Ahmet Aran Malzeme Bilimi Ders Notu

T Makina Fakltesi
MAL 201- MALZEME BLGS

2007-2008 Bahar Ders Notlar
Prof. Dr. Ahmet Aran

NDEKLER
1. Giri 1
2. Atomsal Ba! 6
3. Kristal Yap&lar 10
4. Kristal Yap& Kusurlar& 17
5. Mekanik zellikler 26
6. Faz Diyagramlar& 40
7. Dnmlerin Kineti!i ve Is&l lemler 48
8. Metaller ve Ala&mlar& 55
9. Polimerler 62
10. Seramik ve Camlar 68
11. Kompozitler 74
12. Ortam Etkileri 79
13. Elektriksel ve Manyetik zellikler 85

De!iik kitaplardan derlenerek !renci katk&lar&yla haz&rlanm&t&r.
stanbul 2008

Aran - MAL201 Ders Notlar
1
1. Giri
Malzemeler, mhendislik rn ve
sistemlerinin imalinde kullanlan ve
mekanik, fiziksel ve kimyasal olarak arzu
edilen zelliklere sahip katlardr.
Malzemeler insanlk tarihinde her zaman
nemli bir rol oynam ve tarih alarnn
bir ou o dnemde gelitirilen ve
kullanlan malzemelere atfen verilmitir
(Cilal Ta Devri, Tun Devri vs.). Bu
nedenle tm mhendislik programlarnda
rencilere bir malzeme bilgisi altyaps
kazandrlmaya allmas doaldr.
Malzeme biliminin genel amac,
malzemelerin iyapsn tantmak, iyaplar
ile zellikler arasnda bantlar aratrmak,
bu ekilde gelitirilen temel ilkeler ve
kavramlar nda uygulamada kullanlan
malzeme trlerini snflara ayrarak
zelliklerini incelemektir.

1.1. Malzeme Trleri
Malzemelerin snflandrmas deiik
ekillerde yaplabilir, ancak mhendisler
asnda en uygun snflandrma aadaki
gibidir:
Metaller
Seramikler
Polimerler
Kompozitler
Yar -letkenler

Metaller
Mhendislikte kullanlan malzemelerin
nemli bir ksm metaller ve bu metallerin
alamlardr. Metallerin karakteristik
zelliklerini aadaki balklar altnda
toplamak mmkndr:
Kristal yapdadrlar.
Dayanmlar yksektir.
Kolay ekillendirilebilirler
Tokluklar yksektir, yani krlgan
deillerdir.
Basma dayanmlar, ekme
dayanmlarna yaklak eittir.
Korozyon dayanm genellikle
dktr.
Yksek elektrik ve s iletkenlikleri
vardr.
.effaf deillerdir, ancak parlak
grne sahiptirler.
Metaller byk bir ailedir ve birok
mhendislik alamlarnn esasn
olutururlar ve genellikle iki grup olarak
ele alnrlar:
Demir Esasl Metal ve Alamlar
(dkme demir ve elikler)
Demir D Metal ve Alamlar
(alminyum, magnezyum, bakr,
titanyum, nikel, inko ve alamlar )
Seramikler ve Camlar
Seramikler, metal + metal olmayan bir
elementten ( C, N, O veya S) olumaktadr.
rnein, aluminyum bir metaldir ancak
bunun oksidi olan Al
2
O
3
seramiktir.
Burada alminyumun kolay
ekillendirilebilir bir malzeme olmasna
karn, oksidi krlgandr ve kolay
ekillendirilemez. Seramik malzemeler
alannda bu malzemelerin gevrekliklerinin
giderilmesine ve krlma tokluklarnn
arttrlmasna ynelik almalar
yaplmakta ve krlgan olmayan
mhendislik seramiklerin gelitirilmesi
alannda baarl sonular alnmaktadr.
Seramiklerin karakteristik zellikleri
aadaki ekilde zetlenebilir:
Dayanmlar yksektir ancak gevrek
malzemelerdir ve krlma tokluklar
dktr.
Erime scaklklar yksektir sya
dayankl refrakter malzeme olarak
kullanlrlar (soba, ocak ve frnlarda)
Birok ortamda kimyasal olarak
kararldr.
ekme dayanmlar dk, basma
dayanmlar yksektir.

2
SiO
2,
geni ve karmak bir aile olan
silikatlar grubundadr. Bu malzeme amorf
yapya sahip olabilir ve bu durumdaki
malzemeye cam ad verilir. Cam ile
seramik aralarsndaki temel fark,
seramiklerin kristal yapya sahip
olmalardr. Bilindii gibi malzemelerin
yaplar, atomlarn ba kuvvetleri
yardmyla bir araya gelerek uzayda
dizilmeleri sonucu oluur. Bu dizili
dzenli ise kristal, dzensiz ise amorf
olarak adlandrlr.
Camlarn byk ounluu silikatlardan
olumaktadrlar, ancak bileimlerinde
baka oksitler de bulunmaktadr. rn:
pencere camlarnda %72 SiO
2
nin yan sra
bata Na
2
O ve CaO olmak zere dier
oksitler bulunmaktadr. Yani farkl
bileimlerde cam trleri vardr; rnein
pencere cam ile gzlk cam bileimleri
bakmndan farkldrlar.
Camlarn karakteristik zellikleri aadaki
ekilde zetlenebilir:
Dayanmlar yksektir, ancak gevrek
ve krlgandrlar.
ekme dayanmlar dk, basma
dayanmlar yksektir.
Kimyasal tarafszlk (inert) gibi nemli
zellikleri vardr.
Saydam trleri vardr.
Seramiklerden fark olarak yksek
scaklkta yumuatlarak veya eritilerek
ekillendirilebilirler.
Baz cam trleri ekillendirme ilemleri
sonras cams durumdan kristal duruma
geirilebilirler. Seramik cam olarak
adlandrlan bu malzemeye cams durumda
kolaylkla biim verildikten sonra,
kristalletirilerek seramiklerin stn
mekanik zellikleri kazandrlr.
Polimerler (Plastikler)
Gnlk yaammzda ucuz ve kullanl
birok plastik malzeme (polimer) ile
karlarz. Polimerler genellikle petrol
trevi rnlerden elde edilen
malzemelerdir. Yaplarnda genelde C, H,
O, N, S bulunur.
Bu gruba giren malzemelerin yaps,
merlerin birleerek uzun bir zincir
oluturmas (polimer) ve bu uzun zincirler
birbirlerine zayf ikincil balar, veya gl
apraz balar ile birlemesi ile oluur.
rnein mer bir hidrokarbon molekln
olabilir (C
2
H
4
: etilen), bunlar birlemesi
ile polimer ortaya kar (polietilen).
H H H H H H
| | | | | |
CC C BC BC BC B
| | | | | |
H H H H H H
etilen
_(mer)_
__________polimer___________
Polimer yaplarnda bulunan elementler
ok eitli deildir, birok nemli polimer
hidrojen ve karbon esasldr. Dierleri
oksijen (akrilikler), nitrojen (naylonlar),
flor (fluoroplastikler) ve silisyum
(silikonlar) ierirler.
Polimerlerin karakteristik zelliklerini
aadaki ekilde zetlenebilir:
Plastiklerin snek, hafif ve ucuz
malzemelerdir.
Yaplarndaki balarn karakteri
nedeniyle dayanmlar dktr.
-kincil balar ieren trleri kolay
ekillendirilebilirler, dk scaklkta
yumuarlar ve erirler
Elektriksel olarak yaltkandrlar.
Baz snrlamalara ramen plastik
malzemeler yaygn olarak kullanlrlar. Son
yllarda bu malzemelerin dayanmlarnn
3
ve rijitliklerinin artrlmasna ynelik
birok gelime salanmtr ve dolaysyla
mhendislik uygulamalarnda kullanm
giderek yaygnlamaktadr.
Kompozitler (Karma Malzemeler)
Yukarda verilen gruba giren, iki veya
daha ok malzemenin makro dzeyde yan
yana getirilmesi ile, bu malzemelerin
stn zelliklerini ayn malzemede
toplayan veya yepyeni bir zellik ortaya
karan malzemeler oluturulabilir ve bu
malzemeler kompozit olarak adlandrlr.
Ayn gruba giren iki malzeme, rnein iki
farkl metal de bir araya getirilerek
kompozit oluturulabilir, nitekim metal
salar yzeylerine baka bir metal tabaka
giydirilerek (kaplanarak) korozyona kar
korunurlar.
Kompozitler metal alamlarndan
farkldr. Alamlama mikro dzeydedir;
kompozitte ise farkl malzemeler birbiri
iinde znmezler; tabaka, lif veya
parack halinde birlikte bulunurlar.
rnekler:
CTP: Cam takviyeli plastik plastik
malzeme cam lifler ile takviye edilerek
dayanm ve rijitlik kazandrlr (fiberglas).
Beton: iinde kum, akl talar, imento
vs vardr.
Ahap: doal bir kompozittir.

Yar'iletkenler
Yar iletken malzemeler ne iyi bir iletken,
ne de tam bir yaltkandr. Elektronikte
kullanlan ok nemli malzemelerdir;
ipler, ilemciler, transistorler gibi
elemanlarn retiminde kullanlr. Silisyum
ve germanyum en yaygn kullanlan yar
iletkenlerdir
Atomsal balar bakmndan yaplan
snflandrmada bu malzemeler yukardaki
drt gruba da girmez. Yariletkenlerde
kimyasal bileimin hassas kontrol ile
elektronik zellikler kontrol edilebilir. Bu
malzemeler ve gelitirilen yeni teknolojiler
sayesinde ok kk boyutlarda elektronik
devreler elde etmek mmkn olur.
1.2. Yap' zellik *likileri
Deiik malzemelerin kendilerine has
zellik ve davranlar ile bunlar arasndaki
farklar anlamak iin bu malzemelerin
atomsal lekteki i yaplarn tanmak ok
nemlidir. Bu sayede her malzeme
grubuna ait karakteristik zelliklerin,
atomsal veya mikroskopik lekteki
yapsal zellik ve mekanizmalardan
kaynakland grlecektir.
rnek 1: Alminyum snek,
magnezyum gevrek zellik gsterir.
-lerideki blmlerde grlecei gibi,
metaller kalc ekil deitirirken,
malzemenin kristal kafesindeki belirli
kristal dzlemleri belirli dorultularda
kayarlar. Bir kristalde bu tr kaymalara
olanak tanyan kayma sistemi says
arttka malzemenin ekil deitirmesi
kolaylar, yani sneklii artar.
Magnezyum kristalinde sadece 3 kayma
sistemi var iken, bu say alminyum iin
12dir. Yani alminyum kafesi kalc ekil
deiimlerinin gereklemesi iin 4 kat
daha fazla seenee sahiptir. Sonu olarak
alminyum snek zellik gsterirken,
magnezyum gevrek bir malzemedir.
4
rnek 2: Saydam seramikler
Seramikler genellikle kristal tozlarnn,
yksek dayanml ve gzeneksiz rnler
elde etmek iin yksek scaklkta
piirilmesi ile elde edilir; ancak buna
ramen nemli miktarda gzenek ierirler.
Malzeme iinden geen k demeti, bu
gzeneklerde salacandan malzeme
saydam deildir. Sadece % 0,3
gzeneklilik bulunmas bile malzemeyi
opak yapar. Uygun katklar ile bu
gzeneklerin giderilmesi mmkn olmu
ve saydama yakn seramikler elde
edilmitir. Bylelikle 1000 C'ye kadar
kabilen sodyum lambalarnn retimi
mmkn olmutur.
1.3. Malzeme Seimi
Mhendislik uygulamalar iin on binlerce
malzeme iinden en uygun seimin
yaplmas gerekmektedir. Bu tr bir
seimde nce kullanlacak malzemenin
hangi gruptan (metal, plastik, seramik v.s)
olacana karar verilmeli, daha sonra bu
gruba giren malzemeler arasnda en
uygunu seilmelidir. Bu seim srasnda
sistematik dnmek ok nemlidir.
RNEK
-inde 14 MPa basncnda gaz bulunacak
bir gaz tpn iin malzeme seelim.
Aradmz 3 zellik vardr:
Dayanm, sneklik ve fiyat.
a. Dayanm bakmndan
metaller, seramikler ve
kompozitler seilebilir.
b. Ancak malzemenin
krlgan olmasn
istemediimizden seramik
malzeme kullanamayz ve
bu durumda 2 seenek
kalr..
c. Fiyat asndan baktmz
zaman ise kompozitlerin
yksek fiyatndan dolay
metal tercih edilir.

Hangi metal alamnn kullanlaca ise
aadaki ekilde belirlenir:
5
Ayn gaz tpn uak-uzay sanayinde
kullanmamz gerektii zaman aradmz
zellikler dayanm, sneklik ve hafiflik
olmaktadr. Dayanm ve sneklik
bakmndan tercih edilebilecek malzemeler
yine metaller ve kompozitler olmaktadr.
Ancak bu kullanm yerinde hafiflik nemli
olduu iin tercihimiz daha hafif olan olan
kompozitten yana olacaktr, nk metal
seilmesi halinde tp daha ar olacaktr.

Hangi kompozitin kullanlaca ise
aadaki ekilde belirlenir:

Aran - Mal 201 Ders Notlar
6
2. Atomsal Ba
Atomsal balarn oluumunda elektron-
larn rol byktr ve iki farkl tr ba
oluabilir:
Elektronlar aktarlr veya paylalr, bu
ekilde atomlar aras ok gl balar
oluur. (iyonik ve kovalent)
Elektron aktarm veya paylam
yoktur; atomlar veya molekller
arasnda zayf ekim kuvvetleri vardr
(van der Waals)

2.1. Atomun Yaps
Elektronlar bir ekirdek etrafnda
yrngelerde bulunurlar.
ekirdekte protonlar ve ntronlar
vardr.
Proton ve ntronlar 1.66x10
-24
gr
arlndadr. Bu arlk bir birim
(gram-atom) olarak kabul edilir ve
ekirdek ktleleri bu birimle llr.
Bir gram ntron veya protonda
Avogadro says kadar tanecik vardr:
6.02214199 x 10
23

ekirdekte bulunan proton says, o
atoma ait atom numarasdr.
Ayn sayda proton ieren, ancak
ntron saylar farkl olan atomlar
izotop olarak adlandrlr.
Atomun kimyasal karakterini ekirdek
yaps, atomsal ba karakterini ise
elektronlar belirler.
Elektronlarn ktleleri ok dk
olmasna karn her biri bir protonun
ters iaretli elektrik ykne sahiptir ve
bunlar ekirdek etrafnda belirli sabit
yrngelerde bulunurlar.

2.2. Ba Enerjisi ve Ba Trleri
Ba enerjisi iki atomu birbirinden ayrmak
iin sarf edilmesi gereken enerjidir.
Kuvvet yol erisinin altndaki alana
eittir. Kuvvet erisi enerji erisinin
trevidir. Kuvvetin sfra eit olduu
atomlararas ekme ve itme kuvvetlerinin
eit olduu denge konumudur ve ayn
zamanda enerji erisinin minimum olduu
konumdur.
Komu atomlar arasndaki balar en d
yrngedeki (valans) elektronlarnn
aktarlmas veya ortak kullanm ile
gerekleir, yani atomlarn balanmas
aslnda elektronik bir olaydr. Bunun
dnda elektron aktarm veya paylam
olmayan (mesela dipol oluturan
molekllerin ters elektriksel ykl
ularnn birbirini ekimi) ikincil zayf
balar da vardr.
7
yonik Ba
Bir atomdan dierine elektron aktarm ile
oluur. 9yonik balar metallerle ametaller
ve metallerle kkler arasnda oluan
balardr. Metaller kimyasal olaylar
srasnda elektron vermeye yatkn
olduklarndan elektron vererek pozitif,
ametaller ise elektron almaya yatkn
olduklarndan elektron alarak negatif yk
kazanrlar. Bu ekilde oluan (+) ve (-)
ykler birbirini byk bir kuvvetle
ekerler. Bundan dolay iyonik balarda
ba enerjisi ok yksektir. Bu malzemeler
kat halde elektrii iletmezler, ancak sv
zeltiler iinde bu iyonlar hareket
edebildiklerinden bir elektrolit oluur.
9yonik baa sahip malzemeler, iinde (+)
ve (-) atomlarn belirli bir dzen ierisinde
yerletii bir kristal yap oluturabilirler.
rnein NaCl moleklnde, bir elektron
klora aktarlr ve sodyum katyonu ile klor
iyonu ortaya kar. Bu iki ters ykn
birbirini ekmesi ile ba oluur. Bu ba
yne bal deildir. Bu iyonlar birbirlerini
her dorultudan ekebilirler. ?ekilde bu
iyonlarn 3 boyutlu olarak nasl istiflendii
grlmektedir. Bu dzenleme max. sayda
kar ykl atomla komuluk salanacak
ekilde olmaktadr. Burada her birine kar
atomdan 6 adet komu (koordinasyon
says) dmektedir.
Atomlararas Kuvvetler
ekme ve itme kuvvetlerinin eit olduu
atomlar aras uzaklk, denge konumudur.
a
o
denge konumu her iki iyonun
yaraplarnn toplamna eittir.
Burada iyonlar birbirine temas eden sert
krecikler olarak dnlmtr. Bu
yaraplar, atomun ntr veya iyon halinde
bulunmasna gre deiebilir.
8
Koordinasyon Says (KS)
9yonik ba yne bal deildir. rnein
NaCl kristalinde, Na atomu 6 Cl atomu ile,
Cl atomu da 6 Na atomu ile evrilmitir.
Bu durumda her iki iyon iinde
koordinasyon says 6 dr, yani her birinin
6 yakn komusu vardr.
9yon balarnda koordinasyon saysn
hesaplamak iin kk atom atomun
evresine sabilecek en fazla byk atom
says aranr. Bu say kar ykl iyonlarn
yaraplar oranna r/R baldr.

Kovalent Ba
Kovalent (valans elektronlarn ortak
kullanan) anlamna gelir. 9yonik badan
farkl olarak yne baldr. Atomlar kendi
aralarnda ba olutururken elektron
alveriinde bulunmayp elektronlarn
ortaklaa kullanrlar.
9
ift izgi iki ift ortak elektron olduunu
gsterir. Etilende bu ba ifti ayr ayr tek
ba olarak kullanlarak polietilen zincir
molekln oluturulur.
Metalsel Ba
9yonik ba elektron transferi ierir ve
ynden bamszdr. Kovalent ba ise
elektron paylam ierir ve yne
bamldr. Metalsel ise elektron paylam
ieren ynden bamsz bir ba trdr.
Burada valans elektronlarnn konumu
belirli deildir, ok sayda atom kristal
kafes iinde valans elektronlarn ortak
olarak kullanrlar (elektron bulutu veya
gaz !)
Elektronlar hareket edebildiklerinden
metaller elektrii iletebilirler. 9stiflenme
geometrisi iyonik bada olduu gibi sk,
koordinasyon says yksektir, KS = 8 - 12.
VanDerWaals veya kincil Balar
Burada elektron aktarm veya paylam
yoktur ve ters iaretli elektrik yklerine
sahip yap talarnn iyonsal baa benzer
ekilde birbirini ekmesi sz konusudur.
Ancak elektron aktarm olmadndan
elektrik yk farklar her bir atom veya
molekl birimi iindeki pozitif ve negatif
yklerin asimetrik dalm ile ilgilidir
(dipol) ve iyonik bala karlatrldnda
ok daha zayftr.
Bu tip balar geici veya kalc dipoll
olmak zere ikiye ayrlabilir.
rnein Argon gaz moleklnde kar
atomun ekirdei tarafndan ekilen
elektronlar nedeniyle geici zayf bir dipol
oluturur.
Molekl yapsna bal olarak bu tr
dipoller kalc da olabilir; bu durumda ba
biraz daha gl olur. Buna en iyi rnek su
molekldr.
Kovalent bal zincirlerin oluturduu bir
yaplarda (rnein polimerler), zincirler
arasda da zayf ikincil balar vardr;
dolaysyla bu malzemelerde dk
dayanmlar ve dk erime scaklklar sz
konusudur.
10
3. Kristal Yaplar
Malzemeler atomlarn bir araya gelmesi ile
oluur. Yap ierisinde atomlar bir arada
tutan kuvvete atomlar aras ba denir.
Yap ierisindeki atomlar farkl dzenlerde
bulunabilir:
Kristal Yaplar
Atomlar boyutlu bir dzene gre
dizilirler. Kristal yap (kristal kafes) olarak
adlandrlan bu yap tr metallerde,
seramiklerde, seramik camlarda ve baz
polimerlerde grlr. Polimerlerin molekl
yaplar karmak olduundan, bu
malzemelerde kristalleme, ancak yerel ve
hacim olarak en ok %50 miktarnda
olabilir.
Kristal Olmayan Yaplar:
Atom veya molekllerin rasgele dizildii
yaplar amorf olarak adlandrlr (rnein
gazlar). Baz malzemelerde tm yap iin
geerli olmayan ksa mesafeli dzenler
grlebilir, rnein baz camlarda.
Kristallerde Birim Hcre:
boyutlu dzende srekli olarak tekrar
eden yapya birim hcre denir. Birim
hcre kristal yapnn ierisinde tekrar eden
yaplarn en basitidir. Birim hcrelerinin
kenar uzunluklar kafes Parametreleri
olarak adlandrlr.
Birim Hcre
Kristal Kafes Sistemleri:
Doadaki btn kristal malzemeler 7
kristal sistemin birine uyarlar.
7 Kristal Sistemi
Bu birim hcrelere atomlarn istiflenii
bakndan da farkl seenekler vardr.
rnein kbik kristal iin:
11
3.1. Miller "ndisleri
Kristal yaplardaki deiik dzlem ve
dorultular adlandrmak zere Miller
indisleri kullanlr.
Kafes Noktalar
Eksen takmnn balangc olarak herhangi
bir atom alnabilir. Kafes noktalarnn
konumlar, birim hcrenin kenar
uzunluklar birim kabul ederek bunlarn
katlar olarak verilir.

Kafes Do%rultular:
Paralel dorultular iin tek bir indis
kullanlr; bu dorultularn indisinin
belirlenmesinde, bu dorultular arasndan
eksen takm balangcndan kan dorultu
alnr ve zerindeki kafes noktalarndan en
kk tam sayl koordinatlara sahip
noktann koordinatlar keli parantez ile
gsterilerek indis oluturulur [111] , [112]
gibi. Gerekirse orantl olarak en kk
tam sayya evrilir. Saylar keli parantez
iine virglsz olarak konur. Negatif
konumlar, saylar zerindeki (-) iareti ile
gsterilir.
Kafes iinde birok dorultu kristallografik
olarak edeerdir, rnein hacim
diyagonalleri. Atom dizilii bakmndan
ayn olan bu dorultular bir aile olarak
kabul edilir ve al parantez ile gsterilir.

Kafes dzlemleri:
Dzlem indisleri u ekilde saptanr:
= Dzlemin eksen sisteminin balang-
cndan gemesi durumunda en yakn
paralel dzlem alnr.
= Dzlemin koordinat eksenlerini kestii
noktalar belirlenir.
= Bu deerlerin tersi alnr, orantl en
kk tam saylar bulunur.
= Bulunan saylar normal parantezde
virglsz olarak ifade edilir.
= Negatif saylar zerinde (-) iareti ile
gsterilir.
12
rnekler

Ayn zellie sahip, yani atom dizilii
bakmndan ayn olan dzlemler dzlem
ailesi olutururlar. Byk parantez ile
gsterilir. >ekilde grld gibi {100}
dzlem ailesine 6 farkl dzlem girer
Birim hcrede bulunan atom says:
Birim hcrede bulunan tam atom saysn
ifade eder.(Atom says/hcre).
Koordinasyon says (KS):
Her bir atoma en yakn komu atomlarn
saysdr.
Atomsal dolgu faktr (ADF):
Atomlarn kat kre olarak kabul edilerek
saptanan, atomlarn toplam hacminin birim
hcre hacmine orandr. (ADF=Atom
hacmi / hcre hacmi). ADF malzemenin ne
kadar sk istiflendiini gsterir.
Do%rusal atom yo%unlu%u:
Merkezleri sz konusu dorultu zerinde
bulunan atomlar dikkate alnarak,
atomlarn dizilme sklklar bulunur (atom
says / birim uzunluk).
Dzlemsel atom yo%unlu%u:
Merkezleri sz konusu dzlem zerinde
bulunan atomlar dikkate alnarak,
atomlarn dizilme sklklar bulunur (atom
says / birim alan).

13
YAPI KS ADF
BAZI
RNEKLER
Basit kbik 6 0.52 -
Hacim
merkezli
kbik
8
0.68
G-Fe, Ti,
W
Yzey
merkezli
kbik
12
0.74
L-Fe, Cu,
Al,
Hekzagonal
sk paket
12 0.74 ,Zn,Be,
3.2 Metallerin Kristal Yaplar
Metallerde genellikle 3 tr kristal kafese
rastlanr: hmk, ymk ve sdh
Hacim Merkezli Kbik Yap (HMK)
Kpn her kesinde birer atom ve
merkezinde de bir atom bulunur. Ke
atomlar merkez atoma temas ederler.
Gerekte her kedeki atom 8 komu birim
hcre arasnda paylalmaktadr. Bu
durumda ke atomlarnn toplam 8x1/8=1
dir. Kpn merkezinde bulunan bir atomla
birlikte birim hcredeki toplam atom says
2 olur. Hacim merkezli kbik yapnn,
koordinasyon says 8dir.
Atomun yarapn R olarak alrsak ve
birim hcrenin kenarn da a olarak alrsak
ann R cinsinden ifadesi a = 4R / tr.
Atomlarn dizili skln ifade etmek iin
atomsal dolgu faktr ADF kullanlr. Bu
faktr hesaplamak iin atomlarn dolu
kreler olduu varsaylr, sonra birim
hcredeki atomlarn toplam hacmi birim
hcre hacmine blnr. Buna gre
HMKnn atomsal dolgu faktr;
ADF=[(Atom Says/Hcre) x (Bir Atomun
Hacmi)] / [Birim Hcrenin Hacmi]
ADF=[2x4QR
3
/3] / a
3
= [2x4QR
3
/3] / [4R / ]
3
=0,68
Bu sonuca gre HMK kafese sahip bir
yapda hacmin %68i dolu %32si botur.
Cr, G-Fe, V, W, hacim merkezli kbik
yapya sahip metallerden bazlardr.
Yzey Merkezli Kbik Yap (YMK)
Yzey merkezli kbik kafeste birim
hcrenin kelerinde birer ve yzeylerin
merkezinde de birer atom vardr. Yzey
merkezlerindeki atomlarn yars gz
nne alnan birim hcreye, dier yars da
komu birim hcreye aittir. Kafesteki atom
says yzeylerde 6x1/2=3 (6 yzey 1/2er
atom ) kelerde 8x1/8=1 (8 ke 1/8er
atom ) olmak zere toplamda 4tr. Yzey
merkezindeki atomlar kedekilere temas
eder.
14
Birim hcrenin bir kenar a, bir atomun
yarap da R olarak alnrsa ann R
cinsinden ifadesi
a = 4R / dir. YMK nn atomsal dolgu
faktr 0,74 tr. ADF = [4x4QR
3
/3] / a
3
=
0,74
Bu dolgu faktr ayn byklkteki
atomlar iin en yksek deerdir. YMK
yapda grnen hacmin %74 dolu,
%26s botur. Koordinasyon says ise 12
dir. 6-Fe, Cu, Al, Pb, Ag, Au, Ni, Pt
malzemeleri bu tip kristal yapya
sahiptirler.
Sk Dzen Hegzagonal Yap (SDH)
Sk dzen hegzagonal yap, HMK ve
YMK yaplara gre daha karmaktr.
Kelerde 4x1/12=1/3 ve 4x1/6=2/3 ve
merkezde 1 atom olmak zere birim
kafeste toplamda 2 tane atom bulunur.
Hegzagonal sk dzenin atomsal dolgu
faktr 0,74 tr (YMK ile ayn). YMKda
en youn dzlem (111), SDHda (0002)ye
tekabl eder. Aradaki fark sadece atom
dizilii en sk olan dzlemlerin birbirini
izleme srasndan ileri gelir. Hegzagonal
kafeste AB olarak iki, yzey merkezli
kbik kafeste ise ABC olarak deiik
tabaka birbirini izlemektedir.
Be, Mg, G-Ti, Zn, Zr bu tip kafes
yapsna sahip tipik metallerdir.

3.3. Seramiklerin Kristal Yaplar
Seramikler, metallerden ok daha karmak
kimyasal bileimlere ve kristal yaplara
sahiptir. Seramik malzemelerde ska
rastlanan kristal kafeslerine rnekler
aada verilmitir:
MX Formll Seramikler
M, metal elementini X ise ametal elementi
gstermektedir.

CsCl Yaps: Basit kbik yapya
sahiptirler. Birim hcre bana 1 iyonu
ve 1 iyonu olmak zere toplam 2 iyon
bulunmaktadr. Her ne kadar CsCl bileik
yaplara iyi bir rnek tekil etse de yaygn
olarak kullanlan bir seramik deildir.
NaCl Yaps: Birok nemli seramik
malzeme bu yapdadr. Her kafes
noktasnda iki iyonlu (bir sodyum ve bir
klor) bir YMK yapya sz konusudur. Klor
iyonlar normal YMK kafes noktalarnda
yerlemilerdir. Sodyum iyonlar ise kpn
kenarlarnda ve kp merkezinde yerleirler.
15
Formll Seramikler
, ve bu yapya sahip tipik
metallerdir.

Yaps: Silika veya
mhendislikte yaygn olarak kullanlan bir
malzemedir. Yeryznde ham madde
olarak bolca mevcuttur. Karmak bir
yzey merkezli kbik yapdadr.

Formll Seramikler
Yaps: Yaklak olarak hegzagonal
bir yapya sahiptir. Kafesin birim
hcresinde 30 iyon bulunur. Formle gre
12 iyon ve 18 iyon olarak ayrlr.

Formll Seramikler
Yaps: Basit kbik, yzey
merkezli kbik ve hacim merkezli kbik
yapnn kombinasyonundan olumaktadr.
Kelerde , yzey merkezlerinde
ve hacim merkezlerinde iyonlar
bulunmaktadr. Her kafes noktasnda ve
birim hcre bana 5er iyon bulunmaktadr
( bir , bir ve ).

3.4 Polimerlerde Kristal Yaplar
Metal ve seramiklerdeki atom ve iyonlarn
dzenlenilerine gre polimerlerin yaplar
ok daha karmaktr. Burada uzun zincir
molekller sz konusu olduundan, bu
malzemelerin dzenli bir kristal yap
oluturmalar ok zordur. Kristalleme
ancak bu zincirlerin uygun dzenlenmeleri
ile yerel olarak ve en yok yapnn
%50sinde oluabilir.
3.5. X-I=n Difraksiyonu
X nlar yardm ile, bir kristalde atom
dzlemleri arasndaki etkileim ve
malzemenin kafes parametreleri
belirlenebilir. X- nlar difraksiyonu
teknii ile ayn zamanda bilinmeyen
malzemelerin tanmlanmas veya kafes
yaplar belirlenebilir.
X nlarnn rastlad her atomdan, ayn
dalga boyunda fakat dk iddette ikincil
dalgalar salr. Kresel olarak yaylan bu
dalgalar, aralarndaki giriim sonucu belirli
alarda birbirlerini yok eder veya
kuvvetlendirir. Sz konusu kuvvetlendirme
yaynan dalgalar arasndaki faz farknn
dalga boyunun tam katlar olmas halinde
gerekleir. Bu koul, T dalga boyu, d
kafes dzlemleri uzakl ve U geli as
arasndaki Bragg yansma denklemi olarak
16
anlan nT = 2dsinU bantsnn salanmas
durumunda gerekleir. Burada n birinci,
ikinci, nc, vs. mertebeden difraksiyon
dalgalarn tanmlar.

U as genellikle Bragg as olarak
tanmlanr. Buna karn 2U as
difraksiyon as olarak tanmlanr.

17
4. Kristal Yap Kusurlar
Kristal yaplar kusursuz deillerdir ve bu
kusurlarn varl ou kez malzemelerin
davrann belirleyici rol oynarlar.
4.1. Noktasal (0-boyutlu)Kusurlar
4.1.1. Kat zelti (Kimyasal Kusur)
Bir metale ait kafes iinde dier atomlarn
varl bir kusur olarak dnlebilir. Bu
durum kat zeltilerin olutuu metal
alamlarnda sz konusudur.
Yer alan kat zeltisi: Metal kafesindeki
bir atomun yerini farkl bir atomun
almasyla oluur.
rnek: Nikel metal kafesinin iinde bakr
metalinin znmesi.
Bu tip bir kat zeltinin her oranda
oluabilmesi (tam znrlk) iin Hume-
Rothery Kurallarnn salanmas gerekir:
Kristal kafesler ayn olmaldr
Atom yaraplar arasndaki fark en ok
%15 olmaldr
Ayn sayda valans elektronlar
bulunmaldr
Benzer elektro-negatiflik (elektron
ekme kabiliyeti) olmaldr
Ara yer kat zeltisi: Metal kafesindeki
boluklara farkl atomlarn yerlemesidir.
Bunun iin atom aplar arasndaki farkn
byk olmas lazmdr.
rnek: Fe-kafesinde C atomlar
Dzenli Kat zeltiler: Baz kat
zeltilerde dzenli istiflenme grlebilir
(birim hacimdeki atomlarn karm
oranlarnn sabit ve kafes iindeki
yerlerinin belirli olmas).
rnek: AuCu
3
zeltisi
Metal d& kristal kafeslerde kat zelti
oluumunda (rnein seramiklerde) kat
zelti olumas iin (zellikle iyonik bal
kafeslerde) bir koul vardr ve zeltiye
yeni atomlarn girmesi durumunda da
toplam elektriksel ykn ntr olmas
gereklidir. Kafese giren atomun elektriksel
yknn dier atomdan yksek olmas
durumunda yapda boluklar oluabilir.
rnek: MnO kafesi iinde NiO ve Al
2
O
3
znmesi
18
4.1.2. Bo&yer ve Arayer Kusurlar
Bo& yer kusuru: Atom olmas gereken
yerde, atomun eksikliidir.
Ara yer kusuru: Atom olmamas gereken
yerde fazladan bir atomun bulunmasdr.

4.1.3. Frenkel ve Schottky Kusurlar
Schottky Kusuru: Ters elektriksel ykte
iki iyonun kristal kafesinde olmas
beklenen yerde bulunmamasdr. Bu
boluklarn ift olmasnn nedeni, elektrik
ykndeki ntrln korunma gereidir.
Frenkel Kusuru: Bir atomun yer
deitirerek, bir bo yer ile fazladan bir ara
bir yer atomunun oluturduu bir kusurun
ortaya kmasdr.
4.1.4 Noktasal Kusurlarn Isl Etkilerle
Olu&umu
Malzemenin scakl arttka enerjisi ve
atomlarnn denge konumlar etrafnda
hareket hz artar. Hz arttka denge
mesafeleri byr, snan metal genleir.
Bir atomun kafes iindeki bir denge
konumundan dier bir denge konumuna
gemesi iin belirli bir eik enerjisine (q)
sahip olmas gerekir. Aada verilen
Maxwell-Boltzman Da5lm'na gre
malzemenin scakln arttnda yksek
enerjili atom bulunma ihtimali, dolaysyla
bu eik deerini aarak kusur oluma ans
artar.
rnein:
P = Gazlarda ortalama enerjiden 8E kadar
daha fazla enerjiye sahip bir molekle
rastlama olas u ekilde ifade edilebilir:

19
(Maxwell-Boltzman Dalm)
Yani malzeme scakl arttka
atomlarnn hareket hzn ve yksek
enerjili atom bulunma ihtimalini,
dolaysyla kusur oluma ansn artrm
oluruz. Bir kusurun olumas iin atomun
gerekli eik enerjisini amas gerekir.
Nokta kusurlar bu tr sl titreimler
sonucu ortaya karlar.
Nokta Kusurlar ve Kat Halde
Yaynma: Kristal kafesleri iinde de
yaynma (atomlarn yer deitirmeleri) sz
konudur ve bunun iin kafeste bo yer
olmas nemlidir. rnein, metallerdeki
noktasal kusurlar malzeme iinde atom
yaynmalarn kolaylatrr. Ayrca
scakln yksek olmas bu olayn hzn
artrr ve atomlar sl titreimlerle bu
hareketi salar.
Yaynmadan yararlanarak, kafes iinde
farkl atomlarn hareketi salanabilir;
rnein demir kafesinin iine karbon
atomunun girmesi gerekletirilir
(demir+karbon=elik). Mhendislikte baz
paralarn yzeyinin sert (anmaya
dayankl), i ksmlarn ise az karbonlu
(daha tok) olmasn istenebilir (rnein
dili arklar). Bunun iin para karbon
oran dk bir malzemeden retilir ve
daha sonra karbonlu bir ortamda yzeye
karbon yayndrlabilir. Scaklk ve sre
kontrol edilerek, karbon atomlarnn dili
yzeyine istenilen miktar ve derinlikte
yaynmasn salanabilir. Bylece dili
arkn d yzeyin istenilen yksek
sertlikte, i ksmlarnn ise daha tok
olmas salanabilir.
Yaynma (Fick) Kanunlar:
Fick kanunlar difzyon kurallarn verir.
Bu denklemlerdeki difzyon katsays sabit
olmayp aadaki formle gre scaklkla
artar. D
o
, zen ve znen atomlarn
cinsine bal olan bir sabit bir deerdir.
20
Sonu olarak noktasal kusurun fazla
olmas durumunda ve yksek scaklklarda
yaynma hz daha yksektir.
Atomlarn kafes iindeki yaynma hzlar,
tane snrlarnda, tane iinde ve yzeyinde
farkldr. Tane iinde yaynma hz en
dktr, nk atomlar en iyi orada
istiflenmilerdir. Tane snrnda yaynma
hz, tane iinden daha fazladr, nk tane
snrndaki dar bir blgede amorf yap sz
konusudur. Tane yzeyinde ise yaynma
hz en byktr.
4.2. izgisel (1-boyutlu) Kusurlar

4.2.1. Dislokasyonlar
Dislokasyonlar kristal kafes iindeki
izgisel kusurlardr. Bki tr dislokasyon
vardr:
Kenar dislokasyonu; kafes iinde sona
eren ek bir kafes dzleminin varl olarak
dnlebilir.
Vida dislokasyonu; Kafes dzlemi
kendisine dik olan dislokasyon izgisi
etrafna spiral eklini alr.

Kenar Dislokasyonu

Vida dislokasyonu
Dislokasyonlar sadece ok ksa
blmlerinde saf kenar veya saf vida
karakteri gsterirler. Genellikle bu ikisinin
bileimi olan kar&k dislokasyon
halindedirler.
21
Bir dislokasyonu Burgers Vektr
karakterize eder. Dislokasyon izgisini
kapsayacak ekilde bir atomdan balayp
saat ynnde ayn admlarla nce yukar,
sonra saa, daha sonra aa ve en son
olarak sola doru hareket ederiz. Bititen
balangca doru bir vektr izdiimizde
ortaya kan vektr Burgers Vektrdr.
Bu vektr kenar dislokasyonunda
dislokasyon izgisine dik, vida
dislokasyonunda ise dislokasyon izgisine
paraleldir.
Kenar dislokasyonu iin Burgers vektr

Dislokasyonlar ve Plastik =ekil De5i&imi
Kristal kafeste kalc (plastik) ekil
deiimi iin kafesin bir blmnn,
komu atomlarla balarn koparp kayma
dzlemi boyunca telenmesi gerekir.
Bunun iin hesaplanan teorik kuvvetler
(yani tm balarn ayn anda kopmas iin)
ok byktr. Oysa deneysel olarak
bulunan degerler bu teorik kuvvetlerin ok
altndadr. Bunun nedeni dislokasyonlarn
adm adm ilerleyerek ok daha dk
kuvvetlerle kalc ekil deiimini
salamasdr.
Dolaysyla kristal yaplarda ekil
deiimi iin dislokasyonlarn varl ok
nemlidir. Dislokasyonlarn hareketi ile
btn balar koparmamza gerek olmadan
ile ok daha dk zorlamalar ile ekil
deiimleri gerekleir.
Bu hareketi bir solucan ilerlemesine
benzetebiliriz.
22
Dislokasyon hareketi mekanizmas kristal
yapya sahp malzemelerde kalc ekil
deiiminin nasl olutuunu aklamaya
yardm eder. Malzemeler iinde kusur
olarak belirli miktarda dislokasyon
bulunur. Ayrca etkiyen gerilmeler altnda
yeni dislokasyonlar ortaya kar. Dardan
mekanik bir zorlama olursa malzeme
ortaya kan kayma gerilmeleri
dislokasyonlar hareketlendirir ve ekil
deiimi oluur.
Dislokasyonlar zellikle metal kafeslerinde
kolay ilerlerler. nk kafes iindeki tm
atomlar elektronlarn ortak olarak
kullandklar iin, dislokasyon hareketi
sonras kristalin elektrik ykleri
bakmndan bir deiime uramas sz
konusu deildir.
Bir malzemenin kalc ekil deitirmesini
zorlatrmak (akma dayanmn artrmak!)
iin alnmas gereken en etkin nlem,
dislokasyon hareketinin gletirilmeye
almaktr. Dislokasyon hareketini
zorlatran deiik engeller szkonusudur:
Tane snrlar dislokasyonu engeller. Tane
snrlar arttka (taneler kldke)
dislokasyonlarn hareketi zorlar. Bu
yzden dislokasyonlar ince taneli
malzemelerde kaba taneli malzemelere
gre daha zor hareket ederler ve bu durum
dayanm arttrr. Kafes iindeki yabanc
atomlar kristal yapy arplmasna ve
dislokasyon hareketlerinin zorlamasna
neden olur. Daha nce kalc ekil
deiimine uram ve kafesi iinde ok
youn dislokasyon bulunan malzemelerde
ise dislokasyonlar birbirlerinin
hareketini engeller.
Kristal yapya sahip metal malzemelerde
malzemelerin birok mekanik davran
dislokasyon hareketleri ile kolaylkla
aklanabilir:
So5uk &ekil vermede pekle&me
ok kristalli metallerde dislokasyon
hareketleri eitli engeller tarafndan
ksmen nlenir. Gekil deiimi srasnda
ilerleyen dislokasyonlar bu tr engellere
gelince durmak zorunda kalr ve
arkasndan gelenler ile birlikte bu
blgelerde bir dislokasyon ylmas
oluturur. Artan zorlama ile birlikte yeni
dislokasyonlar oluur, saylar gittike
artan dislokasyonlar birbirilerini de
engellemeye balarlar. Yani malzemeyi
kalc ekil deitirmek iin gereken
gerilmenin srekli arttrlmas gerekir.
Malzemenin plastik ekil deiimine kar
direnci giderek artar. Bu olay pekle&me
olarak adlandrlr.
Ala&mlama yoluyla dayanmart&
Alamlama ile kafesin iine ok sayda
arayer ve yeralan atomlarnn gireceinden.
dislokasyon hareketi zorlar ve
malzemenin akma dayanm artar.
Dislokasyonun hareket etmek istedii yn
Yksek scaklklarda pekle&me
olmamas
Yksek scakllarda atom hareketlilii ve
yaynma artacandan, kalc ekil
deitirme sonras bozulan ve ok sayda
kusur ieren kristallerde atomlar yeniden
dzenlenebilir (yeniden kristalleme) ve
dislokasyon younluu deceinden
peklemenin etkisi ortadan kalkar.

Kristal yaps karma&kla&tka &ekil
vermenin gle&mesi
Seramikler de kristal yapya sahip
olmalarna ramen, seramiklerde
dislokasyon hareketleri grlmez ve bu
malzemelere kalc ekil vermek
imkanszdr. Buna neden hem kafes
yaplarnn karmak oluu, hem de
dzlemlerin telenmesi ile rnein iyonik
kristallerde elektrik yklerinin dalmnda
dengesizliklerin ortaya kmasdr.
23
Kayma Sistemleri
Dislokasyon hareketi kristal yap iinde
kayma gerilmelerinin etkisi ile gerekleir.
Dislokasyonlar atom younluu en yksek
dzlemlerde ve bu dzlemler zerindeki
youn dorultularda kayarlar. nk bu
ekide atomlarn kayma iin gerekli yer
deiimleri azalacandan dolay kaymaya
kar direnleri klr ve hareket daha
kk gerilmelerle gerekleir. rnein
yukarda (b) eklindeki kayma dzleminde
dislokasyonlar en rahat ilerler.
Kaymann meydana geldii dzleme
kayma dzlemi; bu kayma dzlemi iinde
kaymann meydana geldii dorultuya da
kayma do5rultusu denir. Bu dzlem ve
dorultularn meydana getirdii sisteme
kayma sistemi denir. Kayma sistemi ne
kadar ok olursa plastik ekil deiimi o
kadar kolaylar.
Kritik kayma gerilmesi bile&eni
Dislokasyon hareketleri iin kayma
gerilmesinin etkimesi gereklidir. Tek
eksenli zorlamalarda dahi (ekme, basma
gibi) para iindeki deiik kesit ve
dorultularda kayma gerilmeleri oluur (I)
ve bu deer yukardaki bant yardmyla
hesaplanabilir. Grld gibi en byk
kayma gerilmesi ekme dorultusu ile 45
a yapan dzlemde ortaya kmaktadr.
4.3. Dzlemsel (2 boyutlu)
Kusurlar
?kiz snrlar: Kafeste atom dzlemleri
ikiz dzlemlerine gre simetrik olarak
dzenlenebilirler. Bu kusur, HMK ve SDH
yaplarda mekanik zorlama; YMK
yaplarda ise yumuatma tavlamas (sl
ilem) sonucu oluur. Bkiz snrlar
dislokasyon kaymasn gletirir ve
metallerin akma dayanmn arttrr.
24
Malzeme Yzeyleri: Kristal kafesinde
malzemenin yzeyleri de bir dzlemsel
kusur olarak dnlebilir.
Tane snrlar: Mhendislik
malzemelerinin yaplar tek bir kristalden
olumaz. Bu malzemelerde yaplar ayn
olduu halde uzay iindeki konumlar
birbirinden farkl olan kristal paracklar
(taneler) bulunur. zel olarak retilen tek
kristaller dnda , normal malzemeler ok
tanelidir. Bu nedenle tek kristalde
zellikler yne bal (anizotrop) olmasna
karn, ok taneli (polikristal) malzemeler,
tanelerinin ok sayda ve konumlarnn
rasgele olmas nedeniyle izotrop olarak
kabul edilebilirler.
Tane snrlar; birbirinden ayran yzeydir
ve atomlarn dzgn yerlemedii dar bir
alandr.
Byk al tane snrlarnda, snr
boyuncs atomlar her iki kristale de uyum
salayamadndan rasgele dizilmilerdir
ve ok dar bir alanda yap amorf olarak
dnlebilir.
Kk al tane snrlar, bitiik kafesler
arasnda kk bir ynlenme
bozukluunun oluturduu bir dislokasyon
srasdr. Kenar dislokasyonlar tarafndan
oluturulan kk al tane snrlar eik
snrlar, vida dislokasyonunun neden
olduu snrlar ise burkulma snrlar olarak
adlandrlrlar.

4.4 Kristal Yapda Olmayan
Katlarda 2-boyutlu Kusurlar
Atomlarn rasgele istiflendii yaplar
amorf olarak adlandrlr, Baz
malzemelerde ise kristal yap olmasa da
baka bir ksa mesafe dzeni bulunabilir.
25
4.5. Elektron Mikroskoplar
Elektron mikroskoplarnda elektronlarn
parack ve dalga etkileiminden
yararlanlr ve elektron n bir cismin
grntsn oluturmak iin kullanlabilir.
Hzlandrlm elektronlar ok ksa dalga
boyuna sahiptir, bylece ok daha ksa
dalga boylar ile daha fazla bytme
oranlar ve daha iyi ayrma gc elde
edilmesi salanr. Standart bir elektron
mikroskobunun ayrma gc birka
nanometre seviyesindedir. Elektron
mikroskobunda nn getii blge
yksek vakum altndadr ve n hava
moleklleri tarafnda saptrlamaz.
Elektron mikroskoplar iki eittir.
Transmisyon Elektron Mikroskobu
Bu mikroskopta elektron n kalnl
ok inceltilmi bir rnee ynlendirilir.
Elektron n malzeme iinden geer
(transmisyon), projeksiyon mercekleri
gerek grnty fotoraf gibi film zerine
drr. Malzeme iindeki kusurlar nn
ynn etkileyeceinden bunlar
belirlemek ve izlemek mmkn olur.
Transmisyon electron mikroskobunda
kullanlan rnekler ok ince olmaldr. 10-
20nm (100 atom kalnl) kadar ince
rnekler zel yntemlerle
hazrlanabilir.
Transmisyon elektron mikroskobu

Tarayc Elektron Mikroskobu
Tarayc elektron mikroskobunda
malzemenin inceltilmesine gerek yoktur ve
elektron nlarnn malzemenin
yzeyinden yansmas incelenir. Elektron
n incelenecek yzeye odaklanr ve
yzeyini taramaya balar. Inn rnek
yzeyini taramaya balamasyla yzeyden
salan elektronlar, malzemeye gre pozitif
voltajda tutulan anotta toplanr.
Yzeyde bulunan ve elektron n ile
uyarlan atomlarn yayd dalga boyu
karakteristik bir zelliidir ve her atomun
dalga boyu farkldr. Bu zellikten
faydalanarak salan dalga boylarn
belirleyerek incelediimiz malzeme
yzeyindeki elementleri bulabiliriz.
Tarayc elektron mikroskobu ile malzeme
yzeyinin topografik grnts de
incelenebilir ve mikroskobun ayrma gc
10nm mertebesindedir.
Tarayc elektron mikroskobu
Bir metalde krk yzeyi
Aran MAL201 Ders Notlar 26
5. Mekanik zellikler
Malzemelerin uygulanan mekanik
zorlamalara altindaki davranisi, mekanik
zellikler olarak adlandirilir. Mekanik
zellikler esas olarak atomlar arasi bag
kuvvetlerinden kaynaklanir, ancak bunun
yaninda malzemenin iyapisinin da byk
etkisi vardir ve i yapisal degisiklikler
yapilarak mekanik zellikler nemli
oranda gelistirilebilir.
Her malzeme iin karakteristik bir
gerilme sekil degistirme iliskisi vardir;
bu egri genellikle ekme deneyi ile
saptanir ve malzemenin mekanik davranisi
ile zellikleri hakkinda ok nemli bilgiler
ierir.
5.1. Gerilme-$ekil Degiytirme
Tanmlar
Normal ve kayma gerilmeleri
Gerilme:
Herhangi bir kesitte birim alana dsen
kuvvete gerilme denir. Kuvvet kesite dik
ise ve boy degisimlerine yol aiyorsa
normal gerilme (o), kuvvet kesit iinde
ise ve ai degisimlerine neden oluyor ise
kayma gerilmesinden (x) sz edilir.
Normal gerilmeler arti isaretli ise ekme,
eksi isaretli ise basma anlamina gelir. Bir
paraya uygulanan kuvvet ve momentler,
incelenen kesitin durumuna gre hem
normal, hem de kayma gerilmeleri
olusturacaktir.
$ekil Degiyimleri:
Dis kuvvetler altinda malzemeler sekil
degisimine ugrarlar. Kuvvetlerin
kaldirilmasi halinde baslangi boy ve
biimine dnlrse, malzemenin ugradigi
sekil degisimi elastik, aksi halde plastik
(kalc) olarak adlandirilir.
Gerilme altindaki paralarda boy ve ai
degisimleri meydana gelir. AL boy
degisimi ilk l boyu L
o
degerine
oranlanirsa birim uzama c olarak
adlandirilan birimsiz bir byklk elde
edilir. c = AL / L
o
Bu deger yzde olarak verilirse yzde
uzama % c = (AL / L
o
)x100) olarak
adlandirilir. Sekil degisiminin uzama veya
kisalma olmasina gre bu deger arti veya
eksi isaretli olabilir.
Tek eksenli gerilme altindaki bir para
uzarken ayni zamanda gerilmeye dik
dogrultuda da daralir.
orani Poisson oran olarak adlandirilir.
Elastik sekil degisimindeki Poisson
katsayisi metaller iin yaklasik olarak 0,3
civarindadir.
Kayma gerilmeleri nedeniyle olusan aisal
sekil degisimi ise boyutsuz bir byklk
olan (radyan) ile verilir ve birim kayma
olarak adini alir.

Elastiklik ve Kayma Modl E:
Elastik alanda gerilme ile birim uzama
dogru orantilidir ve bu blgede Hooke
kanunu geerlidir. Gerilme-birim uzama
egrisinde bu blge grlen dogrunun egimi
elastiklik modl olarak adlandirilir.
Elastiklik modl malzemenin yay
katsayisi olarak dsnlebilir ve birimi
gerilme ile aynidir.
E = Ao/Ac (bak ekme egrisi)
Kayma gerilmesi x ile elastik birim kayma
arasindaki iliski ise G = At/A olarak
verilir. Burada G kayma modldr.
Yukarida anilan elastiklik byklg
(E, G ve v) birbirinden bagimsiz
degillerdir ve aralarinda asagida verilen
baginti vardir, yani ikisinin bilinmesi
durumunda ncs hesaplanabilir.
E = 2.(1+v)
5.2. ekme Deneyi

ekme deneyi, bir malzemenin dayanimini
ve mekanik davranislarini belirlemek iin
yapilir ve malzeme deneyleri arasinda en
nemlilerden biridir. Karsilastirilabilir
sonular elde etmek iin, ekme deneyleri
standartlara uygun olarak yapilir. Trk
Standartlarinda bu deneyin yapilisi ve
deney parasinin hazirlanisinin ayrintilari
TS 138 EN 10002-1 standardi ile
belirlenmistir.

ekme deneyinde malzemeye yavas yavas
artan darbesiz ekme zorlamalari
uygulanir. Uygulanan kuvvet, deney
parasi eksenindedir ve malzemenin
kesitine niform olarak dagilir. Kuvvet
para kesitine dik oldugu iin normal
gerilmeler sz konusudur. Deney sirasinda
uygulanan kuvvet F ve bu zorlama altinda
gereklesen uzama degerleri AL kaydedilir
ve deney kopma olusana kadar srdrlr.
Gerilme degeri
Birim uzama degeri de ilk l boyuna
oranlanarak birim uzama c (veya yzde
uzama) olarak hesaplanir.
AL = L - L
0
[mm]

Gerilme ve birim uzamanin
hesaplanmasinda deney baslangicindaki
kesit byklg ve baslangitaki l
boyunun kullanilmasi ile elde edilen bu
degerlere mhendislik gerilmesi ve
mhendislik birin uzamas adi verilir.
Deney sirasindaki kesit ve boy
degisimlerini dikkate alarak hesaplama
yapilirsa elde edilen degerler ise gerek
gerilme ve gerek birim uzama olarak
adlandirilir ve ilerde daha ayrintili olarak
ele alinacaktir.
ekme makinesinde kaydedilen kuvvet
uzama egrisi ve yukaridaki bagintilar
yardimiyla mhendislik ekme egrisi
kolaylikla elde edilir, o = f(c). Egrinin
dogrusal olan baslangi kisminda sekil
degisimleri elastiktir. Akma gerilmesinin
asilmasi ile kalici sekil degisimleri baslar.
Akma basladiktan sonra kuvvetin
bosaltilmasi ile elastik sekil degisiminin
geri dndg ancak kalici birim
uzamalarin kaldigi grlr.

ekme egrisi yardimiyla malzemeye ait su
zellikler belirlenebilir:
Elastiklik E ve Kayma Modl G (GPa)
Hooke kanunu geerli oldugu bu blgede
gerilme ile birim uzama dogrusal
orantilidir. Bu blgedeki dogrunun egimi
elastiklik modl olarak adlandirilir.
E = Ao/Ac
Bu deger atomlar arasindaki bag kuvveti
ve kafes yapisi ile ilgilidir. Egri ne kadar
dik olursa malzeme o kadar rijit, ne kadar
yatik olursa o kadar esnek olur.
Poisson Oran v
Tek eksenli gerilme altinda bir paraya
gerilmeye dik dogrultuda da sekil
degistirmek zorundadir,
orani Poisson oran olarak adlandirilir.
Elastiklik Snr o
e
Bu deger malzemede elastiklik blgesinin
sona erdigi ve kalici sekil degisiminin
basladigi gerilme degeridir. Bu degerin
egri zerinde tam olarak belirlenmesi g
oldugundan bunun yerine karsilastirma
degeri olarak belirli bir kalici uzamanin
olustugu (mesela %0,2) gerilme degeri
(akma dayanimi) daha yaygin olarak
kullanilir.
Akma Dayanm
Belirli bir miktar kalici uzamanin olustugu
(mesela %0,2) gerilme degeri akma
dayanimi o
0,2
olarak kullanilir. Bu deger
elastiklik sinirindan ok daha kolay
belirlenebilir. Bazi zel durumlar iin %
0,2den farkli degerler kullanilabilir.
rnegin yksek sicakliklarda ve plastik
malzemelerde % 1 alinabilir.
Akma dislokasyonlarin hareketiyle baslar.
Akma dayanimi, malzemenin kalici sekil
degistirmeden ikilabilecek en st gerilme
siniridir.
Bazi malzemelerde (yumusak eliklerde)
akmanin basladigi gerilme degeri aikca
grlebilir (Belirgin Akma Dayanm).
Burada alt ve st akma sinirlari sz
konusudur. Bu malzemede st akma
siniriyla alt akma siniri arasinda
dalgalanmanin nedeni, baslangita kafeste
bulunan ara yer atomlarinin dislokasyon
cephesindeki bosluklara yerlesmesi ve
dislokasyonlarin ilk hareketini
glestirmesidir. Ilk hareket sonrasi bu
engellerden kurtulan dislokasyon
hareketlerinin rahatlamasi ile bir sre akma
daha kolay gereklesir. Sekil degisimi
grms bu malzeme akmadan sonra uzun
sre bekletilirse, ara yer atomlari
dislokasyonlari engelleyen konumlarina
geri dner ve malzemede belirgin akma
tekrar ortaya ikar.
Kalc $ekil Degiyimi ve Pekleyme:
Akma sinirindan sonra kalici sekil degisimi
baslar. Kalici sekil degisimi srdke, sekil
degisiminin devam etmesi iin gerilmenin
artirilmasi gerektigi grlmektedir. Bunun
nedeni rnegin metalsel malzemelerde
artan dislokasyon yogunlugu sonucu,
dislokasyonlarin birbirini karsilikli
engellemesidir (pekleyme).
Kuvvetin kaldirilmasi durumunda bosalma,
Hooke egrisine paralel bir dogru boyunca
olur ve geriye kalici bir sekil degisimi
kalir. Kuvvet yeniden artirilirsa sekil
degisiminin bosalma egrisi boyunca
ilerledigi ve bir nceki yklemede
gerilmenin bosaltildigi gerilme degerine
kadar elastik olarak devam ettigi ve bu
noktadan sonra kalici sekil degisiminin
devam ettigi grlr. Yani kalici sekil
degistirmis bir malzemenin akma dayanimi
peklesme sonucu artmaktadir.
ekme Dayanm o
ekme deneyindeki en byk kuvvetin F

m
baslangi kesitine S
o
blnmesi ile elde
edilen maksimum gerilmedir.
o
= F
m
/ S
0
Maksimum degere ulastiktan sonra
kuvvetin dsmesi , deney parasinin belirli
bir kesitten bzlmeye baslamasi
nedeniyledir, kesitin daralmasi nedeniyle
sekil degisiminin devami iin gereken
kuvvet giderek dser ve sonuta kopma
olusur.
niform Uzama Yzdesi
Deney parasinda yerel bzlme baslayana
kadar (max. Kuvvet noktasi) gereklesen
uzama miktaridir. Buraya kadar uzama
niformdur, yani parada boy uzar, kesit
niform olarak daralir, ancak biim
korunur. Uzamanin niform olmasini
saglayan, yani yerel bzlmenin deneyin
en baslangicinda baslamasini engelleyen
peklesme olayidir, yani sekil degistiren
malzemenin dayanimin artmasidir. Bu
sayede deney parasinin herhangi bir kesiti
digerlerinden daha fazla sekil degistirse
bile, bu blge derhal peklesir, dayanimi
artar ve sekil degistirme diger kesitlerde
devam eder. Ancak sekil vermeye devam
ettike peklesmenin etkisi giderek azalir ve
bir noktadan sonra bu dengeleme artik
saglanamaz, yani en zayif kesitteki sekil
degisimi devam ederek sekil degisimi
(bzlme) ve kopma bu blgede
yogunlasir.
niform uzama degeri nemli bir malzeme
zelligi olup, bir malzemeye ekme
yoluyla yerel bzlme olmadan niform
olarak sekil verilebilecek st siniri belirler.

Kopma Uzamas A ve Kopma Bzlmesi Z:
ekme dayanimina ulasilmasindan sonra
sekil degisimi devam eder ve sonunda
kopma olusur. Kopma uzamasi, deney
numunesinde olusan toplam kalici sekil
degisiminin (L
u
-L
0
) baslangi boyuna orani
olarak verilir.
Kopma bzlmesi ise kopma sonrasindaki
en byk kalici kesit degisiminin baslangi
kesitine So oranidir.
Kopma uzamasi ve bzlmesi degerleri,
malzemenin dayanim hesaplarinda ok
nemli degildir, ancak malzemenin yekil
degiytirme kabiliyeti (snekligi) hakkinda
nemli bilgiler ierir.

Rezilyans ve Tokluk:
Malzemenin birim hacmi iin harcanan
sekil degistirme isi, ekme egrisinin
altindaki alan yardimiyla hesaplanabilir.
Elastik sinira kadar harcanan is, bir
malzeme iinde kalici sekil degisimi
(akma) baslamadan depolanabilecek
maksimum elastik sekil degistirme
enerjisini verir ve rezilyans olarak
adlandirilir. rnegi yay malzemelerinde
rezilyansin yksek olmasi arzu edilir.

Malzemenin kopmasina kadar harcanan
enerji ise egrinin altinda kalan alanin
tmdr ve tokluk olarak adlandirilir.
Yksek tokluk mhendislik malzemeleri
iin aranan ok nemli bir zelliktir.

Sneklik / Tokluk
Bir malzemenin kalici sekil degistirme
kabiliyetine ise sneklik denir ve bu
zellik iin kopma uzamasi ve kopma
bzlmesi lt olarak kullanilabilir.
Tokluk iin ise malzemenin kopmasi iin
harcanmasi gerekli enerji bir lttr,
sneklik yaninda malzemenin dayanimi da
tokluk iin belirleyicidir.
Gevrek Snek Krlma
Kopma kesitinin grnm de
malzemenin sekil degisimi davranisi
hakkinda bilgiler ierir. Gevrek
malzemeler fazla sekil degistirmeden
kuvvete dik bir ayrilma kirilmasi ile
koparlar. Snek malzemelerde belirgin
nemli bir yerel kalici sekil degisimi
grlr.
Gerek Gerilme Birim uzama egrisi
Mhendislik gerilme ve birim yekil
degiytirme degerleri, deney sirasinda
kaydedilen kuvvet F ve uzamalarin AL
baslangi kesiti So ve ilk l boyuna Lo
blnmesi ile hesaplanmistir, yani kesit ve
boy degisimleri dikkate alinmamistir.
Birok uygulamada sadece kk sekil
degisimleri sz konusu oldugundan ogu
kaz bu degerler ile alismak yeterlidir.
Ancak byk sekil degisimlerinin sz
konusu oldugu (rnegin sekil verme) gibi
uygulamalarda, baslangi kesiti yerine
anlik gerek kesit ve boy degerleri alinarak
gerek gerime ve birim uzama degerleri
gereklidir. Her iki egri arasinda zellikle
boyun vermenin olustugu noktadan sonra
byk fark vardir.
Gerilme - birim uzama bagintisi (ekme
egrisi) her malzemeye zg bir
karakteristik bir egridir ve malzemelerin
mekanik davranislari ile ilgili ok yararli
bilgiler ierir. Malzemenin tr ve
durumuna bagli olarak degisik egriler elde
edilir; asagida degisik malzeme ait ekme
egrisi rnekleri verilmistir.
Ayrica asagidaki tabloda nemli
mhendislik malzemelerinin ekme deneyi
ile saptanan zellikleri verilmektedir.

Bazi malzemelerin mekanik zellikleri
Elastiklik
Modl
(GPa)
Akma
Dayanimi
(MPa)
ekme
Dayanimi
(MPa)
Kopma
Uzamasi
(%)
Orta karbonlu elik 200 600 750 17
Alasimli elik 200 680 800 22
Ostenitik paslanmaz elik 193 205 515 40
Martenzitik paslanmaz elik 200 700 800 22
Takim eligi 1380 1550 12
Lamelli Dkme Demir
Sfero Dkme Demir
Aluminyum 3000 serisi 70 145 150 13
Aluminyum 2000 serisi 70 410 460 8
Magnezyum alasimi 45 220 290 15
Pirin
Bronz 110 320 650 34
Lehim alasimi 33 42 60
5.3. Sertlik
Sertlik, malzemelerin sert bir ucun
batirilmasina gsterdigi diren olarak
tanimlanabilir. Bu deneyde genellikle
standart bir u, sabit bir kuvvetle cisme
bastirilir, bu batma ile olusan izin
byklg, bu malzemenin plastik (kalici)
sekil degistirmeye direncinin bir lt
olarak degerlendirilir. Kuvvet uygulanarak
u batirma disinda: yzeyi izme, darbe ile
u batirma, paraya vurulan cismin geriye
siramasi gibi yntemlerin kullanildigi
sertlik deneyleri de vardir.
llen sertlik degerleri sadece
karsilastirma sayilaridir, yani elde edilen
degerler tasarimlarda dogrudan
kullanilamaz. Ancak bu deney, kolay
yapilabildigi ve sadece kk bir iz
birakarak malzemenin dayanimi ve asinma
davranisi hakkinda bilgi sagladigi iin
zellikle kalite kontrolde yaygin olarak
kullanilan bir yntemdir.
Degisik sertlik yntemleri arasindan
malzemenin tr ve sertligine en uygun
olaninin seilmesi nemlidir. Metal ve
alasimlari iin kullanilan en yaygin sertlik
yntemleri sunlardir:

Brinell Deneyi:
D apinda bir elik bilya, bu apa uygun
olarak seilmis bir F kuvveti ile
malzemenin yzeyine bastirilir. Standart
kuvvet ve bilya aplari (1,25 -10 mm)
seilerek malzemeye uygun deney
kosullari belirlenir. Ancak farkli bilya api
ve bastirma kuvveti ile yapilan deneylerde
sonular arasinda bazi farklar grlebilir.
Deney sonrasinda iz optik olarak llr
ve kuvvet olusan izin yzey alanina
blnerek Brinell Sertlik Sayisi elde edilir.

Brinell Sertlik Deneyi yumusak ve orta
sertlikte malzemeler iin kullanilir, rnegin
sertlestirilmis elikler iin Brinell sertligi
genellikle tercih edilmez. Iz yzeyi
alaninin belirlenmesi iin iz apinin optik
olarak llmesi gerekir ve hassas bir
lm iin malzeme yzeyi deney
ncesinde dzgn ve parlak olarak
hazirlanmalidir.

Vickers Deneyi:
Bu yntemde kullanilan u tepe aisi 136
o
olan bir elmas kare piramittir. Olusan izin
ksegen ortalamalari alinarak yzey
belirlenir ve Vickers sertligi hesaplanir:

Standart kare piramit bu u ile farkli
kuvvetler uygulanabilir ve yntem degisik
sertlikte ve kalinlikta malzemeler iin
kullanilabilir, yani kullanim alani genistir.
ok kk kuvvetlerle ve mikroskop
altinda alisarak malzeme iyapisindaki
degisik blgelerin sertliklerini belirlemek
dahi mmkndr. Ancak Brinell deneyinde
oldugu gibi, iz alaninin belirlenmesi iin iz
boyutunun optik olarak llmesi zaman
alir ve malzemenin yzeyi dzgn ve
parlak olarak hazirlanmalidir.
Bu yntemin stnlg, llen sertligin
deneyde uygulanan kuvvetten bagimsiz
olmasidir. Ancak ok kk yklerde
elastiklik payi artar, dolayisiyla sertlik
degeri biraz yksek ikar.
Rockwell Deney:
Bu yntemde digerlerinden farkli olarak iz
yzeyi degil, iz derinligi llr.
Dolayisiyla batirilan ucun olusturdugu izin
kalici batma derinligini, hassas olarak
llerek sertlik degeri dogrudan
belirlenebilir. Iz zerinde optik lmlerin
yapilmasi gerekmediginden deney daha
kisa srede yapilabilir.
Deney sirasinda ilk temasi saglamak ve
varsa bosluklari gidermek iin bir n yk
F
o
uygulanir. Daha sonra ana ykn F
1
uygulanmasi ve kaldirilmasi ile kalici bir
batma derinligi t
b
olusur ve bu derinlik
llerek malzemenin sertligi dogrudan
belirlenir.
Farkli malzemeler ve sertlikler iin
kullanilmak zere degisik Rockwell Sertlik
skalalari tanimlanmistir. Batirilan u elmas
koni veya elik bilya olabilmekte ve
degisik batirma kuvvetleri uygulamaktadir.
Bunlar arasinda en yaygin kullanilan
yntemler yukaridaki tabloda verilmistir.
Farkli yntemlerle belirlenmis sertlik
degerleri karsilastirma amaciyla birbirine
dnstrlebilir ve bu amala kullanilan
dnstrme tablolari vardir.
Sertlik - ekme Dayanm iliykisi
Sertlik degeri malzemenin kalici sekil
degistirmeye olan direncinin bir lt
oldugundan, malzemenin akma dayanimi
ile ilgilidir. ok basit ve abuk yapilabilen
bu deney yardimiyla malzemenin dayanim
degeri hakkinda ok kaba bir fikir
edinilebilir.
5.4. Vurma (entik Darbe) Deneyi
Malzemenin gevrek kirilma egilimini
belirlemek iin yapilir. Mhendislik
tasarimlarinda malzemelerin yeterli
tokluga sahip olmalari ok nemlidir. Bu
deneyde zerinde entik ailmis standart
deney parasi bir sarka eki yardimiyla
kirilir ve ekicin salinma yksekligi
kaybindan ( h > h) kirma iin sarf edilen
enerji saptanir. Bu sekilde belirlenen kirma
isinin sayisal degeri tasarim
hesaplamalarinda sayisal bir deger olarak
kullanilamaz, sadece malzeme davranisinin
bir gstergesi olarak degerlendirilir.
Gevrek-Snek Geiy Scaklg
Malzemenin gevrek kirilma egilimi oram
sicaklikligina baglidir. zellikle hacim
merkezli kbik kafese sahip malzemeler
(rnegin ferritik ve martenzitik elikler)
keskin bir gevrek-snek geis sicakligi
gsterirler; yani belirli bir sicakligin
altinda malzemenin vurma isi ok dser,
yani malzeme gevrek davranmaya baslar.
Bu sicakligin belirlenmesi iin en uygun
yntem degisik sicakliklarda vurma deneyi
yaparak sekildeki egriyi belirlemektir.
5.5. Krlma Mekanigi
Malzemelerin gerilme altinda iki veya daha
fazla paraya ayrilmasi kirilma olarak
adlandirilir. Kirilma gevrek ve snek
karakterde olabilir; kirilmanin nasil olacagi
malzemeya bagli oldugu gibi uygulanan
gerilmeye, sicakliga ve deformasyon hizina
baglidir.
Gevrek kirilmada kalici sekil degisimi
nemsiz dzeylerdedir ve atlagin
olusmasi ile bymesi byk bir hizla olur.
Aniden ortaya ikan bu kirilma tr ok
tehlikelidir. zellikle toklugu dsk
yksek dayanimli metaller, seramikler ve
hatta bazi plastikler gevrek davranis
gsterirler ve zellikle yapida entik
olusturabilecek sreksizliklerin (rnegin
atlak, mikro gzenek, kalinti vb)
bulundugu noktalardan gevrek olarak
kirilirlar. Gevrek kirilmaya neden
olabilecek en nemli faktrler sunlardir:
Bir entigin varligi,
Darbeli zorlamalar,
Dsk sicakliklar
Malzemelerin kirilma davranislarinin
bilinmesi gvenli tasarimlar yapabilmek
iin ok nemlidir ve Krlma Mekanigi
olarak adlandirilan ayri bir bilim dali
olarak ele alinmaktadir.
Kirilma Mekaniginin temelini Griffithin
ideal bir gevrek cisim iin ortaya koydugu
kriter olusturmustur: Bir atlan
bymesi ancak bu srada serbest kalan
elastik enerjinin yeni bir yzey yaratmak
iin gerekli yzey enerjisine e$it veya daha
fazla olmas halinde gerekle$ebilir
Bu kriterden yola ikarak gevrek kirilma
kritik olan byklgn Gerilme $iddeti
arpan K oldugu gsterilmistir.
K=u.o. .
Burada u boyutsuz geometrik degisken, o
kirilma noktasindaki gerilme ve a ise
atlak uzunlugudur.
K degerinin bir malzeme zelligi olan
Krlma Toklugu Kc degerini asmasi
durumunda kirilma olusur. Kirilma
mekanigi esas alinarak yapilan
tasarimlarda, paranin herhangi bir
zorlama altinda ani ve gevrek kirilmamasi
iin
K = o.o. < K
c
sarti saglanmalidir.
Dolayisiyla ani ve gevrek kirilma
olmamasi iin:
Gerilme belirli ise atlak boyunun
kritik degerden kk olmasi veya
atlak boyu belirli ise gerilmenin kritik
gerilmeden daha kk olmasi gerekir.

Malzemenin kirilma toklugu K
Ic
degeri
nemli bir zelliktir ve standartlarla
belirlenen deneyler yardimiyla belirlenir.
(K
Ic
atlagin normal gerilmeler ile ailarak
gevrek kirilmaya zorlandigi duruma I
modu- ait Kirilma toklugudur). Kirilma
toklugu deneylerinde deney parasinda bir
entik ailir ve bu entikte dinamik
zorlamalar altinda keskin bir yorulma
atlagi olusturulur. Daha sonra deney
parasi ekmeye zorlanarak bu atlagin
gevrek kirilmasi iin gerekli gerilme degeri
bulunarak malzemenin kirilma toklugu
hesaplanir.
5.6. Yorulma
Bir paraya etkiyen gerilmelerin,
malzemenin akma dayaniminin altinda,
yani elastik blgede kalmasi durumunda
herhangi bir mekanik hasar beklenmez.
Ancak bu zorlamalarin yn ve siddeti
dinamik olarak degisiyorsa bu durumda
dahi hasar olusabilir ve kirilmaya kadar
gidebilen bu olay yorulma olarak
adlandirilir. Dinamik zorlamalar altinda
alisan tm tasarimlarda malzemenin
yorulma dayanimi ok nemlidir ve
uygulamada olusan hasarlarin ogunlugu
yorulma kirilmalaridir.
Yorulma hasarinin olusumunda iki farkli
evre sz konusudur: atlak olusumu ve
atlak ilerlemesi. atlagin baslangici
genellikle iyapida veya yzeyde bulunan
ok kk bir kusurda (iyapida kalinti,
yzeyde entik, izik vs) gerilme yigilmasi
olusmasi ve bunun sonucu akma
dayaniminin yerel olarak asilmasi ile
ortaya ikar. Yerel kaymalarin bulundugu
bu blgede yn degistiren sekil degisimleri
yzeyde girinti ve ikintilara, bir sre
sonra da bir mikroatlak olusumuna neden
olur. Bu mikroatlak adim adim ilerleyerek
bir makro atlak olusturur ve bu atlak
yeterli byklge ulastiginda yorulma
kirilmasini ortaya ikar.
Bir yorulma kiriginin karakteristik yzeyi,
stteki sekilde grlmektedir. atlagin
ilerledigi blgede yayilan dalgalara
benzeyen izgiler dikkati ekmektedir. Bu
izgiler, farkli atlak ilerleme kosullarina
tekabl eden blgeleri ayirir ve duraklama
izgileri olarak adlandirilir. Duraklama
izgileri yardimiyla atlagin basladigi ve
ilerledigi blgeler kolaylikla belirlenebilir.
Yorulma deneyleri sabit bir ortalama
gerilme iin farkli gerilme genlikleri
alinarak yapilir ve yorulma kirilmasinin
grldg kirilma evrim sayilari saptanir.
Farkli genliklerde yapilan bu deney
sonulari yardimiyla seilen ortalama
gerilme iin Whler egrisi olarak
adlandirilan egri izilir. Whler egrisinin
belirlenmesi iin ok sayida deney
noktasina gerek duyulur; dolayisiyla
yorulma deneyleri uzun ve pahali
deneylerdir.
Whler egrisi bazi malzemeler iin
(rnegin eliklerde) bir asimtota yaklasir,
yani belirli bir gerilme genliginin altinda
kalindigi srece yorulma hasari olusmaz,
yani malzeme sonsuz mrl olur.
Metallerin ise birogunda bu asimtot
grlmez (rnegin alminyum
alasimlarinda).
5.7. Srnme ve Gerilme
Gevyemesi
Uygulanan gerilmeye bagli olarak
malzemeler nce elastik sekil degisimi
gsterirler; eger zorlama degeri akma
dayanimini gemis ise malzeme plastik
sekil degisimi gsterir. Malzemenin
gsterdigi bu sekil degisimleri zamanin bir
fonksiyonu degildir, yani gerilmenin uzun
sre uygulanmasi durumunda, sekil
degisiminde zamanla bir artma grlmez.
Buna karsin ortam sicakligi yeterince
yksek ise, gerilme ve sicaklik seviyelerine
bagli olarak, malzeme zamanla plastik
sekil degisiminin devam ettigi grlr,
yani malzemenin boyu srekli olarak artar.
Bu olayin grldg yksek sicakliklar,
genellikle malzemenin mutlak erime
sicakliginin (K olarak) yarisindan daha
byk olan sicakliklardir
Sabit bir gerilmenin yksek sicaklikta
malzemeye etkimesi durumunda
malzemenin zamana bagli olarak kalici
sekil degistirmesine srnme (creep) adi
verilir.
Srnme deneyi sabit sicaklik ve sabit
gerilme altinda yapilir ve birim uzamanin
zamanla artisi srnme egrisi olarak izilir.
Ilk yklemede, gerilmenin etkisiyle c
o
kadar bir n sekil degisimi grlr. Daha
sonra, sabit altinda malzemenin boyu
srekli olarak artar. Egride 3 farkli blge
dikkati ekmektedir:
Srnme hizinin zamanla azaldigi
birincil srnme,
Hizin yaklasik sabit oldugu ikincil
blge (en nemli blgedir; srnme
hesaplamalari yapilirken bu blge
dikkate alinir). Bu blgede srnme
hizi c= sabittir ve kararl srnme
hz olarak adlandirilir. Kararli
srnme hizi; gerilmeye, sicakliga ve
i yapinin fonksiyonu olan bir malzeme
zelligidir,
Hizin zamanla artip kirilma ile
sonulanan nc blge.
Srnme sekil degisimi yayinmadan
(difzyondan) etkilenir. Dolayisiyla,
srnme Arrhenius tipi bagintiyla
sicakligin kuvvetli bir fonksiyondur. Q
degeri (srnme aktivasyon enerjisi)
yksek ve difzyon katsayisi dsk olan
malzemeler, srnme ile sekil degisimine,
diger bir degisle srnme hasarina karsi
daha dayanimlidirlar.
Yani srnme isil aktive bir olaydir, ve
kararli srnme hizinin gerilme ve sicaklik
ile degisimi asagidaki baginti ile verilir:
Mhendislik tasarim hesaplamalarinda
kullanilmak zere, bir malzemeye ait
srnme zellikleri degisik sekillerde
verilebilir. rnegin:
Srnme Snr: belirli bir sicaklik ve sre
iin malzemede belirli bir kalici uzamaya
neden olan gerilme
Srnme Kopma Sresi: belirli bir
sicaklik ve sre iin malzemenin
kopmasina neden olan gerilme (asagidaki
sekil)
6. Faz Diagramlar
6.1. Faz Kanunu
Bir madde ba kuvvetleri etkisi altnda
en dk enerjili denge konumunda
bulunan atomlar grubundan oluur.
Koullar deiirse enerji ierii deiir,
denge bozulur, atomlar daha dk
enerji gerektiren baka bir denge
konumuna geerek deiik biimde
dizilir ve sonuta yeni bir faz oluur.
Faz: yapnn atomsal boyutlarn
zerinde kimyasal ve yapsal olarak
homojen ve zellikleri birbirinden farkl
olan blmlerinden her birine faz ad
verilir. Faz kavram sadece fiziksel
durum (kat, sv veya gaz) ile
eanlaml deildir. rnein metal
alamlarnda ayn anda birden fazla
kat faz mevcut olabilir.
Bileen: Bir alamn oluturan
kimyasal elementlere o alamn
bileenleri ad verilir. Faz iindeki
bileenlerin deriiklii genellikle arlk
yzdesi olarak verilir.
Saf metaller tek fazldr, iyaplar ok
taneli olsa bile, taneler farkl
olmadndan ayr faz saylmaz.
eliklerde karakteristik bir iyap olan
perlit ise, yukardaki ekilden grld
gibi ferrit ve sementit fazlarnn lamelli
olarak dzenlenmesi ile oluur.
Serbestlik Derecesi: Fazlarn says
sabit kalmak kouluyla birbirinden
bamsz olarak deitirilebilecek
durum byklklerinin saysdr.
(Scaklk, basn, bileim)
Gibbs Faz Kanunu: Dengede olan
ok fazl bir sistem iin aadaki gibi
gsterilir:
S = B F + 2
B: Bileen Says
F: Faz Says
S: Serbestlik derecesi
Teknikte genelde atmosfer basncnda
alldndan, basncn sabit olmas
durumunda Gibbs Faz Kanununda
serbestlik derecesinin says 1 azalr (1
atm sabit basnta)
S = B F + 1
6.2. Faz Diyagramlar
Fazlarn oluumunda ve dnmnde
ana etken enerji ieriidir, bu ierii
deitiren ana etken scaklk,
basn ve bileimdir. Faz (Denge)
Diyagramlar yardm ile belirli bir
malzemede sisteminde scaklk ve
bileime bal olarak oluacak fazlarn
trleri, bileimleri ve miktarlar hatta i
yaplar da belirlenebilir.
Tek bileenli, yani deriikliin sabit
olduu saf su iin faz diyagram
aada verilmektedir, bu diyagramda
scaklk ve basnca bal olarak fiziksel
durum deiimleri grlmektedir.
Benzer ekilde saf demire ait faz
diyagram da verilmitir.

Faz diyagramlar yardmyla bir
maddeye ait faz durumlar, scaklk T,
basn p ve deriiklik cye bal olarak
belirlenebilir. Malzeme biliminde en
yaygn olarak yararlanlan faz
diagramlar, sabit atmosfer basnc iin
alamlara ait ikili faz diyagramlardr
(B=2, p=st.). ki bileenli olan faz
diyagramlarnda yatay eksende bileim
(deriiklik), dey eksende ise scaklk
bulunmaktadr. Bu diyagramlar, verilen
her scaklk ve bileim iin denge
durumundaki fazlarn gsterirler.
kili Diyagramlara rnekler:
a) Kat Durumda Tam znrlk:
Diyagramda grld A ve B
bileenleri srekli olarak, yani her
oranda tek fazl bir yap (SS kat
zeltisi)oluturmaktadrlar. Yani dk
scaklklarda her iki atom ortak bir
kafes iinde birbiri iinde her oranda
znmektedirler (tam znrlk).
Bunun dnda yksek scaklklarda
sv faz ve ayrca kat ile sv fazlarn
birlikte bulunduu bir blge vardr.
Tam znrlk, alamlarda yaygn
bir durum deildir. Tam znme
durumuna verilebilecek bir rnek Bakr
ve Nikel alamdr. Tam znrlk
durumunun olumas iin bileenlerin
Hume - Rothery koullarna uygun
olmas gerekir (bak. 4.1).
Bu tr faz diyagramlar souma
diyagramlar yardm ile elde edilirler.
Birbirini iinde kat durumda tam olarak
znen iki bileenli bir sistem olan
Cu-Ni sisteminin faz diyagramnn elde
edilii aada grlmektedir.
Faz diyagramlar yardmyla iki fazn
birlikte bulunduu blgede belirli bir
scaklktaki fazlarn deriikliklerini
bulmak mmkndr. Yukardaki
diyagramda da gsterildii gibi, nce
iki fazl blgede likds ve solids
erilerini kesecek ekilde bir doru
izilir (ba izgisi). Bu yatayn, erileri
kestii noktalar yukarda da grld
gibi, fazlarn bu scaklktaki
deriikliklerini verir (ba izgisi kural).
Aadaki diyagramda ise tam
znrlk iin belirli bir bileimdeki
sistemin, svdan itibaren sourken
iyapsnn oluumu incelenmitir.
Atomlarn amorf dzende bulunduu
sv faz soumaya baladnda sv
iinde kristaller ekirdeklenmeye ve
taneler olumaya balar (K1).
Soutulma ilemine devam edildiinde
ve solids erisine ulald anda
katlama tamamlanm ve taneli bir
yap ortaya km olur.
b) znmezlik Durumunda tektik
Reaksiyon
Yukardaki diyagram A ve B atomlarna
ait kafeslerin dier atomu kendi
kafesine almad (tam znmezlik)
durumunu gstermektedir. Dk
scaklklarda iyapda bu iki faz ayr
ayr bulunmaktadr (A + B) .
Diyagrama adn veren tektik nokta,
souma srasnda sv fazn sabit
scaklkta iki kat faza dnt
noktadr. Bu noktann scaklna
tektik scaklk, bu bileimine de
tektik bileim denir. Her iki fazn bir
arada olumas nedeniyle, tektik
iyaplar ince taneli iyaplardr ve
fazlar sk istiflenmi olarak yan yana
bulunurlar. rnein bir fazn iinde
dieri krecik veya lamel eklinde
dalabilir. Bu tr iyaplarn mekanik
zellikleri iyidir.
Malzemenin bileimi tektik bileimden
farkl ise, kristalleme sabit scaklkta
deil belirli bir scaklk aralnda olur
ve tektik scakla inildiinde bir
miktar sv mevcuttur. Artan bu sv
tektik bileim oranna sahip
olacandan, iki ayr kat faza ayrlarak
tektik yapda katlar .
c) Snrl znrlk Durumunda
tektik Reaksiyon
Malzemelerde tam znmezlik
durumuna deil, daha ok snrl
znrlk durumuna rastlanr, yani
her iki bileen belirli oranlarda dier
elementi kafesi iinde zebilir.
Aada snrl znrlk iin bir
tektik diyagramn iin hali
grlmektedir. Burada >-faz, A
atomunca zengin olup iinde belirli bir
miktar B atomu bulunan bir kat
zeltidir. ?-faz ise, B atomunca
zengin olup iinde belirli bir miktar A
atomu zmtr.
Diyagramda grld gibi tektik
bileimde ve sv fazdan soutularak
elde edilen iyap, tam znmezlik
durumundan farkl deildir. Ancak bu
noktann sana ya da soluna
gittiimizde sv iinde yukarda da
anlatld gibi birincil kristallemeler
olduu grlr. Baz bileimlerde
tektik reaksiyon grlmeyebilir ve oda
scaklnda dorudan >-faznn
blgesine inildiinde tek fazl ok taneli
bir kat zelti szkonusudur, ayn ey
? faz iin de geerlidir. Sv ve
katnn birlikte bulunduu blgelerden
geerek ortaya kan iyaplarda,
birincil kristallerin dnda son kalan
svnn katlamasda tektik iyap da
ortaya kar.
d) tektoid Reaksiyon
tektik reaksiyona benzer ekildedir;
burada bir kat zelti sabit scaklkta
iki farkl faza ayrmaktadr.(tektikte
sv faz, iki kat faza ayrr)
e) Peritektik Reaksiyon
Sabit bir scaklkta, biri sv olan iki faz
reaksiyona girerek yeni bir kat faz
oluturur.
f) Peritektoid Reaksiyon
Peritektoid reaksiyona benzer ekilde
iki faz reaksiyona girerek yeni bir kat
faz oluturur. (Peritektikte balang
fazlarndan biri svdr)
g) Allotropi :
Bileimi sabit kalan bir malzemenin
scaklkla birlikte kafes yapsnn
deimesine allotropi ad verilir.
Aada grld gibi saf demir,
atmosfer basncnda scaklkla kafes
yapsn deitirmektedir.
Fazlarn a-rlk orannn hesaplan
(Kaldra Kural):
Faz diyagramlar yardmyla herhangi
bir bileim ve scaklk iin elde
edilebilen bilgiler unlardr:
Hangi fazlarn bulunduu,
Fazlarn bileimleri ve
Fazlarn arlk oranlar.
rnein yukardaki diyagramda verilen
scaklk ve bileim (% 40 B) iin ba
izgisi izilirse, > ve ? fazlar
bulunmaktadr. Ba izgisinin iki
ucundan inilen deyler bu fazlarn
bileimlerini vermektedir (%20 ve 77).
Bu fazlarn arlk yzdeleri ise kaldra
kural ile kolaylkla hesaplanr (Kaldra
kuralna gre, Y noktasnda
desteklenmi bir kaldracn dengede
olabilmesi iin X ve Z noktalarna
aslmas gereken arlklarn
hesapland dnlebilir).
yaplarn Oluumuna rnekler
(yava so-uma):
Baz nemli kili Faz Diyagramlar:
Fe Fe3C Sistemi
Demir-Karbon alamlar mhendis-
likte yaygn olarak kullanlan elikler ve
dkme demir malzemelerin esasn
oluturur. %2nin altnda karbon ieren
alamlar elik, %2nin stnde karbon
ieren malzemeler ise dkme
demirlerdir.

eliklerin i yapsndaki karbon,
teknikte geerli souma hzlarnda ayr
bir faz olarak deil, demir karbr
(sementit) iinde bulunur. Bu nedenle
yukardaki diyagram Fe-Fe
3
C olarak
verilmitir.
Bu diyagram yardmyla,bileiminde
%1,1 C bulunan bir eliin iyapsnn
nasl saptanaca bir rnek olarak
yukarda gsterilmektedir. Svdan
katlaarak %100 ostenit (g) olarak
oluan iyapdan, scaklk dtke (h)
tane snrlarnda sementit
ayrmaktadr, a eklinde tane
snrlarnda ayran bu sementitin
dnda iyapda ostenit bulunmaktadr.
tektoid scakln hemen stnde
tektoid bileime sahip olan ostenit,
tektoid dnmn tamamlanmasn-
dan sonra perlite (ferrit + sementitin
lamelli karm) dnmektedir. Bu tr
bir iyapnn mikroskop altnda gerek
grnm aada verilmektedir.

Pb Sn Sistemi (rne-in lehim
malzemeleri)
Cu- Zn Sistemi (rne-in pirinler)
7. Kinetik ve Isl lemler
Faz diyagramlarnn bir dier ad denge
diyagramlardr ve herhangi bir scaklkta
denge durumundaki iyaplar verir, yani
sz konusu fazlarn olu"umu iin gerekli
yaynma srelerinin var olduu kabul
edilir. Dolaysyla soumann yava"
gerekle"tirildii ve scakln her an
dengenin srdrlebilecei yava"lkta
dei"tirildii varsaylr.
Pratikte ise bu durum farkl olabilir,
souma hzl olabilir ve zaman ok
nemli bir faktr haline gelebilir. Gerekli
yaynma sresi var olmad iin, faz
dei"imi iin ko"ullarn ayn olmasna
ramen, soutma hznn farkl olduu
durumlarda ok farkl yaplar ortaya
kabilir.
Yani istenilen iyaplara ula"mak iin
scaklk yannda zaman da nemlidir. Bu
amala faz diyagramlarna zaman
boyutunun da eklendii ZSD (zaman
scaklk dn"m) diyagramlar
geli"tirilmi"tir. (/ngilizce TTT: time -
temperature - transformation).
Zaman- nc Boyut:
rnein; yukardaki diyagramda T
1
scanda herhangi bir x noktasndaki
fazlarn dn"mnn tamamlanmas iin
gerekli sre t
1
sresidir. Diyagram
zerinde her bir scaklkta gerekli dn"m
iin sreler aka grlr ve her scaklk
iin faz dei"im sresi farkllk
gstermektedir. ok yksek ve d"k
scaklklarda faz dei"imi sreci daha uzun
iken, belli bir scaklk aralnda bu
dn"m ok hzl gerekle"mektedir. Bu
nedenle erinin ortasnda bir burun
olu"maktadr. Bu erinin neden bu "ekilde
olu"tuunu aklamak iin baz temel
kinetik kurallarn bilinmesi gerekir.
Faz Dnm:
Katla"mada ekirdeklenme ve Byme
A"amalar
Sv iinde bir kat fazn olu"umunu rnek
alalm. nce svnn iinde kristal
dzeninde kat faz olu"umu ba"lar
(ekirdeklenme), daha sonra bu ekirdekler
byr ve tm svy kaplar.
ekirdeklenme Hz:
Sv iinde kat faz ekirdeklerinin
olu"masn etkileyen en nemli etken
scaklktr. Scaklk, faz diyagram ile
belirli olan likids scaklnn altna
indiinde, atomlar kat faza ait kristali
olu"turmak isterler ve bu katla"ma istei
scaklk d"tke artar. Yani scaklk
d"tke sv fazn dengesizli(inin katks
ve birim zamanda olu"an ekirdek says
artar.
te yandan d"k scaklklarda
ekirdeklerin olu"mas iin gerekli olan
atom hareketlilii (yaynma) d"ktr,
atom hareketlilii scaklk ykseldike
artar, yani ekirdek olu"umu iin gerekli
olan yaynmann katks yksek scaklkta
daha fazladr.
Bu iki etki yukarda grafik olarak
gsterilmi"tir ve bunlarn toplanmas
sonucu ortaya kan net ekirdeklenme
hznn belirli bir optimum scaklkta en
yksek olduu grlmektedir.

Byme Hz
Olu"an bu ekirdeklerin bymesi iin de
atomlarn yaynmas gereklidir ve byme
hz yksek scaklklarda daha yksektir.
Bu "ekilde byyen ekirdekler taneleri
olu"turarak tm sv katla"r. Toplam
dn"m hzn, ekirdeklenme ve byme
hzlar belirler
Katla"ma reaksiyonu iin ZSD diyagram
ZSD
Yaynmal Dnmler
Belirli bir scaklkta faz diyagramnda
grlen bir fazn olu"mas iin belirli bir
sreye ihtiya vardr. Ayrca dn"mn
gerekle"tii scaklk olu"an iyapy da
belirleyici rol oynar ve farkl scaklklarda
farkl iyaplar ortaya kabilir. Ostenit
Perlit (<-Fe Fe
3
C) tektoid dn"m
buna bir rnektir. Otektoid bile"imdeki bir
elik iin bu dn"me ait ZSD-diyagram
a"ada verilmektedir. 600 700 C aras
dn"mlerde kaba perlit, 600 400C
aras ince perlit, 400Cnin altnda ise
beynit iyaplar olu"maktadr. 400 Cnin
altnda olu"an beynit, ferrit ve sementitin
lamel olu"turamadan birlikte bulunduu
ince taneli bir mikroyapdr.
tektoid eliin ZSD-Diyagram
Yava So(uma >> Kaba Perlit
Beynit: Ostenit ve
sementitin
en ince yaps
Yaynmasz Dnmler
(Martenzitik)
Souma hz, faz dei"imi iin mevcut
sreleri belirler ve bu hz yksek olursa
denge fazlarnn olu"umu dahi
gerekle"emeyebilir
rnein eliin tektoid reaksiyonunda
ostenit ve ferrite dn"mektedir. Bu iki
fazn kafesleri farkldr: ostenit yzey
merkezli kbik kristal yapya (ymk), ferrit
ise hacim merkezli kbik yapya sahiptir.
Faz dn"m srasnda bu kristal yap
dei"imi kk telenmelerle
gerekle"tirilir. rnein yzey merkezli
kbik birim hcrelerin arasnda hacim
merkezli tetragonal bir birim hcrenin var
olduunu d"nebiliriz. /"te bu tetragonal
birim hcre boyca ksalarak hacim
merkezli kbik kafese dn"r.
Ancak kafeste karbonun arayer atomu
olarak bulunmas durumunda, ymk kristal
yapnn merkezine yerle"mi" olan karbon
arayer atomu, hmk yapya dn"mde,
hmk tetragonal yapnn bir kenarnda kalr
ve eer ba"ka konumlara yaynacak zaman
bulamaz ise, tetragonal kafesin kbik
kafese dn"mesini engeller ve birim
hcrenin ksalarak tam kbik kristale
ula"amasna engel olur. Yksek soutma
hzlarnda ortaya kan, bu farkl faza
martenzit denir. Martezitin i gerilmeler
ieren tetragonal bir kafesi vardr.
Dislokasyon hareketlerinin engellendii
gevrek, akma dayanm ve ekme dayanm
ok yksek bir fazdr.
tektoidst eliin ZSD-Diyagram
7.1. eliklerin Isl lemi
Suverme ve Temperleme: Martenzit
dayanm yksek, ancak buna kar"n ok
gevrek ve krlgan bir fazdr. Temperleme
i"lemi ile, suverme sonras olu"an
martenzitik iyapya sahip elik daha az
krlgan ve tok yaplabilir. Temperleme
tektoid dn"m scaklnn altnda
uygulanan bir sl i"lemdir. Eekilde
grld gibi elie nce ostenit
scaklndan martezite dn"ecek bir
hzda suverilir. Daha sonra tektoid
scakln altnda bir scaklkta tutularak
temperlenerek elik iyapsndaki
martenzit, ferrit faz iinde demir karbr
paracklarndan olu"an bir yapya
dn"trlerek yumu"atlr. Bylelikle
gevrek martenzit daha tok hale getirilerek
onun dayanmndan yararlanlr.
Martemperleme: Suverme gibi hzl
soutmalarda parann farkl blgeleri
arasnda souma hz farkndan dolay
scaklk farkllklar ve yksek i
gerilmeler olu"ur ve bunlar atlaklara
neden olabilir. rnein suvermede merkez
ile yzey arasndaki scaklk fark ok
yksektir. Yzey daha d"k scaklkta
olaca iin daha fazla bzlmek ister,
merkez ile bzlme farkndan dolay
yzeyde ekme gerilmeleri ortaya kar.
Sonu olarak yzeydeki iyap gevrek bir
martenzit ise, suverme atlaklar meydana
gelebilir. Bunu nlemek iin suverilen
malzeme yukardaki grafikte grld
gibi martenzit dn"m scaklnn hemen
stnde bir sre bekletilir ve yzey ve
merkez scaklklarnn dengelenmesi
salanr. Daha sonra yava" souma ile dahi
gerekle"en martenzit dn"m srasnda
arplma ve atlamalarn olu"mas sz
konusu deildir.
Ostemperleme: Karbon eliklerinde
beynit yaps elde etmek iin yaplan bir
sl i"lemdir. /"lem baz eliklerde tokluk
ve sneklii artrmak iin, su verme ve
temperleme yerine kullanlr. elik nce
ostenit hale getirilir daha sonra martenzit
dn"m scaklnn hemen stndeki bir
scaklkta sabit scaklkta tutulur (rnein
erimi" tuz banyosunda), burada
bekletilerek ostenit > beynit dn"mnn
tamamlanmas beklenir. Daha sonra
havada su verilir. Elde edilen son iyap
beynittir. Ostemperlenmi" beynitik elikte
iyi dayanm zellikleri yannda yksek
tokluk da elde edilir.
Sertleme kabiliyeti Jominy Deneyi:
eliin sertle"me kabiliyeti, malzemede su
verme sonrasnda meydana gelen sertliin
derinliini ve dalmn belirten bir
zelliktir.
Sertle"me kabiliyeti Jominy deneyi ile
belirlenir. Jominy deneyinde normalize
edildikten sonra ostenit scaklna
karlm" numunenin bir ucuna hzla su
pskrtlr. Numune boyunca farkl
souma hzlar ve farkl sertlikler olu"ur.
Jominy Deneyi
Jominy Deneyi souma hznn dei"imi
Jominy Deneyinde numune iindeki
souma hz, su pskrtme ucundan
uzakla bal olarak dei"ir. Deney
sonrasnda numune yzeyi ta"lanr, su
verilen utan uzaklkla (farkl souma
hzlar) bal olarak sertlik deerleri
llr ve grafie ta"nr.
De(iik elikler iin Jominy Deneyi
Sonular
Yukardaki grafikte dei"ik elikler iin
sertle"me kabiliyetleri veren Jominy
erileri grlmektedir. Bu eliklerin
hepsinde karbon yzdesi ayndr (%0,4);
ancak rnein 4340 eliinde su
pskrtlen yzeyden uzakla"tka
sertlikteki d"me sadece 13 HRC iken,
8640 eliinde ise bu fark 35 HRCdir.
4340 ve 8640 eliklerinin yzey sertlikleri
ayndr (53 HRC); fakat 4340 elii, d"k
souma hzlarnda dahi sertle"tirilebildii
iin 8640 eliine gre sertle"me kabiliyeti
daha iyidir. Yani sertlik deeri ile
sertle"me kabiliyeti birbirinden tamamen
farkl kavramlardr.

7.2. kelme Serlemesi
(Yalandrma).
Bu sl i"lemde dayanm yksek olan bir
ikinci faz, iyapda kk paracklar
halinde keltilir. kelen paracklar
dislokasyon hareketlerine engel olarak
malzemenin dayanm artrr. kelme
sertle"mesinin uygulanabilmesi iin, bir faz
iinde ikinci faz olu"turacak ala"m
elementinin znrlnn scaklk
d"tke azalmas gerekir.

rnein yukarda verilen Cu-Al faz
diyagramnda, aluminyumca zengin K kat
zeltisinde, scaklk 550den a"a
d"erken, Cu znrlnde bir azalma
olmakta ve normal ko"ullarda bu souma
srasnda tane snrlarnda N faz
olu"maktadr.
Ancak N fazn tane ilerinde ve daha ince
olarak keltmek ve bu "ekilde
dislokasyon hareketlerini engelleyerek
dayanm art"lar salamak mmkndr.
Bunun iin a"adaki keltme
(ya"landrma) sl i"lemi yaplabilir.
kelme sertle"mesi temel basama:
zeltiye alma: Malzeme 550 C scakla
karlp gerekli sre tutulur ve bakrn
tm zndrlr.
Su verme: Malzeme hzla oda scaklna
soutulur, soutma ortam genellikle
sudur. Yaynma imkan bulamad iin
kendi fazn olu"turamayan Cu atomlar,
kat zelti iinde a"r doymu" olarak
kalr.
Yalandrma: A"r doymu" bu yapya,
uygun scaklk ve sreler sl i"lemi
uygulanarak ve N faznn ince dalm"
olarak kelmesi salanr.
Ar Yalanma: keltme (ya"landrma)
i"leminde tutma sresi ile sertliin
dei"imi a"ada grlmektedir. Grafiin
ba"lad nokta a"r doymu" kat zeltiyi
temsil eder daha sonra kelmelerin
ba"lamas ile sertlik (ve dayanm) artar.
Maksimum sertlik iin optimum bir
ya"landrma sresinin olduu
grlmektedir. Burada ala"mn iindeki
keltiler en uygun boyutta ve en iyi
dalmdadr. Malzemenin daha uzun
sreler bu scaklkta tutulmas halinde
sertliin azalmaya ba"lad grlmektedir,
bu durumda ala"mn iindeki keltiler
irile"ir ve keltilerin dayanm artrma
etkisi giderek azalr.
7.3. Yeniden Kristalleme:
Souk "ekillendirme uygulanm"
metallerde (rnein haddeleme i"lemi
sonrasnda) malzeme iyapsnda byk
"ekil dei"imleri olu"ur: taneler deforme
olur, dislokasyon younluu ve kafes
kusurlar artar. Malzeme pekle"ir,
dayanm artar, ve sneklii d"er.
Bu durumdaki bir malzeme, atomsal
yaynmalarnn mmkn olduu yksek
scaklklarda tutulursa (tavlama) , iyapda
yeni dzenlemeler gerekle"ir.
Tavlama srasnda scakla bal olarak;
Toparlanma veya
Yeniden kristalle"me grlr.
Toparlanma: ok yksek scaklklara
klmayan toparlanma srasnda
dislokasyonlar ve dier kusurlar kk
telenmeler ile daha uygun konumlara
hareket ederler. Sertlik az da olsa d"er,
sneklik biraz artar ve ancak en belirgin
etki elektrik iletkenliinin artmasdr (kafes
iinde elektronlarn hareketi kolayla"r).
Yeniden Kristalleme(Rekristalizasyon):
Ayn malzeme daha yksek scaklklara
karldnda, iyapnn tmyle
yenilenmesi, yani yeni ve gerilmesiz
tanelerin ekirdeklenerek bymesi ile
malzemenin "ekil verme ncesi iyapsna
kavu"mas mmkn olur.
Yeniden kristalle"menin mmkn
olabilmesi iin:
Malzemenin souk "ekil dei"tirmi" ve
iyapsnn yksek oranda kusur
iermesi,
Yaynmann kolaylkla mmkn
olduu bir scaklkta yeterli sre
tutulmas gereklidir.
Yeniden kristalle"meye etki eden faktrler:
Metalin daha nceki biim dei"tirme
miktar, scaklk, zaman, ba"langtaki tane
bykl, ala"mn bile"imidir.
Malzemenin nceden grd "ekil
dei"tirme miktar arttka yeniden
kristalle"me iin gerekli scaklk d"er ve
ok sayda noktadan ekirdeklenme
ba"layaca iin yeniden olu"an tanelerin
boyutlar klr.
Tavlama scaklnn art" ile malzemede
souk "ekil verme sonras olu"an
pekle"menin etkisi azalr. Sertliin hzla
d"t scaklklar, yeniden
kristalle"menin olduu scaklklardr.
Metallerin yeniden kristalle"me scakl,
malzemenin erime scakl ile ilgilidir.
Yeniden kristalle"me scakl, Kelvin
olarak ifade edilen erime scaklnn 1/2si
ile 1/3 arasndadr.
Tane irilemesi: Kristalle"me i"lemi
srasnda malzeme, gereinden daha
yksek scaklklarda ve gereinden daha
uzun sreler tutulur ise tane irile"mesi
meydana gelir. Tane irile"tike
malzemenin dayanm d"er.

Aran-MAL201 Ders Notlar 55
8. Metal ve Alamlar
Metaller ve alamlar mhendislikte en
yaygn olarak kullanlan malzemelerdir ve
genellikle demir esasllar ile dierleri
olmak zere iki grupta ele alnrlar.
8.1. Demir Esasl Mhendislik
Malzemeleri
Kullanlan metalsel malzemelerin %90
demir esasldr. Demir esasl malzemeler
karbon ieriine gre elikler ve dkme
demirler olmak zere ikiye ayrlrlar:
elikler % C 0,05 - 2
Dkme demirler % C 2 - 4,5
8.1.1. elikler
elikler esas olarak Fe-C alamlardr.
Ancak bileimlerinde sadece karbonun
bulunmas durumunda (karbon elikleri)
bu eliklerin baz zellikleri yetersiz kalr:
Gevreklie yol amadan 700 MPa
zerindeki dayanmlara sahip
olamazlar,
Sertleme kabiliyetleri dktr,
Korozyon direnleri zayftr,
Gevrek-snek gei scaklklar
yksektir.
Bu nedenle eliklerde karbon dnda Mn,
Si, Cr, Ni, Mo, V, W, Al gibi deiik
elementlerle alamlama yaplr:
Alamlama ile eliklerin kullanm
zelliklerinin (Dayanm, Sneklik,
Tokluk, Anma Dayanm, Sertleebilme
Kabiliyeti, Tane Kltme Etkisi,
Korozyon Dayanm, Yksek Scaklk
Dayanm, Elektriksel, Manyetik zellikler
vs) ve imalat zelliklerinin (Souk
>ekillendirilebilirlik, Scak >ekillendiril-
ebilirlik, Talal ?malata Elverililik,
Dklebilirlik, Kaynak Kabiliyeti,
Nitrrlenebilirlik vs) gelitirilmesi
mmkndr.
elikler deiik standartlara gre
snflandrlr ve kodlanr. rnein
AISI(ABD) normlarna gre snflandrma
ve kodlama aadaki ekildedir.
Snf Alam
Elementleri
Yaygn rnekler
10XX C 1020, 1040, 1060
11XX C,S (Otomat) 1120
2XXX Ni 2130
3XXX Ni + Cr 3140
4XXX Mo + Cr + Ni 4140, 4340
5XXX Cr 5160
6XXX V 6150
7XXX W 7230
86XX Ni + Cr + Mo 8620, 8660
92XX Si 9260
elik Trleri
a. Yap elikleri:
Profil, lama, ubuk, boru, vb..
Fe 37, Fe 42, Fe 50 (ekme dayanmna
gre kodlama- Avrupa)
USA 1010, 1020 vb.
Yass rnler
Fe10 Siyah sac
Fe12 DKP sac (Tufal alnm)
Fe13 ve Fe14 Derin ekme kalitesinde sac
Teneke,
Galvaniz sac,
Gemi saclar vb
b. Islah elikleri
Su verme / temperleme ilemleri ile
zellikleri dzenlenebilir eliklerdir. Basit
karbonlu veya alaml trleri vardr.
c. Sementasyon elikleri
Yzeye karbon yayndrlarak, i ksmlar
tok, yzeyleri ise sertletirilmi paralarn
imalat iin kullanlan eliklerdir. Dk
karbonlu veya dk alaml
malzemelerdir.
d. Nitrrasyon elikleri
Yzeye azot yayndrarak yzey sertlii
salanan elikledir. Orta karbonlu ve nitrr
yapc element ieren malzemelerdir.
e. Otomat elikleri
ok iyi talal imalat zellikleri vardr.
Genelde kkrt ile alaml eliklerdir.
f. Paslanmaz elikler:
Alam elementi olarak yksek oranda Cr
ve Ni ieriren pahal eliklerdir. Paslanmaz
eliin bileiminde en az %12 Cr
bulunmas halinde yzeyde koruyucu bir
oksit tabakas oluur. Deiik trleri vardr.
Cr ieren ferritik paslanmaz elikler
grece olarak daha ucuzdur (410, 430).
Ostenitikler ise Cr ve Ni ierir. Bu tr
eliklerin korozyon direnci daha iyidir
ve daha kolay ekillendirilebilirler
(304, 316).
Suverilerek slah edilebilen
martenzitik paslanmaz trleri de
vardr. (420, 440)

g. Yay elikleri
Bu tr elikler iyi sertleebilme
kabiliyetine sahiptir. Genellikle orta
karbonludur ve elastik snrlar yksektir.

h. Cvata elikleri
Souk ekil vermeye (ovalamaya) uygun,
basit karbonlu veya alaml eliklerdir.

i. Yksek Scaklk (Boru-Kazan)
elikleri
Yksek scaklk kullanmlar iin
dnlmtr. Kaynak kabiliyeti iyidir ve
yksek iletme scaklklarnda grafitleme
(sementitin grafit ve ferrite fazlarna
dnmesi) eilimi dk eliklerdir.
j. Dk Scaklk elikleri
ok dk scaklklarda bile yksek
tokluklarn koruyan genellikle Mn veya Ni
ile alamlandrlm eliklerdir.
k. Supap elikleri
Yksek scaklk dayanm ve erozyona
dayanm yksek eliklerdir, motorlarda
kullanlr.
l. Takmelikleri:
Deiik imalat yntemlerinde takm
malzemesi iin dnlm eliklerdir.
Scak 4 elikleri Scak ekillendirme
ve dkm kalplarnda
So5uk i elikleri: souk
ekillendirmede
Kesme takm elikleri: Talal imalat
takmlar iin kullanlr.
m. Rulman elikleri
Sertlik asndan yksek karbonlu,
yorulma dayanm asndan ise metallujik
olarak temiz (kalntlar az) kalite
elikleridir.
n. Elektrik elikleri
Si oran yksek eliklerdir. Bu tr
eliklerde manyetik kayp azdr.
Transformatrler ve elektrik motorlarnda
kullanlr.
o. Ostenitik elikler (manyetik de5il)
Deformasyon sertlemesine ok duyarl
malzemelerdir, oda scaklnda ostenit faz
elde etmek iin Mn ile alamlama
yaplmtr.
p. Yksek Dayanml Dk Alaml
elikler (HSLA Steels)
Bu eliklerde yksek dayanm ve
ekillendirilebilme kabiliyeti, mikro
alamlama ile ekonomik olarak salanr
(Ti, Nb, V gibi). Bu malzemelerde
zellikler etkili bir alamlama ve kontroll
sl / mekanik ilemlerle gelitirilir. Bu
mazemeler zellikle otomotiv sektrnde
sac kaporta malzemesi olarak kullanlr.
Yksek dayanmlar hafif tasarmlara imkan
salar, ayrca imalat kolaylndan dolay
da tercih edilirler.
r. Maraging elikleri:
ok yksek ekme dayanmlarna sahip
eliklerdir(2000-3000Mpa). Ayrca yksek
scaklk dayanmnlar da yksek
olduundan stratejik malzemelerdir. ?ki
ayr dayanm artrma mekanizmas birlikte
vardr: martenzit dnm ve
yalandrma. Gnmzde birok stratejik
uygulama iin (rnein askeri amacl)
gerekli eliklerdir.
s. Speralamlar:
1000 C zerindeki scaklklarda dahi
yksek dayanml ve kararl eliklerdir.
t. Dkme elikler:
eliin dklebilme kabiliyeti ok iyi
deildir. Bu nedenle sadece plastik ekil
verme (dvme gibi) yntemleriyle imalatn
zor olduu (ok byk paralar) ve dkme
demirlerin dayanmnn yetersiz kald
durumlarda kullanlrlar.
8.1.2. Dkme Demirler
Dklebilme zellikleri ok iyi olan FeC-
Si alamlardr. Dayanmlar eliklere
oranla dk ve gevrek malzemelerdir;
buna ramen ekonomikleri ve baz imalat
zellikleri nedeniyle yaygn olarak
kullanlrlar.
Dkme demirlerde sv fazdan souma
yeterince yava olur ise, ve bileimde
grafitin ayr bir faz olarak ayrmasn
salayan elementler (Si gibi) bulunursa,
iyapda grafit faz oluur.
Hzl souma >> Sementit + Perlit (Yar
Kararl)
Yava souma >> Grafit + (Perlit veya
Ferrit) (Kararl)
Dkme Demir Trleri:
Bileimdeki karbonun hangi faz iinde
bulunduu ve bu fazn iyapdaki dalm
geometrisine gre snflanan deiik
dkme demir trleri vardr. Bunlarn
kimyasal bileimleri arasnda nemli bir
fark yoktur.
a. Beyaz Dkme Demir
Yksek hzda souma neticesi tm karbon
iyapda sementit iinde bulunur, grafit
faz yoktur. Beyaz dkme demirin bu
ekilde adlandrlmasnn nedeni krlma
yzeyinin beyaz veya parlak kristalsi bir
yapda olmasdr. Beyaz dkme demirler
yksek sertlik ve krlganla sahiptir ve
ounlukla mkemmel anma ve
ypranma direnleri iin kullanlmaktadr.
Ancak beyaz dkme demirlerin talal
olarak ilenmesi imkanszdr.
b. Lamel Grafitli (Kr) Dkme Demir
Karbon iyapda lamel eklinde grafit faz
iinde bulunur. Koullara bal olarak
karbonun bir ksm perlit iinde de
(sementit olarak) bulunabilir:
ok yava souma hz (Ferrit + Lamel
grafitler), dayanm dk
Daha hzl soutma ile (Perlit + Lamel
Grafitler), Karbonun bir ksm sementit
iinde olduundan dayanm greceli
olarak daha yksek
Gevrek ve ekme dayanmlar dk
malzemelerdir. Ancak dkme ok uygun
ekonomik malzemelerdir.
Grafitin yalayc etkiye sahip olmas
nedeniyle, snrl bir yalama gerekleir
vee anmaya direnleri yksektir. Talal
imalat zellikleri ok iyidir. Grafit
lamellerinin olumlu bir etkisi malzemeye
titreim snmleme zellii
kazandrmasdr.
c. Temper Dkme Demir
Temper dkme demirin balang
malzemesi beyaz dkme demirdir. Beyaz
dkme demirde karbon tmyle sementit
iindedir. Temper dkme demiri elde
etmek iin beyaz dkme demirler yksek
scaklkta ve uzun sreli bir sl ileme tabi
tutularak sementit iindeki karbonun kk
paracklar halinde grafite ayrmas
salanr. Ferritik ve perlitik tipleri vardr.
Perlit oran ile dayanm artar. Grafitin
lameller halinde bulunmamas ile dayanm
ve toklukta nemli iyilemeler salanr.
d. Kresel (Sfero) Dkme Demir
Ferritik ve Perlitik Sfero Demirler
Kresel grafitli dkme demirler kr dkme
demirin retim stnlkleriyle eliin
mhendislik stnlklerini birletirir. Bunu
salayan grafit faznn kresel olarak
bulunmasdr. Sv metale yaplan
alamlama ile katlama srasnda grafitler
kresel olarak olutuundan, temper
dkme demirlere gre imalat sreci ok
daha kolaydr. Kresel grafitli dkme
demir iyi bir akkanla, mkemmel
talal ilenebilirlie ve iyi anma
direncine sahiptir. Ayrca bu tr dkme
demirin yksek dayanm tokluk sneklik
scak ilenebilirlik ve sertleebilirlik gibi
elie benzer zellikleri de vardr.
Kullanm zellikleri bakmndan en
gelimi dkme demir tr olarak kabul
edilirler.
Dkme Demir Trleri, Sembolleri ve
KullanmYerleri
DD Tr KullanmYerleri
Beyaz DD 5tcler, Temper Dkme
Demir iin balang malzemesi
Sert
Kabuklu
Tekerlekler, zincir dilileri,
Kr DD Motor bloklar, kompresr
silindirleri, tezgah gvdeleri,
motor ve pompa gvdeleri, .
Temper
DD
G aktarma organlarna ait
paralar, direksiyon mafsallar,
ba5lama elemanlar, fittingler
Sfero DD Valf ve pompa gvdeleri, dili
taslaklar, miller, krank milleri,
yksek dayanml otomotiv
paralar..
8.2. Demird Metal ve Alamlar
Baz metal alamlar ve bunlarn
elikler ile karlatrlmas (ba5l)

8.2.1. Aluminyum ve Alamlar
Younluu 2,7g/cm
3
tr. elikten
sonra kullanm alan en yaygn olan
metalsel mhendislik malzemesidir ve
hafiflii nedeniyle zellikle uak uzay
sanayinde tercih edilir.
Elastiklik modl 70GPadr (elik
200 GPa); yani elikten daha az rijittir
ve ayn zorlama altnda elie gre 3
misli daha ok esner.
zgl dayanm iyidir (birim arlk
bana dayanm). Ayn yk elie
gre daha hafif malzemeyle tar.
Elektrik ve s iletkenlii ok iyidir.
Gevrek-snek gei scakl
olmadndan dolay, aniden ok souk
ortama girdiinde dahi gevreklemez.
Oksidasyon ve korozyona dayankldr.
Yzeyinde koruyucu oksit tabakas
bulunur, izilse bile hemen tekrar
oluur. Oksit tabakasnn bileimi
ayarlanarak farkl renkler almas
salanabilir.
Sertlii ve anma dayanm dktr.
Yksek scaklklarda zellikleri iyi
deildir.
Aluminyum alamlarnda deiik
dayanm artrma yntemleri seilebilir,
ancak en etkin dayanm artrma
yntemi, keltme sertlemesidir
(yalandrma).

Alminyum alamlar dvme ve dkm
alamlar olarak iki gruba ayrlr.
Malzemelerin sl ilem durumlar temper
gsterimleri ile ifade edilir. Aluminyum
alamlarnn baz temper gsterimleri
aadaki gibidir. rnein: 2024 T6
(yapay yalandrlm bir Al-Cu alam)
8.2.2. Magnezyum ve Alamlar
Younluu sadece 1,74 g/cm
3
dir.
Hafifliin nemli olduu yerlerde
kullanlr.
Elastiklik Modl dktr (45 GPa)
Yaygn kullanlan mhendislik
malzemeleri arasndaki rijitlii en az
olan malzemelerden biridir.
SDH kafes yapsndan dolay, gevrek
ve ekillendirilmesi g bir
malzemedir.
Yksek scaklklarda oksijenle hzla
tepkimeye girer ve tutuur. Bu durum
imalatta ve kullanmda sorunlar yaratr.
Tuzlu sulu ortamlar dnda korozyona
dayankldr.

8.2.3. Bakr ve Alamlar
Younluu yksektir, 8,9 g/cm3.
Elektrik ve s iletkenlii mkemmel
bir malzemedir
Dier demird metallere gre sertlik,
anma dayanm ve yorulma dayanm
daha iyidir.
YMK kafese sahip olduundan, kolay
ekillendirilebilir. Dier birok imalat
yntemli iin de uygundur.
Korozyon dayanm iyidir.
Bileimine gre deiik renkler alabilir.
Ss eyas ve madeni para imalinde
kullanlr.
Deiik yntemlerle dayanm
artrlabilir.(Bak aadaki tablo). En
yksek dayanmlar yalandrlm Cu-
Be alalarnda elde edilir.

En nemli Bakr Alamlar:
Pirinler Cu Zn
Bronzlar Cu Sn (kalay
bronzu), (Mn-, Al-, Si- bronzu)

8.2.4. Di5erleri
Berilyum ve Alamlar
Younluu sadece 1,85 g/cm3dir.
Elastiklik Modl 280 GPa (elikten
yksek ! )
Rijitlik ve hafifliin nemli olduu
yerlerde kullanlr (rnein uzay sanayi
konstruksiyonlarnda)
Elektromanyetik geirgen bir
malzemedir.
ok pahal, toksik, ve reaktiftir.

Nikel ve Alamlar
Korozyon dayanm ve yksek scaklk
zellikleri iyidir.
Nikel, ostenitik paslanmaz eliklerin
ana alam elementlerinden biridir.
YMK kafese sahip olduundan kolay
ekillendirilebilir
Monel olarak adlandrlan Ni+Cu
alamlar, korozyon dayanm ok
yksek malzemelerdir.
Speralamlarn ana alam
elementlerinden biridir.

Kobalt ve Alamlar
Anmaya ve vucut svlarna dayankl
bir malzeme olduundan, vcut
protezlerinde tercih edilir.

Titanyum ve Alamlar
Mekanik ve korozyon zellikleri iyidir.
Younluk sadece 4,5 g/cm3dir.
Akma dayanm, yorulma dayanm
bakmndan elik ile karlatrlabilir
ve daha hafif bir malzeme olduundan
rnein uak-uzay sanayinde tercih
edilir.
inko ve Alamlar
Erime scakl dktr.
Korozyona dayankldr
Basnl dkm yntemine uygun bir
malzemedir.
Salarn galvanizlenerek korozyondan
korunmasnda kullanlr.

Kurun ve Alamlar
Erime scakl dktr, oda
scaklnda yeniden kristalleir.
Yksek younlukludur ve n
geirgenlii dn olduu iin
radyasyondan korunmada kullanlr.
Lehim alamlarnda ana alam
elementlerindendir.
Az miktarda antimon ile
alamlandrlarak dayanm yksel-
tilebilir.
Toksik olmas kullanm alanlarn
snrlar
Ak plakalar, imalinde kullanlr.

Refrakter Metaller
Molibden, Niyobyum, Renyum, Tantal,
Volfram
ok yksek scaklklarda zelliklerini
kaybetmeyen malzemelerdir.
Yksek scaklklarda sper
alamlardan daha dayankldrlar.
Metalik malzemelerin pahal olduu
veya kullanlamad yerlerde tercih
edilir.

Kymetli Metaller
Altn, gm, platin
Korozyon dayanmlar ok yksektir.
Altn elektrik sanayinde, platin ise
otomotiv sanayinde egzos filtresi
olarak kullanlr.

9. Polimerler
Kk molekl birimlerinin (mer) uzun
zincirler halinde birleerek oluturduu
zincir molekllerinden (polimer), ikincil
veya apraz balarla birbirlerine
balanarak oluturduu malzemelerdir.
Merlerin birlemesi ile polimerlerin
oluumu

9.1. Polimer Trleri
Polimerler termoplastikler, termosetler ve
elastomerler olmak zere ana gruba
ayr$l$r.
Termoplastikler: %kincil van der Waals
balarla bal$, lineer polimer
moleklleridir.
VanderWaals balar$ yakla$k 100
o
C da
zay$flar ve malzeme yumuar.
Kolayl$kla ekil verilebilir.
Geri kazan$larak tekrar kullan$labilir.
Mhendislik uygulamalar$ iin daha
yksek s$cakl$klarda kullan$labilen
trleri gelitirilmitir.

Termosetler: Molekl zincirleri apraz
alarla balanm$ ve rijit 3 boyutlu bir yap$
ortaya $km$t$r.
apraz balanma tamamland$ktan
sonra malzeme rijitlik kazan$r ve bu
ilem geri evrilemez.
Yksek s$cakl$klarda yumuama ve
erime olmaz, malzeme yanar.
Geri kazan$lmas$ ok gtr.

Elastomerler: Az say$da apraz bal$
zincirlerdir. Yap$ rijit deildir,
Polimer zincirleri, uygulanan kuvvet ile
birbiri zerinde kaymazlar, ama apraz
balar kopmadan malzeme esneyebilir
(lastik gibi). Yay gibi davranabilen
molekller, uygulanan kuvvet
kald$r$ld$$nda apraz balar sayesinde eski
konumlar$n geri dnerler.

9.2. Polimerizasyon
Monomer birimlerinden balayarak
polimer zincirlerinin elde edilmesine yol
aan reaksiyonlara polimerizasyon denir.
Polimerizasyon reaksiyonlar$ iki trl
olabilir: Ekleme Polimerizasyonu,
Youma Polimerizasyonu (polikonden-
zasyon)
Ekleme Polimerizasyonu: Bu tip
polimerizasyonlarda molekln ift ba$
a$l$r ve herhangi bir yan rn olumadan
iki ayr$ ba ba$ oluturur.
Polietilende Ekleme polimerizasyonu
(OH-serbest radikali)
Kopolimerizasyon: Molekl zincirleri
genellikle sadece tek bir tr mer ierir,
ancak plastik teknolojisinin ilerlemesiyle 2
veya daha fazla mer eklenerek yap$lan
polimerlerin daha stn fizik zelliklere
sahip olduu grlmtr. Bu ekildeki
yap$lara kopolimer denir ve metallerdeki
kat$ zeltiye benzetilebilir.
Etilen / vinil-klorr kopolimeri
Baz$ durumlarda ise, malzeme iki farkl$
zincir molekln kar$$m$ndan oluur.
Etilen ve vinil-klorit karm
Youma Polimerizasyonu (Polikonden-
zasyon): Burada ba oluumu reaksiyonu
s$ras$nda polimer zincirine girmeyen bir
molekl a$a $kar. Bu genellikle H
O,
HCI ve CH
H gibi basit bir molekldr.

Fenol-formaldehidin polikondenzasyonla
oluumu (bir su molekl a$a $kar)

Polikondenzasyon sonucu ortaya $kan
boyutlu a molekl yap$s$
9.3. Polimerlerin Yapsal
zellikleri
Polimerizasyon derecesi, n:
-(C
2
H
4
)-
n
Polimerizasyon derecesi, zincirdeki mer
say$s$ n ile ifade edilir. Molekl a$rl$$
veya uzunluu ile de verilebilir.
Polimerizasyon derecesi molekl trne ve
polimerizasyon ekline bal$d$r.
Polimerizasyon derecesi ne kadar byk
olursa zincirler o kadar zor hareket eder ve
malzemenin yksek s$cakl$k dayan$m$ ile
rijitlii artar. Polimerizasyon derecesi
dolayl$ olarak vizkozite veya $$k
sa$lmas$ ile de llebilir. Bir polimerde
molekl uzunluklar$n$n da$l$m$ aa$daki
ekildedir.

Polimerizasyon derecesinin etkileri:
Polimerizasyon artt$ka rijitlik ve
akma dayan$m$ artar
Molekl yap$s$ karma$klat$ka
yksek s$cakl$k dayan$m$ ve erime
noktas$ ykselir
Molekl yap$s$ karma$klat$ka
kristalleme oran$ der.
Molekl zincirleri aras$ zay$f
vanderWaals balar$ apraz balar
ile glendirilebilir.
Molekl zincirlerinin deiik yaplar:
Deiik Atom Dzenleri:
Dallanma: Ana zincir dallan$r. Dallanma
sonucu molekllerin birbirine kenetlenir ve
hareketleri zorla$r (yksek dayan$m ve
rijitlik)
apraz Balanma: Komu zincirler
apraz ba grevi yapan bir molekl veya
atom yard$m$yla balan$r. Bylece
zincirlerin kayma hareketleri nlenir.
apraz balanman$n olmas$ iin zincirde
polimerizasyon sonunda doymam$ C
atomlar$n$n bulunmas$ gerekir ve balama
bu noktalarda gerekleir.
apraz bal$ (vulkanize) lastik
Polimerlerde Kristalleme:
Polimer moleklleri k$smen kristal dzene
sahip olabilir. Ancak malzemenin %100
kristallemesi mmkn deildir,
kristallemi blgeler amorf yap$ iinde
da$l$r.

Polimer Katklar
Polimerlerin grnlerini, imalat
zelliklerini ve kullan$m alanlar$n$
geniletmek iin deiik katk$lar kullan$l$r.
Yumuatc: Dk molekl a$rl$kl$ bir
polimer ile kar$t$r$l$r.
Dolgu: Zincir hareketliliini k$s$tlayarak
dayan$m$ art$r$r. Boyut kararl$l$$ ve
ekonomiklik salar.
Takviyeler: Polyesterin cam lifler ile
takviye edilmesi gibi.....
Stabilizatr: Zamanla zelliklerin
olumsuz ynde deimesini (oksidasyon,
$s$l, ultraviyole vs etkilerle) nler
Ayr$ca alev geciktirici ve
renklendiricilerden yararlan$l$r.
9.4. Termoplast Polimerlerin
Mekanik Davran
Scakln yap ve zelliklere etkisi
Vizkoelastik 3ekil Deiimi
Bir termoplastikte (%50 kristallemi)
elastiklik modlnn s$cakl$kla deiimi
(Tg gei s$cakl$$, Tm erime s$cakl$$)
Termoplastiklerde kristalleme ile mekanik
davran$lar$n$n deiimi
Artan apraz balar$n rijitlie etkisi
Elastomerlerde lastiksi blge genitir
Polimerlerde ekme Erisi
Termosetlerlerde apraz balar bulunduu
iin zincirler boyutlu bir rijit bir a
oluturur; zincirler hareket edemez ve
sneklik ok dktr. Malzemenin rijitlii
ve dayan$m$ yksektir.
Termoplastiklerde ise akma s$n$r$na kadar
elastik ekil deiimi grlr, bu noktadan
sonra molekl zincirlerinin birbiri zerinde
kaymas$ ile plastik ekil deiimi balar.
Zincirler birbiri zerinde kayar ve polimer
zincirleri ekme dorultusunda
dzenlenirler.
Elastomerler kuvvet etkimesi ile a$l$rlar
ve az say$da apraz ba eski konumlar$n$n
kaybolmas$n$ nler, ve zorlaman$n
kald$r$lmas$yla eski boylar$na geri dnerler.

Elastomerlerin 3ekil Deiimi
Elastomerler kopma olumadan %1000e
kadar uzama kapasitesine sahiptirler.
Hekilde grld gibi ekme gerilmeleri
alt$nda molekl zincirleri a$lmaktad$r ve
gerilme kalkt$$nda apraz balar
sayesinde eski konumlar$na
dnmektedirler.

Bir elastomerin gerilme-birim uzama erisi
(dorusal olmayan elastiklik)
Elastomerlerde zincir molekller a$ld$ka
ve ekme dorultusunda dzenlendike,
zincirlerin daha fazla a$lmaya devam
etmesi gleir ve malzemenin rijitlii
(elastiklik modl) artar. Yani malzeme
dorusal olmayan (Hooke kanununa
uymayan) bir elastik davran$a sahiptir.
Scakln Etkisi:
Bir mhendislik termoplastiinin deiik
s$cakl$klar iin gerilme-birim uzama
erilerinden grld gibi, s$cakl$k
artt$ka van der Waals balar$ zay$flamakta
ve
Elastiklik modl dmekte,
ekme dayan$m$ dmekte,
Sneklik artmaktad$r.

Yaygn Kullanlan Polimerlere rnekler
10. Seramik ve Camlar
Seramikler, bir veya birden fazla metalin,
metal olmayan elementler ile birlemesi ile
oluan inorganik malzemelerdir. Kullanm
ok eski olan ve ortam etkilerine en
dayankl malzeme grubudur. Gnmzde
seramikler, mlek, tu!la ve porselenleri
ieren klasik seramik tanmna gre daha
geni bir malzeme grubunu iermekte ve
zelliklerinin gelitirilmesi iin en
aratrmaclarn ok yo!un alt! bir
malzeme grubunu oluturmaktadr.
Seramiklerin karakteristik zellikleri:
Genellikle bir metal ile ametalin
bilei!idir; ba!lar tamamen iyoniktir
veya iyonik ile kovalent kombinasyonu
karakterindedir.
Dislokasyon gibi her hangi bir kalc
ekil de!itirme mekanizmas olmad!
iin sert ve ok gevrektir.
Genellikle elektrik ve sl yaltkandr
Saydam, yar-saydam veya opak
olabilirler
Camlar ise genellikle silikat esasl amorf
malzemelerdir ve seramiklerin alt grubu
olarak ele alnrlar.
Bu blmde incelenecek malzemeler u
ekilde snflandrlabilir:
Seramikler (kristal yapl)
Camlar
Cam seramikler
10.1 Seramikler
Seramiklerde kendi aralarnda ayr grup
altnda ele alnrlar.
Silikatlar
Silikat olmayan oksit seramikler
Oksit olmayan seramikler
Silikatlar:
Do!ada bol miktarda bulunan silikatlar,
seramik malzeme retiminde yaygn olarak
kullanlr. Beton, tu!la, kiremit, cam ve
porselen gibi yap malzemelerinin temel
bileenleri silikatlardr.

Yer kabu!unda bulunan elementler
Silikat olmayan oksit seramikler:
Silikat seramiklerden daha pahaldr;
nkleer yakt (uranyum oksit), elektronik
ve manyetik seramikler olarak de!iik
uygulama alanlar vardr.
Oksit olmayan seramikler:
Silisyum karbr (stma eleman,
andrc), silisyum nitrr (kesme takm)
bu gruba giren malzemelere rnek olarak
gsterilebilir.

10.2 Camlar - Amorf Malzemeler
Camlar da genellikle silikat esasldr ve
silikat a! iine uyumlu di!er oksitlerin de
katlmas ile elde edilir. Camlar amorf
malzemelerdir ve belirli bir scakl!nn
altnda rijit kat gibi davranrlar; bu halde
ar so!utulmu sv olarak
dnlebilirler.
Silikat esasl camlar, Si ve O
elementlerinin yerkabu!unda oka
bulunmas dolaysyla maliyet asndan
avantajldr. A! oluturan silikat iine
eklenen di!er katyonlar, tetrahedral a!
kesintiye u!ratrlar ise malzemenin erime
scaklkl! der; bylece cama biim
vermek kolaylar (Na
2
0 gibi). Baz
oksitler ise (TiO
2
, Al
2
O
3
) silikann yerine
geer ve a!n bir paras olurlar.
Yaygn kullanlan camlar:
Vitray silika: %100 e yakn SiO
2
ierir.
1000
o
Cye kadar dayanabilir. rnek: Frn
ve Pota camlar.
Bor Cam: Cam biimlendirici olarak S=O
2
den baka Bor ieren oksit B
2
O
3
bulunur.
Laboratuvar ve mutfak eyas
Pencere Cam: %30 katk ierir
Emaye: Metalleri korozyondan korumak
amacyla kullanlrlar. (DERS KTABI)
Silikat esasl olmayan camlar reaktif
olduklarndan ticari nemleri daha azdr.
Genellikle silikat camlara katk olarak
kullanlrlar. Bazlar ise elektronik ve
optik uygulamalarda kullanlrlar.
10.3 Cam - Seramikler
Cam olarak biimlendirilip, daha sonra
kristalletirilerek seramik malzemeye
dntrlrler. Bylece hem camn kolay
biimlendirilebilme zelli!inden, hem de
serami!in stn kullanm zelliklerinden
yararlanlr.
Isl oka dayankl, genleme katsays
dk hatta negatif olan (Li
2
O
.
Al
2
O
3
.
SiO
2
gibi) gibi trleri vardr.

10.4 Mekanik zellikler
Seramik ve camlar gevrek malzemelerdir.
Bu malzemelerde atlak genellikle mevcut
sreksizliklerden ve ekme gerilmelerinin
etkisi ile balar. Dolaysyla bu gruba giren
malzemelerin basma dayanmlar, ekme
dayanmlarnn yaklak 10 katdr. Bu
nedenle mhendislik tasarmlarda seramik
ve camlar, genellikle basma zorlamalar
altnda kullanlrlar.
ekme ve Basma Gerilmeleri Altnda
Gevrek Krlma
Seramik benzeri gevrek malzemelerde
ekme deneyi yapmak g oldu!undan,
mekanik zellikleri saptamak iin
noktadan e+me deneyi yaplr.
10.5 Isl .ok
Seramiklerin yksek scaklk kararllklar
ve s yaltkanlklar yksektir. Bu nedenle
yksek iletme scakl!nda alan
uygulamalarda: rne!in frn ve ocaklarda,
uzay meki!inin atmosfere girite srtnme
nedeniyle ar snan d kaplamas gibi
yerlerde kullanlrlar.
te yandan ok gevrek olan bu
malzemelerin s iletimleri dk, sl
genlemeleri yksek oldu!undan,
Isl genlemenin engellendi!i
durumlarda ve
hzl so!uma srasnda oluabilecek
scaklk farkllklar nedeniyle
yksek gerilmeler ortaya kar ve sl ok
hasar meydana gelir.

Isl Genlemenin Snrlanmas Nedeniyle
Oluan Isl Cok
Isl Yaynmann Snrl Olmas Nedeniyle
Oluan Isl Cok
10.6 Camlarn Viskoz .ekil
De+i1imi
Kristal yapya sahip seramiklerde
dislokasyon hareketleri veya vizkoz ak
gibi mekanizmalar szkonusu
olmad!ndan, biimlendirilebilmeleri ok
gtr. Ancak camlar amorftur ve vizkoz
ak1 mekanizmas ekil de!iimini
kolaylatrr.
Amorf camlar dk scaklklarda ar
so!umu svlar olarak dnlebilirler.
Gei scakl!nn (Tg) altnda rijit ve
gevrek bir kat gibi davranrlar; gei
scakl!nn stnde ise yumuak viskoz
bir malzemeye dnen cama kolaylkla
ekil verilebilir. Erime scakl!nn stnde
ise cam, artk bir svdr.
Seramik ve camlarda scaklkla hacmin
de!iimi izlenerek yapsal dnmler
belirlenebilir
Viskozite (3):
Kristal olmayan vizkoz bir malzemenin
ekil de!iimine kar direnci vizkozite (E)
olarak adlandrlr. Dk vizkoziteli
malzemeler kolay akarlar. Camlarn
viskozitesi scaklkla de!iir ve malzeme
davranlarnn farkl oldu!u de!iik
blgeler ortaya kar.
Camlarda viskozitenin scaklkla de!iimi

Camlara uygulanan i1lemler:
Tavlama:
Hzl so!uma srasnda scaklk
dengesizliklerinden kaynaklanan i
gerilmeleri giderir
.ekillendirme yumuama scakl!nn
stnde yaplr.
Temperleme:
Cam yzeyinde basma i gerilmeleri
oluturarak, malzemeyi atlak oluumuna
kar duyarsz hale getiren bir sl ilemdir.
Temperlenmi cam imalinde scaklk ve
gerilme profilleri
Malzeme cams duruma gei scakl!nn
zerine stlr; daha sonra yzeyi hava
akmnda veya ya! banyosunda hzla
so!utulur.
Parann i ve d ksmlar arasndaki
scaklk farklar ortaya kar. Daha so!uk
olan d yzey bzlmek ister, ancak hala
scak olan scak i ksm bunu engellemek
ister ve sonuta, d yzeyde ekme, i
ksmda basma i gerilmeleri oluur.
So!umann bu ilk evrelerinde hala
yumuak olan i ksmda etkiyen basma
gerilmeleri sonucu viskoz ak
mekanizmas ile ekil de!iimi (ksalma)
gerekleir ve iki blge arasndaki d
ksmn nceden bzlmesinden
kaynaklanan boy farklar dengelenir.
So!uma devam etti!inde bu kez so!uyan i
blgeler bzlmeye alr, ancak bu oda
scakl!na nceden so!umu ve kat
durumda bulunan d yzey buna engel
olmaya alr. Yani d ksm i ksmn
bzlmesini engellemek (onu eski boyunda
tutmak) iin i ksma ekme gerilmeleri
uygular; i ksm ise bzlmeye alrken
d ksmnda kendisiyle birlikte boyunun
ksalmasn sa!lamak iin d ksma basma
gerilemeleri uygular. Sonuta d yzeyde
basma , i yzeyde ise ekme i gerilmeleri
oluur.
Gevrek malzemelerde atlak oluumu iin
ekme gerilmeleri daha etkin oldu!undan,
yzeyinde basma i gerilmeleri bulunan bu
malzeme krlmaya kar daha az
duyarldr (Temperlenmi Cam).
10.7. Optik zellikler
Baz malzemelerde optik zellikler (!
yanstma, krma, yutma, geirme gibi
zellikler) mekanik zelliklerden daha
nemlidir. rne!in birok optik
uygulamada (pencere camlar, mercekler
gibi) kullanlan camlar, bu gruba giren
malzemelerdendir.
Krlma ve Yansma
Ik, bir ortamdan di!erine geerken
krlmaya ve yansmaya u!rar. I!n
dt! dzlemin normali ile gelen ve
yansyan !n yapt! alar eittir; ancak
krlmayla oluan a gelme asndan
krlma indisine ba!l olarak byk veya
kk olabilir. Krlma indisi n,
malzemeye zg bir zelliktir; krlma
indisi byk olan malzeme, ! normale
yaklatrarak krar.
Her malzemenin krlma indisi
n = v
vakum
/v
faz
= sinI
i
/sinI
r
eklinde tanmlanr. Krlma indisi n-
de!eri byk olan malzemeler iyi
yanstcdrlar. rne!in cam emaye
kaplamalarda yanstclk istenen bir
zelliktir, lenslerde ise k kaybndan
dolay istenmeyen bir zelliktir.

Yansmay azaltmak iin yzey kaplamas
kullanm
Yansmay azaltan yzey kaplamalar:
Mikroskop merceklerinde ve gzlk
camlarnda uygulanr. rne!in K
kalnl!nda bir kaplama yansmay azaltr.
Kaplama malzemesinin krlma indisi,
fazlarn indislerinin arasndadr,
kaplamann st ve alt yzeyinden yansyan
birincil ve ikincil yansma nlarn giriimi
sonucu yansma yok edilmi olur. Sonuta
yansma azalr, ancak krlp geen nn
glendi!i sylenemez.
Yzey przll!nn yansmaya etkisi
Yzey prznn yansmaya etkisi:
Ortalama yzey ile gerek yzeyin paralel
olmamas przllk oluturur. Ortalama
yzey dndaki gerek yansmalar sonucu
oluan da!nk yansma, yzey przll!
ile artar.
Saydamlk, Yarsaydamlk ve Opaklk:
Malzemeler k geirgenliklerine gre
saydam, yarsaydam ve saydam olmayan
eklinde snflandrlabilir. Camlarda
opaklk, salma mekanizmasyla
aklanabilir. Yap iindeki gzenek veya
taneciklerden dolay !n salmas
gerekleir. Bunlarn boyutunun grlebilir
k dalga boyundan ok kk olmas
durumunda salmay etkilemezler. Dalga
boyuna yakn tanecikler veya gzenekler
salmay maksimuma yaklatrr.
Saydaml! nleyen gzenekler ve
tanecikler salma merkezleri olarak da
adlandrlrlar.
Yarsaydam bir cam levhadan !n
yansmas ve geii
Bir gzenekte !n salmas
Renk olu1umu:
Bu durum belirli dalga boylarnn malzeme
tarafndan emilmesi ile ilgilidir. Yansyan
veya geen farkl nlarn de!iik dalga
boydaki karmlar gzmz tarafndan
alglanarak renk oluur. Beyaz k grnr
spektrumdaki tm dalga boylarndaki
nlarn karmdr. Ancak krmz dalga
boyunun ok emilmesi bir durum ortaya
karsa, mavi k n plana kar ve maviye
yakn bir renk alglamas olur. Cama uygun
iyonlar katlarak, belirli dalga boylarnn
emilmesi ve malzemede renk ayarlamas
yaplmas mmkndr.
%1 kobalt ieren camn emme e!risi
Aran Mal201 Ders Notlar 74
11. Kompozitler
Bilindii gibi mhendislik malzemeleri
genellikle metaller, seramikler ve
polimerler olmak zere ana grupta ele
alnmaktadr. Bu gruplara ait malzemelerin
en karakteristik zellikleri birbirinden ok
farkldr. Younluk, dayanm, tokluk, sl
kararllk gibi zellikler, malzemenin
kullanm zellikleri; biimlendirme,
birle#tirme gibi zellikleri ise imalat
zellikleridir. Baz malzemelerin imalat
zellikleri, bazlarnn ise kullanm
zellikleri iyidir. rnein; metallerin
tokluklar iyi, seramiklerin ise olduka
ktdr. Polimerlerin biimlendirilmesi
snek olduklarndan dolay kolay iken,
dayanmlarnn d#k olmas dezavantaj
olu#turur. Seramiklerin sl kararllklar
iyidir, fakat biimlendirme, birle#tirme gibi
imalat zellikleri genelde ktdr. Tm
zellikler dikkate alndnda, metallerin
zellikleri en uygunudur, dolaysyla
(yanl# yapma ihtimali en az olduu iin)
mhendisler uzun yllar malzeme
seiminde genellikle metalleri tercih
etmi#lerdir.
Bu gruba ek olarak birden ok
malzemenin birle#tirilmesiyle olu#turulan
kompozitler drdnc malzeme grubu
olarak deerlendirilmektedir. ,ki veya daha
fazla malzemenin uygun olan zelliklerini
tek malzemede toplamak, veya yeni bir
zellik ortaya karmak amacyla makro
dzeyde birle#tirilmesi ile geli#tirilmi#
malzemeler, kompozit (karma malzeme)
olarak adlandrlr (rnein cam takviyeli
plastik, beton, ah#ap vb.).
Kompozitlerde Gelitirilen zelliklere
Baz rnekler:
Rijitlik,Dayanm: Polimer matrise
elyaf takviye ile dayanm ve rijitlik
artrlr.
Krlma tokluu: Kerpi, balk iine
saman lifleri katlarak yaplan ve
asrlardr kullanlan bir yap malzemesi
trdr. Saman katlarak kerpiin
tokluu, yani paralanmas iin gereken
enerjiyi artrlr.
Elektrik iletkenlii: Enerji nakil
hatlarnda elektrik tellerinin
dayanmlarnn yksek, iletkenliinin
de iyi olmas gerekir. Bunun iin d#
bakr (alternatif akm yzeyden iletilir),
ii ise dayanm yksek elikten
meydana gelen teller retilebilir.
Anma dayanm: A#nma
dayanmn artrmak amacyla;
malzeme yzeyleri sert (a#nmayan) bir
malzemeyle kaplanr.
Korozyona dayanm: Malzeme
yzeyine ortam etkilerine daha
dayankl bit tabaka kaplanr. kelme
sertle#mesi uygulanm# aluminyum
ala#mlarnn (rnein Al-Cu) korozyon
dayanm d#k olduu iin,
yzeylerine saf aluminyum (100-200
mikron kalnlnda) giydirilir.

11.1. Kompozit Trleri
Kompozitler matris malzemesine gre
Plastik Matrisli,
Metal Matrisli ve
Seramik Matrisli olarak snflanr.
Matris; takviyeyi ta#yan esas malzemedir.
Kompozitlerde matrisin grevi #unlardr:
d# zorlamalar takviye malzemelerine
aktarr,
onlar darbelerden ve ortam etkisinden
korur,
baz durumlarda malzemenin
tokluunu artrr (rnein, matrisin
metal olmas tokluk salar).
Polimer Matrisli Kompozitler
Polimer Matrisli Kompozitlerde polimer
matrise takviye taplarak rijitlik ve
dayanm kazandrlr. Genel olarak matris
olarak termosetler seilir. Termoset sv
halde kullanlarak, takviye yaplr ve matris
ierisinde apraz balar olu#turacak
sertle#tirici katlr. Yani, retimi kolaydr.
Baz plastik matris malzemeleri
TERMOSETLER
Polyester Genel amal yaplar
(genellikle dokuma
elyaf takviyeli)
Epoksi Yksek dayanm
Fenolik Yksek scaklk
uygulamalar
TERMOPLAST*KLER
Naylon66
Polikarbonat
Polistiren
Termoplastiklerin
kullanm yaygn
deildir, ancak yksek
tokluun gerektii
durumlarda tercih edilir
Metal Matrisli Kompozitler
Metal matrisler dayanm daha yksek
malzemelerdir, tokluklar ve kullanm
scaklklar daha yksektir. Ancak erime
scaklklar yksek olduundan, retimleri
daha gtr. Bu nedenle takviye olarak her
malzeme kullanlamaz.
Seramik Matrisli Kompozitler
ok yksek scaklklar iin uygundur,
dayanmlar yksektir ancak gevrek
malzemelerdir. Seramiklerde genellikle
elyaf takviye katlarak tokluk artrlmaya
al#lr (kerpi rnei).

Kompozitler takviye trne gre de
snflanabilir:
Takviye, matrisin zellikle mekanik
zelliklerini geli#tirir.
Elyaf Takviyeli Kompozitler
Parack Takviyeli Kompozitler
Tabakal Kompozitler
Elyaf Takviyeli Kompozitler (ETK)
Bu tr kompozitlerde, matristen dayanm
bakmndan nemli bir beklenti yoktur.
Matris lifleri yerinde tutar, ortam
etkilerinden korur ve kuvvetleri liflere
iletir; kuvvet ise tmyle elyaf tarafndan
ta#nr. Dayanm ve rijitlii yksek olan
elyaf lifleri takviye olarak kullanlr.
Kuvvet tmyle elyaf tarafndan ta#nr.
Srekli veya sreksiz elyaf ile takviye
yaplabilir.
Bu malzemelere rnek olarak cam takviyeli
plastikler (fiberglas) gsterilebilir.
Takviye olarak kullanlan elyaf biimleri
(a) srekli elyaf (Bu tip bir takviyede,
liflere paralel dorultuda dayanm yksek
olur. Yani, zellikler kuvvetin ynne
bamldr (anizotropik).
(b) krplm# elyaf (rn. Kee)
(c) dokuma (rn. Kevlar)
Elyafn ynlendirilerek kullanlmas
halinde zellikler yne baml
(anizotropik) olur.
Baz Elyaf Trleri ve zellikleri:
Elyaf Younluk,
g/cm3
ekme
Dayanm,
MPa
Elastiklik
Modl,
GPa
Cam 2,54 3500 75
Karbon 1,85 2000-
3000
520-220
Kevlar 1,44 2700 130
Bor 2,68 3500 415
Cam, karbon, kevlar ve bor elyaf
e#itlerine baz rneklerdir. ,stenilen
kompozitin zelliklerine gre uygun bir
elyaf seilerek kompozit olu#turulur.
Cam liflerin dayanmlar yksektir, ancak
elastiklik modulu ancak Al kadardr.
Karbon, kristal ya da amorf yap iinde
bulunabilir. Kristal #eklinde bulunmas
yksek rijitlik salarken, amorf yapya
dahip iken dayanm ykseltir.
Kevlar, younluu ok d#k, daha az
rijit, fakat karbona gre daha ucuz bir
takviye malzemesidir. ,malat zellikleri iyi
olduundan, ska kullanlr.
Bor; rijitlii yksek bir takviye tr olup,
metal matrise uygun bir malzemedir.
(rnein; aluminyum matrisli bir kompozit
yaplacaksa, yksek scaklklarda
aluminyumu eritip iine takviyeyi koymak
lazmdr. Bu nedenle matris iin yksek
scaklklara dayanabilecek bir malzeme
uygun olur. Bu tr kullanmlar iin bor
uygundur, ancak dier elyaf e#itlerine re
ok daha pahaldr.
Elyaf Takviyeli Kompozitlerin Baz
Malzemeler ile Kar#la#trlmas
MALZEME Younluk
(g/cm
3
)
ekme Day.
(Mpa)
Elast. Mod.
(Gpa)
zgl ekme
Day. (Mpa)
zgl Elast.
Mod. (Gpa)
Ala#msz elik 7,9 400 203 58 26
Aluminyum 2,8 84 71 30 25
Al ala#m 2024 2,8 247 69 88 25
SiC(par.)- Al KM 2,8 500 90 179 32
Ah#ap (kayn) 0,7 110 13 157 1
Kemik 1,8 38 26 75 14
Plastik Malzeme 1,2 60 3 50 2,5
Karbon-Epoksi KM 1,5 1650 140 110 93
Kevlar-Epoksi KM 1,4 1400 77 1000 55
Cam-Epoksi KM 1,8 1150 42 639 23
Parack Takviyeli Kompozitler
a. *ri Parack Takviyeli:
Yk matris ve elyaf birlikte ta#rlar .
zellikler izotropik malzemelerdir.
rnekler:
Beton: akl + kum + imento. ,ri ve
kk paracklarn belirli bir hacmi
doldurmas
Sermet: WC/Co, Sert wolfram karbr
paracklarnn, tokluu yksek kobalt
matris iinde bulunduu kesici ular.

b. Kk Parack Takviyeli:
Genellikle metal matrisli malzemelerde
kullanlr. Kuvvetler matris tarafndan
ta#nr. Paracklar dislokasyon hareketleri-
ni engelleyerek dayanm artrrlar. zel-
likler izotropiktir.
Tabakal Kompozitler
,stifleme geometrisi zellikleri belirler.
Sandvi Paneller: ,ki yzey tabakas
arasna bal petei #eklinde bir tabakann
birle#tirilmesi ile meydana gelir. Bu tr
kompozitler basmaya ve emeye dayank-
ldr, ayrca hafif olmas da bir avantajdr.
11.2. Elyaf Takviyeli Kompozitlerin
(ETK) Mekanik zellikleri:
ETK malzemelerin zellikleri, homojen ve
izotrop (rnein metaller gibi)
malzemelerden ok farkldr. Bu
malzemelerde, malzemeyi olu#turan
bile#enlerin zellikleri (elyaf ve matrisin)
ve bunlarn geometrik dzeni belirleyicidir.
Elyaf ve matris zellikleri verildiinde
malzemenin yeni mekanik zelliklerini
inceleyen bilim dalna mikromekanik ad
verilir.
ETKlarn zelliklerine etki eden
faktrlerin ba#lcalar #unlardr:
Bile#enlerin hacim oranlar, biim
ve byklkleri
Bile#enlerin geometrik dzenleni#i
Bile#enlerin zellikleri
Bile#enler arasndaki arayzeydeki
balarn zellikleri
Srekli Elyaf Takviyeli Kompozitlerde
Elastik Modln Bulunmas:
Takviye Dorultusunda Ykleme
Srekli elyaflar tek ynde dzenlenmi# bir
karma malzemeye takviye dorultusunda
kuvvet uygulandnda elyaf (f), matris (m)
ve kompozit (c) ayn miktarda
uzayacandan:
yazlabilir (e uzama durumu).
Kompozitin ta#d kuvvet ise, elyaf ve
matrisin ta#d kuvvetlerin toplamdr.
Kuvvetleri gerilme ve alanlar cinsinden
yazarsak
bulunur. Burada

e#itlii geerlidir.
Elyaf srekli olduundan hacim oranlar
iin
v
m
= A
m
/ A
c
v
e
= A
e
/ A
c
v
m
+ v
e
= 1
e#itlikleri geerlidir. Dolaysyla yukardaki
denklemi A
c
ye ve birim uzama deerine
blersek
bulunur ve gerekli ksaltma dzenlemeler
ile
E
c
= v
m
.E
m
+ v
f
.E
f
elde edilir. Yani bu kompozitin takviye
dorultusundaki elastiklik modl her bir
bile#enin hacim oran ve elastiklik
modlnn arpmlarnn toplamdr. Bu
tarz bir hesaplama KARIIMLAR
KURALINDA PARALEL TOPLAMA olarak
adlandrlr.
Burada dikkat edilmesi gereken, bulunan E
deeri malzemenin takviye dorultusun-
daki elastiklik modl olduudur. Bu
denklemin geerli olmas iin: takviye
srekli olmal ve elyaf matris ba tam
olmaldr.
Bu denklemin herhangi bir dier kompozit
zellii iin genel ifadesi a#adaki
#ekildedir:
E
c
= F v
i
.
i
Burada v
i,
i bile#eninin hacim oran,
i
ise i bile#eninin zelliidir. rnein
kompozitler iin younluk da bu #ekilde
hesaplanabilir.
Takviye Dorultusuna Dik Ykleme
Srekli elyaflar tek ynde dzenlenmi# bir
karma malzemeye takviye dorultusuna
dik kuvvet uygulandnda elyaf (f), matris
(m) ve kompozit (c) ayn gerilmeler altnda
kalacandan
yazlabilir (e gerilme durumu).
Kompozitin uzamas ise elyaf ve matrisin
uzamalarnn toplamdr. ,#lem yaparken
kolaylk salamas asndan toplam lif
alanna sahip tek bir lif varm# gibi
d#nlebilir
Bu durumda malzemenin uzamas
Gh
c
= Gh
m
+ Gh
f
olur. te yandan
Gh
c
= H
c
. h
c
,
Gh
m
= H
m
. h
m
,
Gh
f
= H
f
. h
f
olduundan
H
c
. h
c
= H
m
. h
c
. v
m
+ H
f
. h
c
. v
f
I
c
/E
c
= I
m
/E
m
. v
m
+ I
f
/E
f
. v
f
ve gerilmeler e#it olduundan a#adaki
denklem elde edilir.
yani kompozitin takviyeye dik elastiklik
modl her bir bile#enin hacim oran ile
elastiklik modlnn blmlerinin
toplamdr. Bu tarz bir hesaplama
KARIIMLAR KURALINDA SER
TOPLAMA olarak adlandrlr. A#ada e#
uzama ve e# gerilme durumlar iin dei#ik
hacim oranlarnda kompozitin elastiklik
modlnn dei#imi gsterilmektedir. , E#
uzama durumunda elyaflarn elastiklik
modlne katks e# gerilme
durumundakinden daha ciddidir.
Bu denklemin herhangi bir dier kompozit
zellii iin genel ifadesi a#adaki
#ekildedir:
E
c
= < (v
i
/
i
)
Burada v
i
: i bile#eninin hacim oran,
i
ise i bile#eninin zelliidir.
Taneleri niform Dalm Parackl
Bir Kompozit
Bu tr malzemelerin elastiklik modl
hesaplanrken e# uzama ve e# gerilmede
kullanlan e#itliklerin genelle#tirilmi# hali
kullanlr
E
k
n
= v
m
x E
m
n
+ v
e
x E
e
n
Denklemdeki n deeri, e# uzama durumu
iin +1, e# gerilme durumu iin -
1dir.Yksek elastik modll parack ve
d#k elastik modll matris olduunda
n=0,elastik modl d#k parack ve
elastik modl yksek olan matrisler iin
n= alnr. Aslnda bunlar bize kesin
sonu vermemekle beraber malzeme
hakknda fikir sahibi olmamz salar.

Takviye-Matris Arayzeyinin Dayanm:
Bir kompozitte hasar olu#umu a#adaki
biimlerde olur:
1) Matris takviye araba gl ise krlma
birlikte olur, malzeme rijit ve gevrektir.
rlr
2) Ara yzey ba zayf ise matris krlr,
tam hasar olu#umu iin liflerin matristen
ekilmesi gerekir. Malzemenin tok olmas
iin liflerin matrise ok sk bal olmamas
gerekir, bu durumda liflerin ekilmesi iin
srtnmeye kar# enerji harcanacaktr.
BAZI KARAILAATIRMALAR:
Kompozit malzemelerin zgl
dayanmlarnn klasik malzemelerle
kar#la#trlmas
Seramik matrislerde sreksiz elyaf
takviyesi ile toklukta nemli art#lar
salanr.

12. Ortamn Etkileri

12.1. Korozyon
Korozyon metallerin ortam ile kimyasal
veya elektrokimyasal reaksiyonu sonucu,
zelliklerinin olumsuz ynde
etkilenmesidir.
Kimyasal Korozyonda metalin
genellikle elektron verdii bir
reaksiyon oluur.
Elektrokimyasal Korozyonda konum
olarak ounlukla farkl yerlerde
oluan iki ayr reaksiyon vardr. Bunlar
arasnda elektrik yklerinin karlkl
deiimi sz konusudur.

12.1.1 Kimyasal Korozyon
Metal ve alamlarnn, elektrik iletkenlii
olmayan, gaz ortamlar iindeki
korozyonudur. Metal genellikle elektron
verir ve reaksiyon oluur. Dier element
genellikle oksijen olduundan metal
elektronu oksijene verir ve reaksiyon
sonucu yzeyde metal oksit tabaka oluur.
Oksidasyon reaksiyonu zellikle yksek
scaklklarda belirgindir ve bu durumda
oluan korozyon rnne tufal denir.
2 Mg + O2 >> 2MgO
Oksit Tabakalar
Oksit tabakalar deiik zelliklerde
olabilir:
a) Yzeye tutunan, ancak gzenekli
b) Yzeye tutunan, gzeneksiz ve
koruyucu
c) Yzeye tutunmayan ve dklen
Pilling Bedwoth oran malzemenin
oksitlenmeye olan direncini belirler. Bu
deer oluan oksit hacminin, yerini ald
metalin hacmine oran olarak hesaplanr.
D m a
d M
B P
. .
.
=
M= Oksitin molekl arl
d = Metalin zgl arl
m = Metalin atom arl
D = Oksit iindeki metal atomu says
Bu deer 1den kk ise gzenekli bir
oksit tabakas, ok byk ise yzeye
tutunamayan ve dklen bir oksit tabakas
oluur. Her iki durumda da oksit tabakas
koruyucu deildir. Yzeye tutunan
koruyucu oksit tabakalarnda P-B oran
genellikle 1 ile 2 deerleri arasndadr.
Oluan metal oksidin yzeye tutunmas ve
koruyucu karakterine gre oksit
tabakasnn kalnl parabolik veya
dorusal olarak artar.
- Lineer (dorusal) karakter (koruma
zellii kt):
y
1
= c
1
.t + c
2
- Parabolik karakter (koruma zellii iyi)
y
2
= c
3
.2 + c
4
12.1.2 Elektrokimyasal Korozyon
Elektrokimyasal korozyonda konum
olarak farkl yerlerde oluan iki
reaksiyon vardr (anot ve katot).
Elektrokimyasal korozyonun her iki
kimyasal reaksiyonunda da elektrik
yklerinin karlkl deiimi zorunludur.
Bu deiim metallerde elektron iletimi
yoluyla olur, metalin dnda ise akm
elektrolit zerinden salanr. Elektrolitler
ounlukla sv zeltiler olmakla birlikte,
toprakta ve tuz eriyiklerinde de iyon iletimi
mmkndr.
Katotta (-) elektrolit iindeki pozitif
iyonlar ynelir ve burada elektron alarak
kelir (galvanik yzey kaplama!). Anotta
(+) ise metal atomlar elektron vererek
reaksiyona girerler.
D bir elektrik akm kayna olmasa dahi
her metalin farkl bir elektrolitik znme
eilimi vardr. Bu zellik elektrokimyasal
gerilim deeri ile verilir. Her malzemenin
standart bir elektroda gre elektod
gerilimini aada grlen yarm pil
hcresi ile llebilir .Eer E
0
sfrdan
byk ise bakr standart elektroduna gre
katodiktir.
Elektrokimyasal Gerilim Deerleri
Farkl elektrokimyasal gerilim deerine
sahip metallerin yanyana getirilmesi ve bir
elektrolit zerinden temas halinde bir
korozyon pili (galvanik hcre) oluur. Bu
metallerden greceli olarak asal olmayan
metal anot olarak elektrolite metal iyonlar
verir.
Galvanik hcre, iki metalin elektrolit iine
daldrlmas ve elektrotlarn birbirine
balanmasyla oluan yapdr. Bu
metallerden biri daha asaldr, yani anottur,
dieri katottur. Korozyon anotta meydana
gelir, katota bir ey olmaz.
12.2 Korozyon Trleri
Biimsel Snflama
Genel korozyon: Tm yzeyde etkindir,
niform ve yava ilerler. Korozyonun
neden olduu maddelerden tr
kolaylkla farkedilerek nlem alnabilir.
Noktasal korozyon: Yerel ukurlar oluur
veya yzeyin alt oyulur. Zor fark edilir;
oluacak hasar, korozyon hasarnn
kendisinden ok daha ardr.
Korozyon atla: Mekanik zorlamalar
altnda atlak ularnda. En tehlikeli
korozyon biimi olup, noktasal korozyon
gibi ok zor fark edilir. Taneleraras ve
tanelerii olabilir.
Elektrokimyasal Korozyon Trleri
Temas korozyonu: Farkl malzemeler
temas sonucu ortaya kar. Cvata ile
bunun baland ana malzemelerin farkl
olmas gibi gibi, makro temas pili.
Bu tr temas pilleri (galvanik hcreler)
mikroskopik dzeyde de oluabilir.
rnein farkl iyap bileenlerinin
bulunmas (alfa-beta pirinci), tane
snrnn tane iinden farkl olmas
(taneleraras korozyon) gibi..
Taneleraras korozyon: Tane snrna
yakn amorf blgelerde veya baz alam
elementlerindeki farkllklar nedeniyle
(rnein paslanmaz eliklerde tane
snrnda krom karbr kelmesi) ortaya
kar.
Oksijen Deriiklii Pili: Elektrolit
iindeki oksijen giriinin eitli blgelerde
farkl olmas nedeniyle oluan
havalandrma pili nedeniyle korozyon
oluabilir. rnekler:
Aralk korozyonu: Dar aralklarda veya
szdrmazlk yzeylerinde oluan aralk
korozyonu da farkl havalandrma
nedeniyle oluur.
&ekil deitirme farkllklar nedeniyle
oluan elektrokorozyon, rnein bklm
bir ivide souk ekil deitirmi blgeler.
Mekanik zorlamal korozyon
trleri:
Gerilme korozyonu: Gerilme korozyonu
elektrolit iinde bulunan ve bir atlak
balangc tayan para zerine ekme
gerilmelerinin etkimesi ile ortaya kar.
Hidrojen gevreklii: Gerilme, elektrolit
ve atlak gibi eleman mevcuttur. Ancak
hasar mekanizmas dier korozyon
trlerinden farkldr. Burada hidrojenin
malzeme iine yaynmas ve daha sonra
malzeme ii mikro boluklarda hidrojen
molekln meydana getirirken i
basnlara, gerilmelere ve dolaysyla
atlaklara yol amas sz konusudur.
Korozyon yorulmas: Korozyon oluum
nedenleri benzerdir, yalnz burada atlak
yorulma sonucu oluur.
Mekanik zorlamal korozyon trleri
arasnda iki kat maddenin srtnmesi
sonucu ortaya kan srtnme korozyonu,
akan svlar iinde oluan erozyon
korozyonu ve kavitasyon korozyonu da
sralanabilir.
12.3 Korozyondan Korunma
Korozyondan korunmak iin deiik
yntemler uygulanabilir:
Uygun Malzeme Seimi
Uygun Tasarm
Aktif Korunma
Pasif Korunma

12.3.1. Aktif korunma
Katodik koruma: Kurban anot kullanarak
korunacak malzeme katot haline getirilir,
rnein inko kaplama (galvanizleme)
inko ve kalay kapl eliklerin korozyonu
Katodik korumaya bir dier rnek, suyun
iinde veya toprak altnda kalan metallerde
korozyonu engellemek iin bu metallere
temas edecek ekilde asal olmayan reaktif
bir metal yerletirilmesidir.
Kurban elektrot gvdenin malzemesinden
daha anodik yapda olacak ekilde seilir.
Bu sayede kurban elektrotta korozyon
meydana gelir ve bu kurban elektrot bitene
kadar gvde korozyondan korunmu olur.
D elektrik potansiyeli uygulanmas ile de
korozyon reaksiyonlar azaltlabilir,
rnein toprak altndaki boruya doru
akm uygulanr. Bu sayede boru katot
durumuna gelir ve korunmu olur.

12.3.2. Pasif korunma:
Bu yntemlerde elektrolitin etkinliini
azaltlmaya allr
Elektrolitin deitirilmesi: Hnhibitr
denilen kimyasal maddeler eklenebilir,
kapal devre sistemlerde akkan oksijence
fakirletirilebilir.. Kalorifer suyuna iyon
hareketini yavalatan tuzlar katmak bu
ynteme rnek olarak verilebilir.
Korunacak metalden elektroliti uzak tutan
her trl nlem anlalr. Organik (ya,
balmumu, plastik), metal olmayan
inorganik (oksitler, fosfatlar, seramikler,
emaye) ve metal yzey koruma
kaplamalarndan yararlanlr.
Farkl malzemeler arasnda korozyon pili
olumas iin ara yaltkan tabakalar ile
engellenebilir. Yani galvanik hcre
oluumu engellenmeye allr.
Malzemede i gerilmenin olduu
blgelerde anodik davranma eilimi vardr
(rnein souk ekil deitirmi blgeler).
Homojenletirme, yeniden kristalleme,
gerilme giderme tav sl ilemlerle bu
gerilmeleri gidermek korozyonu azaltr.
Tasarm tedbirleri alnabilir. rnein;
cvataya plastik pul koyma, boyama,
emaye kaplama, metal birletirmelerde
aralk brakmama ve son are olarak da
malzemenin mrnn biraz daha uzamas
iin anot yzey alann byk semek.
12.2. Anma
Deiik anma trleri vardr:
Adhezif anma
Abrazif anma
Erozyon
Kavitasyon
Adhezif anma
Adhezif anmada iki yzey birbiri
zerinde kayar. Przler yksek basn
altnda temas eder, ksmen kaynar ve
koparlar.
Abrazif anma
Bu tr anmada araya giren andrc sert
paracklar vardr. Bu durumdan imalatta
da yararlanlr (talama, zmparalama vb.)
Archard Anma Katsays
Birbiri zerinde hareket eden bir malzeme
iftinin anma dayanm Archard
Katsays k
A
ile ifade edilir.
Birim kayma uzunluu bana yzeyden
kaybedilen malzeme hacmi, anma hz W
olarak tanmlanr. Archard Anma
Katsays k
A
, birbiri zerinde srtnen
malzeme iftinin anmaya direncini temsil
eden bir deerdir.

W= k
A
A p
Burada
A: yzey alan, p: basn, k
A
: Archard
anma katsaysdr.

13. Elektriksel ve Manyetik
zellikler

13.1. letkenlik
Malzemeler iindeki elektrik iletimi,
uygulanan bir elektriksel alann etkisiyle
malzeme iindeki yk tayclarn
hareketleri ile oluur. Elektronlar, elektron
boluklar, anyon (-) ve katyonlar (+)
balca yk tayclardr. Metallerin
elektrik iletkenli$inin iyi olmas, kafes
iinde valans elektronlarnn serbeste
hareket edebilmesi ile ilgilidir.
Bir iletkenin elektrik direnci R, iletkenin
geometrisi ve malzemenin zgl direncine
ba$ldr
R = * . L / A
Burada * zgl diren(ohm.cm), L direncin
uzunlu$u(cm), A ise direncin kesit alandr
(cm
2
). Bu de$erin tersi olan / de$eri ise
zgl iletkenlik olarak tanmlanr (/ = 1 /
*; ohm
-1
.cm
-1
) zgl iletkenlik ve zgl
diren malzemenin ayrt edici
zelliklerindendir.
Elektrik iletkenli$i tayc saysyla, yk
miktaryla ve taycnn hareketliili$i ile
orantldr.

/ ~ n . q .
n: yk tayc says
q: tayc bana yk
: tayc hareketlili$i
Metaller iin tayc hz nemli iken
yaltkan ve yar iletkenler iin tayc
says nemlidir. nk metallerde tayc
elektron sayca boldur, daha ok taycnn
hz ve tayclarn engellerle karlap
karlamad$ nemlidir. Yaltkanlarda ve
yariletkenlerde ise tayc says az
oldu$undan saylar nem kazanmaktadr.

Metallerde tayc eleman elektronlardr.
Yar iletkenlerde ise elektronlar ve
elektronlarn oluturdu$u boluklar elektrik
iletimine katkda bulunur. Tayclarn hz
atomik ba$a, kafes kusurlarna, mikro
yapya, iyonik bileenlere ve difzyon
oranna ba$ldr. Btn bu etkilerden
dolay malzemeler ok farkl iletken
zelliklere sahiplerdir. De$iik
malzemelerim iletkenlik de$erleri aa$da
grlmektedir.

Enerji Bantlar Modeli
Elektriksel iletkenli$i elektronlarn enerji
band modeli ile aklanabilir. Bir atomda
elektronlar tanmlanm enerji
seviyelerinde bulunabilirler, ayn konumda
spin ynleri ters olan bir iftten fazla
elektron bulunamaz (Pauli prensibi).
Atomlar bir kat iinde yan yana
bulunduklarnda, aralarndaki uzakl$a
ba$l olarak birbirleri ile giriimde
bulunurlar ve tek atom iin belirlenmi
enerji seviyesinde de$il, birbirine ok
yakn enerji seviyesinin yer ald$ belirli
enerji bantlar iine yerleirler. ?letkenlik
iin en d bantlar nem tar, rnek olarak
sodyum kristalindeki enerji seviyelerini
alrsak:

Tek bir sodyum atomunun
enerji seviyeleri

Sodtum kristalinde 3s enerji seviyesi yar
dolu bir bant eklinde olumu
Enerji bantlarnn atomlararas
uzaklk ile de$iimi
Valans band: Ksmen veya tamamen dolu
en yksek enerji band,
letim Band: Ksmen dolu veya bo enerji
band. ?letim bu enerji seviyesindeki
elektronlar ile gerekleir. Yar dolu bir
valans band ayn zamanda iletim banddr.
Bu bantlar arasnda elektronlarn
bulunamayaca$ yasak enerji seviyeleri
bulunabilir.

Yaltkan ve Yariletkenler
Elektrik iletkenli$i, yani bir elektronun
serbest hale gelerek hareket edebilmesi iin
bulundu$u dzeyin stnde bo bir enerji
seviyesine ykseltilmesi gerekir. Yar
iletkenlerde ve yaltkanlarda valans band
tam doludur, bo st seviyeler yoktur; yani
daha fazla elektron alamaz, dolaysyla
iletim normal koullarda mmkn de$ildir.
Bu malzemelerde valans band ile iletim
band ile arasnda bo bir yasak blge
vardr, iletim iin elektronlarn st enerji
seviyesine kmas ve bu blgeden
atlamas gerekir. Bu durum rne$in yksek
scaklklarda sl aktivasyondan ile
sa$lanabilir. Yariletkenlerde bu atlama
oda scaklklarnda dahi mmkn olabilir;
bir elektronun iletim bandna atlamas
halinde valans bandnda geriye bir boluk
(art yk) kalr. Bunlarn yk tayc
olarak kullanlmas ile iletim mmkn
olur. Yaltkanlarda ise bu yasak blge
aral$ aralk daha fazladr (>2 eV) ve
atlama imkanszdr.
Metallerde ise valans band tam dolu
de$ildir veya iletim band ile rtr.
Dolaysyla elektronlar st enerji
seviyelerine kolaylkla karak iletimi
sa$layabilirler.
letkenlik ve atomsal ban ilgisi:
Yaltkanlar: Genellikle elektronlarn
atomlara ba$l oldu$u iyonik (ve ksmen
kovalant) ba$lar
Yariletkenler: Genellikle zayf kovalent
ba$lar
letkenler: Elektronlarn serbeste hareket
edebildi$i metaller

Fermi enerjisi
Elektronlar enerji bandnn en alt
dzeyinden balayarak band doldururlar. 0
Kde en st enerji dzeyine Fermi enerjisi
ad verilir.
Scaklk arttka sl aktivasyonla baz
elektronlar Fermi enerjisinin stne kar
ve arkalarnda bo dzeyler oluur.
rne$in yar dolu valans bantarnda sl
aktive olmu elektronlarn seviyesi
ykselir, Fermi de$erinin zerine kar.
0 K scakl$nda yar dolu bir valans
bandnda enerji seviyeleri (Ef: Fermi
enerjisi)
T > 0 K iin yar dolu bir valans bandnda
enerji seviyeleri
Valans band tam dolu ise, en st enerji
dzeyi iletim bandna atlayabilecek
seviyeye ykselebilir.
letkenlie etki eden dei"ik faktrler:
Elektrik iletkenli$i malzemenin iyapsna
da duyarldr. Metallerde kafes kusurlarnn
varl$ zgl direnci artrr:. rne$in ticari
bakrn direnci saf bakrdan daha yksektir,
bunun nedeni ticari bakrn iinde bulunan
katklarn birer kafes kusuru olarak
elektron hareketlili$ini drmesidir.
Az miktarda katlan elementlerin bakrn
zgl direncine etkisi
Ayrca so$uk ekil de$itirerek peklemi
malzemede dislokasyon yo$unlu$u
yksektir ve bu kafes kusurlar direncin
artmasna neden olurlar.
te yandan metallerde, scaklk arttka
kafesteki atomlarn sl titreimleri
artaca$ndan, elektron hareketi zorlar ve
diren artar. Scaklk artka zgl diren
do$rusal olarak artar (sl titreimler).
* = *
os
[1+K(T-Tos)]
os: oda scakl$
Baz letken Malzemeler:
Gm": ok iyidir , ancak pahaldr
Bakr: en yaygn kullanlan, ancak
dayanm dk.tr (dayanm artrmak iin
pekleme veya kelme sertlemesi,
mesela Cu-Be alamlar)
Aluminyum: Hafifli$in nemli oldu$u
yerlerde kullanlr
Istma elemanlar: Yksek zgl dirence
sahiplerdir, Ni-Cr alamlar
13.2. Isl iftler (Termokupl
termoeleman)
Fermi enerji seviyesi scakl$a duyarldr,
yani iletken bir telin scak ucunda so$uk
ucuna gre daha yksek enerji
seviyelerinde elektronlar bulunur ve bu
elektronlar kar uca giderek, scak u (+),
so$uk u ise (-) ykl olur. Bu tr
duyarll$ farkl olan iki malzemeden (A
ve B metalleri) oluturulan bir sl ift
sayesinde scaklk lmleri yaplabilir.
E$er voltmetreyi ba$lad$mz telle, di$er
teli ayn malzemeden kullanrsak
voltmetrenin iki ucu arasndaki gerilim 0
olacaktr. Bu yzden farkl teller den
oluan bir sl ift (termokupl) kullanrz.
nk farkl tellerin sl duyarll$ de
farkldr.
A ve B metallerinden oluan bir Isl ift
Baz sl iftlerde oluan gerilimin
scaklkla de$iimi

13.2 Yariletkenler
Yariletkenlerde iletim band bo, valans
band ise doludur, ancak yasak blge dar
oldu$undan (<2eV), rne$in yksek
scaklklarda elektronlar valans bandndan
iletim bandna atlayabilir. En nemli
yariletkenler peryodik cetvelin IV.
Grubnda olan Si, Ge ve Sndir.
Yariletkenler, Has ve Katkl olmak zere
iki ayr gruba ayrlr.
Has Yariletkenler:
Bu malzemelerde yasak blge aral$ dar
oldu$undan sl ve benzer etkilerle
elektronlar iletim bandna geebilirler.
?letim bandna geen bir elektron valans
bandnda bir boluk (art yk) brakr.
Elektron ve boluklarn says ayndr. Bir
elektriksel alan uygulanr ise elektronlar ve
boluklar ters ynde hareket ederek iletime
katkda bulunurlar.
rne$in Sida oda scakl$nda (Eg=1,1eV)
1013 atomdan sadece bir tanesi iletim
bandna geer. Scaklk arttka has
yariletkenlerde iletkenlik artar (normal
metallerin tersine!).
Katkl Yariletkenler:
Has yariletkenin iletkenlik zelikleri,
malzemeye kafes yapsna uygun katklarla
(doping) de$itirilir. n-tipi ve p- tipi olmak
zere iki tr vardr. Bu katk difzyon
veya ion implantasyonu gibi yntemlerle
ok dk dzeylerde yaplr.
Katlan yeralan atomlarnda, valans
elektronlar says yariletken malzemeden
farkldr. rne$in fosfor gibi 5 valans
elektronuna sahip bir element 4 valans
elektronlu Si kafesine katlrsa, beinci
elektron zayf bir ba$la kalr ve kolaylkla
iletim bandna atlayabilir. Bu tip katklarla
n-tipi yariletken elde edilir.
n- tipi yariletken
Valans elektron says matris
malzemesinden daha az olan bir katk
yapld$nda (mesela 3 valans elektronlu
Al), valans bandnda bir boluk oluur (+
yk tayc). Bu tip katklara akseptr
denir ve yariletken p-tipi olarak anlr.
p- tipi yariletken
Yariletken Kullanmna rnek: Diyot
Bir p-n diyodunda uygulanan gerilimin
ynne ba$l olarak, arayzey iletken veya
yaltkan olur. Yani p-n diyodu sadece bir
ynde akm gemesine izin verir.
13.3. Dielektrik Malzemeler
Kapasitrler
Kapasitrde elektronlarn kutuplanarak
elektriksel yk elektrik alann ierisinde
depolayabilme zelliklerinden faydalanlr.
Burada iki metal tabaka arasna bir
yaltkan malzeme yerletirilir. Bir elektrik
ve elektronik devre eleman olan
kapasitrler yk depolamak amacyla
kullanlr ve genelde paralel iki plakadan
oluurlar. Bir kapasitrn s$as C = Q /
V, gerilim birimi bana depolayabildi$i
yk miktardr.
Artan gerilim plakalar arasnda dearja yol
aabildi$inden, araya dielektrik malzeme
konulur. Bylelikle kapasitrn
plakalarna, ayn gerilim dzeyi iin daha
fazla elektriksel yk konulabilir ve
kapasitrn s$as arttrlm olur.
?ki paralel iletken plaka +Q, Q ile
yklenirse, plakalar arasnda bir elektrik
alan oluur. Paralel plakal kapasitr iin,
kapasite de$eri C, plakalarn geometrisine
ve plakalar arasndaki dielektrik
malzemeye ba$ldr.
C = Y
r
. Y
o
. A / L = Y . A / L
A plakalarn yzey alan, L plakalar aras
aklk, Y ise ortamn dielektrik sabitidir.
Y
o
vakumdaki dielektrik sabiti (8.85x10-12
F/m2), Y
r
ise malzemenin ba$l dielektrik
sabitidir.
Yaltkan dielektrik malzemelerin iinde
depolayabilece$i yk miktar o malzemeye
zg bir karakteristiktir, yani farkl
malzemelerin ayn koullarda
depolayabilecekleri yk miktar da farkl
olur. Bir malzemenin zerinde yk
depolayabilme yetene$i dielektrik
(yaltkanlk) sabiti ad verilen katsay ile
llr ve bu katsay her malzemede farkl
de$er alr. Hesaplama kolayl$ asndan
her malzemenin dielektrik katsays,
bolu$un dielektrik katsaysna gre
oranlanr ve ortaya kan yeni katsayya
ba$l dielektrik (yaltkanlk) sabiti ad
verilir, ksaca vakumun yaltkanl temel
alnarak dier malzemelerin yaltkanl
buna gre kyaslanr. Vakumun dielektrik
sabiti 1dir; hava ve di$er birok gazn 1
ise yakndr. Ancak plakalar arasna bir
baka malzeme yerletirilirse kapasite
belirgin olarak artar.
Elektrik alan iinde olan malzeme
yapsndaki dzenleme polarizasyon
olarak adlandrlr ve kapasitrn elektrik
yk yo$unlu$unun artmasnn nedenidir.

Polarizasyon mekanizmalar (dipol
olu"umu/ynlenme)
De$iik polarizasyon mekanizmalar
vardr:
Elektronik polarizasyon: Uygulanan
elektrik alan negatif elektron bulutlarn
positif ekirde$e gre kaydrr. Tm
malzemelerde grlr.
yonik polarizasyon: Tm iyonik
malzemelerde grlr. Uygulanan elektrik
alan katyon ve anyonlar ters ynlere
teler.
Molekler polarizasyon: Baz
malzemeler kalc electrik dipollere
sahiptir (H
2
O gibi). Elektrik alan olmadan
dipoller rastgele da$lr, uygulanrsa
ynlenirler.
Dielektrik dayanm
ok yksek elektrik alanlar uygulanrsa
(>108 V/m) dielektrik malzeme iindeki
elektronlar iletim bandna zorlanrlar ve
elektrik boalm olabilir (dielektrik
dayanm, bozulma veya ykm gerilmesi).
Dielektrik dayanm, yaltkan malzemelerin
karakteristikleri arasndadr ve bir
malzemenin yaltkanl$n yitirip
bozuldu$u gerilim, yaltkanlar iin nemli
bir gstergedir. Kondansatrlere belirtilen
snr gerilimlerden daha yksek bir gerilim
kesinlikle uygulanmamaldr, nk bu
ekilde kondansatr iletken haline gelir ve
ilevsiz kalr
Piezoelektriklik
Baz seramik malzemelerde, d
kuvvetlerin uygulanmas ile oluan ekil
de$iimi sonucu bir polarizasyon ve
elektrik alan ortaya kar. Bunun tersi de
olabilir, yani bu malzemelere gerilim
uyguland$nda ekil de$iiklikleri ortaya
kar.
Piezo elektrik malzemeler olarak
adlandrlan bu malzemeler yardmyla,
mekanik biim de$iiklikleri elektrik
sinyallerine (mikrofonlar, uzama ler,
sonar sensrler) veya elektrik sinyalleri
mekanik biim de$iikliklerine
dntrlebilir
Bu malzemelere rnek olarak baryum
titanat BaTiO
3
, kurun zirconat PbZrO
3
,
kuvarz gsterebilir.

13.4. Manyetiklik
Atomlar yrngelerinde dnerken, her
elektron ifti, bir manyetik kutup ifti
oluturur. Ayn enerji seviyesinde spinleri
ters olan iki elektron oldu$undan, bu
alanlar birbirini yok eder. D yrngedeki
valans elektronlar ise giriim halinde
olduklar iin manyetik kutuplar rastgele
ynlendi$inden toplam etkileri ihmal
edilebilir.
Ancak atomda dolmam bir valans alt
dzeyi varsa, burada bulunan tek atomun
kutup ifti atomun manyetik davrann
belirler. Tranzisyon elemanlarnda (Fe, Ni
vs) dolmam enerji dzeyleri
bulundu$undan, manyetiklik asndan
farkl zelliklere sahiptirler ve nitekim bu
kutup iftleri ynlenerek makro dzeyde
bir manyetik moment yaratabilirler.
?inden akm geen bir iletkenin
evrasinde manyetik alan oluur. Bir
bobinde bu manyetik alann iddeti
H = 0,4 ^ n I / L
olarak ifade edilir. Bobin iine manyetiklik
zelli$i olan bir malzeme yerletirilirse
alan iddeti artar. Manyetik ak hem
uygulanan alan iddetine, hem de bu
malzemeye ba$ldr.
B = . H
Uygulanan manyetik alan etkisi ile
malzeme iindeki kutup iftleri ynlenerek
manyetik ak belirli bir doyum seviyesine
kadar artar. malzemenin ba$l manyetik
geirgenli$idir ve boluktaki de$eri 1dir.
Demir iin bu de$er yaklak 5000dir.
Malzemeler manyetik alana gsterdi$i
tepkilere gre snflanabilir:
Diamanyetik Malzemeler: Valans alt
dzeyeri tam doludur. Uygulanan alan
mevcut elektonlarla etkileerek zayflar.
Bu tr malzemeler Cu, Ag, Zn vs.
Paramanyetik Malzemeler: Dolmam
valans alt enerji dzeyleri vardr. Mevcut
manyetik kuvvet iftleri rastgele da$nktr.
Net bir manyetiklik zayftr, Al, Ti gibi.
Ferromanyetik Malzemeler: Bu
malzemelerin manyetik geirgenli$i ok
byktr. Dolmam enerji seviyelerindeki
kutup iftleri dnerek ynlenirler. Paralel
hale gelerek manyetik aky ok
ykseltirler. Manyetik alan kalknca tekrar
da$nk hale gelir. Baz malzemelerde ise
bu ynlenme kalc olur, bunlara sert
manyetik malzemeler denir.
Ferrimanyetik Malzemeler: Baz
karmak seramiklerde farkl manyetik
momentlere sahiptir ve ters ynde paralel
dizilmitir. Manyetik alan etkisiyle az da
olsa ferromanyetiklere benzer davranlar
gsterirler.
Malzeme Alan etkile"imi Histerizis
Manyetik alan yn de$itirirse kutup
iftleri yn de$itirirler. Baz
malzemelerde bu srada ok enerji
harcanr, i srtnmeler malzemenin
Histeriiz iinde kalan alan evrim
boyunca kaybolan enerjidir.
snmasna neden olur. Ayrca kutup
iftleri dnerken ba$ boylar de$iir ve bir
vnlama duyulur (magnetostriksiyon).
Malzemeler sert ve yumuak manyetik
malzemeler olmak zere ikiye ayrlr.
Yumu"ak Manyetik Malzemeler:
Hizterisiz kayb ok az Trafolar,
(transformatrlerde kullanlr, rne$in %3
civarnda Sil ieren trafo salar).
Sert Manyetik Malzemeler: Histerizis
kayb byktr, manyetik alan kaldrlsa
dahi kalc manyetikliklik vardr,
(Mknatslar, AlNiCo alamlar)
Manyetiklie Etki Eden Faktrler:
Kutup iftleri ynlenmi bir mknatsta,
scaklk arttka kutuplar rastgele
ynlenmeye balar. Kalc manyetiklik
azalr ve belir bir scaklkta kaybolur
(Curie scakl$).
Metal iindeki kafes kusurlar (mesela
dislokasyonlar) kutup iftlerinin dnmesini
gletirir Saf ve tavlanm demir en
yumuak malzemedir.
Manyetik ynlenme kristallografik
do$rultuya da ba$ldr. Aa$daki ekilden
grld$ gibi hmk demir kafesinde
malzeme [100] do$rultusunda en
yumuaktr, yani bu do$rultuda ynlenmi
bir malzemede histerizis kayplar en azdr.
Enerji kayplarn azaltmak amac ile trafo
yapmnda kullanlmak zere, taneleri
ynlenmi elik salar gelitirilmitir.
Taneleri ynlenmi trafo saclar
Baz demir esasl malzemelerin
manyetiklik zellikleri

Ahmet Aran Malzeme Bilimi Ders Notu

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ahmet Aran Malzeme Bilimi Ders Notu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T Makina Fakltesi

MAL 201- MALZEME BLGS

ekme deneyindeki en byk kuvvetin F

H gibi basit bir molekldr.

You might also like