarla kapldr. Bu kark yapl ve gr ormanlar bazen Ekvator ormanlar olarak da adlandrlr. Bunun balca nedeni, bu blgelerde bitkilerin gelimesini durduracak souk ve etin bir kn ya da kurak, yasz bir mevsimin olmaydr. Geceleri bile hava scak ve nemlidir. Hemen her zaman yamur yad iin den ya miktar ok yksektir. Mevsimler arasnda fark ok azdr. Gne sabah erkenden ykselir. leye doru bulutlar toplanr ve ok gemeden, genellikle imek ve gk grltsyle birlikte, bardaktan boanrcasna bir yamur balar. Her yerden buharlar ykselir, nemli bir scaklk ortal kaplar. Bu koullarda bitkiler alacak bir hzla boy atar. Yamur ormanlar bitki yaam iin ok elverilidir. Sarp kayalklar dnda her kar toprak, bitki rtsyle kapldr. nce, uzun gvdeli yksek aalarn birbirine karm dallar ve yapraklar gne nn aa ulamasn nler. Aa gvdeleri, halata benzeyen farkl sarmaklarla birbirine balanmtr. Aalarn ou, tek bir dal bile karmadan 20-25 metre kadar ykselir. Genellikle 45 metre ykseklie ulaan en byk aalarn altnda, dev erelti otlar, muz aalar ve baka birok bitki yer alr. Yamur ormanlar, milyonlarca yldr hibir yabanc etkiyle engellenmeden serpilip geliimini srdrmtr. Fakat ne yazktr ki gnmzde rktc bir hzla kesilip yok edilmektedir. Yamur ormanlar, yzyllardr o blgede yaayan insanlarn ve dier canllarn yararland doal rnlerin ambar olmutur. Bu ormanlardaki aalar kesildike sakladklar gizler, hastalklarla mcadelede bize yardmc olabilecek deerli doal maddeler ve yeni yiyecekler olarak yararlanabileceimiz bitkiler sonsuza kadar yitirilmektedir. Ormanlarn yok edilmesi, topran doal dengesinin bozulmasna yol aacak, aa alt canl yaamna son verecek, yeni fidanlarn bymesine ve ormann yeniden yetimesine engel olacaktr. Temel Britannica, c.19, s.67-70. (Ksaltlarak alnmtr.) Yukardaki metni okuyarak aada verilen sorular cevaplandrnz.
Yamur ormanlarnn sk ve gr bir yapda olmasnn nedenleri nelerdir? Ekvator blgesinin iklimi hakknda neler syleyebilirsiniz? Yamur ormanlarndan insanlar nasl yararlanyorlar? Bu ormanlarn yok olmas, o insanlar sizce nasl etkiler? Doal rnler ne demektir? Yamur ormanlarnn yok olmas, blgelerin ve Dnyann iklim yapsn sizce nasl etkiler? Neden? Yamur ormanlarnn sesi olsanz insanlara neler sylemek isterdiniz?
2.11. Etkinlik
45
2. nite
Bir Bakadr Benim Memleketim
N HAZIRLIK
1. lkemizde Akdeniz kylarnda denize girilirken ayn zamanda Erzurum Palandkende k sporlar yaplmaktadr. Bu durumu nasl aklarsnz? 2. Yurdumuzdaki dalk blgeler neden souktur? 3. Bir bakadr benim memleketim adl arknn sz ve ritmini renerek snfta syleyiniz.
KELME LAR VE KAVRAM

m beer orta blge iklim Yn
Trkiye fiziki haritasn incelediimizde lkemizin tarafnn denizlerle evrili olduunu, ovalarn ve dalk alanlarn geni yer kapladn grrz. Sizce bu zellikler yurdumuzda grlen iklim zelliklerini nasl etkiler? Aadaki haritay inceleyerek lkemizde grlen iklim tiplerinin zelliklerini birlikte renelim.
Trkiye iklim tipleri haritas Trkiyede birbirinden farkl iklim tiplerinin grlmesinin nedenleri ne olabilir? Trkiyenin Ekvatora yakn bir yerde bulunmas, sizce lkemiz iklimini nasl etkilemektedir? Neden? Trkiyenin scak ve souk iklim kuaklar arasnda olduunu hatrlaynz. Buna gre lkemizde nasl bir iklim zelliinin etkili olduunu syleyiniz. Trkiye haritasndan da yararlanarak yaadnz ilin hangi iklim blgesinde olduunu syleyiniz.
46
Yeryznde Yaam
Trkiye, olduka geni topraklara sahip bir lkedir. Sizce bu kadar geni topraklar zerinde ayn iklim zelliinin yaanmas mmkn mdr? Nedenini syleyiniz.
Trkiye fiziki haritas Trkiye; kuzeyden Karadeniz, batdan Ege Denizi ve gneyden Akdeniz ile evrili bir lkedir. Ayrca lke topraklarmzn kuzeybat kesiminde stanbul ve anakkale boazlar ile bu boazlar arasnda Marmara Denizi yer almaktadr. Denizlerin etkisiyle ky blgelerimiz daha lman bir iklim yaanrken i kesimlere doru gidildike karasalln etkisi artar. lkemizi evreleyen denizlerin zellikle scaklk, yan dalnda nemli etkileri bulunmaktadr. Denizler zerinden gelen rzgrlar beraberlerinde nemli hava ktlelerinide tayarak zellikle ky blgelerimize bol ya brakrlar. Yurdumuz, yandaki fotoraflarda da grld gibi ykseltisi fazla olan dalarla kapldr. Trkiye fiziki haritasn incelediinizde yurdumuzun kuzey ve gney kesimlerinde, dalarn kyya paralel uzadn grrz. Dalarn kyya paralel uzanmas ile deniz etkilerinin i kesimlere ulaamamas arasnda K nasl bir iliki vardr? 2.12. ve 2.13. Etkinlik
Kylarmz bol ya alr.
lkemizde dalar geni yer kaplar.
47
2. nite
lkemizin bat kylarnda ise dalar kyya dik olarak uzanmakta ve alalarak Ege Denizinde son bulmaktadr. Dalarn aralarnda, uzun koridorlar andran ve i blgelere doru uzanan vadiler ve geni ovalar bulunur. Bat kylarnda
dalarn kyya dik uzanmas buradaki iklimi nasl etkilemektedir? Aadaki tabloda, baz illerimize ait yllk scaklk ortalamas ile ya miktarlar verilmitir. Tabloyu inceleyerek ve atlaslarnzdan yararlanarak aadaki sorular cevaplaynz .
Harran Ovas
Deniz Kys (Aydn)
ller Antalya Erzurum Diyarbakr Rize zmir stanbul Ankara Van Samsun
Yllk Ortalama Scaklk (0C) 18.1 5.9 15.8 13.8 17.6 14 11.7 8.7 14
Ya Miktar (m2) 1052 447 491 2300 691 677 377 380 650
Kaynak (TK, 2010) Kylarmzda yllk scaklk orannn, i kesimlerden daha yksek olmasnn nedenlerini syleyiniz. Ky illerimizin i blgelerimizdeki illerden daha fazla ya almasnn nedeni nedir? K aylarnn souk getii iller hangileridir? Sizce bunu etkileyen faktrler nelerdir? Denizin ltc etkisi ile kar ya, don olay gibi corafi olaylarn nasl bir ilikisi olabilir? Trkiye fiziki haritasn incelediimizde lkemizde ortalama ykseltinin fazla olduunu ve genelde dalk bir araziye sahip olduumuzu grrz. Sizce bu iklimi nasl etkiler?
2.14. Etkinlik
48
Yeryznde Yaam
Bat Anadolu kylarmzdan, deniz seviyesinden (0) itibaren balayan ykselme, douya doru gidildike artarak devam eder. Yurdumuzun dou kesimlerinde bu ykseklik, ortalama 2000 metreye ular. Trkiye Fiziki haritas ve sayfa 48deki tablodan yararlanarak ykseltinin iklim koullar zerinde nasl bir etkisi olduunu aklaynz.
Bilgi Kutusu
Trkiye 36o-42o kuzey paraleleri arasnda lman iklim kuann Ekvatora yakn blmnde bulunmaktadr. Trkiyenin bu konumu lman iklim artlarnn etkili olmasna ve mevsimlerin belirgin olarak grlmesine neden olmutur. Yazn daha ok gneyden gelen scak hava, kn ise kuzeyden gelen souk hava ktlelerinin etkisi altna girer. Bulunduu konum nedeniyle lkemizde drt mevsim belirgin olarak yaanr.
Sayfadaki fotoraflar ayn mevsimde lkemizin farkl blgelerine ait grntlerdir.
lkemizdeki farkl iklim blgelerinden grnm
Ayn mevsimde farkl iklim artlarnn yaanmasn nasl aklarsnz? Fotoraflarn ait olduu yerlerde, o anda scaklklarn ka derece olabileceini tahmin ediniz. Sizce fotoraflar, yurdumuzun hangi blgelerine ait olabilir? Tahminlerinizi syleyiniz. klim tiplerinin dalndaki yeryz ekillerinin etkisini nasl aklarsnz?
49
2. nite
Yurdumuzda grlen iklimleri ve zelliklerini daha iyi kavramak iin aadaki diyalou okuyunuz.
Aye ile Babas

Aye: Babacm, devimi hazrlamamda bana yardmc olabilir misin? Baba: Elbette kzm. Aye: Yurdumuzda etkili olan iklimleri ve zelliklerini aratryorum. Baba: (Kitaplkta bulunan byke bir atlas alr ve kznn yanna gelir.) Yurdumuzda balca iklim tipi grlr. Yurdumuzun kuzeyinde yer aln, Karadeniz kylarnda Karadeniz iklimi grlr. Aye: Yurdumuzun kuzeyindeki Karadeniz ile iklimin adnn ayn olmas dikkatimi ekti. kisi arasnda bir iliki var sanki. Baba: Aferin kzm, bak biraz dikkatli olduunda ipularn ok kolay bulabiliyorsun. Evet, Karadeniz ikliminin grld yerler, senin de tahmin ettiin gibi Karadenizin etkisi altnda olan yerler. Yurdumuzda yan bol olduu, yazlarn serin, klarn ise lk getii bu alanlarda yln hemen hemen tamamnda ya grlr. Karadeniz zerinden gelen nemli ve lk hava ktleleri, kyya paralel uzanan Kuzey Anadolu dalarnn yamalarna arparak ykselir. Ykselirken tad su buhar younlar ve ya olarak yere iner. Aye: (Trkiye fiziki haritasnda Kuzey Anadolu dalarn gstererek) Babacm, bu dalar gibi yurdumuzun gneyinde de sradalar var. Baba: Evet, kzm. Yurdumuzun gney kylarna paralel uzanan Toroslar da Kuzey Anadolu dalar gibi gneyden gelen nemli rzgrlarn i ksmlara gemesine engel olur. Bylece lkemizin hem kuzeyde hem de gneyinde yalar, dalarn denize bakan yamalarnda daha fazla grlr. lkemizde etkili olan dier bir iklim zellii ise Akdeniz klimidir. Akdeniz iklimi, yurdumuzun gney ve bat kylarnda grlr. Bu iklimin etkili olduu yerlerde yazlar scak ve kurak, klar ise lk ve yal geer. Aye: Yurdumuzun denizlerden uzak kalan i ve dou kesimlerinde ise iklim kylarda daha farkl olmal! Baba: Doru tahmin ettin kzm. Bak, iklimle deniz arasndaki ilikiyi fark etmeye baladn. Yurdumuzun i kesimlerinde ve denizden uzakta kalan yerlerde, denizlerin etkisi grlmez. Buralarda karasal iklim etkilidir. Bu iklimde klar souk ve kar yal, yazlar ise scak ve kurak geer. Konumlar, yerekillerinin engebeli olma durumu ve ykseklik farklar nedeniyle bu iklimin grld yerlerde kendi ierisindede farkllklar yaanr. Aye: Nasl yani? Baba: Anadoluda klar, uzun ve kar yaldr. K aylarnn ortalama scakl 0 0C dolayndadr. Yalar daha ok, kn ve zellikle ilkbaharda der. Yazlar scak geer. Anadoludan douya doru gidildike scaklklarda d gzlenir. Buralarda scaklk, toprak, aylarca karla rtl kalr. Yazlar ise serin ve ksadr. Douda en ok ya da ilkbaharda ve yazn der. Aye: Teekkr ederim, babacm. Bu alma benim iin ok faydal oldu.
Dnelim, Syleyelim
1. lkemizde birbirinden farkl iklim zelliklerinin grlmesini nedenleri nelerdir? 2. Yaadnz yer hangi iklim blgesi ierisindedir? Burada iklimi etkileyen faktrler nelerdir?
50
Yeryznde Yaam
Yaayan Gemi
N HAZIRLIK
KELME LAR VE KAVRAM

yerleme yzyl
Bulunduunuz yerleim yerinin ne zaman kurulduunu, nasl bir gelime ve deime gsterdiini aratrnz.
Ebru, Anadolu tarihi ile ilgili aratrma yaparak edindii bilgilerle bir sunum hazrlad. Anadolu, dnyann ilk yerleme alanlar iinde yer alr. Tarih boyunca Asya ve Avrupa ktalar arasnda bir kpr grevi grmtr. Uygun iklim koullarna sahip olmas, bol suyunun ve verimli topraklarnn bulunmas, pek ok kavmin buray yurt edinmesine neden olmutur. Gemi dnemlerde bu topraklarda eitli medeniyetler kurulmu, Anadolu eski medeniyetlerin yerleim alan olarak tarihteki yerini almtr.
Bilgi Kutusu
Tarih, M 3200 yllarnda yaznn bulunmasyla balar. Daha nceki dnemler de, tarih ncesi alar olarak adlandrlr. Bu alara ait bilgilere, buluntulardan ve yaplan kazlardan elde edilen ara ve gerelerle ulalmaktadr. Tarih ncesi dnemde yaayan insanlarn, Eski kaya snaklar kaya snaklarn yerleim yeri olarak semelerinin nedenleri neler olabilir? Kaya snaklarnda yaayan insanlar, o dnemlerde beslenme ve giyimlerini nasl salam olabilirler? Ebru, Anadolu'daki yerleme yerlerinin pek ounun adnn atalhyk, Bozyk, Glhyk... eklinde olmasn da yle aklad: Tarih boyunca eitli nedenlerle yklan yerleme alanlarnda, ykntlarn st ste birikmesi ile tepeler olumutur. Oluan bu yapay tepelere hyk (hyk) denilmektedir. Anadolu'da 1000'in zerinde hyk olduu bilinmektedir. Bunlardan bazlarnda yaplan kazlarda farkl dnemlere ait ta ve deiik madenler kullanlarak elde edilen ara ve gereler bulunmutur. Yakn evrenizde benzer zellikte kalntlar olup olmadn reniniz. Varsa zellikleri hakknda bilgi toplaynz.
ARATIRINIZ
Kapadokya olarak bilinen blge ve buradaki eski yerlemeler hakknda bilgi ve fotoraf toplayarak bir sunum hazrlaynz.
Tartma
lk a yerlemeleri ile gnmzdeki yerlemeleri etkileyen faktrler arasnda benzerlik ve farkllklar var mdr? Arkadalarnzla tartnz.
51
2. nite
Anadoluda ilk yerlemeler: atalhyk
Eski yerleim yerlerine ait kalntlardan da anlald gibi Anadolu'da tarih ncesi dnemlerde pek ok uygarln bulunduu grlmektedir. Bu uygarlklardan biri de atalhyk'te kurulmutur. atalhyk, Anadolu'daki en eski yerleim kltrlerini oluturur. Bu blgede kaz almas yapan ngiliz arkeolo Prof. Lan Hodder, atalhyk iin "nsann evcillemesinin beiidir." demitir. ngiliz arkeoloun atalhyk iin syledii "nsann evcillemesinin beiidir." sznden neler anlyorsunuz? Yorumlaynz.
Bilgi Kutusu
atalhyk, Konya'nn umra ilesi snrlar ierisinde bulunmaktadr. lenin 10 km dousunda, farkl byklkteki iki tepeden olumaktadr. atalhyk, 1958 ylnda ortaya karlmtr. 1961, 1963 ve 1965 yllarnda burada yaplan kazlar sonucu 13 yap kalnts ortaya karlmtr. lk yerleme rnei olan yaplarda kerpi, aa ve kamn kullanld belirlenmitir.
Sizce atalhykteki ilk yerlemelerde evler neden kerpi, aa ve kamtan yaplm olabilir?
Yandaki resmi inceleyiniz. O dnemde yaayan insanlarn gnlk yaamlar hakknda neler syleyebilirsiniz? atalhyk'teki evlerin yapl ekilleri incelendiinde ounlukla kare planl, dz daml ve da tmyle kapal olduu grlmektedir. Evlerin temelden baatalhykte gnlk yaam gsteren temsil bir resim layarak kerpiten yapld, hibirinde kap olmad grlr. Evlere damlardan merdivenle girilir. Evlerin aralarnda sokaklar yoktur ve insanlar evler arasnda atdan atya geerek dolarlar. O dnemde insanlarn, evlerini bu ekilde yapmalarnn nedeni sizce ne olabilir?
2.15. Etkinlik
52
Yeryznde Yaam
Gnmzden yaklak 9000 - 10 000 yl ncesinde atalhyk'te insanlar, lk a insanlarndan daha farkl bir yaama getiler. Avclk yerine hayvanclk, toplayclk yerine ise tarma yneldiler. At, koyun, sr gibi hayvanlar evcilletirdiler. Arpa, buday yetitirmeye, belirli yerlere yerlemeye baladlar. Bylece ilk yerleim birimleri olutu. amurun gnete sertletiini fark ettiler, buna bal olarak kerpi evler yapmaya baladlar. Kilin piirilmesiyle anak mlek retir oldular.
atalhyk yerleim alan
Aratrmaclar, atalhyk'n ileri bir tarm kltrne sahip yerleim yeri olduu sonucuna varmlardr. Yaplan kazlar burann nfusunun ok kalabalk, byk bir ky olduunu ortaya koymaktadr. nsanlarn bir araya gelip toplu yerleim birimlerinde birlikte yaamasnn nedeni neler olabilir? atalhyk evlerindeki duvar resimleri, yaplarn duvarlarn sslemekteydi. Bu resimlerdeki temalar da hayvanlar, avclar, geometrik biimler, manzara resimleri gibi ok eitlilik iermektedir. Hayvanlarn hepsi de byk ve insanlara zarar verebilecek kadar gl (boa, ay ve yaban domuzu gibi) grnmektedir. Resimlerde bu hayvanlarn evrelerini sarm kk insanlar da yer almaktadr.
lk yerlemelere ait duvar resimleri (atalhyk)
Duvar resimlerindeki hayvan figrleri o dnemle ilgili hangi bilgileri vermektedir? Gemite zaman iinde insanlarn yaam tarznda nasl bir deiim olmutur? Yaadnz yerdeki ev tipleri ile atalhykteki ev tiplerini karlatrarak benzerlik ve farkllklar syleyiniz.
2.16. Etkinlik
53
2. nite
Yandaki fotorafta grld gibi ilk yerlemelerde insanlarn, baz madenleri ileyerek eitli ara-gere yaptklar anlalmaktadr. Edindikleri bu becerinin ekonomik ve sosyal yaantlarna katks olmu mudur? lk uygarlklarn olumasna etkisi olabilir mi? Dncelerinizi aklaynz. Tarih ncesi dnemlerde yerlemeler doal faktrlerin etkisi altndayd. Gnmzde ise doal lk yerleimlere ait kalntlar faktrlerin yan sra ekonomik faaliyetler ve kltrel faktrler yerleme alanlarn belirlemektedir. Gnmz insanlar; i imkan, salk hizmeti, ulam kolayl, sosyal faaliyet ve eitim imkn fazla olan yerleri yerleim alan olarak tercih etmektedir. Turizm, sanayi ve ekonomik faaliyetlerin youn olduu yerler nemli yerleim birimleridir. Konu anlatmndan hareketle tarih ncesinden gnmze yerlemeyi etkileyen faktrlerin neler olduunu belirleyiniz. Sre iinde etkili olan faktrlerin neden deitiini aklaynz. Gnmzde yerlemeler nsanlar, tarihin ak iinde, zaman ls olarak eitli takvimler kullanmlardr. Binlerce yl boyunca takvim sistemlerini gelitirerek gnmze kadar ulatrmlardr. En yaygn olarak Ay ve Gne yllarna dayanan takvim kullanlm, bunlar gnmzde de kullanlmaktadr. Tarih olaylar belirlenirken a, yzyl, milattan nce (M) ve milattan sonra (MS) terimleri kullanlmaktadr. a, kendine zg bir zellik tayan zaman paras, dnem, devir olarak adlandrlr. Yzyl ise yz yllk sre iin kullanlr. Hz. sann doduu yl milatta balang olarak kabul edilir. Aadaki tarih eridi zerinde, tarih alarn inceleyiniz. Tarih eridi LK A M 3200 Yaznn bulunmas 0 Milat ( Hz. sann doumu ) 375 Kavimler Gnn balamas ORTA A MS 1453 stanbulun fethi 1789 Fransz htilali YEN A YAKIN A
Bilgi Kutusu
Tarihte meydana gelen olaylar iyi anlamak iin onlarn srasn bilmemiz gerekir. nk sona eren bir olay, baka bir olayn sebebini oluturur. rnein tarih ncesi alarda yaplan ilk aralar, sonraki alarda daha da gelitirilerek kullanlmtr. Zaman sralamasna bir baka rnek verelim: Atatrk, nce Samsun'a geldi. Daha sonra Erzurum ve Sivas kongrelerini toplad. Ardndan TBMM'nin kurulmasn salad. Bu nemli gelimeleri zaman sralamasna koyarak anlatrz.
54
Yeryznde Yaam
Anadolu ve Mezopotamya Uygarlklar
N HAZIRLIK
KELME LAR VE KAVRAM

uygarlk yerleme
lk alardaki yerleim yerlerine ait kalntlardan o dnemdeki insanlarn yaamlar ile ilgili hangi bilgilere ulalabiliriz?
Hititler Dneminden kalma eserler Yukardaki fotoraflarda neler gryorsunuz? Sizce bunlar hangi amala yaplm olabilir? Anadolunun cografi konumu, gemite nemli ticaret yollarnn getii bir blge olmasnda etkili olmutur. Eski alarda Anadolu, eitli kltrlerin yaand bir blgeymi. evresindeki Mezopotamya, ran, Msr, Roma ve Yunan kltrlerinden karlkl olarak etkilenmitir. Anadoludaki uygarlklarn birbirleriyle ve komularyla etkileimi buradaki medeniyetlerin gelimesini hzlandrmtr. imdi Anadolu da kurulmu olan medeniyetlerin hangileri olduunu Ebrunun anlatmndan yararlanarak birlikte renelim.
Hitit Uygarl
Geen yaz, ailemle Anadolu turuna kmtk. Bu tur sayesinde, Anadoluda ilk alarda kurulan uygarlklarla ilgili pekok bilgiye ulatm. nce orum ili snrlar iinde bulunan Boazkye gittik. Burada Hititler hakknda bilgiler edindim: lk ada Anadolu'da ilk devleti kurmu olan toplum Hititlerdir. Hititler, M 2000 balarnda Kafkaslar zerinden Anadolu'ya gelerek Kzlrmak evresindeki topraklara yerlemiler. Hattua (Boazky)' bakent yapp bir devlet kuran Hititler, M 1450 yllarnda byk bir imparatorluk hHititlere ait bir duvar resmi line geldiler. Dnyann ilk yazl antlamas olan Kade Bar Antlamas, Hititlerle Msrllar arasnda imzalanmtr (M 1280). Hititlerde devlet ynetiminde bata kral bulunurdu. Ancak kraln yetkileri, sonsuz ve snrsz deildi. Yetkileri Panku ad verilen bir meclis tarafndan snrlandrlmt. lke ynetiminde kralie, kraldan sonra en yetkili kii saylrd. Hititlerde devlet ynetiminde halk, birtakm snflara ayrlmtr. Ancak bu snflar arasnda fazla bir ayrcalk yoktu. Eli silah tutan herkes asker saylrd. Hititlerde ordu, yaya ve atl-arabal askerlerden oluurdu. Savalarda ok, yay, mzrak, kalkan, balta gibi silahlar kullanlrd. Hitit uygarlnda tarma nem verilmitir. Baclk, tahl tarm ve hayvanclk nemli ekonomik faaliyetlerdendi. Anadolu'da sulamal tarm, ilk kez bu dnemde, Hititlerde gerekletirilmitir. ok tanrl bir inanca sahip olan Hititler, temizlie byk nem verir, ibadet iin tapnaa gitmeden nce ykanr ve temiz giysiler giyerlerdi. Hititler, Mezopotamya'dan aldklar ivi yazs ile daha ok ta tabletler zerine yazdklar resim yazsn (hiyeroglif) kullanrlard. Heykel ve kabartma sanat alannda da gelimilerdi.
55
2. nite
Hititlerdeki ynetim anlayn gnmzdeki ile karlatrnz. Benzerlik ve farkllklarn syleyiniz.
Frig Uygarl
Boazkyden sonra, Eskiehire doru yola koyulduk. Friglerin bakenti olan Gordion (Yasshyk)a geldik. Frigler, M 800 yllarnda Orta Anadolu'da gl bir devlet kurmulardr. Frigya halknn byk ounluu iftilikle urayordu. Frigyallar, krallarna Midas unvann verirlerdi. Friglerin ekonomisi tarm ve hayvancla dayalyd. Hayvanclk ve tarmn korunmasna ynelik kanunlar koymulard. Frigler, zellikle maden iiliinde ilerlemilerdi. Bugn Ankara yaknlarndaki Gordion'da bulunan, tuntan yaplm engelli ineler, kadehler, vazolar ve seramik anaklar bunun en gzel rneini oluturmaktadr. Madenlerden yaptklar eyalar baka lkelere satyorlard.
engelli ine
Seramik anak
Tuntan yaplm kadehler vazolar Gordion, surlarla evrili ve byk bir kaps olan ehirdir. Buradaki evlerin kaplar oymalarla, d yzleri ise kabartma sslemeli levhalarla kaplanmtr. Frigler, Kibele adndaki ana tanraya byk sayg gsterirlerdi. Kibele, dnyadaki her eyin sahibi olduuna inanlan bereket tanrasyd. Frigler, kaya oymaclnda da ok gelimilerdi. Kayalar oyarak stunlar, odalar, koridorlar yapmlardr. Eskiehir'deki Yazlkaya, Friglerin ta iiliinde ne kadar usta olduklarn ve ileri gittiklerini gsteren ak bir rnektir. Tapnaklarnn ve mezarlarnn zerini de geometrik ssler ve hayvan ekilleriyle ssleyip donatmlardr. Frigler maden ve ta iiliinde neden gelimi olabilirler? Hititler ve Friglerin sosyal ve ekonomik yaplarn benzerlikleri ynnden karlatrnz.
2.17. Etkinlik
Midas Ant (Yazlkaya-Eskiehir)
56
Yeryznde Yaam
Lidya Uygarl
Turumuzun bu duranda Bat Anadoludaki tarih Sard (Sardes) kenti vard. Babamn Sard denince ilk aklna gelen para demesi dikkatimi ekmiti. lk ada, Bat Anadolu'da Gediz ve Byk Menderes rmaklar arasnda kalan blgeye Lidya denilmekteydi. Bu blgede M 687 ylnda bakenti Sardes (Sard) olan, gl bir Lidya Devleti kurulmutur. Krallkla ynetilen lkede asiller, tccarlar ve byk toprak sahipleri, sz Lidyallara ait ilk sahibi idi. Krallar, ticareti gelitirmeye alm bu sayede zenginlimilerdi. altn para Lidyallar Sardesten balyarak Mezopotamyaya kadar uzanan Kral Yolunu yapmlardr. Kral Yolu zerinde yaplan ticaret sayesinde dou ile bat arasnda kltrel etkileim hzlanmtr. Ticaretle youn bir ekilde uraan Lidyallar, gerek anlamda ilk paray icat etmi ve kullanmlardr. Bu nedenle dnyada ada ekonominin temelini Lidyallar atmtr. Lidyal tccarlar, denize snr olmamasna ramen karadaki ticaretin yannda deniz yoluyla denizar lkelerlede ticari ilikiler kurmulardr. Sizce para icat edilmeden nce, insanlar nasl ticaret yapyorlard? Parann kullanlmas sizce o dnemde ticareti nasl etkilemi olabilir?
yon Uygarl
Sard kentinden gneye doru turumuza devam ettiimizde zmir yaknnda yer alan Efese geldik. Efes bir zamanlar deniz kysnda bulunuyormu. Ancak bugn Menderes rmaklarnn denizi doldurmas ile kydan 12 km kadar ieride kalmtr. M 1000 yllarnda Yunanistan'dan Bat Anadolu'ya geen yonlar, zamanla yerli halkla kaynaarak ehir devletler kurdular. yon ehir devletleri arasnda en bilinenleri zmir Milet ve Efes'tir. Ticaretin gelimesi sonucu birok kltr ile iliki kurdular. Ekonominin gelimesi ve demokrasinin varl; fikir, sanat ve bilim alannda nemli gelimelere neden olmutur. ehir devletlerinin nemi, zgr dnce ve bilimin ilk kez burada domu olmasdr. Diyojen, Tales Anaksimenes gibi bilim adamlarnn almalar ile zellikle felsefe, matematik, geometri, astronomi ve corafya gibi pozitif bilimlerde nemli gelimeler kaydetmilerdir. Efes Antik Tiyatrosu yonlar, mimaride byk eserler ortaya koymular. Efes'teki Artemis Tapna dnyann en gzel eserlerinden saylan grkemli bir yapdr. K 2.18. ve Efes ehrinde, bugn bile grenleri hay2.19. Etkinlik ran brakan byk bir tiyatro vardr. Bu tiyatro, 50 binin zerinde izleyiciyi alabilecek kapasiteye sahiptir. yonlarn bilim ve sanatta gelimesinin nedenleri neler olabilir?
ARATIRINIZ
www.kultur.gov.tr internet sitesine girerek Anadoluda yaayan uygarlklara ait bilgi ve fotoraflar inceleyiniz.
57
2. nite
Urartu Uygarl
Dou ve Gneydou Anadoluda devlet kuran Urartularn yaad yerleri, zellikle bakentleri olan Tupa (Van) kenti ile Mezopotamya blgesini grmek istiyordum. Ancak bu blge gezi programmzda belirlediimiz gzergah zerinde olmadndan Urartularla ilgili bilgilere nternet zerinden ulatm. Urartular, M 8-7. yzyllarda en parlak dnemini yaam ve krallkla ynetilmi. Devlet, eyaletlere ayrlm ve her eyaletin banda bir vali grev yapyormu. Urartular Trkeye ok benzer bir dil ve ivi yazs kullanmlar. Bu dilde, kklere ekler getirilerek szckler tretilirmi. Bunun yannda gnlk hayatta, Hititlerinkine benzer resim yazlar da kullanmlardr.
Urartulara ait bir kale (Van) Urartularn, ok tanrl bir inanlar vard. Bu tanrlarn iinde en nemlisi, sava tanrs Haldi idi. Haldi'nin kutsal saylan arabasyla ordularn nnden gittiine inanlrd. Urartular, zellikle mimarlkta ok ileri bir dzeye ulamlardr. Bu dnemde Dou Anadolu'da kayalar oyulmu, muhteem kaleler, saraylar, tapnaklar, su tesisleri yaplmtr. Urartular, hayvancln yan sra ova ve akarsu boylarnda tarm yapmlar, bunun iin birok sulama kanal ve glet ina etmilerdir. Elde edilen buluntular ierisinde tuntan yaplm, eitli amalara hizmet eden kk diskler de bulunmaktadr. Bu disklerin en sk kullanld yerler, ssl atlarn koum takmlardr. Urartular sulama kanallar ve gletler yapmas yaadklar blgenin hangi zelliini K Urartulardan kalma bir disk 2.20. 2.21. yanstmaktadr?
ve 2.22. Etkinlik
58
Yeryznde Yaam
Mezopotamya Uygarlklar
Ebru, Anadolu uygarlklar ile yakndan ilikisi olan Mezopotamya uygarl hakknda da aratrma yapmak istedi. nternet zerinden Mezopotamya ile ilgili u bilgilere ulat: Mezopotamya, Dicle ve Frat rmaklarnn arasnda, kuzeyde Toroslardan, gneyde Basra Krfezine kadar uzanan blgedir. Dicle ve Frat rmaklar tarafndan sulanan bereketli topraklarda gemite eitli devletler kurulmutu. Bunlarn en nemlileri Smerler, Babilliler ve Asurlulardr. Smerler, Mezopotamya, da ilk ehir devletlerini kurmulardr. M 3500 balarnda kurulan Ur, Uruk, Laga ve Eridu gibi siteler (kentler) bu devletlerden bazlardr. Bu kentler arasnda ekonomik ve siyasal nedenlerle sksk savalar yaplmtr. M 2000 yllarnda yklmlardr. Smerler, yerletikleri yerlere sulama sistemi, kanallar ve barajlar yaptlar ve sulamaya dayal bir tarm gelitirdiler. Tarihte ilk kez ivi yazsn kullanarak insanla ve bilimin gelimesine byk bir hizmette bulunmlardr. Babilliler, M 2000 ylnda Mezopotamyada ok byk ve ok tekilatl bir devlet kurdular. En byk kral Hammurabidir. Hammurabi, Mezopotamyada siyasi birlik kurmay baarm, zaptettii ehirlere iyi yetimi valiler gndererek iyi bir ynetici olduunu gstermitir. Hammurabi Kanunlar ile kanun yapc olarak n salmtr. Babilin Asma Bahelerinin temsil resmi Asurlular, daha ok tccar bir kavim grnmndedir. Asurlularn M 19001700 yllar arasnda Anadoluda pek ok pazar yeri kurduu bilinir. Anadoluya ivi yazsn getirenler Asurlu tccarlar olmutur. Asurlular M 612 ylnda yklmtr. Smerlerde siteler, rahip krallarca ynetilirdi. Babil ve Asurlularda ise ynetimin banda, ayn zamanda en yksek rahip grevine de sahip olan kral bulunurdu. Mezopotamya dinleri ok tanrl bir inanca sahipti. Bu tanrlar iin irili ufakl tapnaklar yaplmt. Mezopotamya devletleri, ivi yazs kullanyordu. Glgam Destan, o dnemin en nl destandr. Hammurabi Kanunlar, Mezopotamyada yaratlan tarihin en eski ve en iyi korunmu yazl kanunlarndandr. Bu kanunlar, btn evre lkeleri zerinde etkili olmutur. Asurlulara ait duvar kabartmas Smerler zaman lmeyi renmiler, bir saati 60 dakikaya, dakikay da 60 saniyeye blmlerdir. Geceyle gndz Tartma on ikier saate, haftay 7 gne, yl ise Anadolu ve Mezopotamyada bilim ve sanat ala12 aya ayrmlardr. Astronomideki nnda gerekletirilen bulular, daha sonraki yaam nasl ilk temeli Mezopotamyallar atmtr. etkilemi olabilir? Arkadalarnzla tartnz.
59
2. nite
Yukardaki haritada grld gibi taraf denizlerle evrili olan Anadolu topraklar da ve Mezopotamyada tarih boyunca Hitit, Frig, Lidya, yon ve Urartular gibi pek ok uygarln kesitii bir yerde bulunmaktadr. Yukardaki harita zerinde Anadoluda kurulan ilk uygarlklarn yerlerini inceleyiniz. Buralarn corafi zellikleri hakknda neler syleyebilirsiniz? Anadolu da farkl dnemlerde pek ok uygarlklarn kurulmasnn nedenlerini aklaynz. Mezopotamya uygarlklarnn yaand yerlerin corafi zelliklerini syleyiniz.
lme ve Deerlendirme
A. Aadaki sorular cevaplaynz. 1. Dnya'nn btnn ayn byklkte bir dzlem zerine izmek mmkn m? Neden? 2. Fiziki haritalardan neler renebiliriz? 3. Kta ve okyanuslarn adlarn ema hlinde gsteriniz. 4. Trkiye'nin Dnya zerindeki yerinin nemini belirtiniz. 6. Yurdumuzun ky blgelerinde yan i kesimlere gre daha fazla olmasnn nedenleri nedir? 7. Tarih ncesi alarda insanlar, geimini nasl salyorlard? 8. Anadolu da kurulan uygarlklarn birbirinden etkilenmesinin nedenleri neler olabilir? 9. Mezopotamya blgesi neden ilk yerleim yerlerinden biri olarak seilmitir?
60
Yeryznde Yaam
B. Aadaki cmlelerde noktal yerleri uygun kavramlarla doldurunuz. Ekvator, Eskimo, Thales (Tales), scaklk, ya, avclk, Lidya, Asya, Amerika, Avrupa, yaznn, lek 1. Haritas yaplacak yerin belirli bir oranda kltlmesine .................... denir. 2. Dnya zerine izilebilecek en byk daire .................. olarak adlandrlr. 3. Trkiye, ....................... ile ...................... ktalar arasnda yer alr. 4. Kutuplarda yaayan yerli halka ....................... ad verilir. 5. lkemizde ky blgesinden i kesimlere doru gidildike ........................... azalr. 6. Tarih, ......................... bulunmasyla balar. 7. Paray bulan ilk uygarlk ....................... dr. C. Aadaki oktan semeli sorular cevaplaynz. 1. Yaadnz yeri daha ayrntl grebilmeniz iin aadaki leklerden hangisi ile izilen haritay kullanmamz gerekir? A. 1/50.000 B. 1/500.000 C. 1/100.000 D. 1/1.000.000 2. Aadakilerden hangisi lkemize en uzak olan ktadr? A. Afrika B. Avustralya C. Amerika D. Antarktika
3. Aadaki kavramlardan hangileri bir yerin konumunu belirlemede kullanlmaz? A. Eksen B. Ekvator C. Paraleller D. Meridyenler
4. Trkiye, aadaki iklim trlerinden hangisinin etkisindedir? A. Souk iklim B. Kutup iklimi C. Scak iklim D. Ilman iklim
5. Aadakilerden hangisi, Trkiye'de grlen iklim zerinde etkili deildir? A. Ykseklik B. Dalarn uzan C. Gllerin derinlii D. Denizlerin etkisi
6. Yurdumuzun i kesimlerinde etkili olan iklim aadakilerden hangisidir? A. Karadeniz iklimi B. Akdeniz iklimi C. Souk iklim D. Karasal iklim 7. Aadakilerden hangisi, hyk tanm ile ilgilidir? A. Ykntlarn st ste birikmesi ile oluan tepeler C. Kayalarn oyularak barnak yaplmas B. nsanlarn yerleik hayata gemesi D. nsanlarn av ve toplayclk yapmas
8. Aadaki devletlerden hangisi Anadolu'da lk ada kurulan devletlerden biri deildir? A. Smerler B. Hititler C. yonlar D. Urartular
9. Paray icat eden kavim, aadakilerden hangisidir? A. Frigler B. Lidyallar C. yonlar D. Urartular
61
3. NTE
pek Yolunda Trkler

Atalarm Tanyorum Bozkrda Yaam Kutsal Grev slamiyetin Douu ve Yayl lk Trk-slam Devletleri Yaayan Deerlerimiz Sanata Vurulan Trk Mhr
62

1. Destanlarn toplumlarn hangi zellikleri hakknda bilgi verdiklerini aratrnz. 2. Dnya iklim haritasndan yararlanarak Orta Asyann ikliminin burada kurulmu olan Trk devletlerinin yaantsna etkileri hakknda dncelerinizi aklaynz. 3. Tarihte pek Yolu olarak bilinen gzergaha neden bu ismin verildiini aratrnz. 4. Bir devletin bamszlnn korunmasnda ordunun rol sizce neler olabilir? Aklaynz. 5. Dinlerin toplum yaamnda ne tr deiikliklere neden olduunu aratrnz. 6. slam toplumu ile Trkler arasndaki ilk ilikiler nasl balamtr. Aratrnz. 7. Karahanllar, Gazneliler ve Byk Seluklularn kurulduklar blgeleri harita zerinde inceleyiniz. Bu blgelerde gnmzde hangi devletlerin bulunduunu reniniz. 8. Kltrlerin gelecek nesillere aktarlmasnda gelenek ve greneklerin etkilerini aratrnz. 9. Sizin evrenizde hangi gnlerde kutlamalar yaplyor? Sizce bu trenler neden yaplyor? Dncelerinizi not ediniz. 10. Trklerin Mslman olmalarndan sonra sanat anlaylarnda meydana gelen deiiklikleri aratrnz.
63
3. nite
Atalarm Tanyorum
N HAZIRLIK
KELME LAR VE KAVRAM ge

devlet vatan kut a
Trklere ait destanlardan hangilerini biliyorsunuz? Sizce konusu en ilgin olan hangisi? Sosyal bilgiler dersi iin 6-A snfnda grup almas yapan Aykut, Ouz ve Attila hazrladklar devlerini arkadalarna anlatmaya baladlar. lk olarak sz hakkn Ouz ald: Arkadalar! Ben size Orta Asyada kurulmu ilk Trk devletlerinden biri olan Byk Hun Devleti'ni anlatacam.
kltrel as Ortak Mir y ta ul Kur
Orta Asya'da kurulan ilk Trk devletlerinden biri Byk Hun Devleti'dir. Hunlarn bilinen ilk hkmdar Tuman (Teoman)'dr. Devlet merkezi tken olan Hunlar, zellikle inlilerle mcadele ettiler. Trklerin saldrlar karsnda inliler nl in Seddi'ni yaptlar. in Seddi'nin 2200 km uzunluunda olmas, bize Trk saldrlarnn ok fazla olduunu gstermektedir. Teoman'dan sonra yerine byk olu Mete Han geti (M in Seddi 209). Mete Han gl bir ordu kurup Asya'daki Krgzlar dndaki btn Trk boylarn Hun ynetimi altnda toplad ve inlilerle savat. Mete Han'n lmnden sonra Hunlar bir sre daha Asya'daki varlklarn devam ettirdiler. Trk beyleri ile evlenen in prensesleri, beyleri birbirlerine drdlerdir. inliler, Trkleri sava yoluyla yenemeyeceklerini anlamlard. Bu nedenle "Bl ve Ynet" uygulamasyla Byk Hun Devleti'ni ykmay baardlar. Orta Asyadaki Trk topluluklarnn yaam tarzn konu alan aadaki destan okuyarak ilgili soruyu cevaplaynz.
OUZ KAAN DESTANI
Ouz Kaan'n yannda, ak sakall, boz sal ok bilge bir kii vard. Anlayl ve doru bir adamd. Ad "Ulu Trk" idi. Ulu Trk, gnlerden bir gn, dnde bir altn yay ve gm ok grd. Altn yay, gn dousundan gn batsna dek uzanyordu. gm ok da kuzeye doru gidiyordu. Ulu Trk, uykudan uyand. Dte grdklerini Ouz Han'a anlatt: "Ey Hakanm, dedi; Gk Tanr'nn sana verdikleri, hayrl olsun! Gk Tanr, dmde grdklerimi yerine getirsin! Diledii yeri sana versin! Ouz Han, Ulu Trk'n szlerini ok beendi. Bilgeliini vd. dn dinledi. Oullarn toplad. Dedi ki "Ey oullarm! Gnlm av diliyor. Kocadm. Gcm yitirdim. Gn, Ay ve Yldz, siz douya varn. Gk, Da ve Deniz, siz batya gidin!" Bunun zerine Ouz Han'n olu douya, olu da batya gitti. Gn Han, Ay Han ve Yldz Han, bol bol avlandktan sonra, yolda bir altn yay buldular. Yay aldlar. Babalar Ouz Han'a verdiler. Ouz Han sevindi. Yay para etti. "Ey byk kardeler, dedi; yay sizin olsun!" Gk Han, Da Han ve Deniz Han, bol bol avlandktan sonra, yolda, gm ok buldular. Oklar aldlar. Babalar Ouz Han'a verdiler. Ouz Han sevindi. Oklar onlara pay edip "Ey kk kardeler, dedi; bu oklar sizin olsun!" Ouz Han, bundan sonra Ulu Kurultay' toplad. Halk da ard. Herkese danld. Ouz Han, yurdunu oullarna pay etti. Dedi ki "Ey oullar, ok yaadm. ok savalar grdm. ok ok attm. Kl salladm. Ata bindim. Yalarm (dmanlarm) alattm. Dostlarm gldrdm. Gk Tanr'ya borcumu eda ettim. Sizlere de yurdumu veriyorum. Yurdumuzun zerinde bilgelik ve bahtiyarlkla yaayn. Gk Tanr'nn buyruundan kmayn. Esen kaln!" Sonra gk gzlerini kapatt. Ylmaz ztuna, Byk Tarih Ansiklopedisi 2, s. 516-517den ksaltlarak alnmtr.
Destana gre Hunlardaki devlet ynetimi hakknda neler syleyebilirsiniz?
64
pek Yolunda Trkler

Hun Devleti, Kuzey ve Gney Hunlar olarak MS 48 ylnda ikiye ayrld. Kuzey Hun Devletine inlilerle i birlii yapan Sienpiler, Gney Hun Devletine ise inliler son verdi.
Bilgi Kutusu
TKEN Bugn Moolistan'da yer alan tken, Orhun Irma ile Selenga Irma'nn Tamir kolu arasndadr. Ilman iklimli, bol bitkili ve ormanlk blge olarak bilinen tken'de bugn baz kalntlar yer almaktadr. tken'de oturmak, Trk milleti iin refah ve mutluluk iareti kabul edilmekte idi.
Biliyor muydunuz?
Byk Hun Devleti
Trklerin ilk ana yurdu olan Orta Asya'nn, douda Kingan Dalar, batda Hazar Denizi, gneyde Hindiku Dalar, kuzeyde ise Sibirya ovalar ile evrili bir blge olduunu biliyor muydunuz?
Kavimler G
Byk Hun Devleti'nin yklmasndan sonra Hunlar dald. Hunlarn bir blm, Balka Gl ile Aral Gl arasndaki topraklarda yaamaya devam etti. Bir sre sonra buradaki Hunlar, Balamir komutasnda Hazar Denizi'nin kuzeyinden batya doru ilerlemeye baladlar. Hunlarn basksna dayanamayan Avrupa'daki kavimler birbirine bask yaparak yer deitirdi. Avrupa'nn siyasi haritasnn deimesine neden olan ve toplumlar etkileyen bu olaya tarihte Kavimler G denir (375). Kavimler G sonunda; Roma mparatorluu Bat ve Dou Roma olmak zere ikiye ayrld. Daha sonra Bat Roma ykld (476). Kavimler G ile lk a sona erdi. (375) Bu glerin sonunda Tuna Nehri boylarna kadar gelen Hunlar, burada Avrupa Hun Devleti (Bat Hun Devleti)'ni kurdu.
Avrupa Hun Devleti

Avrupa Hun Devleti, Ural Dalarndan Tuna Nehri'ne kadar uzanan Orta ve Dou Avrupa topraklarnda kuruldu. Devletin en nl hkmdar Attila'dr. Attila nce Dou Roma mparatorluu; daha sonra ise Bat Roma mparatorluu zerine seferler yapt. Avrupa Hun Devleti bir sre sonra ykld (476). Got tarihesi Jordenes Atilla ile ilgili unlar yazmtr:
3.1. Etkinlik
"Muncuk'un olu Attila... En kahraman milletin efendisi... Her iki Roma mparatorluunun birok ehrini istila ederek korkuttu... Bunlar, bakiyeyi (kalanlar) de yama edecek, diye korkarlar iken onlara af ile muamele etti... Dmanlarnn saldrs neticesinde deil, adamlarnn suikastleriyle deil, milletinin gs zerinde en kk bir ac duymadan ld... Dr. Nuri Yazc, Tarihte Trkler ve Trk Devletleri, s.161 (Ksaltlarak dzenlenmitir.)
65
3. nite
Aada verilen destan okuyarak Trklerin bamsz yaama zellii ile ilgili dncelerinizi syleyiniz.
Ergenekon Destan
Trk illerinde Trklere ba emeyen bir yer yoktu. Bunu kskanan yabanc kavimler birleerek Trklerin zerine yrd. Amalar almakt. Trkler, adrlarn ve srlerini bir yere topladlar. evresine hendek kazp beklediler. Dman gelince vuruma da balad. O gn vuruuldu. Sonunda Kktrkler, stn geldi. Bu yenilgiden sonra yabanc kavimlerin hanlar ve beyleri av yerinde toplanp konutular "Trklere hile yapmazsak sonunda iimiz yaman olur." dediler. Tan aarnca, baskna uram gibi, arlklarn brakp katlar. Trkler, "Bunlarn vuruma gc bitti, kayorlar!" deyip, arkalarna dtler. Dman, Trkleri grnce birden dnd. Gafil avlanan Trkler, yenik dt. Hepsi teker teker ldrld. adrlar alnd. Bir tek ev kurtulamad. Byklerin hepsi kltan geirildi. Kkler kul yapld. Trklerin banda, l Han vard. ocuklar oktu. Fakat bu uursuz vurumada, bir tanesi dnda, hepsi ld. "Kay" adn tayan bu oul, o yl evlenmiti. l Han'n, "Dokuz Ouz" adnda bir de yeeni vard. Kay ile Dokuz Ouz, dmana esir dmlerdi. Fakat on gn gemeden bir gece, ikisi de kadnlar ile beraber atlara atlayp katlar. Trk yurduna geldiler. Burada dmandan kap gelen birok deve, at, kz ve koyun buldular. "Drt taraftaki illerin hepsi bize dman, dediler; gerei odur ki dalarn iinde insan yolu dmez bir yer izleyip oturalm. dediler. Srlerini alp daa doru gtler. Ergenekon ad verilen yere yerletiler. ki Trk prensinin, zamanla Ergenekon'da ocuklar oald. Kay Han'n ok ocuu oldu. Dokuz Ouz Han'n daha az ocuu dodu. Bu iki hann ocuklar, Ergenekon'da kaldlar ve oaldka oaldlar. Drt yz yl sonra kendileri ve srleri o kadar fazlalat ki Ergenekon'a smaz oldular. are bulmak iin kurultay topland. Dediler ki "Atalarmzdan iittik; Ergenekon dnda geni lkeler, gzel yurtlar varm. Bizim yurdumuz da eskiden o yerlerde imi. Dalarn arasndan yol izleyip bulalm. Gp Ergenekon'dan kalm. Ergenekon dnda her kim bize dost olursa onunla grelim. Dmanla vurualm!" Kurultay bu karar alnca Trkler, Ergenekon'dan kmak iin yol aradlar fakat bulamadlar. O zaman bir demirci dedi ki "Bu dada demir madeni var... Ylmaz ztuna, Byk Tarih Ansiklopedisi 1, s. 202den ksaltlarak alnmtr.
Yukarda bir blm verilen Ergenekon Destan hangi Trk devleti ile ilgili olabilir? Destanda sz edilen Demircinin nerisi ne olabilir? Trkler, bulunduklar yerden nasl km olabilirler? Ergenekon adl yeri resimlemek isteseniz nasl resmederdiniz? Defterinize iziniz.
66
pek Yolunda Trkler

Ouz'un sunumunu tamamlamasndan sonra sz alan Aykut: Arkadalar, ben de sizlere Kktrkleri anlatacam, dedi. Kktrk Devleti, Trk tarihinde ilk Trk ad ile kurulan devlettir. 552 ylnda kurulan bu devletin kurucusu Bumin Kaan'dr. Devletin merkezi tken'dir. Kardei stemi'yi lkesinin bat blmne Yabgu olarak atad. Bumin Kaan, Orta Asya'daki btn Trk boylarn egemenlii altnda toplad. Bumin Kaan lnce yerine olu Mukan Kaan hkmdar oldu. Mukan Kaan, devleti Kktrk Devleti stemi Yabgu ile birlikte ynetti. Bu dnemde pek Yolu, Trklerin kontrolne girdi. Trkler karsnda asker ynden baarl olamayan inlilerin kkrtmas sonucu devletin bat blmn yneten Tardu, dounun (Merkezin) egemenliini tanmad. Bunun sonucu 582 ylnda Dou Kktrk Devleti ve Bat Kktrk Devleti olmak zere ikiye ayrld. Bir sre sonra Dou Kktrk Devleti in egemenliine girdi (630). Daha sonra Bat Kktrk Devleti de in egemenliine girdi 659). Trklerin pek Yolu nedeniyle komular ile olan ilikileri, kltrel yaamlarn da etkiledi. pek Yolu zerinde bulunan devletlerle siyasi ve ekonomik ilikiler geliti. Bu durum olumlu ve olumsuz sonular dourdu. pek Yolu hakimiyetini ele geirme mcadelesi savalarn yaanmasna yol at. Kktrkler dneminde ise Ta-po Kaan Mani dinini ve bu dinin temsilcilerini koruma altna ald. Hatta bir Mani dini tapna yaptrd. Bu durum, Kktrk kltrel birliinin bozulmasna yol amtr.
Bilgi Kutusu
II. Kktrk Devleti
in egemenliinde yaamak istemeyen Trkler, her frsatta isyan ettiler. Bamszla alkn olan Trkler, sonunda Kutluk adndaki bir kahraman nderliinde bamszlklarn kazandlar (682). Kutluk Kaan tken'i devletine merkez yapt. Bu devlet ikinci Kktrk Devleti olarak bilindii gibi kurucusunun adndan dolay Kutluk Devleti olarak da adlandrlmaktadr. Kutluk Kaan, inlilere kar baarlar kazanarak devletin topraklarn geniletti. Onun en nemli yardmcs, deerli devlet adam vezir Tonyukuk idi. Kutluk Devleti'nin en parlak dnemi Bilge Kaan zamandr. Bilge Kaan, devlet bakan, kardei Kl Tigin ise ordu komutan idi. Tecrbeli devlet adam Tonyukuk, Bilge Kaan dneminde de vezirlik grevine devam etti. Tonyukuk ve Kl Tigin'in lmnden sonra Bilge Kaan devleti tek bana ynetti. Onun lmnden sonra (734) devlet zayflad. Uygur, Basmil ve Karluklar ayaklanarak kinci Kktrk Devleti'ne son verdiler (744).
Atatrke gre Trk ocuu atalarndan hangi
Trk kabiliyet (yetenek) ve kudretinin (gcnn) tarihteki baarlar meydana ktka btn Trk ocuklar kendileri iin lazm olan atlm kaynan o tarihte bulabileceklerdir. Trk ocuklar bu tarihten bamszlk fikrini kazanacaklar, o byk baarlar dnecekler, harikalar yaratan adamlar renecekler, kendilerinin ayn kandan olduklarn dnecekler ve bu kabiliyetle kimseye boyun emeyeceklerdir.
M. Kemal ATATRK
(Atatrklk 1, s. 359)
zellikleri almaldr?
3.2. Etkinlik
67
3. nite
Bilge Kaan Kitabesinden
Orhun yaztlar 8. yzyln balarnda ikinci Kk Trk Devleti hkmdar Bilge Kaan-Kandesi Kltigin ve bilge vezir Tonyukuk adna dikilmitir. Trk tarihinin bilinen ilk yazl kitabesi olmas nedeniyle Trk tarih ve kltr aratrmalarnda nemli bir eserdir. Bilge Kaan; Ben hi de zengin ve refah ierisinde yaayan bir halk zerine hkmdar olmadm. Tam tersine karn a srt plak yoksul ve sefil bir halk zerine hkmdar oldum. Prens iki ad ve kardeim Kl Tigin ile konuup anlatk. Babamzn ve amcamzn kazanm olduklar halkn ad san yok olmasn diye Trk halk iin gece uyumadm, gndz oturmadm; kardeim Kl Tigin ile iki ad ile birlikte lesiye yitesiye altm abaBilge Kaan Kitabesi ladm. ylece alp abalayp birleik halk ate ile su gibi birbirlerine dman etmedim. Ben kendim hakan olarak tahta oturduumda, her yere gtm olan halk yayap yapldak ve le yite dnp geldi. Halk besleyip doyuraym diye kuzeyde Ouz halkna douda ktay ve Totab halklarna doru gneyde de ine doru on iki kez sefer ettim savatm. Ondan sonra tanr yle buyurduu iin bahtm ve talihim olduu iin lecek halk diriltip doyurdum. plak halk giyimli kldm, fakir halk zengin kldm az halk ok kldm gl devleti olandan, gl hakan olandan iyi kldm. Drt bucaktaki halklar hep kendime tabi kldm. Trk halkn dmansz kldm bu halklarn hepsi bana tabi oldular. Talat Tekin, Orhon Yaztlar, s. 70-71, derlenmitir. Sizce Bilge Kaann yaptklarn anlatmasnn amac ne olabilir? Yukardaki metinden yararlanarak dnemin ekonomik yaps hakknda neler syleyebilirsiniz?
68
pek Yolunda Trkler

Atilla Arkadalar, ben de sizlere Uygurlar hakknda bilgi vereceim diyerek sze balad, lk nce G Destan hakknda bilgi verdi.
G Destan
Bir gn, Uygur tahtna yeni bir hakan oturdu. Bu hakan, inlilerle yaplan savalara bir son vermek iin olu Gal Tekin'e "Kiyu-Liyen" adndaki in prensesini almay dnd. Bu prenses, sarayn Hatun Da'nda kurdu. O evrede kutsal saylan, "Tanr Da" adnda baka bir da ve onun gneyinde de "Kutlu Da" adn tayan byk bir kaya vard. in elileri, bakclarla beraber geldiler. Bakclar dedi ki "Hatun Da'nn bahtiyarl, bu kayaya baldr. Trk Devleti'ni gsz klmak iin bu kayay yok etmeli!" Bunun zerine inliler, prenseslerine karlk, bu kayay istediler. Yeni Trk hakan, yurt iindeki bu ta parasnn inlilere verilmesinde bir saknca grmedi. Hlbuki bu kaya kutsald. Trk lkesinin esenlii buna balyd. Kaya giderse Trk illerinden bahtiyarlk da giderdi. inli prensesin etkisinden kurtulamayan ve mill duygular azalan hakan, milletinin bu inanna deer vermedi. Kutsal ta, kolayca gtrlemeyecek derecede bykt. Onun iin inliler, kayann evresine odundan tepeler yaptlar. Odunlara ate verdiler. Ta iyice kzdrdktan sonra, zerine keskin sirke dkerek paraladlar. Paralar arabalarna koydular. Birer birer in'e tadlar. Bu baar, btn in'i sevindirdi. nk Trklerin kutsal ta ele geirilmiti. Olay, byk yanklar yapt. Trk vatanndaki kular, hayvanlar ve bitkiler, kendi dilleriyle bu kayann gidiine aladlar. Bundan yedi gn sonra da hakan ld. Trk lkelerinin zerinden felaket rzgrlar geti. Trk milletinde rahatszlk, huzursuzluk, bereketsizlik balad. Trk hakanlar tahta oturduktan bir sre sonra lmeye baladlar. Nihayet Bg Kaan'n ocuklarndan biri, Trk tahtna kt. Onun zamannda Trk illerinde evcil ve vahi btn hayvanlar, yrtc ve uysal btn kular, hatta konumasn bilmeyen kk ocuklar; "G, g!" diye barmaya baladlar. Uygur Trkleri, Tanr'dan gelen bu iaret zerine, yurtlarn brakp gittiler. Nerede durmak isterlerse g etmeyi buyuran ayn kutsal sesi duydular. Sonunda Bebalk ehrinin bulunduu lkeye vardlar. Burada g emreden sesler kesildi. Bu illerde durdular. Bebalk ehrini kurdular. Yeniden, gl bir Trk devleti dodu ve Byk Trk Hakanl'nn anl geleneklerini devam ettirdi. Ylmaz ztuna, Byk Tarih Ansiklopedisi 1, s. 233ten ksaltlarak alnmtr.
Yukardaki metinde Trk kltrne ait hangi unsurlardan sz edilmektedir?
3.3. Etkinlik
69
3. nite
Uygur Devleti Asya Hunlarnn soyundan gelen Uygurlar, Kutluk Devleti'nin yklmasndan sonra bir sre Basmil Kaanlnn idaresinde yaadlar. 745 ylnda da bu kaanla son vererek kendi devletlerini kurdular. Devletin kurucusu Kutluk Bilge Kl Kaan, Karabalgasun'u merkez yapt. Uygurlar, Moyen-or Kaan dneminde, dalan Trk birliini yeniden saladlar. Mslman Araplarla inliler arasnda 751 Eer bir millet bykse ylnda yaplan Talas Sava'ndan yararlanarak Tarm Havzasn kendisini tanmakla daha ele geirdiler. byk olur. Bg Kaan dneminde Uygurlar, Mani dinini kabul ettiler. M. Kemal ATATRK Mani dinine gre hayvani gdalar yemek ve insan vcuduna zarar (Atatrklk 1, s. 359) verecek iecekler yasakt. Bu dinin etkisi ile zamanla savac zelliklerini kaybeden uygurlar konarger yaam tarzn brakt, yerleik hayata geerek tarmla uratlar. Bilim ve sanatta nemli eserler verdiler. Atatrk yukarda 780 ylnda kaan olan Baga Tarkan'n lmnden sonra lke, verilen sz ile Trk okarklklar iinde kald. Krgzlarn 840 ylndaki saldrlar sonucu da cuklarna hangi mesaj devlet ykld. vermektedir? Aklaynz. Uygur Devletinin yklmasndan sonra Kansu ve Turfan Uygur devletleri kuruldu. Bu devletler, 13. yzylda Moollarn egemenlii altna girdi. Bugn Uygurlar, in'in Sincan-Uygur zerk blgesinde varlklarn srdrmektedirler.
70
pek Yolunda Trkler

Son sz Ouz ald; Arkadalar, benim ve grup arkadalarmn anlatt gibi Trkler tarih boyunca gl ve kkl devletler kurmulardr. Bu devletlerin siyasal, sosyal, ekonomik ve kltrel yaamlarna ait gnmze kadar ulam ve dnya ortak miras saylan pek ok destan, ant, eser ve yaztlar bulunmaktadr.
Uygurlara ait kent kalnts
Bir Uygur Freski
Yukardaki fotoraflar uygurlarn hangi alanda gelitiklerini gstermektedir?

Biliyor muydunuz?
Trk adnn getii ilk tarihsel metin olarak kabul edilen Kktrkler dnemine ait Orhun Kitabelerinde yer alan szlerin bazlar unlardr: Tanr istedii iin Kanlk tahtna oturdum Trk milletinin ad san yok almasn diye zm o Tanr, Kaan oturttu. Ondan sonra oullar kaan olmu Yukardaki bilgi kutusunda Trk kltrne ait nasl bir karmda bulunabilirsiniz?
Uygur Trklerinde dokumacln nemli bir yeri vardr. zellikle hal, kilim, eyer gibi eitli el sanatlar gnmze kadar ulamtr. Uygurlarda dokumacln gelimesinin nedeni sizce neler olabilir? Asya fiziki haritasndan yararlanarak ilk Trk devletlerinin kurulduu blgenin corafi zelliklerini syleyiniz. Eyer rts
71
3. nite
Hun, Kktrk ve Uygur Devletlerinde Kltrel ve Sosyal Yaam
Devlet Ynetimi
lk Trk devletlerinin banda bulunan hkmdar; kaan, hakan, han unvanlarn kullanrd. Hkmdarlk, babadan oula geerdi. Hkmdarn ei de ynetimde sz sahibi idi. Devlet, trelere ve hkmdarlarn buyruklarna gre ynetilirdi. Devlet ileri, kurultay ad verilen bir mecliste grlrd.
Yaz, Dil ve Edebiyat

kinci Kktrkler dnemine ait Orhun Kitabeleri, Kktrk alfabesi ile yazlmtr. Bunlar Bilge Kaan, Kl Tigin ve Vezir Tonyukuk adna dikilmitir. Kitap basma tekniine sahip olan Uygurlarn, kendilerine ait bir alfabesi de vardr. Trklerde yaam tarzn yanstan destanlar da vardr. Bunlardan Ouz Kaan, Ergenekon ve Treyi Destan en nlleridir.
Din ve nan
lk Trk devletleri dnemine ait dokuma, kl, heykel ve freskler, hl varln korumaktadr. Trklerde hayvan figrleri lk Trk devletleri dnemine ait kllar
Trklerin kltrel yaamlarnn (inan, edebiyat, giyim kuam, askerlik vb.) oluumunda yaadklar Orta Asyann izleri grlmektedir.
Trklere ait bir svari heykeli
72
Uygurlara ait bir fresk
pek Yolunda Trkler

Sosyal Yaam
Trkler, ilk dnemlerde konarger bir yaam sryorlard. Geimlerini genellikle hayvanclkla salarlard. Uygurlar dneminden itibaren yerleik yaama gemilerdir. Yerleik hayata getikten sonra tarm ve ticaretin nemi daha da artmtr. Trklerde aile, toplumun temeli kabul edilir, evlilik ile kurulurdu. Sosyal yaamda enlik ve bayramlarn nemli bir yeri vard. Yaygn kutlanan bayram ise baharn geliini mjdeleyen Nevruz idi.
Bilim ve Sanat
lk Trk devletlerinde bilim alannda yaplan almaya en iyi rnek "On ki Hayvanl Trk Takvimi"dir. Bu durum Trklerin gk bilimi alannda altklarn gstermektedir. Trkler sanat anlaylarn kemerler, silahlar, at koumlar ve kllarda gstermilerdir. Dokumaclk, demir ilemecilii ve halclk olduka gelimitir. Trkler, Uygurlar Dneminden itibaren saray ve tapnaklar yapmlardr. Bunlarn duvarlar eitli resimlerle sslenmitir.
Din ve nan
Trkler arasnda Gk Tanr inanc yaygnd. Bunun yan sra amanizme inananlar da vard. Bunlarn trenlerini yneten kiilere aman ad verilirdi. Trkler lmden sonraki yaama inanrlar, len kiileri eyalar ile birlikte gmerlerdi. Mezarlarn bana balbal ad verilen talar dikerlerdi. llerini ise yu ad verilen bir trenle gmerlerdi.
Orhun kitabeleri
Bilgi Kutusu
Kurgan Kurganlar, Orta Asya'daki mezar kalntlardr. Yaklak bir oda geniliinde, aa ktklerinden yaplm, st toprak ve talardan rlmt. st ksm, topran stnde bir tmsek gibi dururdu. inde mumyalanm ceset ve lnn eyalar bulunurdu. Dr. Nuri Yazc, Tarihte Trkler ve Trk Devletleri, s.21
Balballar ve freskler, Trk sanatnn bir gstergesidir.
Bir Uygur minyatr
Bir balbaln st blm
73
3. nite
Bozkrda Yaam
N HAZIRLIK
KELME LAR VE KAVRAM

g sava vatan iskan
1. Gemite pek Yolu'nun getii yol zerinde bulunan lkelerin ekonomik yaantlarn bu yolun hangi ynden etkilemi olabileceini aratrnz. 2. Kltrn olumas ile yaanlan blge arasnda sizce nasl bir iliki kurulabilir? Dncelerinizi syleyiniz.
Trklerin ana yurdu olan Orta Asyann corafi zelliklerini hakknda neler biliyorsunuz? Trkler Orta Asya'da geni bozkrlarn yer ald corafi blgelerde yaamlar, burada gebe bir yaam srmlerdir. Bu yaam, Trkler iin at vazgeilmez klmtr. Attan, sadece bir ulam arac olarak deil, hayvan srlerinin otlatlmasnda, beslenmede ve savalarda yararlanmlardr. Trklerin gnlk yaam deta at srtnda gemitir. Aada, Trklerin gl devlet kurmasnda atn nemini belirten bir metin verilmitir. Metni okuyarak atn Trklerin hayatndaki yerini aklaynz. ... Trkler, yalnz Asyada binici bir millet olarak tannm deildir. Onlar milattan 2000 yl ncesinden itibaren fethettikleri her yere at da beraberlerinde gtrmtr. Milletlere binicilik hocal yapmlardr. Trklerin binicilik hreti, Avrupaya yaptklar aknlarla dillere destan olmutur. ... Trk hakanlar, bir milleti yendiklerini anlatmak iin Srlerini, atlarn ldrdm. Trk milletine zafer ve galibiyet saladklarn anlatmak iin de Milletime at verdim, at srleri aldm. derlerdi. Attila Atmn bast yerde ot bitmez. demitir. ..... Orhun Kitabeleri, Trklerin binicilie verdikleri nemi gsteren kaytlarla doludur. Eski Trkler srleri ile geinir, atn etini yer, stn ier, derisini kullanrd. Srlerini koyun, kei, at, deve, kzler olutururdu. Eski Trklerde kadn ve ocuklar da binici idiler. Kagarl Mahmut Trkn at kanaddr. diyor. Bu anlaml sz, manalarla doludur. Bu sz ile Kagarl Mahmut, Trkleri uan kua benzetiyor. Umak iin kanat lazm. Bu kanat, Trkleri dnyaya hkim klan atlardr. .... Trklerin av trenleri de binicilie olan ballk ve ilgilerini gsterir. Srek avlarnda, hakan, en bata yrr, onu binlerce atl takip ederek mthi avlar dzenlenirdi. Avlanmadan sonra byk bir av ziyafeti verilir, ksraklar, srlar, koyunlar kesilirdi. Nazmi SEVGEN
Trklerde At ve Atlk, Tarih Dnyas dergisi, say 1, s. 85
74
pek Yolunda Trkler

Orta Asya Trklerinin yaadklar bozkr ortam, onlarn gnlk yaamlarn da ekillendirmitir. Konarger yaam sren Trkler kalabalk hayvan srleri beslemiler ve hayvanlarn otlatabilmek iin yazn yaylalara kmlardr. Kn ise klak adn verdikleri vadilerde yaamlardr. Uygurlar dneminden itibaren yerleik yaama geen Trkler, iskan ettikleri yerlerde tarm ve ticaretle youn olarak uramaya balamlardr.
Trkler, yaadklar bozkr artlar gerei baharn geliine byk nem vermilerdir. Yeni gn anlamna gelen nevruzu, baharn mjdecisi kabul etmiler ve bu lenlerde ziyafetler dzenleyip arklar sylemilerdir. lenler esnasnda eitli mzik aletleri de kullanmlardr. Trkler, yaam ekilleri gerei srekli hareket hlinde bulunduklarndan spora byk nem vermilerdir. Bu sporlar, onlar iin ayn zamanda sava eitimi nitelii tamaktadr. Cirit, srek avlar, okuluk, gre, kl oyunu, at zerinde evgen ad verilen top oyunu, bunlardan bazlardr.
Trklerin hayatnda sporun nemi nedir? Syleyiniz. Trkler, Orta Asya'da yaadklar corafi blgenin da, rmak, gl, aa, orman gibi varlklarn kutsal sayarak onlarda gizli glerinin olduuna inanmlardr. Kktrkler ve Uygurlar, kutsal ruhlara ilkbahar ve sonbaharda kurbanlar kesmilerdir. len kiileri yu ad verilen trenlerle kutsal kabul edilen kurganlara gmerlerdi.
Trklerin barnak olarak kullandklar adr
Cirit oynayan atl sporcu

75
3. nite
Tartma
Trklerin eserlerinde daha ok hayvan figrlerini kullanmalarnn nedenleri neler olabilir? Tartnz.
pek Yolu
6-A snfnn rencileri, Trk tarihine ilikin yeni bilgiler rendike heyecanlandlar. Arkadalar Tolga da Trklerin yaamnda nemli bir yeri olan pek Yolu hakknda bilgi vermeye balad.
Tarihi pek Yolu Haritas pek Yolu diye bilinen ve Orta Asya, ran zerinden Akdeniz ve Karadeniz'e uzanan ticaret yolu, ayn zamanda ticaretin yan sra din, dil, edebiyat, mzik, mimari, kyafet, yemek kltr ve sava aralar bakmnda kltrler aras etkileimi hzlandrmtr. Bu durum pek Yolu zerinde bulunan devletler aras rekabetin nedeni olmutur. Trk devletleri, bu yolu kontrol altnda tutmak iin byk aba harcamtr. pek Yolu, Trklerin komular ile olan ilikilerini de etkilemitir.
76
pek Yolunda Trkler

pek Yolu zerindeki Trk-in egemenlik mcadelesi, MS 1000 yllarna kadar srmtr. Bu mcadele, Asya Hun Devleti Dneminde balamtr. in mparatoru Wu-ti (M 141-M 87)'nin yksek rtbeli bir subaya hazrlatt rapor, bunun en belirgin rneidir. Bu subay, pek Yolu zerinde yer alan lke ve kavimleri incelemi ve Trklere kar i birliinin yollarn aratrmtr. almalarn da in imparatoruna rapor hlinde sunmutur. pek Yolu, sizce Trk devletleri ve toplumlarn hangi ynlerden etkilemi olabilir? pek Yolu, Kktrkler Dneminde de ikili ilikilerde belirleyici olmutur. Kktrklerin bat kanadn yneten hakan stemi Yabgu, ran'daki Sasani Devleti ile pek Yolu'nu kontrolnde tutan Ak Hunlara kar ittifak yapmtr. Ak Hun Devleti, Sasani ve Kktrk devletlerinin basklar sonucu yklm ve topraklar bu iki devlet arasnda paylalmtr. Sasani-Kktrk ittifak, bir sre sonra bozulmutur. Sasaniler, pek Yolu'nun tamamn kontrol etmek istemilerdir. Bu amala Akdeniz ve Bizans'a yaplan nakliyatlar durdurmu, Kktrk egemenliindeki Sogd kabilesinin ticari faaliyetlerini engellemilerdir. Hatta hile ile stemi Yabgu'nun elilerini ldrtmlerdir. Sasaniler ile uzlama midini yitiren Kktrkler, bu defa Bizansllar ile anlama yolunu aramlardr. Karlkl gnderilen elilik beylerinin almalar sonucu Bizans-Kktrk ittifak kurulmutur. Bu ittifak sonucu da Sasani-Bizans atmalar balamtr. Bu atmalarla zayflayan Sasaniler, Mslman ordularnn saldrlar sonucunda yenilmilerdir. pek Yolu zerindeki ticaret, Uygurlar Dneminde de devam etmitir. pek Yolu, bu dnemde zellikle inlilerle olan ilikilerde etkili olmutur. Yandaki fotoraf inceleyerek pek Yolunda ticaretin hangi artlar altnda yapldn syleyiniz. pek Yolunda kervanlar
Bilgi Kutusu
Krk Yolu Hazar ve Bulgar lkelerinden balayp Altay ve Sayan dalarndan pek Yolu'na paralel olarak in'e ulaan yoldur. Krk Yolu, pek Yolu gibi canl bir ticari hayata sahiptir. Hazar, Sabir, Ogur ve Bulgar Trklerinin elde ettikleri sincap, sansar, samur, kunduz krkleri ve imal ettikleri dier mallar, bu yoldan tanyordu. pek Yolu ile Krk Yolunun ortak ynleri neler olabilir?
3.4. Etkinlik
77
3. nite
TARTIMA
Orta Asyada lkeler arasndaki ticari ilikiler o dnemde yaayan insanlarn sosyal ve kltrel hayatlarn nasl etkilemi olabilir? Arkadalarnzla tartnz.
Uygur Kaan Bg Kaan, bir in seferinden dnerken yannda rahip getirerek Mani dininin Trkler arasnda yaylmasna almtr. Mani dininin etkisiyle Trkler, sava zelliklerini yitirmiler ve yerleik hayata gemilerdir. Yaam tarz olarak inlilerin ve Manihaistlerin etkisi altna girmilerdir. Trklerin sava zelliklerini zemin ierisinde yitirmesi Uygur Devleti'nin yklmasna neden olmutur.
Bir Uygur rahibinin minyatr
3.5. Etkinlik
Uygurlar dnemine ait minyatrler
ARATIRINIZ
Uygurlarda fresk ve minyatr sanatnn gelimesinin nedenleri sizce neler olabilir? Dncelerinizi syleyiniz.
nternetten Orhun Abideleri ile ilgili adreslere girerek bilgi ve fotoraflar inceleyiniz.
Dnelim, Syleyelim
Sizce karlkl ticaret yapan toplumlar birbirlerini hangi ynlerden etkileyebilirler?
78
pek Yolunda Trkler

Kutsal Grev
N HAZIRLIK
Ordu-millet kavram sizde neler artryor? Sosyal bilgiler retmeni Alper Bey, derse balayaca srada kap ald. Ge kalan bir renci biraz sklarak snfa girdi. retmenim, askere giden aabeyimi uurladmz iin ge kaldm, zr dilerim, dedi.
millet sava vatan
KELME LAR VE KAVRAM netim

y
Askerliin ayn zamanda kutsal bir grev olduunu belirten Alper Bey, rencilere vatandalarn askerlik yapmak, vergi vermek, seimlere katlmak ve kanunlara uymak gibi grevleri olduunu syledi ve Trk ordusunun tarihi hakknda neler biliyorsunuz, diye sordu. Kemal babasnn subay olduunu belirterek Trk ordusu hakknda bilgi verebileceini syledi. Trk ordusunun temelleri, ilk Trk devleti Byk Hun hakan Mete Han tarafndan M 209 ylnda atlmtr. Bu tarih, gnmzde Trk Kara Kuvvetlerinin kurulu tarihi olarak kabul edilmitir. O dnemden itibaren Trk ordusu, onlu sisteme gre tekilatlanmtr. En kk birlik on, en byk birlik ise on bin kiiden olumaktadr. Bu birliklerin komutanlar onba, yzba, binba tmenba olarak adlandrlmtr. Bu rtbeler, gnmzde de kullanlmaktadr. Trk ordusundaki bu yaplanma, dier lkelerin ordularn da etkilemitir. Bugn Anadolu'da asker uurlarken eitli trenler ve elenceler dzenlenmektedir. Sizce bunun nedeni ne Asker uurlama olabilir? Trk ordusunun temelinde disiplin yatmaktadr. Askerlik, Trklerde hem meslek hem de mill bir grevdir. Dolaysyla her Trk vatanda, asker saylmaktadr. Trk kadn, her zaman yurt savunmasnda erkeinin yannda olmutur. Bu durum ordu-millet kavramnn olumasn salamtr. Trk ordusu, iyi ynetilmek artyla her zaman baarl olmutur. Bunun en gzel rnei, zor artlar altnda kazanlan Kurtulu Sava'dr. Cumhuriyet Dneminde nemle ele alnan konulardan biri de ordumuzun gelitirilmesi olmutur. Gnn artlar gz nne alnarak gerekli her trl nlem alnd. nce Harbiye Nezareti (Sava Bakanl) kaldrlarak Mill Savunma Bakanl kuruldu. Ordunun beslenme, barnma, silah, ara ihtiyacnn salanmas ile vatandalarn askerlik grevlerinin dzenlenmesi, bu bakanln grevidir. Ordunun savunma amal savaa hazrlanmas ise, Genelkurmay Bakanlnn grev alan iindedir. Trk ordusu kara, hava ve deniz kuvvetleri komutanlklar olarak 1949 ylnda tekilatlandrlmtr. Jandarma Genel Komutanl ise bar zamanlarnda ileri Bakanlna bal olarak grev yapmaktadr.
Yandaki kara kuvvetlerimize ait brve de yer alan M 209 tarihi sizce neyi ifade etmektedir?
79
3. nite
Ordumuz, Trk birliinin, Trk kudret ve kabiliyetinin, Trk vatanseverliinin eliklemi ifadesidir. Trkiye Cumhuriyeti yalnz iki eye gvenir: Biri millet karar, dieri en zc ve en g artlar iinde dnyann takdirlerine hakkyla layk olma niteliini kazanan ordumuzun kahramanl... Bu ordular, tarihte benzeri grlmemi kahramanlklar gstermitir. anl zaferler kazanmtr. Millet ve memleketin gerekten minnet ve teekkrne hak kazanmtr. M. Kemal ATATRK (Atatrklk 1, s.45 ve 195) Atatrkn yukardaki szlerinden de yararlanarak Trk askeri ve Trk ordusunun milletimiz iin nemini aklaynz. Busbecq (Bsbek), Avusturya Elisi (Kanuni Dnemi) anlatyor: Trkler sefer esnasnda sabrl, tahammll ve iktisatla hareket ederler. Trk sistemini kendi sistemimizle karlatrnca gelecek gnlerin bamza getirecei eyleri dnerek titriyorum. Bu ordu galip gelecek ve payidar olacak, biz ise mahvolacaz. nk Trkler hi sarslmam kuvvete sahip. Ayrca Trklerde kendilerine has inan, zorluklara tahamml yetenei, dzen, disiplin, kanaatkrlk ve uyanklk var. Prof. Dr. Osman Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, s.425 Yabanclara gre Trk ordusunun zellikleri nelerdir? Trk ordusunun temeli; disipline, cesarete ve vatan sevgisine dayanr. Yurdumuza ynelebilecek her trl i ve d tehdide kar Trkiye Cumhuriyeti'ni kollamak ve korumak, ordumuzun en bata gelen grevidir. Trk ordusu, ayrca yangn, sel ve deprem gibi felaketlerde milletin yardmna komay da grev saymaktadr. Ordumuz, milletimiz iin sadece bir sava gc deildir. O, mill birliimizin simgesi, cumhuriyetimizin gvencesidir. Atatrk'n gsterdii yolda ada bir karaktere ve ynetime sahiptir. Ordu, insanca ve bamsz yaamaktan baka gayesi olmayan, milletle ayn ideale sahip olmaktan gurur duyan ve yalnz onun emrine bal ve sadk z evlatlarndan olumu saygdeer ve kuvvetli bir heyettir. M. Kemal ATATRK (Atatrklk 1, s.197)
3.6. ve 3.7 Etkinlik
Kemal szlerini bitirince retmeni Alper Bey, ona teekkr etti. Alper Bey dersini Atatrk'n "Ordu, Trk ordusu!... te btn milletin gsn gven, gurur duygularyla kabartan anl ad..." szleriyle tamamlad.
1. Atatrklk 1,s. 195
"Bar iin sava" sz, sizce neyi amalamaktadr?
80
pek Yolunda Trkler

slamiyetin Douu ve Yayl
Hz. Muhammed (571-632)
N HAZIRLIK
KELME LAR VE KAVRAM

gaza kronoloji
slamiyet ilk nce nerelerde yaylmtr? Aratrnz. Tlinin dedesi, hacdan yeni dnmt. Tlin, dedesinin oraya niin gittiini merak ediyordu. Dedesi haccn slam dininin bir emri olduunu syledi. Daha sonra Hz. Muhammed ve slamiyet hakknda Tline bildiklerini anlatt.
Bilgi Kutusu
Hz. Muhammed, 571 ylnda Arabistan Yarmadas'nda yer alan ve iinde Kbenin bulunduu Mekke kentinde dnyaya gelmitir. Domadan nce babas Abdullah, alt yanda ise annesi Amine lmtr. Hz. Muhammed dedesi Abdlmuttalip, daha sonra ise amcas Ebu Talip tarafndan yetitirilmitir. Hz. Muhammed, amcas Ebu Taliple birlikte ticaretle uram, onunla birlikte Suriye ve Yemen'e birok kez yolculuk yapmtr. Hz. Muhammed'in peygamber olmadan nce doruluu, drstl ve gvenilirlii, Mekke'de takdir edilmi, sorunlarn zmnde onun hakemliine gvenilmitir. Hz. Muhammed, Hz. Hatice'nin ticaret kervanlarn idare etmi, daha sonra Hz. Hatice ile evlenmitir. Hz. Muhammed 610, ylnda 40 yanda peygamber olmutur. Mekkedeki Putperestlerin Mslmanlar zerinde bask ve zulm artnca 622 ylnda MekKbeden bir grnm (Mekke) ke'den Medine'ye g etmitir. Burada ilk slam devletini kurmutur. Hz. Muhammed, 632 ylnda vefat etmitir. Arkasnda slam dinine inanan ve saylar yz binleri aan Mslman topluluu brakmtr. Yukardaki metinde Hz. Muhammedin hangi zelliklerinden sz edilmektedir?
81
3. nite
Hz. Muhammed, peygamber olduunda, nce yaknlarn sonra da Mekke'deki dier insanlar slam dinine davet etti. Mekkelilerin bir ksm ona inand, bir ksm ise dman oldu. Kbe ve burada yer alan putlar nedeniyle ticari ve sosyal stnlk kurmu olan baz Mekkeliler bu stnlklerini kaybetmek istemedikleri iin Hz. Muhammede kar kyordu. Hz. Muhammed'in Medineye g kararn vermesinin nedenleri, sizce neler olabilir? Mekkelilerin Hz. Muhammed ve dier Mslmanlara ktlk yaptklar dnemde slamiyet Medinede de yaylmaya balamt. Medineli Mslmanlar Hz. Muhammed ile yaptklar grmelerde onu ve Mekkeli Mslmanlar Medineye davet ettiler. Hz. Muhammed ve Mslmanlar 622 ylnda Medine'ye g ettiler. Bu olaya "Hicret" ad verildi. Hicret sonrasnda Medine ehir devleti kuruldu ve Hz. Muhammed, peygamberliinin yannda devlet bakanl grevini stlendi. Sizce Hz. Muhammede ilk inananlar kimler olabilir? Hz. Muhammed, Medine'ye yerletikten sonra Mslmanlara dmanlk etmeye devam eden Mekkelilerle savamaya karar verdi. lk olarak Mslmanlarn Mekkede kalan mallarna karlk olarak Suriye'den dnmekte olan Kurey kervann ele geirmeyi planlad. Hazrlad kuvvetlerle Bedir Kuyusu yaknlarna geldi. Burada karsnda kalabalk bir Mekke ordusu buldu. Mslmanlar, sayca az olmalarna ramen yaplan sava kazandlar (624). Mslmanlarn kendilerine olan gvenleri artt. Ele geirilen ganimetler, bete biri devlet hazinesine ayrldktan sonra Mslmanlar arasnda eit olarak datld. Savata esir den Mekkelilerden okuma yazma billenler on mslmana okuma yazma retmesi karlnda serbest brakld. Bedir zaferi Mslmanlara maddi ve manevi g kazandrd.
Mslmanlarn sayca az olmalarna ramen Bedir Sava'n kazanmalarnn nedeni neler olabilir?
K
Mekkeden bir grnm
3.8. Etkinlik
82
pek Yolunda Trkler

Mekkeliler, 625 ylnda Bedir Sava'nn cn almak iin harekete getiler. Her iki ordu Uhud Da eteklerinde karlat. Mslman okularn Hz. Muhammed'in emrine ramen yerlerini terk etmeleri sonucu Mslmanlar, byk kayplar verdiler. stn durumda iken peygamberin szne itaatsizlikleri nedeniyle istedikleri sonucu alamadlar. Mekkeliler, slamiyetin hzla yaylmasn nlemek iin Medine zerine tekrar yrdler. Hz. Muhammed, kentin etrafna derin hendekler kazdrd. Bu savunma nlemi karsnda bir ey yapamayan Mekkeliler, geri ekilmek zorunda kaldlar (627). Hendek Sava'ndan sonra Hz. Muhammede Mekkeye ha emri vahi yoluyla geldi. Bunun zerine yola kan Hz. Muhammed mslmanlarla birlikte 628 ylnda Hudeybiye denilen yerde MekkeliSuudi Arabistandaki Kuba Mescidinden bir grnm ler tarafndan durduruldu. Mslmanlarn kararll karsnda Mekkeli putperestler antlama yapmak zorunda kaldlar. Bylece Hz. Muhammedin kurduu slam Devleti tanm oldular. Hendek Sava'ndan sonra Mslmanlar Hayber (629) ve Mekke (630) gibi yerleri ele geirdiler. Hz. Muhammed, siyasal birlikten yoksun Arap kabilelerini birletirdi. Gl bir devlet kurdu. slamiyet, Arabistan Yarmadas'nn tamamna yayld. Hz. Muhammed'in 632 ylnda vefatndan sonra "Drt Halife Dnemi" diye bilinen dnem balad. Hz. Ebubekir, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Ali Mslmanlarn nde gelenlerinin seimi ile ibana geldiler.
Medine Mescid-i Nebi Camiinden grnm

83
3. nite
Hz. Ebubekir Dnemi (632-634) Bu dnemde slamiyetten dnen ve zekt vermek istemeyen kabileler itaat altna alnd. Peygamberlik iddiasnda bulunan yalanclar ortadan kaldrld. Bu dnemde sasanilerden rak alnd. slam ordular Yermkte Bizans ordusunu yenerek Suriyeye kadar ilerlediler Kur'an- Kerim, bu dnemde kitap hline getirildi. Hz. Ebubekir Kuran- Kerimi neden kitap haline getirmi olabilir? Hz. Muhammede ait bir mektup
Hz. mer Dnemi (634-644) Hz. mer Dnemi, Drt Halife Dneminin fetihler asndan en parlak dnemidir. Bu dnemde Suriye, Filistin fethedildi. Kadisiye (636) ve Nihavend (642) savalar sonucu ran fethedildi. Msr ele geirildi. Adliye tekilat, illerin oluturulmas ve buralara valilerin atanmas ile posta rgtnn kurulmas bu dnemde gerekletirildi. Kuds, yine bu dnemde fethedildi. Hz. Osman Dnemi (644-656) Hz. Osman Dneminde, Tunus, Kbrs ile Harzem, Horasan blgeleri ele geirildi. Mslmanlar ile Trkler (Hazar Trkleri) arasnda ilk sava yapld. Kur'an- Kerim oaltlarak slam merkezlerine gnderildi. Hz. mer Camii ve Mescid-i Aksa (Kuds) Hz. Ali Dnemi (656-661) Hz. Ali Dnemi, Hz. Osman'n ldrlm olmas nedeniyle karklklar iinde geti. Bu nedenle fetihler durdu. Halifelik nedeniyle Cemel Sava (656) ve Sffin Sava (657) yaand. Hz. Ali ile Emevi ailesi arasndaki sorun, hakem araclyla da zlemedi. Hz. Ali'nin ldrlmesi ile Mslmanlar arasnda blnmeler daha da hzland.
Hz. Alinin klc Mslmanlar arasndaki blnmeler islamiyetin yayln nasl etkilemi olabilir? Sayfa 85deki harita zerinde islamiyetin yayld alanlar inceleyiniz. En ok hangi dnemde yayl alann genilediini syleyiniz.
84
pek Yolunda Trkler
85
slamiyetin Yayl Haritas
3. nite
Trkler slamiyetle Tanyor
Tlin, dedesinin anlattklarndan sonra Trklerin Mslman olmalar ile ilgili bir dev hazrlad: Trklerle Mslmanlarn ilk karlamalar, Hz. mer Dneminde olmutur. Daha sonra Hz. Osman Dneminde tekrar karlamlardr. Ancak bu karlama, pek dosta olmamtr. lk Mslman-Trk arpmas, Hazar Trkleri ile Mslmanlar arasnda olmutur. Emeviler (661-750)'in Horasan Valisi Kuteybe bin Mslim zamannda Maverannehir blgesi, Araplarn eline geti. Kktrk Devleti'nin yklmasndan sonra blgede devlet kuran Trgiler, Arap ordular ile savamaya balad. Trgilerin zayflamas ve 744 ylnda Kutluk Devleti'nin yklmas ile Emevileri durduracak bir g kalmad. Emevi ordular birok Trk ehirlerini ele geirdi. Emeviler ele geirdikleri blgelerdeki Trklere iyi davranmyordu. Zamanla Emevi Devletinde i karklk artt, bunun sonucunda ksa bir sre sonra da Emevi Devleti ykld (750).
0 M 552 Kktrk Devletinin kuruluu 582 Kktrk Devleti ikiye ayrld. 630 659 682 Kutluk Devletinin kuruluu 744 Kutluk Devletinin ykl 745 766
Dou Kktrk Bat Kktrk Devletinin Devletinin ykl, ykl Trgiler ve Hazarlar bamszlklarn kazandlar.
Uygur Trgiler Devletinin Devletinin kuruluu ykl
slam Devletinin ynetimini Abbasi ailesinin ele almasndan sonra slam tarihinde Abbasi Devleti (750-1258) dnemi balad. Kutluk Devleti'nin yklmas ile Orta Asya'da ortaya kan siyasal ve asker boluu doldurmak isteyen inliler ve Mslmanlar, harekete getiler. ki toplum arasnda 751 ylndaki Talas Sava'nda Trkler, Mslmanlarn yannda savatlar. Bu yardm sonucu, sava Mslmanlar kazand. Bylece Mslmanlarn Trklerle ilikileri, dosta gelimeye balad.
0 M
571
610
622
624 Bedir Sava
625 Uhut Sava
627 Hendek Sava
630 Mekkenin fethi
632 Hz. Muhammedin vefat, Hz. Ebubekirin halife olmas
634 Hz. Ebubekirin lm, Hz. merin halife olmas
644 Hz. merin lm, Hz. Osmann halife olmas
Hz. Hz. Hicret Muhammedin Muhammedin doumu peygamberlii
Abbasilerin, Emevilerin aksine insanlara hogr ile yaklamalar, Trklerin slam dinini daha yakndan tanmalarn salamtr. Trkler, kitleler hlinde Mslman olmaya balamlardr. Trklerin toplu olarak Mslman olmalarnda eski inanlar ile slam dini arasndaki benzerliklerin de etkisi olmutur. Sizce o dnemde Trklerin inanlar ile slamiyet arasnda ne gibi benzerlikler olabilir?
3.9. Etkinlik
86
pek Yolunda Trkler

Tartma
Trkler, niin Mslmanl semi olabilirler? Arkadalarnzla tartnz.
Trk milleti daima tek bir Tanr'ya inanyordu. Allah inanc Trklerin tek tanr inancna benziyordu. Bu yzden Trkler, kolayca Mslman oldu. (Sryani Mihael) Prof. Dr. Osman Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, s.425
840 Uygur Devletinin ykl, Karahanllar Devletinin kuruluu
963 Gazneliler Devletinin kuruluu
1040 Byk Seluklu Devletinin kuruluu
1157 Byk Seluklu Devletinin ykl
1187 Gazneliler Devletinin ykl
Bu benzerlikler unlardr: Trklerin engin bir hogrye sahip olmas ve slam dininin de bir hogr dini olmas, Trklerin tek Tanrya (Gk Tanr) inanmalar, slam dininde de tek Allah inancnn olmas, slamn ahlak anlay ile Trk kltrndeki ahlak anlaynn ortak noktalarnn olmas, Drstlk ve adaletin stn kabul edilip hrszlk ve yalancln her iki inan sisteminde de yasaklanmas, Kurban, ahiret, cennet ve cehennem kavramlarnn her iki dinde de bulunmas, Her iki inan sisteminde de ruhban snf ve sosyal snflarn olmamas, Her iki dinin de temizlie byk nem vermesi.
656 Hz. Osmann lm, Hz. Alinin halife olmas 661 Hz. Alinin lm, Emeviler Dneminin balamas 750 Emeviler Devletinin ykl, Abbasi Devletinin kuruluu 1055 Turul Beyin Badata gelmesi 1258 Abbasilerin ykl
Trkler, slamiyeti kabul ettikten sonra zellikle Abbasi ordusunda ve devlet ynetiminde grev almaya baladlar. Bilim insanlar da youn almalar iine girdiler. Bu dnemde Trk halk, yeni bir kltr evresinin ierisine girdi. slam toplumu iinde yer alan eitli uluslarn dil, det, gelenek ve folklornden etkilendi. Farkl kltrlerden ve slam kltrnden elde ettii deerleri, kendi z kltr ile birletirerek yeni bir kltrel yapya kavutu.
87
3. nite
lk Trk-slam Devletleri
N HAZIRLIK
KELME LAR VE KAVRAM

fetih uygarlk
Tarih atlaslarnzdan Karahanllarn yaad blgeyi inceleyerek kurulduu yerin zelliklerini syleyiniz.
Karahanllar
Orta Asyada kurulan ilk Trk-slm devletidir. slm dininin ve slm kltrnn Orta Asyada yaylmasnda nemli rol oynamlardr. Bu dnemde yaam olan Kagarl Mahmut zellikle Trk dili ve kltrnn tantlmasnda nemli katklarda bulunmutur. Aadaki Kagarl Mahmutun yaamna ait belgeyi okuyarak ilgili sorular cevaplaynz.
Bilgi Kutusu
KAGARLI MAHMUT Kagarl Mahmut'un doum ve lm tarihi bilinmemektedir. Babas Hseyin ibni Muhammed adl Barsganl bir beydir. Hayatnn nemli bir blmn Karahanllar blgesinde geiren Kagarl Mahmut, 1072-1077 yllar arasnda Seluklularn egemenliindeki Badat'ta yaamtr. Kagarl Mahmut, Trk illerinin birounu dolam, Trk kavimlerinin dillerini, tarihlerini, destanlarn, efsanelerini bir kitapta toplamtr. Eserinde halk arasnda yaayan halk iirlerinden, ataszlerinden rnekler vermitir. Kagarl Mahmut, Karahanllar devri devlet tekilat ile saray ve halk hayat hakknda nemli bilgiler vermektedir. Trk milletinin dil, kltr ve medeniyet bakmndan da zengin bir gemii olduunu ortaya koymak, Trkenin Arapadan stn bir dil olduunu ispatlamak ve Araplara Trkeyi retmek iin Divan Lgtit Trk adl eserini yazmtr. Trkenin ilk szlk ve dil bilgisi kitab olan Divan Lgtit Trk, Kagarl Mahmut tarafndan Badat'ta Abbasi Halifesi Ebulkasm Abdullah'a sunulmutur. slam Tarihi Ansiklopedisi, C. 7, s. 25-26dan derlenmitir.
Karahanllar dnemine ait bir minare
Kagarl Mahmut Divanu Lgati-i Trk adl nl eserini niin yazmtr? Bu eserin, Trk tarihi bakmndan nemi nedir? Yukardaki fotorafta grlen yapt dnemin hangi zelliklerini yanstmaktadr?
Kagarl Mahmut, Trk adn Olgunluk a olarak aklamtr.
88
pek Yolunda Trkler

Cem, o gn derste rendikleri konularla ilgili daha fazla bilgi edinmek iin tarih retmeni olan amcasna baz sorular sordu. Amca, ilk-Trk slam devletleri hakknda bilgi verir misiniz? Ahmet Bey, Orta Asyada kurulan ilk Trk slam devletinin Karahanllar olduunu belirterek szleme devam etti. 840'ta Uygur Devletinin Krgzlar tarafndan yklmas zerine Karluk Yabgusu, kendisini bozkrlar hkiminin yasal varisi ilan ederek Karahanllar Devleti'ni kurdu. Bu devlet, ikili tekilat sistemine uygun olarak iki hakan ynetiminde iki ksma ayrld. Arslan Kara Han unvann tayan dou ksmnn hkimi byk hakan, btn Karahanllarn hkmdar idi ve Kara-Ordu'da yerlemiti. Bura Kara Han unvann tayan bat ksmnn hkimi ise Talas'ta oturuyordu.
Biliyor muydunuz?
Bu devletin adnn "kara=gl" kelimesinden geldiini biliyor muydunuz? Kara yaz szcnn gnmzde ne anlama geldiini aratrnz.
lkenin bat ksmn yneten byk hakann yksek hkimiyetini tanmak kaydyla hanedann bir baka yesi tarafndan ynetiliyordu. ller, hanedana bal ehzadeler veya asker valilerin idaresine veriliyordu.
Bilge Kl Kadr Han, bilinen ilk Karahanl kaandr.
Karahanllardan kalma bir trbe (Talas) Karahanl hakan Bilge Kl Kadr Han, randa kurulmu olan Samanoullar ile mcadele etmitir. Onun iki olundan Arslan Han Bazr byk hakan sfatyla Balasagun'dan, dier olu Kadr Han Oulcak ise Talas'tan devleti idare ettiler. Samaniler, 893 ylnda Talas ele geirdiler. Bu durum karsnda Oulcak Han, merkezi Kagar'a naklederek Samanoullar egemenlii altndaki blgelere akn dzenlemeye balad. Yukardaki bilgilerden ve fotoraflardan yararlanarak Karahanllar dnemi devlet ynetimi ve kltrel zellikleri hakknda neler syleyebilirsiniz. Karahanllardan kalma bir ant (Semerkant)
89
3. nite
Bilgi Kutusu
Satuk Bura Han, Karahanllara snm olan Ebu Nasr adl Samani ehzadesi ile karlar. Aralarnda dostluk oluur. Bu dostluk sonucunda slam dinini benimser. Satuk Bura Han, amcasna kar taht mcadelesini kazandktan sonra slamiyeti, resm din olarak kabul etmitir. Bu olay, Bat Karahanllarn durumunu deitirmitir. Satuk Bura, adn Abdlkerim olarak deitirmitir (945). Bu tarihten itibaren Dou Karahanllara kar mcadele ederken etrafndaki Mslman gnlllerden yararlanmtr. Saltuk Bura Hann hkmdar olmasndan sonra Karahanl Devleti, slam devleti zellii kazanmtr. Gaznelilerle ortak hareket eden Karahanllar, 999 ylnda komular Samanoullar Devletinin varlna son verdiler. Bu devletin topraklar, Gazneliler ve Karahanllar tarafndan paylald. Maverannehir Karahanllara, Horasan ise Gaznelilere kald. Byk Seluklu Devleti'nin kurulmasndan sonra Seluklu-Gazneli mcadelesine Karahanllar da katld. Ancak taht kavgalar nedeniyle devlet 1042 ylnda, Dou Karahanllar ve Bat Karahanllar olmak zere ikiye ayrld. Bakenti Balasagun olan Dou Karahanl Devleti bir sre bamsz yaadktan sonra Melikah dneminde Byk Seluklulara baland. Dou Karahanl Devleti, 1211 ylnda da Karahitaylar tarafndan ykld. Bat Karahanl Devleti, nce zkent'i daha sonra Semerkant' bakent yapt. Bat Karahanllar, Sultan Melikah dneminde Seluklu egemenliine girmitir. Seluklularn 1141 ylnda yaplan Katvan Sava'nda Karahitaylara yenilmesi zerine Bat Karahanllar, bu defa da Karahitaylarn egemenliine girdiler. Eski gcne bir daha kavuamayan Bat Karahanl Devleti'ne Harzemahlar 1212 ylnda son vermilerdir.
3.10. Etkinlik
Karahanllar Devletinnin yklmasnda hangi faktrler etkili olmutur? Neden? Ahmet Bey, konumasnn bu blmnde Atatrkn mill tarihimizle ilgili u szlerini hatrlatt. Tarih, ne gzel aynadr! nsanlar, hele ahlak, gelimemi kavimler, en byk kutsallklar karsnda bile kskanlk duygularna kaplmaktan kendilerini kurtaramyorlar... Millet iin ve millete yaplan ilerin hatras her trl hatralarn stnde tutulmazsa mill tarih kavramnn kymetini takdir etmek mmkn olamaz. M. Kemal ATATRK (Atatrklk 1, s. 361 ve 359) Yukardaki szlerden de yararlanarak Atatrkn mill tarihimize verdii nemi aklaynz.
90
pek Yolunda Trkler

Ahmet Bey, anlatmna Gaznelilerle devam etti: zellikle Gaznelilerin en nl hkmdar olan Sultan Mahmut hakknda bilgi verdi.
Gazneliler
Bilgi Kutusu
GAZNEL SULTAN MAHMUT Gazneliler Devleti'nin en byk hkmdar ve Hindistan fatihi Gazneli Sultan Mahmut, 971 tarihinde dodu. yi bir renim grd. Byk bilginlerin elinde yetiti. Mert ve cesur bir insand. Gazneli Mahmut'un babas Sebk Tekin, Samanoullar Devleti'nin Horasan valisi idi. Gazneli Mahmut, gen yatan itibaren devlet idaresinde grev ald. Babas sa iken Horasan valilii grevini yrtt. Sebk Tekin ld zaman tahta Mahmutun kk kardei smail gemiti. Gazneli Mahmut, kk kardeiyle yapt mcadeleyi kazanarak hkmdar oldu. lim bir kiilii olan Sultan Mahmut, saraynda lim ve airlere eitli konularda sohbet ve tartmalar yaptrrd. Gazneli Sultan Mahmut'un saray bir bilim akademisi hline geldi. Kendisi bilime ve sanata kar byk bir sevgi besliyordu. Brni ve Firdevsi gibi birok mehur bilgin Sultan Mahmut'un saraynda himaye grdler. Firdevsi'nin mehur ehname'si de dhil olmak zere, dneminin pek ok kitab Gazneli Sultan Mahmut'a takdim edildi. 33 yl hkmdarlk yapan Sultan Mahmut, 1030'da Gazne'de vefat etti ve orada defnedildi. slam Tarihi Ansiklopedisi, C. 5, s. 29-31den derlenmitir.
Biliyor muydunuz?
Gazneli Mahmut'un "sultan" unvann kullanan ilk Trk hkmdar olduunu biliyor muydunuz?
Yukardaki metne gre Gazneli Mahmutun iyi bir eitim grm olmas, o dnemin eitim anlay hakknda size nasl bir fikir vermektedir? O dnem yazlm olan pek ok kitabn Gazneli Mahmuta takdim edilmesinin nedeni neler olabilir?
91
3. nite
Gazneliler Devleti Samanoullar Devleti'nde yetimi Alptekin adl bir Trk kumandan, Afganistan'n Gazne ehrini ele geirerek Gazneliler Devletini kurdu (963). Alptekinden sonra devletin bana Sebk Tekin geti. Sebk Tekin, iyi bir devlet adam, baarl bir kumandand. Ksa sre ierisinde btn Afganistan ile Horasan ve ran'n dou ksmlarn ynetimi altna ald. Sebk Tekin'den sonra tahta geen olu Mahmut, yalnz Gazneli Devleti'nin deil, Trk tarihinin de en byk devlet adamlarndan biridir. Babasnn izinde devam eden Gazneli Mahmut, Hindistan'a on yedi sefer dzenleyerek byk zaferler kazand. Bu lkede slamn kkl ekilde yerleip gelimesinde nemli rol oynad. Gazneli Mahmut, ayn zamanda, ran'n orta eyaletleriyle Harzem topraklarn da lkesine katarak zamannn en byk hkmdar oldu. Sultan Mahmut'tan sonra devletin bana geen Sultan Mesut, devleti babas gibi iyi ynetemedi. Byk Seluklularla giritii mcadeleyi kaybetti. Gazneliler, 1040 Dandanakan Sava'ndan sonra topraklarnn bat blmn Byk Seluklulara brakmak zorunda kaldlar. 1187 ylnda da Gurlular tarafndan tamamen ortadan kaldrld. Sultan Mahmut'un seferlerde kulland filler, ona ne gibi stnlkler salam olabilir? Gazneli Mahmut'un Hindistan seferlerinin nedenleri sizce neler olabilir?
92
pek Yolunda Trkler

Ahmet Bey Orta Asyadaki ilk Trk-slam devletinden biri olan Byk Seluklu Devleti hakknda bilgi vermeye devam etti.
Byk Seluklu Devleti

Byk Seluklu Devleti, Melikah'n dedesi ar Bey ve dedesinin byk kardei Turul Bey tarafndan 1040 ylnda kurulmutur. Byk Seluklu Devletinin kuruluu, Gaznelilere kar kazanlan Dandanakan Sava sonrasnda gereklemitir. Devletin adnn, Turul ve ar beylerin dedelerinin adyla ilikisi olabilir mi? Bu ilikilendirmeyi nasl aklarsnz? Trk tarihinde benzer adlandrma yaplan baka devletler de varm? Hangilerini biliyorsunuz?
Bilgi Kutusu
MELKAH Alparslan ldkten sonra olu Melikah, vezir Nizamlmlkn yardm ve destei ile Byk Seluklu Devleti tahtna kt. Melikah'n amcas ve Kirman meliki Kavurd, onun sultanln tanmad. ki taraf arasnda Hemedan civarnda yaplan sava Nizamlmlk'n iyi idaresi sayesinde Melikah kazand (1073). Sultan Melikah, Alparslan'n lmnden sonra, Seluklu topraklarna saldrya geen Gazneliler ve Karahanllar zerine yrd. Gazneliler neticede bar teklif etmek zorunda kaldlar. Bar yaplarak iki hanedan arasnda akrabalk kuruldu. Sultan Melikah, Karahanllar karsnda da stnln gsterdi ve nce Tirmiz ehrine girdi, sonra Semerkant'a doru ilerledi. Bu yenilgiler zerine Karahanl hkmdar emslmlk Nasr af dilemek zorunda kald ve Nizamlmlk'n aracl ile bar yapld (1074). Sultan Melikah bir sre sonra devlet merkezini de sfahan'a nakletti. slam Tarihi Ansiklopedisi, C. 7, s. 168den derlenmitir.
Bilgi Kutusu
HERKESN BABASI MELKAH nsanlarn en adili, en akll ve kudretlisi olan Melikah, btn insanlara ve Hristiyanlara kar baba gibi idi. Btn Rum ve Ermeniler, kendi arzularyla onun idaresine girdi. Getii lkelerin halklarna kar bir baba gibi davranrd. Urfal Mathieus (Mateyus) Prof. Dr. Osman TURAN; Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, s. 471 Yukardaki bilgide Melikahn hangi zelliklerine vurgu yaplmtr?
93
3. nite
Byk Seluklu Devleti ve dier Trk Devletleri Seluk Beyin olu olan ve yabgu unvann tayan Arslan, babasnn lm zerine baa geti. Arslan Yabgu, Maverannehir'i ele geiren Karahanllarla mcadele etti. Karahanllara kar isyan eden Karahanl Prensi Ali Tegin ile ittifak kurdu. Buhara'y ele geirdiler. Bu g birliine kar Gazneli Sultan Mahmut ve Karahanl Yusuf Kadr Han da anlamaya vardlar. Gazneli Mahmut, gcnden ekindii, etkisiz klmak istedii Arslan Yabguyu grme istei ile yanna ard. Tutuklatp Hindistan'n kuzeyindeki Kalincar Kalesi'ne hapsetti (1025). Turul ve ar beyler, amcalar Arslan Yabgu'nun tutuklanmas zerine fiilen Seluklularn liderleri durumuna geldiler. Arslan Yabgu'nun lmnden sonra Seluklularda ksa sren bir danklk yaand. Karahanllarn egemenliine kar kan Turul ve ar Beyler Harezm blgesine ekilmek zorunda kald (1030). Daha sonra artan Gazneli tehlikesine kar Ali Tegin ve Harezm valisi Harun ile ittifak kurdular. Ancak mttefikleri Harezm valisi Harun ve Ali Tegin'in lmleri (1035) zerine, Seluklular Horasan'a ekildiler. Horasanda Gazneli egemenliine son veren Turul Bey, Niaburu kendine merkez yapt. Yukardaki haritadan yararlanarak Orta Asya Trk-slam devletleri ile ilgili bir tarih eridi oluturunuz.
94
pek Yolunda Trkler

Horasan' kaybeden Gazneli Sultan Mesut, Seluklulara kesin bir darbe indirmek iin ordusunun bana geti. Gazneliler ile Seluklular Merv yaknlarndaki Dandanakanda karlat. Gazneli ordusu, ar bir yenilgiye uratld (1040). Gazneliler devleti bu yenilgi zerine yklma srecine girdi. Byk Seluklu Devleti ise bu sava sonucunda hukuken bamszln kazanm devletin kuruluunu tamamladlar. Abbasi halifelii, Seluklu Devletini tanmtr. Dandanakan Sava'nn hemen sonrasnda Turul Bey, Seluklu Sultan ilan edildi. Merv'de yaplan kurultayda devlet tekilat dzenlendi. Turul Beyin temsil resmi
Turul ve ar beylerin birlikte kt seferde Harezm blgesi, tamamen Seluklulara geti (1043). Turul Bey sefere karak ran'daki birok blgeyi ele geirdi. Fetih blgelerine daha yakn olmas sebebiyle Niabur'u brakarak Rey'i devletin yeni bakenti yapt. Turul Bey zamannda Bizans ve Grclere kar da byk baarlar salanmtr. Arslan Yabgu'nun olu Kutalm ve brahim Ynal, Bizans-Grc kuvvetlerini Pasinler Sava ile byk bir yenilgiye urattlar (1048). Pasinler Sava sonunda Bizans'n Anadolu'daki asker gc nemli lde krlm oldu. Seluklularn seferlerini batya doru yneltmelerinin nedeni ne olabilir?
Bilgi Kutusu
Atatrkn, Trk tarihi zerinde zellikle durmasnn nedeni, kukusuz tarihin, mill bilinci kuvvetlendirmedeki gereklere dayanan roldr. Trk tarihi, zengin bir tarihtir, gen nesillere her konuda en iyi ilham ve g verecek olaylarla doludur. Tarihi yapan akl, mantk, muhakeme deil, belki bunlardan ok duygulardr. Trk tarihini, Trk kltr ve uygarln incelemek bizim iin bor olduu gibi mill snrlarmz dndaki Trkler ve uygar milletler iin de zorunludur. Trkn tarih uygar niteliklerinden, insanln ok faydalanaca aktr. Atatrklk 1, s. 359 ve Atatrklk 3, s. 145 -146dan derlenmitir.
95
3. nite
Biliyor muydunuz?
slam dnyasnn koruyuculuunu stlenen Turul Beyin 1055 ylnda Abbasi halifesi tarafndan "Dounun ve Batnn Sultan" ilan edildiini biliyor muydunuz? Turul Bey'in lmnden sonra Alparslan tahta kt. Nizamlmlk' vezirlie getirdi (1064). kinci Kktrk Devleti'nin kurucular Bilge Kaan ve Kltiginin birliktelii ile Turul ve ar Bey'in birlikteliinin sonularna ynelik neler syleyebilirsiniz? Doudan gelen Ouzlara yurt bulmak isteyen Alparslan, yeni fetih alan olarak Anadolu'yu seti. Azerbaycan ve Kafkasya'da birok kaleyi ele geirdikten sonra Dou Anadolu'ya girdi. Hristiyanln doudaki en gl kalesi olan Ani'yi iddetli bir kuatmadan sonra ele geirdi. Ardndan Kars'a girdi (1064). Aabeyi ve Kirman Meliki Kavurd'un isyann da bastran Alparslan, bylece devletin dou snrlarnn emniyetini salayarak btn gayretini Anadolu'ya sarf etmeye balad. Sultan Alparslan, Azerbaycan zerinden Malazgirt'e gelerek buray ksa srede ele geirdi. Msr'a sefere hazrland srada Bizans mparatoru Romen Diyojen'in Dou Anadolu'ya ilerlediini rendi. am'a yrmekten vazgeen sultan, hzla geri dnd ve Malazgirt'te Bizans ordusunu ar bir yenilgiye uratt (1071). Alparslann Malazgirtteki heykeli (Mu) Malazgirt Meydan Sava, sonular asndan Dandanakan'dan sonra cereyan eden en nemli meydan savadr. Malazgirt Meydan Sava'ndan sonra Trkler iin Anadolu'da yeni bir dnem balad. Sultan Alparslan, Maverannehire kt sefer srasnda ldrld (1072). Alparslan'n lm zerine Melikah henz 18 yanda iken sultanla getirildi (1072). Melikah ncelikle snr boylarna saldrlar dzenleyen Karahanllar ve Gazneliler'i yenerek bara zorlad. Devlet merkezi, Rey'den daha gneydeki sfahan'a tand. Bizans'n Malazgirt Savandan sonra anlamaya uyK mamas zerine Anadolu aknlar 3.11. Etkinlik hzlandrld.
Seluklu askerlerini gsteren bir gravr
96
pek Yolunda Trkler

Anadolu fatihlerinden Artuk Bey, Melikah'n emriyle Arabistan Yarmadas'ndaki Hicaz, Yemen ve Aden'i Seluklu topraklarna katt. Melikah 1087'de kt sefer sonucunda Karahanllar'n dou kolunu da hkimiyeti altna ald. Sultan Melikah, 1092 ylnda ld. Melikah zamannda Byk Seluklu Devleti, en geni snrlarna ulamtr. Bu snrlar, batda Anadolu ve Msr'dan, douda Balka ve Issk Gl'ne; kuzeyde Kafkaslardan, gneyde Arabistan Yarmadas'na kadar uzanmaktayd. Melikah dneminde Seluklu Devleti, en parlak yllarn yaamtr. Ancak Melikah'n lmnden sonra gelien baz olaylar, devletin gcn kaybetmesine neden olmutur. Taht kavgalar, bal beyliklerin bamszln ilan ederek birbirleriyle mcadele etmeleri ve isyanlar lkenin dzenini bozmutur. Melikah'n olu Sultan Sencer, Byk Seluklu Devleti'nin son byk hkmdardr. Seluklu bakentini Merv'e tayan Sencer zamannda devlet tekrar kendini toparlamaya balamtr. Bu sebeple Sultan Sencer zaman iin ikinci imparatorluk devri ad verilir. Sultan Sencer, Seluklu lkesinin tamamnda hkimiyet kurarak birlii salad. Fakat 1141 ylnda doudan gelen Karahitaylar'a kar yapt Katvan Sava'nda yenilince itibarn kaybetti. Sencer'in lmyle Byk Seluklu Devleti son buldu (1157).
Mescid-i Cumadan bir grnm (sfahan)

Dnelim, Syleyelim
Aada Nizamlmlkn baz szleri verilmitir. Bu szlerin, devlet ynetimindeki nemini aklaynz. Melik, inkr ve kfrle ayakta kalabilse de zulmle kalamaz. Halk padiahn sarayna gidip hlini anlatmak isterse onlar bundan men etme. Padiahlar ordu ve halkn durumunu uzak veya yakndan bizzat incelemeli, halk arasnda ne olup bittiini bilmeli. Byle yapmazsa hata eder ve gaflete der. Halka zulm eder, memlekette fesat ve adaletsizlik alr yrr.
97
3. nite
lk Trk-slam Devletlerinde Kltrel ve Sosyal Yaam
Cem: Ahmet Amca! Bu ilk Trk devletlerinde kltrel ve sosyal yaam nasld?
Konuulan Diller
Karahanllarda resm dil Trke idi ve Uygur alfabesi kullanlyordu. Kagarl Mahmut'un Divan Lgtit Trk ve Yusuf Has Hacip'in Kutadgu Bilig adl eserleri, dnemin edebiyat rnleridir. Gaznelilerde resm dil Arapa, Seluklularda ise Farsa idi. Halk ise Trke konuuyordu. Resm dildeki deiim, bu dnemlerde edebiyat alannda da etkisini gstermiti.
Toprak Ynetimi ve Ordu

slam devletlerinden aldklar ikta ad verilen toprak sistemini uygularlard. Bu sistemde topraklar gelirlerine gre gruplara ayrlrd. Devlet memurlar ve komutanlar, grevlerine gre bu topraklarn gelirlerini toplard. Topladklar gelirin bir blm ile devlete atl asker yetitirirlerdi. kta sisteminin yan sra has araziler, haraci araziler, vakf ve mlk arazileri bulunurdu. Ordu yaplanmasnda ikta askerlerinden baka sultann hassa ordusu bulunurdu. Bu ordu, aylkl askerlerden oluurdu. Bunlarn yan sra bal beyliklerden gelen askerler ve gnll Trkmen birlikleri de ordunun dier blmlerini olutururdu.
Devlet Ynetimi
Trk-slam devletlerinde devletin banda bulunan hkmdara Karahanllarda Han, Gazneliler ve Seluklarda ise Sultan unvan verilirdi. Hkmdarlk babadan oula geerdi. lke topraklar, hkmdar ailesinin ortak mal saylrd. Bu durum, hkmdarlarn lmnde taht kavgalarna ve lkenin paralanmasna neden olurdu. Hkmdarn en byk yardmcs ise vezir idi. Seluklularda eyaletlere ayrlan lke ynetiminde hkmdarn erkek ocuklar grev alrd. Onlar yetitirmek iin yanlarnda atabey unvan tayan devlet adamlar bulunurdu. Trk-slam devletlerinde hukuk, er'i (slami) ve rfi (gelenek ve det) olmak zere ikiye ayrlrd. Davalara kadlar bakard.
Hal motifi
Sultan Sencer TrbesiTrkmenistan (Meru)
98
Mescid-i Cuma (Kazvin) Byk Seluklular Dnemi (ran)
pek Yolunda Trkler

Bilim ve Sanat
Trk-slm devletleri dneminde canl bir bilim hayat vard. Eitim ve retim kurumlar, hkmdarlar tarafndan desteklenmitir. Seluklular dneminde Sultan Alparslan, veziri Nizamlmlk'e dnyann ilk niversitesi saylan Nizamiye Medresesini Badat'ta kurdurmutur. Trk-slam devletleri dneminde Farabi, bn-i Sina, Gazali gibi bilim adamlar yetimitir. Vezir Nizamlmlk'n yazd Siyasetname adl eser, devlet ynetimine ilikin bilgiler vermektedir. Sanata byk nem veren Trkler; han, hamam, kpr, eme, hastane, cami, trbe gibi mimari eserlerde ini ve oymaclk sanatnn en gzel rneklerini vermilerdir.
Din ve nan
Trkler genellikle Talas Sava'ndan sonra slam kabul etmitir. Orta Asyada kurulan ilk Trkslam Devleti Karahanllardr. Trk-slam devletlerinde Mslmanlarn yan sra baka dinlere inanan insanlar da vard. Farkl dinlere inanan insanlar bu devletlerin himayesinde huzur iinde yaamlard.
Sosyal ve Ekonomik yaam

Trk-slam devletlerinde halk, tarm ve hayvancln yan sra ticaretle de urayordu. Konarger hayat srdrp arlkl olarak hayvanclkla geinenler de vard. Devletin gelirleri, r, hara, cizye, ganimet, gmrk ve maden vergileriydi. Devlet, canl bir ticaret yaamna sahip olan lkede han ve kervansaraylar yaptrarak ticarete destek olmutur. Mslman zanaatkrlarn kurduklar lonca tekilat, retimde kalite ve disiplini salyordu. Lonca tekilat, Mslman esnafn haklarn koruyan bir tr sendika grevi gryordu. lk Trk-slam devletlerinde dinar ve dirhem ad verilen altn ve gm paralar kullanlmtr.
ini rnei slmiyetin kabulu Orta Asyadaki Trk devletlerinin devlet ynetimi, sanat anlay ve kltrel zelliklerinde hangi deiimleri neden olmutur?
Seluklu dnemine ait bir kpr Gaznelilere ait bir zafer ant
99
3. nite
Yaayan Deerlerimiz
N HAZIRLIK
KELME LAR VE KAVRAM

kltr dn gelenek
1. Kltrmzn korunup srdrlmesinde trenlerimizin rol sizce nelerdir? 2. Nian, dn, asker uurlama gibi katldnz bir tren ile ilgili anlarnz snfta arkadalarnzla paylanz.
tren mill kltr
Bayram ve dn gibi kutlamalarmz Orta Asyadaki ilk Trk topluluklarndan gnmze kadar eitli deiikliklere urayarak da olsa varln devam ettirmektedir. Aadaki bilgi kutusunda yrk kltrn yanstan nisan ve dn trenlerini ieren kltrel gelere yer verilmitir. Birlikte okuyalm.
Yrklerde Dn
Bilgi Kutusu
Nianlarda balca detler dnr gndermekle balar. Fakat Yrklerde kzn istei nemli olduundan dnr gnderilmeden nce kzn gnl edilmelidir. Dnr gitmesi, detin yerini bulmas demektir. Nian gn olan taraf davar keser, pilav dker ve alg ile bu yemekleri kzn obasna gnderir. Kzn evinde bu yemekler, byk bir elence ile yenir. Gelin yeni evine gelirken gveyi, evinin en yksek bir yerinde uzaktan gelen alay gzetir. Elinde dolu bulunan bir su testisini gelin evin kapsna gelinceye kadar saklar. Gelin attan inmeden gveyi testiden avucuna biraz su doldurur ve bu suyu gelinin bana serper. Ali Rza Yalman, Cenupta Trkmen Oymaklar 1, 1. cilt,s. 267, 273, 274ten derlenmitir. Sizce damat, neden gelinin bana su serpmi olabilir? Sizin evrenizdeki nian, dn vb. detlerle yukarda verilen detler arasnda benzerlik var m? Nelerdir? Gnmzde de nian ve dn trenleri Anadolu'nun eitli blgelerinde farkllklar gstermektedir. Baz yrelerde kz istemek iin dnr gidilmesi sonucu alnan "evet" cevab, "sz kesmek" olarak adlandrlmaktadr. Baz yrelerde ise bu olay, "mendil almak" veya "mendil vermek" olarak ifade edilmektedir. Dn geleneklerinde inanlarn ve geleneklerin etkili olduu grlmektedir. rnein einin evine gelen gelinin zerine buday serpilmesi, bereketi simgelemekteBiner atn etlisine, dir. Gelin odasnn eiinde testi Gider yolun enlisine, ya da cam krlmas ise gelinin kMutu gelsin emmisine, t huylarnn kovulmasna iaret Kz anas, kz anas, saylmaktadr.
Oldu gvey kaynanas.
Biner atn iyisine, Gider yolun koyusuna. Selam sylen daysna, Kz anam, knan kutlu olsun! Syle dillerin tatl olsun!
Ali Rza YALMAN / Cenupta Trkmen Oymaklar1, s.269.270
likte syleyiniz. Dnlerle ilgili bildiiniz inan ve gelenekler nelerdir?
Kna gecesinde sylenen bildiiniz mni ve trkleri arkadalarnzla bir-
3.12. Etkinlik
100
pek Yolunda Trkler

Baharn Mjdecisi Nevruz
Biliyor muydunuz? Byk Seluklu Sultan Melikah adna dzenle-
Kastamonu'nun Takpr ilesinin Ob- nen "Celali Takvim"in balangcnn Nevruz gn ruk kynde bulunan Nevruz Sultan Trbesi , olduunu biliyor muydunuz? her yl mart aynn 21 ve 22. gnlerinde ziyareti aknna uramaktadr. Kurulan byk kazanlarda yemekler piirilir ve gelen insanlara datlr, dualar edilir. Bu trbede yatan kiinin, Kastamonu evliyalarndan olduu sanlmaktadr. Yre halk, kutsal sayd bu meknda yamur duasna kar. Burada yaplan dualarn kabul olunacana inanlr. Yeni gn olarak bilinen Nevruz gnnde sizin evrenizde neler yaplyor? Kastamonu'nun Tosya ilesinin baz kylerinde baharn mjdecisi kabul edilen Nevruzda kurbanlar kesilir ve elenceler dzenlenir. Baharn bolluk ve bereket getirmesi iin dualar edilir. Yaklan ate etrafnda dnlr ya da atein zerinden atlanr. Ergenekon destanna gre demir daginin eritilmesi ve Trklerin dnyaya yaylmas bu gne rastlamaktadr. Kutsal gn olarak kabul edilen Nevruz gn kurtulu K gn olarak da kutlanmaktadr. Ergenekon'dan kmak iin ate yaklp demir d3.13. Etkinlik vlmesi, bu gne ayr bir nem kazandrmaktadr. Gnmzde de Trk topluluklarnda demir dvme trenleri yaplmaktadr.
Bilgi Kutusu
Bal ban emi dizli diz km ok taht ykm atam, ok bilek bkm Bayram demi bugn ateler yakm Han kzgn demire ekici vurmu. ... Yeni gn yeni yl her yl anlm Kh "Nevruz" kh "Mart Dokuzu" denilmi Kazanlar kurulmu, alar yenilmi Trk'n gen (geni) gnlne o gn yer darm.
Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim, Mart, 2005 s. 19
evrenizde Nevruz gn hangi etkinliklerle kutlanmaktadr? Nevruz gn Osmanllarda da ayr bir nem tamaktadr. Padiaha nevruziye adl hediye vermek gelenek olmu, bu gnler enliklerle kutlanmtr. Byk Taaruz iin hazrlklar yapld gnlerde Mustafa Kemal Paa, 1922'de Ankara'da dzenlenen enliklere katlmtr. Kurtulu Sava kazanlp yeni devletimiz kurulduktan sonra da nevruz enlikleri devam etmitir. Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim, Mart, 2005, s. 19.20den derlenmitir.
101
3. nite
Sanata Vurulan Trk Mhr
N HAZIRLIK
Trk-slammimarisi denilince hangi tr eserler aklnza geliyor? Dncelerinizi belirtiniz.
KELME LAR VE KAVRAM

sanat estetik
Kopuz
Trk musiki sanatnn mill saz, kopuzdur. Kopuz, Orta Asya Trklerinin en eski alg aletidir. Bu sazn parmakla, mzrap ve yayla alnan eitleri vardr. Dede Korkut Hikyelerinde hemen her kahramann elinden dmeyen kopuz, Anadolu Trklerinde de kullanlmtr. Trkistan'da Turfan blgesinde yaplan kazlarda bulunan Uygur minyatrleri, Uygur Trkleri arasnda orkestra tekilatnn bulunduunu gstermektedir. Bu orkestrann kulland sazlar eitlidir. Bunlarn biri, uda benzeyen kopuzdur. Ayn orkestrada azla alnan sazlar da grlmektedir. Kopuz, gnmzdeki hangi mzik aletine benzemektedir? Uygurlara ait G Destanndan bir blm: "Bir gece, rmak arasndaki aacn zerine gkten mavi bir k indi. Aacn gvdesi gittike kabaryor, oradan gzel musiki sesleri geliyordu." Trklerin Altn Kitab, C. 1, s. 110
Biliyor muydunuz?
eitli kopuzlar
Altn Elbiseli Adam
Yandaki fotorafta grlen zrh eklindeki elbise, Orta Asya Esik kurgannda bulunan bir Trk prensine aittir. Giysi, sadan sola V yakal bir kaftan, dar svari pantolonu, diz altnda kalan ksa, yumuak izmelerden olumaktadr. Kaftan ve izmeleri, kk altn levhalarla ilenmitir. Belinde 16 byk altn levha ile ssl bir kemeri vardr. Esik kurgannda bulunan prense Altn Elbiseli Adam denilmesinin nedeni nedir?
102
pek Yolunda Trkler

Trk hal dokumacl da geleneksel yaantya bal olarak gelimitir. Gebe hayatn etkisiyle, Trklerin mobilya ve demeleri kolaylkla tanabilen hal ve keeler olmutur. Orta Asya Trk boylar adrlarnn zamanlarn daha kaln ve scak tutabilmek amacyla hal sanatna nem vermilerdir. Trkmen ve yrk airetleri tarafndan Anadoluya getirilen hal sanat Seluklular dneminde byk bir gelime gstermitir. Trkler, hal dokuma tekniini ilk olarak islam dnyasna ardndan da tm dnyeye tantmlardr. Seluklu hallarnda kullanlan dm teknii, Trk hallarn dier lkelerin hallarndan ayrmaktadr. Trk (Grdes) dm ad verilen bu teknie gre ipekten yaplan hallarda santimetre kare bana 80-100 dm atlrd. Yandaki fotoraf inceleyiniz. Trkler dokuduklar hal ve kilimlerde daha ok hangi figrleri kullanmlardr? Bu figrler dnemin kltrel zellikleri hakknda ne tr bilgiler vermektedir?
3.14. Etkinlik 3.15. Etkinlik
Bilgi Kutusu
Trk hallarnn salamlk ve estetiini taktirle karlayanlardan biri de Marko Polo4dur. 13. yy.da yaam nl seyyah gnlne Dnyann en gzel hallar Konyada yaplyor eklinde bir not dtn biliyor muydunuz? Trk-slam devletlerinde maden iletmecilii ve hal dokumacl dnda gelien sanat dallarna aa ileri, seramikilik, dericilik, inicilik, terzilik, mermer ve lle ta iletmecilii rnek olarak gsterilebilir.
ARATIRINIZ
Trk-slam devletlerinden gnmze kalan eserler (cami, kp vb.) hakknda internetten aratrma yaparak bulduunuz fotoraflar snfta sergileyiniz.
ini rnei
103
3. nite
lme ve Deerlendirme
A. Aadaki sorular cevaplaynz. 1. lk Trk devletlerinin siyasal, sosyal ve kltrel yaamlarn anlatan destanlar hangileridir? 2. Avrupa Hun Devleti, Avrupa'nn siyasal yapsna hangi etkileri yapmtr? 3. lk Trk devletlerinin paralanmasnda hkimiyet anlaynn etkisi olmu mudur? rneklerle aklaynz. 4. tken'in Trkler iin nemi nedir? tken'in kaybedilmesi, hangi siyasal sonular dourmutur? 5. Manihaizmin kabul edilmesi, Uygurlarn hayatnda hangi deiikliklere yol amtr? 6. Kktrk Yaztlarnn Trk edebiyat, Trk tarihi ve Trk kltr iin nemini tartnz. 7. Trklerin, len kiileri eyalar ile birlikte gmmeleri hangi inancn belirtileridir? 8. Kurultay, bugnk hangi kuruma benzemektedir? Aralarnda hangi benzerlikler vardr? 9. Trk ordu tekilat, hangi ynyle dier uluslar etkilemitir? 10. Emeviler ile Abbasilerin halka kar yaklam, Trkleri nasl etkilemitir? 11. Trklerin Mslman olmalarn kolaylatran geler nelerdir? 12. Nevruz bayram tarihimizde hangi olayla birlikte anlmaktadr? 13. Orta Asyada Trk-slam sanat eserlerinden iki tane rnek veriniz. 14. Trk Silahl Kuvvetleri, hangi kuvvet komutanlklarndan olumaktadr? B. Aadaki cmlelerde noktal yerleri uygun kavramlarla doldurunuz. Kral Yolu, Kuran- Kerim, balbal, pek Yolu, Kktrk, Divan Lgtit Trk
1. Trkler, eskiden mezarlarnn bana ......................ad verilen heykeller dikerlerdi. 2. .........................Araplara Trkenin zengin bir dil olduunu anlatmak amacyla yazlan eserdir. 3. Orhun Kitabeleri, ...............................e aittir. 4. .........................slam dininin kutsal kitabdr. 5. ......................... ilk Trk devletleri dnemindeki en nemli ticaret yoludur.
104
pek Yolunda Trkler

C. Aadaki oktan semeli sorular cevaplaynz. 1. Asya Hun Devleti zamannda oluturulan hangi tekilat, sonraki Trk devletlerinde de korunmutur? A. Eitim tekilat B. Ordu tekilat C. Adliye tekilat D. Divan tekilat
2. Kktrkler dnemine ait destan aadakilerden hangisidir? A. Treyi Destan C. Ergenekon Destan B. Ouz Kaan Destan D. Manas Destan
3. Kavimler Gne neden olan Trk boyu hangisidir? A. Avarlar B. Karluklar C. Uygurlar D. Hunlar
4. Badat Nizamiye Medresesi hangi Trk devleti dneminde kurulmutur? A. Karahanllar B. Gazneliler C. Uygurlar D. Byk Seluklular
5. Drt Halife Dneminden sonra kurulan slam devleti hangisidir? A.Emeviler B.Abbasiler C.Endls Emevileri D.Fatmiler
. Aadaki yarglardan doru olanlarn nne D, yanl olanlarn nne Y yaznz. 1. (....) lk Trk devletlerinde resmi din slamiyettir. 2. (....) Karahanllarn resm dili Trkedir. 3. (....) Tanrnn verdiine inanlan ynetme yetkisine kut denir. 4. (....) Kagarl Mahmutun eseri Atabet-l Hakayktr. 5. (....) Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig adl eserinde devlet ynetimine ilikin bilgiler vermektedir.
105
4. NTE
lkemizin Kaynaklar
lkemizde Ekonomi Yapyoruz, Satyoruz Vatandalk Borcumuz Doal Kaynaklarmz Koruyalm Mesleimi Seerken
106
1. lkemizdeki ekonomik faaliyetlere rnek veriniz. Bu ekonomik faaliyetlerden hangisinin lke ekonomisine katks daha fazladr? Aratrnz. 2. Yaadnz evrede, hangi sebze ve meyve-ler retilmektedir? Aratrnz. 3. Yakn evrenizde hangi sanayi kurulular bulunmaktadr? Aratrnz. 4. Yer alt ve yer st kaynaklarna rnekler veriniz. Bu kaynaklardan biri ile ilgili ne tr yatrm ve pazarlama yapldn reniniz. 5. Vatanda olarak vergi vermenin nemini ve Atatrkn vergi vermenin nemini belirten szlerini aratrnz. 6. evrenizdeki doal kaynaklara rnek veriniz. Bu kaynaklarn bilinsizce tketilmesi yaantmz nasl etkiler? Aklaynz. 7. Nitelikli insan gc denince aklnza neler geliyor? Aklaynz. 8. Meslek tercihi yaparken nelere dikkat etmemiz gerekir? Dncelerinizi not ediniz.
107
4. nite
lkemizde Ekonomi
N HAZIRLIK
Yaadnz blgede daha ok hangi ekonomik faaliyetler n plana kmtr? Gzlemlerinizi aklaynz.
ekonomi
KELME LAR VE KAVRAM

faaliyet ekonomik emek enerji ticaret
Sosyal Bilgiler dersinde arkadalarnzla gruplara ayrlarak lkemizin kaynaklar ile ilgili bir aratrma yaptk ve ekonomik faaliyetlerle arkadam Ahmet ve ben, lkemizde tarm ve hayvanclk konulu bir sunum hazrladk. Topraklar lkemizin en nemli doal kaynaklarndandr. Tarm ve hayvanclk gibi pekok ekonomik faaliyet topraklardan yararlanarak yaplmaktadr. lkemiz topraklarnn te birinde tarm yaplmaktadr.
Yandaki haritadan yararlanarak lkemizde en ok yetitirilen tarm rnleri ile iklim zelliklerinin ilikilerini aklaynz.
BAZI TARIM RNLERMZ
SEBZECLK VE MEYVECLK SANAY BTKLER

Sebzecilik, lkemizde yaygn olarak yaplmaktadr. Turfanda sebzecilik ve seraclk, sebzeciliin gelimesine katk salamtr. En ok Akdeniz Blgesinde yaygn olarak yaplmaktadr. lkemizde iklim eitliliinin fazla olmas nedeniyle ok eitli meyve yetitirilir. Ya ve kuru olarak tketilen bu meyveler lkemiz ticaretinde nemli bir yere sahiptir.
Kaynak: TK, 2008
Sanayide ham madde olarak kullanlan tarm rnleridir. Ekonomik deeri dier tarm rnlerine gre daha fazladr. lkemizde en ok yetitirilen balca sanayi bitkileri pamuk, eker pancar, ttn, ayiei, fndk ve zeytin olarak sralanabilir.
Yukardaki grafikleri inceleyerek yaadnz blgede enok hangi rnlerin yetitirildiini syleyiniz.
108
lkemizin Kaynaklar
lkemizde tarmla birlikte topraklarmzdan hayvanclkta da yararlanlmaktadr. lkemizde yaplan balca hayvanclk faaliyetlerini birlikte inceleyelim.
4.1. Etkinlik
BYKBA HAYVANCILIK
Sr, at, eek, katr ve deve bu gruba girer. Bykba hayvancln en yaygn olduu yerler, Dou Anadolunun kuzeyi ve Dou Karadeniz Blgesidir.
KMES HAYVANCILII
Hindi, kaz, rdek, tavuk bu gruba girer. Modern tavuk iftlikleri byk ehirlerin yaknnda kurulmutur.
KKBA HAYVANCILIK
Koyun, tiftik keisi ve kl keisi olup genel ad davardr. Koyun, Trkiyede en ok yetitirilen hayvandr. Tiftik keisine Ankara keisi de denir.
PEK BCEKL
pek bcei, dut yapra yiyerek beslendii iin dut aacnn olduu yerlerde yetitirilir. Marmarann gney kesimlerinde yaygn olarak bu faaliyetler gerekletirilir.
BALIKILIK
lkemizde balklk daha ok ky balkl eklinde yaplmaktadr. En ok hamsi avlanr. Bunu palamut, sardalye ve kefal izler. Balklk, ky blgelerimizde yaplr.
BAKLAGLLER
Baklagiller, yurdumuzda ekimi en ok yaplan rnlerdir. Mercimek retimi, sulamasz yaplr. Krmz mercimek, Gney Dou Anadolu Blgesinde; yeil mercimek Anadolu Blgesinde yetiir.
ARICILIK
Arclk sektrnde, bal, bal mumu, ar st ve polen retimi yaplmaktadr. Trkiye, arclk iin ok uygun koullara sahiptir. Bal retiminde Ordu ili birinci sradadr. www.ordu.gov.tr
Tarm rnlerinin lke ekonomisinde nemli bir yeri vardr. zellikle ya sebze ve meyve yurtdna sattmz rnlerin banda gelir. Ayrca tarm ve hayvanclktan elde edilen rnlerin sanayi ve hammadde olarak kullanlmaktadr.
Yukardaki bilgilerden ve haritadan yararlanarak lkemizde en ok yetitirilen tarm rnlerini syleyiniz. Haritadan yararlanarak hayvancln en ok hangi blgelerde yapldn syleyiniz.
109
4. nite
Madenlerimiz ve Enerji Kaynaklarmz
Gnlk yaammzda kullandnz eyalar hangi madenlerden yaplmtr? Birka rnek veriniz. TUZ kinci grupta Demet ve Ali lTuz deniz ve gllerin yan kemizdeki masra, yer altnda oluan kaya tuzu denlerimiz ve yataklarndan da elde edilir. lkemizde enerji kaynaklarmz ile ilgili tuz, en ok Tuz Glnden elde hazrladklar sunumu arkadalaedilir. ryla paylatlar. Gnlk hayatmzda kullandmz pekok eya eitli madenlerden yaplmaktadr.lkemizde retilen balca madenleri ve enerji kaynaklarn birlikte renelim.
BOR MNERAL Zenginlii ynnden Trkiye dnyada 1. sradadr. Bor minerali enok jet ve roket yakt, sabun, deterjan, kt ve eitli elektronik aralarn yapmnda kullanlr.
BOKST Alminyum cevheridir. Alminyum, motorlu aralar, elektronik ve kimya sanayisi ile mutfak eyas yapmnda kullanlr.
Barajlardan hangi amala yararlanrz?
HDROELEKTRK Barajlardan elde edilen bir enerji eididir. Beyaz kmr de denir. lkemiz dnya hidroelektrik potansiyelinin %1ine sahiptir.
Jeotermal kaynaklardan elde edilen enerji, dierlerine gre ekonomik midir? Neden?
JEOTERMAL ENERJ Yer kabuunun derinliklerinden kan scak su ve su buharndan elde edilen enerjidir. Meskenlerin ve seralarn stlmasnda kullanlr.
110
lkemizin Kaynaklar
KROM Trkiyede en ok karlan madendir. Demirin sertletirilmesinde ve paslanmaz elik elde edilmesinde kullanld iin demir-elik sanayisinin nemli ham maddesidir TA KMR Maden kmr de denilen ta kmr enerji kayna olarakdeeri yksek olduundan demirelik fabrikalarnda demirin eritilmesinde kullanlr.
Evinizde elikten yaplm hangi eyalarnz var? rnek veriniz.
BAKIR Kolay bir iletken olduu iin zellikle elektrik ve elektronik sanayisinde kullanlr. Rezervi en zengin olan yer Elz-Madendir. Trkiyede elde edilen bakr madeninin yars buradan karlr. D lkelere ihra edilir.
LNYT Trkiyenin hemen her yerinden karlr. Mesken ve i yerlerinde yakt olarak tketildii gibi elektrik enerjisi (termik santral) retmek iin santrallerde kullanlr.
K
DEMR Demir yataklarmz olduka yaygndr. Demir, elik sanayide hammadde olarak kullanlr. Kullanm alan olduka yaygn olan demir lkemiz ekonomisi asndan nemli bir yere sahiptir. Trkiye maden haritasndan yararlanarak lkemizde madenlerin nerelerde karldn syleyiniz.
4.2. Etkinlik
Sizce madenler ve enerji kaynaklarnn lkemiz asndan nemi nedir?

111
4. nite
lkemizde Sanayi
nc grupta yer alan Zeynep ve mer lkemizdeki balca sanayi kollar ile ilgili bir aratrma yapmlard. Zeynep, snfta konu ile ilgili aklamalarda bulundu: Arkadalar, lkemizde tarm rnlerine dayal sanayi kollar daha fazla gelimitir. imdi sizlere lkemizdeki sanayi dallarn balklar altnda, yurdumuzun hangi blgesinde veya kentinde hangi sanayinin bulunduunu anlatacaz. Gda Sanayi: Un fabrikalar, ilk sray alr. Anadolu (Konya) bata olmak zere lkemizin her tarafna dalm durumdadr. Gda sanayisi iinde konservecilik, gelien bir sanayi koludur. Konserve fabrikalar hzla oalmaktadr. Bursa, stanbul, zmir, Balkesir gibi illerimizde meyve, sebze, bakliyat konserveleri, marmelat, reel ve sala fabrikalar vardr. stanbul, zmir, Trabzon, Ordu, anakkale ve Balkesir gibi denize kys olan illerimizde balk konserve fabrikalar vardr. Kars, Erzurum, Ar, Van ve Malatyada et kombinalar bulunmaktadr. Zeytin ya eitleri Bursa ve Kayseri gibi illerimizde meyve suyu fabrikalar kurulmutur. Marmara ve Ege bata olmak zere Akdeniz ve Gneydou Anadolu blgelerimizde zeytinya retimi evlerdeki kk imalathanelerde ve fabrikalarda yaplr. Ayiei ya fabrikalarnn ou, Marmara Blgesinde toplanmtr. Tereya ve peynir retimi de, besin sanayisinin bir koludur. St, peynir ve tereya, hayvancln youn olduu yrelerimizden elde edilir. Buralar, Dou ve Gneydou Anadolu blgeleriyle Karadeniz Blgesinin dousu ve Trakya Yarmadasdr. anlurfa ve Diyarbakrda hayvansal ya retimi yaplr. Edirne, Bolu, Van, Ar ve Karsta peynir retimi fazladr. Cumhuriyet Dneminde ilk kez Uakta eker fabrikas kurulmutur. 40a yakn eker fabrikas, yurdumuzun eKonserve yapm ker pancar retiminin youn olduu yerlere kurulmutur. ay fabrikalar, Karadeniz Blgesinin dousunda kurulmutur. Buralar, ay retimi yaplan yerlerdir. evrenizde tarma dayal hangi sanayi kurulular bulunmaktadr? Bunlarda neler retilmektedir?
Kaar peyniri
4.3. Etkinlik
112
lkemizin Kaynaklar
lkemizde en yaygn ve en gelimi sanayi kolu dokuma, deri ve giyim sanayisidir. Pamuklu dokuma, ipekli dokuma, ynl dokuma fabrikalar ile deri fabrikalar bu sanayi kolu iinde yer alr. lkemizde dokuma, deri ve giyim sanayiinin gelimesinin nedenleri sizce neler olabilir? plik dokuma fabrikas lkemizde gelimi olan dier sanayi kollarndan biride maden sanayidir. Demir, elik, bakr, krom fabrikalar maden sanayi iinde yer alamaktadr. Bu alanla ilgili lkemizde Karabk (Kardemir), Ereli (Erdemir), skenderun (sdemir)da demir ve elik fabrikalar kurulmutur. Deriden yaplm rnler Bunlarn dnda Seydiehirde alminyum Elz ve Antalyada ferro-krom Samsun, Ergani ve Murgulda bakr Kebanda kurun ve inko retim tesisleri bulunmaktadr. evrenizde maden sanayiinde elde edilen rnlerin kullanld alanlara rnekler veriniz. Kimya Sanayisi: Kimya sanayisinden elde edilen rnlerin bir ksm, dorudan, sabun, deterjan, ila, boya gibi, bir ksm da, baka sanayi dallarnda ham madde olarak kullanlr. Fosfat ve azot gbre yapmnda, sentetik iplik ise dokuma sanayisinde kullanlmaktadr. lkemizde dier bir sanayi kolu olan kimya sanayisi, petro-kimya tesislerinin kurulmasyla gelime gstermitir. lk olarak Batmanda bir rafineri kurulmutur. Bunu zmit, zmir, Mersin, Krkkale rafinerileri izlemitir. Buralarda ham petrolden; benzin, gaz ya, motorin, fuel-oil, solvent, nafta, svlatrlm petrol gaz (LPG) ve jet yakt retilir. Ayrca boya, sabun, ila ve gbre fabrikalarda bu sanayi kollarndadr. Kimya ve ila sanayi rnleri Demir-elik fabrikas
Biliyor muydunuz?
Dnyada retilen 50 eit madenin 29 eidinin lkemizde bulunduunu biliyor muydunuz?
4.4. Etkinlik
113
4. nite
lkemizde cam, seramik, imento, tula, kiremit fabrikalar toprak rnleri sanayi kolu ierisinde yer almaktadr. imento fabrikalar lkemizde hemen her blgede bulunur. lkemizde hemen hemen her blgede imento fabrikas kurulmasnn nedeni neler olabilir? Orman Sanayisi: Kt, kereste ve mobilya fabrikalar bu sanayi kolu iinde yer almaktadr. Bu sanayinin ham maddesi aatr, yani aa ktdr. Ormanlarmzn yakacak odun dnda kereste sanayi odunu ihtiyacn karlar. Elde edilen orman rnlerinden ok sayda insan geimini salar. Bu nedenle ormanlarn korunmas ve gelitirilmesi gerekmektedir.
imento fabrikas
ARATIRINIZ
Ormanlarda aa ve kereste dnda baka hangi rnler elde edilmektedir?
Orman rnlerinden elde edilen baz ara ve malzemeler
Orman rnleri dnda insanlar ormanlardan nasl yararlanmaktadr? lkemizde gnmzde ormanlar yzlmmzn %25ni kaplamaktadr. Ancak orman alanlarmz her geen gn daralmaktadr. Sizce bunun nedenleri neler olabilir?
Tartma
Ormanlarn yok edilmesi insanlar ne tr tehlikelerle kar karya getirir? Snfta arkadalarnzla tartnz.
114
lkemizin Kaynaklar
TABLO: LKEMZ GELRLER ERSNDE SANAY KOLLARININ DAILIMI
SANAY KOLLARI GIDA DOKUMA, DER, GYM ORMAN RNLER KMYA TOPRAK VE MENTO RNLER MAKNE VE OTOMOTV RNLER MADEN TOPLAM DEER/ TL 7.322.962.000 7.215.787.000 1.429.334.000 12.371.081.000 2.462.634.000 7.634.132.000 2.914.077.000 41.350.007.000 % 18 17 3 31 6 18 7 100
TK, 2011
, Dokuma
Sanayi kollar
Dalm
Barajlar enerji retiminde nemli bir yere sahiptir.
TK, 2011
Yukardaki tablo ve grafige gre lke ekonomisinde en ok hangi sanayi kolu nemlidir. Bu sanayi kolunun rnlerine rnekler verin. lkemiz corafi konumu, iklimi ve yer ekillerinin etkisi ile zengin gl, deniz ve akarsu potansiyeline sahiptir. zellikle enerji retimi sulama ve ime suyu salama bakmndan akarsularmz byk nem tar. Ayrca baz akarsularmzda su sporlar yaplmaktadr. Bunlarn dnda deniz ve gllerimizde balklk, tuz retimi, turizm gibi alanlarda da faydalanlmaktadr. Sizce lkemiz ekonomisinin geliiminde hangi ekonomik faaliyetlere daha fazla yatrm yapmamz gerekir? Nedenlerini aklaynz.
4.5. Etkinlik
Denizlerimizde balkclk yaplmaktadr.
115
4. nite
Yapyoruz, Satyoruz
N HAZIRLIK
KELME LAR VE KAVRAM

bte
a dayanm i rg ve pazar giriimci rn varsaym
Yaadmz yerde enok yaplan ekonomik faaliyetlerin blgenizde bulunan doal kaynaklarla ilgisi var m? Aklaynz.
Benim adm Tark. Babam zmirde bir iftlikte alyor. Biraz para biriktirerek bu blgede bir tarla satn ald. Burada kendi iini yapmak istiyordu. Fakat nasl bir i yapaca konusunda kararszd ve bu konuda destee ihtiyac vard. Babamla birlikte biraz aratrma yaparak neler yapabileceimiz konusunda fikir edindik. Buras iklim ve toprak artlar bakmndan organik tarm yapmaya uygun bir aland. Ancak organik tarmn nasl yapld konusunda daha ok bilgi edinmemiz gerekiyordu. Babamla ilk i olarak nternetten organik tarm hakknda bilgi toplamaya karar verdik. Bu konu ile ilgili olarak Tarm l Mdrlnden bilgi alabilirdik. Buradaki yetkili kiilerden randevu alarak, sormak istediimiz konular belirledik. Yetkililer biOrganik sebze retimi zi karladnda babam sorular sormaya balad.
Siz organik tarm hakknda neler biliyorsunuz?
116
Organik tarm alan
lkemizin Kaynaklar
Babam: Organik tarm hakknda bize ksaca bilgi verirmisiniz? Yetkili: Organik tarm dier adyla ekolojik tarm retimde kimyasal madde kullanmadan retimden tketime kadar her aamas kontroll ve sertifikal tarmsal retim biimidir. Ekolojik tarmn amac; toprak ve su kaynaklar ile havay kirletmeden evre, bitki, hayvan ve insan saln korumaktr. Babam: Organik tarmn yararlar nelerdir? Yetkili: Hereyden nce toprak erozyonunu nler, - Su kalitesini korur, - Enerji tasarrufu yapar, - Kimyasallarn insanlar zerindeki olumsuz etkilerinden korur, - iftilerin ve tarmsal iletmelerde alan insanlarn saln korumak, - Ekonomiyi desteklemek, - Daha nitelikli rn elde etmek, - Gelecek nesilleri korumak balca yararlardr. Babam: Peki, herkes organik tarm yapabilir mi? Yetkili: Organik tarm rnleri retecek, ileyecek, pazarlayacak, ithal veya ihra edecek kiilerin faaliyette bulunabilmeleri iin Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanlndan yetki alm kurulularndan biriyle szleme yapmalar zorunludur. Babam: Organik tarm ile ilgili olarak Trkiye'de gelinen nokta nedir? Yetkili: Trkiye'de organik tarm, kurutulmu incir ve zm retimiyle balad. Ancak, Trkiye'de organik tarm tamamen ithalat irketlerin belirledii ltlere gre yaplyor. Oysa Trkiyenin corafi zellikleri dikkate alndnda, ok farkl rn yetitirme imkn var. Biz bu konuda zel sektre ve yerel ynetimlere organik tarmla ilgili yatrm projeleri hazrlyoruz. lkemizde organik tarm rn yetitiriciliinin gelimesi insanlarn ve dier canllarn sal asndan neden nemlidir? Organik tarm rnleri
4.6. Etkinlik
117
4. nite
Babam: Organik tarm reticilerine neler nerirsiniz? Danman: zellikle yerel ve kalitesi yksek rnlerin d pazarlarda daha fazla ans bulunuyor. Avrupa'nn pazarlama ve retim tekniklerini Trkiye'deki yatrmcya tamaya alyoruz. ok rn elde etme anlay yerine yksek kaliteli, az ve z retim yaplmas gerekiyor. Organik tarmn en nemli zellii, insan ve evre saln destekleyen bir tarm biimi olmas. Babam: Bize son olarak organik tarm hakknda syleyeceiniz bir eyler var m? Danman: Trkiye'de son yllarda ilenmi organik rnlerin miktar da artmaya balad. Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanl verilerine gre Trkiye'de 7 bin 364 retici, 22 bin 771 hektar alanda kurutulmu organik meyve retiyor. 829 iletmede de bu rnler ileniyor. Trkiye'de retilen organik rnlerin yzde 98i ihra ediliyor. hra ettiimiz lkelerden Almanya ilk srada yer alyor. Bakanlmz bu alanda retimde bulunmak isteyen iftcileri her trl danmanlk hizmetleri ve kredi destei salamaktadr. Babam: Verdiiniz bilgiler iin ok teekkr ederiz. Danman: Ben teekkr ederim. Bu bilgileri aldktan sonra babam, organik tarm iine girmeye karar verdi. Ancak pazarlama iini yurt iinde yapmann, daha krl olacan dnyordu.
Kurutulmu baz organik tarm rnleri
ARATIRINIZ
Yakn evrenizde organik tarm rn reten veya satan bir tarla, bahe veya dkkan varsa ziyaret ederek bunlarn hangi rnler olduunu not ediniz?
4.7. Etkinlik
118
lkemizin Kaynaklar
Babam, zmirin iklim, su kaynaklar, ulam ve pazarlama imknlarnn elverili olmas nedeniyle ilek yetitirmeye karar verdi. Ben de ilk i olarak yetitireceimiz rnn tantm ve pazarlamas iin bir bror tasarladm. Babama bror elektronik postayla ulaabildiimiz herkese yollayabildiimizi, bylece rnmzn tantmn ve pazarlamasn daha ksa yoldan yapabileceimizi syledim.
B Z L E K Y E T T R Y O R U Z
SALIINIZI SEVYORSANIZ ORGANK RNLER TERCH EDN.

Btn dnya, organik rnleri kullanrken biz neden kullanmayalm? Hem lezzetli hem salkl hem de doal AMAN DKKAT !!! Organik tarmla elde edilen rnleri sein.
Organik tarmla elde edilen sebzeler, dierlerine gre daha fazla yararl madde iermektedir. Uluslararas sertifikalar olan organik tarm ve hayvanclk rnlerini tketerek organik tarmn yaygnlamasna katkda bulunun.
Tark ve babas bir giriimci olarak hangi almalar yapt? Tarkn hazrlad brorde dikkatinizi en ok hangi nokta ekti? Neden? Dnelim, Syleyelim
1. Organik rnler, neden yurt dna ihra ediliyor? 2. Organik rnlerin dier rnlerden fark nedir? 3. Trkiyenin corafi zellikleri dikkate alndnda organik tarmn yaplmas iin nerileriniz neler olurdu? Tartnz.
119
4. nite
Vatandalk Borcumuz
N HAZIRLIK
KELME LAR VE KAVRAM r

vergi dee
kurum tketim tasarruf bte
Sizce devlet vatandalarna yapt hizmetlerin harcamalarn nereden karlyor olabilir? Dncelerinizi syleyiniz.
Aye, annesinin kendisine verdii listeyi alarak alveri yapmak zere markete gitti. Annesinin istediklerini alp parasn deyerek alveri fiini ald. Annesi, Ayeye fi alp almadn sordu. Aye: Evet anneciim, alveri tutarn kasaya deyince kasiyer parann zeri ile alveri fiini de birlikte verdi, diyerek fii annesine uzatt. Bu fii almam, neden nemli diye sordu? Anne: nk yaptn her alveriinde fi ya da fatura almalsn. Bak, fiin zerinde senin bu alveriten dolay dediin parann ne kadarnn devlete vergi olarak kesildii gsteriliyor. Eer alveri fiini almazsan senin devlete vermen gereken para, satcya kalr. Oysa herkes devlete vergi demek zorundadr. Annesinin szlerini dikkatle dinleyen Aye ok armt. Fi almann bu kadar nemli olduunu bilmiyordu. Ancak yine de aklna taklanlar vard. Aye: Peki anneciim, vergi nedir anlatrmsn? diye sordu. Anne: Elbette kzm. Devletin, kanunlara uygun olarak vatandalarnn gelirlerinden belli bir oranda toplad paralara vergi diyoruz. Vergi vermek vatandalk grevlerimizden biridir. Anayasamzn 73. maddesinde; Herkes, kamu giderlerini karlamak zere mali gcne gre vergi demekle ykmldr. denilmektedir. Kanunlara uymak ve saygl olmak bir vatandalk grevidir. Aye: Nasl vergi veriyoruz anneciim? Anne: Gelirimizin belli bir orann vergi olarak veriyoruz. Ayrca ev, araba, arsa gibi sahip olduumuz gayrimenkul ve mallarmz iin de yllk vergi deriz. Gnlk K ihtiyalarmz iin satn aldmz baz rnler iin vergi veriyoruz. 4.8. Etkinlik Aye: Devlet bu paray neden topluyor, ne yapyor bu vergilerle? Anne: Devletimizin bize hizmet sunabilmesi iin paraya ihtiyac vardr. Devlet, toplad paralarn bir ksmn lkemizin ve bizim gvenliimizi salamak iin kullanr. Bir ksm okul, hastane, yol, kpr, baraj, fabrika yaptrr. Bir ksm ile alanlarn cretlerini karlar. Ayrca yararlandmz ktphaneler, parklar, spor sahalar bizim verdiimiz vergilerle yaplr. Atatrk de vergi vermenin nemini dile getirmi ve vergi iin Vergi, devletin millet ve lkeye kar yerine getirmeye mecbur olduu grevlerini yapabilmesi iin gereken giderlere bireyin katlma paydr: Askerlik nasl bir vatan borcu ise vergi de vatandan demesi gereken borcudur. (Atatrklk, Cilt 1 s:439) diyerek vergi vermenin nemini vurgulamtr. Atatrk vergi vermeyi neden askerlik yapmayla edeerde tutmutur?
120
lkemizin Kaynaklar
Faturalarnz (elektrik, su, telefon, doal gaz) inceleyiniz, hangi tr vergi kesintilerinin yer aldn belirleyiniz.
Vergilendirilmi kazan, kutsaldr. Atatrk Atatrklk. cilt 1, s. 439
lkemizdeki vergi dairelerinin kaplarnn zerinde neden bu Atatrkn sz yer almaktadr? Dncelerinizi syleyiniz. Aye: Benim hibir kazancm yok, ben de vergi veriyor muyum? Vergi Dairesi Anne: Evet, aslna bakarsan sen de vergi veriyorsun kzm. yleki: Biz sana harlk veriyoruz ve sen onunla gidip bir eyler alyorsun. O aldn eylerin karlnda dediin parann bir blmn vergi olarak veriyorsun. Alveri fiini dikkatli bir ekilde incelersen orada aldn rn karlnda dediin parann ne kadarnn devlete vergi olarak gittiini grrsn. Aye: Vergilerimizi demezsek ne olur? Anne: Vergi vermek, bir vatandalk borcudur. Vergilerimizi demezsek devlet hizmetlerini dzenli yrtemez, yatrm yapamaz. lkemizin savunmas gl olmaz. Hizmetlerin aksamamas, insanlarn sorunsuz yaayabilmesi iin herkesin vergisini zamannda ve dzenli olarak demesi gerekiyor. Aye: Teekkr ederim, anneciim. Vergi hakknda ok ey rendim senden. Bundan sonra alveri yaparken fi yada fatura alma konusunda daha dikkatli olacam.
4.9. Etkinlik
Dnelim, Syleyelim
Vergi vermek neden bir vatandalk grevi olarak kanunlarla zorunluluk altna alnmtr? Dncelerinizi syleyiniz.
121
4. nite
Doal Kaynaklarmz Koruyalm
N HAZIRLIK
Doal kaynaklarmzn korunmas geleceimiz asndan neden nemlidir?
KELME LAR VE KAVRAM

doal kaynak
bte yatrm tketim lar
Zeynep, o gn okula giderken bir fabrikann yanndan geiyordu. Fabrikann kenarnda bir rmak vard. Fakat fabrikadan rmaa kirli sular akyordu. Zeynep, kirli suyun rmaa karmasna ok zlmt. Bu kirli su hem ok pis kokuyor hem de rman suyunun rengini deitiriyordu. Okula geldiinde derste retmenine grdklerini anlatt. retmeni, Zeynepin verdii rnekten yola karak Doal kaynaklar kirletmemek, korumak iin neler yapabiliriz? konusunda rencilerinden aratrma yapmalarn ve snfta sunmalarn istedi. Zeynep ve arkadalar konuyla ilgili yaptklar aratrmay arkadalaryla paylat. Arkadalar, doal kaynaklar doada var olan kaynaklardr. Dolaysyla da bu kaynaklarn kullanm hakk toplumun yani hepimizindir. Ancak bu bize onlar istediimiz gibi kullanma hakkn vermiyor. nk doal kaynaklar, gelecek nesillerin de kullanaca kaynaklardr. evre kirliliinin artmas ve doal kaynaklarn bilinsizce kullanlmas gnmzde dnyada hzla artmaktadr. Hava, su ve toprak kirlenmekte; kirli sulardan kaynaklanan hastalklar da artmaktadr. Kirlilik artt iin baz deniz canllar da yok olmaktadr.
hava kirlilii
toprak kirlilii
deniz kirlilii
su kirlilii
Sizce, doal kaynaklarn bilinsizce kullanmnn insan yaamna olumsuz etkileri nelerdir? Gelecekte dnyamz hangi sorunlarn beklediini dnyorsunuz?
122
lkemizin Kaynaklar
Balca doal kaynaklarmz u balklar altnda inceleyebiliriz: Yeryzndeki tm canllar iin yaamn temel kayna olan kullanlabilir su giderek azalmaktadr. Dnyamzn %70i susraftan kanalm, larla kapl olmasna ramen, tatl su kaynaklar bunun yalnz- gelecek neslin ihtiyalarn yok ca %2,5idir. Bugn yeryz nfusunun bete biri, su kaynaketmeyelim. larnn yanl kullanm, kirlilik, alan kayb gibi nedenlerden dolay salkl, temiz ve iilebilir suya sahip deil. Gnmzde yaklak 1,3 milyar kii su sknts ekmekte. Gelecek 25 ylda bu K saynn 2 katna kaca tahmin ediliyor. 4.10. Etkinlik Bir lkenin su zengini olabilmesi iin kii bana den yllk ortalama su miktarnn en az 10.000 m3 olmas gerekirken bu miktar Trkiyede 1.430 m3tr. Bu rakam, bilinenin aksine, Trkiyenin su zengini olmadn gzler nne seriyor. www.gap.gov.tr
Su Varl
Tartma
Su kaynaklarnn azalmas insan yaamn nasl etkiler? Tartnz.
Biliyor muydunuz?
Kzlrmaktan bir grnm
Su kullanmnn, son 25 yl iinde % 60 arttn biliyor muydunuz?
Hektar
Toprak Varl
lkemizde topraklarn kullanm alan yanda verilen grafikteki gibidir. Bunlarn iinde en byk blm ekili dikili alan olarak ayrlmtr. Tarm, lkemiz iin nemli bir ekonomik faaliyettir. Tarm iin de topraa ihtiyacmz var. Ayrca hayvanclk iin de ayr ve meralar nemlidir. Ormanlar bir lkenin akcieridir. Ormanlara da nem vermemiz ve onlar korumamz gerekir. Ancak ayr, mera ve ormanlarmz tarlaya dntrlmek amacyla yok edil-
Trkiye arazisinin kullanm durumu www.meteor.gov.tr (2011) mektedir. Bu da tarm gelitirelim derken hayvancln gerilemesine ve ormanlarmzn yok olmasna neden olmaktadr. Topraktan uzun sreliine yararlanabilmek iin onu olduu ekilde ve doal gzellikleriyle korumak gerekir. Topraklarn insan yaamndaki yerini aklaynz.
Mera ve ormanlk bir alan

123
lkemizin Kaynaklar
Orman Varl
Ormanlar, en nemli doal kaynaklarmzdandr. Ormanlar, yalnzca aalarn bulunduu geni alanlar deildir. ok sayda bitki ve hayvan topluluklarndan oluan bir yaam birlii, hatta byk bir canl organizmadr.
Trkiye orman alanlarnn corafi blgelere gre dalm www.meteor.gov.tr (2011) lkemizin ormanlarda canl eetlilii bakmndan olduka zengindir. Ancak ormanlarmz, bilinsiz yararlanma, orman yangnlar, hayvan otlatma, tala ama gibi nedenlerle hzla yok edilmektedir. Bu nemli zenginliin gelecek kuaklara aktarlabilmesi, halkn bilinlenmesi, mill park, tabiat koruma alan, tabiat park gibi koruma alanlarnn saysnn artrlmasyla mmkndr.
Yeralt Kaynaklar
Trkiye, yeralt kaynaklar bakmndan olduka zengindir. Ancak rezerv ynnden ok zengin deiliz. Madenlerin nemli zellii, tkenebilir olmalardr. Bu yzden madenlerimizi de dikkatli kullanmak zorundayz.
Ta kmr, linyit, bor lkemizde en fazla karlan madenlerimizdir. Gelecekte doal kaynaklarmzn yok olmamas iin bugnden gerekli tedbirleri almalyz. Bu grevi sadece devletin ve sivil toplum kurulularnn sorumluluu gibi grmemeliyiz. zerimize den grevleri bilmeli ve yerine getirmeliyiz. Bu, herkesin duyarllk gsK termesi gereken bir konudur. Doal kaynaklarmzn snrsz olmad, dikkatli kulla4.11. Etkinlik nlmad takdirde tkenecei phesizdir. Doal kaynaklarda israf nlemenin yannda, atklarn geri kazanlmas ve tekrar kullanlmas iin de almalar yaplmaktadr. Zeynep, konumasn geri dnmle ilgili bilgiler vererek srdrd.
124
lkemizin Kaynaklar
Geri dnm
Demir, elik, bakr, kurun, kt, plastik, kauuk, cam gibi maddelerin geri kazanlmas ve tekrar kullanlmas, doal kaynaklarmzn tkenmesini nler. lke ihtiyalarn karlayabilmek iin ithal edilen rnlere denen dviz miktarn da azaltr, kullanlan enerjiden byk lde tasarruf edilir. Dier nemli bir husus, bu sayede evre kirliliinin nemli lde nlenmesidir. Atklarn nemli bir miktar, geri dntrlebilen ve yeniden kullanlabilir malzemelerden yaplmaktadr.
... Bu dnya bizim, kirletmeyelim, Birbirimize zehretmeyelim, Bu dnya bizim, yok etmeyelim. ...
Yukardaki arkda, doal kaynaklarn korunmas niin isteniyor?
Geri dnm, niin nemlidir? Bu soruya farkl cevaplar verilebilir: 1. Doal kaynaklarmz korunur. GER DNM Doal kaynaklarmz, dnya nfusunun artmas ve tketim Atklarn ham madde gibi alkanlklarnn deimesi nedeni ile her geen gn azalmaktakullanlarak ie, kutu, dr. Bu nedenle tketimi azaltmak, deerlendirilebilir nitelikli atkplastik, kt, gbre gibi yeni bir rne lar geri dntrerek doal kaynaklarmz verimli kullanmak zodntrlmesidir. rundayz. rnein; kdn geri dnm ile ormanlarda aalarn daha az kesilmesini salam oluruz. Benzer ekilde plastik atklarnn geri dnm ile petrolden tasarruf salanabilir. 2. Enerji tasarrufu salanr. Geri dnm, malzeme retiminde endstriyel ilem saysn azaltmak suretiyle enerji tasarrufu salar. rnein; mesraf tal iecek kutularnn geri dnm ileminde bu menleme adna yaptmz taller dorudan eritilerek yeni rn hline dntrleyler, ne olursa olsun dnde bu metallerin retimi iin kullanlan maden cevheri yararldr. ve bu cevherin saflatrlma ilemlerine gerek olmadan retim gerekletirilebilmektedir. Bu ekilde bir alminyum kutunun geri dnmnden % 96 orannda enerji tasarrufu salanabilir. Benzer ekilde kat atklardan ayrlan kdn yeniden ileme sokulmas iin gerekli Byk olan enerji, normal ilemler iin gerekli olann % 50si kadardr. Ayn ekilde cam ve plastik atklarn da geri dnmnden kk demeyelim, elimizden nemli oranda enerji tasarrufu salanabilir. geleni yapalm. 3. Atk miktar azalr. Geri dnmn uygulanmas ile atklarn tanmas ve depolanmas ilemleri, daha kolay olacaktr. 4. Geri dnm, gelecee ve ekonomiye yatrm demektir. Ham maddenin azalmas ve doal kaynaklarn hzla tkenmesi sonucunda K ekonomik problemler ortaya kabilir. Bu noktada geri dnm, ekonomi zerinde 4.12. Etkinlik olumlu etki yapacaktr. Yeni i imknlar ve gelecek kuaklara doal kaynaklardan
yararlanma olana salayacaktr.
125
4. nite
Peki bunlarn yannda biz ne yapabiliriz? Bununla ilgili size birka neri sunabilirim: Bir kere kullanp atacamz poetler yerine, srekli kullanabileceimiz bez torba ve fileleri tercih edelim. Herhangi bir rn alrken geri dnml olmasna dikkat edelim. Kullan-at piller yerine, yeniden doldurulabilir pilleri kullanalm. Kirli su artma tesisleri
Di fralarken suyu srekli ak brakmayalm. plerimizi ayrarak onlar iin ayrlm olan p kutularna atalm. Denizlerimizin, gllerimizin, yollarmzn, parklarmzn plk olmadn, plerin yerinin p kutular olduunu unutmayalm. p atp evreyi kirletenleri mutlaka uyaralm.
Geri dnm kutular
Ktlarmz, defterlerimizi tutumlu kullanalm, kullanlm ktlar geri kazanalm. amar ve bulak makinesini tam kapasitede doldurmadan altrmayalm. Ormanlarda ate yakmayalm. Piknik yaptmz alan, bulduumuz gibi temiz brakalm. Balkonlar ve merdivenleri hortum kullanarak ykamak yerine paspas yapalm.
gilen han i z i n i iler lanab i p k a e s d Ev m dn i r e g yaprinin neler n i i lir? unun Siz b nuz? yorsu
EM GZL
Dnelim, Syleyelim
1. Doal kaynaklarmz kullanrken nelere dikkat etmeliyiz? 2. Doal kaynaklarmz korumak kimin grevidir? 3. Sizin zm nerileriniz nelerdir? 4. Doal kaynaklarmzn bilinsizce tketilmesi, ileride bizim yaantmz veya gelecek nesillerin yaantlarn nasl etkiler?
126
lkemizin Kaynaklar
Mesleimi Seerken
N HAZIRLIK 1. Herkes, her meslei yapabilir mi? Neden? 2. Nitelikli insan gcnn yetimesin de eitimin rol nedir? Bunun lkemiz asndan nemini deerlendiriniz. 3. Beyin g dendiinde aklnza neler geliyor?
KELME LAR VE KAVRAM

meslek varsaym isizlik
Nitelikli nsan Gc
Fatmann aabeyi Ali, akam eve can sknts ile gelmiti. Ali, i aryordu. Fatma, aabeyine bugn i grmesine gidip gitmediini ve neden cannn skldn sordu. Ali: Gel kardeim, bugn neler yaadm anlataym. imdiden sana da ders olsun, dedi. Fatma, aabeyine bir ay getirdi ve yanna oturarak merak iinde konumasn bekledi. Aabeyi, ay iin kardeine teekkr etti ve anlatmaya balad: Bugn gazetede bir irketin Eleman Aranyor. ilann grdm ve i grmesi iin verilen adrese gittim. irket mdr, bana sat sorumlusu aradklarn syledi. Mdr, byk bir irket olduklarndan yurt iinde ve yurt dnda i yaptklarndan bahsetti. Daha sonra da bana i bavuru formunu vererek doldurmam istedi.
BAVURU FORMU
Adnz Soyadnz En son mezun olduunuz okul Bildiiniz yabanc diller ve dzeyi Sahip olduunuz src belgesinin snf Seyahat etmeye engel bir durumunuz var m? Varsa nedir? deneyiminiz / referanslarnz Hobileriniz Bilgisayar sertifikanz var m? Varsa dzeyiniz
FOTORAF
127
4. nite
Formu doldurup daha sonra irket mdrne verdim. Mdr, formu inceledikten sonra bana dnp, - Bizim aradmz zelliklerin ou, sizde yok. Biz yurt ii ve yurt d alan bir firma olduumuz iin en az bir yabanc dil bilen birine ihtiyacmz var. Ayrca yurt iindeki faaliyetleri-mizi srdrmek iin de arabayla ehirleri gezip birka gn kalmanz gerekebilir. Bu yzden de src belgenizin olmas gerekir. Bizim iin nitelikli insan ok nemlidir. irket mdrn dikkatle dinledim ve hak verdim gerekten. Benim gibi herkes kendini gelitirmeden bir ie girecek olursa yapaca ii renene kadar epey zaman geer. Bu da i ve zaman kayb demekti. Bu kayplar hemen irketi, lke ekonomisini olumsuz ynde etkiler. Ali, kardeine Kelebek etkisini biliyorsun. dedi. Bu da ona ok benziyor. irketler, lke ekonomisine katk salayan kurumlardr. Bir i yerinin iini aksatmas dierini, o da dierini, o da bir bakasn etkiler. Bu dalga, yayla yayla lke ekonomisine kadar gider ve onu da olumsuz etkiler. Zamannda yaplmas gereken iler, nitelikli olmayan, ii bilmeyen elemanlar yznden aksar. Kelebek etkisine siz bir rnek verebilir misin? Fatma, aabeyini dikkatle dinliyordu. Ali devam etti: te byle kardeim ve biliyorsun bunu ben ilk kez yaamyorum. Yaptm i bavurularnda genelde byle zellikler ve nitelikler istiyorlar. Ben, zamannda okulumu nemsemedim. Derslerime almadm ve liseden sonra okula devam etmedim. niversite bitiren arkadalarmn hepsi imdi i sahibi. Kendimi gelitirecek hibir ey yapmadm. imdi yaptmn ne kadar kt olduunu gryorum. Sen, sakn, benim yaptm yapma. imdi yaadklarm, sana rnek olsun. Derslerine al, kendine bir hedef se, onun iin hangi niteliklere sahip olman gerekiyorsa onlara sahip olmak iin ura. Bylece ileride nitelikli bir eleman olduun iin ksa srede i sahibi olabilirsin. Ben 25 yana geldim. Bu yatan sonra kendimi nasl gelitirebilir ve bir i bulabilirim, bilmiyorum. Atatrkn eitime nem veren szleri sana rehber olsun.
Bir yandan bilgisizlii ortadan kaldrmaya urarken bir yandan da memleket evladn toplumsal ve ekonomik hayatta aktif ekilde etkili ve verimli klabilmek iin zorunlu ilk bilgileri uygulamal bir biimde vermek metodu, eitimimizin temelini oluturmaldr. M. Kemal ATATRK www.atam.gov.tr
128
lkemizin Kaynaklar
En nemli ve verimli grevlerimiz, mill eitim ileridir. Mill eitim ilerinde, kesinlikle muzaffer olmak lazmdr. Bir milletin hakiki kurtuluu, ancak bu surette olur. Bu zaferin salanmas iin hepimizin tek vcut ve tek dnce olarak esasl bir program zere almas gerekir. Bence bu programn iki esasl noktas vardr: 1. Sosyal hayatmzn ihtiyalarna uygun olmas 2. an gereklerine uymasdr. M. Kemal ATATRK www.atam.gov.tr Mill eitim programmzn temel ta, cahilliin yok edilmesidir. Bir taraftan toplumsal hayatta bizzat faal ve faydal, verimli elemanlar yetitirmek lazmdr. Bu da ilk ve orta retimin uygulamal bir ekilde olmasyla mmkndr. M. Kemal ATATRK www.atam.gov.tr
Atatrkn yukardaki szlerini dikkate alarak lke ekonomisinin gelimesinde eitimin nemini aklaynz. Ali kendini gelitirmek iin gerekten ge mi kalmt? Peki, hl yapabilecei eyler var m? Sizin Aliye nerileriniz ne olurdu? Fatma, aabeyinin durumuna gerekten ok zld. Kendisinin imdiden, istedii meslei belirlesi ve ona gre ynelmesi gerektiini dnd. Peki, hangi meslei seecekti? Her meslei yapabilir miydi? Mesleini neye gre semeliydi? Sadece istemesi yeterli miydi? Yoksa o meslek iin baz yeteneklere sahip olmas gerekiyor muydu? Bu sorularn cevabn renmek iin okulundaki rehber retmene gitmeye karar verdi. Ertesi gn okula biraz erken gitti. Rehber retmene kendisiyle konumak istediini syledi. Rehber retmen, Fatmay dinledi ve unlar syledi: Aferin Fatmacm! Bu konular benimle paylamakla ok iyi yaptn. Bizim amacmz, sizi bu konularda ynlendirmek. Mesleimizi seerken kendimizle ilgili dnme frsat buluruz. nk kendimize uygun bir meslek seimi ancak kendimizi tanmamzla mmkndr. Bir meslei seerken kiilik zelliklerinin yannda, bireyin kendi ruhsal ve bedensel yapsnn da, seecei meslee uygun olmas, ayn derecede nemlidir. Kan grmeye dayanamayan, el becerileri zayf bir insann tp okumas, yanl bir seim olabilir. Meslek seiminde nemli olan, kiinin doru bir deerlendirme yapabilmesidir. Kiisel zellikler ve meslein gerektirdii zelliklere ne kadar uygunsan baarl olma ansn da o kadar artacaktr. Kiisel zelliklerinin uyduu tek bir meslek yok elbette. Ayrca baka mesleklerin gerektirdii zelliklere de sahip olabilirsin. Byle bir durumda da bunlarn iinden gerekten seK vecein bir meslei semelisin. nk mesleini severek ve isteyerek yapmalsn, yok4.15. ve sa o ite verimli olamazsn. Mesleini sevmezsen kendini gelitirmek iin almazsn. 4.16. Etkinlik Bylece altn kuruma da, lkene de faydal olamazsn.
129
4. nite
Evet retmenim, nitelikli insan olmann kendimiz ve lkemiz iin ne kadar nemli olduunu biliyorum artk. lkemizin kalknmas iin nitelikle meslek sahiplerine ihtiya var. Rehber retmen, yle devam etti: Btn bunlar deerlendirdikten sonra seecein meslek iin gerekli eitimi alman da gerekiyor. nk her meslein, kendine zg eitimi vardr. Bir meslek iin sadece niversite bitirmek yeterli olmayabilir. niversite dnda baka eitimler de gerekebilir. Fatma O nedenle imdiden benim iin uygun bir meslei semem ve kendimi ona gre ynlendirmem gerekiyor. Ancak ben henz hangi meslei istediimi bile bilmiyoK rum, dedi. 4.17. Etkinlik Rehber retmen Anladm Fatmacm, imdi sana bir form vereceim. Bu formdaki sorular, belki sana ne yapmaktan holandn konusunda ipucu verebilir, dedi; Fatma formu doldurduktan sonra rehber retmen, onu deerlendirdi. Fatmann aratrmac ynnn ar bastn gren rehber retmen, Fatmaya aratrmaya dayal mesleklerden birini seebileceini syledi. Bu mesleklere; biyolog, matematiki, kimyager, fiziki, astronot, antropolog, tp teknisyeni gibi rnekler verdi. Fatma, rehber retmene teekkr etti. Gerekten de aratrma yapmay sevdiini dnd. retmenin verdii rnek meslekler hakknda bir aratrma yapmaya karar verdi. Bunlardan kendisine en uygun olan seecekti. Setii meslek iin Hangi derslerde baarl olmak ve hangi eitimi almak gerekir? konusunu aratracak ve o ynde eitim alacakt. Siz, hangi meslei semek istiyorsunuz? lgi duyduunuz meslekleri sralaynz, Seeceiniz meslein gerektirdii eitim, bilgi, beceri ve kiilik zellikleri nelerdir? almak demek, bouna yorulmak, terlemek deildir. Zamann gereklerine gre bilim, teknik ve her trl uygar bululardan azami derecede istifade etmek zorunludur. M. Kemal ATATRK www.atam.gov.tr
Beyin G
Fatma, rehber retmenin odasndan karken masann zerinde bir haber dikkatini ekti: Nitelikli insan gc, lke ekonomisi iin ok nemlidir. Ancak bu nitelikli insan, lke iinde kalr ve alrsa. lkemizin insan, kendini gelitirdikten sonra bu niteliini baka lkede kullanrsa ne olacak? diye dnd. Konuyla ilgili bir dergide okuduklarn hatrlad: Bir lkenin gelimesi iin bilim ve teknolojinin yannda nitelikli insan gcne ihtiyac vardr. Bunun iin de nitelikli insan ve i gcnn, lke iinde kalmas gerekmektedir. Kendi kaynaklar ile yetitirdii eitimli bireyleri kaybeden, az gelimi veya bizim gibi gelimekte olan lkelerin beyin g, gelimeleri daha da yavalamaktadr. Gelimi lkelerin yetimi beyinlere daha yksek cret ve daha iyi olanaklar salad, bir gerektir. Beyin g, lkeler arasndaki gelimilik farknn daha da artmasna neden olmaktadr.
BEYN G: yi eitim grm, nitelikli ve yetenekli insann ve i gcnn yetitii lkede deil de baka bir lkede almasdr.
Bilgi Kutusu
130
lkemizin Kaynaklar
Yksek retim Kurumu (YK) tarafndan hazrlanan bir rapora gre 24 bini Almanyada, 15 bini Amerika Birleik Devletlerinde olmak zere 50 binden fazla Trk genci, yurt dnda renim grmektedir. rencilerimizin gelimi lkelerde yksek renim grmeleri elbetteki nemlidir. Ancak yurt dnda eitim gren ve yurda dnen yetimi bireylerin de lkemizde iyi deerlendirilmesi ve onlara iyi olanaklar sunulmas gerekmektedir. Aksi takdirde lkemize gelenler, tekrar gelimi lkelere gidebilirler. www.meb.gov.tr.
Biliyor muydunuz?
Her meslein kendine zg eitimi vardr.
Trkiyenin, beyin g en fazla olan 34 lke iinde 24. srada yer aldn ve iyi eitim gren yz kiiden 59unu kaybettiini biliyor muydunuz? (nternet Gazete Haberi) 17.04.2009
En nemli yatrm, insann eitimine yaplan yatrmdr. Refah seviyemizi ancak retimde bulunarak artrabiliriz. Bunu da bilime, teknolojiye ve yetimi beyin gcne gereken nemi vererek baarabiliriz. Bir milleti hr, bamsz, anl, yce bir sosyal toplum hlinde yaatan veya esaret ve sefalete terk eden terbiyedir (eitimdir). M. Kemal ATATRK www.atam.gov.tr
Atatrkn yukardaki szn dikkate alarak eitimin topluma kazandrdklar hakknda dncelerinizi syleyiniz.
Dnelim, Syleyelim
1. 2. 3. 4.
Bir meslek sahibi olmak, neden nemlidir? Beyin gnn nedenleri hakknda neler syleyebilirsiniz? Beyin gnn, lke ekonomisine zararlar nelerdir? Beyin gn engellemek iin neler yapabiliriz?
131
4. nite
lme ve Deerlendirme
A. Aadaki sorular cevaplaynz. Tarm ve hayvancln lke ekonomisindeki yeri nedir? rneklerle aklaynz. lkemizde ihtiyacmz karlayacak kadar karlan madenler hangileridir? Yaadnz evrede ekonomik faaliyetlerden hangisi yaygn olarak yaplmaktadr? lkemizde sanayi, en ok hangi blgemizde youn olarak bulunmaktadr? Neden? Vergi karmann lke ekonomisine zararlar nelerdir? Doal kaynaklarmz korumak iin neler yapabiliriz? Meslek seiminde dikkat etmemiz gereken noktalar nelerdir? 1. 2. 3. Neden? 4. 5. 6. 7.
B. Aadaki cmlelerde noktal yerleri uygun kavramlarla doldurunuz. meslek, doal kaynaklar, vergi, beyin g, iklim, i gc 1. Devletin hizmetleri yerine getirmek iin bizden ald paraya ............ denir. 2. Geimimizi salamak iin yaptmz ie ............ denir. 3. Tarmsal faaliyetleri etkileyen en nemli etmen .................... dir. 4. Meslek sahibi olmu kiinin lkesinden baka bir lkeye gidip orada almas sonucu oluan.............................lkemizdeki nitelikli insan gcnn azalmasna neden olmaktadr. 5. Gelecek nesillere gzel bir dnya brakmak istiyorsak ....................... korumalyz. C. Aadaki oktan semeli sorular cevaplaynz. 1. tarafnda denizlerin olmas, pek ok uygarla ev sahiplii yapm olmas gibi nedenlerle lkemizde, hangi ekonomik faaliyetin gelimesini salamtr? A. Tarm B. Sanayi C. Turizm D. Hayvanclk 2. Aada verilen sanayi kollarndan hangisinin retimi iklim artlarndan etkilenmez? A. Pamuklu dokuma B. imento C. Ya retimi D. eker retimi 3. Aadakilerden hangisi vatandalk grevlerimizden biri deildir? A. Askere gitmek B. Oy kullanmak C. Vergi vermek D. Seyahat etmek 4. Geri Dnm iin aadakilerden hangisi sylenemez? A. Doal kaynaklarmz korunur. B. Atk miktar artar. C. Enerji tasarrufu salanr. D. Gelecee ve ekonomiye yatrm demektir.
132
lkemizin Kaynaklar
5. I. Balklk II. Sulama III. Tamaclk IV. Tuz elde etme lkemizde yukarda verilenlerden hangisinde akarsulardan yararlanlmaz? A. I ve II B. I ve III C. II ve III D. III ve IV 6. leride seeceimiz meslekle ilgili nelere dikkat etmeliyiz? A. lgi-beceri-kiilik zellikleri B. lgi-kariyer-para C. lgi-beceri-para D. lgi-kariyer-kiilik zellikleri
. Aada verilen cmlelerden doru olanlarn nne D, yanl olanlarn nne Y yaznz. 1. 2. 3. 4. (....) (....) (....) (....) Trkiye, bor rezervi bakmndan dnyada 1. srada yer alr. Petrol ihra eden lkelerden biriyiz. Nitelikli insan, ok alan insan demektir. Doal kaynaklarmz, srekli kendini yenilemektedir.
D. Aada baz rnler ve en fazla yetitikleri blgeler verilmitir. Uygun olanlarn eletiriniz. Ayiei eker pancar ay zm Karpuz Anadolu Marmara Blgesi Gneydou Anadolu Blgesi Karadeniz Blgesi Ege Blgesi
E. Yaadmz blgeye ynelik bir yatrm projesi hazrladnz dnn. Blgenizin hangi zelliklerini dikkate alarak ne tr yatrm yapardnz? Neden? .......................................................................................................................................... ............................................................................................................................................... ............................................................................................................................................... ............................................................................................................................................... ............................................................................................................................................... ............................................................................................................................................... ............................................................................................................................................... ............................................................................................................................................... ............................................................................................................................................... ............................................................................................................................................... ............................................................................................................................................... ............................................................................................................................................... ...............................................................................................................................................
133
5. NTE
lkemiz ve Dnya
Dnyamz Tanyalm Yurdumuzun Kaynaklar Trk Cumhuriyetleri ile ilikilerimiz Doal Afetlerde Dayanma Kltr ve Sanatn Etkileri
134
Sosyal Bilgiler 6. SINIF

1. Dnya nfusunun neden baz blgelerde daha youn olduunu aratrnz. 2. Yeralt kaynaklar bakmndan zengin olan blgelerinin fazla nfuslanmasnn nedenleri neler olabilir? Dncelerinizi not ediniz. 3. lkelerin neden birbirlerine rn alp satt konusundaki dncelerinizi not ederek snfa getiriniz. 4. Trkiyenin en ok hangi lkelerle ticaret yaptn aratrnz. 5. Dnya haritas zerinde Trk Cumhuriyetlerinin hangileri olduunu reniniz. Bu lkelerle olan kltrel balarmz aratrnz. 6. Yakn zamanda eitli lkelerde meydana gelen doal afetleri aratrnz. lkemizin bu tr olaylara kar nasl bir yaklam sergilediini reniniz. 7. Son yllarda yaplan uluslararas kltr, sanat ve spor etkinlikleri ile ilgili haber toplayarak snfa getiriniz.
Sosyal Bilgiler 6. SINIF
135
5. nite
Dnyamz Tanyalm
N HAZIRLIK Kutuplar ve ller yeryznn en az nfuslanm alanlarndandr. Sizce bu durumun nedeni neler olabilir?
KELME LAR VE KAVRAM

nfus
ehirleme rezerv
Dnya Nfusunun Dal

Yandaki haritada grld gibi dnya zerinde nfus her yere eit ve dengeli dalmamtr. Dnya nfusunun byk bir blm uygun yaama koullarna sahip iklimlerin grld blgelerde toplanmtr. Yandaki haritaya gre nfusun youn olduu alanlar nerelerdir? Bu alanlar, hangi lkelerin snrlar ierisinDnya nfusunun dal (2012) dedir? Dnya siyasi haritasnda da yararlanarak bu lkelere rnek veriniz. Atlaslarnzdan Dnya iklim tipleri dal haritasn inceleyerek Dnyada nK fusun youn olduu alanlarn hangi iklim blgelerinde olduunu syleyiniz. 5.1. Etkinlik Dnya nfusunun dalnda iklim zelliklerinin ne gibi etkisi olabilir? Nedenlerini syleyiniz. Yukardaki haritada da grld gibi nfus baz yerlerde youn baz yerlerde seyrektir. Bu dal etkileyen faktrler yle sralanabilir: Nfusun Daln Etkileyen Faktrler Fiziki Faktrler Yeryz ekilleri klim zellikleri Bitki rts Toprak verimlilii Su kaynaklar Corafi konum Yeralt kaynaklar Beeri ve Ekonomik Faktrler Ulam Sanayileme Ticaret Tarm Madencilik Turizm Tarihi faktrler
Sizin yaadnz yerde nufusun dalnda hangi faktrler daha etkili olmutur? Dncelerinizi syleyiniz.
136
lkemiz ve Dnya
Dnya zerinde nemli madenler ve sanayi alanlarnn dal (2011) Yukardaki haritada, yeryzndeki nemli maden ve sanayi alanlarnn dnya zerindeki dal gsterilmitir. Bu madenlerin karld yerlerde genellikle karlan madene dayal sanayi kollar gelimitir. Bu nedenle bu blgelerde nfus younluu fazladr. Yukardaki haritadan ve dnya nfus dalm haritasndan yararlanarak yeralt kaynaklarnn nfusun dalmn nasl etkilediini aklaynz. Yeryznde genellikle dalk olan alanlar nfus younluunun az olduu yerlerdir. Bu yerlerde ulam ve tarm snrl olur. Bu nedenle dalk ve engebeli alanlar nfusun seyrek olduu yerlerdir. Dnya nfusunun ounluu ova ve dzlklerde yaamaktadr. nsanlar asrlar boyunca yerlemek iin dz alanlar semitir. rnein Alp ve Himalaya dalar gibi yksek ve engebeli yerlerde nfus olduka azdr. Buna karlk verimli topraklarn bulunduu, akarsularn, gllerin, tatl su kaynaklarnn olduu yerlerde de nfus youndur. rnein; Nil, Dicle, Frat, ndus ve Ganj gibi akarsularn evreleri tarma elverili olduu iin buralarda nfus youndur. Ulam, sanayi, tarm, ticaret ve enerji kaynaklarnn iletilmesi gibi ekonomik faaliyetlerin youn olduu yerlerde insan gcne ihtiya duyulmas nedeniyle buralarda nfus youndur. rnein nemli ticaret yollarnn getii Trkiye, geni tarm alanlarnn bulunduu Hindistan, sanayinin gelitii Bat Avrupa lkeleri ve Japonya nfusun youn olduu alanlardr.
5.2. Etkinlik
137
5. nite
Tartma
Aada verilen fotorafndaki yerlerden hangileri, insanlarn yaamalarna ve ekonomik faaliyetlere daha elverilidir? Bu yerlerde nfus dal nasl bir zellik gsterir? Arkadalarnzla tartnz.
5.3. Etkinlik
l alan
Dalk alan
Ulam ann gelitii blge
Sanayinin gelitii alanlar
Ky Blgeleri
Tarm alanlar
138
lkemiz ve Dnya
Corafi Konumun nemi
Corafi konum, lkelerin Dnya zerindeki siyasi, ekonomik ve sosyal yaplarn belirlemede nemli bir etkendir. rnein nemli ticaret yollar zerinde bulunan, denizlere kys olan ve uygun iklime sahip lkelerin konumu ekonomik gelimelerini olumlu ynde etkilemektedir. Buralarda nfus younluu fazladr. Corafi konum, yalnzca iklim, bitki rts, su kaynaklar, toprak tipleri gibi fiziki koullar belirlemek veya etkilemekle kalmaz. Ayn zamanda lkenin sosyal ve ekonomik yapsn, stratejik nemini, dardan gelecek tehlikelere kar savunmasn dier lkelerle olan siyasi ilikilerini belirlemede de nemli rol oynar. rnein; Trkiyenin konumu lkemize sosyal 0 2800 km ve ekonomik bakmdan nemli bir avantaj salamaktadr. Trkiyenin Trkiyenin Corafi Konumu stanbul ve anakkale boazlarna hkim bir konumda olmas da yurdumuza blgesinde byk bir stratejik stnlk salamaktadr. Trkiye Cumhuriyeti topraklar, dnya petrol rezervlerinin yardan ouna sahip olan Orta Dou lkeleriyle bu yataklarda retilen petrole ihtiyac olan sanayilemi Avrupa lkeleri arasndadr. Karadenize kys olan lkelerin, ak denizlere ve okyanuslara alabilmesi ancak anakkale ve stanbul boazlar sayesinde mmkndr. Trkiye ok eitli siyasal, ekonomik ve asker karlarn att bu blgelerin ortasnda, onlar birbirine balayan kara, deniz ve hava yollar zerindedir. Ayrca zengin yer alt ve yer st kaynaklarna sahiptir. Ayn anda drt mevsimin yaand yurdumuz, tarm rnleri bakmndan da zengindir. Gen ve dinamik bir nfusun olmas nedeniyle nemli bir i gcne sahiptir.Bu durum, lkemizin ekonomik nemini artrmaktadr. te Atatrk, dnyann siyasal ve stratejik bakmndan ok kritik bir blgesinde kurulan Trkiye Cumhuriyetini her ynden gl ve daha byk bir ulusal devlet hline getirmek istemitir. Ayn zamanda bu sayede blgede ve dnyada, Trkiyenin gvenilir bir istikrar unsuru olmasn amalam ve bunu baarmtr. K Atatrkn en byk baarlarndan biri de Trkiye corafi konumunun gerekleri5.4. Etkinlik ni en doru ekilde grm, deerlendirmi ve Trk siyasetini buna gre ynlendirmi olmasdr. Bu siyasetin zn Yurtta bar, dnyada bar! ilkesi oluturur. Atatrk, Trkiye Cumhuriyetinin bulunduu blgede gl bir devlet olmasnn neden nemsemitir? Dnya haritasndan yararlanarak corafi konumu bakmndan avantajl olan lkelere rnekler veriniz.
139
5. nite
Yurdumuzun Kaynaklar
N HAZIRLIK
1. thalat, ihracat ve gmrk kavramlar hakknda bilgi toplaynz. 2. Evinizde kullandnz eyalarn hangileri baka lkelerde retilmitir? Listeleyiniz. htiyalarmz evremizdeki pazar, manav, market, alveri merkezi gibi yerlerden salarz. Peki aldmz bu rnlerin hepsini kendi evremizde veya lkemizde retebilir miyiz. Elbette ki hayr, deil mi?
KELME LAR VE KAVRAM

ihracat ithalat
htiyacmz olan rnler, bulunduumuz yere baka yerlerden, hatta baka lkelerden gelebilir. rnein; yaadmz yere portakal, elma, domates, et, balk gibi rnler, deiik blgelerden gelebilir. Bunlarn hepsini ayn yerde retmek veya yetitirmek olanakszdr. Yetitirilen rnler, ihtiyac olan blgelere gnderilir. Bylece yurt iinde blgeler arasnda eitli rnler alnp satlarak ticaret yaplr. lkeler arasnda da buna benzer ticaret yaplmaktadr. rnein; petrol retimi yurdumuzda ok Alveri Merkezi azdr ve ihtiyacmz karlamamaktadr. Trkiye, doalgaz ihtiyacn d lkelerden salamaktadr. Buna karlk fndk, zm gibi yiyeceklerle tekstil rnleri, bor ve demir madenleri gibi eitli rnlerinini ihtiyac olan lkelere satmaktadr. Dnyada kendi kaynaklaryla tm ihtiyalarn karlayabilen lke olabilir mi? Dncelerinizi syleyiniz. Kiilerin ya da lkelerin sahip olduklar veya ihtiya duyduklar rnler, neden birbirinden farkldr? Yurdumuzda retilen petrol miktar tatlarn ihtiyacn karlayamamaktadr. Bu durumda, tatlarn almas iin gerekli olan petrol, sizce nasl karlanmaktadr?
Tartma
Yandaki fotorafta grld gibi eitli meyve ve sebze ihtiyacmz genelde yaknmzda kurulan pazarlardan karlarz. htiyacnz olan bir rn yakn evrenizde bulamadnzda neler yaparsnz? Tartnz.
Semt pazarndan bir grnm
140
lkemiz ve Dnya
lkeler, karlkl yaptklar ticaret anlamalar ile ihtiya duyduklar rnleri birbirlerine alp satarlar. Ekonomisi tarma dayal lkeler, genellikle tarmsal ve hayvansal rnleri ihra eder; eitli makine ve elektrik rnlerini ithal ederler. Sanayisi gelimi lkeler ise tarmsal rnlerle eitli ham maddeler alr, otomobil, elektronik eya ve eitli sanayi rnleri satarlar. Yandaki grafikte lkemizin dier lkelerle en ok alp satt rnler grlmektedir.
TRKYEDE HRA VE THAL EDLEN RNLERN DAILIMI Yzde % 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Sanayi rnleri Maden rnleri Tarm rnleri hracat thalat (TK, 2010)
Grafii inceleyerek lkemizin en ok hangi rnleri alp sattn syleyiniz. lkemizin en az alp satt rnler hangileridir? lkemizde tarm etkinlikleri youn olarak yaplmaktadr. Ancak bu rnlerin ihra rnleri iindeki pay ok azdr. Bu durumun nedenleri neler olabilir? lkemizin pek ok lke ile ticari ilikileri gelimitir. Ancak baz lkelerle daha fazla ithalat ve ihracat yaplmaktadr. imdi bu lkelerle ticari ilikilerimizin nasl olduunu birlikte renelim.
RUSYA
Dnyann en byk yzlmne sahip lkelerinden biri olan Rusya, petrol ve doalgaz bakmndan olduka zengin kaynaklara sahiptir. Rusya ayn zamanda nemli bir sanayi ve tarm lkesidir. Makine, gemi, inaat, kara-demiryolu tamacl, iletiim, tekstil ve gda sanayi alannda gelimitir. Ayrca tahl, eker pancar, ayiei, krmz et ve st retimi nemlidir. Trkiyenin en fazla lke olan Rusya ile cografi yaknlmz ticaretin gelimesinde nemli bir etkendir. Aadaki tabloda Rusya ile yaptmz balca ithalat ve ihracat rnleri verilmitir. Tabloyu inceleyerek en ok neler alp sattmz syleyiniz.
hra ettiimiz rnler (2011) Sebze ve meyve Karayolu tatlar Makine, plastik Tekstil, demir elik thal ettiimiz rnler (2011) Doalgaz Demir elik Petrol rnleri Bakr, alminyum
(TK, 2011)
Doalgaz retim tesisi
5.7. Etkinlik
141
5. nite
Almanya
Orta Avrupa lkesi olan Almanya, dnyann sayl zengin lkelerinden biridir. Ayrca Almanyada 3 milyona yakn Trk iisi almaktadr. Avrupa lkeleri arasnda en fazla alveri yaptmz lkedir. Almanya, dnyada sanayisi gelimi lkelerdendir. zellikle demir-elik, otomotiv, kimya, sentetik madde, seramik, elektronik ve kt sanayisi kollar ok gelimitir. Ruhr Havzas, Almanyann ve dnyann en byk sanayi blgelerindendir. nemli yer alt kayna, ta kmr ve linyittir. lkede tarm, modern yntemlerle yaplmakta ve yksek verim alnmaktadr. Ancak Almanyada yetitirilen tarm rnleri, lkenin ihtiyacn karlamaya yetmemektedir.
Almanyada bir atamabil fabrikas

lke ad Almanya talya Fransa ngiltere ABD Rusya in Bin $ (Dolar) thalat 8.496.770 5.400.995 3.802.974 2.274.385 6.188.766 10.276.074 8.658.355 hra 555.118 2.638.594 2.577.087 3.468.721 2.379.169 2.633.832 1.022.651 (TK, 2011)
Sizce Almanya Trkiyeye en ok hangi rnleri satar ve lkemizden hangi rnleri alr? Yandaki tabloda, Trkiyenin ithalat ve ihracat yapt balca lkeler ve bu lkelerin ithalat-ihracat miktarlar gsterilmitir. Tablodan da anlalaca gibi miktar olarak en ok alveri yaptmz lke Rusyadr. Bunun nedeni neler olabilir?
talya
talya, Avrupann gneyinde, Akdenize doru, uzanan bir yarmada lkesidir. talya, sanayisi gelimi zengin lkelerdendir. Geni tarm alanlarna sahiptir. lkede en ok zm, zeytin, turungil, sebze ve meyve retimi yaplr. Bu rnlerin retiminde Avrupada ilk srada yer almaktadr. Sanayi kollar iinde otomobil, gemi, kimya, tekstil, gda ve makine, sanayi ok gelimitir. Ancak yeralt kaynaklar bakmndan zengin
Trkiyeye satt Trkiyeden balca rnler ald balca rnler kimyasal rnler pamuk iplii eitli makineler ham demir optik aletler konfeksiyon ksele rnleri
(TK, 2011)
talyada otomotiv sanayisi gelimitir.
deildir. Yandaki tabloda, talya ile Trkiye arasndaki ticaret rnleri gsterilmitir. Bunlar inceleyerek iki lke arasndaki ticari ilikiler hakknda dncelerinizi syleyiniz.
142
lkemiz ve Dnya
Fransa
Fransa, Avrupa Birlii lkeleri arasnda en byk cografi alana sahip lkesidir. Dnyann ekonomik yandan gelimi ilk be lkesinden biridir. Fransa, nemli bir tarm lkesidir. Tarmsal retim, modern tarm makinalar ile yaplr. Fransa, Avrupa lkelerinin tarm rnleri ihtiyacnn byk bir blmn karlar. Otomotiv, uak ve uzay sanayi, bilgi teknolojileri, elektronik, kimya ila ve gda sanayi balca sanayi kollardr. Yandaki tabloda, Fransann lkemizden ald ve lkemize satt balca rnler gsterilmitir. talya ile Fransann Trkiyeye satt rnleri karlatrnz. Benzerlik olup olmadn syleyiniz.
Fransada tarm modern yntemlerle yaplmaktadr.

thal ettiimiz balca rnler kimyasal maddeler demir-elik ila parfmeri-kozmetik hra ettiimiz balca rnler sebze-meyve tekstil mineral ve madenler elektrikli makine ve cihazlar
(TK, 2011)
ngiltere
ngiltere, Avrupann kuzeybatsnda, Atlas Okyanusunda yer alan adalar lkesidir. Tarma elverili olan lke topraklarnda buday, arpa, eker pancar yetitirilir. lke, dnyann en nemli kmr reticilerinden biridir. Enerji retiminin byk ksm, kmrden salanr. ngiltere, dnyada sanayinin ncln yapan bir lke olmutur. Ancak sanayi iin gerekli olan ham maddenin byk ksmn dardan alr. lkede kimyasal rnler, tat retimi, demir-elik, telsiz ve telefon cihazlar ile ilgili sanayi kollar gelimitir. Yandaki tabloda, ngiltere ile Trkiye arasnda yaplan balca ticaret rnleri gsterilmitir. Tabloyu inceleyerek ngiltereden en ok petrol alp tekstil rnleri K satmamzn nedenlerini syleyiniz. 5.10. Etkinlik
ngilteredeki sanayiden bir grnm

thal ettiimiz balca rnler petrol rnleri eczaclk rnleri otomobil kara tatlar uak ve eitli makineler hra ettiimiz balca rnler tekstil rnleri otomobil rnleri meyve ve sebze elektronik eya
(TK, 2011)
143
5. nite
Amerika Birleik Devletleri (ABD)
Kuzey Amerika ktasnda yer alan ABD, zengin doal kaynaklara sahiptir. Bu kaynaklar sayesinde ekonomik ynden dnyann en gelimi lkesi durumundadr. lkede byk tarm iftliklerinde modern makinalarla yaplan tarmdan, yksek verim alnmaktadr. Bu da tarma dayal sanayi kollarnn gelimesini salamtr. Msr, buday, yulaf, pamuk, fasulye, ttn, sebze ve meyve retimi olduka fazladr. Bu rnler lke ihtiyacn karlad gibi baka lkelere de ihra edilir. lke, yer alt kaynaklar bakmndan da zengindir. ABDde bir fabrikadan grnm Petrol ve kmr bakmndan dnyann nde gelen lkelerindendir. Bunlarn dnda bakr, altn, gm, demir ve kkrt gibi madenler de fazla miktarda karlmaktadr. Sanayi rnleri bakmndan, dnya retiminin nemli bir ksmn salar. Elektronik eyalar, dokuma, metal ileme, demir-elik, gda, kt ve imento, nde gelir. Bunun dnda uak ve otomotiv sanayisi ok gelimi ve lkeye byk gelir salamtr. ABDde ok sayda bilimsel aratrma ve teknoloji thal ettiimiz hra ettiimiz merkezleri kurulmutur. Bilim, teknoloji ve sanayi balca rnler balca rnler alanlarndaki ilerlemesi sayesinde ABD, dnyada nemli bir g haline gelmitir.
savunma aralar haberleme cihazlar demir-elik rnleri tbbi malzeme makine paralar msr ve soya ya tekstil rnleri ttn demir-elik pamuk meyve-sebze
(TK, 2011)
Yandaki tabloda ABDde ile yaptmz balca ithalat ve ihracat rnleri verilmitir. nceleyerek dier lkelerle olan ithalat ve ihracat rnleri ile karlatrnz. lkemizin bu lkelere en ok hangi rnleri alp sattn listeleyiniz.
Bilgi Kutusu
Ekonomik likiler
Gnmz dnyasnda, lkeler aras ekonomik ilikiler byk nem kazanmtr. Her lke, halknn ekonomik ynden rahat yaamas, kaliteli ve ucuz rnler kullanabilmesi iin eitli ekonomik nlemler almaktadr. zellikle hzla artan nfusu beslemek lkeler iin nemli sorun oluturmaktadr. Kendi kaynaklar yeterli olmayan lkeler, ihtiyalarn dier lkelerden karlamakta, bu da lkeler arasnda ekonomik ynden ilikilerin gelimesine yardmc olmaktadr. Trkiye, bulunduu konum itibaryla ok eitli tarmsal rnlerin yetitirilmesine uygun iklim ve yer ekillerine sahiptir. Yer alt kaynaklar (demir, bakr, krom, boksit vb.) bakmndan olduka zengindir. lkemizdeki baz kaynaklarn rezervlerinin yok denecek kadar az olduu da bir gerektir. rnein; yurdumuzda karlan petrol ve doal gaz, lke ihtiyacn karlamamaktadr. Makineler, kimyasal rnler, demir-elik rnleri vb. ihtiyalarmz da d lkelerden karlamaktayz. Dolaysyla kaynaklarn ihtiyac karlamas ya da karlamamas lkeler arasnda ilikileri geliARATIRINIZ tirmektedir. lkemizin ticaret yapt lkelerin ekonomik bakmnda birbirlerine ihtiya duymalarnn nedenlerini syleyiniz. eitli lkelerle ilgili gazete kuprleri toplayarak okul panosunda sergileyiniz.
144
lkemiz ve Dnya
Trk Cumhuriyetleri ile ilikilerimiz
N HAZIRLIK
Trk Cumhuriyetlerinin ve komu lkelerin hangileri olduunu reniniz.
Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu ve Trk ulusunun nderi olan Atatrk, ayn zamanda Orta Asyadan Kafkasya, Anadolu ve Balkanlara uzanan Trk dnyasna ve yapt devrimleriyle, eitli uluslara rnek olmutur. Onun dnceleri Kuzey Afrikadan Orta Douya kadar pek ok lkenin bamszlk kazanmasna rehber olmutur. Atatrke gre her devletin bamsz yaama hakk vardr ve her devlet dier devletlerle eit haklara sahiptir. Atatrk, bamsz bir devletin varl iin mill bir d politikay temel artlardan biri olarak kabul ediyordu. Kurtulu Savana atld ilk gnden balayarak hep bu ilkeyi savundu, bunun gereklemesine alt. Atatrk, milletlerin kendi kendilerini ynetmelerini kutsal bir hak olarak tand. Ona gre bugnk uygar milletlerin karlkl ilikilerine etken olan milletin kendi geleceine kendisinin egemen olmas hakk, btn milletler iin tannmas gerekli bir amat. Bu nedenle onun mill d politikada deimez ilkesi Yurtta bar, dnyada bar. olmutur. Atatrkn bu gr, milletler aras ilikilerimizin gelimesinde ve devletin ksa zamanda d politikada saygnlk kazanmasnda en byk etken olmutur. Trkiye, bulunduu corafi konum itibaryla Yunanistan, Bulgaristan, Suriye, Irak, ran, Azerbaycan (Nahcivan), Ermenistan ve Grcistanla komudur. Atatrkn mill d politikas erevesinde Trkiye, komu ve dier lkelerle bar iinde yaama arzusundadr. Atatrk, insanlar mutlu edecek tek yolun onlar birbirine yaklatrmak, onlara birbirini sevdirmek olduunu belirtmitir. Bu amala ortak gemie sahip olduumuz Trk Cumhuriyetleri ile ilgili 1933 ylnda unlar sylemitir:
Bugn Sovyetler Birlii dostumuzdur, komumuzdur, mttefikimizdir. Bu dostlua ihtiyacmz vardr. Fakat yarn ne olacan kimse bugnden kestiremez. Tpk Osmanl gibi, tpk Avusturya-Macaristan gibi paralanabilir, ufalanabilir. Bugn elinde smsk tuttuu milletler, avularndan kaabilir. Dnya yeni bir dengeye ulaabilir. te o zaman Trkiye ne yapacan bilmelidir Bizim bu dostumuzun idaresinde dili bir, inanc bir, z bir kardelerimiz vardr. Onlara sahip kmaya hazr olmalyz. Hazr olmak, yalnz o gn susup beklemek deildir. Hazrlanmak lazmdr. Milletler buna nasl hazrlanr? Manevi kprlerini salam tutarak. Dil bir kprdr nan bir kprdr Tarih bir kprdr Kklerimize inmeli ve olaylarn bld tarihimizin iinde btnlemeliyiz. Onlarn (d Trklerin) bize yaklamasn bekleyemeyiz. Bizim onlara yaklamamz gereklidir. (29 Ekim 1933) www.atam.gov.tr
runlar kresel so ihracat ithalat dil din
KELME LAR VE KAVRAM
Yukardaki metinden, Atatrkn hangi zelliklerini karabilirsiniz? Atatrkn, Onlara sahip kmaya hazr olmalyz. dedii lkeler hangileridir? Atatrkn belirttii lkelerle Trkiye arasnda hangi ynlerden benzerlikler bulunmaktadr? Manevi kprler sznden ne anlyorsunuz? Metinde bunlarn hangilerinden sz edilmektedir? Atatrke gre Trk Cumhuriyetleri, komu ve dier lkelerle sosyal, siyasi, kltrel ve ekonomik alanlarda neler yaplabilir, ilikiler nasl gelitirilebilir? Aklaynz.
5.11. Etkinlik
145
5. nite
Bilgi Kutusu
Dnya Bar
Atatrke gre dnya milletlerinin mutlu ve huzurlu olmas, gven iinde yaamas, bar ortam iinde kalknmas gerekir. Atatrk, dier milletlerin rf ve detlerine hogrl olmutur. nk milletlerin bar iinde, rf ve detlere hogrl olmalar, mutlu ve huzurlu bir dnyann olmasnn ilk artdr. Atatrk, bu konuda unlar sylemitir: Trkiye Cumhuriyetinin en nemli prensiplerinden biri olan, yurtta bar, dnyada bar, ilkesi, insanln ve uygarln refah ve ilerlemesinde en nde gelen etken olsa gerektir. Buna elimizden geldii kadar hizmet etmi ve etmekte bulunmu olmak, bizim iin iftihar nedenidir. MEB, Atatrklk 1, s.377 Yukardaki sze gre Atatrk, dnya barnn nasl salanacan belirtiyor? Atatrke gre dier milletlerin rf ve detlerine niin hogrl ve saygl olmalyz? lkemizin dier lkelerle bar ve dostluk temeline dayanan ekonomik, kltrel, siyasi ve sosyal ilikileri vardr. zellikle Trk Cumhuriyetleri ile ortak tarihsel, kltrel ve akrabalk balarmz bulunmaktadr. Bu lkelerle, konutuumuz dil, oynadmz oyunlar, iir, ark ve trklerimiz birbirine ok benzemektedir. rnein, Trklerde kukla oynatma gelenei ok eskilere dayanmaktadr. Kagarl Mahmutun Divan Lgatit-Trk adl eserinden kuklalarn mucidinin Trkler olduundan bahsedilmektedir. Orta Asyada balayan bu oyun zamanla Trk dnyasnn dier blgelerine de yaylmtr.
Kukla oynatma
Trk Cumhuriyetlerinde iir, ortak ve zengin bir kltre sahiptir. iirlerde duygu, imge, estetik ve dil bakmndan benzer zellikler oktur. Aada Trkmen airi Ata Atacanolunun iirinden bir blm hem bizim dilimizle hem de Trkmenistan diliyle verilmitir. iiri okuyarak benzer olan kelimeleri syleyiniz. Trkmenistan Trkesiyle Glm Bar, Glzarm Bar Al yanakl yrm bar Al yana nar yal Ak alkm kar yal Dnye gzelliinin Bar onda bar yal. Goy, gzleri gitmesin, Hi kem umit etmesin, Menin messan moralm Menden zge seretmez. Menden zge hi yiit Yreinde yer etmez. Trkiye Trkesiyle Glm Var, Glzarm Var, Al yanakl yrim var. Al yana nar gibi, Ak gerdan kar gibi, Dnya gzelliinin Hepsi unda var gibi Koy, gzleri gitmesin, Hi kt (ey) mit etmesin. Benim rahat ceylanm Benden baka(sn) seyretmez, Benden baka hi kimse, Yreinde yer etmez.
Ortak dilin kullanlmasnn lkeler arasnda sosyal ve kltrel ilikileri nasl etkileyebileceini syleyiniz.
146
lkemiz ve Dnya
Trk Cumhuriyetleriyle thalat ve ihracat
Trkiye; Trk Cumhuriyetleri, komu ve dier lkelerle ekonomik ve ticari ilikiler ierisinde bulunmaktadr. Ancak zellikle Trk Cumhuriyetleriyle olan ilikilerine ayr bir nem vermektedir. Bu amala lkemizden ok sayda i adam, bu lkelerde yatrm yapmakta, ticaret ve i birlii imknlar gelitirilmeye allmaktadr. Aadaki tabloda Trk Cumhuriyetleri ile ticaret yaptmz rnler verilmitir. Trkiyenin satt balca rnler lke Ad Azerbaycan rn Ad makine ve makine cihazlar elektrikli cihazlar gda maddeleri mineral yaktlar ve yalar dayankl tketim mallar (buzdolab, amar makinesi, TV) tat mobilya plastik rnler otomotiv makine ve cihazlar plastik ve plastik rnler TV gda rnleri, eker alminyum eyalar elektrikli makine ve cihazlar tarmsal ilalar demir ve elik eya beyaz eya alminyum rnler makarna, buday konfeksiyon rnleri hal elektrikli malzemeler mobilya, prefabrik yaplar alminyum eyalar buday, eker, biskvi, ay makine ve cihazlar motor otomobil plastik rnler hal alminyum eya Trkiyenin ald balca rnler rn Ad bakr alminyum konfeksiyon rnleri hal sabun doal gaz petrol
Kazakistan
kle inko pamuk bakr ham deri gbre mineral yalar ve rnler pamuk, plastik ve plastik rnler motorin hurda demir-elik mineral yaktlar ve yalar pamuk ipek ham deri sebzeler kazanlar, makine ve cihazlar pamuk hurda bakr alminyum bakr, inko boya
Trkmenistan
Krgzistan
zbekistan
5.12., 5.13. ve 5.14. Etkinlik
(TK, 2008)
Tabloyu inceleyerek Trkiyenin, Trk cumhuriyetlerinden en ok hangi rnleri aldn ve onlara hangi rnleri sattn listeleyiniz. Trk Cumhuriyetinin yerlerini harita zerinde inceleyiniz. Trk Cumhuriyetleri ile sosyal kltrel ve ekonomik ilikilerimizin gelimi olmasnn nedenleri neler olabilir?
147
5. nite
Doal Afetlerde Dayanma
N HAZIRLIK
KELME LAR VE KAVRAM

afet deprem evre ilii evre kirl kuruluu um pl to l vi si
1. Doal afetlerle ilgili alma yapan hangi yardm kurulularn biliyorsunuz? Syleyiniz. 2. Doal afete uram bir lkeye yardm etmek neden nemlidir? Dncelerinizi syleyiniz.
Aada dnyann farkl blgelerinde yaanan doal afetlere ait fotoraflar verilmitir. Fotoraflar inceleyerek ilgili sorular cevaplaynz.
Doal afetler, can ve mal kaybna, byk maddi hasarlara neden olur.
5.15. Etkinlik
Fotoraflarda hangi doal afetlerin grnts verilmitir? Sizin evrenizde bu doal afetlerden biri yaand m? Yaandysa hangi kurulular doal afet sonrasnda yardmda bulundu? Doal afetlerin yaand lkelerde hangi sorunlar grlebilir? Doal afetler konusunda lkeler tek bana mcadele edebilir mi? Nedenini aklaynz.
ARATIRINIZ
Arama ve Kurtarma Tekilat (AKUT)nn almalar ile ilgili bir aratrma yapnz. Aratrma sonularn snfnza sununuz.
148
lkemiz ve Dnya
Aadaki internet ve gazete haberlerinde Pakistanda yaanan bir doal afetten sz edilmektedir. Haberi okuyarak ilgili sorular cevaplaynz.
Pakistan Depremi
8 Ekim 2005 tarihinde, Trkiye saati ile 06.50de Pakistann bakenti slamabadn 95 km kuzeydousunda 7.6 byklnde bir deprem meydana geldi. Pakistann yan sra Hindistan ve Afganistanda da hissedilen ve hasara neden olan depremin 30.000 civarnda kiinin lmne, 50.000 kiinin yaralanmasna yol at belirtildi. Deprem ve depremin neden olduu heyelanlar ve kaya dmeleri sonucu yollar kapand iin ulam glkleri olan blgede l ve yaral saysnn artmasndan endie ediliyor. Depremin odak derinliinin ise 10 km olduu akland. Yaklak bir dakika sren yer sarsntsnn en gl olarak hissedildii ve hasarn en yksek kesimin, Muzafferabad evresi ve Kemir vadisi evresi olduu belirtiliyor. Bu yredeki kylerin tmyle tahrip olduu ve haritadan silindii ifade ediliyor. Ana okun ardndan ok sayda art depremin olduu ve bunlarn da ykmlara yol at belirtiliyor. (nternet haberi, 08.10. 2005)
5.16. Etkinlik Haberde hangi doal afetlerden sz edilmektedir? Bu doal afetler orada yaayan insanlarn hayatn nasl etkilemitir? Sizce dier devletler Pakistana nasl yardm edebilirler? Yandaki haberde belirtilen gePakistana yardm devam ediyor. Trk- Pakistan Dostluk Dernei, nl sanatlarn ce hangi amala dzenleniyor? katlaca bir gece dzenleyerek Pakistandaki depremzedelere yardmc olacak. .... Otelinde bugn yaplacak Yaral Yreklere Yardm gecesine birok nl sanat Sizler byle bir kampanyaya arklaryla katlacak. Biletleri 250 TL den sata sunulan gecenin tm geliri Pakatldnz m? Katldysanz hangi etkin- kistana yollanacak. Pakistan Cumhurbakan Pervez Merref de telefon balantsyla geceye katlacak. Pakistann Ankara Bykelisi Syed ftikhar, iki lke vatanlikte bulundunuz?
Yaral yreklere yardm
dalarnn birbirlerine her durumda yardm ettiini belirterek, Trk insannn duyarllna ok teekkr ediyorum. diye konutu.
(Basndan, 08.10.2005)
149
5. nite
evre kirlilii
Baz evre sorunlarda insanlar iin afet nitelii tamaktadr. evre sorunlarnn ounluu, insanlarn bilinsiz ve yanl uygulamalarndan kaynaklanmaktadr. nsann evre konusunda doru davranlar kazanabilmesi, bu dorultuda eitilmesi byk nem tamaktadr. Biz evre korumacln kendi yaantmzdan balatrsak bu ynde yaplacak almalara da katkda bulunmu oluruz. evre kirlenmesinin byk boyutlara ulamas, p ynlar, artklar, doal kaynaklarmzn hzla tkenmesi geleceimizi byk lde olumsuz etkileyecektir. Bizler evre konusunda ne kadar bilinli olursak, gelecek nesillere o kadar gzel bir dnya brakabiliriz.
p alanlar nemli bir evre sorunudur
Sizce insanlarn hangi davranlar evre kirliliine neden olmaktadr? Biliyoruz ki plastik ambalajlar ve poetler, doada paralanmadan yzyllarca kalabilmektedir. Siz, bunlarn yerine neleri kullanabiliriz? Su kirlilii lkemizde ve dier baka lkelerde, evre duyarllnn gelimesi ve evrenin korunmas amacyla eitli gnll kurulular bulunmaktadr. Greenpace (Grinpiis), Doal Hayat Koruma Dernei, Trkiye evre Vakf gibi kurulular, bunlardan bazlardr. evre sorunlarnn zlmesinde lkelerin i birlii yapmasnn yan sra bizlere de grevler dmektedir.
5.17. Etkinlik
Hava kirlilii nsan yaamnn vazgeilmez unsurlarndan olan su, snrl bir kaynaktr. Dnya nfusu hzla artmakta, buna ramen su kaynaklar ayn kalmaktadr. Ar nfus art da kaynaklarnn tketilmesine ve kirletilmesine neden olmaktadr. Su kaynaklarnn kirletilmesini ve tkenmesini nasl nleyebiliriz? Sizce uluslararas ibirlii ve gnll yardm kurulularnn evre kirlilii ve doal afetler konusundaki almalarnn nemi nedir?
Doal gzellik
150
lkemiz ve Dnya
Kltr ve Sanatn Etkileri
N HAZIRLIK
KELME LAR VE KAVRAM

etkileim sanat sorumluluk
Uluslararas alanda en byk etkinliklerden biri olan Olimpiat oyunlarnn toplumlar aras dostluklar gelitirmedeki nemi sizce ne olabilir?
Yzyllardr birlikte yaayan insanlar, eitli kltrleri meydana getirmiler, bunlar iirde, mzikte, el sanatlarnda, mimaride yanstmlardr. Toplumlarn kendilerine zg kltrel deerleri eitli etkinliklerle dier toplumlarada aktarlmtr. Gnmzde bu deerler, fuar, sergi, gsteri spor ve sanat etkinlikleri ile dier toplumlara tantlmakta ve lkeler aras bar, dostluk ve dayanmann gelimesini salamaktadr. Aadaki nternet haberinde lkemizde yaplan uluslararas bir etkinlikten sz etmektedir. Haberi okuyarak ilgili sorular cevaplaynz.
24. stanbul Kitap Fuar
24. stanbul Kitap Fuar, 8 Ekim 2005 Cumartesi gn, Beylikdzndeki TYAP Fuar ve Kongre Merkezinde alyor. Yaklak 400 yaynevi ve sivil toplum kuruluunun katlm ile gerekletirilen stanbul Kitap Fuarnn ana temas bu yl Avrupadaki Trkiye, Trkiyedeki Avrupa olarak belirlendi. Bu tema erevesinde edebiyattan kltre, geni bir yelpazede yaklak 210 etkinlikle 750 yazar, sanat, bilim adam, gazeteci ve politikac, fuarda yer alacaktr. Her sene olduu gibi bu yl da kitapseverler imza gnnde yzlerce deerli yazarla buluma imkn bulacak, onlarla syleip kitaplarn imzalatacaklardr. 24. stanbul Kitap Fuar, bu yl ilk olarak ocuklar iin 25e yakn masal okuma, tiyatro gsterisi, oyunlu okuma ve atlye almas etkinliklerini sadece ocuklara ait bir alanda TYAP ocuk Kulbnde gerekletirecek. Fuar, her yl olduu gibi bu yl da yurt dndan deerli yazarlar konuk edecek. Fuara Almanya, Fransa, Yunanistan, spanya, ngiltere, sve, Azerbaycandan gnmzn nemli yazarlar da katlacak. Ayrca fuarda, bir sergi de yer alacak. (nternet haberi, 08.10.2005)
K Fuar hangi amala dzenlen5.18. Etkinlik mitir? Fuara kimler katlmtr? Bu fuara, pek ok yabanc yazarn katlma sebebi ne olabilir? Bunun lkemizin tantmna etkisi olabilir mi? Aklaynz. Fuarlar, insanlar arasnda hangi duygularn gelimesine katkda bulunur? Fuarlarn, toplumlar aras etkileime katklar nelerdir? Aklaynz.
GZLEM
izde Yakn evren lann a r a fu bulunan bir lemlerinizi z g k re e gez ezinizi nterinot ediniz. (G n de yapab net zerinde lirsiniz.)
151
5. nite
Sabanc niversitesi Sakp Sabanc Mzesinde yarn alacak olan Picasso stanbulda balkl sergi, basn mensuplarna tantld. Sorular yantlayan Picassonun torunu, Trkler en byk medeniyetlerden birini kurduu iin bu gn bu tablolar burada. Hem teknik dzenleme ve gvenlik de mkemmel. dedi.
(Basndan, 08.01.2006) Yukarda bahsedilen resim sergisi insanlar arasnda nasl bir etkileim yaratmtr? Dncelerinizi syleyiniz. Gezdiiniz bir sergi ile ilgili gzlemlerinizi
GZLEM
evrenizde ve okulunuzda resim sergisi dzenleniyor mu? Bu sergilerin niin dzenlendiini, insanlar arasnda ne gibi bir etkileim yaratt hakkndaki gzlemlerinizi notediniz.
snfa anlatnz. lkemizde dnyaca nl bir ressamn resimlerinin sergilenmesi, neden nem tamaktadr?
5.19. ve 5.20 Etkinlik
Bilgi Kutusu
Sanatn ve sanatlarn toplumun ada dzeye gelmesinde nemi byktr. Bu nedenledir ki Atatrk sanat ve sanatlar ok sever ve onlara deer verirdi. Bir toplantda hazr bulunanlara u konumay yapmt: Hepiniz milletvekili olabilirsiniz, bakan olabilirsiniz, hatta cumhurbakan olabilirsiniz. Fakat sanatkr olamazsnz. Hayatlarn byk bir sanata adayan bu ocuklar sevelim. www.atam.gov.tr Atatrk dncenin temelinde, btn milletleri, btn insanl sevmek, milletlerin mill deerlerine, rf ve detlerine sayg gstermek vardr. Trk milletinin bamszlnn yceltilmesi ve glenmesinin yan sra btn dnya milletlerinin bar ve huzur iinde yaamas esastr. Atatrk, niin herkesin sanatkr olamayacan sylyor? Dncelerinizi aklaynz.
152
lkemiz ve Dnya
Uluslararas spor karlamalar, lkelerin birbirlerine yaknlamasna nemli bir etkendirr. Her lkeden sporcunun katld bu karlamalar, hem lkelerin tantlmasnda hemde insanlar arasnda sevgi ve bar duygularnn gelimesine katk salar.
Dnya Genliinin Kalbi zmirde Att

170 lkenin niversiteli sporcular Unirversiade 2005 zmir Dnya niversite Oyunlar iin 11-21 Austos 2005 tarihleri arasnda zmirde bir araya geldi. Dnya niversite oyunlarnn, bu yl yirmi ncs gerekleti. Trkiyenin ilk defa ev sahiplii yapt oyunlar, dnya genelinde iki ylda bir dzenleniyor ve binlerce niversiteli sporcu, madalya iin yaryor. Bu yl oyunlar Dnya Ege Mavisinde Buluuyor sloganyla zmirde gerekleti. Oyunlara yaklak 8 bin sporcu katld. niversite oyunlar, olimpiyatlardan sonra dnyann en byk ve en kapsaml spor organizasyonudur. niversite oyunlarnda 10 zorunlu, 3 adet de seme dal var. Zorunlu dallar; atletizm, basketbol, eskrim, futbol, jimnastik, yzme, atlama, su topu, tenis, voleybol. stee bal dallar ise gre, tekvando, yelken ve okuluktur. Grkemli bir al ve kapan trenlerine sahne olan niversite oyunlar eine rastlanmayan bir dzenleme ile baarl bir ekilde gerekletirildi. Gnein Doduu Yer Anadolu ad verilen al gsterisinde Antik adan Cumhuriyet Trkiyesine bir kltr mozaii canlandrld. Kapan trenleri ise, niversiteli genlerin katlm ile bir len havasna brnd. Oyunlar, TRT ile birlikte dnyann drt bir yanndaki televizyonlarda canl olarak yaymland. (nternet haberi, 24.08.2005)
Yukardaki haberde olduu gibi bu tr etkinliklerin lkeler aras dostluk ve kaynamaya katklar nelerdir? Dncelerinizi paylanz. Bu etkinliklerin yurdumuzda yaplmas, Trkiyenin tantmna ne gibi katk salar?
153
5. nite
lme ve Deerlendirme
A. Aadaki sorular cevaplaynz. 1. Corafi konumun Trkiyeye salad yararlar nelerdir? 2. stanbul ve anakkale boazlarnn nemini belirtiniz. 3. Nfus daln etkileyen faktrler nelerdir? 4. Trkiyenin gen bir nfusa sahip oluu, ekonomimizi nasl etkiler? 5. Trkiye ile Almanya arasnda belli bal hangi rnler alnp satlmaktadr? Neden? 6. Dnyada yaanan bir doal afet karsnda neler yaplmaldr? nerilerinizi aklaynz. 7. Trkiyenin talya ile daha ok ne alp satmaktadr. 8. Trk Cumhuriyetleri ile lkemiz arasndaki kltrel ilikilere rnekler veriniz. B. Aadaki cmlelerde noktal yerleri uygun kavramlarla doldurunuz. Ruhn, ithal, azdr, sanayi blgeleri, Orta Dou, tarma, ekonomik, sanayi, turizm, gen dinamik, Asya Avrupa 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Trkiye ....................... ve ....................... ktalar arasnda yer alr. Tarm rnleri lkemizin ................. nemini artrmaktadr. .......................... nfusun younluunun fazla olduu alanlardr. Trkiye ................. bir nfusa sahiptir. Trkiye petrol .................eden bir lkedir. Trkiye ................. rnleri ihra eden bir lkedir. Almanyann .................Havzas, gelimi sanayi blgelerindendir. Rusyann topraklarnn byk blm ... elverilidir.
C. Aadaki oktan semeli sorular cevaplaynz. 1. Aadakilerden hangisi, Trkiyenin corafi zellikleri ile ilgili deildir? A. klim B. Bitki rts C. stanbul ve anakkale boazlar D. Sanayi kurulular 2. Aadaki ifadelerden yanl olan iaretleyiniz. A. Karadenize kys olan lkeler, ak okyanuslara Ege ve Akdeniz zerinden alr. B. Trkiye, Avrupa lkeleri ile Orta Dou lkeleri arasnda kpr durumundadr. C. stanbul ve anakkale boazlar, yurdumuz snrlar ierisindedir. D. Corafi konum bir lkenin fiziki koullarn etkiler. 3. Aadaki yerlerden hangisi, ekonomik etkinliklere elverili deildir? A. Ova B. l C. ayrlk alan D. Deniz kenar
154
lkemiz ve Dnya
4. Nfus dalnda aadakilerden hangisi en fazla etkilidir? A. Sanayi B. Ticaret C. klim 5. Dnyada petroln en ok retildii blge hangisidir? A. Anadolu B. Orta Dou C. Uzak Dou 6. Trkiye, aadaki rnlerden en ok hangisini ithal etmektedir? A. Sanayi rnleri B. Maden rnleri C. Tarm rnleri D. Turizm D. Hindistan D. Orman rnleri
7. Aadaki lkelerden hangisi ile lkemizin ihraat ve ithalat en fazladr? A. Yunanistan B. Hollanda C. Almanya D. Azerbaycan 8. Aadaki lkelerden hangisi, dnyada sanayinin ncln yapmtr? A. Almanya B. talya C. Fransa D. ngiltere 9. Aadaki lkelerden hangisi, Trk Cumhuriyetlerinden biri deildir? A. Azerbaycan B. Grcistan C. Trkmenistan D. Krgzistan 10. ABDnn ekonomisinin gelimesinde aadakilerden hangisinin etkisi en azdr? A. Zengin doal kaynaklara sahip olmas B. Bilimsel aratrmalara nem vermesi C. Byk Okyanus ve Atlas Okyanusu arasnda yer almas D. Sanayi etkinliklerinin fazla olmas 11. lkemizin dzenleyecei uluslararas kltr, sanat ve spor etkinlikleri aadakilerden hangisine etkisi yoktur? A. lkemizin dnyada tantlmasna B. lkemiz hakkndaki yanl bilgilerin ortadan kakmasna C. Uluslararas ticari ve kltrel ilikilerin gelimesine D. lkemize yaplan gn artmasna . Aadaki cmlelerde doru olanlarn nne D, yanl olanlarn nne Y yaznz. 1. (.) Trkiye, zengin petrol yataklarna sahiptir. 2. (.) Atatrk, Trkiyenin gl bir devlet olmasn istemitir. 3. (.) Tarmsal faaliyetlerin yapld yerlerde nfus younluu azdr. 4. (.) Yeralt kaynaklarnn zengin olduu yerlerde nfusun youn olduu grlr. 5. (.) Nfusun dalnda eitim en etkili faktrlerdendir. 6. (.) Trkiye, eitli tarm rnlerinin yetitirildii ender lkelerdendir. 7. (.) Rusya en ok ticaret yaptmz lkelerden biridir.
155
6. NTE
Demokrasinin Serveni
Demokrasi Demokrasinin Geliim Sreci Haklarm ve zgrlklerim Dnden Bugne Demokrasi Trklerde Kadn Haklar
156

1. Demokrasiyi dier ynetim biimlerinden ayran temel zellikler nelerdir? Aratrnz. 2. Demokrasinin tarihsel geliimi hakknda bilgi toplayarak snfa getiriniz. 3. evrenizdeki demokratik uygulamalara rnekler veriniz. 4. Demokratik bir ortamn olumas iin neler yapabilirsiniz? Dncelerinizi not ederek snfa getiiniz. 5. Demokratik ynetimlerde birey haklarnn nasl korunduunu aratrnz. 6. nsan haklarnn gnmzde hangi belgelerle koruma altna alndn aratrnz. 7. Trk kadn haklar ile ilgili kurulular hakknda bilgi toplaynz.
157
6. nite
Demokrasi
N HAZIRLIK
Ailenizde, herhangi bir konuda sizin grleriniz alnyor mu? Neden? Bu uygulamann demokrasi ile ilgisini aklaynz.
demokrasi zgrlk egemenlik eitlik monari oligari
KELME LAR VE KAVRAM riyet
cumhu teokrasi seim enlik mill egem k zl s m ba
DEMOKRASNN LKELER Egemenlik Siyasi zgrlkler zgrlk ve Eitlik
Bir lkede ynetim eklinin demokrasi olabilmesi iin her eyden nce egemenliin halka ait olmas gerekir. Devlet, halk egemenliine dayanarak tekilatlanmaldr. Sizce demokrasinin en nemli dayana nedir? Vatandalar seme, seilme ve siyasi faaliyetlerde bulunma, parti kurma hak ve zgrlklerine sahiptirler. Siyasi zgrlklerde herkes oy verme hakkna sahip midir? Neden?
TBMM genel kurulu
Bir mahkeme salonu Oy kullanmak, vatandalk grevidir. Demokrasilerde, tm vatandalar kanunlar nnde eittir. zgrlk, bakasna ve topluma zarar vermeden her eyi yapmaktr. Btn insanlar, zgr doar. Kanunlarda rk, din, dil ve dnce ayrm yaplamaz. K Demokratik ynetimlerde, bir kiiye ve gruba ayrcalk tannabilir mi? 6.1. Etkinlik Neden?
158
Ynetim biimleri
Monari Monari tek kiinin yasalara uygun ynetimidir. Monaride tm siyasal iktidarn kayna kraldr. Kral ile halk arasnda genellikle soylular yer alr. Monari ynetimini dier ynetim biimlerinden ayran en nemli zellik, devleti yneten kiinin yetkiyi yaam boyunca elinde bulundurmasdr. Bu kiiler lnce yerine kendi soyundan birisi baa geer. Monari ynetiminde egemenlii elinde bulunduran kiiler kral, emir gibi nvanlar alr. Bu kiilerin yaptklar veya verdii kararlar hi bir kurum tarafndan denetlenemez veya sorgulanamaz. Bu kii devleti kendi istekleri dorultusunda dilediince ynetir. Gnmzde Suudi Arabistan, Kuveyt, Katar emirlikleri, Monari ile ynetilen lkeler arasnda gsterilebilir. Monari ynetiminin zelliklerini syleyiniz. Monari ynetiminde insanlar, dncelerini zgrce belirtebilir mi? Neden?
Oligari Oligari, devleti bir snfn, zmrenin ynetmesidir. Bu ynetimde, otoritenin kayna snf, zmre veya ailedir. Yasama, yrtme ve yarg gc, devleti yneten grubun elindedir. Bunlar, asker, siyasi veya maddi olarak lkenin nde gelen gruplarndan biridir. Kk bir aznln ynetimde olduu ynetim eklidir. Yeni devletin tm kurumlarnn kk bir aznln kontrolnde olmaldr. Soylular tarafndan lkeyi ynetmekle grevlendirilen kii lke ynetimini elinde bulundurur. Yetkilerini istedii gibi kullanma hakkna sahip olmayan kral yapaca ilerde soylulardan onay alr. Gnmzde yakn zamana kadar Gney Afrika Cumhuriyeti oligari ile ynetilmitir. Oligaride, devlet ynetiminde kimler bulunuyor? Bu ynetimde, kii hak ve zgrlklerine yer verilir mi? Oligari ile monari ynetimi arasndaki benzerlik ve farkllklar belirtiniz.
6.2. ve 6.3 Etkinlikler
159
6. nite
Teokrasi Din esasna gre ynetilen devlet biimidir. Hkimiyet kayna Tanrdr. Yasalar, din esaslara ve metinlere gre hazrlanr. Din kurallarnn geerli olduu bu yntemde, din kurallar lke ynetiminde aynen uygulanr ya da byk lde din kurallarndan etkilenir. Toplumsal yap, hukuki yorumlar, eitim, kiisel hak ve zgrlkler din kurallara gre uygulanr. Gnmzde Vatikan teokrasi ile ynetilen lkelerden biridir. Teokrasi ynetiminin zellikleri nelerdir? Bu ynetim eklini monari ve oligari ynetimi ekliyle karlatrnz.
En yi Ynetim ekli
Cumhuriyet, bir ynetim biimidir. Bu ynetimlerde devlet bakan, anayasada belirtilen sre iinde seimle ibana gelir. Cumhuriyette halkn seme hakkn kullanmas, halk ve devleti temsil edecek kiileri semesi esastr. Cumhuriyet ynetiminde hkmdar, kral, sultan gibi yneticiler yoktur. Devleti ve milleti ynetecek kiiler de belirli bir sre iin seilerek ynetime gelir. Seim, gizli oy ve ak saym usulne uygun olarak yarg denetimi altnda yaplr.
Cumhuriyet Bayram kutlamalar
Cumhuriyet Cumhuriyet milletin, egemenlii kendi elinde tuttuu ve bunu, belirli sreler iin setii milletvekilleri araclyla kulland ynetim biimidir. Cumhuriyet ynetiminin zellikleri nedir? Cumhuriyet ynetimini, dier ynetim biimleriyle karlatrnz. Atatrk Trk milletinin yapsna en yakr idare cumhuriyettir. szn niin sylemi olabilir?
160
Demokrasi Bilinci
Demokrasi, bir yaam biimidir. Demokrasi eitimi, ailede balar, okulda devam eder. Okul, kiiye demokrasi bilincini kazandrr. Demokrasi bilincini benimseyen kiiler, toplumda demokrasiyi yaatr. Toplum dzenini ve devamlln korur. Demokrasiyi yaamak ve yaatmak, en ok okulda alnan eitimle mmkn olur. rencilerde, demokrasi bilinci kazandrmak amacyla Mill Eitim Bakanl ile TBMM Bakanl arasnda 13 Ocak 2004 tarihinde bir protokol imzalanarak, Demokrasi Eitimi ve Okul Meclisleri projesi uygulamaya konulmutur. Buna gre okullarmzda okul, il ve Trkiye renci meclisleri oluturulmutur. renciler, okullarnda aday olma, sandk kurulunu oluturma, oy pusulas hazrlama, propaganda yapma, oy kullanma, oy saym yapabilme ve tutanaklara geme, itiraz ve itirazlar deerlendirme gibi seim srelerini yaayarak ve uygulayarak renebilmektedirler. Seim sonras komisyonlar oluturma, genel kurulda sz alma, nerge verme, disiplin cezas uygulama, karar alma gibi ilemleri kavramaktadrlar. Planlama, uygulama, denetleme, rapor hazrlama vb. almalar yrtmektedirler. Bu sre ierisinde okul ynetimi, sadece seim takvimi ile seim ve sandk kurullarn belirlemede rehberlik etmektedir.
Oy kullanmak, demokrasinin gereidir. Sizin okulunuzda, Demokrasi Eitimi ve Okul Meclisleri projesi uygulama6.4. Etkinlik ya konuldu mu? Bu proje nasl uygulanmaktadr? Demokrasi bilincinin olumasnda ve gelitirilmesinde okulun etkisi var mdr? rnekler veriniz. Okulda yaplan seimlere katlarak demokratik ortamn olumasna katkda bulunduunuzu dnyor musunuz? Neden?
161
6. nite
Demokrasinin Geliim Sreci
N HAZIRLIK
Dnyadaki demokratik gelimeler, sizce lkemizi nasl etkilemi olabilir? Dncelerinizi syleyiniz. Aadaki demokrasinin geliim srecini yanstan olaylar kronolojik sraya gre verilmitir. Bunlar birlikte inceleyelim. M 450, DEMOKRAS YNETMNN ORTAYA IKII
Eski Yunanda site devletlerinde uygulanmtr. Bu dnemde insanlar iki gruba ayrlr: Vatandalar: Bunlarn seme ve seilme hakk vardr. Kleler: Seme ve seilme hakkna sahip deildir. Eski Romada halk, eitli sosyal snflara ayrlrd. MS 212 ylnda imparatorluk ierisindeki tm zgr insanlar Roma yurtta olma hakkn kazandlar.
bildirge (beyanname) egemenlik demokrasi t cumhuriye
KELME LAR VE KAVRAM et
merutiy siyasi g vatandalk saltanat
MS 212
1215 DEMOKRASNN BRAZ GELM EKL

ngilterede kral ve lordlar arasnda Magna Carta Libertatum (Byk Hrriyet Ferman) imzaland. Bu ferman, kraln yetkilerini snrlandrd. Can ve mal gvenlii getirildi. Kurulacak halk meclisi temsilcilerine geni yetkiler tannd.
1450
Johannes Gutenberg (Yohan Gutenberg), modern matbaay buldu. Daha ok kitap basld, kitaplar daha ok kiinin eline geti. nsanlar, kitaplar yardmyla yeni fikirlerle tantlar. Kendi dncelerini aklamaya baladlar. Bu durum demokrasik hak ve taleplerin hzlanmasn salad.
Magna Carta Libertatum (Byk Hrriyet Ferman)
Johannes Gutenberg (Yohan Gutenberg)
Matbaann bulunmas ve yaygn olarak kullanlmas demokrasinin gelimesin de nasl etkili olmutur?
6.5. Etkinlik
162
1776-MODERN 1689
ngilterede Haklar Bildirgesi imzaland. Parlamentoda ifade zgrl tannd.
1789-DEMOKRATK YNETM ESASLARI BELRLEND

Fransz nsan ve Vatanda Haklar Beyannamesi ile demokratik ynetimin esaslar oluturuldu.
1750
Fransz dnr Jan Jac Rousseau (Ruso), nsanlar, hr ve eit doarlar. dncesini savundu.
DEMOKRASNN TEMEL ATILDI

Amerikan Bamszlk Bildirgesi imzaland. Bildirge ile yeni hak ve hrriyetler saland.
Fransz dnr Jan Jac Rousseau (Ruso)nun dncesini doru buluyormusunuz? Neden?
Demokrasilerde insanlar tartarak ortak karar verirler.
Fransz htilalini anlatan bir tablo
K
Dncelerin aka ifade edilmesi, eitlik ve zgrlk fikrini yaygnlatrm olabilir mi? Aklaynz.
6.6. ve 6.7. etkinlikler
163
6. nite
1800-DEMOKRAS YNETMLER TOPLUMLARDA YAYGINLATI
Avrupada Sanayi nklab sonucu zengin bir snf ile ii snf ortaya kt. Avrupa lkelerinde demokratik ynetimler kurulmaya balad.
1945
kinci Dnya Savandan sonra demokrasi ve hrriyetler, insanln kurtulu umudu oldu. nsanlar, demokrasiye daha ok inanmaya baladlar.
1948
Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Bildirgesi imzaland.
Demokratik ynetimler, huzur ve gvenin garantisidir.
II. Dnya Savanda birok kent harap olmutur.
Demokratik hak ve zgrlklerin glenmesinde kitle iletiim aralarnn rol nedir? Demokrasi ile ynetilen lkelerde, insanlarn hangi haklara sahip olduunu aratrnz.
164
1989
Berlin duvar ykld. ki Almanya birleti. Sovyetler Birlii ile Dou Avrupa lkelerinde rejim deiiklii demokrasinin yaylmasn salad.
1995
nternet yaygnlat. Bu sayede btn dnyayla iletiim daha da hzland. nsanlar bu iletiim arac ile dnyada olup bitenleri ksa srede renmeye ve demokratik tepkilerini ortaya koymaya baladlar.
2000
Yneticileri seimle ynetime gelen lke says artt.
Berlin Duvarnn ykl, demokrasinin bir zaferi olmutur.
nternet araclyla tm dnyadaki olaylar izlenebilmektedir.
K
nternetin yaygnlamas, demokrasinin geliimine nasl bir katkda bulunmutur?
6.8. Etkinlik
nsanlarn birbirlerine sahip kmalar ile demokrasi kltr arasnda nasl bir iliki kurulabilir?
165
6. nite
Haklarm ve zgrlklerim
N HAZIRLIK
1. Hangi hak ve zgrlklere sahipsiniz 2. Haklarnz kullanmanz engelleyenler olursa neler yaparsnz? 3. Haklarnzn ve zgrlklerinizi snrlayan yasal dayanaklarnn neler olduunu aratrnz.
dnce birey kamuoyu millet
KELME MLAR VE KAVRA ynetim
laiklik anayasa
Yayorum, Buna Hakkm Var

Anayasalar kiilerin hak ve zgrlklerini garanti altna alr. Yaama hakk, insann en vazgeilmez haklarndan biridir. Bu yzden sava ve benzeri hllerde bile durdurulamaz. Anayasamzn 17. maddesine gre; Herkes, yaama, maddi ve manevi varln koruma ve gelitirme hakkna sahiptir. Bu madde, sadece T.C. Anayasasnda deil Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 2. madddesinde de Herkesin yaam hakk, yasann korumas altndadr. ekliyle yer almaktadr. Yaama hakkmzn gvencede olmasn sadece yasalardan beklememeliyiz. Biz de sorumluluklarmzn olduunu bilmeliyiz. Trafik kazalarnn ou, insanlarn yaama hakkn elinden almaktadr. Trafik kazalarnn bu hakkmz etkilememesi iin neler yapabiliriz?
Yaama hakk, doumla balar ve mr boyu srer. Sadece bizim deil, dnyadaki herkesin yaama hakk vardr.
Bir Bebein Yaadklar

Olay, Amerikada bir hastanenin doum servisinde gemitir. yle ki; Bir gn her ikisi de salkl ve yksek zek zelliklerine ve iyi bir eitime sahip olan 27 yalarnda olan anne ve babann bir kz ocuu dnyaya gelir. Ancak bebein Down Sendromu ve barsakta bir sorunu olduu saptanr. Bebein ncelikle ameliyat ile barsak sorununun giderilmesi gerekmektedir. Ancak durumu kabullenmekte glk eken anne ve baba, ameliyat istemediklerini belirttiler.
166
Ameliyat edilirse bebein yaamn Down Sendromu olarak iyi bir bakmla srdrebilecei, doktorlar tarafndan anne babaya bildirilir. Onlarn cerrahi giriim iin onay istenir. Ancak, anne ve baba, bu ameliyata onay vermez. Bylece bebek, ameliyat edilmeyecei kararyla, youn bakm nitesine nakledilir. Bebein gnden gne gcn kaybettiine tank olan hemireler, bu durumdan rahatsz olduklarn belirterek bebein baka bir servise nakledilmesini isterler. Bu talep karsnda, onun, 0-6 ya grubu ocuklarn yatrld pediatri youn bakm nitesine nakline karar verirler. Bu arada olayn yanklar artarak tm hastaneye yaylmaktadr. Anne ve babaya kar youn tepkiler olumaya balamtr. Bununla birlikte hemireler arasnda huzursuzluk ve moral bozukluu meydana gelmitir. Doal olarak bu durumdan en ok etkilenenler, bebein nakledildii nitenin hemireleridir. Haber, daha sonra yerel radyoda duyulmaya balanr. Hastanenin ad da kullanlarak bir bebee gerekli tedavinin yaplmad srekli anons edilir ve hastane telefonlar almaya balar.
Bunun zerine hemen ameliyat edilen bebek, Down Sendromu ile yaamna balar, ayn zamanda, mahkeme tarafndan atanan bir yetikinin koruyuculuuna verilir. Bundan sonra, ayn durumdaki vakalarla deneyimi olan koruyucu ailelerden, bebein bakmn stlenme konusunda bavurular gelmeye balar. Prof. Dr. Glten UYER 08.03.2004)
Yaama hakk ile ilgili bir slogan oluturarak snf panonuzda sergileyiniz.
6.9. Etkinlik
167
6. nite
Dokunulmazlm Var
Yaama hakknn gerekleebilmesi iin ise ''kii dokunulmazl'' ile ''kii gvenlii"nin salanmas gerekir. Kii dokunulmazl, insanlarn yaama, maddi ve manevi varlklarn koruyabilme ve gelitirebilme haklarn ierir. kence ve eziyet yasa, insan onurunu zedeleyen ceza verilememesi ve muamele yaplamamas gibi kurallar vardr. Anayasamzn 17. maddesinde: Tbbi zorunluluklar ve kanunda yazl hller dnda kiinin vcut btnlne dokunulamaz; rzas olmadan bilimsel ve tbbi deneylere tabi tutulamaz. Kimseye ikence ve eziyet yaplamaz; kimse insan haysiyeti ile badamayan bir cezaya veya muameleye tabi tutulamaz. denmektedir. Sizce bu gvence yeterli midir? Neden? Kii dokunulmazl, en temel insan haklarndan biridir. Kii zgrl ve gvenlii, ikisi birlikte, insann yasayla belirlenmi ve snrlandrlm durumlar dnda hareket serbestlii ve zgrlnden yoksun braklmamas anlamna gelir. Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 3. maddesinde: Hi kimse ikenceye, insanlk d ya da onur krc ceza ya da ilemlere tabi tutulamaz. hkm yer alr. Bu szlemenin 3. maddesi ile insanlarn hangi haklar gvence altna alnmtr? Son zamanlarda bilimdeki gelimeler, doku ve organ naklini olanakl hle getirmitir. Ancak bu, sadece kiinin kendi rzasyla olacak bir eydir. Eer kii, doku ve organ nakli konusunda istekli deilse kimse onu zorlayamaz. Kii salnda kehdisinden lmnden sonra organ veya doku alnmasna kar olduuni belirtirse organ ve doku alnamaz. Kiinin zorlanamayaca ifadesini nasl yorumlarsnz?
Aile i iddete Son Kampanyasnda kinci Aamaya Geiliyor

Dnyada her drt kadndan ve her alt erkekten biri aile ii iddeti yayor. Her aileden birinde dayan, her iki aileden birinde szl iddetin var olduu Trkiye'de de
dnyada olduu gibi en tehlikeli iddet davranlarnn kurbanlar, kadnlar ve ocuklar oluyor. Ancak iddet, ou zaman aa kmyor. Toplumda kadn ve erkek rolleriyle ilgili olarak benimsenen geleneksel deerler var. Kadnn ekonomik ve sosyal destekten yoksun oluu ve iddetin yaratt psikolojik etkiler, evdeki iddetin gizli kalmasna, bunun "aile meselesi" ve doal bir olaym gibi grlmesine sebep oluyor.
Aile ii iddete son kampanyasnn ilk etab 2004 Ekim-Aralk aylarnda gerekletirildi. Eler Aras likiler Destek Program erevesinde kadnlara ve erkeklere iddeti nleme amal eitimler verildi.
(nternet haberi, 11. 05. 2005)
Aile ii iddeti nlemek iin neler yaplabilir? Kii dokunulmazl ile ilgili bir slogan yaznz. Bu slogann sizin iin anlam nedir?
168
Brakn Konuaym
Evimde, okulumda, arkadalarmn yannda ve her yerde dndklerimi rahatlkla ifade edebilmeli, fikrimi syleyebilmeliyim. nk ocuk Haklarna Dair Szlemenin 13. maddesine gre Ben, dncemi zgrce aklama hakkna sahibim; bu hak, lke snrlarna bal olmakszn yazl, szl, basl, sanatsal biimde veya benim seeceim baka bir arala her trl haber ve dncelerin aratrlmas, elde edilmesi ve verilmesi zgrln ierir. Bu hakkm yalnzca: a) Bakasnn haklarna ve itibarna sayg; b) Mill gvenliin, kamu dzeninin, kamu sal, ahlakn korunmas nedenleriyle ve kanun tarafndan ngrlmek, gerekli olmak kaydyla snrlayabilirsiniz. Anayasamzn 25. maddesinde: Herkes, dnce ve kanaat hrriyetine sahiptir. Her ne sebep ve amala olursa olsun kimse, dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz; dnce ve kanaatleri sebebiyle knanamaz ve sulanamaz. denilmektedir. Ben de buna gre muamele grmek istiyorum. Biliyorum ki dnce zgrl, dier hak ve zgrlklerin besleyicisidir. zgrce dnemeyen insanlarn, dier hak ve zgrlklerini gelitirebilmesi ve kullanabilmesi mmkn deildir. Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 9. maddesinde: Herkes dnce, vicdan ve din zgrlne sahiptir... Din veya inancn aklama zgrl, ancak kamu gvenliinin, kamu dzeninin, genel saln veya ahlakn ya da bakalarnn hak ve zgrlklerinin korunmas iin, demokratik bir toplumda zorunlu tedbirlerle ve yasayla snrlanabilir. hkm yer almaktadr. 10. maddesi ise yle der: Herkes, grlerini aklama ve anlatm zgrlne sahiptir. Bu hak, kanaat zgrl ile kamu otoritelerinin mdahalesi ve lke snrlar sz konusu olmakszn haber veya fikir alma ve verme zgrln de ierir.
''Dnce zgrl in 4. stanbul Bulumas''

Dnce zgrl in stanbul Bulumas farkl lkeler ve ktalardan insanlarn, dnce zgrlnn kresel sorunlarn tartmak ve zmler retmek iin bir araya geldikleri uluslararas bir toplant dzenlendi. Dnce, bugnn dnyasnda yeterince zgr m? Engelleri kaldrmak ve snrlarn geniletmek iin baka neler yaplabilir? sorularnn cevaplandrlmak zere daima nmzde durmas gerektiine inanyoruz. 19 ve 22 Kasm 2005 tarihleri arasnda, farkl lkelerden yaklak 30 katlmc Trkiyedeki meslektalaryla bir araya geldi. stanbul Bykehir Belediyesinin ev sahiplii yapt bu buluma erevesinde edebiyat, sanat, medya, i yaam gibi konularda toplantlar gerekletirildi.
(nternet haberi, 08. 11. 2005)
Dnce zgrl iin byle bir toplantya neden gerek duyulmutur?

Dnce zgrln yanstan bir slogan oluturunuz. zgrlklerin bakalarnn zgrlkleri ile balants olabilir mi? rnekler veriniz.
169
6. nite
Dinim ve Vicdanm zgrdr Benim
lkemizde farkl inan ve kltrlere sahip insanlar bir arada yaamaktadr. Herkez istedii dine inanma inancnn gereklerini yerine getirme hakkna sahiptir. Din ve vicdan zgrl bakalarnn dinine ve inancna sayg gstermeyi gerektirir. Anayasamzn 24. maddesine gre: Herkes; vicdan, din inan ve kanaat hrriyetine sahiptir. 14. madde hkmlerine aykr olmamak artyla ibadet, din ayin ve trenler serbesttir. Kimse, ibadete, din ayin ve trenlere katlmaya, din inan ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz; din inan ve kanaatlerinden dolay knanamaz ve sulanamaz.
MADDE 14. Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibiri, devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmay ve insan haklarna dayanan demokratik ve laik cumhuriyeti ortadan kaldrmay amalayan faaliyetler biiminde kullanlamaz.
Din, bir vicdan meselesidir. Herkes, vicdannn emrine uymakta serbesttir. Biz, dine sayg gsteririz. Dne ve dnceye kar deiliz. Biz, sadece din ilerini, millet ve devlet ileriyle kartrmamaya alyoruz. M. Kemal ATATRK
MEB, Atatrklk 1, s.111
Btn hak ve zgrlklerimiz, neden snrsz deildir.
Tartma
Atatrk, yukardaki sz ile neyi anlatmak istemitir? Tartnz.
Cami
Kilise
Havra
170
Hrriyet olmayan bir memlekette lm ve yok olma vardr. Her ilerlemenin ve kurtuluun anas hrriyettir. 1 diyen Atatrk, yeni Trk devletinde hak ve zgrlklere byk nem vermitir. Atatrk, Kurtulu Savan baar ile tamamladktan sonra saltanat kaldrarak kiisel egemenlie son vermitir. Cumhuriyetin ilan ile de ulus egemenliini en st dzeye tamtr. Atatrk, her tr kalknmann hak ve zgrlklere sahip bir toplum tarafndan gerekletirileceine inanmtr. Bundan dolay Trk milletinin siyasal, ekonomik, toplumsal, hukuk, eitim ve kltr alanlarndaki tm haklarn kullanmasn salamtr. Kimsenin fikrine ve vicdanna egemen olunamaz. 2 grne sahip olan Atatrk, zellikle dnce zgrlne byk deer vermitir. Fikir ve basn hrriyetinin gelimesi iin aba harcamtr.
Atatrk dneminde eitim ve kltr alannda elde edilen hak ve zgrlkler hangileridir?
Dnelim, Syleyelim
1. Sizce haklarn korunmas neden nemlidir? 2. Sizin, sahip olduunuz haklarnzdan kullanamadklarz var m? Neden? 3. Haklarmz ve zgrlklerimizi korumak iin neler yapabiliriz?
1 Atatrklk 1, s.181 2 Atatrklk 1, s.185
6.10. Etkinlik
171
6. nite
Dnden Bugne Demokrasi
N HAZIRLIK
nsan haklar 19. yzylda, hangi tarihsel sreten geerek yasal gvence altna alnmtr? Aratrnz.
demokrasi egemenlik dnce
KELME LAR VE KAVRAM eme

szl yasama yrtme yarg
Demokrasinin toplumun gelimesi ile beraber gelien bir yaps vardr. Tarihsel sre iinde demokrasi adna birok kanunlar, hkmler, belgeler yaymlanmtr. imdi tarihsel sre iinde demokrasi ve insan haklar ile ilgili nemli belgelerden bazlarn inceleyelim.
Mezopotamyada M ikinci bin ylda hkm sren Babil Devletinde Kral Hammurabi, lkesinin toplumsal, siyasal, ekonomik ve dinsel alanlarn bir yasayla dzenlemitir. Tarihin bu ilk yazl anayasas, Babil halkn snf snf ayrm ve bu snflarn hak ve yetkilerini dzenlemitir. Hammurabi Kanunlarnda, toplumsal hayat dzenleyen hkmler de bulunmaktadr. Gnmzde birok hukukta var olan ksas sistemini bu kanunlarda da grmekteyiz. Sulular eer zgr bir insan deilse gze gz, die di yasas geerlidir. zgr insanlar, sularnn bedellerini maddi bir tazminatla deyebilirler. Bunun dnda hemen hemen btn ar sular, lm ile cezalandrlr. Aile yaam hakkndaki dzenlemelerde ise tek elilik esas grlmektedir. Mlkiyet hakk, emanet szlemesi, istisna ve hizmet szlemeleri dzenlenmi, szlemelere uymama veya aypl mal satlmas hlinde, zarar kar tarafa dettirilmek zere yaptrma balanmt. (www.tpb.org.tr) Trk Parlamenterler Birlii Vakf nternet sitesinden alnmtr. Hammurabi Kanunlarnda sululara farkl cezalarn uygulanmasn nasl aklarsnz? Hammurabi Kanunlarnda insan haklar ile ilgili hangi hak ve zgrlklerden sz edilmektedir?
Hammurabi Kanunlar
(Hz. Muhammedin Arafattaki byk kalabala syledii hutbeden bir blm) Ey nsanlar! Canlarnz, mallarnz, namuslarnz da mukaddestir, her trl tecavzden korunmutur. Dikkat ediniz. Cahiliyeden kalma btn detler kaldrlmtr. Cahiliye devrinde gdlen kan davalar tamamen kaldrlmtr. Kaldrdm ilk kan davas, Abdlmuttalipin torunu lyas bin Rabiann kan davasdr. Sizin kadnlar zerinde hakknz, kadnlarn da sizin zerinizde hakk vardr. Kadnlarn da sizin zerinizdeki haklar, meru rf ve dete gre yiyecek ve giyeceklerini temin etmenizdir. Arapn Arap olmayana, Arap olmayann da Arap zerine stnl olmad gibi krmz tenlinin siyah zerine, siyahn da krmz tenli zerinde bir stnl yoktur. Allahn haram ve dokunulmaz kld can haksz yere ldrmeyeceksiniz. slam Tarihi, MEB. s. 41. Uyarlanmtr. Hz. Muhammedin, kan davasn yasaklamas, temel insan haklarndan hangisini gvence altna almtr? Hz. Muhammed, hangi sz ile insanlarn eit olduklarn vurgulamtr? Hammurabi Kanunlarnda sululara farkl ceza uygulanmas ile Hz. Muhammedin insanlarn eit olduunu vurgulamasn insan haklar asndan karlatrnz.
Veda Hutbesi
172
Magna Carta
(Magna Karta 19 Haziran 1215)
ngiltere kral Yurtsuz John ile ngiliz asiller arasnda imzalanm bir belgedir. Bu belge ile kraln yetkileri snrlanm, halka hak ve zgrlkler tannmtr. zgr bir adam, suun derecesine gre kk bir su iin yalnzca para cezasna arptrlabilir. Su, suun byklne gre para cezasna arptrlabilir ve bir tccar da mallar korunarak ayn ekilde cezalandrlabilir. Bundan byle hibir hkim herhangi bir kimseyi, ilgili olayda doru ve gvenilir deliller ortaya koymadan dava edemez. Magna Carta
Kendi zmresinden olanlar ya da lkenin ilgili yasalarna uygun olarak verilen bir karar olmadka hibir zgr kii tutuklanamaz, hapse atlamaz, mal ve mlk elinden alnamaz, srgne yollanamaz ya da herhangi bir biimde kt muameleye maruz braklamaz. www.ksef.gazi.edu.tr adresinden derlenmitir.
Magna Carta belgesi ile Hammurabi Kanunlarnda yer alan sularla ilgili cezalar karlatrnz.
Kiisel hrriyetler kutsaldr. M. Kemal ATATRK
Sultan Sleyman Hann Kanunnamesi (Kanunlar)

Kanuni Sultan Sleyman, Osmanllarda uygulanan kanunlar slam hukuku esaslarna gre toplattrm ve dzenlettirmitir. Kanunnamenin hazrlanmasnda, devrin byk limlerinden olan Ahmet bn-i Kemal Paazade ile Ebussuud Efendiler yardmc olmulardr. Kanunname; hukuki, idari, mali, asker ve dier gerekli mevzuatlar iine alan balklar hlindedir. Ceza ve vergi dzenlemelerini, halk ve askerlerle ilgili kanunlar kapsamaktadr.
Osmanl Tarihi Ansiklopedisi, C. 4, s. 75ten alnmtr.
Kanunname ncelikle hangi dzenlemeleri esas almtr?

...Her trl hakkn kayna kiidir. nk, gerek, hr ve sorumlu olan yalnz insandr. M. Kemal ATATRK
MEB, Atatrklk 1, s.175 Atatrkn yukarda verilen szlerinde anlatlmak istenen nedir?
173
6. nite
1789 nsan Haklar Evrensel Bildirgesi

18. yzyln sonlarna doru Fransada, sosyal ve ekonomik yapdaki olumsuzluklar, ngilteredeki meruti ynetim ve Amerika Bamszlk Bildirgesinin etkisi ile bir ihtilal meydana gelmitir. Bu ihtilalden sonra 26 Austos 1789 tarihinde Fransada nsan ve Vatanda Haklar Evrensel Bildirgesi ilan edilmitir. Bu beyanname ile insanlarn temel hak ve hrriyetleri garanti altna alnmtr. 1. nsanlar, hukuki olarak hr ve eit doarlar. 2. Mlkiyeti ve gvenlii salama, zulme kar koruma, siyasi otoritenin ve siyasi tekilatn grevidir. 3. Hkimiyet, millete aittir. Milletin onay alnmadan hibir kimse ya da grup, ynetme yetkisi kullanamaz. 4. Kanunla yasaklanmam her ey serbesttir. 5. Hi kimse kanun d olarak tutuklanamaz, yarglanamaz, cezalandrlamaz. 6. Mahkeme karar kesinleinceye kadar herkes masumdur. 7. Herkes, toplum dzenine zarar vermemek kaydyla dncesini, din ve vicdani kanaatlerini aklayabilir. 8. Btn vatandalar, kurulu dzeni bozmamak artyla konuma, yazma ve basn hrriyetine sahiptir. www.meb.gov.tr
1789 nsan Haklar Evrensel Bildirgesi, Fransada demokrasinin gelimesine etkisi olmu mudur? Neden? Magna Cartada yer alan zgrlkler, 1789 nsan Haklar Beyannamesinde ne tr bir gelime gstermitir? Karlatrnz. Kiinin birinci hakk, doal yeteneklerini serbeste gelitirebilmesidir. Bu geliimi salamak iin en iyi vasta, kiiye bir bakasnn benzer hakkna zarar vermeksizin kendi kendini, istedii gibi sevk ve idare etmeye msaade etmektir.
M. Kemal ATATRK
(Atatrklk 1, s.177)
K 174
6.11. Etkinlik
Kanunuesasi
Osmanl Devletinde Kanunuesasi hazrlklarna padiah II. Abdlhamitin izniyle baland. Mithat Paa bakanlnda bir komisyon oluturuldu. Komisyonun hazrlad metin, 23 Aralk 1876da ilan edildi. 1. Osmanl Devletinin uyruunda bulunan kiilerin tmne Osmanl denilecekti. 2. Osmanllarn tm, bakalarnn zgrlklerine mdahale etmemek kouluyla kiisel zgrle sahipti. 3. Yasalarn belirttii durumlar dnda, yetkililer meskene zorla giremeyecekti. 4. Yasa gerei olmadan kimseden vergi ya da baka bir ad altnda para alnamayacakt. 5. Herkes, mahkeme huzurunda hakkn savunarak gerekli grd yasal aralar kullanabilecekti. Mahkemelere mdahale edilemeyecekti. 6. lkenin bir tarafnda isyan kacan gsteren kantlar grlrse hkmet o yerde geici olarak skynetim ilan edebilecekti. Osmanl Tarihi Ansiklopedisi, c 4 s. 50-52den derlenmitir.
zgrlkler, sizce snrsz mdr? Neden? lkenin karlat tehlikeler karsnda zgrlklerin kstlanmasn nasl deerlendirirsiniz? Adalet, mlkn temelidir. szn insan haklar asndan yorumlaynz. ngilterede kraln yetkileri 13. yzyl balarnda Magna Carta ile snrlandrlmtr. Osmanl Devletinde ise 19. yzyln sonlarnda Kanunuesasi ile padiahn yetkileri ksmen snrlandrlmtr. Yetki snrlamasnn Osmanl Devletinde daha ge gereklemesinin nedenleri nelerdir? Hrriyet ve bamszlk, benim karakterimdir. Ben, milletimin ve byk atalarmn en kymetli miraslarndan olan bamszlk ak ile yaratlm bir adamm.
M. Kemal ATATRK
MEB, Atatrklk 1, s.181 Cumhuriyet, yeni ve salam esaslaryla Trk milletini gvenli ve salam bir gelecek yoluna koyduu kadar asl fikirlerde ve ruhlarda yaratt gvenlik itibaryla bsbtn yeni bir hayatn mjdecisi olmutur.
M. Kemal ATATRK
6.12. Etkinlik
175
6. nite
nsan Haklar Evrensel Bildirgesi (1948)
Madde 1: Btn insanlar zgr; onur ve haklar ynnden eit doarlar. Akl ve vicdana sahiptirler ve birbirlerine kar kardee davranmaldrlar. Madde 2: Herkes, rk, renk, cins, dil, din, siyasal ya da her hangi bir baka inan, ulusal ya da toplumsal kken, varlkllk, dou ya da herhangi bir baka ayrm gzetilmeksizin bu Bildirge'de aklanan btn haklardan ve btn zgrlklerden yararlanabilir. Bundan baka, ister bamsz lke uyruu olsun, isterse baml, zerk olmayan ya da baka bir egemenlik kstlamasna bal lke uyruu olsun, bir kii hakknda, uyruu bulunduu devlet ya da lkenin siyasal, adli ya da uluslararas durumu bakmndan hibir ayrm gzetilmeyecektir. Madde 3: Yaamak, zgrlk ve kii gvenlii herkesin hakkdr. Madde 4: Hi kimse kle ya da kul olarak kullanlamaz; klelik ve kle alm satm her trl biimiyle yasaktr. Madde 5: Hi kimse ikenceye ya da acmasz, insanlk d ya da onur krc ceza ya da muameleye uratlamaz. Madde 6: Herkes, nerede olursa olsun, kiiliinin tannmas hakkna sahiptir. Madde 7: Yasa nnde herkes eittir ve herkes ayrm gzetilmeksizin yasann koruyuculuundan eit olarak yararlanma hakkn tar. Herkesin, bu Bildirge'ye aykr her trl ayrma ve bu tr ayrm gzetici ilemler iin yaplacak her trl kkrtmaya kar eit korunma hakk vardr. Madde 8: Her kiinin, kendisine Anayasa ya da yasa ile tannan temel haklara aykr ilemlere kar ilgili ulusal mahkemelerin etkin koruyucu nlemlerinden yararlanma hakk vardr. Madde 9: Hi kimse, keyfi olarak tutuklanamaz, alkonulamaz, srlemez. Madde 10: Herkes, haklarnn ve devlerinin ya da kendisine yneltilen ve ceza nitelii tayan herhangi bir sulamann saptanmasnda, davann bamsz ve tarafsz bir mahkemece, tam bir eitlikle, adil ve ak olarak grlmesi hakkna sahiptir.
nsan Haklar Evrensel Bildirgesinde, hangi hak ve zgrlkler, vazgeilmez kabul edilmitir? Trkler, demokrat, hr ve sorumluluklarn bilen vatandalardr; Trk Cumhuriyetinin kurucular ve sahipleri, bizzat kendileridir. M. Kemal ATATRK
Avrupa nsan Haklar Szlemesi

Madde 8 zel ve aile hayatna sayg hakk 1. Herkes zel ve aile hayatna, konutuna ve yazmasna sayg gsterilmesi hakkna sahiptir. 2. Bu hakkn kullanlmasna bir kamu makamnn mdahalesi, ancak mdahalenin yasayla ngrlm ve demokratik bir toplumda ulusal gvenlik, kamu gvenlii, lkenin ekonomik refah, dzenin korunmas, su ilenmesinin nlenmesi, saln veya ahlakn veya bakalarnn hak ve zgrlklerinin korunmas iin gerekli bir tedbir olmas durumunda sz konusu olabilir. Madde 14 Ayrmclk yasa Bu Szlemede tannan hak ve zgrlklerden yararlanma, cinsiyet, rk, renk, dil, din, siyasal veya dier kanaatler, ulusal veya toplumsal kken, ulusal bir aznla aidiyet, servet, doum bata olmak zere herhangi baka bir duruma dayal hibir ayrmclk gzetilmeksizin salanmaldr. Trkiyenin yukardaki szlemeleri kabul etmesini, insan haklar ynnden deerlendiriniz.
6.13. Etkinlik
176
Trklerde Kadn Haklar
N HAZIRLIK
KELME LAR VE KAVRAM

hogr demokrasi deiim katlm kurultay
Eski Trk belgelerinde geen Hakan ve hatun buyuruyor ki sznden nasl bir anlam karyorsunuz?
Orta Asya Trklerinde Kadn

Orta Asya Trklerinden Haskan savata olduu zaman kurultaya Hakann ei hatun bakanlk ederdi. Bir kz evlendii zaman dnnde bir aman hazr bulunurdu. Eer byle olmazsa ailenin byk bir felaketle karlaacana inanlrd. Btn trenlerde ve insanlar aras ilikilerde terbiyeli ve kibar davranlrd. Kadnlar mtevazi ve alkand. ocuklar, byklere adyla hitap etmezlerdi. Aile hayat son derece mkemmeldi. Eski Trklerde kadnlarla ilgili hibir dvlme olayna rastlanmazd. Kadn, buna ramen baz haklardan yoksundu. Bu durum, zellikle miras hakknda kendini gsterirdi. Mal, erkek ocua kalrd. Eer babann olu ya da erkek akrabas yoksa kadna ancak o zaman miras kalabilirdi. Erkek ocuk, annesine bakmaya mecburdu. Nihat Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi 1. cilt s. 33-35 (Dzenlenmitir). Yukardaki metinde Trklerde kadn haklarna ynelik hangi karmlarda bulunulabilir?
Dede Korkut Hikyeleri

Hann Kz
Dede Korkut Hikyelerinde, eski Trklerin kadna verdikleri byk deerlere rastlanmaktadr. Kadn, erkeinin yannda ata biner, silah kullanr, dmanla savar. Boa Han hikyesinde, olu dmana esir den Dirse Hann kz, babasna varr yardm ister. Yanna krk ince kz alarak olunu bulmaya gider ve baarl olur. Hikyelerde Trk kadn tipi, genellikle ince belli, selvi boylu, al yanakl, kalem kaldr. Kadna bu kadar sayg gsterilmesi, daha ok onun kutsal Trk ocuunun annesi olmasndandr. Nihat Sami Banarl Resimli Trk Edebiyat Tarihi, 1. cilt s, 399 Dede Korkut Hikyelerinde, kadnlarla ilgili hangi zellikler belirtiliyor? Dede Korkut Hikyelerinde, kadn haklar ile ilgili neler syleyebilirsiniz?
6.14. Etkinlik
177
6. nite
Halide Edip Advar (1884 - 1964)
stanbulda dodu. Amerikan Kz Kolejini bitirdikten sonra eitli okullarda retmenlik yapt. Yunanllarn zmire kndan sonra dzenlenen mitinglerde konutu. Kurtulu Savana katld. Hasta bakclk yapt, rtbesi baavulua kadar ykseldi. Sava anlarn Trkn Atele mtihan adl eserinde yazd.
Kadnn Trk Toplumundaki Yeri

Atatrk dncenin esasnda, kiiye verilen deer, toplumun olumasnda en nemli etkendir. Kiilerin deeri, toplumun deerini oluturur. Bir toplumda kymet ve kuvvet, onu oluturan kiilerin kendilerini bir kymet ve kuvvet kabul etmelerindendir. Ancak bu gibi kiilerden meydana gelmi sosyal toplumlar, tam bir btn olarak kymet ve kudret grnm arz edebilir.
ARATIRINIZ
Halide Edip Advar gibi Kurtulu Savanda aktif rol oynayan Trk kadnlarn aratrnz. Birinin hayat ve almalar hakknda bilgi edininiz. almalarnz snfa sununuz.
Atatrklkte kii ve toplum ilikilerinin znde kii hak ve hrriyetleri byk yer tutar. Toplum iinde kii hrriyetlerinin snr, bu hrriyetin toplumun huzuru ile ilikisi zerinde durulacak hususlardr. Kii, aile, toplum ve millet hayat, nemli bir btn oluturur.
Trk kadnnn i yaamnda ve aile iinde rolleri zaman iinde deimitir. Gnmzde kadnlar toplumsal yaamda her geen gn daha iyi bir konuma ykselmekte ve lke ekonomisine katlm artmaktadr. lkemizde i hayatnda ve ailede kadn-erkek rollerinin zaman iinde nasl deitiini aklaynz.
6.15. Etkinlik
178
Kadnn toplumdaki yeri yksektir, ereflidir. Atatrk una inanmak lazmdr ki dnya yznde grdmz her ey, kadnn eseridir. demitir. Ailenin ana unsurlarndan birini tekil eden kadnn bizdeki anlamn Trkiye Cumhuriyetinde kadn, btn Trk tarihinde olduu gibi bugn de en saygn yerde ve erefli bir varlktr. eklinde tanmlamtr. Kadnn yeri ve grevini de yle belirtmitir: Kadnlarmzn her millette olduu gibi bizim milletimiz iin de ne kadar yksek nemi olduunu sylememe lzum yoktur. Bizim milletimizde kadn, eskiden bu nemi hakikaten en yksek derecede kazanmtr. Byk atalarmz ve onlarn analar, tarihin, olaylarn ahitlii ile ispatlanmtr ki gerekten yksek faziletler gstermilerdir. Burada birok noktalardan sayabileceimiz o faziletlerin en by ve en nemlisi, kymetli evlatlar yetitirmeleriydi. Gerekten Trk milletinin btn dnyada, yalnz Asyada deil Avrupada bile, byk ezici gcn gstermi olmas, grkemli savalar yapm bulunmas, hep byle kymetli atalarn, faziletli evlatlar yetitirmesi ve daha beikten ocuklarnn ruhuna mertlik ve fazilet alamas sayesinde olmutur. Atatrkn bu szleriyle tarihteki nemi vurgulanan Trk kadn, alma hayatmzda erkekle eittir. Atatrk, bu konudaki dncelerini yle belirtmitir: Daha esenlikle, daha drst olarak yrteceimiz yol vardr. Bu yol, byk Trk kadnn almamza ortak yapmak, hayatmz onunla birlikte yrtmek, Trk kadnn ilm, ahlaki, sosyal, ekonomik hayatta erkein orta, arkada, yardmcs ve destekleyicisi yapmak yoludur. Bu dnce yaps, Trk toplumunda bir insan olarak kadna kiilik vermi, ekonomik, sosyal ve siyasi hayattaki yerini belirlemitir. Atatrklk III, s.157 (Dzenlenmitir.)
Bilgi Kutusu
Trk kadn, birok Avrupa lkesinden nce siyasal haklar kazanmtr.
K
Kadnlar alma hayatnda nemli bir konuma sahiptir.
Dnelim, Syleyelim
6.16. Etkinlik
1. Kz ocuklarnn okula gnderilmesi neden nemlidir? 2. Toplumda kadn-erkek arasnda ayrmclk yaplmas ne gibi sonulara neden olur?
179
6. nite
lme ve Deerlendirme
A. Aadaki sorular cevaplaynz. . 1. Demokrasi, insanla neler kazandrmtr? rneklerle aklaynz. 2. Demokrasiye uygun olmayan uygulamalar nelerdir? 3. Kurtulu Sava'na katlan ve baarlar kazanan kadnlarmza rnekler veriniz? 4. Atatrk dneminde Trk kadn, hangi haklar elde etmitir? Aklaynz. 5. Magna Cartann demokrasinin gelimesine ne tr katklar olmutur? 6. Dnce zgrln olmad toplumlarda hangi sorunlar yaanabilir? B. Aadaki cmlelerde noktal yerleri uygun kavramlarla doldurunuz. 1948, 6 Nisan 1949, teokrasi, monari, demokrasi, hak ve zgrlkler, efendi-kle 1. ...............bir kiinin egemenliine dayanan ynetim .........................eklidir. 2. ......................... din esasna gre ynetilen devlet biimidir. 3. Eski Roma'da halk ......................... ve ....................... olarak ikiye ayrlr. 4. ............... Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Bildirgesi imzaland. 5. Trkiye, nsan Haklar Evrensel Bildirgesi'ni ....................... tarihinde kabul etmitir. 6. Atatrk, yeni Trk devletinde ............................................ byk nem vermitir. C. Aadaki oktan semeli sorular cevaplaynz. 1. Aadakilerden hangisi, demokrasinin ilkelerinden biri deildir? A. Ekonomik bamllk C. Siyasi egemenlik B. Halk egemenlii D. zgrlk ve eitlik
180
2. Tarihte kraln yetkilerini snrlandran Magna Carta, ka ylnda imzalanmtr? A. 1301 B. 1215 C. 1450 D. 1789
3. Matbaay aadakilerden hangisi gelitirmitir? A. Sokrates B. Napolyon C. Johann Gutenberg D. J.J. Rousseau
4. Aadaki yasalardan hangisinde kan davas aka yasaklanmtr? A. Hammurabi Kanunlar C. Kanunuesasi B. Veda Hutbesi D. Magna Carta
5. Tarihte bilinen ilk yazl anayasa aadakilerden hangisidir? A. Hammurabi Kanunlar C. 1789 nsan Haklar Szlemesi B. Magna Carta D. Kanunuesasi
6. "Herkesin eitim hakk vardr; ilkretim zorunludur." maddesi aadakilerden hangisinde yer almtr? A. Avrupa nsan Haklar C. Kanunuesasi B. nsan Haklar Evrensel Bildirgesi D. 1789 nsan Haklar Bildirgesi
7. 1789 nsan Haklar Bildirgesi, hangi lkede ilan edilmitir? A. ngiltere B. talya C. Trkiye D. Fransa
. Aadaki cmlelerden doru olanlarn nne D, yanl olanlarn nne Y yaznz. 1. (....) zgrlk, bakasna ve topluma zarar vermeden her eyi yapmaktr. 2. (....) Seme ve seilme hakk, halk egemenlii ilkesinde yer alr. 3. (....) Monari, devleti bir snfn veya ailenin ynetmesidir. 4. (....) Modern demokrasinin temeli, 1776 ylnda atld. 5. (....) Halide Edip Advar, Kurtulu Sava srasnda hemirelik yapmtr.
181
7. NTE
Elektronik Yzyl
Sosyal Bilimler ve Biz Bilim ve Teknolojinin nemi, Gelecei Doku ve Organ Nakli Telif ve Patent Haklar Aklclk ve Bilim
182

1. Sosyal bilimler hangi bilim dallarn kapsamaktadr? Aratrnz. Sosyal bilimlerin toplum hayatna olan katklarna rnekler veriniz. 2. Okulunuzda hangi teknolojik rnleri kullanyorsunuz? Bu rnler size hangi kolaylklar salyor? Aklaynz. 3. Gnmzde kullanlan teknolojik rnlerden hangileri gelecekte ne tr bir deiimi urayabilir? Dncelerinizi not edeniz. 4. Organ ba ile ilgili dncelerinizi syleyiniz. 5. Roman, yk ve hikaye kitaplarnz nerelerden alyorsunuz? Alrken nelere dikkat ediyorsunuz? 6. portadan kitap ya da CD aldnz m? Herhangi bir sorunla karlatnz m? Aklaynz. 7. Atatrk, Benim manevi mirasm, akl ve bilimdir. szyle ne anlatmak istemitir?
183
7. nite
Sosyal Bilimler ve Biz
N HAZIRLIK
Sosyal bilimler denince aklnza hangi dersleriniz geliyor? listeleyiniz. Sosyal bilgiler retmeni Ayten Hanm, sosyal bilimler alannda yaplan almalarn toplum hayatna etkilerinden bahsederek derse giri yapt: Sosyal bilimlerin konusunu insanlarn sosyal, kltrel, ekonomik vb. her alandaki faaliyetleri oluturur. Sosyal bilimlerin amac; insan daha iyi anlamak, insann kendi ihtiyalarn, isteklerini, beklentilerini kavrayarak ona gre kendisine yn vermesine yardmc olmaktr. Sosyal bilimler, insanla ilgili bilgiler reten bilim dallar topluluudur. Bizim grdmz sosyal bilgiler dersinin bilgi temelinin byk bir ksmn sosyal bilimler oluturur. Ayten retmen, bu aklamalar yaptktan sonra tahtaya aadaki tabloyu izerek sosyal bilimlerin iine giren bilim dallar ve ksaca bunlarn inceleme alanlarn gsterdi. SOSYAL BLMLER BLM DALLARI ANTROPOLOJ SOSYOLOJ SYASET BLM CORAFYA TARH EKONOM PSKOLOJ FELSEFE KONULARI NSAN VE KLTR NSAN VE TOPLUM NSAN VE YNETM NSAN VE YER
KELME LAR VE KAVRAM

bilim bulgu sosyal bilim
NSAN VE GEMTEK FAALYETLER NSAN VE KAYNAK PAYLAIMI NSAN VE DAVRANII VARLIIN VE BLGNN ARATIRILMASI
Sizce Bu Bilim dallarnn birbirleriyle olan ortak ynleri nelerdir?
7.1. Etkinlik
184
Elektronik Yzyl
Aysel retmen, aadaki emay hazrlayarak sosyal bilimlerin baz bilim dallar ile ilgili rencilere bilgi verdi. Bu bilim dallarnn bize neler kazandrdn anlatt.
Antropoloji Tarih Psikoloji
Antropoloji toplumlarn sosyal, kltrel ve biyolajik yaplarn inceler her toplumun farkl ve benzer kltrleri olabileceini, farklln bir zenginlik olduunu bilimin bu almalar sayesinde reniriz.
Sosyoloji
Gemi - bugn - gelecek balants kurabilmek iin tarihe ihtiyacmz olacaktr. Bugn anlayabilmek iin gemite olaylarn hangi artlarda ve nasl doup gelitiini bilmemiz gerekir. Gemii bilmek geleceimizi nasl ynlendirmemiz gerektii konusunda bize yardm eder.
Arkadalarmzla iyi geinmek iin onlar tanmaya alyoruz. Neye kzdklarn, kzgnlklarn nasl anlayacamz ve onlar krmamak iin nasl davranacamz, kendimizi arkadalarmza nasl ifade edeceimizi reniyoruz.
Ekonomi
Yaantmz boyunca eitli gruplar ierisinde yer alrz. Toplumda, ailede ve arkadalk gruplar iinde bize den grevlerin ve sorumluluklarn neler olduunu bu bilimin almalarndan reniriz.
Siyaset Bilimi
Doal kaynaklarmzn snrl ama istek ve ihtiyalarmzn snrsz olduunu grerek ona gre btemizi dengelemeye alyoruz. Gelecekte iyi bir meslek sahibi olarak hem kendimize hem de lkemize yararl olmaya gayret gsteriyoruz.
Corafya
7.2. Etkinlik
Bizi ynetecek kiileri seeceiz. Okulda veya yetikin olup hayata atldmz zaman kararlarmz doru ve yerinde vermeyi reneceiz. Haklarmz ve sorumluluklarmz reneceiz. nk haklarmz inendii zaman haklarmz ve nasl koruyacamz bilmek zorundayz.
Yurdumuzun dnya zerindeki konumunu kaynaklarn cografya sayesinde reniriz. Bu gzel yurdu korumamz gerektiini anlarz. Ayrca dier lkeler hakknda da bilgi sahibi oluruz.
185
7. nite
Ayten retmen, daha sonra rencilerden sosyal bilimlerin hangi bilim dallarnda olutuklarna ve bunlarn hangi konularda alma yaptklarna nem vermelerini istedi. Sosyal bilgiler dersinde rendiiniz konular size neler kazandryor? Dncelerinizi aklaynz. Sosyal bilimlerdeki alma ve bulgulardan hareketle, sosyal bilimlerin toplum hayatna ne gibi etkileri olabilir? rnek vererek aklaynz. Sosyal bilgiler; - Etkin bir Trkiye Cumhuriyeti vatanda olarak bir sorunumuzu hak ve sorumluklarmz erevesinde zme yollarn, - Ailemizle, arkadalarmzla ve dier insanlarla etkili bir iletiim kurma yollarn, - Kltrn, topluluklar bir arada tutan zellikler olduunu ve kltrmz korumamz gerektiini, - Devletin devam ve huzuru iin belli kurallar olduunu ve bu kurallara uymamz gerektiini, - Doal kaynaklarn bizim iin olduunu ancak bunlar kullanrken gelecek nesilleri de dnerek kullanmamz gerektiini, - Eitim, kiilik zellii ve becerilerimizin neler olduunu ve bunlara en uygun meslei bularak ona gre hangi eitimi alacamza karar vermemizi, - Bir sorunun pek ok zm olduunu, bu zmlerden en uygun olann seme yollarn, - Karar verme becerimizin, gelecekte nemli kararlar almada gerekli olduunu retir, - eitli gruplar iinde yer aldmz, grup iinde olmann sorumluluk gerektirdiini.
Dnelim, Syleyelim
1. Psikoloji, antropoloji ve felsefe bilimleri sizce hangi konularda alma yapyor olabilir? 2. Sosyal bilgiler dersinde rendiiniz bilgilerin gnlk hayatmzdaki nemi nedir?
186
Elektronik Yzyl
Bilim ve Teknolojinin nemi
N HAZIRLIK
KELME LAR VE KAVRAM

bilim teknoloji
Gelecekte ulam ve haberleme alannda ne tr teknolojik gelimelerin yaanaca konusundaki dncelerinizi syleyiniz.
BLM dier adyla LOJ ok ocuklu bir anne gibidir. Bu ocuklardan sadece birkann adn syleyecek olursak:
HAYAT BLM
HAYVAN BLM
YER BLM
TOPLUM BLM
BYOLOJ
ZOOLOJ
JEOLOJ
SOSYOLOJ
Ve
TEKNOLOJ
deriz.
Bu ocuklarn kimisi pek uslu, kimisi pek duygusal, kimisi pek sevimli lerinden bir tanesi var ki hem pek becerikli hem de pek cmert Ancak pek mark Seni sabah yatandan uyandran bu Yzn smscak su ile ykatan bu ayn piiren ocak bu Giydiin elbiseyi, ayana geirdiin ayakkaby, eline aldn antay diken bu antaya koyduun kitab basan, ciltleyen, kaplayan bu Okula gitmek iin bindiin ara bu Okula geldiinde seni ieriye davet eden zilin sesi bu Ksacas sana 24 saat hizmet eden bu... Ne 24 saati? Bunlar birbirine ekle, hafta olsun, ay olsun, mevsim olsun, yl olsun, tek kelimeyle mr olsun te bir mr boyu senin can yoldan TEKNOLOJ bu TEKNOLOJ, deiken bir kavram Gn geliyor, pabucu dama atlyor... Bu yzden ona birka nasihatim olacak: Ben bilgisayarm. deyip insan beynini hor grme Evet glsn, pratiksin, gnlerce srecek bir ilemi saniyede yapyorsun ancak unutma ki seni yapan bir insan... Senin hafzan var ama vicdann yok!... Egzoz gaz ile dnyamz kirletmeye devam edersen rtkanlnla kulaklarmz rahatsz edersen, pabucunu dama atar, petrol yerine YENLENEBLR ENERJlerden birini getirir oturturuz! Biliyorsun, buhar senin yoluna feda ettik Siz de yukardaki dncelere katlyor musunuz? Neden?
187
7. nite
Uzay almalar
Uzayda ABD-Trkiye Ortakl Trkiye ile ABD, ortak uzay almalar gelitirilmesi iin ereve anlamas imzalad.
ANKARA - Anlama, yksek dzeyli ortak savunma grubu toplants iin Ankarada bulunan ABD Savunma Bakanl Mstear Yardmcs ile Hava Kuvvetleri Komutanmz tarafndan imzaland. Anlamayla, ABD Savunma Bakanl ile ABD Uzay Kurumu NASA, Trkiyenin uzay almalarna eitim ve teknoloji destei verecek iki lke bu alanda ortak projeler gelitirecek. Anlama, ayrca Trkiyenin bu alanda yetimi insan gcnn karlanmasna dnk eitim programn da ieriyor. Bu erevede, Hava Kuvvetleri bnyesinde kurulan Uzay Dairesinin uzmanlar, NASAda eitim grecek. Eitim program, ilk Trk astronotunun yetitirilmesi iin NASAya pilot subaylarn gnderilmesini ve i birliinin ileriki aamalarnda bir Trk astronotunun ABD uzay programlarndan birine dhil edilerek uzaya gnderilmesini de ieriyor. (nternet haberi, 16.10.2005)
Uzaya Gidiyoruz
NASA'nn Apollo projesinde grev alan Trk bilim insan Prof. Dr. Eraslan: ''Yeter ki 'Uzaya gidiyoruz." hedefi konulsun, bizim yeterli alt yap ve insan gcmz var." NASA'nn Aya klmasn hedefleyen Apollo projesine yazlmlaryla katkda bulunan Trk bilim insan Prof. Dr. Hsn Arsev Eraslan, Trkiye'nin uzay almalar iin yeterli alt yap ve insan gcnn bulunduunu, bu konuda kararl hedefler konmas gerektiini syledi. Trkiye'nin uzay almalar iin teknolojik alt yapsnn yeterli olduunu belirten Eraslan, ''Trkiye'de beyin gc ve bilim gc olarak her ey var. Uydu yapmak bir marifetse bizim bunu yapacak durumumuz var. Teknolojik alt yapmz gayet iyi. Ancak bu kullanlmayarak darya baklyor. ncelikle bu anlay deimeli.'' dedi. ''Astronotu uyduya koyup uzaya yollamann'' zor olmadn belirten Eraslan, uzay almalarnda en nemli aamann kararl olmak ve hedef koymaktan getiini belirtti. (nternet haberi, 16.10.2005)
Yukardaki internet haberlerinden yararlanarak hedef koymak sznden ne anlyorsunuz? Syleyiniz. Uzay almalar ile ilgili hazrlanan projeler neden nemlidir? Aklaynz.
188
Elektronik Yzyl
zellikle tp alannda bilimsel ve teknolojik gelimeler hzl bir ekilde ilerlemektedir. Vcudumuzdaki krklarda alya alma yannda gnmzde platin iviler kullanlarak insanlarn hzl bir ekilde salna kavumas salanmaktadr. Ultrason cihaz sayesinde yaylan k ve ses dalgalaryla vcutta tmr olup olmad anlalyor, hamilelerde bebein grntsne ulalabiliyor. Soner cihaz da balklarn iine yaryor. Yayd ses dalgalaryla balklarn yerlerini tespit edebiliyorlar. Tp alanndaki en nemli gelimelerden biride kk hcre ile tedavi yntemidir.
Kk Hcre
Kk hcreler, hayatn temel talar ve insan vcudunu oluturan ana hcrelerdir. Kk hcreler; snrsz blnme, her trl vcut hcresine dnme ve yeni grevler stlenme imknna sahip hcrelerdir. nsan vcudundaki cilt, kaslar, kemikler, sinirler, kan hcreleri gibi tm organlar, kk hcrelerinden oluur. Kk hcre: nsan vcudunda hastalklar ve yaralanmalar nedeniyle oluan hasarlar onarr ve iyiletirir. Genellikle hangi tip dokuya ihtiya varsa ona dnr. zet olarak denilebilir ki kk hcreler ne kadar gense o kadar fazla geliebilir ve farkl hcrelere dnebilir. nsan yalandka kk hcrelerin says azalr.
Nerede ve Ne Zaman Kk Hcreler Kullanlr?

Biyoteknolojiyle kordon bandaki kk hcrelerinden vcut dokusu oluturmak iin mit verici gelimeler yaanmaktadr. Hedef, zarar grm dokular, hcre biyolojisi teknikleri kullanarak kordon kannda bulunan kk hcrelerle tamir etmektir. Kronik barsak enfeksiyonu ve eklem hastal gibi hastalklarn tedavisinde hastann kendi kk hcrelerinin kullanlmasyla ilk mit verici tecrbeler elde edilmitir.
Biliyor muydunuz? TARTIINIZ
Teknolojik gelimeler sonucu ortaya kan hava kirliliinin insan salna olumsuz etkilerini tartnz.
1988de kk hcrenin ilk defa Pariste bir bebekten alnarak hasta kardeini kurtarmak iin kullanldn, 1999da Brezilyada ilk defa bir ocuun tedavisinde kendi kordon kannn kullanldn, 2001de Almanya ve Avusturyada yetikin hastalarn kordon kan yardmyla baarl bir ekilde tedavi edildiini biliyor muydunuz? nternet haberi, 04.10.2005
Dnelim, Syleyelim
1. Teknolojide meydana gelen gelimeler, hayatmz nasl etkiliyor? 2. leride bilim ve teknoloji adna bir bulu yapmak isteseniz hangi sorunun zmne ynelik alrdnz? Neden?
7.3. Etkinlik
189
7. nite
Doku ve Organ Nakli
N HAZIRLIK
1. Doku ve organ ba hakknda neler biliyorsunuz? 2. Tp alanndaki gelimelerin sizce nemi nedir?
KELME LAR VE KAVRAM

dayanma bulu doku organ
Benim adm mer elik. Sosyal bilgiler dersinde retmenimiz Doku ve organ ba konusunda kimler aratrma yapmak ister. diye sorduunda hemen parmak kaldrdm. retmenim benim babam doktor. Bu konuda aratrma yapabilirim dedim. Aratrmalarla ilgili babamdan da yardm alarak eitli kaynaklardan bilgi topladm. Bir hafta sonra sunumumu yapmak iin retmenimden izin aldm ve anlatmaya baladm. Doku ve organ bann ok nemli olduuna inanyorum. Bir doku veya organ balayarak hasta insann hayata yeniden merhaba demesini salayabiliyorsunuz. Bundan daha byk bir ey olabilir mi? Hem de bunu tanmadnz biri iin ve hibir karlk beklemeden yapyorsunuz. Bu da sizin toplumsal duyarllnz gsteriyor. Birgn bizlerde doku veya organ nakline ihtiya duyacak bir hastala yakalanabiliriz. Bu nedenle vatanda olarak bu konuda duyarl olmalyz. Bu konuda organ ba yapan bir kiinin u szlerini sizinle paylamak istiyorum. Gzlerimi; gn n, bir bebein yzn, bir annenin gzlerindeki sevgiyi grmemi birine verin. Kalbimi; kendi kalbi yaamasna yetmeyen birine verin. Kanm; Acil kana ihtiyac olan insanlara datn. Bbreklerimi; yaamak iin haftadan haftaya makineye balanan birine verin. Eer yeri gelir de beni hatrlamak isterseniz bunu size ihtiyac olan birine yardm ederek yapn. Eer tm bu isteklerimi yapyorsanz ben sonsuza dek yaayacam.
lkemizde doku ve organ nakli ile ilgili teknolojik gelimeler sayesinde ok nemli baarlar elde edilmektedir. Yandaki szden yararlanarak doku ve organ bann nemi ile ilgili bir kompozisyon almas yapnz.
BR ORGANIN BAII DNDRR BN GZYAI
K 190
7.4. Etkinlik
Elektronik Yzyl
Balayabileceimiz Doku ve Organlarmz
lkemizde tp alannda gelimeler sayesinde kalp, akcier, bbrek, karacier ve pankreas gibi organlar ile kalp kapa, gzn kornea tabakas, kas ve kemik ilii gibi dokularn nakli baaryla yaplabilmektedir. Bir kii, organlarn balayarak birok insana yaama imkn verebilir. Benim babam doktor olduu iin doku ve organ nakli ile ilgili onunla bir rportaj yaptm. Doku ve organ nakli ile ilgili merak edilen sorular babama sordum: Organ ba, benim salm bozar m? - Hayr. Organ balayan kiinin organlarnn kullanlmas ancak o kiiye tbben yaplacak tm tedaviler uygulandktan sonra gndeme gelir. Organ ba, inanlarmza aykr mdr? - Kesinlikle hayr. Dinimizde ve dier dinlerde organ bana aykr bir durum yoktur. Organlarm balamak iin ne yapmalym? - Bir organ ba kart alp yannzda tamanz yeterlidir. Organ ba kartlarn hastanelerden temin edebilirsiniz. Organlarn balayan bir kiinin bu durumu ailesine nceden bildirmesinde yarar vardr. Ben sadece bbreklerimi balamak istiyorum, ne yapmalym? - Ba kartnda bunu belirtmeniz yeterlidir. Organlarm balamtm, vazgeebilir miyim? - Evet. Bunun iin yannzda tadnz ba kartn yrtp atmanz yeterlidir. Organ ba iin ya snr var mdr? - Hayr. Beyin lm gereklemi, 18 yandan kklerin organlarnn kullanlmas iin ebeveynleri izin vermesi gerekir. Gazetelerde ve nternette sk sk doku ve organ ba yaplarak hayata dnen hastalardan bahseden haberler yer alan. Aada onlardan biri verilmitir.
Karlkl bbrek nakli hayat verdi
ANTALYA - ki kii bbreklerini 'apraz nakille' birbirlerinin elerine verdi. ki ailenin de acs sona erdi. M. K. 16 yl nce bbreinden rahatszland. 11 ay nce doum srasnda yanl mdahale nedeniyle bbreklerini kaybeden S. E. da K. gibi diyaliz makinesiyle yaamn srdrmeye balad. ki hastann salkl eleri, bir bbreklerini elerine vermeye raz oldu ancak doku uyumazl bunu engelledi. Akdeniz niversitesi Organ Nakli Merkezindeki inceleme sonunda hasta olan elere, salkl elerdeki bbreklerin apraz nakil yaplabilecei ortaya kt. Merkezde yaplan operasyonlarla M.K. ei H. K. bir bbreini S. E.'ye verdi. S. E.'nin ei K. E. bbreini, eini diyalizden kurtaran H. K.'nin ei M. K.ye verdi. M. K. ei iin 'elleri plecek kadn' derken, S. E. da, "Diyaliz makinesinde hayat gemiyor. Bbrek hastalarna kar duyarl olunsun. Ltfen organ balayn." dedi. (nternet haberi, 30.10.2005)
Doku veya organlarnz herkese verebilir misiniz? Neden? Doku veya organ banda bulunmak ister misiniz? Niin? Kimsenin doku veya organn balamadn dnnz.
Bu doku veya organlara ihtiyac olan hastalarn durumu, sizce ne olurdu?
7.5. Etkinlik
191
7. nite
lkemizde doku ve organ nakli bekleyen pek ok insanmz var. Hastalarn hepsi, bizim yapacamz yardmlar bekliyor. Onlarn sesini duyalm ve yardm eli uzatalm.
Onlar yayor! Desteinizle onlar, yzler, binler yaayacak.
Biliyor muydunuz? 03-09 Kasm tarihleri aras Organ Nakli Haftas olduunu biliyor muydunuz?
Bu aratrmay yaparken annem ve babam da bana yardm etti. Bu almadan etkilenen annem ve babam organlarn balamaya karar verdiler. Hep beraber gittik ve onlarla organ ba kart doldurduk. UNUTMAYIN! Belki bugn salklsnz ama ya yarn?... Gazetelerde bbreklerini balayan kiilerle ilgili bir haber duyduunuzda ne dnyorsunuz? Bbrek hastas olan kiiler sizin ailenizden biri olsayd ve ona bbrek balanm olsayd ne dnrdnz? Doku ve organ ban artrabilmek iin neler yapabiliriz? Doku ve organ naklinin yannda daha kolay yapabileceimiz baka bir ey daha var: Kan vermek
Kan Ba
lkemizin salk alanndaki balca problemlerinden biri, ihtiya hlinde kan ve kan rnlerinin yetersiz oluudur. Kan nakline ihtiya duyan hastalarn, bizim vereceimiz salkl kana ne kadar ok ihtiya duyduklarn, ne yazk ki o hastalklar kendi bamza geldiinde farkna varrz. Kann nemini iyi kavramak ve kann yerine geebilecek baka bir tedavinin olmadn bilmek, neden kan banda bulunmamz gerektiinin bir cevab olabilir. Kan ba, nerelerde yaplr?
Peki, kimler kan verebilir?

Bir kiinin kan banda bulunabilmesi iin ncelikle salkl olmas gerekmektedir. Salkl bir birey ifadesi, herhangi bir hastal olmamak ve kan deerlerinin normal deerlerde olmas olarak zetlenebilir. Kan deerleri normal, kalp ve dolam sistemi ile ilgili bir hastal bulunmayan bir kii, 500 mililitrelik kann, ihtiya sahipleri iin kolaylkla balayabilir. Salkl bireylerden alnan kan, vcut tarafndan yeni hcreler retilmesiyle yaklak olarak drt haftada yerine konur. Kan ba yapmaya uygun olup olmadnz, kan bankalarnda ya da ilgili hastanelerde size doldurtulacak olan form sonucunda anlalr. Ancak doldurulan bu form, tamamen doru veriler iermelidir. Saklanan ya da yanl bilgiler ieren formlar, sizin salK nz ve bata bulunduunuz kiinin saln olumsuz etkileyebilir. 7.6. Etkinlik
192
Elektronik Yzyl
mer, bu aklamalarnn ardndan birka nemli konudan bahsetmek istediini syleyerek retmeninden devam etmek iin izin istedi. retmenin izin vermesi zerine, mer konumasna devam etti.
Hasta Olmamak in
Hasta olmamak iin nce salmz korumamz gerekmektedir. Dikkat edeceimiz en tehlikeli hastalklar, bulac ve salgn hastalklardr. nk bunlar, ok abuk yaylan ve herkesi tehdit eden hastalklardr. Salgn hastalklar, genelde doal afetlerin ardndan ortaya kar: tifo, dizanteri, difteri, grip, kolera, veba vb.
Vanda tifo salgn

Vann Erek Beldesinde 100e yakn kii tifo salgn nedeniyle hastaneye kaldrld. Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdr, Vatandalar musluktan su imemeleri konusunda uyard. Ayrca blgede tifo salgnnn balayabileceine de dikkat ekti. (Basndan, 18.10.2008)
Bulac hastalklar ise u ekilde sralayabiliriz: AIDS (Edinsel baklk eksiklii sendromu): Bu hastalk; cinsel iliki, kan nakli, ortak kullanlan enjektrler ve dvme yoluyla geer. Virs vcuda girdikten sonra ortalama 5-10 ylda hastalk belirtileri grlebilir. Baklk sistemi fel olduundan lm genellikle bulac hastalklar sonucu meydana gelmektedir. rnein; verem veya grip lme yol aabilir. Etkeni: HIVdir.
Aids virs ile ilgili siz bir slogan bulsanz ne olurdu?
1 Aralk Dnya AIDS Gn

an vebas olarak bilinen AIDS hastalna dikkatlerin ekilmesi amacyla bu ylki Dnya AIDS Gn'nn slogan, Sznde Dur, AIDS'i Durdur, yardmc slogannn ise AIDS'liye Srtn Dnme olarak belirlendi.
HEPATT B : Cinsel iliki ve kan yoluyla bula(nternet haberi, 01.12.2005) r. Karacierde enfeksiyona neden olur, iyileme olmazsa karacier kanserine, siroza dnebilir. Hepatit A : Hijyen koullarnn iyi olmad yerlerde grlr. Su ve besin maddelerine virs ieren dknn bulamas sonucu insana geer. Tberkloz : Uzun sreli ve bulac bir hastalktr. Hastalk daha ok akierde grlr. Daha ok vcut direnci dk kiilerde grlr. Hasta kiinin ksrmesi, hapurmas ve tkmrmesi yoluyla evreye yaylr. Uyuz: Pire, bit gibi parazitlerle yaylr. Vcudun her tarafnn kanmasna yol aar. Bulamn nlemek iin bakalarnn giysilerini, taran, yatan paylamamak gerekir. Hastala neden olan parazitlerden bit, genelde pis insanlarda grld sylense de bu, genel kural deildir. Temiz ve titiz insanlarda da grlebilir. Hlen gelimi lkelerde bile, nemli sorunlardan biridir. Ortak eya kullanm da bi hastaln yaylmasna neden olur. Btn bu hastalklarn nasl bulatklarn, bunlardan korunma yollarn bilmeli ve gerekli tedbirleri almak zorundayz. Bunun iin alnacak tedbirlerden biri de a olmaktr.
193
7. nite
mer, salgn ve bulac hastalklardan bahsettikten sonra bunlardan bazlar iin basit bir korunma yolu olan alardan ve yararlarndan sz etti.
Alar ve Yararlar
Alar, toplum salnn kazanlmasnda yardmcdr. Alar, ncelikle uygulandklar kiileri hastalktan korur. Ancak hastalktan korunan kiiler, mikroplar dier kiilere tayamayaca iin alanmam kiilere de hastaln geii engellenir. Onlar da korunabilir. Enfeksiyon hastalklar, yaratt bireysel etkiler yannda ksa srede byk kitlelere ulamaktadr. Hastaln olumasn nlemek, her zaman tedavi etmekten ok daha kolay ve anlamldr. Hastalklar, zaman zaman hibir ekilde tedavi edilemeyecek sorunlara ve kalc hasarlara yol aabilmektedir. Hastalklar, ac ekmeye kalc sakatlklara ve lmlere neden olabilmektedir. Alar, hastaln istenmeyen sonularn ve skntsn yaamadan o hastalktan korunmay salar. A ile korunmak, ok daha iyidir. nk a olunmazsa ocuk felci ve hepatit B (karacier kanseri) hastalna yakalanabiliriz. Ek olarak Hib menenjiti, bomaca ve kzamk sonras beyinde hasar grlebilir. Hamile kadnlar kzamkk geirirse bebeklerinde ciddi doumsal sakatlklar grlebilir. retmenimiz, doku ve organ baAlar bizi eitli hastalklardan korur nn yan sra farkl konulara da deindiim iin memnun olduunu syleyip bana teekkr etti.
7.7. Etkinlik
Dnelim, Syleyelim
1. imdiye kadar hangi alar vuruldunuz? Bunlar sizi hangi hastalklardan koruyor? 2. Kzlay gibi eitli yardm kurulularna kan ba yaplmasnn toplum iin nemi nedir?
194
Elektronik Yzyl
Telif ve Patent Haklar
N HAZIRLIK
Bir rnn yasal yollardan temin edilmesi, niin nemli olabilir? Dncelerinizi syleyiniz.
KELME LAR VE KAVRAM

tent telif ve pa et ar tic
Benim adm Zeynep. Arkadamn tavsiyesi zerine son gnlerde popler olan bir kitaba ilgi duydum. Her sohbette bu kitaptan bahsediliyordu. Yakn evremdeki insanlarn dnda basnda da ska sz ediliyordu. Btn bunlar benim kitaba kar daha ok ilgi duymama neden oldu. Satn alarak okumaya karar verdim. Kitap alrken nelere dikkat edersiniz? Harlklarmdan biraz para biriktirmitim. Bu parayla kitab almak iin kitapya uradm. Kitabn sat fiyatnn benim iin ok yksek olduunu grnce kitab alamadan oradan ayrldm. Eve dnerken yol kenarnda, yerde kitap satan bir satcda kitab grdm. Fiyat olduka uygundu. Parasn deyerek kitab aldm ve eve gelince hemen okumaya baladm. Kitabn sayfalarn evirdike yapraklar elimde kald. Okumaya baladmn ikinci gn kitabn cildi ayrld. Arada baz sayfalarn yazlar bulank kt iin rahat okuyamadm. Benzer bir durum yaadnz m? Yaadysanz nedeni ne olabilir? Birka gn sonra arkadam, kitab nasl bulduumu sordu. Ben de ona olanlar anlattm ve hevesim kat iin bitiremediimi syledim. Arkadam: - Kitap, ok gzel ve kaliteli. Bence herkesin ktphanesinde bulunmas gereken bir kaynak, dedi. Sonrada okumam iin bana kendi kitabn verdi. Kitap, daha yeni alnm gibi prl prld. Kitabn grnyle ilgili olarak aknlm gizleyememi olmalym ki: - Bunu sadece ben deil, annem ve babam da okudu, dedi. - Benim aldm kitap, daha ben okurken paraland, nasl oldu da byle salam kald? diye sorduumda bana kitabn zerindeki bandrol gsterdi ve: - Bu kitap orijinal. Sen korsan kitap almsn. Orijinal kitabn ciltlenmesi, yazs ve renkleri kaliteli olur. Korsan kitap ise ucuz olsun diye her eyi kt ve kalitesiz malzemeden yapyorlar. Hem biliyor musun, sadece kitaplarn deil CDlerin de korsann yapyorlar. Onlar da bir kere dinlenince veya seyredilince bozuluyor. Hlbuki bunlar, uzun sre kullanmak amacyla alnan eyler. Btn bunlarn yannda korsan alnan her kitap veya CD ile, o rn iin emek harcayan kiinin hakk da elinden alnm oluyor. Bu ekilde alveri yaparsak kitap yazan veya CD K hazrlayan kiinin hakk olan paray, onlardan habersiz oaltan ve satan kiilere 7.8. Etkinlik vermi oluyoruz. Bylece kitap, CD gibi eserleri hazrlayan kiiler, emeklerinin karln almam oluyorlar, diye konuyla ilgili olarak aklamada bulundu.
195
7. nite
Kitab arkadamdan aldm ve tekrar okudum. Bu sefer, nceki skntlar yaamadm ve kitab byk bir heyecanla, zevk alarak bitirdim. Ktphanemde bulunmas gereken ve her zaman faydalanacam bir kitap olduuna karar verdim. Bir sre daha para biriktirerek kitapya gittim ve bandroll bir kitap alarak ktphaneme koydum. Ucuz kitap alaym, kr edeyim derken daha ok zarar etmi oldum. Bir daha asla bandrol olmayan bir kitap ya da baka eser alp hem kendimi hem de eseri reten kiinin emeini zarara uratmayacam. nk ucuz mal alacak kadar zengin deilim. Telif ve patent haklar konusunda yasal dzenlemeler nelerdir? nsanlar, eserlerini hangi yollarla koruma altna alabilirler? Yaptm aratrma sonucunda telif ve patentle ilgili kanunlar olduunu rendim. rnein; 5846 Sayl Fikir ve Sanat Eserlerini Koruma Kanununun 72. maddesinin 3. fkras: Hak sahibinin izni olmakszn; a) Bir eseri herhangi bir ekilde ileyen, b) Bir eseri herhangi bir ekilde oaltan, c) Bir eseri herhangi bir ekilde yayan, ) Bir eserin nshalarn yasal veya yasal olmayan yollardan lkeye sokan ve her ne ekilde olursa olsun ticaret konusu yapan, d) Bir eseri topluma ak yerlerde gsteren veya temsil eden, bu gsterimi dzenleyen veya dijital iletim de dhil olmak zere her nevi iaret, ses ve/veya grnt iletimine yarayan aralarla yayan veya yaymna araclk eden, cezalandrlr. diyerek eser sahibinin haklarn korumaktadr. Yine, 5846 Sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun 81. maddesi: Mzik ve sinema eserlerinin oaltlm nshalar ile sreli olmayan yaynlara bandrol yaptrlmas zorunludur. diyerek eser sahibinin eserinin orjinal ve korsan ayrmn yapmamz kolaylatrmaktadr. Telif ve Patent Hakknn yan sra bir de Fikir Eserlerinin Korunmas Kanunu ile de bir eser ortaya karan veya bulu yapann hakk korunmutur. Yeni fikir eseri (fikr mlkiyet) genel olarak, bir eserin yaratcsna veya bir buluu yapana, eserinden ya da buluundan belli bir sre iin ticari olarak yararlanma haklarnn tannmasyla korunur. Bu haklar ayrca, hak sahibi tarafndan satlabilir, lisans alnabilir veya baka ekillerde tasarruf edilebilir. Edebiyat ve sanat eserleri, bulular, markalar ve tasarmlar gibi deiik fikir eseri trleri, farkl ekillerde korunur: Kitaplar, tablolar, mzik eserleri, filmler ve plaklar gibi, edebiyat ve sanat eserleri ile yazlmlar, genellikle telif hakk ile korunur. Gerek teknik, gerek bilimsel bulular patent ile korunur. Szckler, simgeler, kokular, sesler, renkler ve ekiller gibi bir rn veya K hizmeti dierlerinden ayrt etmeye yarayan zellikler marka haklar ile korunur. 7.9. Etkinlik
196
Elektronik Yzyl
Tasarmlar, corafi iaretler ve ticari srlar da Patent fikir eseri trleri olarak kabul edilir ve ou lkede bunBulu sahibinin bulu konusu rn, belirli lar iin belli bir hukuki koruma biimi vardr. Ticaret dnyasnda haksz rekabeti engelleyici bir sre retme, kullanma, satma veya ithal etme kurallar, ayn zamanda ticari srlarn ve dier fikir eseri hakkdr. Bu hakk gsteren belgeye de patent ad trlerinin korunmasna da yardmc olur. verilir. Korsan bir kitap almakla sadece kendime zarar vermi deilim aslnda. Korsan rnlerin zarar, sadece aldm kitabn yrtlmas deil. Korsann, lke ekonomisine zararnn yannda bana yapt zarar hi kalr. Nasl m?
stanbulda korsan CD operasyonu

stanbul'da yaplan korsan yayn ve CD operasyonunda, 21 kiinin gzaltna alnd, 4.8 milyon TL tutarnda korsan CD, DVD, VCD ile bandrolsz yazl rn ele geirildii belirtildi. stanbul Emniyet Mdrlnn yapt aklamada, korsan CD,VCD, DVD, kaset ile kitaplarn retim, datm ve satnn engellenmesine ynelik operasyonlarn devam edecei sylendi. (nternet haberi, 22.01.2009)
Korsan satlarn hem lkemize hem de bunlarn asl reticilerine zararlar nelerdir?
Korsan rnlerinin Zararlar

Korsan satlardan vergi alnamadndan devletin trilyonlarca lira vergi kayb olmaktadr. Korsan satlarla elde edilen yksek miktardaki para, organize su rgtlerine gitmekte ve yasa d ilerin finansmannda kullanlmaktadr. Eser sahipleri, yaratc emeklerinin karln alamad iin yaratclk engellenmektedir. Mzik, sinema, ilim/edebiyat sektrleri lkemizin gerek ekonomisi ve gerekse kltr hayat iin vazgeilmezdir. Bunlarn uluslararas alanda rekabet ansn, geliimini, bu sektrlerde nitelikli eserler retilmesini engellemekte ve imknsz hle getirmektedir. Bilgi toplumunun en nemli itici glerinden olan yazlm sektr geliememektedir.
7.10. Etkinlik
197
7. nite
Meydana getirdiiniz bir eseri, koruma altna alabiliyorsunuz. Bunun iin Trk Patent Enstits kurulmutur. Bu Enstitnn grevleri unlardr.
7.11. Etkinlik
Trk Patent Enstits; Yaratcl ve yenilii tevik ederek Trkiye'nin ekonomik ve teknolojik gelimesine katkda bulunmak, Patent, marka, tasarm ve dier sanayi eseri haklarnn etkin korunmasn salamak, Sanayi eseri (snai mlkiyet) sahibi olma bilincini ve bilgisini lke genelinde yaymak, ilgili kesimlerle i birliini gelitirmek, Mteri odakl, hzl ve kaliteli hizmet sunarak etkin bir snai mlkiyet sistemi oluturmak, bu amala yasal, teknik ve beer alt yapy glendirmek, Trk ekonomisinin karlarn korumak ve gelitirmek amacyla uluslararas platformlarda Trkiyeyi temsil etmek ve i birliini glendirmek iin kurulmutur. (www.turkpatent.gov.tr)
http://www.dyegm.gov.tr
TRKYEDE LK ENDSTRYEL TASARIM DAVASI
Korsan Sandalyeye 20 Ay Hapis Cezas

Korsan kitap ve CD'nin ardndan ''korsan sandalye''ye de ceza geldi. Baka bir firmann zgn olarak tasarlad sandalyeleri korsan olarak reten mobilyac endstriyel tasarm fikrini almak suundan hapis ve para cezasna arptrld. Dava, Trkiye'de tasarmc irket lehine sonulanan ilk endstriyel tasarm davas oldu. Davann sonulanmasnn ardndan firma, sandalyeleri kullananlar hakknda da dava at. (nternet haberi 18.09.2003)
Trk Patent Enstitsnn almalar hakknda neler biliyorsunuz?

Dnelim, Syleyelim
1. Telif ve patent hakk ile korunan rnleri alrken nelere dikkat etmeliyiz? Neden? 2. Korsan kitap veya CD alma konusunda neler dndnz yazarak aklaynz.
198
Elektronik Yzyl
Aklclk ve Bilim
N HAZIRLIK
Bilim ve teknoloji alanndaki gelimeleri takip etmek, bir lke iin neden nemlidir?
KELME LAR VE KAVRAM

bilim kant
Bir toplumun kalknma dzeyini, bilim ve teknolojideki gelimeler belirlemektedir. Biz de ada uygarlk dzeyine ulamak istiyorsak bilime, bilimsel dnceye, akla ve teknolojiye nem vermeliyiz. Bunun iin ylmadan yorulmadan almalyz. Mustafa Kemal Atatrk, Kurtulu Savan kazandktan sonra kurduu Trkiye Cumhuriyetini gelitirmek iin her zaman akl ve bilimi n planda tutmutur. Atatrk bilimin her konuda insan hayatna yn vermesi gerektiine inanm, bilimde ilerleme olmadan kalknma ve gelime olmayacan sylemitir. Bir sznde yle demitir: Trk milletinin yrmekte olduu ilerleme ve uygarlk yolunda; elinde ve kafasnda tuttuu meale, mspet ilimdir. Atatrk, adalama ile akl ve bilim arasndaki ilikiyi dile getirerek bilimsel almalar sayesinde cehaletin ortadan kalkabileceini vurgulamtr. "Biz ilhamlarmz gkten veya gaipten deil, dorudan doruya hayattan alm bulunuyoruz. Bizim yolumuzu izen, iinde yaadmz yurt, barndan ktmz Trk milleti ve milletler tarihinin bin bir facia ve strap kaydeden yapraklarndan karttmz neticelerdir." Yapt her ite aklcla ve bilime nem veren Mustafa Kemal Atatrkn bu konuda pek ok sz de vardr. Akl ve mantn zmlemeyecei mesele yoktur. Hayatta en hakiki mrit ilimdir. Mantk, zek ile hareket etmek, en belirgin zelliimizdir. Dnyada her ey iin, medeniyet iin, hayat iin, baar iin en gerek yol gsterici ilimdir, fendir. lim ve fennin dnda yol gsterici aramak gaflettir, cahilliktir, doru yoldan sapmaktr. almak demek, bouna yorulmak, terlemek deildir. Zamann gereklerine gre bilim ve teknik ve her trl uygar bululardan azami derecede istifade etmek zorunludur. M. Kemal Atatrk www.atam.gov.tr Sizce Atatrk, yukardaki szleriyle neyi vurgulamaktadr?
AKILCILIK: Akla ve akl yolu ile varlan yargya inanma, akla aykr veya akl d hibir eyi tanmama davran ve tutumu.
BLM: Belli bir konuyu bilme isteinden yola kan, belli bir amaca ynelen bir bilgi edinme ve yntemli aratrma sreci.
199
7. nite
Trkiye Cumhuriyetinin dou dnemde lkenizde ordunun ihtiyacn karlayacak silahlar retecek tesisler ve fabrikalar yoktu. Ordunun modern an gereklerinde uygun dzeyde ykselmesi iin Atatrk, Trk Silahl Kuvvetlerinin ihtiyac olan silah, ara ve gereleri Trk topraklarnda retecek sanayi tesislerinin temelini att.
Mustafa Kemal Atatrk, sanayinin gelitirilmesi iin yaplan almalar yle anlatr:
"Harp sanayi tesisatmz daha ziyade gelitirmek ve geniletmek iin alnan tedbirlere devam edilmeli ve endstrileme almamzda da ordu ihtiyac ayrca gz nnde tutulmaldr. Bundan sonras iin btn uaklarmzn memleketimizde yaplmas ve harp hava sanayimizin de bu esasa gre inkiaf ettirilmesi gerekir. Hava Kuvvetlerinin ald ehemmiyeti gz nnde tutarak bu mesaiyi planlatrmak ve bu konuyu layk olduu ehemmiyetle milletin nazarnda canl tutmak lazmdr." (Atatrk'n Sylev ve Demeleri, Cilt I, s. 403)
TRK HAVA KURUMU

Trk Hava Kurumu, Cumhuriyetin ilanndan sonra 16 ubat 1925'te Atatrk'n emirleriyle "Trk Tayyare Cemiyeti" adyla kuruldu. Ksa zamanda kendini gelitiren cemiyet, 1929'da Uluslararas Havaclk Federasyonu (FAI)na tam ye oldu. Kurum o gnden beri lkemizi, hava sporlar konusunda, yurt iinde ve yurt dnda baaryla temsil etmektedir. Cemiyetin kurulu amac; Trkiye'de havaclk sanayisini kurmak, havacln asker, ekonomik, sosyal ve siyasal nemini anlatmak; asker, sivil, sportif ve turistik havacln gelimesini salamak; btn bunlar iin gerekli ara ve gereci hazrlamak; personeli yetitirmek ve UAN BR TRK GENL yaratmaktr. www.thk.org.tr 1931 ylnda, Pilot Vecihi Hrku, kendi atlyesinde rettii uakla Ankara'dan havalanarak kk bir Trkiye turu yapmay baard. 1932 ylnda cemiyetin yurt dnda eittii mhendislerden Selahattin Reit Bey ve ekibi, (motor ve pervanesi hari) tm paralar Trk mal olan ilk ulusal tipteki uamzn prototipini retti. Bu retim, btn yurtta ok byk heyecan yaratt. 1935'te alnan kongre (genel kurul) kararyla cemiyetin ismi "Trk Hava Kurumu" (THK) olarak deitirildi.
ARATIRINIZ
www.thk.org.tr internet adresini ziyaret ederek Trk Hava Kurumunun rencilere ynelik almalar hakknda bilgi edinebilirsiniz.
200
Elektronik Yzyl
stikbal Gklerdedir
Atatrkn stikbal gklerdedir. sz, o yllarn cokusu iinde sylenen sadece bir ift gzel sz deildi. Ayn zamanda Trkiye Cumhuriyeti'nin nne konulanhedeflerden biri oldu. Bu amala 3 Mays 1935'te Atatrkn adn verdii Trk Kuu kuruldu. Atatrk'n, gittii yerlerde konumalar yaparak genlie vermek istedii havaclk ak, havaclk cokusu, ksa srede sonuca ulat. Genler, akn akn Trk Kuuna komaya balad. Kurum, vatan gklerine aralarnda Atatrk'n manevi kz ve dnyann ilk kadn sava pilotu Sabiha GKEN'in de bulunduu, birok deerli eleman yetitirdi. Atatrk, Sabiha Gkeni Eskiehir Tayyare Mektebine yollad. Sabiha Gken o okulun ilk kz rencisi oldu ve Atatrkn zel izniyle okula yazld. nk ondan nce asker okula kz renci alnmyordu. Bu olay, okula gidecek kz renciler iin de rnek olmutur. Atatrk, Toplumumuz iin ilim ve fen lazm ise hem erkek hem de kadnlarmzn bunlara ayn derecede sahip olmas gerekir. demitir. Trkiyenin aydn gelecei iin kadnlarmzn da eitim ve alma hayatna atlmalarn tevik etmi ve bu amala almalar yapmtr. Atatrkn dnceleri, bilim ve akln rehberliinde kendini srekli yenilemektedir. an ihtiyalarna, gelimelere uygun olarak her dnemde nemini korumaktadr. Bu nedenle Atatrkn dncelerini iyi anlamamz ve doru uygulamamz gerekir.
7.12. Etkinlik
stikbal gklerdedir nk gklerini koruyamayan uluslar, yarnlarndan asla emin olamazlar. M. Kemal Atatrk www.atam.gov.tr
Dnelim, Syleyelim
1. Atatrk, bize hangi tavsiyelerde bulunuyor? Neden? 2. Atatrk Bu dnyada her ey, insan kafasndan kar. (www.atam.gov.tr) szyle ne anlatmak istemitir? Aklaynz. 3. Atatrk Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi ile Trk Tarih Kurumu ve Trk Dil Kurumunu kurarak neyi amalamtr?
201
7. nite
lme ve Deerlendirme
A. Aadaki sorular cevaplaynz. 1. Sosyal bilimlerin amac nedir? rnek vererek aklaynz. 2. Bilim ve teknolojinin, hayatmzdaki nemi nedir? 3. Tp alanndaki gelimelerin amac ve insanlk iin nemi nedir? 4. Korsan rnlerin lke ekonomisine zararlar nelerdir? 5. Atatrkn, aklclk ve bilime verdii nemi belirten szlerinden rnekler veriniz. B. Aadaki cmlelerde noktal yerleri uygun kavramlarla doldurunuz. Dil ve Tarih-Corafya, psikoloji, patent, organ nakli, kan ba, dayanma 1. nsanlarn davranlarn inceleyen, etkili iletiim kurmann yollarn reten bilim dalna ............... denir. 2. .............................her alt ayda bir yapmamz tavsiye edilen bir batr. 3. Bir doku ve organn bir hastaya verilmesine ........................... denir. 4. Atatrk'n bilime nem verdiini gsteren bir rnek ............... ............... ............... ............... Fakltesinin kurulmasdr. 5. Bulu sahibinin rnn belirli bir sre retme, kullanma, satma veya ithal etme hakkna ............... denir. C. Aadaki oktan semeli sorular cevaplaynz. 1. Tp alanndaki gelimelerin nedeni, aadakilerden hangisidir? A. Gelimeyi gerekletiren kiinin adn duyurmak istemesi B. nsan yaamn daha iyi hle getirmesi C. Tp alannda gelimenin zorunlu olmas D. Tp alannda gelimenin nemli bir nedeninin olmas 2. Aadakilerden hangisi, Atatrk'n aklcla ve bilime verdii nemi gsteren bir szdr? A. "Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz'dir. leri!" B. "Akl ve mantn zmlemeyecei mesele yoktur." C. "Vergilendirilmi kazan kutsaldr." D. Yurtta sulh, cihanda sulh. 3. Aadakilerden hangisi, toplumsal dayanmay salayan olaylardan biridir? A. Doku ve organ nakli B. Turizm faaliyetleri C. Teknolojik gelimeler D. Aile ii sorumluluklar
202
Elektronik Yzyl
4. Aadakilerden hangisi, sosyal bilimlerin ara disiplinlerinden biri deildir? A. Sosyoloji B. Psikoloji C. Mzik D. Felsefe 5. Aadakilerden hangisi, bilimsel ve teknolojik bir gelime deildir? A. Gen teknolojisi B. Kk hcre C. Nano teknoloji D. Ku gribi . Aadaki cmlelerde doru olanlarn nne D, yanl olanlarn yanna Y yaznz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. (....) (....) (....) (....) (....) (....) Sosyal bilimler olmasayd kendi geliimimizden haberdar olamazdk. Organlar, sadece insanlar yaamn yitirince balanabilir. Atatrk, aklclk ve bilimi her zaman nemsemitir. Tp alannda gelimeler gereksizdir. Doku ve organ ba, yalnzca aile bireyleri arasnda yaplmaldr. Korsan kitap ve CD'ler kullanmamalyz.
D. Aadaki szlerin birbiriyle ilikili olanlarn eletiriniz. Doku ve organ nakli Kan ba Korsan Bulac hastalk Siyaset ilmi CD/Kitap AIDS Oy sand Hayat kurtarma Toplumsal yardmlama
E. Son 25 ylda insan hayatn ve dnyay en fazla etkileyen bulular sralamasnda ilk 5 sray aadaki rnler almaktadr. Bunlarn etkilerini defterinize yaznz. 1. 2. 3. 4. nternet Cep telefonu Kiisel bilgisayar Fiber optik E-posta Siz, bunlardan hangisini kullanyorsunuz? Bu sralamay siz nasl yapardnz? Gelecekte bunlar zerinde nasl bir deiiklik olabilir? Gelecekte insanlarn hayatn kolaylatracak bir bulu tasarlar msnz?
203
SZLK
agresif alg ana fikir ana yn anjiyo antiseptik atk beceri beer beer unsur birey bte : : : : : : : : : : : : A Saldrgan. Bir eye dikkati ynelterek o eyin bilincine varma, idrak. Bir yaznn temeli olan asl dnce. Kuzey, gney, dou ve bat ynlerinden her biri. Damaryolu ile kalp damarlarnn ak ya da kapal olup olmad durumunun tespit edilmesi. Vcudun eitli ksmlarn mikroplardan arndrmak iin kullanlan kimyasal madde. Atlm, atlan. B 1. Elinden i gelme durumu, ustalk. 2. Kiinin yatknlk ve renime bal olarak bir ii baarma ve bir ilemi amaca uygun olarak sonulandrma yetenei. nsanla ilgili. nsanlarn oluturduu yaplar. Toplumlar oluturan ve dnsel, duygusal, iradeyle ilgili nitelikleri toplum iinde belirlenen insanlarn her biri, fert. Devletin, bir kuruluun, bir aile veya bir kimsenin gelecekteki belirli bir sre iin tasarlad gelir ve giderlerin tm. C cazip celse : Alml. : Oturum. : Kabuu ayklanmam pirin : 1.Bir eyin yakn, dolay, etraf. 2. Kiinin iinde bulunduu toplumu oluturan ortam. : Dan bir noktasndan kopup yuvarlanan ve yuvarlandka byyen kar kmesi. D : 1. Davranma ii veya biimi, tutum, hareket. 2. Dtan gzlemlenebilecek tepkilerin toplam. 3. Organizmann uyaranlar karsndaki tepkilerinin btn. : Halkn egemenlii temeline dayanan ynetim biimi. : 1. Tarih ncesi tanr, tanra, yar tanr ve kahramanlarla ilgili olaanst olaylar konu alan iir. 2. Bir kahramanlk hikyesini veya bir olay anlatan, ls on bir hece olan halk iiri. : Doann sebep olduu ykm ve felaketler. : 1. Duyularla alglama, his. 2. Belirli nesne, olay veya bireylerin insann i dnyasnda uyandrd izlenim. : Kar kocann baba ve annelerinin her biri. : 1. Fikir 2. D dnyann insan zihnine yansmas. 3. Niyet, tasar. E : Bir cismi iki eit paraya blen izgi. : Duygudalk. Kiinin kendisini baka bir bincin yerine koyarak sz konusu bilincin duygularn, isteklerini ve dncelerini denemeksizin anlayabilmesi becerisi. : Orta ada Katoliklerde kat inanlarna kar gelenleri cezalandrmak iin kurulan kilise mahkemelerinin genel ad. : Yer kabuunu oluturan kayalarn, bata akarsular olarak zere trl d etmenlerle ypratlp yerinden koparlarak eritilmeleri veya bir yerden baka bir yere tanmas olay. : 1. Kuzey Kutbunda yaayan topluluklarn ad. 2. Bu topluluktan olan kimse. : Belli bir kurala gre dzenlenmi, kulaa ho gelen ses dizisi, melodi. F : Ahlakn vd iyi olma, alak gnlllk, yiitlik, doruluk ve benzeri niteliklerin genel ad. : Hemen parlayan, kznca gz dnyay grmeyen.
eltik evre
davran demokrasi destan doal afet duygu dnr dnce
eksen empati engizisyon erozyon eskimo ezgi
fazilet fevri
204
fikir fresk
: Dnce. : Ya duvar svas zerine kire suyunda eritilmi madeni boyalarla resim yapma yntemi. G Bir yarma, karlama, atma vb. sonunda yenen, stn gelen baar kazanan. Bat. Bir toplumda yaptrm gc olan kltrel kalntlar, alkanlklar, bilgi, tre ve davranlar. Bir olay, varlk veya dnce zerinde varlan yarg, fikir. Bir nesnenin, olayn veya bir gerein, niteliklerinin bilinmesi amacyla dikkatli ve planl olarak ele alnp incelenmesi. Bir maddenin en kk tanesi. Aa, metal veya ta bir yzeye ayr kollar halinde deiik renkli boyalar srldkten sonra stteki katlar yer yer kazyarak altlardaki renklerden yayarlanma teknii. 1. Ortak zellikleri olan varlklar, nesneler btn. 2. Grleri, karlar bir olan kimseler btn, ekip. Gl bahesi. Evlenmekte olan bir erkee, evlenme treni srasnda verilen ad.
galip garp gelenek gr gzleme granl gravr grup glzar gvey
: : : : : : : : : :
hak heyelan hiyeroglif hogr hyk
hukuki
H 1. Adalet. 2. Adaletin, hukukun gerektirdii veya birine ayrd ey, kazan. Toprak kaymas. Resim yaz. Her eyi anlayla karlayarak olabildii kadar ho grme durumu. 1. Tarih boyunca trl sebeplerle yklan yerleme blgelerinde, ykntlarn st ste birikmesiyle oluan, iinde yap kalntlarnn gml bulunduu yayvan tepe. 2. Toprak yn, kk tepe. : Hukuk ile ilgili, hukuksal. : : : : : I
strap
: 1. Ac 2. znt, sknt, keder. : 1. Duygu, dnce veya bilgilerin akla gelebilecek her trl yolla bakalarna aktarlmas, haberleme. 2. Telefon, televizyon, radyo vb aralardan yararlanarak yrtlen bilgi alverii. : 1. Gelime, geliim. 2. Meydana kma, aikr olma. : 1. Bir yerden baka bir yere geme gei. 2. Anlama, kavrama. : Bakasnn arsa, yol, bahe vb. tanmaz malndan belirli bir yolda yararlanma hakk. : 1. Bir sonu karmak iin olgular yntemli bir biimde toplayp say olarak belirtme ii, saymlama. 2. Say bilimi. : Akta yaplan sat. J : 1.Beklenmedik iyi davran. 2. Herhangi bir eyi aklamak iin genellikle el, kol ve ba ile yaplan igdsel veya iradeli hareket. K : 1. Kabartmak ii. 2. Bir biimin veya bir sslemenin dz yzey zerindeki knts. 3. Kl, al, ta vb. ilenebilir gereleri girintili kntl yzeyler durumunda biimlendirerek yaplm olan eser. : Bir eyin doruluu, gereklii konusunda kanaat verici belge, delil, iz. : Nesnelerin veya olaylarn ortak zelliklerini kapsayan ve bir ortak ad altnda toplayan genel tasarm. : 1. Bir eyin kt yer. 2. Aratrma ve incelemede yararlanlan belge.
iletiim
inkiaf intikal rtifak hakk istatistik iporta
jest
kabartma
kant kavram kaynak
205
kta kolezyum kombina kompozitr kongre
kristal kroki kronoloji kukla
kutup kurultay
kltr
: 1. Yeryzndeki byk kara paralarndan her biri, ana kara. 2. Askerlerin bir komutann emrinde bir araya gelmesinden oluan birlik. : Eski Roma dneminde sanat etkinliklerinin yansra dvlerinde yapld yap. : 1. Birka sanayi kurumunun tek ynetimde birlemesi. 2. Birletirilmi et tesisi. : Besteci, mzik besteleyen. : 1. eitli lkelerden yneticilerin, elilerin, delegelerin katlmasyla yaplan toplant. 2. Bir kuruluun, gndemindeki sorunlar konumak ve yeni kurullar semek zere belli srelerle yapt genel toplant. : Baz cisimlerin aldklar geometrik biim. : Bir konu veya nesnenin balca zelliklerini yanstacak biimde hazrlanm tasla. : 1. Zaman bilimi. 2. Zaman dizini. : 1. Hareketli yerleri iplikle sanatnn parmaklarna balanarak veya eldiven gibi bir kesiti kullanarak bir perdenin zerinden oynatlan, bez, karton v.b hafif nesnelerden yaplm insan ve hayvan figrleri. 2. Ayaklar olmayan, alttan iine el sokularak oynatlan eitli nesnelerden yaplm bebek. : 1. Yer yuvarlann, Ekvatordan en uzak olan yer ekseninin getii varsaylan iki noktasndan her biri. 2. Birbiriyle kart olan eylerden her biri. : 1. Ulusal veya uluslararas bilimsel toplant. 2. Bir kuruluun, gndemindeki sorunlar, temel konular konumak ve yeni kurullar semek zere belli srelerle veya gerektike yapt genel toplant, kongre: Dil Kurultay. 3. tar. Eski Trklerde devlet ilerinin grlp karara baland meclis. : Bir topluma veya halk topluluuna zg dnce ve sanat eserlerinin btn. L : 1. nder, ef. 2. Bir partinin veya bir kuruluun en st dzeyde ynetimiyle grevli kimse. M Malzeme, gere. 1. Yer, bulunulan yer. 2. Ev, yurt. kar. ounlukla eski yazma kitaplarda grlen k, glge ve hacim duygusu yanstlmayan kk, renkli resim sanat. : 1. steklendirme. 2. Gdlenme : Basn ve yayn organlarna haber toplayan, bildiren veya yazan kii.
lider
materyal mekn menfaat minyatr motivasyon muhabir
: : : :
nafta nazar
N : Yaps benzine ok benzeyen ya da zde olan ve yer yann damtmyla retilen yeni hidrokarbenler karm, : 1. Belli kimselerde bulunduuna inanlan, insanlara zellikle ocuklara, evcil hayvanlara, eve, mala, hatta cansz nesnelere de zarar veren, baktaki arpc ve ldrc g, gz. 2. Bak bakma, gz atma O : Ktalar birbirinden ayran engin, ak deniz, ana deniz. : 1. Birtakm olaylarn dayand sebep veya bu sebeplerin yol at sonu. 2. Varl deneykantlanm ey. : Oksijenin bir element veya kkle birlemesiyle oluan madde. : 1. Birim kabul edilen herhangi bir eyin alabildii kadar l. 2. Tahl lmeye yarar kap. 3. Bir harita veya resimde grlen uzaklklarla bunlarn iaret ettii, karland gerek uzunluklar arasndaki oran. P : Dnce ve duygular mzik veya trl eyalar eliinde bazen dansla, bazen de gvde ve yz hareketleriyle yanstmay amalayan oyun, szsz oyun.
okyanus olgu le oksit
lek
pandomim
206
pano platform proje
: 1. zerinde bildiri, aklama veya tantma ktlar tutturmak iin hazrlanm levha. 2.Aa duvar kaplamalarna veya tavanlara ss iin konulan resim. : 1. Ykseke yer. : 1. Tasarlanm ey, tasar. 2. Deiik alanlarda nceden plan ve programa alnm, maliyeti hesaplanm, zel kurum veya devlet adna gerekletirilmesi kabul edilmi bilimsel alma tasars. R : Belli bir saatle, belli bir yerde iki veya daha ok kii arasnda kararlatrlan buluma. : 1. Herhangi bir ite, bir konuda yaplan inceleme ve aratrma sonucunu, dnceleri veya gzlemleri bildiren yaz. 2. Hastann dinlenme durumu vb. ni gsteren, doktor veya doktorlar kurulu tarafndan verilen yaz. : Yatanda bilindii hesaplanan, heniz ilenmemi maden. S Ba, temelsiz, aslsz sz. Duyularla ifade edilemeyen bir eyi belirten somut nesne veya iaret, simge. tfaiye, cankurtaran ve polis aralarnda bulunan, tiz ses, canavar dd. Ksa ve arpc propaganda sz. Bir maddeyi zebilme zelliine sahip sv. 1. Sunma ii. 2. Bir bildirinin eitli yollarla dinleyenlere aktarlmas.
randevu rapor
rezerv
safsata sembol siren sesi slogan solvent sunum
: : : : : :
ema amanizim
: Bir aletin, bir aracn veya bir biimin ana izgilerini gsteren izim. 2. Bir edebiyat eserinin, bir tasarnn plan. : T : Bez, tahta, kt vb. maddeler zerine yaplm yal boya, sulu boya, pastel ve kara kalem resim. : Bir sanayi dal ile ilgili yapm yntemlerini, kullanlan ara, gere ve aletleri kapsayan bilgi. U
tablo teknoloji
unsur uygucu
: ge, ilke, eleman. : Her ortama uyum gsteren, pasif. : 1. nsanlarn toplumun varl ve gelimesi iin gerekli olan nesneleri salamak zere, amal etkinlikleriyle doal evrelerini deitirmeleri. V : 1. Bir aratrmann, bir tartmann, temeli olan ana ge. 2. Bir sanat eserine veya bir edeb esere temel olan ilkeler. : Toplardamar genilemesi, ordubozan Y : Sevgili, dost, yakn. : Orta Asyada kurulan ilk Trk devletlerinde kaandan sonra gelen en st dzeydeki yneticinin nvan. : 1.Bir olay belli bir gre gre aklama, deerlendirme. 2. Bir yaznn veya bir szn, anlalmas g ynlerini aklayarak aydnla kavuturma. : 1. Belli bir noktaya gre olan yer, taraf. 2. Bir yere gitmek iin izlenen yol, istikamet. Z
retim
veri varis
yr yabgu yorum yn
ziraat
: Tarm, iftilik. Sosyal Bilgiler Ders Kitab 6. SINIF
207
KRONOLOJ
M 3200 2000 1700 1280 1200 900 800 687 600 450 214 209 0 MS 48 375 395 434 453 552 571 582 622 624 625 627 628 630 630 632 632 632 634 634 642 644 644 656 656 Hun mparatorluunun, Kuzey ve Gney Hunlar olarak ikiye ayrlmas Kavimler G Roma mparatorluunun ikiye ayrlmas Attilann, Avrupa Hun Devletinin bana gemesi Attilann lm Kk Trk Devletinin kurulmas Hz. Muhammedin doumu Kk Trk mparatorluunun ikiye ayrlmas Hz. Muhammedin Mekkeden Medineye g etmesi Bedir Sava Uhut Sava Hendek Sava Hudeybiye Sava Mekkenin Fethi Dou Kk Trklerin in egemenlii altna girmeleri Veda Hutbesi Hz. Muhammedin lm Drt Halife Dneminin balamas Hz. Ebubekirin lm Hz. merin halife olmas Nihavend Sava Hz. merin ldrlmesi Hz. Osmann halife olmas Hz. Osmann ldrlmesi Hz. Alinin halife olmas Yaznn bulunmas Anadoluda Hitit dneminin balamas Orta Asya glerinin balamas Kade Antlamas Hitit Devletinin yklmas Urartu Devletinin kurulmas Frig Devletinin kurulmas Lidya Devletinin kurulmas Urartu Devletinin yklmas Demokrasi ynetiminin ortaya kmas in Seddinin yapmnn tamamlanmas Metenin Hun Devletinin bana gemesi Hz. sann doumu ve miladi takvimin balangc
208
661 661 681 744 745 750 751 840 840 1040 1040 1048 1055 1063 1064 1071 1072 1092 1141 1157 1157 1187 1212 1215 1258 1450 1689 1750 1776 1789 1800 1876 1931 1932 1935 1945 1948 1953 1989 1995 2000
Hz. Alinin ldrlmesi Emeviler Dneminin balamas kinci Kktrk Devletinin kuruluu kinci Kktrk Devletinin ykl Uygur Devletinin kuruluu Emevi Devletinin ykl Talas Sava Uygur Devletinin ykl Karahanl Devletinin kuruluu Dandanakan Sava Byk Seluklu Devletinin kuruluu Pasinler Sava Turul Beyin Badata girmesi Turul Beyin lm Alparslann hkmdar olmas Malazgirt Sava Alp Arslann lm Melikahn lm Katvan Sava Sencerin lm Byk Seluklu Devletinin yklmas Gazneliler Devletinin ykl Karahanllar Devletinin ykl Magna Cartann ngilterede kabul edilii Abbasi Devletinin ykl Matbaann Jan Gutenberg tarafndan gelitirilmesi Haklar Bildirgesi imzaland. J.J. Rousseau nsanlar hr ve eit doarlar ilkesini savundu. Amerikan Bamszlk bildirgesi Fransz nsan ve Vatanda Haklar Beyannamesi Demokrasi ynetimlerinin yaygnlamas Kanunuesasinin kabul Trk Tarih Kurumunun Kurulmas Trk Dil Kurumunun Kurulmas Dil ve Tarih Corafya Fakltesinin kurulmas kinci Dnya Sava sona erdi. Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Bilgirgesi Avrupa nsan Haklar Szlemesi Berlin Duvar ykld. Internet yaygnlat. Yneticileri seimle ibana gelen lke says artt.
209
KAYNAKA
ATALAY, brahim, Ktalar ve lkeler Corafyas, zmir, 1999. BANARLI, Nihat Sami, Resimli Trk Edebiyat Tarihi 1-2, MEB Basmevi, stanbul, 1971. Bilimin ve Akln Aydnlnda Eitim, MEB Yaymlar Dairesi Bakanl, Mart 2004 Says, Ankara, 2004. ERN, Srr, Klimatoloji ve Metodlar, stanbul niversitesi Deniz Bilimleri ve Corafya Enstits Yayn, stanbul, 1984. ERKAN, Serdar, rnek Grup Rehberlii Etkinlikleri, Pegem A Yaynlar, Ankara, 2002. GRKAYNAK, Prof. Dr. pek, Yurtta Olmak in, stanbul, 1998. slam Tarihi Ansiklopedisi, c. 5-7, hlas Matbaaclk, stanbul, tarihsiz. slam Tarihi Ansiklopedisi, c. 10, hlas Matbaaclk, stanbul, 1995. KAFESOLU, brahim, Trk Mill Kltr, 3. bask, Boazii Yaynlar, stanbul, 1984. Atatrklk I. Kitap, MEB yaynlar, stanbul 1984. Osmanl Tarihi Ansiklopedisi, C. 4, hlas Matbaaclk, stanbul, tarihsiz. ZDEMR, SAD, Anadoluda Zoru Baaran Cesur Giriimciler, stanbul, 2005 s. 170-173. ZTUNA, Ylmaz, Byk Tarih Ansiklopedisi, Bate, Yaynlar, Ankara, 1992. ZTRK, Cemil DLEK, Dursun, Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler retimi, Mart, 2005. Resimli Tarih Atlas, Evrensel letiim Yaynlar, Ankara, 2008. SELUK, Prof. Dr. Ziya KAYILI, Hseyin OKUT, Levent, oklu Zek Uygulamalar, Ankara, 2004. SEVGEN, Nazmi, Tarih Dnyas dergisi, Yl 1, Say: 1 Aralk, 1964. SEVM, Prof Dr. Ali; TURAL, Prof. Dr. M. Akif; ZTOPRAK, Prof. Dr. zzet, Atatrkn Sylev ve Demeleri C.1 TTK yaynlar, Ankara, 2005. SOYSAL, smail, Trkiyenin Uluslar aras Siyasal Batlar, (1945-1990), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara,1991. Tarih Konuuyor, Aylk Tarih Mecmuas, Say: 10, stanbul, 1964. TEKN, Talat, Orhon Yaztlar, Kl Tigin, Bilge Kaan, Tonyukuk, 2. bask, Simurg Yayn evi, stanbul 1998. Temel Britannica, C.19, Yamur ormanlar, Hrriyet Gazetisi Yaynlar, stanbul, 1992. TURAN, Osman, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, Naklar Yaynevi, stanbul,1978. Trklerin Altn Kitab, C. 1, Tercman Yaynlar, stanbul, 1990. Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yay., Ankara, 2005. Trk Tarih Kurumu Yayn Katalou, TTK Basmevi, Ankara, 2004. Unat Faik Reit, Tarih Atlas, Kanaat Yaynlar, stanbul, 2008. YALMAN, Ali Rza, Cenupta Trkmen Oymaklar 1-2, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul, 1993. YAVUZ, Eren Kudret, renen ve Gelien Eitimciler in oklu Zek Teorisi Uygulama Rehberi, Ankara, 2004. YAZICI, Nuri, Tarihte Trkler ve Trk Devletleri, Damla Matbaas, Konya, 1997.
210
Gazete, Dergi ve nternet 1 Aralk Dnya AIDS Gn, Posta gazetesi, 1.12.2005. Aile i iddete Son, Hrriyet gazetesi, 11.05.2005. Dnya Genliinin Kalbi zmirde Att, Zaman gazetesi, 24.08.2005. Dnce zgrl in stanbulda 4. Buluma, Sabah gazetesi, 08.11.2005. Karlkl Bbrek Nakli, Sabah gazetesi, 04.02.2012. Korsan Sandalyeye 20 Ay Hapis Cezas, Hrriyet gazetesi. Korsan Almayana, Hrriyet gazetesi, 15.03.2005. Kzlrmak kurumaya balad, Posta gazetesi, 18.10.2005. Medimagazin (Salk profesyonellerinin) gazetesi nternet sitesi 08.03.2004 www.ksef.gazi.edu.tr Nakil bekleyen kalp hastalarna umut, Sabah gazetesi, 15.10.2005. Pakistan Depremi, Posta gazetesi, (22. Ekim 2005). Picasso stanbulda, Sabah gazetesi, 08.01.2006. Szlemeli renciler Geliyor, Sabah gazetesi, 27.10.2005. Televizyon ocuklar iddete Ynlendiriyor, Posta gazetesi, 20.11.2005. Uzayda ABD Trkiye Ortakl, Uzaya Gidiyoruz, Sabah gazetesi. 16.10.2005. www.abgs.gov.tr Yaral Yreklere Yardm, Sabah gazetesi. 24. stanbul Kitap Fuar, 08 Ekim 2005, Milliyet gazetesi. Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim, Say: 61, Mart, 2005. Atlas Dergisi, Austos 1973, say 5. Atlas Dergisi, Mays 1997, say 50. Atlas Dergisi, Ekim 1999, say 79. Bilim ocuk dergisi, say: 78, Haziran 2004. Focus Dergisi, say: 7, Temmuz 2002. Haritalar, Grbz Yaynclk. www.emniyet.gov.tr www.gap.gov.tr www.borem.gov.tr www.meteor.gov.tr www.meb.gov.tr www.mta.gov.tr www.cevreorman.gov.tr www.tdk.gov.tr www.tpb.org.tr (Trk Parlamenterler Birlii Vakf nternet sitesi ) www.ttkb.gov.tr www.die.gov.tr www.tuik.gov.tr www.ksef.gazi.edu.tr www.ato.org.tr
211
212
TRKYE HARTASI
TRK DNYASI HARTASI

213

Sosyal Bi̇lgi̇ler 6 Ders Ki̇tabi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sosyal Bi̇lgi̇ler 6 Ders Ki̇tabi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

LKRETM

MAJ VE DI TCARET A..

MYAY DERS KTAPLARI

Sosyal Bilgiler Ders Kitab 6. SINIF

Sosyal Bilgiler Ders Kitab 6. SINIF

MUSTAFA KEMAL ATATRK (1881-1938)

Sosyal Bilgiler Ders Kitab 6. SINIF

Sosyal Bilgiler Ders Kitab 6. SINIF

NTE HAZIRLIK ALIMALARI

Sosyal Bilgiler reniyorum

Sosyal Bilgiler Ders Kitab 6. SINIF

Sosyal Bilgiler Ders Kitab 6. SINIF

Kazanma ait kelime ve kavramlar gstermektedir. Konu bal

GR: Kiiden kiiye deien ve insanlarn bireysel dncelerini yanstan bilgilerdir.

Konuyu desteklemek amacyla verilen alnt metinleri ve ek bilgileri gstermektedir.

Sosyal Bilgiler Ders Kitab 6. SINIF

Sosyal Bilgiler Ders Kitab 6. SINIF

rencilerin dikkatini ekmeye ynelik sembolleri gstermektedir.

Sosyal Bilgiler reniyorum

Konuyu destekleyen gncel veri, grafik ve tablolar yer verilmitir.

zerv n Re Biline r mikta

ti kistan uriye Kaza Cumh Halk in erika y Am Gne m Topla

ler Gelen lgin

1A ral kB ug nD ny aA IDS Gn a nen n ve A ba

o sa dr lgn Tu 30 ra nn bal Bas ay 20 a ndan 01 10 Ara lk 20 0 05

Kazanma ait becerileri gelitirmek amacyla hazrlanan aratrma konular verilmitir.

Konu ileyii ile ilgili ek bilgi ve aklamalar bu blmde yer almtr.

Kazanm pekitirmek amacyla hazrlanan almalar gstermektedir.

renci alma Kitabnda konu ile ilgili yaplacak etkinlikleri gsterir.

rencilerin konu ile ilgili yapacaklar almalar gsterir.

Sosyal Bilgiler Ders Kitab 6. SINIF

Sosyal Bilgiler Ders Kitab 6. SINIF

Sosyal Bilgiler reniyorum

Sosyal Bilgiler Ders Kitab 6. SINIF

NTE HAZIRLIK ALIMALARI

Sosyal Bilgiler Ders Kitab 6. SINIF

KELME LAR VE KAVRAM

deni nn ne Yang ilir? e olab n e c z si

ns n bula Am hastan ? u d y d asa ne olur olm mu duru

n lar, nede Bu insan olabilir? toplanm

Kazann nedenle ri, neler o labilir?

M fotoraflarda gar E L Z izde G nzd

Sosyal Bilgiler Ders Kitab 6. SINIF

Sosyal Bilgiler reniyorum

Sosyal Bilgiler Ders Kitab 6. SINIF

Sosyal Bilgiler Ders Kitab 6. SINIF

Sosyal Bilgiler reniyorum

GR: Kiiden kiiye deien ve insanlarn bireysel dncelerini yanstan bilgilerdir.

Sosyal Bilgiler Ders Kitab 6. SINIF

Sosyal Bilgiler reniyorum

Sosyal Bilgiler Ders Kitab 6. SINIF

2005 Pakistan depremi

yardm kampanyas hakknda neler dnyorsunuz?

Sosyal Bilgiler Ders Kitab 6. SINIF

Sosyal Bilgiler reniyorum

KELME LAR VE KAVRAM

1. BASAMAK KARTI : Neyi Setim ?

Setiim konu : Bor mineralinin nemi

Sosyal Bilgiler Ders Kitab 6. SINIF

Sosyal Bilgiler reniyorum

Sosyal Bilgiler Ders Kitab 6. SINIF

Bor ihracatnn toplam ihracatmz iindeki pay, sadece % 1 civarndadr.

Toplam rezerv (Bin ton)