YENi DNYALAR, EsKi METiNLER:

GELENECiN Gc VE KEiFLERiN YARATTc AKlNLlK

KiTAP YAYlNEVi-47
TARiH VE COGRAFYA Dizisi- 19
YENi ONYALAR, ESKi METiNLER:GELENEGiN GC VE KEiFLERiN YARAITlGI AKlNLlK/ANTHONY GRAFTON,
APRIL S HELFORD VE NANCY SIRAISI iLE
ZGN ADI
NEW WORLDS, ANCIENT TEXTS: THE POWER OF TRADITION AND THE SHOCK OF DISCOVERY
PUBLISHED BY ARRANGEMENT WITH HARWARD UNIVERSITY PRESS
1992, PRESIDE NT AND FELLOWS OF HARWARD COLLEGE
2004, KiTAP YAYlNEVi LTD.
EViREN
FSUN SAVCI
YAYINA HAZlRLAYAN
ZUHAL BiLGiN
DZELTi
Ni HAL BOZTEKiN
KiTAP TASARIMI
YETKiN BAARlR, BEK
TASARlM DANIMAN LIG!
BEK
GRAFiK UYGULAMA VE BASKI
MAS MATBAACILIK A..
DEREBOYU CAD. ZAGRA i MRK.
B BLOK NO:l 34398 MASLAKiSTANBUL
T: (0212) 285 ll 96
E: 1 N FO@ MASMAT.COM.TR
l. BASlM
OCAK 2004, iSTANBUL
ISBN 975 8704-47-8
YAYIN YNETMENi
AGATAY ANADl
KTAP YAYINEV LTD.
C HANG R CDDESi, zoGu soKAG 2oj-B
BEYOGLU 34433 STANBUL
T: ( 02!2) 292 62 86 F: ( 02!2) 292 62 87
E: ktap@ktapyayinev.com
w: ww.ktapyayinev.com
ACHI uHyalaI,
SkI NCIIHlCI
c.!.-.-c:..x..-:++c+-!
ANTHONY GRFTON
APRIL SHELFORD VE NANCY SIRAISI
EVREN
FsuN SAvci
K18QYAY!NV
NDEKLER
GiRi 7
1- SNlRLI BiR DNYA: DNRN EVRENi 16
l l - GEZGiNLER VE FATiH LER: PRATiK ADAMIN EVRENi 56
l l l - YiTiRiLEN TUTARLillK 84
IV- iLALAR VE HASTALIKLAR: YENi DNYA BiYOLOJisi VE EsKi DNYA iLiMLERi 136
V- YENi BiR DNYA BiLGisi 165
SONSZ 212
NOTLAR 216
KAYNAKA 219
DiziN 226
GiRi
B
atl dnrler rsso-r6so yllan arasnda artk aradklar her nemli
gerei eski metinlerde bulabilecekleri inancndan vazgetiler. Metin
ile okuyucu bulumasnn hibir biimi, bu deiimi -en uygun yer
olarak- denizde cereyan eden bir karlamadan daha iyi izah edemez. Ciz
vit Jose de Acosta ok iyi eitim alm bir kidir ve "Indies" [Hint Adalar]
dedii yerin tarihine ilikin en zgn metinlerden birini yazmtr; ancak,
kendi seyahat deneyimlerinin eskia filozoflan ile elitiini fark eder:
Indies'e vardmda bama gelenleri anlatacam. air ve filozofa
rn "Scak Kuak" ile ilgili yazlarn okumu biri olarak, Ekvator'a
ulatmda kavurucu scaa dayanamayacama kendimi inandr
mtm; oysa tam tersi oldu. (Ekvator'u) getiimizde gne zirve
deydi ve Ko burcuna girdiimiz bu mart aynda ylesine dm
ki, snmak iin gnee ktm. Aristoteles'in Meteorologika'sna ve
felsefesine glrekten baka arem yoktu; zira onun kurallarna g
re bu yerde ve bu mevsimde her eyin scaktan kavmimas gerekir
ken, ben ve arkadalarm yorduk.
Acosta'nn anlatm olduka dramatik, hatta idipaldi. Bu eitimli
Avrupal, ocukluundan beri eski kitaplarda okuduklarnn yanltc oldu
unu fark etti. Aristoieles'in rktc kzgn kua yalnzca yaanabilir
deil, lmand da. Klasik dnce, Acosta'nn kahkahalar arasnda tpk
masaldaki kraln elbiseleri gibi grnmez oluyordu.
Acosta'nn zetiedii bu atma btn meziyetlere sahiptir: arp
c, canl ve retici. En nemlisi ise, nesiller boyu Amerikallar honut et
mi ve artc saydaki Avrupalnn da beenisini kazanm olan, eski ve
modern insan ile ilgili bu gl hikayenin de can alc noktasn oluturur.
Hikaye yledir: r492 ylnda iyi eitimli tm Avrupallar salam bilginin
nerede olduunu biliyorlard. Bu bilgi en yetkin kitap olan ncil' de, Yunan
llarn ve Romallarn felsefe, tarih ve edebiyat eserlerinde ve uzmanlk de
eri ysek birka modern eserde bulunmaktayd. Bu kitaplar, yldzlarn
YENi DNYALAR, EsKi METiNLER
7
deimeyen dnyasndan insanolunun ve doann en baya ve deiken
alanlarna kadar tm evreni tanmlyor, Tanr'nn elinin tarihe ve doaya
deiini tasvir ediyordu. Tarihi dnemlere ayrdlar. Doay ise inceden in
ceye tetkik etmek iin emalar ve snflandrma yntemleriyle paralara
bldler: elementler, mevsimler, iklimleri etkileyen rzgarlar, sal veya
hastal belirleyen salglar, dnyann yaanabilir blgeleri ve insan rknn
geliimi. Kozmosun bu eitli paralarn teorik olarak yldzlarn gc -ya
da Tanr'nn gc- bir arada tutuyordu; rmcek alarn andran bu kar
lkl etkileim, tm canllar ve nesneleri birbirine balyor ve gezegenle
rin kavuurlar da tm nemli olaylar ynetiyordu.
Bu kavramlar anlayan kiiler okumu insanlard; okul ve niversi
telerin Latince inzivasnda eitilmilerdi. Zihinsel dnyalar ktphanele
rinin raflarndaki bilgiyle snrlyd; bu bilginin kayna arlkl olarak A
deniz ve Yakndou, ortaa ve modern Avrupa'yd. Yine de, arada bir do
u ve kuzeydeki uzak diyarlardan bilginin szd oluyordu. Yalnzca uz
manlar, resmi niversite unvan olanlar bu metinleri yorumlayabilir ve
dinsel bilginin terimlerini bilebilirlerdi.
17. yzyln balarnda bilgi ktphane snrlarn ah. Artk dnya
nn kendisi gibi bilgi de byk ve eitliydi. Bilginin ikametgah artk astro
nomlarn teleskoplu gzlemleri, filozoflarn dnceleri ve yazlar, denizci
lerin yolculuklar ile ilgili kaytlar ve hekmlerin anatomi raporlaryd. Gali
leo Galilei, Francis Bacon ve Rene Descartes birok konuda anlaamasalar
da, uygulamadan gelen insanlarn ve iyi gzlemcilerin, kitaplardan ve ei
timlerini ktaplardan alm dnrlerden daha az nyargl ve dolaysyla
daha gvenilir olduklar grnde birleiyorlard. Eserini ynla gelenek
sel alnt yerine, yeni gerekler ve zgn fikirlere dayandran dnr, eski
kafal bilgiten daha gvenilir bulunuyordu; zira, gkyznn ve insan v
cudunun deneysel aratrmas eski tp biliminde byk gedikler amh.
Daha da beteri, Yeni Dnya halklarnn kef, ayn etkiyi insanlk tarihinin
ve dnyadaki meskn blgelerin ncil'deki klasik anlahm zerinde yarat
mh. Felsefeler de oalmh; her biri daha kendi kurallarn tam yerletir
meden dierine meydan okuyordu. Eski kitaplar glerini ve uzmanlklar
n yitirdike, entelekel yaamdaki yerlerini de yitirdiler. q. yzyl ortalar-
8 GiRi
nn entelekeli, kadn veya erkek, bamsz bir
aristokrat olduu kadar bir retmen ya da bilim
sel gereler yapan bir uzman olduu kadar kadar
bir amatr de olabiliyordu. Bir profesr bile artk
rahatlkla, yalnzca ktphanesi deil, bir botanik
bahesi, anatomi laboratuvar, gzlemevi olan bir
niversitede ders verebilirdi ve eskilerin bilgisi
ile snrl kalmadka, insanolunun gzlem ve
kayt tutma kapasitesi yok olmadka, bilginin gi
derek artacana inanrd.
Bilim adamlar ve filozoflar genileyen
bir dnyada yayorlard. Fiziki evrenin eski d
nrlerin sandndan ok daha byk olduu
nu ve dnyann yaam alanlarnn Avrupa, Asya
ve Ptolemaios'un Kuzey Afrika oikoumene'sin-
YENi DNYALAR, EsKi METiNLER
Resim C.
Sevilli Isi dar' un (7- yzyl) kale
me ald ansi kl opedi k Etymolo
giae adl eserin 1473 Strasbourg
bas m nda yer alan ve element
leri ve nitelikleri (en d taki hal
ka: kuru, s cak, slak ve nemli ),
mevsimleri (ortadaki halka: yaz,
ilkbahar, k ve sonbahar) ve sal
g lar (en iteki halka: fke,
umut, ar kanl l k ve melankoli)
gsteren diyagram. i ie ge
mi halkalar kainat n, zamann
ve i nsan n birbi rleriyle olan ba
lar n n i ie gemi li i ni n yan
s ra hiyerari k s ralanmalar n
da si mgelemektedi r.
9
den daha tesini kapsacln biliyorlard. ncil okuyanlar bile, insanolu
nun gemiinin Tevrat'ta anlatlanlardan ok daha uzun ve karmak olabi
lecei olasln en azndan dikkate alyorlard. Tarihiler ve filozoflar dn
ya tarihini kurgularken ya da devletin kkeni zerine bir kurar gelitirir
ken birok medeniyeri dikkatle incelemekteydiler.
Artk tm entelekteller, 15. yzyldaki ncllerinin tahmin bile
edereyecei nemli bir gerei biliyorlard. Yozlama tarihinin balang
cnda yer alan ve Antikite olarak saygnlk gren kusursuz bilgi a, asln
da en byk filozoflarnn dahi, ortalama bir modern kadn ya da erkekten
bile daha az bilgi sahibi olduu insanolunun genlik ayd. Antiquitas se
culi inventus mundi,
*
Francis Bacon'a ait bu paradoks, dier grlerini
paylamasalar da birok entelekelin dsturu olmutu. Bir dnce siste
mi a, uzmanln deil khneliin simgesi oldu ve klasik edebiyatn es
tetik gcnde srar edenlerin ou, modern bilimin hakl stnln ka
bullendiler. Yenilik, bir dncenin radikalliine deil, geerliliine iaret
ediyordu. Eski, kitabi bilginin aksine modern bilgi, saduyu sahibi herke
se her dilde -Franszca, talyanca, Yunanca ve Latince- ulatrlabilirdi.
Buna uygun olarak yeni dnrler ve bilim adamlar, erkekler kadar ka
dnlara, kurarclar kadar uygulayclara da hitap ettiler. Dnya artk sade
ce Latince yazlm bilim kitaplar vastasyla deil, dorudan ulalabilir ve
renilebilir bir dnyayd.
Bu yeni dnya alglaynn kkleri ilim dnyasnn dndayd. G
cn ise alimierin deil pratik adamlarn balatt bir hareketten, Avrupa
llarn "Yeni Dnya'nn kef" adn verdikleri hareketten alyordu. Thomas
Huxley'nin dedii gibi, muhteem bir kurar ile uygunsuz gereklerin ar
pmasndan daha byk bir trajedi hayal edilemezdi. Portekzlilerin Afri
ka'y kefe balamas ile Batl kaifler ve yazarlar varln asla tahmin etme
dilderi yepyeni lkeler ve toplumlar, gelenekler ve dinler, kadnlar ve erkek
lerle ba etmek zorunda kaldlar. 1492'den itibaren sorunlar ciddileti. Av
rupa'nn Amerika ktalaryla yz yze gelmesi, rahatsz edici gereklerin o
zamana kadar otorite saylan kitaplardaki zarif kuramlarla yan yana sralan-
* Eski Dnya, evreni kefeti -. n.
10 Gi Ri
masna neden oldu. Keifler yznden kitaplar bilgi kayna olarak yeterli
liklerini ve yorum yapmak iin ie yarar aralar olma zelliklerini giderek yi
trdiler. Ksacas, yeni bir dnyann plak yerlileri, entelektellere kitaplar
daki hkmlerin yerine yaln deneyimlerini kllanma yolunu at. Acos
ta'nn inancn bu kadar hzla ve tmden kaybetmesine amamak gerek.
Akademisyenler dnyasnda bu gelime ok sorguland ve hatta ak
si iddia edildi. nc aratrmalarnda John Elliot, Guiliano Gliozzi ve Mic
hael Ryan, keiflerin Avrupa dncesi zerinde aslnda ok az etkisi oldu
unu iddia ettiler. Keifler Avrupa'nn tarih ve medeniyet kavramlarn de
itirmemi, Beyaz Hristiyanlarn dier btn rk ve inanlardan stn ol
duu nyargsn sarsmak bir yana, daha da salamlatrmt. ncil'de yer
alan insanlk tarihi ve fiziki dnyann klasik anlatm ile Yeni Dnya'nn
uzlamas zor deildi, zira her ikisi de geleneksel anlatmlarn imkan ver
diinden hem daha karmak hem de onlarla uyumluydu.'
kinci ve revizyonist olan grn ise erdemleri daha fazladr. Bu
gr Acosta'nn ilk deneyiminden sonra bile, klasik metinlerin yaygn et
kisini ve eitim, akademisyenlik ve bilim konusundaki fikirleri gz ard et
memekedir; Acosta'nnki gibi metinlere daha az seici yaklamamz sa
lar. Acosta'nn sevincinin kayna yalnzca kendi deneyiminin Aristote
les'inki ile elinesi deil, ayn zamanda ileri grl eskilerin uzmanlk
larnn da kantlanmasyd. Acosta okuyucularna unlar syledi: "En m
kemmel astronom ve kozmograf Ptolemaios ile deerli filozof ve hekim
bni Sina ok haklydlar; zira ikisi de tropik kuaklarn altnda yaanabilir,
elverili blgeler olduuna inanyorlard."
Yeni Dnyalar, Eski Metinler'in amac, bu yeni gelimelerin nda
Yeni Dnya'nn Eski Dnya iin ne anlama geldiini, zgn metinler ve
tasvirler ile modern metinleri karlatrarak -en azndan New York Halk
Ktphanesi'nin olumas yllar srm zengin birikiminden yararlana
rak- anlatmaktr. Modern Avrupa'nn erken dneminde bilgi ve ifade ala
nnda bir devrim yaand. Bunun nedenleri metinlerin i gerilimleri ve bir
birleriyle ztlklar kadar, d dnyadaki yeniliklerle de kar karya kalma
lardr. Eski metinler, yeni dnyalarn entelektel kefi iin hem ara, hem
de engel olmutur. Onlar nemlerini hep korudular ve Avrupa'nn on ye-
YENi DNYALAR, EsKi METiNLER II
dinci yzyla kadar Bat'ya ve Dou'ya doru hareketi sonucu kefedilenle
rin, yazarlarn aklamalarn ve betimlemelerini nasl ekillendirdiini or
taya koydular. Bu kitabn yaklam revizyonistlerin grne daha yakn
dmektedir: Deiimin gerek hz aslnda birok tarihinin kabullendi
inden daha yavat; otorite kabul edilen kitaplarn veya yazarlarn gc de
daha uzun mrlyd. Yine de, gl tezlerden ok, kaynaklarn barndr
d paradokslar ve srekliliklere eilecekir. Ama biz daima ncekini anla
mak iin yeniyi grme abas iinde olacaz. Acosta'nn kahkahas, bastr
maya alt meziyetlerinden daha ok akllardadr.
Avrupa bak as ile anlatlan, A vrupallara ait bir hikayedir bu.
Avrupal entelektellerin ve kaiflerin deneyimini ve bak alarn anla
maya abalyoruz; fethettikleri insanlarn Bat'y nasl anladklarn, ektik
leri skntlar ya da kazanmlarn deil. Snrl bir hikaye olsa da, bugn
anlatlnaya deer buluyoruz. Burada sunulan savlar izleyen ve grntle
ri inceleyenler, Bat kltrnn, akademik ve pedagojik alanlarda hkm
sren klielerinden ok daha zengin ve karmak bir versiyonu ile tana
caklar. Tek bir hikaye yerine, dolu, tartan, deiik sesler sunacaz.
Avrupallarn Yeni Dnya'y "olduu gibi" kabullenemediklerini ve
birounun da grdklerini sandklar eylerden holanmadn izleyece
iz. Amerikan yerlilerine taktklar isim olan "Hintli" -ki biz de dnemin
akmlarna bal kalmak iin bu terimi kullanacaz- hatalarnn ve nyar
glarnn bykln kantlamaktadr. Ancak, son zamarlarda oka vur
gulanan bu nemli nokta, zellikle akademisyenlerin bireysel vakalar in
celemek yerine, birer mantra gibi tekrarlamalar yznden nemsiz bir ay
rnt haline gelebilir. Kltrler aras ilikilerden karlabilecek ders, kim
senin kimseyi pek sevmediidir. Hindistan' takdimi, yabanc bir kltrn
anlatrma en iyi rnek olarak kabul edilen, nl n. yzyl etnograf, Orta
Asyal el-Biruni bile, hakknda yazd Hindular iin "Bizden (Mslman
lar) o derece farkllar ki ocuklarn bizimle, bizim giysilerimizle, adet ve
greneklerimizle korkutuyorlar" itirafnda bulunmutur. Dier Mslman
arkadalar da Hindular hakknda ayn eyleri dnyordu; ancak kendisi
12 Gi Ri
bu yaklamlarn doal, hatta evrensel olduunda srarlyd: "Adil olmak
adna kabul etmeliyiz ki, yabanclar kmseme sadece bize ve Bindulara
zg olmayp, btn milletierin birbirlerine kar ortak bir tutumudur." El
Biruni tmyle yabanc deerler, kavramlar ve mitlerden bir anlam kart
maya alh. Hindistan' anlatan eserinin ciddi bir incelemesi, onu dier et
nografyalarla birletiren genel insani nyarglardan ok, analizlerini zen
ginletiren ve alglarn keskinletiren klasik metot ve gereleri nasl kul
land konusuna odaklanacakhr. Bu metotlar baka vakalarda da mkem
mel sonular verdi. Edward Schafer'in Vermillion Bird (Sar Ku) adl eseri,
in imgeleminin, 8. ve 9 yzyllarda Nam-Viet harikalar ile karlatn
da, bunlar aniatma abalarndaki ok sayda baarnn ve bir o kadar da ba
arszln iyi bir rneidir. Schafer birok kii tarafndan benimsenen
edebi geleneklerin (yksek rtbeli memurlar, mutsuz srgnler, marur
Creole'ler) yabanc bir gerei, hem zengin ve arpc tarifler, hem de ka
stl ve kastsz dlamalada nasl ekillendirdiini bize gsterir. Umarz ki
okuyucularmz 15-17. yzyllar aras yaam Avrupal dndere de ben
zer bir dikkatle yaklarlar.2
isteimiz sadece Avrupalnn daha geni bir dnya ile ilikisi ve er
ken modern Avrupa kltrnn tarihi zerinde dnmeyi gelitirmek
deil, uzun gemii olan bu gelimelerin dourduu geni kltrel tart
malara ayn zamanda yeni bir aciliyetle yaklamaktr. Birok Amerikal en
telektel, lkesinin ve kltrnn yeniden canlanmasnn, ancak eitim
sisteminin en yksek seviyede hayatiyeti olan dini metinler etrafna ina
edilmesi ile mmkn olabileceini iddia ediyor. Dierleri ise btn dini
metinlerin, ierdikleri edebi ve entelektel baarlarn (varsa) sergilenme
sinden ziyade, sekinlerin otoritesini desteklemek iin seildiklerini savu
nuyorlar. N e yazk ki, her iki taraf da, gemite bu yetkin m etinierin Bat
kltrnde nasl kullanldklar hakknda, henz nemli bir ey sylemedi
ler. retmenierin ve dnrlerin, kltrel gereksinimleri karlamak
iin bu metinleri anlaml bir btn halinde nasl bir araya getirdiklerini ve
bu abalarn karlat kaderi hi anlatmadlar. Ne de otorite kabul edilen
bu kaya gibi cilrerin iinden kanlmaz olarak geen birok atlak ve geri
limin farkna vardlar.
YENi DNYALAR, EsKi METi NLER 13
Bat ve "geri kalan" arasndaki ilikiler alndnda, bu polemikler
dnce ve aratrnay ksrlahrmakta etkili oldu. Kimi, Edward Said'in
Oryantalizme kar giritii polemii tersine evirip Rnesansn da o ho
mojen dn ve imgelemi iinde, en zgn dnderi bile hapsettii
ni iddia etti. Bu tr abalarn hibirinde, Said'in; ne gelenek snrlar iin
de alp yaratan bireyin eitli mcadelelerine ve baaniarna kar, ne de,
Oryantalistlerinin iinde dnp yazdklar modem smrgeci dnya ile
erken modem dnya arasndaki fark konusunda gsterdii duyarllktan
eser vardr. Martin Bemal'in gl bir biimde ve ineelikle ortaya koyduu
iddiaya da gereken dikkati gstermemektedirler: Eski metinlerin miras, i
lerinde, Bat ve dier kltrler arasndaki kltrel ilikileri tarif eden kar
lkl olarak ykc yntemleri barndrmaktadr.3
Burada tasla izilen hikayeyi anlahrken, tartmada bir taraf olmak
deil, sadece seviyeyi ykseltmek istiyoruz. Kitaplar dnyadaki en gl bil
gi kayna ve davran klavuzu olarak grmenin nasl bir his olduunu gs
termeye alyoruz. Kumsalda vakit geirmek iin sahn aldmz zararsz
kitaplardan ziyade, her an patlamaya hazr bombalar gibi olanlarndan sz
ediyoruz. Okuyucusunun gznde bylesine yksek stats olan kitaplar
birbirinden son derece farklyd ve onlar elinde bulunduranlar onlara ok
farkl ilevler ykleyebilirdi. 15. yzyln dini metinlerinin, kanlmaz olarak
tutarllk ve btnlklerini kaybettikleri ve otoritelerini baka kltrel form
lara braktklan grlecektir. Ayrca, bu dini metinlerin, modem tartmac
larn kabul ettiklerinden ok daha karmak ve hatta bazen daha arpc e
likiler ve ok daha radikal fikirler ierdii de ortaya kacaktr.
Byle bir metinler btn ortaya kayabilen ve uzun bir gemii
olan karmak bir toplum, bu birbirine ok da iyi karmam, eitli unsur
lar da mutlaka iinde barndracakt. Rnesans Avrupa'sn ele aldmz
da, eitli metinler ve okuma biimleri, entelektel ve kurumsal otorite el
de etme peindeydi. Yeni Dnya ile kar karya kalnca, eldeki m etinierin
hibiri kullanl olacak kadar saf ya da deiime uramadan srecek kadar
yararl olamad. Bu tarihi gerekeri bilmek, mfredahmz ekillendirmek
isteyenlerin hrnlklarn ve heveslerini hafletir ve gemiimizle ilgili
tartmalarmza k tutabilir.
Gi Ri
Dokular ve nitelikleri farkl, dnlen ve sylenenlerin en iysini
ve ktsn ieren bu otorite metinler, Rnesans Avrupa's iin yabanc
toplumlarn dnce ve deerlerini anlayabilmekte elindeki tek gere oldu.
Dier gereler gibi bunlar da sk sk kullananlarn elinde krld ya
da beceriksiz ve yoz ustalarca hor kullanldlar. Ancak birou da artc
bir esneklik ve dayankllk gsterdi: Kullanldka deitiler ve ou zaman
da kullananlar deitirdiler. Sundulan meselelerin ve ihtimalierin geni
yelpazesini aniayabilmesi iin, gnmuz tarihisinin zihnini ve hayal
gcn hala var gleriyle zorlamaktadrlar.
YENi DNYALAR, EsKi METiNLER
s
BRNC BLM
SINIRLI BR DNYA:
DNRN EVRENi
P
ek ok Avrupal dnr iin soo ylnda dnya kk ve dzenli bir
yerdi. Okuyucular da yaynclar da, iki kapa arasnda tm entelekt
el disiplinleri ve sonulann zeteyerek dnyay tanmlayan, geni
kapsaml kitaplardan zevk alyordu. Bu metinler kk ve basit ders ktapla-
nndan koca ansiklopedilere kadar deiik boy ve kalnlktaydlar. Ama t
mnn, eksiksiz ve doru bir bilginin esas olarak zaten var olduu gibi bir
ortak varsaymlan bulunuyordu. Tm, gemiin ya da imdinin kaifleri
ni, ncil okuyanlan ve evreni inceleyenleri hibir srprizin beklemediini
belirtiyordu ve hepsi de kitabi bilginin gcn hatrlatan tasvirlerle ekicili
ini artrmaya alyordu. Parlak kada donanm tiyato sahneleri gibi,
ereve iine alp aydnlarklan gl ve uzun mrl fkirler, yakn bir ge
lecekte deneyler tarafndan gzlerinin yana baklmakszn rtecekti.
Bu kitaplann ounun kkeni, Kutsal Roma mparatorluu'nun
zengin, rahat, gelimi hr kentlerinin bulunduu Orta Avrupa'yd. Bu
kentlerdeki birok okur, iki kapak arasnda btn entelektel disiplinleri ve
onlann sonulann zetleyen ansiklopedik almalara meraklydlar. Oku
yuculann nyarglann her zaman iin bilen ve paylaan yaynclar, akla ge
lebilecek her boyda referans kitaplan bastlar ve bunlan, kitaplann evreni
anlatmak ve aklamaktaki gcn yanstan, etkileyici tasvirleri e sslediler.
ok kapsaml olduuna inanlan bu kitaplar, Avrupa'nn soo yl civanu
daki kltrel havasna iaret etmeleri bakmndan yararldr.
Alman ansiklopedileri birok ynden ok aklaycdr, nk hem
yazarlannn zevkini, hem de retildikleri toplumun meraklann yanstr
lar. Strasbourg, Nrnberg ve Augsburg'da entelektel yaam (her ne kadar
bazen kent konseyleri ilerine kanyorsa da) niversitelerce ynlendiril
meden, grece zgr bir ekilde geliti. Yaynclar yerel soylulann kabul
edilebilir bulduu her eyi basabiliyor, tacirler, avkatlar ve zanaatkarlar da
bu baslanlan, 14. yzyldaki veba salgnlannn azalmas, sapkn dini akm-
6 SiN I RLI Bi R DNYA: DNR N EVRE Ni
larn iddetini kaybetmesi ve Alman ekonomisinin salamlnn verdii
gvenle tketiyordu. "Die gedanken si nd .ei" yani "Dnceler hrdr" di
yen eski Alman ezgisi, Reform dneminin hemen ncesinde, Yukar Al
nanya'nn zengin kentlerindeki yaama, belki de baka hibir yerde bu ka
dar yaramazd.
Konrad Peutinger -aristokrat, memur, arkeolog ve Erasmus'un
mektup arkada- bu kozmopolit dnyann hem sosyal hem de entelekt
el adan tipik bir rneidir. Fugger ve Welser gibi nl bankac ailelerin
ss saylan Augsburg'da doan Peutinger, hayatnn byk bir blmn
bu kentte geirdi. Sadece ynetim ve ticaretle uramad; klasikleri incele
di, talya'da hukuk okudu, nadir kitaplar toplad, Roma kitabelerinin ilk ba
sl koleksiyonunu yaynlad; hatta 4- yzyla ait bir Roma yol haritasnn 13.
ya da 14. yzylda kopya edilmi bir nshasn ele geirdi ve zerinde al
t. Bylece, edinmeye deer tm bilgi biimleri konusunda geni bir bak
asna sahip oldu. Yine de ara sra kk bir bavuru kitabna da ihtiyac
oluyordu. Bu yzden Freiburg niversitesi'nde eitim veren Gregor Re
isch'n Margarita Philosophica (Felsefenin ncisi) adl kitabn sahn ald.
Margarita dnya tarihini anlahr. ncil'deki Yarahl ile balar ve dini esas
lara uygunluu kabul edilmi olan yedi ilim daln ematik olarak anlahr.
Onda ne dnyann, ne de dnya ile ilgili bilginin, eski zamanlardan beri
herhangi bir deiime uradna dair herhangi bir iz vardr. Eskiden yaa
m ve daha sonra gelen otoriteleri, corafi ve kronolojik konumlarndan
ekip alarak yan yana koyar ve onlara modern antropologlarn deneklerine
"etnografk birer hediye" muamelesi yapmalar gibi, "felsef birer hediye"
muamelesi yapar. Kitabn giriindeki aa baskda, gzel sanatlarn art
c derecede duraan bir resmi vardr. Bir elinde alfabe, dier elinde bir
anahtar bulunan insan klndaki "Gramer", anahtarla bilgi atosunun ka
psn aar. atoda dier disiplinler ve yce "Teoloji" hareketsiz bir ekilde
renciler tarafndan kefedilmeyi beklemektedir. Her ey dzen ierisin
de ve dedi topludur. Gramer -okuma sanat- tmyle yazarlada dolu bir
dnyann kapsn aar. Her konunun bir yazar vardr: geometri iin
Eukleides, astronomi iin Ptolemaios, teoloji iin Peter Lombard. Gelenek
sel sanatlar ve bilimler, gelitirilmeyi deil de incelenmeyi bekleyen, geli-
YENi DNYALAR, EsKi METi N LER
melerini tamamlam, mkemmel varlklar olarak belirirler. Kitap, bir in
sann renmek isteyebilecei her eyi, iki kapann arasnda, gsterisiz
bir format iinde sunmaktadr. Gramer, tartma sanatlar, doal bilimler,
teoloji, Yaratl ve Yokolu, hepsi bir aradadr ve hibiri uzun uzadya an
latlmaz. "Kitaplardaki vaazlar, akar bir sudaki kayalar gibidir" sz, adeta
bu basit ve otoriter metin iin sylenmitir. Yine de, ok okumu ve gez
mi bir kii olan Peutinger bu kitab satn almaya deer buldu ve zerine
adyla birlikte, evinden karlmamas uyarsn yazd. Belli k iindeki bilgi
haritasn, tpk Londra Metrosu'nun ematik, resmi ve kafa kartrc ay
rntlardan uzak haritalar kadar basit, doru ve ie yarar bulmutur.
Peutinger'in zevkleri pek yabanc deildi. o yl nce Augsburg'un
rakibi Nrnberg kentinde, Avrupa'nn en atlgan ve baarl yayncs An
ton Koberger, gnmzde Nrberg Vekayinamesi adyla bilinen, en tann
m ve gsterili kitab Liber chronicarium'u yaynlamt. Kitap, hmanist
Hartman Schedel ve arkadalar tarafndan yazlm, Anton Ko berger tara
fndan baslm ve Nrnberg'in rakipsiz aa bask sanatlar tarafndan
muhteem bir ekilde resimlenmiti. Reisch'n kitabndan hem boyut hem
de kapsam olarak daha bykt ve disiplinlerin yapsn deil, insanolu
nun tarihini inceliyordu. Gemi -canl ve ou zaman fantastik- ncil' den
ve klasiklerden alnm, kahramanlarn ve ktlerin portrelerinde, eski
kentlerin manzaralarnda hayat buluyordu. Metin ise daha net ve anlalr
bir ekilde Yaratl' anlatyor, meskC dnyann haritasn sunuyor ve in
sanlk tarihini alar boyu adm adm izliyordu.
Yine de ierik olarak Vekayiname de Margarita kadar snrldr. O da
geleneksel bir hikayeyi anlatr. Evren, ortaa okullarnn allm kozmo
loji anlayn yanstan bir ekilde resmedilmitir. Her eyin merkezinde
yer alan toprak, hava, su ve ate, insanolunun yaad dnyann tm de
iimlerinden sorumludur. Gezegenler -Ay, Merkr, Vens, Gne, Mars,
Satrn ve Jpiter- dnyann etrafnda, hi deimeden, hi zarar grme
den, mkemmel ve effaf kristal krelere yerlemi halde, dzenli dn
lerini srdrrler. Onlarn tesinde sabit yldzlar vardr ve onlar da kristal
krelere yerlemilerdir. Bunlarn tesinde ise sekiz ayr katn melekleri,
sonsuza kadar Yaratan'a ilahiler sylerler. Evrenin bu grnts, temelle-
8 S I NI RLI Bi R DNYA: D NR N EvRE N i
Resim . Gregor Reisch' n Margarita philosophica (Freiburg, 1 503) i si ml i eseri ni n, yedi beeri bi li m dal n
ve fel sefeyi ikonografk bi r ekilde temsi l eden balk sayfas . Bu bilim dallar ve felsefe, doal, rasyonel ve
ahlaki felsefeyi temsil eden kafal heybetli bir kad n taraf ndan ynetilir. Pagan bilgeler Aristoteles ve Se
neca, s rasyla doal ve ahlaki felsefeyi canland r rl ar. H ristiyan kilisesi ni n rahi pl eri yukarda efkatle al k
tutarken teoloj i ni n ya da buradaki tabiriyle i l ahi fel sefeni n tm bilimlerin en yksei ol duuna dai r gr
de resimsel olarak ifade etmi olurlar. Kitap Augsburg'lu hmanist Konrad Peuti nger'e aitti.
YENi DNYALAR, EsKi METi N LER 19
rini byk Yunan dnderi Platon ve Aristoteles'ten almhr. Kesinle
en formunu ise ge dnem Yeni Platoncu filozoflar olan Plotinos ve
Porphyrios' dan almhr. Bu evren tasviri, ortaa boyunca ayren korundu
ve klasik ve ge dnem, byk ve kk, Dante'nin lahi Komedya'sndan
Reisch'n Margarita'sna kadar eitli metinlerle retildi. Her ynyle an
lalr, huzur veren ve tandk bir evrendi bu.
Vekayiname, adndan da anlalaca gibi bir hikaye metin, bir dn
ya tarihiydi. Antika ve ortaada yazlan dier dnya tarihleri gibi -ki
metinlerinin ou hi dakunulmadan kullanlmtr- yaratltan gnm
ze kadar geen binyllar kapsyordu. nsan kltrnn geliimini ve kut
sal Yahudi milletiyle onlarn kskan Tanr's arasndak ilikiyi ele alyor
du. Ayr zamanda klasik antikiteyi, sa'nn hayatn ve sonraki dnya tari
hini de kucaklyordu.
Btn bu kozmopolit ieriine karn Vekayiname'nin amac, ok
yucularn akln harekete geirmekten ok, onlar ahlaken eitmekti. Tm
tarihi yedi dneme ayryordu. Bunun nedeni ampirik olgulara dayanma
yp, insann uzun vadeli tarihinin, Tanr'nn evreni yaratt ilk haftann ye
di gnne sembolik bir ekilde denk drlmesi abasyd. Bu dnemler
den ilk alts son derece ayrntl bir biimde anlahlr. Deccal ve Kyamet'in
korkun resimler ve daha da korkun bo sayfalada anlatld yedinci d
nemde ise, seilmiler ile gnahkarlarn yargland hkm gnnde, in
sanln sonunun bir alap szlanma ile deil, by bir patlama ile gele
cei anlahlr. Tarih, evrenin kendisi kadar mantkl ve dzenlidir. Her iki
si de Tanr'nn iradesinin fiziki mekan ve insani zamandaki ileyiini hika
yeler. Gemiin ve bugnn esrarengiz insan topluluklar bile, ou za
man tandk terimlerle anlahlr. ncil'deki ahsiyetler s. yzyl Alman giy
si ve sa modelleriyle gsterilir. Eski Ninova ve Kuds ehirleri, gotik kule
ler ve gl atolarla dolu, etraftaki krlarn karanlk ve duygusuzluundan
mazgall duvarlada ayrlm modern kentler olarak belirir. Gerek bu muaz
zam, pahal ve birok korsan basks yaplm sanat eserinde, gerekse Re
isch'n mtevaz kk Hitchhiker's Guide to Seven Liberal Arts (Beeri Bi
limlerin Yedi Dalnda Gezginin Rehberi) adl kitabnda, bir imparatorluk
kentinin lancalar kadar titizlikle denetlenen ve dzenli bir gemi ve bu-
20 S I NI RLI Bi R DNYA: D N R N EVRENi
Resim 1 .2 Rei sch' n Margarita phi/osophica (Freiburg, 1 503) i si mli eserinde bulunan bi r baka resimde,
Gramer, beeri bil i mler kalesi ni n kapsna ait kilidi aarken grlyor.
YENi DNYALAR, EsKi METi NLER 21
gn, dnya ve evren resmi izilir. Bu otorite kitaplar, basmlarndaki ve re
simlendirilmelerindeki zerafete ramen, tek tek her bir lonca zanaatkar
nn neyi nasl retmesi gerektiini adm adm, tren tren tarif eden kural
lar kadar ayrntl, tehditkar ve kstekleyicidir.1
Bu resimler ve elik ettikleri metinler, Avrupalnn soo yl civarn
daki dnyas hakknda epey bilgi verir. Bireysel hamiler iin deil, kitap sa
tn almaya hevesli, yeni ve byk bir kitle iin retilmilerdir. rnein
Nrberg Vekayinamesi'nin ilk basks soo adet satt. Buna, bir de ayn yl
iinde Augsburg'da yaplan ve metnin aynen kopya edildii, ancak kk
formata smad iin resimlerin atld korsan basksn ekleyin. Chart
reuse
*
tarikatna mensup kei Werner Rolewinck'in hankulade dnya ta
rihi gibi, daha deiik konulara el atanlar da vard. Fasciculus temporum (Bir
Demet Tarih) adl bu eser, bir yenilik olarak olaylar sa'nn doumundan
geriye ve yarahltan bu yana tarihliyar ve dahiyane bir ekilde ezamanl
olaylar ana hatlaryla ve kmeler halinde sralyordu. Kaynak konusunda
da sorun ya da eliki zemini yaratmyordu ve o da ncil'deki tarihi ve kla
sik dnyay son dnem ortaa Kuzey Avrupa kentlerinde. ve kostmleri
iinde yaanm gibi anlatyordu.
Birok ktap, bask ve resim, renmeyi okuma olarak tanmlyor
du. Birok tarih kitab ve kozmografa deimeyen bir gemi, istikrarl bir
evren ve yeryz sunuyordu. Matbaann, en azndan ilk yzylnda pazara
-bazen hi beklenmedik yerlerde bile- geleneksel metinler ve i rahatlat
c evren resimleri hakim oldu. Meksika'nn ilk piskoposu Yeni Dnya'ya
giderken, yannda, Muhterem Bede'nin risalelerinden, aralarnda ok daha
eski ama ayn derecede tutarl bir doa anlatm ve hatta dnyadaki kara
paralarn, bir su kresi zerinde bamsz noktalar halinde belirten k
k bir harita da olan bir koleksiyon gtrmt.
NiVERSiTELER: AKLANAN DNYA
Bugn olduu gibi, s. yzylda da entelektel yaam deiik evre
lerden oluuyordu. Belediye binalar ve basmevleri bu evrelerden biriydi;
* o86'da Fransa'da Grenoble yaknlannda Aziz Brno tarafndan ku olan mnzevi terikat -.n.
22 SI NI RLI Bi R DNYA: D NRN EVRENi
dieri ve daha by ise niversitelerdi. retim yelerini ve rencileri
ni ortak yntem ve inanlada yetitiren bu kurumlar, say ve ebat olarak
hzla bymekteydiler. Olduka eitliydiler. Kuzeydekilerde genellikle s
tatlarn, gneydekilerde ise rencilerin sz geerdi. Kuzey niversiteleri
en yce ilim olarak ilahiyat kabul eder ve kendilerini temelde dini kurum
lar olarak grrlerdi. talyan niversiteleri ise eskiden beri yksek ilim ola
rak tp ve hukuk gibi uygulamal bilimlerle uramaktaydlar ve ilahiyat a
lmalar iin gereki ortam ancak ortaan sonunda hazrladlar.
Gr ve yaplar farkl da olsa, niversiteler yaklam ve yntem
bakmndan ok benzeiyorlard. Tm renciler ie liberal bilimleri
[fen, tarih, felsefe] okumakla balar, daha sonra gl bir tartma man
t kurmaya ve kar tarafn iddialarn rtmeye yarayan Aristoteles
metinlerini arka arkaya yutarak bu konuda uzmanlarlard. niversite
lerde eitim, her ikisi de szel nitelikli ve kitabi temelli iki yolla verilir
di. Bunlardan ilki ders anlatmayd ve burada retmen, bir metni satr
satr, kelime kelime yorumlard. Dieri ise tartmayd ve burada da iki
alim, herkesin nnde bir meseleyi lehte ve aleyhte tartrlard. Her iki
sinde de, kavramak ve dierlerini ikna etmek iin, temel entelektel
aralar setinin byk bir beceriyle kullanm gerekiyordu. Bu da, bir di
zi savn, en nemliden en az nemliye sralannasn ve oradan da bir so
nuca varmay salayan ve halen rakipsiz olan kyaslama metoduydu.
("Baz kpekler krmzdr"; "Benim kpeim de krmzdr"; "Benim k
peim baz kpeklerdendir".)
Tm faklteler, nihayetinde, eitimini verdikleri disiplinlerin otori
tesini belli birtakm metinlerden aldna inanyorlard. Eskiada yazlm
ve asrlardr yllanmakta olan bu stn eserlerin benzersiz bir deeri ve
amac vard. Onlar, uzmanlarn kllanlabilir bilgi retmek iin mantk yo
luyla kardklar sorgulanamaz hkmlerin ana gvdesini oluturuyorlar
d. rnein, ilahiyatlar bilirdi ki, kyaslar iin gereken temel nermeleri
gnl rahatlyla ncil'den alabilirlerdi. Avukatlar bilirdi ki srtlarn Ro
mallarn Corus iursine yaslayabilirlerdi. Hekimler ayn eyi Aristoteles
ve Galenos'un doa ve tp alanndaki almalar ile yapabilirlerdi. Dolay
syla kim hangi doktrine ihtiya duyuyorsa, mutluluk ve yararllk duygusu
YENi DNYALAR, EsKi METi N LER 23
Resim 1.3 H artman Schedel ' i n Liber chronicarum (Nrberg Vekayinamesi, Nrnberg, 1493) i si ml i eserin
de bul unan, topl ama bir dnya haritas . Ktalarn yerleri Ptol emai os' un Geographike i si ml i eserinden al n
m t r, fakat burada, ematik ortaa T-0 haritalarnda (Resim 2.3) ol duu gibi kutsal ehi r Kuds dnya
n n merkezinde bul unmaktad r. Harita ayrca dnya nfusunun, torunl ar tarafndan ol uturul duuna ina
n l an Nuh' un oul l ar Yafet, Sam ve Ham' da resmederek, corafay kutsal tari hi n ierisine yerletirir.
Si NI RLI Bi R DNYA: DNR N EVRE Ni
Resim 1.4 Werner Rolewinck'in Fasciculus temporum i si ml i eserinden erken uygarlk tari hi . Babi l kulesi ,
anakronistik bi r bi i mde Gotik bi r yap , Ni nova ise surlarla evrili bi r ortaa ehri olarak grlyor. Or
tadaki numara ve dai relerle sunulan zaman cetvel i, i ncil'deki patri klerin tarihlerini hem dnyan n yarat
l ndan ileriye, hem de i sa' n n doumundan geriye doru sayarak veriyor. stteki ve alttaki metinlerde
ise Zerdt' n byy bulmas ve Ni nus' un Asur krall n kurmas gi bi , pagan tari hi ni n i ncil tarihi ile ay
n dneme rastlayan olaylar anlatlyor.
iinde o yapy kurar ve szgelimi, kutsanm ekmein yenmekle kanama
yacan ya da ehir meclisinin yeni gelenlere vatandalk verebileceini ka
ntlard: Bunlar 14. ve 15. yzyl profesrlerinin ineelikle ilenmi cevaplar
sunduu meselelerden yalnzca ikisiydi.
Hangi disiplin sz konusu olursa olsun, niversitelerin kdemli sa
kinleri, otorite metinlerin ciddi sorunlar tadnn farkndaydlar. rne-
YENi D NYALAR, EsKi METi N LER
Resim 1.5 Saygdeer Bede' ni n
Opuscula (Basel, 1533) i si ml i ese
rinden, Dnya'nn ktlar n ve ik
l i m kuakl ar n -souk, l man
ve "yan k"-temsi l eden ematik
bir dnya haritas. Her ne kadar
"yank" ya da scak kuak genel
de yerl ei k ol mayan bi r blge
olarak tan ml ansa da, ilk olarak
anti kada beti ml enen bu i kl i m
kuaklar n n, kapsad klar al an
l arda yaayan i nsanl ar n karak
terleri ni oluturduuna i nan l r
d . Haritada, Asya ve Afrika kta
l ar n dengede tutan Antipodes
adl bi l i nmeyen ktan n tasvirin
de Macrobian gelenei kul l an l
m t r.
in, ncil'in anlatt birok hikaye, yapclktan
uzak olmakla kalmyor, ayn zamanda ahlak d
bir nitelik arz ediyordu. Tpta, Aristoteles ve Ga
lenos, en hayati organn hangisi olduu gibi te
mel noktalarda anlaamyordu. Ancak bu belir
gin zaaflar, retim ve aratrmann genel yap
sn tehdit etmiyordu. Profesrler metinlere faz
la titizlikle eilmiyordu. Kendileri de, rencile
ri de otorite kitaplar, tpk onlar tkettikleri
balarn kendisi kadar nizar ve meru bir bi
imde tketiyordu.
Otorite metin, zamann normal niversi
te ders kitaplarnn sayfalarnda etraf modem
yorumlada evrili olarak yer alrd. Genellikle
sayfann ortasna yerletirilmesi ve daha iri harf
lerle yazlmas, onun stn otoritesinin fiziki ve
estetik kantn olutururdu. rnein; erken d
nemde baslan ncil'in sivri harfleri fiziksel ola
rak herhangi bir hata kaldrmaz. Etrafnda, daha
kk harflerle yazlm veya baslm ve sem
bollerle dikkatin metindeki nemli yerlere ekil
dii resmi yorum yer alr. Bunlarn her ikisi de
esas metnin otoritesini pekitirir ve verilen me
sajn bir soruna yol amayacan gvenceye alr.
Bu da ok belirgin bir ekilde yaplr, yani kinaye
ve karsama aralar kullanlarak metnin kendi
deerleri ile asla tutarsz olmad ya da benzer
otoriteye sahip teki metinlerle elinedii gs
terilir. Gerektiinde, bamsz incelemelerin t
m, metinlerin otoritesini daha da gl bir bi
imde destekleyecek bir ereve oluturmaya
hasredilir. Baz vakalarda, gerekli destek metin
leri, Batl skolastiklerin ok ey borlu olduu
Si NI RLI Bi R DNYA: D NR N EVRE Ni
ortaa slam dnderi tarafndan oktan yazlmt; bni Sina'nn tp
kitabnda
*
olduu gibi.
yi eitimli yorumcular, eski metni byk bir ustalkla modern ge
reksinmelere uygun hale getirdiler. Metnin, Hristiyan alemince kabul edi
lemez ya da gereksiz bulunan hibir hikaye anlatmadn, fikir retmedi
ini ve teknik iermediini gsterdiler. Lyral Nikolaos gibi bir ilahiyat yo
rumcusu, Sleyman'n Ezgisi* gibi azck skntl bir metni, kinaye yoluy
la gereklerin rtk bir beyan gibi okuyabiliyordu. Pietro d' Abano gibi bir
hp yorumcusu, bariz bir anlamazlk iinde olan Aristoteles ve Galenos'u
mantk yoluyla uzlatrabiliyordu. Aristoteles kalbi, Galenos ise karacieri
hayati organ olarak kabul ediyordu. Pietro, hi istifini bozmadan, her ikisi
nin de bir anlamda hakl olduunu syleyerek birbirleriyle elimedikleri
ni kantlam oldu.
Okuma -ustalk kazanlm okuma- en nemli beceriydi ve sadece
faydal mesajlar il etirdi. Bu nedenle, Pierre d' Ailly'nin astronomi ile ilgili
bilimsel tezlerinin basmcs, bu karmak sanatn gizemlerini aktaran ho
cayla rencisini kitap okurken izmitir. Hocalar da saylar binleri bulan
rencileri de -Kutsal Roma mparatorluu'nda soo ylnda 15 niversite
vard- kitap adamydlar. Yorum zrh iine hapsolmu metin, gncel tek
bir anlam sunmaya zorlanmh.2
O sradaki artlar ve entelektel yaamn sonularn inceleyen ta
rihiler, dnemin zaruri bir ksrlk dnemi olduu fkrinde birlemekte
dirler. niversitelere egemen olan ve kitaplar tka basa dolduran bu oto
rite kitaplara, entelektel ilerlemenin nn kesen, alamaz, karanlk bi
rer srada muamelesi yapmlardr. Ayrca, Gney Afrika ve Amerika k
ralarndaki yeni dnyalar kefeden, eytani bir zekaya sahip gemicilerin ve
fatihlerin, gerek fiziksel gerekse entelekel cesaretini dramatize etmiler
dir. Kutsal kurarlarn otoritesini kran hayati gereklerle kagelenler
alimler deil, bu kiilerdi. Alimiere gelince -onlar da tpk roo yl sonraki
Konfys in'indekiler gibi- askerlerin ve gemicilerin getirdii yeni veri-
* El-Knun f'Tb -ed.n.
*
Kitab- Mukaddes'in Eski Ahit blmnde yer alan ve bir kadnla bir erkein srayla terennm
ettikleri ak iirlerinden oluan "Neideler Neidesi" -ed.n.
YENi D NYALAR, EsKi METi N LE R
lerin farkna varmak yerine, bir dizi otorite kitab yeniden gzden geirme
yi tercih etmilerdi.
Bu gr yeni saylmazd. Yeni felsefe ve yeni bilimin en sert ma
nifestolann yazm olan 6. yzyl sonu ve 7. yzyl entelektelleri tara
fndan formle edilmiti. Birok polemiki gibi, onlar da izah etmek yeri
ne rakiplerinin grlerini zayflatak iin yazdlar. Bu tartmalar kitaba
dayanan eski dnya kltrn iddetle basitletiriyor, hak etmedii mevki
leri igal eden kof insanlarn yanndan kan duman ise, onun karmak
ln merakl gzlerden gizliyordu.
Aslnda hibir kitap ya da kurum tek bana s. yzyln sonundaki
eitimli dnyann karmak ve ekineli ortamn yanstamaz. Alimierin
okuduu otorite metinler listesi, deimez bir biim ve ierik ynndan
ziyade, ar ar ama srekli ilerleyen, ok eitli elementlerden oluan, yer
yer aynak bir buzul gibiydi. Alimierin hareket halindeki bu hedefe uygula
dklan yntemler ve kullandklar aralar, onun iinde bulmay umduklar
deerli madenler kadar eitliydi. Bizler de, bu srekli hareket eden dinsel
kitaplar ktlesini oluturan elementlerde ve onun yaratt alkanhda, izle
yen so yln entelektel devriminin baz nedenlerini bulabiliriz.
HMANiZM: OTORiTE
*
KiTAPLAR ZERNDE SAVA
Avrupa'nn soo ylndaki kltrel panoramasn sava sahneleri
doldurur. Avrupa, Yeni Dnya'nn kefinden de nce entelekel devrimin
sanclarn yayordu. talya'da
3
so ylndan itibaren, Kuzey Avrupa'da ise
daha sonralar, yeni tip insanlar niversitelerin skolastik sistemini her y
nyle sorgulamaya balamt. Bu yeni tip insanlarn, mfredatn ekirde
ini oluturacak metinler, bu metinlere uygulanacak yorumlama biimi ve
bunu yapmaya yetkisi olanlarn kimliklerine dair kendi grleri vard.
Bu yeni kiiler kendilerine "hmanist" diyorlard. Burada vurgu
lanan ey, onlarn yksek ahlaki deerlere sahip ya da gerekten ok in
sancl olmalar deil, sadece kendilerini studia humanitas, yani beeri bi
limler alannda uzman kabul etmeleriydi. Bu terim gayet belirgin baz ko-
* Kanon kitaplar: Hristiyan kilisesince Kitab- Mukaddes'in bir blm olarak kabul edilen kitap-
lar, genel kabul gren kitaplar -ed.n.
S NlRLI Bi R DNYA: D NRN EvREN i
Resim .6 so6-so8 yl l ar aras nda Basel 'de bas l m ve iinde Lyral Ni kol as' n bi r nsz bul unan bir
i nci l . Sadece sayfan n ortas nda byk puntol arl a yaz l ol an kk stun i nci l 'e aittir. Burada el e al nan
k s m, genel l i kl e i nsan tari hi ni n btn gelecek zaman n n ngrl mesi nde kul l an l an Dani el ' i n kehaneti
di r. Sol st kede bul unan ecere emas ise Ms r ve Mezopotamya'da Byk i skender'i takiben baa
gemi kral l ar n bir l i stesini gstermektedi r. Bu gibi zer l i soyaal ar haz rl amak ortaa ve Rneseans
tarihileri iin ok neml i ydi .
YENi D NYALAR, EsKi METi N LE R
nular ieriyordu: dilbilgisi, belagat ve mantk yrtme, yani eitim dili
olan Latince'ye hakimiyet kazandran ilimler ile hitabet, tarih, iir ve ah
lak felsefesi, yani rencinin kiiliini gelitiren dnce ve yaz biimle
ri. Bu konularn birou gen bir adamn (ya da kadnn) bu dnyada iyi
bir yere sahip olmasna, ahlaki seimler yapmasna ve etkili emirler ver
mesine uygundu. Petrarca' dan bu yana tm hmanistlerin iddiasna g
re, yksek ilimler sayesinde Romallar hem dnyay ynetmi hem de
edebiyat ve sanatta lmsz eserler retmilerdi. s. yzyldaki yeniden
dou, edebiyat ve gzel sanatlarda yeni bir canlanma yaratmt ve sr
drld takdirde Romallarnki kadar etkili ve grgl bir sekinler ta
bakas yaratlabilirdi.
Hmanistler bu idealleri uzun uzadya tartmakla kalmayp, var
olan niversiteleri de bu seviyeye kamamakla suladlar; niversitelerin
mfredatlarnda arln biimsel mantk tartmalarna verilmesini
eletirdiler. Onlara gre bu beceriler insan eitebilir, ama onlar iyi kl
maz ve bakalarn iyi klmak iin gereken donann salayamazd. Daha
sert eletirilerini ise niversite alimlerine ynelterek, onlarn klasik me
tinleri, trnaklarn .skp modern artlara uyduran yorumlarla sarmala
malarn knadlar. Hmanistlere gre klasikler yorumlanmadan okun
malyd. Ortaa zrhna brnm yorumlardan arndrlmal ve gerek
ten klasik olmasa da, en azndan klasik grnml bir yazyla yazimal
ya da baslmal ve modern ya da Hristiyan olmayan bir toplumun rn
olarak deerlendirilmeliydi. Hmanistler Napali'den Nrnberg'e, Kra
kow'dan Canterbury' e kadar birok ehir ve sarayda kurduklar okullarda
ki, byk ounluu erkek olan rencilere, niversite ilahiyatlar ve
hekimleri tarafndan resmi, denetimli ve lisansl beceriler verilmesini de
il, Eski Yunan ve Roma'ya ait daha genel, ahlaki ve edebi derslerin oku
tulmasn saladlar.
Hmanistler giderek prensleri, piskoposlar, kentlerin taeirierini ve
taral rahipleri ikna etmeyi baardlar. Yeni kitaplar ve okullar, skolastik
lerin yan sra oalarak, alternatif bir kaynaklar ve yaklamlar dizgesi ha
line geldi. Avrupa'daki ynetimler, hmanist okullarda okuyanlarn diplo
matik grevler stlenmek, resmi devlet tarihi yazmak, dzenli ve anlalr
30 S I NI RLI Bi R DNYA: DNRN EVRENi
kaytlar tutmak, istendiinde etkileyici propa
ganda yapmak gibi birok pratik ii rahatlkla ye
rine getirebilecek kadar iyi bir eitim aldn
grdler. 149o'larn sonunda, Avrupa'da, her
ikisi de belli amalara hizmet eden, belli meslek
lere insan yetitiren ve koyu taraftarlar olan iki
eitim anlay ve uygulamas vard.3
Ancak, hmanizm ikinci bir eitim siste
mi olmaktan teydi. talya'da ve Kuzey Avrupa'da
baz entelekteller, mevcut sisteme alternatif
sunmakla yetnmeyip, dorudan doruya onun
var olma hakn sorguladlar. Onlara gre, sko
lastiklerin klland yntem, otoritesini kabul et
tikleri metinleri batan aa arphyordu. Bir ke
re skolastikler, sadece Aristoteles ve Galenos'un
deil, ncil'in de Latince evirilerini, asllarnn
yetkili temsilcisi olarak kabul ediyordu. Halbuki
Latince versiyonlar, hem orijinal evirmenler,
hem de sonraki yazc ve basmolardan kaynakla
nan hatalada doluydu. kincisi, skolastikler bu
hatal metinleri sanki eski toplumlarda deil de,
kendi zamanlarnda yazlm gibi okuyorlard.
Ayrca kendi sonularn, hmanistlerin -ve Ro
mallarn- klasik dzyazs ile deil, klasik slup
ular rencide eden, itici ve sevimsiz teknik bir
jargonla sunuyorlard. Bylesi bir dil pasl bir bo
rudan akan suyun guruldamasn andryordu.
Geleneksel alimler, hmanistler tarafn
dan kendi alanlarnda bile zorlandlar. Lorenzo
Valla s. yzyl ortalarnda yaynlad Annotati
ons on the New Testament (Yeni Ahit zerine
Notlar) adl eserinde, bu son derece nemli bel
genin zgn metninin Latince deil Yunanca ol-
YENi D NYALAR, EsKi METi NLER
Resim .y Astronom, i l ahiyatya
otorite bir metin yardmyla y l
dziar retiyor. Astrolojik sem
bollerle beli rledii gezegenl eri,
efaf krelerinin iinde yeryz
nn evresi nde dnerken gste
riyor. Bu resim, doa felsefesi
zerine oka bi l i msel eser yaz
m ve ok saydaki okurl ar n n
aras nda Kol omb'un da bul un
duu Pierre d'Ailly' ni n Concor
dantia astronomiae cum theolo
gia' n n (Augsburg, 1 490) bi r
nshas nda yer al maktadr.
3
1
duunu ileri srd ve kendi dnemine ait Vulgata'nn
*
birok yerde Yu
nanca' dan yanl evrildiini ne srd. Yarm yzyl sonra Erasmus,
Valla'nn bu parlak polemiini yaynlad ve birka kii ile birlikte onu
mantki sonularna kadar gtrd. Kardinal Ximenes'in resmi himayesi
altnda bir grup spanyol ve talyan bilim adam yaynladklar eletirel
metinde Eski Ahit'in her stununu branice, Yunanca ve Latince metin
leri ile ve Eski Ahit'i de Yunanca ve Latince metinleri ile bir arada verdi
ler. Baarl bir yaync olan Johannes Forben'in daha az resmi ancak da
ha etkili desteini alan Erasmus, daha da ileri giden bir ncil basarak Xi
menes'i glgede brakt. Erasmus, Vulgata ncil'ini kendine zg, daha
zevkli -ve kendi dncesine gre daha doru- bir klasik Latince ile ye
niden evirdi. Yunanca metni de satr satr, yan banda yaynlad ve me
tin zerine yapt yorumlarda da, dneminin ebedi ve otorite kabul edi
len kilise doktrinlerinin ve uygulamalarnn, aslnda ncil'in yanl eviri
sine dayandn tekrar tekrar gsterdi. Gnah karma ve gnahlarn ba
lanmas geleneini destekleyen gnah karma ayinleri, nefsin krel
tilmesi ve gnah cezasnn bir ksmnn kilise tarafndan balanmas
kavramlar, gcn Vulgata'da belirtilen poenitentiam agite -kefaret ola
rak ceza ekmek- emrinden alyordu. Ancak Erasmus, metnin Hristi
yanlara aslnda tvbe etme -metanoeite- yani pimanlk gsterileri yap
mayp bunu kendi ilerinde hissetmeleri gerektiini emrettiini gsterdi.
Birka yl arayla byle iki ncil'in birden ortaya kmas ilahiyat fakltele
rinin ve dahas kilisenin otoritesini temelden sarst. Bir Fransisken ya da
bir Ooriniken rahip, geleneksel vaazn verir ve papaln Aziz Peter ta
rafndan kurulduunu anlatrken, gen bir hmanist pekala kendisine bir
Yunanca Yeni Ahit gsterip "Aziz Petrus hibir zaman Roma'da bulun
mad" diyebilirdi; zira Yeni Ahit'te byle bir ziyaretten sz edilmemektey
di.4 Benzer gelimeler hukuk ve tp alannda da grld. Aristoteles, o bil
giierin ustas bile hmanistlerce yenilendi; ar edebi Latince ile eviri
si yaplm olan eski eserlerini, orijinal Yunanca metinlerle dikkatle kar
latrarak yenileme yoluna gittiler.
* Kutsal Kitabn 4 y sonunda Hieronymus tarafndan yaplan Latnce evirisi -ed.n.
3
2 S Nl RLI Bi R DNYA: DNR N EVRE Ni
Bu arada hmanistler de skolastiler de mcadelelerini fakltelerin
hem iinde hem dnda yrtyorlard. Hmanistler rakiplerinin cehale
tini alaya alan mkemmel yergiler yazdlar. Bu yergilerde biimsel felsefe
nin ve dier disiplinlerin kahlklar ve yetersizlikleri yznden maddi ve si
yasi destek almamalar gerektiini sivri bir dille hicvettiler. Bu eletirilere
verilen cevaplardan daha gl olarak, Rabelais'nin Gargantua adl eserin
de bu nkteli szlerin bir yansmasn buluyoruz. Ama skolastiler de mey
dan terk etmediler. Dariniken bir ilahiyat olan Giovanni Nanni ya da
Viterbolu Annius, hmanistleri Yunan ve Roma pagan tarihlerine olan
dknlklerinden dolay eletirdi, nk bu tarihierin hatalada dolu oldu
una ve Hristiyanlar tarafndan okunmasnn uygun olmadna inanyor
du. Bunlarn yerini almak zere dzenledii alteratif Avrupa tarihleri, Yu
nan ve Romallar, Babil, Msr ve Etrsk lkesinin engin bilgi sahibi flo
zoflar ile karlahrldnda, geri kalm ve baya halklar olarak gsteri
yordu. stelik iyi eitim alm, sistematik bir ilahiyat olduundan, me
tinlerinin otoritesini artrmak iin bunlar -doal olarak- bir dizi yorumla
sarlp sarmalanm karmak biimsel savlar halinde sunuyordu.
Annius yeni metinlerin kabul grmeleri gerektiini baz nedenere
dayandryordu. Bunlarn yazarlar rahiplerdi, yani dorular ex ofcio (g
revleri olduunu kabul ederek) syleyen kiiler, yalan syleyen sradan in
sanlar deil. Gerekleri, iinde her eyin sylenebilecei alelade hikayeler
den deil, tahrif edilemeyecek ariv belgelerinden alyorlard. Bu savlar
rtmek ylesine gt ki, sonunda birok hmanist Nanni'nin martavalla
rnn stnln kabul etti. (Bunlar Herodot'tan ve dier zgn metin
lerden ok daha nl oldu ve ok satt.) Yeniden baslan, zetleri karlan
ve bazen de orijinal dipnot ynlarndan arndrlan bu metinler, bir h
manist tarzn yaratlmasn salad: Avrupa' daki her r kn gemii Truva ve
benzeri yerlerin kahramanlar zerinden Nuh'un oluna dayandrld.
Annius, Lombardlarn (Latince Longobardi) soyunun, iki byk kurucusu
Lando ve Bardus'a, Franklarn da bir ncye, Francus'a dayandn id
dia ettiyse de bu gr herkes benimsemedi. Ancak herkes, etimolojinin
tarihe k tuttuu grnde onunla birleti. ecereler ve bunlarn zerin
de dnen tartmalar gibi byd.5
YENi D NYALAR, EsKi METi N LER
33
Dier skolastikler, Erasmus'un Yeni Ahit'i gibi temel eserlerde da
hi gerek hatalar bulmay becerdiler. Erasmus, yeni Latince ile yazd Ye
ni Ahit'inde, Teslis ile ilgili bir blm -artk ge bir ekleme olarak kabul
ediliyor- Yunanca aslnda bulunmad gerekesiyle kartmt. Eletir
menlerinden biri elindeki bir Yunanca elyazmas ile rahatszlk yaratan
szlerin varln kantlad iin Erasmus metnini eski haline getirmek
zorunda kald. Bu arada birok hmanist, kendi dilbilim aralarn eski
metinlere, skolastizmin tekelinde olan -doa bilimleri gibi- yeni alanlar
da uygulayabileceklerini grdler. Bir baka deyile, her iki grup da gerek
tiinde bir dierinin silahn kllanmakta usta olduunu kantlad. Yn
temler aras bu karlamalar, her zaman atmayla bitmiyordu. s. yz
ylda Floransa'da yaam alim Marsilio Ficino hem hmanist hem sko
lastik yntemleri kllanarak Platon'un tm eserlerini Latince'ye evirmi
ve bylelikle Aristoteles'e alternatif, ok sayda popler metin ve yorum
retmiti. Yeni bir felsefi temel olan bu yaptlar, ayn anda hem etkileyici
hem de sert bir sluba sahipti.6
Sonuta ne skolastiler ne de hmanistler uyumlu ve birlemi hal
deydiler. Skolastiler dier skolastiklere, hmanistler de dier hmanistle
re saldrdlar ve bunu yaparken, kar tarafa saldrrkenki kadar keyifliydi
ler. Bugn olduu gibi o gnlerde de akademik dller kk, akademik
siyasetler hain ve fakltelerdeki kavgalar iddetliydi. Skolastiler birka
ekole ayrlmt. yelerin kendi oluturduklar kurarlarn tartlma ekli
ve statleri konusunda temel fikir ayrlklar sz konusuydu. 4. ve s. yz
yllarda, tartmalarn bir tutarll olmas ve yeni gereklerin onaylanma
s gereken durumlarda, skolastik doabilimciler kendilerini Aristoteles'in,
hukukular ise Corus iursin (yasalar btn) otoritesine itiraz ederken
buldular. Hmanistler ise en iyi klasikierin ve en iyi devlet yapsnn yan
sra, daha az ahlaki konular da -birbirlerinin inancn, okur yazarln ve
hatta nesebini- tartyorlard.
s7 ylnda Martin Luther, Bat kilisesinin retilerinin ve uygula
malarnn Yeni Ahit'ten destek almadn ve bunlardan vazgeilmesi ge
rektiini toplum nnde aka tartt. Hem skolastiler hem de hma
nistler kendilerini yepyeni radikal bir ibirlii iinde buldular; tpk rakip
34
SI NI RLI Bi R DNYA: DNRN EVRE Ni
Resim 1 .8 Kardi nal Xi menes'i n katklaryla haz rl anan okdi l l i i ndi 'den (Aicala, 1 514-1 517) yarat l anl a
tan bl mn bal angc . Geleneksel Latince eviri si , Yunanca (solda) ve i brani ce (sada) evi ri l erinin or
tas nda yer al maktad r. Sol al t tarafa ise Targum (Aramca evirisi) bul unmaktadr.
YENi DNYALAR, EsKi METi NLE R
35
iki futbol takmnn, ayn sahaya dalan nc bir takma kar oynamala
r gibi. Protestanlar sadece ncil'in tam bir inanlrla sahip olduunu id
dia ediyor, ama ne dedii konusunda anlaamyorlard. Katolik skolastikler
mesleklerinin geleneksel donanmnn sadakatle korunmas ve hararetle
savunulmas gerektiinde srar ettiler. Erasmus bile alay ettii geleneksel
skolastik kltrde birtakm meziyetler bulmaya balad; en azndan sosyal
ve politik kargaa tehdidi yoktu. Oysa r52o'de Protestanlk byle bir tehdit
yaratmt; zira kktendinciler, ncil'in buyurduu gibi kleliin kaldrl
masnda ve hatta zel mlkiyete son verilmesinde srarc olmulard. Bir
zamanlar doktrinin Gotik katedraline salam bir temel oluturan otorite
metinler, ykmn kayna haline gelmilerdi. Devrim bile hzla mezheple
re blnmt; zira ilahiyatlar, artk onlar zaptedecek gvenilir yorum
lar erevesinden yoksun kalan gl szcklerin ve grntlerin anlam
konusunda anlamazlk iindeydiler.
Ksacas 1520 ve 153o'larda kitap dnyas tutarl deil karmakark,
birleik deil paramparayd. atlaklar, sadece belli ayrntlarda fikir ayrl
nda olan kiiler arasndaki mnakaalar deil, bilginin kendisi ve ente
lektel standartlar zerine yaplan ana tartmalar da niteliyordu. Olgun
lua ermi gen bir entelektelin bu yllarda kitap satn almaya ve okma
ya baladnda hangi kitaplar okuyacana, ne tarz bir okuma yntemi iz
leyeceine, niversiteye gidip formel bir eitim mi alacana yoksa hma
nist bir okula gidip yeni bir ahlaklk ve estetik anlay m edineceine ka
rar vermesi adeta imkanszd.
BATI VE DiGERLER
Otorite metinlerin karmakl ve tezatlar, en ak biimde, dier
kltrleri anlatmak iin kullanlan modellerin yer ald blmlerde ortaya
kyordu. rnein byk Plinius'a ait ansiklopedik Doa Tarihi zellikle
uzak diyarlarla ilgili yanl bilgilerin nasl bir araya getirilebileceine dair,
popler ve kolay taklit edilebilir bir model tekil ediyordu. Plinius doal
dnyaya kar byk bir merak duyuyordu; zaten Vezv'n Pompei ve
Herculaneum'u yok eden patlamasn incelerken ld. Ancak kitab, de
neysel aratrmalardan ok edebi kaynaklara dayanyordu ve uzak yerlere
SI NI RLI Bi R DNYA: DN RN EVRE Ni
YENi DNYALAR, EsKi METi NLER
Resim .g
Hartmann Schedel ' i n
Liber chronicarum' un
da (Nrberg
Vekayinamesi' ni n
Latince evi ri si ,
1493) anl at l d ek
l i yl e, Yunan etno
grafa geleneinde
canavar rkl ar. Bu
resi ml erin, her ne
kadar ortaaa ait
ol sal ar da anti k pro
totipierine dayandk
l ar phe gtrmez.
Yal Pl i ni us ve onu
zetleyen Sol i nus
antropoloj i k bi l gi
! eri n bu tryl e
al akal en zengi n
kaynaklard r.
3
7
HERODOT
M 45 y l nda tamaml anan He
rodot Tarihi, Yunanl l ar n Pers
i mparatorluu ile yapt klar sa
valar kaydetmekten ok telere
gider; bi r corafa ve etnografi
hazinesidi r. Ksmen Herodot' un
kendi seyahatlerine, ama daha
ok ikinci el kaynaklara dayanan
bu bil gi l er, bi l i nen dnyan n s
n rl ar ndaki yerler ve i nsanl ara
yaklatka, daha da fantastik bi r
hal al r.
Bat l i l i m adaml ar , Hero
dot Tarihi'ne_ deerli hmanist
Lorenza Val l a' n n Latince terc
mesi sayesinde, s. yzy l da da
ha kolay ul a r ol dul ar. Yabanc
hal ki ara ait egzotik adetleri n tas
vi ri -evl i l i k ve l gmme trele
ri, di nl eri ve askeri becerileri
Rnesans tarihilerine ve etnog
rafac l ar na model ol du.
Herodot, Karadeniz'in ku
zey kylarnda yaayan iskitleri
anlatrken, kkenierine zel bir
yer verir. iskitlerin bu konuda
kendi anlatt kl ar n -ki bir kelime
sine bi l e i nanmaz- hi kaye etti k
ten sonra, onl ar n Herakles so
yundan geldiklerine dai r ikinci bir
efsaneye -bu kez Yunan- dner:
"Bir baka hi kaye daha var
d r. Ben, i mdi ani atacam bu
hi kayeye i nanmaya daha yatk
n m. Gebe i skitler bir zaman
l ar Asya'da yaar ve Massageta
elerle sava rl arm . Ama yenil
mi ve bu yzden yurtl ar n terk
edip Araxes nehri ni geerek Kim
m er l kesine gel mi l er. Onl ar n
ait bitkiler, hayvanlar ve duygulu yerli ahalisi ile
ilgili fantastik iddialarda bulunuyordu Plinius
ve onun hevesli okuyucusu Solinus, dnyann
kenarnda yaayan korkun rklara dair zengin
bilgiler verdiler ve kpek kafal adamlardan, ba
lar omuzlarnn altnda olan adamlardan, l
gneinden korunmak iin glgesine sndkla
r tek bir koca aya olan adamlardan sz ettiler.
Tpk Desdemona'nn Otello'yu dinlerkenki hali
gibi, okurlar da nesiller boyu bu tuhaf yaratklar
la, onlarn yiyecekleri ve l gmme adetlerine
ilikin hikayeleri rperti ve merakla izlediler.
Hi kuku yok ki, bu garip diyarlarn kelimenin
tam anlam ile tuhaf, gayri medeni, hatta insan
bile saylamayacak yerlilerini grmek iin de b
yk bir istee kapldlar.7
Plinius dahi geerli modellerin ve mater
yallerin tmn kullanp tketmemitir. Plini
us, Yunanllarn Yunanl olmayan halklar iin
gelitirdii zengin gelenein iinden geliyor ve
ona yaslanyordu. Bu gelenek M 5 yzylda
balamt. O srada kozmopolit Pers mparator
luu snrlarnda veya yaknnda yaayan Yunan
llar, kendi halklarna Pers, Msr ve hatta Hint
adetleri ve kurumlar ile ilgili bilgiler gnderi
yorlard. Bu bilgi ak Byk skender'in fetihle
ri ile daha da geliti, nk bu fetihler srasnda
yazarlar onun ordularn Hindistan'a, Chandra
gupta Saray'na kadar takip ettiler. Bu raporlar
yazan Yunanllar canavarlar ve harikalar anlat
maya baylyorlard. Durular pek de birbirini
tutmasa ya da benzemese de, Herodot okurlar
na Hindistan'n altn karan karncalarn anla-
SI NI RLI Bi R DNYA: DNRN EVRE Ni
trken, pei sra Ctesias, kpek bal adamlardan
ve pigmelerden sz etti.
Herodot bazen yabanc bir toplumu an
latmakta kllanlan en basit ilkeyi kulland ve
Msr' Yunanl olan her eye zt bir lke olarak
tanmlad. Ona gre Msr, her eyin deiik ol
duu bir lkeydi; rnein kadnlar ayakta, erkek
ler ise melerek kk aptes yapyordu. Bazen
de tam tersi bir yol izleyen Herodot, Msr mede
niyetinin, Yunan medeniyetinden ok daha eski
olmaktan te, Yunan dncesinin ve uygula
malarnn da kayna olduunu sylyordu. Yu
nan olmayanlar bazen -szgelimi Thermopy
lae'deki Pers askerleri gibi- efemine, dzensiz
ve "Oryantal" diye yerin dibine batryor, bazen
de hibir Yunanlnn olamayaca kadar eitimli
ve derin bularak yceltiyordu. Bazen de -zellik
le skitleri anlatrken- ayn elikili kategorileri,
belirli bir yerleimleri olmayan ve Yunanllarn
uygar yaamn gstergesi olarak kabul ettii hi
bir zellii tamayan toplumlar anlatrken kul
lanyordu. Birbirine zt gelenek ve inanlarn bu
bolluu karsnda hibir medeniyet evrensel ge
erlilik iddiasnda bulunamazd. 8
Herodot'tan sonra yazan Ephoros, Ctesi
as ve Megasthenes, ona sk sk saldrm ya da
ayrntlarda ok farkl noktalara gitmi olmalar
na ramen, onun temel yaklamndaki byk
kartl paylam ve zaman zaman Dou' da
yaayan tuhaf yaratklara sayg ve yakn bir ilgi
gstermilerdir. Ephoros'a gre Herodot, skitle
ri tanrlarken fazla abartmt. Bazlar gerek
ten st iiyor ve ilikilerinde insancl davranyor-
YENi DNYALAR, EsKi METi N LER
gel i i zerine, igal ordusunun
ne kadar byk ol duunu gren
yerli halk bir konsey topl am .
Topl ant da hal k ikiye bl nm
ve i ki taraf da kendi grnde
srar etmi . . . Bi r k sm , byl esi
ne byk bi r ordu i l e savaama
yacakl ar ndan, en iyi si ni n l keyi
terk etmek ol duunu syl emi;
ancak hanedan ai reti kal p
kanl ar n n son daml as na kadar
toprakl ar n korumay savun
mu . . . Karar bu ol unca, sayca
denk i ki kal abal k grup hal i nde
bi rbi ri leriyle savam l ar. Hane
dan ordusu katledi l mi . . . Ki m
merl erin geri kal an ise oradan
ayr l m l ar ve iskitl er oraya var
d kl ar nda, terk edi l mi bir l ke
yi ele gei rmi l er."
Heredotos'un kukucul u
u Sarmatlarn kkenine kadar
uzanmyor. Sarmatlar, iskitler il e
daha sonra Yeni Dnya'da izl eri
srlecek ol an efsanevi Ama
zanl ar n soyundan gel dikl erini
i ddi a ediyorlard. Bu evl i l i kten
sonra Dou'ya g etmi l erdi .
"Sarmat kad nl ar o gnden bu
gne eski adetl eri ni koruyorl ar,
s k s k kocalar ile bi rl i kte, hatta
bazen yal n z balarna at stn
de ava gidiyor, erkek kl nda sa
va meydan na iniyorlar."
Kaynak: Herodots 862.
3
9
du. Ctesias kpek kafal adamlan ve pigmeleri insan zekal ve "son derece
adil" olarak tanrlyordu; hatta kavgac ve geinmesi zor Yunanllardan bel
k daha bile adil. Konuamasalar bie, koruma grevi yaptan anlatlan im
paratorlarla (yoksa Jonatha Swif Ctesias' m okumutu?) ve tcaret yaptk
lan dier insanlarla iletim kurabiliyor ve onlar anlyorlard. Dou'nun ge
leneksel harikalarn gren ve hikaye eden Hristyan yazarlar, onlar allak
adan da deerlendirdiler ve bu garabetleri kimi zaman allaksz paganlar,
kmi zaman da ilahi kdret ve fkenin iaretleri olarak nitelediler. Ama R
nesans dnemi okuru, tuhaf rkara ayn anda hem tarafsz, hem de aala
yc bir gzle yaklaan kasik ve Hristiyan metinlere bir arada rastlyordu. 9
Gerek Herodot ve Diodorus Siculus gibi tarihiler ve corafyac
Strabon, gerekse eserleri rs. yzyl hmanistleri tarafndan Latince'ye ev
rilen ve matbaann ilk yllarnda ok satan egzotik yazarlar, ne masum bi
rer gzlemci ne de profesyonel birer antropologdular. Yine de bu aina
olunmayan halklarn kkenleri, kurumlar ve davranlar ile ilgili ayrntl
ve canl betimlemeleri iin bir model oluturdular. Bu betimlemeler, asla
birbirine zt verilerin allm kalplara dklmesinden ibaret deildi.
Etnografk ilgileri daha genel dzeyde kalan teki eski dnrle
rin, Greko-Romen olmayan halklar sunular da olduka etkileyici olmu
tur. Kendi dnyalarnn dndaki dnyalar, birok renkten oluan paletle
rindeki kimi artc, kimi acmaszca aalayc, kimi vc renklerle re
simlediler. Hmanistlerin gzde dnr Platon, Timaios adl eserinde,
kayt tutma asndan kyaslandnda Greklerin Msrllardan daha ocuk
olduunu, Atinallarn bile unuttuu binlerce yllk Atina tarihini ve bir za
manlar medeniyetin talandrd, batdaki kayp Atlantis ktasnn masal
nn da muhteem Msr kaytlarnda bulunduunu syler. Aristoteles, baz
barbarlarn da Yunanllar gibi mkemmel dzeyde rgtlenmi devletleri
olduunu ve Yunanllar ile Yunanl olmayanlara ait devlet kurumlarnn
karlatrlmasndan ok ey renilebileceini syler; ona kalrsa, yine de,
Asyallar Avrupallarn kurumsal rejimleri korumalarn salayan "ruh"tan
nasibini almamhr.
M 5 ve 4 yzyl Hipokrat okuluna mensup Yunanl tp yazarlar,
byk bir ferasetle, birok gelenek ve kurumun byk lde insann ya-
SI NI RLI Bi R DNYA: D NRN EvRENi
ad evre tarafndan belirlendiini ortaya attlar. Yunanllarn n Asya
ve Avrupa'da karlatklar farkl beslenme, giyim ve evlilik adetleri ile as
keri taktikleri byle akladlar. Bu gelenei izleyen Aristoteles, deiik ku
rumsal yaplara, deiik halklarn zelliklerine gre yaplm uyarlamalar
gzyle bakm ve bu gr fazlasyla uzun mrl olmutur.
Dier baz dnrler de kltrel farklklar yalnzca, yolu grece
li dneeye ya da geni apl karlatrmal aratrmalara kan bir drt
olarak deil, ayn zamanda uygarln doasn ve erdemlerini yeniden gz
den geirmelerine yol aan gl bir meydan okuma olarak grdler. Ro
mal tarihilerin en gls ve sorun yaratan Tacitus ise, szn esirge
meden bunlara barbarlarn knlmak bilmeyen cesareti ile Roma iktidarn
dan szan yozlamalar da ekledi. Roma emperyalizmini yeren bir ngiliz
partizanna kar sarf ettii "Bir l yaratyor, adna da bar diyorlar" sz,
belki de onu en iyi anlatan cmlesidir. Livius da, eski Romallarn zamane
barbarlarn andrdn ve dnya iktidarn ele geirmenin ilkel meziyetler-
9en uzaklamala birlikte olduunu aka vurgulamt.
Klasik Yunan'n profesyonel sylevcileri olan sofstler de kendi ata
larnn barbar olduunu dnyor, Yunanllarn ilkel atalar ile zamann
uygarlamam insanlar arasnda benzerlikler buluyorlard. Onlara gre,
belagat gibi insan icad kimi sanatlar sayesinde tm insanlar zamanla uy
garlaabilirdi; yani en uygar insanlar bile bir zamanlar ilkeldiler. Gerek Yu
nanl tarihi Thukydides, gerekse Romal hitabet kurarcs Cicero'nun bu
gelime emasna ilikin gl betimlemelerinin izini Rnesans dn
rnde de srmek mmkndr.o
Farkl bir kltr aklamaya alan entelektel kii, son derece
zorlu ancak bir o kadar da byleyici bir ie girimitir. Aday etnografya
uzman bir dizi stratejik ve taktik karar almak zorundadr: Hem betimlene
cek topluma hem de o betimlemeleri yapan bilgi kaynaklarna kar belli
bir tavr olmaldr; inceleyecei konularn saysn snrlamaldr, zira bir
toplum zerine yaplacak genel tanmlamalar daima eksik kalr ve elde et
tii sonular topluma iletebilecei bir slup edinmelidir. Verecei her ka
rarda modeller nemlidir. Tmyle kendine ait, yepyeni bir hal dokumay
ok az yazar becerebilmi, ou, hazr malzemelerden bir rt yapmay ter-
YENi DNYALAR, EsKi METi NLER
TACiTUS
Rnesans dnemi hmani st aka
demi syenl eri ni n yapt en
neml i i , i mparatorl uk Ro
ma' s ndaki yaziamay kayda ge
irmi ol an Romal tarihi Taci
tus'un (MS SS) eserlerini gzden
gei ri p kurtarmal ar ol mutur.
Tacitus'a zenen tarihiler onun
tari h yazman n amac olarak gr
d ahl aki gr benimsedi
ler: "Bunu tarihin en yce amac
olarak gryorum: Deerli hibir
olayn unutul up gitmesine izin
vermemek ve gelecek kuaklarn
kfre ve ktle iddetle kar
durmas n salamak."
Tacitus' un Germania adl
eseri ve Romal l ar n Germen ka
bi leleriyle giritii savalara dai r
anl att klar, Roma d bi r tarih
yaratma ve yasallatrma aba
s nda olan Al man tarihiler iin
zel bir anl am tayordu. Ayrca
Germania' n n eski Germen gele
neklerine ait beti mlemeleri, Avru
pal l ar n keifler dneminde Av
rupal ol mayan hal kiara bak n
da belirledi. Germania'n n ele al
d konulardan bi ri de yabani ol
dukl ar ileri srl en halklarla Ro
ma yozl amas n n kar l at r l
mas yd. Tacitus, bylelikle "asil
yabani" kavram n n da entelekt
el byk byk atas oluyordu.
Tacitus' un eski Germen t
relerine dai r anl at ml ar , bugn
karlat rmal antropoloji al an n
da al an akademisyenlere de
yararl ol mutur. rnein, Kuzey
Amerika hal kl ar n n atal ar n n
cih etmitir. Yeni Dnya'y anlatmak zere yola
kan 6. yzyl entelektelinin elinde de, klasik
mirasndan kalan ve bir kaleydoskop eitliliin
de bireimler ve bileikler tretmesine yetecek
kadar ok malzeme vard.
Etnografa kavramlar arasnda anlarca
en ykl olan barbarlk konusuna gelince ... R
nesans entelektellerinin barbadara bak as
olduka basit bir Aristoteles yaklamyd: Bar
barlar doutan kleydiler. Geri yine de "bar
bar" szc Rnesans dneminde baka bir
ok anlam da tayordu. Erasmus ve dier h
manistler bu kavram skolastikler iin rahata
kullanyorlard, nk onlar doal kleler de
ilse bile cahil hr adamlar olarak gryorlard.
Baz klasik yazarlar, tpk Herodot'un, Sala
mis'te kadnlarnn erkek ve erkeklerinin ise ne
yazk ki kadn gibi savatn sylettii Pers
kral karsnda taknd tavr andran bir tavr
taknarak, Yunanl olan ile barbar olan arasnda
ok bariz bir ayrm yaptlar; yani Batl olmayan
grlt patrt karsnda kibirli bir stnlk
tasladlar. Bazlar ise yabanc halklara ok daha
deiik duygusal alardan baktlar. Tacitus'un,
Alman hmanistlerin bayld mkemmel bir
etnografya rportaj olan Gerania' s, asil yaba
niler dedii barbarlarn meziyetlerini yere ge
sdramyordu. Medeniyet yozlamasn gayet
iyi bilen biri olarak, Roma civilitas' dnda, ku
lbelerde srdrlen yaantnn safln ve ge
rektirdii cesareti takdir ediyordu. Dier d
nrlerin de hemfikir olduu nokta, bu yaant
nn, modern Romallarn yaantsndan ok,
S Nl RLI Bi R DNYA: D N R N EVRENi
Horatius gibi erken Roma kahramanlarnn ya
antsna benzerliiydi.
Esk felsefe tarihisi Diogenes Laertius da
ha farkl bir popler tavr kayda geirdi ve "barbar"
kavramn Zerdt gibi eski Babil, Msr ve Pers
bilgeleri iin kullanarak, birok Yunarlnn, bilgi
nin izini srmeyi aslnda bu barbarlarn icat ett
ine inandn kabul etmi oldu. Bu dnce
ekline yatn olan sadece Diogenes deildi; yan
llkla Msrl bilge Hermes Trismegistus'a atfe
dilen din ve ilahiyat metinlerindek popler diya
loglara, Diogenes reddetse bile, birok hmanist
bu gzle bakyordu. Nrberg Vekayinamesi'nin
kahlmclarndan biri olan Hieronymus Muenzer,
Aristoteles ve Platon'un Hermes'ten ve "Keldani
lerin i felsefesinden (metafizik)" bu kadar ok
alnh yapm olmalarn kefetmekten ne denli
mutu olduunu kaydetmitir."
Antik iir sanat nihayet insan, sperin
san ve insanlk aamasna ulaamam olanlarla
yaanan karlamalara dair gl imgeler sun
maya balad. Homeros ve Vergilius destanlarn
da keif yolcululdarnn korkusunu ve bysn
anlattlar. Ovidius, Lucretius ve pastaral iirleri
ile Vergilius, ancak ya saf ve ok deerli ya da
meaklcatli ve korkutucu bulunabilecek bir ilkel
a betimlediler. Eskilerin, Batl olmayan kar
snda sergiledii tek ve tutarl bir tavrdan da sz
edilemezdi. Onlar daha ok, her modern ente
lektelin kendi gr asn olutumrken kulla
nabilecei modelleri ve malzemeyi saladlar.
Bu eski metinlerin ou, soo'de yeni ya
ynlar kadar kolayca elde edilebiliyordu. Ortaa
YENi DNYALAR, EsKi METi N LER
Germenler ol duunu iddia eden
Hugo Grotius bu i ddi as n , onl a
r n geleneklerini Tacitus'un bura
da (bkz. Beinci Bl m) anlattk
lar il e karlatrarak destekle
mi tir.
"Bylece erdemlerini koru
yarak, gsteriten ve ziyafetlerin
cazibesinden uzak, yozl amadan
yaaml ar n srdrrl er. Gizli i l i
kil er ne kadnlar ne de erkeklerce
bi l i ni r. Bylesine kal abal k bi r
topl um i i n zi na yok denecek ka
dar azd r ve cezas koca tarafn
dan, an nda veri l i r. Koca, gnah
kar kad n n salar n kesip ni
pl ak soyduktan sonra onu akra
bal ar n n gz nnde sokaa
atp, ky boyu nca k rbalar. ifet
yitirme hogr il e kar l anmaz;
ne gzel l ik, ne genl i k ne de zen
gi nl i k sul unun koca bul mas n
salayabi l i r. Almanya'da ki mse
ahlakszla gl p gemez, ba
tan kartma veya karlma asla
zeni lecek bir ey deildir. . .
Kaynak: Tacitus, 1 942
43
boyunca Bizans'ta korunan Yunan metinleri, hmanistler onlar tercme
edene kadar Bat'da ortaya kmadlar. Tacitus, Bat'da Latince olarak iyi ko
runmu olmasna ramen, s. yzyl sonlarna kadar okunmamt. En
gncel aydn bile Yeni Dnya sakinlerini, ayn klasik dzlk iinde, eski bir
uygarln kalntlar, en fazla Yahudiler dzeyinde ya da Batl olmayan
alelade bir tiranlktan arta kalm, ne saygn ne de eitimli olan halklar ola
rak canlandryordu.
Hmanister uzak toplurar hakknda aa kesrekten vazgeip
de kitap yazmaya baladklarnda, durumlar Plinius'un aresiz mahkUmun
dan ok farklyd. nlerinde eskilerin gl aniatml rekleri vard.
Heredotos'un Msr', ierdii doal felsefe ve insanlk tarihi karmyla, es
ki kaytlardak isimlere olan merakyla, inceden ineeye anlatt tuhaf yemek
yeme ve l gmme adeteriyle, etksi yzyllarca srecek bir rek oldu.
Heredotos etnografas, kk hikayeler ve tasvirlerle kesilen, grg tankla
rnn szleri ile desteklenen, piramiteri ina eden iilerin yedikeri soanla
rn says gibi hankulade istatistiklerle ssl uzun bir hikaye biimindeydi.
Dier eski dnrler, uzak diyarlarda yaayan kusursuz toplumlar
hayal ederek romantik etnografalar yazmlard. Platon'un Critias' bu tr
abalarn deimez modeli olmutur. Bazlar da baka bir kltrn deer
sizliini kantlamay amalayan polemiki bir etnografa yarattlar. I. Pto
lemaios iin Yunanca yazan Msrl rahip Manetho Msr'n Tasviri adl ese
rinde M useviiere acmaszca saldryar ve onlar czaml, kirli insanlar top
luluu olarak tanmlyordu. Bu kitap, gvenilir Musevi tarihi osephos,
gramerci Apion'unla girdii polemikte bu fikirleri rtnek amac ile bol
miktarda alnt yapt iin, Rnesans dneminde geni kitlelere ulat.
Dier taraftan, Romal Cato, Varro ve Macrobius ise hikaye anlat
cs veya hicivci deil de birer akademisyen olarak yazm ve eski yllklar
bir araya getirip belgeleri zenle toplayarak, erken Yunan ve Romallarn
nasl ibadet ettiklerini, resmi grevlileri nasl setiklerini, tarlalarn nasl
srp yemeklerini nasl piirdiklerini bir bir yazmlardr. Bu eserler kro
nolojik olmaktan ok sistematik bir dzen tayordu ve yazarlar birincil ka
ntlardan alnt yapmaya, ritelleri, binalar ve arkeolajik bulunmlar enine
boyuna anlatmaya muvaffak olmulard.
44
S I NI RLI Bi R D NYA: D NR N EVRENi
Birok hmanist onlara zenerek metinlerin yan sra grsel veriler
de toplamaya giriti. Roma ve baka kentlerdeki heykellerin ve kitabelerin i
zireri veya basklar, eski zaman manzaralarn ve gelenekerini olanca
canllyla yanstyordu ve eer artk yok iseler bile imal edilmeleri mm
knd. Fernandez de Ovieda gibi bir Rnesans etnografacs, Plinius'a ze
nip elindeki antropolojik ve tarihi malzemeyi doal dnyann bir anlatm
olarak yourabiliyordu. Ama ayn zamanda hikayeler anlatp inanlan ve ku
rumlar yeniden oluturarak, onlara elik eden doal olgularn ansiklopedik
tanmlamalaryla desteklemeden de sunabiliyor ve btn bunlar eskilerin
paletinde olmayan tek bir rengi bile kullanmakszn yapyordu.'2
Dikkatli bir hmanist okuyucu, dier medeniyetlerin grkemi ve zor
luklar ile ilgili esk tartmalarn sesini, birka meti harmanlamadan, tek
bir meti bile dikkatice okuyarak duyabiliyordu. Heredotos, daha nce gr
dmz gibi, Yunanistan etrafndak milletere ayn anda hem aalamay
la hem de saygyla yaklaan elikili porteler sunmutu. Daha sonra, imdi
artk o kadar tannmayan ama Rnesans dneminde kesinlikle daha popler
ve gvenilir olan yazarlar da benzer dersler verdiler. Byk tarihi Diodorus
Siculus, rein, len kocayla birlikte yaklna hakk iin kavga eden iki Hint
li kadn resmetti. Bu salneyi anlataktaki amac, kendince, kadnn kocas
nn na ile birlikte yaklmas geleneinin altnda yatan gl mant -ka
dnlarn alelacele evlenip daha sonra ar ar kocalarn zehiriemelerini en
gellemek- gstermekti. Olaydak kadnlar, kendi kaderlerini bilinli olarak
kendileri izen gerek kiler olarak resmetti ve bu grntrn yabanc tank
larda yaratt aknl vurguad: "Kimi acma duygusu ile doldu, kimi
abartl vgerde bulundu, bu arada bu adeti barbarca ve insanlk d bula
rak lanetleyen Yunanllar da eksik deildi. " Anlalan, sz konusu gelenei
barbarca bulan Yunanllar bile, buna tarafar olanlar mantkl insanlar olarak
kabullenmeke ve bu arada kendilerini de bakalarnn gelenekleri konusun
da hkm veren uzmanlar yerine koymakta tereddt etemilerdi.
Bilgin Strabon kendi kendisiyle uzun uzadya yapt tartmada
Hindistan ve dier uzak di yarlada ilgili olarak toplad tuhaf hikayelerin
gvenirlilii zerinde durdu. Bunlarn yaratt sorunlar dnd, baz
yazarlarn dierlerinden daha fazla yalan sylemeye yatkn olduu inanc-
YEN i DNYALAR, EsKi METi NLER
45
n ak bir dille anlatt. Altn karan karncalar ve tek ayaklaryla kendi ken
dilerine glge yapan adamlarla ilgili sama sapan hikayelerle Hindis
tan'dan dnen ilk Yunanllar hicvetti; ama daha sonra -birka kitap son
ra- alay ettii bu hikayeleri kendisi, byk bir hevesle anlatt. Hatta, ilk ve
en usta Yunanl yalanc gezgin Ctesias bile, kitabna aldklarnn inandr
clnn bozulmamas iin baz inanlmaz hikayeleri darda brakn
itiraf etti ve dier yazarlar safdillikleri yznden eletirdi.
Kimi kalplar da yok deildi. Yunanllar kendilerini, baka halklara
merakl ve soru soran, yerlileri ise meraksz, hatta hor gren kiiler, ste
lik antlar ile ilgili bilgi edinmek isteyen maksatl ziyaretiler olarak tanm
lamaktan holanrlard. Yunanl yazarlar yerleik dnyann hinterlandnda
tuhaf yarahklar olduunu hayal etmeken holanr, bu tuhaf adamlarn tu
hafbetimlemeleri iin gerekli verileri de Hint destanlarndan tutun da Yu
nan fkralarna kadar deiik birok kaynaktan temin ederlerdi. Yunan ve
Roma site devletlerinin yzyllar sren bir gelime sonucu olutuunu her
hatip ve tarihi bildii halde, eski alara merakl olanlardan baka hi kim
se Greko-Romen olmayan toplumlarn zamanla gelitiini net bir ekilde
anlayamyordu. Birok etnografyac kendilerininkiler dndaki toplumlar,
kronolojileri olan ancak Batl anlamda tarihleri olmayan, piramitler kadar
sabit, deimez ve deitirilemez kadn ve erkek topluluklar olarak gr
mekteydi. Neyse ki bu sradanlklar Tacitus'u Herodot'a, Platon'u Plinius'a
balayan ipierin en zayf ve krlgan olanlaryd.
Bir alimin Yeni Dnya'y kavrayabilmek iin eskilerden yardm um
mas, onun proj esinin ayrntlarn kestirmemize yetmez. Onlara kar hay
ranlk da duyabilir (Tanr'm ne kadar da artc! ) burun da kvrabilir
(Tanr'm, ne kadar berbat! ); yabanclamayla da yaklaabilir (Adetlerimizi
tersine eviriyorlar!) benimsereyle de (Onlar da bizim gibi insan! ). Dier
kltrlerin hem benzer hem de farkl olduunu iddia edebilecei gibi, on
larn kendilerine ait bir dnyas olduunu da ileri srebilir.
HARTACILIK VE 0TORTE KiTAPLAR: PTOLEMAOS
Rnesans etnografacsnn avadanlndaki zenginlii, karmakl
ve gerelerin yeniliini, Claudius Ptolemaios'un (MS 2. yzyl) gnmzde
S Nl RLI Bi R DNYA: DNR N EVRENi
okunnakan ok yerilen eseri Geogaphike kadar iyi yanstan bir baka me
tin daha yoktur. Ptolemaios almasn Hipparchus ile Marinus'un teknik
trdeki kitapklarnn yan sra bol bol gezi notu, yol haritas ve etnografa
bilgisini kullanarak skenderiye'de yazd. Usta bir astronom olarak haritac
lk ile yakndan ilgilendi. Yerkrenin boyutlu yzeyini iki boyutlu bir ha
ritaya aktarmann deiik yntemini aklad. Yerleik dnyann byk
lne, sekiz bin mnferit yer ile aralarndaki uzakla ve uzak diyararda
yaayan tuhaf yaratklara dair geni bilgi toplad. Sunduu saysal veriler
arasnda, gemileri ivilerinden sken mknatsl adalardan sz ettii de olu
yordu. Yine de ounlukla, yerler ve uzaklklada ilgili ciddi bilgiler verdi.
13- yzyl Bizans'nda Yunanl alimler Geogaphike'yi
g
rkemli hari
talada bezediler. Bunlar Ptolemaios'nin kendi almalarnn kopyas ol
maktan ok, onun izmi olabilecei haritalarn sonradan yeniden olutu
rulmu olanlaryd. Ama geni apl, kolay okunan ve fiziksel olarak da et
kileyici bilgiler ieriyorlard. Geogaphike 15. yzyln balarnda hmanist
Jacopo d'Angelo tarafndan Latince'ye evrildi. Yzyln ortalarnda, renkli
haritalada donanm yeni kopyalar Akdeniz dnyasna yelken at ve ok
satt. Alimler ve krtasiyeciler, Ptolemaios'nin talimatarna en uygun hari
talar izmek ve eserine modern dnyann haritalar ile katkda bulunmak
iin birbiriyle yart. Geogaphike 1475 ylnda matbaada da basld. Eldeki
birok nshas ve k elyazmalar, uzun yllar boyunca poplerliini koru
duunun kantdr. Ortaa Avrupa' snda bilinmeyen bu eser, Rnesans
dneminde hem akademik nem kazand hem de ktphaneleri ssledi.
Bu byk ve parlak renkli kitap, prestij salamas iin ortalkta bulunduru
lan bir kitap haline gelmiti.
Keifler ve haritalar zerine alan modern tarihiler genelde R
nesans'n Ptolemaios'e olan ilgisini yadrgyorlard. Hakl olarak belirttik
leri gibi Ptolemaios birok hata yapmt. Akdeniz'i ar uzun, Seylan' a
r byk gstermi, Hint Okyanusu'nun gneye almadn zannetmi ve
kendi bilimsel otoritesine dayandrd birka egzotik hayal de retmiti.
zellikle Jacopo d'Angelo tarafndan yaplan hatal eviriden okunduun
da alimi ya da kaif bilgilendirmekten ok yanltrd. Ortaa ve yenia
denizcilerinin birok yani ve boluu ortaya karm olmalarna karn,
YENi D NYALAR, EsKi METi N LER
47
ne yazk ki, bu ekici ve ilgin yanllklar silsilesi 6. yzyln ileri tarihle
rine kadar corafya alannda tartlmaz bir otorite olarak kald. Ptolema
ios'un tek sevab, beklenmedikleri buluverme yeteneiydi. Gizemli Do
u'ya olan uzakl ksaltm olmas, Kolomb'a yelken ama cesareti ver
miti; yoksa Ptolemaios'un tiranca otoritesi bir felaket demekti.
Ptolemaios'un bu bakmdan etkisi anakronistik ve yanltcdr. R
nesans' n byk alimleri ncelikle hmanistlerden ders almlard. Doal
felsefenin herhangi bir alannda almaya balarken Yunan biliminin
klasiklerine, zgn metinlere bavuruyorlard. ou hatal veya anlal
maz olan ortaa evirilerini dzeltiyor veya yeniliyorlard. Arkhimedes'in
eserleri gibi ok nemli eserlerin ilk kez evirisini yaptlar. Pozitifbilim
lerde s. yzyl Avrupa' snn en ilgin rencisi olan Regiomontanus, Yu
nanca renmek iin talya'ya gitti. Zamann astronomi bilimini gelitir
mek iin, Ptolemaios'un eseri Almagest'i gneellerek ve yorumlamakla
ie balad. Riegiomontanus'un Epitome'u 46o'ta tamamland ve btn
ciddi astronomlara Ptolemaios'un, yzyl akn bir sreyi kapsayan geze
gen hareketlerine ilikin modellerini tantt. Dolaysyla corafyay geli
tirmek istediinde de, nce metinleri eletirmekle ie balamas doald.
Jacopo d'Angelo'nun Geographike evirisini Yunancas ile karlatrd ve
Latince' sinde hibir anlam tamayan veya orijinaline uymayan blmleri
belirledi. Eserini tamamlayamadan lm olmasna karn, 6. yzyln
Nrnbergli alim ve akademisyenleri Johannes Werner ve Willibald Pirck
heimer, onun atlmn devam ettirdiler ve Geographike'yi yeniden evire
rek notlarn yaynladlar. Geographike, tm hatalarma karn dneminin
en gelimi bilimsel projelerine kesinlikle uygun dt.
Ptolemaios, yine de kar durulmaz bir otorite kimliini hibir zaman
benimsemedi. Corafann kesin bir bilim olmayp, st ste eklenerek geli
en ve ksmen betmleyici bir bilim olduunu akad. Milletler ve halklar s
rekli deiim halindeydiler ve iyi bir corafac, en son bilgileri kullanarak
kendini gncelletirmeliydi; ama tm corafaclar yanlabilirdi, hpk Ptole
maios'un nclleri gibi. Zamara kendinden daha strlerin kacandan
emindi. Geographike'nin elyazmalarna ya da erken dnem hasklarna mo
der haritalardan oluan yeni portfyler ekeyen izimciler ve editrler de, o-
S i NI RLI Bi R D NYA: DN R N EVREN i
unun yakndan tand Ptolemaios ruhu ile alyordu. Bu yzden, yazl
otoriteleri ve onlara bal kalanlan hep eletrdii halde, insan anatomisi ze
rine yapt almalardaki amacn "bu daha kk dnyann (insan vcudu)
kozmografasn, tpk kendinden nce Ptolemaios'nin kulland dzen
iinde" sunmak olduunu aklayan Leonarda da Vinci'ye amamak gerek.
Kendini "edip olmayan adam" olarak tanmlamakan holanan bu byk do
a rencisi de bu esk ktabn gcne ve cazibesine kaplmt. '3
Ptolemaios'un kitab, Rnesans dnemindeki oknu ekliyle ide
oloji tarafndan artlanmam olgularn sunuluuna bir model olmutu.
Her harita, bugnk deyimle siyasidir; enlem ve boylamlarn yerleri, yaz
biimleri, kentleri ve kaynaklan gsteren iaretler, hepsi siyasi ve kltrel
iddialar tayabilir. Ortaa haritalar dier pek oundan daha da siyasiy
di. Temsili olmaktan ok ematik olan bu haritalar, Kuds kentini dnya
nn merkezine yerletiriyor ve dnyay nehirlerin ayrd kta olarak
gsteriyordu. Ktalarn eteklerinde, doal olarak, medeniyet d canavar
rklar yaamaktayd.
Ptolemaios'nin haritalarnda ise -yani, Bizans Yunanca's ile olan
larn Latince versiyonlar- ana boylam, belirgin bir siyasi nem tamayan
Kanarya Adalar'ndan geiyordu. Asya bariz bir biimde Avrupa'dan ok
daha byk bir yer kaplyordu. En eski basklarnda bile bu haritalar, Pto
lemaios'nin corafa bilgisinin, ne kadar anlalr ve gelimi olsa da, yan
llklar ierdiini drste belli ediyordu. ou, rnein Hint Okyanu
su'nu evreleyen kara parasn, kesin bilinen bir yer olarak deil, Tera in
cogita secundum Ptolemaeum -"Ptolemaios'a gre, bilinmeyen yer"- ola
rak gsteriyordu; dolaysyla kefe ve yeniden dzenlenmeye aktlar.
Keif ve yeniden dzenleme abalar da fazla gecikmedi. Geogaphi
ke'nin 1482 Ulm basks Ptolemaios'un haritalarndaki donmu Kuzey' e
yeni ayrntlar ekledi. 1513 Strasbourg basks, ayrntl modern Avrupa ha
ritalar ile bir de Portekizlerin kard Afrika kys haritas ieren, Ptole
maios'un tarzna uygun ikinci bir byk atlas sundu. Ksacas Geogaphi
ke'nin Rnesans dnemi basklar ne bir "ie yaramaz ho resimler galeri
si" ne de "bilinen gerekiere uymayan, sembolik ierikleri nedeniyle seil
mi imgeler grubu"ydu; eski ve yeni keifleri tek bir szel ve grsel tanm-
YENi DNYALAR, EsKi METi N LER
49
Resim 1 .10 s. yzy l n nl bi l i m adaml ar ndan Regiomontanus' un eletirel notl ar n ieren, Wi l l i bal d
Pirckheimer'e ait, Ptol emai os' un Geogra
p
hike' si ni n 1 525 Strasbourg nshas nda yer al an bi r dnya hari
tas . Bu gneel l enmi nsha Hi nt Okyanusu' nu gsterirken Afrika hala geleneksel Ptolemai os tarz nda
resmedi l mitir.
s
o
S i NI RLI Bi R DNYA: DNRN EVRENi
Resim . Ptol emaios' un Geographike' si ni n 1 51 3 Strasbourg nshas nda yer al an Afri ka haritas . Uzakl k
l ar n detayl a kl amal ar , gel iigzel beti ml erlerle tezat ol uturmaktad r; rnein Etiyopya Kral l ' n n be
yaz fi l l erin, gergedanl ar n ve kapl anl ar n doduu bl ge ol arak gsteri l mesi gibi.
YENi DNYALAR, EsKi METi N LER
5
1
lama yoluyla anlamak iin gsterilen ok ciddi bir abayd. Belki de bu yz
den Geogaphike eski rnekler arasnda, Bat' dan sel gibi akan yeni bilgiler
le baa knada en baarl olanyd. '4
LK KARlLAMALAR
Bu rneklerin ne kadar verimli olduu aktr. r62o'lerde Yeni
Dnya'y anlatan veya onu kendi hayali kurgularna bir altlk olarak kulla
nan yazarlar, bunlarn birounu gndeme tadlar. spanya'da alan bir
hmanist, Peter Martyr, s6'da, Kolomb'un ilk ifadelerini ve konuulan
dillerden gelenekiere kadar daha pek ok tankl kullanarak, Yeni Dn
ya'ya dair kendi grkemli hikayesini yaymlad. Kendisi gidemedii iin,
Yeni Dnya'ya gidenleri, dzenli bir ekilde kendisine rapor vermeleri y
nnde tevik etti. Hikayesini bir temele dayandrmak iin klasik otoritele
re de byk lde bavurdu. Yeni Dnya papaanlann Plinius'un tarifle
riyle karlatrd, Hispaniola Adallarnn yaamlarn Vergilius ve Hesi
ad'un tarif ettii altn a ile kyaslad, Karayipler'in yakalanmas g yam
yamlann Amazanlan gebe brakmak iin Lesbos' a giden Traklada kar
latrd. Peter, Meksikallann kulland dudak tpalarn iren bulduu
nu, ama bunun sadece kendi alglama alkanlklannn snrllndan kay
naklandn syledi: "Etiyopyal, siyahn beyazdan daha gzel bir renk ol
duunu dnr; Beyaz adam ise tam aksini. . . Akas, insan rknn by
le samalklara ynelmesi, mantkla vanlm bir sonu deil, duygularn
bir yansmasdr ve her blge ahalisi kendi zevkine gre bir eilim gste
rir." Kltre ballkla geni bir bak asn birletiren bu yaklamla ken-
disinin Heredotos' un varisi olduunu ortaya koydu.'5
Thomas More ise, aksine, hayal ettii ideal devleti Bat'nn yeni di
yarlanna yerletirerek kendini Platon'un varisi yerine koydu; buralar uzun
yllar Rnesans felsefesinin mkemmel toplumlan iin mkemmel yerler
olarak kabul grd. Ayn yl Peter Martr ile karlamasndan ok etkilenen
Ferandez de Ovidea, bu kez pr bir etnografk model zerine deil, Plini
us modeli zerine kurulmu, ama dierlerinden de yararlanan bir baka
karlatrmal Yeni Dnya anlatm kurgulad. rnein, Karayipler'de s
panyollarn yapt ykm ngilizlerin Tacitus'u Calgalus'un zl szleriyle
SI NI RLI Bi R DNYA: D NR N EVREN i
verdi: "Bu sulan ileyenler artk meskn olmayan bu yerlere 'huzurlu' di
yorlar. Bence oralar huzurlu olmaktan ok, imha edilmi yerlerdir. "
Artk Yeni Dnya'nn varl bile tehdit edici gelmiyordu. Zaten birok
esk metin u veya bu eklde Bal'da bilinmeyen yerlerden sz ediyordu. Pla
ton Atants'i tarif etit; Kartacallar bal toprakann koloniletrmilerdi;
Seneca Medea adl eserinde yeni bir dnyann kefi ile ilgili kehanette bulun
mutu. Nmbergli alim Willibald Prickheimer, esk metnlerde sz edilen
blmleri bir araya getrdi ve Amerika haberini, dier pek oklan gibi, aslnda
yeni bir haber olmayp, kasik dnemin yeniden canlanmas olarak karlad.
Bir devrim mi olmutu? Otorite kitabn cildi yrtlmt da yeni bil
giler mi yzeye kmt? Bata szn ettiimiz ansiklopedilerin varl bi
le bu yoruma glge drr. Ne Margarita ne de Nrberg Vekayinamesi g
rnd kadar istikrarl ve tutarlyd. rein Vekayiname Plinius'un ca
navar rklara ait katalounu tekrarlyor ve bunu da hayali yaralklarn belki
kendileri kadar eski grntlerini canl basklardan oluan stunlada er
eveleyip sunarak yapyor, ama ayn zamanda Portekiziiierin yolculuklan
hakknda Muenzer'in son bask ilavesini de veriyordu. Gregor Reisch'n
mtevaz kk kitab, Regiomontanus'un son almalarndan ald ast
ronomi bilgilerini aklayc bir dnya haritas ekiyle sunuyordu. Aslna ba
klrsa, bu harita da birok ynden antika saylrd, ama yine de -Vasco da
Gama'mn Hindistan'dan dnnden sadece drt yl sonra- Ptolema
ios'un Hint Okyanusu konusunda yamldn gsteriyordu: "Burada kara
yoktur, ama olaanst boyutlarda bir okyarus vardr; Ptolemaios bunlar
bilmiyordu." Kitabn ss Strasbourg basksnda, arka yznde aklayc
bir metin olan bir Yeni Dnya haritas yer ald.'6
Birok modem okurun iaret etmeye hazr olduu gibi, Reisch bi
zim bildiimizden de azm biliyordu; tabii Ptolemaios da. Ancak karmak
bir bilgiyi anlalr bir ekilde aklamaya alan herkes gibi, onlarn yaptk
lar karsnda da homurdanmaktan ok hayranlk duymamz iin ok ne
den var. Bu metinler Avrupal entelektellere, tm yeni bilgilere tek tip bir
dzen getirmeye alan bir ereve yerine, yeni gereklerin ve imgelerin
okynl, kkrtc ve son kertede devrimci bir birleimi olan, st ste bi
nen ablonlar, zengin ve zarif modeller ve mekanizmalar set sunuyordu.
YENi DNYALAR, EsKi METi NLER
53
Resim 1.12 Thomas More' un topya's yeni kefedi l en diyari arda bul unduu dnl en bi rok ideal top
l umdan i l kiydi. More' un Libellus vere aureus nec minus salutaris quamfestivus, Utopia's (Louvai n, 1 51 6) Ye
ni Dnya gerekl i kl eri ni n bi r tasvirinden ok Avrupa' n n bi r topl umsal el etirisi nitel ii ta maktad r. Yer
lei k bi r k tan n a kl ar nda yer al an, youn nfusl u kk bi r ada ol an topya, zel ml kiyetin ol mad
i deal bi r i ngi ltere'yi temsi l etmektedi r.
54
SI NI R LI Bi R D NYA: D NR N EVRENi
Resim 1 .13 Reisch' n Margarita philosophica' s n n 1 503 Freiburg nshas nda yer al an, Ptol emai os' un dn
ya haritas n n bir baka kopyas . Sa alt kede, Ptol emai os'a gre Hi nt Okyanusu' nun etraf n saran top
rak paras n n zerinde yer al an bir a kl amada yle bel i rtil iyor: "Burada toprak deil okyanus vard r.
i i nde Ptol emai os' un bi l medii ol aanst bykl klerde adal ar bul unmaktad r. "
YEN i D NYALAR, EsKi METi NLE R
55
KNC BLM
GEZGiNLER VE FATiHLER:
PRATiK ADAMIN EVRENi
BiR TAeRN KLTR
F
loransal tacir Goro Dati I Ocak I404'te kendi kendine bir dizi sz
verdi. Kilise tatillerinde dkkanna gitmeyecek ve almayacakt;
cuma gnlerini ("Cuma derken bir sonraki geceyi de katyorum" di-
ye ekledi, bir tacir kesinliiyle) ibadetle geirecekti ve -eer mmkn ola
bilirse- her gn dua edecek veya sadaka vereceki. Dati bu szleri muhte
melen tutmayacan biliyordu. Bu nedenle bir de not ekeyerek, unuttu
u her sefer iin sadaka vermeye yemin etti. Hesap ve ibadet, Hristiyan
doktrininin temel kurallarn bilmek, kar etme ve dnyevi yaama bal
lk, imdi szn edeceimiz bu ikinci Avrupallar dnyasnn tipik zel
likleriydi. Hmanistler dini kitaplar ve km imparatorluklar tartr,
tarihiler Bat'daki altn a hayal ederken, bu Avrupallar, denizci, asker,
tccar ve Cebelitark'tan teye yelken am kiilerdi.
Bu dnya, imdiye kadar arahrdmz bilgi dnyasna ya da dn
yalarna her ynden bir tezat oluturuyordu. Sonuta, Avrupaly ve ardn
dan tm dnyay deitiren, kitaplarn deil, zanaat ve ticaretin dnyas ol
du. Pusula veya yldzlada yol bulmay akademisyenler deil, mehul de
nizciler rendi. Gelitirdikleri direkli yelkenlilerle kylardan ok ak
ta ve aylarca sren yolculuklar gerekletirdiler. Buldukar yeni kylar
kendi haritaianna ilediler. Portolan adn verdikleri bu gelikin ve kulla
nl haritalar, limanlar arasndaki direkt rotalar gsteriyor, sembolik ve te
orik en ufak bir ders vermiyordu.
Barutun askeri amal kullanmn gelitiren ve Bahl askerlere, Ba
tl olmayan tm dmanlar zerinde muazzam bir stnlk salayan ta
nabilir top ve tfei retenler, bilim adamlar deil, askerler ve askeri
mhendislerdi. IS. ve I6. yzyllarn en karakteristik yeni teknolojisi olan
matbaay zanaatkarlar gelitirdi. Bylece yolculuk ve fetihle ilgili her trlu
GEZGi NLER VE FATi H LER: PRATi K ADAMI N EVRENi
Resim 2.1 Orta Akdeni z'i n 1 552 y l civar nda Battista Agnese taraf ndan yap l m bu porolan haritas n n
en neml i zel l ii, ky eridi ni n ayrntl izi mi di r.
YEN i DNYALAR, EsKi METi N LER
5
7
hummal hareketliliin tm Avrupa'ya yaylmas ve en geleneksel d
nrlerin bile dikkatinin ekilmesi saland.
r6. yzyln ortalarnda entelekteller de, yaadklar aa zel bir
kiilik kazandrd iin bu buluu kutluyorlard. Hibiri eskilerce bilin
miyordu, hepsi akademik dnyann dnda gelitirilmi ve yarn akn
deitirip dnyay gzler nne sermiti. O gnden beri bu deerlendir
meleri kabullendik ve bunlar zerine altk. rnein 19. yzylda, meka
nik ilerleme ve aklc ticaret anda, Kolomb'un da bu pratik adamlardan
biri olduu ve kitabi bilginin snrlar iinde kalmadn iddia etmek do
ald. Alimler Bat'ya gidilemeyeceine, zira kiinin dnyann kenanndan
deceine inanyorlard. Bu yzdendir ki ilk yolculuuna destek olmalar
iin Kolomb'un, Perdinand ve Isabella'y nce dnyann yuvarlak olduu
na ikna etmesi gerekiyordu. Amerigo Vespucci ve Hernando Cortes de hi
bir entelektelin hayal bile edereyecei eyleri gerekletiren kiiler olarak
kutlandlar.
Bu grler bilimsel aratrmalardan ziyade ilerlemenin doasna
ait kavramlarn bir sonucu olarak dodu, tpk yzyl nce Kolomb'un yol
culuunda vcut bulanlar gibi. Daha nce grm olduumuz gibi, dnya
nn kresel olduunu dnen ve yeni topraklarn kef dncesi zerin
de kafa yoran Rnesans eitiminin gerek dnyasyla bir anlk bir karla
ma bile onlarla ters dyordu; kaifler dnyasnn hzl bir kef de. Kitap
lardan edindikleri kltr, akademisyenlerinkiyle ayn olmasa bile ona ya
knd. Onlar da aratrma ve yararlanma drtsn ve karlatklar eyi
anlama aralarn antik bilgiden almlard.
Dati ticaret ve keif dnyasnn tipik kiiliklerinden biriydi. Kuma
ticaretiyle servete kavumutu, kozmopolit ve tehlikeli bir yaam sryor
du. Valencia'da yllarca yaam, Adeniz'in bir ucundan brne ticaret
yapmt. Kastilya kral ona olan borcunu deyemeden ldnde, Barcelo
na' da aleyhine alan davay kaybettiinde ve karsanlara esir dtnde
korkun kayplara uramt. Yine de her eyin stesinden geldi, aktif bir
i hayat oldu, kamu grevi yapt ve yatrmlarn eitlendirdi.
Dati retken bir yazar olmann yan sra hzl bir giriimciydi ve d
nce ve deerlerine k tutan bir dizi basl evrak brakt. Gl drstluk
GEzGi N LER VE FATi H LER: PRATi K ADAMI N EVRENi
Resim 2.2 Bu gravrn yap l d 1 7. yzyla gel indiinde Kol omb, kendi yaz l ar n n ortaya koyduu if ki
i i i ki i l ikten -hem ol duka geleneki hem de byk riskleri gze al abi lecek bi ri- k p burada resmedi l en
kahraman-kaif prototi pi ne oktan dnmt. Burada Kol omb bi r z rh giydii ve el i nde bi r Hal Sefe
ri valye sanca tuttuu hal de, kl asi k Nereidler ve Tritonl ar i l e pagan tanr l ar Di ana ve Neptn taraf n
dan sel aml an p kendi si ne refakat edi l iyor. Bu gravr johannes Gal l e' ni n Speculum diversarum imaginum
speculativarum (Antwerp, 1 638) adl eserinden al nmtr.
YE Ni DNYALAR, EsKi METi N LE R
5
9
duygusu sayesinde, her iflas tehdidinin eiinden dnebildi. te yandan,
gl bir hesap adam oluu yaamnda nemli bir rol oynad. Cuma gn
leri cinsel ilikide bulunduunda fakiriere ne kadar para vermesi gerektii
ni hesaplad kadar, hatta daha da byk bir azimle Milano Tiran Gian
galeazzo Visconti'nin kaynaklarn da hesaplyordu. s. yzyl balannda
Tiran'n Floransallar yenmek iin ne kadar paraya gereksinimi olduunu
hesapladnda, Visconti'nin, 4o2'de aniden lmemi olsa bile, mutlaka
kaybedeceini nceden grebilmiti. Dati hem kaderin gcne sayg duyu
yor, hem de ondan korkuyordu. "Kader", gnlkerinde ve Floransa tarihi
ile ilgili kitabnda defalarca szn ettii bu g, en iyi yaplm hazrlkla
r bile bir kenara iter ve en zengin taeiri bile mahvedebilirdi.
Dati, Sphere ( Kre) adl bir inceleme yazd. talyanca ve iir eklin
de olan bu eser hem s. yzylda elyazmas, hem de sonralar baslm ek
liyle geni bir okur kitlesi buldu. Kitap Akdeniz kltrndeki denizcilik
maceralarn anlatr ve onlar ver. Bir basksnda s. yzyla ait, yelkenle
rini fora etmi yeni bir geminin tam sayfa muhteem resmi vardr. Da
ti'nin iiri, saf bir canllkla, denizcinin, daima teknik ustala ve kadere
bal olan yaamn anlahr:
Duvar resmi gibi kocaman haritalada
Rzgarlar, limanlar, yedi deniz,
Korsanlar ve tccarlar yelken amlar,
Yama veya kazan peindeler.
Tek bir gn, afaktan gnbatmna,
Ya kazantr ya kesathr ileri:
Baka hibir i, hibir yaam yolu
Bylesine kaderin penesine
Brakmamhr insanolunu.
Hmanizm okulunun gzel sz syleme sanatna veya niversite
nin dzen ve geleneklerine, baka hibir hayat tarz, srekli deien bir or
tamda, bu tehlikeli kalc zenginlikler peinde koma maceras kadar ya
banc olamazd. Dati'nin metni, maceraclarn gereksindii pratik becerile-
G
o
GEZGi NLER VE FATi H LER: PRATi K ADAMI N EVRENi
ri ve teknik bilgileri de nemle vurgular. Kre'nin drdnc blmnde,
Yakndou veya Kuzey Afrika'ya yolculuk rotalar, kesin aklamalar ve
kentler aras uzaklk bilgileriyle verilir. Baz metinlerde, denizcilerin vade
mecum'u (el kitab) olan, portolan haritalar saylabilecek haritalarda bu k
ylar ince ayrntlada gsterilir ve limanlar aras rotalar rmcek a gibi
dz izgilerle iretlidir.
Kitap, denizcinin giriimine ok geni bir balamda bakar. Bata
bir btn olarak evreni ele alr ve yldzlan sabit tutup, gezegenleri hareket
ettiren krelerin dzenini anlatr. Dati, on iki Zodyak burcunun ve yedi ge
zegenin zelliklerini sralar, gnee seslenir ("Ey uzak yakn tm insanla
rn stnde parlayan k, ] dier btn yldzlardan daha asilsin") ve gele
neksel drt element sistemini ayrntlada aklar. Her yldzn yerkre ze
rinde ayr bir etkisi olduunu kabul eder, ancak insann bunlar yoluyla ke
hanette bulunmasn pheyle karlar. Hava durumu, mevsimler ve in
sanlarn ruh haliyle ilgili ayrntl analizler yapar ve bunlar zamann ni
versite kitaplarndaki taksonamik kareler gibi dzenleyerek Margarita' da
yer alabilecek kalitede renkli, ama geleneksel emalarla resimlendirir. Da
ti, eserinde dnyay Tanr'nn planladn ve insanolunun dnyay
O'nun istei dorultusunda kullanmas gerektiini, geici eyleri elde et
mek iin ok fazla mcadele edilmemesini, zira btn bunlarn "kullan
mamz iin bize dn verildiini" syler.
Dati, haritalada ve Akdeniz dnyas ile ilgili aklamalarn bile es
ki metinlerde yer alan gelenekiere dayandrr. iirle anlatt uzun ve ayrn
tl harita, pratik denizcinin portolan' olmayp, okllarda retilen sembo
lik ve ematik corafya tarzndadr:
Aka gsterir O iindeki T
Tm dnyann nasl blndn e
Aadaki harita, dou yuarda ve kuzey sada kalmak zere ma
saya serildiinde, Asya'y dnyann byk nehirlerinin oluturduu T'nin
st tarafnda, Avrupa ve Afrika'y dik izgisinin sa ve solunda, okyarus
lar da kara paralarn bir O eklinde evreler biimde gsterir. Dati'nin ta-
YE Ni D NYALAR, EsKi METi N LER 6
Reim 2.3 Sevi l l i l si dor'un Etymologiae
adl eseri nin 1 473 Strasbourg bas
m nda yer al an bi r T-0 hari tas . Co
rafi gerekl i kten ok i l ahiyat bi r g
r resmeden bu popl er emada
Kuds tam anl amyla dnyan n mer
kezinde bul unmaktad r. Asya ve Do
u haritan n st k sm nda, Avrupa
sol alt, Afrika ise sa al t kede yer
al r ve bu blge birbi rl erinden Ni l
ve Don nehirl eri i l e Akdeniz tarafn
dan ayr l r. Yeri eil ebi l i r dnyan n ta
mam okyanus ile evrel eni r. Harita
ayn zamanda Nuh' un, torunl ar her
bi r k tay nfusl and ran oul l ar n da
bel i rti r.
rif ettii Ortadou ise ncil'deki tarihe -Nuh'un Gemisi'nin karaya oturu
undan Babil Kulesi'nin inasna kadar ok eitli sonular sralanm ola
rak- uygundur.
Tm burjuva zihniyetine ramen, Dati, tpk akademisyenlerinki
gibi, ncil'deki olaylarn ve Aristoteles felsefesinin titiz bir ekilde tarif etti
i bir kozmosta yayordu. Bu meseleleri zetlerken belki de amac Floran
sa'nn uygulamal ve sembolik corafyay, faydal bilgileri ve Hristiyanlk
kaidelerini bir arada reten, gndelik dildeki adyla "abaks okullar"nda
pratik hayata hazrlanan gen erkekleri eitmekti. Belli ki Dati, Ooriniken
mezhebinin yneticisi (ve mutlaka eitimli) olan kardei Lionardo'nun yer
kre zerine yazd bir kitab ya tercme etmi ya da uyarlamt. Ama bir
taeide sadakayla geinmeye dayanan rahip kltr arasndaki iliki sadece
esas noktay destekler. Bir yanda taeider ve denizciler, dier yanda akade
misyenler ve filozoflar hemen hemen ayn kozmosu paylahlar, ayn tarihi
hayal ettiler ve deneyimden elde edilen ders ile kitaplardan elde edilen ara
snda bir atma yaamadlar. Bu bizi hi artmyor. Dati'nin kenti Flo-
GEZGi N LER VE FATi H LER: PRATi K ADAMI N EVRE N i
ransa'da tacirler ve akademisyenler, Aristoteles kozmosu konusunda Da
ti'ninkinden ok daha grkemli bir sunu olan Dante'nin lahi Komedya's
zerine verilen konferanslar, ayn zevk ve zenle izliyorlard.'
TEKNKLER VE GELENEKLER
Eitimli insann kltr gibi pratik insann kltr de ne basitti ne
de btnlemi; akademisyenlerin pek hakim olmad bir sr pratik tek
nik ieriyordu. Metninden de anlalaca gibi, Dati gibi kiiler i aritmeti
ine, yani kar hesaplar, kur oranlar, arlk hesaplar, ller gibi ticare
tin gerektirdii btn bilgilere hakimdiler; hele hele iinde yaadklar
dnyada arlk, uzunluk ve kur oran standartlar, deil bir lkeden dier
lkeye, bir kentten dierine deiirken . . . Zanaat ilerindeki kaliteyi ilmek
ilmek ler hale gelmilerdi. rnein bir portolan'n nasl kullanlaca ve
geniletilecei gibi ok az akademisyenin bilebilecei yeni yn bulma bilgi
ve yntemlerine sahiptiler. Birok deiik rk ve medeniyetten insann bir
araya geldii keifler dnyasnda, Afrika kylar ve giderek Uzakdou ok
yanus rotas ile ilgili kar konulmaz yeni bilgiler geldike, gelenekler bir
kenara itiliyordu. Ancak, Latince eitimin salad yntem ve becerilere de
vakftlar ve bunlar ou zaman deneyimlerini biimlendiriyordu. 2
rnein denizcilik alannda, Dati gibi baka birok insan da yksek
bilimin sistematik haritalarn gerek denizcinin pratik haritalarna akar
maya alyordu. Ptolemaios'un Geogaphike'sinin Latince versiyonu hem
bilim adamlarna hem de denizcilere yerkabuuna dair, protalan gelenei
nin veremedii, salam bir gr salamt. Geogaphike'nin metinlerinin
fazla uzun, teknik ve modas gemi kald, okuyucunun akln kartrd
yerlerde, atlmc ve giriimci ustalar onlar daha kolay anlalr hale ge
tiriyordu. s. yzyla ait bir yenilik olan metal kreler, Ptolemaios'un kta
lara dair dncelerini iki boyutlu haritalardan ok daha canl bir biimde
sunabiliyordu. Ulat sonular, eviriler ve zetler sayesinde, Latince ori
jinali anlayamayan halka ulaabiliyordu. Geogaphike'nin Almanca uyarla
mas 1486 ile 1493 yllar arasnda Nrnberg'de yapld ve katl bir harita
eki olan bir kitapk eklinde sunuldu. Almanca metindeki referans numa
ralar, hangi blmn hangi blgeye ait olduunu belirtiyordu. Esasen Pto-
YEN i D NYALAR, EsKi M ETi N LER
lemaios tarznda olan bu harita da, Geogaphike'nin byk, Latince versiyo
nundaki haritalar gibi onun kuramlarnn tam ve mkemmel olmadn
gsteren bir sr delil tar. rnein, Hint Okyanusu'nu evreleyen kara
paras "Ptolemaios'a gre bilinmeyen diyar" olarak allm ekilde adlan
dnlmhr; burada her ne kadar Portekiziiierin douya yaptklan yolculuk
lardan sz edilmiyorsa da, bunlarn yaplamayacana dair dogmatik deer
lendirmeler yer almaz. Ksacas, antik kozmoloji ve corafann temel ilke
lerini bilmek, dnyann yuvarlakl ve kuru yzeyinin bilinmeyen zellik
lerini kavramak iin okmu kii olmak gerekmiyordu. Bu bilgiler, basl
tek byk yaprak ya da bror halinde, satn alabilen ve gndelik dili oku
yabilen herkese akh.3
Okumular gibi, halk da yerleik dnyann ularndaki diyarlar ko
nusunda hem merak hem de korku iindeydi. Onlarn da okuyup hayran
lk duyacaklar koca bir edebiyat vard ve bu edebiyat her trl dnceyi
tevik eder nitelikteydi. Ortaa sonlannda Avrupa'dan Asya'ya karadan ya
placak gvenli bir yolculua ait en heyecan verici bir belge olan Marea Po
lo seyahatnamesi, in'i muazzam bir servete sahip, adil bir ynetimi olan
ve Hristiyan vaazlarna bile ak bir lke olarak tantyordu. Sir John Man
deville'in -14- yzylda mehul biri tarafndan, Latince akademik alma
lardan derlenmi, daha sonra srekli evirisi yaplm, uyarlanm, resim
lenmi ve yeniden baslm olan- roman, dnyann snrlan hakknda da
ha geni ve heyecan uyandrc bir panorama iziyordu.
Mandeville'in szn ettii muhteem diyarlar -Hristiyan impara
tor Rahip Johannes'in krall, yeryz cennetinin ta kendisiydi- cesur ka
ifleri bekliyordu. Mandeville bu uzak diyarlar zengin ve tuhafkrallklar ile
doldurdu; onlarn gelenekleri, kurumlar, alfabeleri ve yiyecekleri ile ilgili
hayat dolu bilgiler verdi. Bylelikle, dalayl ama yanlsz olarak, Yunanllar
la balayan egzotik Dou rportajlarnn devamn getirmi oldu. Ctesias ve
Megasthenes gibi o da, korkun grnl ama bilgece davranl kpek
bal adamlar ve pigmeler yaratt, "Dondun" Adas'ndaki yamyamlk gelene
inden sz ett. Ancak Diodorus'un dul bir Hintli kadnn len kocasnn ce
sediyle birlikte yaklmas geleneini arlah gibi, o da, bu canavarca gelene
i zen ve asaletle uygulanan mantkl bir eylemler dizisi olarak niteledi.
GEZG i N LER VE FATi H LER: PRATi K ADAMI N EVRE Ni
Adada biri hastalannca bir ruha danlr ve eer
hastaln lmcl olduu ortaya karsa, hasta
insani bir ekilde bouarak ldrr ve yaknla
n tarafndan yenir, bylece "ac ve shraptan kur
tanim" olurdu. Yamyamlk ancak bir medeni
yet gstergesi olabilirdi, aksi deil.4
Yunanllar gibi, Mandeville de pigmelerin
becerikli zanaatkarlar ve cesur savalar oldukla
nnda srar ediyor, ancak Yunanllardan farkl ola
rak normal adarlann onlara, onlann normal
adamlara davrand kadar vahi davrandn
sylyordu: "Onlar . . . (iri yapl adamlardan) nef
ret ediyorlar, hpk aramzda yaasalard bizim
pigmelerden nefret edeceimiz gibi. " Mandevil
le'in bir eit yerel etnografa yarala konusun
da herkesten fazla emei geti ve bu dnyann
uzak kelerini adeta kaiflerin bir dinlence me
kanna dntrd. yle ki, oralarda iklim yu
muak, adetler tuhaf ama renkliydi ve gzpek
turisti bekleyen tek rahatszlk, arada srada eki
len hazmszlkt (geri hazmszl ancak seyya
h yutan ejder ekerdi) .
Uzak kltrlere kar daha saldrgan bir
tutum, daha moder bir tarza, valye romania
rna ilham verdi. ounlukla Hal Seferleri sra
snda geen bu romanlarda muhteem Dou es
rarengiz ve ekici, ama tehlikeli ve yoz, yani dl
Resim 2.4 Mandevi l l e'in Reysen und Wanderchafen durch das Ge
/obte Land (Strasbourg, 1 483) ve Monteuille compose par Messire )e
han de Monteuil/e (Lyon, so8) adl eserl eri nden, etobur bi r canavar,
pl ak ve edepsiz "yerl i l er", Thama'da puta tapan bi r adal (oradaki
di erleri gnee, atee ya da sabah kar i anna kan ilk eye tap n r
l ar) ve efsanevi bir Nubyal .
YENi D NYALAR, EsKi METi N LER
JOHN MANDEVILLE
Roman kahraman valye john
Mandevil l e'in 14. yzy l daki i na
n l maz yolculuklar Marco Po
!o' nun 2go'lardaki otantik Do
u anl at m ndan ok daha pop
l er ol du. Defalarca kopya edi l di ,
ksalt l d , resi ml endi , elyazmas
eklinde tercme edi l di ve Man
deville'in Seyahatleri matbaa a
nda bi l e popl aritesi ni yitirme
di. Sir Walter Raleigh' i n, Guia
na'nm Byk Zengin ve Gzel
imparatorluunun Ke adl ese
rinde vgyle kul l and al nt l ar,
Mandevil l e'in uzun mrl l
n ve i nan l abi l i rl i i ni kantlar.
(Bkz. Beinci Bl m).
Mandevi l l e' i n hi kayesi nde
H ristiyan mucizeci rahi pl er Pl i
ni us' un canavar rklaryla -yam
yaml ar, Amazonl ar, tek gzl
adaml ar, blemmy'ler ve kpek
kafal l ar, ayakl ar n kzgn gnee
kar emsiye gibi kul l anabil en
tek ayakl adaml ar- bi rl i kte var
ol ur. Mandevi l l e Avrupa' dan
uzakl at ka hi kayeler daha da
i nan l mazl a r. rnein Sumat
ra'da karlat bi r hal k n, H
ristiyan adetl erini tuhaf bi r to
pi k ideal ve yabani l i kl e bi rleti re
rek ve ayn anda ters yz ederek
hem uygul ar n hem inedi
ini i ddi a eder:
"O lke son derece scaktr
ve adetlerine gre kadn ve erkek
pl ak gezerler ve giyi ml i bir ya
banc grdkl erinde kmser
l er. Derler ki Tanr , Adem il e Hav
va'y pl ak ol arak yaratmtr ve
66
kazanmak isteyen cesur Hristiyan valyelerin
fetheteleri gereken bir er yuvas olarak ele
alnd. 5
Sonunda gemi de yerel kltrde belli
bir yap ve somut bir ekil iinde yerini ald; en
ok da Avrupal aristokratlarn geni bir soyaa
c yaratma tutkusunu tatmin etti. Ailesini Roma
hiara dayandran yzlerce kiiden biri de Ko
lomb' du. Dnya tarihi hem ana dillerde, hem de
Latince'de yaradl ile balyordu. Onlar da ilk
dnem insanlk tarihinin aile ii zinaya dayal,
rtk dramlarn, tpk ncil' de olduu gibi kesin
ecereler ve ksa metinlerle anlatyor, modern
Avrupa uluslarnn gemiini -bilhassa olmasa
da tercihen- ehirlerinin dmesi zerine Ba
t'ya kaan ve Nuh soyunun arpc ve din d bir
benzeri olarak dnyaya yaylan kahraman Truva
llara dayandryorlard. Pratik adamn gemie
bak, uzunluk olarak ncil'le, l olarak da ai
le aacnn her bir daln doldurma gereksini
miyle snrlanm olarak bu ekilde tamamlan
m oluyordu; ancak tpk eitimli kiilerin ge
mii ve seyyahlarn Uzakdou'su gibi, hayal g
cne yeni bir oyun alan kazandrd. Eski kahra
manlar hmanistlerin ortaya koyduu balam
iinde ele alnmak zorunda deildi; pekala s.
yzyln zrhlar iindeki valyeleri ve uzun ap
kal hanmlar olarak sunulup, gnmzn dav
ran modelleri olabilirlerdi.
Dati ve szn ettiimiz dier yazarlar
en az konuda yol gsterici oldular. Formel
eitim almam kadn ve erkeklerin de, akade
misyenlerin ilgi alan olan insanolunun eitli-
GEZGi NLER VE FATi H LER: PRATi K ADAMI N EVRENi
lii, gemii ve evrenin dzenini salayan kav
ram ve imgelerden haberdar olup bunlar kendi
lerince ifade edebildiklerini gsterdiler. Ayrca
imgelerin zengin ve deiken olduunu, kav
ramlarn zellikle gerek kar ve g dnyasyla
kar karya geldiinde beliren yararl tezatlarla
dolu olduunu ortaya koydular. Dati tek bir mes
lek ile ve tek bir mrde, hem Tanr'ya hizmet
etme, hem de kazan peinde olma abasnn zt
eilimler olduunun farkndayd.
Son olarak da ticaret ve eitim ile edini
len kltrlerin birbirinden almaz bir duvarla
ayrlnayp birok noktada kesitiine iaret etti
ler. Anadildeki yazarlar konularn ve bazen de
tavrlarn, bilgi ykl Latince metinlerden ald
lar. Latince o srada blgesel, l bir dil deil, ev
rensel, yaayan bir dildi ve birok kii akc ve dil
bilgisine hakim olarak yazp konuamasa bile,
okuyup anlayabiliyordu. Modern dnyadaki n
gilizce egemenlii gibi, Latince de her kilise va
aznda, her niversite konferansnda, her bilim
dalnda ve hatta baz turist rehberleri arasnda
hakimdi. Bugn bir Polonyal, bir Rus, bir inli
gen nasl Amerikan mzik ve filmlerinden gi
yim tarzn ve kavramlar reniyorsa, o zaman
da eitimli evrelere mensup olmayanlar akade
mik kitaplardan kolayca bilgi ediniyordu.
KEiF HABERi: KooMB vE VEsPucci
Yeni Dnya'ya ayak basan ilk Avrupal
lardan ikisi, ayn zamanda da son derece velut
gzlemcilerdi: kkeninden koparlm Cenoval
Kristof Kolomb ve denizcilii mkemmel olma-
YENi DNYALAR, EsKi METi N LE R
kimse aksine davran p Tanr'y
utand rmamal d r, nk iyilikle
yaplan hibir ey yanl dei l di r.
Ve orada kimsenin kars yoktur,
nk kad nl ar ortaktr ve hibir
erkei reddetmezler. Ve bi r erkei
reddetti klerinde, Tanr, Adem i l e
Hawa'ya ve kendinden olan her
eye u emri verdiinden, gna
ha girmi olacaklarna inanrlar:
Crescite et mu/tiplicamini et reple
te terram (kselin ve aal n ve
dnyay yeniden dol durun) . . .
Orada toprak herkese aittir. Ve
orada her i nsan istedi i ni kar
l ks z olarak alacak ve her kii di
eri kadar zengin olacaktr. An
cak o l kede l anetli bi r gelenek
vard ki, insan etini dier etlerden
daha severek yerler. Taeider oraya
yanlarnda kk ocukl arl a gi
der ve onlar satarlar. Onlar da
satn al r . . . ve derler ki , dnyada
ki en iyi ve en tatl et budur."
Mandeville ayn zamanda
dnyan n etraf nda gemiyle do
l a l abi lecei kuram n n yayg n
l amas na neden ol du. Sunduu
del il l er hem "bi l i msel ", hem de
ykseldir: Usturlaplarla elde et
tii gkyz gzleml erini aktarr;
ayrca Macel l an'dan ok daha
nce dnyan n evresinde, dou
rotasyla da ol sa, dol a l d na
dai r bi r hi kaye anlatr:
"Ve bir ey daha vard r ki
genl i i mde hep anl at l d n
duymutum. Zengin bi r adam
yllar nce l kemizden ayr l p
dnyay aratrmaya kt . Ve
bylece i nd' i [Hi ndi stan] geti ve
i nd' i n tesindeki be binden faz
la aday at. Ve denizden ve ka
radan o kadar uzun bi r yol gitti
ve dnyay o kadar ok mevsim
boyunca dnd ki, sonunda ken
dini kendi di l i ni konuan bir ada
da bul du. Orada sabandaki k
ze kendi l kesindeki gi bi hitap
edi l di i ni duydu, bunun nas l ol
duunu anl amad ve bylece
hayretler iinde kal d . Ancak ben
diyorum ki, denizden ve karadan
o kadar uzun zaman gitti ki, b
tn dnyan n etraf n dol at (ya
ni gezindi) ve kendi evresine
ul at . Biraz daha ilerleseydi ken
di yurdunu ve kltrn bula
cakt. Ama o geldii yne geri
dnd ve kendi anl att gi bi ,
birok meakkatten ve uzun u
ralardan sonra, evine vard . "
Kaynak: Mandeville 1 968
Resim 2.5 Mandevi l l e' i n Reysen
und Wanderschafen (Strasbo
urg, 1 483) adl eserinden al nan
bu resi mde yamyaml ar zerle
ri ndeki Avrupai giysilerle bir e
liki ol uturuyorlar.
68
sa da, yazarlkta usta olan Floransal Amerigo
Vespucci_ Her ikisi de dikkatli gzler ve hzl ka
lemleriyle her grdklerini kaydettiler. Ayrca
her ikisi de okumaya meraklyd ve gemiten
gelen beklenti ve yarglann sk rgsnn ara
sndan bakabiliyorlarciL Her ikisinin de bakn
geni bir okur kitlesine tayan kitapklar ve Ko
lomb'un dnce ve tepkilerini kaydettii aynn
tl seyir defterleri, gelenekle yeninin ve ar ki
taplarla gereklerin arl arasndaki karmak
etkileimi yanstr.
Kolomb'un Amerika efsanesi onun yaa
mna ve dncelerine az ok k tutar. Bah
Hint Adalan tarihisi Bartolome de las Cassas,
Kolomb'u tarihin byk kahramanlanndan biri
olarak kabul eder, ancak kahramannn masum
yerlileri kleletirme arzusunu knar. Daha da
beklenmedik olan, deiik trden de olsa onu
iyi bir okuyucu olarak kabul etmesidir. Ana kay
naklan kullanarak aynntl bir ekilde, Ko
lomb'un Papa Pius Il'nin corafa konusundaki
Commentaries'i (Aklamalar) , Ptolemaios'un
Geographike'si, geni apta kayna zetleyen ve
alnt yapan s- yzyl Fransz Kardinali Pierre
d' Ailly'nin Imago Mundi' si gibi ok sayda kitab
notlayarak okuduunu belirtir. Kolomb, bu ki
taplann zerine, gzel bir elyazs (La Cassas'a
gre) ama kt bir Latince ile bol bol not dt.
Bunlar adeta byk giriimine iaret ediyordu:
"Her okyanusta seyredilebilir" diye yazmt Pto
lemaios ile ilgili olarak Metinleri hararetle ve
hzla okuyordu, pasif deildi ve bazen de elinde
ki metinlerin kaynana bir hmanist gzyle
GEZGi NLER VE FATi H LER: PRATi K ADAMI N EVRENi
Resim 2.6 sos tari hl i , yerlileri gsteren bi r resi m. Froschauer' i n resi m l e i l gi l i a kl amas bu yeni kefedi
l en hal k , Pl i ni us ve Mandevi l l e' i n etkisiyle yeti mi bi r kl tre ok tan d k gelen bi r tarzda tari f ediyor.
A kl amada fiziksel karakteristi kl eri ni n tarifinden sonra "Ki mseni n kendisine ait bir eyi yok, her ey or
tak. Ve erkekler kendil eri ni memnun eden kad nl ar n annel eri, kz kardeleri ya da arkadal ar ol up ol ma
d n n ayr m n yapm yorl ar. Bi rbi rleriyle sava yorlar. Ayn zamanda bi rbi rl eri ni yiyorl ar ve l drl enl eri n
etlerini as p ttsl yorlar. so ki i l i k grupl arda ya yorlar ve i dari tekilatlar yok" ekl i nde bir i bare yer al
yor. Bu a kl ama ve resi m, s os y l nda Augsburg'da s radan okura ynel ik tek sayfal k bi r yaym ol arak ba
s l d . Froschauer al mas na Dise Figr anzaigt uns das Fo/ek und lnsel die gefunden ist durch den christen
lichen Kunig zu Portigal ader von seinen Underthonen i smi ni vermiti.
YE Ni DNYALAR, EsKi METi N LER
bakyordu. Ptolemaios'ta onu en ok etkileyen ey, eseri kayp olan eski
corafac Marinus'a saldrsyd. Marinus'un yerkrenin evresiyle ilgili
olarak verdii deer Ptolemaios'unkinden daha dk; batya giderek
in' e ulaacan mit eden biri iin bu kendiliinden bir tevikti. Seyahat
lerinin, dnd gibi, Marinus'u hakl karm olmas Kolomb'u ok
sevindirdi. Ayrca bulahilecei her yerde uzman yardmn da arad; Floran
sal astronom ve matematiki Paolo Toscanelli' den ald cesaret verici
mektupta rnein, in' de Hristiyanla dnmeye hazr bir Byk Han ile
karlaacann sylennesi umutlarn tazeledi.
Kolomb Yeni Dnya ile ilgili gzlemlerini yapar ve raporlarn ya
zarken, doal olarak ok okudu ve grdklerini yerletirecei bir ereve
arad. Bazen grdkleri ile kitaplardakiler birbirine ters dt; uzak diyar
arda var olduu sylenen canavarlarn hibiri ile karlamadn ilk mek
tubunda bildirdi. Bazen de metinlerde gerekle uyumlu szckler bulama
d. Kolomb'un gzlemlerine ait ayrntl tutanaklar, Avrupa rneksereleri
ne smayan yeni bir dnyay anlatma abalar ile doludur. Bunun en etki
li anlatmn grdklerini nasl anlatacan bilerediini itiraf ederek yap
m olur -eskilerin harikalar anlatacak sz bulamaylar gibi.
Bir btn olarak ele alndnda ise, Yeni Dnya'da grdklerini da
ha kesin olarak anlatt durumlarda, daarcnda bulunan bilgileri kullan
mtr. Giriimi bandan sonuna dek, ilk olarak ne ise yle kald: in'deki
muazzam zenginlii ve potansiyel dnmeleri bulma abas, Toscanelli'nin
onu cesaretlendirdii yolculuk. Yerli halk ile tekrar tekrar yapt konuma
lar, bulunduu yeri bir dnya haritasnda tam olarak tespit edebileceine
olan inancn dorulamakayd. 23 Ekim 1492'de unlar yazd: "Bugn K
ba adasna doru yola kmay diledim. Bu insanlarn adann bykl ve
zenginlii konusunda bana verdii bilgiye gre, oras bence Cipangu." Onu
harekete geiren nedenlerin karmakl su gtrmez: Tpk Goro Dati gibi
o da kar peindeydi ve Yeni Dnya'y kefe kanlarn nnde uzanan muh
temel zenginliklerden, kentler ve limanlar krma olaslndan, ho kokulu
baharatardan, deerli bitkilerden ve batan karc altn bulma ihtimallerin
den sz edip duruyordu. Ancak yine Dat gibi Tanr'ya hizmet etmek de isti
yordu ve misyonunu hep bir Hal Seferinin paras olarak grd.
GEZGi N LER VE FATi H LER: PRATi K ADAMI N EVRENi
Sonraki yllarda Kolomb'un kendi artlar ve spanyol taht ile olan
ilikileri ktleince, grevinin aciliyetine dair dnceleri birden ivme ka
zand. Metinler, baar kazanmasna olduu kadar felaketlerle baa kma
sna da yardmc oldu. Bir rahibin yardm ile insanlk tarihinin o gne ka
darki sresini hesaplad; Vahiy Kitab'ndan ve daha yakn zamandaki bin
ylc* almalardan elde ettii bilgilerle dnyann sonunun ksa bir sre
sonra gelecei sonucuna vard. Dnyann seyahatler yoluyla btnlemesi
-ki bu sonuncusu deildi- tarihin sonunu haber veriyordu. Eer kyamet
kopmadan Kolomb ona kulak veren birilerini bulabilirse, iniiierin din de
itirmeleri salanacak ve Mslmanlara kar iki koldan, toplu Hal Se
ferleri gerekletirilecekti. Geleneksel dnya tarihi emas, bylece, Ko
lomb'un geleneksel corafalara byk bir saldr dzenlemesini anlaml
klm oluyordu.
Kolomb'un yerlilerle ilgili tanmlamalar da drtleri kadar tezatar
la doluydu. Bazen kendisinin de kabul ettii gibi, onlarla iletiim kuram
yar ve yol gstermelerine ne denli uymaya abalarsa abalasn, ciddi yanl
anlaralara dyordu. Yine de onlarn sylediklerini yorumluyor ve bunu
yaparken kitaplardaki terimleri kullanyordu. Yerliler fakir, plak ve hazi
nelerini incik boncuk ile dei toku etmeye hazr olacak kadar bonkrd
ler; bu anlatm airlerin, henz meum (benim) ve tuum
'un (senin) dnya
ya gelmedii altn a yaantsna ait anlarndan alnmt. Ancak yerliler
ayn zamanda a gzl, kaba ve "hayvans"ydlar. Kolomb'un duyduuna
gre "Quaris" adl bir ada, "btn adalar arasnda en vahi olan"yd ve ora
da "insan eti yiyorlard. " Belli ki dnyann snrlarnda, insan eklinde bile
olsa, canavarlar yaamaktayd. Alml yerli kadnlar ise Kolomb'un houna
gitti; yazdklar, onlarda edebi bir deer bulan Peter Martyr'a klasik dne
min perilerini (nymph) anmsatacakt. Ancak civarda yamyamlar da vard;
Kolomb'un mektuplarnda onlar anlatrken kulland canl ifadelerin ve
atfettii nemli zelliklerinin kayna yine yerel etnografayd.
Latince yazan akademisyenler de yan bandayd. Aslnda Orinoco
nehrinden kan byk rmaklar inceleyen Kolomb, bunlarn Asya olama-
sa'nn dnyaya bin yl sreyle ahsen hkedeceine inananlar -ed.n.
YENi D NYALAR, EsKi METi N LER
Resim 2.7 Theodor Gal l e taraf ndan J ohannes Stradanus tarz nda haz rl anan Lapis po/aris adl bu 1 7. yz
yl gravrnde eiti ml i ol duu bel l i bi r adam, grgl seyir sonul ar n i l gi l i metinl erl e kar l at r rken res
medi l iyor. Sol st kedeki kitapl arl a yan yana gsteril en aygt koleksiyonu -lm ci hazl ar , gemi mode
l i ve byk bi r yzer pusu la- reni l mi ve uygul amal geleneklerin bi rbi riyle olan etki l ei mi ni ho bir e
ki l de resmediyor.
GEZGi N LER VE FATi H LER: PRATi K ADAMI N EVRENi
Resim 2.8 Pierre d'Ai l l y' ni n
lmago mundi (Louvai n, 1483)
adl eserinden al nan bu diyag
ram n orta k sm nda dnya, bi r
su kresi ni n i i nde i e manta
r gi bi yzen bi r toprak kresi
olarak temsi l edi l iyor. Sonraki
halka, iinde kul ar n utuu
ve hayvanl ar n yaad oal
ma di yar n temsi l ederken,
i ki nci ve nc hal kal ar s ray
l a saydam ve ateli diyariar
ol uturuyor. Kolomb da
d'Ai l l y' ni n bu eseri ni n el inde
bul unan nshas n di kkatle i n
cel emi ve yzl erce not al m
t r. Kol omb o nshada "Seneca
doa trihi ile ilgili be kitab n
da uygun rzgarda denizin bi r
ka gnde a l abil eceini yaz
ma ktadr" i baresini okumutur.
yacak kadar gneyde bir baka ktaya iaret ettiklerine karar verdi. Ancak ha
ritalarndaki bu yeni deiiklik onu yolundan alkoyamad. Ne de olsa hem
Aristoteles hem de ortaa otoritesi Petrus Comestor dnyadaki kara para
larnn ok byk, su ktlesinin ise kk olduunu sylemiler, stelik Pi
erre d'Ailly de onlar desteklemit. ncil'in Esdras kitabndaki Apocrypha'da
karalarn dnyann yedide altsn kaplad ve "bu otoritenin azizler (Au
gustine ve Ambrose) tarafndan onayland" sylenir. Kolomb "deneyimin"
kara paralarnn "ahalinin sandndan" ok daha byk olduunu gster
diini syler ve ekler: "Buna amamak gerek, zira kii ne kadar ilerlerse o
kadar ok renir." Kolomb, burada plak gzn ciltlerden daha stn ol
duunu deil, alandaki deneyimin inanmak istedii metinleri hakl kartt
n grmekten duyduu mutluluu belirtmek derdindedir. 6
Vespucci ise, kitaplara Kolomb'dan ok daha fazla bal olduunu
gsterdi. Denizci olarak gerekletirdikleri, Amerika ktalarma kendi adn
YENi D NYALAR, Es Ki METi NLER
73
Resim 2.9 Bu gemi resmi , Kol omb' un, keifleri ni bi l di rmek zere Kral Ferdi nand' n sekreteri ne yaz
mektubun Latince evi ri si ne etkileyici bir kapak ol uturuyor. Kolomb mektubunda yeni kefedi l en toprak
lar Hi nt Okyanusu' ndaki adal ar olarak tan ml yor. Mektup bi r bror ekl i nde bi rok di l de ve ok sayda
bas l m t . Epistula de insulis nuper inventis adl mektubun bu nshas 1 493'te Basel'de yay nl anmt r.
74
GEZGi N LER VE FATi H LER: PRATi K ADAM I N EVRENi
Resim z.o Bu resi m, i spanyol igal cil er aras nda popl er ol an valye kahraman Gal yal Amadi s' i n se
rvenl eri ni n devam ni tel i i ni tayan ve 1 54 y l nda Paris'te yay nl anan Le cinquesme livre de Amadis de
Gaule adl kitab n Franszca evi ri si nden al nm t r. Cortes' e Yeni i spanya ol arak an l acak bl geye ol an
seferinde el i k eden Bernal Diaz, Tenochti tl an' il k grdnde bu ona Amadis'i an msatm t r ve "Cal i
fornia" i smi de muhtemelen Amazan Kral l Cal ifornie'den tremi tir. Birok Avrupal kaif Amazanl ar
byk bir hevesle aramaktayd .
YEN i DNYALAR, EsKi METi N LE R
7
5
(e ft q nda pfs.& Gforf a
Obis fubeus qrans Jmpeo.
Hi logc pz(ca M Orhi Et,
E N.a aepmdiApiti .

~-"-
vigiqfrlwca,Cinct atMltunq
fuHcanu1larl.)u.omncs puntqubc cofpl
dwuco w,Glcc.
Resim 2.11 Cortes' i n tal imatl ar yl a izil dii dnl en ve i mparator V. Carl os'a sunduu, Meksi ka seferi
ni ve Aztek toprakl ar n n Yeni i spanya ad na el e geiri l di i ni bi l di ren raporun Latince evi ri siyle -Praeda
ra Ferdinandi Cortesii de nova maris oceani Hispania narrti- bi rl i kte 1 524 y l nda Nrnberg'de yay mlanan
bi r Tenochtitlan haritas .
GEZGi NLE R VE FATi H LER: PRATi K ADAMI N EVRE Ni
Resi m 2.12 Peru' nun i spanyol l ar taraf ndan fethi ni anl atan La conquista del Peru (Sevi l l a, 1 534) adl kitap
tan al nan bi r resim. Bi r i spanyol rahi bi ve askerleriyle, tahtrevanl a ta nan i nka i mparatoru Atahual
pa'n n kar l ama sahnesi uzun zaman resimlere konu ol du. i spanyol l ar bu fetihleri genelde kendil eri ni n
ve ki l i seni n an n n artmas ol arak gsterseler de, di er Avrupa devletleri bunun daha ok i s panyol hai n
l i i ni n ve riyakarl n n apa k bi r rnei ol duu grndeydiler. Seneler sonra Mi chel de Montaigne,
"Arabal ar zerine" yazd denemesi ni i mparatorun taht revan tayc lar n n gcn hatrlatarak bitirdi.
YE Ni DNYALAR, EsKi METi N LER
7
7
HERNAN DO CORTES
Hernando Cortes'in Yeni Dn
ya'daki kariyeri her zaman tart
mal olacakt r. Gaddar bir ada
yaad iin Yeni Dnya i nsani a
r na kar tereddtsz ve sistem
l i bir ekilde zul mederek Aztek
i mparatorl uu' nun kalbine do
ru ilerlemiti. Hareketli ve zen
gin bakent Tenochtitl<n'a yapt
ac mas z sal d r ehri ykmak
la kal mam , onu kuran uygarl
da yok etmiti. Cortes' i n elbette
yard mc l ar da vard; zellikle
kendinden nce gelen Avrupa
kkenl i hastal kl ar yerli Amerika
nfusu zerinde son derece yk
c sonular yaratm , insan mt
tefikler de neml i bi r rol oyna
m l ard . phesiz Tlaxcal anl ar
gi bi Aztek dmanl ar gnl l
mttefkleri ol masayd, Cortes
ve drt yz adaml k etesi Mek
si ka'y istila edemezdi . Onlarn
Azteklere yapt zul m Cortes'i
bi l e dehete drmt.
Cortes'in karakteriyle il gi l i
hangi yorumda bul unursak bul u
nal m, i mparator V. Carlos'a yaz
d mektupl ar son derece ilgin
ti r. Bir Reconquista [yeniden fe
tih] varisi olarak getii toprakla
r i spanya adna fethetmeye ya da
_ yerl i halka H ristiyanl kabul et
ti rmeye hakk ol up ol mad n bir
an bile akl na getirmedi. Yine de
Tlaxcalan ehri il e il gil i aa daki
aniatmda olduu gibi, Yeni Dn
ya kentleri onu ok etkilemiti.
1492'deki ikinci i spanyol istila
snda den son Maribi kenti
verdirecek kadar nemli deildi. Ancak Bat' da
elden ele dolaan ve yolculuklarn anlatan m
kemmel brorler, ona yolculuklarnn kazand
ramayaca n kazandrd. Geleneklerin arl
ve etkisi, Vespucci'ye atfedilen metinlerde Ko
lomb'dan ok daha canl bir biimde hissedilir_
plak Karayip yerlilerini anlatt blm, fantas
tik etnografa formundadr. O da bu yeni dnya
y mutlu, plak vahiler ve kt, korkutucu yar
yamlarla bezemitiL Mandeville gibi o da dnya
mn u blgeleriyle ilgili eliik duygular besliyor
ve oralarda yaayanlarn hem barbarlm, hem
de iyi huyluluunu vurguluyordu_ lkine rnek
olarak, yemek saatlerinin belirsizliini ve kk
aptes yaparkenki utanmazlklarm verirken, iyi
taraflarn ise temizlikleri ve byk aptes yapar
kenki utanmalar olarak belirtiyordu. U zun
mrleri yaadklar evrenin mkemmelliini
ispat ederken, kadnlarnn utanmazl ve eh
veti -ki bu ikincisi belli ki gzlemciden gzlem
ciye aktarlp duruyordu- ahalinin ne denli yoz
lam olduunu ispat etmekteydi_
Vespucci'nin st kapal olarak syledik
leri, onun anlatmlarn Avrupa'nn eitli yerle
rindeki yaynclar iin yeniden yazanlar tarafn
dan iyice abartld. Sade ifadeleri artc ayrnt
lada sslenip Mandevili e' e yarar ekle getirildi:
Orijinal Vespucci karlat yamyamn iki yz
den fazla insan yediini sylerken, yeniden ya
zmda bu say yze kt. Kendisine, Avrupal
bir kasabn dkkanndaki domuz etleri gibi tuz:
lanm insan etleri grd sylettirHdL Bas
mevlerinin dzeltmenleri hem Vespucci'nin an-
GEZGi NLE R VE FATi H LER: PRATi K ADAMI N EVREN i


latmn abarttlar, hem de yazar, onlara brakt
onca ipucuna ramen, olmad kadar edebi bir
gelenee adamakll yerletirdiler. Vespucci'nin
orijinal anlatmnda yerliler, "herhangi bir yasala
r ve inanlar olmakszn, doaya uygun halde
yaarlar( d) "; yeniden yazanlara gre ise, "doaya
uygun yaarlar(d) ve onlara Stoacdan ziyade
Epikryen denilebilir(di)". Vespucci'nin, mp
hem bir altn a yaayan yerlilerinin utanmaz
lklar, uygarlktan nasiplerini alamadklar maze
retini ileri srereyecek dummdaki paganlarla
aynyd ve bylece onlarla badatrlabilirlerdi.
Yine de Vespucci'nin daarcnda son bir
grevi yerine getirmesi iin nemli bir ara vard.
Kolomb kendi metinlerini yeniyi tantak ve ko
numlamak iin kulland; Vespucci ise -Heredotos
ve Mandeville gibi- tersini yapt. Ona gre kar
lat insanlar "ylesine barbar"
'
adeteri "ylesi
ne eitli ve allmam ve bizim iliklerimiz ve
metotlanmzdan farkl"yd k, bildik terimleri kul
lanmak imkanszd. Dier bir deyimle, tm dene
yimini yepyeni bir ey olarak anlatt. rein
1497'deki yolculuunun balangcnda, tmyle
yeni bir eyle karlatn aka belirtir: "Bu yol
culuk on sekiz ay srd, bu sre iinde birok yer
ve ou ssz, saylamayacak kadar ok ada kefet
tik. Atalarmz bunlardan hi sz etemilerdi.
Bundan kardm sonu u ki, eskiler bu adala
rn varlndan hi mi hi haberdar deillerdi. "
Kendi dilindeki otorite kitaplannn en nemli
metnine ustaca bavurarak, Yeni Dnya'nn bu
ktaplarda yer almadn ispat eteye alt: "Ya
nlyor olabilirim, ama bir yerlerde okuduuma
YENi D NYALAR, EsKi METi NLER
olan Granada i l e Tlaxcalan' k
yasl amas ol duka il gintir:
"Kent gerekten yl esi ne
byk ve grkemliydi ki , etrafl ca
tarif etmekten ka nsam da, an
!atacam az c k ey bi l e bence
i nan l mazd r. Granada'dan ok
daha byktr ve ok daha iyi
korunmaktadr. Evleri gzel ve
saki nlerinin says Granada ele
gei rildiinde orada yaayanl ar
dan ok daha fazl ad r. Erzakl ar
ve yiyecekleri de ok daha kal ite
l i di r: ekmek, kmes eti, av eti,
bal k ve dier mkemmel sebze
ler ve rnl er. Buradaki pazar ye
rinde her gn otuz binden fazl a
i nsan al veri yapmakta ve bu
nun yan s ra ehrin her taraf n
da benzer dkkanl ar yer al mak
tad r. Gereksi ni mleri her ne i se
-mutfak gereci, giysi, ayakkab
vs- asl a eksik dei l di r. Altn, g
m ve kymetli talar da vard r
ve tylerden yap l m ss eyal a
r n n satld kuyumcu dkkan
Iar dnyan n dier pazarlar nda
kil er kadar dzenl i di r. i span- .
ya'dakiler kadar iyi kal itede top
rak eyal ar vardr. Tahta, odur
kmr, i fa veren ve gzel ko
kul u otl ar byk mi ktarlarda al
n p sat l r. Salarnz y kaman z
iin blmeler, sizi tra edecek
berberler ve ayrca hal k hamam
lar vardr. Son ol arak da asayi
yeri ndedir, etkin bir polis sistem
leri vard r ve ak l l ve mantkl in
sanl ar ol arak davran rlar: Afri
ka' n n en i l eri kenti bi l e onl arl a
yaramaz . . . i nsanl ar n n bug-
79
ne kadar uygul ad devlet yne
ti mi Venedik, Ceneviz ve Pi sa
cumhuriyetlerine ok benzer,
nk bal ar nda bir derebeyi
yoktur . . .
Tenochtitl an' n harikal ar n
methettikten sonra yle yazar:
"Son olarak, bu ehrin btn ha
rikalar n anl atarak sz uzatma
mak iin unu sylemeliyim ki,
bu i nsanl ar n yaam tarz ispan
ya' dakine ok benzemektedir ve
bunl ar n gerek Tanr 'dan haber
siz ve dier ayd nl anm mi l let
lerle temas ol mayan barbar bir
mi l let ol duklar dnl rse, her
tarafa kurduklar dzen ve iyi
idare ekl ine hayran ol mamak
elde dei l di r. "
8o
Kaynak: Cors; Crosby 1972;
Clendinnen gg.
gre [eskiler] denizin zgr ve ssz olduuna ina
nrlard. airimiz Dante de bu frdeydi."
Vespucci'nin Mundus Novus (Yeni Dnya)
adl eseri, benzer eklde esk fen biliminin eksik
liine delil olarak Yeni Dnya'nn fiziki harikala
rn gsterdi. Yeni Dnya'nn, hepsi kokulu ve
faydal sakz ve rayilialar salan ok eitli aalar
gsteriyordu ki, "Plinius ayn blgede var olan pa
paan, dier kular ve hayvan trlerinin binde bi
rine bile rastlamamh." Gney takmyldznn
yeni yldzlar Vespucci'ye -gereken yeni bir
dnyaya ait yeni gzlemlere dayanan yeni otorite
kitaplarn bir balangc olmas iin- "corafa ve
ya kozmoloji ile ilgili ve ansn sonsuza kadar ta
yacak" bir kitap yazmak iin ilham verdi. Ves
pucci'yi Latnce'ye eviren eitmli redakrler bu
ipularndan hareketle onun anlattkarnn, dn
yay sadece paraya blen geleneksel kozmog
rafinin byk apta bir yenilenmeye gereksinimi
olduunu gsterdiini vurguadlar.
Vespucci'nin kesin farkllklardaki srar,
Kolomb'un tandk olanlardaki srar gibi kitapla
ra dayanyordu. Vespucci phesiz ki, "Dnya
nn ularndakiler seyyaha bilinmeyenin okunu
yaatmaldr" fikrini Mandeville ve dier metin
lerden almh; redaktrler de onun stnkr
geitirdikerini carl tasvirlere dntrrken
yine ayn kaynaklara dayandlar. Yine de aralar
amaca hizmet etti. Yeni Dnya, kefini izleyen
on yl iinde kendine ait bir isme ve yere sahip
oldu. Eer modern seyyahlarn, bilinli bir ekll
de dikkatli olan Vespucci'den daha uyank -ya
da beraberlerinde tadklar deerleri ve vizyon-
GEZGi NLE R VE FATi H LER: PRATi K ADAMI N EVRENi
lar kabul ettrmeye daha az eilimli- olduklar
n zannedersek yanlrz. Vespucci en azndan
unu aka gsterdi: Bat'ya yaplacak yolculuk,
bir Avrupal iin asla tandk bir corafada ge
meyecektir; metinlerden tandk gelse de.?
G VE ARTIRMA
Kolomb'un karaya kn takip eden krk
yboyunca kaifler Amerika ktasnn iierini ke
fedecek ve gmenler Karayip Adalan'n igal
edip kta imparatorlukarn fetedeceklerdi. An
garya ve yeni hastalklada temas yznden, Avru
pallarn karsna kan ilk topluluklar yok olacak
t. Burada lenlerin says, 14- yzylda alktan k
rlan Avrupa nfusunu etkleyen ve kara lm di
ye bilinen, Asya kkenli yeni hastalklardan len
lerin saysn aacakt. Amerika' da kym gerek
letike, Yeni ve Eski Dnya'nn bu yok edilen
kltrleri ve onlarn yok edili ekliyle ilgili tart
ma ve tanmlama modelleri de artmaktayd.
lk yazlar, pratikten gelme iki farkl grup
tarafndan yazld. Bu adamlarn kkenieri ve
amalar arasndaki keskin uurum, onlar hare
kete geiren zt drtleri de yanstyordu. yle ki
Kolomb gibi tek bir adam fatihleri elendirmi
ve onlarn ortaklar ise, kraliyet emirlerine kar
gelmelerini, zengin ehirleri yok etmelerini ve
yerli prensleri ldrmelerini hakl gsterecek
heyecan ve mazeret dolu hikayeler uydurmular
d. Ayn anda rahipler de -zellikle sadakayla ge
inen rahipler-yerlilerin inan ve adetleri ile Av
rupallarn davranlar zerine sistemli, gr
ve dnce bildiren yazlar retmekteydiler.
YENi DNYALAR, EsKi METi NLER
ESKi VE YENi DNYA i BLiSLERi
Cad l ara ve bycl e ol an
i nan tm Avrupa' da hem
Kato/ikler hem de Protestanl arca
payl a l yordu ve bi l i nen dn
yann her yan nda eytan ve ibi is
I erin i banda ol dukl ar dn
cesi, doal ol arak, bi l i nmeyene
doru yolcul uk eden Avrupal
i i n bi r tehdi t ol uturuyordu.
Keifler dnemi ni n 6. yzyl di r
savalar ile akmas Yeni Dn
ya i nsanlar iin mutsuz bir rast
lant ol du. Bu saval ar hep or
todoksi ile sapk nl k aras nda
yaanm ve zellikle 1 7. yzy l da
cad avc l nda ok tehlikeli bi r
patl ama ol mutu. Yerl i hal kl ar n
eytan n etkisi altnda ol dukl ar
i nanc ok yayg nd . Avrupal
ziyaretiler yerli inanc n n gerek
trene gerekse doktrine il ikin
ynl erinin rahats z edici dere
cede H ristiyanla benzediini
grnce, birok kii gerek di ni n
bu ekilde saptn/ mas n n are
siz yerlileri cehennem azabna
uratmak isteyen eytan n ii ol
duunu iddia ettiler.
Bycl e ve cad l a ol an
yayg n i nan, Yeni Dnya ziyaret
i/eri ni , bizim di n ol arak sayg
gsterebi/ecei miz olgular ey
tan ii olarak yoruml amaya itti.
Andre Thevet, Amerika yer
l il erinin hayal grmeye olan yat
k nl n yle anl atr:
"Ne gariptir ki, bu zaval l i n
sanl ar mant kl ol sal ar da, kt
ruhun etkisi i l e birok hayal i
yanl samaya ve eziyete maruz
8r
kalmaktal ar, nk gerek ak l
dan ve Tanr ' n n varl ndan
habersizler. Benzer bir ortamn
Kurtarc m z n gelmesinden nce
de ol duunu sylemitik, zira
kt ruh ancak Tanr bilgisinden
mahrum olan yaratklar kandrr
ve batan karr. Bu yzden bu
zaval l Amerikal l ar, kt ruhu
bazen bi r ekilde, bazen baka bir
ekil de, s k s k grrler ve kendi
di llerinde ona Agnan derler ve o,
gece gndz onlara ikence eder.
Sadece ruhlarna deil, beden
l eri ne de ikence eder, onl ar
dver ve ylesine zulmeder ki ,
bazen onl ar n korkun lklarn
ve etrafa bir H ristiyan varsa,
kendi di l lerinde yle seslendik
lerini duyarsnz: 'Bak, beni dven
Agnan' grmyor musun: eer
sana hizmet etmem i ve odununu
kesmemi istiyorsan beni koru.'
Ve bu sayede onl ar az bir ey kar
l bakkam aac [brazil wood]
yetitirmek i i n al t rabi l i r-
si niz."
82
Kaynaklar: Kramerve Sprenger 1971;
MacCormack gg; Thevet 1557
Her i tr yazar da bazen en inat ger
ekleri tandk ambalajlara sardlar. Cortes'in Az
teklerin dyle ilgili canl ve renkli mektupla
r birka dilde Avrupa'y dolah. Sanatkarane bir
biimde sanattan uzak tarzda yazd yazlar, Az
teklerin ban ektii zayf koalisyonu byk bir
imparatorlua dntrd; byk ve tuhaf Te
nocltitan kentini byleyici dkkanlaryla bir
Mslman pazar yerine ve sallanan tahhndaki,
tekinsiz Kral Moctezuma'y V. Carlos'a hep sadk
kalm ve asi tebaas tarafndan ldrlm bir
yneticiye dntrd. Kendine has mthi do
alamalaryla yarath yapay manhk sayesinde,
yapt kymlar ve verdii dnleri, spanyol fe
odal yasalarna uygun hale saknay ve bir dnya
nn yok olmas ile sonulanan, allmadk kural
lar olan savalarla yaplan karabasan gibi ar
pmalar eip bkerek romantik bir kahraman
lk mcadelesi olarak sunmay becermiti.
Cortes, artt kadar ortal yattrabi
liyordu da. kinci mektubunun basmnda yer
alan bir Tenochtitlan manzarasndaki evler Av
rupa evleri kalitesindeydi ve mabetierinde insan
larn pagan tannlara krban edildii yabanc
kutsal topraklarda kurulmu bir kentli ortam
temsil ediyordu. Albrecht Drer gibi Yeni Dn
ya sanat yeteneine hayranlk duyan baarl bir
gzlemciye, bu hiyerarik kent dzeni hem tu
hafhem de ekici geldi. 8 Pratik adamlar memle
ketlerine olay ve objelerin yannda imgeler de
yolluyorlard.
Yeni Dnya'ya giden ilk rahipler etrafla
rnda sadece vahet grdler. Bazlar raporlarn-
GEZGi NLER VE FATi H LER: PRATi K ADAMI N EVRENi
da Vespucci'nin scak toprak renklerini Conrad'n Mr. Kurtz'unu aratma
yacak svg nakaratlarna dntrdler: plaklk, sodomi, yamyamlk ve
istila edilmeyi hak ediyorlar dedirten bir yn insanlk d adet. Dierleri
ise Kolomb ve yandalarnn kendilerini tam tersi ynde aldatmalarma izin
verdiler, yaknda byk eyler olaca ve masum, plak, mal mlk ve yoz
lamadan arnm bu yerlilerin, bir rpda Avrupallardan daha inanl H
ristiyanlara dnebilecei inancn paylatlar.
Rahipler sadece knama ve kehanette bulunma konusunda eitil
memilerdi. Nasl gzlem ve aratrma yaplacan da biliyorlard. Engizis
yon kurallar, zellikle spanyol tarzndakiler ve Avrupa'daki sabkal Yahu
dileri ve cadlan ortaya karmak iin uygulanan soruturma yntemleri sa
yesinde, Amerika ktalarndaki inan ve ibadetleri sorguladlar. Bu rahiple
rin auna gre, birok Avrupal ileri anlamda Hristiyan deildi, yani ger
ek bir ilahiyat bilgileri yoktu ve Hristiyan ahlakna uygun davranmyor
lard. Fethin dehetini grp yardm arlar yapabilir durumdaydlar; ay
n zamanda Yeni Dnya yerlilerinin tapnaklarnda gerekten ne yaptkla
rn ve ne dndklerini de ayrntl olarak rapor edebiliyorlard.
Raporlar oaldka yorumlar da artt ve eitim gelenekleri ile yeni
deneyimler kesiti. Avrupa ve dier yerlerdeki akademisyenler, ba edilme
si zor ynla veriyi devraldklar renim biimlerine uygun hale getirme
ye altka, zerlerinde yeni basklar oluan otorite kitaplar yeni ilevler
grmeye baladlar.
YENi DNYALAR, EsKi METi N LER
NC BLM
YTRLEN TUTARLlLIK
SEBASTIAN MNSTER: ARAFTA BiR HARTACI
B
asel'de 1550 ylnda Profesr Sebastian Mnster mthi bir kitap ya
ynlad. Cosmographia adl bu eser eski ve modern dnyann lkele
rini ve insanlarn, Avrupal ve Amerikallar, Doulu ve Batlar y-
lesine kapsaml bir biimde ele alyordu ki, kitabn kendisi bir efsane hali
ne geldi. Kitaptaki bilgi deryasna ancak bir karnaval evinde rastlanabilecek
trden izimler elik ediyordu. Kuzey'in ve Gney'in haredanlarndan ka
ralarn ve sularn mesken tutmu canavarlarna kadar her ey, kitabn bi
ni akn sayfasn tka basa doldurmutu. Nrberg Vekayinamesi gibi, Cos
mographia da okrda byk bir ilgi uyandrd, tercme edildi ve yeniden
basld, alnt yapld ve korsan kopyalan retildi. Vekayiname gibi giderek
akademisyenler iin bir bilgi ant olmaktan kp koleksiyonlar iin bir
zevk kaynana dnt; kopyalanndan biri Dorothy Sayers'in bir dedektif
hikayesine konu oldu. Vekayiname gibi Cosmographia da sonunda kltrel
inceleme iin harika bir gere halini ald.
Mnster'in balk sayfas okuyucunun karlaaca harikalar ve
yarattklar entelektel sorunlar balklada verir. En stte iktidar, otorite
yi ve uygarln sk dokunmu yerleim dzenini temsil eden Avrupa dev
letleri hkmranlarnn skk dzende diziimi resimleri yer alr. Sayfa
nn ortasndaki uzun Latince bal iki taraftan, Avrupallarn uzun sre
hem korku, hem de hayranlk besledii, ayn anda hem kltrl hem kor
kutucu eski barbarlar evreler. Sayfann altnda ise dnyann yeni alan
blgelerindeki doal kaynaklar kefedilmeyi bekler. Bunlar Ptolemaios ha
ritaclnda geleneksel olarak Seylan'a ait karabiber ve fillerdir. Ancak ay
n mekanda orijinal Yeni Dnya figrleri de vardr: elinde oku ve yay ile
sinsice gezinen, giyimli bir avc ve ocuu daldan sallanan plak bir a
:
ne.
Arka planda kentler vardr; bunlar ya Avrupal yerleimin yaylmasn ya da
Beyaz adam gelmeden nceki yksek kltrlerin varln temsil eder: An
lalaca zere, Mnster daha batan ansiklopedik kapsam ve grafik canl-
Yi Ti Ri LEN TUTARLI Ll K
Resim 3.1 Sebastian Mnster'in son derece popl er ve bi rok di le tercme edi l en Cosmographiae univer
sa/is libri vi (Basel , 1 550) adl kitab n n kapak sayfas .
YENi D NYALAR, EsKi METi NLE R
lk konusunda iddialdr ve gerekleri masallardan ayrt etme konusunda,
yine en bandan itibaren insan artan ve hoa giden, ak ve samimi bir
aba gsterir.
Mnster, dnya halklarn soyaalar karak, adetleri ve kaynakla
r tasvir ederek sistemli bir ekilde aratrd. Yer verdii konular ne kadar
birrnekse, yntemi o kadar rasgeleydi. Rnesans ansiklopedileri hazrla
yan birok kii gibi yapsn, bir bakasnn, otuz yl kadar nce Ioannes Bo
emus'un halklarn gelenekleri zerine yaynlad karlatrmal aratr
mann krduu metnin temelleri zerine oturttu.
Boemus ok okmu ama derinine inememi bir akademisyen ola
rak, adetler ve usuller zerine, ok fazla konuya azar azar deinen bir ara
trma yapt. Tarihin babas dedii ve otoriteler listesinde en baa yerletir
dii Heredotos'un izinden gittiini aka belirtti. Karlatrmal ksa kita
b, adetler, inanlar ve nesnel kltr zerine yaplm, ok sevilen ve 6.
yzyl bandaki yaynclarn ve akademisyenlerin srsyle rettii bir
aratrmayd. Polidoro Vergilio'ya ait bir dier eser Helenistik bir tarz ye
niden canlandrd ve yazdan mzie kadar her konudaki ok sayda muci
ti yine benzer ksalkta ele alarak kataloglatrd. zellikle eski Almanlar
bata olmak zere, tek bir halkn inanlar ve dnyalarna ait uzmanlam
incelemeleri bir araya getiren baka rnekler de vard.
Rakipleri gibi Boemus da, mekandaki eitlenmeleri kaydettiyse de,
zaman iinde meydana gelen deiimlere pek dikkat etmedi. Kendini bra
kp eretilemelerini birbirine karhrarak okurlarna, hayatlarn dzene
sakmalarna yardmc olabilecek "eskisiyle yenisiyle, iyisiyle ktsyle, b
tn rnekleri tpk aynaya bakar gibi grebilsinler diye, bir boha dolusu
gelenek sunuyordu. " Ancak Heredotos gibi Boemus da pek az ahlaki ders
vermekeydi; hatta hayli tutarsz birka konuyu bir arada ilemeye alm
t. Bunlardan biri, dar bir bak as olan, ncil ve Viterbolu Annius'un uy
durmalarndan alnan ve btn insanlarn atasnn patrikler olduunu sa
vunan bir hikayeydi. Dieri ise Diodorus Sculus'dan alnma, gnein in
sanlara ve hayvanara amurdan nasl vcut verdiine dair, daha da lgn
bir speklasyonlar dizisinden oluuyordu. Boemus, bir yandan, insan rk
nn aalar altnda yaad ve mlkiyet duygusu tamad, tarihteki o ilk
86 Yi Ti Ri LEN TUTARLI Ll K

altn andan modern uygarla nasl getiini anlatyor, dier taraftan da
Dou'nun byk kanun yapclar olan Brahmanlar, Mecusiler, Hint p
laklar (Gymnosophist) ve Msrl rahiplere vgler sunarak, Bat'dan giden
ilkel ama hevesli seyyahlara uygarl onlarn rettiini sylyordu. Kur
gularndan ikisi ilerici, dier ikisi ise duraan ya da ayr ayr olaylardan
meydana gelmiti. Her biri tannm kaynaklardan alnma verileri, ayn de
recede nemli klasik otorite kalplarna uydurmutu.
Mnster, konudan konuya ayn dzen iinde atlayarak ou kez Bo
emus'un izinden gitti. Notlarn birbirine kartrd ve iki farkl halk iin
ayn malzemeyi kulland da oluyordu. Ama bir yandan da Boemus'un
erevesini geniletti ve kulland malzemeyi gncelletirdi. Boemus ve
Polidoro Vergilio, bir srt antasna rahata sabilecek etnografik dnya al
manaklar yazmlard. Mnster ise ancak bir yaz masasnn kaldrabilece
i dev bir ansikopedi hazrlad. Boemus keiflerden aka etkilenmi ol
masna ramen, daha ok eski yazarlarn ilgilendii alanlara taklp kald;
Mnster ise Yeni Dnya ile de ilgilenmeye alt. Ancak verilerin ele avu
ca smad zamanlarda onlar yola getirmede Boemus'tan daha baarl
deildi. Kaynaklardaki tezatlar aynen tad gibi onlara eklemeler de yap
t. Aratrmas, biimsiz ama canl bir ekilde, Vekayiname'nin dzen iin
deki kozmosunu deil, tpk sso'de dnyay incelemeye alan Faust'un
etrafnda dolanan cinler gibi eitimli Avrupalnn etrafnda alay edercesine
frdnen kaleydoskopik eitlilikteki olgular ve imgeleri tekrarlyordu.
Mnster'in zihninde canlandrd kimi grntler ise son derece
salam ve nesnel biimler aldlar. izdii Yeni Dnya haritasndaki ktalar,
adeta bir mikroskobun daha nce bulank olan bir alana odaklanmas gibi,
keskin tanmlamalara ve tandk ekiliere brnmt. Afrika, Portekizli
kaiflerin izdii ekilde sunuluyordu; Kuzey ve Gney Amerika kabaca i
zilmi olmakla birlikte artk birer ada veya Asya'nn uzantlar deildiler;
Seylan klm Hindistan bymt. izimierin ou -Nrberg Veka
yinamesindekiler gibi- gerek ehirleri anlalr bir perspekiften canl bir
ekilde vermekte ve corafyas kadar modern ve ampirik bir yerel corafa
(ya da korografi) yaratmaktayd. Bir nceki neslin corafaclar ve sanat
lan, Kutsal Roma mparatorluu'nun sosyal ve siyasi karmaasndan kat
YENi DNYALAR, EsKi METi NLER
stnde nasl hayali bir Almanya yarattlarsa, Mnster de kat zerinde
hi deilse ana hatlar o kadar ssl olmayan hayali bir evren yaratt.
Yine de birok durumda, eski imgelerin glgeleri Mnster ile ta
nmlamay arzu ettii dnya arasnda dolanp durdu. Schedel ve arkadala
r ile Boemus gibi, o da hem ierik, hem yntem asndan tezatlarla dolu
bir metin ortaya kard. Haritac olarak, Dou'nun bir paras olmayp, Ba
t'da yeni bir kta olan Kuzey ve Gney Amerikalarn bamsz varln t
myle kabul ediyordu. Ama anlatc olarak bunu reddett ve Kolomb ile di
erlerinin Amerika ktalar ve Hint Adalarnn kimlii konusunda iine
dt ilk karkl devam ettirdi. Keiflerle ilgili tanmlamalar belirgin
bir kronolojik ve corafi dzen takip etmiyordu (Macellan, Vespucci'den
nce geliyordu) . Ancak, Yeni Hint Adalar'nn hikayesini eskilerin arasna
serpitirdi. Eski corafac Strabon gibi, Mnster de, Megastenes ve Ctesi
as gibi canavar rklarla ilgili uydurma hikayeler anlatanlar knad; ama
Strabon gibi kendisi de bu hikayeleri uzun uzadya tekrarlad. Ancak Stra
bon'un aksine, bunlar bir Mandeville basksna yarar biimde geleneksel
tasvirlerin kaliteli rnekleri ile resimlendirdi ve denizleri canavar balk tr
leriyle doldurdu. Ara sra, kendisinin de, kltrlerin ve toplumlarn, hatta
"ilkel" ve Avrupal olmayanlarn bile, zamanla deitiinin farknda oldu
unu gsterdi; bazen de klasik otoritelerden yle alnhlar yapt ki, okuyan
onlarn anlatt kark ve deimez Hint kastlarnn, r8oo yldr reineler
iinde korunarak, Helenistik dnyadan kendi zamanna geldiini sanrd.
Kitapta titiz ve gncel bir bilgi zetiyle inanlmaz hikayeler ve yaygn hata
lar bir aradadr. nsan ayn etkiyi ancak bir 19. yzyl Baedeker Avrupa Reh
beri'nin sayfalar arasna bir Te Innocents Abroad (Gurbetteki Masumlar)
kartrrsa elde edebilir.
Mnster'in tm yaam onu bilinen dnyay, yer yer ve halk halk
aratrmak zere hazrlamt. Bilimsel ve akademik teknikleri renmi
ve onlar kendi katklaryla gelitirmiti. Yaad baarlar ve felaketler e
siz deerde bir eyi ortaya koydu. Kitab, tek bir dnre zg tuhaflkla
rn bir minyatrnden ok, dnemin Avrupa dncesinde, bir zodyak do
lusu fantastik canavar ve ksursuzca yerletirilip kaydedilmi dzenli ta
kmyldzlarla dolu olarak canlanan, gkyznn geeeki panoramasyd.
88 YiTi Ri LEN TuTARLi ll K
Resim 3.2 Mnster'e ait, Ptolemai os' un Geographike' si ni n 1 542 Basel bask s nda yer al an bir Asya harita
s . Canavar rkl ar haritan n kenar n ssl erken, efsaneye gre iskit blgesini ol dum ol as mesken tutmu
ol an yamyaml ar ise st orta k s mda resmedi l m i l erdi r.
YE N i DNYALAR, EsKi METi NLER
r6. yzyl balarnda Tbingen'de renciyken, ansiklopedilerin
tm tezatlar ve vaatleriyle anlath bir dnya ile karlat. retmeni Kon
rad Pellikan, Gregor Reisch'n Margarita Philosophica'sn retiyor ve bu
inci gibi kk kitab oluturan kvrmlarn arasna yeni olgu ve kavram
katmanlar gizliyordu. Mnster ksa zamanda geni apta bir metin arahr
masna giriti. Musevi bilim ve akademisyenliine ilgi duydu ve branice
renerek Musevilik konusunda zamannn en byk alimi oldu. Heidel
berg'de gen bir akademisyenken yaynlad eser ksa zamanda Musevi
takvimi zerine standart bir alma olarak kabul grd. Musevi dnr
Elias Levita'nn putlar ykan almasn da evirdi. Bu eser Tevrat'taki bir
harfn nasl okunacan gsteren iaretierin [harekelerin] ve noktalama
nn, metin yazldktan ok sonra yapldn ortaya kartyordu.
Mnster dnyann yzeyi ve insanolunun gemii zerinde daha
da byk bir gayretle alt. Ptolemaios'u okuruakla kalmad, r486 ve 1513
hasklarna itina ile yapt kendi haritalarn ekledi. Matbaaclarla alp,
kusursuz olmasn istedii izimierin nasl baslacan rendi. Alimlerle
mektuplah, onlardan izdikleri yeni haritalar ve eski metinler zerine
yaphklar yeni yorumlar yollamalarn rica etti ve kendisi de Bat Avru
pa' da, geni alanlarn ortasnda birer ses ve k adas gibi ykselen kentle
rin etrafn hala sarmakta olan yabanl dnyay aratrd. Bazen yannda,
yolunu kaybetmemek iin tad pusulas dnda bir ey olmakszn gn
lerce gezindi. Corafyann ve tarihin zorluklarn ve zevklerini birinci elden
rendi.
Ptolemaios'un Mnster'ce yayma hazrlanan Geographike' si r542'de
basld. Kitap, zellikle Almanya'da yaayan iki nesil bilim adamnn eser
lerini zetliyordu. Bu kiiler metinler zerinde dzeltmeler ve yorumlar
yapmaya devam ettiler. Ayrca kendi aklamalarnda esere bir hayli katk
da bulundular. rnein Willibald Pirckheimer 1525 basksnda Ptolema
ios'un trl harita izme metoduna bir drdncsnn eklenmesi ge
rektiini, bylelikle boyutlu kreyi iki boyutlu bir yzeye dntrme
nin sonularn yakndan grmenin kolaylaacan iddia etti; elli yl sonra
Gerhardus Mercator bu tasarm taslan gelitrecek ve nl olacakt. Kili
seye kar geldii iin yaklarak idam edilecek olan Michael Servetus, met-
YiTi Ri LEN TUTARLI Ll K
Resim 33 Mnster' i n Cosmographia (Basel , 1550} adl kitab nda giysi l i ve z rhl Avrupal l ar, Yeni Dnya' n n
zarif ve pl ak yabanil eriyle il etiim kurarken grl yorlar. Gereki bi r anl at mdan ok basmakal p bi r i m
ge ortaya koyan bu resim fakl meti nl erde farkl bal aml arda yer al m t r. rnein, Conrad Lycosthenes'in
mukadder dnya tari hi nde (1 557} Afri kal ichthyophagi' leri temsil eden bi r resim ol arak kul l an l m t r.
nin kendine ait basksnda, daha da bamsz hatta yer yer keyfi davrand;
rnein geleneksel anlatmdaki uzun boylu Kolomb'u ksa boylu bir adam
olarak gsterdi. Ptolemaios'un hasklarna hep elik eden ikinci modern
harita atlas her baskda giderek geniledi ve ierii daha tutarl hale geldi.
Mnster, bugn olduu gibi o gn iin de bir akademisyende pek
rastlanmayan bir zarafet rnei vererek, dierlerinin almalarn hep scak
bir takdirle kabul etti; hatta bununla da yetinmeyip, bu klasik metne yazd
nszde, kendisinin ve adalarnn zihinsel bir devrim geirdiklerini
syledi. "Bizim zamanmzda ve atalarmzn zamannda herkesin inanc
oydu ki," diye yazd, Avrupa, Asya ve Afrika kara paralarn evreleyen su
ktleleri iinde herhangi bir ada var olamazd. imdi ise "kefedilmemi ok
yanuslar aratranlar" douda insanlarla ve zenginliklerle kaynaan adalar
YENi DNYALAR, EsKi METi N LE R
YAMYAMLIK
Avrupal l ar bi l i nen uygar dnya
nn s n rl ar nda yamyaml ar n ve
dier canavar rkl ar n yaadn
bi l iyorlard . Pl i ni us' un Historia
Naturalis' i onl ar hakk nda bi r
otorite kitapt ve Sebastian
Msnter i l e di er haritac l ar
adal ar n n merak n gider
mek iin onlarn nerelerde bul u
nabil eceklerini tam ol arak i aret
lediler: i skitya, Etiyopya veya Ye
ni Dnya. Avrupal yay nc l ar,
ressaml ar, i l k azdan yazanl ar
ve zet derleyenler yamyam i m
gesini adeta Amerika i l e zde
letirdi ler. Bi rok di l e evri l mi
ve yeniden bas l m rapor, Av
rupal n n yamyam Yeni Dnya i l e
i l gi l i bak a s n ekil l enmesin
de ok etki l i ol du. Bunl arn her
de tek bi r Gney Amerikal
kabileyle, Tupi nambal arl a ol an
kar l amay anlatr.
Hans Staden' i n True Story
of His Captivity (Esareti ni ni n
Gerek Tari hi ) adl eseri i l k kez
ss7'de Al manca ol arak bas l d .
Ol duka fazl a etnograf k ayrnt
tayan bu anl at da, yazarn a
hi t olduu korkun yamyaml k
ol ayl ar da yer al r; ancak Sta
den' i n gerek hedefi geleneksel
bir H ristiyan' a ahl aki bir masal
anl atarak ibadeti retmek ve
tel kin etmekti.
Staden'i n raporunda metin
kadar izi ml er de neml i di r.
Theodore de Bry, Staden ve Je
ane de Lery' ni n raporlarn yeni
den bas m n n gravrlerini hazr
bulmulard. Bu durumda, Mnster'in, orijinal
metne herkesten daha fazla yeni ayrnt ve mo
dem haritalar eklemesi doald. Ptolemaios'un
dnya haritasnn kendine ait versiyonunun yan
na, Yeni Dnya'y da ieren modem bir harita
yerletirmesi, birka yl sonra hazrlayaca Cos
mogaphy'sinin balangc olacakt.
Mnster, Ptolemaios'a yapt btn kat
klara ramen esas entelekel aralann Geogap
hike'nin kendisinden almaya devam ett. Ptolema
ios'un dnyann yzeyine ilikin tanmlamalan
nn, gkyz tanmlamalan kadar doru olmad
n biliyordu. Ne de olsa Ptolemaios tek bir yer
de, skenderiye'de otutu. Oradan btn gk
yzn grebiliyordu, ama karalann tmn as
la. Ancak Mnster, Ptolemaios'u zaaflanndan do
lay eletirmedi. Daha Geogaphike'nin ilk kitabn
da, bilim adamlannn yabanc yerlere ilikn s
nrlar, yer isimleri ve daha yeni, daha doru bilgi
ler ieren raporlarla baa kmakta zorluk eke
ceklerini kabul eden, Ptolemaios'un kendisiydi.
Mnster, her eyin deiebilirlii konusunu iyi
bir Rnesans stiliyle allayp pullayarak bu basit
nasihat zerine abartl yorumlar gelitirdi:
"Dnya her zaman ayn kalsa, ayn ekli
ve dzeni korusa ve baz krallklada blgeler ol
duklan gibi kalsalar da, zaman iinde krallklar,
diyarlar, insanlar ve kentlerde byk deiiklik
ler olur. Krallklar istila edilir veya yklr, yenile
ri ykselir, birok lke birleip tek bir lke olur
veya bir lke birok paraya blnr. ller yaa
nabilir olur, yaanan yerler le dnebilir. B
yk ormanlar kesilip yerleim alan olur; byk
YiTi Ri LEN TuTARLl L l K
kentler yok olup dierleri doar. " Mnster, Pto
leraios'un retnini dzelte ve tamamlamada
bu gry kllanrakla, bu eski otoriteye ters
dreyip, onu devar ettirdiini dnyordu.
Kendi Cosmogaphia's zerinde alr
ken daha da hrsland. Sistemli bir ekilde bilgi
toplad, Avupa'nn her yanndaki bilim adamla
rna soru formlar gnderdi ve sonular kitab
nn son byk yapsna yerletirdi. Bu soru
formlarndan sveli bir bilim adarma gnder
dii biri gnmze ulamtr. Ondan sve'in
yneticilerini sralamasn, snrlarn tanmla
masn, kraliyetn gelirlerini ve yerel canavarlar
-ki Mnster hayli fazla olduklarn duymutu
anlatmasn istiyordu. Metodunun bu rnei
gsteriyor ki Mnster klasik tarzda almaya de
vam etti. Btn yeni ayrntlara ramen, metni
Heredotos ve Strabon'un yllar nce ortaya koy
duu izgiden ayrlrad. ncil ve Viterbolu An
nius'un kard soyaacna yeni halklar ekle
mek iin urap didindi.
Yeni bilgiler eskileri deitirredi veya ip
tal etmedi ama atee eklenen taze kmr parala
r gibi eskilerin yan sra krelendi. Dnya ile il
gili yeni gerekler -batdaki ktalarn varl gibi
eski yapy deitirredi ve Kolorb'un bulduu
vahi eyleri, her zaman olduu yere, yani dou
ya yerletirdi. Dnyann sre iinde kkl dei
ikliklere uradna dair ak bilgiler de, Mns
ter'in yabanc halklada ilgili sylediklerinin ou
nun zaman boyutundan yoksun analitik yapsn
deitiremedi. Bu insanlar ara sra birbirlerinden
toprak alsalar veya byk bir kral sayesinde son-
YENi D NYALAR, EsKi METi N LER
! ad ve Staden' i n i l k bask s nda
kul l and kaba ahap kal pl ar
kendi girif versiyonl ar na ba
l ang noktas ol arak kul l and .
Bry' n bu malzemeleri kul l an
maktaki ustal , Staden'in de
bizzat yer al d ve genellikle dua
ederken grnd bu sahnele
rin dehetini iyice art rmaktayd
ve Lery de benzer olaylar anl att
nda, Bry'a sadece uygun Sta
den gravrn tekrar kul l anmak
kal d .
jean de Leary, Staden'den
daha az sofu deildi. Amerika'ya
gel i nedeni Maltah valye Nic
hol as de Vil legagnon' un kurucu
su olduu ve Yeni Dnya Cenev
re'si olarak hayal ettii koloniye
katl m akt. Ancak kl asi k yazariara
ok atfyapmas n n da gsterdii
gibi, Leary daha eiti ml iydi; Tupi
namba yamyaml k trenlerinde o
da ok korkuya kapl yor ve bu
tanrszl nefretle karl yordu,
ama onlar i nsan olarak seviyor
du. (Raporunda tyler rperten
yamyaml k grntleri ol mama
s bu ynden anl aml d r.) Tupi
nambalarn l i berallikl eri ve genel
iyi huyl ul ukl ar (dmanlarn ye
medi kleri zamanlarda) topl ul uk
iindeki ekimeli doktrin tart
malar ve Vil legagnon'un giderek
zal i ml een keyf davranlar i l e
tezat tekil ediyordu.
nc rapor, Andre The
vet'i n Les singularites de la France
antarctique adl kitab d r. Brezil
yal yamyaml arl a i l gi l i ksm Yeni
Dnya' n n bi rok al an n kapsa-
9
3
yan al mas n n sadece bir b
l mdr. Tmyse ilerde yeni
den yay nl anan etki l i derleresi
La cosmographie'de yer alacakt.
Dehet verici bi r izimde, iren
kesim i i ni bir Eski Dnya al eti
ol an baltay kul l anarak yapan bi r
yamyam grl r.
Baz Avrupal l ar bu gelene
i tasvip etmeseler de aklama
ya almak iin bu dehetin te
si ne bakabiliyorlard. Denemed
Michel de Montaigne, Yeni Dn
ya l iteratrnden ok etki l enmi
ti ve "Yamyaml k zerine" adl
al mas nda, bu gya il kel top
l url ar n Avrupa kanunl aryla de
il, doa kanunl aryla yaamala
r na hayran ol duunu yazyordu.
Bir yamyam ziyafeti ni anl atan
zeti ni n sonunda ol duka ineli
szlerle vard sonular anl atr:
"Bu barbarca deheti gr
mekten zgn dei l i m, ama on
l ar n hatalarn hakl olarak yarg
larken, kendimizinkileri greme
di imize gerekten ok zl yo
rum. Bence canl bir i nsan ye
mek, [tefecil ik mesleinde ol du
u gi bi ] l bi ri ni yemekten ok
daha barbarca; hal a hisseden bir
bedeni aletlerle gererek i kence
yapmak, bir adam atete para
para yakmak, kpeklere ve do
muzl ara paralatmak (ki bunl ar
hepsi ni okumakl a kal mad k, gr
dk ve hepsi hafzalarmzda ga
yet canl d r; eski zaman d
manl ar aras nda dei l , komu
l ar m z ve yurttal ar m z arasn
da ol mutur ve daha da kts
94
suz ilkellikten uygar bir dzene gemi olsalar da
gelimeyen bir dnyada asl kaldlar.
Ksacas klasik kalplar Mnster'in iine
ok yarad. Bunlar onun kapsaml bir dnya
aratrmas yapmasn (geri Fransz tarihi J e
anne Bodin, adeta Cosmographia deil de Ger
menographia yazdm syleyerek Almanya ze
rine odaklanmasn eletirmiti) ve dnyay g
rntlerle ve artc bir tarafszlkla vermesini
salad. Temel ald Ptolemaios'un dnya hari
tasnda olduu gibi, verileri dzenlerken Avru
pa'ya bir stnlk veya g kazandrmak gibi
bir abas olmad. Haritann merkezi Hristiyan
dnyada deil, Mekke yaknlarndayd; Avrupa
ha.la Asya'nn batsnda, Asya'dan kopuk olarak
grlyordu ve Afrika' dan da kkt. Ancak
grenekler onu da avucunun iine ald. Yeni
Dnya sakinlerini edep yerleri dalgal biimde
sarkan kumalarla estetik ekilde rtlm p
lak Avrupallar gibi ya da bir baka insan hara
retle paralara ayran yaruyarlar olarak resme
debiliyordu. Tuhaf rklar ancak eski kartlk
lada, zarafet, plaklk ve altn a ile yabanilik,
canavarlk ve cinayet kavramlar iinde hayal
edebiliyordu. Mnster ne yeni salam bir yel
kenli yapabildi, ne de onu boacak gibi akan bil
gi selinin nne set ekebildi. Aksine, eskinin
yzeyini parlatt, akan yerlerini tkad ve hala
ieriye akan suyu grmezlikten geldi.
EsKi OToRiTELER VE MoDERN SoRuLAR
Mnster'in sezgisi -her ne kadar bugn
tuhaf gelse de- olaand deildi. Aslnda igal
Yi Ti Ri LEN TUTARLl Ll K
ettii zihinsel alan, 6. yzyln hayali haritala
rnda daha byk bir yer kaplayan fgrlerle pay
layordu: rnein Mikolaj Kopernik ve Andreas
Vesalius. Bu kiiler 543'te, yani Mnster'in Pto
lemaios basks (542) ile Cosmograhpia'nn ilk
Almanca basks (544) arasnda, 6. yzyln en
nl ve etkili iki bilimsel almasn yaynlad
lar: De revolutionibus orbium coelestium (Gksel
Krelerin Dnleri zerine) ve De humani cor
poris fabrica (nsan Bedeninin Yaps zerine) .
Her iki kitap da eski ve dar dnya resminin te
mel doktrinlerine kesin olarak kar kyordu.
Kopernik gnei dnyann daha nceki
konumuna, evrenin merkezine oturttu; dnyay
her gn kendi etrafnda ve bir yl boyunca da g
nein etrafnda dndrd ve hep insanoluna
zg bir mesken olmu olan deiim, tarih, ele
mentler, gnah ve ltuf dnyasn birok gk
cisminin arasna yerletirdi. Eer gerekten hak
lydysa Ptolemaios kozmolojisi ve astrolojisi ile
Aristoteles fiziinin yeniden, temelden ina edil
mesi gerekiyordu.
Vesalius, en eski tp otoritelerinden Gale
nos'un yrtt anatomik aratrmalarn izin
den gitti. Daha nceki anatomicilerin yapt gibi
metinleri ara sra ortaya kan deneysel bulgular
la rasgele karlatrmak yerine, insan gvdesini
sistemli bir ekilde terih yntemiyle inceledi. Bu
konuda nc ressamlarn eserlerini kulland.
Hem szckler, hem de resimlerle bulgularn
canl bir ekilde kayda geirmesinin sebebi kim
senin -ki baz giriimler vard- bunlar rte
sine meydan vermemeki. Kendi almasnn,
YENi D NYALAR, EsKi METi N LER
bunl ar n i nan ve di n ad na ya
p l d n grdk) onu l dkten
sonra kzartp yemekten daha
ktdr."
Kaynaklar: Staden 1 557b; Liry 1 927;
Montaigne 1943; Las Csas 1974;
Scagliane 1976; White 1 976;
Arens gyg; Fredman g8;
Bry 1 987.
9
5
Resim 34 Theodore de Bry' ni n America (a592) adl eseri ni n 3 ve 4 ci l tl eri ni n bal k sayfas n ol uturan
bu resi m yamyaml n, Yeni Dnya' n n neredeyse bi r si mgesi hal i ne gel di i ni ortaya koymaktad r.
YiTi Ri LEN TUTARLi ll K
Galenos'un ahsi aklamalarnn ve btn olarak
sisteminin baz sorunlar ierdiini gsterdiini
kabul ediyordu. rein, ne kadar urahysa Ga
lenos' a gre kalbi ikiye ayran dokuda bulunan ve
kann kulakklardan karnoklara gemesini sa
layan gzenekleri bulamad. lk basksnda bunla
rn var olmalar gerektinde srar etti, zira byle
sine nemli bir konuda sadece deneysel bulgu ile
Galenos'un otoritesini sorgulayamayacan (oysa
baka bir ok konuda onu iddetle eletiriti)
hissediyordu. Ama sonunda Galenos'un hatal ol
duunu kabullenmek zorunda kald.
Yksek otoritelere bu ezamanl saldr
heyecan verici, hatta radikaldi ve tarihiler de bu
gelimeyi bu adan sundular. 1300 yllk tiranca
iktidarn ardndan, byk heykeller Ozyrandi
as'daki* gibi yklarak, zamann, siyasi g ka-
7'
ngiliz air Shelley'in Ozymandias iirinde ykk bir heykelin
kaidesinde "Adm kallar kral OzynandiasfEserlerime bak ve
umutsuzlua d" yazldr.
YENi DNYALAR, EsKi METi N LER
Resim 35 Szde yamyamlarn
kurbani ar na zul mederken g
rl dkleri bu iki resim, Theodore
de Bry' ni n, (America, 1 592) Hans
Staden' i n True Histor of His
Captivity adl kitab nda kul l and
ori ji nal kaba aa bask l ar ,
nas l Avrupa estetik anl ay na
uygun bir ekilde ol duka ci l a
lanm ve gl i mgel er hal ine
getirdii hakk nda bize fki r ver
mektedir. Kk resim Staden' i n
Wahrhafig Historia und Beschre
ibung eyner Landtschaf der Wil
den Nacketen Grimmigen Mensc
henfresser Leuthen in der Newen
we/t America gelegen ( Marburg,
1 557) adl eserinden al nmtr.
97
dar, entelekel gc de yok ettiini gsteren kk paralara ayrldlar.
Ancak aslnda Kopemik ve Vesalius, Mnster'den daha radikal entelekt
eller deildiler. Her ikisi de hem klasik ncllerini, hem de modem bulgu
lar, ikonoklastik giriimlerini desteklemek amacyla kullandlar. Kopernik,
Hicetas' ve Pontuslu Herakleides'i biliyordu ve onlar zaten evrenin gne
merkezli olduuna inanyorlard. Vesalius kendini, terihe dayal gerek
Galenos tbbna saldran deil, onu yeniden ihya eden ve yalnzca yoz me
tinlere dayal sahte Galenos tbbnn yerine geirmeye alan biri olarak
gryordu.
Hepsinden nemlisi, hem Kopernik hem Vesalius almalar bo
yunca klasik kavramlar ve modelleri kullandlar. Kopernik hala gezegenle
ri onlar gkyznde tayan kristal krelerin kenarna gml olarak d
nyordu. Gezegen sistemine ilikin modeli, gnei yerletirmede ne ka
dar radikal ise, bu adan o kadar klasikti. Dahas, kitabnn genel yaps gi
bi, kulland tablolar ve onlarn geometrik modelleri de Ptolemaios'unki
lerle tpatp aynyd. Vesalius da yeni deneysel veriler kadar geleneksel kav
rarlara da balyd. Eski atas gibi, o da insan kemiklerinin ve organlarnn
eklini ereksel olarak anlyor ve her birinin ekil ve yapsndan yklendii
zel iievlerin karsanabileceini varsayyordu. Kopernik da Vesalius da,
getirdikleri yeniliklerin eski yaplada birlikte varolabileceini -hatta onlara
dayandn- sanyorlard; oysa biz bugn onlarn tam da bu yaplara sal
drdklarn grebiliyoruz.
Birok okr da ayn fkirdeydi. Alim ve mhendis George Agricola,
1543'te, Galenos bu alana bu kadar emek vermiken, Vesalius'un syleyecek
yeni bir ey bulmu olmasna ardn ifade ederken, toplumun eitimli
kesimi adna da konuuyordu. Vesalius'un "bakalarnn keiflerini kendisi
ninmi gibi satmaya almadn" umuyordu, ama onun iddialarnn hak
l kmasn da mit ediyordu. nk, "zamanmzda eskilerin keiflerine
yeni bir eyler ekieyecek kiilerin olmasn gereken isterim," diyordu. Ge
lenek ve yenilik, modernlik ve eskiye sayg birbiriyle uyumlu grnyordu.
Mnster'in yeniden gzden geirdii corafyas, gelenek ile tabula
r ykmay birletirii, entelekel gelenekiere zorunlu ball ve sorunlu
verilerle baa knada ylnayan ama arada bir durup soluklanan abalar
g8 YiTi Ri LEN TUTARLi ll K
Resim 3.6
Kopernik, De revo/uti
onibus orbium coelesti
um ( Nrnberg, 1 543)
adl eseri nde gelenei
ve yeni l i i bir araya ge
ti rmi ti r. Onun Gne
si stemi model i nde
merkezde Dnya yeri
ne Gne bul unmak
tadr; ancak, aralarn
da Dnya da ol mak
zere di er gezegen
l er, anti k Aristoteles
model i nde ol duu gi bi
hal a effaf kristal kre
ler zerinde hareket
etmektedi rl er.
benimseme anlayyla 6. yzyln ilk yarsndaki bilimsel dnya ile uyum
iindeydi. Avrupa'nn her yerinde ayn yar meydan okur yar bilinli gele
neksel model grlyordu. Putlar ykan hekim Theophrastos Paracelsus,
zamann tm tp otoritelerini, ister kii ister metin olsun, tmyle redde
diyordu. niversitelerin standart tp kitab olan bni Sina'nn eserini yakt
ve yerine belirgin bir Yeni Platoncu kozmos gr yerletirmeye alh.
Bu grn kayna, fiziki dnyadan geen etkiler bulunduu ve bunlarn
birbirine benzer nesneleri ve varlklar kenetlediine ait eski fkirlerdi. n
giltere Kral VI. Edward iin utanarak uzun bir mr kehanetinde bulunan
ve cebir alannda nemli almalar olan, etkili ve teatral astrolog Girola
mo Cardano geleneksel kozmolojiyi yenilerek istiyordu. iddiasna gre, ay
ve gezegenlerin de dnya gibi s ve scaklk, kuruluk ve slaklk gibi nite
likleri olmalyd ve kuyruklu yldzlar Aristoteles'in onlar yerletirdii, de-
YENi DNYALAR, EsKi METi N LER
99
Resim 37 De humani corporis fabrica libri vii (Basel , 1 555) adl kitab n kapak sayfas nda yer al an, bi l i msel
i ncel emeni n yeni i deal i ne ai t temsi l i resimde, Andreas Vesal i us, ak n bi r kal abal n nnde, bi r ka
davran n yan nda poz verirken grl yor. Vesal i us' un keifleri tp bil imi nin temel i nde, grgl gzlemle
ri n ara s ra dorul ad mnferit meti nl er yerine si stematik bir teri h yntemi ni n ol mas gerektii gr
ne i nand r c l k katyordu. El i nde orak tayan l m, btn bi l i msel gayreti erin ahl ak dersi verir nite
l i kte ol dukl ar na dai r i nanc n devam ettii ni n bi r gstergesiydi.
100 Yi Ti Ri LEN TUTARLl L l K
ien bir ortam olan atmosferde deil, hi deimeyen gkyznde hare
ket ediyorlard. Ancak yine de burlara dayal astrolojinin geleneksel uygu
lamalarnn tmne ilgi duyuyor, insanlk tarihinin nemli olaylarn gk
yzndeki hareketlerle aklyor, iaretler, kehanet ryalar ve sihirli ree
telerle ilgili eski hikayelere inanyordu. Ayn yllarda botanikiler bilimleri
ni yeniden gelitirmeye balam bulunuyor ve metinlerine gerek hayat
tan alnma ok sayda bitki izimieri koyuyor, bitkilerle ilgili geleneksel el
yazmalarnn izimlerini yeniliyorlard. Onlar bile bazen yaynclarn abar
tp, klasiklerdeki derin anlaml szlerin yerine ssl resimler yerletirme
lerinden ikayetiydiler. Bu arada o kadar orijinal olmasa da temsil gc
daha fazla olan bilim adamlar, niversitelerin fen ve tp fakltelerinin pro
fesrleri bni Sina'nn eseri gibi yardmc metinlere kendi yeni fikirlerini
de kattlar. Mnster gibi kozmografaclar -baarl ve cretkar Fransz
Andre Thevet gibi- tanrlarn ve insanlarn srekli birbirinin iine kart
ve gzlemlerle birbirini etkiledii geleneksel mitler yoluyla yeni bir dn
ya anlatmaya baladlar.2
Eski bilim sallantda olsa da, hala verimliydi. Yeni gereklerin ve f
kirlerin demirleyebilecei tek liman yine de oydu; geerli olan tartma ve
sonu karma yapsn yine o salyordu; ancak yine de, Mnster'in Ptole
maios ile ilgili olarak syledii gibi, yanlabilir kiilerin eseriydi. nsan na
sl ilerlemeliydi? Geleneksel dnce sistemi dnya ile ilgili yeni gerekle
re mi uydurulmalyd, yoksa Yeni Dnya eski sisteme doru mu bkme
liydi? Ya da yeni ve radikal dnce ve beklenti modelleri mi gelitirilme
liydi? Yzyln ortalarnda kimse ne yapacandan emin deildi.
Birok entelektel, tpk Harikalar Diyar'ndaki Alice'in stne ya
an iskarbil katlar gibi, zerlerine yamur gibi yaan katlar zerinde
mitsizce bir denetim krmaya abaladlar. 6. yzyl ortalannda tipik bir
okuma gereci olan kitap arkn dnn. Bu muazzam ve hankulade ya
p, kiinin kprdamadan yerinde otururken ktphanesinde gezinmesini
salyordu. Okur bir metinden dierine geip bir otoriteyi dieri ile kyas
layabilir, rekabet halindeki tartmalarn grlts arasnda gerekleri hz
la arayabilir ve btn bunlar, bir bilim adamnn sakin dnme pozisyo
nunu koruyarak yapard. Bilgiye hzla ulamay salayan bu harika makine,
YE N i DNYALAR, EsKi METi N LE R 101
Resim J. 8 Agustino Ramel l i ' ni n La dierse et articiose machine (Pari s, 1 558
)
adl eseri nden, kitap ark.
102 Yi Ti Ri LEN TUTARLI Ll K
karlatrmay ve ztlatrmay, karlatrarak okumay ve not almay ko
laylatryordu. Baz merakllar ii gelitirerek arka bir de berber iskemie
si eklediler ve kitaptan masaya veya rafan masaya geii abuklatrdlar.
Dierleri yaz dnyasn dizinlerle ve baka gerelerle kolaylatrmaya al
tlar; Conrad Gesner tarafndan yazlp J osias Simler tarafndan ksaltlan
bibliografya gibi. Burada tm eski ve yeni yazarlarn eserleri alfabetik liste
ler halinde dzenleniyordu. Ama doal olarak, ister fiziki ister edebi olsun,
bu aralarn hibiri tarih ve gizem, efsane ve bilim labirentine bir kap a
makan fazlasn yapamad. Okurun elinde onu dier uca gtrecek bir
Ariadne iplii yoktu ki ktphanesinin ve bavuru rehberlerinin ona ak
lk ve dzen salayamadn grsn. Tersine, bunlar onun sadece daha
fazla sayda metin ve beyan, tezat dolu deneyimler ve sylemler ieren, ta
mamlanmam ynlar biriktirmesini salayacakt; tpk Gesner'in doa
tarihi zerine yapt muhteem almasnda olduu gibi. Kitaplar oradan
oraya savrulabilirdi; ama hibir fiziki veya zihinsel g henz onlar sabit
ve kalc yrngelere oturtacak yeterlilikte grlmyordu.
Belki de en akllca tepki geri ekilmek olacakt. s6o'larda iki eski
dnce okulu giderek nem kazand. Bunlar, erken Rnesans dneminde
olduka az ifade bulmu olan Septisizm ve Stoaclkt. Bunlarn eski kaynak
lar basld, tercme edildi, yorumland ve ilkeleri taraftar buldu. Septiker te
zatlarn ne ie yaradn biliyorlard: nsan bilgisinin yanlabilir ve tarafl ol
duunu ispat etmek (Septisizmin hangi okulunun taraftar olunduuna ba
l olarak) ve akll kiinin evinde oturup bahesinde iek yetitrmesini salk
vermek. Stoaclar ise, tersine, karmakark ve akl kartrc bir dnyada bir
ilahi dzen olduuna ve iyi bir sonucu garantilediine inanyorlard. Bu
mutlu an gelmeden nce gerek bilge kii sakin olmal ve iyilik yapmalyd.
Her iki ok da, birok entelektele gre, dini mezheplerin mutlakyeti ila
hiyatlarndan ya da okullarn kat felsefelerinden ok daha aklc ve insancl
davran biinleri sunuyordu. nl denemeci Michel de Montaigne her iki
sini de denedi ve her ikisinden de yararland. Yine de grd ki ne biri ne de
dieri, zamann okuryazar ve dnen adamnn karsna kan tm skn
tlara bir rehber olabilirdi ve iksi de Hristyanlk ile tam bark deildi. Av
rupa'nn entelektel yaam karmaa ve yozlamaya doru gidiyordu.3
YENi DNYALAR, EsKi METi N LER IOJ
KRZ VE NEDENLER
Montaigne tarada ekildii inzivada bu sorularla cebelleirken, di
er Avrupal entelekteller yeni sk cevaplar buldular. Bu yeniliklerin mer
kezi Tycho Brahe'nin Danimarka'daki gzlemevinden Anterp'deki harita
dklanlanna ve Padua niversitesi'ne kadar uzanyordu. Ancak entelekt
ellerin tartmas hibir yerde Fransa'da olduu kadar ateli ve dnce bi
imleri bu kadar deiken deildi. Fransa' daki dini atma yznden, ye
ni kuramlar, kuramsal nemlerinin tesinde bir nem tayordu. sso'le
rin bandan itibaren Huguenotlar ve Katolikler, kralln her kesinde
birbirleriyle adeta savarcasna atyorlard. I I . Henri'nin 1559'daki l
mnden sonra taht, gelimemi ve beceriksiz oullarnn eline kald. An
neleri Catherine de Medicis'nin, bar salamaya yetecek ne gc, ne de
etkisi vard ve nde gelen Katolik ve Protestan asiller, taraftarlarndan zel
ordular kurarken, ehirlerde de ayak takm atyordu. Bar abalar so
nu vermedi ve s6o'larda duyulmam zalimlikte bir din sava patlak ver
di. Hep olduu gibi, ciddi siyasi bunalmlar derin ve ok nemli entelekt
el faaliyetlere zemin hazrlamtr.
O gn de bugnk gibi uyank, dogmatik, siyasi ve sosyal deiik
liklere kar duyarl olan Fransz entelekeller, Fransz devletinin tmden
dalmas gibi bir tehdide are bulmaya altlar. Gerekli reeteyi tarihte
-ve her eyden nemlisi Avrupal olan ve olmayan tm devlet ve toplumla
rn kanunlarnn tarihinde- bulmay mit ediyorlard. Fransa'nn tarihi ge
leneklerine, insanna ve evrendeki konumuna uygun bir anayasaya ihtiya
c vard; ancak tek bir anayasas yoktu; yasal sistemi iki balyd: Baz bl
gelerde hukuk fakltelerinde retilen, eski Roma hukku Corus jurs, di
erlerinde ise yerli dilde -mmkn olduunca- kanun halinde toparian
m yerel geleneksel yasalar geerliydi. Temel baz krallk yasalarnn -tah
tn kadnlara intikalini yasaklayan veraset kurallar gibi- ise kalc ve yazl
bir formu yoktu. Krall birlie ve dirlie kavuturmak isteyen herkes bir
nevi etnografyac olmak durumundayd. Kozmorafya ve tarih almalar
arttka, gz nne alnmas gereken vakalar da byk bir hzla katlanarak
artyordu. Belki de Bat'nn, Hristiyan olmayan ama yurttalarn Hristi-
YiTi Ri LEN TUTARLI Ll K
yan Franszlardan ok daha kolay yneten nkalardan ve iniiierden re
necei bir eyler vard. s6o'larda Franois Baudouin ve Jean Bodin gibi
Fransz hukukular, Fransz krizine zm sunmayan ama bu zmleri
bulmaya yardmc olabilecek tarihi ve karlahrmal yntemleri sistemli
olarak derleyen manifestolar yaynladlar.
Baudouin ve Bodin, tm insanln bir olduuna, tecrbenin hangi
yaa ve her kime ait olursa olsun, her durumda rnek olabileceine, ayrca
hukuk rencilerinin hukukuluun yan sra birer evrensel tarihi olma
lar gerektiine inanyorlard. Bylece bir hmanistin tarihe olan merak ile
bir Romal hukukunun evrensel geerlilikte kurallar oluturma isteinin
erevesi birleecekti. Bu yeni hukuku tm halklarn, zamanlarn ve yer
lerin tarihini bilmeliydi. Eletirel yntemler kullanarak hangi anlahmn
inanlr olduuna karar verebilmeli ve bunlar ayklayp, yararl bilgi olarak
sunmalyd.
Kaynaklarn en nemli blmleri, nemlerini belirten kenar notla
r ile birlikte ayrntl ve sistematik not defterlerine kaydedilmeliydi. Dik
katli bir karlatrmal alma ile hangi lkeler iin hangi rneklerin ge
erli olduu saptanrd. Zira Bodin'e gre her lkenin corafi konumunun
belirledii bir temel karakteri vard: Asyallar zekiydiler ama slah olmaz
derecede despotlua yatkndlar; Kuzeyliler iddet yanlsyd; i blgelerin
insan ise saduyulu, dolaysyla ynetiime yatknd. Her milletin dilinin
kklerini dikkatle aratran etimoloji bilimi, k yerlerini tehis edebilir,
hukuku-tarihi bylelikle bu toplumun neden bu kurumlara sahip oldu
unu kolaylkla aklayabilir ve bunlarn kendi toplumu iin geerli olup ol
mayacana karar verebilirdi.
Bodin'in etimoloj i almalar genellikle pheli kaynaklara dayan
yordu. talya'ya yerlemi olan Janus'un isminin branice "arap dolu" an
lamna gelen yayin' den geldiini sylediinde, kayna her zamanki sahte
kar Annius' du. Her milletin karakterini orijinal yerleim ve iklimle bada
trrken, Eski Dnya ve ortaa astrologlar ile Hippokrat doktorlarn ge
litirdii, kalplam rneklerin geleneksel snflandrlmasndan yararlan
d. O ve onun ok saydaki taklitisi, yabanc rklada ilgili yeni dnceler
gelitirmek yerine, yeni otorite tarih bilimine geleneksel uydurmalar onay-
YENi DNYALAR, EsKi METi N LER
o
s
latma yoluna gittiler: ngilizlerin oburluu, rlandallarn yalancl, Fran
szlarn bbrlenmesi gibi. Bylesine bayat bir arabn, onu ienlerde yeni
bir Avrupa kurma hevesi uyandraca pek pheliydi.
Yine de yapsndaki tm geleneksel unsurlara ramen, Bodin'in
Method'u ve ona elik eden ve ondan etkilenen almalar, ortaya Fransz
devletinin belirgin sorunlanndan ok tarihin doas ile ilgili, baz gl ve
etkili tezler kartt. Aratrnas boyunca Bodin'in karsna, dnya tarihi
ne dzen veren geleneksel anlayla ba etmeye mecbur kald, koca veri
ordulan kt. Daniel'in kitabndan miras kalan ve dnyay sonsuza kadar
drt imparatorluun -Asur, Pers, Yunan ve Roma imparatorluklannn
yneteceini syleyen kuram inceledi. Daniel bu kurguyu gl bir grn
tyle somutlatrmt: Ba altn, gs gm, beli bronz, hacaklar de
mir ve ayaklan kilden bir heykel krallklar temsil ediyordu; onu un ufak
eden kaya ise sonu. Tyleri diken diken eden Reformasyon dneminde, yer
yerinden oynarken, bu etkili imge doal olarak tarihilerin muhayyilesini
ele geirdi.
Bodin ayrca Yunan ve Roma airlerinden miras alnan bir grn
ty de iyice inceledi. Buna gre insanolu altn ada mlksz ve kavga
sz yaam ve adalet tanras Astraea da uygarlk ve sebebiyet verdii ho
nutsuzluklarn geliine dek dnyay terk etmemiti. Bodin her iki kurgu
nun da gereklerin hakkn pek veremedii sonucuna ulat.
Bodin kadar kapsaml bir dnya bilgisine sahip herkes, Daniel ve
okurlannn szn ettii drt imparatorluktan daha byk imparatorluk
lan sayabilirdi. Daniel'in heykelinde ortaan koca Arap imparatorluu
nun yeri yoktu. Daniel, dneminin Osmanl imparatorluunu da gz ard
etmiti, hem de bu imparatorluk, Bodin'in hala gerek Roma mparatorlu
u olduundan phe ettii Germenlerin Roma mparatorluu'ndan ok
daha fazla alan kaplad halde. Erken dnemlere sistemli bir ekilde bakan
kii, bu dnemlerin altn deil, olsa olsa demir a olduunu grr. lk
kralln kurucusu Nemrut bir hayduttu, tpk Yunan mitolojisinde Titan
larn isyan olarak geen ama asl hikayesi -Babil Kulesi'nin hikayesi - n
cil' de yer alan, Tanr'ya kar ayaklanan dinsiz asiler gibi. ehvet dkn
korsan Herakles de yleydi. Bodin, airin hayalindeki tarlalarda flt alan
o
6 Yi Ti Ri LEN TUTARLI Ll K
Resim 39 Gerhardus Mercator' un kal p ekl indeki Dnya Haritas, Orbis imago (Louvai n, 1 538), yeni bi r
izdm teknii kul l an l arak ol uturul mutur. Mercator haritay aka "daha nce tedavldeki haritalar
dan daha yeni ve daha doru" ve Ptolemaios tarz dnya haritas n n dzelti l mesi nden ok onun yerini al
maya ynel ik bi r al ma ol arak tan ml ar. i ki Amerikay ayr k tal ar ol arak gstermesine ramen, Ptolema
ios tarz harital ar n izerleri gibi, Kuzey Amerika' n n kuzeybat ky l ar n ve Antarktika'y "terra i ncognita"
(bi l i nmeyen diyar) olarak adl and r r.
YE Ni DNYALAR, EsKi METi NLER
sakin oban grntsn, Goya'ya yarar bir kaprisle deitiriyordu:
"Bunlar ormanlarda ve aklklarda vahi hayvanlar gibi yaayan insanlarn,
zor kullanarak ve su ileyerek diledikleri her eyi ele geirdikleri altn ve
gm alard. "
Bodin, eski toplumlar yakndan incelediinde szde bilgelerin ne
denli ilkel olduunu grd. rnein, hrszl adi bir su olarak kabul
edip, gelimi modern toplumlar gibi lm cezas ile cezalandrmamlar
d. Modern tarih ve seyahatnameler dikkatlice okunduunda modemle
rin, maddi ve bilimsel kltrde eskilerin ok nne getii grlr. Pusu
lann icad Avrupallarn kabuklarn krmalarn salamt. Eskiler sade
ce Akdeniz havzasnda yaarken, modernler "her yl sk sk ktklar yol
culuklada tm dnyay dolamlard. " Bylelikle hem corafya biliminde
bir devrim yaratmlar, hem de insan rkn ticari ilikilerle bal tek bir
byk kent-devletine dntrmlerdi. Eski dnyann, Bodin'in syledi
inden ok daha gl ve mutlu olduunu dnen Louis Le Roy gibiler
bile, modern bilim adamlar ve kaiflerin stn bir bilgi ve cesarete sahip
olduu fikrine katlyorlard.4
Bu grler ksa zamanda Fransa dndan da yankland. Antwerp
de, rnein Mercator aka Ptolemaios'un modasnn gemi olduunu
syleyiverdi. Geogaphia'y basmaya deerdi, ama artk o bilimsel deil, ta
rihi bir almayd ve modern keiflerin altnda bilim adamnn kitaba
yeni bir eyler eklemesi deil, Ptolemaios'un 2. yzylda neleri bilmesi ge
rektii ynnde dzeltmeler yapmas gerekiyordu. lkeler ve insanlarla il
gili modern bilginin sunumu yeni eserlere, yeni biimlere braklmalyd;
tpk Mercator ve arkada Ortelius'un, btn nceki klasikleri bir kenara
brakp modern keiflerin blge blge panoramasn sunduklar atlaslar gi
bi. Mercator, Ptolemaios'un matematie dayanan projeksiyonlaryla poro
lan'larn dz seyir rotalar iin verdii kesin talimatlar birletirerek yarat
t harita izme projeksiyonuyla bu en byk antik otoriteyi kendi alann
da amay baard. r57o'lere gelindiinde, baz okumu kiiler hakikaten
yeni bir dnyada yaadklarn grdler. Bu yeni dnyada eski kesinlikler
silinmi, eski cehalet alanlar yeni bilgilerle dolmu ve eski sabit krgula
rn yok oluu ilerleme ynnde belli bir gven salamt.
r
o
8 YiTi Ri LEN TUTARLI Ll K
Resim 3.10 Ortel i us' un Theatrum orbis terrarum (Antwerp, 1 570) adl kitab nda yer al an Amerika haritas ,
onl ar i ki ayr ve sadece k smen kefedi l mi ktalar ol arak gsteriyor.
YENi D NYALAR, EsKi METi N LE R I09
THEODORE DE BRY
Liege'den Starsbourg'a s nan
bir Protestan olan Theodore de
Bry, s go y l nda Yeni Dnya ile il
gili, daha nce basl m yazlar
toplad birka ciltlik Amerca's
nn yay nma balad. sg8'deki
l mnden sonra oullar yedin
ciden on ikinciye kadar olan ciltle
ri, damad Mattieu Merian ise on
nc ve son cildi bast (1634).
Balangcndan beri al man n
hedef kitlesi ul uslararas okurdu:
il k ci lt drt di l de, dierleri Al man
ca ve anadil l erin yava yava kitap
di l i ol maya balamas na ramen
halen lingua fanka [ortak dil] olan
Latince olarak bas l d .
America nn Bry' n gra
vrl eri ndeki sanatsal kal iteye
borl udur. Ayrca metin ve re
si ml er, bi rok Avrupal okur iin
phesiz Yeni Dnya'y tan ml a
yan, son derece mkemmel bir
harman ol uturuyorl ard . Ancak
Bry Yeni Dnya'ya hi ayak bas
mam t. Dier ressaml ar gibi
eski gravr materyal l erini yeni
den al t veya yeniden bir araya
geti rdi. Ayrca resi ml ereyi seti
i yaz l ar, kesin bi r editoryal
programa gre bel i rl eniyordu.
Bu programa ekl i ni veren ise
Al manya'y, ard ndan Fransa'y
kanl savalara iten, Fel emenk
ayakl anmas n ftilleyen (Bry' ni n
kamasna da neden olan) ve
kk Al man kasabalarnda ve
Mar dnemi i ngiltere' sinde sap
knlar bitiren ateleri yakan Kato
l i k-Protestan atmasyd.
no
O halde nce bilim deil, tarih ve koz
morafa alanndaki bilgiler eskidi. Avrupal ol
mayan dnyann kef ve eskilerin yenilerden
daha bilgili olmadnn anlalmas, birbirine
sk skya bal iki olguydu. Keiflerin kaba ger
ekleri bile Bodin ve adalannn modern baa
nlara olan gvenlerini artnp eskinin cehaletini
aalaralanna yol at. Birok bilim adam gibi,
Bodin'in gemie yeni bak tarznn, ierik ve
biim bakmndan Akdeniz dndaki yeni dn
yalar ile karlamann sonucu olduu karsa
mas mantkl gzkmektedir. Onun, vahi bir
hayat sren eski Avrupallar imgesindeki dram
ve hazinlik, gerek vahi doada yaayan gerek
vahilerin kefinden esinlenmi olmalyd. Bu
hayal, ksa bir sre sonra ressam John White ta
rafndan ete kemie brndrld. White, antik
Piktleri ve Eritonlan resmetmek iin model ola
rak Virginia yerlilerini kulland.5
Aslnda Bodin Yeni Dnya konusunda
ketum davranyordu. Tarihi almalar literat
rne bir eki dzen vermek amac tayan on
sayfalk giriimine Francisco Lopez de Gomara
ve Vespucci, Francisco Alvarez ve Alvise da Ca
da Mosto'yu ald halde, yerli kralikiara ok az
deinir ve Yeni Dnya verilerinden ok az so
nu kanr. Acaba yeni rklarla ilgili yeni metin
ler, Bodin'in eski Avrupa'ya bakn yeniden mi
ekillendirmiti? Daha geni anlamyla, yeni
gerekleri aniatma ve aklama abalan eski kla
sik otoriteyi tahtndan indirmede ne denli etkili
olmutu?
YiTi Ri LEN TUTARLI Ll K
YEN DNYA'YA YAYILMA
Yeni toplumlar, yeni bitkileri ve hayvan
lar tanmlama ve aklama gereksinimi ile ilk
kar karya kalanlar elbette spanyol dnyas
nn entelektelleri oldu. Ancak sorunlar sadece
entelektel bir sorun deildi. Keiflerin ilk elli
ylnda spanyollar Aztek ve nkalara ait iki b
yk imparatorluu fethettiler. Yce mabetieri y
karak geleneksel dinleri, zellikle ok sayda in
sann kurban edildii ibadetleri yasakladlar. An
cak, yerli halk bilinli bir ekilde ldrp boyun
edirerek ve tadklar mikroplarla farknda ol
madan yeni topraklardaki nfusu yok ederek,
kendileri de ok sayda insan kurban ettiler.
Binlerce Amerikan yeriisi Karayiplerde ve Yeni
spanya'da ortaya kan encomiendas'larda span
yol smrgecilerin -ve baz yerli efendilerin
emrinde eziyet ekerek ve alarak ld.
Balangta kilise de devlet de bu yeni sis
temin yol at insan kaybndan endielendi ve
bunu bir dzene sokmaya alt. Encomende
roslar da bu dzeni korumaya niyetliydiler. V.
Carlos hkmeti defalarca kolonyal sistemi
kontrol ve dzenleme abas iine girdi. Niyeti
hem yerli halkn Hristiyanlamasna frsat tan
mak, hem de vergi gelirlerinin dzenli akn
salamakt. Roma kilisesi yeriiierin insan oldu
unda srar etti ve ok sayda misyoner kalkt
geldi. Bunlar Yeni Dnya'nn kendilerince basit,
saf insanlarn sa'ya ulatrma amacnda olan
idealist, sadakayla geinen rahiplerdi. Kiliseler
ve dini topluluklar ina ettiler. Tatelolco'da yerli
YENi D NYALAR, EsKi METi N LER
Bry, Yeni Dnya'ya bak na
kendi teoloji ve siyasetini de kat
t. i l k ciltteki Adem ile Hawa ve
ikinci ciltteki Nuh' un Gemisi gra
vrleri, Yeni Dnya'ya bak i l e
yakndan i l i nti l i di r. Yeni Dnya i n
sanl ar , her re kadar hayranl k
uyandrsalar da, H ri stiyan ol ma
d klar iin kurtar l mal ar imkan
s z kay pl ard . Bry asndan ba
k l d nda bal k sayfal ar nda
putperestl i k ve yamyaml n ege
men ol mas artc deildir.
Siyasi gndemi nde Avru
pa' n n Protestan l kelerini, 6.
yzyl sper gc ve Katal i k or
todoksl uunun savunucusu i s
panya'ya kar k k rtma k yer al
yordu. Modern bir bi l i m adam ,
onun gravrleri i i n Avrupa'y
blen gnah karma at mal a
r n n machine de guerre'i, (sava
makinesi) deyimi ni kul lanm tr.
Evet, kara efsaneyi, yani i span
yol l ar n i ki yzl ol dukl ar ve di n
darl ktan ok tamahkarl kl a hare
ket etti kleri i ddias n o yaratma
m t. Barthalome de Las Ca
sas' nkiler gibi demeler daha
nce yaygn bi r eki l de tercme
edi l mi, zetl enmi ve irkin ve
i l kel de ol sa resi ml enmi ti. Gi ro
l ama Benzoni ' ni n kitab iin yap
t ve Yeni Dnya'daki ispanyol
uygul amal ar n anlatan resi mler
de kaba kuwet ve ikiyzl l k
sanki hayk rmaktad r. Bu sahne
ler zellikle Hol l anda'daki i span
yol mezal i mi ni n fark nda ol an
Avrupal Protestanl ar n zi hi nl e
rinde yer etmi ol mal yd . Bu
III
yzdendi r ki Bry, Benzoni ' ni n
eserine yapt giri te Cenoval
Kol omb' u yceltirken bunu,
onun peine taklan i spanyolla
r n pahasna yapyordu.
ada politik ve di ni kay
glardan etki l enmesine ramen
Bry' n, eski Britanya saki nl eri
Pi kt' lerin Virgina'ya yerlemesiy
le i l gi l i ol arak ekiedii portreler,
giderek byyen bir entelektel
ak m n i pul ar n tayordu. Ba
t ' n n tarihe bak ndaki ana te
ma, ister kl asi k dnyan n altn
adan sonraki k olsun, is
ter H ristiyanl kta Adem'in cen
netten kovul mas n takip eden
k, hep evrensel k ol
mutur. Avrupal l ar n karianna
kan Amerikan topl uml ar n n
szde barbarl kl ar n kendi atala
r n n kltrel yaaml aryla bi r
tutma ei l i mi , giderek birok ki
inin, insan topl uml ar n n ka
n l maz bir biimde yok ol mak
yerine, karma k uygarl k aama
l ar ndan geerek srekli i l ededi
ine i nanmal ar na yol aacakt.
Kaynaklar: Bucket 1 977; Br 1 987.
II2
din adam yetitirmek iin bir okul kurdular. Bu
rada, yaz ve sentakslarmn barbarlndan dola
y zr dileyen gen Aztekler Latin harflerini
rendiler. Rahipler de Nahuatl ve dier yerli dille
ri rendiler ve Katolik inancnn temel belgele
rini ve gnah karma kurallarm bu dillere ter
cme ettiler. Smrge idarecileri ile Avrupal
otoriteler arasnda, smrgecilerle misyonerler
arasnda, rahiplerin kendi aralarnda ve misyo
nerlerle yerliler arasnda atma kanlmazd.
Bu kestirilemeyen durumda, artc bir ekilde
her gruba rehberlik eden yine kitaplar oldu.
Bartolome de Las Casas, rnein, yerlile
ri belki de tarihte hibir toplumun karlamad
bir zulme kar savunduu iin, hakl bir e
kilde bir kahraman olarak hatrlanmaktadr. Ya
ynlad risalelerde kendi grdklerine dayana
rak "btn bir yeni dnyay yok etmek iin bun
dan daha byk bir belay, eytamn kendisi bile
icat edemezdi" dedii, encomiendas sistemini
eletirdi ve spanyol ynetiminin Yeni Dnya'ya
din deil ykm getirdii ynnde bir gr ge
litirdi. Dindar bir Katolik olan Las Casas, byle
likle Protestanlara 6. yzyl spanyol zulmnn
kara efsanesini yaratmalar iin bol miktarda
malzeme verdi_
Antony Pagden'in ileri srd gibi, Las
Casas ve rakipleri tm alimlerden stndler.
Yeni ilahiyatn ve kiisel devini; ncil'in Roma
llar blmnden okduu tek bir ayet zerine
gelitiren Luther gibi Las Casas da Paskalya va
azna hazrlamrken ncil'i okumas sonucu yerii
lerin savunucusu oldu. Ecclesiasticus'taki bu
Yi Ti Ri LEN TUTAR LI Ll K
metinde "Muhtalarn ekmei hayatlardr. Bunu onlardan alan kii artk
bir katildir" szleri onu bir encoriendero'dan bir yorumcuya ve encorienda
sistemi kartma dntrd ve vard sonular adalarna o kadar ar
pc geldi ki, bir cevap vermeleri gerekti. 6
Las Casas'n smrgeci uygulamalara kar k, spanyol yneti
mindeki niversite eitimli entelektelleri kolonyal giriimcilik konusun
da resmi bir tartma yapmak zere Valladolid'de toplanmaya itti. Koloni
ciler kendilerini savunmas iin profesyonel bir bilim adamn setiler: Bir
hmanist olan Juan Gines de Sepulveda, talya'da okumu ve almt.
Arkadalar arasnda yksek Rnesans Roma'sndaki en baarl ilim
adamlar vard. Bir Aristotelesi olan Sepulveda, Politika'da -Parisli skolas
tik John Maj or'un yorumu ile- tam da smrgecilerin ihtiya duyduu
metni buldu: Baz rklarn barbar olduunu ve bunun da zayf zekalarn
dan, gelimemi vcutlarndan ve ilkel kltrlerinden belli olduunu sy
leyen bir hkm. Aristoteles'e gre "boyun emek zere doduu halde
klelii reddeden" bu tr insanlarla sava "gayet doaldr". ilahi yasa ("z
deyiler kitabnda denir ki, aklsz olan akllya hizmet etmelidir.") ve insa
ni felsefe de ayn telden alyordu. Yerliler spanyol Hristiyanlarn klesi
olmalydlar.
Las Casas cevabn ayn klasik anahtar tamamen farkl bir gelenek
iinde kullanarak sundu. Hem spanyol niversitelerinde gelien skolastik
kltrden hem de son yllarda hmanistlerce Latince'ye evrilen Yunan
metinlerinden faydaland. Herkes kabul ediyordu ki Aristoteles "filozofla
rn en by"yd ve baz adamlar barbar olarak snflandrmt. Ancak
byk Aristotelesci Francisco Vitoria btn barbarlarn ayn olmadna
iaret ediyordu: Aristoteles'in klelie mahkum ettii vahi ve tabiyetsiz in
sanlarn barbarlyla, Hristiyan olmayan ancak aka devletleri, kentleri,
yollar ve kentli yaamn dier gereleri olan insanlarn barbarl ayn de
ildi. "Demek ki tm barbarlar ne akldan yoksundur ne de doutan kle
dir." Dahas, barbar szcn icat eden Yunanl yazarlar bile szcn
kullanm alannn Aristoteles'i okuyanlarn dahi tahmin edereyecei ka
dar geni ve yasal sonularnn ise gl olmadna dikkat ekmilerdi.
Strabon, bu szcn, aslnda Yunanca'y telaffuz edemeyen ve "bar, bar"
YENi DNYALAR, EsKi METi N LER 113
Resim 3.11 Thedare de Bry'n America (Frankfurt, 1 590} adl eserinin bi ri nci ci l di nde yer al an ve eski Pi kt
savas bir kad n tasvir eden bu resi m, kl trl eri n kar l at rmal incel emesi konusunda artan i l giyi
onayl amaktad r. De Bry, giri bl mnde, "eski bir i ngi l i z tari hi "ne dayanan iziml eri, rahatl kl a Virgini
al l ar iin kul l anabi l di i ni ve amac n n da "Britanya hal k n n Virgi ni al l ardan hi de aa kal r bi r orman
ahal i si ol mad n gstermek" ol duunu syler.
I
J
4
Yi Ti Ri LEN TUTARLI Ll K
Resim 3.12 Thomas Hariot' n i ngi l i z kol onisi Virginia hakknda anlatt kl ar n n, America'daki (Frankfurt, 1590)
tekrar basm nda, Theodore de Bry, resiml erinde John White' n sul uboyal ar n temel al m t r. Bu rnek, Vir
ginia yerl il erinin gndelik yaants il e ilgili etnografk ayrnt l ada Yeni Dnya bitki ve hayvan rtsn ak l l
ca bi r araya getirmekte ve Avrupal ol mayan yaamlarla i l gi l i ayrntl ve doru i mgeler sunmaktad r.
YENi DNYALAR, EsKi METi NLER
gibi sesler kartan yabanclar iin kullanldn kabul ediyordu. Bu anlam
da, Las Casas unlar sylyordu: "Bir dieri tarafndan barbar olarak g
rlmeyen bir lke yoktur . . . Biz Hint adalanndaki halklan nasl barbar ka
bul ediyorsak onlar da anlamadklan iin bizi barbar ve yabanc olarak g
ryorlar." Smrge ynetiminin gerekleri sonunda daha da ktsn or
taya koydu: Tm zalimlikleri ile belki de asl barbarlar spanyollard, zel
likle de ldrdkleri ve mkemmel toplumlarn yok ettikleri akll, yar
dmsever, grgl Aztek ve nka yneticileri ile kyaslandklarnda.
ster klasik retikierin takipisi, ister rahip, ister profesr ister va
iz olsun, hepsi de ayn delil krntlarnn peindeydiler. Sepulveda'ya gre
yerli devletlerin ar basitlii ve merkeziyetilii, yneticilerinin mutlak
hakimiyeti halklannn akl banda insanlar olmayp hayvan olduklann
gsteriyordu. Kentleri, Bat tarznda bilinle planlanm devletleri deil, do
al igdnn bir yarats olan an kovanlarn andryordu. Las Casas ayn
hikayelerden farkl hisseler kard: Yeriiierin yneticileri herhangi bir Av
rupaldan daha aklc ve becerikli, tebaalan da daha uysal ve insancld. Be
cerikli ellerce ekiilendirilmi klasik ve ortaa kalplan yabanclada ilgili
olgulan zt beyanlada sunuyordu. stilac bir gcn eylemlerinin adaleti
konusunda modern zamanlarn en ateli tartmalar, yine o gcn kendi
si tarafndan yapld?
Yeni Dnya ile ilgili ayrntl tarih almalannn soo'ler ve sonra
sndaki basklannda fetihlerin dehetine tutarllk kazandrmakta eski ara
lar kullanld. Cortes'in arkada Gmara Yeni spanya'nn fethini anlat
mak iin edebi bir biim aradnda yardmna Herodot kotu. Herodot gi
bi Gmara da kaydedecei eylemlerin gz kamatrc ululuunda srar et
ti: Yce kral devrilmi, putlar krlm, insan kurban etmeye son verilmi
ti. Herodot gibi o da aniatsn etkileyici olduu kadar elenceli hale getir
di. Bunalmdaki yksek siyasi aktrlerin hikayesi, benzer ekilde gzel sz
ler, hzl ve hareketli sahnelerle verildi. Herodot'taki Delphi kahininin ye
rini, hem olaylarn izledii gelimeyi anlatan, hem de sonunda kaybeden
tarafn aznini zayflatan alametler ald. Takvimler ve kehanetlerden, ha
remler ve insan kurban etmeye kadar yerli adetleri ile ilgili her ayrnt, He
rodot'un Msr'nda olduu gibi Aztek kltrnn de vahiliini, grgs-
n6 YiTi Ri LEN TUTARLI Ll K
Resim 3.13 And re Thevet' i n Les singularitez de la France Antartique (Pari s, 1 557) adl eserinde yer al an bu
resim, efsanevi rkl ar n, Avrupal l ar n gerekte kar l at kl ar Yeni Dnya i nsanl ar i l e bi r arada nas l kolay
ca var ol abi l di kl eri ni gstermektedi r. Thevet, yaz s nda, i spanyol l ar n Amazanl ar n yaad bir blge bul
mad kl ar ynndeki gr reddeder; bu resim onl ar i ki tutsaa i kence ederken gstermektedi r.
YENi DNYALAR, EsKi METi N LER
Resim 3.14 Cosmographie universelle d'ndre Thevet (Paris, 1 575) i si ml i etkileyici eserde yer al an ve bi r Ye
ni Dnya muharebesine ait bu sahne, Thevet' i n btn yerli hal kl ar bi r araya getirerek, Amerikal l ar n
zel l i kl e kavgac bi r mi zaca sahi p ol dukl ar n yazd bi r bl m resi ml endi rmektedi r. " Dier ul usl ar n,
hatta . . . Trkler, M ari bi l er, Kuzey Afri kal l ar ve Arapl ar gi bi en ac mas z ve barbar ol anl ar n" bi l e aksi ne,
onl ar bar a hi yanamazl ar.
n, yan ve zenginliini gzler nne sermekte kullanld. Comara'nn
zihnindeki analoj i, Aztek resimli kanunlar ile Msr hiyerogliflerini kyas
lamasndan aka anlalyordu. Birok Rnesans alimi gibi o da hiyerog
lifleri, iinde derin ve ilksel bir bilgelik barndran bir tr ifre olarak gr
yordu. Aztekler sadece tanrlarna insan kurban ettikleri iin "barbar" de
illerdi; ayn zamanda eski zamanlardaki Yakndou'nun eitimli barbar
lar ile de akrabaydlar. Tanmlar ve hikaye bir arada ele alndnda, Hero
dot'un uzun zaman nce Yunanllar ve Persler ile ilgili olarak verdii iki
ynl dersi doruluyordu. Yerliler ayn anda hem istilay hak edecek kadar
n8 Yi Ti Ri LEN TUTARLI Ll K
Resim 3.15 i spanyol l ar taraf ndan Yeni Dnya'da gerekleti rilen zul m gsteren bu resi m, Bartolome de
Las Casas' n birok Avrupa di l i ne evrilen ve i spanyol kara efsanesi ni n ol umas na byk katk salayan
kitab Narratio regionum indicarum' dan (Oppenhei m, 64) al nm t r.
YENi D NYALAR, EsKi METi N LER
barbar hem de spanyol fatihleri, hayal bile edemeyecekleri biimde onur
landracak kadar grglydler. G6mara'nn bu muhteem kitab, Fransz
Huguenot'larn onun Katalik cesareti ve valyelii zerine olan hikayesi
ni, asil deilse bile masum yabanileri ezen spanyol barbarlna evirme
leri rneinin de gsterdii gibi, dier dillere tercme edilerek, almarak
ve hatta deitirilerek layk olduu vgye kavutu.
Yerlileri ve onlar kefedenleri en doru biimde kendilerinin anlat
tna inananlar bile, topladklar verileri matbuatta rastladklar yetkin ka
lplara dkerek ekillendirdiler. Bu modellerin kimlii ve etkisi, gerekten
de Rnesans kltrnn artc tarihinde sk sk karlalan srprizler
den biridir. Las Casas'n kendi yaad dnemde yaynlanmam, gn
mzde ise neredeyse okumaya demez bulunan en byk giriimine,
uzun Hint Adalan Tarhi ne gelince, o bu eserde keiflerin ilk otuz yln
gayet ince, bazen gnbegn denecek ayrntlarla, bazen de insann ban
dndren nitelik ve eitlilikteki kmalada anlatt. Las Casas bu kitab ya
zarken son derece titiz ve kapsaml bir ariv almas yapt. Kolomb'un va
kf olduu eski zaman ilminin gelenekleri iinde keiflerine nasl yn ver
diini, kahramannn okuduu kitaplarn sayfalarnn kenarlarna dt
notlardan takip etti. Yolculuklarn, gnbegn kopyasn kartt seyir def
terinden izledi. spanya'da korunan bu kusurlu kopya, aslnda gnmz
de bile ariralin ilk yolculuundaki dnce ve davranarna ilikin en es
ki, biraz da sorunlu bir kaynaktr. Las Casas bu ilk materyallerden kitabna
geni alntlar yapt. G6mara gibi birok Rnesans tarihisi ise, daha az ay
rntl anlatmlar tercih ederek ham haldeki belgeleri dikkatlice, akc ve sa
natsal bir dz yazya dntrd. Tarihi bir gzel ve zl sz syleme sa
nat olarak ele alan belagat kurallar iinde, hikayelerinin slup ve bnye
birlii tamasyla uratlar. Las Casas ise aksine, belgelerin kendini anlat
masndan yana olduu iin yapt uzun alntlar slup, tarz ve tempoda
ho olmayan eitlerelere yol ayordu.
Las Casas bu kendine zg sunuu zellikle seti. Uzun nszn
de, Yunanl tarihilerin gzel ve elendinci sz sylemekle birlikte, ou
zaman gerekle efsaneyi bir arada kullandklarn iaret etti. Dierleri ise,
neyse ki bu yani terk etti. Pers Metasthenes byk bir ciddiyerle tarihi-
120 Yi Ti Ri LEN TUTARLI Ll K
lerin, Yunanllar gibi sadece kendilerine zg fikirleri izlememeleri gerek
tiini vurgulad. Romal Cato ve Musevi osephos da hemen hemen ayn
eyleri sylediler. Kaldeli Berosus ise "Tm tarihileri deil sadece rahiple
ri kabul etmeli" diyordu, nk "onlann yllklannn genel ve kabul gren
bir otoritesi" vard. Las Casas'a gre onurlu bir rahibe yakr bir ekilde
davranan bir tarihinin, Yunanllann yaph hataya dmerek iin "kral
lar, kraliyetler, kentler ve halk tarafndan atanm kiilerin halka ak ariv
lerinde korunan anlahlann inandrclna snmalan" gerekirdi. Ksaca
s, Las Casas kendini stn bir tarihi olarak sundu: Sadece hoa giden hi
kayeler anlatan bir yazar deil, ayn zamanda ariv aratrmalan yapan, d
rstl hem kendi dini konumu, hem de kaynaklannn birincil ve belge
li delillerince kantlanm bir tarihi. Tarihinin mesleinin bu ekilde al
glanmasnn kayna olduka aktr. Metasthenes, Berosus ve Cato eski
nin gerek yazarlan olmayp Viterbolu Annius tarafndan uydurulmular
d. Daha nce de grdmz gibi Annius, Yunanl yazariann otoritesini
eletirirken, metinlerini yazp, tefsir ettii Yakndou ve Batl entelektel
lerin bir rahibe yarar drstlklerini ve yaptklan ariv aratrmalann te
mel almt. Bu yzdendir ki modern akademisyenlerin Las Casas' bazen
haksz yere Kolomb'un sunduu malzemenin baz blmlerini deitir
mekle sulamalan, bir biimde hem uygun der, hem de ironiktir. Ger
ekten de tarihi deliilere nasl hile kantrlacan ve nasl hakim olunaca
n bir sahtekardan renmiti. Yazd en gl ve zgn eski rnekler
sadece elli yllkt.
Baz rahipler gerekten de, yerli adet ve inanlara Las Casas'tan ok
daha derinlemesine daldlar ve geleneksel ereveye sktrlamayacak pek
ok alma yaptlar. Motolinia (Toribio de Benavente) , Diego Duran ve
Bemardina de Sahagun yerli dillerini rendiler, tanklk yapan yerlilerle
uzun sre altlar ve bazen de, hakknda Las Casas'n derlediinden ok
daha fazla kant topladklan yerli ahlak anlayna kar belli belirsiz bir ya
knlk beslereye baladlar. Tpk Eski Dnya'nn, byclerle ya da con
versos'larla * karlaan Engizisyonculan gibi, onlar da yerlileri, muhteme-
*
Musevilii terk edip Hristiyanl kabul ettikleri halde gizlice Musevi dinine bal kalanlar -. n.
YENi DNYALAR, EsKi METi N LE R 121
AZiZ TOMMASO:
AMERi KDA Bi R HAYARi
" Erkekl eri n bal ar nda sal a
evri l i pl ak bi r blge var, ke
i l erinki gi bi . Onl ara s k s k bu
tarz n nereden gel di i ni sor
dum ve onl ar da bana atal ar n n
M ei re Humane adl bi r adamda
grdkl eri ni ve bu adam n ara
l ar ndayken pek ok mucizeler
gerekletirdi i ni syl edi l er ve
ya kahin ya da havarilerden bi
riymi dedi l er."
Hans Staden' i n yamyaml ar
aras ndaki esaretini anl atrken
szn ettii havari Aziz To
mmaso'ydu. Yeni Dnya ziyaret
ileri i l k batan itibaren, H risti
yan ve yerli ibadetleri ve sembo
l i zmi aras nda rahatsz edici
benzerl ikl er grdklerini anl at
maya bal ad l ar. Vard kl ar sonu
ca gre, Hi ndistan' kendi dinine
evi rmekle kal mayan Aziz To
mmaso, Amerika'ya da gitmiti.
Aziz Tommaso' nun efsanevi
mi syonlar uzak diyari ar kaps
yordu. in'e kadar uzanan yolcu
luu Rahip johannes'i n mektup
l ar nda, Mandevi l l e' n Yolculuk
lar' nda ve Marea Pal o'nun an
l ar nda s k s k tekrarl anm t . Ka
iflerin karlatklar ve i sa'ya,
Meryem'e ya da Tesl i s' e benzet
tikleri halar ve heykel l er, Aziz'in
"Ben buraday m" mesaj yerine
geiyordu; hatta i spanyol l ar Pe
ru'da evangelistlere ait bir heykel
bil e kefetmilerdi.
Yine de Yeni Dnya'ya Ko
l am b ncesi bi r seferi n yap l d -
122
len eytann esiniedii ya da eski Musevilerden
arptlarak miras kalm tutarl bir inanlar sis
temine bal grdler. Hristiyanlktan paganiz
me geri dndklerinden phelendikleri kiileri
sorguya ektiler. Kendi atalarn, zemedikleri
yerli yasalar yakhklar iin lanetiediler ve uzak
kylerde yok edilmemi belge avna ktlar.
Hepsinden te, sistemli anketler kullandlar, de
falarca grmeler yaptlar ve modern saha al
masn andran uygulamalarla Conquistador'la
rn paralad toplumu ve dini anlamaya alt
lar. Orta Amerikan dinlerini dikkatli ve teknik
yntemlerle anlamaya baladlar. rnein Du
ran, Yeni spanya yerlilerinin baz kilise festival
lerini zel bir cokuyla kutlamalarndaki nede
nin, bunlarn gizlilikle sakladklar kendi tak
virlerindeki nemli gnlerle akmas olduu
nu grd. Eski takvim ile ilgili bylesi temel ger
ekleri anlamayan rahiplere svd ve bu tr mi
raslarn yok edilmesine zld. Bir keresinde
kendisini, isteksizce eline ald tyl asas ile
bir spanyol'un ya da kendinin Hristiyanln
dan ok daha farkl bir Hristiyanl olduunu
dnd yerlilerle birlikte yrrken anlatr.
Sadakayla geinen bu rahipler byk bir
entelektel boluu doldurmaya, yerliler ile Bat
llarn birbirlerini olduu gibi kabul etmelerine
urayorlard. Bu yzden ok kapsaml derle
meler oluturdular. Sahag(n hem ispanyolca
hem de Nahuatl dilinde yazlm yasalar, teki
ler ise yalnzca ispanyolca metinleri derlemiti.
Tefsir ve izimlerle anlatlan bu sistemli al
malar, bu tuhaf yeni dnyann takvimlerini, ke-
Yi Ti Ri LEN TUTARLi ll K
hanet trenlerini, tanrlarn, adetlerini, konu
ma sanatn ve ahlak kurallarn aklyordu. Yo
un gzlemleri, allmadk derecede yeni ve ya
banc bir dnyann ilk elden izilmi portreleri
ve bunlar btnletiren tuhaf imgeleri ve garip
hikayeleri ile bu kitaplar, yerli yaantsn, r6.
yzyl toplumuna ulaan resmi ve edebi kitaplar
dan (ki rahiplerin Yeni Dnya inanlar ve adet
leri ile ilgili ayrntl elyazmalarna dayanrlard)
ok daha iyi yanstyordu.
Sahagun kapsaml derlemesinde, rne
in, uzun aklamalar yapmadan yerli metinler
toplam ve tercme etmiti. Bunlar Batl ve H
ristiyan olmayan bir dnyann din ve eitim,
duygu ve dnce tarzlarn panoramik bir bi
imde ve dorudan sunuyordu.
Avrupa eitimi alm olan Sahagn ve ar
kadalar, ayn zamanda da tozlu ve gnete kav
rulmu saraylarda oturup Aztek bilgeleri ile eski
tanrlan konuuyorlard. Sahagn, Aztek hitabet
sanatndan rekler toplarken, szckleri Bat e
k ve renklerinde verdi. Ona gre bunlar, "Meksi-
'
ka halknn belagat, ahlak felsefesi ve din anlay
n" temsil ediyordu; oysa, gzel ve gl (bazen
evirirken yumuatsa bile) eretilemelerini kay
detti bu kiilerin lugatnda bu kavramn yeri
yoktu. Sahagn, Aztek tanmlannda zellikle sap
kn bir irenlikle karlatnda, kaynan ya da
benzerlerini hi tereddtsz Bat terimleriyle ta
nmlyordu. Aztek bilgelerinin dedii gibi, "ok
eski zamanlarda yaplm olanlar, artk yaplnyor
ama yine yaplacaklar ... Bugn yaayanlar, bir ke
re daha varolacaklar." yi eitimli her Batl ilahi-
YENi D NYALAR, EsKi METi N LE R
n , Demi ni ken kei Diego
Duran kadar i ddetl e i ddi a
eden ol mam t .
Duran, Aztek tren ve
i nanl ar na kar asl a i l gi si z de
i l di ; onl ar anl atmas ndaki
ama bi r an nce kkl eri ni n ka
z nmas yd . Ameri ka' n n ok es
ki al arda din deitirmi ol
mas n , Kutsal Kitap' n otorite
si ne ve Eucharist gi bi ayi nl er,
pi manl k, keil erin ve rahipl e
rin eiti mi gi bi konul arda Aztek
ve H ristiyan di nl eri aras ndaki
benzeri i ki ere dayand ryordu.
Aztek Topi l tzi n' i n Aziz Tomma
so i l e ayn ki i ol duunu ifade
etmekten kanyordu ama bun
dan phel endii a kt:
"Topi l tzi n' i n yapt byk
i l er, mucizeleri ve kahraman
l kl ar yerl i l er aras nda ok nl
dr. Yapt i l er ylesine nl
dr ve mucizeleri ylesine ok
hat rl at r ki , onl ar hakk nda sz
syleme ya da yazma cesareti
gsteremiyorum. Kendi mi kut
sal Katel i k ki l i sesi ni n i yi l i i ne
adam bi r kiiyim. Her ne ka
dar Azi z Markos'un kutsal aki
desi ne bal ysam ve Tanr ' n n,
i nci l ' i retmeleri ve vafiz edi
l en i man sahi pleri ne ebedi ha
yat vaat etmeleri i i n kutsal
azizleri dnyan n her taraf na
gnderdii anl at l rsa da, ben
Topi l tzi n' i n kutsal havarilerden
biri ol duunu dorul ama cesa
reti ni gsteremem. Yine de,
onun hayat beni ok etki l edi ve
yerl il er de Tanr ' n n yaratt kl ar
I2
J
ol up ak l ve mafret sahibi ol
dukl ar na gre, Tanr ' n n onl ar ,
kendil erine i nci i retecek bi r ra
hi pten mahrum b rakmayaca
inanc na, dierleri gibi ben de
kat l d m. Eer bu doruysa, bu
diyara gelen rahip Topi ltzi n' di .
Hi kayeye gre o bi r heykeltrat
ve taa, hayranl k uyand ran re
si ml er oyuyordu. Muhteem
Aziz Tommaso' nun da ayn sa
natn ustas ol duunu okumu
tuk. Ayrca bi l iyoruz ki , bu havari
Hi ntiiierin havarisiydi ve orada
cesareti k nl d iin isa'dan (bir
panay rda kar s na kt nda),
kendi si ni Hi ntl il er hari ki me i s
terse yol l amas n istedi . Kutsal
havarilerin kaba, tutarsz, terbi
yesiz ve kurtul ul ar n salaya
cak eyleri ge al g l ayan bu yerli
lerle uramaktan ka nmal ar
na am yorum. Yerl i l er gelge
gnl l ol up asl astar ol mayan,
hayal rn kehanetlere i nanma
ei l i mi ndedi rler."
El bette ki Duran, H risti
yan adetleri ile Aztek adetlerini
bir tutmuyordu. i nsan kurban
etme zeri ne yazd bl mde
bu treni eri n gerek di ni n bo
zul mu ve yozl am artklar
ol duunu, maf retten ziyade
cehennem azab na yol at kl ar
n a kl ar. Yine de benzerl i kl er
onu etki l edi :
"Okur, bu eytani ayi ni n
bi zi m kutsal ki l i semi zi kurnaz.
ca taklit ettii ni bi l mel i . Bize
Paskalya'da, hakiki i nsan ve ha
ki ki tanr ol an i sa Efendi mi zi n
I24
yatnn grebilecei gibi bu Orta Amerikan peri
yodik varolu inancnn altnda, Origen'in kilise
kart inanc olan r g ya da arkasndaki teh
likeli pagan doktrinleri vard: Sahagl'a gre "Bu
nerme Platon'undur ve bunu eytan retir, n
k aslszdr, ok yanltr, dine aykrdr. . . T
myle aslsz ve kiliseye kardr."
Sahagun'un yapmaya alt, kltrn
de hi metin bulunmayan ve bylesi bir giriimi
dahi dnmemi olan bir topluma, Batl form
larda ansiklopedik ve kanonik metinler empoze
etmekti. Azteklerin tanrlarna olan inanlarn,
gemilerini ve gelecei kaydettikleri resimli if
releri, ayrca gen rahiplerin ve asillerin bu ifre
leri szl olarak yorumlamay ve uzun uzun tef
sir etmeyi rendikleri okullar vard. imgelerin
stili ve ikonografisi sabit kalsa da, bu szl tefsir
gelenei hizmet ettii daha geni toplum ve kl
trle birlike daima deiim halindeydi.
Sahagun ise tam aksine, Azteklere Batl
ncil' e benzer bir ey salamak istiyordu; gn
mzde otel odalarna konan yorumsuz Gideon
ncil'i yerine, ortaa ve Rnesans'a ait, ierii
kendini aklayan bir yapya oturmu geleneksel
ncil gibi. Yeni spanya Tarihi adl esere yazd
nszde bu niyetini aka belirtti. Bu aklama
da, bilgi toplad kiilerin kendisine resimler,
kendilerini tanmladklar yazlar ve bir postilla
(ncil yorumlar) -Lyra'l Nikolaos'un ncil ze
rine getirdii ve kendisinin yan sra sadakayla
geinen dier rahiplerin ok yakndan bildii
yetkin posiillae's gibi- verdiini belirtti. Aratr
masn geniiettike tutkusu artt ve ilgilendii
Yi Ti Ri LEN TUTARLl Ll K
konuyu, ge dnem ve ortaa ansiklopedilerin
deki soyut konular gibi, hiyerarik bir dzen
iinde ele almaya balad. 8
Sahagln, aklama ve kozmoloj ilerini,
dil konuan Tlatelolco yerli alimlerinin kendi ip
sissima verba' syla (kelimesi kelimesine ayn sz
lerle) vermeke srarlyd, ancak kaytlanndaki in
tizam, ierii deitirdi. Onlarn kltrel gelene
inin her kalba girebilen, ok eiti malzemele
rini dondurdu ve sonuta ortaya kat ve hareket
kabiliyetinden yoksun bir metin ve yorum kt:
Biim olarak belki kolaylk salayan, ama szl
kaynaklanndan son derece uzak bir metin ve Ba
t teknikeri ve anlayyla yaplm, istiladan n
ceki anlamlaryla alakas olmayan izimler. Bir
sz adam olan yerli bilge, tek tek yazl szlerin
salt bir okuyucusuna dnmt. Orta Ameri
kan kltrnn bu zengin ve ekici Creole versi
yonunun, Hristiyan otoritelerin phecilii ve
yerli rencilerin ilgisizlii karsnda fazla daya
namayacan tahmin etmek pek de g deildi.
Tlatelolco okulu kt, hastalk Yeni spanya'y
, da sard ve yetkililer sadakac rahiplerin nl der
lemelerini halla pamuu gibi savurdular. Bu
derlemeler, kaldrldklar raflardan ancak sonra
ki asrlarda baslmak zere indirildi. ifade ettike
ri karma yerli kltr, tpk Platon'un efsanevi
Atlantis'i gibi ktalar ve sisler arasnda asl kald
ve nihayet yitip gitti. Bylelikle Yeni spanya ve
gneyinde ekillenen kltr -Duran ve Saha
gln'un nefret edecei tarzda- yerli Amerikan ve
Avrupa inan, gelenek ve imgelerinin zgn Ye
ni Dnyal bir karmas haline geldi.
YENi DNYALAR, EsKi METi N LER
haki ki bedeni ni ve kan n kabul
etmemi z emredi l i r. Ayrca garip
bi r ey daha var: bu i l k ayin ni
san n o. gnne, yani Paskal
ya'ya, ki genel l i kl e bu zamanda
ol ur, rastl am t r ... Ya (daha n
ce szn ettiim gi bi ) bi zi m
kutsal H ristiyan di ni miz bu l
kede bi l i niyor ya da l anetl i d
man mz eytan, kendi ayiniy
mi gibi takdi m ettii Katel i k ki
l i sesi seremoni l eri ni , yeri il ere
taklit etti rdi ve byl el i kl e sevdi
rerek uygul amaya zorl ad ."
Kaynak: DurUn 1971; Vigneras 1 977;
Friedman g8; MacCormack 1984;
Staden 557b.
12
5
Resim 3.16 Yves d' Evreux' nn Suitte de l'histoire des choses p/us memorables advenues en Maragnan, es an
nees 1613-1614 (Pari s, 1 61 5) adl eserinden al nan bu resim, karakteristik kostmleri ve pazlar ile grn
tl enen bi r Tupi namba dans l sn temsi l etmeye al r. A kl ama yaz s na gre, bu dans l ar 1 61 3 y
l nda Fransa'ya geti ri l i p vafiz edi l di kten sonra Fransa kral na takdim edi l mi l erdi r.
Las Casas ve SahagUn gibi kahramanlarn, ilk elden deriediieri mu
azzam bilgiyi var olan bir edebi ereveye oturtmak istemelerine kzmak ve
ya zlmek, hem yanltr hem de kolayna kamak. Modern tarihi iin,
Byk Karlamaya veya Orta Amerikan kltrne ait safbilgiler -yani Ko
lomb'un seyir defterlerinin ve yerliiiierin szlerinin dorudan zmleme
leri- bu rahiplerin araclyla iletilen metinlerden elbette ok daha deerli
olacakt. Ancak erken modern dnyada (belki bugn bile) bu tarz metinler
yazlamazd. Las Casas ve SahagUn'un elinde hibir model olmasayd, Las
Casas'n da belirttii gibi, yrteceleri bir mesleleri de, soracak sorular
da olmayacakt. Kendilerini bakmak, grmek ve kaydetmek ynnde eit-
126 Yi Ti Ri LEN TUTARLi ll K
milerdi, nk yazmak istedikleri metinlerin dzgn, geleneksel ve bitmi
halini gre biliyorlard. Bu ama olmadan, bugn minnetle andmz, esiz
seme ve koruma abasnda olmalan asla mmkn deildi.9
Avrupa'da ise modellerin azameti haliyle iyice artt ve yabanc olgu
lar bir Meksika kynn meydannda kaplayabileceklerinden daha da k
k ve uysal bir yer igal eder hale geldiler. Siyasi karlar i ie girdike ve
ya arptka ve ilim adamlar kendilerine destek veren rakip kaynaklarn
karlarn tarihi kullanarak destekleme abas iine girdike, Yeni Dn
ya'nn kkeni ve doas ile ilgili anlatmlar da hzla ierik deitirdi. Yine
de kullandklar yapy ve sunum metotlarn, yazarlarn gzleri nnde do
lanp duran, dall budakl metinsel kaynaklar dnyasndan alyorlard. r
nein, Kralie I. Elizabeth maiyetindeki ngiliz yazarlar kolonyal tecrbele
rini mevcut edebi gelenekler iinde kalarak anlatma asndan, spanyol ya
zarlardan hi de aa kalmadklarn kantladlar. ngiliz imparatorluk mi
tosu, insanlarn dolap durduu, Kral Arthur'un gl bir denizar im
paratorluk, sonraki krallarn ise -efsaneye gre- byk donanmalar kur
duu ortaa ile balantlyd. Arthur dnemi edebiyat, Elizabeth ve ma
iyetinin tahta k kutlamalarndaki festival ve turnuvalada ilgili yazlar su
nar. John Dee ve dier Elizabeth dnemi entelektelleri, denizar ngiliz
mparatorluu'nun meruiyetini antika deil ortaa kaynaklannda arar
lar. Kimi ngiliz smrgeciliinin haklln gstermek iin Arthur'un de
nizar seferlerincieki baanya dikkat ekerken, yerlilerin atalanndan des
tek uman ve onlarn kayp Yahudi kabilelerinden deil, Madoc dneminde
batya ynelmi ve denizlerin tesindeki yabani yerlere yerlemi Galiler
den geldiini iddia edenler dahi kmtr.10
Yzyln ortalannda birok Avrupal entelektel gemi ve gelecek
konusunda, iki nesil nce Reisch ve Schedel'in yapt mkemmel rehber
lii yapamayacaklann biliyordu. Kavramsal ereveleri, titizlikle yazlm
tarihleri, imparatorluklar ve olgulan Tanr'nn dnya ile ilgili plann ger
ekletirme evrelerine balayacak yntemleri yoktu. stelik sadece anla
lmaz bir gemi ile deil, korkutucu bir hal ile kar karya geldiklerini
de biliyorlard: eskilerin btnyle bilmesinin ve gezmesinin imkansz ol
duu, insan eliyle yaplm olan ile doal olann birletii, tek bir dnya.
YENi D NYALAR, EsKi METi N LER
Yine de yeni gerekleri anlatan yazlar, eski kavramsal emalar ile yeni bil
gileri kar karya getirmedi. Aksine, siyasi basklarn, kiisel bakn ve
hepsinin stnde edebi geleneklerin gerektirdii ablonlara uymadklar
durumlarda, sevimsiz gerekleri tralayarak veya bashrarak biri dierini
tamamlad. yleyse Yeni Dnya ile karlama, insanolunun yeni bir -
ada yaadn giderek daha iyi kavramasn -eer etkileyebildiyse
nasl etkiledi? Yoksa daha nemli baka bir karlama m vard?
EsKi zMLER VE FAziLETLER
Eski metinler ve kuramlar, endie verici tarihi, ahlaki ve dini prob
lemlere zm bulmakta artc derecede esnekti. Amerika ktalarnda in
sanolunu kefetmek, dnyann sorunsuz ve tutarl bir tarihi olduuna
inanan alimierin karma etrefl bir soru olarak kyordu: Nereden gelmi
lerdi? Varlklarndan ne Yunanllarn, ne Romallarn ne de Yahudilerin
haberi vard. yleyse Greko-Romen ve branice metinler eksiksiz ve kusur
suz olabilir miydi?
Cevap hazrd. ncil'de, Yahudileri Nuh'tan treyen ailelerin
hikayesi iine yerletiren bol miktarda malzeme vard. Yerliler de pekala
Ham'n veya onun olu Kenan'n soyundan ya da -eer insan daha ok
sempati besliyorsa- Babil srgnnde kaybolan srailoullarndan geliyor
olabilirlerdi. zmler farkl olsa da, metotlar deildi. Etimoloji, Yeni Dn
ya'nn kkeninin esrarn -dzmece de olsa- mkemmel bir berraklkla
zyordu. 1572'de Antwerp'te yaynlanan ve birok ciltten oluan Polyglot
[okdilli] ncil zerinde alm olan spanyol ilahiyat Benito Arias Mon
tano, Yeni spanya'nn eski metinde kolayca bulunabileceinde srarlyd.
Yeni Dnya yerleiminin balangcn Sam ailesinden Eber'in olu Joc
tan'a balyordu. Ne de olsa ismini And Dalar'nn ortasnda yer alan "ok
eski ehir IVKTAN"a vermiti. stelik ncil'de Peru'nun daha ge dnem
tarihinden bile sz ediliyordu; Hz. Sleyman'n gemileri servetlerini Peru
aim' den tarken, belli ki Peru isimli altn zengini lkeye de uramlard.
Yeni Dnya'y dnyann eski gemii iinde gsteren bir harita ile sunan
Mantano'nun kuramn eletirenler de oldu, ama farkl diniere ve lkelere
mensup birok taklitisi de kt. Sir Walter Raleigh'in 64 tarihli muhte-
128 YiTi Ri LEN TUTARLI Ll K
Resim 3.17 Benito Ari as Mantano' n un Antiquitatum iudaicarum libri ix (Lei den, 1 593) adl eseri nden al
nan bu hari ta, Nuh' un oul l ar n n Kuzey ve Gney Amerika'ya olan g yol l ar n taki p etmektedi r. Peru,
i
nci l ' de bahsi geen Ophi r' i n bul unduu yer ol arak tan ml an r.
YE N i D N YALAR, EsKi METi N LE R 129
Resim 3.18 jean de Leery' ni n Ye
ni Dnya seyahati ni anlatt ,
Historia navigationis in Brasili
am, quae et America dicitur (Ce
nevre, s86) adl eserinde bi r
Amerikan yerl i ai l esi ni gsteren
bu resim de yer al maktad r_ Re
si m, Avrupal sanat l ar n ken
di l eri nden, daha nce hi gr
medi kleri i nsanl ar resmetmele
ri istendi i nde yaad kl ar g
l kl erl e i l gi l i fi ki r vermektedi r.
Burada, sz konusu ki i l eri n
vcut l l eri eski kahramanl a
r nki ne eitti r, yz ifadel eri kut
sal ai l eyi hat rl atmaktad r ve ta
bii ki giysilerden ar nm bi r e
ki l de, bi r hamak, ananasl ar ve
mangal ar yard myl a beti ml e
nen egzotik bi r manzarada res
medi l mi l erdi r.
130
em Dnya Tarihi adl eseri de ayn konuyu, yer
lileri insanolunun ncil' de anlatlan tarihine
balama konusunu enine boyuna inceliyordu.
Bilim adamlarn bekleyen fiziki sorular
da vard: Eer eskilerin pusulalar ve yelkenli ge
mileri yok idiyse Yeni Dnya'ya nasl varabiiirdi
ler? ncil bu konuda suskndu ama bereket pa
ganlarn enesi alyordu. Platon'un Timaios ve
Critias'nda karakterler, Atlantis adl byk ada
imparatorluundan sz ederler. Yunanllar al
lm cehaletlerinden dolay bir zamanlar He
rakles kayalklarnn anda, okyanusta yer
alan bu lkeyi unutmulard. G6mara gibi kmi
yazarlar, zgn Aztek dilindeki atl szcne
keyifle iaret ederek, Atlantis'i Amerika yaptlar.
Agustin de Zarate gibi dierleri de Platon'un hi
kayesini ciddiye aldlar ve Atlantis'i, yerlilerin
-her kim idiyseler- insanolunun asl vatann
dan uzak diyarlara giderken bir kpr gibi kul
land batk kara paras olarak kabul ettiler.
Platon'un hikayesinde sorunlar olduu doruy
du. Msrl rahibi elinde dokuz bin yllk bir tari
hin kaytlar olduunu iddia ediyor ve bu da M
sr toplumunun yaradltan ok daha nce var
olduu anlamna geliyordu. Ancak Platon'un
mridi Eudoxus konuya aklk getirdi: Msrlla
rn "yl" dan kast Gne'in Dnya etrafnda att
bir tur deil, Ay' n bir turuydu, yani sadece bir
ayd. Dokz bin ay doal olarak ncil'in otoritesi
ni sarsmyordu. Herkesin iine gelen bu zm,
Praklos'un Timaios zerine yorumunda korun
du ve s. yzyl Yeni Platoncusu Marsilio Ficino
tarafndan gzelce yeniden paketlendi; bylece
Yi Ti Ri LEN TUTARLl Ll K
Resim 3.19 Thedore de Bry' n America (Frankfurt, 1 590) adl eseri ni n al t nc ci l di nde yer al an bu resimde,
i nka i mparatoru Atahual pa' n n l drl mesi tamam yla kl asik ve Avrupai bi r mekanda gerekl emektedi r.
Bu tasvir, olay gl bir Rnesans trajedi si ciddiyetiyle, hem kurban n yrekl i l i i ni hem de Pizarro' nun
hai nl ii ni abartarak ssl emektedi r. i nka i mparatorl uu' nun gel i mi bi r medeniyet ol duu i ma yol uyl a,
i spanyol l ar n barbarl ise aka gsteri l mektedi r.
YENi DNYALAR, EsKi METi N LER 131
j

GARCILO DE L VEGA:
i NKA HMANiSi
"Bu i nsanl ar grdmz gibi
yaayp giderken, aral ar ndan bu
koyu karanl ayd nl atarak on
l ara doa yasal ar , uygarl k ve
sayg p rl tl ar katabilecek bir
seher yl dz n n yksel mesi Yce
Tanr'm z honut etmitir. Bu
nderi n oul l ar , bylece bu vah
i leri ehl i letirip insana dn
trm ve ak l l arn kul l an p iyi
bir i man al abi lecek hale geti rmi
ol mal d r ki, adaletin ol u ol an
Tanr bu putperestlerin zerine
i l ahi n gndermeyi uygun
grdnde, artk ilk yabanilik
l eri nden kurtul mu ve Kutsal
Anam z Roma Ki l i sesi ' ni n reti
ve doktri nl eri ni ve Katol i k i nan
c n kabul edecek uysal l a eri
mi ol sun. Bu gerekl emi tir;
bunl ar n hepsi ni anl at l an bu
tari h i i nde greceksi ni z."
Bu satrlar yazan ki i , Gar
cilaso de l a Vega ("El l nca"),
ki i l i i nde ve eserlerinde iki kl
trel gelenei birl etirdi. Babas
bi r i spanyol aristokrat, annesi
ise bi r i nka prensesiydi. i nka i m
paratorluu' nun tari hi ni anl at
t Royal Commentaries (Kraliyet
Tarihi), i ki entelektel gelenei
birletiriyor ve i spanyol tarih
i l eri n hatal ar n dzel tmeni n
tesi nde "tan nmadan yok
edilen bir devlet hakknda" kap
saml ve doru bi r tarih yazmay
amal yordu. Yine de i nkal arn
tari hini , hmani st ve H ristiyan
tarih yazarl gelenei nin ab-
Las Casas, Zarate ve dierleri Platon'un simge
sel bir hikaye deil, gerek ve hayati bir tarih an
lattn ilan edebildiler.n
Eskiyi alaa eden yeni kavramsal era
lar bile bir bakma klasik kkenliydi. Bodin eski
zamanlarn teknik geriliinden sz ettiinde
Thukdides'in Peloponnes Savalan tarihinden
yararlanyordu. Tukydides kitabna balarken,
anlataya niyetendii savan, Truva sava dahil,
nceki savalarn hepsinden ok daha byk oldu
unu uzun uzun anlatt. Dncesini ispat iin
unlar syler: "Kendi zamanndan ksa bir sre
nce Yunanistan'daki insanlar arasnda barbarlk
ve vahet ylesine yaygnd k karada ve denizde
korsanlk aka yaplyordu. " Kendi dnemindek
byk ordulann, donanmalarn ve istihkamlann,
Homeros dnemi kralclannn asla stesinden
gelemeyecei yenilikler olduunu da ayrntlaryla
anlat. Ksaca, Bodin'in Yunanllarn entelektel
otoritesini reddete iddiasna destek, byk Yu
nanl yazardan gelir. Bodin'in esk Avrupallan bil
ge deil vahiler olarak grmesi, plak yerlilerle
modem dnemde kurulan ilik nedeniyle deil,
eski bir metin sayesinde olmutur.
Yine de, eski metinlerin esneklii ve eit
lilii ayn zamanda onlarn felaketinin de sebebi
olmutur. Bir tarafan, tarihe dar ve kalplam
grler kadar yeniliki ve ak ulu bak alar
n da destekleyerek okurlarna onlar yerinden
edecek aralarn ta kendisini verdiler. Dier taraf
tan birbirleriyle rekabete girdler ve her biri ok
ey akladn iddia ederken, hibiri dierleriyle
tam anlamyla uzlaamad. Eer ncil gemie ait
Yi Ti Ri LEN TUTARLI Ll K
yeterli yol gsteriyorsa Platon' a ne gerek vard.
Platon'un Atlantis'i gerekten var olduysa, ncil
Yahudilerin kayp ve batk bir kta yardmyla ge
ii gibi son derece nemli bir olay nasl atlard?
Gemie ait yolu mkemmelce gsteren tek bir
metnin bulunmay gibi endieler Bodin' de de
aka grlr. Ona gre Esk Ahit btn gerek
tarihin esasyd. yi bir geleneksel tarz ile tm
ana rklan Nuh'un oluna dayandrd. Ancak
Yeni Dnya rklarn aile aacna yerletrmeye
almad ve bu eksiklie mazeret gsterirken
klland szckler duyduu kukuyu ele veri
yordu. Ona gre ncil "Sadece Tanr'nn setii
insanlarn douunu veriyordu . . . dierlerinin de
il." Onun sisteminde Yeni Dnya, ancak span
yollar oraya smrgecileri gnderdiinde yer al
d. Ayn huzursuzluk hissi Louis Le Roy'da da g
rlr. Deiim zerine yazd nl bilimsel in
celemesinde, Bodin gibi o da modem yolculuk ve
bilgi bolluunu verken, eskinin stnlnde
srar edenleri, genliklerindeki dnyann stn
lnde inat eden yal adamlara benzetir. Ancak
onun da bildii her eyi yerletirebilecei bir sis
temi yoktu. nsanlk tarihinin balangc ve sre
si, antik ve modem, Yakndou ve Yunan, pagan
ve Hristiyan gibi konularda birbiriyle uyumsuz
kurarlar ortaya att.
Gerekten de, insanlk tarihine ait tm
eski anlatmlar tarafl ve hatal olduu iddiasy
la ok az entelektel reddetmitir. Bunlardan bi
ri olan Giordano Bruno, Msr ve Aztek tarihin
deki yllarn ay olduu konusunu alaya ald ve
Yeni Dnya insanlarnn ayr bir balangc ol-
YENi DNYALAR, EsKi METi NLER
l onl aryla yazd. Yukardaki sz
ler i nka kral l ar n n kkenine ai t
kendi yorumu ol up iddial ar n
aka ortaya koymaktad r. Ona
gre i nka i mparatorluu, Roma
i mparatorl uu'nun Yeni Dnya
versiyonuydu. Cuzco onun
Romas , krallar i se "gleri ve
adi l yneti mleri i l e Sezar
lar"ydlar ve i nka i mparatorl uu
tek gerek din ol an H ri stiyan
l n nn amak zere benzer
uygari at rma i l evi ni yeri ne
geti riyordu. Garci l aso bylece
i nka kltrnn fazi l etini vur
gul amakta, hatta bi rok ynden
Eski Dnya uygarl ndan da i l eri
ol duunu sylemektedi r. Bi r i n
ka kal esini yle anl at r:
"Bu hal iyle bu kale dn
yan n yedi harikas ol arak bi l i nen
yaplardan ok stndr. nk
Babil'deki geni ve uzun duvar
l ar n, Rodos heykel i ni n ya da
M s r piramitlerinin veya dier
an tl ar n nasl yapld klar aka
grl r ... ancak bu yeri i i eri n
donan ml ar , makinel eri, aletleri
ol maks z n yap ta ndan ok
birer tepeyi and ran bu byk
kayal ar nas l kesip, ekil l endirip,
kal d r p i ndi rdi kleri ve bu kadar
isabetle yerlerine yerletirdikl eri,
gerekten hayal gcmzn
tesindedir. Bu yzden ve yer
I iierin cinlerle yaknl dolaysy
la bu iler si hi r ve byye atfedi l
mektedir."
Bu bak mdan Garci l aso,
devletlerinin yceliini ya do
rudan Roma i mparatorluu' na
1
33
balayan ve bylece onun deva
m gibi gsteren ya da kendi mi l
letl erinin nce geldiini veya s
tn ol duunu iddia eden Avru
pal tarihileri and rmaktad r.
Onun grleri ni n 6o4'te
bas l mas ndan ok nce, i nka ve
Aztek uygarl kl ar n n, Avrupa
kltrnn kendine atfettii s
tnl e meydan okuyabilecek
nitel i kte olduunu kabul eden
Avrupal l ar vard . Michel de
Montai gne' ni n s8o'de yay n
l anan "Arabal ar zerine" adl
dokunakl makal esi bu konu
zerinde odakl an r; Yeni Dnya
uygarl kl ar n n yok edi l i i ni n
yas n tutar ve Avrupa feti h
l eri ni n zaferini teknoloj i k stn
l e ve hi l ekarla balar:
"Cesaret ve gzpeklie,
serlie, sadakate, acya, ala
ve lme kar metanet gster
meye gelince, [eni Dnya'da]
bul duum rnekleri, okyanusun
bu taraf nda ve an l ar m zda
yaayan nl eski rneklerle kar
l at rmaktan asl a korkmam.
Onl ar esir al an adaml ara gelin
ce, bunu yaparken kul l and kl ar
hi l e ve desi se gibi, hayatlar nda
at grmek bi r yana, i nsan ve yk
ta mak zere eiti l mi bir hay
van dahi grmemi ol an bu i n
sanl ar n, kar / ar na farkl di l ,
di n, biim ve davran lara sahip,
dnyan n buralarda i nsan yer
l eimi ol abi leceini dahi hayal
edereyecek kadar uzak bi r
kesinden, mehul canavariara
bi nmi olarak kveren sakal l
I
J4
mas gerei zerinde durdu. Bu grlerinin be
delini 6oo ylnda Campo di Fiori'de yaklarak
dedi; nk Adem ve Havva'nn tm insanln
deil, sadece Yahudilerin atas olduunda srar
ediyordu.
Gelenekler Yeni Dnya'y sarmak gibi
kavramt. Yan nka Garcilaso de la Vega bile,
her iki atasnn da gemiine hayranlk duymas
na ramen, Herodot'ta atma halindeki iki uy
garla da hakkn veren, hem yeriiierin hem de
Batllann byk baanlann unutulmaktan kur
taran bir tarihi model buldu ve Peru'nun eskiler
ce bilindii grn rtmek zere harekete
getiinde, standart gereleri kulland. Etimoloji
hala otoriteydi, ama "Peru"nun gerek etimoloji
si, bu ismin insanolunun ilk yolculuklanna bir
anahtar deil, tipik bir Batl yani olduunu or
taya koyuyordu. Nehirdeki bir yerliye nerede ol
duklann soran spanyollar "Beru" ("Nehirde")
cevabn aldklannda, bunu lkenin ismi zannet
milerdi. Bu tez yntemi itibariyle hmanist, so
nulan itibariyle radikaldi ve Garcilaso'nun,
gen yata edindii yerli gelenekleriyle ilgili sz
l bilgilerden ok, spanya' daki uygulamas ile
hmanistik flolojiye yakn durduuna iaret
ediyordu.
Bruno, dini kitaplara ilikin inanszl
ndan dolay ld, ancak eski otoritelerin tm
ne, daha lml ama belki daha etkili eletiri bi
imleri yneiten bakalan da vard. Montaigne,
s8o'de baslan "Yamyamlar zerine" adl nl
denemesine Platon'un Atlantis hikayesine bir
bak atarak balyor, ancak hibir geleneksel bil-
Yi Ti Ri LEN TUTARLI Ll K
gi biiminin ayak uyduramayaca ve hibir kla
sik metnin dn vermeyen modernitesiyle baa
kamayaca bir hzla gelien bir dnya kar
snda geersiz bularak, onu da ve dier eski ak
lamalan da reddediyordu. Denemesinde, ahlak
krallarn anlatt yamyamlarn, Avrupa norm
Ianna hi uymasalar da, sonuta, kendilerine g
re ve her uygarlk kadar meru saylmas gere
ken bir uygarlklar olduunu aka syler; hat
ta belki de yamyam toplumlar, bir din savalar
dnyas olan Avrupa'dan ok daha insancldlar.
Montaigne, kutsal metinleri farkl yorumlayan
cahil insanlar yakan rakip kiliselerin ve otorite
lerin, kendisine dmanlarn sadece yiyen yam
yamlardan daha zalim geldiini aka belirtti.
Eski metinlere -ve tabii kitaplara- ait
otorite aka sarslmt; ancak kendi ilerindeki
daUanma ve atmann verdii zarar, aklana
maz bilgilerle dolu metin d bir dnya ile giri
tikleri atmann verdiinden daha fazlayd.
Otorite kitaplar -zellikle dini olanlar- iindeki
atlaklar ve tezatlar, kitaplarn otoritesine kar
en kkten meydan okumalara yol at. Klasik ge
lenekler iinde alan bilim adamlar, onlar kla
sik dnyay arkalarnda brakan kaifler kadar s
k sorguladlar. Keifler tarihe yeni bir bak ek
li gerektiini, modern kltrn eski kltre s
tnln ispatlamak isteyenlere perinleyici
bir delil verdi; ancak bu bakn cevheri, ne
tuhaftr ki, stnln reddettikleri eski yazar
lardan geliyordu.
YENi D NYALAR, EsKi METi N LER
adaml ar n bu beklenmedik gel ii
karsnda duyduu doal a
k nl da bi r kenara b rak n;
kal n ve parl ak deri l i , keskin ve
parl ak si l ahl adaml ar n kar
s na, bir ayna ve b ak mucize
sine altn ve incilerden ol uan
servetler verebi l en ve bi zi m
eliklerimizi bo vakitlerinde bi l e
del ebil ecek ne bi l gi l eri ne de
materyalleri ol an i nsanl ar koyun
ve btn bunl ara -zamannda
icat edi l mi ol sa Sezar' bile kor
kutacak gteki- top ve uz u n
naml ul u tfeklerimizi i l ave edi n
ve hepsini, el l erinde akl ar, tal ar,
sapal ar ve tahta kal kanl ardan
baka sil ahl ar bul unmayan p
l ak (pamukl u kuma n icat edil
di i baz blgeler hari) i nsan
l ar n zerine dorul tun, tuhaf ve
bi l i nmeyene merakl a, arkadaa
ve iyi niyetle yaklaan, ak nl a
uram bu insanl ar n zerine;
bu eitsizl ii bir kenara b rak n,
size deri m ki , bu fati hl erin el i n
den birok zaferi n kayna n
ekip al m ol ursunuz."
Kaynaklar: Montaigne 1943,
Carei/aso de la Vega g66,
Marichal gy6
1
35
DRDNC BLM
LALAR VE HASTALIKLAR:
YEN DNYA BYOLOJS VE
ESK DNYA LMLER
Y
eni Dnya, eskisine altndan ve fikirden fazlasm gnderdi. Avrupa
llar, bizondan tutun da mikroorganizmalara kadar yeni hayvanlar
la ve ttnden patatese kadar yeni bitkilerle tamtrd. Bunlarn,
toplumsal yaam etkileyecek, hatta bazen toplumsal ve kltrel birer kriz
kayna olarak grlecek denli ekici ve tehlikeli olduklar ortaya kt; t
tn iiminin art ve frenginin yaylmas gibi. Yeni sefahat ve hastalk bi
imleri zerine kopan tartmalar -erken dnem insanlk tarihinin incelik
li noktalar zerine yaplan tartmalarn aksine- ktphanelerden sokaa
tat. Taraflar yksek eitimli akademisyenlerden merakl amatrlere kadar
uzanyor, tartma forumlar, azna kadar alntyla dolu kaln dosyalardan
modern spermarket ilanlarna benzer tek yapraklk duyurnlara kadar e
itlilik gsteriyordu. Bu erken modern tartmalar biyoloji ve tbba ilikin
geleneksel dnceleri ve kabul gren ifa verici uygulamalar sorguluyor
du. Yine de insan artacak kadar yksek sayda tartmac fikirlerini, id
dialarn ve delillerini otorite metinlere dayandryordu.
iFAr BTKLER: GELENEKSEL METi NLER vE DoGANIN YEN KiTABI
Ortaa ve Rnesans dneminde hazrlanm ifal bitki kitaplar
hekimler iin bitki trevi tedavilerin kaynayd. Orada her bitkinin tanm
m, "hassa" ya da ifa verici glerinin listesini, ila tertiplerini ve uygulama
reetelerini bulabiliyordu. Sayfalarm inceden ineeye ayrntlar ve harikula
de el boyamas resimlerin aydnlatt ifal bitkiler kitab, eski otoritelerin
metinlerini en gelimi hmanistik filolojinin nda dzelten veya yeni
leyen hekimlerin ve akademisyenlerin almalarnn bir amtdr. Bu kii
ler, bu metinleri gelitirmek iin ellerine geen her bitkiye ait tanmlar ek
lediler. Ancak metodolojileri ne denli yeniliki olsa da, aratrmalarnn te
mel nermesi deimemiti. Bitkiler dnyas Tanr vergisi bir eczane ve
i LALAR VE HASTALI KLAR: YEN i DNYA Bi YOLOJ i Si VE EsKi D NYA i L i MLERi

Yeni Dnya da, yzlerce, hatta binlerce bilinmeyen, bazen garip bitkisi ile
adeta ila spermarketiydi. Gerekten de jo}ll Newes out of the Newe Fo
unde Worlde (5
7
7; Yeni Bulunan Dnyadan yi Haberler) adl kitabn yaza
r spanyol hekim Nicolas Monardes, Amerikann kefni madensel bir
zenginlikten ok bitkisel bir zenginlik olarak deerlendiriyordu, nk so
nunda salk zenginlikten daha deerli bir eydi.
lk olarak 49' de baslan, anonim Hortus Sanitatis'in botanik bl
m, aralarnda, ancak ilahi cennet bahesinde bulunabilen iyilik ve ktlk
bilgisi aac ile hayat aacnn da bulunduu be yzden fazla bitki tant
yordu. Rnesans'n nl Alman botanikileri Otto Bmnfels, J erome Bock
ve Leonhart Fuchs'un eserlerinden nce yaynlanan bu kitap, resimli bitki
ler kitabnn yeniden diriliini simgeler. Elyazmas olarak bulunabilen by
lesi metinler, ortaada hekimlerin temel aracyd.' Hortus sanitatis de eski
metinlere ilikin bilgi ve botanik bilgisi gelitike incelik kazanacak olan te
mel eler ieriyordu: bitkilerin resimleri, faydalaryla ilgili bilgi ve eskile
rin konuyla ilgili sahip olduu bilginin zeti. Giri blm dneme hakim
olan tp felsefesini zetler:
Her eye gc yeten ve ebedi olan Tanr' nn yaratt tabiatn btn
harika ve muhteem ilerini dikkatle inceledim ve zerlerinde sk
sk dndm. Dnyann balangcnda gkleri yldzlada nasl be
zediini; nasl bu yldzlardan gkyznn altnda yaratt her e
ye hayat ve erdem akmasn saladn; hangi yntemle hilikten
drt elementi yarattn. .. [Uzun uzun dndm] nasl bitkiler,
talar ve tm canllara ilaveten insanolunu tm yaratklarn en y
cesi olacak biimde ekillendirdiini. Bylelikle her eyi ylesine
dzenledi ki gkyznn altndaki her ey bir can ve harekete sa
hip olabildi. Orta yldzlara onlarn tabiatn ve devamlln sala
ma grevi verdi ve her eyin -bitki ve ta ve canllar- doasna drt
elementn zelliklerini verdi: scak, souk, slak, kum ve karma. Ay
rca bunlar insan bedeninde birletirerek yaam ve doasn en iyi
srdrebilecei ekilde yle hesaplad ve ayariad ki mizacnn da
imi dengesini koruyup salkl olsun.
YENi D NYALAR, EsKi METi NLER
1
37
Resim 4.1 6. yzyl boyunca gi
derek daha geree yak n bota
ni k i zi ml er yap l d . Avrupa'da
ve deni za r l kelerde kefedi
l en bi nlerce bitkiyle i l gi l i bota
ni k verilerdeki mthi art l a
baa kmak i i n bi r s n fl and r
ma yntemi gelitiren Robert
Dodoens'i n Florum et coronari
arum odoratarumque nonnu/la
rum herbarum historia (Ant
werp, 1 568) adl eserinden bi r
Yeni Dnya bitkisi ol an ayiei
ne ait bi r i zi m.
17. yzylda dahi hkm sren Galenos
cu tp geleneine gre her eyin "mizac" ya da
"veheleri" vard ve bu, bir zelliin dieri ze
rindeki hakimiyeti tarafndan belirlenirdi: scak,
slak, km ve souk. Deiik organlarn deiik
veheleri vard. Kadnlar erkeklere gre daha "s
lak" ve "souk"tular ve veheler yaa ve etnik
gruplara gre de deiiyordu. Drt temel eye
ait kuramn psikolojik bir boyutu bile vard:
"Asabi" sfah, ate tarafndan ynetilen mizalar
iin kullanlan teknik bir terimdi. Hastalklar
kendilerine zg zellikleri olan drt vcut salg
snn, yani "suyuk"un dengesindeki bozulma
dan kaynaklanrd. Bu dengesizlie neyin sebep
olduu ise tartmalyd; kt hava, mesken,
Tanr'nn gazab, hatta yldzlar bile sorumlu ola
bilirdi. Sebep ne olursa olsun, deva bulma dze
ni deimezdi: Hekim bozulan dengeyi dzelt
mek iin belirtileri ortadan kaldracak zellii
olan bir ila uygulamalyd. rnein yksek ate
iin hakim zellii soukluk olan ilalar gerekir
di.z Bu yzden bir ifal bitkiler kitabnn bitkile
rin zelliklerini belirlemesi gerekirdi. rnein
Hortus sanitatis ilei birinci dereceden souk ve
nemli bir bitki olarak tanmlyordu.
John Gerarde'n Herhall ya da Generall
Historie ofPlantes (r597; Bitilerin Genel Tarihi)
adl eseri, batanikle uraarlar Yeni Dnya bitki
leriyle karlahkarnda, bu bilim dalnn nasl de
itiine iyi bir rektir. Bu eserin bir yeni alm
getirmedii, yazarnn da bakalarnn almala
rndan, kabul ettiinden de fazla faydaland do
rudur. Elbette hibir ifal bitkler uzman ie sfr-
i LALAR VE HASTALI KLAR: YENi DNYA B iYOLOj i S i VE EsKi DNYA i Li M LERi
dan balamad; her zaman dier metinlere ve resimli kaynaklara bal oldu.
rein, Neuw Kreuterbuch s88-59'de Fran'ta yaynlandnda, daha
nce Leonhart Fuchs, Petrus Andreas Mattioli, Robert Dodoens ve Charles
l' Escluse'nin botanik yazlannda yer alan izimer ieriyordu. Geofroy Lino
der'nin Histoire des Plantes'i (Bitkler Tarihi) ise Mattoli ve Fuchs'un al
malanna dayanyordu. Eczac-cerrah Gerarde Rnesans'n dn almadak
cmert krallann da aarak Dodoens'in Dr. Priest tarafndan evirisi yaplan
Pemptades'ini kendi eseri gibi sundu. Gerarde'n kitab otuz yl boyunca ngi
liz dilindeki en eksiksiz alma oldu; 633'te ok daha gvenilir ve entelek
tel sommlulua sahip Thomas Johnson tarafndan dzeltilen versiyonu ise
gayet salam bir almadr. inde binlerce bitknin tanm ve Avupa'dak
en nemli matbaaclardan biri olan Belikal Christopher Plantn'in botanik
almalanndan alnan bine yakn izim bulunmaktadr.
Kitabn balk sayfasnda eski otoriteler Theophrastos ve
Dioskorides, Johnson'un uzun tarihsel giri blmnde sylediklerini g
rntleriyle anlatrlar:
Ortaan ve sonraki alarn bitkilerle ilgili bilgileri eski zaman
alimlerinden kaynaklanmaktadr ve son zamanlardaki ekimeler
bu konuda yazlm kitaplan doldurmutur. iddialarna gre orta
adakiler ylesine ilgisizierdi ki, ok az ey biliyorlard ve ne ald
larsa eskilerden aldlar, kendi abalar ile yeni bilgiler edinme giri
iminde bulunmadlar.
Rnesans dneminin bilimsel bilgisi, grld gibi, ayn zaman
da tarihsel bir bilgiydi. Johnson gibi hmanist eilimleri olan bir eczac ve
botaniki, bitki aratrmalar tarihini bu bilimsel giriimin tam da merke
zinde gryordu. Johnson, giri blmnde Galenos ve Plinius'tan sz
eder ve Aristoteles'in rencisi Theophrastos'un M 4 yzylda yapt
ama s. yzylda Konstantinopolis'ten batya gelene kadar Avrupa'da kesin
likle bilinmeyen almasn dikkatle ele alr. Johnson'n en byk vgs
ise Dioskorides iindir: De Materia Medica's "o gnden bugne kimsenin
ulaamad mkemmeliyeti yakalamtr. " . yzylda yaayan Dioskorides
YENi DNYALAR, EsKi METi NL E R I
J
9
Resim 4.2 john Gerarde' ni n gel itirerek yeniden yazd Herhall ya da General/ Historie of Plantes (Lond
ra, 1 633) adl eserin bal k sayfas ndan al nan bu resimde, eski otoriterl er Theophrastos ve Dioskorides'in
prestij i ni n hal en devam ettii ve H ristiyan gelenekleriyle kl asi k mitol oj i ni n kaynat vurgul an r. Bereket
tanr al ar Ceres ve Pomona cennet bahesi ni n i ki yan nda bul unurken, ortada yarat l bl mnden bi r
sz yer al r: "Bak n, si ze dnyan n yznde tohum sal an tm bitkileri verdi m. "
i LALAR VE HASTALI KLAR: YE N i DNYA Bi YOLOJ i Si VE EsKi D NYA i L i MLERi
ok seyahat etti ve Roma mparatorluu'nun dou blgelerinden bitkiler
toplad. Bir bitkinin yazm formahn da tanmlad: ismi, tarifi, kkeni ve
faydalar. Dioskorides'in metnini gelitirmek botanik ve tbbi sorunlara
merakl olan hmanistlerin en nemli urayd; onun en nl Rnesans
yorumcusu ise talyan Petrus Andreas Mattioli olmutur.
Mattioli'nin almas titiz hmanist akademisyenliinin sonucu
olarak, bir tp kitabnda olmas gerekmeyen bitki tanmlamalar ile ykly
d.3 rnein tarn zerine yaph upuzun bir tartma eski oteritelerin
isimleriyle doluydu. "Plinius bu konuda ne biliyormu, bize ne, gerekten
ie yaryor mu?" diye sorabiliriz. Ancak Rnesans alimleri sonulara oldu
u kadar, hatta bazen daha da fazla otoriteye mracaat ediyorlard; allm
soru "Bu konuyu kimler bilir ve bilenlerin fikirleri nemli mi?"ydi. Bu kri
ter ele alndnda Johnson'un Gerarde'a ynelttii en ar eletirinin "es
kilerin yazlaryla biraz fazla ili dl"l olmasna amamak gerek.
Gerarde'n metinleri Hortus sanitatis'ten olduka farklyd. Madde
ler alfabetik srayla deil, Dodoens'in snflama emasna gre veriliyordu.
Yeni Dnya'dan dalgalar halinde gelen botanik bilgilerini dzenlemeye gi
rien bu ilk aba, bitkileri kabaca morfolojik esaslara gre snflandryor,
yani "birbirine d grnm olarak en ok benzeyenleri bir araya getirerek,
otlar, msrlar vs. ile" balyordu. izimieri Horus'takilerden ok daha ay
rntl ve gerekidir. Gerarde'n kitab olduka kaln olmakla birlikte, bu
alandaki koleksiyoncular iin iyi bir rehber kitap olarak i grd. Aslnda el
altnda bulundurabilecek bir tp kitab olarak dnldyse de eski ngi
liz bitk isimleri, yaygn ve unutulmu isimler, Latnce isimler ve bitkinin
faydalar veya belirtileri gibi birok dizin ieriyordu. rnein, lser ve l
serleme ile ilgili en az yirmi be maddenin yan sra "Sarla yi Gelen
ler", "Barsaklardaki Gaz in", "Davarlar Cierlerdeki ksrkten Kur
tarmak" gibi maddeler de vard. Kitapta gndermeler de vard: "Ok ban
kartmak iin, bkz. Dikenler ve Kymklar" gibi.
TTN: PANACEA'DAN VEBA'YA
En bandan itibaren Avrupallar, Yeni Dnya halklarnn ttn ya
da "petun"u trensel ve ksmen de tbbi amalarla kullandna ahit oldu-
YEN i DNYALAR, EsKi METi NLER
Resim 43 And re Thevet' i n La cosmogrphie univerelle (Pari s, 1 575) adl eserinde yer al an ve Ameri kal yer
l i l er aras ndaki ttn kul l an m n anl atan bi r i zim.
lar. Kolomb ve adamlar yerlilerin ttn itiini grd. Vespucci, Margad
ta Adas yerlilerinin ttn ineyilerini aalayarak anlatr: "Srlar gibi
inedikleri yeil bir otla yanaklarn iirmi, konuamayacak haldeydi
hepsi de. " Andre Thevet puro yapmn anlatt ve ttnn tbbi kullanm
nn ilk izimlerini sundu. Bitkinin zelliklerine olan ilgi, zamanla tuhafl
na duyulan tiksintiyi at ve bilimsel bir ilgi haline geldi.
Ttn, Rnesans dnemi botanikisinin sakin ve dolu geen yaan
tsn ok gl bir ekilde etkiledi. Conrad Gesner gibi deneysel amala i
neyen veya dumann koklayanlarn ban dndrd. (Gesner hemen bir
arkadana yazarak bu "sarho eden" yeni bitkiden bolca yollamasn istedi) .4
i LALAR VE HASTALI KLAR: YEN i DNYA Bi YOLOj i Si VE EsKi D NYA i Li MLERi
Bazlarn ise, Yeni Dnya ziyaretisi Monardes
gibi, mucizevi bir ila olarak etkiledi. Gerarde'n
ttn zerine yazd blm ounlukla Monar
des'e dayanmaktadr. Monardes, yi Haberler'de
yle yazar: "Bedendek her trl derde devadr
ve souk madde olduundan, uygulandnda
derdi alr gtrr, adeta mucizevidir. "
Gerarde cins ttn tanmlar ve resim
lendirir: Hyoscyamus Peruvianus ya da Peru tt
n veya banotu; Sana Saneta Indorum ya da Trini
dado ttn ve Tabacum minimum ya da cce t
tn. Bu nc eidi yettirme deneyimi, bize
Rnesans dnemi botanik tutkusunun hem pra
t hem de akademik ynn hatrlatr. ilk bota
nik baheleri 154o'larda Pisa ve Padua'da, 1577'de
ise kuzeyde Leiden'de kruldu ve birok niversi
tede rencinin araziye ve eczac dkkanna geli
gidileri eitmin bir paras oldu.
Gerarde'a gre ttnn mizac ikinci
derecede scak ve kuruydu. Ayrca uyarc etkile
rinden sz eder ve afyon bitkisi ile kyaslayp
"yerli rahipler ve bycler"in bu bitkiyi hayal
grmek iin kullandklarn anlatr. ok eitli
hazrlan ekilleri ile ttnn iyiletirdii veya
yattrd rahatszlklarn listesi ba dndr
c uzunluktadr: migren, "mide tmesi",
bbrek arlar, "annelerin asa bi krizleri", gut,
di ars, solucanlar, "stma", lserler, uyuz,
srgan, yanklar, zehirli ok yaralar ve "tfek ve
ya baka silahlarn at yaralar". Zehiriere kar
("zehirli yaratklar"n at yaralar dahil)
panzehir, mshil ve uyku ilacdr. Ya sarlk
tedavisinde kullanlr. Gerarde, "ince ve keskin
YENi DNYALAR, EsKi METi NLER
Resim 44 i spanyol hekim Nic
holas Monardes'i n Yeni Dnya
bitkil erini anl att ve k sa bi r
sre iinde joyfu/1 Newes out of
the Newe Founde Worde (Lond
ra, 1 577) ad yl a i ngi l izce'ye ev
ril en eserinden bi r erken d
nem ttn bitkisi i zi mi .
1
43
ulu silahlarn yol at derin yara ve delinmelere" kar kendi ilacn ay
rntlaryla anlatr. Ancak ttn iimini pek onaylamaz ve alkanlk yap
ma ihtimallerinden de pek haberdar deildir:
Kuru yapraklar, iinde ate olan pipoya yerletididikten sonra du
man mideye ekilir ve burun deliklerinden tekrar dar verilir; ba
arlarna, eklem arlarna, kayna neresi olursa olsun vcut ar
larna, nereden gelirse gelsin, ister Fransa, talya, spanya, Bah
Hint Adalar'ndan olsun veya bizim bildik ve tandk hastalklar
mz olsun hepsine iyi gelir. Bu yapraklar bir sre yathrp rahatla
tr ama kesin bir iyiletirme yapmazlar; cerahatlar bedenden boal
tabilseler de derdin sebebini ortadan kaldramazlar. . . Ben tecrbe
me dayanarak konuuyorum ki birok kii eitli bulac hastalk
lardan ttn yardmyla kurtuldu ama sonunda ok iddetli arlar
veya skmalara maruz kaldlar ya da ldler.
Bazlar onu zevk iin veya adet zre iederdi ama yemeklerinin
ortasnda imeyi kaldramazlard, nk sonunda zararl ve tehlike
liydi; yine de arada srada alnca, yani hbben, tahamml etmek
mmknd ve biraz da faydalyd; ama ben bu dumanl ila yerine
urubunu tavsiye ederim.
Ttn zerine yazmak akademik olsun veya olmasn, uzmanlarn
tekelinde deildi. Anthony Chute'un 1595'te baslan kk kitab Tobaco
(Ttn) , poplerletirme sanatna rnek tekil eder. Chute iin bilimsel ya
nndan ok edebiydi yanyla ilgileniyordu ve yazdklar Fransz botanikiler
Charles Estienne ve Jean Liebault ile tabii ki Monardes gibi botanikilerin
almalarna fazlasyla dayanyordu. Nicot'un adeta mucizevi tedavilerin
den nefes nefese sz etmesi, almasna sansasyonel bir nitelik verir. Tp
k kral illeti ya da sraca ile ilgili yazdklar gibi:
1
44
Bir zamanlar bir kaptan varm ve olunun adeta tedavi edilemez,
kral illeti dediimiz (nk ancak bir kraln dokunuu ile iyileece
ine inanlrd) lmcl bir hastal varm ve sk sk sefre bavu-
i LALAR VE HASTALI KLAR: YENi DNYA BiYOLOj i Si VE EsKi DNYA i L i MLE Ri
rup yannda olunu da getirirmi ve Bay Nicot ona (nceden sipa
ri edilen) bu bitkiyi uygulam ve ok gemeden dierleri gibi o da
salkl olmu ve kendisine artk ttn dnda bir ey verilmemi.
Chute, ttn iimine Gerarde'dan daha olumlu yaklar, ama o da
geliigzel ttn kullanmna kardr ve caydrc olsun diye ar para ce
zalar tavsiye eder:
Bu yzden ben bir ceza yasas olsun isterim, k onu [ttn] hesap
sz ve gereksiz ierek suiistimal edenler bu arlklarnn cezasn
seferden sonra ekmeliler, nk hazinedeki ttn harcam
olacaklardr ve elde ettiimiz kar zarara dntrmeyelm ve ok
uzun zamandr olduu gibi iyi ttn sknhs ekmeyelim; ama ya
mac eczaclar ellerindeki hileli mallar sakuturmak iin fyatlarn
dmesinden memnun olacaklardr ve iyi mal makul fyatlarn al
tnda satamayacaklar iin de ellerindeki kt mal da, mal az bu
lunduunda iyi mal olarak satacaklardr.
Ttn eczaolara ve hekimlere tedavi zellikleri ynnden cazip gel
se de, daha geni kitlelere hankulade "sarho edici bir, tr" olarak Ges
ner'in tarif ettii ekilde hitap etti. Ttnn keyif verici madde olarak kul
lanmnn art hararetli tartmalara yol at ve toplumsal olarak arzu edi
len ve ahlaki ynden doru bir ey mi olduu gibi sorular soruldu. Ttn
kullanm zdeletirildii ekliyle sarholuk gibi, ou kii tarafndan g
nah kabul ediliyordu. Work for Chimny-sweepers Or A waring to Tobacco
nists (Baca Temizleyicileri in Bir alma veya Ttnclere Bir Uyar) ad
l brorn anonim yazar ttne tbbi adan da saldryar ve gereke ola
rak ttn eytann yarattn syleyerek "eytandan nefret eden ve ire
nen, insanolunu aldatan bir yalanc olarak gren" Hristiyanlara kullan
mndan kanmalarn salk veriyordu.
Ttnn keyif verici madde olarak kullanm zerindeki tartma
lar sadece dzyazya has deildi; tiyatro oyunlarnda, el ilanlarnda, ark
larda, amblem kitaplarnda ve iirlerde de yer ald. Ttn zerine ilk uzun
YENi DNYALAR, EsKi METi N LER 1
45
Resim 45 nl hekim Raphael Thorius, Hymnus tabaci (Leiden, 1 625) adl i i ri nde, "Ttn bitkil erin kra
l d r 1 Yararlar di erlerinden fazl ad r" der. i ngi l i z ai rl er joshua Sylvester ve j ohn Beaumont gi bi o da, bu
bitkiye tarihe ol arak yar -kl asik yakl a r ve yeriilere bu bitkiyi arap ve elenti tanr s Di onysos i l e satirie
rin nderi olan Silen us' un el i nden verir. Ttnn sala yararl etkileri ni "gzel bi r vadide", bir al emde
kefeden tanr l ar cesur ve di n bi r eki l de uyan r ve yerl i l eri yendi kten sonra onl ar ttn bi r bar jesti
ol arak kul l anma konusunda eitirler; "bu duman ile il erindeki s k nt l ar atarlar 1 bir bul utl a br bul u
tu da trlar".
i LALAR VE HASTALI KLAR: YENi DNYA BiYoLOJ i si VE EsKi DNYA i L i MLERi
ngilizce iir, hem yanda hem de kart olarak, hafif dolambal ve aka
yollu bir slupla onun efsanevi kkenini ve klasik pagan tanrlanyla olan
ilikisini anlatr. Btn bunlar ttn zerinde dnen tartmalarn 17. yz
yln banda tbbi temellerden toplumsal-dini temellere nasl kaydn
gsterir.
John Beaumont, Te Metamorhosis ofTobacco (Ttnn Deiimi)
adl eserine en vahi yamyam bile yattran bu bitkinin gcn hissettire
rek balar; ttn "onlarn bo kafalarn sarar [ve iyi bir uyku ile ehlileti
rir." Gne bile bu "kutsal bitki"nin yararl etkilerine kar koyamaz. iirin
son blmnde ttnn faydalar, ancak bir 20. yzyl reklam yazarndan
beklenebilecek bir biimde anlatlr. Ttn sadece sert dmanlar arasn
daki anlamazl yattrmakla kalmaz:
Bu dumann bulan sihrini,
Ak bulmak iin imeyecek ak iksirini,
Yzn kaplayacak keyifli bir latiflik,
Ne Nireus ne Narcissus'ta olmayan gzellik . .
Nasl da bunun gc ile can skc bir Sinik
Oldu ho davranl ve komik. . .
Ka korkak, alak ve haine,
Yiitlik geldi bir pipo duman ile.
te yandan Joshua Sylvester'n Tobaco Batter'd: and the Pipes Shat
tered (About their Eares that idly Idolize so base and barbarous a Weed; or at
least-wise over-love so loathsome Vanitie) by a Volley ofholy Shot Tundered
fom Mount Helicon [Helicon Dandan Grleyen Kutsal Yaylm Atei ile
( Kulaklarnzn Dibinde Bylesine Barbar Bir Otu Putlatranlarn ya da Bu
i ren Keyfi Aklszca Sevenlerin) Ttnleri Ezildi ve Pipolar Krld] adl
eseri, ttn toplumsal olarak istenmeyen ve ahlaki ynden doru bulun
mayan bir ey olarak niteler. Sylvester ifte ktlk olan ttn ve silahn,
Kyamet Kitab'nda anlatldn yazar ve ttne her frsatta saldrr. Ttn
doal olarak eytanla ilikilendirildii halde, eytan bile dumanl cehenne
mine isteksiz gitmi ama te yandan ttn iicisi kendi cehennemini ke-
YEN i DNYALAR, EsKi METi N LER
1
4
7
Resim 4.6 Ttn, daha dorusu duman , h zl a hayatn zevkleri ni n geici l i i ni n ve bol uunun sembol
ol du. Jacob Cats' i n Proteus ofe Minne-Beilden Verndert in Sinne-beelden (Rotterdam, 1 627) adl ambl em
kitab ndan al nan bu resme el i k eden i i rde, Eros bi r dkkan at "andan itibaren hep dumanl a ura
t; ey duman, senden baka hi bi r ey satmad ve yapmad ; btn sermayesi dumand , dumand btn
dkkan , baka hi bi r ey dei l di , ama a kl ar baka ne ister".
i LALAR VE HASTALI KLAR: YENi DNYA Bi YOLOJ i Si VE EsKi D NYA i Li MLERi
Resim 4.7 1 641 y l nda Londra'da yay nl anan, The Suck/ington Faction adl tek sayfal k bask , ttnn k sa
srede topl umsal olarak kabul edi l emez ve ahl aken ay pl anacak bi r yaam tarz i l e zdeletiri l di i ni a k
a gsterir. "Onl ar sadece gl i nanlardan ifetsi zl i e dmekl e kal maz, H ristiyan dorular ndan Dec
cal ki bri ne, zppel i e ve sprntl e derler" di yerek ki bar beyleri n haffmerep yaant l ar n anlatt
uzun bir beti mlemeyi, " Bunl ar ruhsal zi nan n ocukl ar d r" diyerek bi ti ri r.
YENi DNYALAR, EsKi METi N LER 1
49
yifle yaratmtr. Ttn, melankoliye neden olduu yani "eytana koltuk"
hazrlad gibi, ksrla da yol aar; sadece bedene deil hafzaya ve belki
daha da kts bilince de saldrr:
En sonunda, bilin (zira en iyisi odur)
Maruz kalr ktlklerine bu yerli otunun;
Bu gnahn arl ile her gn yklenerek
En kts en son sahneye girecek
Olanlarla hafzaya, yok olup gidecek deerli anlar,
ihmal edilip Tanr, iyilik, biz, bizim olanlar:
Kt rneimiz olacaktr ar savurganlk,
Bo szler, bo yeminler, kumar, sarholuk, cretkarlk,
Tembellik, alayclk, hakaret, geceyi katmak gndze,
Ve gndz geceye: Karklk getirmek dzene.
Btn bunlar yetmiyormu gibi Sylvester'n, ttn ikisini lanet
lerken kulland sfatlar, toplumsal ya da siyasi, her konuyu dini terimler
le aklayan bir toplum iin ok ardr: ateist ve sefahat dkn.
Sylvester'n gayretleri skc, tekrarc ve hezeyan dolu olsa da bo de
ildi. zl bir beyitle ttnn bir kltrden dierine yolculuk ederken, ya
rarldan zararlya nasl gei yaptn anlatr; bu tablo, yerli olmayan baka
uyuturucu bitkilerin Avrupa'ya her geliinde tekrarlanacaktr: "Zira, onlar
[Amerika yerlileri] iin olan et ve deva ] Bizler iin olur dayanlmaz bir ve
ba." Eski Dnya'nn yenisini kefetmekle ne kadar ansl olduu konusun
daki kukularn kederle dile getirirken yalnz deildir. Sylvester'a gre Ye
ni Dnya ttn ve frengi kaynayd ve harislik gnahnn galeyan halinde
ilenmesine yol amt. Yeni Dnya' dan gelen haberler cokulu olmaktan
uzakt:

s
o
Sorgulanacak olursa (ki olmal)
Amerika'nn kef,
O Yeni bulunan Dnya, ne getirdi bizim Eski'ye
Daha ok zarar m, iyilik mi: Kesin cevab verinceye
i LALAR VE HASTALI KLAR: YENi D NYA Bi YOLOJ i Si VE EsKi DNYA i L i MLERi
phe giderilinceye, belirlenene dek,
Bizim iin en uygun u cevab vermek:
K, biz byle (doru anladk) bunu
yiliken ok strap verdiini ve aldn:
Ancak her iki taraf iin, hem Hristiyanlar iin
yi olurdu, hem yerliler iin
Kylanna sadece iyi adamlar varsayd,
Ktlk hala evinde otursayd.
EsKi ARELER VE "YENi" HAsTALIKLAR
Baz Avrupallara gre yeni hastalklar Eski ve Yeni Dnya'nn ilk
temasyla ortaya kt. Bu dnce klasik ve ortaa biliminin snrlarn
zorluyordu. Yine de gnn gereklerine bak birka istisna ile eski metin
ler, ok eskilere dayanan bilimsel gelenekler ve yerleik tp ve hukuk uygu
lamalan biimlendirdi.
s. yzyln sonlan ile 6. yzyln balannda hastalklar konusun
da birbiriyle ekien gr vard. Baz Avrupallar, Yeni Dnya ile iliki
lendirmeksizin, yeni bir hastalklar anda yaadklarna inanyordu. Baz
lan ise eskilerin bilmedii hastalklar olabilecei fikrini reddediyor ve her
hangi bir yeni hastaln Eski Yunan tp yazarlannn anlat hastalkarn
deiik bir tezahr olduunu dnyordu. Dier bazlan ise her blge
nin kendi zgn hastaln ve aresini rettiini ve bu ynden bakldn
da Yeni Dnya'nn da kendisine ait, bugne kadar bilinmeyen hastalklar
ve yine bugne kadar bilinmeyen ifal bitkileri olduunu savunuyordu.
"Yeni" hastalklarn en kts, 6. ve 17. yzyl Avrupa' snda yaygn
olan ve halkn morbus gallicus dedii Fransz illetiydi.5 ilk defa 1494'ten k
sa bir sre sonra talya' da dikkat ekti ve isinlendirildi: O sralardaki bir
salgn, igalci Fransz kvvetleri ile ilikilendirilmiti. Kolomb'un ilk yolcu
undan otuz yl sonra, birka yazar hastaln Yeni Dnya' dan onun deniz
cileri tarafndan ithal edildiini ne srdler. Bu tez o yllarda geni kabul
grmedi ve o gnden beri de tartmal bir konu olarak kald.
Modem a ncesi Avrupa hastalklar tarihi karmak ve zor bir
aratrma alandr. Klinik ve dier ada bulgular danktr, eksiktir, ge-
YENi D NYALAR, EsKi METi N LER
leneklere gredir ve modern perspektiften bakldnda, belirli mikroorga
nizmalarn varlna ait gvenilir deliller yoktur. rnein, czama ait baz
ortaa ve Rnesans tarifleri frengiye de uyan zellikler tamaktadr. G
nmz paleo-patoloj isi ve mikrobiyolojisi bile zhrevi frenginin kkeniyle
ilgili tm deliliere sahip deildir. Bu hastalk kemiklerde lezyon oluturur
ve bu tip lezyonlar Amerika ktalarndaki baz blgelerde bulunan kemik
kalntlarnda Avrupa temas ncesine tarihlendirilmektedir. Ancak trepo
nematoz (pinta, ekvator frengisi ve zhrevi olmayan frengi) diye adlandr
lan insan hastalklarnda da bu tip lezyonlar oluur. Akla yakn gelebilecek
tek sonu treponematozlarn u veya bu ekli ile insan evriminin erken d
nemlerinden balayarak yerkrenin eitli yerlerindeki insan toplulukla
rnda var olduudur.
AIDS'in kna kadar frengi cinsel yolla geen hastalklarn en cid
disiydi. Rnesans Avrupals ksa srede, hastaln bulamasndan hemen
sonra ortaya kan belirtilere bakarak hastaln birinci ve ikinci safhalar
n tanmlad. Ancak yllar sonra ortaya kan, baz vakalarda ise hi ortaya
kmayan nc safhasnn belirtilerini morbus gallicus ile ilikilendirme
diler. (Bu iliki 1905'e kadar kesinlik kazanmad; frengi tehisinde ilk sero
lojikal uygulama olan Wasserman testinin tarihi 9o6'dr. Antibiyotiklerin
kefinden nce kesin etkili bir tedavi yntemi yoktu.)
ileriki sayfalarda greceimiz ksa bir aratrmaya gre, biyolojik
faktrler insan hastalklar tarihinin sadece bir yandr; yani tarih, toplum
sal ve tarihsel artlardan iki anlamda da bamsz deildir. ncelikle, insan
tarihindeki olaylar hastalklarn yaylmasn ya da hkmn etkiler. Kent
leme, artan ticaret ve dolam, savalar, gler, fetihler veya ahlak anlay
ndaki deimeler, tanabilir enfeksiyonlarn bulama olasln artrr;
yeni artarlara ve deiik insan topluluklarna nakledilme sonucu hastalk
lar kendilerini farkl ekiliere sokabilir.
Aktr k, temas olgusunun Eski Dnya ve Yeni Dnya insanlarnn
sal zerindeki etkisi, fetihler, angarya ve Avrupa'dan gelen hastalklarn
salgna dnmesi sonucu Yeni Dnya iin daha lmcl olmutur.
kinci ve ayn derecede nemli olarak, bir hastaln fark edilmesi,
adlandrlmas ve tanmlanmas -ve bunlarn gerektirdii davran ve bak
i LALAR VE HASTALI KLAR: YENi DNYA Bi YOLOJ i Si VE EsKi DNYA i Li MLERi
as- mutlaka toplum ve kltrn yan sra, grldkleri an bilimsel ve
tbb kurarlan tarafndan artlandrlmaktadr.
Morbus gallicus ile ilgili anlahmlar 1494'ten sonraki yirmi yl boyun
ca, son derece bulac ve sklkla lmle sonulanan bir hastalk tablosu i
ziyordu. Cinsel temas yolu ile getii hemen fark ediidiyse de bulatnc di
er baz yollar da ortaya ahld. lk belirtiler cinsel organlarda oluyordu; ba
z tp yazarlar ilk frengi bannn sert kenarl ve acsz olduunu dikkatle
belirlediler. Vcudun tmnde kabarcklar oluuyor ve onlara ba ars,
ekiemierde ve kaslarda arlar elik ediyordu. Daha sonra byk ilikler ve
dokulan yok edip kemie kadar ulaan lserler oluuyordu. Yazarlar kur
banlarn korkun strabn ve iren grntlerini de vurguladlar.
6. yzyl ortalarnda hastala artk salgn gzyle baklmyordu.
Tp yazarlar onu lmcl veya tedavisi imkansz diye ni telemekten vazge
milerdi, hatta bazlan belirtilerin hafflediini iddia ediyordu; ancak fren
gi Avrupa yaantsnn kalc bir paras olmutu. an yaygn hastalklar
olan iek ve veba ile kyaslannas yararl bilgiler salamtr. iek hasta
l 6. yzyl Avrupa'snda hkm srd ve sk sk lmle sonuland. An
cak hastal ocukken atlatabilenler, bazen ekil bozukluuna urasalar da
tekrar yakalanma tehlikesi yaamyorlard. Veba, yerel salgnlar eklinde
grld ve zellikle yoksullar arasnda yksek sayda lmler gerekleti.
Morbus gallicus ya da frengi ise her kesimden insan etkiledi ve btn teda
vilerin sonrasnda da hastalk devam etti. Frengi, deride kabanklklar,
banlar, irin toplamas ve ekil bozukluklan gibi pek de iyi ayrt edilemeyen
salk sorunlaryla dolu kronik hastalklar dnyasna kolayca yerleti
Morbus gallicus zerine 149o'lann ortasndan 6oo'lere kadar yaz
lan bilimsel incelemeleri gelenekler biimlendirdi. Temel dnceler enin
de sonunda Eski Yunan tp bilimine dayandrlyordu. ada bir salgn ze
rine yazlan tezlerin esas modelleri ortaadan alnyordu: 14- yzylda kara
vebann harekete geirdii dinsel risaleler modeli, tekrarlayan veba dolay
syla varln korudu. Morbus gallicus zerine yaplm benzer almalar k
sa, pratik elkitaplan eklindeydi ve hastaln tanmn yapyor, nederleri
hakknda grler sunuyor, are ve tedaviler neriyordu. Bu tezlerin ou
yazannn baarl olduu tedavi eklini onaylyor, hatta reklamn yapyordu.
YENi DNYALAR, EsKi METi NLER I
5J
Bu yaynlarn ierii de ounlukla gelenekseldi. Cinsel yolla bula
an hastalklardan, ilk olarak czam zerine yaplan hbbi almalarda bah
sediliyordu ve bu terim bugn czam denilen hastal ve dier salk so
runlarn da ieriyordu. czam 13- ve q. yzyldan sonra Avrupa'da pek sk
grlmemesine ramen, hp literatr ve ncil'de, iren olan, hzla yaylan
ve yakalananlarn tecrit edilmeyi hak ettii hastalklar konusuna klasik bir
rek oluturmutu, (aslnda czam ne cinsel yolla geer ne de bulaclr) .
Arada srada yaplan sulamalarda morbus gallicus'un, Fransz askerlerinin
czamllada cinsel iliki krmalarndan kaynaklandnn dile getirilmesi,
hastalklar arasnda kesin ayrmlar yaplamadn ve czama kar yerleik
yaklamlar yznden, yeni zhrevi hastalklara yakalanm kiilerin yaam
lannn ve tedavilerinin kolayca etkilenebileceini gstermektedir.6
Elbette baz yenilikler de vard. Ulrich von Hutten gibi hastalar kat
landklar zorluklarn canl anlatmlar ile tp literatrn zenginletirdiler.
Greceimiz gibi, hmanist yntemle eitilen hekimler hastaln tabiat
ile ilgili tartmalara da yeni baklada yaklatlar. Bazlarnn kulland
ssl Latince edebi formlar, konunun uzmanlar kadar uzman olmayanla
ra da cazip geldi.
Morbus gallicus ile ilgili almalarn en nemli zellii, hepsinin
matbaa anda yaynlanm olmasdr. ou kk ve ucuz kitaplard ve
bazlar birka yeni bask yapt. Tavsiyelerde bulunan elkitaplar olarak, bi
limsel ve tbbi tartmalara olan katklaryla, belirli tedavi yntemlerinin ta
ntlmas asndan, kiisel deneyimlerin aktarlmas ve egzotik inanlarn
tarif edildii anlatmlar olarak, herhangi bir hastalkla ilgili daha nce ya
zlm tm yaynlardan ok daha byk bir okur kitlesine ulatklar kolay
ca tahmin edilebilir.
Tm hastalklarn Tanr'nn iradesi sonucu ortaya kt yaygn bir
ekilde kabul gryordu. Ancak baz hastalklar -zellikle ciltte ekil bo
zukluuna yol aan salgn hastalklar ve dertler- Tanr tarafndan verilmi
cezalar olarak grlyordu. Ortaa ahlaklar czam bu k altnda de
erlendirdiler. 6. yzylda yaam Fransz cerrah Ambroise Pare gibi bir
ok rahip ve ahlak iin frengi, Tanr'nn gazabna bir iaretli, ehvet ve
cinsel arzular dizginlemek iin gnderilmiti.
1
54
i LALAR VE HASTALI KLAR: YENi DNYA Bi YOLOj i s i VE EsKi DNYA i Li MLERi
Rnesans dnemi A vrupals bu hastalk iin istenmeyen gruplan
sulamaya dnden hazrd. Hedefleri, gncel siyaset ve sava belirliyordu.
Bu yzden talyan yazarlar, nce Fransz sonra spanyol askerlerini morbus
gallicus'u yaymakla suladlar. rs64'te yaynlanan ve anatomi uzman Gab
riele Falloppia'ya atfedilen bir incelemede, 1494'te Napoli seferinde Fran
szlara kar savaan spanyol askerleri, hastalkl gzel fahieleri byk bir
cokuyla karlandklar Fransz kampna bilerek kovalamakla sulandlar.
Hastala verilen isirlerin eitlilii -spanyol frengisi, Napoli belas gibi
onu yabanc dmanlarn yaydna ilikin, Avrupa krallklarndaki ortak
inanc yanstmaktayd.
Gerek veya hayali dmanlarn bilerek hastalk bulatrdklar d
ncesi hem popler kltr hem de ilmi almalarda yer ald. Yzyllar
boyunca bu tarz sulamalar Yahudiler ve czamllar gibi eziyet gren azn
lklara yneltilmiti. Baz ortaa yazarlar czamllarn cinsel temas yoluy
la hastalklarn bilhassa bulatrdklarn iddia etmilerdi. Kara veba dne
minde Yahudilerin kuyular zehirleyerek veba yaydklarna dair sylentiler
byk apl zulm grmelerine yol at. Benzer bir ekilde, morbus galli
cus'un yaylmasndan czamllar -zellikle czaml kadnlar- ve bazen de
Yahudiler ve marrano'lar (din deitirmi Yahudiler) sorumlu tutuldular.
Birer insandan ok bir gruh olarak grlen fakirler, phe ve sula
malarn bir bak doal hedefydi. Hem mevcut toplumsal koullar hem de o
srada geerli olan tutumlar, fakrierin zaten hastalkl olduarna ait inanc
pekitriyor ve onlar hastalklardan mustarip olmalan yerine daha ok olar
bulatrmalaryla tannyorlard. Bu yzden hekmler, ahlaklar ve tecrbeli
erkekler, zellike fahielerin hastalk olma olaslnn yksek olduu y
nnde uyarlar yaptlar. Alman valye, air ve hmanist Ulrich von Hutten,
bu bak asnn barndrd tutuma bir rekir. Uzun uzadya kendi stra
bn alatr ama ilikiye girdii fahielere hi acmaz ve onlar gizli (isel ol
duu iin) enfeksiyolarn deposu olarak gsterir. Birok yazarn, st annele
rinin, emzirdikeri bebekere hastalk buatrmaya msait olduklar ynn
deki srarlar alt snfkadlannn da sulanmasnda rol oynamtr.
Amerika ktalarnn yerlileri hibir zaman hastalk bulatrmakla
sulanmamalarna ramen, ister istemez yabanc addedilen "dier" grupla-
YEN i DNYALAR, EsKi METi NLE R 155
Resim 4.8 Ul rich von Hutten' i n popl er ve dei i k di l lere tercme edil en Guaiacum (Lyon, 1 527) adl
kitab n n kapak sayfas . i ndi ' deki hi kayesi i l e as rl arca ci l t hastal kl ar n n sembol ol an Job' un banl ar ,
tm Avrupa'da h zl a yay l an frengi hastal i l e yeni bi r anl am kazand .
i LALAR VE HASTALI KLAR: YENi DNYA Bi YOLOJ i Si VE EsKi D NYA i Li MLERi
ra katlarak morbus gallicus'un yaylmasnn
muhtemel nedenleri arasnda sayldlar. Fetih
yolculuklar nedeniyle Amerika ktalarnda
uzunca yllar geiren Fernandez de Ovieda, De la
natural historia de las Indias (
s
26) adl eseriyle,
bu hastaln Yeni Dnya kkenli olduunu ilk
iddia edenler arasnda yer alr. Bylesi yazarlar
Yeni Dnya insann geleneksel kalplara oturta
rak, haklannda bilerek veya bilmeyerek dman
ca grlerin olumasna neden oldular.
s. yzyln sonunda ve 6. yzylda, has
talklarn tabiat ve nasl bulatklar gibi konular
hep tartmal kald ve Rnesans tbb, ortaa
tbb gibi Eski Yunan'da gelitirilen tp dnce
lerine dayandrld. Ancak Rnesans hekimleri
zgn Yunan kaynaklarn derinlemesine incele
menin nemini vurguladlar. Eski tp metinleri
hakkndaki geni bilgileri, hastalklada ilgili yeni
deneyimlerini eski anlatmlada karlatrmala
rn kolaylatrd ve bylece ortaya yeni fkirlerin
kt tartmalar balatlm oldu.
Birok hekim, hastalklarn en nemli
nedenini hastann salglarndaki (kan, safra, ka
ra safra ve balgam) dengenin deimesi ile ak
lad. Her hastalk iin zengin bir isimler daarc
vard, ancak bunlarn ou yaylan hastalklar
olarak deil sadece i dengesizlik belirtileri ola
rak alglanyordu. Salgnlar, evredeki havann
bozulmas veya zehirlennesi nedeniyle, ayn an
da birok kiinin salglarnda ortaya kan ben
zer dengesizlikler olarak akland. Baz 4- ve s.
yzyl veba incelemeleri, hastann nefesindeki
veya terindeki zehirli buharlar, hastalklarn bu-
YEN i D NYALAR, EsKi M ETi N LER
ULRICH VON HUIEN
Ul rich von Hutten -hmanist
alim, Lutherci ve Alman vatan se
ver- 1 520'de k sa bir tez yazd:
De morbo galico. Frengi'nin tari
hini, Almanya'ya varn anl att
ve en etki l i are ol arak guai-
acum'u
*
tavsiye etti. Hzla bi r
ok Avrupa di l i ne evrilen bro
r, hastal k zerine yaplan en
etki l i al mayd ve belki de i nan
d r c l n , von Hutten' i n frengi
ve guaiacum i l e olan kiisel tec
rbelerini anl at ndan al yordu.
i ngi l izce bi r eviriden al nan aa
daki bl m, frengi l i hastan n
bedeni ni kapl ayan yaralarn te
davisinde kul l an l an eitli yn
temleri ve bunlar, benzer hasta
lk kabul ettikleri baka hastal k
lar zerinde uygulayan hekiml er
ve t p uzmanl ar n n grleri ni
arpc bi r di le anlatr:
"Heki ml er hayretler i i nde
kal nca, cerrahl ar da ayn hatay
yapt l ar; demi rl eri ni k zd r p
bal angta yaralar kzgn de
mi rl erl e dal ad l ar. Hepsi ni
dal amak sonsuz bi r aba iste
di i nden, onl ar merheml e iyi
letirmek istedi l er, ama farkl ki
i l er farkl merheml er kul l and
ve hepsi boa gitti ve cva (mer
kr) eklenenler hari ... [uzun bi r
l i ste hal i nde, defne zm,
mercan, zi ncifre, demi r pas , te
rebentin, domuz ya ve glya
gibi maddel er s ral an r] ve yu ka-
* Zygophyl laceae ai l esi nden
20-60 cm yksekl ikte, ok y l l k
iekli bi r bitki -ed. n.
1
57
ndakilerin ikisi veya bi rleti
ri l i p hastann eklemleri, kol l ar,
bacaklar, bel kemii, boyun ke
mii, bedeni ni n dier taraflar i l e
bi rl i kte merheml endi . Baz l ar
gnde bi r, bazlar i ki , bazlar
ve bazl ar drt kere merhemlen
di. Hasta kumai ara sarlp, s
rekli ve yksek sda bazen yi rmi
ve bazen otuz gn tutul du ve ba
zl ar da yataa yatr l d , mer
heml endi, zeri rtl d ve terie
meye b rak l d . Baz l ar i ki nci
merheml enmede hayret verici
bi r ekilde bayr i maya bal ad l ar.
Ancak merhem ylesine gl
ve etkiliydi ki, bedenin st ks
mnda ne hastal k varsa, karn
ksmna iner ve oradan da beyne
ve sonra da burun ve azdan
boalarak hastay yle bir stra
ba gark ederdi ki, ayet iyile
mezse di l eri dkl r, boazlar,
akcierleri, damarlar yara il e do
l ar, eneleri i er, di etleri gev
er ve devaml olarak en korkun
kokulu ifrazat ve maddeler boa
l r ve her neye deerse onu kirle
tir ve ona bul atrrdr ... ancak y
znc hasta belki bi raz rahatlat
l rd ama o da yine ktleirdi:
Demek ki bu rahatl ama ancak
birka gn srerdi. Bu yzden
benim bu hastalktan neler ekti
im i erkekler anl as nl ar ki, bu te
davi ekli on bi r kere uygul and
ve byk korku ve tehlike altnda
bu bela il e dokuz yl boutum. "
Kaynak: Huten 1536
lama nedeni olarak gsteriyordu. Havadaki bo
zulmaya olan inan, vebann kiiden kiiye ge
tiinin gzlemlermesi ile domu olabilirdi.
(Kara vebann, pireler, fareler ve insanlar ieren
gerek dngs 19. yzyln sonlarna kadar bili
nemedi.) Baz kurarclar ise havadaki bozulma
nn astronomi olaylarna, genelde gezegen kavu
umlarna dayandn iddia ettiler. Bu yzden,
Ferraral Niccol Leoniceno 1497'deki morbus
gallicus salgnn ar scak ve rutubet yznden
bozulan havaya balad. Valencia niversite
si'nden Juan Almenar, ilk olarak 1502'de baslan
incelemesinde benzer bir aklama getirirken,
souk ve kuru salglara sebep olarak Satrn'n
Ko burcuna girmesini gsterdi.
Parlak bir Yunanca alimi olan Leoniceno,
morbus gallicus belirtilerini, cilt kabarklklar,
cinsel organlardaki banlar vs. gibi belirtileri
olan eski hastalklada derinlemesine karlatr
dnda tutarszlklar buldu. Yine de, hastalkla
rn kendilerini deiik biimlerde gsterebilece
ini, hatta adlandrlmam bile olabileceklerini
ve yepyeni bir hastalk diye bir ey olamayaca
n, zira ayn doal artlarn hep var olduu sonu
cuna ulat.
Morbus gallicus bulacln oynad rol
le ilgili ok salam deliller salayarak hastalkla
rn yaylmas kurarlarna katkda bulundu, n
k cinsel yolla bulama olgusu gz ard edilemez
di. Hekimler ve halk morbus gallicus'un ok bula
c olduunu hemen kabul etti; ancak bulac
lkla ilgili ou hp kuram, zehirli buharlar veya
nefes klflar iinde dinlendirilmeye devam etti.
i LALAR VE HASTALI KLAR: YE Ni DNYA Bi YOLOJ i Si VE EsKi DNYA i Li MLE Ri
Bunlar insanlara ya dorudan geiyor veya yatak eyalar, giysiler ve ev eya
laryla buayordu. J uan Amenar bulacln nemini vurgularken, alayc
bir dille, bu hastalk "kadnlarn ve keilerin iffetsizlikleriyle nlenmelerini
salyor" der. (Baz kurbanara ise, hastalklarnn suunu, salglarn denge
sini bozan kirlenmi havaya balamann daha uygun geldiini belirtir.)
Hekim ve doa flozofu Girolamo Fracastoro morbus galicus tart
malarna ok farkl bir katkda bulundu. Hastaln havadaki hastalk to
humlar ile bulah varsaymyla deil -bu gr onun bakteri kuramn
sezinlemesinden ok, Epikuros'un atomik kuramnn Lucretius versiyonu
nu okumasyla ilgilidir7- hastaln tannmasn salayacak olan ismi bula
rak katk yapt. Alt ayakl vezin ile yazd Latince iiri Syphilis (1530) has
taln talya'da yaratt tahribat anlatr, kurbanara iir yoluyla perhiz
nerir ve sonunda tedavi yntemlerinin kkeni ile ilgili iki abaruh ve yar
klasik efsane nakleder. Bunlardan biri tanrlar yerine krala tapt iin kafr
olmakla sulanp cezalandrlan oban Syphilus' un hikayesini dile getirir.
Morbus gallicus'a yakalanan kiilerin sulanmaya ne derece layk
olduu ynndeki grler ok farklyd. Baz erken dnem incelemeler
hastaya efkatle yaklar; hele hasta, yakkl bir asil ya da yazarn kendi
siydiyse efkat dozu iyice artar. Morbus gallicus'un erkeklerin iffetsiz ka
dnlardan kaptklar bir hastalk olma yn o kadar ok tekrarland ki,
dstur halini ald. Geri, kadnlar da masum kurbanlar olarak grlebili
yordu, ayet gen, tek eli ve orta veya yksek snfa mensup idiyseler.
Erasmus 1529'da diyaloglar eklinde yazd Coniugium impar (Eit Olma
yan Evlilik) adl eserinde kzlarn frengili asillerle evlenneye zorlayarak
toplumsal konumlarn ykseltneye alan ebeveynleri sulad. Andrea
Alciati de ayn temay sso'de yaynlanan ve ok sevilen iledi. Alciati
"Nupta Contagioso" (Bulac Evlilik) bal altna, eski despatlardan ve
canl bir adam bir cesede balayarak cezalandrd sylenen Caere'li
Mezentius'un* resmini koydu. Resmin altndaki iir ktas, yaplan bu
zulm, kzn morbus gallicus'u olan bir kocaya vermek isteyen bir baba
nn davranyla eit tutar. Emblemata'nn sonraki basklarnda Claude
*
Zalimliiyle nl Etrsk kral -ed. n.
YENi D NYALAR, EsKi METi N LER
1
59
D |jr:js ':

c|/:,s|m-( et wafOUrt.
H oc c#s|1a!w.mtmr
Crrrcrtl:qx4mm
sr
Resim 49 Andrea Al ciati ' ni n Emblemata' s ndan "Nupta contagioso" (Bul a c Evl i l i k) . El i k eden i irde,
k z n frengi l i bi r erkekle evlenmeye zorlayan baba, bir adam cesede balayarak cezal and ran eski bir des
pottan farks z ol arak anl at l maktad r.
6
o
i LALAR VE HASTALI KLAR: YE Ni DNYA Bi YOLOJ i Si VE EsKi D NYA i Li MLERi
Resim 4.10 Theodore Gal l e' ni n Nova Repera adl eseri nden, johannes Stradanus tarz nda bir 1 7. yzyl bas
k s . Bir frengi hastasna verilen (solda) guaiac kar m n n haz rl an (sada) gsteri l mektedi r. Bask bir de
ahlak dersi verir: Hastan n yatak odasnn duvarndaki tablo, hastal na yol aan yaam tarzn yanstr.
YENi DNYALAR, EsKi METi N LER

6
Mignault'nun yapt bir yorum bu iiri ayrntl olarak iler ve okuyucuya
Erasmus'u tavsiye eder.8
Morbus gallicus konulu ou resim daha grafkti. Albrecht Drer ilk
ler arasnda yer alan ve dehet saan bir aa bask kalb yapt. Daha az ye
tenekli sanatlar, veba ve czama ait eski dinsel ikonografye bal kalarak,
kurbanlar hem hastaln penesine dm, hem de cennet tarafndan
koruma altna alnm olarak resimlediler. Erken dnem bir aa bask ka
lb, tek bana bir hastay, Hz. Eyub ikonografas ile ilikilendirilir. Dier
lerinde ise, bir grup hasta Bakire Meryem'e veya ocuk sa'ya ilahi gazab
defetmesi ve himaye baletmesi iin dua ederler. 9
Morbus gallicus ile ba etme abalar, halk sal nlemleri, kiisel
korunma nerileri ve tedaviler ieriyordu. Ortaa ve erken dnem Rne
sans hastaneleri ve salk kurallar arasnda, genelde czam ve veba dnda,
hastalar evde veya yataka tutma, snflandrma veya ayr yere kapatma yok
tu. Czamllar 12. ve 13- yzyllarda yasalar ve toplum tarafndan yaltldlar;
baz ehirlerde czam hastaneleri kuruldu. 14. yzyl sonunda baz Gney
Avrupa kentlerinde vebaya kar karantina yasalar kartld. Ancak, yaylm
sresi ve alan snrl salgnlada ba etmek zere konan karantina morbus
gallicus'a kar etkili alamyordu. Kenter zaman zaman, hastalkl fahieleri
ehir dna atma veya ayr yerde tutma giriiminde bulundular. Baz hasta
neler frengi vakalarn dier hastalada bir arada tedavi etmeye devam ettiler;
William Clowes Londra' daki St. Bartholomew Hastanesi'nde cerrahlk yap
t be yl iinde binden fazla hasta tedavi ettiini belirtir. Giderek bu tip
hastalar dierlerinden ayr tutabilecek dzende hastaneler kuruldu.
Elbete korunma nerileri de yaplyordu. Pragmatik Juan Almenar,
bu tr tavsiyelerin kstl yararlarn fark edip, cinsel ilikide bulunulursa,
sonrasnda kadn ve erkein cinsel organlarn dikkatlice ykamalar gerek
tiini belirtti. Okurlarna, erkek olduklarn varsayarak, fahielerin verdii
havlular yerine kendi temiz havlularn getirmelerini tavsiye et. Fahieler
le morbus gallicus arasndaki ilikinin, Rnesans dnemi fahieliinin kar
mak toplumsal tarihi zerinde ne gibi etkileri olduu bilinmemektedir.
i LALAR VE HASTALI KLAR: YENi DNYA Bi YOLOJ i Si VE ESKi DNYA i Li MLE R i
s. yzylda ve 6. yzyln banda birok Avrupa kentinde fahielie ak
a izin veriliyordu. 6. yzyln ortalarnda sert ve cezalandrc bir yaklam
belirdi; ancak bu deiikliin nedeni hastalk korkusundan ok, Reform
dneminin ve Reform kart dnemin kat ahlak anlayyd.
L
Tedavilerin ou, yine de hastalandktan sonra ila verme eklinde
yapld. nc derece frengi kendini ok uzun sre sonra belli ettii iin
bu biimde tedavi edilemediinden, morbus gallicus, en azndan baz vaka
larda, tedavi edilebilir bir hastalk olarak kabul edildi. 6. yzyl boyunca iki
ana tedavi yntemi birbiriyle rekabet etti. Cva, u veya bu ekilde ortaa
boyunca czam ve dier deri hastalklarnn tedavisinde kllanlmt ve ilk
frengi salgnndan 20. yzyl balarnda salvarsan'n ortaya kna kadar
da kullanld. Bu cesur tedavinin ok ciddi yan etkileri vard. Hasta gnler
boyunca mmkn olduunca stlm cval merhemlere bulanm olarak
kalmak zorundayd. Bunun sonucu olarak ortaya kan bol tkrk ve ter,
kt salglarn da k olarak yorumlanyor, dklen diler ve salar te
davinin deil, hastaln etkisi olarak alglanyordu.
kinci ve daha az tatsz tedavi ekli ise Yeni Dnya'ya ait bir tropi
kal aa olan guaiacum'un kaynatlarak elde edilen zn imekti. Guai
acum ilk kez salgndan birka yl sonra, Yeni Dnya ticareti gelime frsa
t bulduktan sonra, ortaya kt. Yararlar Dr. Leonard Schmaus'un
s8' deki incelemesinde tantld ve arkasndan Hutten ve dierleri de on
dan vgyle sz ettiler. Schmaus morbus gallicus'un yeni bir hastalk oldu
unu, cinsel yolla getiini ve Avrupa'ya Yeni Dnya'dan geldiini reddet
ti: Eski Dnya'da hep vard ve 1494'teki iklim artlarnn havay kirletme
sine kadar Avrupallarca bilinmiyordu. Ancak, Yeni Dnya insanlar Avru
pal taeiriere bu hastaln ilac olarak kullandklar yerli bitkiyi, muhte
em guaiacum'u tantmak ltfunda bulunmulard. in ilgin yan ise,
Yeni Dnya bitkilerine duyulan ilgi hastaln da oradan gelmi olabilece
i fikrini pekitirdi.
Guaiacum'u en sert eletirileri yneiten kii mistik ve byc Para
eelsus idi; tm tbbi kurar ve tedavileri reddederek simya gelenekleri ile
kendi fikirlerinin birleimini tercih ediyordu. p8-530 dneminde morbus
gallicus zerine yapt almalarda hastaln sirayet eden bir ey olduu-
YENi D NYALAR, EsKi METi NLER
nu ve dier hastalklarn da morbus gallicus'a dnebileceini savundu.
Cvay, canllarn, hastala hem neden olup hem de tedavi edebilen yap
talarndan biri olarak grd iin, gnn yntemlerinin yerine kendi c
va tedavi yntemini kulland. Cvann zehirleyici zelliini fark etmesi so
nucu etkilerinin simya yntemleri ile ayarlanabileceini savundu. Doa
nn, belirli bitki ve mineraller zerine, belirli hastalklara deva olduklar
n gstermek zere damgasn vurduunu, ancak guaiacum'un bunlardan
biri olduuna inanmadn syledi. Bunun ticari bir dmen olduunu ve
ithalat tekelini elinde bulunduran Augsburg Fugger'in iine yaradn id
dia etti. Paracelsus'un guaiacum zerine rp8 tarihli incelemesi zerine,
Fugger onun morbus gallicus ile ilgili dier yazlarn durdurmak iin n
fuzunu kulland.J2
Bu grlmemi ciddiyetteki cinsel yolla bulaan hastalk deneyimi,
Rnesans Avrupa'snda ortaa gemiinin kalplarn kran bir dier geli
meydi. adalarn bu hastalkla ilgili reeteler ieren almalarndaki tar
tmalar, aklamalar, mzakere ve mnakaalar, cinsel yolla bulaan bu
ciddi hastaln yaygnlnn cinsel yaam nasl etkiledii ynnde kap
saml bilgi vermekten ok uzakt. Bu literatrn en arpc yan ise ou ge
leneksel olan aklamalarn, inanlarn ve sosyal davranlarn, tecrbeyi de
iine katmaktaki gcyd.
Frengi taeiriere ve doktorlara kazan salad, hayatlar mahvetti ve
tp tartmalarn biledi. Yeni Dnya nfusunu mikroplaryla yok eden Av
rupallar, hastaln soo yl civarnda ortaya kmas ile paradoksal bir
biimde, bu iren hastaln kayna olarak Amerika yerlilerini grdler;
ancak onun yaratt tehdit bile yerleik kurarlarn ve tedavi biimlerinin
nfuzunu kramad.
i LALAR VE HASTALIKLAR: YENi D NYA Bi YOLOJ i Si VE EsKi DNYA i Li MLERi
BENci BLM
YEN BLG DNYASI
LoRDLAR KAMARASI BAKANI Bi R DEvRi Mi LAN EniYoR
F
rancis Bacon r62o'de bir manifesto yaynlayarak bilginin mabedi
iin bir Instauratio ma
g
a (Byk Yenileme) arsnda bulundu; bu,
Sleyman'n ilk Yahudi tapnann yenilenmesi kadar kapsaml, yo
rucu ve insanlk tarihi iin elzem bir giriimdi. Bacon, yeni aratrma bi-
imlerinin bugn bizim bilim dediimiz doa felsefesinde bir devrim ya
pacan iddia etti. Filozoflar zarif tartmalarla zaten ok fazla zaman -ne
redeyse tm bir insanlk tarihini- harcamlard Oysa, Bacon'n doa felse
fecisinin gelecekte yapacan syledii eyi yapmalydlar: Doann duru
munu yararl ynde etkileyecek bilgiyi retmeliydiler, yani hastallardan
korunma, kaliteli mahsul elde etme, insan mrn uzatma ve genel refah
salama bilgisini. Bu kurarlarn ie yaradn -pratik etki ve faydalar ola
rak- bilmek bile, doru yolda olunduunun ak ve seik iareti olurdu:
"Meyveler ve eserler felsefi gereklerin adeta destekleyicisi ve teminatdr."
Bylesi kuramlar, tpk kiisel meziyetlerin asil, uzak akrabalara da
yandrlmamas gerektii gibi, eski otoritelerin beyanlar zerine oturtul
mamaldr ve daha nceki bilimsel yazlara zg gsterili sunu formla
rnda da olmamaldrlar. Meselenin asl -akrabalk veya teorinin zarafeti
deil de- her durumda snanmaldr. Binlerce yldr yaplan felsefi tart
malarn yapamadn, bilginin drste derlenmesi, bilimsel yasalardan
yaplan karsamalarn aka ifadesi ve btn bunlarn pratie dklmesi
gibi basit yntemler gerekletirecektiL
Gerek Yeni Dnya gerekse eski metinler Bacon'n bilimsel keifler
krgusunda nemli roller stlendi, ama rolleri Horatio ve Iago'nunki ka
dar ciddi tezatlar ieriyordu. Batan itibaren, Yeni Dnya'nn Avrupallar
ca kefini, bilgi edinme ynnde gsterilen tm entelektel abalarn mo
deli olarak kabul etti. Instauratio ma
g
na'nn balk sayfasnda, eski bilgi ve
denizciliin snrlarn simgeleyen Herakles Stunlar'nn nnden geen
bir gemi resmi vardr. Bu grnt geleneksel imgeleri ve deerleri bilerek
YENi DNYALAR, EsKi METi N LER 6
5
Resim s. Francis Bacon' n lnstauratio magna (Byk Yeni l enme, Londra, 6o) adl eseri ni n kapak sayfas .
66
YENi Bi LGi DNYASI
kullanyor ve deitiriyordu. mparator V. Carlos bu stunlar askeri geni
lemesinin sembolleri olarak kullanyor ve tefsirine de geleneksel Ne plus
ultra "fazla alma" dsturuyla oynayarak, Plus ultra "aklar bile yetmez"
gibi hmanist bir sylem yerletiriyordu. Bacon bilginin peindeydi; Yeni
Dnya kadar yeni bilginin ve kefedilmeyi bekleyen bilgi, Bat kltrnn
mevcut kaynaklarnda, ktphane raflarn kerten kitaplarn kapaklar
arasnda deil dardayd, tpk Yeni Dnya'nn insanolunun o gne ka
dar bildiklerinin dnda olmas gibi. Corafi keifler insanlara, ayn cesa
reti gerektiren entelekel yolculuklar yapma izni verdi, hatta bunu zorla
d. N ereye ayak basacaklarn bilmemeleri gerei bile bu azmi yok etme
meliydi: "Fiziki dnyann topra, denizi, yldzlar nmzde apak seril
mi dururken, entelektel dnyann eski keiflerin dar snrlar iine kapa
np kalmas gerekten utan verici olur."
Kolomb'a ve gemilerine yol gsteren, alimler ve kitaplard. Bacon
metne dayal geleneklerin muhakkak surette renilmesi gerei zerinde
durdu. Ancak onlar hatrladnda kzgnlk duyuyor ve okurlarndan da
ayn eyi bekliyordu. nsan eski fikirleri otorite olarak deil tarih olarak
okumalyd ki nelerin yanl yapldn anlasn. Bacon, otorite kitaplarn
incelenmesini bir meditasyon egzersizi veya Avrupa'nn incelmi ve ei
timli dnce tarlalarnn bir aratrlmas olarak deil, yzyllardr kir pas
iinde kalm bir yapy Heraklesvari bir abayla temizlemek, tkal bir olu
u amak gibi gryordu. Dnce tarihini yakndan inceleyenler iin ra
hatsz edici bir giriim olabilirdi bu: "nsanolunun hatrlayp bilebildii
yirmi be yzyllk sre iinden ancak alt tanesi bilim adna verimli ol
mu veya bilimin gelimesine katkda bulunmutur. " ncelemeyi, Bacon
gibi gzlerini drt am olarak yrtenler de, insan rknn bu konu hak
knda dnmekte gsterdii genel baarszln kabahatinin kime yk
lenmesi gerektiini biliyorlard.
Hikayenin banda Yunanllar vard ve iki trl gnah ilemilerdi.
ok az ey bilmelerine karlk ok fazla kurar retmilerdi. Dnce ya
plar toplumlarnn doas tarafndan nceden belirlenmiti. Byk kent
lerde birbirleriyle rekabet eden safstler para, filozoflar ise hret iin ders
vermiti ve doal olarak her iki dn r tipi de, gerei aramaktan ok m-
YENi DNYALAR, EsKi METi N LE R
nazara kazanma abasnda oldu. Buna uygun olarak felsefeleri de doann
ileyiinden ok tartma takiklerine odakland: "Yunanllarn bilgelii
profesrceydi ve mnazaracla yatknd, gerei bulma almalarna son
derece zt bir bilgelik. "
Dier taraftan "o gnlerin" zellikleri de en az Yunan toplumu ka
dar zararl olmutu. Yunanllarn bulunduklar "yer ve zamana ait eksik ve
yetersiz bilgileri" vard. Gemie ait bilgileri ksa ve yanltcyd, "sadece
masallar ve eskiye ait sylentilerden ibaret." Corafya ve etnografa bilgile
ri ise daha da acnacak durumdayd:
Dnyadaki diyarlarn ve blgelerin sadece kk bir blmn bi
liyor, ayrm yapmakszn kuzeydekilerin hepsine skit, batdakilerin
hepsine Kelt diyorlard; Etiyopya'nn bize doru olan yanndan te
ye Afrika'y, Ganj ' dan teye Asya'y bilmiyorlard. Yeni Dnya yre
leriniyse hi mi hi tanmyorlard, sylenti ya da akla yakn ayia bi
le olsa; yalnz bu deil, iinde saysz milletin yaad ve nefes ald
ok eitli iklimler ve kuaklar onlar tarafndan yaanamaz yerler
olarak ilan edilmiti ve Demokritos, Platon ile Pythagoras'n kent
civar gezintilerinden byk iler gibi sz edilmiti.
Aristoteles gibi doay dorudan incelemek gereini sezen eski filozoflar
bile nce varsaymlarn ekillendirip ancak ondan sonra onlar dorulaya
cak veriler aradlar. ou, veri bulma gereksinimini gz ard etmiti; doa
y incelemektense, kesin ve mspet cevaplar gerektirmeyen ahlaki ve siya
si sorunlara eilmilerdi.
Eskilerin cehaleti modern felsefeyi bekleyen sorunun ancak bir b
lmyd. Daha sonraki dnrler' Yunan ve Romallarn hatalarn iyice
artrmlard, zira deitirmek veya gelitirmekten ok, onlarn otoriter ya
plarn eitli ekillerde kantlamaya girimilerdi: Skolastikler hipotezle
rini daha da ince alarla rerken, hmanistler de belagat ieklerini daha
da sse pse, yaldza batrmlard. Ancak tm modern dnrler ayn ya
nlgy paylatlar. Eskilerin kendilerinden ok daha fazlasn bildikleri, da
ha derin dndkleri konusunda hemfir oldular ve kendi grleriyle
68 YENi Bi LG i D NYASI
eski bilgelerin grlerinin uyumasn, geerliliklerinin bir iareti sayd
lar. Ancak gerei metinlerde arama giriimi tmyle bir yanl seimdi;
dayand nokta "eskiye sayg" ve "felsefede byk kabul edilen kiilerin
otoritesi"ydi. Taraftarlar ise, gerek bilgiyi deriemek iin nlerine kan o
esiz frsatlar deerlendirip de, sonrakilerin eskilerden daha yal olduu
nu fark edemediler: "Gerek eskilik dnyann eskiliine gre hesaplanma
ldr ve bu bizim zamanmzn vasfdr, eskilerin yaad alarn deil; o
alar bize gre yaldr, ama dnyaya gre gentir." nsann kurarlarn
ve terimlerini kitaptan almas, temel bir yntem hatas ve bilgi ma bedini i
gal eden "putlar" dan biriydi ve insanolunun zihnini ve akln kartnyor
du. Bacon btn bunlar, mabedi temizlereye girien Eski Ahit peygam
berinin ve maaradaki hayaletleri ortaya karan Platoncu dnrn iki
misline km azmiyle paralad.
Gerek filozof okuduu kitaplarn, safbir ekilde renebilecei do
ay "krp bozmasna" izin vermemeyi bilmeliydi. k deriden dosya ve ki
tap ciltleri, bir Baudin veya Montaigne'e meydan okumu, korkutmu, il
ham kayna olmu ve artmt; Himalayalar kadar yksek, ba dnd
rc basl malzemeler, ilerlemeyi deil durgunluu, belirli bir amaca y
nelmi sorgulamay deil, sonu gelmeyen tartmalar ele veriyordu:
Ve yine, eer kii atlyeden ktphaneye gider ve orada grd ki
taplarn muazzam eitliliine hayret ederse, brakn ieriklerini in
celesin ve dikkatle tetkik etsin, greceksiniz merak baka yne d
necektir. Zira bu kitaplarn sonu gelmeyen tekrarlarn, daha nce
sylenmi ve yaplm olanlarn nasl tekrar tekrar sylenip yapld
n grecek ve hayranlk hislerinin yerini bugne kadar insan zih
nini megul eden konularn azl ve fakirlii karsnda duyduu
aknlk alacaktr.
Sadece Ptolemaios ve Galenos deil, koca bir eski otorite kitaplar ordusu ve
beraberindeki bir alay yarumcu da yere serilmiti.
Bacon'n kuramlarnn hepsi kabul grmedi ve bilimin gelimesi
ynndeki kehanetlerinin hepsi gereklemedi. Klasik matematik veya ast-
YENi DNYALAR, EsKi METi N LER
Resim 5.2 Kol omb ve Vespucci ' ni n Yeni Dnya i l e temas , Theodore Gal l e' ni n Nova Repera' n n odak nok
tas d r. Bu hem corafi hem de teknolojik keiflerin bir kutsamas d r. Teknol ojik keifler aras nda barut,
pusu la, saat, matbaa, i pek dokumac l , dam tma ve zengi l i eer vardr. Bu gibi aralar ve keifler ou
kii i i n, ada Avrupa medeni yeti ni n eski lere gre ok daha ileri ve stn ol duunun kan t d r.
YE Ni Bi LGi DNYASI
ronomiden, hele bu iki alanda birden 6. yzylda oluan ilerlemeden pek
haberdar deildi. Kendi bilimsel pratii, akll hkmleri ile genellikle ters
dt. Siillerini yok etmek iin kapsnn stne iviledii kfl domuz
yann iyiletirici etkisine bavurmas, eski doal by yazarlarnn gele
neklerine olan balln gsteriyordu. Dier bilimsel kahinler -zellikle
Rene Descartes- en az Bacon'nkiler kadar etkili olduu grlen rakip
arahrma programlar oluturdular ve yeni bilimsel yntemlerin gelime
sine esasl katklarda bulundular. Bir mddet Bacon'n sekreteri olarak a
lan Thomas Hobbes, filozof Bacon'n hi de fena bir lordlar kararas
bakan olmad fikrini biroklaryla paylat.
Yine de, Bacon, birok yeniliki entelektelin ruh halinin gl bir
szcs olmutur. Cambridge ve Londra'da Gray's Inn'de eitim gren Ba
con, gncel hmanist akademisyenlii tanyor ve onun Aristoteles mant
ve Roma hukukuna meydan okuyuundan haz alyordu. 6. yzyln ikinci
yarsnda yetitiinden, Bodin ve dierlerinin dnerek bulduklarn o o
cukluundan beri biliyordu: Modernler, teknoloji ve felsefenin en hayati
alanlarnda eskileri yaya brakmlard. Ayrca, yaad bilimsel keifler
dnemi -ki hepsini beendii sylenemez- eskilerin bilimsel otoritesini
onarlmaz ekilde yerle bir etmiti.
572'den sonraki krk yl boyunca bilimsel otorite dengesi giderek
bozuldu. Kuyruklu yldzlarn ve yeni yldzlarn kefi, Aristoteles ve Ptole
maios'ta temel olan, gkyznn kesin deimezliiyle dnyadan farkl ol
duu grn tamamen ykt. Kalpte delik olmadnn ve kann damar
lara kalpteki septumdan deil atar damarlardan aktnn anialmasyla tp
okullarnda yzyllardr okutulan kardiyovaskler fizyolojinin temeli orta
dan kalkt. Tycho Brahe Danimarka' da bir adadaki gzlemevinde byk
masraflada kurdurduu kocaman ve harikulade aletlerle gkyzn ince
leyerek, daha nce akla hayale gelmeyecek hassasiyetle bilgilere ulamt.
Calileo'nun teleskobu teorik olarak przsz olan ay yzeyindek girinti
kntlar gzler nne serdi ve Jpiter'in yrngesinde, teoride ad bile ge
meyen ama pratikte yadsnmas mmkn olmayan yeni aylar tespit etti.
William Gilbert -Bacon'n takdir ettii bir alim- mknats ile hayretler
uyandran bir dizi planlanm deney yapt. Klasik otoriteye ballk giderek
YENi D NYALAR, EsKi METi NLER 171
daha az mantkl gelmeye balad. Eskilerin siyaset ve tarih gibi alanlarda
hala hkm sryor olmalar, genel otoritelerine kar klamadndan
deil, betimledikleri mutlak hkmdarlar ve yoz mahkemeler dnyasnn,
6. yzyln sonlarnda mevcut olan dnyaya artc ekilde benzemesin
dendi. Otoritelerini devam ettiren, eskilik deil, benzemeydi.
Aslnda eski dnyann en parlak rencileri de artk Bacon ile ayn
fikri, yani modemlerin eskilerin bilmesine olanak olmayan pek ok eyi
kefettikleri fikrini paylar olmulard. r6oo' e gelindiinde, hibir ilim
adam, ok deil daha otuz yl nce, Ptolemaios'un Geographike'sinin artk
tarihi bir merak konusu olduunu syleyen Mercator kadar ekingen deil
di. Gemiin gerekten geip gittii artk ortak bir kan halini almt. Bu
na uygun olarak, Bacon'n her zaman ayn g ve keskinlikte olmayan sal
drlar bile -nceki ve sonraki birok manifesto gibi- ikonoklastik para
dokslar deil de yaygn bir ekilde paylalan fikirlerin anlam dolu ifadele
ri olarak grlmeye balamlard. Dierleri -John Wilkins- bu fikirleri ye
ni alanlara uygulayp, rnein modern astronominin eskisini tam anlamy
la saf d ettiini syleyecekti.
Bacon'n keiflerin uzamsal yaylyla ilgili olarak sahip olduu im
ge, yeni bir bilgi ktas ya da kresi konusunda yapt polemiki ar, Ye
ni Dnya'ya ilikin en son literatre dayanyordu. r6oo' den hemen nceki
ve sonraki yllarda Yeni Dnya ayrntl tarih almalarna, kutsal kitap yo
rumlarna ve dinsel polemiklere konu olmaya devam etti. Ayn zmsz
sorular -Hyde Park kesindeki yeni din teliallar kadar inat ve yapkan
tekrar tekrar soruldu: Yerliler nereden gelmilerdi? nceki bilinen dnya
nn gebe kabileleri ve yksek uygarlklaryla balantlar var myd? Eski
lerin otorite kitaplarnda onlarn yaam alanlar, kkenieri ve adetleriyle il
gili bilgi bulunuyor muydu? Hep tartma yaratan ayn blmler -Kartaca
llada ilgili dzmece, Aristoteles, Atlantis zerine Platon, Yahudilerin ora
dan oraya dolamalar ile ilgili Eski Ahit ve Apocrypa- yeniden yeniden ta
rand. Ancak modernlerle eskiler arasndaki bu diyaloun, bir nceki tart
malar ve mnazaralar anda herhangi bir ncl yoktu.
Aslna baklrsa, tarihiler ve polemikiler metinlerdeki baz temel
kuralar hala mutlak kabul ediyorlard. Yeni Dnya tarihleri arasnda en
YE N i Bi LGi DNYASI
zgn ve etkili olannn yazar Cizvit Jose de Costa gibi Katalikler de, Es
ki Dnya zerine en muhteem tarih kitaplarndan birini yazm olan Sir
Walter Raleigh gibi Protestanlar da, ncil'i gemiin en geerli anlatm
olarak gryorlard. Tm insanlar, yerliler de Avrupallar da, tufandan
kurtulan Nuh'un olundan biri vastasyla bir ekilde Adem soyundan
geliyordu. Yeni Dnya'nn varl Eski Ahit'in otoritesini baltalamamaly
d ve Hristiyan ilahiyatnn gerekleri, Yeni Dnya adet ve inanlarnn da
kkenini ve yapsn aklyor olmalyd. ayet yerliler bir byk sel efsa
nesine inanyor veya tek bir Tanr'ya tapyorsa, rnein, bunu hem gayet
ortodoks hem de apak bir nedenle yapyorlard: eytan, o mthi ikiyz
l, tpk sihirbazn kara ayini gibi, sahte bir kara kutsal tarih reterek, on
lar penesine almt.
Mamafh entelekteller varsaymlarn ortak yap iskelesi iinde, her
eyiyle farkl binalar ina etme olana buldular. Acosta, Amerikallara atf
ta bulunabilecek eski metinleri de haut en bas (tepeden trnaa) gzden ge
irdi ve bu metinlerin, en azndan, eskilerin dier ktalar hakknda kark
ve dalayl bilgileri olduunu gsterdii sonucuna vard. Efsanelerin ve hi
kayelerin hibiri Yeni Dnya insanna tpatp uymuyordu. Bu insanlar yer
leim yerlerine metinlerde bulunabilecek bir yolla deil, mantkl tahmin
lerle ulamlard: Asya' dan karayoluyla g ederek. Dolaysyla, hikayeleri
kronolojik olarak insanolunun ncil'de anlatlan tarihi iine skm da
olsa, aslnda yeniydi ve otorite metinlerin okunmasyla deil, kta kylar ve
kabile adetlerine ait deliller toplanacak kazlarla bulunmalyd. Bu tarih, Ci
cero'nun, hitabetin sosyalletirme gcnden sz ederken anlatt Avrupa
l pagann sefil yalnzlndan uygar topluma ykseli hikayesiyle en azn
dan ana hatlaryla uyumalyd.
Raleigh'nin nl kitab 64'te, Acosta'nn ngilizce'ye evrilmesin
den on yl sonra basld. Kendisi de bir kaif olan Raleigh, Yeni Dnya'nn
gzler nne seriliini tarihin en byk olay olarak gryordu. Kitabnn
bandaki resimli hikayede "zamann ahidi" elinde, zerinde Adem ve
Havva'nn gnah ilerek zere olduklar cennetin resmi olan bir kre tu
tar. Ancak kre Eski Dnya'nn yan sra Kuzey ve Gney Amerika'y da
gstermektedir. Kuzey Atlantik'te savaan gemiler, gneyde ise yalnz bir
YENi D NYALAR, EsKi METi N LER
Resim 53 Bu kapak sayfas gl bi r tart ma noktas na parmak basar. Johannes Kepler Rudolphine Tab/es
adl eseri ne, astronomi ni n eski Babil 'den Tycho Brahe'ye kadar ol an gel i i mi ni anlatarak bal ar. John Wi l ki ns
ise A Discoure canceming A New World I Anather Planet in 2 Bookes (Londra, 1 640) adl eserinde, sadece
modern otoriteleri -Kopernik, Kepler'in kendisi ve Gal i leo- beti ml eyerek ba ms zl n i l an eder.
1
7
4
YENi Bi LGi D NYAS I
Resim 54 Si r Walter Ral eigh, Historie ofthe World (Londra, 1 634) adl eseri nde bul unan bu haritada
Nuh' un soyunun Asya zerinden Avrupa' n n baz blgelerine, Kuzey Afri ka'ya ve Ortadou'ya ol an
hareketleri ni n i zi ni srer.
YENi DNYALAR, EsKi METi N LER 1
7
5
HUGO GROTI US VE
ISAC L PEYRERE
Hal l andal nl hmani st bi l i m
adam Hugo Grotius, ul usl arara
s hukuk zerine yapt nc a
l ma De jure beli ac pacis ile ta
n nr. Ayrca Yeni Dnya insanl a
r n n kkenine ait etimoloji k de
l i l l er ve rf ve adetleri n karla
trmas zerine kurulu karmak
kuram n sunduu De origine
gentium Amedcanarum (1 643)
adl ksa bir tez de yazd. Ul at
sonular yeni olsa da, nermele
ri bu konuda yazan dierleri gi
biydi: "Ba ndan bilmemiz gere
ki r ki, i nsan rk, Nuh zaman n
dan ya da Babil Kul esi 'ni n ina
s ndan itibaren dnyan n drt bi r
tarafna yay l d . "
Sevi l l i I si dare' ni n T-0 hari
tas n n gsterdi i gi bi (eki l
2.3), Avrupal l ar uzun zamand r,
rk n -Avrupal , Asyal ve Afri
kal- Nuh' un ocuundan,
sras yla Yafet, Sam ve Ham' n
soyundan geldiine i nanyorlar
d . Bu l modele uymayan bi r
rk, i nci l ' i n otoritesi i i n isten
meyen sonul ar yaratabilecek
can s k c bi r unsurdu.
Yi ne de, kuram kurtarma
n n bir yolu bul unabi l i rdi , ayet
Yeni Dnya i nsan n n bi r ekilde
Eski Dnya'dan birilerinin soyun
dan geldii syl enebil irse. Yeni
Dnya i nsan n n kkeni hakkn
da ok eitli fkirler oraya atld
ve reddedi l di : Marc Lescarbot,
Nuh' un ahsen Brezilya'ya yer
letii ni syledi, Manasseh Ben
kaifn kalyonu vardr. Dier blmlerde akla
gelebilecek her trl topluluun Nuh'tan bala
yan eceresi haritalada anlahlr ve eski otoriteler
hala nemini korumaktadr. Raleigh, Zerdt gi
bi eski Yakndou bilgelerine hala hayrand; Isa
ac Casaubon'nun Msrl bilge Hermes Trisme
gistus'un szde vahiylerinin, aslnda son dnem
Yunan saltekid olduu yolundaki gl iddi
alar onu aknla uratmh. Cennetteki iyi ve
ktnn bilge aacnn doasn tarhrken, ken
di deneyimlerinden sz ederek, daha nce yazar
Goropius Becanus'un bunun bir fcus Indica
(yerli masal) olduu ynndeki grn rt
meye alt; Yeni Dnya' da bu tr aalar gren
Raleigh, onlarn kitabi rakiplerinin zanettii ka
dar byk olmadn biliyordu. Yine de bu soru
na kendi zmn baka bir eski metinden,
Yahudi filozof Philon'un yazlarndan ald. An
cak, konu Yeni Dnya olunca, elinde yazl bir
kaynak olmad -ya da olmadn zannettii
iin, blge ahalisiyle ilgili bir hikaye yaratmakta
fen bilimlerine bavuran Raleigh de metinler ye
rine tahminler sundu.
Amerikan kkeniyle ilgili 17. yzyl tart
malar, 6. yzyldakilerden daha yansz ve ay
dnlatc olmayacakt. Hugo Grotius bu soruna el
atp da, baz yeriiierin Lap soyundan geldiini
etimoloji ve adetlere ilikin delillerle ispat etme
ye altnda, hizmetinde olduu sve krall
nn karlarn da gzetmeyi de phesiz ihmal
etmiyordu. Tezi, Yeni Dnya kolonileri zerin
deki bir hak iddiasna tarihi bir temel oluturdu
u gibi, oradaki yerli halkn eceresine de katk
YENi Bi LG i DNYASI
salyordu. Hasn Jan de Laet, daha bilgili oldu
u halde -Grotius'a hediye olarak, sayglaryla
Acosta'nn kitabn gnderdi- daha ak fkirli
deildi. Her ikisi de bakalarnn tezlerine sald
rrken, kendilerine kar olmadklar kadar ele
tirel ve aynnc davranarak, onlarn keyfi bir bi
imde kullandklar mnfert etimolojileri veya
adetlerdeki tekil benzerlikleri tehir ettiler.
Neredeyse tm Kuzey Avrupal kart g
r sahiplerinin bulutuu nemli bir nokta var
d: Klasik hikayeler Yeni Dnya'nn kkeninin
uydurulabilecei kalplar artk sunamyordu.
Geriye bir tek ncil kalyordu ve o bile insann
yapabilecei bir dizi varsaymn ancak snrlarn
izebiliyor, erevenin kendisinin yapmna yol
gsteremiyordu. Yeni Dnya ar basan bir yeni
likti artk, eskilerin yalnzca yolculuklarnn de
il, bilgilerinin de snrlarna tanklk etmiti.
Bacon -Brodin'i, Acosta'y ve Raleigh'i okumu.
biri olarak- yeni ktalarn insanlarnn, Avrupal
lar ilgilendirdii kadaryla nasl ve nereden gel
diini aklamak istemediinde, oralada ilgili en
son haberleri bir araya getirmekle yetindi. Bir
anlamda Acosta'nn izinden gidiyordu, zira ken
di bitmemi topyas Yeni Atlantis'i eski insan
larn hareket alannn tartmal tarihi iine yer
letiriyordu. Acosta'nn yerli tarihi gibi Bacon'n
hayal gc de ncil zamanna uyuyor, ama n
cil'deki tarihin ayrnhlar ile balant kurmuyor
du. Bacon'n tarihe bakn Yeni Dnya ile ilgili
son kurarlarn ekillendirdii akt.
Bacon aslnda eski metinlere polemikle
rinde akladndan ok daha fazla bal kalm-
YENi DNYALAR, EsKi METi N LER
lsrael onl ar n israi l ' i n kayp kol u
ol duunu i ddi a etti, Edward Bre
rewood Tatar ol dukl ar na inand ,
Georgius Horni us Grotius' unki
kadar abartl bir ku ram ortaya at
t (Yeni Dnya i nsan n n Eski
Dnya'da bi rden fazl a atas var
d) ve gzde kuraml ar yazlarda
olduu kadar haritalarda da arta
rak yer al d .
Groti us, kuzeyi ii erin "Ger
menler"den, hatta i skandinavlar
dan gel diini, Kuzey Atiantik'teki
adal arda konakl ayarak i zi an
da' dan Grnland'a ve oradan da
Kuzey Amerika'ya ulatklarn i d
di a etti. Bu iddias n etimolojiye
dayandrarak yer isiml erinin ben
zer eklerle bitmesini "del il " gs
terdi : Germen di llerindeki Isiand
ve Groen/ant ile Amerikan dil l e
rindeki Quaxit/an ve Ocotlan gi
bi. Bi r baka iddia Tacitus'tan
gel di ; zira Grotius'a gre yerli ev
l i l i k adetleri eski Germenlerinki
ne benziyordu, dol ay s yl a i ki
grup arasnda bir balant olma
l yd . Adellerin benzerlii Groti
us'u i nand rd : Yucatan Yarma
das ' nda yaayanl ar Etiyop
ya' dan, Gney Amerika'dakiler
Gneydou Asya'dan gel mi ler
di; Perulular hari, nk onl ar n
gnee tapmal ar ve yksek me
deniyetleri in'den geldiklerine
iaret ediyordu.
Groitus' un eserleri, onun,
Yeni Dnya' n n inci l ' i n otoritesi
ni sorgulad ynndeki endie
si ni yanstr. 6. yzy l da Paracer
sus ve Giordano Bruno, Yen i
1
77
Dnya i nsan n n Eski Dnya i l e
hi bi r balants ol mad n i ddi a
ettiler. okkkenl i l i k fkri, 17. yz
yl ortal ar nda lsaac La Peyrere
taraf ndan iki kitapta birden ele
al nca hz kazand . Groti us i nce
lemesini kaleme al rken belli ki
akl nda La Peyrere' ni n fkirleri
vard:
"[ayet] ou szcn
benzer olmad mesnet al narak
bu i nsanl ar n Germen ol mad kl a
r [iddia edilecek ol ursa], o halde
bu demektir ki hi kimsenin so
yundan gel memektedirler, nk
szckl eri dierleri ni nki ne hi
benzememektedir; o hal de ya
Aristoteles'in i nand gibi ezel
den beri vardlar ya da I sparta ef
sanesi n deki gibi yerden bitiverdi
ler veya Homeros' un anl att gi
bi okyanustan kt l ar veyahut da
son zamanl arda Fransa'da baz
l ar n n farz ettii gibi Adem'den
nce bi l i nmeyen baka adaml ar
vard . Eer bunl ara i ti bar edilirse,
dine byk bir zarar gelecei ni
gryorum. Eer benim tezime
i nan l rsa, hibir ziyan ortaya k
mayacaktr."
La Peyrere de Grotius gibi
inci l 'i n otoritesi ni sarsmaya pek
hevesli dei l di . Tam tersine:
Adem'in kelimenin tam anl amy
l a i l k insan olmadn ama meca
zi anl amda yle olduunu, nk
gnahkarlarn i l k atas olduunu
iddia etti. Byl elikle inan i l e akl
ve i nci l 'i n kronolojisiyle de dier
uygarlklarn kronoloji si ni uzla
trdn dnyordu:
tL Metinlere grlerinin benzerlerini bulma
beklentisiyle bakt_ Ancak, eski kurarlarn abar
tl kumdan kalelerinde deil, onlarn altnda
sakl olabilecek Sokrat ncesi grleri arad_
Yunanl dnrlerin ebedi tartmalarnn ksr
ve verimsiz olduunu iddia ederken, zellikle iki
bin yl nce hemen hemen ayn eyleri sylemi
olan Heraditus'tan alntlar yapt_ Ayrca, Yunan
efsanelerinde doayla ilgili derin fikirler bulaca
n da mit ediyordu_ Bunlar yeniden anlatt ve
mecazi anlamlar ynnden inceledi, eski tanr
lar hakknda arlkl olarak Rnesans yazarlar
na bavurdu; ancak bu eski bilgi hazinelerinin,
Yunan dncesinin ok derin unsurlara sahip
olduunu gstermesi onu olduka rahatsz etti_
Bacon bu ikilemi asla zemedi, ama imalar ve
kinayelerle bir k yolu buldu. Ona gre Yu
nanllarn tarih ve doa bilgisi ynnden cahil .
olmalar ilkelliklerinden deil, unutkanlklarn
dand: Msrl rahiplerin Solon ve Hecataeus'a
anlatt gibi Yunanllar kayt tutmay ihmal ett
ler ve kendilerinden nceki geni bilgi ve irfan,
ancak efsanelerde blk prk yaad ve airler
de onlar anlamadan naklettiler_ Instauratio mag
na, gelenekleri yerden yere vursa da, kayp ilim
ve irfan yeniden ele geirmek iin bir program
nerisi yapyordu_
Bacon kltrel tarihin rotasn izmek
iin en yksek sesli ve put ykc abalarn sarf
ederken bile, ona metinlerin en yetkinleri reh
berlik etti_ Onun dnce tarihi ve bilim progra
mnn merkezinde, ilerlemenin mmknl
ne ve yeninin gerekliine inanc vard_ Keifle-
YENi Bi LGi DNYASI
rin farkl bir dnya yarattnda, Bodin ve Le
roy' dan daha radikal bir ekilde srar etti. Mo
dern dnrler baz eyleri eskilerden daha iyi
bilmekle kalmyordu; dnya ile ilgili bilgileri de
katlanarak geriye dn olmayan biimde art
mt. Bacon'n kendi bilim reformu da, doal
srecin bilgisi zerinde ayn sarsc etkiyi yap
may hedefliyordu.
Irstauratio ma
g
a'n balk sayfas Ba
con'n entelektel dnyann yaknda alt st ola
cana dair inancnn kaynan ve temelini ak
a ortaya koyar. Dayand bir metin vard. Dese
nin altnda ncil'in Daniel kitabndan bir alnt
yer alr; insani zamann sona eriinin neticeleri
ni anlatrken, o korkun an bir mit kvlcm ta
maktadr: "Pek ou" der Daniel, "oraya bura
ya dalacak ve bilgi oalacaktr." Bacon keha
netinin ilk yarsn keiflerin gerekletirdiini
grmt; yeni bilim ise ikinci ksmn gerek
letirecekti. Tm geleneklerin yklnas iin ver
dii komuta destek, en geleneksel kurallardan
geldi. Bacon -kehaneti andran benzetmeleri,
"putlara" saldrs ve tarihin gerekten deiebi
leceine olan tutkulu inancyla-btn eserlerin
de, Kolomb gibi, gelecee kehanet anlayyla
bakt, nk ona, sorgulanamaz kabul ettii tek
bir metin rehberlik ediyordu. Bacon, sadece elin
de yeni bilgiler olduu iin deil, kitaplarn en
eskisi olarak grd kitaptan yenilikle ilgili en
canl bak ald iin yeni bir dnya dleyebi
lirdi. Veriler artk metinlerden gelmiyor olsa da
hi, otorite metin, veriler aras katalizatr grevi
yapyordu. Bacon Aristotelesci metin stunlarn
YENi DNYALAR, EsKi METi N LER
" . . . Yarat l tarihi daha bel ir
ginl eti ve kendi iinde uyum
salad. Tm eski veya yeni kafr
kaytlar ile Kalde, M s r, iskit ve
i nl i lerinki de pek iyi bir ekilde
uyutu; yarat l n ilk blm pek
de uzak ol mayan bir zamanda
Kol omb taraf ndan kefedi l en
Meksika' n nki ne uydu; ayn ekil
de hi bil inmeyen kuzey ve gney
mi l l etlerine de uydu. i l k ve en es
ki yarat l anl ar gibi bunl ar n tm
de en eski yarat l a aittiler ve
Adem'den remeyip, dnyan n
her kesi ne da l m ol arak
Dnya ile birl ikte yaratlm ol
mal ar mmkndr."
La Peyrere' nin Praeadami
tae (655) adl eseri doa ve doa
kanuniarna gre hayatn konu
mu zerine geni mtalaalarda
bul unurken, kutsal tarihi dnyevi
tarihlerle karlatrarak birincisi
nin deerini drdnn bel l i
ki farknda deildi. Kutsal Kitap
yoruml ar na yapt cretkar ama
saf yolculuun kaynanda iyi ni
yet vard: Yarat l daha aklc bi r
metin hal ine getirerek daha i nan
d rc yapmak ve bylece putpe
restleri bunu al maya hevesli ve
gerek di n olan H ristiyanl ka
bul etmeye istekli hale getirmek.
Kaynaklar: Alien 1 949;
Hodgen 1964; Rubies 1991.
1
7
9
O ' H l
J .. . u . ,

Ro, ne dor t
Sw41- TA n B in
F
ee 6 8 7
Resim 55 Savinien de Cyrano de Bergerac' n, Kolomb' un yolcul uundan bel ki daha tutkulu ama onun
ki nden nce hayal dahi edi l emeyecek keiflere doru fantastik yolcul ul uunu anlatt Camical History of
the States and Empires ofthe Worlds ofthe Moon and Sun (Londra, 687) adl kitab n n basayfas ve giri
resmi.
8o
YE Ni Bi LGi DNYASI
ykm olsa bile, otorite kitaplar mabedinin bir
ksm ayakta kalmaya devam edecekti.'
Bacon kendine has bir programn szc
s deil, iki nesil Avrupalnn portavoce'si (sz
cs) oldu. ekinceleri kadar iddialarnda da be
enmedii yetkin metinlere mracaat etmesi ve
tecrbesi, zamann Avrupalsnn dnce yap
snn derinliini ortaya koyar.
BiLGNN YuvALARr: MzELER, AKADEMiLER vE
NVERSTELER
Avrupal entelekteller yeni rekanlara ta
ndlar. Prag'dan Kopenhag'a kadar tm saray
larda ve ehirlerde, krallar, alimler ve amatrler
yepyeni bir ortamda alyorlard. Geleneksel
akademisyenin alma odas nasl kitapsz d
nlemezse, onlarnki de ktap olmayyla tann
yordu. Mze, tuhafiye dolab, Kunst und Wunder
kammer gibi eitli isimler alan bu mekanlar, ki
taplarla deil, tam da Bacon'n alimleri aratrma
ya zorlad doal nesnelerle donahlmh.
Bunlardan en nemlisinin -Ole Worm'un
Kopenhag'daki Musaeum Wormianum'u- ayrn
tl kaytlar bir katalog olarak basld. Ziyaretile
ri sert ve elle tutulur cismani nesneler, yani aka
demik ve bilimsel ilerlemeyi mmkn klan so
mut deliller karlyordu. Worm'un kitabnn
balk sayfasnda grld haliyle, akla hemen
akademisyen alma odalarnn ilk portreleri ge
liyor: dzenli bir mekan, byk kurun pencere
ler, yer karolar, yani Aziz Jerome ve aslannn ya
da Erasmus'un kendilerini evde hissedecekleri
bir yer. Ancak mobilyalardan kesinlikle dehete
YE Ni D NYALAR, EsKi METi N LE R
CYRANO DE BERGERAC
VE AY'DAKi ADAMLAR
john Wi l ki ns 1 640 y l nda yazd
Discoure canceming a New
World and Anather Planet (eni
Bi r Dnya ve Baka Bi r Geze
gen zeri ne Sylem) adl ese
rinde, k tal ar n ve bi l i nmeyen
i nsanl ar n kefnden edi ni l en
tecrbe i l e baka dnyalarda ya
am ol abi leceine i nanmak ge
rekti i ni sylyordu. Savi n ien
de Cyrano de Bergerac daha da
i l eri gitti ve byle bi r dnyaya,
Ay'a gitti i ni i ddia etti.
Cyrano de Bergerac hi
phesiz Frans z zgr d
nrleri ni n en zgn ol an yd ve
Ay' daki ve Gne'teki Devletlerin
ve imparatorluklarn Gln Ta
rihi adl eserinde, genel ol arak
ada Avrupa bi l i m dnyas n
ve seyahat yaz n n kaliteli bi r
eki l de hi cveder. Bi rok eyin
yan sra Ari stotelescileri al aya
al r, yapt uu yol uyl a Dn
ya' n n dnn ve Ay' n eki
mi ni "ispatlar" ve mantki ol a
rak bi r l ahanan n hayat n n bi r
i nsan nki nden ok daha deerl i
ol duunu ne srer. Cyrano, ya
aml ar i i n sadece yemekierin
buhar i l e yetinen Ay saki nl eri n i
anl at rken, Pl i ni us' un el ma kok
layc l ar n hatrlarz. Tuhaf y
ry bi i ml eri ve gari p yemek
adetl eri her zaman canavar rk
l ar n i areti ol mutu; ite, Ay
saki nleri de iki deil drt ayak
stnde yrmekte ve Rne
sans dnemi ni n iyi dnya i n-
8
sanl ar gi bi , durul ar n n yar
tanr i nsan duruu ol duunu id
dia etmektedirl er.
Cyrano' nun anl att kl ar
kl trel temas a s ndan da
neml i di r. Cyrano kendi ni , d a
r dan bakan ve varl i l e i nsa
nol unun tan m gibi temel me
selelerde tart ma yaratan bir
yabanc gibi gren bi rka Avru
pal dan biriydi. Kendi si gibi Ay'a
gitmi bi r i spanyol i l e bi rl i kte
hapsedi l di i nde, mzi k notala
rna dayal aristokratik Ay di l i ni
reni r ve di l i nsanl n ve me
deniyetin i areti ol duuna gre,
gardiyanl ar iin el i nde ol ma
dan gerek kavramsal mesele
l er yaratr:
"Karar veri l miti, en i yi si ,
tyl eri ol mayan bi r papaan di
ye gei nmel i ydi m, zi ra i kna et
tikleri ki i l ere dorulatm l ard
bi r ku gibi i ki aya m ol duu
nu, ki zel mecl i si n kesin emi r
leriyle kafese bu yzden kon
mutum. Orada kral ienin ku
bakcs , bana her gn sl k al
may retme zahmetine katla
n yordu, tpk burada tc ku
l ara yap l d gibi. Yiyecek iste
medi i m iin mutl uydum: Bu
arada, seyirciler sonel eri ile be
ni a rtt l ar, onl ar gibi konu
may rendi m; ylesi ne ki , d
ncel erimi ifade edebilecek ka
dar l eheni n ustas ol duumda
onl ara en mkemmel fi ki rl eri mi
anl att m. Syledi kleri mi n tuhaf
l herkesin elencesi ol mutu
ve zekama yl esi ne hrmet
derlerdi. Raflar kitaplada deil, rneklerle do
luydu: mineraller, deniz kabuklar, kkler ve hay
van paralar. Tavan kirilerinden kanolar, kular
ve balklar sallanyor; duvarlar deniz kaplumba
alarnn kabuklar ve boynuzlu hayvanlarn kafa
taslar sslyordu. Sergilenen ok mikarda eya
ve silah, Worm'un insanlk tarihinin ilk dnem
lerine olan ilgisini yanshyordu. Bu ilgi onu eski
skandinav iirini zmeye ve arahrmaya, Hris
tiyanlk ncesi ilkel skandinav takvimlerini
renmeye ve atalarn onudandrmak iin hayvan
kurban ettiklerine inand eski Danimarkallarn
megalitik mezarklarn kazmaya yneltmiti.
Worm bu arahrmalar kitaplar zerinde deil,
yerinde yaph ve inceledii mahallere dikkatle i
zim yapacak teknik ressamlar gtrd. Byk bir
titizlikle uygulad bu teknik, Bacon' muhakkak
ki hayran ederdi. Antarn stndeki toz ve bitki
leri yavaa spryor, harflerle atlaklar ayrt
ediyor ve ancak dikkatli bir tanmlamadan sonra
yorum yapyordu. Worm'un bir deniz gergedan
nn boynuzunu, bu tip boynuzlarn ancak tek
boynuzlu bir at eklindeki hayvann boynuzu ola
bilecei inancn rtmek iin kullanmasn Ba
con da takdir ederdi.
Elbette ki Worm'un snflandrma pren
sipleri modern deildi. Doal olanla insan yaps
arasnda hibir ayrm yapmakszn, ister doal
talar, ister yldrm ta denilen insanolunun
biim verdii balta balar olsun btn talar,
kendi plan dorultusunda bir araya istifledi. An
cak kendisini bilerek hapsettii ve ilkel adamn
yaantsndan somut ayrntlar tayan yeni do-
YENi Bi LGi DNYASI
al olgular dnyasnn bu boyutlu sergilenii
nin getirdii yeni yaptrmlar sz konusuydu.
Bacon gibi W orm de insann doaya hkmetne
ye almadan nce, ona ba emesi ve oluum
halindeki binlerce doal srecin rneklerini top
layp doa kanunlar ile ilgili kurarlar gelitir
mesi gerektiine inanyordu. Prag'daki Kunst
und Wunderkammer binasyla Dresden' deki
meclis b inasnn, Roma' daki Atlanasi us Kircher
ve Oxford'daki Elias Aslmale mzelerinin birbi
rine benzeyen odalar, sevgiyle sergilenen bu tr
nesnelerle doldu. 2
Vitrinlerdeki, aklc bir dzen verilmi
ama ayn zamanda metinler yoluyla deil de
kendi adiarna konuan doal nesneler, yeni do
a anlaynn ve Bacon'n dillendirdii uzman
lk laboratuvarlannn szcln yapyorlard.
64o'larda Avrupa'y gezen, gen ngiliz virt
z John Evelyn gibi eitimli bir seyyah, Katalik
ya da Protestan, rahip ya da alelade bir sr in
sann ayn gsteri merak ile "daimi hareket, ay
nalar, mknats deneyleri, modeller ve bunun gi
bi daha binlerce acayiplik ve icat" sergilediini
grd. "Romallarn zar atmak iin kullandklar
kemikler . . . gerek bir Remora bal . . . ringa ba
l byklnde, boy ve biim olarak da ayn . . .
banda slk benzeri vantuzuyla . . . btn ana
tomi uzmanlarnn insana ait olduuna karar
verdikleri, evresi 58 santim olan, dev birine ait
diz kemii. . . " : Bunlar Romal merakllarn
Evelyn'in grmesine izin verdikleri doa ve insa
na ait heyecan verici antikalardan sadece bazla
ryd. Nesne artk asl aratrma konusu olarak
YENi D NYALAR, EsKi METi N LER
edi l di ki mecl i s herkesin bana
mant k bahedi l di i ne i nanma
s n yasaklayan bi r bi l di ri yayn
l amak zorunda kald; btn ki
i l ere, ne art altnda ol ursa ol
sun, benim btn yaptklarm n
mantktan deil sadece igd
den kaynakl and n bi l mel eri
i i n kesi n emi r veri l di . "
Kaynak: Cyrno de Bererc 687.
Resim 5.6 joseph Franois Laftau' nun Moeur des sauvages ameriquains comparees aux moeur des pre
miers temps (Pari s, 1 724) adl kitab ndan, renme dnyas n n kap l ar n n a l n anl atan gi ri resmi ,
Reisch' n Margarita phi/osophica (Resi m . ) adl eseri ni n kapak sayfas i l e tezat ol uturur. Sada oturan
renci bi lgiyi sadece eski metinlerde deil, heykel l er, madal yal ar, Yeni Dnya anl at m lan, haritalar ve i l
gi n nesnelerde aramaya tevik edi l i r. n tarafaki nesnel eri n dzensi z duruu tuhafye dolab n n, i ki yz
y l nceki di si pl i nl eri n kapal , si metrik ve dzenl i dnyas i l e tezat oluturduuna di kkat eker.
YENi Bi LGi DNYASI
Resim 57 O/e Worm' un Musei Wormiani historia (Leiden, 1 655) adl eserinin kapak sayfas .
YENi DNYALAR, EsKi METi NLER 8
5
kitabn yannda yer alyordu ve insanlar bu deiiklii yapmaya, B ah' daki
o koca ve beklenmedik nesnenin kefinden daha ok tevik eden baka hi
bir ey olmamt.
Bizzat almann kendisi de deimeye balamh. 48o'de Avrupa
l ilim adam bir kenara ekilip tek bana okur ve dnrd, bilgisini di
erlerine iletmeyi ise niversiterde veya matbaaca yapard. Bacon zamann
da ve daha sonralar ise ilim adam aksine, giderek daha fazla bakalaryla
birlikte alma eilimi gsterdi. Eitim reformu yaplan kururarn says
artt. Roma'da Lincei Akademisi'nde, Londra'da Gresham College' da, Ams
terdam' da Athenaeum Illustre' de ve Prag' dan Londra'ya kadar saysz salon
da kitap ehli ile zanaat ehli bir araya gelip doann gizemleri zerine tarh
tlar. renmede yeni bir ideal, yalnz ve tek bana deil, toplu ve bir arada,
herkesten uzak durup kendini eskiyi anlamaya ve korumaya adamlktan
uzak, yeniyi anlamak ve tanmlamak iin ortak bir gayrete dayanan bir anla
y kk salyordu. Bu ideal, yzyl sona ermeden Paris Bilimler Akademisi
ve Londra Kraliyet Cemiyeti gibi, Bacon ve Descartes'a ok ey borlu olan,
gerei bulmak iin yeni bak alar ve tarhmalara kendini adam byk
kururar ierisinde yeereceki.3
Bacon'n kitaplar gibi, 17. yzyln yeni renim kurumlarnn da
yeni dnce ve hareket alkanlklarnda bol miktarda gelenek mayas var
d. Kraliyet Cemiyeti'nin yeleri bile entelektel bamszlk taleplerini Ro
mal air Horace' dan bir veeize ile dile getirdiler. Bu bileimi grmenin en
iyi yolu Worm Mzesi ve benzeri yerlerin uyarc, ama bir o kadar da ar
tc harikalarndan, birok ynden ayn derecede radikal ama ok 'daha ka
lc ve byk bir baka kuruma doru hareket etmektir: Bacon'n Avru
pa'sndaki en yeni niversite olan Hollanda'da, Lahey yaknlarndaki Le
iden niversitesi'ne.
ilk gnden itibaren radikal bir yapya sahip olan bu niversite 1575'te
ehrin spanyol igaline baaryla kar koymasn kutlamak iin kuruldu.
Bu dramatik bakaldr sonucu Hollanda ve dier kuzey eyaletleri Avru
pa'nn en yeni devletini oluturdular. Bu devletin kurulu karar bile sahte
imza ile gerekleti, nk Flaman lkelerinin szde kral spanyol II. Feli
pe'nin, bu en byk dmaniarna kraliyet onay vermesi mmkn deildi.
86 YENi Bi LGi D NYAS I
Balangta kk olan Leiden, ksa srede Avrupa'nn en byk niversi
tesi oldu ve Sir Thomas Browne dahil, ngiltere ve Almanya'da ok sayda
renciyi kendine ekti. r625 ylnda eski tarihi Johannes Meursius, kuru
lu yldnmnde, Athenae Batavae (Hollanda Atina' s) gibi anlaml bir ba
lk altnda ayrntl bir kitap yaynlayarak, niversitenin fakltelerinden ve
imanlanndan sz etti. Buras artk entelektel yeniliklerin merkezi haline
gelmiti.
Meursius'un titizlikle anlatt gibi, niversite asude bir sknet ve
tefekkr yeri olmaktan ok uzakt. Tp rencileri bitkilerin zelliklerini
yalnzca ktaplardan deil, mthi doabilimci Charles de l'Escluse tarafn
dan kurulmu botanik bahelerinden reniyorlard. Bu bahelerde yaz ay
larnda resmi konferanslar yaplyor, deneyler yl boyunca devam ediyordu.
"Burada" diyordu Meursius, "botanikiler iklimimizin hayranlk duyulacak
armaanlarn buluyorlar." Anatomi bilgilerini bu ie adanm ve 1597 y
lnda kurulmu grkemli bir arfide reniyorlard. Burada anatomi uzma
n olarak stn becerisini, mthi zekas ve eitimi ile birletiren Petrus
Pauw "Yirmi iki yl ierisinde ok eitli hayvan ve her iki cinsten altm in
san kadavras zerinde almt." Mhendisler mesleklerini -Hollanda
iin yel deirmenleri ve setler, ticaret ve zanaat nemliydi- Simon Stevin
ynetimi altnda ve derslerin allm usulde Latince yerine Flamanca ya
pld zel okulda ediniyorlard.
Leiden' de Roma tarihi gibi ldasik konular bile modern bir bakla ele
alnyordu. Soyut haslerlerden ok kamp krma, istihkam, manevra ve Ro
mallarn her yerde galip gelmelerini salayan emir-komuta zinciri gibi so
mut taktiklerle urayorlard. spanyollan bozguna uratan Hallandal
mti general Nassau'lu Maurice, sava alanndaki uygulamalannn b
yk ksmn Leiden'deki snflarda renmiti. Ona orada Polybios'un Ro
ma ordularna ait tanmlamalarn reten karizmatik tarihi Justus Lipsi
us'tu. Leiden akademisyenleri batda nadiren ilgilenilen Arapa ve Farsa gi
bi dillere el atm ve mfredata corafa gibi yeni dersler eklemilerdi.
Dolaysyla Leiden kendini geleneksel isimle niversite diye adlan
drsa da, aslnda dnyann her yerindeki renim kurumlar kadar mo
derndi. Meursius rencilerin ve ziyaretilerin Leiden'de karlaacaklan
YENi D NYALAR, EsKi METi NLER
Resim 5.8 Johannes Meursi us' un Athenae Batavae (Leiden, 625) adl eseri nden, Leiden niversitesi ' ni n
botani k bahesi.
yenilikleri dramatize ederek anlatr. rnein anatomi amfsi, iinde lle
rin kesildii bir masa bulunan basit bir oditoryum deildi. Titiz bir dzen
leme ile duvarlarna ve dairesel sralarn arasna, Ole Worm'un o ok sev
dii doaya ve insana ait nesneler yerletirilmiti:
88
... kurumu insan barsaklar, mide ve derisi; maharetle bir araya
getirilmi kadn ve erkek iskeletleri; ayrca hayvan kemikleri; bir at,
bir inek, bir geyik, bir kurt, bir ay, bir kei, bir maymun, bir kpek,
bir tilki, bir kedi. . . balina kemikleri ve dileri ve son olarak, baharat
lada muamele edilip kurutulmu olarak tacir Peter Guilelmus tara
fndan baka vcutlada beraber buraya getirilmi ve balanm
olan insan lleri. Ayrca atomik emalar ve kadavra kesrek iin
gerekli tm aletlerin durduu bir dolap.
YENi Bi LGi D NYASI
Tuhafiye dolab niversiteye de girmiti.
Yeni bilimin erbab Evelyn, niversite profesrlerinden pek etkilen
memiti. Onun zevk ald ve ilgisini eken eyler unlard:
. . . onlarn anatomi okulu, amfsi ve bitiiindeki, ii doa harikala
nyla dolu deposu. Balina ve flden sinek ve rmcee kadar pek ok
ey, ki bu sonuncusu narin bir sanat eseri olup onun kemiklerini
-eer bylesi hassas bir bceinkilerden bu ekilde sz edebilir
sem- bu minik hayvann yapkan svlanndan nasl ayrdklarn
grmek. ok eitli baka eyler arasnda, bana sarho bir Bollan
dalnn karnndan yeni kanlan bir bak gsterdiler. . . Cerrah ve
hastasna ait tablolar da duvarlar da aslyd.
Bu ortamda Bacon'n programnn gerekletii ve ehliyet kazand g
rlr. Kitap dnyas ile dnyann kitab, eitimlinin gelenei ile zanaat
karn gelenei, artk hepsi birlemiti. Hollanda'nn, q. yzylda kendini
canl bir ekilde hem yalboya resimlerde, hem de mikroskobun hassa
siyetinde gsteren gzlem kltr artk akademik kltrne sk skya
balanmt. Yine de niversitenin yaps eski klasik dokuyu Bacon'n ki
taplarndan daha ok muhafaza etti. Birok derste konular ve meseleler
modern bir yaklamla ele alnmak yerine, belli eski metinlere atfta bu
lunuluyordu. niversite, kaynaklarn doann dorudan aratrlmasna
aktard kadar, nl ve muhteem ktphanesine de aktard. Meursius,
ktphanenin raflarnda yer alan ok saydaki "l retmeni" sergile
mekten byk zevk alyordu. "Bu zgn yazarlar" diyordu, "umuma ak
yerlerde oturarak, [bugnk profesrlerin] ders anlat gibi, okuma yo
luyla gen rencilerin bilgilerinin gelimesini salarlard. " Ktphane
ve anatomi amfsinde yer alan nesneler, niversite yneticilerinin buraya
ne denli nem verdiinin kantyd: Konstantinopolis'in muazzam bir
gravr ve yaynlar ile n kazanm profesrlerin portreleri. Anatomi
amfsinde iskeletler bile hem insan hayatnn krlganl gibi geleneksel
bir ahlak dersi hem de insann yapsyla ilgili yeni bilimsel dersler vere
cek ekilde yerletirilmilerdi.
YENi D NYALAR, EsKi METi N LER 8
g
Resim 59 Johannes Meursi us' un Athenae Batavae (Leiden, 1 625) adl eseri nden, Leiden niversitesi ' ni n
anatomi amfi si .
Kitaplar yine ok nemliydi. Felsefe ve ilahiyat fakltelerinin engin
kltrl bilgelerine byclk mahkemelerinin meruluu sorulduunda,
sert bir tavrla geleneksel su testinin aslnda geerli bir tehis koyma arac
olmadn sylediler. Ama vardklar sonular ne derece ikonoklastik ise,
yrttkleri mantk da o derece gelenee -bu durumda Galenos'un fzyo
loji anlay- batmt. Onlara gre byclkle sulanan kadnlar genellik
le melankoliktiler, yani onlarda d salgs dier salgdan daha basknd.
YE N i Bi LGi DNYASI
PU B L I /.
Resim 5.10 johannes Meursi us' un Athenae Batavae (Leiden, 625) adl eserin den, Leiden ni versitesi ' ni n
ktphanesi .
Bu durum onlarn midesinde gaz olumasna neden olur ve -suyun by
c kabul etmeme faziletinden ok- bu gazlar onlar suyun stnde tutar
d. ilahiyat fakltesinde gncelletirilmi bir skolastisizm hakimdi ve
renciler burada Yeni Ahit'i okurken Kalvenci dogmann yapsn ina etme
yi, przlerini yok etmeyi ve cilalamay reniyorlard. Hmanizmin gn
celletirilmi ekli, felsefe fakltesinin merkezinde duruyordu ve renci
ler burada Latince iirler ve zarif sylevler yazmaya devam ediyorlard. ni
versitenin en saygn hocalar -her ikisi de ders vermelerini gerektirmeye
cek grevlere atanm olan J os ep h Scaliger ve Claude Saumaise- bu say
gnlklarn klasik akademisyenlik yetenekleri sayesinde kazanmlard.4
YE N i D NYALAR, EsKi METi N LER
Kitaplann her evrililerinde nesneler zerindeki stnlklerini de
vam ettirdiieri bu ansiklopedik kltr iinde, kestirilemez ve uzlamaz ye
ni gerekler dnyas eski, geleneksel, otorite metinler dnyasyla srtme
ye girdi. Leiden akademisyenleri ise ahmaya deil uzlamaya hazrdlar.
Bacon'dan daha az radikal -ve otorite metinlerin tmyle gemiden denize
ahlamayaca konusunda ondan daha bilinli olan- akademisyenler, yeni
bilgiyi ve yeni uygarlklan geleneksel almalannn iine yedirdiler. Leiden
alimleri hem Yeni Dnya ve Cizvitlerin in ve Japonya hakkndaki raporla
n ile ilgileniyor, hem de insan uygarlnn gelimesine anaml bir balan
g bulmaya abalyorlard. rein Scaliger, Leiden'e geldiinde zaten n
l bir kiiydi ve o zamaniann en gzde konulanndan biri olan kronolojide
dnyadaki en byk uzmand. Eskia ve ortaa tarihlerini kesinletirmek
ve eski medeniyetlerce kllanlm olan takvimleri yeniden dzenierekte
zerine yoktu. Genliinde, gelimi bir gn ve haftalar sistemini yerletire
cek zeka ve dnya grgs olanlann sadece eski Akdenizliler olmad ko
nusunda srarc olmutu. Eski Saksonlar ve Galyallar, rnein, lkelerini
fetheden Romallannkinden ok daha az sistematik hata ieren doru bir ay
yl gelitirmilerdi. "Bilginin tm", diyordu Scaliger "Keldanilerin ve ark
hiann elinde deildi. Batl ve Kuzeyliler de akll yaratklard."
1593 ylnda Leiden'e varan Scaliger bylece engin bir bilgi deposu
na girme olana buldu. Kazan iin denizlerde dolaan Hallandal taeider
kendisine tercme etmesi iin Arapa mektuplar getirdiler ve karlnda
ona ince kitaplar veya in Seddi haritalan (basz cennet kulanndan sz
etmiyorum bile) verdiler. Artarak gelien seyahat, ticaret ve misyonerlik li
teratr ona Uzakdou ve Uzak Bat'dan haber dalgalan getiriyordu.
Scaliger 1598'de kronoloji zerine almas De emendatione tempo
rum'un ikinci basksyla ortaya ktnda, erken dnem in tarihinin yan
sra Keldani ve Msrllann da sorunlann tartt; btn bu insanlarn ta
rihlerinin Tufan' dan neeye uzandna inannalannn yanl olduunda
srar ettii halde. Gne yl incelemesine Orta Amerika takviminin de ay
nntl bir anlatmn ekledi.
Scaliger btn bilgilerini Peter Martyr, Lopez de G6mara ve Acos
ta'dan ald. Azteklerin takvim tann resmini de konulan arasna ekledi ve
YE Ni Bi LGi D NYAS I
Resim 5.11 J ohannes Meursi us' un Athenae Bataae (Leiden, 1 625) adl eserindeki Leiden niversitesi
a l treni resmi gei di nde bi l i m dal l ar klasik otoritelerce temsil edi l mektedi r. Bu geit, Rei sch' n Mar
garita philosophica (Resi m . ) adl eseri ni n basayfas ndaki resmi n hareket kazand r l m bi r versiyonu
ol sa gerek.
saml tarihini sunduunu aka anlamalanll bekliyordu ve modem tarihi
yeniliki ve aklayc kategorilere aynyordu: Dou (Avrupa, Asya, Afrika) ;
Bat (Amerika ktaan) ve Gney (yerleik dnyann gerek snrlan konusun
da bir iyimserlik gstergesi).
Homius'a gre tarih mukaddes kitabn sunduu kronolojik ereve
nin snrlann aamazd. Yeni Dnya insanlannn bilinen Eski Dnya insan
lannn soyundan geldiine hala inanyordu: Hem vahi Tatarlan veya sktle
ri, hem de uygar inlileri tarad ve birincilerin gebe yerli kabilelerinin ve
ikincisinin de Aztek ve nkalann atas olduu grne vard. Yeni Dnya
barbarlan ile Yakndou bilgeleri birbirlerine biraz daha yaklahlar.
Klasik etografa emas, Homius'un entelektel gereksinimi iin
yeterliydi. Kurbanlannn kafa derilerini soyan sktleri anlatan Herodot tarihi
YENi DNYALAR, EsKi METi N LE R 1
93
JOSEPH LAFITAU
Erken modern Avrupa'ya akan
etnografik bil gi l er, tarafs z ol ma
sal ar da, gnmzdeki kar l a
t rmal antropoloj i ni n gel imesi
ni h zl and rd . Bir Kanada mis
yonunda be sene geiren Cizvit
Joseph Lafitau, Amerika yerl i
adetleri ni Eski Dnya uygarl kl a
ryl a kar l at rd nda amac
ateizml e savamakt. Bu kar
l at rmal ar n, Romal hatip ve fi
lozof Cicero' nun De natur de
orum adl al mas ndan kay
nakl anan, Tanr ' n n evrensel
mutabakat yoluyla var ol duu
i ddi as n kan tl ad na i nanyor
du. nk Lafitau'ya gre ayet
dnyada di nsel bi l i nci olmayan
i nsanl ar n var ol duu i spat edi
l irse di ni inan tehl i keye girerdi:
"Ancak eer Tanr fikrinden
yoksun olacak kadar vahi ok
sayda mi l let var ise ya da ona
bahedi l en bi r i nanca kar l k
verecek yerleik adetleri yok ise
[evrensel mutabakat] iddias ge
ersiz ol ur; nk o zaman ate
istlerin u i ddi as geerl i l i k kaza
n r: ayet di ni ol mayan dnya
kadar mi l let varsa, geri kal anl ar
daki dini i nan, ya i nsanolu
nun basi reti ya da hal kl ar n ba
t ! i nanc n yarataca korku i l e
ynetmek isteyen yneticil erin
icat ettii bi r desise ol mal d r."
Lafitau' nun kar l at rma
l ar n n temel i nde medeniyetle
ri n, , gemiteki bi r al tn adan
sonra gerilemekten ok, zaman
l a gel i i p ilerlediklerine ve he-
1
94
ince ince 52 yllk devirlerini anlatt. Aztek yln
Msr ve Perslerinkiyle karlatrarak 365 gn
den oluan yllarn Gne ile ezamanl hale ge
tirmek iin ona dikkatle gn eklediklerini iddia
etti. Gerekten de dier birok Avrupal alim gi
bi o da srarla, Yeni Dnya takvimi ile Eski Dn
ya takvimleri arasndaki benzerliin, ilkinin
ikinciden tremi olmasna balad, nk Yeni
Dnya'nn "barbar" yerlilerinin kendi balarna
bunu tasadamalar mmkn deildi. Kolay anla
lr ve yorumsuz bir ekilde yerlilerin her 52 yl
lk dnem sonunda dnyann sona ereceine
olan inanlarn da anlatt ve Yeni Dnya insan
larnn ya da takvimlerinin batya hangi yollarla
ulam olabileceini aratrma zahmetine hi
girimedi. Ayrca Mantano'nun Peru'yu Ophir
ile bir gsterme abasyla mthi elendi, nk
birincisinden eskilerin, ikincisinden de modem
lerin kesinlikle haberi yoktu. Scaliger'in Yeni
Dnya malzemesine gsterdii dikkat ve kay
naklarn aa vurduu birok nokta ile ilgili sus
kunluu, onun Acosta ve Bacon ile olan yaknl
n ortaya koyar.5
ki nesil sonra bir baka Leiden tarihisi,
Georgius Hornius hem rencilerini, hem de
Scaliger'in hitap ettii kk alimler topluluu
nu, dnya tarihinin gerek karmaklyla yz
yze gelmeye zorlad. Kozmopolit toplum yaps
n sevdii iin Hollanda'ya yerleen Alman Hor
nius, Leiden'e gelmeden nce, Harderwijk'teki
kk tara niversitesinde ders veriyordu. Ora
da bile yenilikler yapmt. rencilerinin halk
nnde yapt mnazaralarda ortaya att tez-
YENi Bi LGi D NYASI
ler arasnda Aristoteles'in tarifini yapt ve Bat
devlet ynetiminin ekli olan monari, aris
tokras ve demokrasinin faziletleriyle ilgili klasik
sylemler vard. Ayrca Bat ve Dou'nun mo
dern tarihi zerine ayrntl dersler veriyordu.
Hornius, Hunlarn tarihini de, Roma tarihini
retirken ald zevk ile anlatyor ve Attila'nn
gerekten insancl bir hkmdar olduunu, ka
rakterinin karalannasna Romal tarihilerin
propagandasnn yol atn iddia ediyordu. Po
litika ile ilgili dncelerin temeline, Yunanlla
rn deneyimi kadar, Azteklerinkini de yerletir
meye hazrd ve onlarn kurumlarndan ve karar
larndan Batllarn yararl dersler karabilecek
lerine inanyordu.
Leiden'e geldiinde, Horius rencileri
ne bu yeni materyal ve arlay ieren bir dnya
tarihi sunmakta kararlyd. Bu alana, J ohannes
Sleidanus'un De quatuor summis monarchiis libri
tres'i (Drt Byk Krallk zerine Kitap) gibi,
tm Uzakdou, moder Avrupa ve Yeni Dnya
tarihini gz ard eden ve oralarda olmu olaylar
bile Daniel'in grnn deli gmlei iine hap
seden eski kitaplar hediyordu. Horius'un
kitab geleneksel bir balk tayordu: Arca Noae
(Nuh'un Gemisi) . Grn ne kadar mtevaz
ise ierii de o kadar radikaldi. Etrafl bir hikaye
anlahyordu. Bu hikayede inlilerin ve Yeni Dn
ya insanlarnn sahneye ilk klarnn izlerine,
otorite ktaplarda rastlanyordu. Avrupa'dan yap
lan yolculuklada baladna inand moder ta
rihi arlahrken, onlara olduka ayrntl bir yer ve
riyordu. Okurlarndan, onlara dnyann ilk kap-
YEN i DN YALAR, EsKi M ETi N LER
men hemen ayn safhalardan
getiklerine dai r ortaya yeni
kan bu kavram vard . Lafitau Av
rupa medeni yetl eri ni n erken
aamal ar n Yeni Dnya kl tr
il e karlatrarak hakl ol duu
nu gsterdii ne i nanyordu:
"Ben bu adetleri [yerli adet
leriyle eskil erin yazd adetleri]
kar l at rd m ve kabul ediyo
rum ki, eski otoriteler vahil erl e
i l gi l i baz baar l varsay ml ar
destekleyebi l mem i i n gerekl i
idraki bana verdi l erse, vahil eri n
adetleri de eski yazarlarda bul u
nan pek ok eyi ani ayabilmem
ve a kl ayabi l mem iin gerekl i
idraki verir."
Lafitau Ameri ka' daki kut
sal ate yakma adeti ni geni bi r
zamana ve corafaya yayar:
"Amerika' da atei n her yer
de ve her mi l let i i n kutsal anl a
m var. Ama gezgin kabil el erin
ve bi rok yerlei k ol an n n da ne
ebedi bi r atei ne de onu koru
yacak mabetieri vard . l roquoi ya
da Huronl ar n hi mabetieri ol
du mu bi l mi yorum. Bugne ul a
an kal nt l arda da yok, eski an
lat ml arda da [sz edi l miyor].
Ancak eskil erin yuval ar n n ko
ruyucu tanr s olarak grd
ocakl ar ndaki ateler altar yeri
ne, meclis kul beleri de mabet
yeri ne geiyordu, tpk eski Pers
lerde ol duu gi bi ve onl ar [yerl i
ler] Yunanl l ar n Prytan i s'l erin
den, Romal l ar n curia' l ar ndan
pek farkl dei l l erdi.
Kaynaklar: Hodgen 1949; Kors ggo.
1
95
Resim 5.12 joseph Franois Laftau, Moeurs des sauvages (Paris, 1 724) adl eserinde antik Pers ve Roma
kl trl eri ni Loui si ana'daki yerl i Ameri kan kl tr i l e kar l at r r. Kutsal atei n bu hal kl ar n tmnde
grl dn syleyen Laftau'ya gre bu, evrensel bi r Tanr ' n n varl n kan tl amaya yard mc ol an bi r
durumdu.

g
6 YENi Bi LGi D NYASI
iin, "Bize Florida ve Huron skitlerinin, kurbanannn kafa derilerini sala
n ile beraber almak iin kafalarn yanalarn aynen anlatyor" der. Kendi
anlatm ise sralama prensiplerine aka uyuyor, hibir esk metin tam ola
rak desteklereyecei halklarn ve ahlak anlaylannn izini sryordu. Yine
de bazen, dayand tarih kaytlanndaki gerek yeniliklere kar hassas davra
nyordu; tpk erken dnem yerli tarihini ayrntl bir zaman tablosu iinde
vermeyerek, Acosta'nn izinden giti olmas gibi. "Bu kronolojik boluu
doldurmak" iin isimler ve tarihler yerine adetler ve trelerden sz ediyordu.
Etnografa kronolojinin yerini almt; ada raporlara dayanan tank anlat
lannn zeti, szde otorite kitaplardaki gedikleri doldumyordu.
Hala Latince yazyor, mukaddes kitaplarn zamannda yayor, hala
son birka bin ylda tek bir insan rknn dnyaya yayldna inanyor ve ha
la eskilerin entelektel aralarna gven duyuyor, ancak Scaliger'in bile sk
skya savunaca pozisyonlan sessizce terk ediyordu. Tanr'nn insan dav
ranlarn ynlendirdiini veya eytann yerlileri sahte bir gemile, taklit
ayin ve davranlarla donattn sylemeye hi yeltenmedi. Bat uygarlnn
stnlnde srar etmiyordu. Tarih gibi fen bilimleri de byk bir onarm
geirmiti. Bu, tevazuyla yrtlen ama radikallikten de nasibini alm, po
lemiki sylemlerden ok, sessiz uygulamalarn eseri olan bir onanmd.
Bacon'nki gibi, Hornius'un kitabnn balk sayfas da, iinde bu
lunduu haleti ruhiyeyi yanstr. Orada, Nuh'un Gemisi sularda rpn
maktadr; ancak ona kt kt bakan drt hayvann, drt eski imparatorlu
u temsil etmesi olas deildir. Bunlarn tufandan nce yaam mthi
hayvanlar ve efsaneler dnyasnn sembolleri olmas daha muhtemeldir.
Leiden'deki yeni eitim Yeni Dnya'y kucaklayabilirdi, ama ancak eski
eitimin gvenle ina ettii tam ve tutarl ecereleri btnyle terk etme
pahasna.6
KiTAP KAYNAR KAZANDA
Denge salanamayacakt. Otorite kitaplardaki atlaklar, tatminkar
bir biimde doldurulamadklar iin imdi korkun yarkiara dnmt.
Eskisinden ok daha kolay ulalabilen ve daha ok okunan otorite kitaplar,
ortak bir kararllkla yekdierini tehdit ediyordu. Bu arada yeni bilgiler ak-
YE Ni DNYALAR, EsKi METi NLE R
Resim 5.13
Georgius Horni us' un
Arca Noae (Lyon ve
Rotterdam, 666) adl
eseri ni n kapak sayfas .
YEN i Bi LGi D NYASI
maya devam ediyor ve bunlar ynlendirme ve kontrol etme konusunda
gsterilen en dahiyane abalar bile eski usullerin artk yaamaya devam
edereyecei tezini doruluyordu. Biri minnack, dieri kocaman, biri giz
lice baslm ve yasaklanm, dieri lks bir baskya sahip ve peinde kou
lan iki kitap, yolun sonundaki entelektel depreme kacak sarsnhlan art
arda gzler nne seriyordu.
Kk kitap 6ss'te Hollanda'da ortaya k. Protestan bir seyyah
ve yazar, muhtemelen Marrano
*
kkenli lsaac La Peyrere'nin eseriydi ve
bugn bize basit gelebilecek, ama o zaman iin yazarn grlmemi bir
hakaret ve reddiye saanana maruz brakan bir iddia ne sryordu. Ki
tap sadece ilk yl on iki adet delillerle rtme vakasyla karlat. Profes
yonel bir alim olmasa da kendini okumaya adam bir kii olan La Peyrere,
ellerindeki metinleri hi kafa yormadan, stnkr tarayan ve przsz
yzeylerin altndaki tarihi ve edebi maynlar fark edemeyen kiilerden nef
ret ederdi. ncil'i tekrar tekrar okudu. Klasikleri ve onlara ait modern aka
demik incelemeleri adeta yuttu ve alimierin Kalde, Msr ve Atlantis tarih
leri ile ilgili, iki yz yldan beri bildii btn eski iddialan irdeledi. Kendi
si de bir kaifti ve skandinavya hakknda ok ho yazlar vard. ncil' deki
soyaacnda yer almamalarna ramen, var olduklar su gtrmeyen Kuzey
Amerika yerlileriyle ilgili her eyi biliyordu: Cizvit misyonerlerine gizli
krallklannn yz binlerce yldr var olduunu syleyen inlilerle ilgili de
bir eyler duymutu. Bir yanda ncil'in insanolunun btn hikayesini an
latt varsaym, te tarafta paganlann iddialar, bir yandan eski Hristiyan
lara verilen tutarll kutsal kitap tarihinde aramalar tavsiyesi, dier yan
dan rpertici, elikili yeni bilgiler arasnda skp kald.
Eitimli ilahiyatlardan farkl olarak La Peyrere ncil' deki belirgin
tekrarlar ve elikileri t verici hikayelerle geitirrek tarafls deildi.
Eer Eski Ahit'te yaratla ait Tekvin ' de baka, Tekvin 2'de baka bir hi
kaye anlatyorsa, demek ki iki farkl yaratltan sz ediliyor olmalyd: Bi
rincisi bir btn olarak insanolunun, ikincisi de Yahudilerin yaratl. Es
ki Ahit'in ilk be kitab Musa'nn lmnden ve takip eden olaylardan sz
* Ortaada lm korkusuyla Hristiyanl kabul etmi, ama gizlice Musevilie bal kalm span
yol ya da Portekiz Y ahudisi -ed.n.
YE Ni DNYALAR, EsKi METi NLER I99
LOUIS ARMAND DE LA
LHONTAN
Ortodoksiden ayr l an f kirl erin
an nda cezal and r l d bi r ada
yaayan topl umsal veya di ni
eletiri yapan bi rok Avrupal ,
edebiyat geleneindeki kendi d
ncelerini yabanc bi r i si m al
t nda sunma yoluna gitti l er. to
pi k edebiyatn fi l i zl enmesi nde
h r dnce sahi pl eri ni n bu ted
birli davran phesiz neml i
bi r rol oynad ve tr, ister bas l
kitapl ar ekl inde ister elyazmala
r hal i nde el al t ndan dat l s n,
pek ok ki i i i n entelektel yasa
n ekiciliini tayordu.
Loui s Armand da Lom
d'Arce, yani Lahontan baronu,
H ristiyanl kl a i l gi l i eleti ri si ni ,
Cizvit reti sinden hi etkilen
memi bir Huron yerl i si ni n a
z ndan verdi. Lahontan' n, Dialo
gues de Monsieur le baran de La
hontan et d'un sauvage dans
I'merique (1 704) adl eserinin
sl ubu ol duka cesurdur. Adario
evlenmeme yemi ni ni ve manas
t r hayat n deersiz bul ur, H ris
tiyanl k doktrinindeki elikilere
i aret eder, H ristiyanl gerek
bi r di nden ziyade toplumsal bi r
rfe i ndirger ve yerine doal di ni
geirir. Ayrca szde H ristiyan
gereklerini de reddeder, zira on
lar saf mantn nda ispat
edilememektedi r.
Lahontan bir noktada, Ada
rio'dan n yarg l ar n bir tarafa
b rak p Kutsal Kitap' n mesajn
ciddiyetle tartmas n ister. Ada
200
ettiine gre, bunlar Musa yazm olamazd. Ve
eer ncil artk var olmayan benzer kitaplara de
iniyor, olaylar tutarsz ve eksik naklediyor ve
en uygar Yakndou milletlerinin ok daha do
ru kaytlar ile eliiyorsa, o halde bunlar Tanr
kelamnn edebi ifadesi deil, zgn hikayeleri
kopyalama ve alntlama iini yzne gzne
bulatran alelade yazarlarn yanl ileriydi. n
cil'in dikkatli incelemesi onu glendirmekten
ziyade tahribe yol ayordu.
La Peyrere iinden eski alimiere gveni
yordu. Onlarn kronolojilerini, Platon'un Msr
llarnn dokuz bin yln Ay takimine indirge
mek gibi geleneksel kestirme yollarla ksaltnay
reddediyordu. Aslnda pagan tarihlerinin dikkat
li incelenmesi, onun ncil' e kar kn kuvvet
le destekliyordu. Yahudi olmayanlarn Yeni
Dnya'ya doru hareketlerini, eski Msr ve in
imparatorluklarnn ve Babil astronomi kaytlar
nn uzun mrn aklayacak ok uzun bir kro
noloj iye ihtiya vard. ilahiyat, kutsal yazlara la
yk olduklar saygszl ve pagan tarihine de la
yk olduu saygy gstermek zere yeni temeller
zerine yeniden ina edilmeliydi. Aksi halde in
sanolu karanlkta kalmaya mahkumdu.
La Peyrere'nin kitab iyi eletiriler alma
d. Arkadalar bile eskileri inanarak okuduu,
ncil'i Yunanca veya branice bilmeden yorumla
d ve Scaliger ya da Hornius'un ketum ve e
kingen davrand yerlerde cesurca gezindii
iin onunla alay ettiler. Dmanlar onu uzun
uzadya, noktasna virglne varana kadar ifa
ettiler, ama bunu yaparken onun tezlerini daha
YE Ni Bi LGi DNYASI
ok yaydklarn kazandrdklarn fark etmedi
ler. La Peyrere, elli yl nce otorite metinleri ben
zer bir radikallikle yan yana getiren Bruno gibi
yaklmad; ona gsterilen tepkinin hayli lml
dr. Modern tarihte rastlanan ilk byk entelek
tel karalama kampanyasnn hedefi olarak iti
barn yitirdi ve yaamn Oratoryen
*
rahiplerle
birlikte, bir eit onurlu ev hapsinde geirdi. 7
Yine de La Peyrere'nin dile getrdii eli
kiler birok kii tarafndan paylald. Bir nesil
sonra, -ona olan borlarn inkar eden- ok daha
derin dnrler hendekte onun yannda durup
kutsal kitabn otoritesinin kalesini katmaya ok
daha gl aralarla kahlacaklard. Yahudi Bene
dict Spinoza Eski Ahit'i, moder insana deil, an
cak esk zamanlarn ilkel Yahudilerine hitap ede
bilecek ierik ve yetkinlike bir kitaba indirgeye
cekti. Katalik Richard Simon, Pentateuch'un''* ka
yp eski metinlerin bir mozaii olduunu phe
gtrmez bir ekilde ispat etmek iin en gncel
Yakndou alimlerinin eserlerine bavuracakh.
Peyrere gibi bir eski Msr ve modern in
hayran olan Protestan Isaac Vossius da, La Pey
rere'nin dikkat ektii sorunlarn aydnlanabil
mesi iin Eski Ahit'in Yunanca metninin izlen
mesi gerektiini, zira branice metinden daha
uzun bir kronoloji sunduunu vurgulad. Artk
ncil'in zgn metni bile kolayca ayrt edilemi
yordu: branice mi yoksa Yunanca myd, kayp
kitaplar myd yoksa elimizdeki ilk be kitap m?
*
564'te Aziz Filippo Neri'nin kurduu Oratoryenler Cema
ati'ne mensup -ed.n.
**
Kutsal Kitap'n ik be kitab -ed.n.
YE Ni D NYALAR, EsKi METi N LER
rio' nun cevab i ki yzy l l k kutsal
kitap eletiril erinin ve i nanc des
teklemek iin giriilen inceleme
lerin, onun otoritesi ni nasl zayf
Iatt n ortaya koyar:
"Bunl ar bana Cizvitl eri n
bel ki yz kere anl att kl ar hi kaye
lerdir Onl ara gre be veya alt
bin yldr ol an biten her ey de
iti rilmeden kaydedi l mi tir. Ko
numal ar na dnya ve gkyz
nn nas l yarat l d n anl atmak
l a balarlar; erkein topraktan,
kad n n da, sanki Tanr onu da
ayn maddeden yapamazm gi
bi onun kaburga kemiinden ya
rat l d n , y l an n mevye bahe
sindeki kad n batan karp el
may yedirdiini, bu nedenl e B
yk Ruh' un tm i nsanlar kurtar
mak iin ol unu l drdn
sylerler . . . imdi, bi r gn sen
kar ma k p diyorsun ki , yaz
sadece bi n yl nce icat edi l
mi , matbaa i se sadece drt ve
ya be yz yl nce. O halde, bu
kadar yzyl iinde bu kadar fark
l olayn ol duuna nas l gvene
biliyorsun? Emi ni m ki, H risti
yanl ar n bizim i nanmamz iste
dikleri o byk kitaptaki hayal l e
re hemencecik i nanmam z saf
di l l i k ol ur. Cizvitlerin l kemle i l
gi l i yazd kl ar kitaplar bana oku
dul ar. Okuyanl ar bana, benim di
l i mde a kl ad l ar, ama ben birbiri
ard na yirmi yalan fark etti m.
i mdi , yaz l yalanlar kendi g
zmzle gryor ve ol anl ar n ka
da yaz l m eylerden farkl ol
duunu biliyorsak, yzyllar nce
20!
yaz l m metnin gerek anl am n
kavrayamayan ya da bugn bura
da grdmz szckleri azal
tan, oaltan, deitiren cahi l l er
taraf ndan birka di l den tercme
edi l mi bu i nci i lere i nanmam
benden nas l istersi n?"
Kaynak: Lahontan 1704.
202
Avrupa'nn "keskin zekallar" Kabil'in karsnn
aslen nereli olduu ve Eski Ahit'in beinci kita
bnda, Musa'nn lmyle ilgili blmn yazar
nn kim olduu konusunda aralarnda keyifle
dedikodu yapyorlard. Metinlerin en gls ye
re kapaklanmt. 8
Peyrere'nin yeni ve uzun dnya tarihinin
kurgusunda Amerika ve Amerika yerlileri ancak
ikincil kantlar olarak yer aldlar. Metinlerin iin
deki sorunlar, dndakilerden ok daha byk
t. Birbirinden kken, yap ve ierik olarak ok
farkl olan otorite metinler arasndaki elikiler,
La Peyrere'yi zorlama yorumlar yapmaya mec
bur etti. Tercme edilip, baslp, dncesiz ve
inat amatrlerin eline gemeleri, otorite kitap
larn sonu oldu. Amerika'ya kimse kmam ol
sayd bile, La Peyrere ve birok ada yeni ke
fedilmi tarihi bir topraa mutlaka ularlard.
Joan Blaeu'nun Byk Atlas' da 662'de
Hollanda'da basld. Ancak yazarlk ve ierik ola
rak gayet saygn ve form olarak da harikulade g
zeldi. Haritac ve matbaac Blaeu bir haritaemn
oluydu ve Leiden niversitesi'nde yetimiti.
On iki ciltlik zl bilgiler kitab, evrenin doas
n tanmlamak iin yeni ve eski tm kaynaklara
bavuruyordu. Kitap, kesin, ayrntl ve Katolikti;
Protestan Blaeu inle ilgili bilgileri ve haritalar
memnuniyetle Cizvit Martina Martini'den al
mt. Kitabn son hali usta matbaaclar anda
bile gze arpyordu. Toptan retimin mtevaz
sonular arasnda asil bir Rolls-Royce gibi du
ran Atlas, alcsnn arzusuna gre muhteem el
boyamas haritalar, yine arzuya gre yaplan cilt-
YE Ni Bi LG i DNYASI
ler ve iine yerletirilmek zere yine arzuya gre yaplan mahfazasyla bir
likte sunuluyordu. Ciltler dnyay dolat; Berberi korsanlardan Trk h
kmdarlara ve Avrupal prensiere kadar bylesine grlmemi talebin se
bebi fiyat (basl bir kitap iin o gne kadar istenmi en yksek rakamd) ,
gzellii ve titizlikle dzenlenmi geni bilgi yelpazesiydi.
La Peyrere'nin aksine, Blaeu bir devrimci olmak zere yola kma
mt. nsznde corafyaemn sanatnn yan ve asaletini vurgularken,
Marinus ve Ptolemaios'un yan sra Ortelius ve Mercator'u da hak ettikleri
vgyle anyordu. Balk sayfalan en yeni materyali bile geleneksel bir de
korla sunuyordu. Amerika ile ilgili cilt, rnein, tam sayfay kaplayan tan
dk imgelerle balar. Bir Avrupal srtarak, elleri uzun, keskin perelerden
oluan, kanatl ve plak bir figr kltan geirir. Her ikisi de manzaraya
hakim, silahl bir yerli kadn ya da Amazon figrnn stnde yer alr. Ar
ka planda yerli bir ii filizleri -phesiz Ophir' den gelen- deerli metal
ubuklara dntrmektedir; garip bitkiler ve hrlayan dev bir kertenkele
ortamn egzotikliini tamamlar. Blaeu'nun byk Afrika haritas ise yllar
nceki Mercator'unki gibi, yabancl ve temsil eden yzen canavarlar ve
yabanc olann ancak Batl kaifler onu bulduunda gerekten var olduu
nu gsteren Avrupa gemileriyle evrilidir. Kenarlarda ise -Nrberg Veka
yinamesi' ndeki rklar listesi gibi- canavar olmasalar bile aka ilkel ve eg
zotik olan halklar yer alr.
Yine de Blaeu'nun atlas bilgi edinmede yeni bir ideali temsil edi
yordu. Birka resirle birlikte uzun uzadya tarif edilen tek eitim kurumu
Tycho Brahe'nin, Hveen'deki laboratuanyd: kklemi hatalann yerini ye
ni gereklerin alaca, doann dorudan incelenmesine adanm bir ant.
Blaeu'nun metinlerinde yine de bazen de eski bilgelie bir inan se
zilir; Martini in'i anlatrken orada geirdii zaman iinde Aristoteles'in,
"Asyallar despot ynetimlere zellikle uygundur" grnn doruland
n grmeken byk bir zevk aldn syler. Ancak yine de eski yazarlar ve
uzak gemi pek ortalkta grnmez. Blaeu ve kaynaklan otoritelerden ok
ender alnt yapar ve dnyann eitli halklannn kkenini aratrma zahme
tine girmezler. Homius gibi Blaeu da varsaymlada ecere yaratnaktansa bi
linen adetleri ayrntlan ile aniatay tercih eder.
YENi D NYALAR, EsKi METi N LER 203
Resim 5.14 joan Bl aeu' nun Geographia' s n n (Amsterdam, 662) Amerika adl . ci l di ni n kapak sayfas n
da yer al an resi mde Amerika ktas n n ki i leti ri l mi hal i .
YENi Bi LGi D NYASI
Resi m 5.15 Craaten Atlas' n 2. ci l di nden, (Amsterdam, 1 648-1 664) Joan Bl aeu' nun Afrika haritas . Hart
mann Schedel ' i n Nrberg Veka
y
inamesi' nde (Resi m . g) yapt gi bi , Blaeu da haritan n kenarl ar na dn
yan n uzak diyari ar nda yaayan rkl ar yerleti ri r. i mgeleri kesi nl i kl e geleneksel di r ama asl a canavar ms
dei l di rl er.
YE Ni DNYALAR, Es Ki METi N LER 20
5
Resim 5.16 joan Bl aeu, Geographia, cilt (Amsterdam, 662) adl eserinde Tycho Brahe' ni n Dani mar
ka'daki Hveen gzl emevi ni n bu muhteem grntsn kul l anarak, bi l i mi n yeni otoritesi ni aka bel i r
tir. Brahe' ni n aletleri, aral ar nda teleskop ol mamakl a bi rl i kte onun, o gne kadarki en doru y l d z gz
l eml eri ni bi r araya getirmesi ne yard mc ol du ve el de ettii bil gil er johannes Kepler'in yeni astronomi si ne
temel ol uturdu. Tycho' nun gzl emevi ni bi r renim kurumu ol arak ayrntlaryla veren, Bl aeu, bi l imsel
bi l gi ni n grgl temel i hakk nda gl bi r hkmde bul unur.
206 YENi Bi LGi DNYASI
r48o' lerde Hartman Schedel'in yapt gibi Blaeu da, ortaya bir
ansiklopedik aratrma kartt ve bu kitap hem kapsam, hem de sanat
sall ile evrensellik iddiasn tayabiliyordu. Ancak tamamen farkl
prensiplerle dzenlenmiti. Schedel zaman, insanlk kltrne ait olay
lar, zerine rahata yerletirebileceiniz bir eksen olarak kabul ediyordu.
Neticede, zaman tmyle biliniyordu, tarih ilahi bir plan izliyor ve
dzenli safhalara ayrlyordu, belirli bir balangc vard ve muhtemelen
ani bir sonia bitecekti. Mekan ise aksine, ok sayda soruna yol ayordu;
Ptolemaios'un yapt tutarl dzenleme sisteminde Portekiziiierden ge
len yeni bilgiye yer yoktu.
Blaeu ise tam tersine, zaman aratrabileceine olan gvenini ak
a kaybetmiti. Mekan ise tmyle izebilirdi. Kronoloji deil ama harita
clk herkesin gvenebilecei prensipiere dayanyordu; ancak akln fa
turas ard. Haritaclk, neticede gerekleri veriyordu, ahlak krallarn
deil. Blaeu'nun haritalar dnyann o gnlerde elde edilebilen en doru
resmini veriyor, ama -Schedel ve Reisch'n bir zamanlar adlandrd gibi
saladklar bilginin dzenli, nceden kesJi:ilebilir ilahi bir plan sonucu el
de edildiini sylemiyorlard. Onlarn tuhaf insanlar ve canavarlar, gemi
leri ve kartular sadece vitrinieri sslyordu. Eski ansiklopedi gerekten de
tuhaf sorulara ve elikilere meydan vermi, okurusuna tarihin ne denli
karmak olduunu gsteren kk oklar yaatmt. Ancak yeni ansiklo
pedinin ok daha gevek bir dokusu vard -Ptolemaios'un Corafa' s gibi
ve okuyucusunu, arkasna yaslanp derin dncelere dalmaktan ok, eline
yeni materyal getike eklereye davet ediyordu. Btn hametli duruuna
ramen, Byk Atlas da 17. yzyln ortalarnda Avrupa'y sarsan entelekt
el kasrgaya tanklk ediyordu.9
NsANN DoGAL DuRuMu: YEN DNYA' NN ZAFERi
Eskilerin fazlaca uzam mr q. yzyl ortalarnda bile henz so
na ermemiti. Avrupal aristokratlarn ve devlet memurlarnn eitimi kla
sikliini asrlarca korudu. Eski metinler okunmaya, tercme edilmeye,
hayran olunmaya ve hrsl modern yazarlara, epik, tarihi ya da trajedi tr
lerinde model olmaya devam etti. ilerlemeye olan inan Bat' da uzun sre
YENi DNYALAR, EsKi METi NLER
evrenselleemedi; hatta Aydnlanma dneminde bile evrensel kabul gr
medi. qoo'l yllarda, ngiltere'de ciddi entelekeller, Kitaplarn Sava
olarak anlacak bir hareket balattlar. Bu entelektel karlamada taraflar
dan biri eskilerin hala alamadna ve yazlabilecek kitaplarn en iyisini
yazdna inanyordu. ncil, elbette, Yahudiliin ve birok Hristiyanlk
mezhebinin tam merkezindeydi, ancak yer sarslmt. Eski Dnya'y en iyi
bilenler -profesyonel alimler- savata modemlerin tarafn tuttular ve as
lnda eskilerin doa, dnyann yzeyi ve daha birok konuda modernler
den ok daha az ey bildiklerini belirttiler. Yeni tartma standartlar -me
tinlerden ok "gereklere" dayand sylenen- birok alanda giderek b
yyen bir rol oynad.
ro
r7. yzyl, politik ve sosyal dncede yepyeni bir tartma biimi
nin ykseliini grd. Birok flozofa gre eskiler, paras olmayan bankala
ra benziyordu; servetleri tkenmiti, siyasi dnrlere, deil zamann
mutlak hkmdarlar ve kkten devrimcileri, Avrupa d dnyann szde
ya da tuhaf devletleriyle bile ba etmenin yollarn gsteremiyorlard. Gele
neksel disiplinler atrdayp geriliyordu; Leiden'de eitim grm tarihi
ve hukuku Herman Conring, ilk ve son olarak modern dnemin Alman
ya Kutsal Roma mparatorluu' nun, orijinal Roma mparatorluu'nun de
vam olmadn ispat etti ve bylece kamu hukuku eitimi alannda zihin
leri epey kartrd. Bodin'in en byk arac olan kyaslama, deerinden
kaybetmiti. Alman hukuku Samuel Pufendorfun syledii gibi, hibir
adet veya yasa insanlarn kabul edereyecei kadar tuhaf olamazd;
Heredotos da etografk kyaslamalar bu noktay ispat etmek iin kullan
mt. O halde doa kanunlarn tespit etme abalarnn tm snrl olmak
zorundayd, nk hepsi de tespiti yapan lkenin nyarglarn tayordu.
Yeni Dnyal "barbarlar" Alman alimlerine nasl bu ekilde grndyse,
bunlar da dierlerine yle grnecekti.
Daha alt kademelerde, eskiler hala gl gibi duruyordu ama artk
verimli olmaktan ok, tehlikeliydiler. r7. yzyl ortalarndaki byk ngiliz
ve Avrupa devrimlerine ahit olmu olan Thomas Hobbes, bu yllar dn
yann yaad en dramatik dnem -zamann przsz yzeyinde bir tr
"zirve"- olarak anlatr. Ancak yine de bu olanlan ykc bularak nefretle
208 YENi Bi LGi D NYASI
knyor ve btn bunlara neyin sebep olduunu biliyordu: Modern devrim
lere esk metinleri okmak yol amh.
ilahiyatlar ncil'i yanl okmu, berrak doktrin kaynan, her
birinin etrafnda mnakaalarn koptuu tekik bulmacalar haline getir
milerdi. Hmanistler ve onlarn gen rencileri klasikleri fazlasyla
safyane okumu ve onlardan monarilerden nefret edip sadece cum
huriyetleri sevmeyi renmilerdi. Ve alelade halk, ncil konuulan dile
evrilir evrilmez, onda honutsuzluk ve bakaldr iin ideal bir kaynak
bulmutu. Onun kendilerine devletin sorgulanamaz otoritesini eletirek
ve ykmak iin sebepler sunduunu zannetilerdi. Kitaplar hala Bah'nn
huzur ve barn tehdit ediyor, stelik gndeme getirdikleri sorunlara hi
bir zm nermiyorlard.
Hobbes da bu dorultuda siyasal bilimlerin ynn deitirdi.
Leviathan (655) adl eserinde, eski metinlerdeki "Devlet nasl olmal?"
sorusunun deil, "Devletler en bata nasl olutu?" sorusunun peinde ko
tu. nsanolunun, ilk varolu aamasnda, doymaz bilmez bir g ve ml
kiyet hrsna teslim olduunu iddia etti. Doal olarak hepsi komusu ile
savamt, nk onlar engelleyecek hibir merkezi bir otorite ve herhan
gi bir ahlaki duygu yoktu. Buna uygun olarak, insanolunun doal hali bir
sava haliydi: "Herkesin herkesle sava. " Bunun nndeki tek snr ise,
kimsenin tek bana herkesi birden yenemeyeceiydi. Doal insan yaam
sefllikti: "Yapayalnz, zavall, hayasz, hayvans ve ksa."
Hobbes'a gre insanlar devleti, kendilerini diledikleri gibi davran
maktan alkoymas iin tasarladlar. Devleti kurarak ve ona mutlak otorite
bahederek, uygar yaam mmkn klacak yasalar yapp kurumlar olu
turacaklar bir ereveyi yaratmak istediler. Muazzam bir gle donanm
ve esasl kstlar tamayan bu devlet korkutucu bir devletti; Hobbes da n
cil'de geen bir balinann adn vererek Leviathan demi ve minicik adam
lardan oluan dev gibi bir yapay yaratk olarak betimlemiti. Ancak, insan
ile insan doas, insan ile insan arasnda duruyordu.
Baz filozoflar Hobbes'un ncil' e kar bu inanszln, kinikliini
ve eletirel tavrn iddetle knadlar. Dierleri -zellikle John Locke- onu,
kendininkilere benzer terimlerle, yani insan doasnn ileyii ile ilgili
YENi DNYALAR, EsKi METi N LER 20
9
daha iyimser bir yaklam ile rtt. Ancak onun, siyasetin, devlet ve top
lumun kkenierini izah etmesi, ancak bunlar dini veya klasik otoriteden
deil, insanolunun devletler olumadan nce geirdii dnemdeki halin
den karmas gerektii ynndeki gr, giderek daha ok sayda
dnr tarafndan kabul ediliyordu. Sosyolojik bir tartmaya bavurmak
-insan hayatn ilkel kklerinden, gelimi modernlie geiine kadar, saf
ha safha ele alan- bir dizi temel metne bavurmann yerini ald.
Bu en yeniliki dnrler bile eskinin yazarlarn gayet iyi tanrlar
d. Hobbes'un insanolu ile ilgili gr, Yunanca'dan evirdii Thuky
dides tarihine ok ey borluydu. Locke'un ilk devletlerdeki yaantya dair
iyimser grleri ise, alnt yapt Ovidius'a ve ayrca kitaplarn alp in
celedii modern etnograflara dayanyordu. Bu kiiler tartmalarn bir
otorite zeminine oturtak istediklerinde, modernite -ve Yeni Dnya- on
lara gl bir lugat salyordu. Tarif ettii doal durumun dnyada hibir
zaman var olmad ynndeki itirazlar bekleyen Hobbes onu dorudan
doruya Bat'ya koydu: "Amerika'nn birok yerindeki vahi insanlarn,
ehvete bal bir uyurun sz konusu olduu kk aile devletleri hari,
devletleri yoktur ve bugne kadar da byle hayvanca yaayarak gelmiler
dir." Locke geleneksel tartmalar ilahi fazilet ve monarinin ilk yaratld
dnemlere ekmek istediinde, "Bat Hint adalar" reini kland; ona
gre yerliler, yneticileri olmad halde, Hobbes'un tarif ettii durumda
yaamyorlard. O, ilk toplumlarn krallarn srf sava zaman yce bir
komutana ihtiyalar olduu iin setiklerini dnyordu; bar zamann
da ne sava nderinin, ne de bir bakasnn toplumun dier yeleri zerin
de otoritesi yoktu.
Haliyle ne Hobbes, ne Locke, ne de tezlerini Aydnlanma dnemin
de gelitirmi sonraki yazarlarn birou, Yeni Dnya'y "gerekten olduu
gibi" betimlemedi; hatta Yeni Dnya'nn erdemlerini Eski Dnya'nn
gnahlaryla karlatrmaya eilimli gezgin yazarlarn tarif ettii gibi bile
anlatmadlar. Aztek ve nkalarn dzenli devletleri olduu uzun zamandr
biliniyordu ve 6. yzyln sonu ile 17. yzyldaki ayrntl tasvirler, Kanada
ve Virginia kabilelerinin geerli yasalar, hakimleri ve krumlar olduunu
aka gsteriyordu, ancak Hobbes ve Locke bylesi stratejik noktalara
210 YENi Bi LGi DNYASI
konumlandrdklan yanl bilgilere yeni bir stat kazandrdlar. Locke,
geni bir dnya deneyiminin, kendi psikoloji ve siyasetini desteklediinde
srar ediyor ve hibir gerein evrensel kabul grmediini ispat etmek iin
dorudan doruya "insanlk tarihini yakndan bilen ve minelerinin
dumanndan teye, denizar bakabilenlere" hitap ediyordu. Onu eletiren
Shaftesbury kontu, "bilgili yazariara ve eski felsefeye tercih ettii" hasmn
"yerlileri ve vahi milletierin barbarlk hikayeleriyle her eye inanan safdil
Bay Locke" diye ifa ediyordu; ancak inanlan Shaftesbury deil, Locke'tu.
Daha sanatkarane bir ifade kullanacak olursak, Yeni Dnya eski
metinlerin yerine gemiti. Dnyayla ilgili yeni bilgilerin doru biimde
kefni, mecazi anlamda en iyi Yeni Dnya szckleri ifade ediyordu ve
Yeni Dnya insan toplumlaryla ilgili son kurarlarn da ana kayna ol
mutu. ayet toplum ve devletle ilgili en hayati soru nasl baladklar ise
-hi bir eski metnin cevaplayamad bir soru- o halde varlklarndan
yeni haberdar olunan insanlarn ilkel yaamlar, ilk elden delil sunan tek
geerli kaynakt.
Acaba gerekten yle miydi? Sosyolojik kyaslamalar, Bat top
lumunun ilk hali ile onun dnda, hayatta kalabilmi ilkel toplumlar
arasndaki benzerlik, Hobbes ve Locke'un vazgetiklerini iddia ettikleri ay
n klasik gelenee aitti. Eskilerin otoritesi harabeye dnmt; ancak eski
otoriteler ayaktaydlar ve gerekli varsaymlar ve gereleri temin etmeye
devam ediyorlard. Bacon gibi, Locke ve Hobbes, klasik metinlerin zne,
kabul ettiklerinden daha fazla bal kalmlard. Bu ge dnemde dahi, uy
gun bir biimde dnm Yeni Dnya'y, gelimekte olan, modern fikir
ler ve metinler otorite kitaplarn bir paras haline getirebilmek iin, klasik
gerelere ihtiya vard; o yeni otorite metinler ki yerini ald eski metinler
kadar verimli tezatlarla doluydu.
YENi D NYALAR, EsKi METi N LE R 2II
SoNsz
Z
engin bir entelektel gelenekler dizisinin deiimini, geliimini ve
gerilemesini birlikte izledik. Bu grntden ne tr sonular kart
malyz? Olas birok yorum bizi tartmaya, dnmeye davet edi-
yor. rein Karl Marx, Napoleon Bonapare'n 8 Brmirei adl eserine
klasik fkirlerin ve belagatin srekliliinin kusurlarn, zekice ve hararetle
aa vurarak balar:
Btn lm kuaklarn gelenei, yaayanlarn beyinleri zerine
bir kabus gibi ker. Ve, tam da onlar kendilerinde ve eylerde dev
rim yapmakla, tamamyla yepyeni bir ey yaratmakla urar gibi
grndkleri anda, zellikle bu devrimci bunalm dneminde, en
dieyle gemiin ruhlarn i bana arr ve tarihin yeni sahnesi
ne, bu eski olduu iin sayg duyulan ereti klk ve azia frlamak
zere, onlardan adlarn, sloganlarn ve klkiarn dn alrlar.
Bu szler, 1450 ve 1700 yllar arasnda yaam Avrupal entelekt
ellerin deneyimleri konusunda ok ey ifade eder. Antik metinler etrafa
rnda hayalet gibi ykseliyor ve paradoksal olarak, sayg duyduklar klasik
yazarlarn bilmedii bir gerei aklamak iin, onlarn dilini ve betimle
melerini kullanmak durumunda kalyorlard.
Devrimci nitelikteki bir bulua bir asilin ad veriliyor, dini bir ge
mi salanyor, mevcut corafya ve etnografa iinde bir yer bulunuyor ve
bylece inesinin acs azaltlyordu.
Marx'n parlak szleri -yukarda ve baka yerlerdeki- birok eyi
aklad kadar gizlemektedir de. Eski metinler Rnesans dnemi entelek
tellerine hayati bilgileri ve tarafsz betimleme yntemlerini salad gibi,
dnyann periferisinde yaayan dier rklarn kliesini de vermiti. Daha
da nemlisi, eski metinler sadece Avrupa hegemonyasnn entelektel te
melini deil, ona kar en gl tartmalarn da temelini atmtr. Bodin
ve Las Casas, en az Kolomb ve Vespucci kadar kitaplara bal kaldlar, s
telik ok daha radikal sonularla. Dini inanlarn tazelendii bu ada, ni-
212 SoNsz
yetimiz Marx' taklit etmek ve entelektellerin "gerek dnya" alglamala
rn sarmalayan, din d yorann kutsal kitaplarna bavurmak deildir.
Hobbes kendi dnyasn Marx'tan daha iyi biliyordu. Eski metinler erken
dnem Avrupa kltrnde salam bir varlik olarak duruyorlard, hpk uzak
batdaki kta gibi.
Konfys in' inin nl tarihisi Joseph Levenson ise baka bir yak
lam sergiler. Klasik metiner, kltrn hayati organlanndan biri olarak
balar ve uzun y ar sren isel toplumsal deiimler ve dsal etiler so
nucu, onun yapay bir ss halini alr. Zamanla tarih, otorite ktaplarn bilgi
ieriinin noksanln gsterir. Yine zamanla dnya en koyu gelenekiyi bi
le deitirir. Glerini metinlerin buyrukanndan alanlar bile, kitaplannn
reti deerlere gre yaamaktan vazgetklerini, sonunda kendileri de ka
bul edeceklerdir. Uzun sre giyilmi gzel giysiler gibi, metnler de bizi ta
rihin souk rzgarlanndan koruyamaz hale gelirler ve korurmalar ancak
gndelik yaamn dna kartlmalanyla mmkn olur. Eitimdeki mevki
lerini ve sonsuz yaam ve gzellik iddialarn korusalar bile, gerek kltrel
otorite olma dnemleri arhk kapanmhr. Bir zamarlar bir cephanelikte si
lah olanlar, mzelerde sergilenir, bir zamarar byk bir ciddiyete kulan
lan nesneler, tatillerde ziyaret edilen harilade nesneler olmaktadr.
Levenson'un in tarihi, incelediimiz Batl deneyimin bir ynn
de yanstr. rsoo ylnda doal dnya ile ilgili tm ciddi almalann teme
li olan antik doa felsefesi, bilimsel kurar ve uygulama karsnda tutuna
mad. Eski tarih evrensel geerlilik karsnda gsz kald, eski corafa
her eyi kapsama iddasn yitrdi ve eski ilahi emalar dnya tarihindeki
kaosa yn ve dzen verme gcn kaybetti. ncil hemen hemen tm rgt
l dinlerdeki yerini korudu ve klasikler sekin eitim zerindeki etkilerini
srdrdler. Ancak 17. yzyl Avrupa' snda birok bilim adam, alim ve si
yasi kuramc, Giovanni Battista Vico'nun Napoli'sinden, Pierre Boyle'un
Hollanda'sna kadar, s. yzylda yaayan atalarn tatmin eden skk zi
hin ktphanesine artk samayacan biliyordu. Bu yeni entelektel
dnyada kaba gerekler saygdeer kitaplada eliti, tarhma ve aratrma
devralnan her trl hakikati sorgulayabilirdi. Yetkin metinler ara ve ilev
olmaktan kp ss eyas ve dekorasyona dnmlerdi.
YENi DNYALAR, ESKi METi N LE R 21
3
Levenson'un kurgusu Marx'n kurgusundan daha zengin ve esnek
tir. Birok Avrupal bilim adam bunun, Bat'nn durumuna uygulanabile
ceine inanmaktadr. Ancak, o da, burada incelediimiz deneyimin sadece
bir ksmn yanstr. Avrupa dncesinin keskin kenarlarnda yrm
olan birka entelektelin deneyimini parlak bir ekilde aksettirir ama me
tinlerin sregelen gcn, kesknliklerini ve tehditkarlklarn devam ettir
me yeteneini, entelektel ve siyasi otoriteyi sorgulama ilham uyandrma
glerinin kalcln aksettiremez. Bat metinlerinin, kltrel nlerinin
doruunda olduklar bir dnemde bile, ierdikleri olaanst gedik ve at
laklar gsteremez.
Batl otorite kitaplarn karmakln, zenginliini ve sk sk ken
disiyle elikiye dmesini, muhtemelen hibir nedensel ema ya da imge
anlatamaz. Dzenli bir ktphaneden ok Ole Worm'un fantastik mzesi
ni andran bu kitaplar, yan yana gelmi tuhafklar, egzotik ile normal ola
nn, doann ve insann, tarihin ve efsanenin birlemesini iermektedir.
Kaderleri de buna uygun olarak, karmak olmutur.
Bir nokta var ki, dnmeye ve belirtmeye deer. Klasik metinler
ve kavramlar Bat iin, her eyden ok birer aratrlar. Dier aralar gibi,
farkl -ve bazen de elien- grevler yklenirler. Bazlar ilkeldir, bazla
r gelimi, bazlar basit ve salam, bazlar karmak ve krlgandr. Ba
zlarnn, antik olduklar kadar yerleri de doldurulmazdr; kimileri ise
mucitlerinin dahi aklna gelmeyecek ilevler yklenirler. s. ve 6. yzyl
larda trplenmi, przlerinden arnm, yeni yntemlerle dzenlen
milerdir ve bu arada bazlarnn yerini daha yeni ve daha gl aralar
almtr. Yine de ou, klar saan cazibesini korumutur ve bazlar da
halen korumaktalar.
Herodot, kltrel farkllklar deneyiminden, toplumlarn birbirin
den son derece farkl olabileceini, baz ynlerden her birinin dierine tu
haf ve anlalmaz gelebilecei sonucunu kartmt. "Mutlak farkllklar,
mutlakyeti zorlar" dedi; "tuhaf inanlar ve adetler, zeki bir gzlemciye ho
gr alar". Archimedes'in dayanak noktas gibi, yabancl bir dayanak
noktas olarak almas, entelektele zerinde yaad dnyay yerinden oy
natma imkann verdi.
21
4
SoNsz
Batllar dnyann geri kalan ksmn fethederken bu dersleri pek uy
gulamadlar. Uygulayan birka ki ise Las Casas ve Montaigne gibi, ender
ve deerli meklerdi. Kadnn da erkein de ok eitli yaamlar ve inanla
r olabilir ve bunlarn hibiri evrensel geerlilik iddias iinde olamazlar ve
olmamaldrlar diyen Heredotos'un bu sade sylemine ekieyecek fazla bir
ey bulamyoruz. Yeni Dnya'nn kef insanlk ve hogr telkin etmedi;
bu deerler orada yeniden kefedilmeyi bekliyorlard. ok daha tehlikeli
aletlerle dolu bir sepetin dibinde kullanlmay bekeyen aralar gibi.
YENi DNYALAR, EsKi METi NLER 21
5
NoTLR
GR
Bkz. Eliot 1970; Gliozzi I97T Ryan 98.
2 Bkz. Schaffer 1967.
Said 1978; Bera! 1987.
B RNC BLM
Bi literatrle ilgili bilgilendinci bir arahrma iin, bkz. Heninger I977 Wilson, ktabnn adnn
dndrdnden ok daha eitli konulara deinir. Eski Dnya resmi hayli incelenmi bir ko
nudur; son iki mkemmel rapor, Sears 1986 ve Burrow 1986.
2 Genelde, the Cambridge History ofRenaissance Philosophy 988'e bkz .. Daha eski gelimeler -ve ge
ortaa felsefesinin aada deinilen eitli tarhmalan-, the Cambridge History ofLater Medieval
Philosophy 1982' de incelenmitir.
Deiik bak alan olan yetkn arahrmalar iin, bkz. the Cambridge History ofRenaissance Philo
sophy 1988; Kristeller 1979; Garin 1958.
4 Hmanist ncil akademisyenlii iin bkz. Bentley 1983; hmanist akademisyenliin tarihine da
ha daha kapsaml bir giri iin, bkz. Reynolds ve Wison 1991. D'Amico 1988 ho bir vaka al
masdr. Daha genel bir Hristiyanln dnm konusu iin, bkz. Bossy 1985.
5 Grafon 1991, blm 3-
6 Bkz. Hankins, 1990.
7 Hodgen 1964, son derece geni bilgiler ieren kitabnn giriinde, kasik ansiklopedik gelenein
etkisini inceler ve abarhr.
8 Genel olarak bkz. Momigliano 1966, 127-142; Momigliano 1990, blm 2; Kaiser 1969; Nippel
1990, blm I.
9 Wittkower 1942; Friedman r98r; Romm 1992. Yunanllarn Hindistan betremelerindek sa-
lam olgusal temel iin, bkz. r. Thapan r96.
ro Dodds 1973; Nippel 1990.
r Goldschmidt 1938.
12 Mandowskyve Mitchell 1963; Momigliano 1996, r-39; Weiss 1969; Gaston 1988; McCuaig 1989;
Momigliano 1990, blm 3
13 Edgerton 1987, I2I5-
I4 Genel olarak bkz. Dile 1985. Ptolemaiosu hantacln geliimi iin bkz. Nordenskld r889 ve
Campbell 1987. Ortaa haritacl iin bkz. Kimble 1938. D. Woorward tarafndan derlenen ve
yaynlanmak zere olan yeni Histor ofCartography bu alanda ilk yetkin arahrmadr.

s
Bkz. Rowe 1964, klasik almas.
r6 Genel olarak bkz. Goldschmidt 1938.
216 NOTLAR
KNC BLM
Dat'ye dar bkz. Bruker 1967; Gren 1972, blm 4, Dizionario biogra.co delgi italiani s.v. Dat, Goro.
2 Bkz. Portugal-Brazil: Te Age ofAtlantic Discoveries, 1990.
3 Bkz. Campbell 1987, eitimlileri ve az eitimlileri, Latince ve yerli dillerdeki gelenekleri inceler,
zengin bir bibliyografa sunar.
4 Bkz. Friedman 1981, blm 7; Ginzburg 1989, 41-49.
5 Friedman 198.
6 Colomb'a dair elien hikayeler iin, bkz. Todorov 1982; Flint 1992.
7 Genel olarak bkz. Brading 1991; Vespucci Romeo zerine 1954.
8 Cortes 1986; Brading 1991, blm 2; Clendinnen 1991.
NC BLM
Mnster'in yetimesi iin, bkz. Wolkenhauer 1909. Yaam iin zellikle mektuplanna bkz.
(Mnster 1964); eski etnograflan kullanm iin bkz. Hodgen 1964. Eserlerinin ait olduu, tuhaf
envanter gelenei iin -Mnster'in eski malzemeleri yeniden ileme ve yeni bilgilere dntr
me yntemlerinin normal kabul edildii- bkz. Ceard 1977 ve kacak olan Blair_
2 Bkz. Schmidt 1981, 1983; Siraisi 1987; Ruderman 1988; Schmidt vd. 1988; Lestringant 1991.
3 Bkz. Popkin 1979; Schmidt vd. 1988; Morford 1991.
4 Klempt 196o; Franklin 1963; Burke 1969; Kelley 1970; Hassinger 1978.
5 Kendrick 1950.
6 Pagden 1991.
7 Bu tartmalar iin bkz. Hanke 1959; Pagden 1982; Nippel 1990, blm 2.
8 Bkz. Robertson 1966.
9 Bu sorutuma srecine dair, elien hikayeler iin bkz. Edmonson 1974; Gruzinski 1988; Brading
1991; MacCormack 1991. kan yntem sorunlan iin, zellikle bkz. Ginzburg 1989, 156-164-
o Bkz. Alien 1949; Huddleston 1967; Gliozzi 1977.
DRDNC BLM
Rnesans botanii ve ifal bitkilerin kaynaklan unlan kapsar: Stannard 1969b, 1974; Debus
1978; Reeds 1979; Arber 1986.
2 Galenoscu tbbi gelenee ilikn daha fazla bilgi iin, bkz_ Debus 1978; Siraisi 1990.
3 Mattoli'ye ilikin daha fazla bilgi iin, bkz. Stannard 1969a.
4 Bu eviri ve bu blmdeki ttn! e ilgili dier tarihsel bilgiler unlara dayaldr: Tobacco-It's His
tory Illustrated by the Boks, Munscripts and Engravings in the Library ofGeorge Arentsb, jr 1937, New
York Halk Ktphanesi Aren ts Koleksiyonu kataloudur.
Bu genel deerlendirme, byk lde Quetel 1991, blm 1-3'ten ve kacak olan Arrizabala
ga'dan alnmadr. unlar da faydaldr: Grmek 1989, 133-151 ve B. J. Bakerve G- J- Armelagos, "The
origin and antiquity of syphilis ... ," Current Anthropology 29 (1988), 703-737.
6 Frengi hakkndaki bu ve dier inanlar Foa 199o'da iyi analiz edilnitir; czama kar ortaa te
davisi ve trtlan iin aynca bkz. Moore 1987, 45-60.
YENi D NYALAR, EsKi METi NLER 21
7
7 Fracastoro'nun kuramlar, bunlarn kabul edilileri ve buamaya ilikin genel bir tartma iin,
bkz. Nutton 199r.
8 Erasmus 1965, 403-412 ("Coniugium impar"); Alciato 1583, amblem 197, 629-632. (N umaralama
baskdan bakya deimektedir.)
9 Frenginin kltrel tarih, hp tarihi ve sanat tarihi alarndan erken dnem ikonogafisi iin bkz.,
Giman 1988, 248-257; Foa 1990, 38; Sudhoff1928, xi-xv; Panofsky 1961, 1-33.
10 Rossiaud 1988, 49-51, 161-166; 1514 ile 1774 yllar arasnda, Venedik'te fahielie ilikn olarak yap
lan saysz dzenleme 198o'de Barzag'de yaymlanmhr ve pe az hastalktan balsehnektedir.
u Temkin 1955, 309-316.
12 Page! 1958, 24-31; 138-139, 166-167, 200-2or.
BENci BLM
Bacon hakkndaki zengin literatr iin, zellikle bkz. Rossi 1968; Whitney 1986.
2 KlindtJensen 1975.
3 Hodgen 1 964 hala en eksiksiz arahrmadr. Ayrca bkz. Park ve Daston 1981, Impey ve MacGre-
gor 1985; Schapin ve Schaffer 1985.
4 Lunsingh Scheurleer vd. 1975; Grafon 1988.
5 Bkz. Grafon 1981, blm 4 ve 7
6 Klemp 1960, Latin ilminin apn genileten Homius ve teki Hollandal alimler ve dndere
ilikin en iyi almadr. nemli ama abamhl bir kritik iin bkz. Hassinger 1978.
7 En eksiksiz alma Popkin 1987'dir; La Peyren'nin Platon'a ilikin okumas iin zellikle bkz.
Vidal-Naquet 1990, blm 6.
8 Genel olarak bkz. Alien 1949; Popkin 1979; Grafon 1991, blm 8-9.
9 Koeman 1970.
10 Geni kapsaml bir alma iin bkz. Levine 199r. Eski kltrlerin stnl ve modem dnyann
d konusundaki sregelen inanlarn varl iin, ayrca bkz. Spadafora 1990; Vyverberg
1958.
nsann doal durumuna ilikin en zengin alma Landucci 1972'dir.
218 NoTLAR
IYNAKA
Acosta, J. de. N.d. T Natural and Moral History ofthe Indies, ev. E. Grimston. New York.
Agnese, Battsta. 1540. Portolan.
Ailly. Bkz. d'Ailly.
Alciato, A. 1550. Emblemata. Lyon.
-1583. Omnia . . . emblmata cum commentaris . . . per Claudium Minoem. Paris.
Alien, D. C. 1949. The Legend ofNoah. Urbana.
-1970. Mysteriously Meant. Baltimore.
Amadis de Gaule. 1544. Le quatriesme livre d'Amadis de Gaule. Paris.
Arber, A. 1978. Herbals, their Origin and Ecolution. Yeni bask Cambridge.
Arens, W. 1979. T Man-Eating Myth: Anthropology and Anthropophagy. Oxford.
Arias Montano, B. 1593. Antiquitatum iudaicarum libri ix. Leiden.
Arrizabalaga, J. 1993, "Syphilis." T Cambridge History and Geography ofHuman Disease iinde, der. K. F. Kip-
le. Cambridge.
Bacon, F. 1620. Instauratio magna. Londra.
-1879. Works. Londra.
-1960. The New Organon and Related Writings, der. F. H. Anderson. Indianapolis.
Barzaghi, A. 1980. Donne o cortigiane? La prostituzione a Venezia, documenti di costume dal xvi al xvii secolo.
Verona.
Beda Venerabilis. 1537. Opuscula cumplura. Basel.
Bentley, ). H. 1983. Humanists and Holy Writ. Princeton.
Bera!, M. 1987. Black Athena .. c. . New Bmnswick. N.).
Bible [Textus biblie cum glossa ordinaria, Nicolai de Lyra posti!la, moralitatibus eiusdem]. 1506-1508. Basel.
Biblia [Complutensian Polyglot]. 1514-1517. Alcala.
Blaeu, ). r662. Atlas maior. Amsterdam.
Blair, A. Yaynlanmak zere, Restaging]ean Bodin. Princeton.
Blundell, S. 1986. The Origin ofCivilization in Greek and Roman Tought. Londra.
Bodin, J. 1945. Methodfor the Easy Comprehension ofHistory, ev. B. Reyrolds. New York.
Boemus, J. 16n. The Manners, lawes and customes ofall nations, ev. E. Aston. Londra.
Bossy, J. 1985. Christianity in the West, 1400-1JOO. Oxford.
Brading, D. A. 1991. T First America. Cambridge.
Bmcker, G., der. 1967. Two Memoirs ofRenaissance Florence, ev. J. Martines. New York.
Bry, Theodore de. 1590-1634. America. 13 c. Frankfurt am Main.
-1987. L'Amerique de Theodore de Br, der. M. Duchet. Paris.
Buchet, B. 1977. La sauvage aux seins pendanis. Paris.
Burke, P. 1969. The Renaissance Sense ofthe Past. New York.
Burrow. J. A. 1986. T Ages ofMan. Oxford.
Bury, ). B. I932 Te Idea ofProgress. 1932.
Campbell, T. 1987. The Earliest Printed Maps, 1492-soo. Berkeley.
Cats, J. 1627. Proteus. Rotterdam.
Ceard, J. 1977. La nature et les prodiges. Cenevre.
Chiapelli, F., ed. 1976. First Images ofAmerica. Berkeley.
cendnen, I. 1991. "Fierce and Unnatual Cruelty': Cortes and te Conquest ofMexco." Representations 33, 65-roo.
Columbus, C. 1493. Epistola de insulis noviter repertis. Basel.
La conquista del Peru. 1534- Seville.
YE Ni D NYALAR, EsKi METi N LE R 21
9
Copemicus, N. 1543. De revolutionibus orbium coelestium libri sex. Nuremberg.
Cortes, H. r524. Preclara Ferdinandi Cortesii de nova maris oceani Hispania narratio. Nuremberg.
-1986. Letters.fom Mexico, ev. ve der. A. Pagden. New Haven.
-N.d. Five Letters, 1519-1526, ev. F. Bayard Morris. New York.
Crosby, A. W., Jr. 1972. T Columbian Exchange. Westport, Conn.
Cuningham, W. I559 T Cosmographical Glasse. Londra.
Cyrano de Bergerac, S. de 1687. The Camical History ofthe States and Empires ofthe Worlds ofthe Moon and Sun.
Londra.
d'Ailly, P. r483. Imago mundi. Londra.
-1490. Concordantia astronomiae cum theologia. Augsburg.
D'Amico, J. 1988. Teory and Practice in Renaissance Textual Criticism. Berkeley.
Dat, G. N.d. L ira. Two manuscipt, hedin Rare Bok and Manuscipt Division, New York Halk Ktphanesi.
de Bry. Bkz. Bry.
Debus, A. r978. Man and Nature in the Renaissance. Cambridge.
Dee, J. I577 General and rar memorials pertaining to the perct arte ofnavigation. Londra.
Diaz de Isla, R. r542. Tractado Illamado .fructo de todos los santos: contra el mal serentino. Seville.
Dilke, O. A. W. r985. Greek and Roman Maps. Londra.
Doctrina christiana. 1554. Mexico City.
Dodds, E. R. 1973- T Ancient Cont ofProgress and Other Essays on Greek Literature and Belief Oxord.
Dodoens, R. 1568. Florum e coronariarum odoratarumque nonnullarum herbarum historia. Antwerp.
Duran, D. 1971. Book ofthe Gods and Rites and Ancient Calendar, ev. ve der. F. Horcasitas ve D. Heyden. N or
man, Okla.
Edgerton, S. Y .. , Jr. 1987. "From Mental Matrix to Mappamundi to Christian Empire: Tbe H eritage of Chris-
tian Cartography in the Renaissance." Art and Cartography iinde, der. D. Woodward. Chicago.
Edmonson, M. S. 1974. Sixteenth-Century Mexico. Albuquerque, N.M.
Elliott, J. H. 1970. Te Old World and the New. Cambridge.
Erasmus, D. 1965. The Colloquies ofErasmus, ev. C. R. Tbompson. Chicago.
Evelyn, J. 1955. Te Diar ofjohn Evelyn, der. E. S. de Beer. Oxord.
Fabris, A. de. N.d. Diversarum nationum habitus. Padua?
Flint, V. 1992. Te Imaginative Landscape ofChristopher Columbus. Princeton.
Foa, A. 1990. "Te New and the Old: Tbe Spread of Syphilis (r494-r530)." Sex and Gender in Histarical Pers
peeti ve iinde, der. E. Muir and G. Ruggiero. Baltimore.
Franklin, J. H. r963. jean Bodin and the Sixteenth-Century Revolution in the Methodology ofLaw and History.
New York.
Friedman, J. B. r98r. The Monstrous Races in Medieval Art and Tought. Cambridge, Mass.
Froschauer, J. r505. Dise fgur anzaigt uns das volck und insel die gefden ist durch den christenlichen Knig zu
Portigal oder von seinen underthonen. Augsburg.
Gardlaso de la Vega, P. r966. Royal Commentaries ofthe Incas and General History ofPeru, ev. H. V. Uvermo-
re. Austin.
Garin, E. 1958. L'umanesimo italiano. Bari.
Gaston, R., der. 1988. Pirro Ligorio, Artis and Antiquarian. Florence.
Gerarde, J. 1633. Te Herhall or General! Historie ofPlantes. Londra.
Gilman, S. L. 1988. Disease and Representation. Itaca.
Ginzburg, C. 1980. Te Cheese and the Worms, ev. J. Tedeschi ve A. Tedeschi. Baltimore.
-1989. Clues, Myths, and the Histarical Method, trans. J. Tedeschi ve A. Tedeschi. Baltimore.
Gliozzi, G. I977 Adama e il nuovo mondo. Florence.
Goldschmidt, E. P. r938. Hieronymus Mnzer und seine Bibliothek. Londra.
220 KAYNAKA
Grafon, A. 1988. "Civic Humanism and Scientific Scho!arship at Leiden." The University and the City iinde,
der. T. Bender. Oxord.
-1991. Defnders ofthe Text. Cambridge, Mass.
Green, 1972. Chronicle into History. Cambridge.
Grmek, M. D. 1989. Diseases in the Ancient Greek World. Baltmore.
Grotus, H. 1643. De origine gentium americanarum dissertatio altera adversus obtrectatorem, opaca quem bonum
facit barba. Paris.
Gruzinsk, S. 1988. La calanisation de l'imaginaire. Paris.
Hale, J. R. 1968. Renaissance Exploration. New York.
Hanke, L. 1949. Te Spanish Strugle for justice in the Conquest ofAmerica. Philadelphia.
-1959. Aristotle and the American Indians. Bloomington.
Hankns, J. 1990. Plato in the Italian Renaissance. Leiden.
Hassinger, E. 1978. Empirisch-rationaler Historismus. Bem.
Heninger, S. K., Jr. 1977 Te Cosmographical Class. San Marina, Calif.
Herodotus. 1862. History, ev. G. Rawlinson. Londra.
Hobbes, T. 165r. Leviathan. Londra.
Hodgen, M. T. 1964. Early Anthropology in the Sixteenth and Seventeenth Centuries. Philadelphia.
Homius, G. 1666. Arca Noae. Leiden.
Huddleston, L. E. 1967. Origins ofthe American Indian. Austin.
Huppert, G. 1970. The Idea ofPeect History. Urbana.
Hutten, U. von. 1527. Guaiacum. Lyon.
-1536. Ofthe Wood Called Guaiacum. Londra.
Impey, 0., and A. MacGregor. 1985. T Origins ofMuseums. Oxford.
Isidare of Seville. 1473. Etymologiae. Strasbourg.
James I. 1609. A Counterblaste against Tobacco. Londra.
Kaiser, M. "Herodots Begegnung mit Aegypten." Morenz 1969 iinde, 243-304-
Kelley, D. R. 1970. Foundations ofModem Histarical Scholarship. New York.
-1990. T Human Measure. Cambridge, Mass.
Kendrick, T. D. 1950. British Antiquity. Londra.
Kimble, G. H. T. 1938. Geography in the Middle Ages. Londra.
Klempt, A. 1960. Die Sikularisierung der universalhistorischen Auff assung. Gttingen.
Klindt-Jensen, O. 1975. A Histor ofScandinavian Archaeology. Londra.
Koeman, C. 1970. Joan Blaeu and His Grand Atlas. Amsterdam.
Kors, A. C. 1990. Atheism in France, 16
5
0-1729. C. r. Princeton.
Kramer, H. , and J. Sprenger. 197r. Malleus malcarum. ev. ve der. M. Summers. New York.
Kretzmann, N., vd. der. 1982. Cambridge History ofLater Medieval Philosophy. Cambridge.
Kristeller, P. O. 1979. Renaissance Tought and Its Sources, der. M. Mooney. New York.
Lafitau, J. F. 1724. Moeurs des sauvages ameriquains comparees aux moeurs des premiers temps. Paris.
Lahontan, L. A. de Lom de ]' Acre. 1704. Dialogues de Monsieur le Baran de Lahontan et d'un sauvage dans l'Ame-
rique. Amsterdam.
Lancre, P. de. 1613. Tableau de l'inconstance. Paris.
Landucci, L. 1972. I.losof e i selvagi 1
5
80-1780. Bari.
La Peyrere, I. 1655. Praeadamitae. Systma theoloicum, ex Praeadamitarum hypothesi. N.p.
Las Casas, B. de. 1614. Narratio regionum Indicarum. Oppenheim.
-1822. Oeuvres, ed. J. -A. Uorente. Brussels.
-1974. In Defnse ofthe Indians, ev. S. Poole. De Kalb, lll.
Leon Pinelo, A. de. 1636. Question moral si el chocolate quebranta el ayuno ecclesiastico. Madrid.
YEN i DNYALAR, EsKi METi NLER 221
Lery, J. de. r586. Historia navigationis in Brasiliam, quae et America dicitur. N.p.
-1927. Le voyage au Bres. Paris.
Lestringant, F. r99r. L'atelier du cosmographe. Paris.
Levenson, J. r958-r965. Confcian China and Its Moder Fate. Berkeley.
Levine, J. r99r. The Battle ofthe Books. Ithaca.
Lunsingh Scheurleer, T. H. vd. der. 1975. Leiden Univerity in the Seventeenth Centur. Leiden.
Lycosthenes, C. 1557. Prodigiorum a ostentorum chronicon. Basel.
MacCormack, S. 1984. "From the Sun of the Incas to the Virgin of Copacabana." Representations 8.
-199r. "Demons, Imaginaton, and the Incas." Representations 33, 12r-r46.
Mandeville, Sir J. 1483. Reysen und Wanderschafen durch das Gelobte Land. Stasbourg.
-r5o8. Monteuille compose par Messire ]ehan de Monteuille. Lyon.
-1968. Mandeville's Travels, der. M. C. Seymour. Londra.
Mandowsky, E., ve C. Mitchell. 1963. Pirro Ligorio's Roman Antiquities. Londra.
Marichal. j. 1976. "The New World from Within: The Inca Garcilaso." Chiapelli 1976 iinde.
Marx, K. 1963. Te Eighteenth Brumaire ofLouis Bonaparte. New York.
McCuaig, W. 1989. Carlo Sigonio. Princeton.
Meisner, M., ve R Murphey. 1976. The Mozartian Historian: Essays on the Works of]oseph R. Levenson. Berkeley.
Mercator, G. 1538. Orbis imago. Louvain.
Meursius, j. 1625. Athenae Batavae. Leiden.
Momigliano, A. 1966. "The Place of Herodotus in the History of Historiography." Studies in Historiography
iinde. New York.
-1990. The Classical Foundations ofModer Historiography. Berkeley.
Monardes, N. I577- ]oyll newes out ofthe newefounde world. Londra.
Montaige, Michel de. 1943. Complete Works, ev. D. Frame. Stanford.
Moore, R. I. 1987. The Birth ofa Persecuting Society. Oxford.
More, T. 1516. Utopia. Louvain.
Morenz, S. 1969. Die Begegnung Europas mit Aegypten. Zrih ve Stuttgart.
Morford, M. 199r. Stoics and Neostoics. Princeton.
Mnster, S. 1550. Cosmographia universalis. Basel.
-1964. Brief, ed. K. H. Burmeister. Ingelheim am Rhein.
Nanni, G. 1498. Commentaria. Roma.
Nicholas of Lyra. Bkz. Bible.
Nippel, W. 1990. Griechen, Barbaren und "Wilde." Frankfurt am Main.
Nordenskild, A. E. r889. Facsimile-Atlas to the Early History ofCartography. Stockholm.
Nutton, V. 199r. "The Reception of Fracastoro's Teory of Contagion: The Seed That Fell Among Tborns?"
Osiris 6, 196-234.
Ortelius, A. 1570. Theatrum orbis terrarum. Antwerp.
Ortus sanitatis. Strasbourg.
Pagden, A. 1982. The Fal! ofNatural Man. Cambridge.
-199r. "Ius et factum: Text and Experience in the Writings of Bartolome de Las Casas." Representations 33,
147-162.
Page!, W. 1958. Paracelsus. Basel.
Panofsky, E. 196r. "Homage to Fracastoro in a Germano-Flemish Composition of about 1590?" Nederlands
Kunsthistorisch Jaarboek 12, r-33.
Park, K., and L. Daston. r98r. "Unnatural Conceptions: The Study of Monsters in France and England." Pas
l Preseni 92, 20-54
Piggott, S. 1976. Ruins in a Landscape. Edinburgh.
222 KAYNAKA
Popkll, R. H. 1979. Te History ofScepticismfom Erasmus to Spinoza. Berkeley.
-1987. Isaac La Peyrere (
s9
6-676). Leiden.
Portugal-Brazil: Te Age ofAtlantic Discoveries. 1990. Lizbon.
Ptolemy. 1482. Geography. Ulm.
- I5IJ. Geography. Stasbourg.
-I525 Geography, der. W. Pirckheimer. Nuremberg.
-1542. Geography, der. S. Mnster. Basel.
Quetel, C. 1991. Te History ofSyphilis. Baltmore.
Raleigh, Sir W. r634- History ofthe World. Londra.
Ramelli, A. 1558. Le diverse et artifciose machine. Paris.
Reeds, K. M. I979 "Renaissance Humanism and Botany." Annals ofScience 34, 519-542.
Reisch, G. 1503. Margarita philosophica. Freiburg.
Reynolds, L. D., ve N. G. Wilson. 1991. Seribes and Scholars. 3 bask Oxord.
Robertson, D. 1966. "The Sixteent-century Mexican Encyclopedia of Fray Bemardina de Sahag(n." joural
ofWorld History 9, 6r7-627.
Rolewinck, W. I474 Fasciculus temporum. Kln.
Romeo, R. I954 Le scoperte arricane nella coscienza italiana del Cinquecento. Milano.
Romm, J. 1992. The Edges ofthe Earth in Ancient Thought. Princeton.
Rossi, P. r968. Francis Bacon, ev. S. Rabinovitch. Chicago.
Rossiaud, J. 1988. Medieval Prostitution. Oxford.
Rowe, J. H. 1964. Ethnography and Ethnology in the Sixteenth Century. " Kroeber Anthropological Society Papers
30, II9.
Rubies, J. -P. 199r. "Hugo Grotus's Dissertaton on the Origin of the American Peoples and the Use ofCom
parative Methods." joural ofthe History ofldeas, 52, 221-244.
Ruderman, D. 1988. Kabbalah, Magic, and Science. Cambridge, Mass.
Ryan, M. T. r98r. "Assimilating NewWorlds in the Sixteenth and Seventeenth Centuries." Comparative Stu-
dies in Society and History 23, 519-538.
Sacks, K. 1990. Diodorus Siculus and the First Century. Princeton.
Said, E. 1978. Orientalism. New York.
Scaglione, A. 1976. "A Note on Montaigne's 'Des Cannibales' and te Hut Traditon." Chiapelli 1976 inde.
Scaliger, J. J. r629. Opus Novum de emendatione temporum. Cenevre.
Schafer, E. 1967. Te Vermilian Bird. Berkeley.
Schapin, S. ve S. Schaffer. r985. Leviathan and the Air-Pump. Princeton.
Schedel, H., vd. I493 Liber chronicarum. Nuremberg.
Schmitt, C. B. r98r. Studies in Renaissance Philosophy and Science. Londra.
-r983. Aristotle and the Renaissance. Cambridge, Mass.
Schmitt, C. B., vd. der. 1988. Te Cambridge Histor ofRenaissance Philosophy. Cambridge.
Sears, E. r986. The Ages ofMan. Princeton.
Siraisi, N. 1987. Medieval and Early Renaissance Medicine. Chicago.
Spadafora, D. 1990. The Idea ofProgress in Eighteenth-Century Britain. New Haven.
Staden, H. 1557a. Warhafige historia. Frankfurt.
-1557b. The True Histor ofHis Captivity. Yenidenbasm 1928. Londra.
Stannard, J. r969a. "P. A. Mattioli: Sixteenth-Century Commentatar on Dioscorides." University ofKansas Bib-
liographical Contributions r, 59-8r.
-r969b. "The Herbal as a Medical Document." Bulletin ofthe History ofMedicine 43, 212-226.
-I974 "Medieval Herbals and Their Development" Clio Medica 9, 23-33.
The Sucldington Faction. r64r. Londra.
YENi DNYALAR, EsKi METi NLE R 22
3
Sudhoff, K. 1928. Te Earliest Printed Literature on Syphilis: Being the Tracts fom the Years 1495-1498, der. C.
Singer. Florence.
Tacitus. 1962. Complete Works, ev. A. J. Church and W. J. Brodribb. New York.
Temkn, O. 1955. "Therapeutic Trends and the Treatent of Syphilis before 1900." Bulletin ofthe History of
Medicine 29, oo-oo.
Thapar, R. r96r. Asoka and the Decline ofthe Mauras. Oxord.
Thevet, A. IS57 Les singularitez de la France Antartique. Paris.
-IS7S La cosmographie univerelle. Paris.
Torius, R. r62s. Hymnus tabaci. Leiden.
Tobacco-Its History Illustrated by the Books, Manuscripts and Engravings in the Library ofGeorge Arents, Jr. 1937.
New York.
Todorov, T. 1982. Te Conquest ofAmerica, ev. R. Howard. New York.
Vesalius, A. ISSS De humani corporis fabrica libri septem. Basel.
Vespucci, A. rso3. Albericus Vespuccius Laurentio Petri Francisci de Medicis . . . salutem plurimam dicit. Paris.
Vidal-Naquet, P. 1990. La dimocratie grecque vue d'ailleurs. Paris.
Vigneras, L. -A. 1977. "Saint Thomas, Apostle of America." Hispanic American Histarical Review S7 82-90.
Vyverberg, H. 1958. Histarical Pessimism in the French Enlightenment. Cambridge, Mass.
W eber, E. r894. Virorum clarorum saeculi xvi et xvii epistolae selectae. Leipzig.
Weiss, R. 1969. T Renaissance Discovery ofClassical Antiquity. Oxord.
White, H. 1976. "The Noble Savage Theme as Fetsh." Chiapelli 1976 iinde.
Whitney, C. 1986. Francis Bacon and Moderity. New Haven.
Wilkins, J. r64o. A discourse canceming a new world e another planet. Londra.
Williams, G. A. 1979. Madoc. Oxord.
Wilson, A. 1976. Te Nuremberg Chronicle. Amsterdam.
Wittkower, R. 1942. "Marvels of the East. A Study in the History of Monsters." Joural ofthe Warburg and
Courtauld Institutes 5, IS9-I97
Wolkenhauer, A. 1909. "Sebastian Mnsters handschriftliches Kollegienbuch aus den Jahren ss-srS und
seine Karten." Abhandlungen der kniglichen Gesellschaf der Wissenschafen zu Gttingen, n. s. r.
Worm, O. r65S Musaei Wormiani historia. Leiden.
Yves, d'Evreux, P. r6rs. Suitte de l'histoire des choses plus memorables advenues en Maragnan. Paris.
22
4
KAYNAKA
Ac
Ba
IZIN
Acost, Jose de 7. II, 12, 173, 177, 192, 194, 197. 219
Agnese, Battsta 57. 219
Agricola, George 98
Alciat, Andreas 159. 6o
Almenar, Juan 158, 159. r62
Alvarez, Francisco no
Ambrose 73
Annius, Viterbolu 33 86, 93 I05, I2I, 223
Apion, Gramerci 44
Aristoteles 7 n, 19, 20, 23, 26, 27, 31, 32, 34.
40, 43

62, 63, 73
>
95

99, II3, 139, r68,
q, 172, 178, 179 8, 195 203
Bacon, Francis 8, ro, 65, 67, 69, 17I, 172,
177, 179, I8I, 183, 186, 189, 192, 194, 197,
2II, 218, 219, 224
Baudouin, Franois 105
Beaumont, John 146, 147
Becanus, Goropius 176
Bede, Muhterem 22, 26, 6o, 94 95. 125, 134.
137. so. 157. r58
Benavente, Tonbio de 121
Benzoni, Girolamo III, n2
Bergerac, Cyrano de 8o, 181, 83, 220
Bemal, Martn 14, 75. 216, 219
Biruni, el 12, 13
Blaeu, Joan 202, 207, 219, 222
Bock, Jerome 137
Bodin, Jeanne 94 105, o6, ro8, no, p, 133.
171, 179 208, 212, 219, 221
Boemus, onnes 86, 88, 219
Boyle, Pierre 213
Brahe, Tycho ro4, 171, 174, 203, 206
Brerewood, Edward 177
Browne, Sir Thomas 87
Brunfels, Otto 137
Bruno, Giordano 22, 133. 134, 177, 201
Br, Theodore de 92, 93. 95 97. no, n2, n4,
II5, 131, 219, 220
YeN i DNYALAR, EsKi MeTi NLER
Calgalus 52
Cardano, Girolamo 99
Carlos V 76, 78, 82, III, 167
Casaubon, lsaac q6
Cassas, Bartolome de las 68
Cato 44. 121
Chute, Anthony 144, 145
Cicero 41, 173, 194
Clowes, William 162
Conring, Herman 208
Cortes Hemando 58
Cost, J o se de 173
Ctesias 39 40, 46, 64, 88
d'Abano, Pietro 27
d'Ailly, Pierre 27, 31, 68, 73, 219, 220
d'Angelo, Jacopo 47, 48
d'Evreux, Yves 126, 225
Dat, Goro 56, 70
de Zarate, Agustn 130
Dee, John 127, 220
Descartes, Rene 8, 171, 86
Diaz, Bemal 75
Diogenes Lertius 43
Dioskorides, Pedanios 139. 141
Dodoens, Robert 138, 139, 141, 220
Duran, Diego 121, 125, 220
Drer, Albrecht 82, r62
Edward V. 13, 14, 99. 177
Eli ot, John 2 6
Elizabeth I. 127
Ephoros 39
Epikuros 159
Erasmus 17, 32, 34

36, 42, 159. r62, r81, 218,
220, 223
Estenne, Charles 144
Eukleides I7
22
5
Ca
D
Ed
Fa
F alloppia, Gabriele 5 5 Jerome, Aziz 137, S
je
Felipe II. S6 Johannes, Rahip Kral p, 4S, 59, 64, 7z, zz,
Ficino, Marsilio 34, 130 6, 174, S7, SS, 190, 191, 193, 195, zo6
Forben, Jonannes 32 Johnson, Thomas 139, 141
Fracastoro, Girolamo 159, ZIS, zz3
Froschauer, Johann 69, zz Kepler, Johannes 174, zo6 K e
Fuchs, Leonhart 137, 139 Koberger, Anton S
Kopemik, Mikolaj 95, 9S, 99, 174
Ga Galenos z3, z6, z7, 3I, 95, 97, 9S, 3S, 139, 69,
190, ZI7 Laet, Jan de 177 L
Galle, Johannes 59, 7z, 6, 170 Laftu, Joseph Franois S4, 194, 196, zzz
Galle, Theodor 7z- Llontan, Louis Arnand de Lom de l'Acre zoo,
Gallilei, Galileo S zoz, zzz
Gama, Vasco d 53 Las Casas, Bartolome de 95, III, n3, n6, n9,
Gerarde, John 3S, 141, 143, 145, zz IZI, z6, 13z, ZIZ, ZI5, ZZZ, ZZ3
Gesner, Conrad 103, 4z, 145 Leonardo da Vinci 49
Gilbert, William 171 Leoniceno, Niccol6 5S
Gliozzi, Guiliano n, z6, z7, zz Lery, Jeanne de 9z, 93, 95, zzz
Gomara, Francisco Lopez de no l'Escluse, Charles 139, S7
Grotus, Hugo 43, 176, 7S, zz, zz4 Lescarbot, Marc 176
Guilelmus, Peter S S Levita, Elias 90
Liebault, Jean 144
Ha Hariot, Thomas n5 Lipsius, Justus S7
Henri II. 104 Livius 41
Herakleides, Pontuslu 9S Locke, John zo9, zn
Heredotos 39, 44, 45, 5z, 79, S6, 93, zoS, z5 Lombard, Peter 17, 33
Hermes 43, 176 Lucretius 43, 159
Hesiod 5z Luter, Marn 34, nz, 157
Hicetas 9S
Hipparchus 47 Macellan (Femao de Magallaes) 67, SS Ma
Hobbes, Thomas 171, zoS, zn, z3, zz Macrobius 44
Homeros 43, 3z, 7S Major, John n3
Horatius 43 Mandewille, Sir John 64
Homius, Georgius 177, 193, 195, 197, 9S, zoo, Marinus 47, 70, zo3
zo3, zS, zz Markos, Aziz IZ3
Hutten, Ulrich von 154, 5S, 63, zz Martni, Martino zoz, zo3
Huxley, Thomas o Martyr, Peter 5z, 71, 9z
Mar, Karl zz, z4, zzz
i b bni Sina n, z7, 99 o Mattioli, Petus Andreas 139, 141, z7, zz4
osephos 44, z Maurice, Nassau'lu S7
Medicis, Caterine de 104
226 Di zi N
Na
Or
Pa
Megastenes 39, 64
Mercator, Gerhardus 90, 107, o8, 172, 203, 222
Merian, Mattieu IIO
Metastenes 120, 121
Meursius, Johannes 87, 191, 193, 222
Mezentus, Caere'li IS9
Mignault, Claude 62
Monardes, Nicolas 137, 143, 144, 223
Montaigne, Michel de 7
7, 94, 9S o3, 104, 134,
I3S 169, 2IS, 223, 224
Montano, Bento Arias 128, 129, 194, 219
More, Thomas s2, S4 219, 221, 223
Mosto, Alvise da Ca da IIO
Motolinia bkz Benavente, Toribio de
Muenzer, Hieronymus 43, S3
Mnster, Sebastan 84, 9S, 98, o, 217, 223
Nanni, Giovanni bkz. Annius, Viterbolu
Nikolaos, Lyral 27, 124
Ortelius o8, o9, 203, 223
Ovidius 43, 210
Ovieda, Femandez de 4S IS?
Paraeelsus 99, 63, 64, 223
Pan\ Ambroise s4, 222
Pauw, Petus 87
Pellikan, Konrad 90
Petrarca, Francesco 30
Petus Comestor 73
Peutinger, Konrad 17, 19
Peyrere, Isaac L 176, 78, 179, 199, 203
Pirckheimer, Willibald 48, so, 90, 223
Plantn, Christopher 139
Platon 20, 34, 40, 43, 44, 46, s2, S3
99, 124,
I2S, 130, p, 134 68, 69, 172, 200, 2!8
Polo, Marco 42, 4S 64, 66, 122, 194, 224
Proklos 130
Ptolemaios, Claudius 9 II, I?, 24, 44 46, s, S3
SS

63, 64, 68, 70, 84, 89, 9S

98, IOI, 107,
108, 169, 171, 172, 203, 207, 216
YENi DNYALAR, EsKi METi N LER
Rabelais, Franois 33
Ra
Raleigh, Sir Walter 66, 128,
n
I7S 177, 223
Regiomontanus, Johannes 48, so, S3
Reisch, Gregor 17, 21, s3, ss, 90, 127, 84, 193,
207, 223
Rolewinck, Werer 22, 2S, 224
Roy, Louis le o8, 133, 139, 179, 202
Ryan, Michael II, 2r6, 224
Sahag(n, Bemardino de 121, r26, 224 Sa
Said, Edward 14, 2r6, 224
Saumaise, Claude 191
Scaliger, Joseph 191, 192, 194, 197, 200, 224
Schafer, Edward 13, 224
Scheel, Hart 8, 2, 37, 88, 127, 2os, 207, 224
Schmaus, Leonard 63
Seneca 19, S3 73
Sepveda, Juan Gires de II}, II6
Servetus, Michael 90
Siculus, Diodorus 40, 4S 224
Sinler, Josias 8, 20, 22, 49, 6, 95, o, o3,
no, III, 124, 89
Simon, Richard 87, 201
Sleidanus, Johannes 195
Solinus 37, 38
Spinoza, Benedict 2o, 223
Stevin, Simon 87
Stabon 40, 45, 88, 93, n3
Stadanus, Johannes 72, 6
Sylvester, Joshua 146, 147, so
Tacitus 41, 44, 46, 52, 177, 224 Ta
Theophrastos 99, 139, 140
Thevet, Andre S, 82, 93, ro , II?, n8, 142, 225
Thorius, Raphael 146, 22s
Thukydides 41, 132, 210
Tommaso, Aziz 122, 124
Toscanelli, Paolo 7 o
Trismegistus, Hermes 43, 176
22
7
Va V alla, Lorenzo 3I, 33, 38, II3
Varr0 44
Verglio, Polidoro 86, 87
Vergilius 43, 52
Vesalius, Andreas 95 98, roo, 225
Vespucci, Aerigo 58, 67, 68, 73. 78, 8r, 83,
88, IIO, I42, I70, 2I2, 2I7, 225
Vico, Giovanni Battst 2I3
Villeon, Nicholas de 93
Viscont, Giangaleazzo 6o
Vitoria, F rancisco n3
Vossius, Isaac 20I
we Werer, Johannes 22, 25, 48
Wilkns, John r72, I74 r8r, 225
Wonn, Ole r8r, r83, r85, r86, r88, 2r4, 225
X
Xenes, Kardinal p, 35
Di zi N