eskikitaplarim.

com

Azra Erhat(ONK)

Altnc Basm: Austos 1996

ISBN975-14-0391- X Remzi Kitabevi A.. Selvili Mescit S. 3 34440 Caaloglu-lstanbul Tlf: 522 7248 - 522 0583, Fax: 522 9055

ONSOZ
MYTHOS VE MYTH0L0G1A lkin Sz vard, der Kitap. Bunu Platon duysa, sz m, hangi sz, diye sorar. nk eski Yunan dilinde sz kavramn vermek iin bir deil, szck vardr: Biri "mythos", br "epos", ncs "logos". Mythos sylenen veya duyulan szdr, masal, yk, efsane anlamna gelir. Ama mythos'a pek gven olmaz, nk insanlar grdklerini, duyduklarn anlatrken birok yalanlarla sslerler. Bu yzdendir ki Herodot gibi bir tarihi mythos'a tarih deeri olmayan gvenil mez sylenti der, Platon gibi bir filozof da mythos'u gereklerle ilikisiz, uydur ma, bo ve gln bir masal diye tanmlar. Epos daha deiik bir anlam tar: Belli bir dzen ve lye gre sylenen, okunan szdr, epos insana tanr ar maandr, gzelim ssl szleri bir araya getirerek byler dinleyicilerini bir ozan. Ozann szn tanmlayan epos bylece iir, destan, ezgi anlamna gel mi ve o gn bugn epik ve epope diye Batl dillerin hepsinde yerini almtr. Mythos'la epos arasnda ilkinden bir yaknlk vardr, mythos sylenen szn, anlatlan yknn ierii ise, epos da onun doal olarak ald ll, ssl ve dengeli biimidir. Epos ne kadar gzelse, mythos o kadar etkili olur, epos'la mythos'un bu baarl evlenmesidir ki, ilkadan kalma efsanelerin rn vere ve re gnmze dek yaamasn ve mythos kavramnn alar ve uluslararas bir ni telik kazanarak lmezlie kavumasn salamtr. Ama bir de logos vard. Onun szcn bata Herakleitos olmak zere lonya dnrleri eski deyimiyle "physiologoi", yani doa bilginleri yapmtr. On lara gre logos gerein insan szyle dile gelmesidir. Logos bir yasal dzeni yanstr, insann bedeninde ve ruhunda bir logos bulunduu gibi, evrenin ve do ann da logos'u vardr. Logos insanda dnce, doada kanundur, her yerde ve her eyde vardr, ortaklaa ve tanrsaldr. Logos'u bulmak, srlarn gz nne sermek, insan szyle dile getirmek dnrn asl devidir. Logos kavramyla alan bu r dosdoru bilime varm, yle ki logos-logia bugn herhangi bir aratrma dalnda bilgini ve bilimi dile getirmek iin kullanlan birer ek olmutur. Mythos'la epos uyumlu bir btn iinde birletikleri halde, onlarla logos ara snda ilkinden ve gn getike kesinleen bir kartlk ba gstermitir. Birbirine zt iki akm alm yrmtr. Ege kylarnda filiz veren destanlar, vgler, ezgi lerin yannda, gene tonya'da doup gelien bilim kollar: Fizik Tiatematik, yer ve gk bilimi, tarih ve corafya. Bilginler mythos'un uydurduu epos'un dile ge tirdii tanr masallarn hor grr, yerdike yerer, evreni ve insan anlatmakta bu trn yalanc ve zararl yollara saptn ileri srer dururlar. Ne var ki evren tanmn dile getirmek iin bu bilginlerin ou da epos biimine, yani destana zg heksametron lsne bavurmaktan alamazlar kendilerini. Yalnz Herak leitos dzyazyla dile getirir dncesini.

Platon'un tutumu daha da ibret vericidir. Homeros'u tanrlar stne yalanlar uydurdu, topluma zararl efsaneler dzd-diye sulamakla bamz iiren bu fi lozof "Devlet", ya da "Gorgias" gibi en nemli dialoglannn sonunda gerein gereini, tanrlar katndaki hakikati gzmzn nne sermek, fizikst kant larla tanmlamak istedi mi, bir mythos uydurur. Ne yapsn ki mythos'tan ayr dnemez, dncesi mythos kalbna kendiliinden girer. Mythos Yunan d ncesiyle zdetir denebilir hem yalnz Yunan m, insan dncesi ve onun rettii dille zde olsa gerek ki, Homeros'tan bugne dnya sanatlar mythos'u kendilerine tkenmez bir esin kayna olarak almlardr. Ama "mythologia" szcnde mythos'la logos'un, kart bu iki kavramn birletiini grmyor muyuz? Mythologia efsaneler bilimi anlamna gelmez mi? Hem gelir, hem de gelmez. Erken ilkada "mythologein" diye bir fiil vardr, masal anlatmak demektir, szl gelenekle dilden dile aktarlan efsanelerin ozanlarca srdrlmesini de belirtir. Mythologia kavram da ayn anlama gelir. Hem masal ve efsanelerin topland kitap iin, hem de ilkan sonlarnda "mythographos", yani mythos yazar denilen derleyicilerin yapt i iin kullanlr. Ama mythologia bugn tad geni ve kapsayc anlama gelmemitir ilkan hibir dneminde. Mythos, ok tanrl bir dinin tanrlar stne anlatlan efsane, mythologia da bu efsanelerin bir araya geldii kitap olduuna gre, mythologia ilkan din kitab olmak gerek, oysa deildir ve hibir zaman olmamtr. n k bu efsaneler nan - tek tanrl dinlerde sz konusu edilen inan - dzeyine ykselmemitir. Szl ya da yazl yazn ve sanat kollarnn hepsinde durmadan konu edinilip ilenen ve ilendike deien mythos'lar ne kadar ozan, yazar, sa nat varsa, o kadar biim alm, bu nedenle hibir zaman belli bir dinin tek kita b halinde toplanamamtr. Byle bir eitlilik, bylesine reti ve yntem yok luu, bu tr baboluk, zgrlk ve zerklik baka hibir din ve efsanelerinde grlmemitir. lka mythos'u layiktir, din adamnn deil, sanatnn uradr, onun anlam, yn ve biimi din alannda verilmez, sanat alannda verilir. Asl ya ratcs da szdr ve sz ustasdr. Mythos, epos, giderek logos bile birlemiler dir onun doup gelimesine. Gerekle ilikisi olup olmadna gelince, mythos'un gereini szn dnda aramak bounadr. Asl gerek insan sz nn iinde, znde, iirindedir. Bunu anlad iindir ki, ilka insan szle birbi rinden renkli, byleyici ve inandrc yaptlar yaratabilmi ve szn bir kitap iinde donmasn nleyerek, adan aa, insan kan gibi scak scak akmasn, bylece canlln sonsuzlua dek aktarmasn salamtr.

MYTHOS YARATICILARI Herodot der ki, tanr soylarn sayp dken, tanrlara adlarn veren, niteliklerini tanmlayan ve efsanelerini anlatan, Homeros'la Hesiodos'tur. Yani ok tanrl ilka dininin yaratclar, peygamberleridir onlar demeye getirir. Ne var ki bu yaratcln neye yarayacan bilmez, bilemez Herodot. Yunan mythos'unun yazna vurulmas, evet, Homeros ve Hesiodos'la balar, ama orada kalmaz, Ho meros'la Hesiodos'un yarattklar tanr soylarna ve efsanelerine - ki bu konuda ilk iki yaratcnn bile syledikleri birbirini tutmaz - ekler, katklar yaplr, yazn trleri oaldka mythoslar da yeni anlatmlar ve yorumlarla zenginleir. Des tan an onya'da da, Yunanistan'da da "melos" denilen lirik iir trleri izler,

alg eliiyle Irk klflnln, ya da bir koronun syledii bu ezgilerde de mythos nemli bir yer hl<r, "hymnos" denilen vglerde balca konudur. Hele traged ya ile mythos yeniden doar, tragedya yazarlarnn elinde bir daha yitiremeyecegi bir z ve anlamla yklenir: nsanlk dramnn aynas, simgesi oluverir. Ko nusunu gerek olaylardan alan bir iki tragedya dnda - ki bunlar da byk tep kiyle karlanm ve tutunamamtr - tragedyann tek kayna mythos'tur. Des tandan tragedyaya tr ve gr ayrlnn gerektirdii byk bir farkllk vardr. Destanda barol oynayan tanrlar arka plana itilir, yeni tanrlar, yeni kahra manlar n plana alnp tragedya yazarnn seyircilerine yaatmak istedii dra mn gereklerine gre aydnlanr. Dram insan dramdr ama pleri gene de tanr larn elindedir, onlar destanda olduu gibi bir dan tepesinden sava ynetir ya da bir insann lm kalmn tartya vurur grmeyiz, ama ve eylemleri sakl kalr, anlalmad oranda da korkutur; tragedya tanrlar, bilerek ya da bilme yerek iledii bir su iin insan ykma gtren amansz yazgy, lanete uram btn bir soyun zincirleme su ve cezasn simgeler. Tragedyann bu adan aydnlatt mythos bylece alabildiine zenginleir, ama i bununla da bitmez: Bin bir kent devletine ayrlm olan Yunanistan'n her blgesi yerli mythos'unu yaratmak ve yaatmak hevesindedir. Koruyucu olarak setii bir tanr stne kendi blgesiyle lgili efsaneler uydurmakta ya da olan efsaneleri kendi din ve devlet politikasna gre yorumlayp deitirmekte dir. Efsane emberleri bylece geniledike geniler: Troya sava emberine Atina, Thebai, Korinthos emberleri katlr, Odysseus'un servenleri destanna Argonaut'lar destan eklenir, Dor rkl boylar lon mythos'unun kiileriyle boy l ecek bir destan kahraman yaratp btn efsanelerini Herakles diye bir yar tanrnn evresinde toplarlar. Mythos bylece inden klmaz girift ve karmak bir toplam oluverir. Bu okluu aydnla kavuturmak iin gerekten bir mythos bilimine gerek vardr: O srada, yani Yunan'n klasik denilen parlak a sona erip de yaratcl azald, sanat gcnn tkenmeye yz tuttuu Hellenistik denilen dnemde efsaneleri toplama ve derleme iine giriilir. skenderiye ve Bergama kitaplklarnn kurulup almaya ald elyazmalarnn alabildiine oaltlp eletirildii dnemdir. Bu dnemde treyen mythos yazarlar bir yan dan bata Homeros olmak zere byk yazn yaptlarn erhler, notlar ve ak lamalarla kopya etmeye, bir yandan da efsaneler toplayp kitaplar yazmaya ko yulurlar. Bunlarn efsane derlemeleri bizim iin nemli bir kaynaktr. Roma im paratorluu dneminde de efsane dzme sreci canldr. Roma, Yunan mythos'undan esinlenerek kendi din ve mitolojisini kurmak hevesine kaplr. Yunan tanrlarn kendi yerli tanrlaryla bir tutarak adlarn deitirir, efsanele rin kimini benimser, kimini atar, kimini yerli efsaneleriyle kartm. Ta ilkan sonuna kadar bu byle gider. Yunan-Roma mitolojisi dediimiz btn bu kay naklardan ve daha sayamadmz bakalarndan alnm, toplanm, zetlenmi efsane, masal ve yklerin toplamdr.

AKDENZ MTOLOJS imdi sorarm size: Mitoloji diye bir kitap yazmaya giriince bu bin bir kaynak arasndan hangisini seip de anlatsn ada bir yazar? Kald ki mitoloji deyince bata Yunan-Roma mitolojisi diye bir kavram akla gelir. Bu anlay da hataldr.

Aslnda bir Akdeniz evresi efsaneler topluluu vardr, onu Yunanistan ve Ro ma'ya mal etmemiz, bu efsanelerin Yunanistan ve Roma uyruklu yazarlarn ka lemiyle Yunanca ve Latince olarak yazlm olmasndan ileri gelir. Oysa bu efsa nelerin k yeri ne Yunanistandr, ne de talya, Anadolu'dur, Girit'tir, Mezopo tamya'dr, Fenike, Msr'dr, ya da btn bu yerlerdeki szl geleneklerin kar mndan ortaya km bir btndr. Yunanl ya da Romal kaynak yazarlar an lattklar efsanenin asl kaynan aratrmazlar, onu bilseler bile kimi zaman si yasal amalar gderek saklarlar, bile bile deitirirler. Hem ozanlar ve yazarlar zgr mdrler? Kimin iin yazdklar, kime hizmet ettikleri belli olur. En byk iki destan yazar buna rnektir: Homeros lonya'ldr, gnl Troya'dan yanadr, ama efendileri Troya savan kazanm, Anadolu'nun kilit noktas olan Dardanos kalesini ykm Akhalardr, onlar kahraman gstermek zorundadr, oysa asl insan-kahraman Hektor'dur Ilyada'da. Vergilius ise Augustus ann kltr politikasna hizmet etmekle grevlidir, Roma'ya bir kahramanlk gemii yarat mak amacyla yazar Aeneis destann ve Homeros'un tam tersine asl gc kuv veti Troyallarda gstermeye alr. Bu a ve erek farklar mythos anlatmnda da farkllklara yol aar. kinci bir glk mythos anlaynda gn getike artan deiik grlerdir. Son yllara dek "Yunan mucizesi" diye bir balon uup dururdu. Bat dnyas in san deerlerinin dile geldii ve byk sanat yaptlaryla lmszlk kazand tek kaynan Yunan-Roma uygarl ve kltr olduuna inanrd. Bu dar gr l adan baklnca Yunan mucizesini yaratan asl kaynak ve etkenlerin ne oldu u aratrlmaz, grmezlikten gelinir, bu inanc sarsacak bir bulut ortaya kt m, bile bile ve bilimsellie aykr bir tek ynllkle tartmaya, giderek kavgaya giriilirdi. Troya'nn anakkale yresinde olmadn, Schliemann-DrpfeldBlegen lsnn gn na kardklar koca uygarlk merkezinin Homeros'un llyada'syla bir ilikisi bulunmadn ileri srmekte direnen szm ona bilginler bugn bile ortalkta dolar ve kr grlerini kitaplara aktarmak yolunu bulur lar. Arkeolojinin son bulular tarihle ilgili bilim kollarn gz kamatrc bir kla aydnlatmaktadr ama Anadolu arkeolojisi daha yenidir, Hititlere ancak son on, on be yl iinde yazlm kitaplarda yer verilir, yzylmzn balangcnda yaym lanm bir mitoljide bakarsnz ki Ana Tanra Kybele'ye ancak yarm stunluk bir yer ayrlmtr. Apollon ya da Artemis'i Trkiye'nin Ege blgesinde toprak tan karlan antlarn nda yorumlamak, deerlendirmek daha hibir derli toplu mitoloji kitabna erek ve grev olmamtr. Ksacas ilkan yazl kaynak laryla gnmzn bulularn bir araya getirerek ok ynl bir grle toplama ya daha pek az bilgin girimektedir. Bu yolda Halikarnas Balks r ac, yol gstericidir, yani Yunan', Trk' olmayan, uluslararas tek bilimsel gerei ara maya koyulan gerek bir bilgindir. Onun at yoldan gitmekle birlikte eski ya zn kaynaklarna da hakkn vermek "Mitoloji Szl" adyla okuyucuya sundu umuz bu kitabn tek amacdr. Hemen syleyelim ki bu kitap bir denemedir, eksiklerini, yetersizliklerini bile bile yaymlamaya giritiimiz bir deneme. Yukarda szn ettiimiz sorunlar bir dereceye kadar zmleyebilmek iin bu "Mitoloji Szlg"n hem bir szlk, hem de bir antoloji olarak dzenlemek yolunu setik. Efsanelik kiilerden kim sz ediyorsa Homeros mu, Hesiodos mu, tragedya yazarlar m, onlarn anlatmn elden geldii kadar kendi metinle rinden vermeyi denedik. Burada Trkiye'de Trke olarak bulunan kaynaklarn

okluu bizi sevindirdi Tercme Brosunun at r ve Milli Egitim Bakanl nn yaymlad lk klasikleri evirilerinden bu yana ok allm ve; YunanLatin yaznnn ana yaptlar bugn okunur bir dille kazandrlm bulunmakta dr. Daha teye gidilmi, mitolojik ykler ve kiiler Bat yaznna olduu gibi bi zim de iirimize konu olmutur. Bizden nce Trke mitolojiler de yaymlanm tr. Elimize geenleri almamza ortak ettik. Bu apta bir mitoloji szl bir tek kiinin yapaca i deildi. Bat kaynakl bir tek mitoloji kitabn evirmektense, kendi olanaklarmzla, kendi yazl kaynaklarmzdan faydalanarak zgn bir deneme yapmay yeg grdk. Hangi kaynaklardan nasl faydalandmz, bu kitab nasl hazrlayp hangi yntemlere gre dizdiimizi kitabn sonuna ekledii miz Sonsz'de belirtmekteyiz. Okuyucu bu blmde, szl nasl kullanacan da bulabilecektir. Szn ksas ben burada tek bama deil, yaptlar ve almalar elime ge en birok yazarlarla birlikte ortaya kmak istedim. Bu kaynaklar bulmada ve deerlendirmede ister istemez kiisel eilimlerime gre bir seme yaptm. Oku yucu bunu bana balasn ve eletirilerini, yergilerini, nerilerini benden esirge mesin. abamn tek dl bu olabilir. Borcum byktr: En bata hocam Prof. Dr. Georg Rohde'yi anmak isterim. Mythos ve mythologia'nm ne olduunu, byle bir almann bilimsel yollardan nasl srdrleceini de gstermitir. Bu kitaptaki "Kybele" maddesini onun 1937'deki Trk Tarih Kongresinde verdii teblie borluyum. Ama asl esin kaynam sevgili ustam ve dostum Halikarnas Balks'dr. Yurdumuzun esiz deerlerine saygy ve sevgiyi o alad bana. ok borlu olduum bir kii de, birlikte evirdiimiz llyada ve Odysseia'y gzelim iir diliyle Trkeye kazand ran arkadam A. Kadir'dir. Bu kitap Homeros'la doludur, nasl olmasn ki Bat uygarlnn ilk ve en byk ozan yurttamz Homeros burcu burucu Anadolu kokar. Azra Erhat stanbul, 1972

A
Abas. (1) lyada'da ad geen Abant'lar bo yuna adn veren kahraman. Poseidon ile su perisi Arethusa'nun olu. (2) Aigyptos oullan amcalar Danaos'un kzlaryla zorla evlenince, gerdee girdikleri gece kanlar tarafndan ldrlrler. Yalnz Hypermestra kocas Lynkeus'u esirger, ikisi nin birlemesinden Abas adl bir erkek ocuk doar (Tab. 10). Abas Argos'ta kral olur, ev lenerek Akrisios'la Proitos'u meydana getirir. Akrisios'tan Danae, Danae'den Perseus do ar. Acca Larentia. (1) Roma'nn kurulu efsanesi'nde sz geen oban Faustulus'un kar s. Kocasnn dada bulduu Romulus ve Remus bebeklerini benimser ve kendi on iki o cuuyla birlikte bytr (Romulus). (2) Roma'nn kurulu dnemlerinde gzelli iyle n salm bir kz. Bir bayram gn Her cules tapnanda tanr ile tapnak bekisi bahse giriirler, zar oyununda kim kazana-' caksa "tekine bir ziyafet ekecek ve bu gzel kzla yatmasn salayacaktr. Oyunu Hercu les kazanr ve Acca ile seviir. Kz sonralar zengin bir Etrsk'le evlenir ve yal kocas lnce btn varln Roma halkna balar. Admete. Bir Samos (Sisam) efsanesine g re, Perseus soyundan olan Admete Argos'ta tanra Hera tapnann rahibesiymi. Elli sekiz yl bu tapnaa hizmet ettikten sonra, babas Eurystheus lnce Argos'tan kamak zorunda kalm. Tanrann heykelini yanna alarak Sisam adasna snm. Bir sre sonra Argos'lularn parayla tuttuklar korsanlar He ra heykelini karmaya kalkmlar, ama ge miye bindirilen heykel yelkenlerin almasna engel olmu, tanra bylelikle Samos'ta kal mak istediini belli etmi. Samos Hera's diye anlan nl bir heykel lka arkaik sanatnn en nemli yaptlanndan saylr. Sisamllar Hera ve Admete adna ylda bir bayram ya parlard. Admetos. Pherai (bugn Elestino) ehrinin kral. Delikanl olarak Kalydon avna ve Ar-

gonaut'lar seferine katlm. Kyklop'lar l drd diye bir yl Olympos'tan srlen Apollon'u srtma olarak kullanm (Apotlon, Kyklop'lar). Pelias'n kz Alkestis'e gnl ve ren Admetos onu elde etmek iin arabasna bir aslan; bir de yaban domuzu komak zo runda kalnca Apollon tanr ona yardm et mi ve Admetos Alkestis'i alm, ne var ki d n gn Artemis'e kurban kesmeyi unuttu u iin, tanra gerdeini ylanlarla doldur mu. Apollon Admetos'u bu beladan kurtar m, bununla da kalmayp Admetos'un kade rini de deitirmeyi baarm: Kader Adme tos'un lm iin saptad gn Pherai kral yerine lecek baka birini bulursa ertelemeye raz olmu. Ama o gn gelince Admetos yeri ni alacak kimseyi bulamam: Ne anas, ne babas, ne ua, kimse lmek istememi, yal nz gen kars Alkestis kendisini feda etmi. Alkestis Hades'e indikten sonra Herakles ta rafndan kurtarlr (Herakles). Deli Dumrul ef sanesine de konu olan bu motifi Euripides "Alkestis" adl tragedyasnda ilemitir (Al kestis). Adonis. Kken ve kaynaklar gney Akde niz evresine uzanan tipik bir Anadolu efsa nesi. Kybele-Attis mythos'unun bir baka an latmn veren Adonis efsanesi bir toprak-bereket yksdr. Birok iir ve masal yazarla rnn zene bezene iledikleri bu yk yle zetlenebilir: Suriye kral Theias, ya da Kbrs kral Kinyras'n Myrrha ya da Smyma adnda bir kz varm, tanra Aphrodite'in lanetine ura yan bu kz babasna tutulmu, onunla sevi mek istemi. Dadsnn kurduu bir dzenle babasnn yatana girmi ve on iki gece onunla sevimi, son gecesi de gebe kalm. O gece babas, yannda yatan kadnn kendi kz olduunu anlam ve bu korkun gnah temizlemek iin, klcyla kznn stne yr yp onu ldrmek istemi. Ama tanrlar Myrrha'ya acmlar ve onu babasnn elinden kurtarmak iin bir mersin aacna evirmi ler. On ay kadar sonra aacn kabuu atla m, gvdesinden dnya gzeli bir bebek k m. ocuun gzelliine vurulan Aphrodite onu bytsn diye yeralt tanras Persephone'ye vermi. Ama Persephone de ocua II

tutulmu, onu Aphrodite'ye bir daha geri ver meye yaramam. Tanralar arasnda ko pan kavgaya yarglk eden Zeus, Adonis'in yln drt ayn Persephone'nin, drt ayn da Aphrodite'nin yannda geireceine, geri ka lan zamanda da istedii yerde yaayabilecei ne karar vermi. Adonis sekiz ay Aphrodi te'nin yannda kalmay seince, tanrann gzel delikanlya olan akn kskanan br tanrlar (Ares ya da Artemis) Adonis'in st ne bir yaban domuzu salmlar, kasndan yaralanan Adonis'de kanaya kanaya can ver mi. Topra sulayan kanndan Manisa lalesi denilen bahar iekleri bitmi, te yandan sevgilisinin yardmna koan Aphrodite'nin ayana diken batm, syrndan akan bir damla kan tanrann iei olan beyaz gl krmzya boyam. Kn yeraltnda saklanan, baharla birlikte yeryzne dnen ve ak cmb iinde fkrp gelien bitkisel varl simgeleyen Adonis'e Suriye'de zellikle kadnlar tapnrlardi: Ylda bir bahar bayramlar yaparlar, saksla ra, sepetlere tohum dikerler, onlar scak su larla sularlard, bylece hzla byyen bu bit kiler ksa zamanda solup lrlerdi. Adonis baheleri denilen bu ieklerin karsnda ka dnlar yas tutar ve "O ton Odonin" (Vah Adonis!) lklaryle dvnrlerdi. Adonis efsanesi Smer ve Hitit kaynakla rndan gelmedir. Adonis brance "efendi" anlamna gelen Tammuz (Trke Temmuz) adnn yunancalatrlm karldr. Tammuz-Adonis efsanesiyle Hitit bereket tanrs Telepinu efsanesi arasnda iliki ve benzerlik gze arpmaktadr (Kinyas). Adrastos. Talos'un olu, Argos kral (Tab. 23). Efsanesi Thebai'ye kar Yediler seferiy le ilgilidir. Bir aile kavgas yznden yurdunu brakp, dedesi Sikyon kral Polybos'un yan na snmak zorunda kalr. Bir sre sonra da onun vrisi olarak tahta kar, ama babasn ldren Amphiaros'la grnte banarak, kz kardei Eriphyle'yi ona verir ve Argos krallna dner (Amphiaraos, Eriphylej. Bu arada Oidipus oullarndan Eteokles, kardei Polyneikes'i Thebai'den srnce, bir yandan Polyneikes, te yandan da adam l drd iin Kalydon'dan srlen Tydeus,

Argos'a snrlar. Adrastos kzlarndan birini Polyneikes'e, br Deipyle'yi de Tydeus'a verir ve Polyneikes'le birlikte Thebai'ye kar Yediler seferine nayak olur. Falc ve bilici olan Amphiaraos bu savata btn nderle rin leceini, bir Adrastos'un sa kalacan ngrmt. Gerekten de yle olur, byk yenilgiden sonra, Adrastos lmsz atna bi nerek Argos'a kaar. Sonra, len nderlerin oullaryla Thebai'ye kar Epikon'lar seferi ne katlr ve bu kez zaferi kazanr, ama sava ta yitirdii ogulunun yasna dayanamayp lr. Aedon. (Yun. Blbl). (1) lka yazarlarn ok etkileyen bu efsaneye ilkin Homeros'ta rastlanr. Odysseia'da (XIX, 518) anlatld na gre, Aedon Pandareos'un kz ve Thebaili Zethos'un kardr. Zethos'un kardei Amphion Niobe ile evlenip ok ocuu oldu u halde, Aedon'la Zethos'un yalnz bir o cuklar olur: Itylos. Aedon eltisini kskanr ve bir gece en byk olunu uykusunda ldr meye kalkr, ne var ki yanlr, karanlkta Niobe'nin olunu deil de kendi ocuunu l drr. Tanrlar Aedon'a acyp onu bir blb le dntrrler. (2) Miletos efsanesi yledir: Aedon Milet'li Pandareos'un kz ve Polytekhnos adl sanat nn kardr. Kocasyla birlikte Kolophon' da mutlu gnler yaarlar, tys adnda bir oul lar olur. Ama mutluluklar balarna vurur, gurura kaplrlar-. Zeus ile Hera'dan daha mutlu bir ift olmakla vndkleri iin, Hera ceza olarak kavga tanras Eris'i sokar arala rna. Kar koca birbirleriyle yarmaya giriir ler, Polytekhnos araba yapmakta, Aedon ku ma dokumakta. Kim daha abuk bitirecekse, brne bir hizmeti bulup getirecektir. Yarmay Aedon kazanr, kocas da gider Efes'ten onun kz kardei Khelidon'u (Yun. Krlang) alr, yolda onu kirletir, salarn ke sip kle klna sokar ve kz kardeine kim olduunu bildirirse, onu ldreceini syleye rek Aedon'a verir. Aedon kz kardeinin bir gn eme banda dert yandn duyunca, onu tanr. ki kz karde almaya karar ve rirler, tys'i ldrp piirirler ve babasna yedirirler. Polytekhnos iin farkna varnca lg na dner, iki kz kardei ldrmek ister. Zeus

araya girer ve birini blbl, brn krlang haline sokar. (3) Atina efsanesi: Tragedya yazarlarnn ve zellikle Sophokles'in yitik "Tereus" traged yasnda anlatld gibi, Prokne ile Philomela Atina kral Pandion'un kzlardr. Prokne Trakya kral Tereus'la evlenir ve tys adl bir oullar olur. Ama Tereus Philomela ile de seviir ve olup biteni kz kardeine anlatma sn diye dilini koparr. ki kz karde tys'i ke sip babasna yedirmekle alrlar. Tanrlar Prokne'yi blbl, Philomela'y krlang (ba ka bir anlatma gre ad gzel sesli anlamna gelen Philomela blbl olur), Tereus'u da htht kuuna dntrrler. Aristophanes "Kular" komedyasnda bu dram Htht'n azndan yle anlatr: yan garip blblm, uyan, z tanrsal dilini, Dk yreindeki aclan,

hazine odasn, bir tan yerinden oynatp kolayca karabilecekleri biimde yapmlar Geceleri buraya girer, hazineden bir eyler araklarlarm. Varlnn gn getike eksildi ini gren kral Girit'ten nl mimar Daidalos'u arm. Bir tuzak kurmular ve iki hr sz tam yakalayacakken, Trophonios Agamedes'in kafasn keserek kam. Baka bir anlatma gre, Agamedes ile Trophonios Delphoi tapnan bitirince, tan rdan cretlerini istemiler, Apollon da alt gn yiyip iip elenmelerini, yedinci gn emeklerinin karln alacaklarn bildirmi. yle olmu, yedinci gece uykuya dalnca iki mimar bir daha uyanmamlar. Tann onlara en byk dl diye tatl bir lm balam. Agamemnon. Agamemnon Yunan mythos'unda tektir, esiz bir tiptir, yalnz lyada'da deil, efsaneler boyunca onun simgele dii kavram onun kadar etkin ve belirgin ni teliklerle canlandran baka bir kii yoktur. Agamemnon kraldr, krallar kraldr, her biri bir blgenin ynetimini elinde tutan birok derebeylerinin banda, onlar ordularyla bir likte yneten bakomutandr. Buyruuna tek snr, blgesel krallarn toplantsnda izilir, bu kurultayda da balca kural danmadr. Yunan mythos'u tanrlar tanrs Zeus'un s tnde, ondan stn bir g bulunduunu gs terdii gibi, krallar kral Agamemnon'un kii liinde de kralln hem erdemlerim, hem de eksik ve zayf ynlerini nmze serer. Bu bakmdan destana olduu kadar, tragedyaya da esin konusu olmutur Agamemnon. lyada'nn nc blmnde Helene surla rn stne dizilmi, sava alanna bakan Troyal ihtiyarlara en bata eski enitesi Agamemnon'u "hem iyi bir kral, hem gl bir sava" olarak tantr. Agamemnon'un kral lk yetkisi Zeus'tan gelmitir. Homeros onun asasnn, kral deneinin tarihesini izerken (l. 11, 100 vd.), soyunu Pelops'a kadar gt rr, baka bir efsane koluna gre Agamemnon'un ilk atas Tantalos'tu. (Tab. 14 ve 15). lyada'da Pelops oullarnn kan davasndan sz edilmez, krallk normal yoldan Pelops'tan Atreus'a, Atreus'tan Thyestes'e ve ondan Agamemnon'a aktarlr; Atreus ile Thyestes arasndaki karde dmanl ve onun sonu I !

Anlat o kutsal atlarnla Olumuz ffys'in bana gelenleri. Kzl boynundan su gibi aksn Olumuzun adn inleyen sesin, Apollon, altn sal tanr

Sk fundalklardan gklere ykselsin,

Duyup bu ac yanklar, Alsn fildii algsn, Karlk versin sana, Tanr korolar kursun yukarda, Ve lmsz dudaklarndan kan ezgiler Karsn sesine mutlu yceliklerde. Aello. Harpya'lardan biri. Ad Kasrga anla mna gelir (Harpyalar). Aerope. Girit kral Katreus'un kz (Tab. 15). Girit'ten srlp Argos'a gelir ve ilkin Pleisthenes ile evlenir, sonra Atreus'un kars olur. Aerope, Agamemnon ve Menelaos'un analar olarak gsterilir. Atreus'la Thyestes arasndaki karde kavgasnda lr (Atreus). Agamedes. Agamedes vey olu Trophonios'la birlikte Yunanistan'n en nl mimarlarndanm. Delphoi ve Thebai ehirlerinde yaptklar antlar parmakla gsterilirmi: Delphoi'de Apollon, Arkadya'da Poseidon tapnaklar ve Thebai'de Alkmene'nin yatak odas ellerinden km. Boiotia kral da onla ra hazinesini saklamak iin salam bir yap s marlam. Para hrsna kaplan iki mimar da

cunda lenen korkun sular daha ok tra gedyaya konu olmutur (Atreus). Ama destan Agamemnon'u bir krala zg btn nitelikle riyle canlandrr. Bu kral portresi stnde durmaya deer. tlyada'nn konusu, Agamemnori ile Akhilles arasndaki kavga Agamemnon yznden kopar. Ve bu kavgada krallar kralnn tutu mu, karakteri ve kiilii btn aklyla orta ya serilir. Agamemnon kraldr ve her kral gi di kendi karn, istek ve buyruklarn emrin deki insanlannkinden stn grmekte ve bu nana gre davranmaktadr. Tutsa Khrysels'i geri vermek istememesi, vermek zorun da kalnca Akhilleus'unkini almakta hibir sa knca grmemesi kavgann asl nedenidir. Bu olayda karsna kan kim olursa olsun pay lar, tersler, hie sayar (l. I, 102 vd.). ... Kalkt hrsla gc yaygn Agamemnon, yiit Atreus olu, kapkara bir fkeyle doluydu yrei, yanyordu iki gz yalm yalm... Apollon'un Akha'lara gnderdii salgnn nedenini bilen Kalkhas bu fke karsnda e kinir gerei sylemeye (l. I, 78 vd.). Kzdracam biliyorum Akha'lartn sayd adam, o adamn btn Argos'lulara her yerde sz geer. Kral azgn olur kznca ayak takmndan birine, bir zaman fkesini yenerse de, unutamaz kinini, dar vurana dek tar yreinde onu. Ama Agamemnon ne Kalkhas' dinler, ne de onun szlerine uyulmasn salk veren Akhilleus'u, bildiini yapar. Bu davran tepki uyandrr. Tepkinin, yalnz kavgaya tututuu Akhilleus'tan gelmemesi, ordunun alt tabaka sn simgeleyen bir askerin de kral en ar szlerle knamas dikkati eker. Halkn yne ticisini eletirmesi dnya yaznnda ilk kez g rlmektedir burada. Bu eletiri Akhilleus'un azndan yle dile gelir. "Ey doymak bilmek adam... Seni gidi edep siz, karma dkn yrek... Seni arap fs, seni it gzl, seni geyik yrekli... Halkn ke miren bir kralsn sen". (l. I, 122, vd.). Ama yiidin szlerinden daha da artcdr Thersites'in, halktan bir adamn kral kna 14

mas (Thersitesj. Bu eletiri yalnz kral degil, feodal Akha dzeninin tmn kapsamakta dr (l. II, 225 vd.). Gene mi bir fistein var, Atreus olu? Barakalarn tunla, kadnla dolu. Bir ehri alr almaz biz Akha 'lar onlar sana verdiydik ilk pein. Bir de altn m istiyor cann imdi? Tutup getirelim Troya'Mardan birini, gelsin babas kurtulmalk versin sana, altnla versin sana, yle mi? Taze bir kadn m istiyorsun yoksa, dp kalkmaya, btn gzlerden uzakta, kapatmaya kendine? Babusun, yakk almaz Akha oullarn ykma srklemen. Size diyorum Akha oullar, hey, Akha oullar denmez size artk, Akha kadnlar demeli, sizi aalk herifler sizi, Hadi yurda dnelim gemilerimizle, tek bana brakalm Troya'da onu, otursun onur paynn stne. Yardm etmeyelim de grsn sonunu, Saygszlk etti Akhllleus'a, en stn yiidimize, ald onur payn, yoksun brakt onu. Akhilleus'un iinde byk bir kin yok gene de; hem gevek davranmasayd sana, Atreus olu, bu senin son kfrn olurdu ona. Bu sorunu Akha ordusunun nasl zmle dii de ilgintir. Athena'nn verdii esinle Odysseus sralar dolap yle yattrr her kesi (l. II, 1 9 3 vd.): ...bilemezsin Atreus olunun niyeti ne? Akha oullarn yokluyor imdi o, ama ezecek yaknda balarn... fkelenip de Akha'lara ykm getirmesin sakn, Zeus'un besledii krallarn amanszdr fkesi... daha gldr onlar senden. Sense savatan anlamaz korkan birisin. Ne kurultayda geer szn, ne savata geer. Hem biz burada hepimiz kral deiliz ki. Her taraftan bir ses karsa iyi olmaz, bir tek ba olmal, bir tek kral. Kurnaz Kronis olu u denekle btn yetkileri size krallk etsin diye verdi Agamemnon'al

At i >r .1 r .

Agamemnon gene de bir zorba olarak gs terilmez llyada'da, aslnda talihsiz bir adam dr: Akhilleus'u krdna bin piman olur, ba rmak iin dn vermeye razdr. Yiidin olumsuz tepkisiyle karlatktan sonra, bir daha ayn uysall gsterir ve zr dileyerek barr (l. XIX, 85 vd.). Her davrannda sanki bir sakarlk vardr Agamemnon'uh: Aulis'te avlanrken Artemis'i kzdrmas, bu yz den kz phigeneia'y kurban etmek zorunda kal bu kraln hatalarn ne kadar pahalya dediini gsterir (phigeneia). Karsnn ve onun olan kendi amcaoglunun elinden ldrlmesi bile ayn yar komik, yar trajik kaderin belirtisidir (Klytaimestra, Aigisthos). lyada onun kahramanlklar ve ldrd Troyal yiitlerin adyla doludur, ama Aga memnon burada da tam baarl deildir, ne savata bir Akhilleus ya da bir Aias olabilir, ne de kurultayda bir Nestor ya da Odysseus gibi stn bir akl gsterebilir. Onun kiiliin de Homeros ve yolunu izleyen btn ozanlar krallk kurumunun kusur ve eksikliklerini or taya sermek istemilerdir sanki. Agaue. Kadmos ile Harmonia'nn kz, Jno ile Semele'nin kardei, Pentheus'un anas (Tab. 18). Zeus'la Semele'nin ak stne de dikodu yapt iin, Semele'nin olu tanr Dionysos anasnn cn alm. Bakhalar sr sne katlan Agaue, olu Pentheus'u bir vah i hayvan sanarak kendi eliyle paralam. Bu konu Euripides'in "Bakkha'lar" tragedyasn da ilenmitir (Pentheus, Bakkha'lar). Agdistis. Pausanias'n anlatt Agdistis ef sanesi ana tanra Kybele'nin Pessinus'taki kltne ilikin bir efsanedir. Zeus bir gece d grerek tohumunu yeryzne dker. Bundan hnsa bir varlk doar: Agdistis. Hem kadn, hem erkek olan bu yarat tanr lar ele geirir ve erkeklik uzvunu kesip atar lar, uzuvdan bir badem aac meydana gelir, rmak tanr Sangarios'un (Sakarya) kz bu aatan bir badem koparp gsne saklar, bundan gebe kalarak Attes (baka kaynaklara gre Attis) adl bir olan dourur. Onu daa brakr. Attes byynce yle yakkl, yle esiz gzellikte bir delikanl olur ki o zaman salt kadn olan Agdistis ona k olur. Ne var

ki Attes Agdistls'ten kamak in Pesslnus'a gider ve orada kraln kzyla evlenmeye k.lk r. Tam dn gecesi dn ezgileri sylen mektedir ki Agdistis birdenbire kagelir. At tes onu grnce ldrr ve erkekliini keser, Pessnus kral da ayn eyi yapar. Attes lr, Agdistis de sevgilisinin bedeninin bozulma masn salar. Bu efsanenin baka bir anlatm da yle dir: Phyrgia ilinin snrlarnda Agdos adl ssz bir kaya varm, orada Kybele tanraya bir ta biiminde taplrm. Zeus tanraya tutul mu, onunla birlemeyi baaramaynca tohu munu bir kayann stne brakm. Bu to humdan Agdistis domu, hnsa imi, Agdis tis'i Dionysos sarho ederek erkekliinden et mi; uzvundan bir badem aac km, bu nun meyvesini Sangarios rmann kz Nana gsne alm, gebe kalp Attes'i dourmu. Sangarios Nana'ya ocuu daa brakmasn buyurmu. Bebek gelen geenin ilgisini ek mi, onu bir tekenin style beslemiler, te kenin st olamayaca halde, adnn Phrygi a dilinde teke anlamna gelen "artagus" teke ile ilikisini gstermektedir. Ne var ki bu arta gus szc "gzel" anlamna da gelebilir. Her neyse Agdistis ile Kybele ikisi birden g nl vermiler bu gzel delikanlya, ama Phrygia kral Midas onu kendi kzna almak istiyormu. Derken Agdistis Attes'i ldrtm, delikanl bir am aacnn dibinde erkekliini keserek can vermi. Kybele tanra onu gm m, topraa akan kanndan biten meneke ler dibinde ld am epeevre sarmlar. Midas'n kz da umutsuzlua derek canna kym, Kybele onu da gmm ve onun me zar stnde de menekeler bitmi. Ayrca mezar stnde bir badem aac bym. Agdistis Zeus'a yalvarm Attis'in bedeni hi bozulmadan kalsn, rmesin diye, Zeus da bu dileini yerine getirmi. Attis'in salar b ymeye, kk parma da oynamaya de vam edecekmi. Bu sz aldktan sonra Agdiss sevgilisinin lsn Pessinus'a gtr m, orada gmm ve ansna bir bayram ile bir rahip heyeti kurmu. Bu efsanelerde Agdistis ile ana tanra Kybele birbirine karmaktadr. Motifleri top rak bereketini ve bitkinin ldkten sonra ye niden dirilmesini simgeleyen bu efsaneler da-

ha ok alegorik birer anlam tar. Bunlardan ama, Pessinus'taki Kybele kltnde rahiple rin belli zamanlarda ve trenlerde erkeklik uzuvlarn kesmelerinin nedenini ve kayna n anlatmaktadr. Kybele tanrann ise Ana dolu'da ve evrede tarih ncesi alardan Roma devrine dein eitli adlarla tapm gr d herkese bilinmektedir (Kybele). Agenor. Epaphos'un olu, lo'nun torunu olan Agenor tanr Zeus'un soyundandr (Tab. 10). Io inek klnda dnyay dolatktan son ra Msr'a gelir, orada Zeus'tan olan olu Epaphos'u dourur, Epaphos da Nil tanrs Neilos'un kz Memphis'le evlenir ve Libya adnda bir kzlar olur. Afrika'nn bir blgesi ne adn veren bu kz tanr Poseidon'la birle erek ikiz dourur: Agenor ile Belos. Belos Msr'a, Agenor ise Fenike'ye yerleir. Tyr ile Sidon kentlerinin kral olur. Kz Europe tanr Zeus tarafndan karlnca Agenor oullar Kadmos, Phoiniks ve Kiliks'i kz kardelerini aramaya gnderir, bulup getirmedike dn memelerini buyurur. Hi biri de geri gelmez, Akdeniz evresinde kentler kurup yerleirler (o, Epaphos, Belos, Europe). Aglaie. Ad parlak anlamna gelen Aglaie Zeus ile Eurynome'den domu Kharit tanrann biridir (Kharit'ler). Hesiodos'a g re Aglaie Kharit'lerin en gencidir ve tanr Hephaistos'la evlenmitir. Aglauros (yahut Agraulos). Atina kral Kekrops'un kzndan biri. Tanra Athena, iinde Erikthonoios'u saklad sepeti ona ve rip sakn amamasn syler. Ama kardeleri Herse ve Pandrosos'la birlikte Aglauros me rakn yenemez ve sepeti aarlar, iinde y lanlarla sarl bir bebek grnce korkudan ldrarak Atina Akropolnden aaya atarlar kendilerini (Erikhthonios). Agron. Kos (Istanky) adasnda Byssa ve Meropis adl iki kz kardeiyle yaayan ve yal nz toprak ileriyle uraan bir delikanl. Bu karde toprak tanrasndan baka hibir tanrya sayg gstermedikleri iin ceza olarak ku biimine sokuldular: Meropis bayku ol du, Byssa mart oldu, Agron da yagmurkuu haline dntrld. 16

Aia. Yun. "aia" veya "gaia" toprak demek tir. Aia, Kolkhis lkesinin eski addr (Argonaut'lar). Aiaie. Odysseia'da byc tanra Kirke'nin adasna verilen ad (Kirke). Aiakos. Yunanllarn en drst, en dindar diye anlan Aiakos, Zeus'la su perisi Aigina'nn oludur (Tab. 21). Anasnn adn alan Aigina adasnda kral iken uyruklarnn hepsi vebadan lm, Aiakos da babas Zeus'a yal varm ki adada bol sayda bulunan karncala r insana dntrsn. Batanr olunun bu dileini yerine getirmi. Karncalardan dog ma bu adamlara Myrmidon'lar (Yunanca "myrmeks" karnca demektir) denmi. Aiakos'un torunu Akhilleus sonralar Myrmidon'lar kendi ordusu olarak Troya seferine gtrmtr. Tanrlarn ok sevdii Aiakos'tan Yunanl lar bir dilekte bulunmular: lkelerini kasp kavuran kurakla son vermesi iin Zeus'a ya karmasn istemiler ve Zeus bu dilei de yeri ne getirmi. Aiakos'un Aigina'dan Telamon ile Peleus, bir denizkz olan Psamathe'den (Yun. Kum) Phokos (Yun. Fok bal) adl bir 03lu olmu. Phokos'un atletik yarmalarda baarlarn kskanan aabeyleri Telamon ile Peleus kafa sna bir disk atarak ldrmlejr onu. Aiakos da hak yerine gelsin diye srm oullarn Aigina'dan. Bu hakseverlii ona ldkten sonra Hades lkesinde yarg olmay salam. Geri Homeros destanlarnda Aiakos'un byle bir sfa t yoktur, ama Platon onu ller yargc ola rak gsterir ve Asya'l Minos ile Rhadamanthys'in yanbanda Avrupa'dan gelen ruhlar yargladn ileri srer (Gorgias, 524a). Aiakosolu. llyada'da Akhilleus'a verilen soyad (Tab. 21). Aias. lyada'da iki Aias'n ad geer, biri, "kk Aias" Oileus'un oludur ve Lokris'lilerin nderi olarak gelmitir Troya sava na, teki, "byk Aias" Telamon'un olu, Akhilleus'un amca ocuu ve Salamis adas nn kraldr (Tab. 14 ve 21). Bu iki Aias birbi rinden ok ayr kiilerdir, ama hep omuz om-

za savarlar. Bu dayanmay yle tanmlar Homeros (l. XIII, 702 vd.). Oileus'un evik olu Alas hi, ama hi ayrlamaz Telamon'un olu Aias'tan, yeni srlen tarlada arap rengi ki kz nasl gnlde olur da ekerlerse saban; boynuzlarnn kk bol bol ter dker, gittikleri zaman yark boyunca uca doru yalnz cilal boyunduruk ayrr onlar birbirinden, ite Aias'lar da tpk yle, omuz omza destek oluyordu birbirine. Bu iki yiit Akha ordusunun can cieridir, katlmadklar hibir sava, baaramayacakla r hibir yiitlik yoktur. Aias'lar arasndaki bu birlik, beraberliin asl nedenini, bu iki yiidin nitelikleri ve ka derleriyle birbirinden ok deiik olmalarnda aramal. Bunu daha iyi anlamak iin her biri ni ayr ayr incelemeliyiz. (1) AAS OLEUS OLU . Aias lyada'da yle kar karmza (l. II, 526 vd.). Lokris'lilere Oileus olu evik Aias komuta eder, Telamon'un olu Aias'mki kadar deil boyu bou ondan ufak, hem ok ufak, 'kendirden bir zrh giymi kmencik bir adamdr ama, btn Hellen'leri, Akha'lar karg atmakta , geer. Aias krk tane kara gemiyle gelmitir Troya'ya, ama onun komuta ettii blkler hi benzemez br savalara: Okular Lokris'liler, hafif silahlar kullanmakta ustadrlar, teye de hi gidemezler (l. XIII, 712 vd.). Aias Hektor'a kar teke tek savaa da ha zrdr, gemilerin yanndaki etin boumaya katlr. Patroklos'un lsn Troyallarn elin den kurtarmaya da yardm eder. Ama sert, kavgac ve kimi zaman kabadr; Patroklos'un ls iin yaplan araba yarmasnda Aias domeneus'la kavgaya tutuur, Girit'lilerin nderi de yle tanmlar onu (l. XXIII, 4 8 3 vd.). Aias, kavgac ba, aklsz adam, Akha'lardan geri kalrsn her te, senin aklnda hi eviklik yok.
M .;'
1

Aralarn sonunda Akhilleus bulur, yattrr Aias' bu kt huyu Aias'm bana bela olacaktr. llyada'daki olaylardan sonrasn an talan destanlarda Aiasnm ledii byk bir su sz konusudur: Troya ehrinin dt, Akha'lann eline getii srada Priamos'un k z Kassandra Athena tapnana snm, tanrann heykeline smsk sarlmtr. Aias kz snandan ayrmak, dar ekmek ister ve dinsel treleri hie sayarak bu ii baarr. Akha'lar bu gnah kendisine detmek iin Aias' talamaya koyulurlar. Ne var ki bu kez kendi de Athena sunana snp yalvarr. Tanra yiidi bylece lmden korumu olur, ama cezasz brakmaz: Dn yolculu unda Akha'lar korkun bir frtnaya tutulur lar, Aias'm gemisi batar, Poseidon yiidi kur tarr, ama bu kez Aias Athena'nn fkesine karn kurtulduuna bbrlendii iin tanra Zeus'un yldrmn alarak kendi ldrr akl sz yiidi. Aias'n iledii gnahlarn cezasn yurdu da eker: Yiit ldkten sonra bile uzun bir sre Lokris topra verimsiz kalr, ikide bir salgn lar ba gsterir. Delphoi'ye are sorulduun da, tanr szcs u cevab verir: Kassand ra'nn karlp rzna geilmesinin kefareti olarak her yl Lokris'ten Troya'ya iki gen ki/ gnderilmeli ve Athena tapnana kurban edilmelidir. Bu tre de bin yl srdrlmelidir. Lokris'liler bunu yapmlar, ikinci ylndan sonra kzlar kurban edilmeyip Athena rahibe si olarak Troya'da alkonulmular. (2) AAS TELAMON OLU Telamon'un olu Salamis'li Aias Troya sa vana yalnz on iki gemi getirdii halde, Ak ha'lann, Akhilleus'tan sonra en yiit savasdr. Grn, boyu bosuyla kk Aias'n tam kartdr. Akha'lann kalesi diye anlan Aias' Priamos surlarn stnden grnce, yanndaki Helene'ye sorar (l. III, 226 vd.). Kim o, br Akha'l, soylu, Irlyar yiit, Argos'lular bayla, geni omuzlaryla aan? Helene de bu yiidin "ei grlmedik Aias" olduunu syler. Savaa hazrlanrken yle tanmlanr Alas (l. VII, 206 vd.).

17

I \U l\ / I I I U O

Aias giydi sldaym tun zrhn, silahlarla sarp sarmalad bedenini, frlad, tpk dev yapl Ares gibi yrd, Kronos olunun, yrek kemiren sava gcyle birbirleri stne saldrtt erler arasnda savaa giden Ares gibi tpk. te byle atld ne o, dev yapl Aias, Akha'larm kalesi. Korkun yznde bir glmseme. Geni admlar atyordu altnda ayaklar, uzun glgeli kargs sallanyordu. Aias kalkanyla dikkati eker Akha'lar ara snda. Korkun diye nitelenen bu kalkan yedi kat deri, bir kat da tuntan yaplmtr. Hektor'la savata Troya'l yiidin kargs alt kat deriyi geer, son katna saplanr kalr, derken Hektor, "ovada duran, kara, prtkl, iri" bir kaya paras alr ve Aias'n kalkann tam g beinden vurur. Ama Aias daha byk bir ka yayla onu saf d eder (l. VII, 268 vd.). Aias Hektor'u alt etmekle kalmaz, Troya'nn saysz yiidini tepeler, ldrr; saldr da da, savunmada da hep bata gelir, nde yrr, Akra'larn gevediini grd m, he men koar, kkrtr onlar, glerine g ka tar. Aias kendi karn hi dnmeyen lk c bir kahramandr, savan en etin anlarn da aslan gibi dvr, sorumluluk duygusu Agamemnon'unkinden daha stndr, Akhilleus'un bir kz uruna savatan ekilmesini, sava arkadalarn hie saymasn sert szler le knar. yle ki tanrlar bile derin bir sayg beslerler Aias'a, Akha'lara sz geirmek iin ona ba vururlar. lyada'da en erdemli yiit olarak karmza kan Telamon olu Aias'n adna birok ef saneler daha kurulmutur. Bunlarn arasnda air Sophokles'in "Aias" adl tragedyasnda ele ald yrekler acs dram stnde dura lm: Akhilleus ldkten, Troya sava da bittik ten sonra, Thetis'in tanr Hephaistos'a yapt rp oluna getirdii silahlar kime kalacak diye kavga kopar Akha komutanlar arasnda. Thetis ister ki Akhilleus'tan sonra en yaman sava kimse o alsn silahlar. O adam da Te lamon olu Aias'tr, ama Agamemnon ile Menelaos ne yapp yapp silahlan Odysseus'a verirler. Aias ileden km, kk d rlm, n, deeri hie saylp ar bir haka
1

rete uramtr. O srada bir bunalm geirir, bizim bugnk deyimlerimizle bir izofreni ya da paronaya krizi, bir gece pusu kurar, elinde klcyla Akha ordusunu yok edeceim diye bir sr srsne saldrr, hayvanlarn hepsini bir bir ldrr, soykalar adrna tar, al dm diye enlik yapar. Bu ite tanr parma vardr, Aias' tanra Athena bu korkun ya nlgya drr. Aias kendine gelip ne yapt n, kimleri ldrdn grnce dmanla rnn karsnda rezil olmaya dayanamaz. ektii ac korkuntur. Bunca byk bir kah ramann byle gln bir duruma dmesi Aias'n katlanaca bir knt deildir: Kl cnn stne atar kendini ve canna kyar. Sophokles'in bu tragedyasnda nn mr nn sonuna kadar koruyamayan byk ada mn dram dile getirilmitir. Aidoneus. Yeralt tanrs Hades'in baka bir ad (Hades). Aietes. Gne tanr Helios ile Okeanos kz Perseis'in olu (Tab. 8). nce Korinthos tah tna kar, sonra Karadeniz'in gney-dogu kylannda, Kafkas dann eteklerinde bulunan Kolkhis (bugnk Grcistan) lkesine kral olur. Byc Kirke'nin ve Minos'un kars Pasiphae'nin kardei ve Medeia ile Apsyrtos'un babasdr. Kz kardei Helle ile Asya'ya kaan Phriksos Kolkhis'e snm ve stnde utuu ka natl kou Zeus'a kurban ettikten sonra, altn postunu Aietes'e armaan etmi. Kral da onu tanr Ares'e adanm ormandaki bir mee aacna asm ve beki olarak nne korkun bir ejder dikmi, lason Argonaut'larla birlikte altn postu almaya gelince, Aietes ona birok snamalar baarrsa postu vereceini syle mi. Medeia'nn yardmyla altn postu alp kaan Argonaut'larn peine taklmsa da olu Apsyrtos'un, Medeia'nn kesip denize serptii paralarn toplamakla vakit geirmi ve umutsuzlua kaplarak Kolkhis'e dnm. Orada da tahtndan olmu, yllar sonra yurdu na dnen kz Medeia'nn yardmyla tacn yeni batan elde edebilmi (Argonaut'lar). Aigeus. Atina kral Pandion'un olu, Theseus'un babas (Tab. 24). Pandion bir devrim sonucu Atina'dan srlnce, Aigreus onu

AGYPTOS kardeleriyle birlikte yeniden tahta karmay baarr. Aigeus iki kez evlendii halde ocuu ol maz. Bunun nedenini Delphoi tapnanda tanr szcsne sormaya gider. Ald cevab pek anlamaz ama, dn yolunda Troizen'de kalr ve ora kralnn kz Aithra ile birleir. Aithra'ya, bir olu olursa, babasnn adn bil dirmeden bytmesini syler. Aithra bir o cuk dourur. Bu ocuk kahraman Theseus'tur. Delikanllk ana gelince, Theseus Atina'ya dner ve amcas Pallas'n tahta gz dikmi elli olunu alt edip babasna kendini tantr (Aithra). Ama Aigeus mutsuz bir kraldr. Bunca dert ten sonra, Panathenaia bayramnda yaran Girit atleti Androgeos'u ldrtt iin kral Minos'un korkun isteklerine uymak zorunda kalr: Her yl Atina genliinden yedi erkek ve yedi kz Minotauros'a yedirilmek zere Girit'e gnderilmektedir. Theseus bu duruma bir son vermek zere canavar ldrmeye gi der. Yola kmadan nce babasna sz verir ki zaferle dnerse, gemisine bir beyaz yelken ekecektir. Dnte bu szn unutur ve ge misi kara yelkenleriyle girer limana. Theseus'un yolunu gzleyen Aigeus kara yelkenleri grnce olunu ld sanarak kendini denize atar. inde boulduu denize ad verilerek Aigaios Pontos (Ege denizi) denmitir. Aigina. Irmak tanr Asopos'un kz (Tab. 21). Aigina'ya tutulan Zeus onu Oinone ada sna karr. Aigina bu adada Aiakos'u dou rur. Sonradan Aktor'la evlenip, Patroklos'un babas olacak Menoitios'u dnyaya getirir. Aiakos bir sre sonra adaya bir Pelasg soyu yerletirip Oinone'ye anasnn adn vererek Aigina der (Aiakos). Aigis. Homeros destanlarnda tanr Zeus ve Athena'nn kalp sfatlarndan biri de "aigis tayan"dr. Aigis, Zeus'un Girit maarasnda kendisini emziren kei Amaltheia'nn derisiyle yapt bir kalkandr. Ylanlarla evrili, or tasnda bir Gorgo kafas bulunan aigis kalka n korku salarak ordular bozguna ugratrm. Zeus'un Titanlara kar savanda kulland ve kendisinden baka yalnz Athena'ya verdi i bu kalkan kudretin bir simgesi olmutur. Aigisthos. Thyestes'ln olu (Tab. 14 ve 15). Atreus ile Thyestes arasndaki karde kavgasn srdrr. Atreus Thyestes'ln oul larn ldrp kendisini Mykenai'den kovun ca, Thyestes kardeinden almak arelerini arar. Bir tanr szcs ona ancak z kzndan bir olu olursa, Atreus'u ldrebileceini bil dirir. Thyestes de bir gece gizlice kz Pelopeia'nn koynuna girer ve onu gebe braktktan sonra kaar. Pelopeia Aigisthos'u dourur. Kimden olduunu bilmedii bu ocuu krla ra brakr, bir sre sonra da kendisini tanma yan amcas Atreus'la evlenir. obanlarn kei style besleyip byttkleri Aigisthos (ad Yun. kei anlamndaki "aix"ten tremedir) Mykenai sarayna gelir. Atreus onu iyi kar lar, kendi ogluymu gibi benimseyerek yeti tirir. Sonra da Thyestes'i ldrmekle grev lendirir. Ama Aigisthos Thyestes'in kendi z babas olduunu anlar ve onun yerine Atre us'u ldrr. Bir sre baba-ogul Mykenai'clc hkm srerler, sonra Atreus'un olu Aga memnon tarafndan kovulurlar. Agamemnor Troya seferine knca Aigisthos Mykenai'ye dner, kraln kars Klytaimestra'y batan karr. Agamemnon Troya'dan dnnce ikisi birden kahpece vururlar onu. Aigisthos, yedi yl hkm srdkten sonra Agamemnon'un olu Orestes tarafndan ldrlr. Kuaktan kuaa sregiden bu kan davas tragedya airlerine tkenmez bir esin kayna olmutur. Aiskhylos'un "Agamemnon" ile balayan "Oresteia" ls, Sophokles'in "Elektra", Euripides'in "Elektra" ve "Ores tes" adl tragedyalar bu aile dramn eitli ayrntlaryla ve baka baka alardan ele ala rak canlandrrlar. Aigisthos adnn "Odysseia" da da sk sk gemesi, Atreus oullar efsa nesinin Homeros destanlar kadar eski oldu unu gsterir. (Od. I, 32-43; III, 256-275; IV, 518-537). Aigyptos. Belos'la Ankhinoe'nin olu (Tab. 10). Aigyptos ile ikiz kardei Danaos'un de deleri tann Poseidon, atalar da Zeus'la lo' dan doma Epaphos'tur. Afrika ktasna ege men olan Belos olu Danaos'a Libya'y, Algyptos'a da Arabistan' verir, ama Aigyptos gider, "Melampodes" (kara ayaklar) iktllnl, yani Msr' fetheder ve oraya adn varl

Aigyptos'un elli olu, Danaos'un da elli kz olmu. Aigyptos bu kzlar oullarna almak istemi. Bu konuda iki kardein aras alm ve Danaos elli kzyla birlikte Afrika'dan ka p, soylarnn kayna olan Argos'a sgnnu. Danaos kzlar, kendilerini kovalayan Aigyptos oullaryla evlenmek zorunda kal mlar, ama dn gecesi kocalarn ldr mler. Tek bana desteksiz kalan Aigyptos da zntden lm (Danaos, Danaos Kzla r). Aineias (Lat. Aeneas). Tanra Aphrodite ile Troya'l prens Ankhises'in olu Aineias Homeros'un lyada destannda nemli bir rol oynamakla kalmam, klasik Latin airlerinin en by olan Vergilius'a da bir destan esinlemitir. "Aeneis", yani Aeneas destan Tro ya'l yiidin Troya yangnndan sonra Anado lu'dan gmesi ve talya'ya yerleerek Roma _ ehrine temel olacak yeni bir yurt kurmasn anlatr. Aineias'n bu iki destanda da beliren ok ynl kiiliini incelemek gerekir: Soy aalarndan da belli olduu gibi (Tab. 17) Troya kral soyunun ilk atas Zeus ile Elektra'nn olu Dardanos'tur, Troya'nn ku rucusu Tros ile kral soyu iki dala ayrlr: los ile Assarakos, los'un torunu olan Priamos Troya kral, Assarakos'tan reme Ankhises ise Dardanie ehrinin yneticisidir. Ankhises ile Priamos ve Hektor ile Aineias ayn kuak tan amcaogullardr. Ama Aineias'n Priamos oullarndan stnl bir tanrann olu ol masndan gelir (l. II, 819 vd.). Dandanie'llerin banda Aineias var, Ankhises'in olu, tanrsal Aphrodite dourdu onu Ankhises'ten; bakmad tanraltna, birleti lda eteklerinde bir lmlyle. Babas nasl tda dann eteklerinde yaa msa (Ankhises), Aineias'n ocukluu, deli kanll da oralarda geer, AkhiUeus'la ilk a tmas da orada olur (l. XX, 90 vd.). Troya savanda Aineias Priamos oullarn dan hi geri kalmaz, Hektor'la denk gider, ki mi zaman Hektor'u bile ap ona t ver mek durumuna gelir (l. XVII, 335 vd.). Hektor kadar yiite savar Akha'larn en gl kahramanlarna kar, ama her kezinde 20

de bir tanr korur, kurtarr onu. Sava meyda nnda grelim onu (l. V, 296 vd.). Kocaman kargs, kalkanmla Aineias yere atlad, Akhalar alp gtrmesin/er diye ly gcne guenen aslan gibi dolat evresinde, nnde kargsn, yuvarlak kalkann tutuyordu, ldrmek iin yanyordu karsna kan, korkun lklar atyordu. Derken Diomedes kocaman bir ta atar s tne, Aineias' kalasndan vurur, yiit der, o srada anas Aphrodite'nin telan grmeli (I.V, 311 vd.). Aphrodite bu yzden yaralanr. Aineias' Apollon Troya kalesindeki tapnaa kara rak kurtarr. br tanrlar da katlrlar bu a baya. Aineias'n Troya nnde lmeyecei, Dardanos soyunu srdrmekle grevli olduu tanr Poseidon'un azndan sylenir lyada'da (l. XX, 292 vd.). ... Kaderi kurtulmaktr Aineias'n tohum ekmeden, iz brakmadan lmemeli, yok olmamal Dardanos soyu, lml kadnlarn verdii ocuklar arasnda Kronos olu Dardanos'u seuerdi en ok. reniyordu artk Priamos'un soyundan, gl Aineias kral olacak Troya'llara, kral olacak ocuklarnn ocuklar. Bu szler, bizi dosdoru Vergilius'un Aene is'ine gtrr. Aineias lyada'da pek rol oy namaz artk, Troya'nn ykmndan sonraki olaylardaki rol btn ayrntlaryla Aeneis'te anlatlr. lyada sonras efsanelerinin ou bu destan da anlatlmtr: Tahta atn ehre alnmas ve Laokoon faciasndan sonra (Laokoon), Aine ias babas Ankhises'i omuzlarna alarak ve olu Askanios'u da elinden tutarak da da na kaar. Troya'nn kutsal heykellerinden Palladion'u da yklenerek yola koyulur, kars Kreusa arkalarndan gelirken birden ana tan ra Kaybele tarafndan karlr (Kreusa,). Ei de, dnde grd Hektor'un tayf da Aeneas'a batda Hesperia lkesine gidip Troya' yi orada yaatmasn buyururlar. Odysseia' nn servenleri rnek alnarak anlatlan bu yolculuk Trakya, Girit ve kuzeybat Yunanis-

Al( )| ( )S tan kylarndan Sicilya'ya geile balar, Ankhises orada lr, sonra korkun bir frt na Aeneas' Libya kylarna atar. Kartaca kraliesi Dido epizodu Odysseus'un Alkinoos'un saraynda yapt gibi, Aeneas'n o g ne kadar olan servenlerini anlatmasna fr sat verir. Aeneas'a gnln kaptran Dido onu Afrika'da alkoymak istedii halde, tanr lar Aeneas'n bir an nce yeni Troya'y kur mak grevine dnmesini buyururlar. Yiit ar kadalaryla yola koyulur, Dido canna kyar (Dido). Gney talya'da Cumae ehrine vanrlar, Romallarn inanlarna gre burada yer alt lkesine alan Avernus gl vardr. Cumae'nin tanr szcs Sibylla Aeneas' ller lkesine gtrr. Burada Aeneas, babas Ankhises'le grr ve kendisini bekleyen par lak kaderi onun azndan renir. Homeros'la Dante'nin yeralt dnyas anlatm ara snda yer alan bu para ilka yaznnn en belirgin, en nl sayfalarmdandr. Btn bu bilgileri edindikten sonra Aeneas yeryzne dner, talya kylarn kuzeybatya doru iz leyip Tiber rmann arzna varr. Orann yerlileri, Rutul'larla savaa giriir ve arkada larn rmak aznda brakp ieriye doru Pallantea ehrinin bulunduu yere varr. Bu ras Palantinus tepesiyle Roma ehrinin iler de kurulaca yerdir. Yunanistan'dan gme olan kral Evandrus Aeneas' iyi karlar, ba nda olu Pallas'n bulunduu bir blk as kerle arkadalannn yanna gnderir. Bu ara da Rutul'larn kral Turnus Troya'llara saldr mtr. Aeneas Turnus'u teke tek savata l drr. Destan Aeneas'n bu zaferiyle kapa nr. On iki blmlk Aeneis destan bitmi de ildir. Vergilius onu sona erdiremeden l m, eserini bitiremedii iin onun yaklmas n da buyurmutu. Roma'nm kuruluuna ka dar olan olaylarla efsaneler tarihilere konu olmu ve uzun uzadya anlatlmtr. Vergilius'un Aeneis destanyla en byk' baars kendi ann ulusal kltrne bir kaynak bul mu olmas, Roma'nn gemiini ta Anado lu'nun byk uygarlk merkezi Troya'ya ka dar gtrmekle ona uluslararas bir derinlik vermi bulunmasdr. Byk Latin airinin amac Augustus'un damgasn bast ann dnya ve nsan grln* bir ufuk amasyd. nce lulius Caesar, sonra Augustus'un da soyu olan lul'lerin Troyal Aeneas ve Ankhises'le tanra Aphrodite'de kaynak buldukla rn, Roma'nn Akdeniz'in en soylu haneda nnca kurulduktan sonra dman olarak bili nen bat ile douyu byk bir birlik iinde ba rtrm olmasn gstermek, kendisinin de Homeros gibi ozanlarn ozanna dayanp onun yolunda, ondan esinlenerek destan yaz dn dile getirmekle Aeneis destan gerek ten r am, ilkala ortaa arasnda kpr kurmutur. Aeneas' da yeni bir tip in san olarak canlandrm olmas stnde dur maya deer. "Pius Aenas" (dindar Aenas) di ye anlan kahramann tutum ve davran Ho meros destanlarndaki yiitlerinkinden farkl dr. "Pietas" diye tanmlanan kavram dine saygy da aan bir erdemdir, Augustus'un ve Augustus a insannn lk bildii gemie, gemiin deerlerine ballk, ulusal tarih ve kltre sonsuz sayg ile onu soylulatrmak iin baka, yabanc da olsa benimsenen kay naklara balama abas, kltre hizmet iin en byk rnekleri gz nnde tutarak yarat alkta onlara ulama amac ve bu uurda sonsuz bir sorumluluk duygusu, btn bunlar "pietas" denilen kavramn ierdii ve Aeneis destannda canlandrlan Aeneas tipinin tam bir baaryla simgeledii erdemlerdir. Aolos. (1) Yunan ulusunun efsanelik atas saylan Hellen ile Orseis adl Nympha'nn o lu, Tufan kahramanlar Deukalion ile Pyrrha' nn torunu, Doros ile Ksuthos'un kardei ve Sisyphos, Arthamas, Kretheus ile Salmoneus'un babas (Tab. 20). Aiolos, anakkale yarmadasndan Mende res rmana kadar uzanp, Midilli adasn d. iine alan Aiolis ky blgesine ve onlarda oturan soyla, onun konutuu Aiol diline ad n vermitir. (2) Deniz tanr Poseidon'un olu, yellerin yneticisi, Aiolos Notos, Boreas, Euros ile Zephyros adl drt byk yeli bir tulum iinde kapal tutar ve ancak Zeus'tan ald buyruk larla ortaya salar. Odysseia destannda Odysseus'un Aiolos'un adasna var anlatlr, bu ada yle niIrlrni:

Yklmaz tuntan bir duvarla evriliydi bu yzden ada, ehir oturtulmutu ge ykselen bir kayann zerine. Aiolos konanda bir dzine ocuu ile yi yip imekte, len yapp gnl elendirmek tedir. Yeller tanrs, Odysseus'u iyi karlar, tam bir ay konukladktan sonra iine azgn yelleri smsk balad sr derisinden bir tu lum verir ona ve arkasndan tatl bir Zephyros yeli salarak uurlar gemisini. Bylece do kuz gn dokuz gece giderler, thaka toprakla rna yaklarlar ki, Odysseus uykuya dalar, onu kskanan yoldalar da teknenin dibinde ki tulumu alp zerler. Yeller hep birden d arya frlar, korkun bir frtna kopar. Frtna Odysseus'un gemisini gerisin geri Aiolia ada sna atar, ama bu kez tanr onu sert szlerle kovar, tanrlarn lanetine uram bir adam tutmaktan ekinir. Odysseia'nn X. blmn de (1-79) anlatlan bu serven destann en renkli yklerinden biridir. Aison. Kretheus'la Tyro'nun olu, ason'un babas (Tab. 22). Kretheus'un Tesalya'da kurduu olkos ehri kendisine miras kalr, ama vey kardei Pelias onu tahtndan atp tutuklar, stelik de olu ason'u Kolkhis'e al tn postu almaya gnderir, bu tehlikeli sefer den sa dnmeyeceine inanarak (Argonaut'lar). Gerekten de bir sre sonra lason'un ld haberi gelir. Pelias artk kardeini kor kusuzca ldrmeyi gze alr. Ancak, Aison'un boa kan ierek kendi kendini zehir lemesine izin verir. Latin airi Ovidius'a gre, ason Medeia ile birlikte Yunanistan'a dnn ce, byc kadn Aison'u diriltmekle kalma m, onu bir iksirle genletirmi de. Aithcr. Esir, yani dnyay saran hava taba kasnn stndeki ar ve kl gk. Hesiodos'a gre Aither, Erebos ile Nyks, yani yer alt karanlyla, yeryz karanlndan dog madr. Aithiopcs. (Yun. yz yanklar demek). Homeros destanlarnda sk sk ad geen bu e f V sanelik ulus Okeanos kylarnda, gnein do up batt usuz bucaksz bir lkede oturur. Gnee byle yakn olduklar iin yzleri yan m ve esmerlemitir. Sonsuz bir mutluluk iinde yaarlar, tanrlara kurbanlar kesip gn 99

boyu len yaparlar. Bu yzden de Zeus, Poseidon ve ris gibi Olympos tanrlar lkeleri ne sk sk urar, lenlerine katlrlar. Troya savann lyada'dan sonraki blm lerini anlatan "Aithiopis" destan (kayptr) adn bu ulustan ald gibi, ba kahraman da Eos'la Tithonos'tan doma Aithiopia kral Memnon'dur (Memnon). Aithra. Troizen kral Pittheus'un kz. Aigeus ksrl konusunda khine danmaya gitti i Delphoi'den dnerken Troizen'de bir gece kalm ve tanrnn cevabn doru yorumla yan Pittheus onun kzyla yatmasn salam, bu birlemeden de Theseus domutu. Ne var ki o gn Aithra tanrlara sunu sunarken Posddion'a rastlam ve deniz tanr ile sevi ip kzln yitirmiti. Bu yzden Theseus'un tanr olu mu, insan olu mu olduu belli de ildir. Aithra'y Aigeus'la birlikte yaad Attika'dan Dioskur'lar karmlar ve kardeleri gzel Helena'nn yanna hizmeti olarak ver miler. Bir sylentiye gre Helena'y Paris'le kamaya iten bu kadnm. Troya dtkten sonra torunlar Aithra'y kurtarmlar, ama Theseus'un lm haberini alnca Aithra can na kym (Aigeus, Theseus). Aius Locutius. Lat. "aio" ve "loquor" sz sylemek, "aius locutus" ise sylenmi sz anlamna gelir. Galya ordular Brennus komutanlnda Roma'ya doru ilerlerken (.. 390) gkten ge len bir ses, ehrin yaban ellerin saldrsna u rayacan bildirmi. Kimse bu sese kulak ver memi, ama sesin dedii doru km: Galyallar Roma'ya saldrm, ehri yakp ykm lar, yama etmiler. Romallar dman kov duktan sonra, diktatr Camlus tanr sesinin duyulduu yerde bir tapnak yaplmasn bu yurmu ve Palatinus tepesinin kuzey eteinde 'Aius Locutius" denilen tanrsal varla tap nak dikilmiti. Akademos. Attika'l kahraman. Akademos, Theseus gzel Helena'y karp Afrika'da al koyunca, kz kardelerini aramaya gelen Dioskur'lara kzn sakland yeri bildirmi. Akademos'un mezar Atina'nn dolaylarn da, Kerameikos denilen blgenin tesindey-

di. Kutsal bir ormanla evrili bu blge de Platon "Akademeia" adyla anlan nlu okulunu kurmutu. "Akademi" oradan gelir. Akakallis. Kral Minos'un kzlarndan biri. Tanr Apollon ile sevimi ve Miletos'u do urmu (Miletos). Akamas. (1) Antenor'la Theano'nun olu, lyada'da ad geen Troya'l yiit. Akha'larn kampna saldrda nemli bir rol oynar. Meriones tarafndan ldrlr. (2) Gene lyada'da ad geen ve Troya'llar safnda dven Trakya'l nder. Telamon olu Aias tarafndan vurulur. (3) Theseus'la Phaidra'nm olu, Troya sa vanda rol oynayan, ama lyada'da ad ge meyen Akha yiidi. Paris Helena'y karn ca, Akamas gzel kadn geri istemek iin Troya'ya eli olarak gnderilir. Sonu verme yen grmeler srasnda Priamos'un kz Laodikeia ile tanr ve seviir, bir oullar bile olur. Troya'nn dmesine yol aan tahta atla giren sekiz Akha yiidinden biridir. Akarnan. Alkmaion ile su perisi Kallirhoe'nin olu, nl khin Amphiaraos'un torunu (Tab. 23). Kendisi daha ocukken, babas, Arkadya kral Phegeus tarafndan ldrln ce, anas tanr Zeus'tan olunun abuk by mesini dilemi, Akarnan birka ay iinde er ginlik ana ermi ve Phegeus'la ocuklarn ldrerek alm. Sonra da bat Yunanis tan'da adn tayan Akarnania lkesini kur mu. Akastos. olkos kral Pelias'n olu (Tab. 22). Argonaut'lar seferine ve Kalydon avna katlr. Pelias'n kzlar Medeia'nn tlerine uyarak babalarn kesip kazanda kaynatnca, Akastos kral olur ve ason'la Medeia'y olkos'tan srer (Pelias). Kalydon av srasnda Akastos'un ba der de girer: Arkada Peleus kaza ile kaynatas Eurytion'u ldrr ve bu sutan kendini arn drmak iin Akastos'un sarayna snr. Akastos'un kars Peleus'a tutulur, onu ba tan karmaya urar, baaramaynca, yiidi namusuna gz dikmi olmakla sular. Akas tos konukluk yasalarn inememek in Peleus'u kendi eliyle ldrmek stemez. Bir ge

ce av yorgunluguyla uykuya dalm olan konugunu dag banda silahsz olarak vahi hay vanlara yem olsun diye brakr. Ama at adam Kheiron Peleus'u kurtarr. Peleus da fkesine kaplp gider, Akastos'la karsn ldrr. Akhalar. Homeros destanlarnda ve zellik le lyada'da Yunanistan yarmadasndan gelip Troya seferine katlan savalarn hepsine birden "Akhaioi", "Danaoi" ya da "Argeioi" denmektedir. lk iki isim bir lke adna dayanmayp, yalnz bir rk ya da ulus ad olarak kul lanldndan, lyada evirisinde "Akhalar" ve "Danaolar" diye karlanm, Argos diye bir kent bulunduundan, Argos ad da genellikle btn Peloponez'e verildiinden, "Argeioi" deyimi "Argoslular" diye verilmitir. Bu konu iin lyada evirisinin nsznde daha ayrnt l bilgi bulunabilir (s. 25). Akhates. Aineias'n kara gn dostu. Troya yangnndan kaan Aineias'n yanndan ayrl mam, onunla birlikte talya'ya kadar gitmi ve btn servenlerini paylam. Latince "Fidus Achtes" diye anlan ad, sadk, vefal dost anlamna gelen bir deyim olmutur. Akheloos. Bat Yunanistan'n Akarnania ile Aitolia blgeleri arasnda akan en uzun rma . Hesiodos'ta (Theog. 340) ve Homeros'ta (l. XII, 84) ad geen Akheloos Okeanos'la Tethys'ten dogma bin rman en by ve rmak tannlann kral imi. Akheloos'un birok ykleri vardr: Herakles destanyla ilgili bir efsaneye gre, Akhelo os Kalydon kralnn kz Deianeira'ya ak m, ama rmak tanrnn biimden biime gir me, kimi zaman boa, kimi zaman ejder ol ma yetisinden rken kz Herakles'Ie evlenme yi yeg grm. Bu yzden gl yiitle rmak tanr arasnda yaman bir gre balam. lk karlamada yenilen Akheloos koca bir ylan klna girmi, Herakles onu tam boacak ken de azgn bir boa oluvermi. Bu kez yiit boann bir boynuzunu kopararak alt etmi Akheloos'u. Irmak tanr Deianeira'dan vaz gemi, ama boynuzu geri almak iin Herakles'e Zeus'un keisi Amaltheia'nn iek ve yemi saan bolluk boynuzunu vermi; baka bir ykye gre, nl bereket boynuzu rmak

tanrnn kendi boynuzuymus, nk yaygn

AM-ltKUlN

topraklar sulayan rmaklar bereketin simge sidir (Deianeira, Herakles). Akheron. Yeralt dnyasn, ller lkesini bize ilk anlatan Homeros'tur. Onun ardn dan Vergilius gelir ilkada, sonra da ortaa n en byk iiriyle Dante. Ama Homeros'un tasla, adlar kavramlaryla o gn bu gn hep yeni filiz veren bir aa gibi yaar. Yeraltnda akan rmaklar yle tanmlar Homeros (Od. X, 508): Ama getiin zaman Okeanos'u geminle, Orada alak kp var ve Persephone'nin koruluu, uzun uzun kavaklar greceksin, ksr stler, derin anaforlu Okeanos'un kysnda ek karaya gemini, sonra k yola, Hades bataklna doru, orada Akheron'a Pyriphlegeton ve Kokytos akar, Styks'ten gelen sular da dklr oraya. Aeneas destannda da (Aen. VI, 295) anla tlan Akheron amurlu sularn kaynayp- burgalandg dipsiz bir bataktr. Kharon'un kaygyla bu amur rman getikten sonradr ki varlr asl Hades'e (Hades). Akheron Yunanistan'n Epir blgesinde akan bir rman da addr. Belki ssz bir bl gede derin bir yarn iine dalp kapkara bir ba tak olarak denize dkld iindir ki, ilka bu rman yeralt dnyasna aktna inan mt. Yanl bir etimoloji adn "Aclar Irma " (akhos, Yun. ac demek) diye tanmlard. Efsaneye gre Akheron Helios'la Gaia'nn (gnele topran) oludur. Olympos tanrlaryla Titan'lar arasndaki savata susuzluktan yanan devlere su iirdii iin Zeus'un laneti ne uram ve yeralt lkesine kapatlmtr. Akhilleus. Akhilleus Yunan mythos'una en ok konu olmu kiidir. Homeros'un byk lyada destan aslnda lyon, yani Troya ehri nin destan deil, Akhilleus'un destandr, bu kahramann bir eylemiyle balar, bir eylemiy le biter. Ne var ki lyada'da anlatlan olaylar Akhilleus efsanesinin ancak ok ksa bir bl mdr. Bu kahraman stne ilkan ban dan sonuna dek uydurulan efsane ve masal lar o kadar oktur ki, onlar kapsayarak zet lemek iin, blm blm ayrmak gerekir.

(1) SOYU VE DOUU. Soy aalarndan (Tab. 21) belli olduu gibi Akhilleus, Peleus'la Thetis'in oludur. Thetis, bir Nereus k z, yani bir deniz tanrasdr (Tab. 6), ama Akhilleus ana tarafndan olduu kadar baba tarafndan da tanrlara ve en byk tanrlara baldr: Dedesi Aiakos, Zeus'la Aigina'nn oludur, Aigina ise rmak tanr Asopos'un k z ve Okeanos ile Tethys'in torunudur. Akhilleus'un. douu stne anlatlan efsa ne udur: Nereus kz Thetis'e tanrlar tanrs Zeus da, deniz tanr Poseidon da ktrlar, o kadar ki Zeus onunla evlenmeyi bile dnr, ama bir khin (bir anlatma gre tanra Themis, bir bakasna gre Prometheus) Zeus'a haber verirler ki, Thetis'ten doacak olan o cuk kaderin buyruuna gre babasndan da ha gl olacaktr; bunun zerine tanrlar Thetis'i bir lml ile evlendirmekten baka are bulamazlar ve kendisine koca olarak Phthia kral Peleus'u seerler. Thetis bu ev lenmeyi olu Akhilleus iin silah istemeye git tii Hephaistos'a yana yakla yle anlatr (l. XVIII, 429 vd.): Syle, Hephaistos, Olympos'taki tanralar arasnda, yrei benim gibi acl biri var m? Zeus bunlar arasnda bir bana verdi aclar, bunca deniz tanralarndan bir beni verdi lml kocaya, Aiakos olu Peleus'a, katlandm bir adamn yatana girmeye, istemeye istemeye, tiksine tiksine. Thetis ile Peleus'un dn Tesalya'da Pelion dann tepesinde kutlanr, tanrlarn hepsi de hazr bulunurlar. Kavga tanras Eris'in dne arlmad diye kzp masann stne bir altn elma atmas tanra arasn daki gzellik yarmasna yol aar (Paris). Uursuz balayan bu evlilik uursuz gider. Geri Thetis'in birok ocuklar olur, ama bir lml ile evlendiine zlen ve ocuklarn kendisi gibi lmsz klmak isteyen Thetis geceleri kalkar, onlar atein stne tutarm, bundan ama gvdelerindeki lmllk to humlarn yok etmekmi. Birok ocuu by lece yanarak ldkten sonra, bir gece Peleus uyanm, bakm ki kars olacak deniz kz kk Akhilleus'u topuundan tutmu, aleve vermi. Tepesi atm, ocuu kapt gibi, Thetis'i evinden kovmu, bir lmlyle dp

kalkmaktan holanmayan tanra da denizin dibine dalm, bir daha varmam kocasnn yanna. Peleus yedinci ocuu olan Akhilleus'u bylece kurtarm, ama ocuun dudak lar ve sa ayann ak kemii yanm, Pele us hekimlikte usta olan at adam Kheiron'a vermi Akhilleus'u, o da yanan kemii, ko makta stne olmayan bir devin iskeletinden ald bir kemikle deitirmi (Kheiron), Akhilleus da bu yzden byle hzl bir koucu olmu. Baka bir efsaneye gre Thetis olu nu ate stne tutmam da, Styks rmana batrm, bylece gvdesini silah ilemez hale getirmi, ama topuundan tuttuu iin bir orasndan yara alabilirmi. Nitekim Akhilleus sonradan bu yerinden vurulup ldrlm. (2) OCUKLUU. At adamn yannda Akhilleus bytlr ve eitilir. Kheiron'un ana s da, kars da ocua bakmlar, biraz yeti ince at adam ona retmediini brakma m: At yetitirmesini, saz alp ezgi syleme sini, gzel konumasn ve her eyden nce de karg atmakta, savamakta, dvmekte, araba srmekte ve komakta kimseden geri kalmamasn, an yiitlerinin hepsinden s tn olmasn. Erdemlerin her eidine de al trm: Acya dayanmay, yalan sylememeyi, ll ve dayankl olmay hep Kheiron'dan renmi. Akhilleus Kheiron'dan rendii hekimlii ve edindii ilalan Troya savanda yarallar stnde kullanr. Kheiron'un yann da Pelion danda ne kadar kald belli deil dir, lyada'da Kheiron'dan eitim grd geri sylenir, ama Troya'ya kendisiyle gelen lalas Phoiniks onu nasl byttn yle anlatmaktadr (l. XI, 485 vd.):

baarszlk anslarn elinde tutan o yenilnez savann trajik bir yazgs vardr, bunu kendisi de, anas Thetis de yle dile getirirler (l I, 352 ve 414): "Anaml Ksack bir mr srmek iin dourdunsa beni..." "Uzun deil, ksack bir mr verdi kader
sana."

Akhilleus geri kaderini kendi seebilir, Thetis iki kk yle dile getirmiti oluna (Il.. IX, 411 vd.): ki ayr kader gtrecek beni lme: Burada kalr, savarsam Troya evresinde, tkenmez bir n var, dn yok. Dnersem yurduma, sevgili baba toprana, nm olmasa da ok yaayacam, lm yle abucak gelip atmayacak.

Akhilleus az yaasa da nl yaamay se mi ve bunun iin Troya savana katlmaya karar vermiti, ama anas (ya da babas) onun lmesini nlemek iin baz dzenler kurum lard. Bu konuda anlatlan ve lyada'da izine rastlanmayan efsane yledir: Akha ndetL ri Troya seferine gitmek zere hazrla ba laynca, o zaman gen bir delikanl olan Akhilleus sefere katlmamak in Yunanistan'n karsndaki Skyros adasna gnderilir ve orada kral Lykomedes'in saraynda ko nuklanr. Ne var ki Akhilleus kz klna gir mi ve kraln kzlar arasna karmtr. Ha remde yaayan Akhilleus'a Pyrrha (kzl sal) ad verilmi, bir sylentiye gre de Lykome des'in kzlarnn biriyle sevimi ve ileride ad geecek olu Neoptolemos (Pyrrhus) da on dan domutu. te yandan Akhalarn khini Kalkhas'n Akhilleus sefere katlmazsa Troya'nn alnamayacan bildirmesi zerine, Tanrya benzer Akhilleus, seni ben getirdim bu hale, Odysseus yiidi aramaya kar, Skyros'a va canm gibi sevdim, yetitirdim seni rnca kurnazca bir dzen tasarlar, gezgin sat bensiz ne lene gitmek isterdi cann, c klna girip Lykomedes'in haremine so ne de evde yemek yemek isterdi, kulur ve kzlarn, kadnlarn nnde bohas oturturdum seni dizlerimin stne, n ap bir sr kuma dokuma ve ileme se etini keser, azna verir, dudaklarna rer nlerine, ama bohann dibinde birka uzatrdm arab, kymetli silah da vardr, Pyrrha klndakl gsmde gmleimi slatrdm boyuna, Akhilleus bunlar grnce dayanamaz, onlar arszlk eder, arab pskrtrdn azndan, almaya, kullanmaya can atar, bylece kimli ini aa vurur. Odysseus da onu peine ta senin yznden neler ektim ben, neler. k)) Akha ordusunun topland Aulls'e geti (3) ALN YAZS. Akhalarn en byk kahra rir. man Akhllleus'un, Troya savann baar ve

AKHLLEUS (4) TROYA SEFER. lk karmann Troya'nn ok gneyinde Mysia blgesine oldu u anlatlr. Akhalar Troas'a vardklann sa narak hemen yamaya koyulurlar. Mysia'ya yerlemi olan Herakles'in olu Telephos on lar karlar, aralarnda sava balar. AkhiUe us kargsyla Telephos'u yaralar. Sonra da saldrganlar yanl blgeye ktklarn anlaya rak denize alrlar, ama bir frtna onlar geri singeri Yunanistan kylarna atar. Bu kez Aulis'ten deil, Argos'tan yola kmaya hazrla nrken, Telephos kagelir, Akhilleus'tan ald yara iyilemi deildir, tanr szc bu ya ray ancak Akhilleus'un iyi edebileceini bil dirmitir (Telephos). Akha donanmas Argos'tan Aulis'e varr. Burada rzgrlarn esmesini salamak iin phigeneia'nn kurban edilmesine karar veri lir. Akhillus bilmeden bu ie alet olur, Agamemnon kzn gya Akhilleus'a nianlamak iin getirtir Aulis'e. Akhlleus durumu anla ynca, nlemeye alr, ama baaramaz (Iphigeneia). Akhilleus'un iyiletirdii Telephos'un kla vuzluunda gene Anadolu kylarna doru yola klr ve Tenedos adasnda durak yaphr. Bir efsaneye gre, Akhillus orada Agamemnon'la ilk kez kavgaya tutuur ve Apollon'un olu Tenes'i ldrr (Tenes). Anas Thetis'in bildirdii bir tanr buyaguna gre, Akhillus Apollon olunu ldrrse Troya nnde si lahla ldrlmekten kurtulamayacaktr. Troya nnde dokuz yl kalnr. Bu srada Akhilleus'un komu blgelere yapt apul culuk seferleri lyada'da ayrntlaryle anlatlr: Mysia'nn Thebe ehrinde Andromakhe'nin babas Eetion'u ldrp, ehri yama eder, Lyrnessos'tan Briseis'i, Khryse'den Khryseis'i tutsak olarak alr, getirir, bu arada Patroklos ile birkte Ida dandaki Troyal srlere saldrr, obanlar Aineis'le kavgaya tutuur. Bu dokuz yl byle getikten sonra, savan onuncu ylnda Ilyada destanna konu olacak olaylar ba gsterir. lyada'nn konusu, bilin dii gibi, Akhilleus'un fkesi, ksp savatan ekilmesi ve Patrokolos'un lmnden sonra gene savaa dnp Hektor'u ldrmesidir. Bu olaylarn birbirini nasl izledii lyada mad desinde anlatlmtr. Biz burada Akhilleus'un kiilii ve karakteri stnde duralm. (5) AKHLLEUS'UN DRAMI. AkhiUeus, Ho meros destannn ba kahraman, kollarn dan, bacaklarndan g ve canllk fkran, tanra olu ve tanrlara denk AkhiUeus yal nz kaba kuvveti mi simgeler? Kimsenin kar gelemedii, dmanlarn titreten, insafszca kesip bien, saldrya geti mi "ovada bir yl dz gibi parlayan" Akhillus yalnz stn bir sava ve stnln bildii iin de gururlu, onurlu, inat ve alngan, etin, hrsl, zaUm ve duygusuz bir adam gibi mi gsterilir lya da'da? Homeros yiitlerin yiidini geri bu vasflarla donatm, bize hem olumlu, hem olumsuz grnen bu nitelikleri en parlak ve arpc renklerle belirtmitir, nk sanat on dan yanadr, ama yrei ondan yana deil, yrei yurdunu savunan durgun, ll, er demli kahraman insan Hektor'dan yanadr Homeros'un. Gene de, tpk bir romanc gibi Akhilleus'u bir insan olarak canlandrmay ama edinir ve akla karay gereince kart rarak, eine az rastlanr bir ustalk ve dnya nn baka hibir destannda grlmeyen ele tirici bir anlayla onu hem iyi, hem kt bir adam olarak karr karmza. Akhillus by lece iinde kart eilimlerin arpt gerek bir insan oluverir, yaants da gerek bir dram olarak canlanr gzmzde. Akhilleus'un Agamemnon'a kar fkesinin asl nedeni smrye kar ayaklanmadr: Kendisi hibir kar gtmeden savar, didi nir, pay bakomutan alr (l. I, 165 vd.): Kyasya savata benim kollarm grr en byk ii, ama blmede payn en okkals sana gider, Hem onur paymdan olaym, hem burada kalaym, ha, mal, mlk sahibi edeyim diye seni? Agamemnon zr dileyip enden ald Bri seis'i geri vermeye raz olunca, Akhillus dnmek istemez, erkektir, yaplan hakszl unutamaz. Bu krgnln da u basit, insanca szlerle dile getirir (l. IX, 340 vd.): Bir Atreus oullar m sever karlarm? Sever, korur karsn duygulu, akll her adam. Ben de yrekten seviyorum benimkini, kazanmm onu ben kendi kargmla.

AKKIMt )!

Agarnemnon oyun oynad bana, ald onur paym, beni bir daha kandrmaya kalkmasn sakml Ac ar basnca bir ocuk gibi alar dv nr Akhilleus, anasna yalvarr gelsin kurtar sn, are bulsun, avutsun diye. Briseis gtrlnce arr onu, Patroklos lnce arr onu. Yrtnr canndan ok sevdii dostunu koruyamad diye. Bin piman olur insann akln bandan alan fkeye, insanlar birbirine dren kav gaya. Ama bu kez Patroklos'un cn alaca m diye kudurr, rmak banda dorad yzlerce dmann kanndan kara toprak kzl rmaa dner, tanrlar bile dayanamaz bu manzarann dehetine (l. XXI). Ayn acmak bilmez azgnlkla cann almak tadr yere serdii Hektor'un, yalvarmalarna yle karlk verir (l. XXII, 345 vd.):

Hadi gel, otur stne u iskemlenin, ko uyusun barnda aclar. Ne yapalm yasmz ok bykse, ne kar yrek donduran iniltilerden! Talihsiz lmllere tanrlar u kaderi dokudu: Yaayacak insanlar ac iinde". Priamos'u avutmak, konuklamakla kalmaz, gider, Hektor'un lsn kendi ykar, hazr lar ve babasna verir. Gen, yiit ve ihtiyar baba bakarlar birbirlerine doya doya, sevgiyle diyeceim, nk ihtiyar, gen adamda kendi olunu, gen adam da ihtiyarda kendi babas n grr gibi olur. Sava, dmanlk, kin ve fke yok olup gitmitir, iki insandr kar kar ya. (6) AKHLLEUS'UN LM. bk. Memnon, Pentbesileia.

Akontios. Keos adasnda yaayan ok yak kl bir delikanltym. Gnn birinde Artemis Dizlerime sarlma, kpek, yalvarma bana anan, baban admal enliklerine Delos'a gitmi ve yolda Atina'nn Gnlm, yreim kkrtyor beni, en soylu ailelerinden birinin kz olan Kydipdiyor, unun etini parala, i i ye, pe'ye rastlam. Grr grmez de tutulmu senin bana bu yaptklarndan sonra, ona. Ama soylu olmad iin kz kendisine kimse uzaklatrmaz bandan kpekleri, vermeyeceklerini bilen Akontios bir dzene getirseler bana kurtulmaln on katn, ba vurmu, bir ayva alp stne u szleri yirmi katn, kazm: "Artemis tapna zerine ant iiyo tartsalar urada, daha ok veririz deseler, rum ki ben Akontios'a varacam!" ve ayvay Dardanos olu altn koa teraziye senin arlnca, kzn nne atm. Ayvay eline alan Kydippe stndeki yazlar yksek sesle okumu, mey deine yatrp alamayacak sana seni douran, veyi sonra da frlatm atm, ama yemini ye kpekler, kular yiyecek btn bedenini, min saylm. Atina'ya dndkten sonra ba bas kzn kez nianlam, ama tanra Ar Ama tutmaz szn, bir tanrnn barakas temis hep bir hastalk kararak kzn evlen na getirdii ihtiyar Priamos'u grnce arr, mesine engel olmu. Delphoi tanr szcs yrei dayanamaz bahtsz kraln alamalar Akontios'un dzenini aa vurunca Kydip na, kendi babasn hatrlar, Patroklos'a alar, pe'yi Akontios'a vermekten baka are kal iki dman hkra hkra dvnrler kar mam. karya, sonra (l. XXIV, 514 vd.): Akrisios. Abas'n Proitos ile Akrisios adn Akhilleus oturduu yerden birdenbire da ikiz oullan olmutu (Tab. 10). Atalar kalkt, Aigyptos ile Danaos'un dmanln zlerin tuttu elinden kaldrd ihtiyar, de tayan bu ikizler daha ana karnndayken acmt ak sakalna, aarm bana. dvmeye balamlar. Babalan lnce ArKanatl szlerle seslendi ona dedi ki: gos'ta kimin kral olaca konusunda birbirle "Talihsiz adam, ne aclar ekmi yrein! rine girmiler. Uzun bir savatan sonra stn Nasl gze aldn gemilere gelmeyi tek gelen Akrisios Proitos'u Lykia'ya srerek bana, nasl gze aldn benim gzme grnmeyi? tahta oturmu. Proitos da Anadolu kylarn da kral lobates'in kz Anteia ile evlenmi, Ben ki ldrdm nice soylu oullarn k.yn.il,sndan ald bir ordu ile Yunanissenin. Demirden bir yrek varm gsnde,

tan'a dnm ve Kyklop'larn koca talardan bir surla evirdikleri Tiryns'e kral olmu. kiz kardeler de bir anlamaya varmlar. Argos ilini ikiye blerek hkm srmler. Akrisios'un Danae adl bir kz vard, bir o lu da olsun diye Delphoi tapnana bavur duunda, tanr szcs Danae'nin bir erkek ocuk douracan, ama torununun kendisi ni ldreceini bildirmi Akrisios'a. Telaa den kral, kznn herhangi bir erkekle iliki kurmasn nlemek iin epeevre tunla r tl bir odaya kapatm onu. Ama Zeus g nl vermimi Danae'ye, arasini bulmu, al tn yamuru halinde akm at aralndan Danae'nin iine kadar. Danae Perseus'u do urmu. Olup bitene akl erdiremeyen Akrisios kzyla torununu bir sanda kapatarak de nize atm. Ana-oul Seriphos adasnda kara ya kmlar. Perseus binbir kahramanlk yap tktan sonra Argos'a dnmek istemi. Haberi alan kral Tesalya'da Larissa ehrine kam. Kader gene de yakasn brakmam: Bir rast lantyla Larissa'da dzenlenen yarmalara katlan Perseus disk atarken, yel alm att diski Akrisios'un kafasna indirmi, Argos kral da bylece lm (Danae, Perseus). Aktaion. oban Aristaios'la Autonoe'nin olu, Thebai'li bir avc (Tab. 18). At adam Kheiron'un Kithairon dalarnda yetitirdii Aktaion yle yaman bir avc olmu ki, onun stne yokmu btn blgede. Gurura kapl m Aktaion, tanra Artemis'ten de usta avc olmakla vnm, bununla da kalmayp g nn birinde tanray derede ykanrken p lak grm. Bu kstahla ierleyen tanra Aktaion'u bir geyik haline dntrm ve el li kpeini de stne salm. Paraladklar geyiin kendi efendileri olduunu anlamayan kpekler uluyarak Aktaion'u aramaya koyul mular, bylece Kheiron'un maarasna ka dar gelmiler. At adam da hayvanlar avut mak iin Aktaion'a benzer bir heykel yapp nlerine dikmi (Kheiron). Aleksandros. Priamos'un olu Paris'in ba ka bir ad (Paris). Alekto. tanralar Erinys'lerin biri. Ad "fkesi dinmez, barmak bilmez" anlamna gelir (Erinys),

Alkaios. Perseus ile Andromeda'nn olu, Amphitryon'un babas (Tab. 13). Amphitryon yiit Herakles'in lml babas olduun dan, Herakles'e ilkin Alkaios olu anlamna gelen Alkides ad verilmi, sonra deitirilmi ti (Herakles). Yiit birok iirlerde bu isimle anlr. Alkathoos. Pelops ile Hippodameia'nn o lu. Atreus ile Thyestes'in kardei (Tab. 14). Oullarndan biri bir aslan tarafndan par alanan kral Megareus kzn canavarn hak kndan gelecek adama vereceini bildirince. Alkathoos bu ie talip olmu ve aslan ldr m. Bylece kzla birlikte krall da elde et mi. Kaynatas Megareus'un kurduu Megaira ehri Girit'lilerin saldrsna uraynca, yk lan surlar yeniden yapmakta tanr Apollon Alkathoos'a yardm etmi. Tanr bu ii yapar ken lyra'sn bir taa dayam, o ta tarihsel alarda da, stne vurulduu zaman ses karlm. Alkestis. Pelias'n kz, Admetos'un kars (Tab. 22). Kadnlar arasnda yiitlik ve feda krlk rnei olarak gsterilen Alkestis Euripides'e en gzel tragedyalarndan birini esinlemitir. Gen ve gzel Alkestis kocas Admetos u runa lmeye raz olur (Admetos). Zehri i mi, can vermi ve cenazesi mezara indiril mitir ki, atlarla, iniltilerle nlayan saraya Admetos'un dostu Herakles kagelir. Alkestis'in ldn duyunca, lm tanr Thanatos'un peine der, onunla bouur ve Alkestis'i kollar arasndan koparp Admetos'a geri getirir. Bir baka anlatma gre, ller lkesinin acma nedir bilmeyen tanras Persephone Alkestis'i grnce yumuam ve onu daha gen ve daha gzel olarak yeryz ne, diriler arama geri gndermi. Alkides. Herakles'e verilen bir addr (Alkai os, Herakles). Alkidike. Salmoneus'un kars, Aison ile ason'un atalar (Tab. 22). Alkimede. Aison'un kars, lason'un anas (Tab. 22). Alkinoos. Agamemnon lyada'nn sevimsiz kralysa, Alkinoos Odysseia'nn sevimli, ko-

28

nuksever, uygar ve halkseve kratd Bugn Korfu adas olduu genellikle benimsenen Sklerie'ye yerlemi, denizci bl ulus olan Phaiak'larn badr. Alkinoos, lkesinin n derleri, danmanlar ile birlikte ynetir ulusu nu, on iki kraln on ncs sayar kendini. Ama biz Alkinoos'u Homeros'un arzndan dinleyelim, Odysseia'da bundan daha gzel, daha cana yakn, tadna doyulmaz bir para yoktur. Phaiak'lar yle anlatr (Od. VI, 4 vd.): Eskiden Phaiak'lar engin Hypereia'da otururdu, gte stn, zorba Tepegzlere yakn, Tepegzler onlarn topraklarm boyuna yama ederlerdi. Tanr yzl Nausithoos on/ar kaldrd, gtrd, yerletirdi Skherie'ye, aln teriyle yaayan insanlardan uzaa. Drt yandan surla evirmiti kenti, evler kurmu, tapnaklar yapmt tanrlara, tekmil topraklar datmt. Ama o oktan boylamt Hades lkesini, dnceleri tanrlardan gelen Alkinoos krald imdi. (Od. VII, 11): Tekmil Phaiak'lar ynetirdi Alkinoos halk sayard onu bir tanr gibi. Ama bu saygnn asl nedeni Arete ile ev lenmi olmasdr. Arete erdem demek, bakn Alkinoos eini nasl ba tac eder (Od. VII, 67 vd.): Alkinoos kendine kar ald onu. Arete'yi yle sayd, yle sayd ki, hibir kadn byle saylmad yeryznde, erkeinin buyruunda, evinde yaayan hibir kadn, hem kocas, hem ocuklar sayd onu yrekten, halk da bir tanra gibi bakt ona, tatl szlerle selam verirlerdi ehre inince o, ok akllyd, iyi yrekliydi de ondan, yattrrdt btn kavgalarn erkeklerin! yle bir cennettir ki Alkinoos'un lkesi, Bat yaznnda ilk "topya" diye tanmlayabi liriz onu. ve d dzeni Odysseus'a bile par mak srtacak gibidir. Homeros bir mimarlk ba eseri olan bu saray anlatmakla bitiremez (Od. VI, 263 vd.).

Alkinoos sarayinin i dzeni daha az parlak deildir: iir, oyun, yarma Phalak'lann yaamnda byk yer tutan uralard Ozan Demodokos'un Troya savandan sz amas zerinedir ki, Odysseus kimliini aa vur mak zorunda kalr ve servenlerini anlatmaya giriir (Demodokos). Ama Alkinoos'un dn ya gr ve insanlk anlay sanata sayg le de bitmez. zgrle olan eilimi ilk ve orta alan ok aan modern denebilecek bir nite lik tar. Konukluk kurallarna uyarak Odysseus'u hemen, kim olduunu, nereden geldiini sormadan benimser, istedii an gemileriyle onu yurduna gndermeye hazr olduunu bil dirir ve bu szn hi gecikmeden yerine ge tirir. Odysseus'u yle beenmitir ki, kendisi ne damat edinmeyi zler, ama en ufak bir baskda bulunmaz, giderek, konuuna kla vuzluk etmedi diye kz Nausikaa'y knar (Od. VII, 299 vd.): Benim kzm devini tam yapmam, konuum, madem hizmetileri vard yannda, ve madem sen yalvardtydm ona ilkin, ne diye evimize getirmedi alp seni? Kars Arete'ye saygs da Homeros destan larnda grlen kadna deer vermenin daha yksek bir aamasn yanstr. Kadn, ad s tnde Erdem'in kendisidir ve erkein baara mad baz edimleri daha bir incelikle, duyar lkla, insanseverlikle yerine getirebilir diye saymakta, sevmektedir onu. Phaiak'larn sa raynda asl onun sz gemektedir. Nausikaa da bunu bildii iindir ki, Odysseus'un sara ya varnca dosdoru Arete'nin dizlerine ka panmasn salk verir ona (Od. VI, 310 vd.). Konukseverlikte de, cmertlikte de ilk i mar veren Arete'dir, yalnz Alkinoos deil, btn Phaiak nderleri de danmanlar da uyarlar szne. Yata o yapar, sand o ha zrlar, rahatn o salar konuun. Anasnn k z olan Nausikaa da kurtarmam myd Odysseus'u lmden? (Nausikaa). Erkei kadn sz olarak dnmek olanakszdr Homeros destanlarnda. Kadn erkein mutluluudur. Odysseia'ya stn uygarlk havasn veren ki iler Arete, Nausikaa, Penelope gibi insanl gn daha ince, daha duyarl ve becerikli yn n simgeleyen kadnlardr.
M,

ALKMAON Alkmaion. Argos'lu khin. Amphiaraos. ile Eriphyle'nin olu (Tab. 23). Amphiaraos, leceini bildii Thebai seferine katlmadan nce, oullarna analarn cezalandrmak g revini yklemiti. Epigon'lar diye anlan Yediler'in oullar ikinci Thebai seferine nder olarak Alkmaion'u semilerdi, bir tanr s z Alkmaion balarna geerse zafer kazana caklarn bildirmiti nk. Gene de ikircik liydi. Alkmaion, babasnn can verdii kente gitmekten ekiniyordu. Bu kez de Eriphyle ie kart: Harmonia'nn gerdanlndan sonra, tanr armaan nl "peplos"unu da rvet alarak olunun sefere kmasn sala d. Savata Epigon'lar stn geldiler. Alk maion Eteokles'in olu Thebai kral Laodamas' kendi eliyle ldrd ve Polyneikes'in olu Thersandros'u tahta oturttu (Epigon' lar). Dnte Alkmaion Delphoi'ye urad, ana sn ldrmek grevini yerine getirmenin ge rekli olup olmadn sordu, tanrdan olumlu cevap alnca Argos'a dnd ve Eriphyle'yi l drd. Ama perisi Erinys'ler hemen takl dlar peine, lkeden lkeye kovaladlar onu. nce Arkadya'da Oikles'in yanna snr, orada da rahat bulamaynca, Psophis kral Phegeus'un sarayna varr. Phegeus onu su undan arndrr ve kz Arsinoe'yle evlendi rir. Ne var ki Psophis topraklarnda korkun bir kuraklk ba gsterir, gene Delphoi tap nana ba vurulur ve tanr szcs Alkrnaion'un ikinci bir kez arndrlmas gerektiini bildirir. Gene yollara den ana katili rmak tanr Akheloos'un yanna varr. Orada, rmak aznda anasnn lmnden sonra meydana gelmi bir toprak stnde rmak tanr Alkma ion'u bir daha arndrr. Akheloos da ona kz Kallirhoe'yi verir, ama kz ona varmak iin Harmonia'nn gerdanl ile peplos'unu art koar. Alkmaion gene Psophis'e dnp Phegeus'tan ister bunlar, Apollon'un tapnana adayacan syler. Yalan meydana knca Phegeus konukluk kurallarn bozmamak iin Alkmaion'u kendi eliyle deil, oullarnn eliyle ldrr. Kallirhoe'nin yakarmas zeri ne abuk yetien olu Akarnan kan davasn srdrerek Phegeus'un oullarn ldrr, Harmonia'nn uursuz sslerini de Apollon'a adak olarak Delphoi tapmana verirler. Alkmene. Mykene kral Elektryon'un kz (Tab. 13). Kaza ile babasn ldren amca olu Amphitryon'la evlenmeye raz olur, ama nce, kardelerini ldren Taphos'lular cezalandrmasn ister ondan. Amphitryon bu ii yapmaya gitmiken, Zeus Amphitryon kl nda Alkmene'nin yatana girer, birleir onunla. Sylentiye gre, bu sevime tam gn srm, Zeus gnee bu sre dolmadan grnmemesini buyurmumu nk. Tanr bu sre iinde Herakles'i ana rahmine yerle tirmi. Ayn gece sabaha kar seferden d nen Amphitryon da gzel karsna kavuur. Ne var ki kocasnn biraz nce bo brakt yataa gene dndn grnce Alkmene de, karsndan fazla bir iltifat grmeyince Amphitryon da amlar. Daha sonra aldatl dn renen Amphitryon Alkene' yi diri di ri yakmak istemi, ama Zeus odun ynn, stne yamur yadrarak sndrm. Am phitryon da tanr buyruuna boyun eerek, karsnn bir gece aralkla dourduu Herakles'le phikles'i barna basm. Kocas ln ce, Alkmene oullarnn izinden gitmi. Herakles tanrlara karnca, Eurystheus'un h mndan kurtulmak iin Atina'ya snm, sonra da oluna bunca eziyet yapan o kral da can verince, gzlerini oymu. mrnn son gnlerini gene Thebai'de geirmi, ok yal olarak len sevgilisini Zeus Mutlular Adasna gtrp, yeralt yargc Rhadamanthys'le ev lendirmi. Onun stne hibir lml kadnla da iliki kurmam Zeus (Amphitryon, Herakies). Alkyone. Rzgrlar kral Aiolos'un kz Alkyone Sabah Yldznn olu Keyks'le evlen mi. Kar-koca yle mutluymular ki Zeus ile Hera'ya benzetirlermi kendilerini. Tanrlar kskanm bu mutlu yuvay, Alkyone ile Keyks'i birer deniz kuu haline getirmiler. Alkyon denilen bu masal kuu, yuvasn dal galar stnde kuran bir eit mart imi. Ovidius bu yky biraz deiik biimde anlatr: Gnn birinde Keyks denizar bir tapnaa gidecek olmu. Alkyone yalvarm gitmesin diye, ama dinletememi. Yolda Keyks kor kun bir frtnaya tutulmu, gemisi batm, kendisi de boulmu. Dalgalar lsn ky ya, dnn gzleyen Alkyone'nin nne

Al II IAIA atm. Alkyone de kendini dalgalara braknca tanrlar acm bu kar-kocaya, ikisini de deniz kuu yapmlar. Diisinin de denizde kulukaya yatabilmesi iin Zeus Aiolos'a k dnmnden yedi gn nce ve sonra yelleri dindirmesini buyurmu. Alkyoneus. (1) Gk ile Toprak tanrlarn meydana getirdikleri devler arasnda en g llerinden biri. Hesiodos'un Theogonia'snda ad gemez, Makedonya'daki devler savana katlm, ama onu yere sermek olanakszm, nk anas Topran stne dtke do rulur, kalkarm. Herakles bu yzden onu srtlanp baka bir lkeye gtrm ve bir ok la ldrm (Herakles). (2) Delphoi'li gzel bir delikanl. lkeyi ka na boyayan Lamia canavarna yem olmak zere seilmi. Yolda rastlad bir baka deli kanl onun yerine kurban olmay kabul etmi, canavarn maarasna girmi, onu kafasn dan yakalayarak yere alm ve ezmi (La mia). Aloeusoullar. Aloeus'un kars phimedeia tanr Poseidon'a akm, her gn deniz k ysna gider, eliyle su alp gsne dkermi. Sonunda tanr birlemi onunla, iki oullar olmu: Otos ile Ephialtes. lml babalar Aloeus olduu iin Aloeusoullar deniyor bunlara. Devmi her ikiside: Her yl bir kar enine, bir kula da boyuna giderlermi, yle ki dokuz yana vardklar zaman tanrlara sava amaya karar vermiler. Bunun iin de Ossa dan Olympos'un stne bindirip te pesine de Pelion dan oturtarak ge tr manacaklarn, denizleri topraklarla rtp kurutacaklarn, denizle karann yerini dei tireceklerini bildirmiler. stelik de k ol duklar Hera ile Artemis'i karmay tasarla mlar. Tanrlarn bana atklar dertlerden birini Homeros yle anlatr Ilyada'da (V, 385): Ares de bu yzden ok aclar ekti, Otos'ia gl Ephialtes, Aloeus'un iki olu, vurdular onu kaln zincirlere, tun bir kpte kapal kald tam on ay! Hermes kurtarr Ares'i, ama sava tanr bit kin durumdadr. Tanrlarn canna tak der so nunda, cezalarn verirler bu azmanlarn. Rl anlatma gre Zeus yldrmla arpar, Mk. bir anlatma gre Apollon okl.ryl. ldrl onlar. Cezalan Hades'te de srdrlr! Y lanlarla bir stuna bal olduklar halde bir baykuun durmadan ulayarak tmesini dinle mek zorundadrlar. Alpheios. Peloponez'de, Elis ile Arkadya blgeleri arasnda akan bir rmak. Btn r maklar gibi Okeanos ile Tethys'in olu say lr. Artemis ve nympha'lara saldrlar masal konusu olmutur: Gnn birinde Artemis nympha'larla rmak aznda enlik yaparken, Alpheios onlara yaklamak istemi, periler de yzlerine amur srerek kendilerini tann maz hale getirmiler. Alpheios su perisi Arethusa'ya da tutkunmu, onu Sicilya'ya dek kovalam (Arethusa). Alphesiboia. Dionysos'un tutkun olduu Asya'l nympha. Tanr onu elde etmek iin binbir are dnm, sonunda bir kaplan olup kz kovalamaya balam. Koa koa bir rman kysna gelmiler, kz rma geebil mek iin tanrnn kollan arasna girmeye raz olmu. Dionysos'tan gebe kalp Medos'u do urmu. Medos, Med'ler boyuna adn verdii gibi, geilen rmaa da Tgris (Dicle) yani Kaplan rma denmi. Alpos. Sicilya'da yaayan korkun bir dev. Yolcular pusuya drr, kayalar altnda ezer, sonra yermi. Bu devi tanr Dionysos ldrm: Thyrsos deneini boynuna atn ca, dev arplp denize, altnda Typhon devi nin bulunduu adann yanna dm. Althaia. Kalydon kral Oineus'un kars, Meleagros ve Deianeira'nn anas. Olu Meleagros yedi gnlk iken Kader tanralar Althaia'ya gelmiler ve ocaktaki bir odunu gstere rek, bu odun yanp kl olunca Meleagros da lecek demiler. Bunu duyunca Althaia oca hemen sndrm ve odunu alarak bir sand a saklam. Ne var ki Meleagros Kalydon av srasnda Althaia'nn kardeleri olan day larn ldrm. Anas da fkeye kaplarak saklad yar yanm odunu alp atein iine atm. Odun abucak tutuup kl olmu, Mr leagros da o saat lm. Althaia yaptna bin piman olup canna kym (Melcautoa).

/\ r. Altis. Olympia ehrinin yresinde Zeus'a adanm kutsal orman. nl yontucu Pheidias'n atelyesi bu korulukta imi. Amaltheia. Birok efsanelere gre, Amaltheia Rheia'nn, ocuklann doar domaz yutan Kronos'tan kurtulup Girit'e kard Zeus'a dadlk eden nymphann addr. Amal theia ocuu da dandaki bir maaraya g trm ve orada bir keinin style beslemi. Bu kei Helios'tan dogma korkun bir yaratkm, Titanlar ondan ylesine korkarlarm ki Gaia onu Girit maaralarnda saklamak zo runda kalm. Zeus sonradan bu keinin pos tu ile Aigis kalkann yapm. Baka bir gele nee gre Amaltheia asl bu keinin addr. Tanr ocuk o kadar glym ki stninesinin bir boynuzunu krm ve bunu kendisine bakan nympha'lara verip iini diledikleri gibi doldurabileceklerini sylemi. Bylece her trl yemile dolan boynuz "Bolluk Boynuzu" oluvermi. Amata. Latium kral Latinus'un ei. Kz Lavinia'y Rutul'lar kral Turnus'a vermek isti yordu. Ne var ki Aeneas talya'ya ayak basn ca kral Latinus kzn onunla evlendirmeye karar verdi. Troya'llara dman olan Amata Turnus'u Aeneas'a sava amaya itti. Sava Rutul'lar iin korkun bir yenilgi ile sonula np Turnus da lnce, Amata kendi canna kyd. Roma'da Vesta rahibeleri, barahip Pontifex Maximus tarafndan grev bana getiril dikleri gn Amata adyla anlrlard. Amazon. Anadolu'nun mythos'a katklar salt efsane, uydurulmu masal deildir. Ana dolu kaynakl efsanelerin hemen hepsi olmu olaylar yanstr, yaam kiileri konu alr. Bu yzdendir ki bir gerek pay ve tarihsel bir ni telik tarlar. zlerine destanlarda olduu ka dar, tarihilerin ve corafyaclarn eserlerinde rastlamamz bunu kantlar. Amazon'lar bu gerein en belirgin rneidir, nk efsane leri yalnz bir olay deil, btn bir dzeni dile getirir. Anadolu bin yllarca anaerkil bir top lum dzeni iinde yaam ve bu dzenin sim gesi olan Ana Tanra'ya deiik adlarla tapnmtr. Amazon'lar ite bu dzenin kalnt lardr, babaerkil zellikte ve nitelikte olan Yunan mythos'unu bu kadar etkilemi olma lar da ondandr. Amazon'lardan dem vuran en eski kaynak Homeros'tur: "Erkek gibi Amazon'lar" der ve Bellerophontes'in onlar yendiini belirtir (Bellerophontes). Troya'nn nndeki bir te pede mezar bulunan Myrrhine ise tanrlam bir kahramana benzer, nk halk ara snda ad baka, tanrlarca bakadr (Myrina). Efsaneye gre Amazon'lar sava tanr Ares ile Harmonia'nn (ya da Aphrodite'nin) kzla r saylr. Sava karakterleri bylece kay naklarndan da belli olan bu kadnlar ok ve yaydan baka bir de "labrys" denilen iki azl baltay silah olarak kullanrlar. Bu baltaya hem Girit'te, hem Hitit kabartmalarnda rast lanr. Amazon'larn at stnde savamalar, at yalnz arabaya komak iin kullanan ilk Yunanllar zellikle etkilemi olsa gerek. Homeros'ta Myrina'ya "ok zplayan, yksek at layan" denmesi acaba atl bir tanra olma sndan mdr? Amazon'larn yayld blge lerle Hitit'lerin bulunduu blgelerin birbirini tutmas da dikkati ekmekte. Amazon'larn Anadolu topraklarnda bir Hitit kalnts, ya da Hitit'lerle ilgili bir an olabilecei varsay mn baz bilginlerde, zellikle Halikarnas Balks'nda uyandrmtr. Amazon adnn kkeni de yazarlarca yle aklanr: A-mazon, yani memesiz demek mi, adn nedeni de bu sava kadnlarn ya y gslerine rahata dayayabilmek iin bir memelerini kesip karmalar imi. Ama zon'larn erkek gibi oluu, sava bir kadn topluluu olmalarndan ileri gelir. Balarnda hibir erkek bulunmadan kendi kendilerini yneten Amazon'lar nder olarak bir kralie tanrlar, nitekim birok kralielerinin ad ge er efsanede. Erkekleri yanlarnda kle ya da uak olarak bulundururlar, onlarla cinsel al veri kurup ocuk doururlar, ama erkek o cuklarn sakat eder ya da ldrrler, yalnz kz ocuklarn yetitirip aralarna alrlar. Bu tutum Anadolu'ya gelen Yunanllar ok a rtt iindir ki, Amazon'lar anlatmakla biti remezler. Yurtlan stne kaynaklar birbirlerini pek tutmaz. ou efsanelerde Amazon'lar Kara deniz'de Thermodon (Terme) aynn kysn da Themiskyra ehrini kurmular ve orada

oturmaktadrlar. Bu ehir bugnk Fatsa ya da Ordu yaknnda olsa gerek Argonaut'lar Kolkhis'e varmadan onlarla karlarlar. Ba ka kaynaklar onlar Kafkas eteklerine, Trak ya'ya ya da gney skitya'da Tuna azna yerletirirler. Anadolu'da hemen her yerde adlarna rastlanmas bu kaynaklan yalanc karmaktadr. Amazon'larn tarih ncesi alarda Bat Anadolu'ya yayldktan sonra Yunanistan'a dek sokulduklar ve Atina nnde savatklan anlalmaktadr. Ege kylarnda Amazon kra lieleri tarafndan kurulduklar sylenen e hirler unlardr: Pitane, Myrina, Kyme, Gryneion, Smyrna. Ephesos ve Ptiene'nin ilk yerleme yeri. Bir tanra saylan Myrina'nn Lesbos (Midilli) adasna gp orann baken ti Mytilene'yi de kurduu sylenir. Birok Amazon'un byk efsane yiitleriyle ilikisi olmutur: Hippolyte'nin Herakles, antiope'nin Theseus, Penthesileia'nn Akhilleus efsanesinde ad geer (bkz. bu adlar). Ephesos ve Smyrna ehirlerinin birer Ama zon tarafndan kurulduu anlatlr. Bu sava kadnlar kimi ozanlarn ezgilerinde Efes Arte mis'i ile ilikili olarak gsterilir: skenderiye airi Kallimakhos Artemis tanraya vgsn de cenki Amazon'larn Ephesos kysnda tanraya bir heykel diktiklerini ve evresinde sava raks yaptklarn, birbirine vuran kal kanlarnn ta Sardes'te dek yanklandn ya zar. Amazon'lar Ephesos'taki nl Artemis tapna ile de ilikilidirler. Dnyann yedi ha rikasndan biri olan bu tapna Amazon'larn yapt ya da orada rahibelik ettikleri anlatlr. Anadolu'nun ana tanras Kybele ile sk sk ya ilikili olduklar apak belli olan Ama zon'larn efsaneleri de, tarihsel kimlik ve kii likleri de ana tanra stne olan bilgilerimiz deerlendirildike aklk ve kesinlik kazana caktr (Artemis, Kybele). Ambrosia. Homeros destanlarnda Olympos tanrlar "ambrosia" ve "nektar" ile bes lenirler. lmsz anlamna gelen ambrosia birok iek zlerinin katld bir eit balm. Ambrosia ile beslenen tanrlar yaralan maz olurlar, bu byl bal insanlara da iirildi mi, onlara genlik, mutluluk ve lmszlk

Amores. Latince ak anlamna gelen Amor (yahut Cupido) Roma imparatorluu dne minde, elinde yayla okluk bulunan tombul, kanatl bir ocuk olarak canlandrlmtr. Sa natta oaltlan bu figr Vens'n evresinde uuur gsterilir. Pompei fresklerinin mitolo jik sahnelerinde ok geen Amores figrleri Bat sanatna Rnesans'la girmi ve Rokoko slubunun bir zellii olarak XIX. yzyla ka dar tutunmutur. Ampelos. Ad zm kt anlamna gelen Ampelos bir satyr'le bir nympha'dan doma imi. Tanr Dionysos bu gzel delikanlya g nl vermi ve bir karaaa dalndan salkm salkm sarkan asmay ona armaan etmi. Ampelos aaca trmanp bir salkm zm ko paracakken dm ve lm. Dionysos sev gilisini gkte bir yldz haline dntrm. Amphiaraos. yks Thebai efsaneler zin cirine bal Melampus soyundan nl bir k hin. Oikles ile Hypermestra'nn olu, Alkmaion ile Amphilokhos'un babas (Tab. 23). Gelecei bilen, her edimin douraca so nucu nceden gren tanr szclerinin hayat yrekler acsdr okluk. Amphiaraos'un da yle, anlaysz kimselerin karlarna kurban gitmitir. Argos ili, kral Proitos zamannda e b lnmt: Bir blmn kendisi alr, brn ayn soydan olan Bias ile Melampus arasnda bler. Bu soylarn vrisleri arasnda kavga kar gnn birinde: Melampus soyundan Amphiaraos, Bias soyundan Adrastos'un ba bas Talaos'u ldrr. Adrastos Sikyon'a, ana tarafndan dedesi Polybos'un yanna s nr (Adrastos) ve o lnce kral olur. Bir sre sonra Amphiaraos ile Adrastos barrlar, Amphiaraos bu bar candan ister, Adrastos ise art dncelerle karlar. Amphiaraos'un kendisine kar olarak verdii Eriphyle'yi bir artla alr: Kaynatasyla arasnda bir anla mazlk kacak olursa, yargln Eriphyle yapacaktr. Amphiaraos bu art da kabul eder. Amphiaraos Kalydon avna ve Argonaut'lar seferine katldktan sonra, Adrastos onun Thebai'ye sava aan Yediler'den ol masn ster. O srada Thebal'den kaidesi

salarm,

Eteokles'in srd Polyneikes Adrastos'un konuudur ve kardeinden almak iin yar dm istemektedir. Amphiaraos bu seferin y kmla sonulanacan, kendisinin de sa dnmeyeceini bilir, hem katlmak istemez, hem de Adrastos'u vazgeirmeye alr. Ama Polyneikes Eriphyle'yi batan karr: Kadmos'la evlenirken Harmonia'ya tanrlarn dn hediyesi olarak verdikleri gerdanl armaan eder ona. Kadn bsbtn Polyneikes'le Adrastos'tan yana dner, kocasn zor lar sefere katlmaya. Amphiaraos verdii s z tutmak zorundadr, sefere kar. Ama git meden nce oullarna yemin ettirir: Anala rndan alacaklardr. Yolda balarna gelen baz olaylardan (Hypsipyle, Ophettes) sonra, Yedilerin d zenledikleri Nemea yarmalarnda Amphia raos atlama ve disk atmada birinci gelir. Thebai'ye varnca nderlerin her biri ehrin bir kapsna dayanr. Aiskhylos'un lmez eseri "Thebai'ye Kar Yediler" tragedyasnda Am phiaraos hem akll, hem yiit bir adam ola rak tanmlanr (576 vd.): Sonra kardeine, gl Polyneikes'e evirir baklarn; iki kez arr onu adn heceleyerek ve u szler dklr azndan: "Gzel i dorusu bu yaptn, tanrlarn sevecei, torunlarnn vnecekleri anl erefli bir i: Bir yabanc orduyu stlerine salp atalarnn yurdunu, soyunun tanrlarn perian etmek! Hangi dava insana ana stn kurutma hakkn verir? Klla fethedecein yurt topra m destek olacak senin davana? Bana gelince, ben dman lkesinde sakl khin, ben bu topra besleyeceim l bedenimle. arpalm: erefsiz olmayacak beni . bekleyen lm!" Byle syledi khin, kaln tun kalkann kaldrp gsne. Hibir arma yoktu kalkannda; nk o kahraman grnmek deil, kahraman olmak istiyordu. Derin kazyor yreinin derin dnceler yetitiren topran. Bylesi bir insana hem akll, hem yiit

hasmlar gndermelisin derim ben: Tanrlara saygl olandan korkulur. Dman kardeler Eteokles ile Polyneikes birbirlerini ldrnce, ehir kurtulur, ama korkun bir bozgun balamtr. Amphiaraos tsmenos rmann kylarna doru kaar ve tam dman Periklymenos ona yetiecek ken, Zeus'un sald bir imekle toprak yar lr ve nl khini atlar, arabasyla yutar. Amphiaraos'un topraa gmld yer Pausanias zamannda da gsterilirmi. Zeus bu tanr szcsne lmszlk balam: Attika'da Oropos denilen bir yerde khinliini srdrrm. Amphiktyon. Deukalion ile Pyrrha'nn o lu, Hellen'in kardei (Tab. 20). Kzyla evlen dii Atina'l kral Kranaos'u tahtndan atarak yerine gemi, on yl krallk ettikten sonra kendisi de Erikhthonios tarafndan srlm. Efsaneye gre Attika bakentini tanra Athena'ya adayp ona Atina adn veren ve Dionysos'u Attika'da ilk konuklayan bu kral dr. Yunan kentleri arasnda dinsel birlikler ha linde kurulup, belli zamanlarda btn kentle rin elilerini bir araya getiren "amphiktyonia"lara adn veren de oymu. Amphilokhos. nl khin Amphiaraos ile Eriphyle'nin olu, Aikmaion'un kk karde i (Tab. 23). Epigon'lar seferine katld, ama anas Eriphyle'nin ldrlmesinde bir rol oynamad sanlr, nk Alkmaion gibi Erinys'lerin saldrsna uramaz (Alkmaion). Ad Ilyada'da gemedii halde, Troya seferi ne katld ve zellikle dn efsanelerinde rol oynad grlr: Troya dtkten sonra, babas gibi tanr szcs ve falc olan Amphi lokhos Anadolu'da kalr, Kalkhas'la birlikte birok kehanet merkezleri kurarlar (Kalkhas). Efsaneye gre Amphilokhos Kilikya'da (Sey han blgesinde) Mallos ehrini kurar, ama orann kralln kendisi gibi khin olan Mopsos ile paylaamadndan, onunla kavgaya tutuur. Bu arpmada her ikisi de can verir (Mopsos). Amphinomos. Penelopeia'nn talipleri ara snda en akl banda olandr. Durgun ve l-

34

/ U

l l I II I I \ I ' I I

l bir adamdr, Telemakhos'un ldrlmesine kar kar (Od. XVI, 394 vd ) br talipler gibi dilenci klndaki Odysseus'a kt davranmaz, dvlmesine kar ge lir, talipleri yattrmaya alr (XVIII, 121 vd.). Gene de taliplerin kaderini paylamak tan kurtulamaz ve Telemakhos'un kargsyla vurulur (Od. XXII, 90 vd.). Amphion. Zeus ile Antiope'nin olu, Zethos'un ikiz kardei (Tab. 9). Antiope ikiz ocuklarn dourunca, amcas Lykos onlar Kithairon dana brakp, Antiope'yi de kars Dirke'ye kle olarak verir. kiz ler dada obanlar arasnda byr, Amphion'un mzie yeteneini fark eden tanr Apollon (ya da Hermes) ona bir lyra armaan et miti. Gnn birinde Dirke'nin yanndan ka an Antiope gelir, dada oullarn bulur ve cn almaya iter onlar. kizler Thebai'ye dnerler, Lykos'u ldrp, Dirke'yi azgn bir boann boynuzlarna salaryla balayarak salverirler hayvan. Dirke kayalar stnde paralanp can verir. ls bir rmaa atlr, o rmaa Dirke ad verilmitir sonradan. Zeus'un buyruuyla Thebai ehrinin ynetimi bundan sonra Amphion'la Zethos'a geer. kizler kentin surlarn kurmaya koyulurlar. kizler birbirlerine hi benzemiyorlar, sert yaratl Zethos avc ve sava idi, Amphion ise tam tersine yumuak, sevimli bir sanatyd. Surlar yaparken Zethos srtnda kocaman kaya paralan tayor, Amphion ise lyra al yor, algnn gzel ve byleyici seslerine kendilerini kaptran talar yerlerinden kmld yor, istenilen sraya girip yan yana diziliyor lard. Amphion Tantalos'un kz Niobe ile evlen mi, Apollon'la Artemis Niobe'nin ocuklar n oklaryla vururken Amphios'u da kstah bir soy yaratt diye ldrmler (Niobe). Amphissos. Bkz. Dryope. Amphitrite. Okeanos kz Doris'in deniz tanr Nereus'la birlemesinden Nereides diye anlan elli kz doar. Ahenkli isimlerini dize dize saymakla bitiremez Hesiodos (Theog. 240 vd.). Amphitrite de bunlardan biridir, yks, maceras yoktur her nedense. Gtl inin birinde Poseldon onu bir kumsalda kz

kardeleriyle oynarken grm ve g z e l l i i n e vurulmu. Ama kz ok utangam tanrdan kam ve Atlas'n dnyay omuzlarnda tad uzak lkelere varm. Poseidon da bir yu nus bal gndermi peinden, yunus An phitrite'yi srtlad gibi, getirmi deniz kral na vermi. Evlenmiler ve o gn bugn mutlu bir ift olarak yaamlar. Denizden olma bir sr yaratn banda, kpkler arasnda ka yan bir arabada oturur gsterilen denizler kraliesi Poseidon'a vefal bir e olmu, kimi efsaneciye gre ocuu olmam, ama Hesio dos onun Triton'u dourduunu yle anlatr (Theog. 230 vd.): Topra sarsp gmbrdeten Poseidon Amphitrite .tanrayla eulendi ve onlarn sevimelerinden byk Triton dodu, gc kuvveti sonsuz, o Triton ki dalgalarn dibinde, anasnn ve soylu babasnn yannda altndan bir sarayda oturur korkular saarak evreye. Amphitryon. Tirnys kral Alkaios'un olu (Tab. 13). Kaza ile amcas Elektryon'u ld rr. Yurdundan srlp Thebai'ye snr, ora kral Kreon onu bu suundan arndrr. Amphitryon kendisiyle birlikte Thebai'ye ge len amcakz gzel Alkmene'ye talip olur, ama Alkmene bu evlenme iin bir art koar: Amphitryon, bir zamanlar kral Pterelaos'un oullarnca ldrlen kardelerinin cn al maldr. Kreon da bu ie yardm etmeye sz verir, yeter ki Dionysos'un Thebai lkesine sald Teumessos tilkisinden kurtarsn blge yi. Amphitryon bu ii baarr, sonra da Alkmene'nin isteini yerine getirmek iin yola kar. Alkmene'nin kardelerini Taphos adasn dan gelme bir ordu ldrmt, bu adann kentini almak ise kral Pterelaos'u ldrmeye balyd, o da olanaksz, nk kraln sanda onu lmsz klan bir altn tel varm. Am phitryon'a tutulan kral kz Komaitho babas nn bandan altn teli koparm. Pterelaos lnce, Amphitryon da Taphos'u ele geir mi ve kralln sefere kalan arkada Atlna'l Kephalos'a vermi. Ama Komaitho'ya kran beslemek yle dursun, onu ldrm ve Taphos'u yama ettikten sonra Thllpti'yi (Inm (Alkmene).
V,

J U 1 I I\>

Ne var ki o srada Zeus Amphitryon kln da Alkmene'nin koynuna girer, onu yiit Herakles'e gebe brakr. O gece sabaha kar Amphitryon da savatan dner ve karsna kavuup Iphikles'i retir. Amphitryon Alkme ne'nin macerasn renince, ona ceza ver meyi dnr nce, ama Zeus buna engel olur. Alkmene bir gn arayla Herakles'i, son ra da Iphikles'i dourur. Amphitryon hangisi nin kendi olu olduunu bilmek iin ocukla rn odasna iki koca ylan koyar, phikles r ker, sekiz aylk Herakles ise oynayarak boar canavarlar. Amphitryon bylece lmsz o cuun hangisi, lmlnn hangisi olduunu anlar. Baka bir anlatma gre, bu ii Am phitryon deil de Zeus'u kskanan Hera yap m. Amphitryon iki ocuu birlikte yetitir mi ve Herakles'in yanbanda Minyen'lere kar bir savata can vermi. Amphitryon Bat yaznnda ilk aldatlan ko ca olarak yaar. Ne var ki ad Homeros des tanlarnda getike, ok saygdeer, giderek mutlu bir kii olarak tanmlanr, nk byk tanr Zeus tarafndan aldatlmak zl deil, e ref saylr Homerik alarda. Sonralar gr ler deimi: Yunan ilkanda Euripides'in "Alkmene" (kayp) adl bir tragedyas olduu na gre, konu komik saylmamt daha, yeni komedya denilen Hellenistik ag tiyatrosu Amphitryon-Alkmene servenini ilemeye balar, Latin komedya yazan Plautus "Amphitruo" adl oyununda aldatlm koca moti fini btn plaklyla ele alr, Amphitryon'un benzeri Sosias tipini de yaratarak Moliere'in tadna doyulmaz "Amphitryon" ko medyasna rnek olur. Amykos. Poseidon'un oullarndan bir dev. Bursa'dan Karadeniz'e uzanan Bithynia bl gesinde Bebrykes adl bir boyun kralym. Yumruk dvnde pek usta olan bu dev hem plak yumrukla, hem de kestos denilen kurunlu bir eldivenle yarrm, lkesine her geleni kendisiyle boy lmeye zorlar, ou zaman yener ve ldrrm. Argonaut'lar Bebryk'lerin ilinde Khalkedon'a (Kadky) vardklar zaman, Zeus olu Polydeukes onunla gremeyi gze alm ve korkun de vi yenerek yolculara kar bu insafszca dav ranmasna son vermi (Argonaut'lar). u.

Amymone. Danaos'un elli kzndan biri. Amymone babasyla birlikte Argos iline gelir. Orada korkun bir kuraklkla karlarlar, nedeni de Poseidon'un fkesidir: Gz koydu u Argos'un Hera'ya verilmesine kzmtr. Danaos, kzlarn su aramaya gnderir. Amy mone btn bir gn krlarda dolatktan son ra yorgun dp uykuya dalar. O srada bir satyr'in saldrsna urar, kz uyanr, avaz kt kadar barr ve Poseidon'a yakarr. Tanr kagelir, satyr'i kovar, yabasn kaya ya vurup bir kaynak fkrtr. Bu kaynak son radan Amymone adn alr. Gzel kza g nl veren Poseidon onunla birleir ve Nauplios adl bir oullar olur. Nauplios Argos ili nin gneyinde Nauplia ehrinin kurucusu dur. "Amymone" Aiskhylos'un "Yalvarc Ka dnlar" ile balayan ve Danaos kzlar ile Aigyptosogullarnn dramn anlatan trilogia'ya eklenmi bir satyr oyununun (kayp) ad olsa gerek. Anadyomene. Tanra Aphrodite'ye veri len bir sfat. "Su yzne kan, dalgalardan doan" anlamna gelir. Tanrann, Uranos'un denize savrulan atmgyla meydana gelmi kpkl dalgalardan doduunu belir tir (Uranos, Aphrodite). Anaksarete. Kbrs'l bir kz: Gze', ama duygusuz ve kalpsizml. phis adl bir delikan l ona delice k olmu, karlk grmeyince, kzn kapsna asm kendini. Anaksarete bu na da aldrmam, delikanlnn cenazesi evi nin nnden geerken pencereye kp kay gszca seyretmi. Tanra Aphrodite de bu kadar kat yreklilie kzarak Anaksarete'yi bir heykele dntrm. Androgeos. Minos ile Pasiphae'nin olu, nl bir atlet. Atina'da Panathenaia bayram larnda dzenlenen btn yarmalar kazan d iin kral Aigeus onu kskanm ve Marathon ovasnda korku salan bir boay ldr meye gndermi. Androgeos bu ii baaramayp lm. Minos da almas iin tanr Zeus'a yalvarm. Tanr Afrika'ya ktlk sal m, ktl nlemek iin Aigeus her yl Girit'e Atina'dan yedi delikanl ile yedi gen kz gn dermek zorunda kalm. Minotauros'a yem

olan bu genleri kurtarmak ini Theseus baarm (Aigeus, Theseus). Androklos. Atina kral Kodros'un olu. Ef saneye gre Efes blgesine yerlemi Leleg'lerle Karia'llar kovan lon gmenlerinin nderi olan Androklos Ephesos ehrinin ku rucusudur. Samos (Sisam) adasn da o ele geirmi. on gmenlerine bir tann szcs kuracaklar ehrin yerini kendilerine bir ya ban domuzunun gstereceini bildirmi. Bir gece on'lar ormanda balk kzartrken, balk sram, bir ate kvlcm da korulua d m, aalarn arasndan bir yaban domuzu km. Androklos hayvan orackta ldrm ve tanr buyruunun gerekletiini anlaya rak Ephesos ehrini o korulukta kurmu. Andromakhe. Andromakhe, Mysia blge sinde Thebai ehrinin kral olan Eetion'un k zdr. Eetion kral Priamos'a dostluk balaryla baldr. Saraynda yedi olu ile bytt tek kz sevimli, uslu, akll Adromakhe'yi Priamos'un en deerli olu Hektor'a verir. D n dernek nasl olmu? Andromakhe, Priamos'un oullar ve gelinleri iin yaplm n revakl evlerin birine nasl gelin girmi? Bunu airler bize anlatmaz. Mutlu gnlerini bilme yiz bu gzel kar-kocann. Hektor'la Andro makhe ancak ykm gelip att zaman, lyada'da anlatlan savan dokuzuncu ylnda Troya sahnesine karlar. Arada, bir ocukla r olmutur: Astyanaks. Troya'llar Hektor'un oluna "ehrin efendisi anlamna gelen bu ad, ocuk byr de bir gn Troya'ya kral olur umuduyla takmlardr. Ama Hektor'un lmnden birka gn nce Astyanaks dad snn kollarnda dolatrlan bir bebektir. Andromakhe'nin anadan, babadan, karde ten yz glmemiti. Uursuz sava Anadolu kylarna gelip atnca, Troya yresinde ra hat kalmamt. Akha ordusu dokuz yldr Troya kaplar nnde pinekliyor, dremiyorlard bir trl Anadolu'nun kutsal kalesini. Hele ii iine smayan gen ve atlgan Akhilleus ok sabrszlanyordu. ehirden kp, dada, bayrda davarlarn otlamaya giden, atlarn emeye sren tek tk Troya'llar her frsatta kovalayp ldrmekle bile duyuram yordu kana susamlgn. Blgede apulculuk seferlerine km Aklllles, Mysia'ya varm

ti. Kral Eetion'un saraynda yapmadn brakmam, yal bal kral ldrm, yedi O lunun insafszca canlarna kymt. Andromakhe'nin anasn da esirgememiti. "Or manlk Plakos daginn eteinde kralieydi anam" diyor Andromakhe yana yakla; krali eyi de Akhilleus esir srsne katm, Tro ya'ya getirmi, sonra byk bir kurtulmalk karlnda serbest brakmt, ama zavall kadn, Homeros'un dedii gibi,"hr gnn" grr grmez lmt. Andromakhe Troya saraynda kadnlar dai resinde, hizmetileri arasnda nak ilemek le, mekik dokumakla vakit geirir. Her geen gn bir ikencedir, nk korku kaplamtr yreini, ne kadar yiit de olsa Hektor'un bir gn dman kargs altnda can vereceinden korkar. Troya ovasnda yiitler bouurken, rahat durmaz, drt duvar arasnda. kide bir sava gzlemek iin ocuunu dadya verip bat kapsnn stndeki kuleye kar. Bir gn Hektor savatan ara bulup ehre gelir, kars n evde arar, yok, yiit, bat kaplarna koar, uzaktan Andromakhe'yi ve yavrusunu grn ce, glmser. Andromakhe gzyalar dke rek ellerine sarlr (l. 407 vd.). Ah kocacm, bu hrs yiyecek seni, yavruna, talihsiz karna acma yok sende, dul kalmama, biliyorum , az gn var, Akha'lar stne saldrp ldrecekler seni. Sensiz kalmaktansa toprak yutsun beni daha iyi Benim senden baka dayanam yok, alp gtrd zaman lm seni yalnz aclar kalacak bana, Ne babam var benim, ne ulu anam... Sen bana bir babasn, Hektor, Ulu anamsm benim, kardeimsin, arkadasn scak deimin. Burada, kalede kal, ac bana, yetim koma yavrumuzu, karn dul koma. Hektor acr kansna, ne yapsn, bir korkak gibi ekilecek deil ya savatan Troya ordu sunun destei, dayanadr. Gnler geer, Hektor ile Akhilleus arasnda teke tek sava balar. lm-kalm sava, Iyada destannn en dramatik sahnesi. Hek tor'un lmne karar vermitir tanrlar. Yiit e dverek can verir. Troya surlarndan bir lktr kopar, Andromakhe odasnda mekik

dokurken duyar bu vaveylay, del gibi frlar

ruvun\jmcuf\

darya; Akhillus'un arabasna balayp toz toprak iinde srkledii Hektor'un lsn grnce, der, baylr. Bu ikence dokuz gn srecektir: Her sa bah Akhilleus ly arabasna balayp s rkler. Onuncu gn akam kral Priatnos Ak hiUeus'un barakasna gider, yumuatr yrei ni ve ly alr, getirir. Hektor'un cenaze t reninde grrz imdi de Andromakhe'yi. Ozanlar arasnda ada balar, yle der (l. XXIV, 725 vd.):

Andromeda. Aithiopia kral Kepheus'la Kassiepeia'nn kz. Anas, Nereus kzlarnn hepsinden daha gzel olmakla vnm. Ne reus kzlar da Poseidon'a dert yanmlar, almasn istemiler. Tanr korkun bir ejder salm Kepheus'un lkesine, kasp kavuruyormu ortal. Zeus-Ammon tapnann khinine bavuran kral kzn canavara kur ban ederse lkesinin ejderden kurtulaca ce vabn alm. Halk da Kepheus'u kzn feda etmeye zorlam. Sonunda Andromeda'y bir kayaya balamlar. Canavar da onu parala Erkeim benim, gp gittin gen yanda, mak zere yaklarken, birden yiit Perseus gittin, evimizde dul braktn beni, gkten inmi at Pergasos stnde, Gorocuumuz da ufack, krpecik, go'yu ldrm, kafasn eline alm, dnbizden olan, kara talihli ikimizden, yormu ki, kayaya bal gzel kz grm. bilmem, genlik ama erer mi ki, Tutulmu da hemen ona, babasna gitmi, bu ehir yerle bir olacak batan aa, demi ki, kzn bana verirsen, canavardan sen ldn, onun koruyucusu bekisi, sen, soylu analarn, ocuklar ayakta tutan. kurtarr, canavar da ldrrm. yle olmu, Dile gelmez aclar braktn, Hektor, anana, Perseus ejderi ldrp kz alm. Sonra da babana, evlenmiler, ne var ki Andromeda amcasna ama bana kald gene en byk ac. Pliineus'a szlyrn, Phineus adamlarn lm deinde uzatmadn ellerini bana, toplam, dn gecesi saldrm Perseus'a. yle gzel bir sz sylemedin ki, Ama yiit Gorgo kafasn tutmu karlarna, gzya dke dke gece gndz anaym onu hepsi birden tatan adam olmular (Perse us). Gerekten de ilesi bitmez Andromakhe'nin. Euripides'in "Andromakhe" adl tra Ankhises. Troya kral soyundan olan Asragedyasnda, AkhiUeus'un olu Neoptolemos'un saraynda grrz onu, Neoptole- kos'un olu Ankhises tanra Aphrodite ile sevimi ve Aineias'n babas olmutur (Tab. mos kz Hermione ile evlenmitir, ama ocu 17). Homerik denilen vglerden Aphrodite' u olmamtr, oysa tutsak olarak konana ye ayrlm olan, bu sevimeyi en ufak ayrn getirdii Andromakhe ona oulla bir kz tlarna dek anlatr: Tanra Ankhises'i 1da ya vermitir. Hermione bu Troya'l kadn fena malarnda srlarn otlatrken grr, deli kskanr, Neoptolemos'un Delphoi'ye gidiin kanlnn gzelliine vurulur ve daa iner. v den faydalanarak, Andromakhe ile olunu l gde "canavarlarn anas, binbir pnarl" diye drmek ister, Themis tapnana sndklar tanmlanan da dana Aphrodite'nin inii, halde, onlara kyacaklardr ki, son dakikada peinde vahi hayvanlar srkleyen ana tan kurtulurlar. rann geliine benzetilmi, tanrann by Euripides'ten ok daha gzel, ok daha in sne kaplan hayvanlarn ormanlarda, funda sanca bir Andromakhe tipi yaratan air XVII. lklarda sevimesi gsterilmitir. Tanra Phyzyl Fransz airi Racine'dir. Hektor'u bir rygial bir gen kz klna girer de yle gr trl unutamayan, Neoptolemos'un (Fransz nr Ankhises'e. Troyal prens arzu ile yanp tragedyasnda ad Pyrrhus'tur) akna karlk tutuarak tanraya yaklar. Sevimelerinin vermeyen ve Hermione'nin kskanln bo sonunda glmser tanra, sevgilisine yle a karan, yiit ve bilinli bir kadn, efkatli seslenir: bir ana tipidir. Jean Anouilh'in "La Guerre de Troie n'aura Senin bir olun doacak, Troya'Ilara kral pas lieu" (Troya sava olmayacaktr) piyesin olacaktr o de de Andromakhe ilgin, ekici bir tip ola Ve ocuklarna ocuklar doacaktr rak canlanr gzmzn nnde. sonsuzlua dek!
Q8

A I N I I II 1 K

Tanra douraca olan bytmek iin nympha'lara vereceini, onu be yanda ha basna tantacan ve ocuun kimin okluu sorulursa sakn Aphrodite'nin olu olduunu lildirmernesini, yoksa Zeus'un yldrmna arplacan syler ve Ankhises'i brakp gi der. Bir efsaneye gre Ankhises tanrann s zn tutmaz, fazlaca itii bir gn Aphrodite ile sevimi olmakla vnr ve arplr. Bu nun sonucunda topal - ya da kr - kald, Troya'dan kaarken Aineias'n onu srtna al masnn nedeni bu olduu anlatlr. Troya' dan ayrlrken seksen yanda olduu da sy lenir. Vergilius'un Aeneis'inde Ankhises'in Sicilya'da Drepanon burnunda ld ve Aeneas'n babas erefine oyunlar tertiplendii sylenir. Roma'da tarihsel alara dek oyna nan Troya oyunlar Aenas'n kurduu bu ya rmalara dayanrm (Aineias), Ankhuros. Phrygia kral Midas'n olu. Ba kentinin yanbanda byk bir toprak kay mas olmu, derin bir yark alm, yle ki e hir de iine yuvarlanp yklacaa benzediin den Ankhuros bir tanr szcsne ne yapaca n sormu. Uuruma en deerli nen varsa, onu atacaksn, demi szc. Kral da tutmu, altn, elmas, en kymetli eyalarn atm, ama yark bir trl kapanmam. Ankhuros sonunda kendini atm uuruma, atar atmaz da yark kapanm. Anna Perenna. Roma'nn biraz kuzeyinde Via Fiaminia'ya alan kutsal bir koruluk var d. Bu koruluk ok eski bir tanraya adan mt. htiyar bir kadn olarak canlandrlan Anna Perenna stne eitli efsaneler anlat lrd. Biri u: Roma'da kan bir i sava so nunda snflar arasnda bir blnme olmu ve Plebs, yani halk Mons Sacer denilen kutsal tepeye ekilmiti. Halkn orada a kalmamas iin Anna adl bir kadn her gn kendi eliyle yapt rekleri getirir, ucuz ucuz sararm halka. Anlamazlk sona erip halk ehre dn dkten sonra Roma halk kurtarcs sayd bu kadn tanrlatrm. Antaios. Poseidon le Gaia'dan doma bir dev, Efsanesi Alkyoneus efsanesinin tpksdr. (Alkyoneus).

Anteia. Homeros'un Antela (l. VI, 164), tragedya yazarlarnn Stheneloia diye adlandrdiklar bu kadn Lykia kral lobates'ln kzdr Kardei Akrisios tarafndan Korinthos'tan srlp Lykia'ya snan Proitos'la evlidir. An teia Tiryns'e gelen Bellerophontes'e tutulur ve ondan yz grmeyince ykmn kurar (Bellerophontes). Antenor. Troya'l ihtiyar, Priamos'un arka da ve danman, Bat kapsnda ihtiyarlar derneinde bulunur ve Troya savandan n ce karlan Helene'yi geri almak iin eli gnderilen Odysseus'la Menelaos'u evinde nasl konukladn anlatr. Antenor sava s rasnda da ii tatlya balamaktan, Helena'y mallaryla Akha'lara geri vermekten yanadr. Menelos'la Paris arasndaki teke tek arp mada yarglk eder. Troya dtkten sonra Antenor ve oullar Akha'larca korunur. Sy lentiye gre Antenor'un evinin kapsna bir pars postu konmu, bylece bir zamanlar Ak ha'lara konukluk eden bu soy esirgenmitir. Troya efsanelerinden sonra meydan gelen efsanelerde Antenor vatann satan bir hain olarak grnr: Tahta atn ehre alnmasna, Palladion'un alnmasna yardm ettii syle nir. Sonra da Antenor Trakya yoluyla ve oullaryla birlikte kuzey talya'ya gm ve Po vadisine yerlemi. Venet'ler boyunun atas saylrd. Anteros. Eros tanrya karlk olarak gste rilen tanrsal varlk. Daha ok erkekler ara sndaki sevgide ad geer ve "seveni bahtl eden, sevgiye karlk veren" anlamna gelir. Bir baka yoruma gre Anteros Eros'un kar tdr, kat yrekli ve duygusuzdur, ama doa d sevgileri nleyerek bir dzen esi olarak rol oynar. Antheus. Antheus, Halikarnassos'un (Bod rum) kral soyundan bir genmi, Miletos zor bas Phobios'un saraynda yayormu ki, Phobios'un kars, ona gnl vermi, ama delikanky kandrarriam bir trl. Yakalana caklarndan korktuunu, ya da konukluk ku rallarna kar gelmekten ekindiini leri s rerek kralieyi oyalyor, bulumalarn ertellyorrnu. Gnn birinde kralienin sabr tkenmi almaya kara vermi. Bir altn tas

ANTCSONL derin bir kuyunun iine atarak,. Antheus'a inip tas karmasn buyurmu, delikanl ku yunun dibine varnca stne kocaman bir ta atp onu ezmi. Sonra da ne byk bir su i lediini anlam ve pimanlk duyarak kendini asm. Antigone. Oidipus'un kendi anas okaste'den dogma kz (Tab. 19). Antigone traged ya kahramanlarnn en cana yakn, hayat hi kyesi bize en ok dokunandr. Davran, eylemiyle bugn bile zmlenememi bir toplum sorununu dile getirdii iindir ki, a da insan derin derin etkileyen, sonsuzca d ndren bir kiilik tar. Sophokles'ie ilen meye balayan Antigone dram canlln bu gne dek yitirmemi ve Anouilh gibi Batnn en sekin tiyatro yazarlarna konu olmu ve olmaktadr. Khin Teiresias'n aklamalarndan ne kor kun bir su ilediini anlaynca, Oidipus gz lerini kr ettikten sonra, Thebai'den ayrlr, yollara der. Yurdu da, oullar da lanet okumulardr ona. Yalnz kz Antigone baht sz kahraman elinden tutup, ona hem des tek, hem de klavuz olur. Kentten kente sr np dilenen babasyla birlikte Attika ilesi Kolonos'a varr, orada halk acndrmay ve kral Theseus karsnda babasn savunmay baarr. Bylece Oidipus'a bir snak bulup, onun perileri Erinys'lerden kurtularak ra hat bir lme kavumasn salar. Sophokles'in "Oidipus Kolonos'ta" adl bu tragedya snda Antigone'nin gl kiilii belirmekte, ilerde ne korkusuz bir yrekle ne yaman bir eyleme giriecei sezilmektedir. Oidipus'un lmnden sonra Antigone Thebai'ye dner. Thebai'de krall paylaamayan kardeleri Eteokles ile Polyneikes bir birlerine kar amansz bir sava amlardr. Aiskhylos'un "Thebai'ye Kar Yediler" tra gedyasna konu olan bu savata iki dman karde birbirleriyle dvrken can verirler. Bu kez tahta kan Kreon Eteokles'in yurdu nu savunurken ld iin kahraman saylp trenle gmlmesini, yurduna yabanclarn yardmyla saldran Polyneikes'in de mezarsz kalarak, lsnn stne toprak serpmeyi bi le yasaklandrarak byle bir ie giriecek ola n lmle cezalandracan bildirir. Sophokles'in lmsz "Antigone"sinin ko nusu ite budur. Antigone Kreon'un bu emri ne kar gelir, kardeini gmer ve eyleminin su deil, tersine bor olduunu ileri srerek, ynetmene ba kaldrr, bununla da kalmaz, su ve devlet ynetimi konularnda ynetme nin kendisiyle tartmaya kalkr. Sophok les'in eriilmez bir baaryla dile getirdii bu tartmadan baz paralar aaya alyoruz (M.Eg.B. Yaynlar, S. Ali evirisi): Antigone Ben yaptm itiraf ediyorum, hibir eyi inkr etmiyorum. Kreon Bu ii yasak eden emrimi bilmiyor muydun? Antigone Biliyordum. Nasl bilmem?Her kese ilan edildi. Kreon Demek buna ramen benim emri me kar gelmeye cret ettin? Antigone Fakat bana bu emri veren Zeus deildi, Hades'te hkm sren Dike de biz fa nilere byle bir nizam yklememiti. Ve senin emirlerinde, insan szlerini tanrlarn yazl mam, deimez kanunlarndan daha stn yapacak bir kudret bulunduunu zannetmiyo rum. nk bu kanunlar yalnz dn ve bugn yaamyorlar, bunlar ebediyen menidirler ve ne zamandan beri mevcut olduklarn bilen yoktur. Kreon Thebai'liler arasnda bunu byle gren yalnz sensin. Antigone Hepsi byle gryorlar, fakat korkudan dillerini tutuyorlar. Kreon Bunlardan ayr dndn iin utanmyor musun? Antigone z kardeime sayg gstermek te utanacak ne var? Krneon Onunla dvp len de bir kar dein deil miydi? Antigone Ayn anann ve ayn babann oluydu. Kreon tekine kar alka gstermekle buna kar gnaha girmiyor musun Antigone Mezarnda yatan l byle h km vermeyecektir. Kreon Fakat sen bir gnahkra kar ayn hrmeti gsteriyorsun. Antigone Onunla beraber len bir karde ti, bir kle deil. Kreon Birinin koruduu bu memleketi br harap ediyordu. Antigone Olsun, Hades ikisi iin de ayn mezar hakkn tanr.

MIN I UN ' I

Kreon Ama orada da yi odam, kt adamla msavi muamele grmeyi istemez. Antigone lm diyarnda da byle bir ka ide olduunu bana kim syleyebilir? Kreon Dmanmz bizim in hibir za man, hatta lmnden sonra bile, dost deil dir. Antigone Ben dnyaya kin deil, sevgi paylamaya geldim. Devletin basksna kar kii zgrln savunan Antigone sonunda tam bir zafer ka zanr. Geri Kreon ceza olarak onu kayalkla ra diri diri kapatr, ama Kreon'un olu ve Antigone'nin nianls Haimon babasn sert sz lerle knadktan sonra, nianlsn kurtarmaya koar, Antigone'nin kendini asm olduunu grnce, kederinden Haimon da canna k yar. Anas Eurydike buna dayanamaz, kendi ni ldrr. Devlet yasanda ve cezasnda ka ytsz, artsz, sertlii simgeleyen Kreon artk yklm, km bir adamdr (Kreon, Hai mon). Antikleia. thaka kral Laertes'in kars, Odysseus'un anas. nsanlarn en kurnaz Autolykos'un kzdr. Autolykos Sisyphos'un s rlerini alm, Sisyphos da bu yzden gel mi, Autolykos'un sarayna yerlemiti. Bir sylentiye gre, Antikleia bu srada onunla iliki kurmu, sonra evlenmi Laertes'le. Odysseus'u Sisyphos'un olu sayan efsaneler vardr. Antikleia olu Odysseus Troya seferi ne kp dnmeyince, hasretine dayanama yp canna kym. Odysseia'da anlatlan (XI, 85 vd.) ana olun bulumas destann en g zel paralarndan biridir. Baz blmlerini bu raya alyoruz: Birde baktm gemi, gm anamn ruhu kageldi, ulu yrekli Autolykos'un kz Antikleia'nn ruhu, oysa kutsal llyon 'a giderken sa brakmtm onu, grnce bir acdm, bir aladm... Odysseus l ruhlar diriltip konuturacak kandan nce Teiresias'a iirir. Sonra Odysseus olan biteni ve Hades'e ne den indisini bildirir, Antikleia da Ithake sara yndaki durumu anlatr. Aralarnda ili bir ko numa olur. Sonunda Odysseus anasna sarlmak ister.(Od XI, Z03vd)i

O byle konutu, benim gnlmse bir tek ey istiyordu Kucaklamak gemi, gm anamn ruhunu, sefer atldm stne, ah dedim anama bir sarlsam, seferinde de utu, gitti kollarmn arasndan, seferinde de bir glge oldu, d gibi, yreimdeki keskin ac her seferinde byd. Antilokhos. Nestor'un oullarndan biri. Troya savana katlr ve eviklii, yigitligiyle dikkati eker. Akhilleus ile Patrolos'un en ya kn arkadadr. Patroklos lnce ok zlr ve ac haberi Akhilleus'a verme grevini st ne alr. Antilokhos'un lyada'da sonuna ka dar savat grlr, ama Odysseia'da afak tanra Eos'un olu Memnon'un eliyle ld rldn reniriz. Antinoos. Eupeithes'in olu Antinoos ma rk, tembel, gz doymaz, Odysseus'un mal n, mlkn vur patlasn, al oynasn tkcl meye kararl taliplerin bata geleni, en ks tah, en terbiyesiz ve en ahlaksz olandr. Sal drgandr, yksekten atarak konuur, ona, buna atar, asl ekemedii kimse de amala rnn gereklemesini nleyen Telemakhos' tur. Ona kar kurulan kumpaslarn, pusula rn fikir babas hep Antinoos'tur: Pylos'tan dnnde Telemakhos'u ldrmek iin pu suya yatmaya nayak olur (Od. VI, 669 vd.), bu plan gereklemeyince, ok ierler ve da ha kt eyler kurmaya balar (XVI, 362 vd.). Penelopeia tiksinir ondan, yle der (XVII, 499): renirim bunlardan, dad, hep ktlk kurarlar, ama Antinoos hepsinden beter, bu adam kara lm cadsna benzer. Kavgac, sert, kaba ve zalim bir adamdr: Odysseus'un bana ilk tokma atan, dilenci yi galiz kfrlerle kovan odur. ros'la Odys seus'u gretirmek ve iki dilencinin ilesin den elenmek fikri de ondan gelmedir. Antinoos'un tutum ve davran talipler arasnda bile tepki ile karlanr. Yay germe oyununu nce kabul eder, yarmann yaplmas iin nayak olur, sonra kimsenin baaramadn

grnce, bugn bayram, kutsal gnde yar ma olmaz diye vazgeirmeye alr, Odysseus denemek isteyince, sert szlerle kt ona, ama Penelopeia ile Telemakhos araya girince, nleyemez yay almasn (Od. XXI). lm okunu Odysseus ilkin Antinoos'a kar yneltir ve btn talipleri sra ile ldrr. Her ey olup bittikten sonra thake'lileri ayaklan dran, almaya kkrtan Antinoos'un baba s Eupeithes'tir. Ne var ki karlarna tanra Athena knca, thake'liler korku ile kar lar (XXIV, 421-547). Antiope. Irmak tanr Asopos ya da Thebai kral Nykteus'un kz. Antiope ok gzel oldu u iin Zeus ona k olup bir satyr biiminde yanar (Tab. 9). Amphion ile Zethos'a gebe kalan Antiope babasnn fkesinden korkup evden kaar ve Sikyon kral Epopeus'un ya nna snr, sonra da onunla evlenir. Babas Nykteus zntsnden canna kym, ama lmeden kardei Lykos'a Antiope'yi bulup cezalandrmasn buyurmu. Lykos Sikyon'a saldrr, Epopeus'u ldrr ve Antiope'yi tu tuklu olarak Thebai'ye geri getirir. Antiope Amphion'la Zethos'u yolda dourur. Amca larnn buyruu zerine daa braklan ikizler obanlarca yetitirilirler (Amphion). Thebai'de Lykos'la kars Dirke'nin zincire vurup eziyet ettikleri Antiope tanrlarn yardmyla zincirlerini zer ve kap ikizlerinin yanna snr. Ne var ki Amphion'la Zethos nceleri analarn tanmazlar, onu Dirke'ye gerir verir ler, sonra obanlardan kim olduunu re nince analarn kurtarrlar ve Dirke ile Lykos' tan da alrlar. Sonralar Antiope Dionysos'n fkesine urayarak ldrr, Yunanis tan !da bir yerden bir yere atar kendini, ama gnn birinde akl bana gelir ve Phokos'a kar olur (Phokos). Aphroditc. (1) DOUU. Ak ve gzellik tanras Aphrodite'nin douu zerine iki ayr kaynamz vardr: Biri Hesiodos, br Homeros. Hesiodos Thegonia'da bu tanra nn denizin kpkl dalgalarndan doduu nu anlatr (Yun. Aphros kpk demek): Uranos, Gaia'dan doan ocuklarn, doar do maz topran barna soktuu iin Toprak Ana imekte ve korkun sanclarla kvran maktadr, bu yzden son olu Kronos'a bir

trpan verir, Kronos da o trpanla babasnn hayalarn keser ve denize atar (Theog. 160 -206): Dalgal denize atar atmaz onlar Gittiler engine doru uzun zaman, Ak kpkler kt/ordu tanrsal uzuvdan-. Bir kz treyiverdi, bu ak kpkten, nce kutsal Kythera'ya urad bu kz Oradan da denizle evrili Kbrs'a gitti, Orada karaya kt gzeller gzeli tanra, Yrdke yeil imenler fkryordu Narin ayaklarnn bast yerden. Aphrodte dediler ona tanrlar ve nsanlar, Bir kpkten domu olduu iin. Homeros'a gre, Aphrodite Zeus ile Okeanos kz Dione'den dogmadr. lyada'da yiit Diomedes'le arpp yaralanan Aphrodite'yi anas Dione kollarna alr, sever, okar ve bi leinden akan z silerek yarasn iyiletirir, aclarn dindirir (l. V.370 vd.). Dert yanan kzn da yle avutur Zeus: Byle dedi o, glmsedi insanlarn, tanrlarn babas, ard yanma altn Aphrodite'yi, dedi ki: . "Cenk ileri sana vergi deil, yavrum, sen evliliin gnl aan ilerine ver kendini, evik Ares'le Athena uraacak savala. " (2) KL. Altn Aphrodite diyor Home ros bu tanraya, altn bir deer ls olmak zere. Daha baka sfatlarla niteler onu air ler: Bu gzeller gzeli tanra hep "glmser"dir, iveli, cilveli ve gnl alcdr. Bunun srrn Homeros tanrann ak kpklerden olma bedeninde tad bir byl mernelikte grr. Zeus'un akln elmeyi aklna koyan Hera bu memeligl ister gnn birinde Aphrodite'den, yle seslenir ona (l. XIV, 197 vd.): Sende u sevgi, u alm var ya, yani u lmszleri, lmlleri alt ettiin, ite onlar bana ver bugnlk. ... zd gsnden nakl memeliini, alacal bulacak bir kurdeleydi bu, alml ne varsa hepsi onun iindeydi, sevgi onun iindeydi, istek onun iinde, cilveleme, akalama onun iinde, en akll insan ayartan ak onun iinde. Sevgiyi, sevimeyi simgeleyen bu tanra bu byy kendi kendine deil, evresini sa ran baka tanrsal varlklarn araclyla ger-

42

ekletirir. Eros baz efsanelere gre onun oludur, ama Theogonia'da Eros Aphrodite'den ok nce domu ever.el bil gtr, sonradan katlr Aphrodite'nin alayna (Theog. 201 vd.): Doup da yrynce tanrlara doru Eros'la Himeros (arzu) takldlar hemen peine. lk gnden bu oldu onun tanrlk pay nsanlar arasnda da, lmszler arasnda da; Ona dt kz cilveleri, glmeleri oynamalar. Sevmenin, sevimenin tad, bys. Gzellii, zarafeti ve bereketi simgeleyen Kharit'ler, Hora'lar ve dn alaylarnn ba nda giden Hymenaios da Aphrodite'nin evresindeki tanrlardr. Ne var ki ak tanra snn kiilii elikili ve belirsiz olarak canlan drlmaktadr efsanede. Sava tanr Ares'le birlemesinden (ki bu birleme de anlamldr) Phobos (bozgun) ve Deimos (korku), bir de Harmonia doar. Ahenk, uyum anlamna ge len Harmonia'nn yanbanda korku ve boz gun Aphrodite'nin kiiligindeki olumlu ve olumsuz yanlar ve elikileri simgelerler. Bu ikilii en kesin bir tanmlama ile Platon " len" adl diyalogunda dile getirir. Sokrates'in de bulunduu bu lene katlanlardan Pausanias yle der (Plat. l. 180 d-e): "Herkes bilir ki, sevgi (Eros) Aphrodite'den ayrlmaz. Aphrodite tek olsayd, sevgi de tek olurdu, ama madem ki iki Aphrodite var, Sev ginin de iki olmas gerek. Hem bu tanrnn ikilii nasl inkr edilebilir? Biri, yani en eski si, gksel dediimiz Aphrodite ana karnndan domu deil, gn kzdr. Daha sonra gelen bir bakas var ki, Zeus'la Dione'nin k zdr, ona orta mal Aphrodite diyoruz. Bu tanrlarla ilgili iki trl sevgi de olacak ister istemez, birine orta mal, brne gksel di yeceiz" (3) EFSANELER. Kiilii ile tanrlar arasn da bunca nemli bir yer tutan Aphrodite'nin efsaneleri azdr, daha dorusu kendine zg ykler az da, bakalarnn ba kahraman ol duklar yklerde kendisine ikinci derecede bir rol dmektedir. Aphrodite topal tanr Hephaistos'la evlen dirilir, nasl ve nedeni belli deil, ama airler onun irkin kocasn aldatmasn ballandra

ballandra anlatrlar. Bu yklerin banda Homeros'un Odysseia'sndaki serven gelir Bu serveni kr ozan Demodokos anlatr Al kineos'un saraynda toplanm konuklara Ares'le Aphrodite'nin sevitiklerini gne tanr grr ve Hephaistos'a haber verir, nl demirci tanr da krlmaz, zlmez zincirler den byl bir a rer, yerletirir onu yata nn altna, sonra da yalancktan Lemnos ada sna gider. ki tanr seviirlerken demir an iinde tutklu kalrlar, onlar sust yakala yan Hephaistos da ac ac barr, sahneye seyirci olan tanrlar arasnda da dinmez bir kahkaha kopar (Od. VIII, 295 vd.). Aphrodite'nin baka sevgilileri de olur, bunlardan biri Adonis (Adonis), br Troya kral soyundan Aineias'm babas Ankhises'tlr (Ankhises, Aineias). Tanr Hermes ile sevi en Aphrodite'nin Hermaphroditos diye bir olu olur, efsane yazarlarnn kimine gre iki tanr da, yani Kazdagnn tepesinde sevi misler, orada doup ikisinin de adn alan o cuu da nympha'lar bytm, baka bir anlatma gre Halikarnassos kentinin batsn daki bir yarda biri Hermes'in teki Aphrodl te'nin birer tapma varm, tanrlar orada se viip birlemi ve orada doup byyen o cuklar Hermaphroditos'un bana Salmakls adl su perisi ile olan serveni gelmi (Her maphroditos, Salmakis). Aphrodite'nin fkeleri, almalar kor kuntur: afak tanra Eos'a, Phaidra ve Pasiphae'ya belal aklar esinler, kendilerine ye terince tapnmayan Lemnos kadnlarna ceza olarak kocalarnn bile dayanamadg bir ko ku verir, Kinyras'n kzlarn kendilerini ya banclara satmaya zorlar. Gzeller yar masnda oynad rol ve Paris'le Helena'nn bana getirdii bela, dillere destan olmutur. lyada destannda olu Aineias'm koruyucusu olarak oynad rol bu kii ile ilgili blmde anlatlr. Roma'da Vens Genetrix olarak Aeneas destanyla ilgili rol Vens blmnde aklanr. Eros ile Psykhe masalnda da ad geer. Kiilii Hellenistik adan sonra Rne sans sanatna da tkenmez bir konu olmu, resim ve heykelde ilendike ilenmitir. Kulardan gvercin ve sere, ieklerden gl ve mersin tanraya adanm saylr (inim kadar airleri esinleyen bir tanra da

APOLLON ha yoktur, ama hibir air de Aphrodite'yi Midilli'li kadn air Sappho kadar gzel dile getirmemitir. Apollon. lkada Yunan denilen varlkla Akdeniz evresindeki uygarlk topluluuna bir yenilik gelmi olduu su gtrmez bir ger ektir. Bu olaya geen yzylda bir ad da ta kld, Yunan mucizesi dendi. Mucize gibi ger ekst bir terim kullanlmas, bu olayn ne denlerinin de, kkenlerinin de o zamanlar pek aydnlanamam olmasndan, ksacas bil gi yoksulluundan gelmekteydi. Yunandan kalma yaptlarn, zellikle yaz tantlarnn okluu, bunlarn Bat uygarlnn bir balan gc diye karmza kmas ve gerek doa, gerekse insan stne dncesinin o gnden bugne kesintisiz olarak sregelmesi bu ola yn bir balang saylmasna yol am, bilimi bir eit yetinmeye gtrm, bir eit coku ile asl yolu olan inceleme, daha ncesini ara ma ve anlama abasndan saptrmtr. Ne var ki o gn bugn ok ileri gidilmi ve elde edilen bulgularla olayn hi de mucize olmad , aklla alglanabilecek tutarl tarihsel bir s re olduu anlalmaya balanmtr. Bilimin de bugn asl cokusunu yaratan neden, mu cizeyi aydnlatmak yolunda saysz ipularnn hemen hepsinin Anadolu topraklarnda bu lunmas, aydnln bir kez daha "Anadolu" denilen gnein doduu lkeden gelmi ol duunu gsterir. pularn izlemek, bulgular oaltmak ve deerlendirmek durumundayz bugn. Bundan trdr ki yeni bilimsel ger eklerin nda yeni yorumlar yaparak de nemelerimizi nermekten daha ileri gideme yiz. Ama bu da az ekici bir i deildir. Byle bir denemeyi bu szlkte Apollon tanrnn kkenleri ve kiilii stne yapmak istiyoruz. Bu tr denemelere bizden nce gi rienlerden esinlenerek ve elimizdeki bilgi ve grglerden faydalanarak Apollon'un bir Anadolu tanrs olduunu tantlamaya ala caz. Friedrich Nietzsche'nin "Tragedyann Do uu" adl eserinde yapt Yunan varl s tne yorum bugn de geerlidir sanyo ruz. Yalnz tragedyada deil, ilkan Yunan denilen yaratclnda birbirinden ayr iki eyi ayrmak doru olsa gerek: Bu yaratc lk iki tanrnn simgeledii iki kart varln birlemesinden domutur. Bu iki tanr da Apollon'la Dionysos'tur. Apollon aydn, dur gun, ll gc simgeler, ktr, doay gr me, varl aklla alglama ve akl yetisine da yanan yntemlerle biimlendirme gc ve ye teneidir, Apollon plastik sanattr, ama ayn zamanda da ngrmedir, anlama ve kavra madr, n doay bir projektr gibi aydn latp karanlk kalan srlarn zmlemesidir. Ama bu g, insan bir seyirci ve bir takliti olmaktan da ileri gtremez, yaratclk insa nn doaya bir baka trl cokuyla karma sn art koar, karanlk glerin gizemine er mesini. te bu gc de Dionysos, arap tanr simgeler. Dionysos doann kendisi deil, bir ana tanra deil de, insana doayla birle meyi salayan bir aratr sanki. nsan iin d nlm, yaratlm bir tanrdr. Nitekim in san diisinden domadr, insana karr ve in san ilesini eker, ta ki takn gcnn ne denli bir nimet olduunu anlatabilsin insana. Dionysos'un doudan geldiini, Anadolu'dan kp Yunanistan'a g bela girebildiini efsa ne bara bara dile getirir. Nietzsche'nin Yunan varlna zg en artc yapt sayd tragedyay balayana kadar akla karay semitir bu tanr. Ama Apollon, durgun akl gc, btn dallan ve bunlar esinleyen perileriyle Apollon z Hellen varl saylrd, Nietzsche'nin de bundan phesi yoktur her halde. Delphoi tanrs Apollon bunca bilicilik merkezleri, tapnaklar ve efsaneleriyle zbe z Yunan, yani Yunanistan kkenliydi. Bu yanll bilim Homeros'tan balamak zere metinleri iyice okumam olduu iin ilemi tir. Arkeolojinin katklar da eklenirse, gere in gn na yaknda kaca umulur. Bi zimkisi yalnz bir deneme. ' (1) ADI VE EK ADLARI. Apollon adnn Yu nanca olmad artk herkese bilinir. Ama asl kayna bugne kadar aklanamamtr. Acaba bu ad, kimi Hitit yaztlarnda rasgelinen Apulunas tanrnn adyla bir olmasn? lk adan beri bu adn kken ve anlamn ak lamak iin bouna abalar gsterilmi: "Apol lon" yani cezalandrmak, ya da "apello" de fetmek, ktl nleyip korumak anlamna gelen fiillerden, ya da baka kkenlerden t-

reml oldugi ileri srlmtr, Ne var ki Yu nanllar bile bu ad anlamam olacaklar ki, tanrnn zn belirtmek iin bir ek ad tak mlar ona: Phoibos demiler. Phoibos'un anlam belli, parlak demektir ve tanrnn k saan aydnlk varln dile getirir. Kald ki bu adn Apollon tanrnn byk annesi olarak gsterilen dii Titan Phoibe (Tab. 4) ile de bir ilikisi vardr. Yalnz una da dikkat edilsin ki hibir kaynak ya da efsanede Phoibos Apol lon asl gnei simgeleyen Helios tanr ve onun soyundan gelen tanrsal varlklarla iliki de gsterilmemektedir. Bunun nedeni de Apollon'un gne olmad, gnei simgelemedigidir. Apollon gne tanr deildir, ne ad, ne de nitelikleri Yunan mythos'unda G ne tanr ile bir tutulduunu belli etmez. Apollon kaynanda ve znde bambaka bir varlktr. Bu varl bize ilk niteleyen metin de Homeros'un lyada'sidir. lyada'da tanrnn ad Apollon ya da Phoi bos Apollon diye geer, bu ada eklenen sfat okluk oku, hedefi vuran ya da gm, yay ldr, bir, iki yerde de kendisine "Lykegenes" denmektedir. Bizim "Lykil" diye evirdimiz ni sfat baka metinlerde geen "Lykios" ve "Lykeios" sfatlar da gz nnde tutulursa, lanrnn Lykia blgesiyle ilikisini dile getir mektedir. Lykia'l olduklar bilinen Sarpedon, Glaukos ve Pandaros'la ilgili metinlerde yle bir deyim geer tanr iin (l. IV,101,119): "n salm oku Lykia'l Apollon" (Pandaros). Tanrnn Lykia ile yakn ilikisi bilindii halde bu sfatn k ya da kurt anlamna ge len -lyk kknden treme olup olmayaca tartma konusu edilmitir. Byle bir tart mann yersizlii uradan belli ki Lykia blge sinin ad da -lyk kknden gelme, bu kk ise Latince "lux"ta grlen k anlaml kken olarak alnrsa bu anlam tanrnn sfatnda da, Lykia ilinin adnda da vardr. Kald ki "Lyke genes" sfatndaki -gen- eki soyu yanstr, Lykia soylu, Lykia'da domu anlamna gelir ster istemez. Ama bu da Hitit ivi yaztlarn d geen "Lukka" blgesiyle bir tutulabilir mi ve tutulursa Lykia'nn adndaki Luk- k keni Yunancada olduu gibi k anlamn erir mi, o baka bir sorundur. Lykia'nn ad nereden geline olursa olsun, Apollon I nme ros destanlarnda I.ykla'ya sk skya bal,

Troya'da olan bir tanr olarak kar karm

za.

bu yzden de merkezi Anadolu'da, zellikli

(2) ANADOLULU TANR. lyada'da Lykia sz geince, iki yer dile getirilir: Biri "ana forlu Ksanthos'un kylarnda, uzak ve semiz Lykia topraklar" teki Troas blgesine, zel likle Pandaros'un yurdu olan Zeleie'ye yerle mi Lykia'llarn ili. Sarpedon'la Glaukos Ksonthos Lykia'sndan, Pandaros ise Alsepos Lykia'sndan gelmilerdir. Tanrnn Tro ya evresindeki ehirlerde de nemi byk tr, nitekim rahibi Khryses lyasa'nn banda yle seslenir tanrsna (l. I,- 37 vd.): EyKhryse'yi, kutsalKilla'y, koruya gm yayl, Tenedos'un gl kral, Srnintheus, dinle beni... Yerleri bugn kesinlikle belli deilse de, Zeleie, Killa, Khryse da dann eteindi-ki kentlerdir, Tenedos ise Bozcaada. SmlntheUl ad bu blgede tanrnn bambaka bir isimle de anldn gsterir. Bunun dnda Apollon Troya ehrinin iine yerlemi gibidir.Troy. kalesi Pergamos tepesinden seslenir ovada dvenlere (l. IV, 507 vd.): fkelendi Apollon, Pergamos tepesinden bard Troya'hlara, dedi ki: Atlar iyi sren Troya'llar, atln ileri, haydi, kalmayn Argos'lulardan aa, onlarn derileri ne ta, ne demir, dayanamazlar et delen tun karglara. Diomedes tanra Aphrodite'yi yaraladk tan sonra, Apollon'un koruduu Aineias'a da saldrmaktan alamaz kendini (l. V, 432 vd.). Apollon da, anas ve kardei de Troya kale sinin i tapmanda oturur gibidirler. Zeleie'den Pandaros'u savaa gtrmek, Sarpedon'un lsn yurdu Lykia'ya tamak hep Apollon'a der. Troya ile ilikisi ok eskidir Apollon tanrnn, Laomedon'a nl lyon su runu yapp da Poseidon'la birlikte cret al mayarak ekildikleri gnden balar (Laomedon), ne var ki deniz tanr kin tuttuu halde, Apollon btn yreiyle Troya'llardan yana dr. Bunu ak ak syler, tartmaya da girer Alhena Olympos'tan llyon'a frlayp gelir (l. VII, 20 vd.):

Apollon birden onu karlad. Grmt tanray Pergamos kalesinden, istiyordu zafer Troya'llarn olsun. Karlad mee aac altnda. nceZeus'un olu kral Apollon dedi ki: Ne diye geldin Olympos'tan ulu Zeus'un kz, Syle hadi, niyetin ne, nereye gtrr seni ulu yrein? Oymak zaferi mi vermek istersin Danaolara? Krlan Troya'llara acmazsn, bilirim, Gel,dinle beni, en hayrls bu: Gel de gnlk savaa ara verelim... Aklnza esmi, lmsz tanralar, belli, Gnlnz bu ehri yok etmek ister. Apollon Hektor'a gnlden klavuz ve ko ruyucu olur, Athena'nn Troya'l yiidi alda tarak ldrmek iin kurduu pis dzen kar snda Apollon'un tutumu yle isnacadr ki, baya dokunur insana. Hektor'Ia yz yze gelir, baka kla girmek, kendini saklamak gereksinmesini duymaz. Hektor gvenle so rar ona (l. V, 247 vd.): Kimsin sen, sevgili tanr, kimsin sen?.. da'dan bir sava orta gnderdi sana Kronos olu, yannda durup seni koruyacak, kendine gel hadi, Altn kll Phoibos Apollon 'u gnderdi, na buradaym, gr, bak ite, teden beri korurum seni de, yksek kentini de. Hektor'Ia Akhilleus arasndaki son ve kor kun arpma balaynca drt dner Hektor'un evresinde, onu kurtarmak iin (l. XX,443vd.): Akhileus korkun lklarla atld ne, Hektor'u ldrmek iin yanp tutuuyordu. Ama Phoibos Apollon kard Hektor'u, saklad koyu bir bulutun arkasna, bir tanr iin iten bile deildi bu. Zeus Akhilleus'la Hektor'un ecelini tartya koyup Hektor'un lm ar basnca, Apol lon da Hektor'u kaderine brakmak zorunda kalr ve tanrlara kar bir tanr azndan hi duyulmam bu esiz eletiriyi dile getirir (l XXIV, 33 vd.): Phoibos Apollon lmszlere yle dedi: Amansz tanrlar, iiniz gcnz ktlkte, lyken bile yreiniz varmyor onu
kurtarmaya,

onu grmesin mi kars, anas, ocuu, grmesin mi babas Priamos, Troya halk, alp sayg gstermesinler mi lsne, yakmasnlar, ate payn vermesinler mi? Siz u uursuz Akhilleus'u tutuyorsunuz demek Oysa bilmez o tresince dnmesini, yumuar bir yrek tamaz gsnde, azgn bir aslan gibidir tpk, bir gzel doyurmak iin karnn, gelir saldrr insan kuzusuna. Akhilleus da syrld tpk onun gibi her trl acma duygusundan, insanlara saygdan ekti kendini... yi bir ey mi bu, gzel bir ey mi? Bu gzelim uygarca szlere Hera gene bir sr safsata ile karlk verir: "Oymak tanr, ktlerin dostu" der. Tanrlar arasnda bu ei ne rastlanmaz iyilik, ktlk tartmas da k tanrnn yenilgisiyle biter. Apollon ne yapsn, Aphrodite le birlikte Hektor'un lsn ko rumaktan baka are bulamaz (II. XXII, 185 vd.): Aphrodite kovuyordu kpekleri yanndan, Zeus 'un kz, gece, gndz, lnn bedenine, Akhilleus onu srklerken yzlmesin diye derisi. Phoibos Apollon, gkten ovaya onun iin kara bir bulut indirmiti, gzden karmt lnn kaplad yeri, gnein gc, gvdesini saran deriyi vakitsiz kurutsun stemiyordu. Apollon'un llyada'da oynad bu rol onu OIympos tanrlarndan bsbtn ayrmakta, bambaka bir ahlak gr olan bir dnya nn, yani Anadolu'nun tanrs olarak karm za karmaktadr. Lykia'da srdrlen arkeolojik aratrmalar bu tezi gn getike pekitirmektedir. Ksanthos, Patara ve birok antlar gn na ye ni karlp, Apollon'la Artemis'in anas Leto'nun blgede byk bir yer tuttuunu aa vuran Letoon kutsal merkezi bu tanrnn Anadolu topraklarna ne denli kk saldn kantlar. Lykia yazsnn zm de bir gn baarlrsa, varsaymlarmzn hepsinin somut birer gerek olaca umulabilir. Ama bir ba ka ynden de baklnca k tanr Apollon'la Lykia arasnda sk skya balant kurulabilir.
gl kokulu tanrsal bir ya srmt

Apollon Musa'larn yneticisi, alg ve ezgiyi, iir ve dans, ksacas her trden sanat esinle yen byk yaratc tanrdr. lkadan bugne lirik iirlerin hepsinde belli bir hava iinde canlandrlr. te bu hava Lykia'da sezilir, kla dokunmu, mzikle yorulmu gibi bir iir havasdr bu. Gndz gm yayl tanrya bir altn taht kuran, gece atr atr yldzlarla birlikte kz kardei Aya doru ykselen yaln doruklar bu hava sarar, ak ller gibi mavi engine kadar yaylan dalga dalga kumlarn arasndan szlerek, renk renk akllar stn de alayan dereler de satyr'lere, nympha' lara yemyeil birer yunak olmaktadr. Kyla rnda dolatnz m, Debussy'nin mziini du yar, aznda kavalyla bir Pan ya da Marsyas'n korularda hoplaya hoplaya oynadn grr gibi olursunuz. Hele Fethiye'nin gr kemli kral mezarlarndan balayp, Kekova, Ka, Demre, Olympos ve hepsi Anadolu'ya zg adar tayan daha nice kentler boyunca, her biri birer tapnak gibi karmza kan, ka yalara oyulu ya da denizde yzen o esiz mezarlar, lahitleri grdk m, buras Apollon'un lkesidir demekten alamayz kendimi zi. Buralarda akla kara, kla karanlk arasn da yaman bir sava verilmekte ve bin yllar dan beri sregelen bu sava insan akl ve sa nat kazanmaktadr. Anadolu bu zaferi Apol lon tanr ile simgelemi. Apollon Lykia deni len o k lkesinde de yaar, ta uzak douda Nemrut dann tepesindeki sivri klhl dev tanr heykelleri arasnda da ba yeri tutar. Homeros'tan Roma andan sonraki Kommagene krallarnn zamanna dek hep ayn Anadolu'lu tanrdr Apollon. (3) DOUU. lyada'nm ilk dizelerinde y le tantlr Apollon (l. 1,9 ve 36): "Lete ile Zeus'un olu", "gzel sal Leto'nun dourdu u". Titan kz Leto ile batanr Zeus'un bir lemesinden domutur Apollon ve onun kz kardei Artemis (Tab. 5), ama bu doum yle olaan bir doum deildir, anlatmakla bitire mez onu airler. Homerik denilen hymnos, yani vgler arasnda Apollon'a ayrlm iki vg vardr, biri Delos'lu Apollon'a, teki Delphoi tanrsna. Bilim bu iki vg arasnda bir zaman ayrm saptam, besbelli ki Delos vgs daha eski, Delphoi'ninki ok daha ye

nidir ve sonradan eklenmitir birincisine. Av rntya girmeden unu syleyelim ki aratr malarn verdii sonu u.- Apollon tanrnn asl dou yeri Anadolu kylar, yani Lykia ve zellikle Lykia'da tanrnn doduu kent say lan Patara'dr, ama sonradan nce adalarda, sonra Yunanistan'da klt yaylnca birok yerler (tpk Homeros iin olduu gibi) tanrya beik olma erefini elde etmek iin efsaneler dzdrmlerdir, bunlarn arasnda bata ge len ve en ok da tutunan Delos efsanesi. Zeus'tan gebe kalan Leto tanrann ocuunu dourmak iin yer aramas, Hera'nn hm na urad iin hibir yerde snak bulama mas bu vgnn konusudur ve Leto madde sinde ayrntl olarak incelenecektir (Leto). Burada u noktaya dikkat edelim ki Apollo'nun doumu bir "kral tanr"nn doumu saylmakta, Homeros destanlarnda da "anaks" efendi, kral diye nitelenir Apollon, vgdeyse yle deniyor-. ... Titrer tanrlar tepeden trnaa Zeus'un saraynda o bir yrd m, yaklap parlak yayn bir gerdi mi o, btn tanrlar frlar ayaa.,. Delos adac da korkar byle gl bir tan rya snak olduktan sonra, Apollon onu hor grp denizin iine gmer diye. Doum y le anlatlr: (Letoj ki koluyla Fenike aacna sarlarak dayad imenlere dizlerini, ve ocuk gn na kverdi, Sevin lklar kopard tanralar hep bir azdan. te o zaman, ey Phoibos, ykad seni tanralar kutsal elleriyle ar, duru bir suda, yepyeni bir kundaa sardlar, incecik, kar gibi ak bir kundaa, sonra bana altn eritler doladlar, anas emzirmedi altn kll Apollon'u, Themis tanra nektar sundu ona ve bal gibi ambrosia sundu lmsz elleriyle. Dile gelmez bir sevin kaplad yreini Leto'nun. ... iekler iindeydi imdi, iekler iinde Delos, tpk ormanlarla kapl bir da doruu gibi. Ey uza vuran Apollon, ey gm yayl, kimi vakit karsn kayal Kynthos'un doruuna,

AI'OI I .ON

atklarda dolarsn, nsanlar arasnda kimi vakit, sensin efendisi Lykia'nn, sevimli Maionia'nn efendisi Miletos da senindi, kydaki o byl ehir senin maln, nice tapnaklarn oldu senin, nice kutsal korularn oldu; yce da balar enin oldu, ovalara bakan da balar, senin oldu denize dklen nice rmaklar; ama gnln sevindiren yer, ey tanr, Delos'tu.asl. Bu vgde Yunanistan'la tanr arasnda balant kuracak bir tek sz yok. Olympos doruunda tanrlar toplantsna varp da ar bir saygyla karland zaman bile Apollon sanki baka bir diyardan gelmektedir Olym pos'lu tanrlar arasna. Bu gl tanrnn Le to'nun olu olduu, Leto'nun da Lykia'da Leda yahut Lat adyla anlan Anadolu'nun Ana Tanrasndan bakas olmad gz nne alnrsa, Yunan tanr dnyasna sonradan ka tlan ve ad bile Yunanca olmayan Apollon'un Kybele'nin olu Attis'le bir tutulmas gerekmez mi? Bu konuda Halikarnas Balk snn klavuzluuna dayandm ve Z. Talkloglu'nun "Tanr Apollon ve Anadolu ile M nasebeti" (stanbul 1954) adl aratrmasndan faydalandm belirtmek isterim.

rek gz kamatrc bir zenginlik toplam, br bilicilik merkezlerini zamanla glgede brakmtr. Ne var ki bu sonradan olmu, ilk ve en eski bilicilik merkezleriyse Anadolu'da dr. Boazlardan balayarak btn Ege ve Ak deniz kylar Apollon'un bilicilik merkezlerin den bir elenkle evrilmi gibidir. Bunlarn ki minin izi silinmi, Didyma tapna gibi, kimi si de akllara durgunluk veren koca bir ant gibi dikilir karmzda. Ama bunlar saymakla bitiremeyiz; Troya'nn yanbanda Thymbra' l Apollon tapna vardr ki, tanr orada Helenos'la Kassandra'ya esinlemi biliciligi, Laokoon o tapnan rahibidir (Helenos, Kassandra, Laokoon). Biraz tede Khryse, Killa, Zeleia var, yerleri pek bilinmeyen bu merkez lerin de nemli olduu anlalr lyada'dan. Sonra srayla bugn de bilinen merkezler: Gryneion, Erythrai, Klaros, Didyma ve tanr nn asl doum yeri ve yurdu saylan Patara, bunlarn arasnda daha bir sr kutsaklar ve Ksanthos (Kocaay) vadisiyle Pamphylia'ya kadar uzanan btn Lykia kylar vardr. Biliciligin de bu merkezlerden kp Yunanis tan'a yayld hem efsane, hem de arkeolo jik bulgularla kantlanr. Helenos'la Kassandra bir yana, Milletos'un kurduu byk Didy ma tapna ve onu ileten Brankhos oullar (Brankhos) da bir yana, Erythrai (ildir) bilicisi (4) BLCLK MERKEZLER. Apollon'un Sibylla adyla dnyaya n salmt. Bu bilicile esinledii ngrme yetisiyle insanlar, kadn rin en nls Herophile, tpk lyada'nn ilk ya da erkek "mantis" yani bilici, falc, khin dizelerinde ad geen Khryses gibi Srnintheus Apollon'un tapcs bir kadndr. Srnintheus olur. Biliciligm ilkada nail gelitiini ve ne ek ad, fare ve san kovan anlamna gelir ve byk bir rol oynadn tarihiler anlatmakla Apollon tanrnn "aleksikakos", yani ktlk bitiremez. Bu sanat, bilicilik merkezlerine t leri defetme gcn dile getirir. Erythrai bilikenmez bir gelir kayna olmu. Delos vg cisiyse, Anadolu'dan Gney talya'ya gp snde Leto kurak ve kayalk adaca parlak orada kent kuran Kyme'lilerin Sibylla'syla bir gelecek mjdeler: birlikte ilka dnyasnn en nl drt kadn Senin olursa oku tanr Apollon'un tapma, bilicilerinden biri saylrd. O kadar ki Raphagrrsn, insanlar yzlk kurbanlarla nasl el Vatikan'daki Sixtina kilisesinin tavanna buraya gelir, yapt freskin bir kesine Erythrai, bir ke nasl toplanr insanlar burada ve dumanlar sine de Cumae Sibylla'sn oturtmutur. He tter rophile adl Sibylla, Pausanias'a gre, da'l yanan yal etlerden, hi durmadan; bir nympha'nn kzym. Btn bunlardan madem si'nin topranda hi bereket yok, anlalan u ki, Apollon tanryla ilgili bilicilik sen de beslenir semirirsin baka elden. Anadolu'dan km ve yaylmtr. Kalkhas Bir tanrann azndan dile gelen bu mo ve Mopsos gibi efsanelik kiilerin serveni de dern turizm anlay Yunanistan'da pek tuayn gerei kantlar (Kalkhas, Mopsos). tunmu ve Delphoi bu politikay benimseye

>

.,

.,

Yunanistan'da Delphol merkezinin kurulu una degin efsaneden de ayn sonu kar labilir. Delos'lu Apollon vgsnden epey sonra ve onun rnei zerine kaleme alnm Delphoi'li Apollon vgsnde u efsane anla tlr: Apollon doar domaz, bann stnde kuu kular uumaya balam, tanr Zeus da oluna kuularn ektii bir araba, bana bir altn klah ve eline de bir rebap vermi, gidip Yunanistan'da bir tapnak kurmasn buyurmu. Ama kuular onu Hyperbore'liler lkesine uurmular (Hyperboreoi). Orada bayram ve enlikler iinde yaam, sonra Yunanistan'a gelmi. nce Boiotia'da Telphusa pnarnn yanbanda kurmak istemi tapnan, periden izin alamaynca (Telphusa), Korintos krfezinin kuzeyinde, Parnassos dann eteinde yer yer ormanlarla rt l yemyeil bir ovaya inmi, burada tanra Themis'e adanm bir sunak varm, tanra kehanet verirmi o sunakta. Ne var ki blgeyi bir ejder kasp kavurmakta, Python denilen bir canavar ekinlerin hepsini yok etmekteymi. Efsaneye gre bu ejderi Hera salmm Leto ile ocuklarnn bana. Apollon Python'u ldrr ve byk bilicilik merkezini de ejderi ldrd yerde kurar. Pytho diye an lan bu merkez sonradan Delphoi adn alm tr. Tanr canavar da olsa bir cana kyd iin arnmak zorunda kalm, bir sre Tesalya'da Admetos'a srtmalk etmi (Admetos); baka bir anlatma gre Admetos'un yann daki uakl Kyklops'u ldrdnden dola ydr (Kyklop'lar); dnnde de Pytho yar malarn kurmu. Delphoi tapnanda dnya nn gbei (Yun. Omphalos) saylan bir uku run stne bir ayak yerletirilmi, tanrnn bilici kadn Pythia bu ayak stne oturarak ve ukurdan ykselen gazlarla kendinden ge erek fal verirmi. Bu falclk, bilicilik sanaty la Delphoi tapnann ne hazineler toplad dillere destan olmutu. Pythia tpk Sibylla gibi tanr szlerini ya da buyruklarn insanlara Homerik destanlarn vezni olan hexametron ile aktarr. Bu vezin ise Daktyl'ler ve Kybele kltyle iliki grn mektedir (Daktyl'ler). Bu nokta bir de Delphoi'nin dnyann gbei saylmas ve omp halos kavramyla Kybele kltne zg bir motifi benimsemesi (Kybele), Andolu'lu

Apollon'la Anadolu'lu Ana Tanra ile bir ba kurmay esinler. Kald ki anas Leto ve kz kardei Artemis de dorudan doruya Kybele ile balantldrlar ('Artemis, Leto). (5) NTEL VE EFSANELER. Apollon lyada'nn ilk dizelerinde oku tanr olarak kar karmza. Oku ve yaman oku oluu onun dou ile ilikisini daha da pekitirir; Olympos'a ilk ayak bast gn br tanrlarn kor kuyla yerlerinden frlamalar da bundan, kargc Yunanllarn dleri kopard nk Dou lu okulardan. lyada'nn konusu Agamemnon'la Akhilleus arasndaki kavga ise, bu kav gann nedeni de Apollon'un fkesidir. Tanr nn asl niteliini aa vuran bu dizeleri aa ya alalm (l. 1, 45 vd.): ... ndi Olympos'un doruklarndan, kprm, fkeli. Omuzlarnda yay, ilci ucu (apal okluu. Kmldand m, oklar omzunda angrdyordu, kzgn tanr yryordu gece gibi. Yerleti gemilerin ardna, sald okunu, bin vnlama kt gm yaydan, korkun, ac. nce katrlarn, kpeklerin dt peine, sonra sald birsiuri olc insanlarn stne. Kavruluyordu birbiri pei sra bir yn l. Ordu iine tanrnn oklar yad tam dokuz gn. Kz kardei Artemis'le paylat bu yetenek tanrya byk bir stnlk salar. Apollon ya da Artemis'in okuyla lmek anszn tatl bir lme kavumak anlamna gelir. Leto'dan doma iki oku tanr bu yetilerinden birok efsanelerde faydalanrlar (Niobe). Apollon'un sanat ve mzik yetenei zeri ne de birok efsaneler anlatlr. Musa'larn yneticisi olarak n Yunan-Latin iirinden balamak zere Bat iirinde bugne dek gk lere amtr (Musa'lar). Mzik alannda ba ka tanrlar ve lmllerle giritii yarmalar da birok efsanelere konu olmutur (Hermes, Pan, Marsyas). Ikl tanrnn aklar da nemli bir rol oy nar efsanelerinde. Gzel delikanllara olduu kadar, doay simgeleyen perilere de ynel mi bu aklarn ou sonu vermeyen bahtsz sevgiler diye nitelenir (Daphne, Kassandra, Marpessa, Hyakinthos).
/I'I

Apollon birok ozanlarn babas saylr (Linos, Orpheus, Aristaios). Hekim tanr olarak ad genellikle olu Asklepios'unkiyle birlikte anlr (Asklepios, Paian). Adnn getii saysz efsaneler iin yukar da gsterilen adlarla ilgili maddelere baknz. Apsyrtos. Bkz. Argonaut'lar. Ara. Lanet, beddua, ilenme anlamna gelen yunanca kelime. Tragedyalarda bu kavramla r simgeleyen tanra. Kimi zaman oul ola rak gsterilip perileri Erinys'lerle bir tutu lur (Erinys). Arakhne. El sanatlarnda Anadolu'nun Yu nanistan zerine stnln dile getiren bir efsanedir Arakhne efsanesi. Arakhne Lydia'l bir kzm, babas dmon Kolophon kentinde kuma boyacl yapar m, kz da i ilemede, nak yapmada, kilim dokumada ylesine usta, yle becerikliymi ki, yokmu onun stne btn blgede. Da dan, ormandan periler bile gelir, aakalrlarm yapt ilere. Lydia kzlar, kadnlar bi linli, giderek gururlu olurmu. Arakhne de lmllere elilerinin hepsini retmi ol makla geinen Atina'nn ba tanras Athe na ile gergefte boy lebileceini ileri s rer dururmu. Tanra buna kzm, bir koca kar klna girip km Arakhne'nin kars na. tler vermi, daha alakgnll olma sn, tanrlarla boy lmekten saknmasn salk vermi. Ama Arakhne hi oral olmam, Atheria isterse gelsin nakta yaralm de mi. Tanra da o zaman kim olduunu ak layarak balamlar gergef banda yarma ya. Athena Olympos'un on iki byk tanrs n ilemi naksna, Arakhne ise tanrlarn pek anl olmayan servenlerini canlandr m:' Zeus'un Europe'yi karmasn, Danae'ye yaklamasn filan. lerini bitirince Athena bakm ki kzn naks kusursuz, kendininkinden aa kalmyor, geiyor bile. Derken b yk bir fkeye kaplp krm Arakhne'nin gergefini, yrtm naksn. Lydia'l kz znt snden kendini asm. Ama tanra hamarat sanaty bir rmcek klna sokmu ki, son suzlua dek tozlu duvar kelerinde ag rsn de hibir faydasn grmesin.

Ares. Sava tanr Ares'in Roma'da karl Mars'tr. Roma devleti bu tanrya ne kadar deer vermi, sayg gstermise, Yunan dn yas onu o kadar hor grm, sevimsiz, gide rek gln bir kii olarak canlandrmtr. He le Homeros destanlarnda kaba kuvveti sim geleyen Ares'e eklenmedik aalayc sfat kalmamtr. Azgn, lgn deli, uursuz ola rak nitelendirilen Ares insanlarn ba belas, elleri kanl, kaleler ykan olumsuz bir varlktr. Douunu dizede yle anlatan Hesiodos (Theog. 921) bir daha pek sz etmez bu tan rdan (Tab.5): Hera grkemli son ei oldu Zeus'un Seviti tanrlarn ve insanlarn kralyla Hebe'yi, Ares'i ve Eileithya'y dourdu Hera Ares'in anas Hera ile herhangi bir ilikisi ne pek rastlanmaz destanlarda, hele babas Zeus'un ondan holanmad besbellidir. Troya savanda yiit Diomedes Athena'nn yar dmyla karnndan yaralar Ares'i, o da Ze us'un yanna snp alar. Tanrlar babas nn bu szlanmalara verdii karlk udur (l. V, 889 vd.): Byle alap durma dizimin dibinde,dnek Olympos'ta oturan tanrlar arasnda benim irendiim tanrsn sen, hep hrgr, kavga, sava iin gcn, eleavuca smaz huysuzluun, biliyorum, anadan gelme sana, Hera'dan ben de ona zorla dinletirim szm. Apollon'la Athena Ares'i yle knarlar (l. V, 30; 830): Ares, insanlarn ba belas Ares, ey kaleler ykan, ellerin kanl. Yakla ona, saldrgan Ares'ten ekinme, delinin biridir, ktnn ktsdr o, bir o yana dner, bir bu yana. Asl ekimesi de Athena iledir, nk Athena akln ynettii sava, Ares ise aklsz ca, kr krne arpmay simgeler. Bu a- tmada elbette ki akl stn gelecek. Zeus'un kafasndan kma, Zeus'un kalkanyla dv en Athena zaferi kazanacaktr. lyada'nm beinci blmnde tanrlar da Akha'larla Troya'llar arasndaki kyasya savaa katln ca, Apollon nce Ares'in ie karmamas

iin onu Skamandros rmannkysna otur tur, ama iler atallap Aphrodite de yarala nnca, Ares kagelir; sava yle anlatlr (l. V, 855 vd.): Gr narah Diomedes de atld tun kargsnla, Palias Athene tutup yneltti kargy tam Ares'in gbei altna, karmlm baland yere tam; vurdu onu, yaralad karnndan, sonra derisini yrtp kargy ekti kard. Ares kavgasna tutumu dokuz, on bin kii, savata nasl barr arrsa, tun Ares de yle bard. Akha'larla Troya'llar yakalad bir titreme. Savaa doymaz Ares ylesine barmt. Bu dev tanr Homeros destanlarnda yrek li ve yiit olarak bile gsterilmiyor. Dneklii zaferi kimi zaman ona, kimi zaman buna ver mesinden ileri gelmiyorsa da, ba konusu sa va olan bir destanda sava tanrnn bu kadar hor grlmesi alacak bir eydir. Ares'in Aphrodite ile birlemesinden Phobos (Bozgun), Deimos (Korku) ve bir de Harmonia doar. Phobos'la Deimos ayrlmazlar babalarnn yanndan, Enyo adndaki kz da tanr neredeyse oradadr. Ona kimi zaman Eri (Kavga) de katlr. Odysseia'da anlatlan ak macerasnda (Aphrodite) Ares Hephaistos'un ana dp yakalandktan sonra hi ses karmaz, sklm pklm Trakya'ya doru yol alr (Od. VIII, 359 vd.). Ares'in yabani Trakya boylarnn yannda oturmaktan holand ve bir gelene e gre kzlar olan Amazonlarn da oradan kaynak bulduu sylenir. Thebai'de de Kadmos'un atas olarak tapm grdn, bir ej derin bekledii bir suyun kendisine adanm olduunu anlatr (Kadmos). Herakles destannda Ares, olu Kyknos'u yiitle olan savanda korumak ister, Athena araya girip Kaderin Kyknos'un yenilmesine karar verdiini, buna kar gelmenin akl kr olmayacan syler, ama Ares akl ve man tk dinlemez, gene atlr kr krne savaa ve Herakles'ten yara alarak gene utana uta na dner Olympos'a. Atina'da adam ldrmelerin ve dinsel su larn yargland Areopagos, yani Ares tepe si diye bir yer vardr. Efsaneye gre, bu tepe

nin eteinde bir kaynak fkrr, bu kaynan dibinde de gnn birinde Ares, Aglauros tan olma kz Alkippe'ye Poseidon'un olu Halirrhotios'un saldrdn grm ve fkeye kaplarak ldrm saldran. Derken Poseldon Olympos tanrlarn tepede toplam ve Ares'in bu suunu yarglamalarn istemi. Tanrlar mahkemede Ares'in beraatna karar vermi. Arete. Bkz. Alkinoos. Arethusa. Artemis'in evresindeki avc kz lardan Arethusa gnn birinde ay yorgunlu unu gidermek iin rmaa girmi, ykanyormu. rlplak yzerken birdenbire rmak tan ykselen bir erkek sesi duymu. Kza tu tulan rmak tanr Alpheios'un sesiymi bu. Kz sudan darya frlayp olduu gibi koma ya balam. O komu, rmak kovalam, so nunda gc tkenen Arethusa Artemis'e yakarm onu kurtarsn diye. Tanra da nce kz bir buluta sarm, sonra bir kaynaa d ntrm, ama Alpheios gelip sularn sula rina kartrmasn diye, Arethusa yeralln. dalm ve ancak Sicilya'da Ortyga adasnd. gene yeryzne km (Alpheios). Bu efsane, biri Elis'te, br Sicilya'da Arethusa adl iki kaynan varln aklamak iin uydurulmu olsa gerek. Argcs. Uranos (Gk) ile Gaia'nn (Toprak) birlemesinden doan tek gzl devlerden bi ri. Ad "k saan" anlamna gelen Arges Zeus'a yldrm armaan eden Kyklops'tur. (Kyklopes). Argonaut'lar (Argo Gemicileri). lkan byk destansal yklerinden biri olan Argo naut'lar servenini bize bir tm olarak Rodoslu Apollonios anlatmtr. .. III. yzylda yaayan Apollonios nl bir mythos yazar dr. Bu konuyu kendisinden sonra Apollodoros ve nce de byk Dor airi Pindaros ile mitir. Medeia ile ason efsaneleri ise traged ya yazarlarna ve zellikle Euripides'le Sene ca'ya konu olmutur. Bu uzun yky, eitli blmlerini balk larla gstererek zetlemeye alalm. ARGO GEMS. Ad "hzl" anlamna gelen Argo gemisi Karadeniz'in Kolkhis lkesinde fil

Altn Postu aramaya giden kahramanlar iin yaplm elli be krekli bir gemiymi. Onu yapan ustann ad da Argos imi. ARGONAUTLAR KMLERDR? Sefere kat lanlar Troya efsanesi kahramanlarndan n ceki kuaktan kiilerdir. Mythos yazarlarnn bunlar stne verdikleri listeler birbirini tut maz, ama genellikle en nl kahramanlar unlardr: ason, gemi ustas Argos, dmenci Tiphys, ozan Orpheus, dmon, Amphiaraos ve Mopsos adl biliciler, Boreas'n oullar Kalais'le Zetes, Kastor'la Polydeukes, Peleus'la Telamon, Meleagros, Herakles ve daha bakalar. ALTIN POST. Altn Post, bir zamanlar Athamas'n ocuklar Phriksos'la Helle'yi srt na alp Yunanistan'dan Karadeniz'deki Kolkhis lkesine karan kanatl koun pstekisidir. Kz kardei Helle Boazlar geerken de nize dtkten sonra, Phriksos tek bana Kolkhis'e varr ve kendisini iyi karlayan Aletes'e Zeus'a kurban ettii koun altndan olan postunu verir. Aietes de bu esiz postu tanr Ares'e adanm bir korulukta saklar (Athamas, Phriksos, Helle, Aietes). SEFERtN NEDEN. lolkos kral Aison tahtn vey kardei Pelias'a kaptrmt. Aison'un olu ason delikanllk ana gelince Pelias'm karsna kp tahtn geri ister. Pelias da ondan kurtulmak iin nce Kolkhis'e gi dip Phriksos'un orada brakt altn postu getirmesini buyurur. ason bu sefere kmak zorunda kalr, Yunanistan'da ne kadar gz pek, atlgan yiit varsa hepsini toplar ve Phriksos'un olu nl usta Argos'a bir gemi yaptrdktan, bu ite tanra Athena'dan da yardm grdkten sonra yola kar (Aison, Pelias, iason). YOLCULUK. Argo gemisi Tesalya'daki bir limandan denize indirildi. Tanr Apollon'a ya plan kurbanlar bilici dmon tarafndan iyiye yorumland: dmon'un kendisinden baka yolcularn hepsi geri dnecekti. LEMNOS ADASI. Birinci durak Lemnos adayd. Adann kadnlar kocalann ldr mlerdi. Adada erkek olmadndan Lem nos kadnlar Argonaut'lar iyi karladlar ve

onlarla sevierek gebe kaldlar (Thoas, Hypsipyle). SEMENDREK, KYZlKOS. anakkale Bogaz'na girmeden Samothrake (Semendirek) adasna vardlar ve ozan Orpheus'un d ne uyarak adadaki gizemlere erdirildiler. Ora dan da Marmara denizine girdiler ve Kapdag yarmadasna vardlar. Delion'Iar kral Kyzikos'u yanllkla ldrdler (Kyzikos). MYSA'DA HYLAS'IN KAYBOLMASI. Mysia kylarna vardklarnda (Mudanya lima nna km olacaklar) Herakles ormana dalp krd kreinin yerine yenisini kesmeye git ti, yannda Hylas adl ok sevdii bir gen vard. Delikanly tatl su aramaya gndermi lerdi. Geri gelmeyince Herakles onu arama ya koyuldu ve afak skerken hl dnmedik lerinden gemi Herakles'i Mysia'da brakarak yoluna devam etti (Hylas, Herakles). AMYKOS, PHNEUS. Kadky'e yerlemi dev Amykos'u Polydeukes'in yenmesi zeri ne yelken aan Argo gemisini frtna Boaz dan uzaklara Trakya kylarna atar. Orada Poseidon'un olu kr kral Phineus'a rastlar lar. Bu kral Harpya'lar belasna uramtr. Kanatl, kadn yzl canavarlar olan Harpya'lar rzgr tanr Boreas'n oullar Kalais ile Zetes yener ve kovarlar. Bu iyilie karlk Phineus Argonaut'lara ilerde karlarna ka cak tehlikeleri nasl atlatabileceklerini bildirir (Amykos, Harpya'lar, Kalais ile Zetes). ARPIAN KAYALAR. Karadeniz'e kmadana Symplegad'lar yani arpan kayalar dan gemeleri gerektiini Phineus syler Ar gonaut'lara. Mavi Kayalar diye de tanmla nan bu iki kaya aralarndan bir gemi geti mi, yerlerinden oynar ve birleerek kapanr, ara larnda ne varsa parampara olurmu. Phine us Argonaut'lara yle bir denemede bulun malarn salk verir: Bir gvercin uursunlar kayalarn arasndan, gvercin geebilirse, kendileri de arkasndan gemeye kalksnlar, yoksa vazgeip gerisin geri Yunanistan'a dnsnler. ason kuyruundan birka tyn yitirerek kar yne geer, arkasndan Argo gemisi Symplegad'larn arasna girer ve ku gibi ancak pupas biraz zedelenerek geer. Bundan sonra da arpan Kayalarn arp-

maktan vazgetikleri ve yerlerine mhlandklan anlatlr. stanbul Boaznda aknt yzn den oynak kayalar m vard, yoksa Boazn olaanst anafor ve akntlar efsaneye by le bir imgeyle mi yanstld? Her neyse bu en geli de atktan sonra Argonaut'lar Yunanlla rn Pontos Eukseinos yani konuksever deniz dedikleri Karadeniz'e karlar. AMAZONLAR VE KOLKHS'E VARI. lk durak Maryandyn'lerin lkesidir. Kral Lykos onlar iyi karlar, ama bir yaban domuzu avnda bilici dmon ve dmenci Tiphys lr ler. Argonaut'lar daha teye gidip Ama zon'lar lkesine karlar. Amazon'larn lke si Thermodon (Terme ay) ve Themiskyra (Terme) ehriyle merkezlenir efsanede. Du rak yapmadan Kafkas dalarnn grnd kylara doru ilerler ve Phasis rmana (Pasinus) yani Kolkhis (Grcistan) lkesine varr lar (Amazon 'lar). MEDEA, ALTIN POST'UN ALINMASI. Ar gonaut'lar Altn Post'u geri istemek iin kral Aietes'in karsna ktklarnda, kraln kz Medeia iason'u grr ve byk bir akla ona tutulur. Gl bir byc olan Medeia bun dan byle Argonaut'larn ve ason'un btn ilerini eline alr ve dilegince ynetir. Kral Aietes grnte Altn Post'u vermeye razdr, ama bir ejderi ldrmesini, ate pskren, tun ayakl iki boay boyundurua koup l drlen ejderin dilerini ekmesini art koar, fason ister istemez bu koullara evet der. Me deia araya girer, ason'a kendisini e olarak almaya sz verirse yardm edeceini bildirir. Sonra da yiide byl bir merhem hazrlar. Bedene srld m bu merhem deriyi silah gemez hale sokar, bir gn boyunca ne yara lanr, ne de lr. Ejderhann dilerini topraa ektikten sonra silahl adamlar biteceini, ara larna bir ta atarsa, bunlarn kavgaya tutu up birbirlerini ldreceklerini de syler. Medeia'nn dedii gibi olur, ason boalar bo yunduruk altna sokmay ejderin dilerini tar laya ekip stnde fkran silahl adamlar bir birlerine ldrtmeyi barr. Ne var ki Aietes gene de Altn Post'u vermeye raz olmaz. Ar go gemisini yakmaya ve Argonaut'lar ldr meye kalkar, ama Medeia daha hzl davran m, ason'la el ele vererek Altn Post'u bek

leyen ejderi uyutmu ve koun pstekislnl alp Argo gemisine karmlardr. Ertesi sa bah Argo gemisi afak skmeden yola kar. Medeia babasnn kendilerine yetiememesi iin korkun bir areye bavurmutu: Yanna ald kk kardei Apsyrtos'u kesip dorad ve paralarn yol boyunca serperek uzakla tlar, arkalarndan gelen Aietes'le adamlar Apsyrtos'un paralarn toplamakla vakit kay bettiler, bu yzden Argonaut'lara yetiemedi ler. DN YOLCULUU. Destann bu bl m de karktr. Bir anlatma gre Argo Ka radeniz'de stros (Tuna) rmann azna va rr ve rmak yoluyla Adriyatik denizine kar (o zamanki corafya grlerine gre Tuna Karadeniz'i Adriyatik denizine balayan bir su yoluydu) , ama Zeus'un fkesine urayp frtnaya tutulurlar, Medeia'nn halas olan byc Kirke'yi bulmaya giderler, Kirke Medeia'y kardeini ldrm olma suundan arndrr ama, ason'u konuklamak istemez; Argonaut'lar Seiren'ler adasnn nnden ge erken ozan Orpheus canavarlar byler, syledii ezgi o kadar gzeldir ki gemiciler Seiren'lerin sesine kulak vermezler. Hera'nn koruyuculuu altnda Kharybdis'le Skylla uu rumlarn da geerler. Bu kez frtna onlar Libya kylarna atar, oradan Girit'e geerler. Girit'te eski tun soyundan kalma Talos adn da bir dev yaar, Talos tepeden trnaa tun tandr, yalnz ayak bileklerinden biri etten olup iinde bir kan damar bulunmaktayd. Hephaistos'un yapt bu robot adama Girit kral Minos aday koruma grevini vermiti. Argonaut'lar Girit'e yaklanca Talos koca bir kaya alp Argo gemisinin stne frlatacak oldu, ama Medeia onu byledi, dev birden ayan burkarak bileini syrd ve damanndan akmaya balayan kan bir daha durmad, Talos bylece can verdi (Talos). YUNANSTAN'A VARI. ason Altn Post'u amcas Pelias'a vermek zere olkos'a dner. Babas Aison'un ld haberini alr. Pelias'm da taht geri vermeye hi de yanamad n grr. Burada Medeia'nn tyler rperti ci bir oyunu yer almaktadr: Pelias'n kzlary la arkadalk kurar, ihtiyarlamakta olan baba larn genletirmenin aresini kendilerine

reteceini syler ve rnek vermek zere yal bir ko alarak keser, byl otlarla kay nayan bir kazana atar, birden krpe bir kuzu ktn gsterir. Pelias'n kzlar bu dzene kanarak babalann ldrp kazana atarlar. Dirilmedigini grnce lgna dnerler ve yurtlarndan srlrler (Pelias). MEDElA'NIN SONU. ason'la Medeia bu su u iledikten sonra Pelias'n olu tarafndan olkos'tan kovulurlar. Korinthos kral Kreon onlar iyi karlar, ama bir sre saraynda al koyduktan sonra, Medeia'y uzaklatrmak arelerini arar. lason da korkun karsndan bkma benzer, Kreon'un kz Kreusa ile ev lenmek zere Medeia'y boamaya ve Kolkhis'e geri gndermeye kalkar. O srada b yc kadn mrnn en korkun suunu i ler: Kreusa'ya gya dn hediyesi olarak bir elbise gnderir, kz onu giyer giymez yanma ya balar, bu iler olup biterken ason'dan olan iki olunu boar ve babalarna llerini gsterir. Bundan sonra atas Helios'un kendi sine gnderdii bir uan arabayla Atina'ya uar. Orada Aigeus'a kendisiyle evlenirse o cuk douracan syler, Theseus'u ldrme ye alr, Atina'dan da srlr. Kolkhis'e dnd ve daha birok su ve servenler den sonra babas Aietes'le bart baz efsa nelerde anlatlr (Medeia). Argos. (1) Zeus ile Niobe'nin olu. Niobe Zeus'un sevdii ilk lml kadndr. Argos'a Zeus Peloponez kralln vermi, bu yzden de Argos denmi btn yarmadaya. Sonrala r Argos ad yalnz batsndaki Argos kentine ve Argolis denilen blgeye ayrlm. Argos 11yada destannda Yunanistan'dan gelip Troya'ya saldranlarn tmnn yurdu olarak gsterilir, Argos'lu ise Akha'larn hepsine ve rilen genel bir sfattr. (2) Argonaut'larn gemisi Argo'yu (argos, hzl demek) yapan ve ona adn veren usta. (3) Homeros destanlarnda tanr Hermes "Argos u ldren" "Argeiphontes" ek adyla anlr. Tartmal yorumlara yol aan bu sfa tn anlamnda bilginler karar klm gibidir. nk byle bir efsane vardr: Hermes'in l drd Argos yz gzl bir devdir. Baka bir anlatma gre, Argos'un yz deil de, ikisi
,/I

kafasnn nnde, ikisi arkasnda yalnz drt gz varm. stn bir gc olan bu dev Arkadya blgesini yabani bir boadan kurtar m, Tartaros'la Gaia'dan dogma Ekhidna ca navarn ldrm, sonra da Zeus'un inek bi imine soktuu sevgilisi lo'nun bana Hera tarafndan beki olarak dikilmi. Argos inei bir aaca balayarak gece, gndz gzlyormu, uyuduu zaman bile gzlerinin hepsi kapanmaz, ne kadar kapanrsa, o kadar ak kalp bakarm. Ama Zeus Hermes'e o'yu kurtarmay buyurmu ve Hermes de Argos'u ldrmeyi baarm. Bunu nasl yapt konusunda sylentiler eitlidir: Kimine gre uzaktan att bir tala yere sermi Argos'u, kimine gre Pan'n kavaln alarak devi b ylemi ve btn gzlerinin birden kapanma sn salam, ya da byl bir denekle Ar gos'u bir daha uyanmayaca bir uykuya dal drm. Nasl olmusa olmu ama Argos l m, Hera da gzlerini kendisine zg ve ok sevdii tavus kuunun tylerine yerletirmi. Ariadne. Minos'la Pasiphae'nin kz (Tab. 11). Theseus Girit'e Minotauros'la arpma ya geldiinde Ariadne yiidi grm ve grr grmez de ona tutulmutu. Minotauros'un bulunduu bin bir dehlizli Labyrinthos maa rasnda kaybolmamas iin eline bir yumak iplik vermiti. Theseus da kark ve karanlk dehlizlerden ilerledike yuma ap iplii ye re brakyormu. Canavar ldrdkten sonra k yolunu ona bu iplik gstermi. Sonra da Ariadne'yi karp Naksos adasna varmlar. Ama Theseus kz o adada brakp gitmi, bir gece kz uyurken gizlice kam. Ariadne uya np bakm ki adada yapayalnz, ama zlme ye vakit kalmadan tanr Dionysos gelmi, k zn gzelliine vurulmu ve onu alp Olympos'a gtrm. Dn hediyesi olarak Ariadne'ye Hephaistos'un yapt altn bir ta vermi, sonra da ta gkte bir yldz olmu (Theseus, Dionysos). Arima. Gneydou Anadolu'nun Kilikya blgesinde bulunan dalk blgenin ad. Efsa neye gre bu dalarn altnda iki ejder yat maktadr: Homeros'a gre Typhoeus'un ini buradadr (l. II, 782), Hesiodos da Ekhidna canavarnn orada kapal olduunu anlatr (Typhon, Ekhidna).

ARKAS Arion. Herodotos'un anlatt masallar ara snda Arion'un masal kadar sevimlisi yoktur. Hem tarihi onu bir masal diye deil, gerek ten olmu alacak bir olay diye anlatr: air ler anas Lesbos'ta Arion adl bir ozan yaar m. Dili yle tatl, algs yle dokunakl ki, n Midilli'den ok telere yaylm. Gnn birinde adas dar gelmi Arion'a dnya gre yim deyip Korinthos'a gm. Ora halkn da bylemi, stelik Korinthos'un yneticisi Periandros'u da dost edinmi kendine. "Gitar almakta ei yoktu, diyor Herodot hemerimiz, duyduuma gre de, Dithyrambosu ilk syleyen odur". Dithyrambos, tanr Dionysos'a bir vgdr, bu tr, tragedyann kayna saylr. Arion onu yarattysa, tragedyann babas odur demek (Dionysos). Her neyse, Arion sanatyla yalnz n deil, ok para da kazanm, talya'y, Sicilya'y gezmek hevesine kaplm. Orada da bir sre kalp, servetler topladktan sonra, dost Periandros'un yanna dnecek olmu. Taranto'dan gemiye binmi, yolculuk iin Korinthos'lu bir geminin tayfasyla pazarla giri mi, nk en ok bu ehir adamlarna gvenirmi. Ne var ki denize alnca, gemiciler onu suya atp paralarnn stne oturmay kurmular. Arion fiskoslarn duymu ve var m youmu aln, bana hayatm balayn di ye yalvarm. Bir gece nce dnde Apollon'u grmm Arion. Gvenmi tanrya ve bakm ki baka kurtulu yok, en gzel rubala rn giyip son bir kez gvertede denize kar saz almay dilemi. Sonra da denize atacakm kendini. yle gzel alm, yle dokunak l sylemi ki, Apollon'un kutsal hayvanlar yunus balklar belirmi evrede: Toplanm, dinliyorlarm ozan. Arion ezgisini bitirince denize atlam, hemen yunus balnn biri onu srtna alm ve Yunanistan'a kadar g trm. Hain gemiciler Korinthos'a varnca, Periandros airin ne olduunu sormu, deni ze dp boulduunu sylemiler. O sra Arion birdenbire kagelmez mi! Periandros gemicileri armha gerdirmi, tanr Apollon da Arion'un sazyla stnde yolculuk ettii yu nus baln gkte birer burca dntrm. Aristaios. Tesalya'l rmak tanr Peneus'un tonnu olan Kyrene adl nympha'y tanr Apollon grm ve sevmi, alp onu Libya'ya karm ve orada Aristaios adl bir ocuklar olmu. ocuu krlarda at adam Kheiron ve nympha'lar bytm. Aristaios tarm ve hayvanclkla ilgili bilgilerin hepsini renmi, zeytincilik, hayvanclk ve zellikle arclkta ondan stn yokmu. Aristaios sonradan Kadmos'un kz Autonoe ile evlenir ve Aktaoin adl bir olu olur. Babas gibi dada, bayrda yetien Ataion us ta bir avcdr. Aristaios'a Vergilius "Georgica" adl tarm sal konular ele alan eserinde uzun bir para ayrmtr. Servenini yle anlatr: Dag ve su perilerini kovalamaktan holanan Aristaios gnn birinde ozan Orpheus'un kars Eurydike'nin peine taklr, kaarken Eurydike'nin ayan ylan sokar, gzel kadn dp lr. Tanrlar da Aristaios'u cezalandrmak iin salgn drrler ar kovanlarna, arlarnn hepsi lr. Bu ykm karsnda Aristaios ana s Kyrene'ye dert yanar, Kyrene oluna deniz ihtiyar diye anlan khin Proteus'a ba vur masn salk verir. Aristaios da Odysseia'da Meneloas'un yapt gibi (Od. IV, 365 vd.) gi dip Msr'da fok balklar arasnda yaayan Proteus'u bulur ve onu smsk balayarak ke hanetini azndan alr: Drt boa ile drt d ve kurban edecek, sonra derdine are bula caktr. Aristaios khinin dediini yapar, kesti i kurbanlar dokuz gn sonra yoklaynca, lelerinden binlerce ar ktn grr. Ba landn anlar. Yunanistan'n baz blgelerinde, zellikle Tesalya, Boiotia ve Arkadya'da Aristaios bir kr tanrs olarak sayg grrd (Eurydike, Orpheus). Arkas. Zeus'la Artemis'in avc kzlarndan Kallisto'nun olu, Arkadya blgesinin efsanelik atas. Zeus'un gebe brakt Kallisto dourup da ldkten yahut ay klna sokulduktan son ra, Zeus Arkas' bytmek zere Hermes'in anas Maia'ya vermi. Arkas ana tarafndan Lykaon'un torunuydu. Bu kral Zeus'u sna mak istemi, torununu dorayp paralarn tanrnn sofrasna karm. Ama Zeus aldanmam, sofray devirdii gibi, Lykaon'un ko nana yldrm yadrm, kraln kendisini de

bir kurt haline sokmu. Arkas'n paralarn bir araya getirip ocuu yeni batan diriltmi. Arkas delikanllk ama gelmi, avlanyormu ki, ay olan anasna rastlam, balam onu kovalamaya ve hayvann snd Zeus tapnana onun arkasndan girmi. lkenin yasalarna gre, tapnaa giren lm cezas na arptrlm. Ama Zeus acm ana ola ve ikisini de ge alarak birer yldz yapm.- Kallisto Bykay, ya da yunanca bir deyimle "Araba" olmu, Arkas da Arkturos yani ara bann srcs. Arkas Lykaon'un olundan kendisine miras kalan kralla adn vermi, Arkadya denmi bu blgeye. ok yararl bir kral olmu: Uy ruklarna buday ekmesini, ekmek yourma sn ve yn eirmesini retmi. lnce Ar kadya olu arasnda paylalm. Artemis. Artemis, Akdeniz evresinde bin yllarca tutunmu bir tanraya belli bir sre iinde ve belli bir blgede verilen addr. Kay na Orta Anadolu'da bulunduu en son ar keoloji kazlarndan kesinlikle anlalan ve ge nel olarak Ana Tanra diye tanmlanabilen bu tanrsal varlk Yunan din ve efsanelerinde Artemis adyla anlr. Bu tanrann klt Anadolu'dan Mezopotamya'ya, Suriye, Lb nan ve Filistin yoluyla Msr'a ve Ege adala ryla Girit'e kadar btn Akdeniz kylarn kaplad gibi, Yunanistan ve talya'ya da ya ylm, ayrca kuzeyde skandinav lkelerine dek sokularak iz brakmtr. Toprak ve bere keti simgeleyen bu tanraya her a ve her blgede baka baka adlarla ve ayr ayr bi imlerde tapnld, btn bu deiik ad ve biimlerin ardnda hep ayn gr ve inan zne rastland artk yadsnmaz bir gerek olmutur. Ne var ki isim ve biim bolluu tan rann geirdii evreyi izlemeyi gletirmek te, bu karmak varl bir btn olarak grp incelemeyi bilimin daha iyice zmleyeme dii bir sorun haline getirmektedir. atalhyk ve Haclar kazlarnda elde edilen bulgu lar ise Ana Tanrann gelimesinde balan g noktasn sa'dan nce 6100 yllarna ka dar indirmekle bu evreye k tutmakta ve da ha sonraki aamalarn belli bir adan ince lenmesini kolaylatrmaktadr. Efes'te bulu nan Artemis heykelleri de Anadolu'nun
r.t.

Yunanla ilgili alarnda bu tanrann ald biimi ortaya sermekle erken ta anda balayp Roma imparatorluunun putperest likten Hristiyanla geiine kadar olan sre de tutarl bir gelimeyi izlemek olanan ver mektedir. Ad ne olursa olsun toprak ve bere ket tanras ancak uzun ve yaygn bir geli me sreci iindeki aamalarn saym ve dk mn Ana Tanrann Anadolu'daki balca simgesi olan Kybele'ye ayrdmz blme brakarak, burada yalnz Artemis'i tantma abasna girielim. Yunan kaynaklarnda ad na rastlanan Artemis de zaman ve mekn iinde bir gelimenin rndr. Homeros metinlerinde sz geen Artemis'ten Latin yaznndaki Diana'ya varmak iin nice nice deiimlere uramtr bu tanrsal figr. Bun lar zetlemek iin yazl kaynaklardan, Efes'li Artemis'i tanmlamak iin de Seluk mze sinde gzmzle grmek mutluluuna eriti imiz esiz heykellerden faydalanacaz. Ana Tanrann gerek Kybele, gerekse Artemis adyla tam anlamna varmak bugne bugn pek az bilginin baarabildii bir itir. Bu ite nclk, bizim tarih ve din tarihi bilginimiz Halikarnas Balks'ndadr. Aadaki incele me, onun bulgularnn, tanmlarnn ve ar tc bir kavrama ve balant kurma gcyle aydnlatp canlandrd gereklerin bir derle mesi saylabilir. (1) ADI VE EK ADLARI. Artemis'in ad tpk Apollon'unki gibi Yunanca deildir. Dokunul mam, bozulmam anlamna yakn gelen "artemes" sfatndan reme olduunu kant lamak gtr. Artemis'in Apollon'un olduu gibi parlaklk gsteren bir ek ad da yoktur. Adna taklan yzlerce yersel sfat ise onun tapnld eitli lke ve blgeleri aa vur maktan baka bir ie yaramaz. Tek stnde durulmas gereken ve kiiliinin zn yans tan sfatlar ilkin Homeros destanlarnda, sonra ilka yazn boyunca rastlanan oku lukla ilgili sfatlardr. lyada'da bu tanraya okluk "ok tayan, ok saan, oku tanra" denir, kardei Apolln gm yayl olduu halde, Artemis iin Altn sfatnn kullanlmas dikkati eker. lyada'da Artemis iin "altn yayl, altn tahtl ve dizginleri altn kakmal" deyimlerine rastlanr, oysa ayla ilikili bir tan-

naya altn biz daha ok yaktrabiliri*. Ba ka bir sfat ise onun Apollon'l. l.glcinl sn daha aka belirtmektedir. Delos'lu Apollon'un bir tpks olan Artemis'e vgde yle deniyor: Artemis'i velim, Musa, oku tanrnn kz kardeini Apollon 'la birlikte bymtr ok atan o kz olan kz, atlarna youn sazl Meles rmandan su iirir ve Smyrna'dan hzla geerek srer altn arabasn balk Klaros'a doru, ki orada taht kurmutur gm yayl tanr-, orada bekler hedefi vuran tanr kardei oku tanrann gelmesini. Homerik denilen bu vgnn balangcn daki bu dizeler iki bakmdan ilgi ekicidir: Biri Artemis'in zmir, Klaros ve Homeros'un atas saylan zmir'deki Meles suyuyla ilikisini a a vurur, burada her iki tanrnn da Ege bl gesinden olduklar, oradan kaynak alp oraya yerletikleri anlalr; ikincisi Apollon iin kul lanlan "Hekatos" ve "Hekatebolos" ek adla rdr ki bunlar "oku, okuyla hedefi vuran" diye evirdiimiz halde tam anlam ve kaynak larn bilmemekteyiz. lerde grlecei gibi Artemis'le Helios soyundan bir ay ve by tanras olan Hekate arasnda yaknlk, ben zerlik vardr, o kadar ki bu iki tanra kimi yerde birbirine karr. Hekate'nin ad da He katos gibi zmlenmemi bir kkendendir. Bu aydnlanmam kken Apollon, Artemis, Hekate lsnn Anadolu ile daha bir iliki sini mi dile getirir acaba? Ilyada'nn XXI. blmnde Akhilleus'un eli atanda can veren Hektor'u savunup savun mamak konusunda tanrlar arasnda tartma vardr. Apollon bezmitir, insanlar kendi ka derlerine brakmak dncesindedir. Derken Artemis, kardeine serte kr (l. XXI, 470 vd.):

Yabani hayvanlar tanras diye evrilen "potnia theron" Ana Tanra Kybele'nln w ona zg bir sfattr, llyada'da Artemis'in bu nitelikle adlandrlmas dikkati eker, Arte mis'in Anadolu'yla ilikisini bir daha aklar, Efes'li Artemis'le ilikiyi kurar. Hele bundan sonra Hera'nn tartmaya karp Troya'dan yana olduu iin Artemis'e kar fkelenmesi bsbtn anlamldr (l. XXI, 381 vd.): Bana kar komak m imdi niyetin, utanmaz kpek? istersen yay taycs ol sen, kadnlara kar aslan yapmsa da seni Zeus istediini ldrmek gcn vermisede sana, zor lersin gcn benim gcmle. Git dalara, yaban keilerini ldr, kendinden glyle savamaktansa bu daha iyi. Aada tanrann niteliklerini ele alrken incelediimiz bu paralar Artemis'in ad, sa nyla bir Anadolu'lu tanra olarak karmza ktn belirler. (2) DOUU. Delos'lu Apollon'a vgde yle denir: Selam sana, ey ulu Leto, Bu parlak ocuklarn anas, mutlu ana, sensin kral Apollon'u, oku Artemis'i douran, kayal Delos'ta dourduydun olunu, vermitin srtn koca daa, Kynthos'un sarp eteklerine, kzn Ortygie'de dourduydun, tnopos akntlarnn orada, bir Fenike aac dibinde.

Bu metinden aka anlalan u ki Leto n ce Apollon'u Delos'ta, sonra da Artemis'i Ortygie, ya da Ortygia denilen yerde dour du. "Ortyks" Yunanca bldrcn demek oldu una gre, bu bldrcn yeri, ya da adas nere deydi? Bu da tartma konusu. lkada bir ok yerler Ortygia adyla anlmakta, hepsi de Ama kz kardei, yabani hayvanlar Artemis'e yurt olmak hevesini gtmekteydi. tanras, kt ona, Bir aklamaya gre Ortygia Delos adasnn konutu avc Artemis, kk drd onu: eski adym, stnde doduktan sonra Apol "Kayorsun demek, oku tanr, lon adn Delos, yani Parlak Ada olarak de Poseidon'a brakyorsun zaferi bsbtn, 1 itirmi. Ne var ki bu aklama vgde sy hak etmedii bir n veriyorsun ona, lenene uymuyor, vgde Delos'la Ortygia ay Ne diye bir yayn var sentn, aptal, r yerler olarak gsteriliyor, u farkla ki Ino yaramadktan sonra o yay ine?".

','/

pos deresi, szlklerde Delos adasnn bir su yudur deniyor. Ortygia adl Sicilya'da bir ada var, ama o sz konusu olamayacana gre, kalyor Efes yresindeki Ortygia. Bu konuda Halikamas Balks'nn tanklna bavur malyz (Hey Koca Yurt, s. 219):

de bu yerle ilgili bulunmas Ortygia denilen yerin bu olduu grn pekitirir. Yunanis tan'da birok yerler kendilerine zg bir Ar temis klt edindikleri ve tanraya blgesel adlar verdikleri halde, hi biri doum yerini deitirmek yoluna gitmemi, veya gitmise de baaramamtr. Artemis'lerin okluu ... mparator Tiberius zamannda Anadolu' tanrann asl kaynan unutursa bile, Efes'li da, her iki admda bir, kutsal yerler ve tap Artemis'in bu adl btn tanrsal imgelere naklar varm. Katili olsun, hrsz olsun, bu yerlerin dokunulmazlna kolayca snabil kaynak ve rnek olduu apaktr. diklerinden, lkede gvenlik kalmamt. (3) NTELKLER VE EFSANELER. HomeOnun iin, Anadolu'daki kutsal yerlerin tem silcileri Roma'ya senatoya arlmlar ki, bu ros destanlarnda Artemis'in rol Apolyerlerin gereiyle yalancs ayrlabilsin... lon'unki kadar byk deildir. Anas Leto, Herkesten nce Efesliler huzura ktlar ve kardei Apollon, Ares, Aphrodite ve rmak unlar sylediler: Apollon'la Artemis genel tanr Ksanthos'la birlikte Troya'llar tutar, likle sanld gibi Delos'ta domu deiller onlar savunmada geveyen Apollon'u azar dir. Kendi lkelerinde Kenkreios adl bir su lar. lyada'da Artemis'e verilen sfatlar tanr varm ve bir de Ortygia denilen bir koruluk, Leto doum sanclaryla kvrannca oraya gel ann deimez nitelikleri olarak kalr. Arte mi ve bugne bugn orada duran bir zeytin mis ok, yay, at ve arabayla yakndan ilgilidir, aacna dayanarak dourmu bu iki tanry. ama bu ara ve silahlar sonraki yaznda oldu Bunun zerine o koru tanr buyruuyla kutu gibi av ve avlanma amacyla deil, ok da sallanm, yle ki Apollon bile Kyklop'lar l ha nemli bir i iin kullanr: Apollon gibi Ar drdkten sonra Zeus'un fkesinden orada temis de insanlar oklaryla vurup ldrr. korunmu, yine orada Liber baba (tanr Bacchus) savata baar kazannca tapmak evresi Anszn lm erkekler iin Apollon'un, kadn ne sman Amazon'lar balam. Tapman lar iin Artemis'in oklaryla olur, bu eit kutsall Hercules'in Lydia'ya egemen oldu lm ise tatl bir lm saylr. Andromakhe' u zamanda bu yiidin izniyle daha da artm nin anas, Niobe'nin kzlar, daha baka ka ve bu hak Perslerin zamannda bile kaldrl dnlar hep bu oklarla can verir, kimi zaman mam. Artemis ldrc okunu ya da ceza ama cyla atar (Niobe), ne var ki destanlarda kar Bu Kenkreios denilen su, suyun yanbandeiyle paylat bu stn g baka hi bir daki Krknca (kyn bugn ad irince'dir) tanrya vergi deildir. ocuk doururken denilen kyn suyudur. Krknca'llar sularn len kadnlarn lm de Artemis'ten gelme oradan alrlar (s.221): Ortygia denilen yer, Solmissos (Blbl) da dir. Bu yzdendir ki doumla dorudan do nn kuzeyinde, Arvaliya vadisindedir. O yer ruya ilgili bir tanra olarak Hera Artemis'e imdi Meryemana'nm evi olmutur. Kenkrei "Sen kadnlar iin bir aslansn" der (l. XXI os suyu da Meryemana'nm kutsal suyu oldu. 483) ve Zeus babann kzna bu yetkiyi verdi Anadolu kurak olduundan, su balar eski ine yaknr. den beri kutsal saylrd. Prof. J. Garstang lyada'da sz edilen baka efsanelerde de "Hitit mparatorluu" adl yaptnda, Hitit ka Artemis doa glerini ve zellikle hayvanlar bartmalarnn su balarnda olduklarn ya elinde tutan "potnia theron" olarak gsterilir, zar. Nitekim Sipylos (Manisa) dann kuzey eteklerindeki Hitit tanras Hepa, yani Hav Meleagros'un babas Oineus'a kzd iin l va'nn nnde de su akar. Bizans anda, su kesine korkun bir yaban domuzu salar (Mekaynaklarnn, ayazma olarak kutsal saylma leagros), Agamemnon avlanrken kutsal bir s srdrlmtr. geyiini ldrp bbrlendii iin phigeneia kurbann art koar, bylece Troya savann Bu tez her bakmdan tutarldr: Artemis v da, Akha'larn bakomutan Agamemnon'un gsnde tanrann zmir ve Klaros'la ilikisi, da kaderini dilegirice saptar (Agamemnon, Efes'li Artemis'e yurt olarak Efes'e ok yakn phigeneia). bir yerin seilmesi, Meryem Ana efsanesinin

( l I V I I I- I I r

Artemis'in avc kz ve kesinlikle kiz olan kz olarak nitelikleri Homeros destanlarnda pek belirtilmi deildir. Yalnz Odysseia'da denizden kurtulan Odysseus Phaiak'lar kral nn kz Nausikaa'y hizmetilerinin arasnda grrken yle seslenir (Od. VI, 149 vd.): Yalvarrm, kraliem sana, ister tanr ol, ister insan. Yaygn gklerdeki tanrlardansn. u/u Zeus'un kz Artemis olmalsn, grnn, boyun bosun,dipdiri bedeninle tpk osun. Burada Odysseus'un demek istedii u: Tanralarn da, kadnlarn da en gzelisin. Nitekim birok yerlerde Artemis "Kalliste" (en gzeli) adyla anlr. Doada egemen, canllarn lm, kalmn elinde tutan gl tanra kavramndan doann iinde hayvan larla birlikte yaayan, ormanlarda derelerde aa ve su perileriyle dolap elenen avc kz ve zellikle kz olan kz tanra kavramna gei, yani Efes'li Artemis'ten Hellenistik ve Latin iirindeki Diana'ya gei kolayca anla lr doal ve olaan bir geitir. Srekli bir ev re iinde grdmz Artemis figr bylece avclk ve bakirelikle ilgili efsane ve masallar da rol alm (Aktaion) ve ay tanras Selene, gecenin karanlk glerine egemen Hekate ile bir tutulmutur. Biz yalnz unu belirtmek isteriz ki, mythos'un kayna saylan Homeros destanlarnda karmza kan Artemis sonraki yaznn avc tanrasndan ok kiili inde dii yaratn aamasn, yani kzlk, kadnlk ve analk aamalarn da birletiren byk Efes'li tanraya benzemektedir. Burdan kan sonu da u ki, Yunan din ve efsanesindeki Artemis kaynan Anadolulu tan radan almaktadr-, birok mythos yazarlar nn bugne dek ileri srdkleri tezin tersine Yunan asll olan Artemis sonradan Asia'l Ana Tanra ile birletirilmi deildir. Bu tan rann baka nemli bir kayna da Girit'tir. Britomartis ve Diktynna diye anlan Girit' li Artemis'ten bu adlar altnda sz edilecek, Efes'li Artemis ise ayr bir blme konu ola caktr. (4) EFESL ARTEMS. Ephesos kazlar sra snda bulunan biri byk, ikisi kk Arte mis heykeli arkeolojide olduu kadar, dnya

din tarihinde de r amtr, nk ok memeli Artemis figrlerinden daha nce or taya kp Avrupa mzelerinde korunan tek tk rnekler var idiyse de, bu tanra tipinin Efes'e zg olduu ve Efes'te yapld kesin likle bilinmiyor, yahut bilinse bile Ege tarih ve sanatna k tutmak amacyla deerlendiril miyordu. Bugn bu Artemis heykellerini canl canl karmzda grmekle, yalnz bu tanra y deil, onunla ilgili btn bir tanr dnyas n, arkasnda da koca bir tarih am aydnla tabiliyor, gizli ya da karanlk kalm birok bi limsel sorunun zmne gidebiliyoruz. Da has var, deeri paha biilmez, gzellii dille re destan Artemis Ege'nin ann dnyaya ya yarak Trkiye turizmine ok nemli bir ileri adm artrmtr. Halikarnas Balks Cevat akir'in ngilizce olarak yazd ve zmir Ter cman Rehber Derneince 1971'de yaymla nan "Asia Minr" adl bror Efes'li Artemis stne btn bilgileri toplamakta ve tanra nn bugne dek yaplmam bir tanmn yap maktadr. Aadaki yazda bu brorden fay dalanlmtr: a) Kayna. Efes'li Artemis'in kayna hi phe yok ki Anadolulu Ana Tanradr. S mer'lerden nce var olduu atalhyk kaz larndan anlalan ve Smer'lerce M ya da Marienna, Hitti'lerce Kupapa, Kubaba ya da Hepa, Suriye'den Arabistan'a kadar olan bl gede Lat, Girit'te Rhea, Phrygia'da Kybele, Lykia'da Leto olarak adlandrlan bu byk bereket tanrasnn Efes'e ne zaman geldii, orada Artemis adyla kltnn ne zaman ba lad kesinlikle saptanamazsa da, bu tanra nn Phrygia, Lydia ve Minoen Girit kltleri nin etkisi altnda eitli evreler geirerek yu karda adlar saylan tanralardan ayrld ve bugn Efes'li Artemis bimine girdii apak tr. Bu evreyi a ana izleyemezsek de, arkeolojik bulgularla yazl metinlerin karla trlmasndan Efes'li Artemis'in sa'dan nce II. bin ylda Efes yresine yerlemi olduu kansna varlabilir. b) mgesi. Ana Tanra'nn btn Akdeniz evresinde ve zellikle Orta Anadolu'da bu lunmu eitli imgeleri, idol, figrin ve kk heykelleri arasnda Efes'li Artemis apayr bir yer tutar. Efes'teki Artemislon adl tapnan)

da ok memeli, ba tal, gvdesi birok fi grlerle rtl, ayakta duran, byk boy hey keli herhalde ok eski, ilkel bir imgenin geli tirilmi biimidir. Bu ilkel imge ise bir "ksoanon", yani hemen de hi yontulmam bir tahta heykel, ya da Pessinus'taki Kybele iin olduu gibi bir "diopetes" yani gkten d m saylan bir tat. Zamanla tanrann im gesi zengileerek, Artemis'in btn nitelikle rini dile getiren ykl ve ssl bir heykel ol mutur. Bu haliyle Artemis heykeli tanrann doa ya egemenliini de, uygarln her trlsnde yneticiliini de simgeler: Bann stnde kat kule biiminde tapnak tar, bununla krlar olduu kadar ehirleri de koruduu gsterilir; derin ve ciddi baklar sonsuzlua dikilidir, tanrann ulu gcn yanstr, ense si dolunay biiminde bir diskle evrilidir, al nnda hill tar, bylece ay tanras olduu belirlenir, diskin her iki yannda beer griffon, yani kartal bal aslan vardr ve boynun da zodiak iaretlerinden rlm kaln bir gerdanlk sarkar. Onun altnda da drt kat meme grlr. "Polymastos" yani ok me meli diye tanmlanan heykelin meme says 17 ile 40 arasnda deiir. Ama bu memele rin ucu olmadndan kimi bilginler bunlar hurma ya da erkek ar gvdeleri diye yorum lamak yoluna gitmilerdir. Tanrann An Kraliesi unvanyla ilgili grlen bu sarkntlar ne olursa olsun, Artemis'in bolluk ve bereket simgeleridir. Etei alt kat drtgen biiminde plaklara blnmtr, her drtgenin iinde kabartma aslanlar, keiler, boalar, griffon'lar, sfenks'ler ve arlar grlr, bunlarn ortada olanlar er er dizilmitir. Gvdesi ni saran btn bu simgesel ssler tanrann kutsal tahta yonutuna zaman zaman giydiri len birer giysi niteliinde olsa gerek. Nitekim Efes'te tanrann giysilerini korumakla g revli soylu gen kzlar bulunduu, bunlarn kz olan kz olduklar srece hizmet grdkleri, evlenince ayrlp yerlerini baka kzlara brak tklar bilinir. Tanra heykelinin deimez kutsal simgelerinden biri de saysdr. Bu say ile Artemis'in l karakteri dile gelmek te, hem kz, hem evli kadn, hem de ana ola rak yaam srecinin btnne egemenlii simgelenmektedir. Tanra evrenseldir: S

rekli deiim halinde olan ay etkisi altnda tutar, doum yeri ok dourgan diye bilinen bldrcnla ilgilidir, arlarn kraliesi, uygarln koruyucusudur, gkte ve yeryzndeki ger ek ve gerekst btn yaratklar onun buyrugundadr. nsanlarn da, hayvanlarn da ecesi, btn doann yneticisidir. Efes'li Artemis'in Ana Tanra ile paylat bu nitelikleri onya'ya zg bir biimde ve Prygia'da tapnlan Kybele'ninkilerden ayr motif ve simgelerle dile getirrriesi, stnde durulmas gereken bir zellikti/, lonya, d nrleri ve sanatlaryla uygarlk dnyasna nasl nclk etmise, Ana Tanra imgesini yaratmakta da baka hibir lke ve yrede eriilemeyen bir yetkinlie ulam, gz ka matrc bir baar ortaya karmtr. Bu e siz sanat antyla r ac esiz bir dnce nin taycs olan Efes'li Herakleitos arasnda iliki kurmamak iin kr olmal. Kald ki do ada ak grp evreyi ilk dile getiren byk filozofun dncesini Artemis tapnanda tanrann imgesine baka baka gelitirdiini de biliyoruz. c) Tapma. Artemis'in Efes'teki tapna Artemision dnyann yedi harikalarndan bi riydi. lka yazarlar onu anlatmakla bitire mezler. 190 metre boyunda, 55 metre enin deki yap onya slubunda 127 stun stne kurulmutu. 15 metre ykseklikteki bu stun larn 36's kabartmalarla sslyd, bunlarn biri nl heykeltra Skopas'n elinden k mt. Suna Praksiteles'in eseriydi, iinde bulunan Amazon'lar antnn heykellerinin yaplmasnda Polykleitos, Pheidias, Kresilas, Kydon gibi Yunan ilkann en byk sanat lar alm, resimleri Efes yurtta olan Apelles'in elinden kmt. En parlak an da Artemision Atina'daki Parthenon'dan drt kat byk olup akllara durgunluk veren bir yapyd. Artemis'e adanm kutsal bir alanda I.. 652 ylnda bitirilen ilk ta tapnak Kimmer'lerin Anadolu'ya saldrsnda yklm ve .. 564-546 yllarnda, bir dnya harikas saylan asl Artemision kurulmutu. Byk s kender zamanna kadar tapnak olduu gibi kalm ve Ege yresini ele geiren yabanc idarelerce de sayg grmt. skender'in

doduu t.. 356 ylnda l.pn.k lli'iostr. tos denilen ve bir deli olduu iter! tirten bir Efes'imin eliyle yaklm. Bu kadar koca bir yapnn bir adam tarafndan nasl yok edilebi lecei bir sr olarak kald gibi, bu ite tap nan paha biilmez hazinelerini ele geirme yi dnen rahiplerin parma olduu sanlr. 30 yl sonra tapnan yeniden yaplmasna balanm ve Lydia krallar gibi iskender de yapmna byk balarla katlmtr. Yunan ve Roma ilka boyunca uygar dnyann hayranln stne eken Artemision barn drd saysz rahip ve grevli heyetleriyle bal bana bir idare haline gelmi, para bas m, kredi ve bankaclk ilemlerine nayak ol mu ve bu yolda uluslararas bir alveri ku rumu meydana getirmitir. Bu dnya harikasnn yerinde yeller esmesi, ngiliz ukuru denilen bir bataklk haline dn mesi Hristiyanlkla balayan korkun bir a pulculuk hareketinin sonucudur. Aziz Paulus'un Efes'e geliinde yeni dine kar dire nen Efes'tiler Bizans imparatorluunun ya maclna kar koyamamlar, zamanla dn ya harikasnn talar bir bir sklerek Ayasofya'nn yapmna yaramtr. Esiz mermer ve talarn geri kalan da Efes'teki Sen Jan ki lisesinde kullanlmtr. ki yzyl nce BritLh Museum'un Efes'e yollad bir arkeolog grubu da ne bulduysa ngiltere'ye aktarm, bylece Artemis'in dillere destan tapna bo yuna tap ehri sular altnda brakan Kaystros'un (Kk Menderes) da yardmyla kur baalarn tp oynat bir batak haline gelmitir. Artemision'da grevli bulunan eitli rahip heyetleri ve tapnan Ege'nin yaamndaki engin rol stne burada daha ok ayrntya gidemeyeceimizden Halikarnas Balks'nn yukarda sz geen "Asia Minr" adl kitab na bavurulmasn salk veririz. Bu heyetler den Kybele blmnde de sz edilecektir. d) Etkisi. Ana Tanrann bir simgesi olan Efes'li Artemis'in Phrygia'l tanra Kybele kadar etkisi olduu ve ad ortadan silindikten sonra da baka tanrsal varlklarn arkasnda gizli bir yaam srdrd bir gerektir. Artemis'i srdren en belirli tanr kiilii hi p hesiz ki Meryem Ana'dr. Aziz Paulus'u Efes

tiyatrosunda dinledikten sonra ilkin direle karlayan ve isa ya da Meryem'den bize ne, bizim tanramz byk Artemis'tir diyen Efes'liler zamanla gevemiler, denemez. On lar, kltr srelerinde ei az grlen bir transposition rnei vermiler, yani inandk lar, tapndklar byk tanra kendilerine ya sak edilince, inanlar yznden akla, hayale smaz kence ve saldrlara uraynca Mer yem diye karlarna karlan ve zorla kabul ettirilen tanrsal varla Artemis'in btn nite liklerini aktarmlar, bylece inanlarnn z korunduu gibi Meryem Ana'y yceltmiler, onu da byk bir ana, byk bir tanra nite likleriyle dnyada tutulabilen bir varlk olarak yaratmlardr. Onun iindir ki Meryem Ana' nn Efes'e getirilmesi, Efes'te Blbl danda ki tap yerinde yaayp lmesi olay bir ger ek olsun ya da olmasn, Meryem Ana imge si Efes'le yakndan ilgilidir, Meryem Ana Anadolu'nun ve zellikle Efes'in bir yarats, bir baarsdr denebilir. Tarihte bir kltr s recinin kesintisizce korunmasn baarmak, insanla kk salm birka inancn alar bo yunca ve gelip geen saysz uluslar, ynetim ler, deimelere karn srdrlmesini sala mak uygarlk denilen byk kavramn bir be lirtisidir. Bu yzdendir ki Efesli Artemis bu gn karmzda olanca canllyla yaamakta dr. Asia. Okeanos'la Tethys'in saysz kzlarn dan biri. Bir kaynaa gre, Asia Titan apetos'la evlenip Atlas, Prometheus, Epimetheus ve Menoitios'u dourmutur. Baka kay naklar bunun Asia deil, Klymene olduunu ileri srerler (Tab. 3). Bu Okeanos kz adn Asya ktasna ver mitir. Ne var ki Homeros destanlarnda Asia btn ktann deil, yalnz Bat Anadolu'nun addr. zellikle, lyada'nn nl dizeleri (l. II, 459 vd.) eski Maionia, yani Gediz ovas iin kullanlmaktadr. Askalaphos. (1) Ares'in olu. talya'da an latldna gre, Aktor'un kz Astyokhe sava tanryla gizlice seviir ve Askalaphos'la almenos'u dourur. Boiotia'da Orkhomenos eh rinde hkm sren bu iki karde Troya sava na otuz gemiyle katlrlar (l. 11, 512-516). Sava bitince almenos Yunanistan'a dn(.1

rnez, Karadeniz kylarnda bir ehir kurup oraya yerleir. Askalaphos'la lalmenos Argonaut'lar seferine de katlrlar. lalmenos Helene'nin talipleri arasnda yer alr. (2) Yeralt rmaklarndan Akheron'un olu. Persephone ller lkesine indii zaman Hades tanraya oru tutup hibir ey yemezse gene yeryzne dnebileceini sylemiti. Ama Persephone dayanamayp bir nar sr m, Askalaphos da bunu grm, gitmi, Hades'e haber vermi, Persephone'nin anas Demeter de fkesinden onu gece kuuna e virmi. Baka bir anlatma gre, Demeter Askalaphos'u kocaman bir kaya ile ezmi de, Herakles Hades'e indii zaman bu kayay kaldrm. Askalaphos o zaman bir gece kuu oluvermi. Askanios. Aineias'la Kreusa'nn olu (Tab. 17). Baka bir kaynaa gre, Askanios Troya'da domam, babas talya'ya gtkten sonra Lavinia'dan olmutu. Oysa efsanelerin ou Aineias'n Troya yangn srasnda ba bas Ankhises'i omuzlarna alarak ve Askanios'u elinden tutarak katn anlatrlar. Vergilius'un "Aeneis" destannda Askanios (Lat. Ascanius)'tan uzun boylu sz edilir. Ascanius babasnn biricik umudu, bykannesi tanra Aphrodite'nin gzbebei, sevimli bir delikanldr. Aeneas ldkten sonra Ascanius Latin'lere kral olur, Etrsk'lere kar savaa giriir ve babas Lavinium ehrini kurduktan otuz yl sonra kendisi Alba Longa'y kurar. Lavinia'nn kurduu bir dzen sonucunda As canius Latin'lerin hmna urar ve Alba kral l Lavinia'nin olu Silvius'a kalr. Aeneis'te Ascanius'un baka bir ad lulus'tur. Roma'ya imparatorlar veren ulii so yu (ulius Caesar da bu soydandr) Aeneas'n olundan ve dolaysyla tanra Venus'tan gelmekle vnrd. Asklepios. Yunan dnyasnda hekim tanr olarak byk bir n olan ve Roma'llarn da Aesculapius adyla benimseyip tapndklar Asklepios, Apollon'un oludur (Tab. 5). Homeros destanlarnda Apollon ordulara veba, kran salan olumsuz, korkun bir g diye canlandrld gibi, iyiletirici, derde deva bu lan tanr anlamndaki Paian ek adyla da an d'A

lr. Destanlar boyunca ad geen hekimlerin hepsi (lyada'da Makhaon ve Podaleiros) bu Paian tanrnn oullar ve rencileri sayld na gre, Asklepios'un da kark bir ser ven sonucunda Apollon tanrdan domu ol mas bir rastlant deildir. (1) DOUU. Thessalia kral Phlegyas'm Koronis adl bir kz vardr. Apollon'la seviir ve ondan gebe kalr, ne var ki tanrnn dl n karnnda tarken Arkadya'dan gelme bir yabancy da yatana alr Koronis. Bu olay tanrya kutsal kuu kuzgun haber verir, tanr da fkesinden bembeyaz olan bu kuun tyle rini karaya boyar. air Pindaros bu masal benimsemez, k tanr Phoibos Apollon'un olay kendi gzyle grdn ile sreri Ko ronis korkun bir cezaya arptrlr: Bir odun ynnn stnde diri diri yanacaktr. Alevler Koronis'i yalamaya balar, kadn can vermek zeredir ki, Apollon kanndan olan ocuun yok olmasna katlanamaz, lnn karnndan dln karr ve bymesi iin at adam Kheiron'a teslim eder. Bu olay hekim tanrnn son anda kurtarc olarak yetimesinin simge sidir. Asklepios'a hekimlik sanatn reten Kheiron doann iinde yaayan, doann sr larna ermi bir varlktr. Saln kayna da doada olduuna gre Kheiron'un ak hava da, gnein altnda, ifal sulardan ve otlar dan faydalanma yollarn bilmesi alacak bir ey deildir. (2) EFSANES VE SANATI. Asklepios byle ce usta bir hekim olarak yetiir, hekimliin ve cerrahln btn bilgilerin edinir, ama bu nunla da kalmaz lleri diriltmek yoluna bile sapar. Bunun srrn efsane yle aklar: Tanra Athena Gorgo canavar ld za man bedeninden akan kan toplam ve Ask lepios'a vermi. Gorgo'nun sa tarafndaki damarlarda dolaan kan zehirli, sol tarafnda ki damarlardaki ise faydalym. Bu ifal kan Asklepios lleri diriltmek iin kullanrm. Epey adam da diriltmi, bunlarn arasnda Kapaneus, Lykurgos, Minos'un olu Glaukos ve Theseus'un olu Hippolytos da varm (Phaidra). Zeus doal dzeni bozan hekim tanrnn bu ar gcnden kuku duymaya balam, bu haddini bilmezlii cezasz brak-

mam, Asklepios'un stne bir yldrm sal m, yakm, yok etmi onu. Ama Apollon da olunun cn alm, Zeus'a yldrm ba layan Kyklop'lar ldrm, sonra da olu Asklepios'u gkte burlar arasna yerletir mi. Bir sre de ayrlm Olympos'tan (Admetos). Asklepios sanatn kz Hygieia (Yun. salk anlamna gelir) ve Asklepiades (yani Asklepi os oullar) diye sk bir lonca dzeni iinde birleen hekimlerin aracyla ilka sonuna dek srdrm bir tanrdr. yle ki, hepsi ha lefleri, rahipleri, oullar saylan yaam he kimler bile onun efsanelik kiiliinden fayda lanmlardr. rnein Kos (Istanky) adasn da hekimlik yapan Hippokrates'in bile haya tnn ne kadar gerek, ne kadar masal bilin mez bugn. (3) TAPINAKLARI. Asklepios tanrnn tap naklarna " Asklepieion" denir. Bunlardan en nl birinin eski Pergamon, bugnk Berga ma'da bulunuu hekim tanrya adanm bu tapnak hastanelerin ne biim yerler olduu nu bize ak ak gstermektedir. Yunanistan'da en nl Asklepios tapna Epidauros'tadr. Bugn bile kullanlmakta olan tiyatrosu byk heykeltra Polykleitos'un planlarna gre yaplm. Hibir Askle pieion Bergama'nnki kadar yaygn ve ok ynl deildir. Hellenistik ada kurulmu olan bu kutsal alan Asklepios'tan baka tanr a Hygieia'y ve herhalde Asklepios kltn den nce Anadolu'da bulunan Telesphoros'u bir araya getirmekte, ilkada ifal su, iyi ha va, kaplca gibi fizik tedavilerin yanbanda telkin, elence ve kltr yoluyla hekimliin ne kadar ileri gittiini gz nne sermekte dir. Anadolu'ya zg bir nitelik tayan bu Asklepieion'un baka hibir yerde benzeri ol mad gibi, ne hazineler saklad da bsb tn ortaya km deildir. Simgeledii tm tedavi anlaynn ve ynteminin izlerine olsa olsa Seluk ve Osmanl aglarndaki benzeri yaptlarda rastlanr. Anadolu Asklepios efsanesine de bir katk da bulunmutur: nsanlar iyi ede de lme meydan okuyan Asklepios'u Zeus yldrmyla yere serince, nl hekimin son deminde yaz d bir reete oradaki bir otun stne ditft)

vermi, yamur yam, yaznn z bylece ota karm ve her derde deva sarmsak meydana gelmi. Asopos. Korinthos krfezine dklen Pelo^ ponez rma; btn rmaklar gibi Okeanos'la Tethys'in olu saylr. Metope adl bir rmak kzyla evlenip iki oluyla yirmi kz olur. Bunlardan Aiginia'y (Tab. 21) Zeus kartal biimine girerek karr. Korinthos kra l Sisyphos olay Asopos'a haber verir, o da fkesinden tap blgeyi altst eder. Zeus ce za olarak Sisyphos'u Hades'e atar, rmak tanrnn stne de yldrm salp sularn geri ekmeye zorlar (Sisyphos). Asterie. Titan ifti Koios'Ia Phoibe'nin kz, Perses'in ei ve Hekate'nin anas (Tab. 4). Zeus Asterie'ye k olup onu kovalamaya balar. Kz da bldrcn biimine girip habire kaar, sonunda kendini denize atp kayal bir ada haline gelir. Bldrcn anlamna gelen Yu nanca ortyks kelimesinden bu adaya Ortygl. denmi. Sonralar Asterie'nin kz kardei Le to Apollon'la Artemis'i bu adada dourmu Ortygia adasnn Delos'un eski ad olduu ile ri srlr (Artemis). Astraia. Baz mythos yazarlarna gre Zeus'la Themis'in kz. Namuslu ve erdemli bir bakire olan Astraia dnyann altn alar ya ad dnemde insanlar arasnda kalrm. Ama ahlakszlk yeryznde artnca, Astraia kz kardei Pudicitia (Utan) ile birlikte gky zne km ve Bakire burcu olmu. Daha ok Latin yazarlarnda ad geer. Astyanaks. Hektor'la Andromakhe'nin o lu. Adn Homeros, nl iftin bat kaplarn da bulutuklar srada yle aklar (l. VI, 399 vd.): Andromakhe karlad Hektor'u dad da arkasndan geliyordu, memedeki yavrucaz tayordu kucanda, Hektor'un gzbebeiydi o, ldayan yldza benziyordu, Hektor Skamandros'lu derdi ona, bakalar Astyanaks, ehrin kral, derdi, lyon'u tek bana koruyan Hektor'du da ondan Bebek babasnn sorgulu tun tolgasndan rkp alamaya balaynca, Hektor onu kol

kollarna alr ve bir gn babas kadar nl olmas in yakarr. Hektor'un lmnden sonra, Andromakhe sevgili kocasna yakt atta Astyanaks'm yetim olarak ekecei ileyi tasarlayp dile getirir. Oysa onunla bile kalmaz, Akha'lar Troya'y yangna verdikleri gece yiitlerden biri (Odysseus ya da Akhilleus) Hektor'un o cuunu surlardan aa atp ldrr (Andro makhe). At-Adam. Bkz. Kentauros. Atalante. Arkadya (ya da Boiotia) blgele rinde Artemis'i simgeleyen bir avc kz. Arkas'm torunu, Lykurgos'un olu olan babas lasos erkek ocuu olsun istermi, Atalante kz olarak dounca, onu bir dag bana brak m. Bebei bir dii ay emzirmi, sonra da avclar alp bytmler, yaman bir avc ola rak yetimi Atalante, kouda kimse geemezmi onu. Ama kz olan kz kalmak iste dii iindir ki, rzna gemeye yeltenen iki at adam ldrdkten sonra, taliplerini kendisiy le kouda yarmaya zorlar, hepsini geer ve sonra da kargsyla vurur ldrrm. Kalydon avna da katlp orada byk bir baar kazanm olan Atalante'yi Melanion (ya da Hippomenes) yenmi, kouya balamadan nce yanna altn elma alm (bunlar Aphrodite'nin Kbrs'taki tapnandan, ya da Ba t Kzlarnn bahesinden gelmeymi), Atalante'nin yaklatn grnce elmalardan birini yere drr, kz da dayanamaz, eilip top lar, bylece geri kalrm. Melanion yar ka zandktan sonra, Atalante'yle evlenmi, ama bir gn av dn kar-koca Zeus'un (ya da Kybele'nin) tapnana girmiler, orada sevi miler. Bu saygszla ierleyen tanrlar ikisi ni de aslana evirmiler (Meleagros). Ate. Eski Yunan dnne zg soyut bir kavram ve onu simgeleyen dii cinsten tanr sal bir varlk. Hesiodos'a gre Ate, kavga tanra Eris'ten domutur. Akl, insann ger ei olduu gibi grmesini, iyiyi ktden ayrt etmesini salayan yetidir. Akl bandan alnr, gz karartlrsa, aldanr, basireti ba lanr ve gaflete dp hata iler, su iler, g nah iler. Bunun sonucunda da cezaya arp lr. ada dillerde karl zor bulunan bu
<rl

kavram Trkemizde en iyi "gaflet" szc yle karlanabilir, ne var ki derin dinsel an lam ve insanlk dramnda bu kavramn oyna d byk rol gene de yanstlm olmaz. En iyisi Yunan kaynaklarnn kavram nasl ta nmladklarna bakmaktr. lkin Homeros'u alalm. lyada destannn asl konusu Akhilleus'la Agamemnon arasndaki kavga sona erince, krallar kral hata ettiini kabul eder ve yle der (l. XIX, 85): Akhalar sk sk sylediler bana bunu, bana ktlar, ama sulu deilim ben, Zeus, Kader, karanlkta yryen Erinys o toplantda eldiler aklm, drdler kt bir lgnla (Ate) aldm gn Akhilleus'un onur payn, benim elimden ne gelirdi ki? Tanr getirir her eyin sonunu. nsanlar artan lgnlk byk kzdr Zeus'un, uursuzun inceciktir ayaklar, basmaz yere, konar insanlarn kafalarna, bela olur, onu bunu alr ann iine. Bir gn Zeus'u bile artt o, insanlardan, tanrlardan stn Zeus'u Ate Zeus'u bile aldatmtr: Tanr Mykene kralln Perseus'un ilk doacak olan torunu na vereceini syledi ve bunun Herakles ola can sand, oysa Hera'nn bir oyunuyla Herakles'ten nce Eurystheus dodu ve yiit bylece bu akrabasna kul, kle olmak zorun da kald. Zeus Ate'nin bu dzenine kzarak onu salarndan tutup tiksintiyle atar Olympos'tan aa, Ate de gelir yerleir insanlarn arasna. Ate Kader'in elinde bir oyuncaktr ve insa na kendi eliyle bilmeden, istemeden nice ni ce sular iletir. Yunan tragedyasnn balca yrtcs bu amansz tanradr. Oidipus babas Laios'u ldrp anasyla evlendiini bilmez, Kaderce bile bile aldatlm, artlmtr. Aiskhylos'un "Persler" tragedyasnda Kserkses de Ate'nin kurban olur. Ate kral btn ordusuyla Boazlar gemeye kandrr, Salamis'te ordu krlnca imparatorluk ker, su ilenmitir, geri dn yoktur. Ate byle ce gz kararp su ve gnah ilemi bahtsz - ou kez tanrlarn lanetine uram - kiiyi tanralar Erinys'Ierin eline brakr. Kii kurtulacana, daha beter batar. ldrr ya da canna kyar. Bir tanr onu suundan arn-

drmak yolunu bulamazsa, yeraltnda da kur tulu yoktur onun iin. le byle zalim olarak canlandrlmtr Kader ve onun yardmcs Ate Yunan efsanesinde (Erinys'ler). Bir efsaneye gre, tanr Zeus'un fkelene rek yeryzne att belal tanra Anado lu'nun Phrygia blgesindeki bir tepeye d mtr. Ate tepesi (Gaflettepe) ad verilen bu tepenin stne sonralar los lion kentini kur mutur. lion (Troya)'un bana gelen btn belalar bundandr (los, Palladion). Athamas. Yeller tanrs Aiolos'un olu Boiotia kral Athamas bulut tanra Nephele ile evlenir, Phriksos'la Helle adl biri olan, b r kz iki ocuu olur. Athamas Nephele'yi boar, Kadmos'un kz no Nephele'nin o cuklarn kskanr, lkede meydana gelen bir ktla son vermek iin kocasn Phriksos'u kurban etmeye zorlar. Nephele bunu nler ve ocuklarn altn postlu bir ko stnde Karadeniz'in Kolkhis lkesine karr. Ama yolda Helle denize dtnden Boazlara Hellespontos (Helle denizi) denmitir (Phriksos, Helle). Bir anlatma gre, Athamas'a kar byk bir hn besleyen tanra Hera onu delirtmi. Deliren Athamas kendi oullarndan birini l drm ve kars tno'yu da ldrmek iin ko valamaya balam. no kaarak deniz kys na varm ve br ocuuyla birlikte denize atlam. Sulara karan no sonradan btn gemicilerin frtnaya tutulunca imdadna ko an bir deniz tanras olmu. Odysseus'u kurtarmakta da byk bir rol oynayan (Od. V, 333 vd.) no'ya Leukothea (Ak tanra) da denir (no). Athamas, no, Phriksos tragedya lara konu olmular ne var ki bu tragedyalar yitik olduundan, hangi efsaneleri nasl ile dikleri belli deildir (Argonaut'lar). Athena. (1) DOUU. Zeus Olympos tanr larnn egemenliini kurduktan sonra ilkin Okeanos kz Metis tanrayla birleir (Tab. 9). Metis Yunanca akl, us, dnme gc demektir. Tanrlar tanrsnn kendine ilk e olarak Metis'i semesi anlamldr, ama onu gebe braktktan sonra dlyle birlikte kendi gvdesine almas daha da derin bir anlam ta r: Akl gc ve ancak onun aracyla elde edilebilen dnya egemenlii batanrdan ayr

lamamakta, rnleri de ancak onun kafaln dan kabilmektedir. Bu kavram ve dnceyi yle dile getirir Hesiodos (Theog. 886 vd.): Tanr/arn kral Zeus ilk e olarak Metis'i, bilge tanray seti kendine. Metis en ok ey bilendir btn tanrlar ve lmller arasnda. Ama bu tanra tam douraca srada akr gzl Athena'yt. Zeus Topran ve Gn tlerine uyarak sevdal szlerle aldatp eini yuttu, gvdesinin iine ald onu. kinci sre olarak Athena'nn Zeus'un ka fasndan kmas yle anlatlr (Theog. 924 vd.): Ve Zeus kard bir gn kendi kafasndan akr gzl yaman Athena'yi o dnyay birbirine katan tanray, o hi yorulmadan ordular yneten, o cenk ve sava barmalarndan holanan yceler ycesi saylan tanray. (2) AD VE EK ADLARI. Zeus'un kz ve n iki, Olympos tanrsnn biri olan Athena (Tab. 5) ou zaman ik adla, yani Pallas A thena diye anlr. Athena adinin kkeni bilin medigi gibi, Pallas'm kayna da tartma ko nusudur. Pallas adl bir Titan vardr, adnn Yunanca; "pallo", karg sallamak, atmak an lamna gelen bir kkenden tremi olduu sanlr; ayrca bir efsanede tanra Athe na'nn Pallas adnda Attika'l bir devi ldr d de anlatlr (Pallas); Athena'nn ek ad bu devlerle ve karg sallamakla ilgili midir? Bi lindii gibi, bir efsaneye gre, tanra Athena babas Zeus'un kafasndan silahl ve elinde kargs olarak kmtr. Yoksa Pallas ek ad, kz olan kz anlamna gelen bir sfattan m tremedir ve Pallas Athena m anlalmakta dr? Bunu bugn kesinlikle saptamak gtr. lyada'da Zeus sevgili kzna "Tritogeneia" di ye seslenir, Triton'dan dogma anlamna gele bilen bu ad da ak deildir, deniz tanrs Tri ton'la Athena'nn bir ilikisi yoktur grnr de, Amphitrite ve Triton adlarnda geen bu "trit" kkeni denizin uultusunu yanstan bir ses benzetmesi olabilir, ama Athena'nn de nizle tek ilikisi, anas Metis'in bir Okeanos kz oluundandr. Acaba Tritogeneia ad bu na m armdr?

Sfatlar daha belirgin anlamldr: Aigis kal kann tayan "aigiokhos" (Aigis), gk gzl, akr gzl "glaukopis" sfat tanrann en sevdii ku olan "glauks", baykula ilgili g rlmtr, olabilir; son olarak "obrimopatre" babas gl olan sfat dorudan doruya batanr Zeus'un kz oluundandr. (3) NTEL VE EFSANELER. lyada'da Athena bir sava tanras olarak kar karm za, ama taraf tutar, Akha'lardan yanadr, Akhilleus, Diomedes, Odysseus ve Menelaos'u her frsatta korur, Troya'l yiitlere kar pis pis dzenler kurmaktan hi ekinmez. Asln da irkin bir rol oynar lyada'da, bu erdem tanras hi haktan yana grnmez, davra nlar hep hrs ve tutkularn etkisiyle olur: Athena'nn Hera ve Poseidon'la birlikte babas Zeus'u nasl zincire vurmak istedii anlatlr (I, 400), sevmedii, kendisine rakip grd Aphrodite ve Ares'e kar turumu insafszdr, yenilip yaralanmalarna yardm eder, sonra da yksekten bakar onlara, babas Zeus kar snda da atp tutar, onu eletirmekten ekin mez: Akhilleus'Ia Hektor arasndaki savata lm kur'asn ekecek olan Zeus'u yle et kiler (l. XXII, 127 vd.): Ne diyorsun kara bulutlu babam, ak yldnml! Kaderi oktan belli, lml bir adamdr bu, karmak m istersin onu canlara kyan lmden? Yap yapacan ama, biz tanrlar onaylamayz yaptn. Kznn bu sert klarna yumuaka kar lk verir tanrlarn babas, uyar isteklerine, g ler, okar onu. Ve burada Athena Deiphobos klna girerek aldatr Hektor'u lme srk ler(Hektor, Deiphobos). Odysseia'da Athena'nn rol bir bakadr ve anlamldr: Zeus'un kendi azndan duyu yoruz ki Odysseus "lmllerin en stndr akldan yana", bu akll adam akl ve erdem tanras Athena tutar, tutmas da doal g rnr, lyada'da Zeus'un oynad ynetici rol, Odysseia'da Athena oynar: Odysse us'un da, btn ailesinin de kaderi onun elin dedir, ne kadar olay, eylem ve konuma var sa, hepsi Athena'nn buyruu, klavuzluguyla olur, tanra Odysseus'a Telemakhos'a, Pe-

nelope'ye, Nausikaa'ya yapaca ii, benim seyecei davran esinlemek iin bin bir kl a girer, Mentes olur, Mentor olur, bir gen kz, bir kk ocuk olur, ama her an varl yla oluu etkiler ynetir. Odysseus'a kar davrannda da tutarl bir duygusu belirir tan rann: ok ile ekmi yiide acr, bunca akl ve dirayetin boa gitmesini istemez, lyada'daki tutumunun tam tersine hakkn stn gelmesini ister. Onun iindir ki destan boyun ca Athena'nn klavuz rolndeki eylem ve davranlarnn, konumalarnn anlatmna doyum olmaz, tanra bu sevimli rolyle ba ka destanlara, iirlere girmi, denebilir ki Homeros Odysseia'da Odysseus tipini yaratt gibi Athena tipini de yaratm ve lmszletirmitir. Pallas Athena'nn efsaneleri o kadar ok deildir, kz olan kz oluu ve bu niteliini yi tirmekten ekinmesi, huylanmas tuhaf baz masallarn dogmasna yol amtr (Erikhtonios, Aglauros). Odysseus'u tuttuu gibi Argonaut'lar da tutar ve Argo gemisinin yapl masna yardm eder (Argonaut'lar). El iili ini ve el sanatlarn koruyan tanra olarak Arakhne efsanesinde rol oynar (Arakhne). Atina'nn kurucusu ve koruyucusu olarak tan rann oynad rol de ilgintir; Attika ilinin ve Atina ehrinin tanras olma hakkn y le kazanm diye anlatlr: Poseidon tanryla Pallas Athena bu yetkiyi kazanmak iin yar maya girmiler, Olympos tanrlarn da yarg olarak almlar: Poseidon Atina akropolnn stnde tuzlu bir gl meydana getirmi, Athena ise bir zeytin aac. Tanrlar, zeytin aacn tuz glnden daha yararl bularak yet kiyi Athena'ya balamlar, bylece Athena blge ve kentin ynetimini elde etmi. Baka ehirler de Athena'y koruyucu tanr a olarak benimsemilerdir, bunlarn banda Troya gelir. Troya'nn en byk, en eski ve kutsal tapma bugn de kalntlar grlen Athena tapna olduu gibi, tanrann tah tadan yaplm ve Pallaidon diye anlan hey keli ehir varlnn simgesi saylrd. Bundan trdr ki Palladion'un karlmasyla ilgili birok efsaneler domutur (Palladion). Pallas Athena'nn klt en ilgin biimiyle Atina'nn klasik anda kendini gstermitir.

Tanrann onuruna dzenlenen Panathenai bayram Hellen dnyasnda hem din, hem de kltr ve sanat bakmndan byk bir yer tut mu, Parthenon ve onun kabartmalar gibi ilkan en deerli yaptlarnn bazlarn esin lenmitir. Atlantis. Yunan ilkanda mythos yaratma iine koyulmam hibir yazar yoktur. Filozof lar bile bu abaya katlrlar, en bata da Pla ton. Baz diyologlarnm sonunda, gerekd ve gerekst bir dzeni rnek olarak gster mek iin canlandrd br dnya efsaneleri bir yana, Timaios ve Kritias diyaloglarnda, baka hibir kaynakta izine rastlanmayan bir yitik lke masal uydurur. Bunu niin yapar? Timaios'ta Atina'l devlet adam ve air Solon'un Msr'a gidii anlatlr, Nil deltasnda bulunan Sais kentinin rahipleriyle konuur Solon, biri ona yle der (Tim. 22 b): Ey Solon, Solon, siz Hellen'ler hep o cuk kalrsnz, yaslanm bir tek Hellen yok tur. T- Ne demek istiyorsun? Ruhunuz gen hepinizin, nk eski bir gelenee dayanan ne bir grsnz var, ne de zamanla kocalm bir bilginiz. Bu szn doruluu en iyi mythos'ta gr lr, zaman kavram bilmez mythos, tarih d insan gereklerini yanstmak, canlandrmak ve Atina devletine dokuz bin yl ncesine ka dar uzanan bir tarih yaratmak hevesine kapl m olsa gerek. Her neyse, gnmze dek ro manlara, filmlere konu olan ve tarihilerle corafyaclarn stnde kafa patlattklar At lantis efsanesi, Timaios diyalogunda bala yp, bitmemi Kritias diyalogunda yanda kal yorsa da, yle zetlenebilir: Atlantis, Batda Herakles stunlar (Cebeli tark) yoluyla Akdeniz'den Okeanos'a kld yerde karlalan byk bir ada ve evre sindeki takmadalara verilen adm. Korkun depremler sonucunda sularn altna gmlen bu ada bir zamanlar Libya ile Asya'nn bir arada kapladklar alandan daha yaygnm. Dnyann kuruluunda tanrlar yeryzn aralarnda paylarken, Atina, tanrlardan Athena ve Hephaistos'a, Atlantis de Poseidon'a dm. Atlantis yerlilerinden Euenor'un bir kz varm. Poseidon, bu kz sev

mi, onu merkez adaya bir kaleye yerletir mi ve be kuak erkek ocuk yetitirimi onunla birlikte. Tanr sonra aday on blgeye blm, en byk olu Atlas' hepsinin kral olarak br oullar arasnda datt blge lerin bana getirmi. Atlantis bitkileri, hay vanlar ve zellikle madenleriyle ok zengin bir lkeymi: altn, bakr, demir ve "oreikhalkos" (yani dag bakr) diye ate gibi parlak bir madeni varm; yneticiler surlar, kprler, kanallar ve tnellerle bezenmi kentler, li manlar kurarak lkeyi son derecede uygar bir hale sokmular. lkenin sosyal yaps, asker lik durumu stnde durup, bakentte ylda bir yaplan bir trene ve bu tren srasnda kesi len boa kurbanlarna deindikten sonra, Kritias diyalogu birdenbire kesilir. Ancak Ti maios diyalogunda Msrl rahibin azndan renilen Atina'nn dokuz, on bin yl nce bu lkeyle savaa giritiidir. Atlantis fazla g kazanm ve Akdeniz'in byk uluslarn kle durumuna sokacak bir saldrya gemi de, Atina hem kenefini, hem de btn kom ularn tek bana kurtarm bu afetten. Ne var ki, bir gece deprem Atlantis'i haritadan ilince, Atina'nn oraya gnderdii ordu Atlant'larla birlikte yok olur. Atina'nn bu eski tarihi stnde hibir bilgisi olmay, bu nl olay bir Msr'l rahibin azndan renmesi btn yky Platon'un uydurduu kansn uyandrmakla beraber, insanda tuhaf bir izle nim brakmaktadr. Hibir zaman zleme mi bu gizdir ki, Timaios ile Kritias diyalogla rnn topya, yani hayal beldeleri anlatan y kler arasnda zl bir yer tutmasna yol aar. Atlas. (1) Titan lapetos Okeanos kz Klymene (baka bir kaynaa gre Asia) ile evlenir ve Atlas, Menoitios, Prometheus, Epimentheus diye drt olu olur (Tab.3). ki tanr ku a arasnda bulunup Olympos'lulara ba kaldran bu dev yapl yaratklara eserlerinde zel bir yer ayran Hesiodos Theogonia'da (Theog. 507 vd.) onlar yle tanmlar-. lapetos ald Klymene 'yi, gzel topuklu Okeanos kzn, girdi onunla gerdee ve bir olu oldu: Azgn yrekli Atlas tanr. lgnl ve ar gc yznden

Belli ki Homeros Atreusogullarnn bana kuaktan kuaa sregelen laneti bilmiyor, daha dorusu tragedyann vazgeilmez konu su olan su ve lanet zincirlemesi destandan sonra efsaneye katlm bir motiftir. Atreuso gullar efsanesi bu ilenme srecinin en parlak Homeros'a gre, Atlas g deil de, "ye rneklerinden biridir. lk lanetleme Pelops'la ri, g birbirinden ayran direkleri" tar balar: Atreus'la Thyestes babalar Pelops'un omuzlarnda (Od. 1,54). Herodotos Atlas'n bir nympha'dan olan olu Khrysippos'u ana Kuzey Afrika'da bir dag olduunu syler (IV, lar Hippodameia'nn yardmyla ldrrler. 184). Bu dag yle meydana gelmi: Perseus Pelops iki oluna lanet okur, onlar srer. AtGorgo'yu ldrdkten sonra, Atlas'a canava reus'la Thyestes Mykene'de kral Sthenern kafasn gstererek onu bir kayaya evir los'un yanna snrlar. Sthenelos'un olu mi. Eurystheus dl brakmadan lnce, bir tanr Atlas'n ok ocuu olmu: Pleione'den sz Mykene'lilere Pelopsogullarndan birini Pleiade's ve Hyades kzlar, Hesperis'ten Heskral olarak semeyi buyurur. te o andadr perid'ler, yani akam perileri. Dione ve Kalyki, iki karde arasnda rekabetten doan kor pso da onun kzlar olarak gsterilir. kun bir kin ve nefret balar. Her biri tekini ortadan kaldrp yerine geebilmek iin i Atlas Herakles efsanesinde de rol oynar ren dzenler kurar. Atreus'un srsnde (Herakles). egemenlik simgesi altn postlu bir koyun var (2) Atlantis'in yneticisi. apetos olu Atlas dr, bu hayvan Artemis'e kurban etmeye ant ile hibir ilikisi olmasa gerek (Atlantis). itii halde, sznde durmaz ve pstekiyi Atreus. Pelops'la Hippodameia'nn olu, kendine saklar. Ne var ki Thyestes Atreus'un Thyestes'in kardei, Homeros destanlarnda kars Aerope'yi ayartr, kadn da altn postu Atreusogullar diye anlar Agamemnon'la gizlice kocasndan arp na verir. MykeMenelaos'un babas (Tab. 14 ve 15). Atreus ne'liler kardelerden hangisini kral seecekle ve Atreusoullarnn hayat hikyesi destanla rini tartnca, Thyestes hangisi altn postu ra da, tragedyalara da sonsuz bir konu kay karabilirse diye neride bulunur. Pstekinin alndn bilmeyen Atreus art kabul eder. na olmutur. nsanlk d eylem ve tyler rpertici facialar canlandran bu ykler Yu Thyestes altn postu ortaya koyup kral sei lir. Ama Zeus Atreus'a dnde Hermes'i nan mythos'unun balca efsane emberlerin gnderir; gerek kraln baka bir tanr imaden biridir. ryla seilmesi konusunda Thyestes'le anla Atreus'a degin ilk kaynamz Homemasn buyurur; gne yolunu deitirirse At ros'tur. llyada'da (l. II, 100 vd.) Agamemreus'un kral olacan, yoksa Thyestes'in non'un kral denei yle tanmlanr: Gl Agamemnon, elinde denei, kalkt. tahtta kalacan bildirir Hermes. Bu kez de Thyestes art kabul eder, ama o akam g Hephaistos yapmt didine didine o denei, ne douda batacak olur. Tanrlarn Atreus'u tuttuklar, krall ona verdikleri besbellidir. vermiti onu Kronos olu kral Zeus'a, Zeus da Argos'u ldren yol gsterici Atreus tahta kar kmaz, Thyestes'i kovar. Hermes'e vermiti, Ama daha sonra kars Aerope ile kardei atlar kamlayan kralPelops'a vermiti o arasndaki gnl macerasn renince bs da, btn ileden kar, kardeiyle barr gibi Pelops da erlerin gdcs Atreus'a olur, onu Mykene'ye arr. Tyestes'in vermiti, ocuunu dorar, piirir ve babalarnn n Atreus da bol srs olan Thyestes'e ne koyar. Tyestes farkna varmadan kendi" brakmt lrken, ocuklarn yer. Derken Atreus ocuklarn ke Thyestes de onu, tasn diye, Agamemnon 'a brakmt, sik kafalarn getirir, gsterir babalarna. Bunca adalarda, Argos'ta boydan boya Thyestes korkun lanetler savurarak masay szn geirsin diye.

Atlas zorlu bir bask altnda kald: Dnyann bittii bir yerlerde, gzel sesli akam perilerinin karsnda dimdik durup ayakta tutuyor g ba ve yorulmaz kollar stnde. Akll Zeus'un ona ayrd kader bu.

68

devirmi, sylentiye gre de gne o gln y leine rkm, ylesine tiksinmi ki gkteki yolunu tamamlamadan geri dnm. Dipsiz bir karanla bozulmu ortalk. Thyestes bu kez Sikyon'a snr. Su ve gnahlarn iyice izine dalar: Kendi kz Pelopeia ile kzn habe ri olmadan birleir ve Aigisthos adl olunu retir. Sonra Pelopeia'y oluyla birlikte Atreus'un sarayna yollar, kral kadnn kim ol duunu bilmeden onunla evlenir ve Aigisthos'u da benimser. Ona gidip Thyestes'i l drmek grevini verir, ama Aigisthos son da kikada bu dzenin farkna varr ve kendi ba basn deil, Atreus'u ldrr. Atreus'un Aerope'den iki olu olmutu: Agamemnon'la Menelaos, Atreusoullar di ye anlan bu iki kahraman Homeros destanrnda ba rol oynarlar. Atreusoullarnn la neti sregider. Aigisthos, amcas Atreus'un babasna kar iledii suun cn Agamemnon'dan alr (Agarnemnon, Aigisthos). Atropos. Kaderi simgeleyen tanralar tr. ne birden verilen ad. Moira ya da Ker'dir. Hesiodos Theogonia'nn bir yerinde bu tanralarn Gece'den (Theog. 218), ba ka bir yerinde de Zeus'la Themis'ten domu olduklarn syler (Theog. 902 vd.). Ad "geri dnlmez" anlamna gelen Atropos mr ip liini bken Moira'lar arasnda eceli, lm simgeler (Moira). Attis. Bkz. Agdistis ueKybele. Auge. Tegeia kral Aleos'un kz. Delphoi'deki tanr szcs Aleos'a kznn dou raca bir ocuun amcalarn ldreceini bildirince, Aleos Auge'yi tanra Athena'nn tapnana adam. Ama yiit Herakles kz grp sevmi. Auge bir sre sonra Telephos'u dourmu. Babas bunu renince Auge'yle Telephos'u bir sanda kapatp de nize atm, ya da kle olarak satm. Anado lu'nun Mysia kylarna kmlar. Auge kral Teuthras'la evlenmi. Telephos gerekten bir sre sonra amcalarn kaza ile ldrm (Te lephos). Augias. Helios'un olu, Aktor'un kardei, Elis kral (Tab. 8). Argonaut'lar seferine katl mtr. Herakles efsanesinde nemli bir rol

oynar. Augias'n byk, zengin srleri var m, ama allarn temizlemeyi ihmal eltli iin, davarlar barnamaz olmu. Augias yiil Herakles'i arp allarnn temizlenmesini istemi, Herakles de bu ii bir gnde yapaca n, ama karlnda srnn onda birini alacan bildirmi. Pazarlkta uyumular. Yi it de Alpheios'la Peneus rmaklarn yatakla rn deitirerek sularn allardan geirmi ve bir gnde hepsini temizlemi. Ne var ki Augias verdii szde durmam, Herakles'e iin karln demek istememi, ayrca da onu kendi olu, Herakles'in arkada Phyleos'la birlikte mahkemeye vermi. Yarg her ikisini de sulu bularak lkeden srm. Bir orduyla geri gelen Herakles Augias' ldr m, kentini ele geirip Phyleos'u babasnn tahtna oturtmu (Herakles). Aurora. afak tanra Eos'un Latince ad (Eos). Autolykos. Antikleia'nn babas, Odysseus'un dedesi. Autolykos Hermes'in oludur ve yakalanmadan hrszlk yapma yeteneini babasndan almtr. Odysseia'da yle tant lr (Od. XIX, 395): Anasnn soylu babasyd Autolykos, hrszlkta ve yalan yere yeminde stne yoktu. Hermeias tanrnn kendisi vermiti bu yetiyi ona, yakt kuzu ve olak butlarndan holanmt ok, hep yolda olurdu ona, bu yzden isterdi iyliini. Odyseus'un stninesi Eurykleia'nn anlatt na gre, Odysseus'a adn koyan dedesiymi. Odysseus byyp de Autolykos'un ko nana misafir gidince, dedesi ve amcalaryla birlikte Parnesos danda bir yaban domuzu avna katlm, canavar vurmu, ama bir yara almt. Yarasn iyiletiren de Autolykos ol mu, sonralar bu yara izi Odysseus'un stni nesi tarafndan tannmasna yol aar (Od. 386-407). Baka anlatmlara gre, Autolykos Amyntor'un kz derisinden yaplm salam tolga sn arm ve Odysseus'a vermiti. (l. IX, 261 vd.), Eurytos'un srlerini alm, Sisy phos'a da ayn eyi yapmak istemi, ama ba-

AUTOMEDON saramam. Sisyphos davarlarn geri almak iin konana gelince, Autolykos Laertes'e nianlad kz Antikleia'y nce Sisyphos'la birletirmi, bundan da amac doacak toru nunun Sisyphos gibi kurnaz olmasym. Bu anlatma gre, Odysseus Laertes'in deil de, Sisyphos'un oluymu. Homeros bu gre katlmaz. Baka kaynaklarda Autolykos'un Herakles'e gre rettii, Argonaut'lar seferine katld ve ald hayvanlarn postunu boya yp onlar tannmaz hale getirmesini baard anlatlr. Automedon. lyada'da AkhiUeus'un araba sn sren yiit. Ege denizindeki adalarn bi rinden Troya savana katlmaya gelmi, son radan Akhilleus'n seyisi olmutur: lmsz atlar Ksanthos'la Balios'a bakar. Patroklos'un lsn elde etmek iin yiit e savaan Automedon Akhilleus'un en vefal arkadalarndan saylr (Balios).

B
Babys. Tann Apollon'la flt yarmasna gi rien satyr Marsyas'n kardei. Babys de ka val alarm, ama onun kaval tek borulu ilkel bir kaval olduundan Apollon Babys'e nem vermemi, bylece Babys Marsyas'n urad cezaya uramam (Marsyas). Bacchus. Dionysos'un Latince ad. Bkz. Dionysos. Bakkha'lar. Tanr Dionysos-Bakkhos'un dinsel trenlerini kutlayan kadnlar alay. Tp k tanrnn kendisi gibi plak bedenlerini nebris denilen benekli ceylan postlaryla rter, balarna sarmak elenkleri sarar ve ellerin de thyrsos, ucunda bir am kozala bulunan sarmak ve asma yapraklar sarl uzun de nekleri ve Prometheus'un insanlara atei ta d nartheks karnyla tanrnn peinden ko arlar, geceleri dada, bayrda, ormanlarda kendilerinden geerek tanrya karrlar. O s rada doa ile birlik olan Bakkha'lar stn bir gle nlerine gelen vahi hayvanlar para larlar. Dionysos dinini benimsemi bu kadn lara olgun ermilik anlarnda Thyas (thyo, ve cit halinde olmak), lgnca kendilerinden getikleri zaman da Mainas (mainomai, ldr mak, takn bir cokuya kaplmak) denir. Her iki hallerini ve zlerindeki nitelii can landrmak iin Euripides'in "Bakkha'lar" tra gedyasndan bir paray buraya almay en uy gun bulduk. Euripides'in son eserlerinden biri olan bu oyunda koro hem Bakkha'lardan meydana gelmekte, hem de bir Bakkha olan Agaue'nin korkun dram canlandrlmakta dr. Bakkha'lar gren bir haberci onlar, Di onysos dinini Thebai'den srmeye kararl kral Pentheus'a yle anlatr (M. Eg. B. Ya ynlar, S. Eyuboglu evirisi, s. 46): Gne klaryla topra stmaya balar ken, otlattm kz srsyle yksek dala rn banda dz ve kayalk bir yere varmtm. alay kadn, koro grdm; birinin ban da Autonoe, birinin banda Agaue, senin anan, birinin banda da lno vard. Hepsi se rilmi uyuyordu. Kimi srtn bir am kt ne dayam, kimi ban topraa, mee yap

raklarnn stne koymu; uslu, edepli yat mlard-, hi de, senin dediin gibi, arapla ve kaval sesleriyle sarho olmu, ssz ormanlar da Kypris'in peine dm deillerdi. Anan, boynuzlu kzlerin brdn duyar duy maz Bakkha'larn ortasndan ayaa kalkt; v cutlarn saran uykuyu kovmak iin keskin bir lk kopard. Bakkha'lar derin uykularn gzlerinden sildiler; gen, ihtiyar, bakire, hep si birden, grlmedik bir dzenle frlayp kalktlar. nce salarn omuzlarna dktler; zlm nebris'lerini balayp sktrdlar; sonra yanaklarn yalayan ylanlar benekli postlarna kemer gibi sardlar. Bazlar, kolla rnda tadklar geyik, kurt yavrularna bem beyaz bir st veriyordu; bunlar ocuklarn ye ni dourup brakm, memeleri st dolu ka dnlard. Nihayet hepsi sarmak, mee ve i ekli saparna dallarndan elenklerini balar na geirdiler, ilerinden biri thyrsos'unu ya kalayp bir kayaya vurdu: Kayadan sabahn iyi kadar duru bir su fkrd. Baka biri nartheks'ini topraa dokundurdu: Tanr top raktan bir arap gzesi kaynatt. Can isteyen de st iiyordu: Parmaklaryla topra kazn ca, topraktan oluk oluk st akyordu. Sarma kt thyrsos'lardan bal damlyordu. Ah, ora da olup da bu mucizeleri greydin, inanmad n bu tanrya krler ederdin. Biz, kz ve koyun obanlar, hep bir araya gelip grd mz garip eyler zerinde konutuk. imiz den, ehre gidip gelen ve konumasn bilen biri dedi ki: "Ey, yce da balarnda yaayan lar, gelin, Pentheus'un anas Agaue'nin ard na delim; onu Bakkha'lardan ayrp kral mzn gnln ho edelim". Bu dnceyi doru bulduk; allklarn arasna saklanp pusu kurduk. Bakkha'lar, vakit gelince, thyrsos'larn sallayarak ayinlerine baladlar; hep bir azdan "lakkhos, Zeus'un olu Bromios" diye bardlar. O zaman dalar, talar Bakkha'larla bir olup cotu; vahi hayvanlar bile cmbe katld; yer yerinden oynad. Anszn Agaue'nin srayarak yanmdan geti ini grdm; saklandm allktan frlayp onu yakalamak istedim. O zaman Agaue Bakkha'lara: "Hey, benim rzgr kanatl dii tazlarm; erkekler bize pusu kurmu. Gelin, gelin ardmdan, thyrsos'larnz sallayp ko un!" diye bard. Kendimizi g kurtardk; kamasaydk Bakkha'lar bizi paralayacaklar d. Bizi tutamaymca, taze ayrlarda otlayan srlere saldrdlar; ellerinde bak mak yoktu. Grmeliydin, Bakkha'lardan biri, na zik elleriyle, memeleri st dolu bir azgn inii nasl zaptedtyordu. Gen danalar para pal

'

BAKKHOS
a ettiler. Kaburga kemikleri, trnakl ayaklar havada uuuyor; bazen amlara taklp kal yor; dallardan kan damlyordu. Bakkha'lara fkeyle saldran azgn boalar bir anda yere seriliyor; binlerce gen kadn eli boalar boy nuzlarndan tutup srklyordu. Kralmn kirpikleri yle bir defa alp kapanmadan Bakkha'lar hayvanlarn derilerini yzp hep sini didik didik ettiler; sonra, havalanp giden ku srleri gibi dalgalardan sarma dola in diler; Asopos rmann kylarna, Thebai'lilere bereketli baaklar veren ovalara rzgr gibi atldlar. Kithairon kayalklarnn etekle rindeki Hysia ve Erythra ehirlerine dman ordular gibi girdiler; her evin a/tn stne getirdiler. Evlerden ocuklar alp katlar. Omuzlarna attklar hibir ey artk kara top raa dmyor; tun ve demir bile bellerini bkmyordu. Alev alev yanan salar vcutla rn yakmyordu. Nihayet ehirlerin erkekleri Bakkha'larm her eyi alp gtrdklerini g rnce fkeyle silahlarna sarldlar ve ite o zaman, kralm, hi grlmedik bir sahne gr dk: Demir ulu oklar Bakkha'lardan bir damla kan aktmad; mutlak bir tanrdan yar dm gren bu kadnlar thyros'laryla erkekleri yaraladlar ve nlerine katp kovaladlar. Son ra geldikleri yere dndler; tanrnn onlar iin yerden kaynatt sulara kotular; orada kana bulanm vcutlarn ykadlar. Ylanlar, yanaklarndan damlayan kanlar yalad; g ne de vcutlarn kurutup parlatt. Kralm, bu tanr kim olursa olsun, brak bu ehre gir sin; byk bir tanr bu. Dediklerine gre, lmllere keder datan arab veren oymu. arap olmazsa insanlar iin ne ak kalr, ne de baka bir ey. Bakkhos. Bkz. Dionysos. Balios. (1) Yel tanr Zephyros'la Harpya Podarge'den dogma iki attan biri. Ksanthos'la Balios'u Poseidon Peleus'a Thetis'le evlendi i gn dn hediyesi olarak vermi. Akhilleus da bu lmsz atlar Troya savana getir miti. Homeros lyada'da onlar yle anlatr (l. XVI, 148 vd.): Automedon kotu tez giden atlar boyundurua, Yel gibi uan atlar, Ksanthos'la Balios'u, onlar Zephyros yeline kasrga Podarge dourmutu, otlarken bir ayrda, Okeanos rma kysnda. Patroklos lnce, Akhilleus'un atlar alar (l. XVII, 426 vd.): Zeus acr onlara ve yle seslenir yrein de: Zavallcklar, ne diye verdim sizi kral Peleus'a, ne diye bir lml insana verdim sizi. siz ki bilmezsiniz lm ne, yas ne, baht kara insanlarla ac ekmeniz iin mi? u dnyada soluk alan, yryen yaratklar arasnda insandan daha acnacak bir yaratk yok. Zeus bylece yreklendirir atlar ve katlr lar Akhilleus'un Hektor'la olan savana (Ksanthos). (2) Akteon'un bir kpeinin ad. Batieia. Bkz. Myrina. Battos. (1) Tanr Hermes Apollon'dan ar d srlar srerken dada Battos adl bir ih tiyara rastlam, kendisini ele verir korkusuy la ona demi ki, kimseye bir ey sylemezsen sana bir dve armaan edeceim. Sonra da hayvanlar saklam ve klk deitirerek ihti yarn karsna km, yitirdii srleri arar gibi olmu. Battos da szn tutmayp hay vanlarn sakland yeri gstermi. Tanr f kesinden kayaya evirmi onu (Hermes). (2) Battos Libya'nn Kyrene kentinin kuru cusu saylr. Asl ad, Aristoteles ya da Aristaios imi de kekeme olduu iin Battos denmi ona. Ama tarihi Herodotos'a gre Battos Libya dilinde "kral" demekmi. Pausanias Battos'un Kyrene'yi kurduktan sonra, dz gn konumaya baladn anlatr. Baukis. Bkz. Philemon. Bebryk'ler. Anadolu'nun Bithynia blge sinde yaayan bir boy (Amykos). Bellerophontes. Bellerophontes efsanesi bugn de yaar bizim iin. Ate nasl yanar, alev nasl kzllk saarsa yle yaar. Mavi yol culukta geceyi korsanlar yata Ceneviz kr fezinde geirdikten sonra, gemimiz masmavi bir denizin yarlarla kesilmi koyu yeil kylar boyunca gide gide Olympos kentine varr. ral derler bugn oraya. Alacal talar s tnde gmbrdeyen bir ayn denize dkl d bu lahitler kentinin n ak bir kumsal dr, ard da girift allklarla ykselen koca bir da. te bu dada ate yanar, toprak yer yer

BtLLtKumurN to
gazlar sap kendiliinden tutuur. Yanar Ta dedikleri bu yer Lykia'nn en eski, en gzel efsanesini bugn de canlandrr. Bu efsaneyi Homeros'un azndan duyalm: lyada'nn VI. blmnde Yunanistan'k Diomedes'le Anadolu'lu Glaukos arprken savaa ara verip soylarn soracak olurlar birbirlerine, Glaukos'un anlatt yk Lykia'nn en nem li efsanesini dile getirmekle kalmaz, iki d man savay konuk ve dost olarak da birle tirir (l. VI. 152-211): At besleyen Argos'un bir bucanda Ephyre
li uardr,

Aiolos olu Sisyphos yaard orada, insanlarn en kurnazyd o, bir olu oldu, Glaukos'tu adi; Bellerophontes dodu ondan sonra, Glaukos'un kusursuz olu. Erkeklik, gzellik balad tanrlar ona. Ama Proitos geirdi gnlnden kt eyler, kendisi ondan ok daha glyd, srd onu Argos'lular arasndan; Zeus almt Bellerophontes'I Proitos'un eli altna. Tanrsal Anteia, Proitos'un kars, yanp tutuuyordu, Belterophontes'le, diyordu, gizlice bir sarma dola olsam, ama birazck olsun kandramad onu, o sra akl bandayd Bellerophontes'in. Kadn bir yalan att kral Proitos'a, dedi ki: "Bellerophontes'i ldrmezsen lanet sana, o benim zorla koynuma girmek istedi". Byle dedi o, kral birden fke kaplad. Ama sayg besliyordu yreinde, Bellerophontes'e kyamad. Gnderdi onu Lykia'ya, Eline uursuz iaretler verdi, st ste katlanan bir levhaya yazd bir sr lm yazlar. Kaynatasna gstermesini buyurdu, bylece yok olacakt o. Bellerophontes tanrlarn eliyle vard oraya. Gelince Lykia'ya, Ksanthos nehrine, yaygn Lykia'nn kral onu sayd. Arlad onu tam dokuz gn, dokuz tane kz kurban etti. Gl parmakl afak grnnce onuncu gn. Bellerophontes'e sordu, damadmdan getirdiin iaret hani? dedi. Alr almaz damadnn iaretini, buyurdu nce azgn Khimaira'y ldrmesini;

tanr soyundand o, insan deildi. n aslan, arkas ylan, ortas keiydi, yalml nefesiyle kt soluyordu. Bellerophontes uydu tanrlarn isteine, onu bir anda yere serdi. arpt sonra nl Solymo'larla. Girdii savalarn bu en etiniydi. Erkek gibi Amazon'lar ldrd sonra. , Dnnde kral ona zorlu bir tuzak kurdu: Yaygn Lykia'dan en iyi yiitleri seti gnderdi pusuya, ama onlar bir daha dnmediler evlerine, kusursuz Bellerophontes ldrmt hepsini. Kral da anlad onun tanr soyundan olduunu, alkoydu orada, verdi kzn, btn krallk onurlarn blt Lykia'llar da ayrdlar bahelik, budaylk bir tarla, ayrdlar en byk, en gzel bir topra. Kars ocuk dourdu bilgili Bellerophontes'e: Isandros, Hippolokhos, Laodamela. Akll Zeus, koynuna girdi Laodameia'nn. Laodamela, dourdu tanrya denk tun silahl Sarpedon'u. Ama bir gn tanrlar tiksindi Bellerophontes'ten, Aleion ovasnda kald o tek bana, insan urandan uzakta yedi kendi kendini. Savaa doymayan Ares ldrd olu sandros'u, arprken nl Solymo'larla. Kzd dizginleri altn kakmal Artemis, ald Laodameia'nn cann. Hippolokhos da baba oldu bana, ben vnrm onun olu olduum iin. Troya'ya gnderdi beni o, sk sk salk verdi bana: Hep yiite dveyim, stn olaym bakalarndan, utandrmayaym atalarmn soyunu, onlar ki Ephyra'da, yaygn Lykia'da en iyi, en nl kiilerdi. vnrm ite, bu soydan, bu kandan olmakla. Bu paradan rendiimize gre, Bellero phontes Korinthos (Ephyra Korinthos'un es ki addr) kral ailesinden ve nl Sisyphos'un torunudur (Tab. 25). Ne var ki Glaukos Bellerophontes'in "lml" babasdr, yiit aslnda Poseidon'un dlndendir. Tanrsal nitelikleri de oradan gelme. Homeros'un bize akla-

madg Bellerophontes'in ad ve niin Tiryns kral Proitos'un yanna snddr. Bellerophontes Belleros'u ldren demek. Birok yi itler gibi Bellerophontes de kaza ile adam ldrm, ldrd bu Belleros'un kim oldu u da pek bilinmiyor, ne var ki bu yzden yur dundan ayrlp kendisini suundan arndra cak birinin yanna gitmesi gerekiyor. Bu adam da Proitos'tur. Anteia kocasna Bellerophontes'i sulaynca, Proitos konuunu kendi eliyle cezalandrmaktan ekinir ve onun iindir ki eline katlanm tabletler, yani bir mektup verip kaynatas lobates'e gnderir. Lykia kral da konukluk kurallarna saygldr ve ancak zorunlu kald zaman ar ilere ko ar Bellerophontes'i. Yiidin az ate saan Khimaira'y nasl ldrd Homeros'ta anla tlmamtr. Hesiodos'a gre (Theog. 324): Pegaros hakkndan geldi bu Khimaira'nn koca yiit Bellerophontes'le birlikte. Bir anlatma gre, yiit kanatl at Korinthos'ta bir emede su ierken bulmu, sar sna binip doru Khimaira'y ldrmeye git mi onunla (Pegasos). Bellerophontes'in tan rlarn fkesine uramasnn nedeni yle aklanr: Gurura kaplan yiit kanatl atnn srtnda Olympos'a kadar ykselmek istemi, Zeus da kzarak atm onu gkten aa yer yzne. Dt Aleion ovas da Kilikya'da bir blgedir. Bellerophontes'in kz Laodameia, lyada'da Lykia'llarn banda savaan Ze us olu Sarpedon'un anasdr (Proitos, Ante ia, Khimaira, Sarpedon). Bellona. Romallarn sava tanras olarak simgelendirdikleri Bellona (Lat. Bellum sava demek) zamanla Yunanllarn Enyo tanrasyla bir tutulmutur. Mars'n ei olarak da gsterilir. Bir sava arabasnda, elinde bir k l, bir karg ya da yanan bir ra ile canlan drlr, korku saan baklaryla Furia'lar an drr (Furia). Bellos. Libya adl nympha'nn tanrl Pseidon'dan dourduu ikiz kardelerden biri (Tab. 10). teki Agenor'dur. Agenor Suri ye'ye yerleii halde, Belos Msr'da kalm ve Nil rmann kz Ankhihoe ile evlenmi; Aigyptos'Ia Danaos adl ikiz ocuklar olmu (Algyptos, Danaos).

Bendis. Trakya'llarn ay tanras. Klt, Perikles zamannda Atina'ya yaylmt. Berckynthia. Ana tanra Kybele'nin ek adlarndan biri. Berekynthes Phrygia'da otu ran bir boya verilen isimdir (Kybele). Bia. G, kuvvet anlamna gelen Kratos'la zor, zorbalk, iddet anlamna gelen Bia (ya da Bie) tanr ve kral yetkilerini simgeleyen bi rer kavramdr. Hesiodos bunlarn douunu yle anlatr (Theog. 383 vd.): Okeanos kz Styks Pallas'la seviti, Zetos'la Nike'yi dourdu, gzel topuklu, Sonra Kratos'la Bie'yl, o yaman ocuklar; Zeus nerede oturursa, onlar oradadr, Zeus nerede yrrse, ardndadr onlar, ayrlmazlar gmbrtl Zeus'tan. Kratos'la Bie Aiskhylos'un "Zincire Vurul mu Prometheus" tragedyasnda nemli bir rol oynarlar: Oyunun banda Prometheus'u kollarndan tutarak Kafkas dana srklerler ve arkalarndan gelen Hephaistos Zeus'a ba kaldran insansever tanry bir kayaya mhlar. Bu sahnede Bie sessiz bir kii olarak bulunur. Hephaistos'la konumay Kratos yapar (Kratos). Bias. Khin Melampus'un kardei, onun se rvenlerine katlr (Melampus). Biton. Kydippe'nin olu, Kleobis'in kardei (Kleobis). Bona Dea. "yi tanra" anlamna gelen es ki bir Latium tanras. Klt kr tanrs Faunus'Ia ilgilidir. Bu tanrnn kz ya da kars sa ylan Bona Dea'nn Roma'da Aventinus te pesinde bir tapna vard, orada belli gnler de gizli ayinler yaplr, bunlara yalnz kadnlar katlrd (Faunus). Bona Fides. Verilen sz ve iilen and simgeleyen tanra, Roma tanrlar arasnda ok eskiden beri yer alan bu kavramsal yal ln Palatinus tepesinde bir tapna vard. Orada bulunan resmi dnya kadar yal bir kocakar olarak gsterilir ve rahipleri de ii len and simgelemek zere ellerine beyaz bezler sararlard. Bona Fides, Roma'llarn, adna yemin ettikleri Dius Fidius'un dii kar ldr.

Boreas. Ad Trkeye poyraz diye geen kuzey rzgr, esi ynne gre bugn bizim yldz dediimiz yele karlktr. Hesiodos'a gre, afak tanrann olu olan Boreas, Notos ve Zephyros'un kardeidir. airler Boreas' kara bulutlarla gkten saanak saanak kopan ve engin dalgalarla denizi allak bullak eden azgn bir yel, buz gibi esen bir kasrga olarak nitelerler. Odysseia'da nemli bir rol oynayan Boreas kimi zaman da arkadan p fr pfr esince, gemicileri dosdoru eree ulatran gzelim bir yel saylr (Rzgrlar). Efsaneye gre, Boreas Trakya'da oturan gr sakall, engin kanatl, gl kuvvetli bir yaratkm. Titanlar soyundan olduu iin, onlar gibi sert, dizginsiz ve azgnm. Bir gn Atina kral Erekhtheus'un kz Oreithya'y ar kadalaryla rmak kysnda oynarken gr m, ona vurulmu ve tozu dumana katarak stne yrm, onu kzl kanatlaryla sard gibi doru souk Trakya'ya karm ve Kalais ile Zetes'e gebe brakm. Boreas bir at kl na girerek Erikhthonis'in ksraklarna am ve on iki tay retmi, bu taylar yle hafif, y le evikmi ki, buday tarlalar stnden ge erken baaklar eilmez ve denizin stnden en ufak bir krk yapmadan uarm. Brankhos-Brankhosoullar. Brankhos' un kiilii ve efsanesi, Didyma'da kurulmu Apollon tapna ve bilicilik merkezinin n n ve yaygnln salamak iin uydurulmu tur. Brankhos Miletos'lu bir delikanlym. Ana s onu dourmadan nce bir d grm: G ne nlar azndan, boazndan girip karn na varyor ve bedenini dolatktan sonra g beinden kyormu. Bu d hayra yoran biliciler doan ocua "Brankhos" yani bo az adn vermiler. Brankhos ok gzel bir delikanl olarak yetimi, ovada srlerini ot latrken bir gn tanr Apollon onu grm ve sevmi, bilicilik yetisini balam ona. Mile tos'un gneyinde kurduu tapnakta bu usta lndan faydaland gibi, soyu sopu da Brankhidai, yani Brankhosogullar adyla fal cl srdrmler. Didyma Yunanistan'da Delfi'ye rakip bir bilicilik merkezi olmu. Ta rihi Herodotos, Lydia kral Kroisos'un Del fi'ye verdii kadar bol ve zengin armaanlar

Didyma'ya da baladn syler. Tapnak o kadar zenginmi ki, Milet Pers savalarna gi riecekken, Didyma'nn hazinesiyle bir do nanma kurmay dnm. Karadeniz'den Msr'a kadar doksana yakn smrge kuran Miletos ilek bir liman, bolluk iinde yaayan bir ehirdi. Milet'ten Didy ma'nn liman Panormos'a gemiyle - karayo lu yokmu o zaman - oradan da kutsal yol boyunca Didyma'ya fal baktrmaya gelen devlet adamlar, iadamlar bilicileri elbette ki memnun ediyorlard, ama her mterinin nabzna gre erbet vermek, yani faln arzu lad sonuca yneltmek de biliciye den g revdi. Kolay i deildi bu. Nitekim Lade yenil gisiyle Milet, Pers'lerin eline dnce, ehir de ne kadar erkek varsa hepsi ldrlp, ka dnlar ve ocuklar klelie srklenince, Di dyma tapna da yamaya uram. Bran khosogullar bu durumda Pers kralyla anla may yeg grm olacaklar ki, tapnak hazi nesini ve daha nemlisi, Apollon'un dev hey kelini Serhas'a verip onunla birlikte ran'n Susa ehrine gmler. Bir gn skender'in kagelecegini bilememi Brankhosogullar. ssos savandan sonra Byk skender'in ilk ii Miletos'a gelmek olmu. Emeli, Anado lu'da Yunan uygarln kalkndrmakt. on ehirlerinin cn alacakt. Bu amala Milet'te kalm ne kadar Brankhosoglu varsa hepsini kesmi. in tuhaf, Milet'in bana gelecek ykm Delfi bilicileri nceden haber vermiti, hem Milet'lilerin kendilerine deil de, Argos ehrinin geleceini renmeye ge len Argos'lulara. Tarihilerin bize saklad aadaki dizelerden - kehanetler her zaman heksametron dizeleriyle dile getirilirdi - fk ran sevin Delfi'nin Anadolu'daki zengin ra kibi Didyma'y ne kadar kskandn belli et miyor mu? Ve o gn, Miletos, ite o gn, sen ey kt dzenli kent, bereketli bir av olacaksn dmanlara, bir len sofras sr sr insanlara! Sal, sakall savalarn ayaklarm ykayacak kadnlarn. Ve senin de, ey Didyma, yabanclar el koyacak tapmana. Pers savalanndan sonra yeni batan kum lan Didyma tapna Roma imparatorluu za-

manna kadar nemini srdrm ve orta ada bir depremle ykldktan sonra dev ka lntlar bugne kadar korunabilmitir (Didyma, Didymeion). Briareus. Uranos'la Gaia'nn yzer kollu ve ellier bal dev oullarndan biri, Kottos'la Gyes'in kardei (Tab. 2), (Yz Kollular). Briseis. Akhilleus'un Ege blgesine yapt apulculuk seferlerinden getirdii en deerli tutsak Briseis'tir. Asl ad Hippodameia olan Briseis Lyrnessos'a Apollon rahibi Brises'in kzdr. Brises'le, Khryse'nin Apollon rahibi Khryses kardetirler. Briseis evli barkl bir ka dnd, AkhiUeus kocasn ldrdkten sonra ele geirir onu. Briseis de acsna katlanr, nk yklan yuvasna, yanan ehrine alar ken, Akhilleus'un temiz yrekli arkada Patroklos onu tatl szlerle avutmu, Akhilleus'a kar olacana sz vermiti. Akhilleus'un ba rakasnda sessiz, sedasz yaamaktadr ki, g nn birinde Akhilleus'la Agamemnon arasn da kopan kavga altst eder hayatn. Apollon tanrnn fkesini ve salgn nlemek iin Khryseis'i babasna geri vermeye raz olunca Agamemnon yle konuur (l. I, 183 vd.): Phoibos Apollon istiyorsa Khryseis'i ille de, u gemimle, yoldalarmla gndereceim onu. Ama barakandan alacam kendim gelip senin onur payn, gzel yanakl Briseis'i. Senden ne gl olduumu o zaman anla, gr. Korksun boy lmekten, ibret alsn kim benimle eit grmek isterse kendini. AkhiUeus bu szlere ok fkelenir, klcn knndan karmak, Agamemnon'un stne yrmek zeredir ki, tanra Athena elini tu tar. AkhiUeus da krallar kralna svp saydk tan sonra, bir daha ne olursa olsun savaa katlmamaya ant iip adrna ekilir. Bu ara da Agamemnon, Khryses'i bir gemiye bindi rip, babasna gnderir, tanr Apollon'un f kesini yattrmak iin yz sgrlk kurbanlar kestirir. Ama bununla da kalmaz, iki haberci sini Akhilleus'un adnna yollar ve kadn al drr. Akhilleus'un dilei zerine anas Thetis gi der, Zeus'tan yalvarr Akhilleus savaa katl

madka Akha'lara zaferi vermesin diye. Zeus szn tutar, yle ki, Agamemnon bile yaptna piman olur ve Akhilleus'la bar mak iin eliler gnderir ona. Birok arma anlarla birlikte Briseis'i geri vereceini, za ten o kadna hi dokunmadn syletir. Ak hiUeus gene de yumuamaz (l. IX, 336 vd.). Patroklos ld gn Briseis, Akhilleus'un yanna dner. ki sevgiliyi lnn stnde a lar grrz. Sonra lyada'da pek sz ge mez Briseis'in. Yalnz son blmde AkhiUeus insanlk duygularna uyarak Hektor'un ls n babas Priamos'a verdikten sonra, gece deine uzannca, uruna ok ac ektii ka rs Briseis de gelir, yanna yatar. Homeros'tan sonraki yklerde Briseis uzun boylu, esmer, kaln kal, parlak bakl bir kadn olarak tanmlanr. AkhiUeus ldk ten sonra, ona son grevleri Briseis yapm (Khryseis, AkhiUeus). Brises. Lyrnessos'ta Apollon tanrnn rahi bi, Briseis'in babas. AkhiUeus kentini yama edip kzn gtrnce Brises canna kym (Briseis). Britomartis. Zeus'un kz olduu sylenen bir Girit tanras. Ad "atl bakire" anlamna gelen Britomartis Girit'in Gortyn ehrinde Artemis alayna katlrm. Kral Minos ona vurulup peine taklm ve dokuz ay sresince kovalam kz Girit'in dalarnda, ovalarnda. Sonunda yakalanacan gren Britomartis kendini denize atm, ama bir balk ana taklp kurtulmu. Bu yzden de ona Diktynna, yani adan kma kz ad verilmi. Artemis gibi o da avc klnda, kpeklerle dada, bayrda yalnz bana dolar ve erkek lerden kaar bir kz tanra olarak canlandr lr (A rtemis)., Bromios. Tanr Dionysos'a taklm bir ad. "Gmbrtl" anlamna gelen bu ek ad tanr ya yldrmlar arasnda doduu iin verilmi olacak (Dionysos). Brontes. Uranos (gk) ile Gaia'nn (toprak) birlemesinden doan tek gzl devlerden bi ri (Tab. 2). Ad "grleyen" anlamna gelen Brontes Zeus'a gk grltsn armaan eden Kyklops olsa gerek (Kyklops).

Busiris. Yunan efsanesine gre, Busiris ok zalim bir Msr kraldr. yle insafsz bir zorba imi ki, Nil blgesine yerlemi deniz tanr Proteus bile ondan kamak zorunda kalm. Busiris Bat kzlarn karmak iin bir haydut etesi kurmu, altn elmalar almaya gittii zaman Herakles bu eteye rastlam ve hay dutlarn hepsini ldrm. Gnn birinde M sr'da ktlk olmu. Busiris Kbrs'tan gelme Phrasios adl bir biliciye ne yapmak gerektii ni sormu, bilici de demi ki, ylda bir Zeus'un fkesini yattrmak iin, ona bir insan kurban kesmeli. Busiris de ie hemen Phrasios'u kurban etmekle balam. Herakles M sr'a uraynca, Busiris onun bana iek e lenkleri koymu, kutsal sarglarla sarm kol larn ve sunaa gtrp kurban etmek iste mi. Ama yiit sarglar zerek, Busiris'i de, olunu da, orada kim var, kim yok herkesi l drm. Bir anlatma gre, Busiris Poseidon'un ogluymu ve onu Msr tahtna dnya seferine kan Osiris oturtmu. Belki Busiris Osiris adnn bozulmu bir biimidir. Byblis. Miletos'un kzym Byblis, Miletos'un kz olmakla da Apollon'un torunu. Anasnn kim olduu konusunda sylentiler eitli, en akla yakn u: Anas Maiandros, yani Bykmenderes rmann kz Kyane'dir. Masmavi, koyu mavi anlamna gelen Kyane, bir rmak kz iin gzel bir ad. Ama Byblis'in serveni ac: Bir ikiz kardei var Kaunos adnda. Byblis ikizini yle sever, yle beenirmi ki, doyamazm okamaya, p meye. Bu sevginin karde sevgisinden te bir ey olduunun nasl farkna vardn uzun uzadya anlatyor bize Ovidius (Met. 451 vd.). Byblis anlar sevgisinin dogad olduunu, ge ne de dayanamaz, bir mektupla bildirir akn Kaunos'a. O da fkeyle, tiksintiyle knar bu ak, ikizini bir daha grmemek iin kaar yurdu Miletos'tan, gider, gider de Karia ile

Lykia snrnda Kaunos kentini kurar. Byblis ldrr, o da der yollara, deli gibi dolar Anadolu'yu boydan boya, rahat bulamaz hi bir yerde. Sonunda yksek bir kayadan aa ya atar kendini, ama nympha'lar acr ona, k z bir pnara evirirler, pnar Byblis'in ala yan gzyalar gibi akar durur. Bu Ovidius'un anlatm. Baka bir anlatm ii tersine eviriyor: Do gad aka kaplan Byblis deil, Kaunos'mu. Kaunos bu yzden srlm, Byblis de bu yzden ldrm ve asm kendini. Adn iki kente vermiler: Biri Karia'da Byblis, teki Fenike'de Byblos. Bu ykleri anlatanlar Kaunos ehrini gr memilerdi herhalde, yoksa yknn sonunu bambaka biimde getirirlerdi: Eski Kaunos ehrinin (bugnk Kyceiz Dalyan'nn) nnde gz alabildiine uzanan ve ancak oralar iyi bilen gemicilerin armadan aa bildikleri bir sazlk vardr. Bu bataklk nasl meydana geldi belli, Ege kylarndaki btn limanlar gibi bir rman tad millerle dol mutur, ama air gryle bu yol yol bat< gn Byblis'in tkenmez gzyalaryla meyda na geldii dnlemez mi? (Kaunos). Byzas. Bizans'n kurucusu Byzas, tanr Poseidon'la Keroessa'nn oludur. Keroessa da Zeus'un o'dan olan bir kz. o onu Bizans'a yakn bir yerde dnyaya getirmiti. Olu da ehri orada kurmu ve Apollon ve Poseidon tanrlardan yardm grerek surlarla evirmi ti. Gnn birinde Trakya kral Haimos ehre saldrnca, Byzas onu teke tek savata yenmi ve Trakya'nn iine kadar kovalam. Kral yokken de Bizans skitlerin saldrsna ura m, kuatlm boydan boya. Bu kez de Byzas'm kars Phidaleia kurtarm ehri: br kadnlarla birlik olup sryle ylan at mlar dman kararghna, bylece ekilme lerini salamlar.

c
Cacus. Vulcanus'un olu, az ate saan bal dev. Aventinus tepesinin bir maarasn da oturup komu blgeleri yama ediyormu. Herakles Geyoneus'u ldrp srlarna el koyduktan sonra talya'ya gelince, Tiber neh rinin kysnda uzanm, kestiriyormu. Yiit uyurken, Cacus gelmi, birka hayvann ar m, iz brakmamak iin de srlar kuyrukla rndan ekerek geri geri gtrm. Herakles uyannca iin farkna varm. Maaradaki hayvanlarn brmesinden, ya da baka bir anlatma gre, kz kardeinin Cacus'u ele vermesinden, Herakles maaraya girmi ve ate alev saan Cacus'u boazlam. CamUla. Vergilius'un Aeneis destannda an latlan Camilla efsanesi talya'nn halk masal larndan esinlenmi olsa gerek. Camilla Volsk'lar kral Metabus'un kzym. Dmanlarnca tahtndan kovulan Metabus bebek yata olan kzn alarak kayormu ki, Latij um'da kk bir rman kenarna gelmiler. Dman da arkalarnda ha yetiti ha yetie cek. Metabus ocuu kaln kargsnn ucuna balayp kar kyya atmay dnd, ama Diana'ya yakararak, bu ii baarrsa kzn ona adamaya sz verdi. Camilla'y attktan sonra kendi de yzerek gemi rma. kisi de kurtulmular. Krlarda byyen Camilla gl kuvvetli bir gen kz olup Yunan Ama zon'lar gibi avc ve sava olarak yetimi ve

Aeneas'a kar kahramanca savatktan son ra ldrlm. Carna. Roma'nn kurulduu krsal blgede yaayan bir nympha. Roma'llar Augustus a na kadar Carna'ya kutsal bir ormanda tapnrlard. Efsanesi yledir: Kz olan kz olan Carna, gnn avlanmakla geirir, yanma er kek yaklatrmazm. Bir gnll kt m, onu peinden ormana srkler, yolunu artrm. Bir gn iki yzl tanr anus taklm peine ve sakland kayann arkasnda onu yakalayarak bozmu kzln. Karlk olarak da tanrsal bir g vermi ona: Evlerden her trl uursuzluu defeder, zellikle yeni do mu bebekleri beikte kanlarn emen kular dan korurmu. Ccrcs. Yunan bereket tanras Demeter'in Latince karl. "Topraktan bitmek" anlam na gelen bir kkten tremi olan Ceres ad Latin'lerin de bu eit bir tanrsal varla ok eskiden beri tapndklarn gsteriyorsa da, Yunanistan'dan gelme tanra onun izlerini silmitir. Efsaneye gre, Etrsk'ler yeni kurul mu olan Roma cumhuriyetine saldrnca, ehirde ktlk ba gstermi, Roma'llar da Sibylla kitaplarna dannca, Demeter ve Dionysos kltnn Roma'ya alnmas gerektiini renmiler. .. 496 ylnda bu i olmu ve Ceres tapna Aventinus tepesine kurulmu (Demeter). Cupido. Yunan ak tanrs Eros'un Latince karl. Ad, arzu anlamna gelir (Eros).

D
Daidalos. Kekrops, yani Attika'nn kral so yundan gelme olduu syleyen Atina'l sanat . "Ustaca ilenmi ya da ileyen" anlamna gelen ad, eli her sanata yatkn olduu iin kendisine verilmi. Gerekten de Daidalos hem mimar, hem heykeltra, hem de her trl mekanik aralar yapan ve Platon'un Menon adl diyalogunda sz geen canl heykelleri (Men. 97d) bile meydana getiren ok ynl bir yaratcdr. Atina'daki iliinde yeeni Talos'la birlikte alrm. Ne var ki gnn birinde Talos l bir ylann dilerin den esinlenerek testereyi icat etmi, bunu fe na kskanan Daidalos ran Akropol'den aa atarak ldrm. Davaya bakan Areopagos mahkemesi de Daidalos'u srgne mahkm etmi. Usta sanat Girit'e gidip kral Minos'un emrine girmi ve onun in tr l iler grm: Bir boaya k olan Paslphae'ye iine girebilecei tahtadan bir inek yapm (Pasiphae), Minotauros'u barndra cak Labyrinthos'u kurmu, Theseus'un bura ya girip kmas iin de Ariadne'ye bir yumak iplik kullamas fikrini vermi. Theseus'un ba arsnda Daidalos'un parma olduunu renince Minos ok kzm ve ustasn olu karos'la birlikte Labyrinthos'a kapatm. Ama Daidalos oradan kmak aresini de bul mu: karos'la kendisine birer ift kanat yap m, ikisi de bylece uup gitmiler. Ikaros babasnn szn dinlemedii iin denize d t halde, (karos) babas sa salim Sicil ya'nn Cumae ehrine inmi ve kral Kokalos'un yannda saklanm. Daidalos'u Sicil ya'ya kadar kovalayan ve sonunda da bulan Minos gene usta sanatnn uydurduu bir dzenle ldrldkten sonra, Daidalos Kokalos'a olan kran borcunu ona birbirinden gzel yaplar yapmakla demi. Daktyl'ler. "Daktylos" Yunanca parmak dernektir. Mitolojide ise bu adla anlan ve sa ys deiik olan birtakm cinlerin sz geer. Daktyloi, yani parmak cinleri okluk da'l di ye vasflandrlp Girit'li Zeus, anas Rhea, ya da Phrygia'l tanra Kybele'yle ilikili olarak

gsterilirler. Efsaneye gre, Daktyl'ler beltir ve doular yle olmutur.- Tanra Rhea, Girit'in Diktys maarasnda Zeus'u dour mak iin sanc ekerken, ellerini topraa da yayarak knm ve topraktan doum sancla rn hafifletecek g alm. Sa elinin toprak stnde brakt izden be cin douvermi, bunlar tepeden trnaa silahl olarak km lar ortaya ve kar kmaz da yeni doan Ze us tanrnn erefine hora tepmeye balam lar. Daktyller sonralar tanra Kybele'nin hiz metine girerek, onun kltnde rol oynam lar. Kaynaklarda bu cinler eitli alanlarda ya rarl olarak gsterilirler: Kureta'lar ya da Korybant'lar gibi batanr ve anasnn tapm ve gizemlerinde grltl rakslaryla yer alr lar, ayrca, adlarndan da belli olduu gibi elilerinde yaratc olurlar; Daktyl'ler bir efsa neye gre madenlerin ve maden ilemecilii nin buluculardr, bunun tesinde de, ok nemli bir r aarak "heksametron" deni len vezni kurmu olmakla n salmlardr. Bi lindii gibi, alt ll destan vezni Homeros'un lyada ve Odysseia'snda kullanlmakla Yunan iirinin douuna yol amtr, bu vezinse daktylos denilen bir uzun, ki ksa heceli ayak, yani llerden meydana gelir. Bu vez ne parmak vezni denmesi parmaklardaki bir uzun ve iki ksa boumdan ileri gelmektedir. Ne var ki Ege'de meydana geldii apak an lalan ve Yunan dilinin yapsna pek de uy gun olmad gzle grlen bu vezin efsane den de, arkeolojik buluntulardan da anlald gibi Ana Tanra kltyle sk skya baly d. Elin en ilkel insanlarda da by arac ola rak ne byk bir deer tad teden beri bi linirdi, ama atalhyk'te meydana karlan fresklerden bu simgenin ne kadar geriye gitti i, eski ta an bulduu grlmtr. Bu inan ve simgesi kesintisiz bir evrimle Phrygi a'l Kybele ve Efes'li Artemis kltne gelmi ve orada hem tapmn temeli olan raks ve mziin doup gelimesine, hem de dnyada r aacak bir iir lsnn yaratmna yol am olabilir. Halikarnas Balks'nn birok eserlerinde nerdii bu gr bugne bugn bsbtn kantlanm deilse de, din tarihine de, yazn tarihine de k tutacak bir bulu olarak deerlendirilebilir. Buluun doruluu nu pekletiren kantlardan biri de bu vezinde

u t\r IN :3 Ben ne bir dal ne bir obanm Oklarndan saknlmaz tanrym Koca Zeus'tur babam Gemii, bugn, gelecei Benimle bildi herkes, benimle bilir Saz tellerine ben verdim seslerini ilalar yaptm yabanl otlardan Ama bana are deil imdi hibiri Kimden kayorsun yle sen Asl sensin benim avcm Beni sen vurdun can evimden". Tavan kouyor, durmadan kouyordu Ardnda av kpei ter iinde Boynunu uzatm, yetimek zere Birinde umut vard, birinde korku Tavan ensesinde nefesler duyuyordu nk k gibi saran tanry Sevinin kanatlaryd. Gc kalmamt artk Defne'nin Koamyordu kaamyordu Sapsar, yalvard babasna Pene'nin sular stnde gezdirip gzlerini "Cezasn ekiyorum gzelliimin Irmaklarn gc de sen gibi tanrsalsa Ne yap yap deitir beni Baka bir biime koy baba". Yalvarmas daha bitmemiti ki Bir geveklik sard her yerini rtld gs yaprakla Kollar, salar dal oluverdi. Avc kollarna ald zaman Kalbi arpyordu Defne'nin Taze yapraklarn altndan. Yazk dedi tanr ok yazk Saramadan yitirdim seni Bari benim aacm ol da Yapraklarn elenk olsun kahramanlara Ezgilerde, trklerde anlsn bundan sonra Yan yana adlarmz Yazk dedi tanr ok yazk. Daphnis. ldkten sonra tannlatrlan Si cilyal srtma. oban iirinin kurucusu sa yld iin, Theokritos da, Vergilius da onun adna iirler yazdklar gibi, Daphnis adn bu trn bir simgesi olarak da kullanrlar. yk s udur: Daphnis tanr Hermes'le bir nympha'nn ogluymu. Doar domaz anas onu defne aalarndan bir korulua brak m, periler de alp bytmler, oban ola rak yetitirmiler. Daphnis yle gzel, yle yakklym ki, nympha'lar da, kr tanrlar da tutkunmu ona. Pan Daphnis'e kaval al w> Srlerini otlatrken Daphnis ya kaval alar, ya da kendi uydurduu trkleri agrrm. Ama gen yanda canna kym. Nedeni de u: Daphnis Nomia adl bir oban kzyla seviirmi. Nomla'ya mr olduka sadk kalaca na sz vermi, ama kral kz gzel oban bir gece sarho edip batan karm, yatm onunla. fkeye kaplan Nomia sevgilisinin iki gzn kr etmi. Daphnis de bir sr doku nakl yas trkleri arr, gzel dnyay gre mediine bir trl katlanamazmt. yle ki, sonunda bir uuruma atm kendini ve l m. Sylentiye gre, babas Hermes bir ka yaya ya da bir pnara dndrm onu. Her yl bu pnarn nnde sunular sunulurmu bu oban tanrya. Vergilius'un Beinci Srtma trksnde iki oban Mopsus'la Menalcas yle anarlar Daphnis'i (an yaynlar, 1. Z. Eyuboglu evi risi): Yok olmu artk Daphnis, nympha'lar Onun yrekler acs lmne alamlar, Bir tek gdc bile o ac gnlerde Srmemi boalarn rmaklara, Souk sulara, ey Daphnis. Evet, o gnler rmaktan ne bir yudum su ien, Ne de bir tutam ot yiyen sr olmu Otlaklardan. Ey Daphnis, inlemi o gn senin lmne Afrika'nn aslanlar bile. Dardanos. Atlas'n kz Elektra ile Zeus'un olu (Tab. 16). Dardanos Samothrake (Semendirek) adasnda kardei lasion'la birlikte yaarm, ama lasion lp aday da su basn ca, bir sal stnde karki kyya, yani Anado lu toprana gmek zorunda kalm. Orada kral olan Teuker iyi karlam onu. Teuker blgenin en byk rma Skamandros'la en byk da daia'nn ogluymu. Dardanos'a Teuker kz Batieia'y vermi ve ldkten son ra da tahtn. Dardanos kendi adn tayan bir ehir kurmu - bugn anakkale'nin bi raz tesinde Troya yolunda Dardanos tepesi diye bu tepe gsterilir - ve lkeye kral olduk tan sonra btn blgeye Dardanos ad veril mi. Dardanos bylece Troya kral soyunun atas olmutur. Ayrca Samothrake'den Kabir'ler (Kabirler) myster'lerini, giderek Kybele kltn Phrygia'ya getirmi olduu syle-

nir. Pallas heykeli olan Palladion'u Arkadya'dan alarak Troya'ya yerletiren de oy mu derler. Dardanos soyunun gelimesi lyada'da Aineias'n azndan yle anlatlr (l. XX, 215 vd.): Bulut deviren Zeus ilkin baba oldu Dardanos'a, Dardanos kurdu Dardanie'yi, O zamanlar kutsal tlyon yoktu, lml insanlarn byk ehri yoktu ovada. Dardanos'lular okpmarl lda'nm eteklerinde otururdu. Dardanos'tan Erikhtonios dodu, kral oldu, en varlkl adam oldu lml insanlarn. On bin ksra otlard ayrlarda, sevinirlerdi krpe taylarna bakp. Boreas, otlarken grd onlar, vuruldu, bir at oldu kara yeleli, bindi ksraklara, ksraklar gebe kald on iki tay dourdular, taylar bereketli tarlada hoplayp zpladlar, kotular baaklarn tepesinde, baaklara dokunmadlar, drt dndler denizin engin srtnda, alacal kpkler stnde drt dndler. Erikhtonios'tan Tros dodu, Troya'ltlarn kral. Kusursuz olu oldu Tros'un da: llos, Assarakos, tanrya denk Ganymedes. En gzeliydi Ganymedes lml insanlarn, tanrlar kard onu Olympos'a, Zeus'a arap sunan olsun diye, dediler gzelliiyle yaasn tanrlar arasnda, llos'un olu kusursuz Laomedon'du. Tithonos'la Priamos dodu Laomedon'dan. Lampos, Klytios, Ares'in dl Hiketaon dodu. Assarakos'un olu Kapys, Kapys'in olu Ankhises'ti. Ankhises'ten ben dodum, Priamos'tan Hektor dodu. vnrm bu soydan, bu kandan olmakla. Deianeira. Deianeira Kalydon kral Oineus'la Althaia'nn kz ve Meleagros'un kz kar deidir. Asl babas Oineus deil de, bir ara Kalydon saraynda misafir kalan Dionysos'mu. Deianeira kardei Meleagros gibi yi it bir kzdr, sava arabasn ve silahlarn kullanmasn bilirmi. Deianeira'nn ac yk sn Sophokles "Trakhis Kadnlar" adl tra gedyasna konu etmitir.

Herakles Hades'e iniinde Meleagros'un glgesine rastlar, Kalydon avnda can veren yiit ona kz kardei Deianeira ile evlenmesi ni salk verir. Herakles de yeryzne dnd nde gzel kza gnl verir, ama onu alabil mek iin nce Akheloos rmayla dvmek zorunda kalr (Akheloos). Sonra Deianeira ile evlenir ve Hyllos adl bir ocuklar olur. Yi it bir sre sonra kars ve oluyla Kaly don'dan ayrlr. Yolda derin bir rma ge meleri gerekir, at adam Nessos'a rastlarlar, Nessos rma geirmek iin Daianeira'y sr tna alr, o srada kadna yanamak ister. Karsnn lklarna koan Herakles at ada m Lerna canavarnn kanna batrd zehirli oklarndan biriyle vurur. Nessos can eki mekteyken Deianeira'ya yarasndan akan ka n alp by gibi kullanmasn tler. Bu ik sirle kocasnn sevgisini her zaman iin koru yabileceini syler. Trakhis'e varrlar, Herak les Deianeira ile Hyllos'u oraya braktktan sonra baka ilere koar. Bir ara Oikhalia kral Eurytos'u yener, kz lole'yi tutsak ola rak alr ve Deianeira'nn yanma gnderir. Za ferini kutlamak iin de karsndan yeni bir gmlek ister. Kocasnn tutsa olan gzel Iole'ye k olduunu ve kendisini onunla aldat tn haber alnca Deianeira korkun bir f keye kaplr, kskanlk iini kemirmeye ba lar, o srada Nessos'un byl kan aklna ge lir, yeni gmlei bu iksire batrarak Herakles'e gnderir. Yiit onu srtna giyer giymez gmlek derisine yapr ve korkun aclarla yakmaya balar. Gmlei karaym derken, derisi de yzlr. Bu dayanlmaz ikenceye son vermek iin Herakles Oita danda bir odun yn hazrlatr, kendini alevlerin iine atar. Deianeira da duyduu pimanla daya namaz, canna kyar. Trakhis'te mezar var m, gelen gidene gsterirlermi (Herakles). Deimos. Sava tanr Ares'in yanndan ayrl mayan Deimos'la Phobos deheti, panik, korku ve onun sonucunda meydana gelen bozgunu simgeiendirirler. Hesiodos bu iki tanry yle tanmlar (Theog. 933 vd.) (Ares, phrodite): Bu arada kalkan delen Ares'le Kbrsl Tanra phrodite'nln birlemesinden

iki ocuk douyodu, Phobos'la Deimos, (2) Troya'nn sava sonras efsanelerinde Bozgun ve korku yaratan tanrlardr bunlar. uydurulan bir kii. Deipylos, Trakya kral Belal, korkun savalarda bu tanrlar Polymestor'un Priamos'un byk kz lioiter kakarlard ordu birliklerini ne'den olan ogluymu. Ama kral Priamos en Yakp ykc Ares'in yardmyla. kk olu Polydoros'u ablasna emanet et mi ki, Troya'ya bir ey olursa onu korusun Deioneus. ksion'un kars olan Dia'nn ba diye. lione kendi olu Deipylos'la kardei bas. Deioneus kzn ksion'a verdikten sonra Polydoros'u kartrm ki, miras Polydoros'a kendisine sunulmas gereken armaanlar is deil de Deipylos'a kalsn. Ne var ki, Troya teyince, ksion onu ate dolu bir kuyuya atp dnce, Agamemnon Polymestor'dan Poly ldrm (ksion). doros'u ldrmesini istemi, Trakya kral bu nu yapm, ama Polydoros'u ldrdn sa Deiphobos. Priamos'la Hekabe'nin olu narak kendi olunu ldrm. Bir gn Deipy (Tab. 16). Troya savunmasnda yiite arp los, yani Polydoros, Delphoi kehanetine ba an savalardan biridir. Gz pek ve akll vurunca, khin ona yurdunun yanp yok ol olduu iin Hektor kardeleri arasnda en duunu, anasyla babasnn da ldn bil ok onu sever, ona gvenir ve bunun iindir dirmi, lione'den gerei renen Polydoros ki tanrlar, zellikle Athena Hektor'un l ablasn kocas Polymestor'u kr edip ldr mn salamak iin onu ara olarak kullanr meye zorlam. Polydoros stne lyada'da lar. Akhilleus'la Hektor lm-kabm savana bambaka bir yk anlatlmaktadr (Polydo girimilerdir ki, tanrlar Hektor'un leceine ros, Polyrnestor, Hekabe). karar verirler. Athena yeryzne iner ve n ce Akhilleus'a grnp kendisiyle birlikte ar Delos. Efsaneye gre, Poseidon gnn bi ptn, Hektor'u gidip kandracan syler, rinde yabasyla denize vuracak olmu, vurdu sonra Deiphobos'un klna girerek Hek u yerden bir para toprak, bir ada kvertor'a yaklar (l. XXII, 226 vd.). mi. Ama yaln kayalkm bu ada, stnde Deiphobos klnda Athena birka parlak bir ot bile bitmezmi, stelik de denizlerde szle iyice kandrr Hektor'u o da, gvenle yzer, dalgalarla oradan oraya srnrm. saldrr dmana, atar kargsn (l. XXII, 289 vd.). Gel zaman, git zaman tanra Leto doura Bundan sonraki sahne lyada'nn en doku cak bir yer aram (Leto, Apollon, Artemis). nakl, insanca deeri en yksek olan sahnesiZeus'tan gebe kald iin, Hera'nn hmna ugramm, bu yzden de hibir yer onu ba dir. Deiphobos'un ad gemez artk lyarndrmak istememi. Trakya'da Athos, Ana da'da. Ama sonraki efsaneler Paris ldkten dolu'da da dalarna, mbros, Lesbos, Sasonra, onun Helene iin Helenos'la yarma mos adalarna, Miletos ve Knidos ehirlerine ya girdiini, kadn kazanp aldn, onunla bavurmu, ama ne da, ne ada, ne ehir, evlendiini, sonra da Troya dnce Odyssehibiri almam Leto'yu Hera korkusundan. us'la Menelaos'un onun evine birlikte saldr Derken Leto gitmi, gitmi, karsna bir y dklarn, kendisini ldrp bedenini param zen ada km, ona seslenmi, demi ki para ettiklerini anlatrlar. Homeros'un en Deloslu Apollon'a Homerik hymnos'ta mo gzel, en temiz kiilerinden birini kirletip leke dern denebilecek turistik bir grle diyor ve lerler bylece. Biz onlara kulak vermeyelim, ant iiyor ki - ada doumuna izin verirse, bizim iin Deiphobos lyada'nn Deiphobos'u oraya yle bir tapnak yaptracak ki, btn kalsn, yani kaderin elinde oyuncak olup en geimini dnyann drt bucandan bu tap sevdii aabeyisine kyan trajik bir kii. naa gelecek olan gezginlerden, yakarlar Deipyle. Adrastos'un kz, Tydeus'un kars, dan karabilecek. Ve adada douyor ApolDiomedes'in anas (Tab. 23), (Adrcrstos, lon'la Artemis. Ne var ki dokuz gn, dokuz Tydeus). gece sanc ekiyor Leto, btn tanralar ba nda bulunduu halde douramyor bir trl, Deipylos. (1) lyada'da ad bir kere geen ta ki Hera'nn Olympos'ta alkoyduu kz Akha'l bir sava. Sthenelos'un arkada.

DEM II 1< ebe tanra Eileithyia yardma gelsin. O gelin ce, onuncu gn dnyaya geliyor ikiz tanr lar. Ondan sonra da Delos'a "parlak" anlam na gelen ad verilir ve Zeus onu topran dibi ne mhlar, Kyklad takmadalarndan biri olu verir. Ve hymnos drt ylda bir Delos'ta kut lanan Apollon trenlerini ye anlatr: Nice tapmaklarn oldu, nice kutsal korularn oldu; yce da balar senin oldu, ovalara bakan da balar, senin oldu denize dklen nice rmaklar; ama gnln sevindiren ver, ey tanr Delos'tu asl. Orada toplanrlar uzun etekli tyonya'llarm senin, kadnlarn ve ocuklarn getirirler ilanlarnda. Sonra balanr oyunlara, sana bal olanlar gelirler ziyaretine, yumruk, ezgi, dans yarmalar sunarlar. Onlar oyunlarda gren sanr lmszdrler. Sanki onlar iin zaman denen ey yok, ya yok. Kim grse bu erkekleri, bu gzel kuakl kadnlar, hzl gemilerini ve btn varlklarn kim grse onlarn, seuin ve cokuyla dolar yrei. Demeter. Homeros destanlarnda "gzel sal kralie", "gzel rgl Demeter" diye anlan toprak ve bereket tanras Demeter (adn "Ge-meter" toprak ana olarak akla yanlar vardr) Hesiodos'a gre Kronos'la Rheia'nn kz, ikinci tanr kuagndandr (Tab. 5). Rheia'nn ilk kz Hestia'dan hemen sonra domutur. yksn ksaca yle an latr Hesiodos (Theog. 911 vd.): Demeter'in de yatana girdi Zeus. Canllar doyuran, tarlalar tanrasnn. Ak kollu Persephone'yi dourdu Demeter, yeralt tanrs Aidoneus kard onu anasnn koynundan ve bilge Zeus brakt kzn ona. Demeter ekinleri ve zellikle buday sim geler, onun tek efsanesi mevsimleri simgele yen bir efsanedir. Bu efsane Yunan dnyas nn daha ok buday reten blgelerinde ge limi, tutunmutur. En ok tapldg yerler Eleusis ve Sicilya ovalardr, ama tapmna Girit'te, Trakya'da ve Peloponnesos'ta rastla nr. Demeter tapmnda da, efsanesinde de kz Persephone'den ayrlmaz. Kimi zaman "Ko re" (gen kz) adyla anlan Persephone ile Demeter'e "iki tanra" denir. Persephone'nin Aidoneus, yani yeralt tanrs Hades tarafndan karlmas Demeter kltnn de merkezindedir, tanrann Eleusis'te kutlanan myster'lerinde de bu efsanenin derin srlarna ermekle Demeter erenleri arasna karlrd. Bu efsaneyi E. Peterich'in "Kk Yunan Mitologyas"nda (M. Eg. B. yaynlar, eviren S. Baydur) anlatld gibi alalm: "Persephone bir gn oyun arkadalaryla birlikte ayrda iek toplarken birdenbire yer yarlm, tanr Hades arabasyla dar kagelmi, kz yakalad gibi kap gitmi. mitsizlikten ne yapacan bilmeyen tanr ana, kzn araya araya btn dnyada dola madk yer brakmam. Sonunda her eyi g ren ve bilen gne tanr Helios Kore'nin bu lunduu yeri sylemi. Bunun zerine Deme ter Olympos'tan kam, yrei szlayarak s sz bir yere ekilmi. Onun ksmesiyle topra n bereketi kalmam, insanlar ktlk tehlike sine uramlar. Zeus bouna onu bartrma ya alm, bouna Hades'ten kz geri vermesini istemi: Tanr kadn yalvarmalara kulak vermiyor, kendisine Hades'in sunduu nar meyvesini yemi olan Persephone bu sevgi bysyle yeralt hakimine balanm bulunuyormu. Btn yalvarmalarnn boa gittiini gren Zeus, Persephone'nin yln te ikisini yani iek ama ve meyve zaman n, anas Demeter'in, geri kalan te birini, yani k da kocas Hades'in yannda geir mesini kararlatrm. Bylelikle topraa ye niden bereket gelmi. Skntlarla dolu bu dolamalar srasnda Demeter bir kocakar klna girmi olarak Eleusis kral Keleos'un evine uram. Kraln kars Metaneira karsndakinin tanr olduu nu anlayamam. Demeter'e olu Demophon'u bakmak, bytmek zere vermi. De meter bir tanr besliyormu gibi ocuu nek tar ve ambrosia ile beslemi. Bir gn Metane ira stnineyi ocuu alevler iine tutarken ya kalam. ok korkmu olan kralieye tanra kim olduunu sylemi, byk bir i bozdu-

[)I:MOIX)KOS

unu bildirmi: Demophon alevler iinde b tn dnya balarndan kurtulup temizlenerek tanr olacakm; imdiyse bir lml olarak kalm. Baka masallara gre, Demophon'un er kek kardei Triptolemos tanrnn evlatlgym. Triptolemos kanatlan bulunan sihirli bir arabayla btn dnyay dolayor, insanlara tarla bakmn ve Demeter tapmn gretiyormu. Anlatldna gre, tanr kadnn kendisi Keleos'la oullarna Eleusis'teki De meter tapnan kurmak dn vermi. Bu tapnan mysteria denilen gizli tapm btn eskia boyunca byk bir sayg gr yordu" (Eleusis, Keleos, Metaneira, Tripto lemos). Demeter'in asion adl bir lmlyle mace ras da anlatlr. Bu macera tanralarn lm l erkeklerle sevimelerine bir rnek olarak gsterilir (Od. V. 125) ve asion'dan zenginli i, bolluu simgeleyen Plutos adl bir olu olur (asion, Plutos). Atina'da her ekim aynda yalnz kadnlarn katldklar "Thesmophoria" bayram kutlanr ve iki tanraya da "thesmophoriai" yani ya sa getiren, insanlara doal yasalar reten tanralar denirdi. Aristophanes "Thesmo phoria Bayramn Kutlayan Kadnlar" adyla bir komedya yazarak, kadnlarn nasl bu gizli trenler srasnda kadn dman Euripides'i suladklarn sahneye koymutur. Roma'llann tapndklar Ceres Demeter'den pek farkl deildir. Oysa Demeter'le Anadolu'nun bereket tanras Kybele arasn da hemen de hibir iliki kurulamaz. Demeter'e yazlm birok vgler vardr. Bunlarn en nemlilerinden biri Homerik de nilen bir hymnos'tur, biri de skenderiye'n a ir Kallimakhos'tandr. Demodokos. Bunca bin dizelik Homeros destanlarnda ylesine usta bir ya da birka ozann sesini, szn dinler de, bir tekinin adn reniriz yalnzca, o da Demodokos'tur. Demodokos Phaiak kral Alkinoos'un saraynda grevli ozandr. Adndan da belli olduu gibi demos; halkla ilikilidir. Bu, ozan, halka syler, halktan sayg grr; de erlidir, halkn sayd ve sevdii bir kiidir.

Odysseus kendisi yle tanmlar ozan (Od. VIII, 478 vd.): Ozanlar sayg grrler ve deerli bilinirler bu yeryznde yaayan tekmil insanlar arasnda, nk Musa retmitir onlara ezgi sylemeyi, Musa ok sever ozanlar soyunu. Kral Alkinoos da hibir leninden eksik et mez onu, lene oturulacak m, hemen a rr (Od. VIII, 44 vd.). Gelince altn ivili bir koltuQa oturturlar ozan, yemek dolu bir masa ekerler nne, sazn asarlar bann stnde bir engele ve lende, oyunda, bedenin de, ruhun da devineklerini yneten bu ozandr (Od. VIII, 261 vd.). Ozan Demodokos birka kez sahneye kp ezgi syler. Odysseia'da, Ares'le Aphrodite'nin aklarn syler (Od. VIII, 267 vd.), ve Troya savan syler, destanlk yiitleri anar, o sra Odysseus duygulanr, kimliini aa vuracak bir dilekte bulunur, yle der ozan (Od. VIII, 487 vd.): Daha ok sayarm, Demodokos, seni tekmil lmllerden. Sanat ya Musa retti sana, ya da Apollon. Ne gzel syledin Akha'larm destann, olduu gibi, neler yaptklarn ne gzel syledin, nelere katlandklarm, neler ektiklerini. Haydi imdi ge baka bir konuya, u tahta at olayn anlat imdi bize, Athena'nm yardmyla Epelos yapmt onu hani, getirmi Akropolis'e dayamt tanrsal Odysseus da kurnazca, llyon'u ykacak adamlarla doluydu ii. Anlatabilirsen bunlar, getirip bir biimine, bundan byle tekmil insanlara ben de diyeceim ki: Tanr sevdi onu, tanrsal bir iir balad ona. Odysseus'un da yiyordu ii iini, yanaklarm slatyordu kirpiklerinden szan
yalar...

Yalnz Alkinoos farkna vanr Odysseus'un aladnn, susturur ozan ve sorar konuu na niin ac gzyalar dktn "dinlerken Argos'lularn ve lyon'un bana gelenleri".

I I VII K VI

IAINKII AK SAVAI

Odysseus da ite o zaman balar Odysseia' yi, yani geirdii btn servenleri anlatma ya. Demodokos Odysseia destannn en sevim li, en kl bir kiisidir. Homeros'un kendisi midir? Kr ozan stne nice sz sylendi, ni ce mrekkep dkld. Homeros kr myd, deil miydi diye tartld. Okuyucu kendi duy gu ve izlenimine gre karar versin, ben bug ne dek okuduum bunca yaptlarn hibirinde air Homeros'un gz gibi gren gz grme dim. Demophon. Bkz. Demeter. Deukalion. (1) Soylar mythos'unda Hesiodos tun soylu insanlarn kendi elleriyle yok olduklarn, ad brakmadan br dnyaya g p Hades'in karanlklarna gmldklerini syler, ama bunun nasl olduunu anlatmaz. Tufan sz ve kavramna rastlanmaz en eski Yunan kaynaklarnda. Ne var ki Yunan mythos'unun Tufan kahramanlar Deukalion'la Pyrrha'nn, insanln bana gelen y kmlarnn kaynanda bulunan Prometheus ve Epimetheus soyundan olmalar (Tab. 3) hesiodos'un Smer, Babil ve Sam kaynakla rndan baz efsaneleri alp, bazlarn almad n gsterir. Yunanllarn Tufan efsanesi da ha sonraki bir ada, belki Tesalya'da uydu rulmu ve kahramanlar Deukalion'la Pyrrha Prometheus-Pandora mythos'una balanm olabilir. Bu efsane Hellen rknn atasn kur ma iine de yaram, yle ki Tufan'dan kur tulan Deukalion'la Pyrrha'nn bir olu olur, ad Hellen, onun da olu olur: Doros, Ksuthos ve Aiolos. Doros'la Aiolos dorudan doruya Dor ve Aiol rklarnn atas, Ksuthos ise ocuklar Akhaios'la lon yoluyla Akha'larn ve on'larn atas olur (Tab. 20; Tu fan, Hellen). (2) lyada'da ad geen bir Deukalion daha vardr: Girit kral Minos'la Pasiphae'nin olu ve Troya savana katlan Meriones'in dedesidir (Meriones). Theseus'un dostu olan bu De ukalion Kalydon avnda da bulunmu. Devler ve Tanrlar Sava (Titanomakia). Hesiodos Olympos tanrlarna kadar bir birini izleyen soylar, kuaklar, saydktan son ra, yle der (Theog. 630 vd.)-.

Titan tanrlarla Kronos oullar ki birileri, marur Titanlar, Othrys'de, brleri, tm nimetleri verenler, Olympos'un tepesinde oturanlar, uzun zamandan beri savayorlard gl saldrlarla birbirlerine girerek. Yrekleri hnla dolup taarak tam on yi/ cenkleti durdular, bitip tkenmek bilmiyordu bu kavga, belli deildi kimin kazanaca. Demek ki Zeus Kronos'u yenmekle ege menlii hemen ele alamad, Olympos' klarn saltanat ancak kendilerinden nceki kuakla on yl sren bir savatan sonra kurulabildi. Bu baarnn da ancak Yz Kollu Devlerin yeral tndaki hapislerinden karlmalaryla sala nabildii belirtilir. Othrys'le Olympos ikisi de Thessalia'nn birer yksek doruudur. Bu iki dan tepesinden srdrlen sava Theogonia'nn en renkli, en devinekli sahnelerindendir (Theog. 666-735): Ogn tanr ve tanra hepsi azgn bir cenk havas estirdiler, Hepsi, Titan tanrlar, Kronos oullar ve Zeus'un gn na kard glerine dayanlmaz azgn devler, Her birinin yz kolu vard onlarn omuzlarnda heybetle savrulan, her birinin elli de kafas vard gl bedenlerinin omuz balarnda. Dikildiler Titan'lara kar korkun savata koca ellerinde yaln kayalarla. Titan 'lar da atlyordu evkle sra sra, her iki taraf gsteriyordu var gcn. evrede sonsuz deniz homurdanyordu, Toprak kkredi birden gr sesiyle, engin gkler yanklanp inildedi lmszlerin saldrlar altnda, koca Olympos sarslyordu temelinden, ar bir deprem iniyordu Tartaros'a kadar kararak gmbrtsne korkun saldrlarn savrulan kayalarn, grzlerin. Haykrlarla yklyd atlan her ey, iki tarafn birbirine karan sesleri ykseliyordu yldzl gklere kadar, korkun bir kargaaya dnerken boumalar. Zeus da artk tutmaz oldu fkesini. Yrei dolar dolmaz fkesiyle btn gcn salveriyordu ortaya. imekler sayordu gkten ve Olympos'tm. grbz elinden frlayp uuyordu yldrm

gk grltleri arasnda parl parl, sallayp savuruyordu kutsal alevi gittike sklaan imekleriyle. Drt bir yanda, atr atr yanyordu canllara can veren Ana Toprak, bar bar baryordu ate alan ormanlar, kaynyordu karalar ve ekinsiz denizler, yakc bir soluk saryordu yer olu Titan 'lan koskaca alevler karrken bulutlara; ne kadar gl de olsa Titan tanrlar kamayordu gzleri imek ve yldrmlardan, akl almaz bir azgnlk sarmt evren boluunu, gzlerin grd, kulaklarn iittii gklerin yerle arpmasndan doabilecek grntlere ve seslere benziyordu. Daha byk olamazd gmbrt. Biri kerken teki stne dse onun. Bylesine bykt gmbrts birbiriyle cenkleen tanrlarn. Rzgrlar da karp bu kaynamaya savuruyorlard sarslan topra kartrp birbirine tozlar, imekleri, yldrmlar, gmbrtleri, byk Zeus'un bu sava silahlarn. Bir yandan br yana tayorlard savalarn bar arlarn. Yamand gmbrts bu korkun savan ve yamand gzlere smayan grntleri. Derken, herkes hmla birbirine girmiken sava duraklayverdi birdenbire. Ama n saftaki Kottos, Briareus, Gyes, savaa doymayan bu yz kollu devler azdrdlar yeni batan sava: yz ta birden frlad bu devlerin gl kollarndan. Kapkara saldrlarla ezdiler Titanlar, yol yol topran altna tktlar onlar, vurdular zincire yendiklerini ve gkler ne kadar uzaksa topraktan topran o kadar altna gmdler onlar. Bir rs gkten dse dokuz gn, dokuz gece ancak onuncu gn varabilirdi yeryzne ve tun bir rs dse yeryznden ancak dokuz gn, dokuz gece sonra varabilir Tartaros'a. Tuntan bir duvar evirmitir oray, kat karanlk sarar dar boazn, stnde kkleri bitegelmitir topran, ve ekinsiz, usuz bucaksz denizin. te orada sakldr Titan lar karanlkta bulutlar toplayan Zeus'un istemiyle. Gleri yetmez kmaya oradan Poseidon kapamtr tun kaplar,

drt bir yanda ykselir duvarlar. Kalkan tutan Zeus'un buyruuyla durur orada sadk birer beki gibi Gyes, Kottos ve cokun yrekli Briareus. Dia. Deioneus'un kz, ksion'un kars (ksion). Diana. Erken alardan beri Yunan Artemis'iyle bir tutulan talya'l bir tanra. Diana'nn Roma'da anlatlan efsaneleri Yunan Artemis'inden esinlidir. Orestes talya'ya Tauris Artemis'ini getirmi ve Nemi'ye yerletir mi. Gerekten de Latium'un bu ehri evre sinde bir gl, kutsal bir koru ve Diana'nn bir tapna vard. Tauris'te olduu gibi burada da tanraya insan kurban edilirdi. Tapnaa barahip olabilmek iin kendinden nceki barahibi tanraya kurban etmek gerekirmi bu tapnakta. Baka bir efsaneye gre, tanr Asklepios'un dirilttii Hippolytos Artemis'e karlp talya'ya getirilmi ve Virbius adyla tanrann kltne girmiti. Roma'llarn gznde Diana avc tanra deil de, daha ok Apollon'un kardei bir k tanras saylrd (Artemis). Dido. Kartaca kraliesi Dido'nun efsanesi Vergilius'un "Aeneis", destanna dokunakl bir sevda roman olarak girmezden nce de vard ve yle anlatlrd: Fenike kenti Tyros'un kral iki ocuk brakarak lm, biri kz Elissa, br olu Pygmalion. Babas l d zaman Pygmalion ocukmu, ama halk onu kralla semi, amcas Sicharbas' da naip olarak saptam ve Elissa'y onunla ev lendirmi. Ne var ki Pygmalion amcasnn de finelerine gz dikerek Sicharbas' ldrtm. Bu korkun durum karsnda Elissa Tyros' tan gmeye karar vermi ve yanna kentin ileri gelenlerinden bir grupla Sicharbas'n de finesini de alarak denize alm. Yolda gider ken gemiden azna kadar dolu torbalar atyorlarm denize. Dido bu torbalarn iinde Sicharbas'n altnlar olduu kansyla kardei ni aldatmaya girimi, oysa torbalar kumla doluymu. Gmenler, gide gide Afrika'nn Libya kylarna varmlar ve orada karaya kmlar. nce Kbrs'a urayp Aphrodite tapnandan seksen gen kz kararak ken dilerine e edinmiler. Libya yerlileri Elissa ile

adamlarn iyi karlam, bir kzn pstekisine sacak kadar topra seip oraya yerle ebileceklerini sylemiler. Elissa da bir kz derisini yle ince eritler halinde kesmi ki, epey bir topra elde edip oraya bir kent kur maya koyulmu. Bu kent sonradan Kartaca diye anlacak Roma'nn dman, byk Afri ka kentidir. Elissa orada kralie olur, ne var ki yre krallarndan biri ona talip kar, ev lenmek ister. Elissa bu istei tiksintiyle kar lar, ama komu krala kar koyamayacan bildii iin, aylk bir dnme sresi ister, o srada len kocasnn ruhunu yattracan syler. ay sonra da bir odun ynnn s tne karak kendini diri diri yakar. Vergilius'un bu efsaneyi kullanarak yaratt yk yledir: Elissa'nn ad Dido'ya evri lir, Sicharbas Sychaeus olur. Destan, Aeneas'm Kartaca topraklarna ayak basmasyla balar, kentini kurmakta olan kralie Troya'l kahraman grr grmez arplr, tanra Aphrodite'nin dzenlerine kurban gider. Ak ona her eyi unutturur, Vergilius kralienin Aeneas'a Troya savan nasl anlattrdn uzun uzadya gzmzn nne serdikten sonra, bir av srasnda frtna ve doludan ka an Troya'l kahramanla Kartaca'l kralienin nasl bir maaraya snp orda Eros'un okla rna dayanamadklarn, byk bir ak harlayyla birbirinin olduklarn anlatr. Hemen Fama diye bir tanra kar ortaya, dedikodu yu simgeleyen, bu Fama gider dnyann drt bir yanna yayar haberi, Dido'nun Aeneas'la sevitii haberini; Zaman geer, Dido akn kz kardei Anna'ya aar, bu srada komu kral arbas Dido'nun bir yabancyla sevime sini rezalet sayarak Dido'y sktrr. Tanrlar da Odysseia misali araya girerler ve Aene as'a haberci gnderirler ki, kaderi Dido'nun yannda keyif srmek deil, talya'ya gidip yeni bir kent, bir devlet kurmaktr. Aeneas boyun eer, gizlice kamaya hazrlanr, Dido farkna vanr, aralarnda sert bir tartma, b yk bir kavga kopar, kralie sevgilisini alkoyamayacagn anlar ve canna kymay gze alr; bir odun yn hazrlatr, Aeneas'la bir lik, beraberliklerini yanstan ne varsa hepsini oraya yar, gece yars gene tanrlarn drt s zerine Troya'llar yelken atklarnda, Di do gidilerini gzler, sonra klcnn stne

atlarak kendini ldrr. Bylece hazrlanan odun yn lsnn yakld odun ygm olacaktr. Uzaklaan Aeneas ufukta sevgilisininin yanan mezarndan ykselen dumanlar grr. Bu serven Latin airinin en gzel, en ili dizeleriyle dile gelmitir. Anna diye anlan kz kardei belki de ilerde Anna Perenna adyla taplan Roma tanrasyla bir tutulabilir (Aineias, Anna Perenna). Didyma-Didymeion. onya'nn en byk kenti Miletos'un Didyma denilen yerde kur duu Apollon tapnana "Didymeion" denir di. lka yazarlar bu adn kaynam vermi yorlar; ikiz tapnak, ya da ikizler tapna an lamna gelen bu ad, iki doruklu bir dadan, ya da tanr Apollon'un sevdii ikizlerden gel medir diyenler var. Oysa Didym-kk Yu nanca deil, Anadolu'nun yer adlannn ou gibi, Yunan ncesi bir zamandan kalma olsa gerek. Nitekim Apollon'a - Apollon ad da Yunanca deil, onu Yunan diline balamak amacyla yaplan btn aklamalar yetersiz dir - Greklerin Anadolu'ya gelmesinden n ce tapndrd herhalde Didyma'da. Pers savalarndan sonra onya'nn yeniden kalknmasyla Miletos Didyma tapnan bir daha kurmak ve bilicilik merkezini canlandr mak yoluna gider. Bu i ok byk apta tu tulur: Mimar olarak, Efes'te yanan Artemision'u yeniden yapan Panionios'la Milet'li mi mar Daphnis seilir. Bitince Didyma tapna dnyann sekizinci harikas olacaktr. Ne var ki yeni Didymeion 150 yl boyunca Milet'in hazinesini ypratt halde, bir trl tamamla namam, tapnak hibir zaman doru drst bir atyla rtlememitir. Hristiyan ortaa nda Didyma' nn hl orada durduu ve bel ki de canlln srdrd tapnan taba nnda izili grlen halardan belli. Ik tanr Apollon'un gcn Hristiyanlar da kolay ko lay sndrememi olacaklar ki, hemen arka larndan gelen puta tapanlar halar birer dai reyle evirmiler. Didymeion'a gelen duaclar, Panormos li mannda karaya iner ve drt Idlometrelik, as lanlarla ssl yolu yryerek varrlard tapna a. Delphoi'de olduu gibi Didyma'da da falclar kadnm. Ellerinde kutsal bir denek, bir kuyunun stnde oturur, kara sularda gr-

dkleri ltlar yorumlarlar ve bilicilere fsldarlarm. Tanr sarholuuna kaplm kad nn azndan geliigzel dklen szleri ve zinli dizeler halinde dile getirmek de bilici ra hiplerin greviydi (Brankhos, Brankhosoullar). Dike. Dike, Themis'le Zeus'un kz ve Eunomia ve Eirene'yle birlikte Hora'larn biridir. Ad Yunan dilinde birok anlamlara gelir; simgeledii balca soyut kavram hak, doru luk ve adalettir. Dike szc, adaletin uygu land mahkeme iin de kullanlr, mahke mede verilen hkm iin de; "diken didonai" deyimiyse ceza grmek anlamna gelir. Dike insanlar arasnda yaar, onun iindir ki, iirde de, dzyazda da ok ad geer. Di ke kavramndan Yunanllarn ne anladn iyice kavramak iin balca kaynaklarmz Hesiodos ve tragedya yazarlar olsun. Bu kavra m incelemeye deer. Hesiodos'un ikinci byk eseri "ler ve Gnler"de Dike'ye 180 dizeye yakn uzun bir blm ayrlmtr. Bu blm Hesiodos'un b tn hayat felsefesini verir. Yalnz Hesiodos'u tanmak bakmndan deil de, orta halli bir insann toplum iinde Dike tanrsal kavramn nasl grp, nereye yerletirdii asndan in celemek istiyoruz bu paray. Blm bir hay van masalyla balar (i. 202 vd.); "krallara" yani kadlara, yarglara seslenen air hay vanlar dnyasnda kaba kuvvetin hkm sr dn, ama insanlar dnyasnda yle olma dn syler. nsanlar arasnda Dike vardr. Dike tanr Zeus'tan gelir, Dike yani doruluk topluluklarn varln ve mutluluunu salar. Hesiodos burada tanra Dike'ye uzun bir v g yazar. Kardei Perses'ten hakszlk gren ve yarglarca korunmayp hakkn alamayan Hesiodos'un Dike'ye bu vgs patetik ol makla kalmaz, kendilerine yarg deyip de rvet alarak erilik yoluna sapan krallara da etkin bir derstir. Soylar mythos'u dnyay bir cehenneme evirmekle bitmiti. Yoksulluk, umutsuzluk sarmt ortal, insan Pandora'nn iledii su (ki buna da su denmez ya, bir tedbirsiz likti sadece) yznden ne kadar ktlk var sa, hepsini balarna bela etmilerdi. Bundan kurtuluu adalete gvenle, Dike'yi insanlarn

arasna almak, onu her ite uygulamakla gr mek ve salk vermek Hesiodos'un Yunan d ncesine en byk katksdr. Kratos'la Bia'y kendine balca yardmc eden Zeus burada bir zorba olmaktan kyor, insanla yarar ve iyilik getiren tanr, gerek bir tanr oluveriyor. Yeryz de yeni batan bir altn aa, bir cennete dnyor. Doruluk zerine kurulu bir insan cenneti. Hesiodos'un bu yce grn tragedya yazarlar da benimser, benimseyenlerin, dile getirenlerin banda da Aiskhylos gelir. Ahla k her eyden stn tutan bu air, dorularn ocaklarnda mutluluun rnleri bulunduu nu syler (Aam. 750 vd.); Sophokles de Elektra tragedyasnda, ilenen suun hemen peinden Dike'nin tanrlar Erinys'lerle bir likte geldiini ileri srer (Elekt. 472 vd.). iirde bir tanrsal varlk olarak canlandrlan Doruluk gitgide soyutlar Yunan dzyazsn da ve sonunda Platon'un bunca diyalogunda, znn nitelikleri, toplum iinde yeri ve etkisi aratrlan "to dikaion" diye cinsiz bir felsefe kavramna dner. Diktynna. Bkz. Britomartis. Diktys. Bkz. Danae. Diomedes. (1) Bir Trakya kral. lkesine ge len yabanclar atlarna yem olarak verirmi. Herakles, Diomedes'i kendi atlarna yedirerek bu vahi treye son vermi (Herakles). (2) Tydeus'la Deipyle'nin olu, Troya nnde savaan Argos'lu yiitlerin en yama n (Tab. 23). Diomedes'e verilen sfatlar hep savata stnlk gsterir niteliktedir. Babas gibi nl, gl bir at srcs olmaya zenir Diomedes. Diomedes'e btn bir blm ay rlmtr Ilyada'da, orada tanra Athena ona destek olup, her trl yiitle, giderek tanrlar la bile boy lmeye kkrtr onu. ki ben zetmeyle Diomedes'in atlganl dile getirilir (l. V, 142): Tpk bir aslan gibi kudurmutu ite dev yapl Diomedes, Troyahlara saldrnca. (l. V, 87 vd.): Eriyen karlarla beslenip taan bir rmak gibi kpryordu Diomedes ovada. Zeus'un yamuru yanca saanak saanak,

DONYSOS birdenbire kabarr, taar o rmak, akar hzla, ykar snrlarn, tutamaz onu st ste yl toprak, bol iekli bahelerin duvarlar tutamaz onu, gelir, yok eder insanlarn el emeini. Troya'hlarm sralar Tydeus olunun elinde oluyordu iste byle darmadan, ok kalabalktlar, ama dayanamyorlardt. Diomedes, Lykia'k yiit Pandaros tarafn dan yaralannca bsbtn kudurur, art arda alt Troya'h ldrr, iki esir aldktan sonra Pandaros'u da tepeler (V, 290 vd.), Aineias', iki insann kaldramayaca kadar ar bir tala yaralar, o srada olunun yardmna koan Aphrodite ile arpr. Aphrodite ile yetinmez, Ares'i de yaralar Diomedes (V, 855 vd.). Destan boyunca sa vata da, karada da n planda grrz Diomedes'i. Odysseus'la birlikte gece kefe kar, Troya'h gzc Dolon'u ldrrler (X, 272-279), ldrmeden nce de birok srlar alrlar azndan. Sonra Trakya'llarn kam pndan geerken, korkun bir katliam yapar lar, nderlerleri Rhesos'u ldrp, atlarn alp gtrrler. Diomedes, takn canl da olsa, yasa, tre bilmez bir yiit deildir. Glaukos'la arp maktan vazgemekle konukluk kurallarna saygsn belirtir (l. VI, 12 vd.) (Glaukos, Bellerophontes). llyada'dan sonraki destanlarda Odysseus'la birlikte Lemnos'a gidip Philokte'tes'i aradklar anlatlr (Philoktetes). Troya sava bitip de Argos'a dnnce kendisini al datan kars Aigialeia'nn kurduu tuzaktan zor kurtulmu. Bu ceza ona yaralad Aph rodite'den gelmeymi. Diorfiedes "Thebai'ye Kar Yediler" desta nnda da rol oynar. Babas Tydeus Adrastos'un damad olmak bakmndan bu seferde n planda savam ve byk bir n kazan mt. At adam Kheiron tarafndan yetitirilen Diomedes de dedesi Adrastos'tan Argos tah tn miras aldktan sonra, babasnn cn al mak zere Epigon'lar seferine katlr. Diome des gc kuvveti ve gzpekligiyle Yunan ef sanesinde Herakles'ten hemen sonra gelen stn bir yiit saylr. Dione. Hesiodos Dione'yi Okeanos'la Tethys'ten dogma bin Okeanos kz ara snda sayar (Theog. 253). Homeros destanla rnda bu tanra Zeus'Ia evlenerek Aphrodite'nin anas olur. Gzellik tanras olu Alneias'i korumak iin savaa karp da Diomedes'in kargsyla yaralannca, Dione onu tam bir ana efkatiyle sarar, tler verir, ya rasn iyi eder (l. V, 370 vd.): Aphrodite, anas Dione'nin kapand dizlerine. Dione kollaryla sard kzn, okad diller dkt: "Hangi tanr kyd sana, yavrucuum, gz gre gre bir ktlk m iledin ki?" Karlk verdi cilveli Aphrodite, dedi ki: "Tydeus olu, takn canl Diomedes vurdu beni, sevgili olumu, Alneias' ekiyordum savatan; tekmil insanlar arasnda onu severim en ok. Kavga Troya'Ularla Akha'lar arasnda deil artk, Danao'lar balad lmszlerle arpmaya". Karlk verdi yce tanra Dione, dedi ki: "Aldrma kzm, sk diini, barna ta bas. Biz Olympos'ta saray kurmu tanrlar ok ektik insanlardan, epey de ektirdik birbirimize... Diomedes'i de gk gzl Athena sald senin stne. Ama unu bilmiyor Tydeus'un o lgn olu: lmszlerle savaan insan ok yaamaz". Byle dedi, sildi iki eliyle Aphrodite'nin bileindeki z, yara iyi oldu, ar aclar dindi. Dionysos. Dionysos adndaki tanrnn ilk a din, efsane, sanat ve yaznnda ne denli bir yer tuttuunu Apollon'a ayrdmz bl mn giriinde tanmlamaya altk. Sabahat tin Eyuboglu'nun Fransz bilgini Mario Meunier'nin evirisinden dilimize aktard "Bakkha'lar" kitabnn nsznde syledii gibi, "Euripides'in bu tragedyas eski Yunanistan' da Dionysos dininin ncil'i yerinde" idi. Biz de, dinsel kiilii dal budak salm, tapm e itli ve ayrntl inan ve grleri, insanln derine giden birok dncelerini bir araya toplayp yanstan bu tanrnn incelenmesine "Bakkha'lar" oyunundan aldmz bir par ayla balamak istiyoruz. nanyoruz ki, bu parann gereince yorumlanmas bize Di-

onysos tanry btnyle kavramak ve doru yolda anlamak olanan verecektir: Tragedya'nn alnda Dionysos sahneye karak yle konuur: Dionysos te ben, Zeus'un olu Diony sos, Kadmos'un kz Semele'nin yldrm dolu imekler iinde dourduu tanr, Thebai top rana ayak basyorum. Tanrlmdan soyu nup insan suretine girdim... Ben Lydia'nm al tn ovalarndan geliyorum. ran'n gneten kavrulan krlarn, Baktrla'nm uzun surlarm; Media'nm buzlarla rtl topraklarn, saadet diyar Arabistan', tuzlu denizin kylarnda uzanan btn Asya lkesini, Barbarlarla Hellen'lerin kark yaad, gzel hisarlarla ss l ehirleri dolatm. Oralarda korolarm top ladm; dinimi, ayinlerimi rettim; imdi ken dimi Hellen'lere tantmak istiyorum. Hellen topranda Bakkha'larn keskin lklaryla nlattm, kadnlarnn plak vcutlarn ceylan postlaryla sarp ellerine thyrsos'u, sar makt asay verdiim ilk ehir Thebai oldu. Tanr Thebai'de gerekletirmek istedii amac da anlattktan sonra, Bakkha'lar koro su girer ve aadaki ezgiye balar: Bakkhalar korosu: Asya topraklarndan geldim, yce Tmolos'u atm, tanrmz Bromios urunda durmadan, yorulmadan kouyorum. Euhoi diye bararak Bakkhos'un erefine. Kim o, yolda gezen? Kim o, kim o, yolda gezen? ekilsin herkes damnn altna, temizleyip kapansn btn azlar; imdi ben, Euhoi sesleriyle Dionysos'u kutluyorum. Ne mutlu baht ak olana, ne mutlu tanrlarn srlarna erene! Hayatn temizleyip gnahlardan ruhunu Bakkhos'a verene! Ykayp btn kirlerini dalarda Tanrnn delisi olana! Ne mutlu, yoluyla kutlayana Kybele anamzn cmblerini; ne mutlu, tyrsos'u sallayarak bana sarmakt elengi takarak Dionysos'un ardndan gidene! Haydi, Bakkha'lar, durmayn, indirin Bromios'u Phrygia dalarndan; getirin Dionysos'u, tanr babann tanr olunu,
>)>

Hellen lkesinin mutlu ehirlerine. O tanrlar ki bu, anas, eski bir zamanda, doum sanclar iinde, arpld Zeus'un yldrmlarna; can verdi drp karnndakini. O zaman Kronos'un olu Zeus ald den ocuu, grmesin diye kars Hera, sokup kendi baldrna altn kancalarla kancalad. Sonra, Moira'lar vakti doldurunca Zeus dourdu boa boynuzlu tanry; bana bir elenk takt ylanlardan. Onun iin Mainad'lar ylanlar toplar, salarna rerler. Ey Thebai, Semele'yi besleyen toprak, takn artk sarmak elenklerini Alsn iekleri, alsn gzel meyveli yeil saparnann! Brn yapraklarna meelerin, amlarn! Giyin benek benek ceylan postunu, sslen ak koyunlarn ynnden rglerle, yansn elinde narteks'lerin snmez atei! Yakndr yeryznn korolarla coup tamas. Bromios geliyor, olaylaryla, dadan daa, Dionysos delisi kadnlarn gergeflerini, mekiklerini brakp katklar dalara. Ey karanlk diyar Kureta'larm, Girit'te Zeus'un doduu kutsal maaralar, orada icat ettiler, benim iin, sorgutu mifer giyen Korybant'lar embere gerilen deriyi, Orada kart cokun davul sesleri Phrygia kavallarnn tatl nefeslerine. Korybant'lar davulu Rhea anamza verdiler Bakkha'larn lklar arasnda gmbrdesin diye. Onu cokun Satryr'ler Ana Tanradan aldlar, sesini korolara kartrdlar, Dionysos'a ho gelen Trieterit bayramlarnda Komak ne gzel, dalarda Bakkhos alaylarnn ardndan! Sarlp gezmek benekli ceylan postuna, serilip yatmak topraa! Yakalayp boazlamak yaban tekelerini. Kanlarn imek, i i yemek etlerini! Euhoi! diye barnca Bromios. atlmak Lydia'nm, Phrygia'nn dalarna! O zaman yeryznde derelerde st akar, derelerde arap akar, bal akar;

ykselir sanki yerden, ad tayan birka dag ve Aydn yresinde Lbnan buhurunun dumanlar. Nysa (Sultanhisar) adl bir kentin ykntlar Bakkho, elinde kzl alev saan narteks, da grlr. Dionysos'un batanrs olduu sihirli gr salar rzgrda, da hangisidir? Herhalde zellikle hibiri, bu koturur peinden dalara dm korolar. Nysa ad Olympos ve da gibi yksek dala Ve haykrr ruhlar coturan sesiyle: ra verilen bir genel ad olsa gerek, tanr da ''HeyBakkha'lar, koun, bir doa tanrs olarak yksek bir dan do koun Bakkha'larl ruunda domu ve o dala simgelenmekteIrmandan altn akan Tmolos'u dir. enlendiren kadnlar! Dionysos adnn etimolojisi bylece aklan Kutlaym Dionysos'u mad gibi (kimi mitograflar bu adn iki kez derin gmbrtl davullarnzla; doan anlamna geldiini ileri srerler, ne Euhoi sesleriyle arn Euhios tanry! var ki bu aklama Yunancada desteksiz kalr) Phrygia'dan kopup gelen gzel lklar tanrya verilen br adlar da anlamszdr. karsn, sizi dadan daa koturan Bakkhos ne demek? "Bakkheuo" diye bir fiil, kavallarn tatl seslerine". "bakkheion" diye bir isim geer szlklerde, O zaman Bakkha, sevin iinde, bunlar Bakkhos cokusuna kaplmak, Bakk srar, ayra giden bir tay gibi hos gizemlerini kutlamak anlamn tar ve anasnn ardndan; Bakkhos adnn kendisini aklamaz. Bakk atlr bir ok gibi ileri. hos adnn Trakya kaynakl olduu ileri srl (1) ADLARI. Bu metinde de grld gibi se de, obakkhos olarak da karmza kmas tanrya bir adla deil, birok adlarla seslenildndrcdr ve Bromios, Euhios ve akk mektedir: Dionysos, Bakkhos, Bromios ve hos gibi, tanrnn br adlar gibi bir ses ben Euhios, biraz tede Dithyrambos ve baka zetmesi, bir nlemden tredii kansn uyan metinlerde de akkhos ve lobakkhos. Hibir drr. Gerekten de Euhios, Bakkha'lar alay Olympos tanrs bu kadar ok adla anlmaz, nn krda, bayrda kendinden gemi olarak ok adllk olsa olsa Anadolu Ana Tanras tanr cokusu iinde kounca bard "EuKybele ve onun benzeri Artemis'te grlr. hoy" ya da "Euhay" seslerinden tremedir,' Ayn kaynaktan olduu yukarda okunan par akkhos ise lk anlamna gelen "iakkhe" a boyunca da anlalan Dionysos'un adlar szcnn erkek adna evrilmesidir. Broanlamldr. Birincisi yani Dionysos ad bug mios'a gelince, aka bir ses benzetmesidir ne bugn bsbtn aklanm deildir. Diove grleyen, gmbrtl anlamndaki bu sfa ve -nysos diye iki kkenden katktr, Diotn ve ondan treme su, ate, frtna ve davul Zeus'un zneden gayr hallerinde grlen grltsn yanstt grlr. Dionysos do (Dios, Dia, Dii) kkeni tamakta, ki bu k ayla karan, doay simgeleyen ve tanr ol ken Latince Deus'ta grld gibi tanr an duuna gre, adlar da insann doa karsn lamna gelmektedir, buna Nysa eklenince, da kard ses ve nlemlerle dile getirilir. Bu Dionysos Nysa tanrs, giderek Nysa Zeadlarnn ardnda ya da kaynanda insan d us'udur demek. Neymi bu Nysa? "Vahi ncesi ve mantyla kurulmu bir kavramsal hayvanlar yata Nysa da" deniyor Bakkszck arama bounadr. Dionysos cokusu, ha'larda, tpk da da iin Homeros metinle yani arap ve sarholuk insanlar iinde yaa rinde sylendii gibi. Ama Nysa da ile bir tu dklar kalplarn basksndan da kurtard tulmuyor, aklamalarda Nysa, efsanelik bir iindir ki, bu tanrya Yunanca "Eleutheros", da diye gsteriliyor: Hermes, Zeus'un buy hr, zgr, zgrlk veren sfat taklm, Ro ruuyla Dionysos'u ocukken bu dan peri ma dininde de Dionysos'un Latince ad, tam lerine emanet etmi (tpk Zeus'un Girit ma bu anlama gelen Liber olmutur. aralarnda nympha'larca bytld gibi), bu dag ise Homeros'un lyada'snda Trak ya'da gsterilir (l. VI, 133), ama Tesalya'da, (2) DOUU. Dionysos dardan gelme m Makedonya'da, giderek Hindistan ve Arabis tanrdr, hem yabanc, hem de Hellen pantan'da da Nysa dalar vardr, Anadol'd. m tleon'una aykr den bir tanrdr. Bu tanry

benimsemekte Yunanistan'n glk ektii, ona kar direndii Dionysos stne anlatlan efsane ve masallarda dile gelir. Denebilir ki, btn efsaneleri bir tek motif stne kurulu dur: Tepki ve diren. Dou efsanesi buna rnektir: Anas Kadmos kz Semele Zeus'la birleir, ama seviti i tanrnn gcne tam inanmamtr ki, onu btn ara ve gereleriyle grmek ister, by lece yldrmla arplp lr. Karnndaki yedi aylk ocuu da Zeus alp baldrna koyar ve ikinci bir doumla meydana karr. Bu ikinci doum motifini Athena'da da grmtk, u farkla ki Athena Zeus'un kafasndan, Diony sos ise baldrndan doar. Efsanenin anlam ve simgesi de udur: Hellen'lerin batanns Zeus'tur, dardan gelme bir tanrsal varl ne yapp yapp onun buyruuna sokmak, on dan km olarak gstermek gerekiyordu. Semele efsanesi ite bu amala uydurulmu, byle bir balant kurma abasnn rndr. Bu efsanenin merkezi olarak gsterilen blge de nemli: Boiotia ve bakenti Thebai Yuna nistan'da en tutucu ve gerici bir yre saylr d, nitekim Semele'yle doum efsanesinden sonra, Pentheus tipi de buradan kmtr (Semele, Pentheus). Homeros destanlarnda ad bir tek kez ge en Dionysos iin ayn tepkiyi dile getiren bir baka efsane anlatlr: Lykurgos efsanesi. Lykurgos Trakya'ldr, ama o da Pentheus gi bi kovalamaya kalkar "Dionysos'un stninelerini", yani Bakkha'lar, bu yzden de ceza grr, kr edilir (Lykurgos). Ne var ki lyada'daki bu parada Dionysos insandan kor kup kaan ve denizin iindeki tanrlara s nan bir dlek gibi gsterilir. Homeros des tanlarnn zamanndan Euripides'in "Bakkha'lar" yazd aa kadar ok ey dei mi ve Dionysos, dardan gelme bu gl tanr Yunanistan'da epey tutunmutur bes belli. (3) KAYNAK VE NTELKLER. Sonradan ve bir amala uydurulduu besbelli olan Semele ve Thebai hanedanndan dou efsanesi, tan rnn kaynaklarn aa vuran anlatmlarda da tutarsz deiiklikler yaplmasna yol a mtr. Dionysos Thebai'de Semele'den do musa, ta Hindistan ve Arabistan'dan gelii
<)/l

ne oluyor? eliki yle zmlenmi: Yuna nistan'da doduu halde tanrnn Uzakdoguya bir yolculuk yapt - turistik bir gezi gibi bir ey - sonra da asma kt, arap ve kendisine tapnanlarn alayyla birlikte yurda dnd ve dardan getirdii bu armaanlar kendi yurttalarna (Pentheus Dionysos'un teyze ocuu olur) bin zorla benimsettii an latlyor. Oysa Euripides'in tragedyasndan da Dionysos'un asl kayna aka ve btn ay rntlaryla belli olmaktadr. Dionysos bir Lydia-Phrygia tanrsdr, Homeros destanla rnda dpedz Asia diye anlan yreden gel medir. Bakkha'lar korosunun lk sz "Asia topraklarndan geliyorum" ve "Tmolos'u a tm" deyimi, tanrnn kendini tantlamasna da tpatp uygundur: "Ben Lydia'nn altn ovalarndan geliyorum". Daha sonra da Pentheus'la konuurken, "Vatanm Lydia'dr" der Dionysos. Kl kyafeti; tavrlaryla bu blgenin zelliklerini tar da ondandr ki ka dnca grd bu tutumu yadrgar Pentheus. yle der: "Yabanc bir sihirbazdan da bah sediyorlar; Lydia'dan gelmi; kokulu salar, sar peremleri, mor yanaklar varm; siyah gzlerinde Aphrodite'nin sihri parlyormu". Davul, dmbelek, tef ve flt de Asya denilen blgenin trelerindendir. Dionysos'un Manisa-Bozdag-Sarde yresiyle ilikisi dram bo yunca sk sk belirtilir: Dionysos yle der Bakkha'lara: "... Aln Phrygia'dan getirdii miz davullar, anamz Rhea ile benim iin icat edilmi olan davullar...", bu Rhea denilen tanra Manisa da eteklerinde kayaya oyul mu heykeli bulunan Ana Tanradan bakas deildir. Dionysos cmbleriyle Kybele'ninkilerin bir olduunu Bakkha'lar da syler (yuk. "Ne mutlu yoluyla kutlayana/Kybele anamzn cmblerini). Kybele ve Dionysos dinlerinin znde bulunan orgiastik coku, kendinden geme, vect karakteri her iki ta pmda ayn simgelere, ayn davranlara, ara ve gerelere bavurulmasyla da belirir, Bakkha'larn lgnl Kybele trelerinde kendilerini hadm eden Pessinus rahiplerinin tutumunu andrr. Kald ki gene ayn yukardaki parada geen Korybant ve Kureta gibi deyimler Dionysos kltn hem Kybele, hem de Girit'li Zeus kltne balamaktadr. Her nn de Anadolu-Girit kaynandan

fkrdgna hi phe kalmamtr (Kybele, Zeus). Dionysos tanrnn niteliklerini ele alacak olursak, iki byk alan ve akm kavrad g ze arpar. lkin bir doa tanrsdr, topraktan fkran bitkileri ve bu bitkiler arasnda insan en ok etkileyenleri, yaamna yn verenleri simgeler. Kybele ve br doa tanrlar gibi, doay en belirgin biimlerle yanstan dalar da, ormanlarda, yabani hayvanlar ve yaratk larla bir arada yaar ve coar gsterilir. Osiris, Adonis, Attis gibi doann mevsim mev sim deimelerini de kiiliinde simgeler. Di onysos her bakmdan doaya evriktir, ama onun simgeledii asl byk kuvvet doann kendisi deil, insanla doa arasnda bir iliki, insan doann srlarna erdiren byl bir gtr. Yunan dili bu gce eren insann duru munu iki szckle yanstmtr: "Mainomai" ve "enthousiasmos". Doa srlarna ve gc ne ermek, yani tanrlamak, insan iin ula m en ok zlenen bir aamadr. Dionysos bu eree varmann yolunu herkes iin ve kolay kolay aar: Bu yol arap ve sarholuktur. As ma ktnn yeryzne yaylmasyla uygar ln budaydan sonraki aamas gerekleti rilmi, ama insanln evresinde de yalnz ta rmla alamayan bir r almtr, insan an cak arab elde ettikten sonradr ki, yaratcl n kkeninde bulunan deiim yapma gc ne kavumutur. "Mainomai" de "enthousias mos" da ite bu tanrya erme, tanryla karma ve tanrlama yetisini dile getirir. Ad lan "mainomafden tremi olan Mainad'lar bir eit lgnlk iinde doay dolarlar, ama yaratcln bu tanrsal soluun darya vurmasyla elde edilebileceini anlamtr in san. Dionysos ite bu gerei, hem doal, hem de doast bir olay dile getirip simge ler. Dionysos'un br doa tanrlarndan daha etkili, dininin br sanat kollarndan daha s tn, iirin en insancas saylacak bir yazn t r olan tragedyay esinlemi olmak bu tanr nn bir tek tanrsal g olarak deil de, kolek tif bir g olarak gereklemesinden ileri ge lir. Adndan ya da adlarndan da belli ki Di onysos bir deil, btn bir insanlk halidir. Bu yzden durgun deil, srekli devinim, dei im halindedir, evrensel yaamn zellikle in

sann beden ve ruhu aracyla yansyp olu madr. Bakkha'lar tragedyasnda bu halin parlak bir belirtisi dile getirilmitir: Dionysos hem tanrdr, hem insan. Bakkha'lar yerine ve anna gre kadn kiiliinden vahi hayva na, yrtc azmana dnr, bylece gerein gerekstne ulamas ve geree gerisin ge ri inmesiyle doal bir kasrga olan hayatn dalgalan yanstlm olur. Bu dalgalanmann insanlk dnyasnda at yaralar, yaratt korkun dramlar, facialar, afetler tragedya denilen o artc, tyler rpertici hayat ay nasnda grlr. Kiinin bilinst ve bilinal tna dek eriebilmesi bu tanrnn etkisiyle ol mutur. Dionysos tanrnn insana verdii bu gc akl lsne vurup deerlendirmek Euripides'in "Bakkha'lar" oyununun belli bal bir konusudur. Kaba akl simgeleyen Pentheus Bakkha'larn lgnln bir ayp, trelere ve ahlaka kar ilenmi bir su sayar. Oysa tam tersine bu coku insan doayla birleti ren, ona cenneti yeryznde yaratan bir mut luluktur. Asl akl yolu da bu mutlulua eri menin arelerini arayp bulmaktr. Bu gerek "Bakkha'lar" tragedyasnda kimi kez khin Teiresias'n, kimi kez de Bakkha'larn azn dan yle dile getirilir: Teiresias Yalnz ikimiz doru dnyo ruz; tekilerin akllar balarnda deil... En yksek zeklarn varaca hikmet bile onlar karsnda cizdir... Senin (Pentheus'un) szle rinde saduyudan eser yok... Senin alaya ald n bu yeni tanrnn Yunan dnyasnda ne b yk bir yer tutacan anlatmaya benim g cm yetmez. Delikanl, insanlar iin en bata gelen iki tanr vardr: Biri Demeter tanra ya hut toprak; ona dilediin ad verebilirsin; lmllerin kuru yiyeceklerini veren odur. teki de Semele'nin oludur ve Demeter ka dar kudretlidir: zm suyunu bulup insana veren odur. Bu iki dertlilerin derdini avutur; onu ienleri tanr uykuya kavuturur, onlara gnlk zntlerini unuttutur. nsanlarn dertlerine baka deva yoktur. Bu tanr, insan larn tanrlar memnun etmek iin itikleri a rabn kendisidir; bundan tr saadetimizi ona borluyuz... Bakkhos'un sarholuunda da, lgnlnda da gelecei grme kudreti sakldr... Azgn kadnlar Aphrodite'ye iten Dionysos deildir. Bu itili onlarn tabiatnda vardr; insann tabiatnda olan her eydeyse, bir hikmet sakldr".

Bakkha'lar korosu da yle nler: Bromios, mutlu tanrlarn en mutlusu, gzel elenkli lenlerin ba tacil Odur korolarn banda koan, kaval sesleriyle sevinip coan; odur tanr sofralarnda, kederleri datan, aknca arap testilerinden prl pr! z salkmn, dalnca insanlara uyku sarmakla bezenmi lenlerde. Zeus'un olu Dionysos dkndr sevincine lenlerin! Sever Dionysos Bar', insanlar rahata kavuturan, ocuklar besleyip byten tanray. Odur veren zengine de, fakire de keder datan arabn ferahln. Sevmez Dionysos, cmert gnlerin, gecelerin sevincine varamayan insan. Uyakln dediklerine, kaplma gurura ve derin dncelere; inan en basit halkn inandna onun yaad gibi yaa. Bu szlerden Dionysos dininin Euripides'in bu son tragedyasn yazd . . V. yzyln sonlarnda Yunanistan'da ne kadar yaygn ve tutunmu olduunu gsterir. Btn insanlara seslenen Dionysos tapm bir halk dini olmu tur. Kara kafallarn, Pentheus gibi yarm akl l yobazlarn kovmaya uratklar bu tanr, bin bir ikenceyle daha da ycelttikleri bu er mi ilkada sa dinine rnek olmutur ve tp k Meryem Ana nasl Artemis'in ve Kybele'nin zelliklerini benimseyip tutunabilmise, sa da ancak Dionysos dinine srtn dayaya rak yaylabilmitir geni halk kitleleri arasna. (4) ETKS. Dionysos dininden tragedyann nasl doduu, Dithyrambos denilen bu tanr ya vgnn nasl geliip de akllara durgunluk verecek bu iir trn ortaya kardn an latmak bu szlmn snrlarn amak olur. Biz Dionysos tanrnn mistik akmlar, tarikatlar stndeki etkisi ve zellikle bunun Anado lu'da gelien biimi stnde durmak istiyo ruz. Bektailiin ve gnmze dek yaygnl n yitirmeyen baka tarikatlarn kaynanda ilkan Dionysos dini bulunduu artk her kese grlen, ama daha etraflca incelenme ce

digi iin bsbtn gn na kmam bir gerektir. Halikamas Balks'nn ortaya at t bir gre gre zeybekler, ilkadan kal ma "obakkhi" adl bir topluluktan treme dir. Dioskur'lar. "Dioskuroi" Zeus'un delikanl lar anlamna gelir. Bu isim, Leda'nn oullar Kastor'la Polydeuskes'e (yahut Polluks) veri lir. Tanr Zeus'un Leda'ya yaklat gece, Leda lml kocas Tyndareos'la da yatm. Zeus'tan Helena ile Polydeukes'i, Tyndareos'tan da Kastor ile Klytaimestra'y dour mu (Tab. 12). Birbirinden hi ayrlmayan Kastor'la Polydeukes kardeliin ve dostlu un simgesi olmulardr. Efsane, omuz omza vererek yaptklar kahramanlklar anlatr: Theseus kz kardeleri Helena'y karnca, Atina'ya kar sefere kmlar ve Theseus'un Hades lkesine indii bir srada onu geri al mlar, ayrca da Theseus'un anas Aithra'y karp Sparta'ya getirmiler (Aithra); Kalydon avna da, Argonaut'lar seferine de katl mlar (Argonaut'lar, Amykos) ve her iki se ferde yararlk gstermiler. Ne var ki Helena uruna alan Troya savanda bulunamam lard, nk daha nce talihsiz bir macerada can vermilerdi: Dioskur'lar Leukippos'un iki kz Phoibe ile Hilaira'y kendilerine e olma lar iin karmak istemiler, ama bu kzlarn hem amca oullar, hem de nianllar olan Lynkeus'la das Dioskur'larn peine taklm lar, aralarnda kan kavgada Kastor can ver mi, lmsz olan Polydeukes de yaralanm t. Zeus bu iki kardei birbirinden ayrmamak iin, ikisini de ge alp yldzlar arasna yer letirmi (kizler burcu). Sparta'nn Taygetos danda dnyaya gel dikleri sylenen Dioskur'lar Dor rknn tem silcileridir, Dor uygarlnn merkezi Spar ta'nn Atina'ya kar olan ezeli dmanln simgelerler. Dirke. Thebai kral Lykos'un kars. Amphion ile Zetos'a eziyet eder ve cezasn bulur (Amphionj. Dithyrambos. Dithyrambos, tanr Diony sos'a verilen bir addr. "Bakkha'lar" traged yasnn bir korosunda batanr Zeus'un azn dan u szler sylenir:

DRYOPE Gel, Dithyrambos, baldrma gir, bir erkein rahminde by. stiyorum ki, ey Bakkhos, Thebai seni iki kere domu tanr diye ansn ve kutlasn. Kaynann ne olduu bilinmeyen bu szc n, yukardaki Euripides dizelerine dayana rak ve bandaki di- ekine bakarak iki kez domu anlamna geldii sanlm ve bilginlerce ileri srlmtr. Ama hibir aba sz cn doru drst bir aklanmasn sala yamam, Dithyrambos Yunancada Anadolu kkenli saylan birok szck gibi karanlk kalmtr. Ne var ki dithyrambos'un hem kul lanlndan, hem "iambos" ve "thriambos" gibi mzik terimleriyle ilikisinden, Dionysos dinine zg bir terim olduu anlalmaktadr. ambos, Yunan iirinde ve zellikle tragedya da konuma blmleri iin kullanlan bir l dr, Yunan iirine ilkin hiciv tryle girmi, sonra da en yaygn bir vezin olmutur. Thriambos'a gelince, bu da Bakkhos alaylarnda tanr erefine sylenen bir ezginin, bir vg nn addr. Dithyrambos gibi bu szcklerin de Dionysos diniyle birlikte Anadolu'dan, zellikle Lydia-Phrygia'dan geldii phe g trmez (Dionysos). Bakkhos tanrnn bir ses ve alg cmb iinde kendisini kutlamak iin kullanlan nlem ve arlar kendi adlar olarak benimsedii grlr. Dithyrambos'un kkenindeki anlam ne olursa olsun, tanr Dionysos'u vmeye, kutlamaya yarayan bir sz ck olduu anlalr. Terim u bakmdan nemli ki, dithyrambos bir yazn tr ve zellikle tragedyaya doru dan doruya kaynak olmu bir tr olarak gs terilir. lk tiyatro denemeleri dithyrambos a irlerinden domutur denir. Elimizde dithy rambos trnden birka rnek vardr, en il ginci Dor airi Pindaros'tan bilinen birka di zedir; bunlarn en dikkati eken yn de u ki, tanr Dionysos iin Olympos'ta Zeus'un bir enlik hazrlad anlatlr, byk Ana Tan rann yan banda davul ve dmbeleklerin alnd, bu arada vahi hayvanlaryla birlikte tanra Artemis'in de gelip raksa katld, am aalarnn altnda mealeler yanarak cmb yapld belirtilir. Bu dithyrambos'tan da Dionysos dininin Anadolu'lu ana l.r.Lrn ikisiyle de ilikide olduu ortaya kmaktadr. Dithyrambos trne gelince, alg, oyun ve sz bir arada birletirdii, bu terimle nn de dile geldii bellidir. Dolios. Odysseia'da, Laertes'in bana, bahesine bakan ihtiyar ve sadk bahvan. Odysseus Troya savana gidince, balarna eki)en yal Laertes'e bekilik eden odur. Odysseia'nn son blmnde Odysseus talip leri ldrp babas Laertes'i bulmaya gelince, onu Dolios ve alt olu sevinle karlarlar ve arlarlar. ldrlen taliplerin cn almaya gelen thaka'llar pskrtmeye yardm eder ler (Od. XXIV). Dolon. Troyal haberci Eumedes'in olu Dolon irkin, ama tez ayakl bir adamdr. Hektor onu Akha'llarn gemilerine gzc olarak gnderir, bu ii baarrsa ona Akhilleus'un at laryla arabasn vereceine ant ier. Ama Dolon, gece kefe kan Odysseus'la Diomedes'in tuzana der ve yakalanr. ldrl memek iin yalvarmalar yakarmalar, Troya'llar ele vermeleri bounadr. Akha yiitle ri onu amanszca ldrtkten sonra, lsn bir lgn aacna asarlar (l. X, 314-464) (Diomedesj. Doris. Okeanos'un kz Doris, Pontos'un olu Nereus'la evlenir ve Nereus kzlar diye anlan elli kz olur (Tab. 6). Hesiodos Theogonia'da bu kzlarn bazlarnn adlarn sayar (Theog. 233-264). Dryades. "Drys" Yunanca aa ve zellikle mee aac anlamna gelir. Dryad da aa perilerine verilen addr. Bunlarn kimi aala birlikte biter ve onunla lr, kimi de lmsz dr. Kardeleri Hamadryad'lar gibi Dryad'lar da bitkileri korur, aa salkl ve canl oldu u zaman sevinir, yapraklarn yitirip kuru maya yz tuttuu zaman derin bir yasa kap lr. Orpheus'un ei Eurydike bir Dryad'dr (Hamadryades). Dryope. Drype, kral Dryops'un biricik kz dr. Oita dann yamalarnda babasnn s rlerini otlatrken, aa perileri hamadr yad'lar onu aralarna almlar, trk syleme .un, hora tepmesini retmiler. Kz gren Apollon da ona tutulmu. Dryope'ye yakla

mak iin bir kaplumbaa biimine girmi. Kz kaplumbaa ile oynamaya balam, onu ku cana alm, derken tanr bir ylan olup kzla birlemi. Dryope korkmu, kam, olup bi teni kimseye bildirmemi. Bir sre sonra da Andraimon adl bir adamla evlenmi ve Amphissos adl bir ocuu olmu. Amphissos Oita'nn eteinde ayn ad tayan bir ehir kur mu. Bir gn Dryope olunun kurduu Apollon tapnann yannda eski oyun arkadalan hamadryadlara sunu sunuybrmu ki, perileri onu kapp aralarna almlar. Karld yer

de bir kavak aacyla bir kaynak ortaya k m. Dryops. Ad aa, mee anlamna gelen ke limeyi andran Dryops, Yunanistan'da ilk yer lemi Dryops boyunun atas saylr. Kendisi Apollon'un oluymu derler. nce Parnassos dann eteklerine yerlemi olan soyu, Dorlarn saldrsna uraynca, drt bir yana dalm, kimi Euboia'ya, kimi Thessalia'ya, kimi Peloponessos'a yerlemiler. Kbrs ada sna genler bile olmu.

<)H

E
Eetion. Mysia'da Thebe ehrinin kral, Andromakhe'nin babas. Akhilleus onu ok sayd iin, ldrd halde silahlarn almam, trenle gmmtr. Nympha'lar mezar st ne bir karaaa fidan dikmiler (Andromakhe). Egeria. Romal su perisi. Egeria dindar kral Numa Pompilius'un kars ya da dostu olarak gsterilir. Geceleri onu ziyaret eder, din ve devlet ynetimi konusunda ona tler verir, yol gsterirmi. Numa ld zaman Egeria o kadar gzya dkm ki bir pnar oluver mi. Nemi'deki Diana kltyle ilgili olarak, Caelius tepesinin eteinde bir tapna var m. Eileithyia. Zeus'la Hera'nn kz, Ares, Hephaistos ve Hebe'nin kz kardei. Eileithyia doumlara bakan ebe tanradr. Hera'nn sznden ayrlmaz, onun buyruklarn harfi harfine yerine getirirmi. Nitekim Hera'nn hmna uram Leto ile Alkmene'nin do umlarnda bulunmamakla Zeus'un evlilik d ocuklarnn dogmasna engel olmaya a lm (Leto, Alkmene). Ekhetos. Epeiros blgesinin efsanelik kral Ekhetos ktl, zalimligiyle n salmt. Bu kral, sevgilisiyle yatt diye kzn gzne tuntan ineleri sokarak kr etmi ve bir ku leye kapatm, gene tuntan arpa taneleri vermi, bunlar tr ve un yaparsa, gzleri nin alacan sylemi. Ekhidna. Ejderler soyunu sayarken Hesiodos Ekhidna'ya uzun bir para ayrmtr. Bu azman yaratk, Pontos'la Gaia'nn dlnden Khrysaor'la Kallirhoe'den dogmadr (Tab. 6). Ekhidna yle tanmlanr (Theog. 295 vd.): Kallirhoe yenilmez bir ejderha da yaratt ne lmllere, ne de lmszlere benzeyen. Bir maarada dodu bu azgm yrekli Ekhidna. Yar bedeni bir gen kzd onun, gzel yanakl ve gzleri fldr fldr,

yar bedeniyse koskoca bir yland korkun, her yan benek benek amansz bir ylan. Typhon'la iftletii ve yeraltnda, yery znde ne kadar korkun kpek ve canavar varsa hepsini rettii anlatlr: Geryon'un k pei diye anlan Orthos, Hades bekisi Kerberos, bataklklar canavar Hydra, az ate saan Khimaira ve sonra da kendi dl Orthos'la birleerek Phiks'i ve Nemeia aslann da dourmu. Ekhidna'nn ini efsaneye gre Arima dalar denen Kilikia'dadr. Kendi lmsz olduu iin yeraltnda hep yaar, ama dlleri Herakles ve Bellerophontes gibi yiitlerin elinden can vermilerdir (Typhon, Herakles, Bellerophontes). Ekhion. Kadmos'un Thebai ehrini kurar ken topraa diktii ejder dilerinden doup da sag kalan be adamdan biridir. Kad mos'un kz Agaue ile evlenir ve Pentheus'un babas olur (Kadmos, Pentheus). Ekho. Yanky simgeleyen nympha (Narkissos). Elektra. "Parlak" anlamna gelen bu ad, bir ok efsanelik kiilerin ad olmutur. (1) Okeanos'la Tethys'in kz Elektra, Pon tos'la Gaia'nn olu Thaumas'a e olur (Tab. 6). Birlemelerinden u tanrsal varlklar mey dana gelir: ris (Gkkua), Harpya'lar ve Aello (Bora) ile Okypetes (Kasrga) diye ka natl iki yaratk (Hesiodos, Theog. 266). (2) Atlas'la Pleione'nin "Pleiades" adl yedi kzlarndan biri (Pleiades). Efsaneye gre Semendirek adasnda oturan Elektra, Zeus'la birleerek Dardanos'u asion'u ve Harmonia'y dourmu (Tab. 7). Ad Palladion efsane sine de karmtr: Zeus Elektra'y elde et mek isteyince, gen kz kutsal Palladion hey keline snarak tanrdan korunabileceini sanm, oysa Zeus buna ok kzm ve heyke li tuttuu gibi gkten aaya atm. Troya ovasna den Palladion Troya'daki tapnak ta saklanm. Baka bir anlatma gre, Palladion'u Elektra, Troya ehrini korusun diye kendi vermi Dardanos'a (Palladion). (3) Bu ad tayan en nl kii, Agamemnon'la KIytaimestra'nn kz Elektra'dr (Tab. 15). I lomeros destanlarnda ad gemeyen

Elektra, tragedyann en nl, en ok sz edilen bir kahramandr. Aiskhylos'un "Agamemnon" lsnde, Sophokles'in "Elekt ra", Euripides'in de hem "Elektra" hem de "Orestes" tragedyalarnda rol alr. Antigone gibi insanlarst baz yasalar korumay, baz ilkeler adna kendi kendine eyleme gemeyi gze alan yiit bir kzdr. Ne var ki, eli kana bulandg, anasn ldrmek gibi korkun ve dogad bir sua kart iindir ki, Elektra adnn tersine - karanlk ve karmak bir kii likle canlanr gzmzn nnde. Hamlet so rununu ilka tragedyasnda dile getiren kii dir. Bu bakmdan tragedya yazarlarn ek mesi, bylemesi, karakterini eitli alardan ele almay esinlemesi alacak bir ey deil dir. yks ksaca yledir-. Agamemnon Tro ya savana kt zaman, Elis'te rzgrlarn esmesini salamak zorunda kalmtr. Bunu kocasna affedemeyen kars Klytaimestra, Atreusogullarnn ba dman Aigisthos'la kocasn aldatr ve yllar geip Agamemnon dnnce iki k onu alaka baklarlar. Ge ne yllar geer, bu kez Elektra delikanllk a na gelen kardei Orestes'i babalarnn c n almak zere yetitirir. Kardeinin nce Aigisthos'u, sonra da Klytaimestra'yi ldrme sine yardm eder. Ana katili olduktan sonra, Orestes'in peine Erinys'ler taklr. Elekt ra'nn rolyse burada biter. Herhangi bir pi manlk duyduu tragedyada sz konusu deil dir. Elektra kan davasnn en belirgin simge lerinden biridir (Orestes). Elektryon. Perseus'la Andromeda'nn olu, Alkmene'nin babas (Alkmene). Elephenor. llyada'da ad geen Abant n deri. Abant'lar Euboia yarmadasna yerle mi bir kavimdir. Elephenor, Helena'nn eski taliplerinden olduu iin otuz gemiyle katlr Troya savana. Homeros'a gre Agenor'la savarken ldrlr (l. IV, 463-472). Baka bir efsane onun Troya'dan dnd ve nce Sicilya aklarnda, sonra da Epir'de ehir kurduunu anlatr. Eleusis. Eleusis ehrine adn veren efsanelik kii. Hermes'in olu ve Triptolemos'un babas olduu sylenir. Demeter Triptole10(1

mos'u lmsz klmak iin atee daldrrken, Eleusis olaya tank olup bir lk atacak ol mu, Demeter de buna kzarak onu ldrm (Triptolemos). Elpenor. Odysseus'un arkadalarndan biri dir. Byc Kirke'nin konanda yiyip ier, keyfeder ve Odysseus ller lkesine gitmek zere yola kaca gece fazla arap imi olan Elpenor szd damdan aa der ve lr. Ruhu Hades'te Odysseus'a yalvarr ken disini gmsn diye. Empusa. Tanra Hekate'nin evresinde bu lunan korkun bir grnt. Hekate'nin insan lar korkutmak iin yaratt bu canavar her eit kla girerek daha ok kadnlara ve o cuklara grnrm. Bir aya tuntanm, insan etiyle beslenir ve kurbanlarn avlamak iin ok gzel bir kadn klma girermi. Endymion. Parlak ayn evresinde sapz yldz rzgarszken duru gkyz nasl yanarsa l l. Btn doruklar, sivri kayalar ve ayrlar nasl serilirse gz nne, gkler yrtlp da alr, tekmil yldzlar grnr, ferahlar yrei obann... Endymion efsanesi Homeros'un bu birka dizesinden domu gibidir. Ama bu efsane nin asl kahraman eski adyla Latmos, bugn Beparmak diye anlan dadr. Beparmak dann eteinde Menderes rma kendi ovasnca akarak bin bir dolanla gmten aylar izer. Koca rmak Bafa glne ve batda Ada lar denizine prl prl boanr. Geceleri Bafa gl tepsi dolusu gmtr. Beparmaklarn grkemi insan hayalini uzak gemilere, ktalar sarsp dalan birbiri nin zerine yan byk yersarsntlan ana gtrr. Be doruunu bir elin be parma gibi ge uzatan bu daa bakarken o dep remlerin grleyiini duyar gibi olur insan. Ama ay bu dalarn sertliini eker gibi eritir ve atk kalarn zer. O zaman insan bir dnya manzaras deil, yeryzne paldr kldr yklm bir cennet grm gibi olur. Endymion efsanesi ite bu dekor iinde dodu. Endymion, Beparmak danda sr-

I.OS lerini otlatan bir obanm. Kavalndan baka bir varl olmayan yoksul bir oban. Gndz kayadan kayaya hoplayan boynuzlu, sakall kara keilerini gzler, yamacn mis kokulu kekiklerini yiyen srnn titrek meleyilerine kulak kabartrd. Kaval Endymion'un biricik dostu, srdayd. Dalarda yapayalnz yaa mann verdii hrlk, aklk duygusunu da, kalabalk ehirlerde oturan hemcinslerine z lemini de hep bu kavala sylerdi. Endymi on'un kaval yalnz obann sevincini, zlemi ni sylemekle kalmaz, kara doruklarn, yeil imenlerin, bulut bulut yapraklaryla saa, so la serpilmi aalarn, cvl cvl akan sularn da seslerini duyururdu. Bu ssz dalarda Endymion'u ne gndz kavaln flerken, ne gece taze ayrn stne uzanp sere serpe uyurken kimsecikler gr mezdi. Yalnz, ay grrd onun grbz bedenini, erkeke gzelliini. Ay tanras Se lene, Endymion'a baka baka, gnl vermi ona. Her gece zerine eilir, gm yla onu sarp ayrn stne yatnca kollarn sev gilisine aard. Selene de gkte ne zaman do arsa, nerede doarsa, hemen obanna ko ar, gvdesini nlanyla sarar, perdi. Ne var ki, Selene baz gece daha ok, baz gece daha az kalrd sevgilisinin yannda. Ayn Endymion'la hi birlemedigi karanlk geceler de vard. Onlar Beparmaklarn do ruklar gibi kara, korkulu bir bekleyi iinde geerdi. Ama bu bekleyi uzun srmez, ilk ay gkte gzkt m, Endymion'la Selene gene kavuurlar, denizden yeni km balklar ka dar serin, diri, parltl gvdelerini birbirlerine degdirirlerdi. Her bulumada ilk defa buluuyormu gibi olurlar, hi tatmadklar bir tad dudaklarnda eme eme duyamazlard. Her pte gvdeleri daha da aydnlanr, tepeden trnaa nur kesilirdi, Endymion'la Selene iin sevgi, n ta kendisiydi. lmsz tanrlar kimi zaman kskanr in sanlarn mutluluunu. Sevgiyle insanlarn bir eit lmszle ermelerini, tanrlara denk gelmelerini istemezler de ondan. Ama tanr larn tanrs Zeus, Selene ile Endymion'un bu hep yenilenen bitimsiz sevgilerinden ho lanm, Beparmak dalarnn yoksul oban na bir armaan vermeyi kurmu. Dile ben den ne dilersen, demi ona. Endymion da ne dilesin, lmsz bir uykuyla uyumay dile mi. O gn bugn Beparmak doruklar ay nda karl gibi aarr. Ulu amlar uyuyan ve kl dler gren insanlara benzer. Nereden geldii belirsiz bir esintiyle yapraklar rperir, fsldar zaman zaman. Ay gklere par mak uzatan doruklardan aa u rlts gibi arl arl akar. Yamalarda obanlarn yakt ateler mavi mavi tellenen ince dumanlar salar. Endymion'un kaval yanklanr kayadan kayaya. Hep ayn sestir o, dalarn sszln, insanlarn zlemini syler. Ayn evresinde yldzlar kprdar. Gkler sanki yrtlm, al mtr. Beparmak'larn oban Endymion'un kl, lmsz mutluluunu gzmzle gre biliriz. Entoria. Roma'da Saturnus tapnann ku rulu nedenini aklamak iin Erigone rnei zerine uydurulmu bir efsane (Erigone). Tanr Saturnus, talya'da bulunduu Altn ada karios adl bir kylnn kz Entorlii ile birlemi, biri lanus, drt olu olmu. ka rios'a da zm ktgyle arab balam. Ama Roma kylleri bunun kymetini bilme dikleri iin, tanr veba salm ortala, sonun da Roma'llar Capitolium tepesinin eteinde Saturnus'a bir tapnak kurmakla yattrm lar tanry (Saturnus, lanus). Enyalios. Sava tanr Ares'in ek adlarndan biri. Enyo. Sava tanr Ares'in evresinde bulu nan bir tanra. okluk, onun Ares'in kz ol duu sylenir, Hesiodos, Phorkys'le Keto'nun kzlar Graia (Kocakar)'lardan biri sa yar onu (Theog. 273). Homeros ise Ares' in yanndan ayrlmayan ve "iller ykan" bir tanra olarak tanmlar ve yle der (l. V, 592): ... Balarnda Ares vard, bir de ulu Enyo, amansz kavgann dizginini elinde tutard o. Eos. Homeros'un "gl parmakl" diye ta nmlayp destanlarnn hemen her blm nn banda and afak tanra Eos'u, Hesi odos Titan soylu Theia ile Hyperion'un bir lemesinden domu ve Helios (Gne) ile Selene (Ay) tanrlarn kardei olarak gsterir

.rnr cxs (Tab. 4). Eos'un evliliklerini yle anlatr Hesiodos (Theog. 378 vd.): afak tanra Astraios'la birleip coku yrekli rzgrlar dourdu, gkleri artan Zephyros'u, azgn esiti Boreas' ve Notos'u. Rzgrlardan sonra afak tanra gnn mjdecisi afak yldzn dourdu ve gklerin elenk elenk yldzlarn. Sonra Tithonos'la birleip Habeistan kral Memnon'u, Kephalos'la birleip Phaeton'u dourur. Efsaneye gre, Eos bir sabah Ares'le de sevimiti, onu kskanan Aphrodite gl parmakl tanray durmadan k ol makla cezalandrm. Eos sevgililerini karrm: Dev Orion'u Delos adasna karm, Kephalos'u Suriye'ye, los'un olu, yani Troya soyundan olan Tithonos'u da Habeis tan'a karm; Gne'in lkesi saylan Yz Yanklara Eos'un olu Memnon kral olmu, Memnon Troya savandan bir sonu alnma dn grnce, gelmi Akhilleus'a kar ar pm ve onun elinden vurulmu (Memnon). Tithonos'a gelince, Eos onun iin lmszlk istemi Zeus'tan, tanr da balam ona bu nu, ne var ki Eos srekli olarak gen kalmas n istemeyi unutmu, bu yzden yllar geince Tithonos burutuka buruuyor, kldke klyormu, Eos onu bir saraya kapatp kimselere gstermez olmu, ta ki sonunda onu bir ekirge haline sokmu (Tithonos). Epaphos. Epaphos, io'nun tanr Zeus'tan olan ocuudur (Tab. 10). inek biiminde dnyay dolatktan sonra lo Msr'a varr ve olunu orada dourur. "Zincire Vurulmu Prometheus"ta o'ya gelecei yle bildirir (Aisk. Prom. 846 vd.): O lkede, karann bittii yerde, Nil'in tam aznda, bir set stnde Kanobos adnda bir ehir vardr. Zeus orada akl saln geri verecek bar elinin dokunuuyla. Douracan ocuun ad kara Epaphos olacak Zeus'un bir dokunuuyla doaca iin. te o toplayacak rnlerini takn Nil'in sulad topraklarn. Ondan sonraki beinci kuaktan elli kz Argos'a istemeye istemeye dnecekler Yaknlaryla evlenmekten kurtulmak iin. iki kral soyunun atas olacak Epaphos da anas lo gibi tanra Hera'nn hncna urar (lo). ocuk doar domaz Hera'nn buyru uyla Kureta'lar onu alp karr. o bu kez olunu aramaya kar. Ama Zeus Kureta'lar ldrr ve o'yu Suriye'ye Epaphos'un bulun duu Byblos'a yneltir. lo Epaphos'u alp M sr'a dner. Epaphos manevi babas Telegonos'tan sonra Msr tahtna konar ve Nil r mann kz Memphis'le evlenir. Kz Libya, torunlar da Agenor'la Belos'tur (Agenor). Hellen'ler Epaphos adnn "dokunma, st ne el dedirme" anlamna geldiini ileri srer lerdi. o Msr'a gelince Zeus elini srtna degdirmi ve bylece gene kadn olmasn ve o lunu dourmasn salam. Oluna da bu ne denle Epaphos ad konmu. Aslnda Ephaphos baz ilka yazarlarnn da belirttii gibi Msr'n kz biiminde simgeiendirilen Apis tanrnn Yunancalatrlm biimidir. Epeios. Troya savana otuz gemilik bir filo ile gelen Akha nderi. Savata pek baarl olmayan Epeios, baz alanlarda stn yararlk gstermitir: Patroklos iin dzenlenen yar malarda yumruk dv birinciliini alr. Epeios'un baka bir yararl Troya'ya so kulacak olan tahta at yapm olmasdr. Onun sz Odysseia'da geer (Od. VIII, 493 vd.). Troya dnnde nderi Nestor'dan ayr den Epeios Gney talya'ya varr ve orada bir ehir kurar. Orada yaptrd bir Athena tapnana tahta at yapmak iin kulland btn avadanlklar tanraya adam derler. Ephialtes. Bkz. Aloeusoullar. Epigon'lar. Thebai'ye kar Yediler'in sefe ri baarszlkla sonulanmt. Bu kez Epi gon'lar, yani birinci sefere katlan nderlerin oullar ikinci bir saldrya kalkmay d nrler. Delphoi bilicilerinden aldklar bilgi u dur: Balarnda Amphiaraos'un olu Alkmaion bulunursa, zaferi kazanacaklardr. Ne var ki Alkmaion ikirciklidir. Anas Eriphyle, nasl bir zamanlar kocas Amphiaraos'u kandrmsa, Polyneikes'in olu Thersandros'tan arma anlar alarak Alkmaion'u da kandrr (Eri phyle). Sefere katlanlar unlardr: Amphia raos'un iki olu Alkmaion'la Amphilokhos,

Adrastos'un olu Aigialeus, Tydeus'un olu yiit Diomedes, Parthenopaios'un olu Promakhos, Kapaneus'un olu Sthenelos, Polyneikes'in olu Thersandros ve Mekisteus'un olu Euryalos. Epigon'lar saldrya Thebai evresindeki ky ve kasabalar yok etmekle balarlar. Thebai'liler, Eteokles'in olu Laodamas'in nderliinde ehirden kp saldr ya giriirler, ama Laodamas Alkmaion'un kargs altnda can verir, Thebai'liler de ps krtlr. O gece, bilici Teiresias'n verdii t zerine Thebai'liler ehri boaltrlar, er tesi sabah Epigon'lar girer ve Thebai'yi ya ma ederler, aldklar doyumluun bir bl mn Delphoi'deki Apollon tapnana adar lar. Epimetheus. Titan apetos'la Klymene'nin olu, Atlas, Menoitios ve Prometheus'un kar dei (Tab. 3). Epimetheus apetos oullarnn en aklsz ve bu bakmdan Prometheus'un tam kartdr. Zeus onu Prometheus'a kar kullanr: Prometheus'u ve onunla birlikte, destekledii insan soyunu yok etmek iin ya ratt kadn Epimetheus'a armaan olarak yollar (Hes. i. 84 vd.), o da Prometheus'un Zeus'tan armaan alma dediini unutur ve tanrlarn zene bezene yarattklar Pandora'y alr, onunla evlenir (Pandora). Epimetheus Yunan mythos'unda Adem'in roln oynar, ne var ki ondan ok daha silik bir tip olarak kar karmza. Prometheus'la Pandora'nn kiilikleri onu bsbtn siler. Epimetheus'la Pandora'dan, Deukalion'un kars olacak Pyrrha doar. Erato. Zeus'la Mnemosyne'den dogma do kuz Musa'lardan biri. Sanatlardan lirik iiri ve zellikle ak iirini simgeler ve esinler (Mu sa'lar). Erebos. Yeralt karanln simgeler. Erebos, yeryznde karanlk saan Nyks gibi Khaos'tan dogmadr. Erebos'la Nyks birleir ler ve kl varlklar meydana getirirler: Aither (Esr) ve Hemera (Gn, Gndz). Erekhteus. Atina kral, Pandion'un olu, Erikhthonios'un torunu (Tab 24). Dedesinin efsanesinden ayrlmayan efsanesi sonradan baka katklarla deitirilmitir. Erekhteus'u

birok ocuklar olmu, bunlardan yedi k/ birbirini o kadar ok severlermi ki, biri lr se, brleri de canlarna kyacaklarna ant i miler. Gnn birinde Atina Eleusis'le savac girmi ve Eleusis'e yardm eden Trakya kral Eumolpos'a kar koymak zorunda kalm. Bu sava nasl iyi bir sonuca eritirebilecegl sorusunu Delphoi bilicisine sormu. Ald cevap u: Kral yedi kzndan birini kurban ederse zaferi kazanacaktr. Erekhteus bir kz n kurban eder, br alts da intihar ederler. Savata, Poseidon'un bir olu olan Eumolpos'u yenince deniz tanr fkelenir ve Ze us'tan Erekhteus'u ldrmesini ister. Zeus bahtsz kraln stne yldrmn salar. Erigonc. karios adl bir Atina'lnn kz. Tanr Dionysos Yunanistan'a ilk geldiinde karios'un evinde konuk kalm, buna karlk ona asma ktgyle arab armaan etmi. Kz Erigone'yle sevimi ve Staphylos (zm) adl bir oullar olmu. Bir gn tanr karios'a bir tulum dolusu arap vererek, komularn lene armasn ve onlara arab tattrm. sini sylemi. Ama sarho olan komular ka rios'un kendilerini zehirlediini sanmlar, onu sopalaryla vurup ldrdkten sonra, lsn gtrp bir yere atmlar. Kpei, Erigone'ye babasnn atld yeri gstermi, kz da zntsnden oradaki bir aaca asm kendini. Tanr Atinallar yle cezalandr m: Bir delilik salgn ba gstermi ehirde, gen kzlar ldrp asyorlarm kendilerini. Delphoi bilicisi bu olay karios ve Erigone'nin lmleriyle ilgili gsterince, Atina'llar Erigone iin bir bayram dzenlemiler. Bu bayramn bir benzeri de Roma'da vard (Entoria). Erikhthonios. Atina'nn ilk krallarndan biri (Tab. 24). Ad "yn" ve "toprak" anlamna gelen iki kkten tremedir. Efsaneye gre, Erikhthonios tanr Hephaistos'tan dogmadr. Gnn birinde tanra Athena Hephaistos'un iliine silah smarlamaya gelmi. Topal tanr birdenbire tutulmu ona, dayanlmaz bir istek duymu ve balam kaan tannay kovala maya. Topal olduu halde, yetimi ona ve sarlrken, spermasn bacana aktm. Ki/ olan kz tanra bir yn bezle spermay silip, likslnerek yere atm. Toprak ana dllenmi,

ERNYS'I R bundan, bir erkek ocuk karm ortaya. Athena da ocuu Kekrops'un kzlarna ema net etmi (Aglauros). Bebei sepette iki ylan arasnda gren Kekrops kzlar ldrarak ken dilerini Akropolis'ten aaya attktan sonra, Erikhthonios - ki topraktan dogma btn ya ratklar gibi ylan kuyrukluymu - Athena'nn tapnana kadar srnm ve kalkannn alt na girerek bym. Kutsal alanda yetien bu gence kral Kekrops sonradan Atina kralln vermi. Bir Nympha ile evlenen Erikhthonios Pandion'u yaratm, Pandion'dan da Erekhteus dolmu (Erekhteus). Erikhthonios'un drt atl arabay kefettii ve Atina'ya para ve Panathenaia bayram gi bi yenilikler getirdii sylenir. Erinys'ler. Kimi zaman bir, kimi zaman bir ok, kimi zaman da olarak gsterilen alma tanralar Erinys'lerin doumunu Hesiodos yle anlatr: Kronos anas Gaia'nn verdii trpanla Uranos'un hayalarn keser (Theog.276vd.):
Koca Uranos geldi kara geceyle, indi yere arzudan yanp tutuarak, yaklap sard topra boydan boya. Ama pusuda bekleyen olu uzatt sol elini ve sa elindeki trpanla koskoca, upuzun, sivri dili trpanla biranda kesti babasnn hayalarn ve kaldrp att arkasndan bir yere. Ama bo deildi elinden savrulup giden: Kanlar fkrp sald iinden ve hepsi gmld kald topran barnda, ve bunlardan gebe kalan toprak yllar sonra dourdu yaman Erinys'leri, tanralarn.

Bu tanralarla birlikte Devlet ve Orman perileri domutur, der Hesiodos. Saylarn ve isimlerini vermez. Sonralar Erinys'lerin kadn ve adlarnn da Alekto, Tisiphone, Megaira olduu kabul edilmitir. Erinys'ler suu ileyenin ve zellikle adam ldrenin peine taklan kpekler diye d nlr; bu kpekler diidir, kan kokusunu he men alp koarlar ve peine takldklar sulu yu sonsuzca kovalayarak ldrtrlar. Erinys' lerin en ok rol oynadklar iir eseri Aiskhylos'un "Agamemnon", "Khoephoroi" ve "Eumenldes" trilogia'sdr. Bu esiz tragedya antinda son oyun Erinys'lerin adn tamakta

dr, ne var ki Yunanllarn sk sk bavurdu u "euphemismos" denilen bir dil aresiyle Erinys'lere "Eumenides" yani "iyi niyetliler" ad taklmtr. Bundan ama, amansz tanr alar yattrmak, ktl iyilie evirmele rini salamaktr. Ayn grle, sert ve tehlike li olarak bilinen Karadeniz'e "Pontos Eukseinos" yani konuksever deniz denirdi. Eumeni des tragedyasnda babas Agamemnon'u l dren anas Klytaimestra'dan alan Orestes'in peine taklan Erinys'ler sonunda birer af tanrasna dnrler, Orestes de bylece suundan ve ektii vicdan azabndan arn m, kurtulmu olur. Bu srecin nasl sahneye konduu zerinde durmadan "su" kavramn incelememiz gerek. nsan ne zaman su iler, yani adam ld rr? Yunan efsanesinde adam ldrme ok luk bir yanlg sonucunda olur: Ate tanra in san gaflete drr ve insan istemeyerek, ki mi zaman bilmeyerek ldrr, kan dker. Bir de kan davas gderek, ksas kurallarn uygu layarak adam ldrr. Her iki halde de su undan arnmak iin areler vardr, insan tanrlara yakarmak, kurbanlar kesmekle aff n salayabilir. Zeus'un kzlar saylan Litai (Yalvan) tanralar sulular adna arac olur lar, Zeus'tan balamay elde ederler (Yalva rrlar). Sutan arnma yalnz tanrlar katnda deil, insanlar arasnda da mmkn olmaly d; Homeros dnyasnda bu suun cezas bi zim hak ve hukuk anlaymza gre hafiftir: Yurdunda adam ldren yurdu iin bir pislik, bir uursuzluk saylr, bu yzden de srlr, kendisi gidip snacak bir yer bulmal, kendi sini arndrmay gze alan bir temiz adam bulmal ve ona hizmet etmelidir. Homeros destanlarnda ad geen birok nl yiitler su ilemi kiilerdir. Srgnde yaarlar, ama konuklan seven ve koruyan Zeus tanrnn ko lu kanad altnda bulunduklarndan srgnleri tatl gelir onlara. Bunlardan biri Patroklos, br de AkhiUeus'un lalas Phoiniks'tir. Her ikisi de yurtlarndan kovulmu, Peleus'un ya nna snm kiilerdir (Patroklos, Phoiniks). Ne var ki iledikleri sular Erinys'lerin kovala masn gerektirmez. kpekleri herhangi bir adam ldrenlerin peine taklmaz, onlar babasn ve zellikle anasn ldren suluyu kovalarlar. Yunan mythos'unda nl bir ba-

I.UNYS'l.l.K ba, bir de ana katili vardr: Oidipus'la Ores tes. Oidipus babas Laios'u bilmeyerek ld rr, grd ceza korkuntur, oysa Orestes bile bile ldrr anas Klytaimestra'y. Alkmaion gibi o da babasnn kanna giren anas n ldrr, ama suu Alkmaion'unkinden da ha da ardr, nk daha hesapb, daha bi linlidir (Alkmaion). Agamemnon tragedyasnda Mykene kraly la birlikte Troya'dan dnen bilici Kassandra, Aigisthos'la Klytaimestra'nn cinayet hazrla dklarn sezer ve bu sezgiyi u szlerle dile getirir (Aam. 1186 vd.): Bir koro var ki, hi ayrlmyor bu evden, tek sesli sylyor ezgilerini, ama sesi kulaa ho gelmiyor, vg deil nk syledikleri, insan kan imi yreklenmek iin, evet, insan kan imi bu evde oyalanan koro. Zoratarsm onu bu konaktan: Ayn soyun Erinys'leri bunlar. Piyesin sonunda sahnede Agamemnon'la Kassandra'nn yan yana yatrlm lleri g rlr. Mykene'de ynetimi ele alan ift kendi llerinin cn almak iin kral ve Troyal tutsan ldrmlerdir. Bunlarn cn ala cak kuak da yetimekte, yedi yl sonrasn gsteren "Khoephoroi" (Sunu tayan kzlar) adl tragedyada Orestes alc olarak anas nn karsna dikilmektedir. Klytaimestra o lunun ne amala geldiini anlaynca, urbas n yrtp memesini gsterir ve Orestes'in ayaklarna kapanarak yalvarr. Ana oul ara snda yle bir konuma geer (Khoe. 922 vd.): Klyt. Anan m ldreceksin, yavrum benim? Or. Seni ben deil, kendin ldreceksin. Klyt. Ama bak, anann kinli kpeklerinden sakn Or. Ya babamnkilerden nasl kaarm senden saknrsam? Klyt. Diriyken bouna m yakaryorum bir mezara kar? Or. Babam ldrdn ya, senin de lmen gerek. Klyt. Demek bir ylan dourmu, bytmm ben. Orestes anasn ldrr, daha nce Algis thos'u da vurmutu, sahnedeki kap alp ge ne ikisinin ls grlr. Orestes eylemini hakl gsterir: Evet, der, anam ldrdm, ama o da babam ldrmt, tanrlarn tik sindii pis bir kadnd anam, oysa benim eli me g katan, Pytho tanrs Loksias'tr, yani Apollon'dur. Byle konuurken, birdenbire yan banda kara urbal kadnlar belirir, bakar ki Gorgo yzl, salar ylanlarla rlm Erinys'ler bunlar. Ellerinden taptaze kan dam lamakta. Orestes barr, arr ve deli gibi atar kendini darya. Koro yaknr. Atreus' tan bu yana nc lm kasrgasdr bu. So nu nereye varacak? Ate'nin fkesi dinecek mi? nc "Eumenides" tragedyas Delphoi tapnann nndeki bir sahneye alr: Apollon'a snm olan Orestes evrenin g bei saylan tan stne yklm, yalvar maktadr. Erinys'ler korkun hrltlarla drt dnmektedir evresinde. Apollon gelir, onla r uyutur, derken Klytaimestra'nn tayf dr ter, uyandrr kpekleri, Apollon oklaryl. onlar kovduktan sonra sahne deiir ve Atina'daki Akropolis grlr. Orestes'in davas Athena'nn tapna nnde grlecektir bu kez. Tam bir mahkeme sahnesidir bu. ki hak ve hukuk anlaynn arpt bir mah keme: Geleneksel ksas kurallarn simgele yen Erinys'ler, kendini ve eylemini savunan bir insanla kar karya gelip tartmaktadr lar, sonu mahkemenin verecei oylara ba ldr. Orestes Athena tanrann verdii bir oy fazlasyla beraat eder. Bylece tanr kara r, kader arl yerine insanlarn mahkeme si, yani Areopagos kurulmu olur. Traged yann sonunda yenilgiye urayan Erinys'ler korosu fkeyle ekilmek zeredir ki, Athena onlar Atina'nn koruyucular olarak ehirde kalmaya arr, buna karlk Atina halkn dan sonsuz sayg greceklerdir. Erinys'ler deiir, iyi niyetliler diye karlar ortaya, bu nun simgesi eski hukukla yeni hukuk anlay nn birlemesi olsa gerek. Erinys'ler bun dan byle Atina'ya bet bereket saacak tan ralar olarak intikam deil, adaleti gerek letireceklerdir. Aiskhylos'un, Atina din ve devlet anlayn yceltmekte ve yeni yeni kavramlar kurup, onlar canlandrmaktaki

ustal bu lde en yksek zirvesine eri mitir. Zaman geince, Erinys'ler, insanlar yeral tnda cezalandran tanralar olarak grlme ye balar. Eski metinlerde beliren bu inan Vergilius'un "Aeneis" destannda dile gelmek tedir: Erinys'leri Tartaros'un dibinde ruhlara ellerindeki kamlar ve ylanlarla korku salp eziyet eder grrz. Cehennem kavramna yaklaan bu grler Roma mythos ve iirin de Etrsk etkisiyle gelimi olabilir. Eriphylc. rastos'un riyle ilgili Alkmaion Argos kral Talaos'un kz ve Adkzkardei. Thebai efsane embe yks Adrastos, Amphiaraos ve adlar altnda anlatlmtr.

i karar Paris'in yargsna braklr (Paris). Bu kavga Troya sava gibi yce bir atma nn kaynadr. Eros. Eros, ilkan en eski metinlerinden beri evrende birleme ve retmeyi salayan doal bir g olarak karmza kar. Hesio dos yaratl anlatrken Khaos'tan hemen sonra Eros'u sayar, onun etkisini insan dn yasnda aka grdg'halde, ilk tanrlar ara sna nasl yerletireceini iyice bilemez, ama bu evrensel ilkeyi gene de saym olmak iin yle der (Theog. 116 vd.): Khaos'tu hepsinden nce var olan, sonra geni gsl Caia, Ana Toprak... Ve sonra Eros, en gzeli lmsz tanrlarn, o Eros ki elini, ayan zer tanrlarn, ve insanlarn da, tanrlarn da ellerinden alr yreklerini, akl ve istem glerini. Ama daha sonra, Eros'un devler, Titanlar gibi azman yaratklarn birlemesinde ne gibi bir rol oynadn tanmlamakta glk eker, giderek "parthenogenesis", yani kendi kendi liinden dourma ilkesini baz tanrsal varlk lar iin srdrr. lkan en ili ve bilinli ak airi Sappho da Hesiodos'a benzer bir tanm lama verir: Gene Eros, elimi, kolumu zen, hem tatl hem ac Eros, o kar gelinmez yaratk sarsyor beni. Hesiodos'tan baka theogonia ve kosmogonia'larda da Eros'a yer ayrlr. Orfizm deni len ve air Orpheus'tan geldii ileri srlen mistik akmda da Eros'un dnyayla birlikte kaos'tan ktna, yahut da Gece'den dog ma evren yumurtas ikiye blnp yar kabu undan gk, yar kabuundan toprak ortaya knca, Eros'un da doduuna inanlmakta dr. Platon'un "len" adl diyalogunda herkes kendine gre sevginin tanmlamasn yaptk tan sonra, Sokrates bir kadn bilici, Mantineia'l Diotima'nn grlerini anlatr. Diotima'ya gre Eros bir tanr bile deildir, lm lyle lmsz aras bir varlk, Yunanllarn "daimon", bizim "cin" diyeceimiz bir yara tktr. Eros'un douunu anlatmak iin yepye-

Eri. Ne kadar belal tanr ve tanra varsa, lm ve ykm getiren ne kadar varlk varsa hepsi Nyks (Gece)'ten dogmadr. Kavga tan ra Eri, hanet, Karasevda ve htiyarlk gibi tanrlam kavramlardan hemen sonra gelir doum srasnda. Hesiodos ona "azgn yrek li" der ve kendi dourduu varlklar sayar (Theog. 226 vd.). Sonra da ikinci eseri "ler ve Gnler" de iki kavga ayrr, biri insana zararl, biri faydal ve yle tanmlar ikisini de (i. 11 vd.): ki trl kavga vardr bu dnyada, biri vlmeye deer, teki ktlemeye. zden apayrdr bu iki kavga, insan kanl savaa gtrr birisi, kts, hibir lml sevmez onu. Zorla girer bu kr dvne lmszlerin zoruyla, buyruuyla. teki kavgay daha nce dourdu yce Karanlk. Gklerdeki tahtnda oturan Kronos olu topran zne katt onu. nsanlara yararldr o kavga, O kavga ki eli tutmaz insanlar bile ie srkler. Hesiodos'un bu kavgasna rekabet ya da ekmek kavgas demeli. Yaamn znde g rr onu Hesiodos ve kardeine kt deil de iyi kavgadan yana gitmesini tler. Eri, Gzeller yarmasnda da bir rol oynar, Peleus'la Thetis'in dnne hr karmasn diye arlmad iin altn elmay tanrlarn dgtin sofrasna atar da, stne "en gzeline" yazd altn elmann kime verilece

ni bir efsane uydurulur: Yoksulluk tanra (Penia) ile Bolluk tanr diye evirdiimiz, as lnda her derde deva, hner anlamna gelen Poros'un ogluymu. Sevgi'nin karakterini anasyla babas arasndaki kartln sonucu olarak yle anlatr: "BoUuk'la Yoksulluk'tan doan Sevgi'nin talihi de ona gre olmu. Sevgi her eyden nce her zaman yoksuldur, oklarnn sand gibi hi de y le ince ve zarif deildir, tersine kabadr, pistir, evsiz barksz, yalnayaktr, akta, dada, bayrda, kap nlerinde,' yol kele rinde yatar, kalkar. Ne yapsn, anasna ek mi, yoksulluktan kurtulamaz. Babasna eken tarafyla da hep gzelin, iyinin pein dedir, yrekli, atlgan, dayankldr, yaman avcdr, hep tuzaklar kurar, fikirlere, bulu lara dkndr, byclkte esizdir. As lnda ne lml, ne lmszdr. Bakarsn ayn gnde bolluk iinde geliir, yaar, bir denbire de lr, sonra yine babasnn tabia t gerei bir aresini bulup dirilir. Bir eyin eline gemesiyle elinden kamas bir olur. ylece Sevgi her zaman ne yokluk iinde dir, ne de varlk iinde" (l. 203c, d). Sev gi'nin hibir zaman kanmad, hep arayan, arzulayan bir duygu olduu dile getirilmi olu yor bu parada. Baka efsanelerde Eros'un Aphrodite ile Hermes'in olu, ya da Eileithyia veya ris'in ocuu olduu sylenir. Uranos'lu Aphrodite'nin Hermes'le birlemesinden Eros do mu, Dione'nin kz Aphrodite'den de Anteros (karlk ak). Bu efsaneler Eros'un zn deki ok ynll dile getirmek iin sonra dan uydurulmutur. Ne var ki hibir tanr Eros gibi zaman ve mekna gre deiik bi imlerde yanstlmamtr, hibir tanr Eros kadar airlere konu olmamtr. Bylece Eros tanr evrensel bir ilkeden, insanlar oklaryla kovalayan ve yaralayan kanatl, alayc ve ya ramaz, giderek tehlikeli bir ocuk biimine girmi, bu biimle de gnmze kadar gel mitir. skenderiye sanatyla balayan bu Eros simgesi Roma'da Amor-Amores diye epey tutunmu, iirde olduu kadar resimde de iz brakm ve Rnesans'ta ikinci ve ok canl bir gelime grmtr. Eros'u ele alan en gzel efsanelerden biri Apuleius'un "Eros ile Psyklc" masaldr. Sem

bolik bir anlam tayan bu masal Psykhr bal ligi altnda anlatlmtr. Eryks. stnde nl bir Aphrodite tapnatj bulunan Sicilya dana adn veren efsanelik kral. Aphrodite ile Poseidon'un olu olduu da sylenir. Ad Herakles efsanesine kar mtr: Geryoneus'tan ard srleri gt rrken Herakles bu Eryks'e rastlam. Eryks yiide meydan okumu, gremiler ve He rakles Eryks'i ldrm, ama krallna el koymayp akrabalarndan birinin gnn birin de oraya yerleeceini sylemi ve yle ol mu: Tarihsel alarda Dor'lardan bir grup Eryks dagma yerlemiler. Erymanthos. (1) Apollon tanrnn olu. Adonis'le sevitikten sonra Aphrodite'yi ha mama girer grm, bu yzden gzleri kr olmu. Olunun cn almak iin Apollon da bir yaban domuzu olup Adonis'i vurup l drm. (2) Arkadya'da akan bir rmakla ayn blge deki bir dan ad. Yaban domuzlarnn ok olduu bu blgede Artemis avlanmay sevr (Od. VI, 103). Herakles de efsanelik yaban domuzunu ldrm (Herakles). Erysikhton. (1) Thessalia kral Triopas'n oQlu, ya da kardei. Tanrlardan korkmaz, takn bir adamm. Gnn birinde Demeter'e adanm bir koruluu kesmeye kalk m, tanrlar imarlarla onu alkoymaya al tklar halde, Erysikhton hi aldrmam, aalar bir bir kesmi. Demeter de onu din meyen bir ala arpm. Erysikhton ne ye se doymuyormu, varn younu yiyip bitir dikten sonra, kendi kendini de yemi. (2) Kekrops'la Aglauros'un olu, Atina'l kahraman. Delos'taki Apollon tapmana git mi, Eileithyia' nn eski bir heykeliyle dner ken, yolda lm. Erythion. Geryon'un kzlerini bekleyen s rtma. Herakles bu srleri almak iin Erythion'u da, srlerin bekisi kpek Orthos'u da ldrr (Hes. Theog. 292). Esr. Bkz. Aither. Eteokles. Oidipus'la lokaste'nin olu, Polineikes'in kardei (Tab. 19). Kral Oldlpu

Thebal'dcn kovulunca, Eteokles'le Polynei kes aralarnda bir anlama yaparlar: Her yl biri kral olacaktr. lkin tahta oturan Eteokles'tir. Polyneikes de ehirden ayrlr. Bir yl sonra hakkn aramaya gelince, Eteokles y netimi ona vermeye raz olmaz. Bunun zeri ne Polyneikes Argos kral Adrastos'a bavu rur (Adrastos). Thebai'ye kar sefere hazrla nan Yediler ordusu saldrya balamadan ara larndan Tydeus'u eli olarak gnderirler, ama Eteokles gene anlamaya yanamaz. Bunun zerine saldr balar. Eteokles Polyneikes'le teke tek savata can verdikten son ra, Thebai'de trenle gmlr, oysa Polynei kes mezardan yoksun braklr (Antigone). Epigon'larn Thebai'ye saldrs srasnda Eteokles'in olu Laodamas kraldr. Euadne. phis'in kz Kapaneus'un kars, kocasnn odun ynna atlarak, onunla bir likte yanar (Kapaneus). Euenor. Atlantis'in yerlisi (Atlantis). Euenos. Tanr Ares'in olu, Aitolia kral. K z Marpessa'ya bir talip ktka babas onu ldrr ve kafasn Poseidon tapnana asarm. Sonunda Marpessa'y das karr, Eue nos da peine taklr, ama das tanr Poseidon'dan kanatl bir araba ald iin onu ya kalayamaz. Euenos atlarn vurduktan sonra kendini orada akan bir rmaa atar. Irmak Euneos adn alr (idas, Marpessa). Eumaios. Eumaios, Odysseia'da nemli bir rol oynayan thake'li bir domuz obandr. Odysseus uzun servenlerinden sonra yurdu na ilk ayak bastnda Eumaios'un yapt ve ynettii ahrlara gider ve babasnn sadk ua olan bu "tanrsal" obanba ile bulu ur. Eumaios ihtiyar bir dilenci klnda olan Odysseus'u konuklamak, arlamakla kal maz, konuunun zlemini ektii efendisi ol duunu anladktan sonra da talipleri ldr mekte, maln, mlkn yeni batan ele ge irmekte yardmc olur ona. Odysseus'un stninesi Eurykleia kadar sevimli, cmert ve akll bir kiidir. Odysseus'la aralarndaki ko numalar Odysseia romannn gereki yan n ve zamann yaama koullarn aa vurup yanstan deerli belgelerdir.

Odysseus domuz obannn kulbesine ge lince, Eumaios onu saygyla karlar, ona bir dek serer, yemek verir ve dilenci pozunda olan efendisinin uydurduu hayat hikyesini dinledikten sonra, kendisinin de bir kral o luyken nasl karlp thake'ye getirildiini anlatmaya koyulur. Eumaios'un anlatt bu yk ilgin bir roman ve o zamanki Akdeniz evresinde ise youn bir gidi geli olduunu aa vurur (Od. XV, 389 vd.j. Eumolpos. Poseidon'un olu, Trakya kral. Atina ile Eleusis arasnda kopan savaa kar r, bu savata Atina kral Erekhteus elinden ldrlr (Erekhteus). Eumolpos Eleusis myster'lerinin kurucusu olarak tannr. Eleu sis barahipleri "Eumolpides" adn benimse mi ve atalarnn Eumolpos olduunu kabul ederlerdi. Euneos. Euneos, lason'un Argonaut'lar se ferinde Lemnos adasna varnca Hypsipyle'den olan oludur (Argonaut'lar, Hypsipple). Troya savana kendi katlmad halde, Akha'lara Lemnos arab gnderir (l. VII, 467 72). Akhilleus esir ald Priamos olu Lykaon'u Euneos'a satar (Lykaon). Eunomia. Themis'le Zeus'un kz, Horalar dan biri (Themis, Hora'lar). Eunomos. Kalydon kral Oineus'un sarayn da arap sunan delikanl. Herakles'in ellerini ykarken Eunomos yanllkla suyu yiidin ayaklarna dkm, Herakles de ocua bir tokat atacak olmu. Ama tokad o kadar sert indirmi ki ocuk lm. Babas yiidi ba lad halde, Herakles kendi kendine ceza vermi, kars Deianeira ve olu Hyllos'la bir likte Kalydon'dan gp Trakhis'e yerlemi. Euphrates. Frat nehrinin adn aklamak iin uydurulmu bir efsane: Euphrates adl bir adam varm, gnn birinde olunu karsnn yannda uyur grm ve onu bir yabanc sa narak ldrm, sonra da yanlln anlaya rak kendini nehre atm. O zamana kadar Medos adn tayan nehre, iinde boulan Euphrates'in ad verilmi. Euphrosyne. Ad sevin, nee anlamna ge len Euphrosyne Kharit'lerden biridir (Kharit'ler).

Europa. Poseidon'la Libya'nn olu, Fenike kral Agenor'un kz Europa tanrlar tanrs Zeus'un sevgisini kazanmakla lmez bir n salm, btn bir ktaya adn vermitir (Tab. 11). Io'nun servenine benzer bir serven ya ayan Europa'nn yksn Edith Hamilton'un lk Tamer'ce yaplm evirisinden okuyalm (Varlk yaynlar, s. 53). (Bu yk, III. yzylda yaam skenderi ye'n bir airin, Moskhos'un iirinde anlatlr). Zeus'la sevimesi yznden ad corafyaya geen tek kadn o deildir; Europa'nn n daha da yaygndr. o'nun yllarca ac ekme sine karlk Europa, bir boa srtnda deniz ler avermenin yaratt birka saniyelik a knlk ve korku bir yana braklrsa, hi zlmernitir denebilir. Europa'nn Zeus'la sevi tii sralarda Hera nerelerdeydi, bilinmiyor. Bilinen bir ey var: Tanrlar tanrs, gamsz, tasasz, gnl ne dilerse onu yapyordu. Zeus bir ilkbahar sabah gkteki saraynda oturmu, tembel tembel yeryzn gzetli yordu. Gzleri, anszn, kendisi iin ok ilgi ekici bir yarata iliti. Gzel Europa, uyku dan uyanm, grd d yorumlamaya alyordu. ki kta, kadn klnda, kendisini paylamak istemilerdi dnde. Europa'y dourduunu ileri sren Asya, onu kendisi al mak istemiti. teki kta ise, Zeus'un Euro pa'y kendisine verdiini sylemiti. Grd bu garip d yorumlayamad Eu ropa; kendi yandaki kz arkadalarn topla d; deniz kysndaki iek tarlasna gittiler. Orada oyunlar oynarlar, sepetlerini ieklerle doldururlard. Hepsi de bilirdi ki, en gzel se pet Europa'nn sepetidir... Hephaistos yap mt o sepeti. stnde o'nun yks, inek oluu, Argos'un ldrl, sonra Zeus'un o'yu yeniden kadn klna sokusu iziliydi. Yalnz sepetler mi, ilerini dolduran iek ler de ne kadar gzeldir... Nergisler, smbl ler, menekeler, krmz yaban glleri... Ak tanras, Kharit'lerin arasnda nasl ldarsa, Europa da yatlar arasnda yle ldyordu. Zeus onu grnce dayanamad. Zaten ak tanras Aphrodite, olu Eros'a sylemi, o da oklarndan birini Zeus'un kalbine saplamt. Hera uzaklardayd o srada; ama Zeus yine de ne olur, ne olmaz diye korktu. Bir boa klna girdi, Koyu kahverengi, kalar

yerinde gm yaylar izili, boynuzlar yeni ayn grnne benzeyen gzel, ekici bir boa olup kt. iek toplayan kzlarn aras na indi. Yatlar gibi, Europa da boay g rnce dayanamayp yanna geldi. Onu sevdi, okad. Hemen eildi boa. Sanki Europa'nn, srt na binmesini ister gibiydi:
Srtna bindirip gezdirecek bizi, v/e tatl, yle gzel bir boa ki bu, Hi boaya benzemiyor, iyi bir insan gibi Yalnz konumuyor.

Europa, glmseyerek, boann srtna oturdu. tekilerin de binmesine frsat verme di Zeus frlatt yldrmlarn hzyla denize dald. O ilerledike dalgalar iki yana alyor du. Yanlarnda, nlerinde, arkalarnda garip deniz tanrlar Nereid'ler, borulann ttrerek Tritonlar ve Zeus'un kardei Poseidon gidi yordu. Sulardan, grd yaratklardan korkan Europa, dmemek iin bir eliyle boann ko caman boynuzunu tutarken, teki eliyle de, slanmasn diye mor eteini topluyordu. "Bu boa olsa olsa bir tanrdr" diye dnyor du. Sonunda dayanamad; kendisini ssz bir yerde tek bana brakmamas iin boaya yalvard. Boa, cevap vererek kendisinin tan rlar tanrs Zeus olduunu, ona tutulduunu, Girit adasna gittiklerini syledi. Bir sre sonra Girit'e ayak bastlar. Orada Mevsim'ler karlad kendilerini. Sevitiler; ocuklar oldu. Europa'nn oullarndan ikisi, Minos ve Rhadamanthys, yeryznde yle tarafsz davrandlar ki, lmlerinden sonra ller lkesine yarg yapldlar. Ama Euro pa, mitologya'da oullarndan daha nemli bir yer tutar. Euros. afak tanra Eos'la Astraios, ya da Typhon'dan doduu sylenen drt ana rz grdan biri. Gneybatdan eser, bizim kei leme dediimiz rzgrdr. Eurybie. Hesiodos'un Theogonia'snda Pontos'la Gaia'dan, yani denizle topraktan domu,Eurybie, Nereus, Phorkys, Thaurnas ile Keto'nun kz kardeidir (Tab. 6). Tl tan'lardan Krios'la birleip, Astraios, Pallas ve Perses 'i dourur.

EURYDKE Eurydike. Orpheus'un kars, aa perisi. Serveni iin bkz. Orpheus. Eurykleia. Odysseus'un stninesi. Odysseia'nn banda Telemakhos'u yatak odasna gtrrken yle tantlr bize (Od. I, 425 vd.): Telemakhos gidiyordu yatmaya, dne dne. Eurykleia, Peisenor olu Ops'un kz, evresinde onun drt dne dne, eralar tuttu yoluna prl prl, Onu Laertes parasyla satn almt ok eskiden, krpecik bir kzken almt yirmi sra karlk, sayard onu saraynda asl kars gibi, ama yatana almamt bir kere olsun, d kopuyordu karsnn fkesinden. te bu Eurykleia'yd era tutan, Telemakhos'u en ok seven de oydu, bebekken dadla balamt Telemakhos'a bakmt ta ocukluundan kocaman oluncaya dek. Eurykleia, Odysseia'da gnlk hayat yans tan en canl baz sahnelerin kahramandr: Telemakhos'un yolculuunu o hazrlar, gitti ini o bilir ve Penelopeia'dan saklar (Od. II, 347-380); dilenci klnda thake sarayna gelen Odysseus'un ayaklarn ykarken eski bir yara izinden onu tanr (Od. XIX, 350507); taliplerin ve zellikle hizmetilerin ce zalandrlmasnda nemli bir rol oynar (Od. XXII, 391-492). Evin khyas, bekisi, by dr, Odysseus'un saraynda oynayan dra mn en sevimli kiisidir. Eurylokhos. Odysseus'un yoldalarndan biri. Kirke'nin konana gidecek grubun ba na seilir, ama byc kadnn kurduu tuza a dmez ve geri gelip Odysseus'a Kirke'nin arkadalarn domuza evirdiini haber verir (Od. X, 205 vd.); ller lkesinin ald u kur banda kurban keser (XI, 23 vd.); gemi leri Seiren'lerin nnden geerken Odysseus'u diree iki kat balar (XII, 95 vd.), ama Gne'in ineklerini yemeyi o salk verir arka dalarna ve bu yzden de tanrlarn lanetine urayarak Odysseus'un btn tayfasyla bir likte can verir (XII, 339 vd.). Eurymakhos. Polybos'un olu Euryma khos, Odysseus'un kars Penelopeia'nn ta lipleri arasnda bata gelenlerdendir. yle tanmlanr (Od. XV, 519 vd.): Eurymakhos'tu ad, yiit Polybos'un parlak olu, lthake'liler imdiden bir tanr gzyle bakarlar ona, taliplerin en iyisidir gene de. Antinoos'la birlikte Eurymakhos taliplerin en ciddiye alnmas gerekenidir (Od. XV, 17): Penelopeia'y babas ve kardeleri kkrtrlar Eurymakhos'a varsn diye, arl en ok talipler arasnda o artrr nk. Antinoos'a kyasla biraz daha efendi, daha nazik ve terbiyeli bir adam gibi davranr: Pe nelopeia'y yattrr, olunun canna kylma yacam syler (Od. XVI, 434 vd.), onu poh pohlar, en gzel armaanlardan birini verir (XVIII, 295 vd.) ama btn bunlar yalan ve yapmacktr, o da Odysseus'un varln smrmeyebakar, Telemakhos'u ilk frsatta l drmeye ve Penelopeia'nn hizmetisi Melantho ile sevitii halde, bir an nce krali eyle evlenmeye. Dilenci klnda saraya ge len Odysseus'a o da kt davranr, kafasna bir tokmak atar (XVIII, 396). Yay germe ya rmasnda Antinoos'la ikisi en sona kalrlar, ama baaramazlar (XXI, 186 vd.); Odysseus kendini belli edip meydan okuyunca, Eury makhos nce btn suu Antinoos'a ykle yip pazarla girimek ister (Od. XXII, 60 vd.), Odysseus onu da bir okla yere serer ve ldrr. Eurymedon. lyada'da iki Eurymedon'un sz edilir, biri Agamemnon'un seyisi, br Nestor'un seyisidir. Eurynome. (1) Okeanos'la Tethys'in says bini bulan kzlarndan biri. Hesiodos'un "Theogonia"snda anlatldna gre (Theog. 906-910): Okeanos kz Eurynome ile evlendi gzellii, grenleri byleyen uyum Zeus

tanrayla;

 kz oldu ondan, Kharit'ler, Gzeller: Aglaie, Euphrosyne ve sevimli Thalia, (Kharit'ler). (2) Penelopeia'nn yannda bulunan khya kadn. thake kraliesi onu yanndan ayrmaz, onunla konuur, ona dert dker, kendine bakmas iin tler verir. Penelopeia'nn evresinde asl hizmet gren odur, dilenci k lnda uykuya yatt zaman Odysseus'un s tn rter (Od. XX, 4), kendini tanttktan sonra yiidi ykayan, giydiren, Penelopeia ile gerdee girmeye hazrlayan odur (Od. XXIII. 154 vd.). Eurypylos. (1) Troya'da Akha'lardan yana savaan Thessalia'l nder. Troya'llardan Hypsenor, Melanthos ve Apisaon'u ldrr. Paris'in kargs altnda yaralanr, ama Patroklos yardmna koar. (2) Kos (Istanky) adasnn kral. Poseidon'un ogluymu. Troya dnnde Herak les adaya uraynca Eurypylos ona kar gel mi, bu yzden de ldrlm. (3) Telephos'un olu. Telephos, yaras iyi leince, ne kendinin, ne de olunun Ak ra'lara kar savamayacana sz vermiti. Ama Priamos'un kz kardei olan kars, olu Eurypylos'u Troya'ya gitmeye kandrmt. Bunu bir armaan karl yapt sylenir. Eurypylos, Akhilleus'un olu Neoptolemos'a kar savar ve onun eliyle ldrlr. Bu ar pmann haberini, Odysseus ller lkesinde karlat Akhilleus'un ruhuna iletir (Od. XI, 519 vd.). Eurystheus. Argos kral Sthenelos'un olu. Herakles efsanesinde byk bir rol oynayan kt kii. Eurystheus, Amphitryon'un amca olu ve onun gibi Perseus'un torunudur. Zeus, Alkmene'yi Herakles'ten gebe braknca, Perseus torunlarndan ilk doacak olann krallk elde edeceini bildirir. Hera da doa can bildii Herakles'in kral olmasn nle mek iin, Eurystheus'un yedi aylk domasn salar. Bylece Eurystheus Tiryns, Mykene ve Argolis blgesine kral olur ve Herakles'i buyruu altna alarak, onu bir sr g iler baarmaya zorlar. Herakles byk kahra manlklarn hep Eurystheus'un emriyle ve Eurystheus'un k.rna yapar. Onu kskanan

aman vermez kral yiide eziyet etmekten holanmaktadr. Herakles ldkten sonra, Eurystheus soyunu Mykene'den kovar. Bir sre sonra Herakles oullarnn sava orta olan Atina'ya kar sefere kar, ama Ioalos tarafndan ldrlr. Zalim kraln kafas Alkmene'ye getirilince, gzlerini oymu (Herak les, Alkmene). Eurythion. (1) Kentaur, yani at adamlardan biri. Lapith'lerden Peirithoos'un nianlsn kardndan, Kentaur'larla Lapith'ler sava na yol amt (Kentaur'lar). (2) Kalydon savana katlan yiitlerden bi ri. Kardei Phokos'u ldrdkten sonra Peleus Eurythion'un yanna snm, onun eliyle arnmt, ama Kalydon av srasnda kaynata sn da kaza ile ldrnce, baka yere g mek zorunda kalr (Peleus, Aiakos). Eurytos. (1) Nerede olduu iyice bilinmeyen Oikhalia ehrinin kral, Herakles efsanesinde nemli bir rol oynayan kii. Ok atmakta ok usta olan Eurytos'un drt olu, bir de ole ad l kz varm. Ok atmakta kendisini yenecek olana kzn vermeye ant imi. Herakles onunla boy lp onu yenmi, ama Eury tos sznde durmam, yiidin, srlerini al dn ileri srm. Yalnz olu phitos Herak les'ten yana km. Ne var ki birden ldran Herakles phitos'u ldrm. Bunun cezas olarak da esir diye satlm ve Omphale'nin sarayna dm. zgrlne kavuunca, Eurytos'un sarayna dnp onu ldrm ve lole'yi ele geirmi (Herakles, phitos, ole). (2) Bir devin ad (Gigant'lar). Euterpc. Musa'lardan biri, ba elenkli, elinde bir fltle enliklere, bayramlara katlr, nee getirirmi. Dionysos alaylarnda da yeri vardr. Dithyrambos'u onun esinledii syle nir (Musa'lar). Evandrus. Vergilius'un "Aeneis" destann da ad geen kahraman. Ro'mulus tepesinde Roma ehrini kurmadan orada Evandrus'un kurduu Pallantea kasabas vard. Buray da Yunanistan'n Arkadya blgesinden gelme Evandrus (Yun. Euandros, iyi adam anlamna gelir) kurmutu. Blgeye uygarlk getirmi, yerlilere okuma yazmay retmi, mzik ve

yararl baz sanatlar da yaymt. Ayrca Latlum Yunanistan'dan baz tanr kltlerini de getirmiti. Hercules buralara gelince, Evand rus onu Cacus'u ldrm olma suundan arndrm, tanr olu olduunu anlayarak Roma'nn yedi tepesinden Aventinus'la Palatinus arasnda byk bir sunak kurmu. Onun

iin, bu sunak sonralar da Ara Maxima ola rak gsterilirdi (Cacus). Evandrus Aeneas', babas Ankhises'le konukluk balar kurmu olduklarn hatrlayarak, iyi karlar ve olunu bir blk askerle birlikte emrine verip Rutul'lere kar savata yardmc olmalarn sa lar (Aeneas).

112

F
Fama. Roma mitolojisinde n, halk sesini ve dedikoduyu simgeleyen tanra. Fama, Vergilius'un "Aeneis" destannda yaratt bir simgesel varlktr. Dido'nun Aeneas'a olan gizli akn aa vurur (Aen. IV, 173-188). Fames. Al simgeleyen Fames Hesiodos'un Eris'ten dogma olarak gsterdii Limos'un Latince karldr. Vergilius bu sim gesel varl ller lkesi'nde Yoksulluk'la yan yana gsterir. Ovidius'a gre, Alk skitya'da kurak bir toprak stnde oturmaktadr. Erysikhton'a dinmez al veren odur (Erysikhthon). Fatutn. Roma mitolojisinde Kader'i simgele yen tanrsal varlk. Fatum, sz sylemek, ko numak anlamna gelen "fari"den treme olup, aslnda "tanr sz" demektir. Sonralar Yunan dinsel grlerinin etkisiyle Fatum, Kader, tanralaryla bir tutulmu ve Fatum szc dii cinse dnerek Fata olmutur. Roma'da Fata tanrasnn heykeli gr lrd ki bu heykeller Sibylla'lan simgelerdi (Para, Stbylla). Franszca peri anlamna gelen "fee" bu Fata'dan gelmitir. Halk arasnda dii cinsten Fata olduu gibi, erkek Fatus'larn da varl tasarland ve herkesin kendi cinsine gre ka deri, aln yazs bir genius, bir cin olarak sim gelendi (Genius). Fauna. Roma tanrs Faunus'un hem kz kar dei, hem de ei. Falc bir tanra olarak gs terilir ve Bona Dea ile bir tutulur (Bona Dea). Latin Hercules efsanesinde rol oynar; Fauna, kral Faunus'un ei, Hercules'le sevimi ve Latium'a adn verecek olan kral Latinus'u dourmu. Faunus gibi Fauna'nn ad da "quae favet" (iyilik eden, ltuf gsteren) anla mna gelir. Kadnlar ksrlktan korurmu. Faunus. Roma dininin en eski tanrlarndan biri. Ficus'un olu ve Saturnus'un torunu ola rak gsterilir. Ad "qui favet" (iyilik eden, l tuf gsteren) anlamna gelen bu tanr bir yan dan srlerin, tarlalarn koruyucusu olarak Yunan etkisi .lll. l.nn Pan ile bir tutul

mu, te yandan ad Roma'nn kurulu efsa nelerine karmtr. Arkadya'daki Euandros'un talya'ya geliiy le ilgili efsanelerde rol oynad iin (Evandrus), klt Roma ehrinin en eski tepelerin den biri saylan Palatinus'a yerlemi ve Lupercalia bayram (15 ubat) ile n kazanm tr. Faunus'un rahipleri Luperci'lerin kutla dklar bu bahar ve bereket bayramnda deli kanllar rlplak olarak dolar ve nlerine gelen kadnlara kamlaryla vururlard. Ksr l defetmek, topran verimliliini salamak ve halk kt glerin etkisinden kurtarmak amac gdlrd. Klasik alarda Faunus bir tanr olmaktan km ve Yunan Satyr'leri gi bi kei ayakl, sakall, boynuzlu yaratklar ola rak dada, ormanda, su kenarlarnda nympha'lar kovalar gsterilmilerdir. Roma kurulu efsanesinde bir tanr olarak deil de, Latium'un ilk krallarndan biri ola rak gsterilir. Faustulus. Alba kral Amulius'un oban Faustulus Romulus'la Remus efsanesinde nemli bir rol oynar. Amulius kzlarnn do urduu ikiz ocuklar Tiber kenarna brak may buyurunca, Faustulus bir dii kurdun emzirdii ikizleri bulmu ve kars Acca Larentia'ya bytlmek zere gtrp vermitir (Acca Larentia). Sonradan Faustulus ocuk lara kim olduklarn bildirmi, Romulus da tanr ve kral soyundan olduunu anlaynca, gidip Amulius'u ldrm. kiz kardeler kav gaya tututuklar zaman, Faustulus araya gir mi ve ldrlm derler. Ad "faveo" fiilin den "uurlu, verimli" anlamna gelen Faustulus'un Forum'da mezar, Palatinus tepesinde de kulbesi gsterilirdi. Roma tanrlar arasn da sayg grrd (Romulus, Remus). Feronia. Etrsk asll bir tanra. Ormanlar ve kaynaklar koruyan bu tanrann klt or ta talya'ya ve Etruria'ya yaylmt. Terracina'da bulunan tapnanda kleler azat edildi i iin, Libertas, yani zgrl simgeleyen tanra ile bir tutulmutur. Fides. And, yemini simgeleyen tanra. upiter'den daha yal, ak sal bir kocakar ola rak simgelendirilmesi, verilen sze saygnn her trl toplum dzeninin temelinde olduu

anlamna gelir. Aeneas soyu ona Palatinus zerinde bir tapnak yaptrm. Fides'e kur ban keser, sunu sunarken rahipleri sag elleri ne bir beyaz sarg sararlard. Flora. iek ve bahar tanras Flora, Ro ma'ya Sabin'lerden gelme bir tanradr. i ek aan her bitkinin ynetimi onun elinde dir. air Ovidius Flora stne Yunan mythoss'undan esinli bir yk anlatr (Fast. V. 20 vd.): Flora aslnda Khloris adl bir Nympha imi, rzgr tanr onu grp karm ve evlenmi onunla. Her trl bitki ve iek stnde egemenlii balam Flora'ya. Ama Flora'nn gc bununla da kalmam, tanr Mars'n dogmasna nemli bir etken ol mu: Jpiter'in Minerva'y kendi kafasndan karmasna ierleyen uno erkek araya gir meden bir ocuk dourmak istemi tek ba na, bunun iin Flora'ya bavurmu. Flora da bir kadna dokununca onu gebe brakan bir iek vermi uno'ya, tanra da kendi kendi ne Mars tanry getirmi meydana. Rma'llar yln ilk ayna Mars (mart) adn vere rek onun Flora ve baharla ilikisini belli et mek istemilerdir. Flora'nn onuruna Roma'da Floralia enlikleri dzenlenirdi. Nisan sonunda balayp mays ayma kadar sren

bu enlikler byk bir cokunlukla kutlanr d. Fors. Rastlant, talih anlamna gelen Fors, Fortuna tanrann erkeidir. Roma'llar ok nem verdikleri bu tanrlar bir ift olarak g rr ve Fors'la Fortuna'ya birlikte tapnrlar, yaknrlard. Fortuna. Roma'llarn en ok korktuklar, en ok tapndklar tanralardan biri kr tali hi simgeleyen Fortuna'dr. Yunan Tykhe tanrasyla bir tutulan Fortuna elinde bir dmen (insanlarn hayatn ynetir nk) ve bereket boynuzuyla, ou zaman da kr olarak can landrlr. Tapmn Roma'ya getiren kral Servius Tullius imi. Fortuna o kral o kadar se ver ki, geceleri evine girermi. Fortuna'nn tapnanda Servius Tullius'un bir heykeli buIunurmu. Yunan etkisi altnda Fortuna za manla baka tanralarla, zellikle sis'le bir tutulmutur (Tykhe). Furia'lar. Roma'nn ilkel din grlerinde Furia'lar yeraltndan kp insanlarn peine taklan kt cinlerdir. En erken alardan be ri Furia'lar Yunan mythos'unun Erinys'leriyle bir tutulmu ve efsaneleri birbirine karmtr (Erinys'ler).

IM

G
Gaia. Homeros'ta hi ad gemeyen Gaia, Hesiodos'un Theogonia'smda dnyay, yeri, evrensel bir ge olarak topra simgeler. Bir tanrdan ok kozmik bir varlktr Gaia, btn elerin kaynanda bulunan ana ilkedir. Hesiodos bu yolda doada ana ilkenin ne oldu unu tanmlamaya alan onya dnrleri gibi davranr. "Btn lmszlerin srekli, salam taban" sayd Gaia, evreni bir dzen yntemine gre meydana getiren ve dzen siz boluktan ktktan sonra dii-erkek birle me yoluyla evrenin kendisini ve tanrlarn ya ratr. Tab. l'de gsterildii gibi Gaia "parthenogenesis" (kendi kendine dourma) prensi bine gre Gk', Da'lar ve Deniz'i yaratr; bu sreci yle anlatr Hesiodos (Theog. 126 vd.): Toprak bir varlk yaratt kendine eit: Drt bir yann saran Uranos, yldzl, Gk', mutlu tanrlarn srekli, salam yurdunu yksek dalar yaratt sonra, koyaklarnda tanrlar oturan dalar. Sonra denizi yaratt, ekin vermez denizi: Azgn dalgalaryla ien Pontos'u. Kimseyle seviip birlemeden yapt bunu. Sonra ilkin Uranos'la birleip erkek ve dii Titan'lar, Kyklop'lar ve Hekatonkheir'leri dourur (Tab. 2). Bu dourma srecinden hemen sonra evrene egemenlik savann ilk belirtisi Uranos tanrnn doan ocuklarn Gaia'nn karnna gerisin geri tkmasyla ba gsterir (Theog. 154 vd.): Bylesine korkuntu Toprakla Gk'n oullar. Babalan ilk gnden irenmiti onlardan, doar domaz gn nna karacak yerde topran barna saklamt onlar, ve Uranos srdrrken bu korkun oyunu koca Toprak inim inim inliyordu zorundan. Son Titan olu Kronos'a babasnn erkeklik uzvunu kestirdikten sonra Gaia bu kez kendi dourduu Pontos'la birleir ve ondan Nereus, Thaumas, Phorkys, Keto ve Eurybie'yi meydana gelini (Tab. 6). Hesiodos'tan gayr

kaynaklarda ad geen Nereus'tan deniz var lklarn meydana getirir. Ama Gaia'nn br ocuklar da aralarnda birleerek yersel ve gksel birok varlklarn dogmasn salarlar; Bunlarn kimisi yldz, yel ve gkkua gibi grlen varlklardr, kimisi de evrenin mito lojik yorumunun yaratt simgesel tanrlar dr. Gaia Uranos'un devrilmesini salad gibi, tahta kard olu Kronos'un da devrilmesi ni salar. nk Kronos babas Uranos gibi zorbaca davranr ve ocuklarn doar do maz yutar. Kars Rheia Zeus'a gebe kalnca Gaia ile Uranos'tan douraca ocuu kur tarma arelerini sorar. Bu kez de Gaia kzna kaderi bildirmekle kalmaz - kader Uranos'un oluna yenildii gibi, Kronos'un da Zeus eliy le devrilmesidir - Kronos'u aldatmak areleri ni de gsterir ve Zeus'un Girit'te bir maara da gizlice domasn salar, Kronos'a da bir ta yutturulur (Kronos, Zeus). Gaia birinci k ak devrimini hazrladktan sonra, ikinci k ak devrimini de yrtr: Zeus'a ne yokl.n egemenlii elde edebileceini o retir; ara Kronos kuandan Titan'lar yenmek iin Kyklop'lar ve Hekatonkheir'leri kurtarp yar dma armaktr. Zeus Gaia'nn dediini y. parak devlere kar sava gerekletirir ve Ti tan'lar devirerek dnya egemenliini ele ge irir. Gaia son olarak Tartaros'la birlikte Typhon'u dourur (Typhon). Baka Theogonia'lara gre Tartaros'tan Ekhidna adl bir k z olmu ve Poseidon'la da birleerek Antaios devini dourmu (Antaios). Genellikle devler, azmanlar, canavarlar hep Gaia'dan doma saylr. Zamanla Gaia'nn mythos'ta yeri ve nemi deimi, kozmik nitelikteki Ana Toprak, dinde daha belirli birer tanra olarak gr len, bir yandan Demeter, te yandan Kybele gibi toprak ve bereket tanralarna yer ver mitir. Gaia bylece daha kiisel ve insansal tanralarla ya birlemi, ya da kozmik e olarak felsefe alanna girmitir. Gaia Yuna nistan'da birok kehanet merkezlerinin esinleyicisi saylr, rnein Delphoi'ye Apollon'dan ok daha nce yerlemi bilimi (Apollon, Delphoi).

Galateia. (1) Homeros ve Hesiodos'da ad geen Nereus kzlarndan biri. Ad stbeyaz anlamna gelir. oban iirlerinin ustas Theokritos'un XI. iirinde sz geen bu Nereus kzna Sicilya'l Kyklops Polyphemos vurgun dur. Ama irkinliinden tr yanamaz Ga lateia ona, Tepegz de iirde bu gzel kza olan akn ve aknn karlksz kalmasndan duyduu acy dile getirir. Galateia'nn yk s udur: Polyphemos'tan kaan Nereus kz tanr Pan'n (ya da Faunus'un) olu Akis'i se ver, onunla buluup konuurlar. Bir gn Te pegz Galateia'y sevgilisinin kollarnda uyur bulur, deliye dner, Akis'e kama frsatn vermeden koca bir kaya kaldrp kafasna in dirir. Akis lr. Galateia da sevgilisinin bir r mak haline gelmesini salar. (2) Lampros adl bir adamla evli olan bir Girit'li kadn. Lampros ok fakirmi, karsnn gebe olduunu anlaynca, ona yalnz bir olu olursa besleyebileceini, yoksa daa brak mak zorunda kalacan bildirmi. Kocas yokken bir kz ocuk douran Galateia ocu unun cinsini kocasndan saklam ve kz er kek klna sokarak bytm. Adna da Leukippos demiler. Ne var ki gen kz olunca Leukippos o kadar gzelmi ki kz olduunu saklamak elden gelmezmi artk. Byk bir korkuya kaplan annesi onu Leto tapnana brakm ve tanradan kzn erkek yapmas n yalvarm. Tanra dilei yerine getirmi ve Leukippos'un cinsiyetini deitirmi (phis). Ganymedes. lmllerin en gzeli saylan Ganymedes Dardanos soyundan, Troya kral ailesindendir (Tab. 17). Homeros onun ser venini yle anlatr (l. 230 vd.): Erikhthonios'tan Tros dodu, Troya'llarn kral. Kusursuz olu oldu Tros'un da: los, Assarakos, tanrlara denk Ganymedes. En gzeliydi Ganymedes lml insanlarn, tanrlar kard onu Olympos'a Zeus'a arap sunan olsun diye, dediler gzelliiyle yaasn tanrlar
arasnda.

dann yamalarnda srlerini otlatrken grm de kuu kartal gndermi delikanly karp Olympos'a getirsin diye. Ya da kendi kartal biimine girmi ve olan penelerinin arasna alp karm. Her neyse, karlk ola rak Zeus ocuun babasna lmez atlar arma an etmi, Ganymedes'i de tanrlar sofrasn da Hebe yerine arap sunucusu olarak kul lanmtr. Gece. Bkz. Nyks. Genius. Trke "cin" szcnn kaynan da bulunan Latince "genius" kavram kiinin iinde doup gelien tinsel varlktr. Doum gn, Genius'un bayramdr. Ama yalnz in sann deil, bir yerin, bir topluluun da genius'u olabilir. rnein zifaf yatann da genius'u vardr, grevi gerdee giren iftin ret me gcn artrmaktr. nsandaki genius onu canl, neeli ve iyimser tutan gtr. nsan kendi ya da bakasnn genius'u stne ye min eder. mparatorluk anda, imparato run genius'u korkulur, gl bir varlk saylr ve imparator nasl br insanlar zerine egemense, bu genius'un da btn br genius'lara hkmettiine inanlrd. Zamanla geni us insanda lmeyen, lmden sonra var ka lan tinsel varlk sayld (Manes). Geryoneus. Hesiodos Theogonia'nn iki yerinde (Theog. 285-90; 280-85) kafal bu devden sz eder. Geryoneus, Poseidon'un olu Khrysaor'la Okeanos kz Kallirhoe'den domadr. Herakles Eurystheus' un buyruu zerine gelip onu adasnda ld rr. Erytheia adasnn nerede olduu tartma konusu olmutu. Kzl toprak anlamna gelen bu ada Bat kzlarnn birinin adn tayan s panya kylarnda bir ada olsa gerek (Herak les). Gigant'lar. Gigant'lan, yani Devleri, Uranos'la Gaia'nn birlemesinden doan Titan'lardan ayrmal. Theogonia'da Hesiodos, Uranos'un kesilen hayalanndan akan kann topraa damladn ve bir sre sonra Gaia' nm devleti "parlak zrhl ve uzun kargl" ola rak meydana kardn yazar, sonra da sz etmez artk onlardan. Ama baka mythos ya-

Ganymedes'e vurulup onu asl karan, ya da kartan tanr Zeus'tur. Ganymedes'I 1da
I I I

GLAUKOS zarlar ve zellikle plastik sanatlar, grlme mi boyda ve gte olup, bedenleri birer y lan kuyruguyla biten bu azmanlan konu edin milerdir. Titan'lan yendikten sonra Olympos tanrlar bu yaratklara kar koymak zo runda kalmlar. nk Gigant'lar dalar st ste yarak Olympos'a saldrmlar. Bu kez de devleri yalnz bir lml insann yenebile ceini bildiren bir kehanet var olduundan, tanrlar Herakles'e bavurmular. Herakles de bata Zeus ve Aigis kalkanyla Athena ol mak zere, tanrlarn yardmyla Gigant'lar ldrm. Alkyoneus'u Herakles kendi ldr m (Alkyoneus), Ephialtes'i Apollon'un bir oku, Eurytos'u Dionysos'un thyrsos'u, Enkelados'a gelince, o kaabilmi, ama Athena stne Sicilya adasn atm. Tanra da Pallas'm derisini yzp savata zrh olarak kul lanm. Gigantomakhia, yani devler sava bir sylentiye gre Trakya'da, bir baka sy lentiye gre Arkadya'da olmu. Bu konu Bergama'nn Zeus Sunanda en parlak bir biimde ilenmiti. Bergama'dan alnp Berlin Mzesine tanan ve orada yeni batan kurulan Zeus Sunann frizi dev boy da 118 kabartmadan meydana gelir; bu ka bartmalarn her birinde Olympos tanrlaryla Gigant'lar arasndaki sava canlandrlr. Dev ler aslan ya da boa kafal ve ylan kuyruklu azmanlardr. Olympos tanrlarnda Zeus, Athena, Leto, Apollon, Artemis, Dione, Aphrodite ve Nyks ile Moira'Iar savaa katlr. Devlerden Otos, Alkyoneus, Porphyrion ve daha adlar belirtilmeyen bakalar grlr. Kabartmalarda devlerin tanrlarn gc altn da ezildikleri, gvdeleri parampara edilip korkun aclar iinde kvrandklar an canlandrlmtr. Bergama'ya zg patetik slupta ilenmi olan bu kabartmalar hellenistik deni len sanatn en grkemli rnei ve akllara durgunluk veren bir anttr. Glaukos. (1) Glaukos II (Tab. 25). Bellerophontes'in torunu, Hippolokhos'un olu Gla ukos, lyada'da parlak bir rol oynar. Homeros, dnya gr stne en gzel szlerin den birkan onun azna vermi, Bellerophontes efsanesiyle Lykia'llarn Troya sava ndaki servenini onun killlflinde < al.d initir. Ik lkesinden delen ve ad ofln maviliini, parlakln yanstan bu yigit ne kadar da sevimli! Anadolu insan sanki o gn den kendini bulmu, yanstmtr onun kiili inde. Anadolu'nun drt bir yanndan Troya'y sa vunmaya gelenlerin listesi yle biter (l. II, 876 vd.): Lykia'ltlara Sarpedon'la kusursuz Glaukos komuta eder, gelmiler uzak Lykia lkelerinden, anaforlu Ksanthos'tan gelmiler. Altnc blme kadar Glaukos'un ad ge mez, sonra birdenbire Akha yiidi Diomedes ile kar karya grrz onu. Diomedes sald rr, ama birden durur, iine bir kuku girer bu parlak yiit bir tanr olmasn diye, korkar tan rlarla boy lmekten. Kimsin? diye sorar. Glaukos'un verdii karlk u (l. VI, 145 Vd.): \ Ulu canl Tydeus olu, soyumu ne sorarsn? Yapraklar gibidir insan soyu. Bir yandan rzgr bakarsn onlar dker yere, bir yandan bakarsn bahar gelir, yenilerini yetitirir, yeerir orman, bylece soylarn biri ger, biri doar, iyicene bilmek istersen soyumuzu - bilir onu birok kiilerVe balar Bellerophontes'in esiz serveni ni, Lykia'ya gn anlatmaya (Bellerophontes). Diomedes'te afak atar, anlar d mannn eski bir dost olduunu (l. VI, 214 vd.). Birbirleriyle dvmemeye karar verirler ve silahlarn deiirler (l. VI, 229 vd.): Deielim gel silahlarmz, bellesin Akkha'larla Troya'llar atalarmzn konuk kardei olmasyla vndmz. Byle konuup atladlar arabalarndan, el skp ant itiler, Ama Kronos olu Zeus, tam o sra, Glaukos'un akln bandan ald, Tydeus olu Diomedes'le deiti silahlarn: Altn tunla deiti, yz kzlk silah dokuz kzlk silahla. Cmertlik Anadolu'da kalr. Diomedes e kilir, gider, Glaukos da Lykial nder Sarpe don'la birlikte savaa dner. "Kapkara fi t na" gibi saldrrlar ve "zorlu savata bek" olurlar Akha'lara. Glaukos yaralanr. O sr

da Sarpedon Patroklos'un kargsyla vurulup can vermek zereyken, Lykia'llarn kaderini Glaukos'un eline verir (Sarpedon). Ne yapsn Glaukos, yaraldr, eli, aya tut maz, ite o zaman tanrs gelir aklna, Lyki a'llarn byk tanrs, k tanr Apollon, ona yakarr (l. XV, 515 vd.). Apollon dinler onu, iyi eder yarasn. Glau kos da aslan gibi dvmeye koyulur yeni batan. Hektor'u bile knar, sava ortaklarn korumuyor diye. Engin bir yas kaplar Troya'llar, Hektor utanr uzak illerden gelen c mert dostunu kurtaramad diye, o gle sald rr Patroklos'a ve ldrr onu, Glaukos'un da sz edilmez bir daha lyada'da (Hektor). (2) Glaukos I (Tab. 25). Sisyphos'un olu Glaukos, yukarda sz geen Glaukos'un atasdr. Sisyphos'un kurduu Ephyra (sonra dan Korinthos olur) kentinde kraldr. l myle n salmtr bu Glaukos: Pelias'n l m iin dzenlenen yarmalarda araba yar na katlr ve yenilir, arabas devrilince de at lar paralar, yer onu. Nedeni de Glaukos'un atlarna byl bir pnardan su iirmi, ya da Aphrodite'nin hmna uram olmasdr. nk daha hzl olsunlar diye hayvanlarnn iftlemesine engel oluyormu Glaukos. Bir baka anlatma gre Glaukos lmszlk ve ren bir pnardan su imi, lmsz olduuna kimseyi inandramad iin de kendini deni ze atm ve bir deniz tanrs olmu. Ama uursuz bir tanrym, onu gren denizcinin teknesi batar, kendisi bogulurmu. Gordias. Efsanelik Phrygia kral. Gordias Gordion ehrini kurmakla n salmt. ehrin kalesine Gordias bir araba yerletirmi, o ara bann oku yle aprak bir dmle baglym ki, kimse zememi bu dm. Oysa tanr szcs bu dm kim zerse, Asya kralln onun elde edeceini sylemimi Gordias'a. Bunu bilen Byk skender Gordi on'a gelince, klcn knndan karm ve d m keivermi. Bir efsaneye gre, Ana Tanra Kybele Gordias' sevmi, ondan gebe kalarak kral Midas' dourmu (Midas). Gorgo'lar. Plastik sanatlarn alabildiine faydalandklar Gorgo'lar, Graia'lar gibi 1 IH

Phorkys'le Keton'un kzlardr (Tab. 6). Ara larnda Medusa'nn en ok n sald bu ca navar kzlar Hesiodos yle tanmlar (Theog. 274 vd.): Gorgo'lar da douran Keto'dur n byk Okeanos'un tesinde, geceyle gndzn snrlarnda otururlar ince sesli Bat kzlarnn yurdunda; Sthenno, Euryale ve bahtsz Medusa; Medusa lmlyd, oysaki kz kardei ne lm bileceklerdi, ne ihtiyarlk. Buna karlk yalnz Medusa girdi masmavi yeleli tanrnn koynuna Bahar iekleriyle dolu taze imenlerde. Aiskhylos da yle tanmlar onlar (Prom. 800): Ejderha kanatl Gorgo'lar, o, insanlar korkudan korkuya salan, grenlerin soluunu kesen Gorgo'lar. Salar ylanlarla rl, alnlarnda yaban domuzu dileri fkran, tun elleri ve umak iin altn kanatlar bulunan bu yaratklarn balca nitelii korku salmakt. Adlar bile korku veren bir ses benzetmesi olsa gerek. olduklar halde, efsaneye ad karan yal nz Medusa'dr. Onun Perseus'la servenini bu yiidin ad altnda okuyalm (Perseus). Sicilya'l Diodoros Gorgo'lar stne baka bir yorum verir: Gorgo'lar Amazon'lar gibi sava bir soymu, Atlant'lara (Atlantis) ya kn bir uzak lkede otururlarm. Amazon'lar, kralieleri Myrina'nn (Myrina) ynetimi al tnda Atlant'lan yendikten sonra, bunlar Amazon'lar Gorgo'lara saldrmaya itmi. Gorgo'lar yenildikleri halde, ksa zamanda davranabilmiler, ama sonra Perseus ve Herakles eliyle alt edilmiler (Herakles). Graia'lar. Pontos'la Gaia'nn olu Phorkys ve kzlar Keto birbirleriyle evlenirler ve ola anst yaratklar meydana getirirler (Tab. 6): Graia'lar, yani Kocakar'lar ve Gorgo'lar. Hesiodos Graia'lar yle tanmlar (Theog. 270 vd.): Phorkys'le birleen Keto Graia'lar dourdu, gzel yzl, doutan ak saldr onlar, lmsz tanrlar da Kocakar der onlara, yeryznde dolaan insanlar da. Pemphredo'nun gzel, Enyo'nun san tlleri vard.

nc Graia'nn adn sylemez, baka mythos yazclarna gre Dino imi. Graia'lar iki deil de diye kabul eden bu efsa nelere gre, Kocakarlarn bir tek dii, bir tek de gz varm ve aralarnda dei toku ederlermi bunlar. Graia'lar hi gne gr meyen batda yaarlarm. Graia'lann rol oynadklar tek efsane Perseus efsanesidir. Bu yiit Medusa'y ldrmeye gidince, nce yol stnde bekilik eden Kocakan'lara rastlam. Gorgo'larn olduklar yere varmasn nlemekmi grevleri. Ama bir tek gzleri olduu iin, kim bekilik ede cekse o gz takar ve yol azna dikilirmi. O srada brleri gider, uyurmu. Perseus bu tek gz almak ve Graia'larn n de uyutmak yolunu bulmu. Bylece Gorgo'lara yaklap Medusa'y ldrmeyi baarm. G z de bir gle atm (Perseus). Granikos. Phrygia'da Adramyttion (Edre mit) ehrinin kurucusu. Herakles Phrygia'ya geldiinde kz Thebe'yi yiide vermi, o da karsnn adna Mysia'da Thebe ehrini kur mu (Herakles).

Griffonlar. Aiskhylos'un Prometheus'unda (804) ve Herodot tarihinde (III, 116 ve IV, 13) sz geen efsanelik kulara yun. "Gryps", bat dillerinde de "Griffon" ad veri lir. Aiskhylos bu yaratklar "havlamaz, uzun gagal, kanatl kpekler" olarak tanmlar. Baka bir sylenceye gre, gvdeleri aslan gvdesidir. Bu yaratklar Hyperboreliler lke sinde, skitlerin elinde bulunan kutsal altnla ra bekilik etmektedirler. Oralarda bulunan tek gzl Arimaspes adl boy bu altnlan al mak iin Griffon'lara saldrrlar. Aiskhylos'a gre Griffon'lar Zeus'un kutsal yaratklar, baka bir gelenee gre Apollon'un beki k pekleridir. Baka bir efsaneye gre Grif fon'lar Hindistan'n kuzeyinde bulunan l lerde altn arayclarna kar koymaktadrlar, nk yuvalarn altn madenlerinin bulundu u dalarn eteklerine kurmuturlar. Gne. Bkz. Helios. Gn I. Bkz. Hemera. Gycs. Uranos'la Gaia'nn yzer kollu ve elli er bal dev oullarndan biri (Yz Kollu lar).

H
Hades. (1) ADI. Yeraltndaki ller lkesinin tanrs Hades, Aidoneus ve Plton (zengin) adlaryla da anlr. "Grnmez" anlamna ge len Hades ad hem tanrnn kendisi, hem de egemen olduu ller lkesi iin kullanlr. Hades tanrnn bir zellii kendisini grn mez klan baldr. Kuzey mitolojilerinde geen ve Alman masallarnda "Tarnkappe" diye anlan bu bal Hades'ten baka Athena, Hermes ve Pereus'la Herakles de tak mtr. (2) DOUU. Hades, Kronos'la Rheia'nn oludur (Tab. 5). Hesiodos douunu syle anlatr (Theog. 453 vd.): Rheia Kronos'un yatana girince anl evlatlar dourdu ona: Hestia, Demeter, altn sandall Hera ve gl Hades, perin altnda oturan, yrei acmak nedir bilmeyen tanr. Olympos'lular, yani nc kuak tanrlar egemenlii ele alnca, dnya yetkilerinin pay lalmasnda Hades yeraltn alr (Hom. l. XV, 189 vd.): (Poseidon konuur): Dnya e blnd, mz de aldk paymz, kura ekildi, kpkl deniz dt bana... Sisli karanlklar lkesi dt Hades'ln payna... Hades ve kars Persephone amansz, insaf sz, yrekleri hibir yakar, hibir sunu ya da kurbanla yumuamayan korkun tanrlar sa ylar. Kendilerinden de, lkelerinden de tanr lar ve insanlar nefret eder (Theog. 810): "Tanrlar sevmez o kfl puslu yerleri" der Hesiodos, Homeros da "tanrlarn bile tiksin dii irkef dolu lke" diye tanmlar Hades'i (l. XX, 65). Tanr Hades ise gn nn szmad karanlk lkesinden hi ayrlmaz, Olympos'lu tanrlar kuandan olduu hal de, onlarn arasna karmaz, lenlerine ka tlmaz. Yalnz kendisini Paian tanrya baktr mak zere bir kez Olympos'a kmak zorun da kalr (l. V, 395-404).

(3) EFSANES. Hades stne anlatlan tek efsane, Demeter'in kz Persephone'yi karmasdr. Mevsim dnmn, topran ve bit kisel doann yazn canlanmasn, kn lme sini simgeleyen bu efsanede Hades'in rol, k olduu Persephone'yi kardktan sonra, bir daha yeryzne kmasn nlemek iin bir nar tanesi yedirmesinden ileri gitmez. na na gre, Hades lkesinde bir ey azna ko yan bir daha oradan ayrlamazd. Kzn ka rlmasnda pay olan Zeus Demeter'in yalvar malar zerine kzn alt ay yeraltnda, alt ay yeryznde kalmasn buyurur (Demeter, Persephone). (4) HADES LKES. Yunanca "Hadou do mos" yani Hades'in evi, kona deyiminde, domos szcnn dmesiyle Hades, tanr Hades'in ynettii ller lkesinin de ad ol mutur. lka yaznnda yeraltnda, l ruh larn oturduu tasarlanan karanlklar lkesini anlatmayan, canlandrmaya almayan air ve yazar pek yoktur. Homeros'la balayan bu gelenek, Latin iirinde Vergilius'un Aeneis destannda srdrlp en yksek aamasna karlm ve o yoldan ortaada Dante'nin byk eserini etkilemitir. Yunan mythos'unda canl olduklar halde Hades'e inip de d nen kahramanlar unlardr: Odysseus, Orpheus, Theseus ve Herakles. Sonradan Vergilius, Homeros'un Odysseia'sn rnek ala rak, Aeneis destannda kahraman Aeneas'n da yeraltna gidi ve dnn anlatmtr (Aen. VI), (ller lkesi). Hades lkesinin en ksa tanmlanmasn Hesiodos yapar (The og. 767 vd.): Orada ykselir yankl kona Gl Hades'le korkun Persephone'nin. Azgn bir kpek bekler kapsn, amansz, sinsilikler ustas bir kpek, girenlere yaltaklanr kuyruu kulaklaryla ama gireni bir daha brakmaz dar, pusuda bekleyip parampara eder kmak iin kapya gelenleri. Bu kpek Kerberos'tur (Kerberos). Hesio dos sonra yeralt rma Styks'in adn da sa yar (Styks), ne var ki Hades'le Tartaros'u bir tutar ve geceyle gndzn, lmle uykunun bulunduklar bu karanlk lkesini Hades'i an lattndan daha canl renklerle anlatr (Tartaros).

Odysseia'daki Hades anlatm: Homeros'un Hades anlatm ilka yazn nn ilki ve en canlsdr. Uzun bir sre byc Kirke tanrann adasnda kaldktan sonra, Odysseus artk thake'ye nasl varabileceini yeralt lkesinde bulunan bilici Teiresias'a sormak ister, Kirke de ona Hades lkesine gitmenin yolunu gsterir (Od. X, 512 vd.): Getiin zaman Okeanos'u geminle, orada Alak Ky var ve Persephone'nin koruluu, uzun uzun kavaklar greceksin, ksr stler, derin anaforlu Okeanos'un kpsnda ek karaya gemini, sonra k yola, Hades bataklarna doru, orada Akheron, Pyriphlegeton veKokytos akar, Styks'ten gelen sular da dklr oraya. Kirke'nin sayd bu drt yeralt rmana bir de Lethe katlr. Odysseus, Kirke'nin dedi i gibi gemisiyle btn bir gn gittikten sonra (Od. XI, 8 vd.): Gne batarken ve kararrken tekmil yollar, vardk snrlarna derin akh Okeanos'un, oradadrKimmer'lerin lkesi ve kenti, oldum olas bol sisle ve bulutlarla rtl, parlak gne onlar nlaryla.gremez hibir vakit, ne ykseldii vakit yldzl ge, ne de gkten topraa dnd vakit. ylece serili durur bir uursuz gece bu zavall llerin stnde. Dnyann kuzeybat ucunda bulunduu sa nlan Hades lkesinin ancak kaplarna varr Odysseus ve orada Kirke'nin buyruuna uya rak bir ukur kazar, iine ball st, tatl arap, su ve un dker ve kurbanlar kesip kanlarn ukura damlatr, ite o srada llerin ruhlar byk bir kalabalk halinde kan imeye gelir ler. Teiresias kan itikten ve Odysseus'a gele cei akladktan sonradr ki, br ruhlar da kandan paylarn alrlar. Bu Hades anlatm daha dorusu bu kan ime treni - baka hi bir metinde sz konusu edilmediine gre, Homeros'ta izi kalm ok eski ve ilkel bir yeralt tasarsnn kalnts olsa gerek. Haimon. Bu ad tayan birok efsanelik ki i k-r arasnda en nemlisi, Thebai kral Kreon'un oglu Halmon'dur. Sophokles'in "Anti-

gne" adl tragedyasnda byk bir rol olan Haimon Antigone'nin nianlsdr. Kreon Antigone'yi mezara diri diri kapattktan sonra Haimon kendini ldrr. Tragedyada Kreon'la Haimon arasnda devlet ynetimi konu sunda ilgin bir tartma yer alr: Tek kiinin buyruuna boyun emeyi ynetimin kanl maz koulu sayan Kreon'a karn Haimon akl ve saduyuya dayanan halkoyunu savu nur. nem ve canlln bugn de yitirmemi olan bu tartmadan birka paray aaya alyoruz (ev. Gngr Dilmen): Kreon Yakn akrabamn kanunsuz davranlarna gz yumacak olursam bakalar bsbtn azar... Hayr, devlet kimi getirmise baa ona boyun emek, kk, byk konularda ve hakl olsun olmasn, onu dinlemek gerekir. Yrekten sylyorum unu: taat etmesini bilen iyi ynetici olur ilerde, iyi babu iyi yurttatan yetiir... Anariden dahabyk bir ktlk yoktur, devleti grr, ocaklar sndrr. Anari paralar mttefikleri, hazrlar kanlmaz bozgunu. Oysa buyruklara boyun emek gvenliini salar ounluun. yleyse kurulu dzeni destekleyelim ve hibir zaman kadna yenilmeyelim... Haimon Tanr/arn en byk ba akldr insanlara... Halkn gzn yldrmsm, iitmek istemediin szler kulana gelmiyor, ama gizliden gizliye konuuyorlar, iitiyorum fsltlarn, lkede bu kza acmayan yok, en haksz bir cezaya arpld diye, oysa btn kadnlar iinde en az layk byle bir lme eyleminin ne soylu olduu dnlrse. Bu kz savata /en kardeinin cesedini kurda, kua kaptrmamak iin gmm onu, altn bir eref tac hak etmitir bu kz, lm deil. Byle karanlk sylentiler dolayor kentte... Kreon ayorum, bozguncular el '- stnde tutmak erdem saylyor demek?

Haimon Sulular el stnde tut demiyorum sana. Kreon Bu kz sulu deil mi imdi? Haimon Btn Thebai bir azdan hayr, sulu deil diyor. Kreon Vereceim buyruklar bana halk m retecek? Haimon ocuka konutuunun farknda msn? Kreon Ben miyim bu devleti yneten, halk m? Haimon Tek kiiyle devlet mi olurmu, despotluk bu seninki. Kreon Devlet ona hkim olanndr, anlald m? Haimon Sen ssz bir ln hkimi olmalymsm... Kreon Yasalar yrtmek mi suum? Haimon Tanrsal yasalar inemekle kendi iktidarn glgeliyorsun! Hamadryades. Adlarndan da belli olduu gibi (hama+dryas, aala birlikte demek) Hamadryad perileri, kardeleri Dryad'lar gibi aalar ve ormanlar koruyan nympha'lardr. Aalarn yeermesinden, canl canl bi tip bymesinden zevk, kesilmesinden ya da kurumasndan sonsuz bir yas duyarlar. Kimi zaman da aala birlikte lrler. Bylece lmszle lml aras varlklar saylrlar. Ki misi uzun mrl olur, "on palmiye mr" yani dokuz bin yedi yz yirmi yl yaarm. Aalarn kesilmesini nlemeye alan, ba aramaynca da keseni korkun cezalara arptran aa perilerinin yks anlatlr. Bunlardan biri mee aacn kestii iin din meyen bir alkla cezalandrlan Erysikhton'un yksdr (Erysikhton). Harmonia. Harmonia ile ilgili iki efsane vardr, biri Thebai efsaneler zincirine, br Dardanos soyuna baldr. Birinde Harmonia, Aphrodite ile Ares'in kz, ikincisinde Zeus ile Elektra'nn kz olarak gsterilir. Ama her iki sinde de Kadmos'un kardr (Tab. 18). Thebai efsanesinde Kadmos ile Harmonia' nn dn stnde durulur: Zeus Harmonia' yi kendi eliyle verir Kadmos'a ve Thebai kale sinde dnn yapar. Btn tanrlarn hazr bulunduklar bu dnde geline olaanst armaanlar verilir; biri Kharit'lerin dokuyup iledikleri bir elbisedir, bunu Harmonia'ya Athena (ya da Aphrodite) vermi derler, b 00

r nl bir gerdanlktr. Bu armaanlar The bai ehrinin bana bela olmu, ehre kar iki saldrya yol amtr (Ehphyle, Amphiaraos, Alkmaion). Efsaneye gre uursuzluun ne deni, Athena ile Hephaistos'un Harmonia'ya kar, Ares'le Aphrodite'nin kz olduundan tr, hn beslemeleridir. Thebai kral soyu nun kaynanda bulunan Kadmos'la Harmonia'nn be ocuu olur, hepsinin de kaderi olaanstdr, bunlar no, Semele, Agaue, Autonoe ve Oidipus soyunun atas Polydoros'tur (no, Semele, Agaue, Aktaion, Labdakos). Dardanos'la lasion'un kz kardei olarak gsterilen Harmonia Semendirek efsanele rinde rol oynar. Kadmos ona Zeus'un kar d kz kardei Europe'yi ararken Semendi rek adasnda rastlam ve sevmitir. Dn de gene ayn grkemle Semendirek'te yapl mtr. Kadmos'un kars Harmonia, baz efsane lerde uyum, denge anlamna gelen adyla Kharit'lerin biri saylan Harmonia ile kart rlmtr. Harpya'lar. Adlar "kapp kaanlar" anla mna gelen Harpya'lar, kadn yzl, yaygn kanatl, sivri peneli bir eit yrtc kulardr. Okeanos kz Elektra'nn Thaumas'la birle mesinden doan Harpya'lar okluk iki olarak gsterilir: Birinin ad Aello (Kasrga), br nn Okypete (Hzl uan, Bora) dir; baz kay naklarda sz geen Kelaino da frtnadan nceki gk kararmasn simgeler. Harpya'lar ocuklar karrlar ve llerin ruhlarn alp Hades'e gtrrler diye bir inan vard. Bu inanc en iyi canlandran ant, eski Lykia'nn Ksanthos (bugn Knk) ehrinde bulunan n l mezardr. Bu mezarn iki yanndaki kabart malarn her birinde bir Harpya bebek gibi kundaklanm bir ruhu kollarnda tar gr nr. Harpya'lar asl Phineus efsanesinde rol oy narlar (Phineus). Trakya kral Phineus iledi i bir suun cezas olarak kr olmutur, tanr lar bir de bela salmlardr bana; tabanda ne varsa, hepsini Harpya'lara kaptrr, yeme e oturur oturmaz Harpya'lar uagelir ve ta baklarn boalttktan sonra, pisliklerini bra karak uarlar. Argonaut'lar Trakya'ya ura-

dklarnda Phineus Harpya'lardan kurtarlma sn dilemi onlardan. Aralarnda Boreasogullar Kalais ile Zetes vard ve bilici olan Phine us Harpya'lann ancak Boreas'n oullarnca yakalanabileceklerini biliyordu. Bana karlk, Boreasogullar Harpya'lar yakalayamazlarsa, kendileri lecekti. Kovalamaca srasnda Harpya'lann biri Peloponez'de bir rmaa der, teki Ege denizinin bir adasna snr, ama tam yakalanacakken kz kardeleri ris Boreasogullarnn nne geer ve "Zeus'un hizmetileri" Harpya'lar ldrmelerini nler. Buna karlk Phineus'a rahat vermeye ve Gi rit'te bir maaraya saklanp bir daha grn memeye sz verirler. Harpya'lar Pandareos efsanesinde de rol oynarlar (Pandareos). Bir efsaneye gre Harpya'lar rzgr tanr Zephryros'la birleip, Akhilleus'un lmsz atlar Ksanthos'la Balios'u meydana getirmi ler (Ksanthos, Balios). Hcbe. Hebe, Yunanca genlik demektir. Zeus'la Hera'nn bu ad tayan kzlar (Tab. 5) Olympos'ta eli her ie yatkn bir eit ev kz dr. Asl grevi tanrlara iki sunmaktr (l. IV, 1 vd.): Tanrlar toplanmt Zeus'un evresinde, altn avluda. Ulu Hebe tanr bal dkyordu herbirine, onlarda Troya'llarn ehrine bakyorlard tepeden, kaldryorlard altn taslar birbirlerinin erefine. Ama lyada'da onu Athena ile Hera'nn arabasn hazrlarken (l. V, 722-731) ya da sava dn kardei Ares'i ykarken (l. V, 905) grrz. Daha sonraki kaynaklarda Hebe'nin nektar sunucusu olarak grevi Ze us'un kard gzel delikanl Ganymedes'e verilir (Ganymedes). Hebe'nin kendine zg bir efsanesi yoktur, yalnz Herakles efsanesinde ad geer: Gl yiit ldkten sonra Olympos'a varp lm szle kavuunca Hebe ile evlendirilir. Hebe ile Herakles'in evlenmesi simgesel bir anlam tayan bir "hieros gamos", yani kutsal evlenmedir. okluk en byk tanrlar arasn da ve Anadolu'lu kaynaklarda grlen bu kut sal evlenme motifinden, Yunan efsanesinde

pek nemli bir rol oynamayan Hebe'nin Yu nan ncesi bir tanra olduu sonucuna var labilir. Hebe, Hitit yaztlarnda Hepa, Hepat ya da Hepatu diye adlandrlan byk gne tanra Arinna'nn Yunancalatrlm ad ol sa gerek. Hitit yaztlarnda bu tanraya "se dir aalarnn lkesinde" tapnldg belirtilir. Sedir aalarnn lkesi Lbnan, Filistin'dir, Hepa-Hebe ise Tevrat'ta ilk insann, yani dem'in ei ve btn insanlarn anas olarak gsterilen Havva'nn ta kendisidir. Bu bakm dan Hepa-Hebe ile Ana Tanra arasnda dorudan bir iliki kurulabilir ve Hepa-Hebe adnn Kybele'nin eitli adlarndan biri oldu u anlalr (Kybele). Heilebie. Karia'da Kaunos ehri kralnn k z. Dolayl olarak o efsanesine ad karr: Zeus o'yu karnca, babas nakhos kznn taliplerinden Lyrkos'a o'yu aramasn buyu rur. Lyrkos dnyay dolap kz bulamaynca, Argos'a bo dnmekten ekinir ve Karia'da Kaunos ehrine yerleir. Orada kral kz Hei lebie ile evlenir. ocuu olmaz. Kocas ksrl nn nedenini anlamak iin tanr szcsne bavurmak zere Kaunos'tan ayrlr ve yolcu luu srasnda karsn aldatr. Kaunos kral onu dnnde lkeden kovmak ister, ama Heilebie kocasndan yana kp babasn alt etmesine yardm eder. Hekabe (Latince Hecuba). Hekabe Troya kral Priamos'un kars, Hektor, Paris, Kassandra ve daha birok ocuklarn anasdr (Tab. 16). Priamos Hektor'un lsn geri almak iin Akhilleus'un barakasna gittiinde kralieyi on dokuz ocuunun anas diye tan tr (l. XXVI, 492 vd.): ; Oysa benim bahtm ne kadar kara, yiit oullar yetitirdim yaygn Troya'da, ama kalmad bana onlarn hibiri. Geldii gn Akhaoullar buraya oullarm vard benim elli tane, on dokuzu bir ana karnndan domutu, tekileri saray kadnlar vermiti bana. . Hekabe ilka yaznnda dourgan ve baht sz ana tipini canlandrr. Homeros destanla rnda beliren bu karakteri sonralar tragedyalarca daha da abartlm ve Hekabe ocuklar n bir bir yitirdikten, korkun ykm ve lkencelerine tank olduktan sonra, gz dnm,

kpek gibi kudurup saldran ana varln simgesi olmutur. Kimi efsanelerde onun ev lat acsna dayanamayarak gece, gndz ulu yan bir dii kpek haline dnt de ileri srlr. lyada'da ilk karmza ktnda Hekabe tatl dilli, cmert ve dini btn bir ana olarak gsterilir (l. VI, 253 vd.). Savatan ehre dnen Hektor'un biraz dinlenmesini, arap iip serinlemesini ister, ama olu buna yanamaynca, onun dileini yerine getirir: Athena tapnana sunu sunmaya gider. Son ra blmler boyunca Hekabe'nin sz ge mez, ta ki Bat kaplarnn stnden Hektor'la Akhilleus'un savan gzlemeye gelir. O zaman da surlar dnda kalp tek bana dmana kar koyan olunu ieri almak iin yle seslenir (l. XXII, 83 vd.): "Hektor, yavrucuum, sayg gster bu memeye, onu azna uzattm gnleri getir aklna, unuturdun koynumda btn dertlerini, surlarmzn iinde yenmeye bak u domuzu, gir ieri, canm olum, darda dikilme karsna. ldrrse seni bu adam, ey kat yrekli, bir dek stne koymayacaz ln, ne ben alayacam senin nnde, seni douran, ne cmert karn alayacak, gzmn bebei, yiyecek seni evik kpekler, bizden uzak, gemilerin orada". Hektor anasnn, babasnn yalvarmalarn dinlemeyip de Akhilleus'la savata can verin ce, Troya'da bir lktr kopar, kral, kralie ve btn halk dvnmeye, alamaya balar, Priamos yas belirtisi olarak ban toza, top raa bular (l. XXII. 406 vd.): ... Anas da salarn yolup duruyordu, frlatp atmt parlak bartsn, dvnyor, oluna baka baka haykryordu... Balad Hekabe kadnlar arasnda uzun bir ada: "Bak anana yavrum, talihsiz anana, senin acn greyim, ldn greyim de, bundan byle nasil yaayaym ben, nasl? Gece, gndz yreimin ydn bu ehirde,

Troyal kadnlarn, erkeklerin gc, destei, bir tanr gibi selamlad yavrum onlar seni, sen onlarn byk anydn saken, ama yavrum, kaderle lmn elindesin imdi". Aradan birka bin yl geti, ama Anadolu kadnlar gene bu szlerle at yakar len ana kuzularna. Hekabe dmana gidip yalvarmaya kalk an kral Priamos'u akl ve saduyu adna al koymaya alr, baaramaynca gene tanrla ra yakar ve sunu sunma yoluna gider, katla nr ve bekler. Gznn bebei, yiit olu Hektor'un ls karsna serilince de bagrmaz armaz, bir kpek gibi havlamaz da Anadolu kadnna zg bir arballk ve ha yal gcyle canlandrr onu gznde (l. XXIV, 575 vd.): imdi sen, szm duyarm gibi, yatyorsun evinde taptaze, benzersin Apollon'un tatl okuyla vurduu
insanlara.

zmir'li air Homeros byle canlandryor Hekabe'yi, Atina'I tragedya yazar Euripides ise onu "Troya'l Kadnlar" ve "Hekabe" adl tragedyalarnn ba kiisi yapm, dramn de rinliine ilemitir. Bu oyunlarda Hekabe'yi Troya ykldktan sonra kle olarak orada, burada srnr grrz. Kralie grkemini ve erdemini srdrr, ama kz Polyksene'nin gzleri nnde Akhilleus'un ruhuna kurban edilmesini, stelik de Trakya kral Polymestor'a emanet edilen olu Polydoros'un da al aka ldrlp denize atldn grnce, korkun bir alma eylemine girer ve Polymestor'u kr edip, ocuklarn da ldrr. Ne var ki Euripides de Hekabe'yi akl ve hak yo lundan ayrlmayan ulu bir kii olarak gsterir. Bu tragedyalarda Hekabe yalnz deildir, Troya'l kadnlarn topluluu iinde direnci yanstan byk bir varlk, doal analk gc nn simgesidir. Atina'I airin ona tragedya boyunca "Phrygia'l" demesi bouna deil, Phrygia' Ana Tanra Kybele'nin btn ni teliklerini iinde tar ve dile getirir Hekabe (Polydoros, Polyksene, Polymestor). Hekabe'nin en kk olu Paris'le ilikisi ve onu karnnda tarken grd d iin bkz. Paris.

Hekamede. Gzel sal Hekamede Troya sava srasnda Akha'larn Tenedos'a (Boz caada) yaptklar bir baskn srasnda esir al dklar kzdr. Akha'lar bu kz Nestor'a kle olarak verirler ve lyada'da onu Nestor'un ba rakasnda hizmet eder grrz (il. XI, 624; XIV, 6). Hekate. Hekate, Olympos tanrlaryla ilikili olmayan, hibir efsaneye ad karmam, ki ilii epey gizemli bir tanradr. Aslnda He kate, Anadolu'ya zg bir tanra ve Efes'li Artemis'in belli bir niteliini yanstan ve ba ka adla anlan bir tpksdr (Artemis). Homeros destanlarnda hi ad gemez, buna kar lk Hesiodos'un Theogonia'snda byk bir yer tutar. Hekate, Titanlar arasnda Gne Soylular diye anlan tanrlar soyundandr (Tab. 8). Koios ile Phoibe'nin iki kzlar olur: Biri Leto (ki Zeus Leto'yu e edinip onunla iki byk Olympos tanrsn, Apollon ile Artemis'i retir), br Asterie'dir (Leto, Asterie). Asterie Perses ile birleip Hekate'yi dou rur. Hekate'nin Titanlar kuanda ne denli ayr bir yer tuttuunu Hesiodos'un Theogonla'sndan renmekteyiz. Ozan, Titanlar ku an sayd parann sonunda Hekate'ye krk alt dizelik uzun bir vg dzmektedir (Theog. 404-450). Theogonia'nn balang cndaki Musa'lara vg'y andran bu para da, Zeus, deniyor, Hekate'yi "herkeslerden stn tuttu" ve evrende onur paylarn tanr lar arasnda paylarken, bu tanraya kara larda, denizlerde ve gklerde bir yetki pay ayrd. Metinde yle denir (415-450): lmszlerin saygs byktr ona, Bugn yeryznde kurban kesen her lml Hekate'nin adn anar yakarlarnda, Kimin dileini iyi karlarsa o tanra Onun elde etmeyecei ey yoktur, Ona btn mutluluklar vermek elindedir. nl Gaia ile Uranos'un btn ocuklar Kendi paylarndan pay vermilerdir ona... Kim houna giderse Hekate'nin Yardm grr ondan, destek bulur onda. Meydanlarda, kalabalklar iinde Kimi isterse onu parlatr Hekate. lm-kalm savalarnda Hekate Diledii savaya yardm eder. Dilediine verir hynv, san, erefi.

Kurultaylarda saygn krallarn yanndadr, nsanlar arasndaki yarmalarda Tanrsal gcyle ie karr, Zaferi kazanan alr gzel dl Ve eref kazandrr yaknlarna. Binicilerden de dilediine yardm eder. Belal engin denize alanlar da Bavururlar Hekate'ye ve yeri sarsan tanrya, Bereketli av salar onlara soylu tanra, Ya da tam baaracaklar srada Avlarn alr elinden can isterse. Hermes'le srleri retir allarda: kzleri, keileri, ak ynl koyunlar Azaltr ya da oaltr gnlnce. lmszler arasnda yeri byktr Hekate'nin Zeus genliin besleyicisi yapmtr onu. Hekate'ye Hesiodos pantheon'unda tan nan ayrcaln nedeni bilginleri epey dn drmtr. Homeros destanlarnda sz bile edilmeyen bu tanra Theogonia'da ancak Ana Tanra Kybele ile kyaslanabilecek ev rensel bir nitelik tamaktadr. Burada ycelti len tanrann kimi yerde Artemis, kimi yerde Diktynna ya da Britomartis diye anlan Ana Tanra'y bu denli andrmas Hesiodos'un ana yurdu ile ilgili grlmektedir. Bilindii gi bi, eski Karia'da Stratonikeia'nm (Eskihisar) kuzeyinde, bugnk Yataan'a yakn olan Lagina'da (Lagina renine en yakn ile Tur gut'tur) Hekate'nin ok nl bir tapna bu lunmaktayd. Grkemli bir yap olan bu tap nan kalntlarndan birka, zellikle baz kabartmalar stanbul Arkeoloji Mzesinde korunmaktadr. Hesiodos ise babasnn Ege kentlerinden Kyme'den Yunanistan'a g m bir gmenin oludur. Yunanistan'a yerletii Askra kasabasnn yaknnda ise Thespiai'da bir Hekate klt bulunduunu biliyoruz. Acaba ozann ycelttii bu Hekate tapmn Hesiodos soyu Lagina'dan m Yu nanistan'a getirmilerdir? Bu konu daha bi limce aydnlanmas gereken ve dorudan doruya Anadolu kltleriyle ilikisi olan bir sorundur. Bu konu iin bkz/ "Hesiodos, eseri ve kaynaklar" adl kitabn s. 53 ve 1. notu na. Bu tanrann karmak kiiliini aklamak ta bugnk bilim de zorluk ekmektedir. Dik kati eken bir nokta da tanrann addr.He-

kate, Apollon'la Artemis'in balca sfatlarn dan olan hekatos-hekatebolos, yani hedefi vuran anlamndaki kelimeyle ilgilidir (Apollon). Leto'nun kardei olmas da onun Yu nan din ve efsanesine sonradan gelme bir tanra olduunu belli eder. Hekate Yunan varlna sonuna dek yabanc kalmtr, asl tapmma Roma'da rastlanr, burada ay tanr as, geceye ve karanla egemen bir varlk, byk ve sihri elinde tutan bir kara gler ecesi olarak karmza kar. Vergilius'un "Aeneis" destannda Dido Aeneas' yannda alkoyamayacagn anlaynca, onu kendine by yoluyla balamaya alr (Aen. IV, 511 vd.): stnde kendi lsnn yanaca odun ynn hazrlattktan sonra, bir Hekate rahi besine by formlleri okutur; salar darma dan olan bu kadn yz tanrlar, Erebos, Khaos, biimli Hekate ve yzl bakire Diana adna balar yakara (Dido). Hekate' nin bu kl acaba ksrak, dii kpek ve di i kurt biimleri midir? Diana'nn kz, kadn ve ay tanras olarak biimde canlandrl dn da biliriz. Hekate kimi blgelerde gvdeli bir heykel olarak imgelenir. Bu l karakteriyle Efesli Artemis'e ne kadar yakn dan bal olduu, onun baka bir yan ve y nn simgeledii apaktr. Hekatonkheir'ler. Bkz. Yz Kollular. Hektor. Troya kral Priamos'la kralie Hekabe'nin en byk olu Hektor (Tab. 16) Anadolu'nun ilk ulusal kahramandr, nk Troya sava Homeros'un llyada destanndan da anlald gibi blgesel bir karlama de il, Bat dnyasnn anakkale Boazndan Mezopotamya'ya kadar uzanan Asya (bugn Kk Asya deniyor) ktasna ilk saldr, uy garlk ve zenginlikte Baty ok am olan Anadolu'yu ele geirmek iin ilk denemesi, giriimidir. Bunu ancak byle anladktan son radr ki, Homeros destann gereince deer lendirebilir, Troya savann gerek niteliini anlayabilir ve Boazlarn kilit noktasnda ar pan glerin asl amac aa vurulduktan sonra, savalarnn karakterine k tutarak onlar tarihteki benzerleriyle karlatrabiliriz. Hemen syleyelim ki , drt bin yl nceki Troya savayla yakn tarihin anakkale sa va arasnda gze arpan bir benzerlik vardr

ve Hektor'u Mustafa Kemal'in atas olarak grmek yanl bir yorum deil, tersine tarihi doru deerlendirmenin bir rnei, bir belir tisi saylabilir. Troya'nn orta direi olan Hektor'un kiiliini incelemeye girimeden nce, Troya sava denilen byk atmaya btn Anadolu'nun katldn metinlere dayanarak gstermeliyiz. lyada'nn ikinci blmnde "Gemiler Kata logu" denilen bir para vardr ki, burada Troya'ya saldran ordularn da, Troya'y savunan kuvvetlerin de saym, dkm yaplr. Desta na sonradan katlm, zellikle lyada Ati na'da ulusal destan olarak benimsenip de Atina'y yceletirme amacyla kaleme alnd sanlan bu listede Yunanistan'dan gelme kuvvetlere ok yer verilip, Troya'nn sava ortaklar ksa geildii halde, savunmaya Anadolu'nun hemen her tarafndan gler katld anlalr, llyada'da altm kadar dize tutan bu parada (l. II, 819-878) nce Toros blgesindeki kentler ve ordu komutanlar sa ylr, sonra da Trakya'dan baka Mysia, Paphlagonia, Maionia ve Lykia'ya kadar bir yandan Karadeniz kylarna, te yandan Ak deniz'e kadar uzanan yaygn bir blgenin ad: geer. Yunanistan' yceltmek, Anadolu'y kmsemek amacyla dzldgT aka belli olan bu metin bile Troya savann Anadolu boylarnca ne denli benimsendiini aa vur maktadr. Daha sonraki blmlerde de rne in Lykia'l nderlerin savunmada ne byk bir yer tuttuklar, giderek Hektor'u eletirip ona yol gsterdikleri grlr (Sarpedon, Pandaros). Troya'nn kaderini elinde tutan Hektor bu sava ortaklarna kar sorumlu dur, onlarn istek ve tlerine sayg gster mek, kendi karlarn dnd kadar onla rn da grlerini hesaba katmak zorundadr. Btn bu sorumluluk ve ykmllklerdi ki onu Anadolu'nun ulusal savunucusu olarak diker gzlerimizin nne. Bu grevi sonuna dek nasl yerine getirdii, stnde durulmaya deer bir konudur. lyada Hektor'u hem savata bir kahraman, hem de gnlk hayatnda bir insan olarak canlandrr gzmzn nnde. Destanda onun kadar derinliine ilenmi bir tip daha yoktur. Onun kiilii Akhilleus'unkinin tam kartdr: Duygularn darya vurmak, esin-

tilerine kaplp davranmak yle dursun, dra m kendi iinde sessizce oluur ve bu dram tek bir kiinin deil de, btn bir ailenin, gi derek btn bir toplumun sorunlarn ierdii iin, dall budakl, karmak ve etrefildir. Hektor Troya savunmasnn omuzlarna yk ledii ar sorumlulukla kendi kiisel ve duy gusal eilimlerini birbirleriyle badatrmakta ylesine glk eker ki, aa vurmaktan ekindii bu atma kendisinin modern an lamda bir tip, bir roman kiisi olarak karm za kmasna, i bunalmlarnn da destanda alacak bir belirti olan sessiz monologlarla dile gelmesine yol aar. Hektor'un esiz kii liini kavrayabilmek iin onu hem insan, hem de kahraman olarak ele almal, incele meliyiz. (1) NSAN HEKTOR. Destan kahramanlar nn hepsi gibi Hektor da belli niteliklerle ta nmlanr: evik ayakl, oynak tolgaldr, tanr sal, Ares'in dengi, Zeus'un sevdii, giderek Zeus gibi aklldr. Tolgas ldar, silahlar da yle anlatlr (l. VI, 319, XIII, 802 vd): .... On bir dirsek boyunda kargs elindeydi, tun temren dolanmt altn bir halkayla, nnde drt bir yana klar sayordu. Ares'e benzeyen Priamos olu Hektor balarndayd, yusyuvarlak kalkann tutuyordu nnde, kaim tunla rlm, sk deridendi bu kalkan. Parlak tolgas sallanyordu akaklarnda, sralar boyunca bir gidip bir geliyordu. Troya ehrinin koruyucusudur Hektor, onun iindir ki oluna "Astyanaks" (ehrin efendisi) adn takmtr halk (Astyanaks). Gl ve merttir, yle ki o yaadka, sava tka gven duyar kadn olsun, erkek olsun Troya'llann hepsi, o lecek olursa ehrin de tutunamayp deceine inanrlar. Bu gven ve bu inantr ki, Hektor'a kar byk bir sevgi uyandrmtr Troya 'ularda, topluca sev gi gsterilerinin de yalnz Hektor iin yapld n grrz destanda. Bu sevgiyi Hektor davranlaryla kazanmtr. Byn de, k n de yle sayar ve sever ki, rnek bir insan, ada anlamda olgun ve yetkin bir in san sayabiliriz Hektor'u likileri bu bakm

dan ele alnmaya deer. Anasn da babasn da ok sever ve sayar Hektor, ne var ki onl.t duygusal nedenlerle onu grevinden alkoy maya altklar zaman, sessizce karlar nerilerini, ya da szlerini niin dinlemedii ni anlatr onlara. Surlar nndeki sahnede cevap bile vermez yalvarmalarna (l. XXII, 38-90), ehre gelince dinlenip arap imek yle dursun, herkese grevini hatrlatmakla yetinir (l. VI, 264 vd.) Baba ve koca olarak Hektor'un esiz bir davran vardr, bu denli ince, sevimli, ok ynl bir insana rastlanmaz hibir destanda. Eine hem baba, hem ana, hem karde, hem de sevgili olduunu Andromakhe'nin kendi azndan duyarz aa aa (l. VI, 429 vd.), (Andr'omakhe). En ince ay rntsna kadar anlad karsnn zntsn nasl paylatn da bir grelim (l. VI, 441 vd.): Ben de dnyorum bunlar, karcm, ama savatan ekilirsem bir korkak gibi, Troya erkeklerinden utanrm, bakamam uzun entarili kadnlarn yzne, iimden de gelmez, ne yapaym; n kazanmak iin hem babama, hem kendime, renmiim atlgan olmay, Troya'llarla en nde dvmeyi renmiim. Kafama, yreime, komuum ben unu: Elbet bir gn yok olacak kutsal llyon, Priamos ve onun iyi karg kullanan halk. O vakit ne Troya'llann acs umurumda olacak, ne Hekabe'nin, ne kral Priamos'un acs, ne de kardelerimin acs umurumda olacak. Benim zntm sensin asl, tun zrhl Akha'llardan biri alacak hr gnn, gtrecek seni gzyalar iinde, dnyorum o zaman ekecein acy, bu yzden arkada kalacak gzm... Klelie srklenirken ln duymaktansa dalar gibi toprak rtsn beni daha iyi. Tolgasndan rken yavrusunu glerek kolla rna alp perken de u dilekte bulunur koca Hektor, yurt iinde lmeyi gze alm bit kahramann azndan byle alakgnll, do kunakl szler duyunca gzyalarn tutamaz olur insan (l. VI, 476 vd.):

Ey Zeus, ey br tanrlar, benim olumun, Troya'llar arasnda, babas gibi kendini gstermesini nasip edin, babas gibi gl, mert olmasn, llyon'da btn gcyle hkm srmesini. Kanl silahlarla savatan dnerken o, babasndan ok daha stn bu desinler, mutlu olsun anasnn yrei. Hektor herkese kar yumuak davranr, bir kzd, azarlad Paris'tir, kafaszlgyla eh rin ykmna sebep olan adam. yle kr ona (l. III, 38 vd.): Seni alak, seni parlak olan, seni apkn, seni rz dman seni! Hi domaz olaydn keke, ya da kalaydn lmne dek evlenmeden, ne ba belas kesilirdin o zaman, ne de yz karas olurdun bakalarna. Hektor Helene'ye kar uygarca ve centil mence davranr. br Troyallar gibi o da ka dn ayplamaz, sulamaz, gzel kadn da onu herkesten ok sayar ve sever. Paris'i savaa armak iin ehre geldiinde Helene onu alkoymak ister, onunla dertlemeye can atar, ama Hektor gzel kadnn uzatt is kemleye oturmaz, bir an nce karsn ve o cuunu bulmaya gider, nk giriecei sa vatan bir daha dnp dnmeyeceini bilmez (l. VI, 344 vd.): Ah kaynm benim, dayanlmaz ktlkler yapm bir kpeim ben. Anamn beni dourduu gn, keke, bir korkun kasrga gelseydi, alsayd beni, bir dan tepesine atsayd, ya da braksayd uuldayan denizin iine... Gel, kaymam, otur u iskemleye, biliyorum, derdin en by senin banda... Byk Hektor karlk verdi, dedi ki: Oturtma beni, Helene, beni ok sevsen de dinlemem seni, Troyallara yardm etmek istiyor yreim. Onlar benim yokluumdan yaknmlar... Ben gidip greceim evdekiler!, sevgili karm greceim, yavrumu, bir tanemi, bir daha da ya dnerim, ya dnmem. Akha'larn eliyle tanrlar belki de yok ederler beni. Bu lm dncesi bir an olsun Hektor'un aklndan kmaz. Troya'nn , halk

gzbebei bu kahraman kaderiyle peneleir durur, lmnn yakn olduunu bilir. Tanr lara gvenmenin de ne kadar yersiz olduu nu sezer, nitekim onu yalnz Apollon korur, ama Zeus'un buyruuyla o da kaderine brak mak zorundadr Hektor'u, br tannlarsa pis pis dzenlerle Hektor'u aldatmakta yarrlar deta. Ama bu konuyu Hektor'un kahraman ln inceleyeceimiz blme brakalm. (2) KAHRAMAN HEKTOR. Ne kadar nan kr bir grevi vardr Hektor'un Troya sava nda! Ordulara yn vermek, gven alamak, g esinlemek hep ona der. Karar onun, sorumluluk ve ykmllk hep onun omuzlarndadr, buna karlk da durmadan eletiriye urar, herkesi dinlemek, yattrmak, avut mak, sava ortaklarn ho tutmak, gcendir memek onun tek bana grevidir. Oysa ken disi iin savamaz Hektor, bir apkn adamn, soyunun ve kentinin bana getirdii belay savmak iin dvr, bu belay sayamayaca n, btn soyuyla birlikte canm kentinin de yok olacan bile bile. Buna karn gene de yiite dvr Hektor. Yiitlii Akhilleus'un bireyci, bencil, inat yiitliinden ne kadar stn, ne kadar bilinli ve insancadr! Hektor'un kahramanlk dram Sarpedon'un lmnden sonra balar asl. Patroklos Akhil leus'un silahlarn kuanp da lm samaya balaynca, Hektor bana gelecekleri anlar, savaa atlsn m, atlmasn m diye ikircikli dir, bir an arabasna binip kamaya bile ko yulur. O zaman da ortaklarnn en ar ve in safsz eletirilerine urar. Lykia'llarn nderi Glaukos Patroklos ile Sarpedon arasndaki savata Hektor Sarpedon'un ldrlmesini nleyemedi diye onu knar, Troya'llar kk drr ve ortaklarnn artk bkp gitmeye hazr olduklarn bildirir (l. XVII, 140 vd.). Bu szler zerine Hektor savaa dner, Patroklos'u ldrr, korkun bir bouma iinde onun lsn karmak, silahlarn soymak ve kendisi kuandktan sonra Akhil leus'un karsna kmak yrekliliini gsterir. Oysa bu sava baka trl bir savatr. AkhilIeus tanr Hephaistos'un kendisine yapt yeni silahlarla Orion yldz gibi alev alev n lar saarak ilerlemektedir dmanna kar. Ve Hektor'u biraz nce ar yergilerle kna yan sava ortaklar, yardmclar, kardeleri,

Troya'l savalarn hepsi il yavrusu gibi da lm, hepsi snmlardr Troya surlarnn iine (l. XXII, 5 vd.) : Bir Hektor duruyordu olduu yerde, uursuz bir kader rmhlamt onu l/yon'un dnda Bat kaplarnn nne. Surlarn stnden ihtiyar Priamos, perian Hekabe bouna yalvarr dururlar bu kez Hektor'a lme meydan okumamas, kentini kur tarmak iin cann kurtarmas iin. Ama ses kmaz artk Hektor'dan, kendi iinde yap maktadr artk tartmay, hesaplamay. Ve en azndan iki bin yl sonra doacak olan ro man trnn belli bal bir esine rnek ola cak monologuna yle balar Hektor (l. XXII, 99 vd.): "Yazk bana, girersem surlarn iine, ilkin Pulydamas yadrr ayb bama, tanrsal Akhilleus'un ba kaldrd o uursuz gece buyurmutu bana, Troyallan ehrin iine al, demiti, dinlememitim onu, dinleseydim keke. lgnlk ettim de ne oldu, yok ettim ' halkm, Troya'nm erkeklerinden, kadnlarndan utanyorum. Benden deersiz biri bir gn ya derse ki: Gcne ok gvendi Hektor, kyd halkna. ok daha iyi olur kar durmak Akhilleus'a, ya ldrp onu dnerim geri, ya da onun elinden anla lrm ehrin nnde. Yoksa gbekli kalkanm, gl tolgam brakp bir yana, kargm da duvara dayayp, dosdoru ksam m kusursuz Akhilleus'un nne, sz versem, desem ki geri vereceiz Helene'yi de, tekmil mallarn da, vereceiz, koca karnl gemileriyle Aleksandros'un Troya'ya getirdii her eyi. -Bunlar kavgamzn ba deil mi?Aln, diyeceim, gtrn bunlar Atreus oullarna. Bir de desem mi paylaalm hepsini bu ehirde nemiz var, nemiz yok. Ant iireceim, desem, Troyal ihtiyarlara, desem saklamayacaklar ehirde hibir eyi, ikiye blecekler, desem, btn mal, mlk. Ama yreim ne diye oyalanr byle eylerle?
Ona kar olduum gibi gidersem

bakalm acyacak m bana, sayg gsterecek

mi?
Silahsz gidersem byle rlplak, bir kadn gibi ldrebilir beni o. Byle enine, boyuna dnmek de ne. En iyisi tez elden paylamak kozumuzu. Bakalm Olympos'lu kime balar n". Hektor byle dnrken Akhilleus yakla r. Onu grnce bir titremedir alr Hektor'u, balar komaya. lyada'nn en nl sahnele rinden biri de alr gzmzn nne: Hek tor nde, Akhilleus arkada kez dolarlar Troya ehrini, binlerce korkulu gz nnde oluan bir lm-kalm yar. O srada da da nn tepesinde tanrlar dernek kurmu, gz lerler ve tartrlar olay. Zeus altn terazisini kurar, bir kefesine Hektor'un, bir kefesine Akhilleus'un lmn koyar, kaldrr teraziyi, bakarz ki Hektor'un kuras ar basyor. Hektor lecektir. Tanrlar ite o anda el e kerler Hektor'dan, yalnz Athena Hektor'un kardei Deiphobos'un klna girerek yiide yanar, kendisini destekleyecekmi gibi ya par. Hektor inanr, kar durur dmana, ama bir antlama yaplmasn ister ki kim l drecekse, lenin bedenini geri versin yakn larna. Hakka, yasaya, insan saygsna gveni vardr Hektor'un son demine dek. Oysa ne rede Akhilleus, yanamaz hibir antlamaya. Aslan gibi saldrr, Hektor Deiphobos'u a rr, bakar ki yok, anlar aldatldn (l. XXII, 303 vd.): Kaderim beni kskvrak balad ite. Gene de kyasya dvmek der bana, bir yiitlik gstereyim de yle leyim, ' duysun gelecekteki insanlar bile. Can verirken bir daha yalvarr Hektor Ak hilleus'a lsn Troya'llara geri versin diye. Ama Akhilleus'un ret cevabyla karlar (Akhilleus). Hektor'un son sz de udur: "Senin ne olduun yznden belli, demirden bir yrein var gsnde. Ama uyank ol, uramayasm tanr lanetine, yiit de olsan, Paris'le Apollon bir gn seni, ldrecekler Bat kaplarnn nnde". Syler sylemez Hektor bu szleri, her eye son veren lm kaplad bedenini. Utu can gvdesinden, yolland Hades'e, gcnden, genliinden koptu, kaderine alaya alaya

Akhilleus'un, Hektor'un lsne ve seyirci kalan bahtsz Troya ehrine yapt ikence dillere destan olmutur: Hektor'u arabasna balar, yedi kez dolatrr Troya ehrinin ev resinde, toz, toprak iinde. Bu korkun man zaraya tanrlar bile dayanamaz, Apollon, Aphrodite yalar srerler bedenine, gece, gndz bekilik ederler lsne, sonunda Priamos'u elinden tutarak gtrrler Akhilles'a, azgn yiit de geri verir ly babasna (Apollon, Akhilleus, Priamos). Hektor'a yaklan atlar ve Hektor'un cena ze treniyle kapanr lyada. Dinleyin bakn, Boazlara kar ykselen Anadolu kalesine nasl gmmler Anadolu'nun bu ilk zgrlk kahramann (l. XXIV, 784 vd.): Dokuz gn odun tadlar yn yn. lmllere parlak afak sknce onuncu gn, gzya iinde gtrdler Hektor'un lsn, koydular ynlarn tepesine, verdiler atee. Gl parmakl afak sabah erken parlaymca, nl Hektor'un ls evresinde topland btn halk. Hepsi geldi bir araya, topluluk kuruldu, parldayan arapla sndrdler odun ynn, sndrdler ate gcnn sard her eyi, sonra taplad kardeleri, dostlar ak kemikleri, hepsinin yanaklarndan iri yalar dklyordu. Kemikleri alp kodular bir altn kutuya, erguvan rengi yumuak rtlerle sardlar kutuyu. Sarar sarmaz indirdiler derin bir ukura, ekli kocaman talarla rdler stn. Sonra bir mezar tmsei yapmaya baladlar, gzcler diktiler epeevre, drt bir yana, mezar bitmeden Akha'lar saldrmasn diye. Bir mezar tmsei olunca toprak kabara kabara, gerisin geri dnd hepsi ehre, toplanp bir gzel kutladlar ok nl leni Zeusolu kral Priamos'un saraynda. te byle yapld atlar iyi sren Hektor'un cenaze treni. Helena. Yunan efsanelik kiilerinin en nl s, gzeller gzeli Helena (ya da Homeros'un deyimiyle Helene) bin bir masal ve ykye kahraman olmakla kalmam, kiilii de son

suz tartmalara yol aarak, eitli gr ve ynlerden yorumlanmtr. Helena'nn kiili inde ilka Yunan dnyasnn gzele d knl dile geldii gibi, gzel ve iyi, yani es tetik deerlerle etik, ahlak deerleri arasnda ki kartlk da yansmaktadr. Nitekim Homeros'tan sonraki air ve yazarlar (aralarnda Platon da vardr) bir kadnn bunca savalara, Douyla Bat arasndaki bu apta bir atma ya etken olabilmesini ahlakd grp, Hele na'nn karlmas olayn olduundan baka trl anlatmak yoluna gitmilerdir. Helena'yi yaratan Homeros'tur, bu tip en duru, en ar ve en canl olarak destanlarnda canlanmak tadr, yle ki sonraki yorumlar bile hep lyada ve Odysseia'da atlm anlatm temellerine dayanr. Onun iindir ki, Helena'nn ykle rine, efsanelerine girimeden, bu gzelin Homeros destanlarnda nasl karmza ktn bir grelim. Troya ovasndaki savan en kzgn bir an dr-. Menelaos'la Paris teke tek savaa girie cekler ve kazanan Helena'y alp gtrecek tir, bylece bu bitmez tkenmez sava kendi liinden sona erecektir. Balarnda Troya kral Priamos olmak zere ihtiyarlar Bat ka psnn stndeki kulede sava seyretmekte dir. Birden Helene grnr (l. 111, 154 vd.): Helene'nin grnce ktn kuleye u kanatl szleri sylediler usulcack: "Troya'llarla Akha'lartn, byle bir kadn iin yllardr ac ekmeleri hi de ayp deil. Yzne bakan lmsz tanralara benzetir onu. Ama gene de binse gemiye keke gitse, gitse de, bizi, ocuklarmz belaya sokmasa". Priamos da tatl tatl konuur Helene ile, yle seslenir: Buraya, yanma gel kzm, otur yle, gr bak ite, eski kocan, hsm, akraban, dostlarn. Bence sulu sen deilsin, tanrlar asl, onlar yd bama kan alatan sava. Bundan daha uygarca, daha insanca bir g r, bir davran akla gelmez ve bylesini yaklak bin yl nceki bir metinde bulmak artr insan. Ne var ki bu uygarlk, bu in-

sanlk yalnz Troya'llara vergidir, Akha'larsa sert, kaba, hodbin, Yunan deyimiyle barbar drlar. Helene bir Troya'l gelin olmutur, odasnda hanm hanmck kuma dokuyan, gzelim naklar yaparken yurdunu, eski ko casn, kzn dnen ve zlem eken bir ka dndr. Kendi kendini sular. Priamos'un sz lerine yle karlk verir (l. III, 172 vd.): Senden hem korkarm, hem saparm seni, sevgili kaytnbabam, olunla buraya gelmeseydim keke evimi barkm, o nazl byttm kzm, hsm akrabam, can yoldalarm brakmasaydm, kara lme raz olsaydm keke. Byle olmad ne yapalm ki, bak eriyip gidiyorum gzya dke dke. "Kpek gzl" der kendine. Priamos'a ol duu kadar Hektor'a da sevgisi ve saygs b yktr. Ona da ayn pimanlkla yaknr (l. VI, 342 vd.). Helene tam bilinli bir insandr. Paris'i ele tirir. Paris'i Menelaos'la teke tek savatan ka ran tanra Aphrodite'nin arsna uymak istemez, Paris'in yatana dnmekten tiksinir ve tanraya kar gelecek kadar yiit ve y reklidir, meydan okur ona (l. III, 399 vd.): Gene mi sensin, tanra, neden hep batan karmak istersin beni? Sylesene, niyetin ne, beni daha uzaklara, Phrygia'ya, irin Meionia'nn bakml bir iline gtrmek mi? Oralarda, lmllerden bir adamn m var ki?.. Paris'in yanna kendin git yerle hadi. k, ayrl tanrlar yolundan, bir daha ayak basma Olympos'a, ona bak, dert edin kendine onu, sonunda da kars yapsn seni, ya klesi. Tanrya bylesi hakaret baka hibir metin de grlmemitir. Ancak Homeros'un ro mancdan farksz derin psikolojik gryle anlalabilir. Odysseia'da Helene saygn bir kralie, iyi bir ev kadn ve sevgi dolu bir ana gibi gr lr. Telemakhos babasn aramaya kp Menelaos'un sarayna varnca, en scak, en can dan konukseverlii Helene'den grr. Zeki kadn onu kendi ocgymu gibi kucaklar, sever, okar, babas Odysseus'la ilgili bir sr

an sayar, olaylarn da, kendinin de eletl meini yapar (Od. IV, 2 6 1 vd.). stn bir tavr, Telemakhos'u anlayan, ac larn paylaan insanca bir davran vardr, ona tekmil aclarn unutturacak bir ila verir, kendi eliyle iledii bir yamak verir ve so nunda byler delikanly, Telemakhos da Helene'ye bundan byle bir tanra gibi tapa can syler (Od. XV, 104 vd.). Homeros Helena stne sylenecek ne var sa hepsini sylemiti, Homeros'un izdii He lena portresine kimse bir ey ekleyememitir. Nesnel dnceyi, halkoyunu ve Helena'nn bakalarnca eletirilmesini de thake oban Eumaios'un azndan yapar (Od. XIV, 68): Afi u Helene btn soyu sopuyla yok olayd keke, bunca insann dizlerini kran bu kadnn kk kurusayd. te zetle Homeros'un Helene'si. Ama de diimiz gibi, her yazar Helena portresine bir ey katmak istemitir ve efsanesi aad. zetlenecei gibi bydke bymtr. (1) DOUU. Helene, Zeus'la Leda'nn ki zdr, "lml" babas Tyndareos'tur, Klytaimestra kz kardei ve Dioskur'lar, yani Kas torla Polydeukes erkek kardeleridir (Tab. 12). En eski metinlerde bu byledir. Sonrala r efsane deimi ve Leda'nn yerini Nemesis almtr. Zeus'tan kaan tanras Nemesis dnyay dolam ve biimden biime girmi, gnn birinde bir kaz oluvermi, Zeus da bir kuu kuuna dnp yaklam ona. Nemesis'in dourduu yumurtay obanlar bulup Leda'ya getirmiler. Yumurtadan kan kz Leda kendi ocuu gibi bytm. Efsa nenin baka anlatmlar vardr: Zeus bir kuu kuu biiminde Leda'nn kendisine yanam tr, Leda bir (ya da iki) yumurta dourmu, bundan Helene km, birinden Helene ile Polydeukes, tekinden Klytaimestra ile Kas tor km diyenler de var, bir tek yumurta dan Helene, Kastorla Polydeukes'in dodu u, Klytaimestra'nn da tanryla bir ilikisi ol mayp Tyndareos'un kz olduu sylentisi de vardr (Leda, Nemesis, Dioskur'lar). (2) EFSANELER. Homeros destanlarnda bilinmeyen bir efsane, Helene'nin Lekadai-

mon'da Artemis'e sunu sunarken Atina yiidi Theseus'un saldrsna urad ve karld yksdr. Atina'llar Helene'yi kabul etmek istemedikleri iin, Theseus kz anas Aithra'nn yanna brakm (Aithra). Bir sre son ra, Theseus'la arkada Peirithoos'un yeralt lkesine inilerinden faydalanarak Dioskur'lar gelip kz kardelerini geri almlar. Theseus'un Helene'yi kirletmedii sylenir, bir efsaneye gre ona bir ocuk yapm ve bu da Agamemnon'la Klytaimestra'nn kz diye geinen phigeneia imi (phigeneia). Yurduna dnnce,, babas Tyndareos ba na i aacaa benzeyen kzn evlendirmek is temi. Talipler kalabalk gelmiler, bir sylen tiye gre 29, bir bakasna gre 99 kiiymiler. Yunanistan'da ne kadar kral olu, ne ka dar yiit varsa hepsi istemiler gzellerin g zelini. Yalnz Akhilleus daha evlenecek ada olmad iin talipler arasnda deilmi. Tyndareos arm, ne yapacan bileme mi. Odysseus ona bir t vermi: Helene kocasn kendi sesin, ama semeden nce btn talipler seecei adam korumaya, ge rekirse savunmaya ant isinler. yle olmu ve Helene Menelaos'u semi. Odysseus'a bu hizmetine karlk karios'un kz Penelopeia'y vermiler (karios). Helene Lakedaimon'da mutlu bir mr s rerken, Paris Troya'dan konuk gelmi Yuna nistan'a. Gzeller yarmasnda Aphrodite Troya'l gence Helene'nin akn sz ver miti (Paris). Priamos'un en kk olu da armaann almaya gelmiti. Menelaos onu bir sre konuklar, sonra kendisi Girit'e, Katreus'un cenaze trenine gitmek zorunda kalr (Katreus), Paris de Helene ile ba baa kaln ca, gzel kadn karr. Helene'yi kandrd m, Helene ona gnl verip karlmaya raz oldu mu? Homeros da, br yazarlar da bu nu pek aklamazlar. Paris Helene'yi batan karmakta glk ekmemi olacak, nk arkasnda Aphrodite vard ve tanrann buy ruu, istemiydi bu. Ne var ki Paris Helene'yi tek bana karmaz, yannda hazineler, gz kamatrc mallar da alp gtrr. Nitekim Helene'yi geri vermek sz konusu olunca hep bu mallardan da dem vurulmaktadr. ki sevgilinin Troya'ya kadar olan yolculuu stne kaynaklar eitlidir: gnde Anado-

lu kylarna vardklar, yok Fenike'de Sidon ehrine uradklar, uzun bir sre Kbrs'ta kaldklar anlatlr. Ama asl artc bir efsa ne, Helene'nin Msr'da kal efsanesidir. Bu nu Euripides "Helene" adl tragedyasnda i lemitir. Efsanenin amac Helena'nm namu sunu kurtarmaktr. Szde Hera gzellik yar masnda Aphrodite'ye yenilmeyi sindirememi, Paris'i Helena'dan yoksun etmek iin tpk Helena'ya benzeyen bir kadn yaratm ve Paris'i bu Helena grntsyle Troya'ya gndererek, gerek Helena'y Hermes'in k lavuzluunda Msr'da kral Proteus'un yanna yollam. Helena da Troya savann sonuna kadar Msr'da kalm da, sonra Menelaos ge lip onu alm. Tarihi Herodotos bu anlatm benimser. Homeros destanlarnda byle bir yknn izine bile rastlanmaz, yalnz Odysseia'da Helene'nin dn yolunda Menelaos'la birlikte Msr'a uradklarndan sz edilir (Od. IV, 219 vd.). Helena'nn Msr'da kald ma sal . . VI. yzylda yaayan air Stesikhoros'un "palinodia"sna, yani kendi bir iirini yalanlamasna dayanmaktadr. Sylentiye g re Stesikhoros Helena'y knayan bir iir yaz m, sonra da gzleri kr olmu, anlam ki gnah ilemitir ve ilk iirini ikinci bir iirle dzelttikten sonra gzleri alm. Helena bir ok yerlerde tanra gibi tapm grrd. lyada'dan sonraki efsanelerde oynad rol onu Homeros destanlarndaki kiiliinden baka bir kiilikle gsterir. Bu efsanelerde Helena Yunanllarn karna yardm eden ve bu uurda Troya'ya her trl ktl yapan hain ve belal bir kadn rolndedir. Paris'ten sonra Deiphobos'la evlenir, sonra Menela os'u evine alarak Deiphobos'u ldrr, Akha'lara kaplar aar ve Troya katliamn k rkler. Helena stne uydurulan mistik bir efsane de de Helena'nn Akhilleus'la evlendii ve lmszle kavuup Karadeniz'de Leuke (Beyaz) denilen bir adada yaad anlatlr. Btn bu uydurma efsaneler Homeros'un izdii Helena portresini kartrmak ve boz maktan baka bir ie yaramamtr. Heienos. Priamos'la Hekabe'nin olu, Kassandra'nn ikiz kardei (Tab. 16). Kassandra gibi Heienos da Apollon tanrnn gzdesidir,

ao

ikisine de tanr bilicilik yetisini vermitir. lyada'da "bilicilerin en iyisi" diye sz geen Helenos, savata da, dinsel konularda da Hektor'a tler verir ve Hektor yaadka yiite arpr. Ama agabeysi ldkten son ra, Priamos onu da br oullar gibi hor g rp tersler (l. VI, 76; VII, 44; XXIV, 249). Helenos'a degin efsaneler asl lyada'ya konu olan olaylardan sonra balar. Paris lnce, Helena'ya kimin koca olaca tartl m, Helenos'la kk kardei Deiphobos ta lip kmlar. Ama Priamos Deiphobos'u se ince, Helenos ksm ve da dana ekil mi. Akha'larn bilicisi Kalkhas, Troya'nn ancak Helenos'un bildirecei koullar altnda deceini syleyince, Odysseus onu bulmak ve azndan sz almakla grevlendirilmi. Zo ra ve rvete dayanamayan Helenos u koulu bildirir: Akhilleus'un olu Neoptolemos savaa katlr, Akha'lar Pelops'un ke miklerini ve Palladion'u ele geirirlerse, ehir decektir. Baka bir efsaneye gre tahta atn yaplp surlardan ieri alnmasn salk ve ren de Helenos'mu. Bundan sonraki ykle ri de karktr: ehir dtkten sonra lm den kurtulmu. Hekabe ile birlikte Trakya'ya gitmi ve anas acsndan bir kpek haline ge lince, onu Trakya Khersonnesos'unda (Geli bolu yarmadas) "Kpein mezar" denilen yerde gmm. Sonra Neoptolemos'un yan na snm, o lnce kars Andromakhe'yi alm da onunla bir olu olmu. Bunlar hep sonradan uydurulmu ve Troya kral soyuna leke getirmek iin Yunanistan'da dzlm masallardr. Vergilius "Aeneis" destannda Helenos'u Epir blgesinde kral olmu ve tal ya'ya gitmek zere oradan geen Troya'llar iyi karlar gsterir. Heliadai (Helios Kzlar). Gne tanr ile Okeanos kz Klymene'nin ocuklar, Phaeton'un kz kardeleridir (Tab. 8). Phaeton Zeus'un yldrmyla vurulunca Helios kzlar ii ne dt rmak kysnda gzya dke d ke kavak aacna dnmlerdir. Gzyalarndan amber taneleri meydana gelmitir. Sylentiye gre Phaeton'a Gne'in araba syla atlarn veren, bylece yok olmasna yol aan Helios kzlarym, dnmleri bu so nularnn cezas olmu (Phaeton).

Heliades (Heliosoullar). Heliosogullar Gne tanrnn Rhodos adl nympha'dan olan yedi oludur (Tab. 8). Hepsi usta gk bilginleriymi, ama gnn birinde aralarnda anlamazlk kp birbirlerine dtklerinden, bazlar Midilli, bazlar Istanky, bazlar da analarnn adn verdii Rodos adasnda kala rak orada Lindos, alysos ve Kamiros ehirle rini kurmular. Helikaon. Troya'l nder Antenor'un olu, Priamos'un kz Laodike'nin kocas. Helika on kardeleriyle birlikte Troya ykmndan kurtulur ve Antenor ve Pulydamas'la birlikte kuzey talya'ya ger (Antenor). Helios. Gaia ile Uranos'un ocuklar Hyperion ve Theia birleirler, gksel varlk meydana getirirler: Helios (Gne), Selene (Ay) ve Eos (afak) (Tab. 4 ve 8). Titanlar so yundan olan Helios, Olympos'lu Apollon'dan ayr bir tanr ya da doal bir g, ya ni gnein ta kendisi saylr. Helios, Okeanos'la Tethys'in kz Perseis'le evlenir, birok ocuu olur; herbirinin olaanst bir kiilii ya da talihi var bu ocuklarn: Byc Kirke, Kolkhis kral Aietes, Minos'un kars Pasiphae, Aietes'i tahtndan atan, ama yeeni Medeia'nn eliyle ldrlen Perses. Helios'a Rho dos adl nympha Heliosogullarn dourur. Klymene de Helios kzlarn. Phaeton da Helios'un olu saylr. Helios gl kuvvetli ve ok yakkl bir de likanl olarak canlandrlr. Ba, sa biimin de nlarla evrilir. En eski inanlara gre Helios ate saan ok hzl atlarn ektii ara basyla her sabah afak'tan hemen sonra Hindistan'dan yola kp gkteki yrngesine girer ve akam da Okeanos rmana dalar. Yorgun atlarn Okeanos sularnda ykadktan sonra doudan batya ayn yolu ertesi gn gene izler. Yeryz Okeanos rma stnde yzen bir tabak gibi tasarland iin Helios'un gece batda batp sabah doudan dog mas olaan saylrd. Gk bilimi ilerledike gnei simgeleyen Helios'un nemi azalm tr. Nitekim Homeros'un Odysseia destann da bile Helios yardmc bir tanr saylr ve Odysseus'un arkadalar srlarn kesince kendi cn kendi alamaz, Zeus'a bavur mak zorunda kalr (bkz. Od. XII, 260 373)

Helios dnyann gz saylr, o her eyi g rr, rnein Aphrodite ile Ares'in gizlice se vitiklerini (Od. VIII, 270), krlerin gzn aar vb. (Orion). Helle. anakkale Boazna adn veren Helle'nin efsanesi Argonaut'lar blmnde anla tlmtr (Argonaut'lar). Bir anlatma gre Helle denize dtkten sonra tanr Poseidon tarafndan kurtarlmtr. Poseidon Helle'yi sevmi, onunla birleerek ocuk anas yapmtr onu. Hellen. Hellen'lerin, yani btn Yunan rk ve boylarnn atas saylan efsanelik kii. Hel len, Deukalion'la Pyrrha'nn oludur. Tufan dan sonra Tesalya'ya yerleir ve bir da nympha's olan Orseis'le evlenir. Doros, Ksuthos ve Aiolos diye olu olur, bunlar da Dor, Aiol, on ve Akha boylarnn atalar saylr (Tab. 20). Hemera. Gndz ve gn n simgele yen Hemera, Khaos'tan kma Erebos'la Nyks'in, yani Gece'nin kzdr. Aither (Esr) ise onun kardeidir. Hesiodos'a gre Nyks ile Hemera Tartaros'ta, yani yeraltnda buluur lar (Theog. 748 vd.)-. Orada buluup selamladr Gece'y/e Gndz
tuntan byk eie ayak basarken,

(2) NTEL. Hephaistos hem topaldr, hem irkin. Bu niteliiyle Olympos tanrlar arasnda tektir, bu yzden de hor grlr tanrlarca. Topallnn nedenini Ilyada'da kendi anlatr: Troya sava konusunda Zeus'la Hera arasnda kopan bir kavgay yattrmaya al r ve Hera'ya yle der (l. I, 586 vd.): Aldrma anacm, sk diini, barna ta
bas.

Seni ok severim, grmek istemem dayak yediini.

Tepem atsa bile koamam yardmna; ne yapaym, Olympos'luya kar gelmek ok

zor. Bir gn sana yardm etmek istedimdi hani,

yakaladyd beni bacamdan,

Biri konaa girerken teki kar, ikisi hi bir arada olmaz ieride: Hep biri darda, yeryznde, teki ieride, kmay beklemektedir. Biri ellerinde gtrr saysz gzlerine insanlarn, teki Uyku'yu tar kollarnda,
lm 'n kardei Uyku 'yu,

sisli karanla brl belal Gece. Hephaistos. (1) DOUU. Hephaistos, Zeus ile Hera'nn oludur, ama bir efsaneye g re, Hera onu kendi kendine dourmutur (Tab. 5). Zeus'un Athena'y kafasndan kar masn kskanm da, Hephaistos'u yaratm. Hesiodos sreci yle-anlatr (Theog. 927 vd.): Hera tanra kimseyle sevimeden, yalnz fkeden ve kocasna hncndan nl Hephaistos'u dourdu kendi kendine. Ve Hephaistos en usta sanats oldu gkler tanrs Uranos torunlarnn.

attyd tanrsal eikten aa, yuvarlandm gittiydim tam bir gn. Dtydm Lemnos adasna, batan gnle, birazck canm kalmt, ha kt ha kacak. Sintiler yerden kaldrdlard orada beni. Ama Hephaistos ayn yky baka trl anlatr lyada'nn bir baka blmnde: Thetis olu Akhilleus iin yeni silahlar istemeye gelince demirci tanrdan, topall yznden anas Hera'dan neler ektiini anlatr. Hera topal olundan utand iin onu dokuz yl Okeanos rmann yannda saklamt (l. XVIII, 394 vd.). Hephaistos bunun cn anasndan alr: ine zincirler saklad bir taht yapp, anas na gnderir, Hera da tahtn stne oturur, ama oturur oturmaz da zincirler onu kskv rak sarar, kurtulamaz bir daha. Olympos tan rlar Hephaistos'u armak zorunda kalr lar. Dionysos'u gnderirler, arap tanr da Hephaistos'u bir eee bindirip yle getirir Olympos'a, Tanrlar nl topal grnce kahkahay atarlar (l. I, 599): Kojtu durdu oradan oraya soluya soluya, tanrlarda grl grl bir kahkaha (coptu. Ama hibirinin elinden gelmeyen iler gelir Hephaistos'un elinden: Her trl madeni i leyip olaanst gzellikte eserler yaratmas n baarr topal tanr. Zeus'la Hera'nn yatak odas, Olympos tanrlarnn evleri onun usta ellerinden kmadr. Thetis Hephaistos'un evine gelince, ilii yle tanmlanr demirci tanrnn (l. XVIII, 369 vd.):

Gm ayakl Thetis Hephaistos'un evine vard, yok olmaz, tuntan, yaldzl bir evdi bu, stnd br lmszlerin evlerinden, arpk bacakl tanr yapmt bu evi. Hephalstos'u krkleri arasnda alr buldu, kan ter iinde gidip geliyordu o yandan bu yana, ayak yapyordu tam yirmi tane. Dayayacakt onlar saraynn dik duvarna, her ayan altna altn tekerlekler koymutu, kendi kendilerine girsinler diye tanrlarn toplantsna, sonra gene gerisin geri eve dnsnler diye, grlmeye deer eylerdi bunlar. Yirmi tane ayak bitmi, hazrd, bir ili halkalar vard taklacak, onlar yapyordu Hephaistos, dvyordu balarn. Hephaistos Akhilleus iin yeni silahlar yap maya sz verince, ie koyulmas yle anlat lr (XVIII, 4 1 0 vd.): Soluyan topal yaratk rsten uzaklat, clz bacaklar seirtiyordu altnda. Krk/erin/atein iinden ekti, toplad tekmil aralar gm bir sandkta. Bir sngerle sildi iki elini, yzn, gl boynunu, kll gsn sildi, bir entari giydi, ald eline koca bir denek, kt topallaya topallaya kapdan dar. Deil bir tanrnn, hibir alan insann byle canl bir tanmlanmas bulunmaz ilka yaznnda. Bu esiz paray, daha da stn ve artc bir metin olan Akhilleus'un silahlar nn anlatlmas izler. Hephaistos mucizeler ya ratan bir ustadr. Daidalos insanlar arasnda neyse, Hephaistos tanrlar arasnda odur: Sa natn ve iiliin ycelii simgelenir onlarla. (3) EFSANELERl. Gzellikten hi nasip al mayan Hephaistos aktan yana da pek talihli olmamtr. lyada'da Kharit'lerden Kharis, yani Zarafet'in kendisiyle evli olarak gsterilir (l. XVIII, 382), Hesiodos Kharit'lerin en k Aglaie (parlak anlamna gelir) ile evlen diini syler. Homeros'un Odysseia desta nnda ozan Demodokos Aphrodite ile evli olan Hephaistos'un bana gelenleri anlatr: Ares'le aldatldn bilen topal tanr bir za manlar anas Hera'ya yapt taht gibi, bu se fer de ki sevgiliyi 'fll.il ine alacak bir yatak

yapar, Lemnos'a gidiyormu gibi evinden ayrlr ve dnnde Ares'le Aphrodite'yi ks kvrak bal bulur. nl topaln avaz avaz ba rarak dile getirdii fke onun kiiliini aa vuracak niteliktedir (Od. XVIII, 306 vd.): Zeus baba ve hep var olan br mutlu tanrlar gelin, u gln, baya ilere bir bakn! Zeus'un kz Aphrodite hor grd beni, topalm diye hor grd, sevdi Ares'i, sevdi onu, yakkl, evik ayakl diye, kabahat bende deil, sakat domusam, kabahat anamda, babamda, beni dnyaya getirmeselerdi! Hephaistos Erikhthonios efsanesinde de rol oynar (Erikhthonios). lk kadn Pandora'nn bedenini kilden yontan odur (Pandora). Prometheus'u Kafkas dann tepesine o kartr (Prometheus). Hera. Homeros destanlarnda "inek gzl", "ak kollu" ya da "altn tahtt" diye nitelenen Hera (yahut Here) tipik bir Grek tanrasdr, yani Yunanistan yarmadasnn rk, oy, din ve dnya grlerini, karlarn daha ileri bir kltrn simgesi Ege ve Anadolu'ya kar sa vunan, bu yzden kiilii ve efsaneleri hep bir kavga, kin, hn ve geimsizlik havas yan stan sevimsiz bir tanradr. Btn kusurla ryla kadn canlandrr Hera-. Drdrc, ks kan, hrn, inatdr, dzen kurar, ama hi bir ii ak deildir, hasr altndan su yrtr, gizli kapakl yapar ne yaparsa, sevgi ve nef retleri hibir manta dayanmaz, silah ve yet kilerini ktye kullanmaktan ekinmez, ben zetmek gerekirse, her zaman ve zellikle za manmzda rneklerine ok rastlanan varlkl ve benci! burjuva kadnn simgeler. Zeus'un ei, tanrlarn kraliesi ulu Hera'ya bu damga y basan Homeros'tur, ama ne tuhaf ki onyal koca airin izdii Hera portresi tutunmu, Yunanistan'da yaratlan efsanelerinde ayn tiple karmza kmaktadr. Hera'y kocas Zeus'un azndan dinleyelim (l. VIII, 407): ok deil Here'ye fkem, kinim, her iime engel olmak onun huyu. Troya savan tuttuu Akha'lardan yana evirebilmek iin Zeus'u batan karp uyul tuktan sonra, birden uyanan tanr yle k r karsna (ti. XV, 14 vd.):

Amma da dzen kurdun, yola gelmez Here, sava d ettin tanrsal Hektor'u, urattn orduyu bozguna. Bu ktln meyvesini sen toplayacaksn nce, seni bir gzel pataklayaym da gr. Unuttun mu seni havalarda astm gn, bir rs balamtm iki ayana, zlmez bir altn zincir vurmutum ellerine, asl kalmtn havalarda, bulutlar arasnda. Zeus Hera'ya bu cezay Herakles'e ettii ktlk yznden vermitir. Tanrlarn tanrs olu Ares'te anasnn kusurlarnn tpksn grr (Ares). br tanrlar da aa yukar Zeus gibi dnrler. Anasn, babas Zeus'a kar korumaya alan Hephaistos bile Hera'dan neler ektiini unutamaz (Hephais tos). (1) DOUU, HAYAT YKS. Hera, Kronos'la Rheia'nm kz ve Zeus'la br Olympos'lu tanrlarn kz kardeidir (Tab. 5). Babas Kronos onu da doar domaz yutar, sonra da kusar. Zeus dnya egemenliini paylatktan sonra, Hera'y kendine e alr. Hesiodos'a gre, Zeus tanralar arasnda Hera ile son olarak evlenmitir. Hera ocukluunun dnyann ucunda, Okeanos'la Tethys tanrlarnn yannda geti ini lyada'da kendi anlatr (l. XIV, 200 vd.). Anas Rheia Titan'lar sava srasnda inek gzl tanra Okeanos'la Tethys arasnda kan bir kavgay yattrmak iin bat kylarna gitmek ister. Zeus'la Hera evlenmeden de sevimilerdir, ama sonra da dnleri trenle kutlanmtr. En byk tanr ifti arasndaki kutsal dn (hieros gamos) efsanelerde de, kltte de sk sk tekrarlanr bir motiftir. Bir efsaneye gre bu dn Bat Kzlarnn (Hesperides) bahe sinde olmutur, o baheden gelen altn elma lar da Gaia Hera'ya dn hediyesi olarak vermitir. Hera da Okeanos kylarnda bu lunduu srada elmalar kendi eliyle Bat Kz larnn bahesine ekmitir. lyada'da da da nn Gargaros tepesindeki birleme sahnesi de byle bir kutsal dndr. Destann bu e siz parasn zetlemeye deer (l. XIV, 152353): Hera kocas Zeus'un da dandan Troy, savan ynettii ve basann] Tro-

ya'llarda olduunu grr, bunu nlemek iin, gidip dag banda onunla sevimeyi ge irir aklndan, gider odasnda nce bir gzel sslenir, sonra Aphrodite'den sevgiyi tututu ran byl memeligini ister, onu da gsne taktktan sonra Uyku tanry batan karr ve onunla birlikte Gargaros doruuna varr: Bulutlar deviren Zeus onu grd, grr grmez ak sard dnceli kafasn, yle bir ak ilk birletikleri gn duymutu, ana, babalarndan gizli ktklar gn yataa... Zeus eine nereye gittiini sorar, o da ma sum tavrlar taknarak, Okeanos kysnda de niz tanrlar iftini bartrmaya gittiini ve n ce kocasna haber vermek, ondan izin almak iin buraya geldiini syler. Zeus dayana maz, sava filan unutup aa vurur duygula rn: Sonra da gidersin oraya, ne olur Here, yatalm gel, sarma dola olalm yatakta, doyasya, bugne dek ne bir tanraya, ne bir kadna kar yreime akan ak byle altst etmedi beni... Sonra sayar bir bir yatt lml ve lm sz kadnlar, Hera ses karmaz, ama iine bal damlad besbellidir. Epey naz eder, utanga tavrlar taknr: Korkun Kronos olu, ne biim sz kt azndan? Yataa yatp sevimemizi nasl istersin ida dann tepesinde, gz gre gre? Ya hep var olan bir tanr grrse bizi, biz uyurken gider, sylerse br tanrlara? Bir daha ayak basarnam senin evine, ne yzle karm bu yataktan dar? Hera'nm sradan bir kadn gibi kendi koca syla yatmaktan ekinmesini, dedikodudan korkmasn Zeus gibi biz de hayretle karla yalm. Her neyse, Zeus buna da are bulur: Tanrlar, insanlar grecek diye korkma, altn gibi bir sisle rterim drt bir yanmz, gne bile onu geip gremez bizi, her eyi keskin klaryla gren gne bile. Byle dedi, ald karsn koynuna, sarld, tanrsal toprak yumuak bir imen sald, taptaze lotos bir hal serdi toprakla
aralarna,

safranlardan, smbllerden, tatl bir hal, uzanverdi ikisi de halnn stne, sard onlar gzel bir altn bulut, buluttan iy damlalar akyordu prl prl. Bugn de Kazdag'n tepesine kn, arala rnda otlar fkran tepsi gibi serilmi, koca man, dmdz talar grrsnz ve bu akl ye illi hallarn stnde tanrlarn sevitiini ge irirsiniz aklnzdan. (2) EFSANELER. Hera'nn dorudan do ruya efsanesi yoktur, ama Zeus'un aklarnda rol oynar, onlara karr, hele bu aklardan doan ocuklarn yakasn brakmaz, mrle ri boyunca kini, fkesiyle izler onlar. lk ve en byk kurban, Alkmene'nin Zeus'tan do urduu Herakles'tir. Gl yiidi st ste kahramanlklar yapmaya zorlayan Hera'dr. Ad Herakles'in bile "Hera'nm n" anlam na geldiini ileri srenler bile vardr (Herak les). lo, Epaphos, no ve Athamas, Dionysos ve Tityos efsanelerinde, Teiresias' kr etmekte rol oynar. Gzeller yarmasnda birincilii kazanamamas Paris'e ve Troya'ya dinmez kinin bir nedenidir, te yandan Akhilleus'un anas Thetis'i kskand halde, onu bytt iin olu Akhilleus'u tutar (Thetis). Bir efsane Menelaos'u lmsz kldn anla tr (Menalaos). Devlere kar savaa katlmtr. Bu srada Porphyrion ona tutulmu ve elbisesinin ucu nu yakalayarak onu kendine ekmek istemi tir, o sra Zeus devi imekle yere sermi. ksion da Hera ile birlemek istemi, ama Zeus Hera'nn buluttan bir grntsn yaparak onu aldatmtr (Prophyrion, ksion). Hera Argonaut'lar seferinde Argo gemicile rine yardmda bulunmu, tehlikeli geitleri gemelerini salamtr (Argonaut'lar). Kz Eileithyia ile doumlara gzclk eden tanra Hera'nn en sevdii ku tavus kuu dur. Gz gz tyleri, tanrann lo'ya beki koyduu Argos'un yz gzn simgelermi (Argos). Yemi olarak nar, iek olarak zam ba severmi. Roma'da Hera tanra uno ile bir tutuldu (tuno). Herakleidai, yahut Heraklesoullar. Bu ad, yalnz Herakles'in oullarna ve torunlarne deil , yiidi ata olarak benimseyen birok

soylara verilmektedir (Tab. 13). Herakles l dkten sonra, Eurystheusogullarn da ezme ye alr. Heraklesoullar bu yzden oradan oraya srnr, sonunda Atina'da yiit Theseus'tan yardm grrler ve dmanlarn bir bir yenerek Yunanistan'da ve zellikle Peloponez'de egemenlii ele geirirler. Heraklesogullarnn Yunanistan'da tutunmas Dor rk nn Peloponez'i ele geirmesinin efsane ala nna yanksdr. Ne var ki yalnz Yunanistan kral aileleri deil, Anadolu ve talya'da da ba z soylar Heraklesoglu adn almlard. rne in Lydia kral Kroisos (Karun), soyunun He rakles'in Omphale ile birlemesinden meyda na geldiini ileri srer, Roma kral Tarquinius da Herakles'in bir olunu atas olarak kabul ederdi. Herakles. Helene kadn olarak neyse, He rakles de erkek olarak odur, yani Yunan ve Latin mythos yazarlarn sonsuzca esinleyen efsanelik bir kii. Ne var ki Grek boylarnn ve zellikle Dor'larn kahramanlk gr ve anlaylarn kiiliinde toplayan Herakles bir eit ulusal kahraman olmutur. nsann do aya kar yenilmez saldrma ve dayanma g cn simgeler. Yapt iler hep iyiye dnk tr, doann insann bana sald afet ve musibetleri yok etmekle insanla sonsuz iyili i dokunur. Oysa kendisi trajik bir kiidir: Kahraman olmay kendi sememitir, tanr vergisi kuvvetinden de zevk duymaz, tersine onu dizgine vuramad iin, istemeyerek su iler ve dengeyi bir trl bulamayp kendin den geer, ldracak gibi olur. Herakles'e b tn ileri, kahramanlklar zorla yaptrlr, He rakles kledir, insafsz bir efendinin buyru unda mr boyunca almak onun kara ka deridir. lk doduu gnden beri peini brak mayan Hera'nn kin ve fkesi son demine kadar da rahata kavuturmaz onu. Tam ileri bitmiken korkun bir yanllk yznden ca yr cayr yanar ve lr. Ama bylece bsb tn arnp lmszle kavuur. (1) ADI. Asl ad Alkides, yani dedesi Alkaios'tan gelme bir soyaddr. Sonra Pythia ka hini adn deitirir, Herakles kor. Herakles adnn "Hera'nn n" anlamna geldiini le ri srerlerse de "heros" yani kahraman szc ile ilikisi daha akla yakndr.

(2) SOYU. Herakles'in anas Alkmene de, iml babas Amphitryon da Perseus'la Andromeda soyundandrlar (Tab. 13). Zeus, Alkmene'nin atas Danae ile birletii gibi, Alkmene'yi de aldatarak elde eder. Ayn ge ce Alkmene Herakles ve phikles'e gebe kalr (Alkmene, Amphitryon). (3) HAYATI. Alkmene gebe kalr kalmaz tanra Hera ona kar korkun bir kskanlk beslemeye balar. Zeus'a sz verdirir ki Perseus soyundan ilk doacak ocuk, insanlar zerinde byk bir egemenlik kuracaktr. O srada Sthenelos'un kars yedi aylk gebeydi, Hera kz ebe tanra Eileithyia'ya onu yedi aylkken hemen dourtur ve Alkmene'nin do umunu geciktirir. Bylece Perseus soyun dan ilk doan erkek Herakles deil, Eurystheus olur (Eurystheus). Hera Herakles'in elinden haklarn almakla kalmaz, sekiz aylk olup ikizi phikles'le birlik te beiinde yatt bir gn iki kocaman ylan gnderir ocuklar bomak iin. Iphikles avaz avaz bard halde, Herakles ylanlara sarlr ve her elinde bir ylan boazndan skp bo ar. Herakles stn bir eitim grr: Amphitr yon ona araba kullanmasn, Eurytos ok atma sn, Linos da gzel saz almasn retirler. Delikanllk ana gelince boyu bou ve g c olaanstdr. On sekiz yanda Amphitryon'un srlerini beklerken, babasnn ve kral Thespios'un lkesinde korku salan Kithairon aslann ldrr. Thespios da karlk olarak elli kzyla yatmasn salar yiide. Ne var ki avdan her gece yorgun argn dnen yi it yatana giren kzlarn hep baka olduu nu anlamam. Bu kzlardan elli tane olu ol mu (Thespios). Bundan sonra Thebai'lileri haraca kesen Orkhomenos kral Erginos'la dvp onu ldrm. Thebai kral Kreon dl olarak kz Megara'y vermi yiide. Bu kadndan da epey ocuu olmu Herakles'in, ama gnn birinde Hera yiidin cinnet getirmesini sala m, kendi ocuklarn bir bir ldrm. Yiit kendine gelince, Thespios'un yanna sn m ve kendini bu sularndan arndrm, ama Hera bununla da yetinmemi, Apollon khini Pylli. araclyla yiidin gidip Eurys-

theus'un hizmetine girmesini bildirmi. Sula rnn kefareti olacak bu on iki yllk hizmeti baaryla sona erdirirse, lmszle kavuacakm. (4) HERAKLES'N ON K . Aada saya camz ileri Herakles yalnz kollarnn gc ve silah olarak elinden hi ayrmad topuzuyla baarmtr: Nemea aslan. Typhon'la Ekhidna cana varlarndan doma bu aslan Yunanistan'da Nemea blgesini kasp kavuruyormu; yiit onu oklar ve topuzuyla alt edemeyince, kol lar arasna alm ve elleriyle bomu. Bin zorla yzd postunu da kendine zrh etmi. Lerna ejderi. Dokuz kafal bir ylan olan "hydra" adl ejderi Hera Argos blgesindeki Lerna bataklna salmt. Herakles zehir sa an kafalarn bir bir koparm ve lmsz olan kafasn da kocaman bir kayann altna gmm. Erymanthos yaban domuzu. Arkadia'nn Erymanthos danda korkun bir yaban do muzu varm, Eurystheus bu hayvann kendi sine diri olarak getirilmesini buyurmu. He rakles de aylarca izlemi canavar; o srada da dadaki at adam Pholos'un konuu ol mu. Bir gn at adamlarla tartmaya girip biroklarn ldrm. Sonra yaban domuzu nun peine dp onu bir a iinde yakala m. Eurystheus hayvan grnce korkusun dan bir fnn iine saklanm. Kyreneia geyii. Altn boynuzlu, tun ayak l bu geyik Apollon'la Artemis'in koruduu si hirli bir hayvanm. Herakles onu tam bir yl kovalam, sonunda okla yaralayarak onu ya kalam ve omuzlarna yklenerek gtrm, Eurystheus'a vermi. Stymphalos glnn kular. Gene Arkadia'da Stymphalos glnn stnde gagala ryla peneleri tuntan, insan etiyle beslenen korkun kartallar varm; Athena tanra Herakles'e bu kular rktmek iin ziller ver mi, Herakles de oklaryla canavarlar ldr meyi baarm. Augias'm ahrlar. Elis kral Augias'n ahr lar da gibi st ste ylan gbreden kullanl maz olmu ve gbresiz kalan topra da bet bereketini yitirmiti. Eurystheus yiidi kk drmek iin bu allar temizlemesini bu-

yurmu. Herakles de Alpheios'la Peneios r maklarnn yataklarn deitirerek sularn oradan geirip temizlemi ortal. Ama bu i iin srlerinin onda birini vereceini syle yen Augias sznde durmam, Herakles de kral oullaryla birlikte ldrm. Girit boas. Girit kral Minos bir beyaz bo asn Poseidon'a kurban etmek istememiti, tanr da almak iin bocay kudurtmutu. Hayvan Girit ekinlerini yok ediyor, lkeyi a lkla kar karya brakyordu. Herakles bu azgn boay boynuzlarndan yakalayp Yuna nistan'a gtrmeyi baarm. Orada boa serbest brakldktan sonra Marathon kapla rnda Theseus'un eline gemi. Diomedes'in atlar. Trakya kral Diomedes'in insan eti yiyen atlar varm. Herakles Diomedes'le arpr, onu ldrp lsn atlarna yedirir. Sonra da ehlileen hayvanlar Mykenai'ye getirir, ya da baka bir anlatma gre Olympos danda vahi hayvanlara par alatr. Amazon'lar kraliesi Hlppotyte. Eurystheus'un kz Admete, yiitten Amazon'lar krali esi Hippolyte'nin byl kemerini ister. Ares'in Hippolyte'ye armaan olan bu ke meri almak iin Herakles Amazon'lar kralie sini ldrmek zorunda kalr. Dnte yiit Troya'ya urar, Laomedon'un kz Hesione'yi deniz canavarnn elinden kurtarr, ama Laomedon sz verdii atlar teslim etmeyin ce, yiit alacan syleyerek Troya'dan ayrlr (Laomedon, Hesione). Gervoneus'un srleri. Dnyann bat ucunda, Okeanos rmann bir adasnda Geryoneus byk sr srlerini otlatmaktay d. Herakles oralara kadar gelir, Cebelttark boazn geer ve an olarak geit yerine iki stun diker (Cebelttark boazna Yunanllar Herakles stunlar derlerdi). Herakles Okea nos rman gemekte glk eker, Libya ln geerken Helios'a fazla scaktan t r kzd iin tanry oklaryla tehdit eder, Gne de ona Okeanos'u gemek iin altn sandaln verir. Yiit bylece dev Geryoneus'u, srlerin bekilerini ldrr ve srlan alp gtrr. Galya, talya ve Trakya yoluyla Yunanistan'a dner ve srleri Eurystheus'a verir (Geryoneus.)

Bat kzlarnn altn elmalar. Hera'nn Zeus'la evlenirken dn hediyesi olarak ald bu byl meyveleri Bat kzlarnn bahe sinde nympha'lar ve bir ejder korumaktayd. Herakles Nereus'tan izlemesi gereken yolu rendikten sonra, Bat kzlarnn bahesini bulur, orada dnyay omuzlarnda tayan At las' bir sre bu yknden kurtarr ve elmalar almaya gnderir. Dev altn elmalar getirir, ama dnyann ykn bir daha omuzlarna almay istemez. Herakles onu aldatarak ka ar ve elmalar Athena'ya adar. Kerberos'un ller lkesinden karlma s. Herakles'in baard en zor i budur. Hermes ve Athena'nn yardmyla, hibir lml nn geri gelmedii yeralt lkesine iner, ora da bal bulunan Theseus'u kurtarr ve Kerberos kpeini alp yeryzne karr. Eurystheus bu azman grnce d kopar, yiit de kpei Hades'e geri gtrp brakr. Bunlar Herakles'in balca on iki iidir, ama baarlar bununla bitmez, ilesi de tken mez. Thebai'ye dnnde birinci kar Megara'y arkada Ioalos'a verir, sonra kral Eurytos'un dzenledii bir ok yarmasn ka zanr, ama kral bu yarmann dl olan kz ole'yi ona vermez. Herakles fkeye kapla rak Eurytos'un olu phitos'u ldrr. Bu sutan arnmak iin Lydia kraliesi Omphale'nin hizmetine girer: Bu kadn Herakles'i kle haline getirir, kadn klna sokup yn eirmesini salar. Ne var ki bu srada yiit Kalydon avna ve Argonautlar seferine de ka tlabilir. Omphae'den kurtulunca Troya'ya gi dip Laomedon'u ldrr. Olympos tanrlar nn devlere kar savalarna katlr, Augias'tan cn alr, onu arndrmak istemeyen kral Neleus'a kar savar, Sparta'ya kar bir saldrya giriir vb. Sonra Kalydon'a gidip Deianeira ile evlenir, ama nce talibi rmak tanr Akheloos'Ia dvmek zorunda kalr. Kaynatas Oineus'un arap sunucusu Eunomos'u kaza ile ldrdkten sonra, gene sr gne gitmek durumuna der, giderken kars Deianeira at adam Nessos'un saldrsna u rar. Yiit oklaryla onu yaralaynca Nessos l meden Deianeira'ya byl bir iksir verir Trakhis'e yerleen Herakles Eurytos ve oullarn ldrmekle sznde durmayankral ce-

zalandrm olur, kz lole'yi de alr. O srada Deianeira'dan yeni bir gmlek ister. Kskan lk iinde kvranan Deianeira da ona Nessos'un kanna bulanm iksirle slatt gmle i gnderir. Yiit gmlei srtna geirir ge irmez korkun aclarla yanmaya balar, Dei aneira haberi alnca kendini asar, olu Hyllos babasnn son buyruklarna uyarak yiidi Oita dann tepesinde kurulmu bir odun ynn da yakar. Zeus'un olu Herakles'i karp Olympos'a gtrd ve Hebe ile evlendirip lmszle kavuturduu anlatlr. Fizik ve moral gcn, kahramanln sim gesi olan Herakles hem kahraman, hem de tanr olarak tapm grmtr. ok ien, ok yiyen canl ve iyi kalpli bir dev olarak tanm lanan Herakles Greklerin gznde ktleri, sznde durmayanlar cezalandran, insann bana gelen afet ve belalar alt edip yenen yiitlik ve yreklilik simgesidir. Heraklesogullar denilen dlleriyle btn Peloponez'e ege men olmu, bylece Yunanistan yarmadas nn atas saylmtr. Herakles'in ad hemen her destan ve iirde geerse de, kiiliini ozanlardan ok tragedya yazarlar ilemitir. Btn yklerini buraya almamza olanak bulunmayan Herakles'in rol oynad btn olaylar, adlar baka mad delerde geen kiilerle ilgili olarak anlatlm tr. Hercules. Herakles'in Latince ad. Roma efsanesinde Yunanllarn Herakles tipi oldu u gibi benimsenmi, ancak yklerine yerli baz eler katlmtr. rnein Cacus adl devi ve lkesine gelen yabanclarn canna k yan kral Faunus'u ldrd anlatlrd. Ro ma kral Evandrus yiidi konuklarn ve ere fine bir tapnak kurmu derlerdi. Hercules Roma efsanelerinde daha yumuak bir kahra man olarak canlandrlr, elinde bir sazla Mu sa'lara kart da grlrd (Evandrus). Hermaphroditos. Hermes'Ie Aphrodite'nin olu Hermaphroditos'un ad Salmakis efsanesinde gemektedir (Salmakis). Erkek ve dii cinsini kendinde birletiren Hermaph roditos tipinden insanlarn atas olarak Pla ton da sz etmektedir. "len" diyalogunda sz alan komedya airi Aristophanes, insan larn en ilkel alarda hem erkek, hem de di

i olduklarn, sonra bu yzden fazla g ka zandklar iin tannlarca ikiye blndklerini anlatr, ki cins arasndaki tutku ve birbirleriy le birleme istei ok eski zamanlardaki bu birlikten dogma imi (Plat. len, 189e191d.). Hermes. Hermes, Titanlar soyundan At las'la Pleione'nin kz Maia'nn Zeus'la birle mesinden domutur (Tab. 5), Tanrlarn ve zellikle Zeus'un habercisi olarak grev alan Hermes, Olympos tanrlarnn en renkli ve zgn kiilerinden biridir. DOUU VE EFSANELER. Hermes'in asl efsanesi douu ve mrnn ilk gnleriyle il gilidir. Bu esiz ve artc, bir bakma da gl drc efsane homerik denilen, ama Homeros destanlarndan birka yzyl sonra Yuna nistan'n Peloponez blgesinde meydana gel dii besbelli "Hermes'e vg" adl iirde uzun uzadya anlatlmtr. Zeus Maia ile Arkadia'nn gneyinde Kyllene dann bir maarasnda bulumakta ve sevimektedir. Glgeli maaraya snm olan nympha'y tanrlar tanrs geceleri kars Hera uykuya daldktan sonra gelip bulur. Bir sre sonra Maia bir ocuk dourur. ocuk kundaklanr, beie yatrlr, ama doduu gn Hermes olaanst ilere girimekle ka fa gc ve yetenekleri tanrlarn hepsini aan stnlkte olduunu gsterir. Bebek Hermes beiinde kalmaz, akam olur olmaz kunda n zer ve ayaklar stne basp olmayacak servenlere girimek zere yola kar: Magarnn nnde bir kaplumbaa grr, hemen aklna bir cin fikir doar, hayvan ldrr, ka buunu boaltr ve koyun barsandan yedi tel gererek bir gitar yapar, ondan gzel sesler karmakla elenir, sonra da gider, Gne tanrnn Pieria ovalarndaki inek srlerini bulur ve onlardan elli hayvan alar. Tutar inekleri Kyllene'ye doru srer, ama hrszl belli olmasn diye inekleri gerisin geri gt rr, kendi de oradaki al rpdan ayana tu haf sandallar rerek izlerini gizler. Yolda bir ihtiyara rastlar, ona grdn kimseye sy lememeye yemin ettirir, karlnda bir dve armaan edeceine sz verir (Battos). Kutsal inekleri bir maaraya kapattktan sonra, gi der, gene masum bir bebek gibi kundana

girer. Sabah Apollon gnle birlikte dounca srlerinin eksikliinin farkna varr ve ihtiyar Battos' sorguya ekip gerei renir. Ge lip Hermes'i beiinde bulur ve inekleri geri vermezse Tartaros'a atacan syler. Bebek pozundaki Hermes babas Zeus'un bana susuz olduuna ant ier, ama o srada Apol lon onu kolundan tutup tartaklaynca birden yellenir, Apollon buna glmernezlik edemez, konuyu Zeus'un yarglna brakmaya karar verir. Karar udur: Hermes inekleri nerede sakladn gsterecektir. Apollon maaraya gelince Hermes'in yapt gitar grr, kar d gzel seslere baylr, saz alp inekleri b rakmaya raz olur. Bir sre sonra Hermes Pan kavaln icat eder, Apollon syrinks deni len bu gzelim kaval da ister, karlnda Hermes'e kerykeion denilen sihirli altn de nei verip kaval alr. Bu denekle Hermes habercilerin ve hrszlarn kral olur. Oullar nn en sivri aklls, en kurnaz ve en canls olan Hermes'i Zeus kendine ulak olarak se er. Bundan byle btn buyruklarn tanrla ra da, insanlara da Hermes araclyla ulat racaktr. llerin ruhlarn Hades'e gtrmek de Hermes'in grevi olacaktr. Bu grevde Hermes'e Psykhopompos, yani ruhlar klavu zu ad verilir. Homeros destanlarnda Hermes'i bu gre vinde grrz: Odysseia'da Odysseus'u yllar dan beri maarasnda alkoyan Kalypso'ya Zeus haber ulatrr, yiide bir sal yapsn da onu yurduna gndersin diye. Bu haberi nympha'ya gtrmek iin Hermes yola kar (Od. V, 42 vd.):
... Gzelim sandallarm balad ayaklarna, o altn kakmal tanrsal sandallar tarlard onu denizin stnde, ya da snrsz topraklar stnde yel gibi hzl. Ald eline deneini, isterse bylerdi onunla gzn insanlarn, isterse uyandrrd onlar derin uykudan. Ald onu eline gl tanr, utu gitti. Pierie'yi geip indi havadan denize, kayd dalgalarn stnde bir.mart gibi, balk aularken ar kanatlarn kpklere daldrr hani dipsiz kvrmlarnda ekin vermez denizin, Hermeias da bin bir dalgann stnde yle gidiyordu.

llyada'da ok gzel bir rol vardr kllavui tanrnn: htiyar kral Priamos'u Hektor'un lsn almak iin Akhilleus'un barakasna gtrr ve getirir. Akhilleus'un seyisi gen bir delikanl klna girdii halde, koruyucu tav rndan tanr olduunu anlar sonunda Priamos (11. XXIV, 331-469; 679-694). Hermes'in birok efsanelerde rol vardr: da dana Gzeli o gtrr, Paris'e altn elmay verip yarglk etmesi buyruunu o ulatrr, Phriksos'la Helle'yi Yunanistan'dan Anadolu'ya gtrerek altn postlu kou Nephele'ye o verir, Odysseus'u Kalypso'nun el lerinden kurtarmak iin araya girdii gibi, Kirke'nin bylerine kar koyacak bitkiyi de o verir yiide (Od. X, 277-307). Adnn ka rt en nemli serven o efsanesinde ge er: Hera, Zeus'un o'ya sevgisini kskana rak kz bir inee dntrm, bana d. beki olarak yz gzl Argos'u dikmiti. Ze us'un buyruuyla Hermes Argos'u ldrl (Argos) ve bu baarsyla Homeros dest.nl. rnda ok geen, ama tam anlam zleni'' yen Argeiphontes ek adn alr. Gene Herann almak istedii c boa karmak iimdir ki, kk Dionysos'u karr ve nce Nysa dana, sonra da Athamas'n yanna brakr (Dionysos). Savalarda da yardm dokunur: Devler savanda Hades'in baln takp g rnmez hale gelir, bylece dev Hippolytos'u ldrr, Zeus'un Typhon'la arpmasnda bir dzen kurarak tanrlar tanrsn kurtarr (Typhon). Hermes hrszlarn olduu kadar, tccarla rn da koruyucusudur, ama asl yarar yolcula ra dokunur: Yollara dikilen Hermes heykelle ri - ki bunlar bir tanr bst ve phallos simge sini tayan yuvarlak kaidelerdi - ok kutsal saylan ilkan kilometre talardr. Hermes obanlarn bekisi olarak omuzlarnda bir ko yun tayarak canlandrlrd. Efsaneye gre birok ocuklar olur: Biri Odysseus'un kaynatas Autolykos'tur, babas gibi kurnaz, hrszlkta becerikli bir adan (Autolykos). Pek gvenilmeyen bir kaynaa gre de, Hermes obanlar tanrs Pan'n da babasym, Arkadia dalarnda Odysseus'un karisi Penelope ile birleip retmi onu

Hermione. Menelaos'la Helene'nln kz (Tab. 15). Odysseia'da ad geer (Od. IV, 414)-.
... Baka ocuk vermemiti tanrlar Helene'ye, ilk batnda ay paras bir kz dourmutu o, yz altn Aphrodite'ye benzeyen Hermione'yi.

Telemakhos babasn aramak iin yapt yolculukta Lakedaimon'a vard zaman, Hermione'nin dn yaplmaktadr, Menelaos Troya'da iken kzn Akhilleus'un olu Neoptolemos'a nianlamtr: Tanrlar gerekletiriyordu imdi bu dn... deniyor. Oysa tragedya yazarlar Hermio ne'nin Orestes'le nianlanp evlendiini kabul ederler. Bir anlatma gre Menelaos Tro ya'da iken bu dn olup bitmi de, sonra Akhilleus'a verdii sz tutmak iin babas onu Orestes'ten ayrp Neoptolemos'a ver mi. Hermione ikisi arasnda kalm. Fransz tragedya yazarlar, zellikle Racine, Hermio ne'yi Neoptolemos'a nianl ve tutkun gste rir, oysa Akhilleus'un olu "tutsa Andromakhe'yi sevmektedir. Orestes ise amca kz Hermione'ye karlksz bir akla yanmakta dr (Orestes, Neoptolemos). Hero ile Leandros. u her gn karmzda grdmz Boazii'nin gzelliini mjdele yen Kzkulesi var ya, bir zamanlar bu kulede bir kz yaarm derler, ona k bir delikanl her gece Galata'dan kuleye yzer, sevgilisine kavuurmu... Bir gece frtna km, deniz delikanly alp gtrm, l gvdesini ertesi sabah kulenin dibine atm. Bu masal Kzku lesi iin anlatlr, oysa, Hero ile Leandros'un efsanesi aslnda Boazii'nde deil, anakka le Boaznda geer. Ama masal bu, sahnesi nerede olursa olsun, bir hayal, bir de hakikat pay tar. stanbul limannn ss bugn de dimdik ayakta duran sevimli Kzkulesi bu ma sal kendine yaktrm ya, doru veya yan l, varsn sahibi o olsun bundan byle. Bir varm, bir yokmu, anakkale Boaz nn en dar olduu yerde biri Sestos, br Abydos diye iki ehir varm. Abydos, Ana dolu topraklarnda, Sestos da karda Trakya

kysndaym. Boazn en dar geidi, Naraburnu yllar yl kahramanlk destanlarna sah ne olmutur geri, ama insanln kara gnle rini dile getiren bu olaylar, dalgalarnn bir ak faciasna da sebep olduunu unutturmu tur bize. Abydos'ta bir kral olu yaarm, ad Le andros, Sestos'ta ak tanras Aphrodite'nin bir rahibesi varm, ad Hero. Hero ile Le andros gnl vermiler birbirlerine. Neden vermiler, nasl vermiler? Masal aklamyor bunlar. Sevgililer birbirlerini niin sevdikleri ni, sevgi kvlcmlarnn yreklerinde ne za man aktn bilirler mi? Biz diyelim ki, bir bahar gn Sestos'ta bayram yaplm, Aph rodite'nin ok gen len sevgilisi Adonis'in erefine bir bayramm bu. Adonis, yahut Temmuz (temmuz aynn d oradan gelir) aa kabuundan domu, iek gibi krpe, canl bir ocukmu. Aphrodite onu grr grmez, gzelliine vurulmu, ocuu yeralt tanras Persephone'ye vermi, bytsn di ye. Ne var ki, karanlk lkenin tanras da ocua tutulmu. Aphrodite'ye geri vermek istememi. Tanrlarn babas Zeus kzlarnn arasn bulmak iin Adonis yln te birini yeryznde Aphrodite ile, te birini yeraltn da Persephone ile, geri kalann da kendi ne rede dilerse orada geirecek diye kesip at m. Ama Adonis yln sekiz ayn Aphrodi te'nin yannda geiriyor, yalnz drt ay iniyormu karanlk lkeye, Persephone kskan lndan bir yaban domuzu salm ormanlara, hayvan Adonis'i avlanrken yaralam, ldr m. Can ekien sevgilisinin yanna koar ken Aphrodite'nin ayana bir gl dikeni bat m. O gne kadar beyaz olan gl, tanrann kanyla al renge boyanm. Tanra, Ado nis'in gvdesinde ne kadar kan damlas var sa, o kadar gzya dkm, topraa dklen her damla kandan bir lale, her damla yatan bir krmz gl fkrm. Bundan byle bahar bayramnda kadnlar, "Ah Adonis! Vah Ado nis!" diye barp dvnrler, tren yaparlarm. Leandros, Hero'yu bu trenlerin birinde te peden trnaa krmz gllerle donanm ola rak grm belki. ieklerin kadife krmzs, kzn stbeyaz gzelliini daha da belirtiyor du. Abydos'lu kral olu Sestos'lu rahibeye ne

pahasna olursa olsun kavumak sledi. Ne yapsn ki, Hero rahibeydi, bir erkee vara mazd, rahibe kaldka kzln korumalyd. ki sevgili baklaryla m anlatlar, yoksa mektuplatlar m, efsane bunu anlatmyor, ne var ki, Leandros Anadolu kysndan Sestos'a gemek iin yanp tutuuyordu. Bir ge ce dalgalara bakarken, Sestos'taki kulenin te pesinde bir atein yandn grd. Hero ku leye km, sevgilisine, "Gel, gel!" diye bir meale sallyordu. Deniz durgundu, ay suda hafife dalgalanan ltlaryla Leandros'a bir yol iziyor gibiydi. Leandros dayankl bir y zcyd.. Kar kyda Hero'ya varan k yolu ise ksa grnyordu. Dalgacklar, "Gel, biz seni gtrrz" der gibi f f ediyor, kulede ki meale aryordu. Leandros suya dald, var gcyle yzd. Boazn serin akntlar yanan gnlnn ateini dindireceine, sev giyle hzlanan gvdesine arttka artan bir g katyordu. Hero'nun elinde sallanan me ale gittike yaknlayordu. Adonis bayra mnda grd pembe beyaz kz imdi g m ve altn rengi ltlar sayordu. Bir ku la, bir kula daha, ona kavuacak, ince gv desini kollarnda saracak, dudaklarn dudak larna alp sevgisinin yumuakln tadacakt. Leandros artk yzmyor, su frtnas arasn da uuyordu. Son bir kulala karaya ayak bast, soluk bile almadan kumsaldan yukar kotu. Kulenin kaps akt, ieriye daldij merdivenleri trmand. lk defa birbirine sarlacak bir kadnla bir er kek nasl bir an duraklar, karlarna kan mutlulua nasl aknlkla inanmadan bakar larsa, Hero ile Leandros da yle durakladlar, baktlar. Meale snd, Sestos kulesi kap kara bir ta yn gibi ykseldi gene ay n da. Bir gece, bir gece daha, her gece Leandros kulede sallanan mealeye doru yzyor, her gece Hero'ya kavuuyor ve her sabah doy madan, yaz gecelerinin ksalrna zlerek dn yolunu tutuyordu. Yaz gemi, boaz da dondurucu poyrazlar esmeye balamt. Ne var ki, Sestos kulesinde mealenin yand n grd m, ne rzgr, ne dalga, ne souk durdurabiliyordu Leandros'u. Denize dalar dalmaz en yksek dalgalan yara yara yz

yor, yorgunluunu duymadan varyordu kar yakaya. Hero korkmaya balamt, denizden kan sevgilisinin buz gibi bedenini sararken bir tehlike sezinleyerek rperiyordu. Hzla esen bora mealesini sndrecek gibi oluyor du baz geceler. Yine de gelme diyemiyordu Leandros'a. pmemek, kavumamak, biri boazn bir kysnda, br br kysnda btn bir gece ayr kalmak akla smayan, ol mayacak bir eydi. Bir gece frtna daha sert esti, Hero'nun elindeki mealeyi sndrd, dag gibi ykse len dalgalar Leandros'un rpnan gvdesini dve dve Sestos'tan ok telere srdler. Delikanl btn gcyle kar koymaya al t, ama kulenin tepesindeki grmyordu ki, nereye doru yzeceini bilsin. Yol gste ren ay n kara bulutlar kaplamt. Leand ros'un yreglndeki ate yanyordu daha, ama kollarnn, bacaklarnn gc tkenmiti. Buz gibi bir donukluk saryordu bedenini. Ne olduunu bilmeden brakt kendini denize. Sabaha kar dalga lsn att Sestos kyl. rina. Kurun gibi bir sabaht. Hero snen mealesini yine yakm, bitkin ellerinde tutu yordu. Kyya arpan ly grnce, ona lmde olsun kavumak iin kendini denize att. Herophile. Sibylla adl bilici kadnlarn ikin cisi saylr (Sibylla). Herophile, da dann bir nympha'syla bir obann kzym. Troya blgesinde domu. Troya savandan ok nce, ehrin Sparta'dan gelme bir kadn y znden yklacan ngrp bildirmi. Pausanias'n anlattna gre, Herophile tanr Apollon'a bir vg yazm, bu vgde kendi sinin tanrnn hem ei, hem de kz olduunu sylermi. Herophile gezgin bir biliciymi, yannda bir ta gtrr, tanr szcl yapt zaman bu tan stne karm. Bir sre Samos'ta kalm, ama Klaros, Delos ve Delphoi'nin Apollon tapnaklarnda da grev al m. Troya blgesinde ld halde, Pausanias, Herophile'nin kulland byl tan Delphoi'deki Apollon tapnanda sakland n yazar. Herse. Atina kral Kekrops'un kzndan biri, Aglauros'la Pandrosos'un kz kardei Bir anlatma gre, Herse br kz kardeleri

nin Athena'ya kar ledikleri sua katlma m, bu yzden de onlar gibi ldrarak Atina akropolnden aaya atmam kendini. Tan r Hermes'le birleip Kephalos diye bir erkek ocuk dourmu (Aglauros, Erikhtonios, Kephalos). Hesione. Troya krab Laomedon'un kz, Priamos'un ablas. Hesione, Telamon'la ev lenir ve Teuker adl bir olu olur. Bu evlenme korkun bir servenle ilgilidir: Laomedon Troya surlarn yapan tanr Poseidon'la Apollon'a sz verdii creti demekten kannca, deniz tanr Troya kylarna korkun bir cana var salar. Halkn kanna giren bu ejderden kurtulmann tek aresi kraln kz Hesione'yi canavara kurban etmektir, der tanr szcs. Leomedon da raz olur, kzn bir kayaya ba layp brakr. O srada oradan geen Herakles canavar ldrp kz kurtaracana sz verir, yeter ki Laomedon ona lmsz atlar n vermeye ant isin. Laomedon gene yemin eder, ama kz eline geince, atlar vermek is temez. Herakles de Troya'ya bir saldr hazr lar. lk surlar ap ehre giren arkada Telamon'dur. Herakles dl olarak kz Telamon'a verir. Herakles'in bu ilk Troya seferin den ald esirler arasnda Hesione'nin kk kardei Podarkes de vardr, Hesione onun serbest braklmasn salar. Podarkes Tro ya'ya dner ve Priamos ad altnda tahta kar. Bir anlatma gre Hesione Yunanistan'a giderken kam ve Anadolu kylarna dnp Miletos'a snm (Laomedon). Hesperid'ler. Hesperos, ya da Bat Kzlar diye anlan Hesperid'ler Hesiodos'a gre Ok yanus rmann tesinde, geceyle gndzn snrlarnda oturan ince sesli perilerdir (Theog. 214 ve 275). Nyks, yani Gece tanra bunlar kendi kendine yaratmtr. Daha son raki efsanelerde Zeus'la Themis'in, ya da Phorkys'le Keto'nun kzlar olduklar syle nir. Kimi efsanelerde Hesperid'lere baba ola rak Atlas ya da Hesperos yldz verilir. ok luk peri diye bilinirler ve adlar Aigle, Erythie ve Hesperarethusa'dr, bu son ad kimi .efsanede Hesperia ve Arethusa diye ikiye b lnr ve Hesperid'ler drt olur. Hesperid'ler dnyann bat ucunda, Mutlular Adalarnn dolaylarnda otururlarm, ama zamanla co 144

rafya bilgileri artnca, Hesperid'lerin yurdu Atlas dalarnn eteinde bir yer sayld. Hesperid'lerin balca grevi, altn elmala rn bittii baheye bekilik etmekmi. Bir za manlar Gaia tanrann Hera'ya dn hedi yesi olarak verdii bu elmalar dnyann bat ucundaki bir baheye dikmiler ve balarna beki olarak Hesperid'lerden baka bir de ej der koymulard. Bat kzlar bu cennet bah esinde ezgi sylemekle ve tanr bal akan p narlarn banda hora tepmekle vakit geirirlermi. Altn elmalar lmszlk balayan bir yemitir. Herakles onlar koparmakla lmszle hak kazanm olur (Herakles). Altn elma motifi Gzeller ve Paris efsa nesinde de geer. Hesperos. Homeros, ad akam anlamna gelen Hesperos'u yle tanmlar (l. XXII, 317): Gecenin karanlnda, baka yldzlar arasnda, Akam Yldz denen bir yldz vardr hani, yldzlarn en parla, en gzeli. Yldz olmadan nce Hesperos Atlas'n o lu ya da kardeiymi derler. Atlas dann te pesine ilk kan oymu, yldzlara bakarken bir frtna alm gtrm onu, bir daha in memi yeryzne. Gkte bir yldz olmu Hesperos, her akam insanlara geceyi geti ren yararl bir yldzm o. Atlas stne anlat lan efsanelere gre, Hesperos'un Hesperis adl bir kz olmu, Hesperis de Atlas'la evle nip Hesperos kzlarn dourmu (Hespe rid'ler). Hellenistik airler Hesperos'Ia Phosphoros yldzn bir tutmular, Romallar da bu yld zn adn Latinceye evirmiler, Lucifer yani k tayan demiler ona. Hestia. Oca simgeleyen Hestia, Kronos'la Rheia'nn birinci kz, Zeus'la Hera'nn kz kardeidir (Tab. 5). Poseidon ve Apollon ona talip olduklar halde, Hestia evlenmek iste memi ve Zeus'tan mr boyunca kz olan kz kalma szn almtr. Ayrca tanrlar ve insanlar arasnda byk bir eref pay elde et mitir: Her tapmakta ve her evde suna var dr. Ocak, tanrlarn da, insanlarn da konut larnda dinsel bir merkez saylr. br Olym-

pos tanrlar gidip geldikleri halde, Hestia hep yerinde kalr. Bu yzden ad hibir efsa neye karmaz. Kiilii olmayan soyut bir kavram olarak canlandrlr. Hiera. Mysia'h Telephos'un kars. Akha'lar ilk Troya seferinde Mysia'ya karma yapn ca, Hiera lkesi kadnlarnn bana geip sal drganlara kar koymu ve Nireus'un eliyle ldrlm (Telephos, Nireus). Hiera'nn Helene'den de daha gzel olduu sylenir. Himeros. Ad arzu anlamna gelen ve ak isteini simgeleyen soyut bir kavram. Aphrodite, Uranos tanrnn denize dklen sperma sndan kpkler arasnda dounca, Eros'la birlikte Himeros da hemen peine taklr. Olympos'ta Musa'lar ve Kharit'lerle birlikte grlen Himeros'un ad hibir efsaneye ka rmaz. Hippodameia. At evcilletiren ya da alt eden anlamna gelen Hippodameia adl iki efsanelik kadn vardr: (1) Biri ve en nls Elis blgesindeki Pisa kral Oinomaos'un kzdr. ok gzel olan bu kzn birok talipleri varm, ama onu kska nan, ayrca damad yznden tahtndan ola can bilen babas kzn ancak araba yarn da kendisini yenecek olan adama vereceini bildirmimi. Bylece talipleri bir bir yener, yendiklerinin de kafalarn keser, evinin kap sna asarm. Yarta yenilmesine de olanak yokmu, nk hem atlar ok hzlym, hem de Oinomaos taliplerin arasna Hippodameia'y bindirir, bylece onlarn dikkatini eker, artr, arabmn da daha ar olmasn sa larm. Gnn birinde Hippodameia'ya Pe lops talip olmu. Hippodameia Pelops'u g rnce, ona hemen gnl vermi ve yar ka zanmasn salam. Bunun iin de babasnn seyisi Myrtilos'un yardmn istemi. Bir anla tma gre Myrtilos k olduu Hippodameia ile bir gece yatma szn alarak Oinoma os'un arabasnn civatalarn gevetmi, bir sre sonra Oinomaos parampara olan ara basndan derek lm. Hippodameia, ya da Pelops'un arabac Myrtilos'a verdikleri sz zerine efsane kay naklar eitli anlatmlar verir: Kiminde Pe lops'un Myrtiios'u rvetle batan kard,

kiminde Hippodamela'nn kendisinin Pelops'u arabacyla aldatt sylenir. Her ney se, Pelops Hippodameia'y alp yurduna g trrken yolda Myrtilos'u denize atm, ara bac da lmeden nce Pelops soyuna lanet okumu. Pelops oullaryla Atreus oullar nn bana gelen korkun belalarn kaynan da Myrtilos'un bu ilenmesi varm (Pelops, Myrtilos). Efsanelere gre Hippodameia'mn alt o luyla kz olur. Oullarnn en nlleri At reus, Thyestes, Alkathoos ve Pleisthenes'tir. Enitesi Khrysippos'u Hippodameia kendi l drm de o yzden Elis'ten kovulmu derler (Khrysippos). Pelops kars onuruna Olympia'da be ylda bir kutlanan bir Hera bayram dzenlemi (Pelops ue Olympia oyunlar). (2) Hippodameia Adrastos'un kz, Peirithoos'un kardr. Kentaur'larla Lapith'ler sa va onun yznden olmutur (Peirithoos). Hippokrene. At pnar anlamna gelen Hippokrene Helikon danda, Musa'larn kutsal korulugundaki bir pnardr. Kanatl at Pegasos'un ayan yere vurmasndan fkran Hippokrene'nin evresinde Musa'lar topla nr, ezgi syler, hora teperlermi. Pnarn su yu airleri esinlermi. Hippolyte. Amazon'larn kraliesi. Kemeri nin alnmas Herakles'in dokuzuncu ii olarak anlr (Herakles). Btn Amazon'lar gibi ken disi de Ares'in kz olan Hippolyte'nin These us efsanesinde ad geer. Theseus'tan bir o lu olmu ve ona kendisi gibi Hippolytos ad verilmi. Ama ou efsanelerde Herakles'in eli altnda can verdii kabul edilir. Hippolytos (1) Hippolytos, Theseus'la bir Amazon'un oludur, ama Amazon'un Melanippe mi, Antiope mi, yoksa Hippolyte mi olduu konusunda kaynaklar birbirini tutmaz. Hippolytos Amazon anasndan av ve sava merakn almtr, Artemis'e saygs byktr, Aphrodite'yi hor grr. Tanra da ondan alr: vey anas Phaidra'y ona k eder. Phaidra tutkusunu Hippolytos'a aar, ondan karlk grmeyince, Theseus'a yaknr, Hippolytos'un onu kirletmek istediini syln Theseus fkeye kaplr, ama olunu kendi

eliyle ldrmekten ekindii iin Poseidon'a yalvarr olunu cezalandrsn diye. Theseus'un her dileini yerine getirmeye sz ver mi olan tanr da bir deniz canavar gnderip Hippolytos'u paralatr. Delikanl Troizen'de bir araba yarna katlmken ejderin saldrs na urar ve dizginlerine dolaarak kayalarn stnde can verir. Phaidra haberi alnca ken dini asar. Bu konuyu nce Euripides, sonra da Fransz targedya yazarlarndan Racine i lemitir. (2) Hippolytos devler savana katlan bir devin de addr. Savata Hades'in baln ta kp grnmez olan Hermes bu devin hakkn dan gelmi. Hippomedon. Adrastos'la birlikte Thebai' ye kar ilk saldrya katlan yedi nderlerden biri. Dev boylu olan Hippomedon Thebai nnde Ismarios'un eliyle ldrlm, ama olu Polydoros Alkmaion'un ynetimindeki ikinci sefere katlm ve Epigon'larla birlikte Thebai'yi almtr (Thebai 'ye kar Yediler). Hipponenes. Melanlon adyla da anlan Hippomenes Atalante efsanesinde rol oynar (Ata lan te). Hora'lar. Hora'lar doada dzeni simgele yen tanradr. Hora, Latince saat anlam na gelen "hora" ile bir tutulduu iin adlar "Saatler" diye evrilir. Bu eviri hem doru, hem yanltr, nk bu tanrsal varlklar bir l, bir dzeni yanstmakla zaman llerini de ierirler, ama etkileri bu insansal kavram lar ok aar. Homeros'un lyada'snda Hora'lar Olympos'ta grrz (l. V, 749 vd.): Gkyznn kaplar kendiliinden gcrdad. Saatler gzetir o kaplar, yaygn gkle Olympos emanettir onlara, kaplar bir aarlar, koyu bulutlarla bir kaparlar. Tanralar arabalaryla Olympos'a dnnce (l. VII, 432 vd.): Saatler gzel yeleli atlan zdler koumdan, ektiler tanrsal ahrlara, ldayan bir duvara dayadlar arabay. Ama Hora'larn teker teker adlarn ele ala cak olursak, simgeledikleri varlklar da daha 146

iyi anlam oluruz: Birincisi Eunomia dzen ve dzensizlii, iyi yasalarla kurulmu bir top lum dzenini simgeler. Dike hak ve adalet anlamna gelir, Themis'in kzlar arasnda is ter yaznda, ister yaamda ad en ok geen tanra odur. Eirene ise insanlara bereket ve mutluluk salayan bartr (Dike, Eirene). Bu tanralar doal ve insansal topluluklarn can damar, denge ve srekliliin balca etkenle ridir. Hora'lar kimi zaman Aphrodite'nin alayn da Kharit'lerle birlikte, kimi zaman da Dionysos alaynda, ya da Persephone'nin arkada lar arasnda grrz. Ellerinde birer iek, ya da bir yemi ola rak canlandrlrlar, ama okluk soyut kav ramlar olarak tasarlanr ve efsanelerde rol al mazlar. Horatius. Horatius ad, Roma'nn efsa nesinde geer. (1) Roma'llar Etrsk'lere kar savarken her iki ordu ok adam yitirmiti, ama kimin yendii, kimin yenildii belli deildi. Bir ge er her iki ordu bir ormanda kar karya or dugh kurmuken, birdenbire ormanda tanr sal bir ses duyuldu, ses yle diyordu: "Etrsk'ler Roma'llardan bir adam fazla yitirdi ler, Roma'llar zaferi kazanmtr". Bunu du yan Etrsk'ler panie kaplp kamlar. Se siyle dman karan Horatius da o orman da tanrlatrlm. (2) Gene Etrsk'lerle sava srasnda tek gzl diye anlan Horatius Cocles Roma'y Tiber'in kar kysnda bulunan dmana kar korumak iin tek bana bir kpry tut mu. Sava srasnda bir ayan da yitirmi, ama Roma'nn dmesini nlemi. Horatius Cocles erefine Capitolium tepesinin etein de Roma'llar bir heykel dikmiler. (3) Roma ile Alba arasndaki savata rol alan Horatius kardeler Curiatius kar delerle teke tek savata arpmlar ve zafe ri kazanmlard. Tarihsel bir olay saylan bu arpma herhalde eski bir efsaneye dayan maktadr. Tragedyalara konu oluu uradan dr: Horatius kardelerin bir kz kardei Curi atius kardelerin biriyle nianldr, nianlsnn lmne alayan bu kz arpmadan sag

dnen Horatius ldrr, ama bu suu Roma'y kurtard iin affedilir. Hyades. Hyad'lar gkte Pleiad yldzlarna yakn bulunan bir takmyldzdr, baharda yamur mevsiminin balamasyla grnrler, adlar da yamur yamak anlamna gelen "hyein" fiilinden tremedir. Gkte yldz ol madan nce Hyad'lar Atlas'la Okeanos kz Pleione'nin kzlar nympha'larm. Saylar iki ile yedi arasnda deiir. "Nysa nympha'lar" diye anlan bu kzlar Dionysos'a dadlk etmi ler (Dionysos), ama Hera'dan korktuklar iin tanrsal ocuu no'ya brakp kamlar. Zeus onlar gkte birer yldz haline getirmi. Baka bir anlatma gre, kardeleri Hyas'n lmne dayanamayarak canlarna kymlar da sonra yldz olmular (Hyas). Hyakinthos. Latin airi Ovidius'un anlatt bir iek yksnn kahraman. Hyakinthos tanr ApoUon'un can cier arkadaym, iki dost bir gn disk atmada yarrken tanrnn frlatt disk gelmi, Hyakinthos'un bana vurmu. Delikanlnn boynu bir iek sap gi bi krlm, imenler al kana boyanm. Arka dan kollar arasna alan tanr da "Ah, senin yerine ben leyim!" demi, o anda imenler gene gvermi ve Hyakinthos'un ld yer de gzelim bir iek am. Hyakinthos, yani smbl demiler bu iee. Bir anlatma gre yel tanr Zephyros tanr ApoUon'un delikanl ya sevgisini kskand iin hzla eserek diskin Hyakinthos'a arpmasn salam. Hyas. Atlas'la Pleione'nin olu, Hyad'lar ve Pleiad'larn kardei. Libya'da bulunduu bir srada bir ylan, bir aslan, ya da bir kaplan ta rafndan ldrld sylenir. lmne ala yan kz kardelerini Zeus'a gre birer bur haline sokmu (Hyades). Hybris. Yunan dncesinde byk bir yer tutan soyut bir kavramn simgesi. Hybris in san su ilemeye iteleyen lszlk, hrs ve kendine ar gvendir. Birok tragedya kii lerinin balarna gelen belalar hep bu Hybris yzndendir. Hybris, fazla varlk, doygunluk anlamna gelen Koros'un ya anas, ya da kz olarak simgelenir. Koros'u olduu kadar Hybris'i de Yunan dncesine zg birer kavram olarak baka dillere evirmek gtr.

Hydra. Ylan ya da ejder anlamna gelen Hydra, Typhon'la Ekhidna'nn kz ve Kerberos Khimaira, Phiks gibi canavarlarn kz kar dei saylr. Hesiodos Hydra'y yle tanmlar (Theog. 310-315): (Ekhidna) Hydra'y dourdu onlardan sonra, Hydra o bataklklar canavar ki tyler rpertir btn yaptklar, o Hydra ki ak kollu Hera tanra bytmt korkun hncm gidermek iin gller gls Herakles'e kar. Herakles ikinci i olarak bu canavar ld rr (Herakles) ve oklarn onun zehirli kanna batrr. At adam Nessos'un Deianeira'ya ver dii iksire de bu canavarn kan karmtr derler, ayrca bir rmaa akan kan rmak su larnn zehirlenmesine ve blgeye le kokula rnn yaylmasna yol am. Hygieia. Ad salk anlamna gelen Hygieia, hekim tanr Asklepios'un kz ve yardmcsdr. Hygieia yalnz hasta insanlara deil, hay vanlara da bakar, dertlerine deva, hastalkla rna ila bulur. Hekimlikle ilgili btn tanrlar gibi o da yeralt simgeleri tar ve zellikle yeralt yaratklarnn en zgr olan ylanla bir arada gsterilir. Hibir efsanesi yoktur (Asklepios). Hylas. Hylas, kahraman Herakles'in gnl verdii yakkl bir gentir. Yiitle birlikte Argonaut'lar seferine katlr. Mysia blgesinde karaya ktklarnda Herakles krlm krei iin bir aa keserken, Hylas su bulmak iin ormana dalar ve kaybolur. Bir sylentiye g re nympha'lar bu gzel delikanlya tutulurlar ve onu lmsz klmak iin aralarna alrlar. Hylas'n kaybolduunun ilk farkna varan Polyphemos'tur. Avaz kt kadar Hylas, Hylas diye barr. Herakles de aramaya ko yulur, ama delikanly bir trl bulamazlar. Bu arada Argonaut'lar onlar beklemeyerek de mir alrlar. Polphemos Mysia'da kalr ve n ce Kios, sonra Prusa adn alan bir ehir ku rar. Bu bizim Bursa'dr. Herakles Mysia'llar Hylas' karm olmakla sulam ve onlar dan tutsaklar alarak Hylas' arayp bulmalar n buyurmu. Hylas' arama, blgede yllk t renler haline gelmi: Rahipler daa kar

(da da Mysia Olympos'u, yani Uluda olsa gerek) ve kez Hylas diye bararak kutsal alaylar dzenlerlermi (Argonaut'lar). Hyllos. Herakles'le Deianeira'nn olu. Anas Deianeira Herakles'e sihirli gmlei gnderip de yiit korkun aclar iinde yan maya balaynca Hyllos yanna gelir ve son isteklerini dinler. Herakles ldkten sonra da ple ile evlenir ve Herakles oullarnn bana geip Pelopenez'de tutunmalar iin savar. Hymenaios. Dn tanrs Hymenaios. Apollon ve bir nympha'nn, ya da Dionysos'la Aphrodite'nin olu saylr. Dnlerde hazr bulunan bu tanr, lirik iirin ayr bir tr olan dn trklerinde de anlr. Dn tr klerinde balama "O, Hymen, Hymenaios" diye bu tanrnn adyla biter. Bu dn tanrs stne eitli efsaneler an latlrd, hepsi de gzelliini yceltmek amac n gderdi. Hymenaios o kadar gzelmi ki kzlar arasna girmi de erkek olduu anlal mam, sonra da kzlar korsanlar karnca, Hymenaios korsanlarn hepsini ldrm, kzlar kurtarm, ama onlar ana ve babalar na geri vermek iin, ok sevdii halde kendi sine yz vermeyen kzla evlendirilmeyi art komu. Bir efsaneye gre, Hymenaios tanr Dionysos'la Ariadne'nin dnnde sesini yi tirmi, onun iin dn trklerinde onun adn armak tre olmu. Baka bir efsane ye gre Akam Yldz Hesperos Hymenaios'un gzelliine vurulmu, ondan ayrlmaz olmu. Dnle gecenin birlemesini simge leyen bu efsaneye uygun olarak dn trk lerinde Hesperos'un da ad sk sk anlr. Hymenaios elinde dn mealesi, kaval ve gl elenkleriyle canlandrlr. Hymnos. Phrygia'l bir obann ad. Hymnos Artemis'in yoldalarndan Nikaia adl bir nympha'ya tutkundur, ama Nikaia aktan tiksinir, yanna erkek vardrmaz. G nn birinde Hymnos dayanamaz, kza tutku sunu bildirir, Nikaia da fkelenip bir okla vu rur delikanly. Btn doa, giderek Artemis bile alam derler bu gzel obann lmne (Nikaia). Hyperboreo. Efsaneye gre, Boreas, yani kuzey rzgrnn tesinde Hyperboreoi deni

len bir boy oturur. Dnyann kuzey ucundaki bu lkede gne hi batmaz, yl boyunca lk ve yumuak bir hava eser, insanlar mutluluk iinde yaar, lm ve hastalk nedir bilmez ler. Yemyeil ormanlarda, imenli ovalarda mrlerini trk sylemek, hora tepmekle geirirler. Bu yzdendir ki, tanr Apollon bu cennet lkesini kendine yurt edinmi, her fr satta oraya girmeye bakar. Gzn souklar balaynca beyaz kuularn ektii bir araba ya binip Hyperbore'liler lkesine uar, k orada geirir. Tarihi Herodotos bu lkeyi anlatmakla bitiremez (Her. Tar. IV, 32 vd.). Yiitlerden Perseus'la Herakles'in de Hyper bore'liler lkesine gittikleri anlatlr; kimi efsa nelerde altn elmalarn bulunduu Bat Kzla rnn bahesi de bu lkededir. Pythagoras'n mistik inanlaryla Hyperbore'liler lkesi da ha da sslenmi, ylda iki kez ekin veren top ra, ok uzun mrl olan iyiliksever ve saf insanlaryla ilkan topyas haline gelmitir (Apollon). Hypcrion. Ad "yukarda giden, yani dnya nn stnde dolaan" anlamna gelen Hyperion, Uranos'la Gaia'nn oludur. Kz kardei Theia ile evlenerek, Helios, Selene ve Eos'u meydana getirir (Tab. 8). Hyperion'un efsa nesi yoktur. Hyperion ad baz metinlerde Helios'un kendisine bir sfat olarak taklr. Hypermestra. Danaos kzlarnn en k . Aigyptos'un elli oluyla evlenmek zorun da kalan Danaos'un elli kz babalarndan gerdee girerken kocalarn ldrmek emrini alnca Hypermestra'dan baka hepsi babala rna uyup kocalarn hanerlemilerdir, yalnz Hypermestra kocas Lynkeus'u esirgemi ve onunla birleerek Abas' dnyaya getirmitir. Babasna ba kaldrmak suundan yarglanan Hypermestra'nm Argos mahkemesinde bera at ettii anlatlr. Danaos kzlarnn dramn "Hiketides" adl tragedyasnda ileyen Aiskhylos'un "Hypermestra'nn yargs" adl kayp bir tragedya da yazd bilinir (Danaos kzla r, Lynkeus). Hypnos. Hesiodos'a gre Nyks (Gece) ken di bana Hypnos (Uyku) ve Thanatos (lm) tanrlarn yaratmtr. kisi de Tartaros'ta otururlar (Theog. 758 vd.):

Orada oturur kara Gece' nin ocuklar, Uyku'yla lm, o korkun tanrlar. Gne onlara hi evirmez nlarn ne gklere karken, ne inerken, biri dolar srtnda topran ve denizin tatl bir huzur gtrerek insanlara, tekinin demirdendir yrei, tuntandr can. Yakalad insan kurtulmaz hi elinden kin besler lmsz tanrlara bile. Homeros Hypnos'un ok daha sevimli bir portresini izer; Hera da dann doruunda Zeus'la sevimeye karar verince, gelir Lem nos adasnda Uyku'yu bulur, Zeus'u uyutsun diye diller dker, armaanlar sz verir. Tatl Uyku ise bir gn Herakles'i karrken Zeus'tan yedii cezay unutamaz, ama Hera ona Kharit'lerin birini vermeye ant iince da yanamaz, Hera ile birlikte yola kar (l. XIV, 283 vd.j:

srece akn aa vurmam, gnn birinde Hypsikreon evde yokken konuk gelen Promedon'a alm ve onu zorla batan kar m. Sonra da onunla birlikte Naksos adasna kap oradaki bir tapnaa snm. Hypsik reon karsn geri almak iin Naksos'a gidin ce, adallar kadn kandrabilirse geri alaca n, yoksa zor kullanmasn yasak ettiklerini sylemitir. Hypsikreon da kadn kandramadg iin Haksos'a Miletos'un sava ama sn salam.

Hypsipyle. Lemnos kral Thoas'la Amazon Myrina'nn kz Hypsipyle tanr Dionysos'un torunuymu. Lemnos adasnn kadnlar Aphrodite'ye gereince tapnmadklar iin tanr a onlar cezalandrm: Bedenleri yle pis kokuyormu ki, kocalar onlardan kayor, baka kadnlarla sevimeyi yeg gryormular. Lemnos kadnlar da bir gece adada ne kadar erkek varsa hepsini ldrmler. Yal Vardlar canavarlar anas ok pnarl Ida'ya, nz Hypsipyle babas Thoas' ldrememi, Lektos burnunda frladlar denizden, onu bir sanda kapatp denize brakm ayak bastlar bereketli topraa. (Thoas). Kral kz olduundan kadnlar onu Ayaklar altnda ormanl doruklar titredi. Lemnos'a kralie semiler. Argonaut'lar Uyku duraklad orada, adaya ktklarnda Hypsipyle kralieymi, grnmeden Zeus'un gzne nce Argonaut'lara saldrdklar halde, erkek ok yksek bir amn stne kondu, lerin kendileriyle yatmaya raz olduklarn g lda'da byyen en ulu amd bu, rnce yumuamlar ve Hypsipyle de ason'la havada yksele yksele ge varyordu. birleerek ona birisi Euneos olmak zere iki Uyku orada, am dallar arasnda, oul dourmu (Euenos). Argonaut'lar ada bir ku oluvermiti, dalarda yaayan, ince dan ayrldktan sonra Lemnos kadnlar kral sesli, lar Thoas'n kurtulmu olduunu grmler tanrlarn Khalkis, insanlarn Kymindis ve kralielerini ldrmek istemiler. Hypsipy dedikleri. le bir gece kam ve korsanlarn eline de Bir efsaneye gre, Hypnos Latmos dalar rek Nemea kral Lykurgos'a kle olarak satl nn oban Endymion'a tutulmu ve onun m. Lykurgos'la kars Eurydike, Hypsipygzleri ak uyumasn salam ki sevgilisini le'yi oullar Opheltes'e dad olarak vermi gece de doyasya grebilsin diye. ler, ama bir gn Hypsipyle oradan geen Ye Hypsikrcon. Hypsikreon'un serveni Miledilere yol gstermek iin ocuu yalnz brak tos ykleri adyla ge ilkada yaratlan ro tnda bir ylan gelmi, Opheltes'i bomu. manlarn birine konu olmutur. yk udur: Lykurgos'la kans Hypsipyle'ye lm cezas Hypsikreon adl bir Miletos'lu Promedon adl vermek istemiler, ama Yedilerden Amphiabir Naksos'luyu evine konuk edermi. raos araya girmi ve Hypsipyle'nin Lemnos'a Hypsikreon'un kars Neaira da adal konuk dnmesini salam. larna tutkunmu, ama kocas evde olduu

I
akkhos. akkhos, Eleusis myster'lerinde rol oynayan bir tanrdr. Banda mersin dallarn dan bir elenk, elinde bir meale ile kutsal erenler alayn yneten gen bir adam olarak gsterilir. Ad Bakkhos'un ad gibi gizli tren lerde atlan "akkhe" lklarndan tremi olabilir. Dionysos'la yakndan ilikisi vardr. yle ki akkhos, Anadolu'dan gelme tanr Dionysos'un Yunanistan'da ve zellikle Eleusis'te yaratlm bir tpks saylabilir. Kayna stne sylentilerin eitlilii bu tanrnn ken dine zg bir kiilii olmadn gsterir. Kimi efsanelere gre akkhos, tanra Demeter'in olu, ya da kocasdr. Kimine gre de Demeter'in deil de, onun kz Perse phone'nin oludur. Zeus'la Persephone'nin birlemesinden domutur ve Zagreus'tur, Zagreus'un baka bir adla anlmasdr (Zagreusj. Bambaka bir efsane onun kaynan Phrygia'da gsterir: Tanr Dionysos Phrygia nympha's Aura ile birlemi, Aura'nm tanr dan ikiz ocuklar olmu, biri de akkhos' mu, ama Aura gnn birinde ldrm ve ikizlerinin birini paralayp yemi, o srada Zeus'un sevdii baka bir Nympha akkhos'u karm ve Eleusis'teki Bakkha'lara gtrp brakm. Aura da kendini Sangarios (Sakar ya) rmana atm, sonra da bir pnar olarak gene yeryzne km. Bu motif iin bkz. Agdistis ve Attis efsaneleri. almenos. Ares'in olu. lyada'da ad geer (Askalaphos). ambe. Kr tanrs Pan'la su perisi Ekho'nun kz saylan ambe, Eleusis kral Keleos'un evinde hizmet ediyormu ki, kz Persephone'yi aramaya kan Demeter oraya uram. zntden yz glmeyen tanray ambe yapt akalarla gldrmeyi baarm. lkin Yunan talamalarnn, sonra da tragedya ve komedyalarda konuma vezni olan "iambos" veznine adn veren bu ambe imi. anus. Roma'ya zg bir tanr. Efsaneleri hep Roma dini ve uygarlyla ilikili olan a

nus, Yunan tanrlarnn Latin dnyasna etki lerinden sonra da Roma'nm balca tanrs olarak kalm ve bir yerde uppiter'den daha nemli saylmtr. Roma ehrinin kuruluun da byk bir rol oynar. Baz efsane yazarlarna gre, anus talya' nn yerlisidir, bazlarna gre de talya'ya Tesalya'dan gm ve Roma'nn yedi tepesin den birinde aniculum diye kendi adn ta yan bir ehir kurmutur. Tiber rmana adn veren de olu Tiber'dir. uppiter Saturnus'u kovup da bu tanr Latium'a snnca,, onu kar layan ve konuklayan anus'tur (Saturnus). anus'un krall talya'nn altn ana rast lar. anus zamannda insanlar hep iyi ve na muslu imi, tam bir bar ve uyum iinde ya arlar ve toprak da onlara her eyi kendiliin den baglarm. anus uygarlk yollarnn hepsini am onlara: Gemiler yapmasn, para basmasn retmi. ehirler kurdurup topra ilemeyi, yasalar karmay hep tanus'a borluymular. Saturnus, kendisini ko nuklayan anus'a gemi ve gelecei grme yetisini balad iindir ki, anus tanry Roma'llar iki ehreli olarak canlandrrlar. Ro ma'nn altn paralar stnde tanrnn, biri saa, biri sola bakan iki ehreli bir profili g rnrd. anus her balangcn tanrs saylr d, yln ilk ayna onun ad verilmi ve anuarius denmiti. Kaplar bekleyen tanr saylr, nk kaplar da kendisi gibi iki yana bakar lar. Roma'nn koruyucu ve kurtarcs olarak a nus stne u efsane de anlatlr: Romulus'un ynetimindeki Roma'llar ehri kurduktan sonra Sabin'lerin karlarn karp kendileri ne e ettikleri zaman, Sabin kral Titus Tatius bir gece yeni kurulan kente saldrm, Capitolium tepesinin bekisi Tarpeia da kaleyi Sabin'lere teslim etmek zereymi ki, anus tan r bir scak su kayna fkrtm, bylece d man korkutarak pskrtm. Bu mucizeyi anmak iin Roma'llar ondan sonra Forum' da yaptklar anus tapnann kapsn sava srasnda hep ak tutar, tanrnn ehri d mandan korumasn salarm. anus kaplar ancak bar zamannda kapanrm. anus ka ps imparator Augustus'tan nce ancak bir kez (. . 237'de), Augustus anda ise kez kapatlm.

tanus su perisi utuma ile evlenmi ve on dan Fons, ya da Fontus adl pnar tanr ol mu (luturna). apetos. Uranos'la Gaia'nn olu Titan apetos, her biri belal bir efsanenin kahraman oullar meydana getirmitir (Tab. 3). Hesiodos bu Titan'm dln yle tanmlar (Theog. 507 vd.): iapetos ald Klymene'yi, gzel topuklu Okeanos kzn, girdi gerdee ve bir olu oldu:
Azgn yrekli Atlas tanr. Sonra getirdi dnyaya Menoitios'u, o kendini ok beenen tanry; ve kvrak, cin fikirli Prometheus'u, sonra da yarm akll Epimetheus'u, o ki bela oldu ekmek yiyenlere Zeus'un yourduu bakireyi evine alarak.

Baka kaynaklara gre apetos Klymene ile deil de Asia ile evlenir (Asla). br Titan'Iar gibi apetos da Zeus'un eliyle Tartaros'a at lp yeraltna kapatlr. asion. Zeus'la Elektra'nn olu, Harmonia ve Dardanos'un kardei (Tab. 7). Dardanos gibi Samothrake'de oturur, baz kaynaklarda Giritli olduu sylenir. Efsanesinin en arpc yan Demeter'le olan akdr. Tanrann ona gnl verip vermedii konusunda efsaneler de ayrlk varsa da, Demeter'le birletii ve aklarndan Plutos'un doduunda kaynaklar birleir. Odysseia'da Kalypso tanralarn lmllerle olan aklarndan dem vururken yle der (Od. V, 125 vd.): Gzel rgl Demeter de gnl vermiti asion 'a sarma dola olmutu ikisi sevgiyle, yatmlard kez srlm bir tarlada, ama Zeus o saat aidiydi bu haberi, erkei tepelediydi gz kamatrc yldrmla. Diodoros'a gre asion Samothrake adas nn gizemlerine ermiti, kardei Harmonia'nn Kadmos'la dn srasnda Demeter'e rastlam ve tanra ona gnlyle birlikte bu day tanelerini de armaan etmi. Sonra da asion Kybele ile sevimi ve Korybas diye bir oullar olmu. Korybas Korybant'lara adn vermi (Korybanl lar). tason. Argonautlar seferinin kahraman a son, Kretheus'la Tyro'nun olu Aison'dan

dogmadr (Tab. 22). Amcas Pelias'la babas arasnda tahta kimin kaca kavgasnda ason'un olkos sarayndan uzaklatrld ve ormanlarda at adam Kheiron tarafndan ye titirildii anlatlr. Yetikin aa gelince la son ehre dner. Kl Pelias'la arasnn al masna ve srlmesine yol aar (Pelias). Ef saneye gre Pelias'a bir tanr szcs tek ayakkabl adamdan korkmasn sylemimi, tanr Poseidon'a kurban kestii ve kalabalk bir tren kutlad bir gn lason srtnda bir pars postu ve her bir elinde bir karg ile kagelmi, stelik Pelion dann eteklerinde bir dereyi geerken sandallarndan birini yitirmimi, onu byle grnce Pelias aakal m, tanr szn ansm, stelik de ason babasnn tahtn isteyince, onu ne pahasna olursa olsun uzaklatrmak gerektii kanmna varm. Bir anlatma gre, Pelias ason'a taht vermem dememi de yalnz yle bir so ru sormu: Bir kral kendine kumpas kuran bir uyruuna ne yapmal? ason da, onu uzaklara srmeli cevabn vermi de onun zerine Pelias ason'a Kolkhis'ten altn postu gidip almasn buyurmu. Her neyse, ason bu servene hayr dememi ve Yunanistan'n en sekin yiitlerini bir araya getirerek Argo gemisini yaptrm ve nl Karadeniz seferi ne km. Bu noktadan sonra ason'un kade ri Argonaut'larn kaderiyle birleir (Argonaut'lar). Yunanistan'a dnnde Medeia'nn bylerine kurban gider. Karadenizli byc den kurtulduktan sonra ason olkos'a dner, kendi ya da oullarndan biri bu ehirde kral l ele geirir (Medeia). da. (1) Girit kral Melisseus'un kz. Rheia yeni dourduu Zeus'u Kronos'tan karp kundakta bebek olarak Girit'e gtrnce, da kendi adn tayan dada onu kz kardei Adrasteia ile birlikte bytr, besler (Zeus, Amaltheia). (2) Korybas'n kz, Girit kral Lykastos'la evlenir ve Minos adl bir olu olur. (3) anakkale blgesindeki Kazda'nn es ki ad. daia. da'l anlamna gelen bu ad Troya bl gesindeki da da ile ilikisi olan iki efsanelik kadnn addr:

(1) Skamandros rmann tanrsyla birleip Teuker adl bir oul douran bir Nympha (Teuker). (2) Dardanos'un bir kz. Trakya kral Phineus'la evlenir. Bir efsaneye gre Phineus'un bana bela getiren odur (Phineus). daios. Girit ya da Troas'taki da da ile ili kili birka kiinin adi: (1) Priamos'un bir olu. (2) Paris'le Helena'dan dogma bir oul. (3) Priamos'un arabacs. (4) Dares'in olu, Troya'l sava. (5) Korybant'lardan biri. (6) Dardanos efsanesinin bir anlatmna gre, Dardanos'un daios'la Dimas adl iki olu olmu. daios Troya'nn gneyindeki da n eteine yerlemi ve tda adn daa ver mitir. Troya blgesine Ana Tanra Kybele'nin kltn getiren de oymu. das. Homeros das (destanda ad des ola rak geer) stne yle der (l. IX, 557): des bir zamanlar en glsyd dnyadaki yiitlerin, ince bilekli gelin Marpessa uruna o Phoibos Apollon'a bile kaldrmt yayn. das, birok efsanelerde ad geen bir kii dir: Kardei Lynkeus'la birlikte Kalydon av na ve Argonaut'lar seferine katlr, Anado lu'da Mysia'y ele geirecekken Telephos ona engel olur. Tanr Apollon ve Dioskur'lara kar sava, efsanesinin en gze ar par yandr: das, Euenos'un kz Marpessa'ya k olur ve onu babasndan karr. Evlenir ler, ama tanr Apollon da kadna tutkundur, onu das'n elinden almak ister, Apollon'la das birbirlerine girerler. Zeus are olarak u nu buyurur: Marpessa ikisi arasndan sesin. Kadn kocasn seer. das bir srnn paylalmas konusunda Dioskur'larla kavgaya tutuur: das bir hileyle btn sry ele geirdiinden Kastor'la Polydeukes ona ve Lynkeus'a saldrrlar. ar pma srasnda Kastor ldrlr, Zeus da Polydeukes'i kurtarmak iin araya girmek zo runda kalp das' imeiyle arpar (Lynkeus, Marpessa, Dioskur'lar). dmon. Argonaut'lar seferine katlan bilici. Aslnda Apollon tanrnn olu saylr, lml

babas ise, Melampus'un olu Abas'tr. Ad "gren" anlamna gelen dmon Argonaut'larn yolculuunu ngr gcyle dzenle dikten sonra bir anlatma gre de Mariandyn'ler lkesindeki duraklarnda bir ava ka tlarak bir yaban domuzu tarafndan ldrl mtr (Argonaut'lar). domeneus. Deukalion'un olu ve Minos'un torunu, Troya savana katlan Girit kral. domeneus'un Molos diye bir vey kar dei var, onun olu Meriones Troya savan da domeneus'un hem seyisi, hem de en ya kn sava arkadadr. Homeros'un parlak sfatlarla nitelendirdii (tanr gibi, alev gibi saldran denir domeneus'a) bu yiit lyada'da "salarna kr dm" yalca bir adam olarak gsterilir. Ama kah ramanlklar destanda byk bir yer tutar. Destan blmleri boyunca domeneus en sekin Troya yigitleriyle savap, ounu alt eder, Deiphobos'a, Aineias'a, giderek Hektor'a bile kar kar ve ok adam ldrr, ldremediklerini de yaralar. Btn bu savala rnda Meriones her zaman yanbandadr ve onu destekler. lyada'da anlatlan olaylardan sonra, do meneus'un ehri almak iin yaplan tahta at ta bulunan yiitlerden biri olduu ve Akhilleus'un l trenlerindeki yumruk yarnda bi rinci geldii anlatlr. Ka yolda uarsa savatan kurtulan hepsini Girit'e gtrebilmi domeneus, deniz yutmam onlarn hibirini. Baka efsane yazarlar domeneus'un d n servenini bambaka biimde anlatrlar: Girit'e varmadan donanmas byk bir frt naya tutulmu, domeneus da sag salim yur da varrsa ilk karsna kacak olan insan Poseidon'a kurban etmeyi adam. Karsna ilk kan kendi olu (ya da kz) olmu, dome neus szn tutmu, kann aktm, ama bir sre sonra Girit adasnda kan bir salgnn nedeni bu suta aranm ve domeneus yur dundan srlm. Gitmi gney talya'ya yer lemi. domeneus zerine u masal da anlatlr: Thetis'Ie Medeia bir gzellik yarmasna gi rimiler, domeneus'u da yarg olarak al-

mlar, Idomeneus dl Thetis'e vermi, Medeia buna ok kzarak btn Girit'lilerin yalanc olduu sylentisini yaym. Ayrca domeneus'la dlne lanet okuyarak bir daha szlerine gvenilmemesini salam. Bu ma sal "Girit'lilerin hepsi yalancdr" atasznn kaynanda olsa gerek. dyia. Okenos kzlarndan biri olan Idyia, Kolkhis kral Aietes'le evlenip Medeia'y do urmu. Baz efsanelerde Aietes'in ikinci ka rs, bazlarnda birinci kars olarak gsterilir (Aietes). kadios. Tanr Apollon'la Lykia adl Nympha'nn olu. Anadolu'nun Akdeniz ky larnda domu ve doduu blgeye anasnn adn vererek Lykia demi, ayrca orada Patara ehrini kurmu. Apollon'a adanm bu e hirde yaptrd tapma bir bilicilik merkezi haline getiren de kadios'mu. Efsanesi Apollon kltnn Anadolu'lu kaynan belirtmek bakmndan ilgintir: kadios Lykia'da kalma yp talya'ya gidecek olmu, ama yolda bir fr tnaya tutulan gemisi batm, kendisini bir yu nus bal kurtarm da, Parnassos dann eteklerine kadar gtrm, kadios orada yu nus baln anarak ehre Delphoi (delphis yunus demek) adn koymu (Apollon). tkarios. (1) Kral Pandion zamannda Yuna nistan'a zm ban tantm olmakla n sa lan Atina'l kii, Erigone'nin babas (Erigone). (2) Tyndareos'un kardei ve zellikle Penelope'nin babas olarak tannan efsanelik kii. karios, kz Penelopeia'y tertipledii araba yarnda birinci gelene vereceini sylemi, zaferi Odysseus kazannca ona vermi. Baka bir anlatma gre, Odysseus Tyndareos'a Helene'nin talipleri arasnda semek iin bir yol gsterince, Tyndareos ona dl olarak Pene lopeia'y verdirmi karios'a. Kz Odysseus'la evlenince, karios iftin kendisiyle kalmasn istemi, Odysseus da hayr dememek iin seme hakkn Penelopeia'ya vermi. Kz da ban rtp kzarm, karios bylece Ody sseus'la birlikte thake'ye gitmek istediini anlam. Odysseia'da taliplerle Telemakhos arasndaki tartmalarda, talipler Penelopeia' nn babas Ikarios'un yanna geri gnderilme sini ve Ikarios'un kendine yeni bir damat se

mesini ileri srerler. karios'un ad ancak Penelopeia'nn babas olarak geer (Penelo peia). karos. Girit'li mimar Daidalos'un olu ika ros dnyada ilk uan adam olarak n brak mtr. Baba-ogul kral Minos'un emriyle Labyrinthos'a kapatlnca, Daidalos oradan kmak ve kap kurtulmak arelerini aram. Uzun uzun altktan sonra kendisi ve olu iin birer ift kanat yapm ve onlar balmu muyla omuzlarna yaptrm. Umadan n ce de karos'a ne ok alaktan umasn, ne de fazla ykselip gnein nlarna yakn gel mesini salk vermi. Ne var ki havalandktan sonra karos babasnn bu szn unutmu, baarsndan dolay gurura kaplm, ya da hava sarholuuna tutularak ykseldike yk selmi, gnein nlarna aldrmam, giderek doay yenmek, zgrle kavumak sevin ciyle Helios'u hor grme suunu da ilemi. Gne tanr onun kanatlarn tutan balmumunu eritmi, karos da tepetaklak denize d m ve boulmu. Ege'de Sisam adasnn evresindeki denize karos denizi denmitir bundan byle. karos'un esiz serveni her ada sanat lar esinlemi, bunlarn arasnda en etkili, il gin eseri yaratan ortaa ressam Brueghel olmutur (Daidalos). ksion. ksion cehennemde sonsuzca cezaya arplan byk sululardan biridir. Tesalya'da Lapith'lerin kral iken, Deioneus'un kz Dia'ya talip olmu ve babasna birok arma anlar vermeye ant imi, ama evlendikten sonra szn tutmad gibi kaynatasn kor haline gelmi kmrlerle dolu bir kuyuya atp ldrm. Bylece yemin bozma suuna bir de ailesinden bir kiiyi ldrme suu katln ca, kimse ksion'u bu gnahlarndan arndr mak iin gereken treleri yapmaya yanama m. Bir gn Zeus ona acm, tutulduu l gnlktan ksion'u kurtarm, ne var ki ksion tanrya kar da olaanst bir nankrlk gstermi: Hera'ya vurulup tanray kirlet meye uram, derken Zeus (ya da Hera'nn kendisi) tanraya benzeyen bir grnt yap m, ksion da onu Hera sanarak onunla bir lemi. Bu birlemeden at adam Kentauroi domu . Bir anlatma gre bir at adam deil

de, ne kadar at adam varsa hepsi ksion'dan dogmaym. Ama Zeus bu korkun gnah cezasz brakmam, ksion'u cayr cayr ya np alevler saan bir tekerlee balam, onun sonsuzlua dek dnp yanmasn sala m. Tanr ksion'a ayrca ambrosia yani lmszlk arab iirdigi iindir ki, ksion'un cezasndan lm yoluyla kurtulmas da ola nakszdr. ksion, Theseus'un arkada Peirithoos'un babasdr. lia. Roma'nn kurucular Romulus'la Remus'un analar Rea SiMa'nn baka bir ad (Rea). los. Troya kral soyunda bu ada iki kez rast lanmaktadr: Birinci los, Dardanos'un o cuundan biridir, ama dl brakmadan lr. kincisi, Tros'la Kallirhoe'nin olu, lyon yani Troya ehrinin kurucusu ve Priamos'un dedesidir (Tab. 16 ve 17). los'un Laomedon adl olundan baka Themisthe adnda bir de kz olur, bu kz kendi amca olu Kapys'le evlenip Ankhises'i dourur, bylece los Troya kral soyunun hem Hektor kolu, hem de Aineias kolunun atasdr. los'un Troya ehrini kurmas yle anlat lr: Troas blgesinden olan los gnn birinde Phrygia'da ora kralnn dzenledii bir yar maya katlr, birinci gelir ve dl olarak kz ve erkek elli kle ile yurduna dner, ama kral ona bir de kara benekli bir inek verir ve bilici lerin szne uyarak, inein ardndan gidip duraca yerde bir ehir kurmasn bildirir. nek kuzeye doru yol alr ve Ate tepesi deni len bir tepenin stnde durur. Zeus tarafn dan atlnca Gaflet tanrann dt tepedir bu (Ate). los orada bir ehir kurup ona adn verir. Sonradan Troya adn da alacak olan l yon Skamandros'la Simoeis rmaklarnn ara sndaki ovada olup, daha nce Dardanos'un da dann eteinde kurduu Dardania'dan pek uzak deildir. Bir sre sonra los tanr Zeus'tan giriiminin uurlu olup olmayaca n gsteren bir imar diler, Zeus da gkten Palladion'u indirir lyon zerine. Palladion, tanra Pallas Athena'nn, sag elinde karg, sol elinde reke tutan dev boylu heykelidir. los heykelin dt yere Athena tapnan kurar. Baka bir efsaneye gre, los ehrin ta

pnan kurmaktadr ki, gkten den Palla dion yapnn ak atsndan ieri girip yerini alr. Daha baka bir efsane de los'un bir yan gn srasnda Palladion'u alp kurtardn, ama tanrann yzn grd iin de kr olduunu anlatr. Athena yakarmalarna yu muam da los'un gzlerini sonradan am. Bir efsaneye gre los, olu Ganymedes'in Olympos'a karlmasndan sorumlu olan Tantalos'la Pelops'u Anadolu'dan kovmu (Tantalos). lyada. Homeros'un lias, ya da lyada adl byk destan lyon yani Troya destan adn tad halde, Troya sava efsanesinin an cak ksa bir blmn yanstr: Akhilleus'un ordularn yneticisi Agamemnon'a kar f kesi ve savatan ekilmesiyle balar, Akhilleus'un savaa dnmesi, Hektor'u ldrp Tro ya ehrinin evresinde srklemesi, sonra da lsn babas Priamos'a geri vermesiyle bi ter. Yirmi drt blml ve 16.000'den fazla dizeli bu destann bir zetini blmlere ayra rak balklaryla birlikte burada vermeyi fay dal buluyoruz. Destann 24 blm el yaz malarnda Yunan alfabesinin harfleriyle gs terilmitir, okuyucularn bu saymaya rastla yabilecekleri dncesiyle, blmlerin Yu nanca saylarn da parantez iinde gsteri yoruz: BLM I. (A) Sesleni - Akhilleus 'un fkesi. Ozan Musa'lara seslenip konusunu belirtir: Akhilleus'un fkesi, bu yzden Akha'lar ara snda beliren veba salgn. Akha'larn Troya ovasndaki gemi ordughmdaytz. Tanr ApoUon'un rahibi Khryses gelir, Agamemnon'un tutsak olarak alkoydu u kz Khryseis'i geri ister. Agamemnon kz vermedii iin tanr Apollon Akha ordusuna veba salar. Dokuz gn, dokuz gece ordu has talktan krlr. Bilici Kalkhas kz geri vermeyi buyurur. Agamemnon kz vermeye raz olur, ama onun yerine Akhilleus'un tutsa Briseis'i alr, ama Akhilleus da barakasna ekilir: Savaa artk katlmayacaktr. Anas deniz tan ras Thetis'ten cn almasn ister. Thetis Olympos'a kp Zeus'tan yalvarr: Akhilleus savatan ,uzak durduka Akha'lar zaferi kazanamasnlar. Zeus sz verir, Akha'lardan yana

olan kars tanra Hera ile kavga ederler. Hephaistos tanr onlar yattrr. BLMII. (B) Agamemnon'un D. Toplan t. Gemilerin Saym. Zeus Agamemnon'a yalanc bir d gnde rir: Troya'y alabileceini bildirir. Agamemnon Akha'lan toplantya arr, onlar dene mek ister: Herkesin dokuz yllk savatan bk tn, yurtlarna dnmek istediklerini anlar. Thetis olay. Ordu sava dzenine girer. Ozan bir daha Musa'ya seslenir ve Akha or dularnn, komutanlarnn ve ehirlerinin ad larn, gemilerinin saysyla saymaya koyulur. Ayn saym Troya'llar iin de yaplr. Troya ordusu da safa dizilir. BLM III. (r) Antlar. Surlarn stndeki Sahne - Paris'le Menelaos'un Teke Tek Sa va. ki ordu kar karyadr: Paris Menelaos'la teke tek savaa girimeyi teklif eder. Sava kazanan, Helena'y alacaktr. Teklif kabul edilir, Priamos'u armaya giderler. Sahne deiir: Priamos'la ihtiyarlar heyeti surlarn stnde dizilip teke tek sava gzet lerler. Helene gelir, onlara Akha yiitlerini tantr. Teke tek sava balar, Menelaos Pa ris'i alt etmek zereyken tanra Aphrodite araya girip Paris'i karr, Helene'yi de koca snn yanna gtrr. Helene'nin Aphrodi te'ye, sonra da kocasna kmas. BLM IV. (A) Yeminlerin Bozulmas - Aga memnon'un Ordular Teftii. Olympos'ta: Zeus, Hera ve Athena arasn da atma. Hera, Lykia'l Pandaros'un sa vamama andn bozmasn salar. Menela os'un yaralanmas. Gene silaha sarlan ordu yu Agamemnon gzden geirir. Sava ba lar: Akha yiitlerinden Antilokhos, Aias ve Odysseus birok Troya'ly ldrrler. BLM V. (E) Diomedes'in Kahramanlklar. Btn blm Akha yiidi Diomedes'in kah ramanlklarna ayrlmtr: Korkun bir bou ma balar, tanrlardan Ares, Athena ve Aph rodite de savaa karrlar. Aineias'la Diomedes arasndaki sava. Aphrodite'nin araya gi rip yaralanmas, Diomedes sava tanr Ares'i yaralar.

BLM VI. (/.) Hektor'la Andrornakhe'nl Bulumas. Hektor ehre gelir, anas Hekabe'ye Athe na tapnana sunular koymasn syler. Bu arada Diomedes Lykia'l Glaukos'la arpr ken, aralarnda konukluk balar olduu anla lr, savatan vazgeip silahlarn dei toku ederler. Bellerophontes efsanesinin anlatl mas. Hektor bat surlarnn nnde kars Andromakhe ile kk olu Astyanaks'a rast lar. Aralarndaki aile sahnesi. BLM VII. (H) Hektor'la Aias Arasndaki arpma - llerin Kaldrlmas. Hektor, Akha'larn en sekin yiitlerinden biri Telamonoglu Aias'la teke tek savar. Ba a ba gelip ayrlrlar. lleri toplamak iin savaa ara verilir. Akha'larn ordugh bir sur ve bir hendekle evirmeleri. Olympos'ta tan rlar arasndaki tartma. BLM VIII. (e) Zeus'un 1da Dandan Savas Ynetmesi. Zeus Troya savann ynetimini ele alr, bunun iin de gelir, 1da dann doruun.* yerleir. stnlk Troyallardadr, Akha'Bl hendee kadar ekilirler. B L M K. (\) Akhilleus'a Gnderilen Eltlm - Yiidin Barakasndak Tartma. Akha'lar toplantsnda Akhilleus'un savaa dnmesini salamak iin ona eliler gnder me karar verilir. Aias'la Odysseus eli seilir ler. Akhilleus onlar iyi karlar, arlar, ama savaa dnmeme kararn bildirir. Lalas Phoiniks'in btn yakarmalar boa gider. Haberi alnca Akha'lar arasndaki znt. BLM X. (K) Odysseus7a Diomedes'in Ke fe kmalar - Dolon. Gece toplanan kurultay: Akha'larn en yal nderi Nestor Troya'llar kampna gzc gnderilmesini salk verir. Odysseus'la Dio medes grevlendirilirler. Yolda Troya'llarn gzcs Dolon'a rastlarlar, azndan birok bilgi aldktan sonra onu ldrp dnerler. Trakya'llarn cins atlarn karrlar. BLMXI. (A) Agamemnon'un Kahramanlk lar. Destann yirmi altnc gnnde nc b yk atma. Hektor'la Agamemnon'un kar-

lamas, Agamemnon, Diomedes ve daha birok Akha yiidinin yaralanmas. Akha'larda tela. Nestor, AkhiUeus'un arkada Patroklos'a dert yanar. BLMXII. (M) Duvar Dibindeki Sava. Troya'llar duvara saldrr. Kyasya arp ma. Lykia'llarn duvarda delik amalar. Kor kun bouma. Akha'larn gemilere doru kamas. BLMXIII. (N) Gemilerin nndeki Sava. Akha'lardan yana olan tanr Poseidon sa va Semendirek adasndan gzler. ki Aias' Troya saldrsna kar koymaya kkrtr. Her iki tarafta da yararlk gsterenler olur, ama Troya'llar gemilere kadar sokulurlar. BLM XIV. (3) Zeus'un Aldatlmas... Akha'larda aknlk. Hera, Zeus'u batan karmak iin bir dzen kurar. Tanra Aphrodite'den cinsel istek uyandran memeligini alr, sslenir pslenir ve 1da danda Zeus'u bulup onunla sevimesini baarr. Tanr sevi meden sonra uykuya dalar, o srada Posei don Akha'larn yardmna koar. BLM XV. (o) Duvara kinci Saldr. Zeus uyanr, Hera'ya kr. Poseidon uzaklar, Zeus Apollon tanry Hektor'a gn derir. Hektor gene duvara saldrr. Akha'lar gene gemilere kadar gerilerler. Durum Akha' lar iin ok ktdr. BLM XVI. (n) Patroklos Destan. Patroklos gelir, Akhilleus'a bu korkun du rumu bildirir, Akhilleus gitmeyecekse, kendi savaa gidip dvmeye kararldr. Yiitten silahlarn ister. Akhilleus arkadana silahlar n verir. Patroklos," AkhiUeus'un silahlaryla karlarna dikilince, Troya'llar nce bozgu na urar, sonra Lykia'l nder Sarpedon Patroklos'la dvr ve lr. Batanr Zeus'un kadere boyun eerek olu Sarpedon'u feda etmesi. Sarpedon'un ls evresinde arp ma. Patroklos Hektor'u bat kaplarna kadar kovalar. Apollon'un kkrtt Hektor, Patroklos'u vurur. Patroklos'un lm. BLMXVII. (P)Menelaos'un Kahramanl. Akha yiitleri Patroklos'un lsn Hektor'un elinden kurtarmak iin dvrler,

ama Hektor ly silahlarndan soymay ba arr. Akhilleus'un lmsz atlarnn alama s. Zeus Troya'llara zaferi mjdeler. Akha' larn bozgunu. Patroklos'un ls alnr ve kara haber Akhilleus'a gtrlr. BLM XVIII. ( X ) Akhilleus'a Yeni Silahlar Yaplmas. AkhiUeus'un korkun yas. Deniz tanras Thetis'i arp yeni silahlar istemesi. Thetis'in demirci tanr Hephaistos'a bavurmas. Silahlar destan. BLM XIX. (T) Akhilleus'la Agamemnon Arasndaki Barma. Thetis silahlan oluna gtrr. Akha'larn toplantsnda Akhilleus'la Agamemnon bar rlar. Ordular silah kuanr. Sava hazrlkla r. Akhilleus iin kara belirtiler: Hektor'u l drdkten sonra kendi lm de yakndr. B L M XX. (Y) Tanrlarn Savaa Karmas. Olympos'ta tanrlar toplants: Zeus izin ve rir, her tanr istedii gibi yardm edebilecek tir savaa. Tanrlar iki cepheye ayrlr: Hera, Athena, Poseidon, Hermes, Hephaistos Akha'lardan yana, Ares, Apollon, Art emi, Leto ve Aphrodite Troya'Mardan yanadr. Akhilleus'un Aineias'la karlamas, Aineias'n sava meydanndan karlmas. BLM XXI. ( d > ) Irmak Kylarnda Sava. Akhilleus kudurmu gibidir, nne gelen Troyaky insafszca tepeleyip Troya ovasnda akan Skamandros ve Simoeis rmaklarna atar. Kanlarla kzla boyanan rmaklar kabar dka kabarr. rmak tanr Skamandros, fke lenir, yatandan kp Akhilleus'u kovalama ya balar. Derken ate tanr Hephaistos r maklarn karsna dikilip alevleriyle onlar durdurur. Sahne Olympos'a ykselir: Tanrlar arasnda kavga, dv. Akhilleus Troya'llar pskrte pskrte Troya'nn surlar nne gelir. Troyallar surlarn iine snrlar. BLMXXII. (X)Hektor'un lm. Bir Hektor surlarn dnda kalr. Priamos'la Hekabe yalvarrlar ieriye girip korunsun di ye, yiit anasna, babasna aldrmaz. Hektor'un i tartmas. Korkuya kaplmas. Tan rlar seyircidir. Sonunda Zeus kader tartsn

IINU

kaldrr: Hektor'un lm kefesi ar basar. Apollon bile onu korumaktan vazgeer. Tan ra Athena Troya'l yiit Deiphobos'un kl na girip Hektor'u aldatr. Hektor Akhilleus'un karsna dikilir. arprlar. Hektor lr. Akhilleus lsn yedi kez Troya surla rnn evresinde srkler. Troya surlarndan seyredilen korkun sahne. Andromakhe'nin baylmas. BLM XXIII. () Patroklos'un lsne D zenlenen Yarmalar. Akhilleus'un ordughnda Patroklos'a yap lan l trenleri. Akhilleus'un yas. Patrok los'un yaklmas. Yarmalar. BLM XXIV. (.)Priamos'un Hektor'un l sn Geri Almas -Hektor'a Atlar. Gece. Kral Priamos tanr Hermes'in kla vuzluunda Hektor'un lsn geri almak iin Akhilleus'un barakasna gelir. Priamos'la Akhilleus arasndaki konuma. Akhilleus yu muar: Hektor'un lsn babasna geri ve rir. Priamos lyle Troya'ya dner. Hektor'a atlar yaklr. Dokuz gn Hektor'un ate y n iin odun tanr. Onuncu gn yaplan cenaze treniyle lyada kapanr. nakhos. Argos blgesindeki rman tanr s. Okeanos'la Tethys'in olu saylr. Bir efsa neye gre nakhos, Argos'a insanlarn yerle mesinden nce yaam, ya da tufandan arta kalan insanlar toplayp rman kylarna yerletirmi. Hera ile Poseidon Argos'ta han gi tanrnn egemen olaca tartmasnda nakhos'u hakem almlar, fnakhos da Hera'y seince, Poseidon fkelenip rman ya tan kurutmu, ancak yamurlar mevsimin de suyu olacana karar vermi. nakhos en geerli efsanelere gre o'nun babasdr. o'nun Zeus tarafndan sevilmesi ve karlmas ona dert olmu, kzn reddet mek ya da tanrnn peine taklmak gibi ar davranlarda bulunduu iin, onu yldrm arpm, bylece Zeus nakhos rman su yundan yoksun etmitir (to). no. Kadmos'la Harmonia'nn kz, Semele ile Agaue'nin kz kardei (Tab. 18). Bir deniz tanrasna dnt zaman ad Leukothea, yani Ak Tanra olur ve denizin kpkl il,il

galarn simgeler. no'nun iki kiilii vardr: Athamas'n ikinci kars ve Phriksos'la Helle'nin vey anas olarak ikin bir rol oynad halde (Athamas, Argonaut'lar), Ak Tanra olarak frtnaya tutulmu gemicileri korumak ta ve zellikle Odysseus'u kurtarmakta ok sevimli bir tanra olarak grlr. Poseidon korkun bir frtna ile Odysseus'un saln pa rampara edip kendisini azgn dalgalar iinde bomak zereyken, Leukothea kar yiidin karsna (Od. V, 333 vd.): Grd onu gzel topuklu Ino, Kadrnos'un kz, eskiden insan sesli ve lmlyd bu Ak Tanra, deniz tanrlar arasnda saylr oldu sonralar. Grd neler ektiini, acd Odysseus'a, bir mart oldu, pr etti, kverdi sudan, geldi, oturdu saln stne, seslendi, dedi ki: "u Poseidon, yeri sarsan, ne ister senden zavallck, ne diye bunca belay salar senin bana? Ta atlasa yok edemez o seni. Sen gel, yap ben ne dersem, hi benzemezsin aklsz bir adama: Hadi kar rubalarn srtndan, yeller gtrsn saln brak, ulamaya bak Phaiak'larn toprana olanca gcnle yze yze, orada kurtulmaktr kaderin senin. Al u tanrsal yama vereyim sana, gsnn altna dola onu, ne ac var artk, korkma, ne lm. Ama dedii zaman karaya ellerin, onu z, at arap rengi denize, uzaa, atar atmaz da dn gerisin geri". Odysseus tanrann dediini yapar ve kur tulur. no'nun deniz tanrasna dnmesi st ne de u efsane anlatlr-. Semele tanr Dionysos'u dourup ldkten sonra no, kocas Athamas' ocuu almaya ve kendi ocuklar Melikertes ve Learkhos'la bytmeye kand rr. Ne var ki kskanlktan gz kararan tan ra Hera Zeus'un olunu barndrdklar iin no ile Athamas'a fena kzar ve ikisini de l drtr. no olu Melikertes'i bir kaynar su ka zanma atp boar, Athamas da Learkhos'u bir geyik sanarak kargsyla vurur. Yaptn anlad zaman no Melikertes'in lsyle bir likli' denize atlar, ama deniz tanrlar ona acr

ve kendisini bir denizkzna, olunu da Palaimon adyla kk bir tanrya dntrrler. Sisyphos'un dzenledii sthmos yarmalar bu tanr erefine yaplrm (Palaimos, Melikertes). Roma'da Leukothea, tapna limana yakn bulunan Mater Matuta ile, Palaimon da Portunus, limanlar tanrsyla bir tutulmutur. o. Io efsanesiyle Yunanistan yarmadas Ak deniz uygarlnn birok dinsel grlerini ve onlardan dogma efsaneleri kendine mal et me, asl kaynaklan Anadolu, Fenike ya da Msr'da bulunan bu olgular kendi toprakla rnda merkezleme abasnn tipik bir rneini vermektedir. Bu gerei ilkan ilk tarihisi Herodot da sezinlemi olacak ki, Akdeniz'in dousuyla bats arasndaki atmay ele ald byk eserine o efsanesiyle, bu konu bir masal deil de, tarihsel bir olaym gibi bala maktadr. nek biimine girip, karnnda Hellen'lerin batanrs Zeus'un tohumunu taya rak ktadan ktaya atlayan, getii yerlere ad n veren o (stanbul Boaznn ad Bosporos, nek Geididir) ve onun servenleri, onun dlyle ilgili olarak srdrlp anlatlan efsane lerin hepsi byle bir ama gdlerek kurul mua benzer. Herodot Perslerle Yunanllar, yani Asya ile Avrupa arasndaki savaa hep kz karma olaylarnn sebep olduunu, bunun o'nun ka rlmasyla baladn yazar (I, 1-5): Argos kral nakhos'un kz o deniz kysnda oynar ken Fenike'li gemiciler tarafndan karlp Msr'a gtrlm. Buna misilleme olarak da Yunanllar Fenike'de Tyr kral Agenor'un (ki Agenor o'nun torunudur) kz Europe'yi ka rrlar, bununla da kalmazlar, Argonaut'lar seferini dzenleyip Kolkhis'li Medeia'y ka rrlar, bunun karl da Paris'in Helena'y karmas ve onun sonucunda Asya ile Avru pa'y ilk byk atmada kar karya geti ren Troya savadr. Herodot bu yorumu Pers bilginlerinden aldn syler, ne tuhaftr ki szn ettii kii ve olaylarn efsanelik ol duunu, gerek olsalar da Msr, Fenike, Ka radeniz ve Ege kylar arasnda byle nem siz olaylarla nasl bir iliki kurulabileceini aklamaz, bu tutarszlk stnde hi durmaz. Yalnz daha ileride Msr'dan sz ederken,

bir boa biiminde tapnlan Apis tanrnn ad Yunanca Epaphos'tur der (II, 153), by lece o'nun da, olu Epaphos'un da Msr'l tanrlarn Yunan karlklar olduunu kabul eder. Yunan kaynaklarnda o efsanesi yle an latlr: o, Argos kral nakhos'un kzdr (Tab. 10), babas nakhos sonradan adn alan r man tanrs ve Okeanos'un olu saylr; kendisi de Argos ehrinin Hera tapnanda rahibedir. Gnn birinde Zeus o'yu grr, kzn gzelliine vurulup ona yanar. Hera bunu renince byk bir kskanla kaplr, batanr da sevgilisini karsnn fkesinden korumak iin onu beyaz bir inek haline d ntrr ve bu hayvanla hibir ilikide bulun madna Hera'ya yemin eder. Tanca inein kendisine verilmesini art koar, o'yu alp bana bin gzl dev Argos'u beki olarak di ker. Zeus bu kez de Hermes'i gnderir, Ar gos'u byleyerek ldrmesini salar. Ama Hera bir atsinegi musallat eder inee, o deli gibi ktadan ktaya koar, atsineginden kurtu lamaz bir trl. Bir denize, bir de boaza ad n verdikten sonra, Kafkas dalarnda bir ka yaya mhlanm olan Prometheus'un nn den geer. Aiskhylos "Zincire Vurulmu Prometheus" targedyasnda bu bulumay sahne ye koyar: Orada o bana gelenleri yle an latr (Prom. 640 vd.): stiyorsunuz madem, hayr diyemem: Aka anlataym her eyi size, Ama dorusu anlatmaya utanyorum da tanrsal bir kasrgann nasl allak bullak edip ben zavally, varlma yeni bir biim verdiimi Geceler gecesi yapayalnzken odamda yle szler duyuyordum dlerimde: "Ey mutlu gen kz, niin yalnzsn erkeklerin en ycesi zlerken seni? Zeus yanp tutuuyor senin iin, Aphrodite'nin gerdeine girmek istiyor seninle. Zeus'un isteine kar koma sakn, kalk, gitLerna'nn yeil ayrlarna, babann koyun, sr otlaklarna, git ki Zeus grsn orada seni, doysun seni grmeye Zeus'un gz". Ah! Hep bylesi dler grdm geceleri, ve bir gn canm diime alp syledim babama ne dler grdm.

O zaman babam Pytho'ya, Dodona'ya adam stne adam yollad renmek iin tanrlar ne istiyor, ne istemiyor diye. Ama gnderdii adamlar dnnce kark, karmakark szler ediyorlard. Sonunda gnn birinde anlalr bir sz geldi tnakhos'a, bu sz aka diyordu ki babama: At kzn evinden, yurdundan dar, gitsin, tanrlara bir kurbanlk gibi, dolap dursun dnyann drt bir yanma, yoksa Zeus yldrmlaryla arpp yok edecek senin soyunu. Apollon'dan gelen bu szleri dyunca babam, kovdu beni, att evinden dar Kendi iin de, benim iin de kt bir eydi bu, ama ne yapsn, Zeus'tu onu zorlayan. Biranda deiiverdi iim, dm, birden u boynuzlar kt bamdan. Kerkhne'nin, Lerna'nn tatl sularna doru. Argos adnda birini taktlar peime. Bu, Topran olu ask suratl oban adm adm izliyordu beni, saysz gzlerini dikerek stme. Beklenmedik biranda can verdi bu oban, bense hep o belal inenin zoruyla Bu topraktan o topraa kotum durdum. o'nun kiiliine ve efsanesine daha bir kut sallk veren bu ykden sonra Prometheus o'ya kaderin kendisine neler hazrladn bil dirir: Msr'a varacak, orada gene insan bii mine girecek ve Zeus'un olu Epaphos'u do uracaktr (Epaphos). Akdenizin gney ve dou kylarna yaylan iki dall bir kral soyu nun atas olacaktr, dlleri soylarnn kayna olan Yunanistan'a dneceklerdir (Aigyptos, Danaos). Bir efsaneye gre, o'nun bana bir dert daha gelir: Kuret'ler Epaphos'u ka rrlar, ama Hera'nn bu dzeni de boa ka rldktan sonra o Msr'a dner ve orada bir tanra gibi tapm grr, to'nun Msr tanra s sis'e benzetilmi efsanelik bir kii olduu besbellidir (sis). obates. Lykia kral, Akrisios ve Bellerophontes efsanelerinde rol oynar: Proitos ikiz kardei tarafndan Argos'tan srlnce, Lykia'da obates'in yanna snr ve bir sre son ra kraln kz Anteia (ya da Stheneboia) ile evlenir. Sonra da obates'in yardmyla dner

Tiryns'te kral olur. Kars Anteia Bellerophontes'e iftira edince, Proitos yiidi Homeros'un dedii gibi "lm iaretleriyle" (l. VI, 169) obates'e gnderir, o da yiidin canna kymak iin ona Khimaira'y ldrmesini bu yurur (Bellerophontes). Yiit obates'in ona ykledii btn ileri baardktan sonra, kra ln kzyla evlenir ve obates lnce Lykia kra l olur. okaste. Tragedya yazarlarnca Oidipus'un hem anas, hem kars olan kadnn ad. Des tanda ad Epikaste olarak geer. okaste, Thebai'li Menoikos'un kz ve Kreon'un kz kardeidir. Thebai kral Laios'la evlenir ve Oidipus'u dourur. Laios'un ldrlmesin den sonra olu olduunu bilmedii Oidipus Thebai tahtna knca, okaste onunla evle nir ve ikisi erkek, ikisi kz drt ocuklar olur (Tab. 19). okaste iledii dogad suu re nince kendini asar (Laios, Oidipus). olaos. Herakles'in vey kardei olan phikles'in olu. olaos amcas Herakles'in yanbanda yiidin btn ilerine katlm ve ona yardm etmitir. Herakles ldkten sonra oullarnn abasn desteklemi, efsaneye gre de Yunanistan'dan ayrlp Sardinya ada sna yerlemi, orada birok ehirler kurmu tur. Herakles kltn Sardinya'ya sokmu, kendisi de Eurystheus'u cezalandrd iin, Zeus'un sevgisini kazanm, Zeus onu ldk ten sonra tanrlar arasna alp, Hebe eliyle genletirmitir. ole. Oikhalia kral Eurytos'un kz, Herak les'in lmne sebep olan kadn (Eurytos, Herakles). Eurytos kzn ok atmada birinci gelecek olana vereceini sylemi, yarmay Herakles kazannca, lole'yi yiide vermek is tememitir: Herakles'in lgnla kaplp ole' den doacak ocuklar ldrmesinden korku yordu. Yiit de ole'yi elde etmek iin Oi khalia ehrini almak ve kz karmak zorun da kalr. ole ile evlenmek hazrlklarna giri ir, o srada Deianeira'dan yeni bir gmlek is ter. Byl gmlek bedenini yakar ve yiit kendi yaptrd odun ynna kp lnce lo le'yi olu Hyllos'a verir (Deianeira, Hyllos). ton. on, Ege kylarna yerlemi, iaones adyla anlan boylara Yunanistan'dan gelme

bir kurucu ata bulmak amacyla, efsanesi Ati na'da uydurulduu besbelli olan bir kiidir. Soy aacndan grld gibi (Tab. 20), Hellen'lerin byk atas olarak gsterilen Hellen'in olu vardr: Ksuthos, Doros ve Aio los. Doros'la Aiolos, Dor ve Aiol soylarnn dorudan doruya isim babalar, Ksuthos ise olu on araclyla on'lar, ya da onyallar denilen soya ata olmutur. Bu sre stne efsane yazarlarndan hemen de hibir bilgi edinilmez, tarihilerse eitli amalarla eitli biimlerde anlatrlar on efsanesini. Herodotos yle der (Tar. VII, 94): "onyallar Peloponez'de bugnk Akhaia'da oturduklar s rece, yani Danaos'la Ksuthos Peloponez'e gelmeden nce, Hellen'lerin sylediine g re Pelasgoi Aigialees adn tarlard, Ksuthos olu on'dan sonra da onlara ones dendi". Efsane yledir: Ksuthos'u iki kardei Do ros'la Aiolos Tesalya'dan kovarlar, o da Attika'da Atina iline yerleir, orada Atina kral Erekhtheus'un kz Kreusa ile evlenir (Erekhteus), kral lnce Attika'dan srlr ve Peleponez'in kuzey kysna, sonradan Akhaia de nilecek blgeye yerleir; o zamanlan bu bl gede Aigialeos'un Pelasg soylar otururlard. Ksuthos lr, iki olundan biri Akhios Tesalya'ya dner, teki on Aigialeas lkesine saldrmaya hazrlanr ki, kral Selinos kz Helike'yi ona verip kendisine halef seer. Seli nos lnce, on Helike adl bir kent kurar ve halkna ones adn verir. O srada Atina'llar Eleusis'e kar savata kendilerine yardm et mesi iin on'u arrlar ve on Attika'da lr. Soyu bir sre Aigialeos blgesinde kal dktan sonra, Tesalya'dan gelen Akhaios'un saldrsna urar. Akhaios blgeyi alr, Akhaia adn verir. Pausanias'n anlatt bu efsane belli ki Akhaia blgesinin, ones ve Akhaioi adlarn tayan boylarn kaynan aklamak amacyla kurulmutur. Strabon'un anlatm ise bakadr: Ksuthos Erekhteus'un kzyla ev lendikten sonra Attika'da drt kentler antla masn kurar (Tetrapolis), oullarndan Akhai os Peloponez'de Akhaia blgesini kurar, br olu on da Attika'ya kral seilir, blge yi siyasal ve sosyal alanda dzene koyar ve soyunun denizar glere katlmasn salar. Tragedya airlerinden Euripides'in "on" adl oyununda on Ksuthos'un deil, Apol-

lon'un olu olarak gsterilir. Tanr Kreusa'y Atina akropolnn bir maarasnda gebe b rakr, kadn on'u dourduktan sonra bebei bir sepet iine koyup kayalk bir yere brakr, Apollon onu tanr Hermes'e verip Delphoi'ye gnderir. Orada tapnak rahibesi ocuu bytr. Ksuthos'la Kreusa evlendikten son ra bir trl ocuklar olmaz, Apollon tapma na bavurup bunun nedenini sorarlar, o s rada Kreusa on'u grr, nce tanmak iste mez, sonra kabul eder, tanr buyruuna uya rak genci alrlar, kendi oullar olarak by trler, Atina krallna getirirler. Bu oyun Eu ripides'in mutlu bir sonuca balanan traged yalarndan biridir ve byle olduu iin de pek tragedya saylmaz. Bunun da amac onya'llarn kaynan Atina'ya, stelik burada tanr Apollon'a balamaktr. phianassa. Homeros destanlarnda Agamemnon'un kz phigeneia'ya verilen ad (1phigeneia). phigeneia. Agamemnon'la Klytaimestra'nn kz, Elektra, Orestes ve Khrysothemis'in kardei (Tab. 15). Homeros destanla rnda fphigeneia'dan pek sz edilmez, ad phianassa olarak birka kez geer, efsanesi Troya savayla dorudan doruya ilgili oldu u halde, Homeros ne Aulis'teki, ne Tauris'teki servenine dokunur. Bunun tam tersi ne tragedya yazarlar ve zellikle Euripides, ("phigeneia Aulis'te" ve "phigeneia Tauris'te" adl iki tragedyas vardr) phigeneia ti pine byk bir n kazandrm ve Troya sava yla dorudan doruya ilikili tek kii olarak phigeneia bat yaznn da etkilemi, Racine ve Goethe'ye konu olmutur. Bizim burada anlatacamz efsanesi dorudan Euripides'in iki tragedyasnn zeti olacaktr. Akha ordusunun Troya'ya varmak iin on yllk bir zaman yitirdii anlatlr. Bunun bir sresi savaa katlacak eitli filolarn Aulis'te toplanmasyla gemitir. Aulis Euboia yarm adasnn karsnda bir limandr. Akha'Iar orada toplandktan sonra gemilerin yola k mas iin uygun bir rzgr esmesini beklemi lerdir. Ne var ki ortalk stliman, en ufak bir hava estii yok. Bunun nedeni ordunun bilici si Kalkhas'a sorulunca, verdii cevap Aga-

memnon'u ileden karr: Artemis tanra krallar kral Agamemnon'a kar kin ve fke beslemektedir, avlanrken kendisine adanm kutsal bir geyii ldrd diye, bu yzden de yellerin esmesini nlemektedir. Tanra an cak Agamemnon kz phigeneia'y kendisine kurban verirse, fkesinden vazgeecek ve fi lonun yola kmasn salayacaktr. Bu haber Agamemnon'un tepesine balyoz gibi iner. nce byle bir ie hi yanamaz, ama nder lerin ve zellikle Menelaos'la Odysseus'un s rarlar zerine umumun karn kendi ka rndan stn tutmaya yana yakla karar verir. Kraln ailesi Mykene'de kalmtr, Agamem non kars Klytaimestra'ya haber gnderir, phigeneia'y alp gelmesini buyurur, gya k z Akhilleus'a nianlayacaktr. Klytaimestra sevine sevine gelir, kzn bekleyen kaderi ve Aulis'e aldatlarak getirildiini anlaynca, kprr, Agamemnon'a kar dinmez bir hn yerleir yreinde. Kralie bunu hi unutma yacak ve kocasn Aigisthos'la aldatmasna da, Troya dn Agamemnon'u ldrmesi ne de bu kin sebep olacaktr. phigeneia kur ban edilmek zere sunaa kar, bak tam boazna saplanaca anda, sylentiye gre, Artemis kza acr ve onu havalara kaldrp, kurban bann altna bir geyik koyar. Bu nun zerine rzgrlar hemen esmeye balar, filo Troya'ya gitmek zere yola kar. phigeneia'nm Aulis'teki serveni de burada bi ter. Tauris, yani bugnk Krm yarmadasnda phigeneia Tauris'li Artemis tapnanda rahi bedir. Yllardan beri yerine getirdii dev, ta pnakta bir eit kurban kesmektir: Gemileri batp Krm'a kan yabanclar hep phigene ia kurban eder Artemis'e. Gnn birinde ta pmaa iki yabanc gelir, bunlar phigeneia'nn kardei Orestes'le arkada Pylades'tir, amalar Tauris'teki Artemis heykelini alp Yunanistan'a getirmektir, bu grevi onlara Delphoi'deki Apollon khini vermitir. phi geneia yabanclar tanr ve onlar kurban et mek yle dursun,.onlarla birlik olur, heykeli Barak Yunanistan'a kaarlar. Orestes kz kar l-sini arkada Pylades'e verir. phigeneia, kz kardei Elektra'nn tam kart sessiz, yumis.k, saf ve sevimli bir gen kz tipidir (Agamennon, Klytaimestra).

phikles. iphikles Amphitryon'la Alkme ne'nin olu, Herakles'in ikiz kardeidir. Ama Herakles tanr Zeus'un tohumundan, phikles de Amphitryon'un tohumundan meydana gelmitir (Tab. 13). ki karde arasndaki fark hemen beikte yattklar ilk gnlerinden bel li olur: Hera'nn gnderdii ylan grnce, phikles l basar, hayatta kalmay Herak les'e borludur. phikles, yiidin baz ilerine katlr. Onunla Orkhomenos'a kar savar ve kral Kreon dl olarak her iki kardee kz larndan birini verir. Ama Herakles anszn lgnla kaplnca phikles'in iki olunu ve kendi ocuklarn da ldrr (Herakles). phiklos. Teselya kral Phylakos'un olu. Bana tuhaf bir serven geldii anlatlr: Gen yata iktidarszla uram, babas, ak rabalar olan bilici Melampus'a nedenini sor mu, Melampus da phiklos'u iyi etmek iin bir mee aacnn kabuu altnda saklanan bir ba bulmak gerektiini bildirmi. yle olmu, ban pasndan yaplan iksirle phik los iyilemi ve Podarkes adnda bir olu ol mu. tphiklos'un, Odysseia'da (Od. XI, 290, 296) zengin bir srnn sahibi ve Neleus'la Pero efsaneleriyle ilgili olarak ad geer (Neleus, Pero). phimedeia. Bkz. Aloeusoullar. phis. (1) Erkek ad olarak: Thebai'ye kar Yediler seferine katlan bir yiit ve Kbrs'l Anakserete efsanesinde ad geen bir kii (Anakserete). (2) Kz ad olarak: Girit'li bir masal kahra mandr: phis'in babas ille de bir erkek o cuk istiyormu, karsna kz dourursa kendi sine gstermemesini, hemen daa brakmas n buyurmu. Kadn da kz dourduu halde, ocuunu erkek olarak tantm kocasna, hem erkek, hem de kz ad olan phis adn koymu. phis bylece byyp gzel bir deli kanl olmu, gnn birinde bir kz ona tutul mu, iki genci nianlamlar. phis'in anas ne yapacan arm ve tanra sis'e yalvarp yardm dilemi. Tanra da phis'e acm, unu bir erkek yapm, bylece evlenmesini salam (Galateia).

phitos. (1) Phokis blgesinden gelen as kerlerin banda Troya savama katlan yiit. phitos Argonaut'lar seferine de km. (2) Oikhalia kral Eurytos'un olu, ole'nin kardei. Herakles efsanesinde rol oynar. Ba bas Eurytos gibi phitos da usta bir okudur. Odysseia destanna gre, Odysseus'la iphitos konukluk ve dostluk balaryla birbirine bal dr, Penelope'nin taliplerini ldrmeye yara yacak kocaman yay Odysseus'a iphitos ver mitir (Od. XXI, 13 vd.). ris. Thaumas'la Elektra'nn kz, Harpya'larn kz kardei. ris baba tarafndan Pontos'a, ana tarafndan da Okeanos'a baldr (Tab. 6). Gkkuan simgeler, gkkua da denizden karak gkle yeryz arasndaki ilikiyi kurar grnd iin, Olympos tanr lar ris'i de Hermes gibi ulak ve zellikle in sanlara haber salmak iin kullanrlar. Kanatl dr, gnete gkkuann renklerini yanstan ince bir tlle rtldr. ris, tanr Zeus ve zellikle Hera'nn hizmetindedir. "Aya tez", "yel gibi uan" diye vasflandrlan ris Homeros destanlarnda nemli bir rol oynar. Kendisine verilen buyruu harfi harfine tek rar etmek ris'in zelliklerlndendir. ros. ros Odysseia'da sz geen thakeli bir dilencidir. Odysseus dilenci klnda thake'ye gelip taliplerin lenine karnca, e lence ve maskarala dkn talipleri iki di lenciyi birbirleriyle dvtrmeye giriirler. Odysseus soyunup iri bacaklar, geni omuz lar ve gl kollan ortaya knca, ros'u bir titremedir alr, kamaya alr, ama talipler yakasn brakmaz, Odysseus da bir yumruguyla kemiklerini krp onu darya srkler atar. Talipler arasnda da bir kahkahadr ko par (Od. XVIII, 1-107). sis. Aslnda bir Msr tanras olan sis, sa'dan sonraki yzyllarda Yunan-Roma dnyasna girmi ve kiiliinde birok dii tanrlar toplayarak bir sre tek tanra olarak tapm grmtr. Msr efsanesine gre sis kral tanr Osiris'in kz kardei ve kars, gne tann Horus'un anasdr. Karanlklar tanrs Set (Yun. Typhon) Osiris'i ldrnce sis kocasn ara maya kar, bulur ve oluna cn aldrtr

(Oslris). Bu efsane ile Yunan mythos'unda mevsimleri simgeleyen Adonis-Attis, ya da Demeter-Kore efsaneleri arasnda benzerlik olduu gibi, banda ay tayan bir inek bii minde imgelenen sis'le o arasnda da bir ili ki kurulmu, bylece zamanla sis YunanRoma pantheon'unda ok nemli bir yer al mtr. Yunanistan'n skender'den sonra, Roma'nn da Augustus zamannda Msr'a almas, puta taparlgm son demlerinde tek tanrya ve zellikle tek bir ana ve bereket tan rasna mistik bir eilimin ba gstermesiyle sis, tpk Ana Tanra tipini simgeleyen Artemis-Hekate ya da Kybele gibi, toprak, top rak rnleri, deniz ve yeralt lkesine ege men olup yaamla lm elinde tutan, ayrca by yoluyla doa glerini yneten bir tan ra oluvermitir. sis'e zellikle Anadolu'da tapnld^ Efes ve Bergama'da adn tayan tapnaklarn kalntlarndan da anlalmakta dr. smene. Oidipus'la okaste'nin kz, Antigone, Eteokles ve Polyneikes'in kardei. sme ne, Antigone'nin tam kart, ll, haddini bilir, ekingen bir gen kzdr. Sophokles'in "Antigone" adl tragedyasnda Antigone ile smene arasndaki diyalogda, smene yle konuur: "Ah kardeim, dn bir kere, zalim talih babamz nasl zillet iinde elimizden ald, na sl kendi ayplarn kendi ortaya dkerek ken di elleriyle kendi gzlerini kard; anas ve kars - ikisi de ayn ahst - kendini asarak gnahkr hayatna nasl bir son verdi ve kar delerimizin ikisi de, ayn gnde, birbirlerinin eliyle nasl yrekler acs bir lme kavutu lar. imdi biz ikimiz kaldk. Bak, eer kanuna aykr hareket edip hkmdarn hkmne ve kudretine kar gelirsek ne korkun bir lm le leceiz. Hayr, bize yakan, kadn olduu muz ve erkeklere kar mcadele iin yaratl madmz dnmektir. Hem sonra byle bir hkmdarn tebaas olduumuz iin bun lara, hatta daha beterlerine tahamml etme miz lzmdr. Bunun iin, toprak altnda ya tanlara yalvaracam ve zor karsnda byle yaptm iin beni affetmelerini dileyerek, bamzdakitere boyun eeceim. nk yapa mayacan ilere kalkmak akl kr deil dir... Devlete kar koymak elimden gelmez." (Antigone).

Italos. talya'ya adn veren kurucu kahraman. Italos'un asl kayna stne mythos yazarlar arasnda ayrlk vardr, Sicilya'dan, Yunanistan'n batsndaki adalardan, daha bata yarlerden geldii ileri srlr. ok iyi, hak ve barsever bir kralm, halkn yle uyuygar bir hale getirmi ki, nce yalnz kuzeye verilen ltalia ad - gneye Ausonia denirdi btn yarmadaya yaylm. Ithakos. thaka adasna adn veren kurucu kahraman. Zeus soyundandr, iki kardeiyle birlikte Korfu adasndan thaka'ya ger ve .adada thaka ehrini kurar. Kentin balca emesinin kuruluu da ona atfedilir. Itylos. Thebai'de anlatlan blbl efsanesin de llylos, Aedon'la Thebai'li Zethos'un olu dur. Aedon, eltisi Niobe'nin olunu ldrmek isterken kendi ocuu tylos'u ldrr ve m r boyunca dvndkten sonra blbl haline getirilip gene tylos diye alar (Aedon). tys. Ayn efsanenin Attika'da ve zellikle tragedya yazarlarnca anlatlnda ad geen ocuk, Itys, Prokne'nin oludur, babas da Thebai efsanesinde olduu gibi Zethos deil, Trakya kral Tereus'tur. Atina kral Pandion'un kz Prokne ile evlenir (Aedon). Iulus. Aeneas'n olu Ascanius'un (Yun. Askanos) italya'ya geldikten sonra ald ad. ulus Caesar'n ve onun evlatlna girdii iin imparator Augustus'un da ye bulunduklar nl ulii soyunun atas saylr. ulus Roma'nn metropol olan Alba Longa ehrini kurmutur. ulus adnn kayna yle aklanr: Aeneas ortadan kaybolup Latium blgesinde sava patlaynca, Ascanius Troya'dan gelme asker lerle Latium'dan devirme ordunun bana gemi ve Rutul'larla Etrsk'lere baaryla kar koymutur. dl olarak kendisine obum (ya da lolum) ad verilmi ki, bu da Iuppiter'in bir klmesi olsa gerek, yani "Kkk uppiter" olmu. Oradan da ulus km olsa gerek. luno. Hera ile bir tutulan Romal tanra. Aslnda luno ayn deiimlerini simgeleyen
lbir tanradr ve luppiter, luno, Mnerva ls iinde Quirinalis sonra Capitolium

tepelerinde tapna olmutur, ono'nun daha baka tapnaklar da vardr: En nemlisi, Ro ma kalesinde uno Moneta'ya ayrlm olamy di (Moneta uyaran, hatrlatan demektir). I. O. 390 ylnda Roma bir gece Galya'llarn sald nsna uraynca, bu tapnan kutsal kazlar tleriyle halk uyandrmlar ve ehrin kur tulmasn salamlardr. uno'ya daha baka sfatlarla da tapndrd: uno Lucina douma bakmakta ve doumu kolaylatrmaktadr. uno Lucina'ya sunu ya plrken herkesin kemer ya da kuan z mesi gerekirdi, nk giyside herhangi bir dm gebe kadnn kurtuluunu nleyebilir inanc vardr. Roma'da uno genellikle kadnlarn konyu cusudur, kadnlar arasnda da meru yoldan evlenmi olanlarn tanrasdr. Mart aynn ilk gn kutlanan Matronalia bayramnda "matrones" yani evli barkl, ocuklu kadnlar hem uno'nun olu tanr Mars', hem de Sa bin kadnlarnn karlmasndan sonra Ro mallarla Sabin'ler arasndaki barn kurul masn anarlard. Roma dininde her erkein "genius"u (Geni us) olduu gibi, her kadnn da "uno"su var d. Bu koruyucu uno yalnz lmllere degil, tanralara da bakard. Tanrann "luno So roria" (kz kardei koruyan uno) olarak Horatius efsanesinde de rol vardr (Horatius). upiter (yahut uppiter). Ad Zeus baba, baba tanr ya da gk tanr anlamna gelen Dles-piter (yani Zeus pater)den tremi olan u piter aslnda Roma pantheon'unun en eski, en byk tanrsdr. Yunan dininin etkisiyle sonradan Zeus'la bir tutulmutur. Roma di ninde upiter gk, gn , hava, yldrm ve imek gibi doal gleri simgeleyen tanrdr, bu yzden de Fulgurator, Fulminator (imek akan), Tonans, Tonitrualis (gk grleten), Pulvius (yamur yadran) sfatlaryla anlr. Doann byk yneticisi saylan bu tanrya Roma'nn kutsal tepesi Capitolium'da tapnlrd. upiter Capitolinus'a dikilen tapnaa sonradan uno ve Minerva da alnm, byle ce Capltolium ls adyla bu tanrlara tapnlmtr. Ayn tepede iupiter Optimus MaxlHIS (en yi, en byk iupiter) Roma devleti nin koruyucusu ve y n e t i c i s i olarak tapm g-

rrd. Konsullar greve balamadan gelip ona yakarmak zorundalard, zafer kazanan bakomutanlar zafer elenklerini ve ilk kur banlarn (ki bunlar beyaz boalard) ona adarlard. upiter Roma'nn d ilikilerini ve uluslararas antlamalarn koruyan bir tanr saylrd. Tanrlar arasnda tam bir otorite kurduu gibi, devlet otoritesini ve disiplinini simgelerdi. Flamen dialis adyla grevlendiri len barahibi uno'nun barahibesiyle evlene rek tanrlar arasndaki kutsal birlii yanstm'akla ykmlyd. Jpiter'in siyasal rol bununla bitmez, Feretrius adyla Roma'nn sava alannda da batanr saylrd: Dmandan alnan btn silahlar, ldrlen dmanlarn soykalar bu upiter'e adanr, ayrca Stator unvanyla upiter'in dmana kar koyduu, Roma'ya sal drlarn her trlsn durdurduu sanlrd. Durduran anlamna gelen Stator sfatnn kayna yle aklanrd: Roma'llaria Sabin' ler arasndaki savata Roma'llar Sabin'lerin karlarn kardktan sonra, bir ara Sabin'ler ar basm ve ehri almak zereymiler ki, Romulus klcn kaldrarak Forum'da upi ter'e ant imi, dman durdurursa olduu yerde bir tapnak kurmaya yemin etmi. Tan r da Sabin'leri pskrterek Forum'da Palatinus tepesinin dibinde upiter Stator'a adan m tapnaa kavumu. Roma mparatorlumu anda imparatorlar batanr upiter'le iliki kurmaya ve dorudan doruya upiter Optimus Maximus'un kla vuzlumu ve koruyuculuu altnda olduklarn belirtmeye alrlard. Kimi Jpiter'i dnde grp ondan dorudan doruya esinlendiini ileri srer, kimi upiter'in sfatlarn kendi ad na taktrrd. Tara kentlerinde ve ele geiri len yabana lkelerde Romallarn ilk ii Roma'da Capitolium tepesindeki l tapnan bir tpksn kurmak, bylece upiter'in devlet tanrs olarak egemenliini kabul ettirmekti. Bu siyasal niteliini upiter Roma devletinin son demlerine dek koruyabilmitir. uturna. Eski ad Diuturna (diuturna srekli, lmsz demek) olan uturna bir su nympha'

siydi. Klt Latium blgesinden Roma'ya sonradan getirilmi ve Forum'da bulunan bir suya "uturna Havuzu" ad verilmitir. Bu pnarn ifal nitelii olduu gibi uturna da iyiletirici bir tanra saylrd. Mars Meyda nnda, sulak bir blgede bulunan tapma Augustus zamannda buralar kurutulunca kal drlmtr. mparatorluk dnemi airleri uturna'y Aeneas'n dman Turnus'un kz kardei sayar lar ve Turnus'la birlikte savaa katldn sy lerler. upiter'in sevdii bu su perisine tanr lmszlk balam ve Latium 'daki btn sularn koruyuculuunu vermi. Ovidius Lara ve Lares tanrlardan sz ederken upiter'in uturna'ya olan akn, nympha'nn bin bir bi ime girerek tanrdan katn anlatr (Lara). Bir efsaneye gre de uturna tanr anus'un ei ve pnarlar tanrs Fontus'un anas olarak gsterilir (lanus, Fontus). ustitia. Roma'da adaletin simgesi. Yunan tanrlar arasnda Themis'e deil de, daha ok Dike'ye benzemektedir. ustitia Altn ada insanlar arasnda bulunurken (Soylar Efsanesi), insanlarn gitgide daha ok su i lemesi onun artk yeryznde tutunamamasna yol amtr. Ge km ve burlar ara snda Bakire burcu olmutur. uventus. Genlii simgeleyen tanra. Ro ma'nn en eski alarnda Yunan tanras Hebe ile hibir ilikisi olmad halde, sonra dan bu iki tanra benzemilerdir. Ama tuventus'un asl grevi gen delikanllar ocuk elbisesini brakp "toga virilis" yani yetikin erkek toga'sn giydikleri zaman onlar koru maktr. uventus'a Capitolium'da upiter, uno ve Athena lsne ayrlm tapnan iinde ve zellikle Athena'nn "cella"snda bir sunan ayrlm olmas bu tanrann eskilii ne delildir. Roma mparatorluu zamannda uventus tanrann koruyuculuu altnda bir eit genlik dernekleri kurulmu, bunlarla imparatorluk politikasnn yaylmasna ve genlerin askerlik ncesi bir eitim grmele rine allmtr.

/./i

K
Kabir'ler. Kabeiroi diye anlan tanrsal var lklar. Kaynaklan ve gerek nitelikleri belli ol mayan Kabir'lerin ad Dardanos efsanesinde geer: Semendirek adasnda gizlemleri bulu nan bu cinleri Troya yresine Dardanos ge tirmi (Dardanos). Mitograflara gre babala r, ya da atalar Hephaistos, saylan da tr. Musalara ve Demeter, Persephone, Hades gibi tanrlara Kabir adnn sfat olarak ta klmas dikkati eker. Roma anda lupiter, luno ve Minerva lne de Kabir denmek tedir. Adlar efsanelere pek karmayan Kabir'le rin Bergama akropolnde Zeus'un douuna tanklk ettikleri, sonra da Rhea'nn alaynda bulunan cinlere kartklan sylenir. Btn bu belgelerden Korybantlar ve Kuretalar gibi Ana Tanra tapmyla ilgili olduklar anlal maktadr (Kybele). Kader. Bkz. Moira. Kadmos. Thebai ehrinin kurucusu Kad mos, Thebai efsanelerinin banda, zellikle tragedyaya konu olmu birok kahramann atas olarak grlr. Efsanesi btn Akdeniz blgesine, Anadolu ve Afrika'ya yaylm, ki ilii blgenin yerli tipleriyle kaynamtr. Kadmos, Agenor'la Telephassa'nn olu dur, o soyundandr (Tab. 10). Europe, Phoiniks ve Kiliks'in kardeidir. Europe karln ca, Agenor oullarn kz aramaya gnderir (Agenor). Anasn da birlikte gtren Kad mos bu aramann bo olduunu anlar ve bir sre Trakya'da kaldktan sonra, anas da lnce, Delphoi kehanetine ne yapacan sormaya gider. Tann szcs Eupore'nin izi ni aramaktansa, bir ehir kurmas gerektiini syler. Karsna kacak bir inein ardna ta klacak ve inek nereye kerse orada ehir kuracaktr. Kadmos yola kar, biraz gittikten sonra bir inek srsne rastlar, inein biri her iki brnde ay simgeleyen iki beyaz k re tamaktadr. Kadmos bu inein peine ta klr, inek gider, gider, sonunda Boiotia bl gesinde bir yere kp y.l.r. Kadmos sei len yerin br.s okluunu anlar, inei Athe-

na'ya kurban etmek ister, bunun in de arka dalarn su almaya gnderir. Ares Pnar adl emenin nnde bir ejderi tepeler. O srada tanra Athena ona grnr ve ejderin dile rini topraa ekmesini syler. Kadmos bunu yapnca topraktan birdenbire silahl adamlar kverir: Bunlara Spartoi, yani ekilmi adam lar ad verilir. Hepsi dev gibi yabani adamlar dr. Doar donmaz birbirleriyle kavgaya tutu urlar, yalnz bei sag kalr, bunlar da Kad mos'a ehri kurmak iin yardm ederler. Ne var ki Kadmos Ares'in kutsal ejderini ldr m olma suunun cezasn ekmelidir: Yedi yl boyunca tanrya kle olarak hizmet etmek zorunda kalr, sonra gelir Thebai'ye kral olur. Bata Athena olmak zere tannlar onu ko rur. Zeus Ares'le Aphrodite'nin kz Harmonia'y Kadmos'a e olarak verir ve dnleri parlak bir trenle kutlanr. Kadmos tepesi adn alan Thebai kalesine tanrlar armaan laryla birlikte gelmilerdir. Harmonia'ya veri len dn hediyeleri dillere destan olmu, sonra da Thebai hanedannn bana gelecek birok belalar dourmutur. Bunlarn en nemlisi Kharit tanralarn dokuduu bir ti bise ve demirci tanr Hephaistos'un yapt bir altn kolyedir. Sylentiye gre bu gerdanlii Kadmos'a Zeus kendisi vermi, birine g re de Europe kardeine hediye etmiti. Her iki armaann da sonraki efsanelerde sz geer (Harmonia, Amphiaraos, Eriphyle, Alkmaion). Kaeira. Kodros'un olu Neleus efsanesinde rol oynayan Milet'li bir mleki kz. Neleus Atina'dan gmeden, nereye yerlemesi ge rektiini tanr szcsne sormu, ald ce vapta yeni yurdunun bir gen kzn elinden suyla toprak alaca yerde bulunduu sylen mi. Neleus da dolaa dolaa Miletos blgesi ne gelmi, orada bir mhr izini almak iin yolda rastlad Kaeira adnda bir kzdan a mur istemi, kz da topraa su kartrarak bunu yapnca tanr sz yerine gelmi. Nele us Miletos'ta kral olmu, ayrca da dolaylarn da ehir kurmu (Neleus 2). Kakasbos. Lykia ve Pisidia blgelerinde at stnde ayakta durur gsterilen bir tanr figr. Burdur'un Tefenni lesinde bu tanr ka yalara oyulmu olarak grlmektedir.

Kalais. Kalais ve kardei Zetes, rzgr tanr Boreas'n oullardr. Boreasogullar diye de anlrlar ve kanatl birer cin olarak canlandr lrlar. Argonaut'lar efsanesinde rol oynayan Kalais'le Zetes, kral Phineus'u Harpyalardan kurtarmlar (Argonaut'lar). Kalamos. Kam anlamna gelen Kalamos, rmak tanr Maiandros'un (Byk Menderes) oluymu. Rzgr tanr Zephyros'la Hora'larn birinin olu olan Karpos adl bir deli kanlya tutkunmu. ki gen bir gn rmakta yzerken, Kalamos arkadan gemek iste mi, Karpos bu yarmada boulmu. Kala mos buna o kadar zlm ki kuruya kuruya bir kam haline gelivermi. Ad meyve anla mna gelen Karpos da gzn lp ilkyazda dirilen tarla yemiine dnm. Karpuz sz c oradan gelmedir. Kalkhas. Kalkhas Yunan efsanesinde, zel likle Troya destanlarnda ad geen en nl khinlerdendir. Homeros onu Ilyada'da yle tantr (l. 69 vd.): Kalkhas, Thestor'un olu, tanr szclerinin en by, biliyordu her eyi, gemekte olan, gemii, gelecei. Phoibos Apollon verdiydi bu hneri ona, bu hnerle geldiydi ta llyon'a Akha'lann gemileri. Troya savandan nce de, sonra da Kalkhas'n ynetmedii bir tek olay yoktur, gele cei grr, haber verir, szne uyulursa, doru yoldan gidilmi olur, uyulmazsa tanr belalaryla karlalr. Kalkhas'n rol oynad olaylar yle zetlenebilir: Alkhilleus dokuz yandayken, Kalkhas Troya'nn ancak Akhil leus katlrsa alnabileceini, ama savata yi idin leceini bildirmi de bunun zerine Akhilleus'un anas Thetis onu kz klna so karak Skyros kralnn kzlar arasna saklam (Akhilleus). Akha ordusunun Aulis'ten ilk yo la knda Kalkhas sunak stnde bir ylann bir kuu yediini grnce, Troya ehrinin an cak on yllk bir abluka sonunda alnabilecei ni sylemi (Agamemnon). Ordunun ilk Mysia knda Telephos'un szlerini onayla m (Telephos). kinci Aulis duranda fphigeneia'nn kurban edilmesini salk vermi (Iphlgeneia). Troya savanda ordular ansnda
M

vcl), knca, nedenini bildirmi ve Apollon rahibi Khryses'e kz Khryseis'in geri verilme-] si gerektiini bildirerek, Agamemnon'u kz drm, onunla Akhilleus arasnda kavga k masn ve lyada'da konu olacak Akhilleus'un fkesini kkrtm (bkz. lyada, birinci b lm). Paris ldkten sonra, Troya'nn d mesi iin Helenos'u ele geirmek gerektiini de o sylemi (Helenos). Tahta atn yaplma sn ve ehre sokulmasn salk verdii gibi, kendisi de atn iine saklananlardandr. D n efsanelerinde de Kalkhas'n rol byk tr: Tanra Athena'nn Aias'a yaplan hak sizlik yznden Akha'lara kzdn, bu yz den dnlerine engel olacakn bildii iin (Aias), kendisi Akhalarla Yunanistan'a dn mek istememi; Amphiaraos'un olu bilici Amphilokhos'la birlikte gemiye binip, Ana dolu kylarnda Kolophon ehrine km ve orada kalm (Amphilokhos). Kader Kal khas'n Anadolu'da lmesini buyuruyor, k hin de bunu biliyordu: Kendisinden daha usta bir biliciyle karlat gn Kalkhas'n mr sona erecek diye bir tanr sz varm, Kolophon'da Kalkhas khini Mopsos'u bulmu, birbirine sorular sormular, Mopsos hepsini bilmi, Lakhas bilememi. fkesinden canna kym ve Kolophon'un yaknnda Notion ehrine gmlm derler (Mopsos). Anadolu ile ilgili birok efsanelerde Kalkhas'n yanlg lar anlatlr: Lykia kral bir sefere kacak ol mu, sonucu stne Kalkhas'a da Mopsos'a da danm, Kalkhas zafer kazanacan, Mopsos yenileceini ngrm. Mopsos hak l knca, Kalkhas kendini ldrm. Aiolya blgesinde, Myrina yaknndaki bir kutsal ko rulua Kalkhas bir bag ekmi, ama ora bilici lerinden biri bann arabn iemeyeceini sylemi, arab imek zereyken Kalkhas bu sze yle glm ki boulmu ve arab iemeden lm. Kalliope. Ad gzel sesli anlamna gelen Kalliope dokuz Musa'larn biridir. Hesiodos Theogonia'nn banda Musa'lara seslenip, hepsinin adn sayarken Kalliope iin "hepi| nin ba saylan Kalliope" der. Erken ilkalarda Musa'larn yetki alan s nrlanm deildir, ama iskenderiye iirinde Kalliope lirik iirin esin perisi saylr. Baka

kaynaklarda epik iirin denir. Kimi efsaneye gre Kalliope Seiren'lerin, ozan Linos'un ya da Rhesos'un anasdr (Linos, Rhesos). Kallrhoe. Gzel akl anlamna gelen Kallirhoe birok efsanelik kiilerin addr: (1) Okeanos'un, Tethys'in kz Khysaor'la birlemesinden iki canavar, Geryoneus'la Ekhidna doar (Tab. 6). (2) Irmak tanr Akheloos'un kz. Alkmaion'la evlenir ve Akarnan' dourur (Alkmaion, Akarnan). (3) Irmak tanrs Skamandros'un kz. Tros'la evlenerek Ilos, Assarakos ve Ganymedes'i dourur (Tab. 17). (4) Libya kral Lykos'un kz. Bir efsaneye gre Troya savandan sonra Diomedes'in gemisi frtnaya urar ve Libya kylarna va rr. Lykos onu Ares tanrya kurban etmek is ter, ama Diomedes'e gnl vermi olan kz yiidi kurtarr. Kallirhoe, Diomedes'ten yz grmeyince kendini asar (Lyfcosj. Kalydon. Kalydon av (bkz. Meleagros). Kalypso. Odysseia'nn en sevimli kiilerin den Kalypso'yu bir gizem perdesi rter. Ad da yle: Yunanca saklamak, gizlemek anla mna gelen "kalyptein" fiilinden treme. Sak l tanra m, saklayan tanra m demeli Odysseus'u, ei Penelope'den sonra en ok seven bu kadna? Tanralg da bir tuhaf, Homeros ona Olympos tanralarnn en b yklerine verdii "dia theaon" (yce tanra, tanralarn ycesi) unvann verir, te yan dan da bir nympha olduunu syler. Baka mythos yazarlar, Atlas'la Pleione'nin kz, yani Pleiad'larn biri olduunu ileri srerler, kimi de der ki gne tanr Helios'la Perseis'in kzym. Hi nemi yok, Kalypso yle kanl canl olarak karmza kar ki, kimin nesi ol duunu aratrmak aklmzdan bile gemez. Nausikaa, Penelopeia, Andromakhe gibi Homeros'un yaratt lmsz, unutulmaz kadn tiplerinden biridir. Odysseia'nn ilk dizelerinden yle tantlr bize (Od. I, 11 vd.): lm uurumundan kurtulanlar kurtulmutu, savatan ve denizden dnenler dnmt,

bir Odysseus kavumamt yurduna ve karsna, oyuk maaralarda alkoymutu onu Kalypso yce tanra, yanp tutuuyordu, gzel peri, kocas olsun diye. Ama Odysseus yurduna zlem ekmektedir (Od.V, 151 vd.): Kyda oturur buldu (Kalypso) onu, boyuna gzya akyordu gzlerinden, tketiyordu tatl mrn, dnn zleye z leye, Nymphe'den holanmyordu artk o, steksiz uzanyordu geceleri maarada onun yanma. Gndzleri kayalarda, kumsallarda yer bitirirdi kendini gzyalar, hkrklar, iniltilerle bakard boyuna hasat vermez engine, bakard iki gz iki eme. Sonunda tanrlar acr Odysseus'a, Zeus Hermes'i buyruklarla gnderir Kalypso'ya. Haberci tanr Ogygie adasnda gzel perinin oturduu maaraya uup gelir, grd manzara udur (Od. V, 55 vd.): Varnca ta uzaklardaki adaya, kt karaya meneke rengi denizden, yrd, gitti koca maaraya doru, o maarada gzel rgl Nymphe otururdu. Buldu onu inde maarann. Kocaman bir ate vard ocakta, kokusu uzaklara yaylyor, saryordu oday atr atr yanan da servisinin, maz aacnn. Kalypso ierde altn mekikle tezghna gide gele. Hermes Kalypso'ya Odysseus'u yurduna gndermesi gerektiini syleyince, yce Nympha'nn ilk tepkisi fke olur, tanrlara atar kendisinin lml bir erkekle sevimesi ni kskanyorlar diye, ama sonra da Odysse us'a tanrlarn kararn bildirir ve ona bir sal yapmasnda yardm edip yle uurlar sevgi lisini (Od. V, 263 vd.): Kalypso uurlad Odysseus'u adadan beinci gn, onu ykam, urbalar giydirmiti gzel kokulu Bir tulum siyah arap vermiti yanm,

daha byk bir tulum dolusu da su, kopmutu kumanyay bir mein torbaya, her trl yiyecek vermi bol bol. Ardndan uurlu, tatl bir yel sald, Odysseus da sevin iinde at rzgra yelkeni. Kalypso'nun bakaca da ad gemez des tanda. imdi bakalm, tanrlardan uzak, de nizle evrili ssz bir adada oturan ve Olym pos'lular hor grmese de, onlardan ayr bir biimde yaayan, onlara ba kaldrmay gz alan bu sakl tanra kim? Odysseia'ya yazd mz nszde (s. 31) bu soruya cevap ver meye altk: Bilginler uzun aratrmalardan sonra Kalypso'nun Ogygie adasnn Malta ol duu sonucuna vardlar. Malta mzesinde bi zim Anadolu kazlarndan bol bol kan Ana Tanra heykelcikleri gibi geni kalal figrinler bulunmaktadr, Malta adasna ise ok eski zamanlarda Fenikelilerin ayak bast ve oraya Maleth, yani sakl liman, sakl koy ad n verdikleri anlalmtr. Kalypso bu Maleth adnn Yunanca evirisi olsa gerek. Olympos tanr dnyasndan uzakta, baka bir tanr d zenini simgeleyen kadnn egemen olduu anaerkil bir dzenin tanras olan Kalypso, Kybele'nin, yani Anadolu'nun Ana Tanras nn bir benzeri, baka adla bir tpks olma sn? Odysseus, servenleri srasnda iki kez biri Kirke, teki Kalypso - kadn eline d er, kurtulamaz onlarn etkisinden. Bu iki ka dn tanra tipik Ana Tanra nitelikleri tar. Bunun ilerde daha belirgin biimde aydnla nacana gvenilebilir (Kirke). Kapaneus. Thebai'ye kar Yediler seferine katlan Argos'lu nderlerden biri (Amphiaraos, Adratos). Kapaneus, dev boylu, yaman bir adamdr, tanrlardan ekinmez, Thebai'ye saldrda, ehri atee vermek ister, ama Zeus tam Kapaneus'un sura trmanaca anda onu yldrmyla vurur ve ldrr. Kars Euadne, lsnn yand odun ynna atar kendini ve onunla birlikte yanar. Olu Sthenelos Troya savana katlr. Kaphene. Anadolu'nun Karia blgesiyle il gili bir efsane. Kaphene, Karia ehri Kryassos'lu bir kzm, Melos adasndan gelen g menler Nymphaios adl nderlerinin klavuz luunda gelip Karia'ya yerleince, Kaphene

Nymphaios'a gnl verir, ama Kryasos'lular bu gmenlerin fazla yaylmasndan korkarak onlar yok etmek arelerini dnrler. Melos'lular byk bir lene arrlar, silahsz gelecekleri lende onlar topluca ldrmek tir amalar. Ne var ki Kaphene Nymphai os'a ii haber verir, Meloslular da kendi tre lerine gre karlarn da lene getirmek iin izin isterler. Yerliler bunu kabul eder, g menlerin karlar elbiselerinin altnda kl, ka ma saklarlar, Kryassos'lular kocalarna sald rnca, gmenler silaha davranp hepsini l drrler. Kryassos ehrini yerle bir ettikten sonra Yeni Kryassos diye bir ehir kurarlar, Kaphene'yle Nymphaios birer tanr gibi sayg grr. Plutarkhos'un anlatt bu masal bes belli ki Yunanl gmenlerin Karia yerlilerine yaptklar mezalimi rtmek iin uydurulmu tur. Karkabos. Kuzey Yunanistan'da Trakya ve Makedonya blgelerinde hkm sren Triopas'n olu. Triopas yle zalim bir zorbaym ki, Karkabos yurdunu kurtarmak iin babas n ldrmek zorunda kalm, sonra da suun dan arnmak iin kral Tros'un yanna, Troas blgesine snm. Troya krallar ona toprak vermiler, o da Zelela diye bir ehir kurmu (Erdek'in gneyinde, bugnk Sarky?), ora da yerlemi. Karkabos, Troya savanda Troyallardan yana arpan Pandaros'un atasdr (Pandaros). Kassandra. Troya kral Priamos'la kars Hekabe'nin kz (Tab. 16). Kassandra, Troyal kral iftinin, Hektor ve Paris'ten sonra, en ilgi verici evladdr. Bu gen kzn yrekler acs bir kaderi, trajik bir kiilii vardr. Gele cei grme gcyle ykmlar nlemeye al an, ama szn geiremedigi iin bana ge len belalardan iki misli etkilenip zlen bilici nin dramn simgeler Kassandra; bugnn anlay ve deyimine gre uza gren bilinli bir insann dramn. Efsaneler Kassandra'nn bu gcn eitli yorumlarla anlatr. Birine gre, Kassandra'yla ikiz kardei Helenos bebekken, Pria mos'la Hekabe Thymbral Apollon erefine, tanrnn ehir dnda bulunan tapnanda bir enlik dzenlemiler ve tren sonunda o-

cuklann tapnakta unutup gitmiler. Ertesi sabah almaya geldiklerinde korkun bir man zarayla karlamlar: Kassandra'yla Helenos beiklerinde uyuyorlar, ama iki ylan ev relerini sarm, gzlerini, kulaklarn yalyor du. Bu eylemle ocuklarn duyular arnm, insanlarn gremedii, duyamad gerekle rin algsna alm oluyordu. kisi de khin olmutu. Baka bir efsane Kassandra'nn biliciliini yle aklar: Tanr Apollon Priamos'un g zel kzna k olur, kendini verirse ona bilicilik yetisini armaan edeceini syler, Kas sandra kabul eder, ama tanrdan yetiyi aldk tan sonra kendini vermeye yanamaz. Tanr da fkelenir, kzn aznn iine tkrr, by lece verdii armaann etkisiz kalmasn sa lar: Kassandra gelecei grebilecek, grd n de haykracak, ama kimseyi syledikle rinin doruluuna inandramayacaktr. Kas sandra bylece Pythia ya da Sibylla gibi tanr y iine alan, tanr gcyle dolarak kehanette bulunan bir szc olur, Helenos ise daha ok kularn uuuna ve d imarlara bakarak ge lecei haber veren bir yorumcudur. Her ikisi de talihsizdir. Kassandra Troya tarihinin btn olaylarn nceden grm ve sylemitir: Paris, ocuk ken brakld 1da dandan dnnce, bu deli kanlnn hemen ldrlmesini istemi, sonra Yunanistan yolculuu dnnde Helena'y getirdii zaman, bu kadnn Troya'nn ykm na yol aacan, geri gnderilmesi gerekti ini bildirmi. Priamos Hektor'un lsyle Akhilleus'un barakasndan ktnda, daha Troya'da kimse farkna varmadan geldiini o haber vermi, ehrin ykmna yakn, tahta at surlarn nne dikildiinde, Laokoon'un da yardmyla atn ieriye alnmasn nlemeye almt. Troya yama edilirken Kassand ra'nn Athena tapnana sndn, orada kk Aias'n saldrsna uradn anlatan bir efsane de vardr. Aias Kassandra'y sarl d tanra heykelinden ekip uzaklatrr, ama gnah iledii iin Akha'larca talan maktan zor kurtarr kendini fAias). Kassand ra, Agamemnon'a kle olarak verilir sonun da, ama bununla bilici kzn asl ilesi balar. Agamemnon Priamos'un kzna vurulur, onu kendine e edip Mykene'dekl s.nyn.a q t -

rr. Kassandra o zamana kadar kz olan kz kalm, birok talipleri kt halde, evlenme miti. Babas onu Othryoneus adl bir Anado lulu yiide verecekken, bu adamn savata l mesiyle Kassandra bekr kalmt (Othryone us). Kassandra'nn Agamemnon'un tutsa ola rak Yunanistan'a geli efsanesi tragedyaya konu olmu ve Aiskhylos'a en gl oyunla rndan biri olan "Agamemnon"u esinlemitir. Kassandra asl bu dramla kendini bsbtn dile getirmek frsatn bulur: Mykene sarayn da Agamemnon'un da, kendinin de bana gelecekleri, Klytaimestra'nn eliyle ldrle ceklerini ak ak grr, haykrr, barr, d vnr, ama hibir eyi nleyemedii gibi, bu ykm da, lm de nleyemez. Bunu anla ynca Apollon'un balad bilicilik hnerine lanet okur. Kassiepeia. Andromeda'nn anas Kassiepeia gzelliiyle fazla vnen bir kadnm, Nereus kzlar, ya da Hera'yla boy lecek olmu. Tanralar da Poseidon'dan lerini almasn istemiler. Deniz tanr bir ejder gn dermi, Kassiepeia kzn bu ejdere kurban el mek zorunda kalm, tam canavarn eline ge ecekken yiit Perseus kz kurtarm (Andro meda, Perseus). Kassiepeia'nn yurdu stnde mitograflar arasnda ayrlk vardr, kimi Suriyeli, kimi Aithiopial olduunu yazar. Efsanesinin gney Akdeniz kylaryla ilgili olduu bellidir. Kastalia. Delphoili bir gen kzn ad. Apol lon tapmann yannda tanrnn saldrsna uraynca kendini orda fkran bir kaynan sularna atar. Kaynak, tanr Apollon'a adan m nl Kastalia pnar olur. Kastor. Bkz. Dioskurlar. Katreus. Minos'la Pasiphae'nin olu ve Atreus'un kars, Agamemnon'la Menelaos'un anas olan Aerope'nin babas (Tab. 15). Kaunos. Miletos ehrinin kurucusu Mile tos'un olu, Byblis'in ikiz kardei. ByllMdogadiy ilikisi yznden Miletos'tan lrul un-,. ve gidip Karia'da Kaunos ehrini kut mu (Byblis).

Kaunos ehrinin ykntlar bugn Kyceiz Dalyannn nnde gz alabildiine bir sazl n dibindedir. Kekrops. Merkezi Atina olan Attika blge sinin efsanelik kral (Tab. 24). Dorudan do ruya topraktan fkrm olduu sylenen Kekrops, Attika'nn ilk kral saylr, bir za manlar "Akte" (ky) diye anlan blgeye onun adna Kekropeia denmi. Kekrops, Aglauros'la evlenmi ve Erysikhton (Erysikhton) diye bir olu ve Erikhtonios efsanesinde rol oynayan kz olmu (Aglauros). Kekrops'un gvdesi onun topraktan do mu olduunu yle belli edermi: st insan, alt ylan biimindeymi. Kekrops'un krall srasnda tanrlar yery zndeki ehirleri aralarnda paylamaya kal kmlar. Atina'ya Poseidon ve Athena talip olmular ve armaanlar yarmasna girmi ler, yarg olarak aldklar Kekrops da Poseidon'un akropol'n stnde yaratt tuz gl n begenmeyip zeytin aacn diken Athena'ya dl verince, tanr fkesinden Afrika'y sular altnda brakm. Kekrops barsever, uygar bir kral olarak anlr.- ehir kurmasn, lleri gmmesini, gi derek yaz yazmasn da o retmi yurttala rna (Athena). Keleos. Demeter efsanesinde rol oynayan efsanelik Eleusis kral (Demeter). Kentauroi (Kentaur'lar). Kentaur'lar, ya ni at adamlar yar insan, yan hayvan bedenli yaratklardr. nden baknca balar, gsle ri ve kollan, kimi zaman da n bacaklar in san gibidir, karnlarndan arkas at biiminde dir. Yeleleri, kuyruklar vardr. Dalarda, or manlarda yaayan bu at adamlar ig et yer, okluk yabanl ve azgndr. Efsaneye gre, Kentauros (ya da Kentaur'larn hepsi) Hera'nm bir grntsn aan Iksion'dan dogmadr (ksion). Yalnz iki at adamn kayna bakadr: Kheiron, Kronos'Ia Philyra'nn, Pholos ise Silenos'la bir orman perisinin birlemelerinden domutur (Kheiron^ Pholos). Bu ikisi brlerine benze mez, insansever, konuksever, bilgili ve yarar ldrlar. Kentaur'lar Herakles efsanesinde rol oy 170

nar: Herakles, Erymanthos yaban domuzum! avlarken Pholos'a konuk olmu, at adam yigide pimi etler ikram etmi, kendisi de i! et yiyecekken, Herakles arap istemi, Pholos Dionysos'un Kentaur'lara armaan ettiii bir testi arab bulunduunu, ama hepsinin mal olduu iin bunu amaya cesaret edemedigini sylemi, yiidin srar zerine getir mi ve imeye balamlar. Derken arap kokuuna gelen at adamlar kocaman talar ve am aalaryla Herakles'e saldrmlar. Yiit hepsinin hakkndan gelmi ve onlar kovalar ken Kheiron'u da bir okuyla yaralam. He rakles bu yaray iyi etmeye alm, baara mam, lmsz olan Kheiron o kadar ac e kiyormu ki, lmek istemi, lmszln yklenecek birini aram. Prometheus bu ie raz olunca, Kheiron lmszl ona vere rek lm. Kentaur'lar stne ok reva bulmu, zel likle birok nl kabartmalara konu olmu bir efsane de Kentaur'Iarla Lapith'ler arasndaki savatr. Parthenon tapnann byk hey keltra Phidias'n elinden kma metop kabartmalan ite bu sava canlandrr. La pith'ler Thessalia'da oturan bir boydur. Bun larn nderi Peirithoos Hippodameia ile evle necekken, dnne Kentaur'lar da arr, arap imeye alk olmayan bu at adamlar dn leninde sarho olup gelini karma ya kalkrlar. Lapith'lerle Kentaur'lar arasn da korkun bir bouma balar. Sonunda La pith'ler sava kazanr ve at adamlar blge den kovarlar. Deianeira'y karmak isteyen, sonra da ona Herakles'in lmne sebep olacak iksiri veren at adam Nessos iin bkz. Nessos, Deianeira, Herakles. Kephalos. Kephalos'un kayna stne an latlan efsaneler birbirini pek tutmamaktadr: Kimine gre Deukalion'un soyundandr, ki mine gre Hermes'le Herse'nin yahut da Ati na kral Pandion'un oludur. En nl efsanesi afak tanra Eos tarafn dan karlmasdr. Eos onu Suriye'ye gt rr, orada seviirler ve tanra Phaethon'u dourur (Eos). Ama Kephalos tanrann ya nnda uzun zaman kalmaz, ondan ayrlp At tika'ya gelir ve Prokris'le evlenir.

KfcK Prokris'le evlilii de hadiseli geer. Kephalos'la Prokrls ok sevimektedirler, ama g nn birinde Kephalos karsn denemek heve sine kaplr, evden gidiyormu gibi yapp ba ka klkta karsnn yanna sokulur ve onu par lak armaanlarla elde etmeye alr. Prokris uzun zaman dayandktan sonra, kanacak gibi olur, o srada Kephalos kendini tantr. Prok ris fkesinden daa kaar, Kephalos ardna der, sonunda barrlar. Ama i bununla bitmez: Bir gn Prokris kocasndan phe edecek olur: Avlanrken bir Nympha'y ar d haberini kocasnn uandan alnca, giz lice onu izlemeye koyulur. Kephalos allklar arasnda atrtlar duyunca, hedefini amaz bir okla Prokris'i vurur. Prokris can eki mektedir, lmeden hatasn kabul eder. Ke phalos Areopagos mahkemesinde yarglanr, sulu grlp srlr. Kephalos arkada Amphitryon'un yanna snr ve onun sefer lerine, savalarna katlr (Amphtryon). Kepheus. (1) Arkadya kral, Argonaut'lar seferine katlr ve Herakles efsanesinde rol oynar. Kepheus ynetimi kz Sterope'ye b rakarak Herakles'le birlikte Lakedaimon'a kar savaa giriir. O srada Sterope Gorgo'nun kafasndan kesilmi bir klla dman pskrtmek gcn elde eder. Ama Kepheus ve oullar savata lrler. (2) Aithiopia kral Belos'un olu, Kassiepeia'nn kocas, Andromeda'nn babas. ldk ten sonra yldzlar arasna katlr (Andromeda). Ker-Keres. Hesiodos'un Theogonia'snda Ker bir lm tanrasdr, yle tanmlanr (Theog. 211 vd.): Gece lm tanrs yaratt: Korkun Moros, kara Ker ve Thanatos'u Uyku'yu ve sr sr D'leri. Kimseyle yatmadan kendi bana yaratt onlar karanlk Gece. Ne var ki, birka dize tede, Keres, yani lm tanralarndan oul olarak dem vuru lur ve bunlar kader tanralar Moira'larla bir tutulur. Homeros destanlarnda, zellikle lyada'da Ker, Keres kavram sk sk karmza kmak ta, bu kavramn anlamda kullanld gze arpmaktadr. Ker, lm anlamna gelen bir cins ismidir, kara, uursuz ve belal gibi sfatlarla nitelenir ve "getirdi aklna lm", "kara lmden tik sinir" gibi deyimlerde kullanlr. Kimi yerde has isim olup, lm simgeleyen tanra - ya da tanralar - iin kullanlr (l. XVIII, 535 vd.): Aralarnda Kavga, Bouma ve uursuz lm de vard, lm kimini yakalyordu yeni yaralanm, diri, kimini yarasz, beresiz yakalyordu, bir sr ly de ekiyordu kargaalkta ayaklarndan, srtnda bir elbise vard, erlerin kanyla kzla boyal. Burada Ker, Thanatos tanrnn diisidir. Baka yerde Ker bir deil, biroktur (l. XI, 338): ... Gittiler kara lm tanralarnn pei sra... Tpk Hesiodos gibi Homeros da lm simgeleyen tanralar insann kader ipliini bkp gnn birinde kesen Moira'lar (Moira, Lat. Para) gibi grr ve Ker'i, ister tekil, is ter oul olarak bir insann, ya da btn bir ulusun aln yazs diye canlandrr: Akhilleus iki ayr kaderle kar karyadr, birinden biri ni semek zorundadr. Ksa mrl olup b yk bir n kazanmay seer. lri yazgs, ecel anlamna gelen bu Ker iki dman simgeleyen birer tanra gibi de kar karmza. Akhalarla Troyallar arasn daki savan en kzgn bir anndayz (l. VIII, 70 vd.): Gkyznn tam ortasna gelince gn bir altn terazi kurdu baba tanr, bir kefeye Troya'llarm kara lmn kodu, bir kefeye Akha'larm kara lmn. Ker, yani ecelin tartlmas olay asl Hektor'la Akhilleus sz konusu olunca, dramatik bir nitelik kazanr (fi. XXII, 209 vd.): ... Bir altn terazi kurdu baba tanr ackl lmn iki tanrasn kodu kefelere, biri Akhilleus'unkiydi, biri at srcs Hektor'unki, ortasndan tuttu, kaldrd teraziyi,

M K A M U S

ar bast Hektor'un kara gn, kefe dt, yuvarland Hades'e dek.

Ecel gelip atnca, hibir tanrnn Zeus'un bile elinden bir ey gelmez. Burada Apollon tanr Hektor'u korumaktan vazgemek zo runda kalr, Hektor her eylemiyle yava ya va Ker'ine, yani eceline kavuacaktr. Homeros ve Hesiodos'tan sonraki klasik ada Ker'ler kendilerine zg kiilii yitirip Moira'larla karr, kimi zaman Erinys'lerden gzel eyleri bozan, kirleten bir eit kt ka der diye sz eder, onlar bylece Harpya'lara benzetir. Halk geleneinde Ker'lerin llerin ruhlaryla bir tutulduu, bunlarn ktln den korunmak iin onlara Anthesteria bay ramlarnda kurbanlar kesildii grlr. Keramos. Atina'nn Kerameikos mahallesi ne adn veren efsanelik kii. Dionysos'la Ariadne'nin olu saylan Keramos, adndan da anlald gibi, mlekilik sanatnn kurucu sudur. Nitekim Kerameikos mahallesi gibi, Anadolu'da adn tayan btn blgeler (Kerme krfezinde Keramos - bugn ren - eh ri ve krfezin kendisi) seramik sanatnn mer kezleridir. Kerberos. Hades'in kpei Kerberos, ba ka birka canavarla birlikte Typhon'la Ekhidna'dan dogmadr (Tab. 6) der Hesiodos (Theog. 310 vd.): Ekhidna bir azgn canavar daha dourmu: Ad dile alnmaz Kerberos'u. Hades'in o tun sesli, elli bal, o aman vermez, yrtc kpeini. Odysseus ller lkesine gittiinde onunla dorudan doruya karlamaz, ama Herakles'in ruhu ona yle anlatr (Od. XI, 623 vd.): Bir ara buraya gndermiti beni o (yani Eurystheus), Kerberos kpeini al getir, demiti, aklnca bu onun bana ykledii en g iti, ama ben kpei alp karverdim Hades'ten dar, fiermeias'la gk gzl Atbene bana klavuzluk etmiti. Herakles'in on ikinci ii saylan bu baars efsanede esizdir (Herakles). Kerberos ller lkesinin bekisidir, grevi dirilerin ieriye

girmesini ve bir girenin bir daha darya k masn nlemektir. Kerberos okluk bal - kimi anlatmda elli, ya da yz kafal - bir kpek olarak gste rilir. Kuyruu kocaman bir ylandr, srtnda kara ylanlar dikilir. Bu korkun hali ve Ha des'in giri kapsnda zincirlerle bal olduu yerden havlamalaryla l ruhlar dehete d rr. Vergilius'un "Aeneis" destannda Aeneas' yeraltna gtren Sibylla Kerberos k peine uyuturucu bir besi atar da yle gire bilirler ieriye (Aen. VI, 417 vd.). Kerberos'u yalnz Orpheus byleyip yumuatabilmitir (Orpheus). Keroessa. Bizans'n kurucusu Byzas'n ana s olan Keroessa, o ile Zeus'un kz saylr. o, "altn boynuz" diye anlan Halic'i getik ten sonra, orackta bir kz ocuk dourmu ve ocua boynuzla ilgili (keras boynuz de mek) bir isim verilmi. Bu Nympha'nn yeti tirdii Keroessa tanr Poseidon'la sevierek Byzas' dourmu. Byzas kral olduktan sonra Keroessa'nn baka bir olu kardeine ve Bi zansllara kar sava am (Byzas). Kcto. Ad, Yunanca byk deniz yaratklar iin kullanlan (ketos balina demek) Keto, Gaia'nn, Pontos, yani Topran Denizle birle mesinden domutur (Tab. 6). Ayn anadan ve babadan olan kardei Phorkys'le birlee rek nce Graia'lar ve Gorgo'lar dourur (Graia, Gorgo), sonra, Hesiodos'a gre, bir de ylan meydana getirir. ' Khaos. Yunan mitograflarnn hepsine g re, dnya var olmadan nce khaos vard. Khaos szc Yunanca ak, bo olmak an lamna gelen "khainein" fiilinden treme olsa gerek. Khaos'tan boluk, daha biime girme mi, varla kavumam elerin karm anlald aadaki tanmlardan bellidir. He siodos Theogonia'nn banda yle anlatr Khaos'u (Theog. 116 vd.): Khaos'tu hepsinden nce var olan sonra geni gsl Gaia, Ana Toprak, srekli, salam taban btn lmszlerin, onlar ki tepelerinde otururlar karl Olympos'un, ve yo! yol topran dibindeki karanlk
Tartaros'la...

Khaos'tan Erebos ve kara gece dodu, Gece'dense Esir ve Gn dodu, Erebos'la seviip birlemesinden. Khaos'u ayrntlaryla anlatan bir baka air de Ovidius'tur. "Deiimler" adl eseri yle balar. (Met. I, 1 vd.; ev. . Z. Eyuboglu):

Anlatmak istiyorum deien nesnelerin yeni biimler alm. Sizin iiniz bun/ar, Tanna Thetis, olu Akhilleus'a yeni silah yardm edin bana baladm ite ey lar yaptrmak iin Hephaistos'un iliine gitti tanrlar! inde, tanrnn Kharis diye karsyla karlar Ulatrn bu trkm doann balangcndan (l. XVIII, 382), Hera da da danda Zeus'u Gnmze dein, denizden, karadan btn uyutmay aklna koyunca, Hypnos, yani Uy bunlar ku tanrya istediini yapmas iin bir Kharit kuatan gkyz var olmadan, tek tanra vermeye ant ier (l. XIV, 267). Bu grnmlym Kharit'in ad Pasithea'dr. evren iinde doa, khaos deniyordu ona, kmldamaz, biimsiz, dzensiz ar bir Kharon. Yeralt lkesinde llere Akheron yn, rman geiren sandalc. Kharon abus eh karmakarkm iinde nesnelerin trl reli, sert, kaba ve pinti bir ihtiyar olarak can trl eleri. landrlr. l ruhlarna rma geirtmek in Bundan sonra da elerin bir bir ayrlma para alr, onun iindir ki llerin azn.) bil syla bir kosmogonia tasla yapar Ovidius. obolos (metelik) konurdu. Para almazsa, Kharon ruhlar kovar, ta atlasa yumua Kharites (Kharit'lcr). Kharit'ler gze ho mazd. Hele topraa gmlmeyen ruhlarn olan simgeleyen tanralardr, nitekim adlar Hades batakln gemeleri olanakszd, da parlaklk, lt, gzellik anlamna gelen onun iindir ki, llerin tek amac topra{Ja "kharis" szcyle ilgilidir. Yunan mythos'ukavumaktr. Gmlemeyen ruhlarn yz yl nun Gzeli'ni yle tanmlar Hesiodos havalarda serseri dolatklar, bu korkun i (Theog. 907 vd.): leden sonra kaderlerinin ne olaca konusun da bir karara varld sylenirdi. Bu inan Okeanos kz Eurynome'yle evlendi Zeus, gzellii grenleri byleyen uyum destanda da, tragedyada da dramatik baz ki tanrayla; ilerin ele alnmasna yol amtr (Elpenor, kz oldu ondan, Kharit'ler, Gzeller: Polyneikes). Aglaie, Euphrosyne ve sevimli Thalia. Kharon Herakles efsanesinde rol oynar: Sandalc, yiidi te tarafa geirmek isteme Kharit'ler tanrlarn da, insanlarn da yre ine nee ve sevin serpen tanralardr. Mu yince, Herakles onu kregiyle dver, zorl. geirtir kendini, Kharon bu ie raz olduu sa'larla birlikte Olympos'ta otururlar, Apoliin bir yl boyunca Hades'ten srlr. Aene lon'un alayna katlarak hora teperler, ezgi as Kharon'a Sibylla'nn kendisine verdii ve sylerler. Kharit'ler her eit sanat iini esin Proserpina'ya adanm bir altn dal sunmak leyen ve koruyan, insanda ve tanrda yaratc lk douran tanralardr. Harmonia'nn elbi la kat yrekli sandalcy yumuatmak yolunu bulur. sesinin naklarn onlar yapmtr (Kadmos, Yunan efsanesinde pek belirli bir rol oyna Harmoniaj. Athena'nm yan banda gr mayan Kharon'un Roma'da Etrsk etkisiyle nrler, Aphrodite'yle Eros'un ve kimi zaman nemli ve belirgin bir kiilik kazand; Etrsk da Dionysos'un alayna katlrlar. mezarlarnda sk sk rastlanan simgesi, bu ki Aphrodite doar domaz, Himeros'la bir sinin lmekte olan insan yeralt lkesine .il likte onun ardna koyulduklar gibi unu ssle makla tam anlamyla ldren bir cin olduu mcde hep grev banda gsteriliri*] (Od grlr. Vlll, 362vd.)

... Glmser Aphrodite de Kbrs'a gitti, Paphos'a kutsal bir koru tten sunaklar vard ya, ite oraya, Gzeller ykadlar orada onu ve ovdular lmsz tanrlarn bedenini parlatan yalarla, gzelim rubalar giydirdiler, gzlere enlik.

Kharon'un asl rol oynad bir yapt, Samsatl (Malatya blgesinde) Lukianos'un "br Dnyada Konumalar"dr. Hermes'in kla vuzluunda yeraltna inen birok ller - ve aralarnda filozoflar - Kharon'la ve kendi ken dileriyle konuurlar, lmden sonra her trl varln bo olduu sonucuna varrlar. Kharybdis. Efsaneye gre, Sicilya'y tal ya'dan ayran Messina Boaznda Kharybdis'le Skylla diye iki canavar vardr. Odysseus'un servenlerinde ok nemli bir rol oyna yan bu canavarlarn n ataszlerine ve de yimlere geecek kadar yaygn olmutur, nite kim Bat dillerinde "Kharybdis'ten Skylla'ya dmek" diye bir sz vardr, yamurdan ka arken doluya tutulmak anlamna gelir. Odysseia destanndan nce Kharybdis'in ad Herakles efsanesiyle ilgili olarak geer: Kharybdis, Gaia ile Poseidon'un birlemesin den dogma lml bir yaratkm. ok oburmu, ne yese doymazm. Herakles Geryoneus'tan ald srlerle nnden geerken Kharybdis hayvanlara saldrm ve hepsini yemi. Buna fkelenen Zeus. Kharybdis'in s tne yldrmn salarak onu denizin dibine at m. Kharybdis bundan byle bir deniz cana var olmu. Byc Kirke Odysseus'la arkadalarn adasndan yola kard zaman, yolda kar laaca btn glkleri kendisine bir bir sa yar. Atlatlmas gereken en byk bela Skylla ile Kharybdis kayalarnn arasndan gemek tir. Skylla'yi anlattktan sonra (Skylla), Kharybdis'i yle tanmlar (Od. XII, 101 vd.):

n kurban vermeyi yeg grr. Ve geidi y le anlatr (Od. XI!, 234 vd.)-. Bylece girdik dar boaza iimizi eke eke, Skylla bir yanmzda, tanrsal Khraybdis bir yanmzda. Ne korkuntur bu canavar yutarken denizin ac sularn, kustuu zaman da kaynayp gmbrder koca engin atein stnde dopdolu bir kazan gibi kpkler ykselir iki kayann doruklarna kadar, sonra doruklardan aa yuvarlanr bu kpkler. Bir daha yutunca ac sularn denizin, dibi grnr anaforlarn iinde. Sarslr gmbrtyle evresinde kayalar, dipteki masmavi kumlar frlar dar. Odysseus btn arkadalarn yitirdikten sonra, batan gemisinin yelken direini omur gaya bir kayla balayarak, stne oturur ve Kharybdis'in nnden bir daha geer, bu kez sz geen incir aacna trmanr, anaforun saln yutup yeniden su yzne kmasn bek ler. Sal birka saat sonra meydana knca, kendini brakp tam stne der. Bylece korkun tehlikeyi atlatr, ellerini krek gibi kullanarak oradan uzaklar. Homeros'un akllara durgunluk verecek bir dakiklik ve canllkla anlatt Kharybdis belki Messina boaznda bulunan zamanla efsane lemi bir aknt ve anafordur.

Kheiron. Kronos'la Philyra'nn olu Kheron at adamlarn en iyisi, en nls, en bilgi nidir. Ad "Kheir", yani "el"den gelir, gerek ten de eli her eye yatkndr. Bir doa adam Greceksin, Odysseus, daha alak br kapa (yani Kharybdis), olan Kheiron doadan ald derslerle en b ok yaknlar birbirine bu kayalar, yk yiitleri yetitirmitir. Asklepios, ason, vurursun birinden brne bir okla, giderek tanr Apollon bile ondan ders alm br incir aac var stnde, yaprak dolu, lardr. Ama Kheiron'un en nl rencisi kocaman, Akhilleus'tur (Akhilleus). Kheiron'un, Akhiltanrsal Kharybdis smrr, yutar kara sulan aacn altndan. leus'un babas Peleus'la zel bir ilikisi vardr, onu her frsatta korur, destekler: Akastos'un kez kusar gnde ve eker iine smrr saraynda bana gelen servenden kurtarm kez, (Akastos), deniz tanras Thetis'le evlenme sular yuttuu stra varaym deme oraya sakn, sini salk vermi, dnde Peleus'a hedefini yeri sarsan tanr bile seni ykmdan amaz bir karg armaan etmitir (Peleus, kurtaramaz. Thetis). Thetis kocasn brakp denize d nnce, Peleus olu Akhilleus'u Kheiron'a Odysseus Kharybdis'in nnden geip bs emanet eder (Akhilleus). Kheiron jjren 8 btn yok olmaktansa, Skylla'ya alt arkada-

ni dillere destan olacak biimde yetitirir: Ona avlanmay ve savamay rettii gibi, mzik, ahlak ve hekimlik dersleri de verir. Akhilleus'un stn yeteneklerini, Tesalya'nn Pelion da eteklerindeki maarada hocas Kheiron'la geirdii eitim yllarna borlu dur. Kherion'un lm Herakles'in elinden olur. Kronos, deniz perisi Philyra'yla birle mek iin bir at biimine girmi derlerdi, Kheiron'un da at adam olarak dogmas ondanm. Ne var ki tanr olu olduundan lmszm. Herakles kendisine saldran at adamlar pskrtnce oklarndan biri Kheiron'un etine saplanm. Yarasnn iyileme yeceini anlayan Kheiron da lmszl Prometheus'la deierek lmeyi ye grm (Kentauroi). Khimaira. kisi de yeralt yaratktan olan Typhon'la Ekhidna'nn birlemesinden Khi maira diye bir canavar doar. Hesiodos onu yle anlatr (Theog. 318 vd.): Khimaira'y da dourdu Ekhidna, sndrlmez atei fleyen Khimaira'yi, korkun ve byk, hzl ve gl, bir yerine, kafal Khimaira'yi: Biri azgn bakl aslan kafas, teki kei, teki ylan, ejderha kafas Pegasos hakkndan geldi bu Khimaira'mn koca yiit Bellerophontes'le birlikte. Homeros aa yukar Hesiodos gibi tanm lad Khimaira'y Bellerophontes efsanesine balar (Bellerophontes). Homeros'la Hesiodos'ta sz gemeyen bir anlatma gre, Bel lerophontes Khimaira'ya saldrmak iin Pe gasos atma binmekle kalmam, kargsnn ucuna (ya da kulland oklara) kurun koy mu, canavarn azlarndan fkran atele eriyen kurunlar etini dalayp yakm, kor kun ejderha da bylece can vermi. Khimaira'mn bulunduu yer Lykia'da Olympos (bugn ral) kentinin arkasndaki Yanarta diye gsterilir. Burada ilkada olduu gibi bugn de dadan doal gazlar fkrr ve bunlar kendiliinden ya da bir kibritle tututu rulup hi durmadan yanar. yle ki dada yer yer yanan ate denizden bile gzkp gemici lere klavuz olurmu. lka yazarlar da Khimalra ateini bilir, ne var ki yeri stnde

bir uygunluk yoktur anlattklarnda, Plinius'a gre, "mons Chimaera" Phaselis'e yakndr, Skylax'n aklamas geree daha uygundur: "Dionysias adas, Siderus liman ve burnu; bunun stnde, dada Hephaistos mabedi ve topraktan kendiliinden fkran byk alev bulunmaktadr ki, hibir zaman snmemekte dir". Her iki yazar da doal atein fkrd yerde Hephaistos'a bir tapnak bulunduunu sylemektedirler. Gerekten de bugn orada yap kalntlar ve Hristiyanlk ana kadar uzanan bir tapnak yeri olduunu gsteren yaztlar bulunmaktadr. Khrysaor. Khrysaor, Gorgo'lardan Medusa'nn olu saylr (Tab. 6). Doumunu yle anlatr Hesiodos (Theog. 280 vd.): Perseus kestii zaman kafasn Khrysaor'la Pegasos kverdi kanndan. Biri deniz kysnda doduu iin, teki elinde altn kl tuttuu iin almlard Pegasos'la Khrysaor adlarn Khrysaor, Okeanos kz Kallirhoe ile evlenir ve Geryoneus'u retir. Kallirhoe'den Ekhkl na da doar (Ekhidna). Khryscis. Troya sava bir kadn yznden kmtr. Bu savata kadnlar nemli bir rol oynar. Hele ikisi, Helene'nin karlmasndan ok sonraki olaylar canlandran lyada'da Helene'den de daha byk bir yer tutarlar: Bunlar Khryseis'le Briseis'tir. Destan bir korku sahnesiyle alr: Akha or dusu salgndan krlmaktadr. Neden? Akhalar Troya'y kuattktan sonra yllarca bekler ler gl kentin surlar nnde: Troya d mez de dmez. Bu srada, Akhilleus bata olmak zere, saldrgan Akhalar apulculuk seferlerine girierek talan etmeye urarlar zengin Anadolu ehirlerini. Altn, tun, de mir, deerli silahlar almakla kalmazlar, ya ma ettikleri ehirlerden sekin kzlar, kadnlar da karrlar. Yn yn mallar, sr sr'tut saklar ortaya konup Akha yiitleri arasnda bllr. En byk pay her zaman krallar kral Agamemnon'a gider. Troas blgesine yapt bir karmada Akhilleus Khryse kenti nin Apollon rahibi Kryses'in kz Khryseisi tutsak olarak alm, getirmitir. Onu barakasnda karisi gibi kullanr, giderek sever, ni

khl kars Klytaimestra'dan stn tutar onu. Ne var ki gnn birinde Khryses zengin kur tulmalklarla kzn geri almaya gelir, yalvarr, yakarr, Akha nderleri kz geri vermek ister ler, yalnz Agamemnon kar koyar bu istee ve Khryses'i sert szlerle kovar. Bunun zeri ne rahip Apollon tanrya yakarr ve tanr Khryses'in cn alr (l. I, 43 vd.) (Apollon). Kikon'lar. Odysseus'un dn yolculuun da,ilk ura Kikon'lar adl bir boyun oturdu u smaros kentidir, Bu Trakya ehri bugn k Dedeaga olsa gerek. Oray Akhalar bir iyice talan ederler. Neden? Kikon'lar Troyallarn sava orta olduklarndan m, yoksa gi derayak bolca mal edinmek iin mi? Bu ser venini anlatan Odysseus nedenini sylemez, ama oradan yedi kle altn, bir gm tas, on iki sarak dolusu da ismaros arab alr. Bir tasna yirmi tas su katlp iilen bu bal gibi arapla ileride Kyklops Polyphemos'u sarho edecektir Odysseus. Bu ileri yaptktan sonra arkadalarnn abuk gemilere dnmelerini buyurur, ama onlar arap iip, yemek ye mekle oyalandklarndan dalardan inen atl Kikon'larn saldrsna urarlar. Sava, dv, gene de ucuz kurtulurlar: Alt l verip kaar lar (Od. IX, 38-61). Kiliks. Agenor'un olu, Europe, Kadmos, Thasos ve Poiniks'in kardei (Tab. 10). Kar deleriyle birlikte karlan Europe'yi arama ya gider, bulamaynca Kilikya blgesine yer leir ve buraya adn verir. Bir efsaneye gre Kiliks, Europe'nin Zeus'tan olan olu Sarpedon'la birlikte komu Lykia'ya saldrr, zafer kazanr ve Sarpedon'a bu blgenin kralln verir (Sarpedon). Kimmerioi (Kimmer'ler). Kimmer'ler Odysseia'da ad geen efsanelik bir ulustur. Odysseus ller lkesine Kimmer'lerin ora dan iner ve buray yle tanmlar (Od. XI, 14 vd.): Gne batarken ve kararrken tekmil yollar vardk snrlarna deri nakl Okeanos'un, oradadr Kimmer'lerin lkesi ve kenti, oldum olas bol sisle ve bulutlarla rtl, parlak gne onlar nlaryla gremez hibir vakit, ne ykseldii vakit yldzl ge, 176

ne de gkten topraa dnd vakit. ylece seri/i durur bir uursuz gece bu zavall lmllerin stnde. Kimmer'lerin nerede oturduu, gne gr meyen bu lkeyi batya m, kuzeye mi yerle tirmek gerektii mythos yazarlar arasnda tartma konusu olmutur. Kimmer'ler diye bir ulusun varl ilkin Homeros'un Odysseia'snda getiine gre, onlar bizim dnya haritamza yerletirmek iin Homeros'un dnya haritasn gz nne getirmeli. Odysseia'nn nsznde belirtildii gibi (s. 22 vd.) Odysseia'ya gre dnya - ki o zaman tan nan dnya yalnz Akdeniz dnyasyd - yuvar lak bir disk biimindedir, bu diski Okeanos r ma epeevre sarar. Gne bu rmakta ba tar - buraya bat denir -, gene rman kar tarafnda doar - oraya dou denir -. Kim mer'ler de Okeanos'un tesinde kuzeybatya rastlayan bir blgede dnlmelidir. Gne grmedii iin karanlk saylan bu lkenin ka ranln ta kendisi olan ller lkesiyle ilgili grlmesi doaldr. Homeros'tan sonraki efsane ve grlerde Kimmer'lerin, Kelt ya da skit boylarnn ata lar olduklar ileri srlr. Roma dnyasnda ise ller lkesine giriin gney talya ehri Cumae'den olduu sanlrd. Bu gr Vergilius'un "Aeneis" destannda buluruz. Baka efsanelerde Kimmer'lerin yeraltnda galeriler de oturduklar anlatlr; burada belki bat Av rupa'da maden ileten ve Akdeniz'den gelme kervanlara bakrla tun satan uluslar sz ko nusudur. Tarihsel alarda (. . VII. yzyl) Kimmer'lerin Anadolu'ya saldrp Phrygia bakenti Gordion' yktklar bilinir. Kinyras. Kbrs kral Kinyras'n ad lyada'da geer: Troya savana katlmas iin Aga memnon ona Odysseus'la birlikte Talthybios'u gndermi, Kinyras da elli gemi yolla maya sz vermi, ama Akhalar aldatm: Bir gerek gemi donatm, krk dokuz tane de topraktan tekne yaptrp, hepsini denize in dirmi, krk dokuzu batm, yalnz bir gemi varabilmi Aulis'e. Ama bylece Kinyras s zn tuttu saylm. Kinyras Kbrs adasnn yerlisi deildir: Suri ye'nin Byblos kentinden gelmedir. Kendi ve

olu Adonis'le ilgili efsanelerin Fenike kay nakl oluundan da bu kmaktadr. Kinyras Kbrs'a gelince Paphos kentini kurmu, Kb rs kral Pygmalion'un kzn alm ve Ado nis'ten baka bir oluyla kz olmu. Tanr a Aphrodite'nin fkesini zerlerine eken bu kzlar birer yosma olmular: Kbrs'a ge len, giden yabanclara verirlermi kendilerini. Sonunda da Msr'a gmler. Kinyras efsanesinin en ilgin yn, onun kz Myrrha'ya (ya da Smyrna) olan dogad akdr. Bu aktan Adonis doar (Adonis). Ef sanenin baka bir dalnda Kinyras tanra Aphrodite'nin sayd ve sevdii bir kral ola rak gsterilir. Kbrs'ta bu tanrann kltn kurmakla kalmam, usta bir bilici ve mziki olarak adaya sanatlar ve uygarl da getir mi. Fenike'den gelme "kinnor" adl bir sazla (Kinyras ad oradan tremeymi) tanr Apollon'la yarmaya girmi ve Marsyas gibi tanr nn gazabna uram. Kinyras Kbrs adasnda bakr madenlerini ortaya karan, tun ilemeciliini kuran ve adaya ilkadaki zenginliini kazandran kral olarak geinir. Aphrodite onu sevdii iin uzun mrllk balam, Kinyras da 160 yama kadar yaam. Kirke. Byc tanra Kirke tpk Kalypso gibi Odysseus'un servenlerinde balca rol oynayan kiilerdendir. Gne tanr Helios'la Okeanos kz Perseis'ten dogmadr denir ki mi efsanelerde, kimine gre de Hekate'nin kzdr ve bycl ondan almtr. Kirke yalnz Odysseia'da deil, Argonaut'lar desta nnda da sz konusu olur, Kolkhis kral Aietes'in ve Giritli Minos'un kars Pasiphae'nin kz kardeidir (Tab. 8). Efsaneler Kirke'nin Aiaie adasnda oturduunu belirtirler. Bu adann nerede olduu az ok belli, nk bu gn de italya'nn Sardunya karsndaki Etruria kylarnda Capo Circeo diye anlan bir yer var, ama bu bir ada deil, bir burundur. "Aia", "gaia" yani toprak anlamna geldiine gre, efsanenin bu konuda bu kadarck yanl mas doaldr. Aiolos'un adasndan kovulduktan, yamyam Laistrygonlara epey kurban verdikten sonra Odysseus'a arkadalar Kirke'nin Aiaie ada sna varrlar( d X, L35 vd.):

Gide gide Akile adasna nardk sonunda, orada Kirke otururdu, gzel belikli, insan sesli korkun tanra... Odysseus arkadalanna besi salamak iin ava gider, kt tepeden Kirke'nin kon.agn grr uzakta, duman ttmektedir sk all gn, ormann tesinde. Korka korka birka arkadan gnderir oraya. Balarnda Eury lokhos vardr (Od. X, 210 vd.). Odysseus'un arkadalar danya arrlar Kirke'yi, oysa tanra onlar ieri alr, yalnz Eurylokhos kukulanp darda kalr. Sonra da olan olur Odysseus'un arkadalarna: Kir ke'nin onlar domuza dntrmesini yle anlatr Homeros (Od. X, 232 vd.): Tanra onlar ieride tahtlara, iskemlelere oturttu, peynir, sar bal ve arpa unu ezdi Pramno; arabimi . saraa korkun ilalar kartrd bsbtn unutsunlar diye baba topran. Verdi onlara bu ikiyi, onlarda hemen d ikiller, onlar diker dikmez ikiyi, Kirke hepsine deneiyle vurdu ve kapatt yoldalarm domuz alma. imdi onlar tpk domuza benzemilerdl balar ve sesleri, kllar vegvdeleriyle, ama akl vard gene ilerinde eskisi gibi. Alar, szlar halde onlar kapad oraya, att nlerine kayn kozala, palamut, kzlck yemii, hep yedii eylerdi bunlar yerde srnen domuzlarn. Tanr Hermes Odysseus'un yardmna ko ar; byc Kirke'yi nasl alt edeceini syler ona: Kirke ona zehirli arab iirecegi anda, iine tanrnn onun iin kopard "mal" di ye sihirli bir bitkiyi atacak ve klcyla saldrp tanray alt edecek, kendisine ve arkadalar na bir ktlk yapmayacana ant iirecektir. yle olur, Kirke Odysseus'un gc karsn de aakalr, gzelliine, erkekliine vurulur ve onu yatana aldktan sonra, yoldalarm da insan klna sokar. Odysseus bylece Kir ke'nin konanda bir yl kalr, yiyip iip kayli srmekte, Kirke de tpk Kalypso gibi onu kendine koca etmek hevesiyle yanp tulu. maktadr. Ne var ki Odysseus'un arkadalar onu uyarrlar, yurda dnmek gerektiini hatrlatrlar ona. Kirke raz olur, ama nce l

ler lkesine gidip Teiresias'n ruhuna dan masnn gerektiini bildirir. Bundan sonra Odysseus'un Hades yolculuu anlatlr (Od. X, 307'den XI sonuna dek). Dnte Odysseus gene Aiaie adasna urar, bu kez, Kirke ona ilerdeki yolculuun nasl dzenlenmesi gerektiini, Seirenlerden, Skylla ve Kharybdis'ten nasl korunabileceini bildirir. Kirke' nin szleri tpatp doru kar ve Odysseus sonunda selameti byc tanrann tleri ne borlu olur. Kirke'nin kimlii ve nitelikleri stnde bil ginler ok durmu, dnmtr. Kirke'nin yeri, yurdu besbelli ki talya'dadr, bugn Capo Circeo'nun bulunduu blgede Roma alarnda Feronia adl tanraya tapld g rlr. Bu tanrann "feri" yani vahi hayvan szcnden treme ad, vahi hayvanlar dizgine alan tanra anlamn tar. Bu Fero nia ile Kirke arasnda balant kurmamak ola naksz. Blgenin Etruria yani Anadolu'dan gelme Etrsklerin yerletii yer olduu da ak la getirilirse, Kirke'nin, daha sonra da Feronia'nn Anadolu'nun Ana Tanras Kybele ile ilikisi gze arpar. Kirke-Feronia, Artemis-Kybele gibi doaya hkim, hayvanlar ev cilletirip arabasna koan tanrsal varl sim geler. Bu tanra diidir, diilik, dourganlk ve bereket kavramn erkei boyundurua al mak, bylemek, herhangi bir hayvan haline getirmekle aa vurur. Motifleri Ana Tanra kltnn zelliklerini andran Kirke efsanesi Odysseia'da sz geen baka temalarda ol duu gibi peri masal, enisi de tar. Btn bu eler Ana Tanna'nn kiilii ve yaygnl tam bir aydnla kavuaca zaman gere ince deerlendirilebilecektir. Odysseia'dan sonraki efsanelere gre Kir ke'nin Odysseus'tan birok ocuklar olur, bi ri Telegonos, teki de Latinos'tur derler. Telegonos'un talya'da TuSculum ehrini kurdu u, Latinos'un da Latinlerin atas sayld he saba katlrsa, Kirke-Odysseus macerasnn talya efsanesince ne kadar benimsendii g rlr. Kleio. Ad, kutlamak, vmek anlamna ge len "kleio" fiilinden tremi olan Kleio (ya da Klio) Musalann biridir. nsanlarn unutulma mas gereken nl, anl eylemlerini dile ge 178

tirdii iin, tarih alan ona ayrlm, tarih ya zarlarn esinleyen peri saylmtr. Sa elinde boru, ya da gitar bulunur, kahramanlklar di le getirir bunlarla; kimi resimlerde elinde bir klepsydra, yani su saati vardr, olaylarn ak n lmeyi simgeler. Kleobis. Arabay ekecek ineklerin olmad bir gnde, Argos'taki Hera tapna rahi besi olan anneleri Kydippe'nin arabasn, 45 menzil uzaktaki tapnaa kadar, Kleobis'le Biton gtrdler. Kydippe, tanradan, oul larna, insanlar iin en iyi eyi balamasn diledi. Hera da bu dilei yerine getirerek iki olan uyuttu, ylece ldler. Argoslular iki kardein heykelini Delphoi'ye adadlar. Bu yk Herodotos'un Tarihinde (I, 31) an latlmtr. Atinal Solon zenginler zengini kral Kroisos'a konuk gidince, Kroisos ona bu dnyada en mutlu insann kim olduunu so rar. Solon ilk olarak yurdu iin can veren Tellus'u saydktan sonra ikinci rnek olarak da Kleobis'le Biton'u gsterir. Klotho. Zeus'le Themis'in kzlar olan kader tanralar Moira'larn biri. Ad bkmek, do kumak anlamna gelen Klotho hayat ipliini bken tanra saylrd (Moira'lar). Klymene. Okeanos'la Tethys'in kz. Bir kaynaa gre apetos'la evlenip Atlas, Prometheus, Epimetheus ve Menoithios'un ana s olmutur (Tab. 3). Klytaimestra. Ad Klytaimestra ya da Klytaimnestra olarak geer. Tyndareos'la Leda'nn kzdr. Leda kuu kuu haline girmi tanr Zeus'la birletikten sonra, iki yumurta dourmu derler, birinden Helena ile Polydeukes, brnden Klytaimestra ile Kastor k m, Helena ile Polydeukes Zeus'un dlleri, Klyaimestra ile Kastor lml Tyndareos'un ocuklarym (Tab. 12). Klytaimestra mythos'ta Helena kadar esiz bir rol oynar, su ileyen, adam ldren, k tye varan yollarn hepsini deneyen kadn olarak yazarlar sonsuzca esinleyen bir tip ni teliini kazanmtr. Benliinde zt duygularn arpt br trajik kiiler gibi Klytaimestra' nn da destanda pek ad gemez, sz edilse de iledii sulann asl etkeni olarak gsteril mez, Klytaimestra a Aigisthos'un elinde

bir aratr. Ancak tragedya ledir ki, Klytaimestra zgr bir kiilik kazanr ve dram daha derin, iindeki kart duygularn arpmas daha karmak olduundan Aigisthos-Klytaimestra ikiliinde ba rol alr. Tragedya ya zarlarndan Aiskhylos da, Sophokles de, Euripides de Klytaimestra tipini kendi grleri ne gre sonuna kadar ilemekten geri kalma mlardr. yle ki Klytaimestra nicelik ve nite lik bakmndan da efsanenin en gze arpan kiilerinden biri olarak karmza kar, yani rol oynad tragedyalar hem ok, hem de bu tragedyalarda oynad rol biricik ve esizdir. Btn bu tragedyalar bir bir ele alamayaca mza gre, hepsinin birden esinledii Klytai mestra tipini zetlemeye alalm. Klytaimestra'nn iinde balca yeri tutan duygu, ada bir grle nitelenecek olursa, kskanlk diye adlandrlmaldr. Klytaimestra mrnn bandan sonuna kadar kskanlkla kvranm durmu, onu sua iten duygu da bu kskanlk olmutur. Helena'nn ikizi olmakla balar bu kompleks; geri Agamemnon'la ev lenmeden Klytaimestra'y baz efsaneler Tantalos'la evli gsterir, bu Tantalos Thyestes'in oludur (Tab. 15). Agamemnon bu Tantalo'u da, ocuklarn da ldrr, Klytaimestra'nn kardeleri Dioskur'larn saldrsna u raynca Klytaimestra ile evlenmek zorunda kalr. Uursuzlukla balayan bu evlenme son suz bir kin ve su zincirinin birinci halkasdr. Agamemnon'la Klytaimestra mythos'ta geinemeyen, birbirini sevmeyen iftin ta kendisi dir. lyada'da bile krallar kral tutsa Khryseis'i meru kars Klytaimestra ile bir tutmak cretini gsterir (l. 1,112 vd.): Dorusunu isterseniz, asl karm Klytaimestra'dan stn o kz, ondan aa deil yaps, boyu bou, akl, fikri yerinde, stelik ev kadn. Khryseis'ten daha gl bir kuma da karr karsna: Troya'dan Kassandra'y sarayna getirince, Klytaimestra'ya ona iyi davranma sn tler. Kadnl bylece hor grlen Klytaimestra ister istemez kendini kardei Helena ile kyaslar, kadn ve e olarak bunca markl olan Helena'nn hi ceza grmedi ini, onun yznden kendi bana bunca be lalar geldiini yana yakla dile getirir.

Ama Klytaimestra'nn kocasna olan asl hnc kadn yznden deildir. Onu koca, az daha evlat katili yapan kz phigeneia'nm kurban edilmesidir. Bunu Agamemnon'a bir trl affedemez. Bu yzden duyduu kini br ocuklarna da bulatrr: Elektra'dan, Orestes'ten nefret eder. Elektra anasyla sert tartmalarndan Klytaimestra'nn ileri srd bu phigeneia olaynn, aslnda sululuu nu rtmek iin bir bahane olduunu yzne vurur. Gerekten de tragedyann sahneye koyduu Klytaimestra yreinde en ufak bir analk duygusu olmayan bir kadndr, Orestes'e anana kyma diye yalvarr, ama onun ld haberini alnca tanrlara kran adak lar adayacak kadar sevinir. Tragedyalarn bazlar Agamemnon'un l drlmesinde Klytaimestra'y asl fail olarak gsterir, kiminde de Mykene'de yalnz kald iin Aigisthos'un zorlamasna dayanamayp kendini veren ve nn elinde bir ara gibi kullanlan bir zavall kadn pozundadr. Klytai mestra'nn ilgin ve karmak tipinin tamam bir portresini okumak iin Aiskhylos'un "Agamemnon", Sophokles'in "Elektra", Euripides'in "Elektra" ve "Orestes" tragedyala rn okumak gerekir. Kodros. Poseidon'un soyundan olan efsanelik Atina kral. Krall srasnda Atina Peloponez'lilerin saldrsna uram, Delphoi kehaneti de Peloponezliler Atina kraln ldrrlerse zafer kazanacaklarn bildirmi. Bunu haber alnca Kodros hayatn yurduna feda etmeye karar vermi ve dilenci klna gire rek ehirden dar km. ki dmanla kar lam ve onlarla kavgaya tutumu, birini l drm, brnn eliyle de vurulup lm. Atinallar iin farkna vararak lsn Peloponezlilerden istemiler. Onlar da kral ldr dklerini anlayarak saldrdan vazgemiler. Kodros'un mezar tarihsel alarda Atina kaplarnn birinin nnde gsterilirmi. Kod ros ldkten sonra Atina tahtna olu Medon km. Kk olu Neleus da Miletos'a g m (Neleus 2). Koios. Uranos'la Gaia'nn olu, Titanlardan biri (Tab. 4). Erkek kardeleri Okeanos, Hyperion, apetos ve Kronos'tur, kz karde

leri Theia, Rheia, Themis, Tethys, Mnemosyne ve Phoibe'dir. Koios'la Phoibe evlenirler, iki kzlar olur: Leto ve Asterie. I simgele yen gksel varlklan meydana getiren Koios' la Phoibe Apollon ve Artemis'in atalardr. Kokalos. Sicilya'da Kamikos (sonradan Agrigentum olur) ehrinin kral. Daidalos hava ya uarak Girit'ten kat zaman Kokalos'un yanna snm ve saklanm. Minos da Dai dalos'u aramaya kp Sicilya'ya vardnda usta yapcy bulmak iin bir dzene bavur mu: Bir iplikle bir eytanminaresi alm, ipli i bir ucundan br ucuna geirmesini baa rana dl vereceini bildirmi. Kokalos daya namayp bunun zmn Daidalos'a sor mu, o da iplii bir karncaya balayp karn cay eytanminaresinin iinden geirtmek ge rektiini sylemi. Kokalos bu zm Minos'a bildirince, Girit kral Daidalos'un bura da saklandn anlam, Kokalos'u konuunu teslim etmeye zorlam, ne var ki Kokalos ko nukluk kurallarn inememek iin kzlarna Minos'u ldrmelerini buyurmu, onlar da kraln stne kaynar su dkerek lmne se bep olmular (Daidalos). Kokytos. niltiler rma anlamna gelen Kokytos ller lkesinde akan ve Akheron'a dklen bir rmaktr. Odysseus yeralt lkesi ne inecekken, byc tanra Kirke ona Hades haritasn yle izer (Od. X, 508 vd.): Ama getiin zaman Okeanos'u geminle, orada Alakky var ve Persephone'nin koruluu, uzun uzun kavaklar greceksin, ksr stler, derin anaforlu Okeanos'un kysnda ek karaya gemini, sonra k yola, Hades bataklarna doru, orada Akheron, Pyriphlegeton ve Kokytos akar, Styks'ten gelen sular da dklr oraya. Odysseus yeralt dnyasna inmek iin u kuru orada kazacaktr. Pyriphlegeton adn dan da belli olduu gibi (pyr ate demek) kay nar sulu bir rmak olduu halde, Kokytos'un sular buz gibi diye tanmlanr. Komaitho. Bkz. Amphitryon.

Kore. Kore ya da Kora, gen kz anlamna gelir. Demeter'in kz Persephone'ye verilen ikinci bir isimdir (Demeter). Korinnos. Korinnos Troya'nm yerlisi bir ozanm. Homeros'tan nce ve Troya sava nn olduu sralarda llyada destann yazm. Yaz yazmasn da Palamedes'ten grenmimi (Palamedes). Homeros destanlarn yazmak iin onun eserlerinden esinlenmi. Korons. Lapith'ler kral Phlegyas'n kz, hekim tanr Askleplos'un anas (Asklepios). Korybant'Iar. Korybantes ve Kuretai diye yazn kaynaklarnda geen Ana Tanra'nn rahiplerini Euripides Bakkha'lar "tragedyasnda yle tanmlar: Ey karanlk diyar Kureta'larm. Girit'te Zeus'un doduu kutsal maaralar! Orada icat ettiler, benim iin, sorgutu mifer giyen Korybant'Iar embere gerilen deriyi. Orada kart cokun davul sesleri Pbrygia kavallarnn tatl nefeslerine. Korybant'Iar davulu Rhea anamza verdiler Bakkha'larm lklar arasnda gmbrdesin diye. Kureta'lar Giritli ana tanra Rhea'nn, Korybant'Iar da Phrygial ana tanra Kybele'nin rahipleridir. Burada iki ana tanrann ve onun hizmetinde bulunan efsanelik rahiplerin de birbirine kart grlr. Korybas Lydia ya da Phrygia dilinde ilkin Attis'e verilen bir addr. Kureta'lar ise Zeus efsanesin de rol oynayan cinlerdir. Topran oullar olduklar sylenir: Rhea Girit'in Lyktos magarasnda Zeus'u dourduu zaman onu Amaltheia adl nympha'ya teslim eder, Amaltheia da onu kei style besleyip by tr (Amaltheia), ama tanr bebein seslerini Kronos duyup da br ocuklar gibi Zeus'u da bulup yutmasn diye, Rhea ocuun evresinde Kureta'larm cokun rakslarla tun kalkanlarna vura vura grlt yapmalarn emretmi, bylece ocuun barmalarn tun sesleriyle boguyorlarm. Efsaneye gre Kureta'lar iki ya da dokuzmu. Sonradan Ze us, Kybele ve Dionysos tanrlannn kltleri birbirine karm ve Daktyl'ler, Korybant'Iar ve Kureta'lar, hepsi birden Ana Tanra

180

Kybele'nln kltne balanmtr. Bu rahipler Kybele ayinlerini ba dndrc rakslarla, barmalarla, flt, davul ve tef sesleriyle kut larlar, gmbrtl bir vecit iinde kendilerin den geerek "enthousiasmos" denilen duru ma girerek tanrya karmay salarlard (l)aktyller, Dionysos). Kottos. Uranos'la Gaia'nn yzer kollu ve ellier bal dev oullarndan birinin ad. (yes'le Briareus'un kardei (Yzkollular). Kanaos. Attika'nn ilk krallarndan biri. Kranaos da Kekrops gibi topraktan doma mi (Kekrops). Kekrops'tan sonra tahta kan o olmu ve Attikallara "Kranaos'lular", Alina'ya da Kranae denmi. Kranaos'un Atllis adl bir kz olmu. Attika blgesi bu kza gre adlandrlm. Kratos. Pallas'la Styks'in olu (Tab. 6), g ve kuvvet simgesi (Bia). Kreon. (1) Korinthos kral, ason'la Medeia efsanesinde rol oynar: olkhos'tan kovulunca ason'la Medeia Korinthos'a, Kreon'un yan na snrlar ve birka yl bar iinde yaar lar. Ama gnn birinde Kreon kz Kreusa (ya da Glauke)'yi ason'a vermeye kalkr, lason Medeia'y boayp Kreusa'y almaya raz olur. Medeia'nn korkun dram bu olayla balar: Byc kadn bu evlenmeye ses kar mayacak gibi olur, kumasna armaan olarak bir gelinlik gnderir. Kreusa gelinlii alr, gi yer, srtna geirir geirmez de cayr cayr yanmaya balar. Yanna varp onu kurtarmak steyen Kreon da ayn atele tutuup yanar (Medeia). (2) Menoikeus'un olu Kreon, okaste'nin kardei ve Thebai kral Laios'un kaynatasdr (Tab. 19). Ad Oidipus efsanesinde geer: Oidipus Thebai'den srlnce ehre kral olur. Oidipus'un lmnden sonra oullan Eteokles'le Polyneikes savaa tutuunca, Kre on Eteokles'in tarafn tutar, Polyneikes'i e hirden srer. Antigone dramnda byk bir rol oynar ve doann kanunlarn hesaba kat madan devlet kanunlarn yrrle koymaya alan yneticinin iflasn simgeler (Antine, Oidipus, Halmon).

Kre. Giritlilere adn veren kurucu kahra man. Bir efsaneye gre tanr Zeus'la Ida da nn bir nympha'sndan domutur, baka birine gre de Girit toprandan domu ve Girit'in ilk konuklan Eteokretes, yani gerek Giritlilerin atasdr. Zeus bebekken babas Kronos'un elinden kurtarlmak iin Girit'e b raklnca Kre adada hkm srmekteydi ve Zeus'u koruyan o olmutur. Minos'tan ok nce Girit'e yasalar vermi ve uygarlk getir mitir. Efsanenin biri Kres'i, Girit'i her trl karmaya kar koruyan Talos adl robotun babas sayar (Talos). Kretheus. Aiolos'la Enarete'nin olu. Tyro ile evlenir ve Aison'u dourur (Tab. 22). Kretheus, Tyro'nun tanr Poseidon'dan olan Neleus ve Pelias adl oullarn evlatla alr. Kretheus, lason ve Pelias'n ehri olan lolkos'un kurucusudur (Tyro, Pelias). Kreusa. (1) Atina kral Erekhteus'un kz, on'un anas (lort). (2) Troya kral Priamos'la kars Hekabe'nin kz, Aineias'n kars (Tab. 17). En es ki destanlarda Aineias'n karsnn ad Kreusa deil, Eurydike'dir. Vergilius Aeneis desta nnda Kreusa'nn Troya'nn ykld ve Ainei as'n babas Ankhises'le olu Askanios'u ala rak ehirden kat gece bir tanra (Aphrodite ya da Kybele) tarafndan karldn an latr. Aineias karsn aramak iin ehre geri dndnde, Kreusa'nn grnts karsna kp yeni bir yurt kurmaya gitmesi gerektii ni bildirir (Aineias). Krinis. Mysia ehri Khryse'de bulunan Apollon Smintheus tapnann kurucusu. Ilyada'da Agamemnon'un tutsak tuttuu kz Khryseis'i almaya gelen Khryses bu tapna n rahibidir. Tapnan kurulmas efsaneye gre yle olmu: Krinis gnn birinde Apol lon tanrnn fkesine uram, bu yzden de evi bark, tarlas, topra, nesi varsa sanla rn saldrsna uram. Sandan geilmiyor, sanlar her eyi kemirip yok ediyormu. Ama tanr bir gn yeryzne inecek olmu, Krinis'ln srlerine bakan obana konuk ol mu ve ondan ok memnun kald iin bl geyl sanlardan temizlemeye karar verini', oklaryla hepsini ldrm, bir yatdan da

Krinis'e Apollon Smintheus'a bir tapnak dik mesini buyurmu (Apollon Smintheus). Krios. Uranos'la Gaia'nn olu, Titanlardan biri. Eurybie ile birleir ve Astraios, Pallas ve Perses'i meydana getirir (Tab. 4). Kritheis. Ozan Homeros'un anas saylan efsanelik kii. Kritheis Ege blgesinin bir nympha'sym, zmir'de akan Meles rmay la sevimi ve birlemelerinden Homeros meydana gelmi. Baka bir efsaneye gre, Kritheis Kyme'li (zmir'in gneyinde Namurt) bir adamn kzym, bu adam lrken kzn kardei Maion'a brakm. Kritheis amcasn brakp Phemios adnda bir zmirliye kam, bir gn de Meles rmann kysnda amar ykamaya gitmimi ki Homeros'u dourmu. Bu efsane koca ozana verilen Melesigenes (Meles'ten dogma) adnn nereden geldiini anlatmaya yarar. Efsanenin baka bir anlatmnda Kritheis adal bir gen kzdr, Musalarla iliii olan bir cinle sevimi, ama sonra da korsanlar tara fndan karlp zmir'e gtrlmtr. Lydia kral Maion onunla evlenmi, Kritheis de Me les rmann kysnda Homeros'u dourup hemen sonra lmtr. Her iki efsanede de Maion adl birinin sz konusu edilmesi zel likle Latin airlerince Homeros'a verilen Maionides, yani Maion olu, ya da Maionial (Lydial) ek adnn aklanmas yaplyor. Kronos. (1) ADI. Kronos adnn zaman anla mna gelen "khronos" szcyle aslnda hibir iliii yoktur, ama sonraki efsane ve aklamalara gre bu iki kelime bir tutulmu ve Kronos tanrnn zaman, zamann akn, geiini simgeledii ileri srlp, imgelerinde elinde bir trpanla gsterilmitir. Oysa efsa nesinden grlecei gibi Kronos'un bu yoru mu bir zorlama rndr. (2) DOUU. Uranos'la Gaia'nn son oul lar Kronos Titanlar soyundandr ve babas Uranos'u erkeklikten yoksun etmekle birinci kuak tanrlarnn egemenliine son verip, ikinci kua baa getirmitir (Tab. 4), (Uranos, Gaia, Aphrodite). Be erkek titan ve al t kz titan'n douundan sonra Kronos'un dnyaya geliini Hesiodos yle anlatr (Theog. 137 vd.):

Bunlardan sonra Kronos geldi dnyaya, o art dnceli tanr, en belals Toprakoullarnn. Ve Kronos di biledi yldzl babasna. Kronos'tan sonra Toprak Ana Kykloplar ve Hekatonkheir'leri dourduu halde, Uranos hepsini gn na kar kmaz Gaia'nn karnna gerisin geri tkamakta, bylece onu inim inim inletmektedir. Gaia bir dzen kurar ve o dzeni olu Kronos eliyle gerekletirir. 3. EFSANELER. Kronos'la ilgili iki efsane de Hesiodos'un Theogonia'snda anlatlmak tadr. Homeros destanlarnda ad geer, Zeus'la Hera'ya soyad olarak Kronides (Kro nos olu) denir, Kronos'un Zeus eliyle yeralt na kapatldna da deinilir, ama efsane ola rak anlatlmaz. Uranos, Kronos, Zeus efsane sinde iki kez grlen babann ola bask ya pp olun ayaklanmas ve babasn alt ederek egemenliini elinden almas temas, hele do an varlklar yutmak gibi ilkel motiflerle Yu nan mythos'una dardan katlm elerdir. Kayna gneydou Akdeniz evresinde bu lunan bu efsanelerin Yunanllara Fenikeliler yoluyla getii sanlr. Homeros'un tonya'snda bunlar bilindii halde pek tutunmadg da destanlardan belli olmaktadr. Hesio dos'un etki altnda kalarak uzun uzadya an latt bu masallar Yunan mythos'unda tek rnek olmak bakmndan daha da ilgi ekici dir (Theogonia). Kronos'un, anas Gaia'nn eline verdii e lik trpanla babas Uranos'un hayalarn kes mesi tanr kuaklar arasndaki ekimenin ilk aamasdr (Theog. 154-210). Uranos'un er keklik aygtndan akan kanlardan Erinys'ler (Erinys) ve spermasndan da Aphrodite (Ahrodite) do^ar. Hesiodos'un Theog. 453506'da anlatt Kronos-Zeus ekimesi Zeus maddesinde ele alnacaktr. Kronos'un Philyra ile birlemesinden at adam Kheiron domu (Kheiron). Baka ef sanelerde de Hephaistos, ya da Aphrodite'nin babas olarak geer. Orfik tarikat geleneinde Kronos Zeus'la barm ve Mutlular Adalarnda yaar gibi gsterilir. Bu kaynaklara gre Kronos yery znde iyilii ve bereketi kuran ilk tanrdr. Onun egemen olduu ag Altn ana rast

lar. Hesiodos'un da anlatt alar Efsanesi Kronos'la ilikili olarak zellikle Roma'da tu tunmu ve Saturnus a stne efsaneler bir ok airleri esinlemitir (Soylar Efsanesi, Sa turnus). Ksanthos. Kula at anlamna gelen Ksanthos Akhilleus'un lmsz atlarndan biridir. Patroklos'la Hektor arasndaki savaa Balios'la birlikte katlr (Balios) ve Patroklos l dkten sonra alar. Akhilleus'a Hektor'la sa vanda da yardm eden bu lmsz at dile gelerek efendisine yaknda leceini bildirir (Akhilleus). Kreta'lar. Bkz. Korybant'lar. Kyane. Irmak tanr Maiandros'un kz, Kaunos'la Byblis'in anas (Byblis). Kybele. Tarih ncesinin en gerilerinden tek tanrl dinlerin yerletii dnemlere kadar uzanan ve Akdeniz yresini kapladktan son ra, bir yandan kuzey lkelerine, te yandan Asya'nn ilerine dek yaylan, birok ulus, uy garlk ve kltrlerde deiik adlarla anlp hep ayn prototipe indirgenebilen Ana Tanra di ninin kayna Anadolu'dur. Bu su gtrmez gerek gn getike daha belirgin biimde gzmzn nne serildii halde, klt dal budak salm bu tanra figrnn deindii bilim dallar o kadar oktur ki, aratrmalar bir tek ilgi merkezinde toplamak, elde edilen verilerle bulgular bir adan inceleyip deer lendirmek yepyeni denebilecek bir uratr. Ana Tanra dinini aydnlatmak bugn arkeo loji, tarih, din tarihi, mitoloji ve sanatla yazn tarihinin katk grevi olmaldr. Btn bu kollarn abas bir araya geldikten sonradr ki, Ana Tanra'y gereince, gereklere uy gun olarak tanyabileceiz ve anlayabileceiz. Son yllarda konuyu en ok aydnlatan bi lim dal arkeoloji olmutur. atalhyk ve Haclar'da yaplan kazlar Ana Tanra fig rnn !. . 6500-700 yllarna kadar uzand n ortaya koymutur. Smer'den de nceki bir kltr an yanstan bu tarihler Ana Tanra'nn Anadolu'nun yerlisi olduunu aa vurmaktadr. in en tuhaf ve dnd rc yn de Ana Tanra yontularyla bir srada alalhyk'te bulunan izgi motifleri

nin Anadolu'nun geleneksel halk sanatlarn, rnein bugn bile yaayan kilim motiflerini yanstmasdr. Yontularn heykel, figrln ve idol biiminde olanlarna gelince, bunlar ya zn kaynaklarndaki Ana Tanra tanmlarna tpatp uymakta, ok sonralar tarihsel alar da anlatlan efsanelerini bile dile getirmekte dir. Oturmu durumda, kaim kalal, gbekli, dolgun memeli bir tanra, kollarnda ok da ha ufak boyda bir erkek figr tamakta; bu figr gsne yapm, stne trmanm gi bidir. Bu erkek, Tanrann hem ocuu, hem sevgilisidir, ilerde efsanesi anlatlacak Attis'in ta kendisidir. Oturmu, ya da dour mak pozunda olan tanra ise iki yanndaki iki aslana dayanmaktadr. Tpk ok sonraki heykellerinde grlecei gibi, "potnia theron" yani hayvanlarn kraliesi, doa stne sonsuz egemenliinin bir simgesi olarak asla n yanndan ayrmamaktadr. Kaln kala, meme, karn altnn bir gen biiminde be lirtilmesi gibi motifler anal ve diilii simge lemek bakmndan Kybele'den Artemis'e k< dar byk ana tanra imgelerinde bulunmak tadr. Bir de arkeolojinin daha deinmedii, top rak stnde olduklar iin belki hi deinme yecei Kybele antlar vardr ki, ilkada Phrygia diye tannan blgede yaygn bir ala na dalm kr tapnaklardr. Eskiehir'le Af yon arasnda ulam zor bir yredeki bu ant lardan en ok tannan Yazlkaya diye anlan Midas antdr. ou ormanlarda, yeillik ara snda bir kayaya yaslanm olarak, ya da dz lkte birka basamak stne kurulmu olan bu antlar birer cepheden ibarettir. gen bi iminde bir at, altnda bir ta duvar, duvarn iinde de okluk bir ni oyulmutur ve nile rin kimisinde ayakta bir tanra heykeli grl mektedir. Tapnaklarn bazlarnda tanra heykelinin iki yannda n bacaklarn tanra ya dayam iki aslan vardr, tanrann da, aslanlann da seks yerleri zamanla anmtr. Buraya Ana Tanraya tapnmaya gelen dua clarn Kybele'nin simgeledii bereket ve do urganlktan pay almak iin seks yerlerine dokunup onlar andrdklar bellidir. Ev bii mindeki bu basit tapnaklar Phrygia'da Kybele dininin kentler dna da tatn, btn
doaya yayldn gsterir Bu cephe tap

naklarnda dikkati eken bir nokta bunlarn Lykia'daki kaya mezarlarna ok benzemele ridir. stanbul niversitesi Film Merkezince evrilmi olan bir belgesel filmden tandmz bu Kybele antlarnn arkeoloji buluntularyla ve baka blgelerde rastlanan buluntularla karlatrlp deerlendirilmesi Ana Tanra dinini aydnlatmaya yarayabilir. Sz geen filmin asl deeri de Ana Tanray atalhyk'ten Roma ana kadar her eit ant ve imgeleriyle ortaya sermekle kalmayp, Ana dolu halk trelerinde bu inantan kalma iz ve etkileri de ortaya koymaya almasdr: Phrygia rma Sangarios'un kaynanda; su ya iek ve zellikle meneke atmakla kutla nan Attis,, yani bahar enliklerinden bugn de bir eyler kalmtr. Kybele'nin tapm mer kezlerinden olan Manisa'daki Mesir bayram ve bu bahar bayramnda camiden aaya halka bereket ve dourganlk salayan ma cunlarn atlmas Anadolu'nun yerlisi olan bir inancn sregelmesi olabilir. Yukarda szn ettiimiz bilim kollarnda ibirlii ve daha de rine giden kyaslamak aratrmalar bu alanda ok yararl olabilir. Yazl kaynaklarmza gelince, Kybele gerek iir, gerek dzyazyla en ok sz edilen tan ralardan biridir. Bu alanda bilgilerimiz Yu nan yazarlarndan ok, Roma yazarlarndan gelmedir. (1) ADLARI VE SIFATLARI. Hibir mitoloji de hibir tanr Ana Tanra kadar eitli ad larda adlandrlmamtr. Bu ad ve sfat oklu u Ana Tanrann kayna Anadolu'da ol mak zere uluslarst bir nitelik kazandn kantlamaya yeter. Kltepe tabletlerinde ad na Kubaba olarak rastlanr, Lydia'da ad Kybebe, Phrygia'da Kybele olarak geer, Hi tit kaynaklarnda Hepat diye adlandrlr. Ko mana Pontika (Tokat blgesinde Gmenek) ve Kayseri yresindeki Komana Kappadokika (Kemer) kentlerinde ad ok eski bir Ana dolu ad olan M'dr. Smer'de Marienna, Hitit'te Arinna, Msr'da sis, Syria'da Lat, Girit'te Rhea, Efes'te Artemis, talya'da Ne mi gl blgesinde Vens, Ana Tanrann aldr deiik adlardr. Ayrca baz yer adlarn dan reme sfatlara Yunanca meter, Latince mater szc eklenerek tanrann blgesel

nitelii de dile gelmektedir: Sipylene Sipylos (Manisa) dann, ldaia Girit'teki da ve Troya'ya hkim Kazdagnn, Berekyntia Sakar ya kysndaki eski bir kalenin, Steunene Aizani (avdarhisar) yresindeki Steunos (Kesikmagara) maarasnn tanras olduunu belirtir; bu sfatlar arasnda en yaygn olan da Dindi/mene addr ki Dindymos dann tan ras anlamna gelir. Anadolu'da ise Dindy mos adn tayan dag vardr, biri Phrygia' daki Murat da, br Mysia-Phrygia snrn daki Kapdag, ncs de tanrann en nemli merkezi olan Pessinus'a yakn Gnyz dadr. Pessinus da eski ad Justinianopolis olan Sivrihisar'n biraz gneyinde, Gordium'un gneybatsndaki Balhisar'dr. Ana Tanrann Pessinus'tan da daha eski bir tapm merkezi Komana ehridir, ya da e hirleridir. Tarih kaynaklarndan burada tap nlan tanrann imek, topuz ve ift azl baltayla simgelenen bir sava ve zafer tanr as olduu anlalr, Yunanllar bu tanray sava tanr Ares'in evresindeki Enyo ile, Romaliarsa Bellona ile bir tutmulardr. Bu nite liiyle Ana Tanra'nn kltyle Karadeniz blgesinde merkezlenen Amazonlarla ilikisi olduu sonucuna varlr ki, anaerkil bir toplu mun rn olan sava Amazonlar efsanele rin hepsi ister Artemis, ister baka adlarla anlan Ana Tanrann hizmetinde, ya da onunla ilikili olarak gsterir (Amazonlar, Artemis). (2) NTEL VE EFSANES. Btn bu isim ve sfatlardan anlald gibi, tanra doay btn canll, verimligiyle simgeleyen ev rensel bir nitelik tamaktadr. Toprak ve be reketin kaynanda olmaktan baka, her trl uygarln da etkeni olarak daha sonraki d nemlerde, Efes Artemis'inde grlen kuleli talar banda tamakla bir de meter turrita ya da turrigera (Lat. kuleli ya da kule tayan ana demektir) olur. Romallarn Magna Ma ter (Byk Ana) diye andklar tanra analk vasfn da yalnz insan alannda deil, doal ve evrensel bir ilke olarak canlandrr. Aslnda bir tek efsanesi vardr, bu efsanede hem tanrada analk kavramnn nasl anla ld dile gelmekte, hem de tapannn biimi saptanmaktadr: Tanra Attis (ya da Attes)

184

adl bir delikanlya tutkundur (Agdistis), onu Pessinus kralnn (kimi kaynaklarda kral Midas'n) kzyla evlenmek zereyken dn ye rinde birden karsna dikilerek ldrtr ve kendi kendini hadm etmesini salar. Attis kendi kestii hayalarndan akan kanla topra sular, bitkilerin fkrmasna yol aar ve bir am aacna dnr. Toprak-bereket efsanelerinin hepsinde, zellikle Adonis mythos'unda (Adonis) gr len bu lme-dirilme motifi, Kybele kltnde birtakm vecit, kendinden geme ve esrime hallerine kanmakta ve Ana Tanra tapmnn znde olan bir eit kurban treniyle gereklemektedir. Attis erkekliini keserek kendini nasl tanraya kurban ettiyse, Kybele'nin barahibi de kanl bir trenle kendi eliyle kendini hadm etmek zorundayd. Attis efsanesinde simgelendigi gibi, akan kan ve yitirilen erkeklik gc daha evrensel bir nite lik kazanarak bereket ve canlln daha geni bir alana, yani btn doaya gemesini sa lamaktadr. Gizemli cmbler, enlikler ara snda yaplan bu eylem gene Anadolu'ya z g ve baz tarikatlarda bugn baka biimde de olsa yaayan bir trenin ilk rneidir. (3) TAPIMI VE TARH. Yazl kaynaklar bi ze Kybele'nin Pessinus'taki tapm stne ay rntl bilgi verir. Tanraya orada bir idol bii minde tapnlrd. Bu idol bir "diopetes" yani gkten dt ileri srlen bir meteorit, bir kara tat. Pessinus'taki tapna siyasal g lerden bsbtn bamsz bir din merkezi ola rak ynetilirdi. Bu dinsel ynetimin banda iki barahip bulunur, bunlarn biri Attis adn tar, Megabyzos adyla anlan ikincisi dar dan gelme olmas art koulan bir yabancy d. Bu iki kral-rahibin Attis efsanesinde anla tld gibi erkekliklerini tanraya adam ol mas gerekiyordu. Galloi diye anlan br ra hiplerin de vecit halinde hadm edilmeleri t redendi. Phrygia'da yerli bir klt olduu b tn kaynaklardan belli olan bu rahip devleti zekligini bgeye gelip yerleen btn yne timlere kar korumutur. Gerek Komana'da, gerekse Pessinus'taki tapm merkezleri Hititlerin Anadolu'da kurduklar egemenlik dne minde byk Hitit kralyla iyi ilikiler kurmu, rahip krallar byk kraln siyasal ynetimini

tanmakla birlikte onun din merkezlerine ka rmasna hibir zaman izin vermemiimin Phrygia dardan gelme uluslarn iki kez sald rsna uramtr, biri . . 1200 yllarnda Friklerin, ikincisi 1. . 686 (ya da 676) sula rnda Kimmerlerin blgeye yaylmasdr. Her iki saldrda da Ana Tanrann tapm merke zi uluslarst niteliini koruyarak bamszl n ve din devleti olarak etkisini srdrmek yolunu buluyor. Ayn sre Efes'teki Artemision'da da grlr, onyal kolonistler din merkezine dokunmak yle dursun, burada egemen olan tanray benimseyip tapmn srdrrler. Friklerle tanrann kaynamas dikkati eken bir sretir: Ana Tanra klt nn yerli olup Phrygia blgesini ele geiren ve yreye adn veren ulustan ok daha eski olduu btn kantlardan anlald halde, tanra bu yeni siyasal gc ve etnik toplulu gu ylesine etkilemi ki, tarihe Kybele bir Phrygia tanras olarak gemiti. Phrygia krallarndan Midas'n da, Marsyas'n da Ana Tanra ile yakn ilikileri tarihe gemitir. Midas tanrann olu olmakla, Pessinus'taki tapnan kurmakla vnld. Kimmerler de Phrygia devletini ykar, ama Ana Tanra kl tn ortadan kaldramazlar. Tersine bu tapn daha ok Lydia yresine kaydktan sonra, Metragyrtoi diye anlan dilenci rahipler Akde niz evresine yaylr ve birer misyoner gibi davranarak Ana Tanrann mistik ve gizemli dinini drt bir yana tantrlar. yle ki Ana Tanra klt Phrygiallardan ok eski olduu halde, bu dini benimseyen btn lkeler onu bir Phrygia tanras olarak tanrlar. Nitekim Yunan ve Roma anda Kybele klt btn treleriyle Phrygia uygarlna zg bir belirti saylr. Klasik alarda Yunanistan'n ve Anado lu'nun drt bir yanna dalan Phrygia klele ri ve dilenci rahipleri hor grld oranda gizemli bir din ve kltnn temsilcileri olmak la sayg ve gpta ile karlanrlar, nk Phrygia evrensel bir dinin merkezi olduu ka dar Yunanllara yn veren bir sanatn, mzi in ve bir de yaam biiminin, klk kyafetin kurucusu, ncsdr. Phrygia uygarl Ege kylarn kapladktan sonra, Phokalallarla Fransa'ya kadar da yaylr, Marsilya'y kuran gmenlerin yeni yurtlarna tadktan trele-

rin arasnda bugne dek Fransa cumhuriyeti nin benimsedii Phrygia bal da yok mu dur? Phrygial olmak kltr bakmndan yet kin, stn olmak anlamna gelir ve bu Roma imparatorluu ana kadar sregelecektir. lyada'da Kybele'nin ad hi gemedii hal de, Phrygiallardan sz edilir: Bunlar Troya savanda Troyallara yardma gelir (l. II, 862): Askanios ynetir Phrygia'llar, uzak Askania'dan gelmilerdir onlar... Askania Limne hem Gemlik, hem de Bur dur glnn addr. Uzak Askania dendiine gre bu savalarn geldii yre Burdur bl gesi olsa gerek. Ana Tanra stne en zen gin buluntular salayan Haclar da Burdur'a yakn deil midir? Phrygiallardan kral Priamos kendisi de sz eder, Helene'ye anlatr (l. III, 184 vd.): Eskiden balk, bahelik Phrygia'ya gitmitim, atlar drtnal giden bir sr Phrygia'l grmtm... Ordular yaylmt Sakarya'nn kylarna. Amazonlar gelmiti hani, erkek gibi, ite o gn, aralarna sava orta almlard beni... Phrygia'nn bir Amazon saldrsna urama s, Priamos'un da Phrygiallarn yardmna komas anlaml, ama tlyada'dan sonraki me tinlerde Troyallarn Phrygial diye anlmas bsbtn ilgin ve dikkat ekici bir yndr. Bir kltr taycs olarak Phrygiallarn Troyallar da simgelemek iin kullanlmalar ne zaman ve nasl balar? Herhalde airler, zellikel tragedya yazarlar iir dilinde bu iki ulus adn kartrmlardr, ama bu olay sonradan ok nemli sonular dourmu, Roma'nn Aineas' kurucu ata olarak benimsemesiyle Phrygia uygarln da kltrnn kayna saym, Ana Tanrann da bu kltr gyle birlikte Roma'ya alnmasn salamtr. Magna Mater'in Roma'ya nakli din tarihinde ei ne rastlanmayan bir olaydr. Ondan nce Ati na Ana Tanray arm, kltn snrlar iine almakla geirdii bir bunalma are bu lunacana inanmtr: Peloponez sava de nilen iki byk Yunan ehrinin, Atina ile Sparta'nm amansz ve sonsuz savanda Ati-

na'llar Phrygia'nn Ana Tanrasn getirte rek ehirlerinde ona byk bir tapnak kur mular, onu Demeter'le birletirip bir devlet tanras olarak benimsemilerdir. O sralarda Delphoi tanrs Apollon'un rahipleri bu olay desteklemi olacak: Tanrnn khinleri, Sibylla'lar Anadolu'dan gelmeydi, iki tann ve iki din arasnda balantlar tarih ncesi alara dek uzanmaktayd (Sibylla). Gene Sibylla kitaplarnn nerisiyle Ana Tanra'nn Roma'ya getirilii derin siyasal sonular dourmutur. 1. . 204 ylnda Pessinus'taki meteorta trenle Roma'ya aktarl m ve Palatinus tepesine tapna kurulan Magna Mater'in erefine Megalensia denilen bayramlar kutlanmaya balamtr. Bu olay da kritik bir dneme rastlar: Roma Afrika se ferlerine kmak zeredir, imparatorluu kur maya yol aacak yaylma politikas yrrle girmektedir. O srada Roma'da bir ta ya muru olur, halk heyecana kaplr, yeni ve da ha kkl inanlara zlem duyulmaktadr. Magna Mater bu gereksinmeyi karlam ola cak ki, yeni dini kutlamakta airler az birlii ederler. Yeni efsaneler doar: Ana Tanra tan Tiber'den yukar tayan gemi birden karaya oturur, o srada Ana Tanrann sesi duyulur: Temiz, afif ellerle ehre alnmasn ister, derken Claudia Quinta adl bir kz orta ya kar ve tanraya yakarr, kirletildii, kz olan kz olmad ileri srlmektedir, tanra afifligini kantlamak iin gemisinin kendi eliy le ekilmesine izin versin. Gerekten de yle olur, Claudia halatlar eline alr ve gemiyi Ti ber'den yukar Roma ehrine kadar eker. Kybele'nin Phrygia'dan gelme tef, zil ve da vul gibi alglarla, cokun danslarla kutlanan trenleri, rahiplerinin hadm oluu, Attis ef sanesinin bu trenlerde ve gizemlerde yine lenmesi Roma airlerini ylesine etkilemi, esinlendirmitir ki, Kybele-Attis efsanesini konu edindikleri iirlerinde tanrann Galli adl rahiplerine atfla "galliambus" diye co kun bir vezin de uydururlar. Ama Ana Tanr a sanat ynnde r amakla kalmaz, Ana dolu'nun kaplarn amtr, yalnz uygarlk ve kltr merkezi saylan Anadolu'nun deil, btn dou Akdeniz evresinin. Roma ile Anadolu arasnda kltr kprs kurulmu tur, birka yl sonra Romal komutan Manlius

186

Sipylos eteindeki Magnesia'da (Manisa) Syria kral III. Antlokhos'u yenip Orta Ana dolu'ya ordusuyla ayak basnca Romallar Pessinus tapnann rahipleri cokun sevin gsterileriyle karlar. Bundan sonradr ki Ro ma Bergama kralln miras yoluyla elde eder ve Anadolu'ya egemenliini kurmakla blgede r ac bir dnemin balamasn salar. Denebilir ki Romallara dounun kap larn aan Anadolu'nun yerlisi ve simgesi olan Ana Tanradr. Onunla iliki kurup Bat ile Dou arasnda kpr atmak ve kltrnn yoksun olduu bir temeli kltr beii Anado lu'da arayp bulmak Roma'nn siyasal dehas na bir rnektir. Bata Augustus olmak zere imparatorlarn hepsi hi tkenmeyen bir z gelip Anadolu'dan almlardr. Esiz bir uy garlk ve kltr temeline oturtmay baardk lar kltrleri bylece hem talya'da, hem Anadolu'da gelitike gelimitir. Bunun sim gesi de binlerce yl ncesi gibi Roma'nn ege menlik anda da gene ayn tanra, hangi adla anlrsa anlsn, Anadolu'nun byk Ana Tanrasdr. Kydippe. Kleobis'le Biton'un anneleri, Hera rahibesi (Kleobis). Kydnos. Kilikya'da bugn Tarsus ay diye anlan rman tanrs. Ana tarafndan apetos'un torunu saylr. Kydnos'un Parthenios adl bir olu varm, Kydnos rmann denize dkld yerde bir ehir kurup ona Parthenia demi. Bu ehir bugnk Tarsus'tur. Kyklopes (Kyklop'lar). Trkeye "Tepe gz" diye evirebileceimiz Kyklop'lar tek yu varlak gzl devlerdir. Yunan mythos'unda bu yaratklarn trnden sz edilir: Biri Gaia ile Uranos'un oullar gksel Kykloplar, brleri Odysseia'da ad geen Polyphemos gibi Sicilyal Kykloplar, sonuncular da kay naklar Lykia'da bulunan duvarc Kykloplardr. Birinci trden Hesiodos Theogonia'da y le sz eder (Theog. 139 vd.): Sonra Toprak Kyklop'lar dourdu, azgn yrekli, Brontes'i, Steropes'i ve belal Arges'i (ki bunlar vermitir Zeus'a imekleri, yldrm}

Her bakmdan tanrya benziyordu burdur ama bir tek gzleri vard alnlarnda. Yuvarlak tek gzlerinden geliyordu adlar, zorlu, baarlydlar hep yaptklarnda. Uranos'un yeraltna kapatt bu devleri hemsoylar Yzkollularla birlikte yeryzne karr ve Titanlara kar savata silah arkada olarak kullanr. Hades'e grnmez klan bal, Poseldon'a da dili yabay veren bu devlermi. Kykloplar zerine baka efsaneler de anlat lr: Apollon Kykloplara dman kesilir, nk olu Asklepios insanlar lmden kurtaryor diye Zeus'un fkesine urar ve Kykloplarn yldmmyla ldrlr. Apollon batanr Ze us'a el kaldramad iin Kykloplar ldrme ye kalkr. Zeus buna kzar, bir an olu Apollon'u Tartaros'a atmay dnr, sonra bu kadar ar bir cezadan vazgeip onu bir yl iin srtma olarak Admetos'un yanna yol lar (Admetos, Asklepios, Apollon). Bu ef$8 nede Kykloplar lmsz tanrlar deil, lm l yaratklar olarak gsterilmitir. Sicilyal Kykloplar nce Homeros'un Odyi seia destannda, sonra da skenderiye iirindi sz geen yaratklardr. Odysseia bunlarn yerlerini, yurtlarn Homeros destanlarna z g kesinlikle belirtir: Kuzey talya ve Sicilya kylar ve adalar sz konusudur, nitekim Te pegz masallar oralarda tutunmu ve birok yerlere Tepegzlerin, zellikle Odysseia'da sz geen Polyphemos'un ad verilmitir (Polyphemos). Bu blgenin yanarda blgesi oluu, oralarda toprak altna kapatlan Tepe gzlerin demircilikle uraan birer cin olarak canlandrlmalarna yol amtr: Bunlar Hephaistos'un iliinde - tpk talya'da (XVIII) Akhilleus'un silahlarnn yapld blmdeki gibi - demir dverler, maden ilerler ve tanr lara silah yaparlar. Tek gzleri atein kar snda kor gibi parlar, kraterlerden fkran k vlcmlar onlarn rsnden frlayan atelerdir, yersarsntlar ve grltleriyle kendilerini bel li ederler. Odysseia'da bunun tam tersine Kykloplar hayvanclkla geinen, koyun ve keileri bol olan allarda, maaralarda yaa yan yamyam devler olarak gsterilir. Odysseus Kykloplar lkesinde ve zellikle Polyphemos'un maarasndaI yaad serveni en

ufak ayrntsna kadar anlatr (Od. IX, 105 -567). Duvarc Kykloplarsa Anadolu'da, Yunanis tan ve Sicilya'da iri talarla rlm kyklopeen denilen ne kadar sur varsa, hepsinin yap clar saylr. Bunlar ne cin, ne de tanrdr, ta rih ncesi alarda ehir kalelerini yklmaz, almaz ve alnmaz duvarlarla evirmek iin efsanelik krallarn, nderlerin emrine giren btn bir ulustur. Efsane Kykloplann yard myla surlarn yaptran krallar (Tiryns ehri iin) Proitos ve (Argos ehri iin) Perseus'tur. te yandan bu duvarc Kykloplann Anado lu'nun Lykia blgesinden gelme olduklar da efsanelerce belirtilir. Btn bu kantlar bu tek gzl devlerin yorumlanmasnda Hitit kabart malarnn gz nne alnmas gereini pek letirmektedir. Halikarnas Balks'nn ner dii bu gr tutarl grnmektedir: Tek yu varlak gzl devler Hitit kabartmalarnda profilden grlen kiiler olabilir, dev olulan ve ok iri duvarlarn yapclar saylmalar Anadolu'daki Hitit surlarnn kayaya oyulmu olmasyla aklanabilir. Kald ki efsane bu devarc devlerin Anadolu'dan gelme, da kaya lklarna mezarlar kazmakla n salm Lykia'dan gelme olduunu da ayrca belirtmekte dir. Bu sorunun efsane bakmndan da, Ana dolu ve zellikle Anadolu-Yunan ilikilerinin aydnla karlaca bir gelecekte zmle nebileceine inanyoruz. Kyknos. Kuu kuu anlamna gelen bu ad birok efsanelik kiilerin addr: (1) Poseidon'un bir olu. Efsanesi Troya'nn lyada'dan nceki olaylaryla ilgilidir. Troyahlardan yana olan Kyknos Akhalarn bo^az kylarna karma yapmalarna engel olmak istemi ve Akhilleus'la arpm. Ama babas tanr olduu iin Kyknos'un derisine silah ilemiyormu. Akhilleus onu kalkanla ite ite bir kayann altna kadar getirmi, ora da ezmeye alm. Poseidon da olunu bir kuu kuuna evirip kurtarm. (2) Poseidon'un Kyknos adnda bir olu da ha/varm, Troya'nn gneyinde, Bozcaa da'nn tam karsndaki bir ehrin kralym. Adann o zamanki ad Leukophrys'mi. Ana s bu Kyknos'u dourunca deniz kysna b rakm, bebei bir kuu kuu bytm.

Kyknos sonralar Laomedon'un bir kzyla ev lenir ve Tenes adl bir olu, bir de kz olur. Kars lnce Kyknos baka bir kar alm, ama vey annesi Kyknos'a iftira etmi, Kyknos da buna inanm, olunu bir sanda kapatarak denize atm. Tenes Bozcaada'ya km, sonralar adn vermi Leukophrys adasna. Kyknos bir sre sonra olunun su suz olduunu anlam ve iftiray yapan kar syla ona tanklk eden kavalcy gereince ce zalandrm, sonra da Tenedos adasna o luyla barmaya gitmi, ne var ki Tenes baba snn kyya balad ipi bir keserle kesip ge misini aa atm (Tenes). Efsaneye gre Tenedos adasna kavalclarn gelmesi de ya sak edilmi. (3) Tanr Ares'le Pelias'n kz Pelopeia'nn olu. Kyknos, zalim bir ekya imi, Delphoi'ye gelen yolcular durdurur, ldrr ve l lerini babas Ares'e sunarm. Apollon bu i ten bkm ve yiit Herakles'i Kyknos'la ar pmaya gndermi. Herakles ekyann hak kndan gelmi, ama Ares olunun cn al mak zere yeryzne inince, onu da kala sndan yaralayarak Olympos'a dnmeye zor lam. (4) Phaethon'un arkada Kyknos adl bir adam varm, Phaethon lnce yle gzel bir sesle at yakm ki Apollon tanr onu kuu kuuna dndrm. Kuu kularnn lmeden tmesi de ondanm. Kylabras. Lykial bir oban. Phaselis (Tekirova) ehrinin kurulaca yerde tarlalar var m, oraya ehir kurmaya gelen Lakios bu tarlalar tuzlu balk karlnda satn alm (Lakios). Sonralar Phaselis halk Kylabras'a bir tapnak kurmu, sunu olarak da tuzlu ba lk adarlarm Kylabras'a. Kyrene. Kyrene, Peneus rmann torunu olan Tesalyal bir nympha'dr. Pindos da nn eteklerinde srleri bekler ve yle gl kuvvetlidir ki, vahi hayvanlarla boy lr. Gnn birinde silahsz olarak bir aslanla d vp onu alt edince, gree tank olan Apol lon Kyrene'ye k olur. Hemen Kentaur Kheiron'a gidip bu kzn kim olduunu re nir ve Kyrene'yi altn arabasna bindirdii gi bi Libya'ya kanr. Orada Kyrene adn alan

188

bir altn saraya yerletirir. Kyrene'nin Apollon'dan bir olu olur, Aristaios adl bu ocu u Hera tanralarla Toprak Ana bytrler (Aristaios). Kythera'h. Aphrodite'ye verilen bir ek ad. Tanrann denizin kpklerinden dounca ilk vard yer Kythera adas olduu iin (Aphrodite). Kyzikos. Kapdag yarmadasnn bat ko yunda bulunan Kyzikos ehri (bugn Balkz) ilkada Marmara'nn en zengin ve ilek li manlarndan biriydi. Kurucusu Kyzikos'un ef sanesi Argonaut'lar seferiyle ilgili olarak anla tlr (Argonaut'lar). Kyzikos tanr Poseidon'dan tremi olan Dolionlarn kralym. Argonaut'lar ehre geldiklerinde kral, khin Merops'un kz Kleite ile yeni evlenmimi. Kyzikos Argonaut'lar iyi karlam, yedir mi, iirmi, yanlarna bol kumanya da vere rek ugurlam. Ne var ki Argo gemisi yola

ktktan sonra byk bir frtnaya (utulmu, gece vakti bir karaya varmlar, ne bilsinler ki oras az nce ayrldklar Dolionlarn lkesi dir. Dolionlar bunlar korsan sanarak saldr ya gemiler, kyasya bir sava olmu, sava a kral Kyzikos da gelip katlm ve ason'un elinden can vermi. Sabah olunca bir de bak mlar ki korkun bir yanlgya dm her kes. Argonaut'lar gn, gece yas lul mular Kyzikos'un lsne, sonra trenle gmmler onu. Bu arada Kleite kederinden asm kendini. Kyzikos'un kral olduu selin de ad verilmi Kieite'nin lmne nympha' lar o kadat alamlar ki, gzyalarndan bir kaynak fkrm, ona da Kleite ad verilmi. lgin bir nokta da u ki, Argonautlar efsane sinde Kyzikos'tan ayrlmadan nce gemicile rin ehre hkim olan Dindymos (Kapdag) s tne bir Kybele heykeli diktikleri ve frtnay ancak bu yoldan dindirebildikleri sylenmektedir.

L
Labdakos. Kadmos'la Harmonia'nn toru nu, Laios'un babas ve Oidipus'un dedesi (Tab. 19). Thebai kral olan Labdakos adn btn soyuna vermitir, Oidipus da Labdakos olu diye anlr. Labrandos. Labrandos Kuretalarn biridir. Arkadalar Panamoros ve Palaksos'la birlik te Karia blgesine gelir ve oradaki Labranda ehrine adn verir. Labranda bugn Selimi ye'nin biraz kuzeyinde Trbe adl bir kasaba nn yerinde bulunuyordu. Labyrinthos. Labyrinthos, sonsuz ve girift dehlizlerden meydana gelen bir yapya veri len addr. Msr'da bu eit yaplar yeraltnda maaralar kazlarak yaplrd ve okluk kral mezar olarak kullanlrd. Yunan mythos'un da bu kelime Girit kral Minos'un nl mimar Daidalos'a yaptrd ve iinde Minotauros'u saklad yap iin kullanlr. Labyrinthos ku ruluundan da anlald gibi Yunanca bir ke lime deil, Anadolu dillerinden remedir. Girit'e de oradan gelmi olsa gerek. Girit Labyrinthos'u yeraltnda deil, yer stnde yapl m bin bir oda ve koridordan kurulu aprak bir yapdr. Efsaneye gre Minotauros'u l drmeye giden Theseus'a Ariadne bir yumak iplik vererek onun Labyrinthos'a girdikten sonra yolunu armadan kmasn da sala mtr (Daidalos, Ariadne). Labyrinthos ad iki azl balta anlamna ge len ve Girit din ve sanatnda olduu gibi Ana dolu'da da izleri grlen "labrys" kelimesin den tremi olabilir. Lacrtes. Odysseus'un babas. Olu Troya savana gidip dnmeyince derin bir yas kap lar Laertes'in yreini, thake sarayndan ay rlr, gider balarnda herkesten uzak, oban lar ve bahvanlanyla birlikte yoksulluk iin de yaar. Odysseus'un ller lkesinde rastla d anas Antikleia oluna babas Laertes'in ne byk aclar iinde kvrandn anlatr (Antikleia). thake'de Laertes'in sz ge mez bile, saraydaki rezalete karmaz, mal nn, mlknn Penelopeia'nn taliplerince t ketilip yok edilmesine kar koyacak gte 190

deildir. Hele kars Antikleia da canna kyn ca Laertes canl bir cenaze oluverir. Penelopeia ona szde kefen dokur, her gn doku duu ve gece skt bezin Laertes'e kefen olduunu syleyerek talipleri oyalar. Odysse us dilenci klnda thake'ye ayak basnca ba basnn yrekler acs halini oban ba Eumaios'un azndan haber alr. Ama ona ancak talipleri ldkten sonra, Odysseia'nn yirmi drdnc ve son blmnde grnr. Homeros bu bulumay yle anlatr (Od. XXIV, 226 vd.): Odysseus yalnz babasn buldu bakml bahenin iinde, apalyordu ihtiyar adam bir aacn dibini, entarisi eski ve yamal vepimpisti, yamal sr derileri balamt bacaklarna, syrklardan korunmak iindi, dizlik yerine, ellerinde eldiven vard dikenler batmasn diye, banda da soua kar kei derisi bir takke, Odysseus onu ihtiyarlktan km, gnl byk bir yas iinde grnce dayanamaz, a lar. Kendini tantnca ihtiyar Laertes birden bire dirilir, gidip ykanr, temiz bir entari gi yer ve tanra Athene'nin yapt by ile bir den gleir, genleir. yle ki ithake halk taliplerin lmnden dolay almaya gelin ce, Laertes de olu ve torunuyla birlikte sila ha sarlr ve Eupeithes'i ldrr. Laios. Labdakos'un olu, Oidipus'un baba s, Thebai kral (Tab. 19). Sophokles'in "Kral Oidipus" tragedyasna kaynak olarak ald efsaneye gre, Laios okaste ile evlenir ve bir olu olur. Ama ocuk dogmadan tanr szc s Laios'a doacak olan ocuun kendisini ldreceini bildirir. Bunun iindir ki kral o cuu doar donmaz bir uana verip daa braktrr. Ama tanr sz gene de gerekle ir: Gnn birinde Laios Delphoi'ye giderken yolda bir yabancyla kavgaya tutuur, bu ya banc kendi olu Oidipus'tur. Oidipus Laios'u ldrr ve Thebai'ye vardktan sonra anas okaste ile evlenir. Oidipus'un, babasn l drmek ve anasyla evlenmekle iledii kor kun gnah nasl haber ald ve nasl cezaya arpld Oidipus efsanesi ve tragedyasnda anlatlmtr (Oidipus).

Laistrygon'lar. Odyssela'da ad geen efsanelik bir boy. Odysseus gemileriyle rzgr tanr Aiolos'un adasndan ayrlnca alt gn yol alr, sonra da Telepylos denilen ok gzel bir limana varr. Btn gemiler bu stliman koya girerler, yalnz Odysseus kendi gemisini liman dnda bir kayaya balar. arkada n da kente gnderir, ama Laistrygonlarn kral Antiphates'in kzna rastlayan bu adam lar nce bir dev anasnn evine gtrlrler, sonra da Antiphates adl dev kral onlan kesip yer, bununla da kalmaz, Laistrygonlar liman da demirlemi gemilere saldrr ve btn ge micileri ldrp ilerler. Bir Odysseus'un ge misi halatn zerek kap kurtulmak aresi ni bulur. Bylece Odysseus'un on iki gemi sinden on biri yok olur, bir tek gemisi kalr. Bu korkun macera Odysseia'nn onuncu b lmnde anlatlmtr (Od. X, 80-132). Lakedaimon. Zeus'la Taygete'nin olu, Peloponez'de Lakedaimon ya da Sparta olarak anlan nl ehrin kurucusu (Tab. 9). Efsane ye gre Lakedaimon adl kahraman blgede kral olan rmak tanr Eurotas'n Sparta adl kzyla evlenmi, Eurotas lnce de tahta k m. Kentine karsnn adn vererek Sparta demi, ynettii halka da Lakedaimorilular diye kendi adn takm. Tarihsel alarda bu kent hem Sparta, hem de Lakedaimon diye anlr. Lakhesi. Zeus'la Themis'in kzlar saylan kader tanralar Moiralarn biri. Ad kader, aln yazs anlamna gelen Lakhesi Moirala rn ikincisidir (Moiralar). Lakios. Lakios'a Delphoi tanr szcs do uya gidip bir ehir kurmasn buyurmu, La kios da Anadolu'nun Lykia ile Pamphylia ille rinin snrnda bulunan Phaselis ehrini kur mu. Bu ehri kurmak iin gereken topraklan tuzlu balk karlnda satn alm (Kylabras). Lamia. Komedya'da ad geen, kadn bal, eek bacakl bir canavar, ocuklara korkuluk olarak gsterilirdi. Bir efsaneye gre Lamia gzel bir kzm, Zeus ona gnl vermi, onunla birka kez gelip sevimi, ama Lamia'nn her ocuk douruunda kskan Hera gelir, doan ocuu ldrrm. Sonunda

Lamia gidip bir maaraya saklanm ve ocuklan yaayan analara dman kesilmi. Geeleri gzne uyku girmedii iin gider, o cuklan karr, yermi. Ama Zeus ona acm, ok arap itii geceler gzlerini karp yata nn yanndaki bir kaba koyarm, o zaman uyur ve ocuklar rahat brakrm. Lampetie. Helios'la Neaira'nn kz, Odys seia'da ad geen nympha. Lampetie kz kar dei Phaethusa ile birlikte babalar Helios'un Thrinakie adasndaki kutsal srlarna beki lik etmektedirler. Odysseus'un arkadalarnn kutsal srlar kesip yediklerini Helios'a ha ber veren onlardr (Od. XII). Lampsake. Lampsakos (Lapseki) ehrine adn veren kadn. Lampsake Babrykler kral nn kzym. Boazlar blgesine Yunanis-. tan'dan gelen gmenler gnn birinde kra ln bulunmad bir zamanda yerlilerin saldn sna uramlar ve Lampsake araya girme eydi, hepsi ldrleceklermi. Ama kral ki gmenleri kurtarm, bunun iin de onla ehri aldktan sonra Lampsake'ye bir tanra gibi tapnmlar ve ehre adn vermilerdir. Laodamas. (1) Eteokles'in olu, Thebal kral. Thebai'ye kar Epigonlar seferine kar koyar ve ehrini savunurken lr (Alkmaion). Baka bir anlatma gre Epigonlar ehri alnca Laodamas kaar ve kuzey Yunanis tan'a snr. (2) Antenor'un olu, llyada'da ad geen Troyal sava. Aias tarafndan ldrlr. Laodameia. (1) Bellerophontes'in kz. Homeros lyada'da Laodameia'nn Zeus'la bir letii ve Sarpedon'u dourduu sylenir (l. VI, 197 vd.): Akll Zeus, koynuna girdi Laodameia'nn. Laodameia dourdu tanrya denk tun silahl Sarpedon 'u. Baka bir gelenee gre Sarpedon Zeus'la Europa'nn oludur (Tab. 11). Laoda la Artemis'in oklaryla lm. (2) Akastos'un kz, Protesilaos'un kars Protesilaos Trya kylarna kar kmaz len Akha yiididir. Kocas Troya seferine kmadan az nce evlenen Laodameia lm

haberini alnca tanrlardan Protesilaos'u ken disine saat iin balamalarn diler. Bu dilei yerine gelir, ama ei Hades'e indikten sonra da Laodameia canna kyar (Protesilaos). Bir anlatma gre Laodameia Protesilaos'un balmumundan bir heykelini yaptrm ve onu koynuna alrm. Babas bunun' fark na varnca heykeli atee atm, Laodameia da heykelin ardndan atlayarak diri diri yan m. Laodike. (1) Agamemnon'la Klytaimestra'nn kz. lyada'da Agamemnon'un kz nn ad Khrysothemis, Laodike ve phianassa diye geer. Laodike tragedya yazarlarnn sonradan Elektra diye adlandrdklar kz olsa gerek. (2) Priamos'un kz (Tab. 16). lyada'da y le tanmlanr (il. III, 124): "Gzellikten yana en stnyd Priamos'un kzlar arasnda". Laokoon. Troyal Antenor'un olu saylan Laokoon, Thymbral Apollon tapnanda ra hiptir. Ama tanrnn heykeli nnde karsyla sevitii iin gnah ilemi ve ApoIIon'un f kesini stne ekmitir. ki olu vardr. lyada'da ad gemeyen Laokoon Vergilius'un "Aeneis" destannda Troya'nn yklyla ilgili olarak anlatlan korkun bir mace rann kahramandr. Akhalar ii dolu tahta at Troya kaplarnn nne brakarak Tenedos adasnn arkasna saklandklarnda Troyallar poseidon tanrya kretmek iin on bir kur ban kesmek grevini Laokoon'a verirler. Lao koon kocaman bir boay deniz tanrya ada mak zeredir ki dalgalardan olaanst b yklkte iki ylan kar, bunlar babalarna yar dm etmekte olan Laookon'un iki oluna sal drrlar. Ylanlar ocuklarn gvdelerine sar lp onlar bomak zereyken Laokoon araya girer, oullarn kurtarmaya urar, ama bu kez ylanlar onu da boumlarnn arasna alr lar ve n de tyler rpertici biimde ld rrler. Troyallar bu manzaray dehetle sey rettikten sonra, Laokoon'un Apollon'a kar iledii gnah bilmedikleri iin, yle yorum larlar: Apollon'un rahibi kap nne braklan tahta heykelin ehir iine alnmasna kar gelmi, giderek kargsyla atn karnna vur mu, oyuk olduu sonucuna varmt. Deniz 192

den kan ylanlarn Laokoon'u ve ocuklar n bomas ite bu tutumun cezasdr, heykel ise tanrlarn bir armaandr ve ehre aln maldr. Casus Sinon'un da destekledii bu gr tutunur ve tahta at surlardan ieri al nr. Aeneis'te canlandrlan bu olay bugn Vati kan mzesinde grlen nl Laokoon ve oullar heykeline konu olmutur. Laomedon. Ilos'la Eurydike'nin olu Laomedon Troya'nn ilk krallarndandr (Tab. 16, 17). Strymo ile evlenir ve Podarkes, yani Priamos'la Hesione'den baka birok ocuk lar olur (Hesione). Tros'la llos'un kurduklar Troya ehrine surlar yaptrmak iin Apollon ve Posei don'dan yardm gren Laomedon yemin bozmu, gvenilmez bir kral olarak geer ef sanede. Bu gnah onun ve ehrinin bana birok belalar getirmitir. Bu yzden Troya'ya dman kesilen Poseidon olay Apol lon'a yle hatrlatr (l. XXI, 441 vd.): Zeus buyurmutu ikimize demiti, soylu Laomedon'a yardmc olun, belli bir karlkla kiralamt bizi bir yllna, i buyuruyordu bize, efendimizdi. Bir surla evirdim ben Troya'llarm ehrini, geni, ok gzel bir surdu bu, ehir bir trl ele geemez olmutu, sense, ok kvrml da'nn ormanlk yarlarnda kaypak kaypak yryen, boynuzlu srlarn gdyordun, ama gler yzl mevsimler gelip geti, geldi yll demenin gn, yzsz Laomedon vermedi karln emeimizin, meydan okudu birde utanmadan, bizi kovdu, dedi, ellerinizi, ayaklarnz balayacam, dedi, satacam sizi uzak adalara, stelik kulaklarmz tun klcyla kesecekti. Poseidon bu hakaretten duyduu fkeyi bir trl unutamaz, Hesione'yi ldrecek bir de niz canavar gnderdii gibi, Troyallar tut maktan da kanr. Laomedon*un Hesione'yi kurtard diye Herakles'e verdii sz de tutmamas onun yiit

Herakles'in elinden ldrlmesine nedendir. Laomedon'un Herakles'e sz verdii atlar tanr Zeus'un Ganymedes'e karlk Tros'a armaan ettii atlardr (Ganymedes). Lapithai (Lapith'ler). Lapith'ler, hem ef sane, hem de tarihte ad geen bir Tesalya boyudur. Kendilerinden nce blgede oturan Pelasglar kovarak, Pindos, Pelion ve Ossa dalarnn eteklerine yerlemiler. Ne var ki adlarna birbirinden ok uzak yerlerde, rne in Knidos ve Rhodos'ta da rastlanr. Lapith'lerin en bata gelen soyunun atas rmak tanr Peneus'tur. Peneus Kreusa (ya da Philyra) ile evlenmi, iki olu, bir kz olmu, bu kz ApoUon tanrdan gebe kalarak bir oul dourmu, ad Lapithes. Bu Lapithes'in ken disi boyuna adn verir, baka baka blgeler de ehirler kuran drt olu olur: Phorbas, Periphas, Triopas ve Lesbos. Bir Lapith ol duu bilinen ksion bir efsaneye gre Periphas'm, baka birine gre de Phlegyas'n o ludur (ksion). Lapith'lerin sz edildikleri efsanelerin ba nda Kentaurlarla olan arpmalar gelir (Kentauroi). Kalydon avnda da bulunmular (Meleagros), Argonaut'lar seferine katlm lar: Theseus'un arkada Peirithoos, onun olu Polypoites, Mousos, Leonteus vb. La pith olarak tannmtr. lyada'da ad geen bu boy "takn canl kargclar" diye nitele nir. Lara. Latin airi Ovidius'a gre Lara'nn asl ad geveze anlamna gelen "Lala"dr. Latium'un bir su perisi olan Lara upiter'in buy ruklarna kar gelmi, tanr gnl verdii uturna'y elde etmek iin btn nympha'lardan yardm istedii halde, Lara hem yardm dan kanm, hem de batanrnm bu tutku sunu uno'ya ve uturna'ya am. Buna fke lenen lupiter kzn dilini koparm, klavuz tanr Mecurius'a da bu geveze periyi ller l kesine gtrmesini buyurmu. Ama Mercurius Lara'ya yolda tutularak onu Lares tanr lara gebe brakm. Roma mitolojisinde Lara hem dedikodu, hem de tam sessizlii, yani lm simgeler. Lares. Etrsk asll tanrlar. Efsaneye gre Lara ile Mercurius'tan domadrlar. Lares

tanrlar yol azlarn, evlerin iini koruyan. cinlerdir. Her evde llerin ruhunu simgele yen bir Lar bulundurulur ve bu aile bekisinin heykeli kuaktan kuaa aktarlr. Ev Larla rndan baka kamu Larlar vardr, bunlar Ro ma halknn topluca yaad yerleri konr. Larlar bir ellerinde bereket boynuzu tayan, ksa rubal ve bir ayaklarnn stnde dnen delikanllar olarak gsterilir. Latinus. talya'nn yerlileri Aborigenes deni len boya adn veren Latinus stne iki ayr kaynaktan gelme efsaneler anlatlr. Yunan kaynaklarna gre Latinus, Odysseus'la Kirke'nin oludur. Roma asll efsanelere gre de Latinlerin bu ilk kral Faunus'un olu ve Lavinia'nn babasdr. Kz Lavinia gnn bi rinde hi ac ekmeden yanp tutumaya ba laynca Latinus tanr szcsne bu mucizenin nedenini sorar, ald cevapta kzn, talibi olan Ruteller kral Turnus'a deil de, Latin adn gklere karacak bir kahramana ver mesi gerektii bildirilir. Latinus da Aeneas' Latium'a geldiini grnce, Laviria'y ona verir. ldkten sonra da upiter Latiaris adiy la tanrlatrlr (Lavinia). Lavinia. Kral Latinus'un kz. Aeneas Lati um'a gelmeden nce Lavinia Rutullar kral Turnus'a nianldr, ama dedesi Faunus onun evlenmesine engel olur, kz dardan gelecek bir yabancya, Latinlerin egemenliini dnya ya yayacak olan bir kahramana vermek ge rektiini bildirir. Bir sre sonra talya'ya ayak basan Aeneas' kral Latinus iyi karlayp kendisine damat olacak adamn bu olduu kansna varr ve Lavinia'y Aeneas'a verir. Ama Troya soyundan btn kiilere dman kesilen tanra uno Lavinia'nn anasnn Turnus'la birlik olup bu evlenmeye kar koyma sn salar. Aeneas Turnus'la teke tek savaa girer, kazanr ve Lavinia ile evlenir (Latinus, Aenas). Leandros. Bkz. Hero. Leda. Leda'nn anas, babas stne kaynak lar birbirini tutmaz, genellikle Aitolia kral Thestios'un kz olduu kabul edilir. Lakedalmon'd.n kovulan Tyndareos Aitolia 'ya snnca Thestios onaa kzn verir. Sonra da

Tyndareos Herakles'in yardmyla Sparta tahtn gene ele geirir ve Leda ile birlikte oraya yerleirler. Leda'nn ocuklar Helene ve Klytaimestra, Kastor'la Polydeukes'tir (Tab. 12). Efsaneye gre Zeus tanr Leda'ya k olmu ve bir ku u kuu biiminde ona yanam, Leda da bir yumurta yumurtlam, yumurtadan iki ikiz o cuk km: Zeus'un dlleri olan Helene ile Kastor ve Tyndareos'un ocuklar olan Klyta imestra ile Polydeukes. Baka bir efsaneye gre, tanrsal yumurtay yumurtlayan Leda deil, tanras Nemesis'tir. Zeus Nemesis'e tutkunmu, ama tanr a onu istemezmi, tanrdan kurtulmak iin bir kaz biimine girmi, ossaat tanr bir kuu kuu olup ona yanam. Nemesis'in yumurt lad yumurtay da Leda alp saklam. Bu yumurtadan yalnz Helene domu. ok g zel bir kz olduu iin Leda onu br ocukla ryla birlikte kendi kzym gibi bytm (Helene, Klytaimestra, Dioskurlar). Lesbos. Lapithes'in olu, Midilli adasna adn veren kahraman. Bir tanr buyruuna uyarak Yunanistan'dan ayrlp Midilli'ye g er, oradaki kraln kz Methymna ile evlenir. Kendisi kral olup adaya adn verdii gibi ka rsnn ad da adann byk ehirlerinden biri ne verilmitir (Lapithai). Lethe. Unutmak anlamna gelen bir fiilden tremi olan Lethe szcm allegorik bir tan rann addr. Hesiodos'a gre Lethe kavga tanras Eris'in kz ve Gece'nin torunudur. Lethe Hades lkesinde bir pnar olmutur, suyunu ien ruhlar gemi hayatlarn ve ek tikleri aclar unutup yle girerler ller dn yasna. "Devlet" adl eserinin sonunda ruh gmn anlatan Platon Lethe'yi yle ta nmlar (Dev. X, 621a): "Ruhlar boucu, kor kun bir scan altnda Lethe ovasna git miler; ne aa, ne ot varm bu ovada. Ak am olunca Ameles (kaygszlk anlamna ge lir) rman kysnda konaklamlar. Bu r man suyu hibir kap iinde durmazm; oysa herkes de bu sudan biraz imek zorun daym. Baz ruhlar ly karp fazla iermi, ier imez de, her eyi unuturmu". Platon ve neo-platonculugun etkisiyle

Lethe unutmay simgeleyen bir rmak ve son ra da soyut bir kavram haline gelmitir. Leto. Titanlardan Koios'la Phoibe'nin kz Leto, batanr Zeus'la birleerek Apollon'la Artemis'in anas olur (Tab. 5). Bir Anadolu tanras olduu adndan, efsa nesinden ve tapnann yerleme yerlerin den belli olan Leto konusunda Apollon, Ari temis ve Kybele maddelerine baklmas. Leukippos. Lykial bir delikanl. Serveni ilkan ak romanlarndan birine konu ol-j mutur. Leukippos, Bellerophontes'in torun- j lanndan olan Ksanthios'un oludur. Lykia'da 1 stn bir sava olarak tannr, ama tanra Aphrodite'nin fkesine urayarak kendi kz kardeine gnl verir. Tutkusu gn getike artar, onu yenemeyeceini anlaynca, anas- : na derdini aar ve ondan yardm ister, yoksa klcyla kendini ldreceini syler. Anas iki kardein gizlice sevimesini salar, ama g nn birinde Ksanthios'a birisi kznn bir yabancyla yattn ihbar eder. Ksanthios gece kznn odasna girer, kz saklanr, baba da onu kznn sanarak klcyla vurur, kz ac bir lk atarak der, bu srada Leukip pos da saldrann babas olduunu anlamaya rak onu ldrr. Bu korkun hikye sonu cunda Leukippos Lykia'dan ayrlmak zorun da kalr, Girit'e geip orada bir koloni kurar, ama oradan da kovulup Anadolu'ya dner, Miletos blgesinde bir ehir kurar. Maiandros (Menderes) kysndaki Magnesia (Manias) ehri kralnn kz bu Leukippos'a gnl vere rek yurdunu onun emrindeki dmana teslim etmi. Leukothea. Bkz. no. Libcr. Orta talya'nn eski bir tanrs Liber, diisi Libera le birlikte bag, bahe ve tarlala rn bereketini saladklarndan Yunan tannlarndan Bacchus ve Ceres'le bir tutulmular dr. Libya. Kuzey Afrika'ya adn veren nympha'. Epaphos'un kz olan Libya, o'nun torunu olur (Tab. 10). Bykannesi lo nasl Zeus tanryla birlemise, kendisi de Poseidon'la birleir ve Agenor'la Belos diye Fenike ile M sr'n efsanelik kurucularn dourur. Libya,

Agenor yoluyla Kadmos'la Europe'nin ninesi olur (Agenor, Belos, Europe). Likhas. Herakles'in arkada ve habercisi. Yiit onu Deianeira'dan yeni bir gmlek al maya gnderir ve kansnn yollad sihirli Gmlegi srtna geirip yanmaya balaynca btn suu Likhas'tan bilir. Korkun bir fke iinde aalar kklerinden sken, sunaklar deviren ve avaz avaz baran Herakles Likhas' ayandan tutup denize frlatr. Bahtsz adam da Euboia yaknnda denize dp ora daki Likhades adalarna adn verir (Herak les). Linos. Linos efsanesi bir eit at yakma trenine bir kaynak bulmak amacyla uydu rulmu olsa gerek. (1) Argos'ta anlatlan efsane yledir: Li nos, kral kz Psamathe'nin Apollon'dan ge be kalarak dourduu bir ocuktu; kz baba sndan korktuu iin bebeini daa brakr, kpekler gelir, Linos'u paralarlar. Psamathe de yasn atlarla dile getirir. Babas iin far kna vararak kzn ldrr. Apollon tanr da bu korkun olayn cezas olarak Argos blge sine veba salar. Argoslular Delphoi bilicisin den aldklar t zerine Linos ve Psamathe adna bir yas treni dzenlerler, veba da by lece sona erer. Linos trenlerinde atlar oku nur, yolda rastlanan kpekler ldrlrd. (2) Boiotia'da anlatlan Linos efsanesi biraz deiiktir: Linos Musalarn birinin ocuudur. Mzikte usta olduu iin Herakles'i yetitir mekle grevlendirilmi, ama kula olmayan yiit hocasndan azar iittii bir gn fkelene rek onu ldrm. Daha baka bir anlatma gre Linos at sylemekte o kadar ustaym ki, Apollon'la boy lecek olmu da tanr onu lmle cezalandrm. Litai. Bkz. Yalvarlar Lityerses. Phrygia kral Midas'n olu. Ekin bimede onun stne yokmu ve babasnn kral olduu blgeye kim gelse onu yanmaya arr, istemese de onu dve dve almaya zorlarm. Eli ok abuk olduundan hasmla rnn hepsini yener, kafalarn keser, bedenle rini de ekin demetleri arasna baglarm. Herakles, Lydia kraliesi Omphale'nin yannda

bulunduu srada Lityerses'le boy lmeye gelmi. Zorbann meydan okumasna hi, al drmadan onu gzel bir trkyle uyutmu ve kafasn kesmi. Phrygiallar ekin bierken Lityerses'in ser venini dile getiren bir trk sylerlermi. Lltyerse adl bir trkde bu biicinin ustal vlrm. Lotophagoi (Lotosyiyenler). Odysseia'da sz geen efsanelik boy. Troya'dan ayrldk tan sonra Trakya kylarna urayan Odysseus'un gemileri, oradan yelken anca kor kun bir poyraz frtnasna tutulurlar ve on gn denizde alkandktan sonra Lotosyiyen lerin lkesine varrlar. Bu lkenin kuzey Afri ka'nn Trablusgarp kylarnn karsnda Cerba adas olduu teden beri bilginlerce kabul edilir. Odysseus bu esiz serveni yle anla tr (Od. IX, 82 vd.): Tam dokuz gn lm rzgrlar balkl denizde alkalad bizi sonunda Lotosyiyenlerin toprana vardk onuncu gn, bir bu iei yer burann halk, orada karaya ktk ve biz gittik su almya. arkadalar da abucak hazr etti akam yemeini, oturup doyurduk karnmz tez giden gemilerin dibinde. Yiyip itikten sonra doyasya, yolladm arkadalar, dedim gidin bakn, ekmek yiyen hangi insanlarn toprana ayak basmz. Setim iki kii, kattm yanlarna bir de haberci. Gittiler ossaat bulutular lotos yiyen adamlarla, bizim dostlara hibir ktlk dnmedi ora halk, lotos bile verdiler onlara yesinler diye, bizimkilerden kini yediyse totosun bal gibi yemiini, kendinden geti ve dnmeyi istemedi bir daha gemiye. Orada kalp lotos yemekten baka ey dnmediler, akllarn elmiti bu yemi, unutturmutu slay Ama bakmadm gzlerinin yana, srkledim gemiye onlun, teknede, kreki sralar altna ektim, vurdum zincire

Sonra byrdm br sevgili yoldalarma, haydi, dedim, binin tez giden gemilere abuk, korktum, biri lotos yer, slay unutuverir diye. onlar da hemen bindiler ve oturdular sralarna, kreklere sarlp kprttler krl denizi. Lucifer. Sabah yldz Phosphoros'un Latin ce ad (Phosphoros). Hristiyan edebiyatnda eytann bir ad. Luna. Ad ay anlamna gelen bir roma tanr as. Aventinus tepesinde bir tapna vard, ama hibir efsanesi olmad gibi zamanla Diana tanrayla bir tutulmu Luna ad da iirde Yunanca Selene'yi evirmeye yaramtr. Lupercus. obanlarn ve srlerin kurtlara kar koruyucusu saylan eski bir talya tanr s. Sonradan Faunus'la bir tutulmu ve ad Faunus Lupercus olmutur. Yunan din ve tanrlarnn etkisiyle Lupercus Pan'a da ben zetilmitir. Her yl 15 ubatta kutlanan Lupercalia bayram bir bahar ve bereket enlii dir: plak Lupercus rahipleri alay halinde Palatinus tepesini dolarlar ve kurban ettikle ri bir keinin derisiyle yaplm kamlarla yol da rastladklar kadnlar dverlerdi. Bylece dvlen kadnlarn ksrlktan kurtulup dour gan olacaklarna inanlrd. Lydos. Lydia'llara adn veren kurucu kah raman. Tarihi Herodotos'a gre Lydos Atys'in olu, Atys de Manes'in oludur. Manes ise tanr Zeus'la Okeanos kz Kallirhoe' den dogmadr. Lydos'un Tyrrhenos adl bir de kardei vardr. Lydos nasl Lydia'llara isim babas olmusa, Tyrrhenos da Tyrrhenoi, yani Etrsklere adn vermitir. Bu akraba lktan anlalyor ki, efsane de Etrsklerin Anadolulu kaynaktan olduklarn kantlamak tadr. Lykaon. (1) Priamos'la Laothoe'nin olu, Polydoros'un kardei. Kaderi onunki kadar acdr. Patroklos ldkten sonra, Akhilleus savaa katld zaman, Skamandros kysn da ldrp ldrp rmaa att kurbanlar dan biri de Lykaon'dur (l. XXI, 34-135), (2) Pelasgos'un olu. Arkadya kral Lykaon elli oul babasym, ama tanr saygs, tanr

korkusu yokmu ne kendinde, ne oullarn da. Zeus onlar denemek istemi bir gn: Yoksul bir kyl klna girerek Lykaon'un sarayna konuk olmu, kral da bu adamn bir tanr olup olmadn anlamak iin insan etin den yemekler karm karsna. Batanr b yk bir fkeye kaplarak masay devirmi ve imekler akarak Lykaon'un oullarn yld rmla arpm, yalnz- birini sa brakm, Lykaon'un kendisini de bir kurt haline getir dikten sonra sa kalan olunu tahta karm. Bu efsane Arkadya blgesinde Lykial Zeus'un adna kutlanan trenlerde insan kurban larnn nedenini aklamaya yaramaktadr. (3) Pandaros'un babas. Troas blgesine yerlemi Lykial (Pandaros, Karkabos). Lykomedes. Skyros adasnn kral. Thetis olu Akhilleus'un Troya savana katlmasn nlemek iin onu Lykomedes'in sarayna gndermi, kraln kzlar arasna saklamt (Akhilleus). Lykomedes Theseis efsanesinde de rol oy nar: Atinal yiit kendi lkesinde tutunama ynca Skyros adasna gider, akrabalk bala ryla bal olduu Lykomedes'in yanna s nr. Lykomedes de Theseus kendi kralln ele geirir korkusuyla onu bir kayaln st ne gtrr ve uurumdan aa atar (These us). Lykos. (1) Kadmos soyundan olan Thebai kral. Antiope'nin amcas. Lykos, kars Dirke ile Antiope'ye eziyet ederler. Antiope'nin de Zeus'tan olan kizleri Amphion ve Zethos analarnn cn almak iin Lykos'u ldrr ler (Antiope, Amphion). (2) Argonautlar efsanesinde ad geen Maryandyn'ler kral. Lykos Argonautlan bat Ege kylarnda bulunan lkesine vardklarn da iyi karlar, konuklar ve len dmon'la Tiphys'i gmmelerine yardm eder, giderek kendi olunu len dmencinin yerini tutmak zere yanlarna verir. Argonautlarn Amykos'u ldrmeleri bu zorbann dman olan Lykos'un ok houna gitmiti (Argonautlar). Lykurgos. Trakya kral Lykurgos'tan lyada'da sz edilmektedir. Sava srasnda Akha yiidi Diomedes karsnda Bellerophontes'in

196

torunu Lykial yiit Galukos'u grnce bir tanr sanr onu ve tanrya kar savamann sakncalarna rnek olarak Lykurgos'un ser venini anlatr (l. VI, 130 vd.): Dryas'm olu gl Lykurgos bile onlarla kavgaya tutuunca yaamad. O bir gn, kutsal Nysa danda kovalamaya kalkt Dionysos'un stninelerinl, dayak yediler yiit ldren Lykurgos'un vendiresiyle, o vakit Dionysos'un d koptu, denizin dalgalarna att kendini, Lykurgos'un homurtusundan bir titreme almt Dionysos'u, Thetis de hemen ekti onu iine. Rahat yaayan tanrlar kzdlar o zaman. Kronos'un olu kr etti Lykurgos'u, stelik ok da yaamad o, lmszlerden tiksindirmiti kendini. Dionysos'la ilgili birok efsaneler arap tan rnn ve kltnn benimsenmesine kar gs

terilen tepkileri dile getirir (Pentheus). Ana dolu'dan geldii aka belli olan bu klt zel likle kuzey Yunanistan'a yerlemekte glk ekmi olsa gerek. Tragedya yazarlarnn bi raz deiik motiflerle ele aldklar Lukurgos efsanesi bu gerei dile getirmektedir. Lynkeus. Elli Aigyptosogullanndan biri. Danaos kz Hypermestra'nn kocas. Babalar nn buyruu zerine Danaos kzlar gerdee girdikleri gece kocalarn hanerledikleri hal de, yalnz Hypermestra Lynkeus'u ldrmez. Hypermestra'nn kocasn esirgemesinin ne deni eitli yorumlara uramtr: Kimine g re Hypermestra Lynkeus'a tutulmu, kimine gre de adam ldrmeyi baaramad ve Lynkeus kzlna sayg gsterdii iin ona k yamamtr. Danaos kz Hypermestra'y ba ba sz dinlemedi diye mahkemeye vermi, ama Aphrodite'nin yardmyla kz kurtulmu, Lynkeus'la evlenmi ve Abas' dourmutur (Hypermestra, Danaos Kzlar).

M
Maia. Atlas'la Pleione'nin kz. Pkiad yldz larndan biri (Tab. 7). Maia, Arkadya'nn Kyllene danda tanr Zeus'la birleerek Hermes'i dourmutur (Pleiad'lar, Hermes). Ma ia, Zeus'la Kallisto'dan dogma Arkas'a stninelik ettii iin Hera'nn hmna uram ve ancak yldz olarak ge ktktan sonra rahat etmitir (Arkas). Roma'da Maia adl eski bir tanraya tapnrlard, bu tanra sonralar Yunan dininin etkisi altnda Hermes'in anas Maia ile bir tu tulmu ve mays ay kendisine adanmtr. Maiandros. Maiandros, yani Byk Mende res ilka yaznnda en ok ad geen rmak lardan biridir. Btn byk su yollar gibi Ma iandros da Okeanos'la Tethys'in olu saylr. Bu rmak tanrnn birok kz ve erkek ocuk lar olmu derlerdi: Samos (Sisam) adasna adn veren Samia, Kaunos'la Byblis'in anala r olan Kyane, Kallirhoe ve kendisi gibi bir r mak olan Marsyas ve Babys (Marsyas, Byblis). Maiandros'un ad ilkadan bu yana zel ad olmaktan km, kvrntl ak dolaysyla rman ad rmak, yol kvrnts ya da mimari de ylankavi motifler, dilde dolambal konu malar iin kuilanlagelmitir. Menderes rmann miller tayarak, eski zamanlarda denize alan limanlar olan birok ehri toprak altnda boduu bilinmektedir. Bugn bile gz gre gre izlenebilen bu sre ilkadan beri Ege ehirlerinin balca bir der di saylmaktayd. Tarihsel alarda da bir tan r bilinen ve tanr gibi tapnlan Menderes'e kar Milet halknn ayakland ve tarlalarn bataklk, limanlarn da ova haline getiren bu insafsz tanrya kar dava at anlatlr. Da vaya bakan yarg sulamay yerinde grm ve tanry Miletlilere ceza demeye mahkm etmi. Irmak tanrnn tapnanda para ok bol olduu iin bu cezay rahipleri tanr adna kolaylkla demiler,' ama koca rmak liman lar millerle bomay gene de srdrm. Mainad'lar. Mainas szc aslnda Yu nanca "mainomai" fiilinden tremi bir sfat
mu

tr. Tanr etkisiyle kendinden geen, coup taan ve doaya, tanrya kararak br in sanlarca ldrm gibi grnen bir kii, zel likle bir kadn iin kullanlr. Mainas, oulu Mainades, Dionysos alayn meydana getiren Bakkhalarn baka bir addr (Bakkhalar). Maion. lyada'da Lydia blgesinin ad iki yerde Maionia (Meionie) diye geer, kendin den sonraki airler de Homeros'a Maionides demektedirler. Bu soyad byk ozann Mai on adnda bir atas olduunu mu, yoksa sade ce Maionia yani zmir'i de iine alan Ege ky larnda doduunu mu belirler? Ge uydurul mu efsanelere gre Maion diye bir kii var dr, Homeros'u dourduu sylenen su perisi Kritheis'le evlidir, ya da onun babas, yani Homeros'un dedesi, baka bir sylentiye g re de manevi babasdr. Btn bu varsaymlar yersiz, Maionides soyad da Homeros'un do up byd blgeye atf olsa gerek. Makar. lyada'da ad geen Lesbos kral. Kimlii stne kaynaklar birbirini tutmaz: Ki mine gre Makar, tanr Helios'un olu, kimi ne gre de Zeus'un soyundandr. Tufan'dan sonra bir lonyal gmen kafilesiyle Lesbos'a gelip yerlemi ve o zamanlar bo olan kom u adalar da birer oturma yerine evirmi. Sonradan Lapithes'in olu Lesbos da Midil li'ye gnce Makar'la Lesbos iyi geinerek adalarda ortak egemenlik kurmular. Makar'n iki kz varm: Methymna ile Mytilene. Methymna Lesbos'la evlenmi, adann bir kentine adn verdii gibi, kz kardei Mytile ne de sonradan bakent olacak ehri adlan drm. Makhaon. Asklepios tanrnn olu, kardei Podaleiros'la birlikte (Podaleiros) Troya sa vana Tesalya kentlerinden gelme otuz ge miyle katlr ve hekim olarak ok yararlk gs terir. Menelaos vurulduu zaman, Makhaon hemen yardma koar (l. IV, 211 vd.): Tekmil yiitler sarmt Menelaos 'u. Tanrya denk hekim durdu ortalarnda, smsk kemerden ekip kard oku, krld okun sivrileri ekilirken dar doru. zd ldayan kemeri, altndan da kua, kuyumcularn iledii karml zd sonra. Kara okun yarasn grnce emdi kan,

ac dindiren ilalar ustaca serpti stne. Bir zamanlar Kheiron vermiti babasna o ilalar.

duu anlalan bu eit amal efsanelerden biridir (Apollon). Maron. Odysseia'da anlatldna gre Maron Odysseus'un ilk ura olan Trakya'nn smaros ehrinde Apollon rahibidir. Odysseus bu kenti yama ederken Maron'u korur ve sayar, rahip de bunun karlnda ona birok armaanlar ve bal gibi tatl bir krmz arap verir. Odysseus bu arapla Tepegz Polyphemos'u sarho ederek tek gzn karr, by lece elinden kurtulur. Homeros Maron'un a rabn yle tanmlar (Od. IX, 202 vd.): Yedi talant verdiydi, iyi ilenmi altndan, batan baa gm bir sarak verdiydi, ve on iki testi arap eklediydi bunlara, tatl, su katlmam, tanrsal bir ikiydi bu. Bu bal gibi tatl krmz arab iecein vakit kartr bir sarak dolusunu yirmi l suyla, ykselir bir de bakarsn saraktan bir tatl koku, yle bir tannsal koku ykselir ki, gel de ime. (Odysseus, Potyphemos). Tragedya yazarlarna gre Maron Dionysos tanrnn torunu, ya da oludur, Silenos'la yol dalk eder ve onun gibi ok ier. Kimi yazar lar onu eli, aya titreyen, ama arap iti mi btn gcn bulan bir ihtiyar olarak tanm larlar. Roma'da Maron'u ayya diye simgele yen bir eme vard. Marpessa. Euenos'un kz, das'n kars. Kendisine k olan tanr Apollon'la kocas arasnda das' seer (das). Mars. Mars, Yunan tanrs Ares'in Roma di nindeki karldr. Efsaneleri de Ares'in ef sanelerini yanstr, rnein Latin airi Lucretius'un "Doa stne" adl eserinin bana koyduu Vens'la Mars'n ak yks doru dari doruya Homeros'tan alnmadr. Mars Roma'nm sava tanrsdr ve sava tanrs ola rak sayg ve tapk grr, ama yerli bir talya tanrs olarak sava niteliinden baka bir nitelik tad da grlr. Yln ilk ay saylan mart ay hem adn tar, hem de kendisine adanmtr. Bu ay iinde erefine kullanan bayramlarsa birer bahar bayramdr ve tanr burada toprak bereketim simgeler. Ne var ki

Sava srasnda Makhaon Paris'in bir okuyla yaralannca, Akhalar bir telatr alr, "bir sr insana bedel olan" bu hekimi Nestor arabasna bindirip kendi barakasna gtrr ve tutsa Hekamede'ye baktrr. Troya ordu sunda nl bir hekim olarak geinen Makha on daha ok cerrah olarak i grr, kardei Podaleiros ise tedavi ile urar. Makhaon Telephos'un ve zellikle Philoktetes'in yara larn iyiletirmi olmakla n salmt (Telephos, Philoktetes). Manto. Ad kehanet, falclk anlamna gelen Manto, nl bilici Teiresias'n kz saylr. Ba bas gibi gelecei grme yetisine sahiptir. Epigonlar Thebai'yi aldktan sonra, khin Teiresias Delphoi'ye gitmek zere yola koyulur. Kr olduu iin kz Manto'ya dayanarak y rr, ama yolda ldkten sonra, Manto tek bana Apollon tapnana varr. Manto ken dini tanrya adar ve yllarca Sibylla olarak g rev yapar. Tanr gnn birinde ona Ege ky larna gidip orada bir tapmak kurmasn bu yurur: Manto Klaros'u kurar. Argoslu Rhakios'la evlenip Mopsos'u dourmas eitli yo rumlarla anlatlr: Birine gre Manto Apollon tanrdan gebe kaldktan sonra tapnaktan karken Rhakios'a rastlar ve tanrnn ona seI ii bu lml kocayla birlikte Klaros'a gidip tapnak kurar. Baka bir anlatma gre Man to yalnz bana gider Klaros'a, yolda korsan lar tarafndan karlr, Rhakios adl reisleriyle evlenir ve Mopsos'u dourur. Klaros'ta Manlo'nun kurduu tapnaa olu Mopsos barahip ve bilici olur (Mopsos). Manto efsanesi belli bir amala uydurulmu bir efsaneye benzer. Anlaldna gre, Anadolu'da bulunan Apollon tapnaklar ve keha net merkezleri Yunanistan'dakilerden hem daha eski, hem daha stnd. Mopsos'la Kalkhas efsanesi de bu stnl aa vuur. Ama Yunanistan bu gerei tersine e virmek iin baz arelere bavurmu, Anado lu merkezlerinin Yunanistan'dan gelme efsa neler uydurmutur. Ege'nin en nl kehanet merkezlerinden olan Klaros'un Thebaili Teiresias'n kz ve adndan uyduma bir kii ol-

mart aynda sava mevsimi de balad iin Romallarn iki kavram bir araya getirdikleri, bu tanryla hem doann yeniden douunu, hem de insanda yeni yeni kar koyma gle rinin belirdiini simgelemek istedikleri sanlabilir. Mars ayrca sava genliin de tanrsdr. Kurt kendisine adanm bir hayvandr, Romulus'la Remus'u emziren dii kurdu da bu greve Mars tanr gnderdiinden Roma halknn atas saylr. Marsyas. Marsyas efsanesi Anadolu'ya z gdr ve asl anlam ancak iinde olutuu dekor gz nnde tutulursa anlalabilir. Aydn'dan Mula'ya gidildiinde ine ile Yata an arasnda Gkbel denilen bir yer vardr, manzaras akllara durgunluk veren bir yer: Yol orada 30 kilometrelik bir aray 380 viraj yaparak alr, gkten dm meteortalarna benzer kapkara, korkun biimlerle st ste yl kayalar arasnda ylan gibi srne sr ne, bin bir dneme yapa yapa ilerler. Kendi nizi bu dnyada deil, gklerin sarsntsyla yeryzne dm bir gezegende sanrsnz. Gz alabildiine ne bir aa, ne bir ot, ard ardna dalar, kayalar, ta ynlar, yle ba dndrc, tyler rpertici bir evre ki, her dnemete bir cin, bir eytan, tarih ncesi alardan kalma bir srngenle karlaaca nza inanrsnz ve korkudan soluunuz kesi lir. Bu doa d karalt iinde uzaktan bir rlt duyar gibi olursunuz, yaklar, bakarsnz ki bir yarn dibinde bir yeillik kmesi, pfr pfr esen kavaklar, yer yer pembe zakkum lar ve yemyeil bir su. Ne o? Bir rmak, ine ay, ilkan Marsyas' kavaln ttryor tat l tatl, ac ac, nk bu kavalcnnki kadar korkun bir aln yazs olmam baka hibir kavalcnn. Dinleyelim Marsyas'n servenini: Tanr Pan'n yapp kulland syrinks deni len yedi borulu kavala karn, Marsyas iki boruiu kavaln bulucusu saylr. Bu yzden de ki mi kaynaklarda Marsyas'n Kybele'nin alayn dan olduu sylenir, nk Ana Tanra kl tnde tefle birlikte bu kaval kullanlrd. Ama asl efsanesi yledir: Bu kaval bulan tanra Athena imi, gnn birinde kaval a larken bir derenin suyundan yzne bakacak olmu, kavaln yzn nasl buruturup irkinletirdiginl grm ve kaval fkeyle atp

dere kenarndan uzaklam. Bir baka anlat ma gre Hera ile Aphrodite Athena'nn ka val aldn grerek onunla alay etmiler, tanra da Phrygia'ya giderek duru bir suda yznn gerekten irkin olduunu grm de kaval atarken, onu yerden toplayacak olan en byk cezalara arpacana ant i mi, Marsyas bunu nerden bilsin, yerde bul duu kaval alm ve almaya koyulmu. Marsyas baylm sesine, o kadar sevmi ki dnyada bundan gzel ses veren saz olmad n ileri srm ve Apollon tanrnn lyra'syla yarmay bile gze alm. Tanr bu yarma iin bir art komu: Kim yenerse yenilene is tediini yapacak. Yarg olarak Tmolos (Bozdag) tanrsn almlar. Birinci yarma sonu vermemi, ikincisinde Apollon Marsyas'a meydan okuyarak kavaln tersine tutup al masn buyurmu, kendisi lyra'y ters tutunca ayn sesleri kard halde, Marsyas kavaln ttrememi, bu yzden de yenik dm. Yarmay gzleyen Phrygia kral Midas gene de kavaln lyra'dan stn olduunu syleyin ce tanr onun kulaklarn eek kulaklar haline getirmi (Midas). Ama bununla kalmam, Marsyas' tutmu, bir aaca balam ve deri sini yzm. Marsyas bu korkun ikence iinde can vermi. Apollon sonradan yapt na piman olmu derler, lyra'sn yere atarak krm, Marsyas' da bir rmak haline getir mi. Gkbel'de akan ine ay ite bu rmakm. Mater Matuta. Roma'da matronlar yani evli kadnlar ve analarn tapndklar eski bir tanra. Bayram Matralia adyla 11 haziran da kutlanrd. Matuta ad sonradan bu tanr ann afak ve sabah gneiyle bir tutulup, Yunanistan'dan gelme no-Leukothea ile ka rtrlmasna yol amtr. Efsaneye gre no kendini denize attktan sonra bir denizkz ol mu ve talya kylarna karak oraya sn mtr (no). Mcdcia. Medeia efsanenin ve tragedyann kadn kahramanlar arasnda en gl, en ar pc bir tiptir. Kiilii ve serveni hemen her ada zamann gr ve eilimlerine gre yo rumlanarak edebiyata ve sanata konu olmu ve olmaktadr. Yerine gre egzotik ve ilkel karakteri stnde dmlr, kendi kardeini ke-

200

sip paralarn yol stne serpen, ondan da te kendi karnndan domu ocuklar ld rp babalarnn nne seren korkun bir b yc kadn diye gsterilir, yerine gre de se ven ve hor grlen, zverisi karlksz kalan, yabanclk, itilmilik, kskanlk duyan bir ka dnn dram canlandrlr gzmzn nn de. Medeia Kolkhis kral Aietes'in kz, tanr Helios'un torunu ve tanra Hekate'nin yee nidir, Gne soylulardandr, akrabalar olan Kirke ve Pasiphae gibi doa d, tyler r pertici servenlerin kahramandr (Tab. 8). Bu servenlerin canlandrlmasnda oynad rol ilkel bir macera roman kahramannn roldr. Argonaut'lar destan Odysseia'daki olaylardan daha eskilerini dile getirmekle ok daha yeni bir ada kaleme alnmtr. Bunun iin bu destann, daha dorusu ilk macera ro mannn kahramanlar arpc renklerle izil mi, canlandrlmtr. Medeia'nn hem Argo naut'lar destannda, hem de tragedyalarda sz geen servenleri u adlar altnda anla tlmtr: Argonaut'lar, lason, Aietes, Pelias. Medeios. Medeia ile ason'un olu. At adam Kheiron tarafndan yetitirildii syle nir. Bakaca efsanesi yoktur. Medos. Medeia'nn bir olu. Bir kaynaa gre Medos, Kolkhisli bycnn Atina kral Aigeus'tan olan bir ocuudur, baka bir kay nak Meneia'nn Atina'dan Theseus'un gel mesiyle kovulunca Asya'ya gtn ve ora krallanndan biriyle evlenerek Medos'u dour duunu ileri srer. Her iki kaynaa gre Me dos, Medlerin atas saylr. Medusa. Gorgolardan biri, Perseus kafasn kesince akan kanndan Pegasos'la Khrysaor doar (Perseus). Megaira. Erinys'lerden biri (Erinys). Melampus. Ad kara, esmer ayakl anlam na gelen Melampus, Amythaon'un olu, Kretheus'le Tyro'nun torunu ve birok bilici ve falc kuann arasdr (Tab. 23) Doar domaz anas Melampus'un gvdesini glgeye koymu, ama ayaklarn gnete brakm. Bu nedenle Melampus demiler ona . Bilicilii

Melampus yle bir olaya borluymus: o cukken l bir ylan bulmu, bir insan ls gibi alm onu bir odun ynnn stne ko yarak yakm ve cenaze trenini yapm, sonra da yavrulann bytm. Ylanlar da kran borcu olarak gzlerini, kulaklarn ya layp arndrmlar, bylece grme ve iitme yetisi br insanlarnkinden ok stn olmu. Melampus kularn ve br hayvanlarn dilini anlar, onlarla konuurmu. Bundan baka hekimlikte, hastalan byyle iyi etmekte on dan stn yokmu. Melampus'la kardei Bias yurtlar olan Tesalya'dan ayrlp, Pylos'ta amcalar Neleus'un yanna snmlar. Bias Orada Neleus'un k zyla evlenmek istiyormu, ama Neleus kzn Bias'a ancak Phylakos'un srlerini getirirse vereceini sylemi. Bu srnn bekisi ne insan, ne hayvan hibir canlnn yaklaamad bir kpekmi. Bias, onu alt etmeyi kardei Melampus'tan istemi, o da ancak bir yl ha piste kaldktan sonra sry alabileceini bil dirmi. Gerekten de yle olmu: Sry al maya giden Melampus'u bir tahta kulbeye kapatmlar, o da kulbenin damndaki b ceklerin konumasna kulak misafiri olmu, anlam ki kiriler kmek zeredir, aradan da bir yl gemimi, bunu kendisini tutuklayan Phylakos'a bildirmi, kulbeden karlr ka rlmaz da dam km. Phylakos bu alacak adamdan olu phiklos'un iktidarszlna a re bulmasn istemi, bunu da baarnca Melampus'a srlerini vermi. ki karde bunlar Neleus'a gtrmler, Bias da kzla evlenmi. Daha sonra Argos kral Proitos'un ard Melampus bu kraln kzlarn delilikten kurtar m. Kzlar hep birden ldrp kendilerini inek sanrlar ve bylece Pelepnez'i dolarlarm. Melampus onlar iyi etmek iin Proitos'tan lkesinin te birini istemi, kral ver meyince yapmam demi ve kzlar beter ol mu, sonunda Melampus lkenin bir eyrei ni kendisi, bir eyreini de kardei iin iste mi, Proitos da bu art kabul etmek zorunda kalm. Melampus kzlar stnde trl by ler uygulayarak onlar iyiletirmi, sonra da kzlarn birini kar olarak alm ve Argos kral ln kardei Bias'la paylam. Melanion. Bkz. Atalante

Melanthios (yahut Melantheus). Odys seia'da sz geen thakeli kei oban, hiz meti Melantho'nun kardei. Kz kardei gibi kendisi de efendisine kar nankrlk eder, yolda dilenci klnda rastlad Odysseus'u hrpalar, taliplerin tarafn tutar, onlarla Odysseus arasndaki arpmada yardm iin ko up hazine odasndan silah getirmeye yeltenir, derken Odysseus'la Eumaios'un bir dze niyle orada kskvrak balanr ve hizmetiler asldktan sonra Melanthios da avluya getiri lip kulaklar ve burnu kesilir, erkeklii kopar lp kpeklere atlr ve en sonunda elleri, ayaklan da kesilerek olduu yerde braklr. Melantho. Gzel yanakl Melantho Odysseus'un saraynda, Penelopeia'nm hizmetinde bulunan elli hizmetiden biridir. Hanm onu yetitirdii, martt halde, Melantho hain dir, taliplerden Eurymakhos'la seviir. Dilenci klnda karsna kan Odysseus'a sver. Namussuz hizmetilerle birlikte ceza grr ve taliplerin lmnden sonra aslr (Od. 420 -473). Meleagros. Meleagros, Kalydon Av diye anlan bir servenin kahramandr. Efsanesi nin iki anlatm vardr. Birini Akhilleus'un la las Phoiniks Agamemnon'un gnderdii el ileri geri evirip fkesinden vazgemek iste meyen yiide ibret dersi olsun diye anlatr. yledir: Aitolia'da Kalydon blgesinin kral Oineus'la kars Althaia'nm Meleagros diye bir oullar olur. Oineus tanra Artemis'e kar su iler, hasat bayramnda btn tanr lara kurban kestii halde, Artemis'i unutur. Bunun cezas olarak tanra Kalydon blgesi ne korkun bir yaban domuzu salar. Ekinleri yok eden bu canavar yznden lke alk ve ktlkla kar karyadr. Meleagros bu hayva n avlamaya kalkr ve bu ite btn komu lkelerden yardm grr. Kalydon Avna n l, sanl btn yiitler katlr. Aitollarn kom ular Kuretler de yardma gelirler ve av iyi bir sonu verir, canavar ldrlr. Ama Artemis kininden vazgemez, avn paylalmasn da Aitollarla Kuretler arasnda kavga kartr, avclar birbirlerine girerler, Meleagros bu s rada daylarn ldrr. Anas Althaia bunun zerine oluna lanet okur ve perileri Erinysleri salar stne. Meleagros savatan eki
'II'.)

lir. Derken Kuretler Aitollarn kentini yakp ykmaktadr, kars, anas, btn dostlar Me leagros'a fkesinden vazgeip yurdunu sa vunmas iin yalvarrlar. Meleagros sonunda savaa dner ve Kuretleri Kalydon'dan ko var. Ayn efsanenin br anlatmnda Meleagros'un anas Althaia'nn olunun mryle ya kndan ilikisi olan odunu yakp yakmamas temas stnde durulur (Althaia). Kalydon avna kz kahraman Atalante de katlmtr, av sona erince Meleagros yaban domuzunun postunu Atalante'ye vermek ister. br avc lar buna kar koyar, zellikle bir kadnn ken dilerinden stn tutulmasna kzan Meleagros'un daylar meydan okurken yiit onlar vurup ldrr, anas Althaia da odunu atee atarak olunun mrne son verir. Melikertes. Bkz. no. Melpomene. Musalardan biri, okluk tra gedyay simgeler (Musa). Memnon. afak tanra Eos'la Troya kral soyundan olan Tithonos'un olu (Eos). Mem non Troya savann lyada'da anlatlan bl mnn sonrasn ele alan "Aithiopis" adl destann kahramandr. Yazar Miletoslu Arktinos olan bu destan yitiktir, ama konusunu biliriz. Habeistan kral Memnon Hektor l dkten sonra Troya'ya yardmc gelir. Srtn da Hephaistos'un yapt silahlar vardr. lkin Aias'la karlar, bu sava sonu vermez, sonra Nestor'a satar, Nestor'un olu Anti lokhos babasn savunurken Memnon'un elin den ldrlr. Derken AkhiUeus araya girer. nk Patroklos ldkten sonra Antilokhos onun en iyi dostu olmutur. AkhiUeus Antilokhos'un cn almak ister, ama Thetis, olu nun Memnon'u ldrdkten hemen sonra l mesi gerektiini bilir, onun iin Akhilleus'u bu savatan alkoymaya urar. AkhiUeus sz dinlemez, almak iin yanp tutuur. Bu kez iki tanra Eos'la Thetis tanr Zeus'a bavurur lar, her ikisi de kendi olu iin yalvarr. Zeus Hektor'la AkhiUeus iin yapt gibi ii kader tartsna vurur: Memnon lecektir. Olu Akhilleus'un elinden can verince, Eos lsn er meydanndan alp gney topraklarna do ru tam, yolda da bol bol gzya dkm.

Gn dounca bitkiler stnde grlen iy ta neleri ite bu gzyalarndan gelmeymi. lka plastik sanatnn konu edindii Memnon motifi Marmara'ya dklen Aisepos, ya; ni Gnen ay ile de ilgilidir. Bir efsaneye g re Memnon'un mezar Marmara klylarndaym, her yl Memnon'un kular Gnen ay nn azna gelir, orada Habe yiidine alarlarm. Memnon'un savata len arkadalar nn ruhlarn tayan, yahut da kendisinin lmszlemi kllerinden domu olan bu kular iki gruba ayrlr, birbirleriyle dvrlermi, arpma da ancak bir grup bsbtn yok olduktan sonra sona erermi. Msr'da nc Amenotep'in diktii heykele Memnon heykeli denmesi, her sabah afak skn ce bu heykelin tatl ezgilerle gn douunu selamlad sylentisi, Memnon kltnn M sr'da da, Anadolu'da da yerlemi olduunu belirtir. Men. Phrygia kltlerinde ad geen bir ay tanrs, Anadolu'ya zg bir tanrsal varlktr. Menelaos. Agamemnon'un kardei Mene laos, babas Atreus tarafndan Pelops ve Tantalos soyundan, anas Aerope tarafndan da Giritli Minos'un, yani tanr Zeus'la Europa'nm dldr (Tab. 15). Tanr lanetine u ram bahtsz bir soydan olduu halde bana gelen belalarn hibiri kendi iledii bir su yznden deildir, Menelaos'un kendisi te miz, drst, yrekli, olsa olsa biraz yumuak bir insandr. Kars gzel Helena'nn evinde konuklad Paris tarafndan bir yn malla birlikte karlmas Menelaos'a kar yaplm byk bir hakszlk, efsaneye aldatlm koca olarak girmesi de bir bahtszlk saylabilir. Menelaos etken deilse de balca edilgen kahraman olduu lyada destannda en par lak sfatlarla nitelenir: Ares'in sevdii, Zeus'un besledii, gr naral, yiit Menelaos' tur, sarn olduu, bacaklarnn biimli, bilek lerinin gzel olduu belirtilir. Helena bile bin pimandr onu braktna, yle der kocas iin (Od. IV, 263): "Ne akldan yoksundu kocam benim, ne gzellikten yoksundu". Menelaos Akha yiitlerinin en sekinlerindendir, Paris'le kozunu paylamak iin onun la teke tek savaa girmeye can atar (l. III, 16 vd,)

en nne, omuzlarnda bir pars derisi, kvrk yay, klc. Ucu tuntan iki kargsn sallayarak zorlu savata ard karsna cenge, Argoslularn en yiitlerini. Ares'in sevdii Menelaos, kalabaln iinde onun uzun admlarla ne atldn grnce, sevindi kocaman bir ava gz ilien aslan gibi. Menelaos aslan gibi savar, bu arada da tanrlara yalvarr (l. III, 352 vd.). Ama tanr lar dinlemez szn, Menelaos tam Paris'in hal<kndan gelecekken Aphrodite tutar ka rr onu, Menelaos dvnr, ama ne yapsn, gene de gevetmez abay, Akhalan cenge kkrtr (l. VII, 9 vd.): Sizi dlekler sizi, Akha erkekleri denmez size, Akha kadnlar demeli. Bir Argoslu kmazsa Hektor'un karsna bizim iin tam bir yz karas olacak bu. Kendi gze alr Hektor'a kar dvmeyi, ama Agamemnon bu lgnlktan alkor kar deini. Menelaos n srada savamaya, kendi davas uruna kendi kendini savunmaya ve bu yolda n kazanmaya can atar, ama talih sizlii uradadr ki, ne yapsa fayda vermez, hep ikinci planda kalr, savata da, kurultay da da dizginler bakalarnn elindedir. Menelaos'un destanda, tragedyada ve ba ka trden yaptlarda sz geen efsanesi bir tm olarak yle zetlenebilir: Agamemnon'la Menelaos babalar Atreus'la amcalar Thyestes arasnda sregelen kan davas sra snda Mykene'den srlp Sparta kral Tyndareos'un yanna snrlar (Atreus, Aigisthos). Tyndareos iki kardee iki kzn ve rir. Helena'nn talipleri arasnda Menelaos'u semesi, br taliplerin de bu evlilii koruma ya ant imeleri zerine kar-koca Sparta'ya yerleirler. Tyndareos'un lmnden sonra Agamennon Mykene, Menelaos da Sparta tahtna kar. Menelaos'la Helene dokuz yl kadar rahat ve mutlu yaarlar, Hermione di ye bir kz ocuklar olur. Bu srada Paris Me nelaos'un sarayna konuk gelir. Menelaos'un Asya'dan gelme konuunu arlad ve bir sre onunla birlikte Sparta'da kald anlat-

kt tanr yzl Aleksandros Troyallarn

lir, ama bu arada Girit'te bulunan bykbaba s Katreus lr, Menelaos Paris'i Sparta'da brakarak cenaze treni iin Girit'e gider. Pa ris de konukluk kurallarnn hepsini ineye rek Helena'y karr (Helena). Ac haberi alp Sparta'ya dnnce Menelaos aabeysi Agamemnon'u, sonra da Nestor, Palamedes ve Odysseus'u yardma arr. Helena'nn yeminli btn taliplerini toplamak ve Troya seferini hazrlamak iine koyulurlar. Bu, ko lay olmaz, nk birok Akha kral ve nderi uzun srecei ve zor olaca belli olan sava tan kanmak isterler (Odysseus, Akhilleus). Sonunda donanma Aulis limannda toplanr, Agamemnon bakomutanl ele alr, ne var ki eitli engeller Akha ordusunun Troya'ya varmasn geciktirir (Agamemnon, Iphigeneia). Anadolu toprana ayak bastklarnda Menelaos'la Odysseus Troya'ya eli olarak gn derilirler, ama Helena'y geri istemek ve sa va nlemektir. Elileri Troyal Antenor kar lar ve sorunu kurultayn nne getirir, ama Paris bask yaparak kadnn ve mallarnn ge ri verilmesini nler (Antenor). Sava balar ve bilindii gibi on yl srer. Menelaos'un sa vata oynad rol lyada'da ayrntlaryla an latlmtr. Menelaos'un servenleri sava sonras efsanelerinde de byk bir yer tutar. Tahta atn iindeki yiitlerdendir, Troya yan gn ve yamas srasnda Helena'y snd sunan dibinde ldrmek ister, klcn kald rr, tam vuracakken gzel kadnn perian ha lini, plak memesini grnce yumuar, onu balar. Hemen gemilerine binip denize a lrlar. Bir frtna onlar Girit kylarna atar. Menelaos burada birok gemisini yitirir, ikin ci yola knda da Msr kylarna atlr. Me nelaos, kendisini Sparta'da grmeye gelen Odysseus olu Telemakhos'a Msr'da be yl kaldn anlatr. Gene yola knca bu kez Nil azndaki Pharos adasnda alkonur ve ancak deniz ihtiyar Proteus'u balayp ondan t aldktan sonradr ki yurduna dnmeyi baarr (Od. IV, 351-593). Bylece Menelaos Troya seferine gitmek zere Sparta'dan ayrldktan on sekiz yl sonra yurduna dnm olur. Agamemnon'un tersine aksiliklerle karlamaz, Sparta'daki tahtna oturur, ei ve ocuklary la birlikte rahat bir mr srer. Telemakhos'u konuklayan, ona yol gsteren, arma-

ganlar verip gnderen Menelaos grm, ge irmi, olgun ve babacan bir adamdr. Ei Helena da uslanm, yumuak ve tatl bir e ve bir anne olmutur. Menoitios. (1) apetos'la Klymene'nin olu, Prometheus, Epimetheus ve Atlas'n kardei (Tab. 3). Bu Titan br kardeleri gibi gurur lu ve kendini beenmitir. Bu yzden Zeus onu, "duman duman yldrmlaryla vura rak Erebos'un karanlklarna yollar" (Hes. Theog. 510-515). (2) Aktor'la Aigina'nn olu, Patroklos'un babas (Tab. 21). Aigina tanr Zeus'tan Aiakos'u dourduktan sonra Aktor'la evlenip Menoitios'u dnyaya getirir, bylece Aiakos'la Menoitios vey karde olurlar. Akhilleus'la can yolda Patroklos arasndaki kan ak rabal da buradan gelmedir. Menoitios, o lu Patroklos kaza ile bir arkadan ldrnce onu Peleus'un yanna gnderir. Akhilleus'la Patroklos da bir arada byyp yetiirler (Patroklos). Mentor. Odysseia'da sk sk ad geen bir thakeli, Odysseus'un sadk dostu. Odysseus Troya seferine kmadan nce evini ve ailesi ni ona emanet eder. Mentor da onun karla rn taliplere kar korumaya alr, ama ba aramaz. Tanra Athena Odysseia'da Tele makhos'a klavuzluk etmek, ya da Odysseus'a taliplerin hakkndan gelmek iin yardm c olmak istedike Mentor klna girer. Bu yzden Mentor bir has isim olmaktan km ve yol gsterici, klavuz rehber anlamna kullanlagelmitir. Mercurius. Hermes tanrnn Roma dininde karl. Efsaneleri de Hermes'inkilerle bir tutulmutur (Hermes). Meriones. lyada'da ad geen Giritli nder. Idomeneus'un arkada (Idomeneus). Merope. Pleiadlardan biri. Korinthos kral Sisyphos'la evlenir ve Glaukos'a ana olur (Pleiadlar). Metaneira. Eleusis kral Keleos'un kars. Demeter'i evinde hizmeti olarak altrr (Demeter). Metis. Ad akl, us, bilgelik anlamna gelen Metis, Okeanos'la Tethys'in kz, yani ikinci

kuak tanrlardandr (Tab. 4). Zeus'un ilk ei olmutur! Bir efsaneye gre Kronos'un yuttu u ocuklar kusmasn salayan ilac Zeus'a veren odur. Zeus onunla birleip Athena'dan gebe braknca, Uranos'la Gaia tanry uyar mlar, Metis'ten doacak bir erkek ocuu nun kendisini tahttan atp yerine geebilece ini bildirmiler, bunun zerine de Zeus Me tis tanray yutmaya karar vermi. Yuttuktan sonra Athena'y kafasndan dourmu (Atheua). Midas. Midas efsanede olduu kadar tarih ve arkeoloji kaynaklarnda da ad geen bir Phrygia kraldr. Phrygia'da bulunmu birok antlar bugn de onun adn tar, birok efsa ne ve masallar ansn yanstr. Bu efsanelerin hepsi blgeye zg nitelikte ve Ana Tanra Kybele'nin kltyle ilgili grnmektedir. Herodot'a gre Midas, Phrygia'nn birinci kral ve Gordium'un kurucusu saylan Gordias'n oludur. Gordias'n Ana Tanra ile bir lemesinden, doduu sylenen Midas by ynce Kybele'nin barahibi olmu ve tanra nn Pessinus'taki byk tapnan kurmu. Midas'm ilikisi yalnz Kybele ile de deildir, Kybele gibi Anadolu toprana zg arap tanrs Dionysos'a da yakndan baldr. Mi das stne anlatlan efsanelerin hepsinde bu Phrygia kral Dionysos'un balad nimet lerden fazlasyla pay alm, tanrnn peinden giden alaya karm, srlarna ermi, yoluna ba koymu ve blgesel trelerini savunan bir kii olarak canlandrlmaktadr. Bu efsanele rin yalnz Phrygia'y deil, Lydia ve Karia gibi Ege'nin geni bir blgesini kapladklar da dikkati eker. Ovidius'un "Deiimler"de anlatt bir ef sanesi yledir: Silenos tanr Dionysos'un alaynda ihtiyar, sarho bir satyr'dir, bir gn tanr Phrygia ve Lydia dag ve koruluklarnda dolat srada Silenos uyuyakalr ve Bakkhalarla Satyr'ler onu szd yerde brakarak uzaklarlar. Kyller onu bulur ve boynunda tad iek elenkleriyle balayarak kral Midas'a gtrrler. Bakkha srlarna ermi olan Midas Silenos'u hemen tanr ve onu on gn, on gece saraynda konuklayp yedirir, iirir, sonra da htiyar yoldan tanrya gt
rr, verir. Dioysos buna o kadar sevinir ki

Midas'a dilediini vereceini syler. Mid.s da her dokunduu eyin altn olmasn diler. Tanr bu dilein ne kadar yersiz ve tehlikeli olduunu anlar, ama sz vermitir bir kere. Midas sarayna dnerken yolda kopard bir dal altn olur, yerden toplad bir akl ta altn olur, kopard bir buday baandan altn taneleri dklr, buna fazlasyla sevinir, ne var ki sofrasna oturup ekmei azna g trp, arab dudaklarna degdirince ekmek de, arap da altn klesine dnr ve bu byle gider, ta ki kral dileinden vazgeip tanrya bir daha yakarsn. Bakkhos Midas' balar, ona Sardes'e gitmesini, Paktolos (Sart) deresinin kaynana dek kmasn ve topraktan fkran sularla ban ve ellerini y kamasn buyurur. Kral da yle yapar ve ir mak sularnda arnr, ama o gn bugn Pak tolos altn pullar srklemektedir, altn diyar Sardes'in zenginlii de oradan. Plutarkhos bu efsaneyi biraz baka biimde anlatr: Midas lkesinin uzak bir ilini gezmeye gitmi, bir ln ortasna dm, iecek bir damla su bulamam, Toprak Ana acnr, ona, ln ortasnda bir kaynak fkrtm, ama Midas kaynaa yaklap su imeye yelte nince suyun altna dntn grm. Bu kez kral tanr Dionysos'a yakarm, Dionysos da kaynaktan saydam bir su akmasn sala m. Bu kaynaa Midas Pnar denmi. Kral Midas' asl nl klan masal kulaklary la ilgili masaldr. Ovidius bunu tanr Pan'n Apollon'la yarmasna atf yaparak anlatr, baka efsanelerde Apollon'la yapsan Pan de il, Marsyas'tr. Kral Midas bir gn Tmolos (Bozdag) dann yamalarnda dolarken Apollon'la Pan'n (ya da Marsyas'n) yartk larn ve bu yarmaya yarg olarak dag tan rs Tmolos'u setiklerini grr. Midas Apollon'un lyra'sn da, Pan'n (ya da Marsyas'n) kavaln da dinler. Ne yapsn ki kaval sesini daha ok beenir. Bozdag eteklerinde bir do latnz m, Sardes tapmann karsnda ykselen o bakr rengi daa hi baktnz m bilmem, ama orann havasn, evresini bili yorsanz, siz de Apollon'un sazna degll, Marsyas'n kavalna dl verirsiniz eminim O evreye baka ses yakmaz nk, doa kvr kvr koyun srlerini de, kavalyla obann da kendiliinden yaratr gibidir. Her ney-

se Tmolos Apollon'a vermi dl, ama ya rmaya tank olan Midas hi gerekmezken kaval daha ok beendiini sylemi. Apollon tanr cezay Marsyas'a vermi, ama Midas'tan da cn alm: Kraln kulaklarn uzatp uzatp eek kulana evirmi. Midas eek kulaklarn Phrygiallarn sivri klah al tnda bir sre gizlemi olsa gerek, berberi ol masa, belki sonuna dek gizleyebilecekti, ama her gn san, sakaln tra eden berber gr m eek kulaklarn, kimseye amad bu srdan kurtulmak iin topraa bir delik kaz m ve iine eilerek, "Midas'n kulaklar eek kulaklardr" diye fsldam. Ama kazma vurduu yerin evresinde ossaat otlar, kam lar bitmi, bunlar yel estike dile gelerek, "Midas'n kulaklar eek kulaklardr" diye yanklanmaya balamlar. Bu efsanenin yle yerli bir havas var ki ada tiyatro yazarlarmzdan Gngr Dilmen'e bir piyes esinlemi. "Midas'n Kulakla rmda Dilmen eski efsaneye bir motif daha katar, Midas kulaklarndan korkmakta, utan maktadr, ama ne zaman ki bu korkuyu yene rek halknn karsna kar, uzun kulaklar bir ayp deil, bir mucize, bir stnlk oluverir halknn gznde. Onun iindir ki sonunda Apollon tanr Midas'n uzun kulaklarn kuru tup normal insan kula biimine sokunca, Midas halkn gznde bir kahraman olmak tan kar, halk aldatan bir yalanc oluverir. yle ki bahtsz kral yerlere kapanp tanrdan eek kulaklarn geri istemek zorunda kalr. Dilmen'in piyesi bir efsanenin nasl yeni yeni yorumlarla geniletilip yaatlabilecegine r nektir. Milctos. Milet ehrinin kurucu kahraman. Efsaneye gre Apollon'un oludur. Girit'te domu ve Minos onu Girit'ten srm, Ana dolu'ya gelince de Maiandros rmak tanrnn kzyla evlenmi. Kaunos'la Biblys'in babas saylr. Bakaca bir efsanesi yoktur. Minerva. Tanra Athena'nn Latince ad. Minerva talya'nn yerlisi olmasa gerek. lkin Etrsklerin, sonra da Yunanllarn etkisiyle Roma'nn balca tanrsndan biri olmu tur. upiter, uno ve Minerva Capitolium l s diye anlrd. Kendine zg bir efsanesi yoktur.

Minos. Zeus'la Europe'nin olu, Sarpedon'la Rhadamanthys'in kardei saylan efsanelik Girit kral (Tab. 11 ve 15). Minos Girit tahtna kmak isteyince kar de arasnda kavga kopmu, ama Minos tan rlarn kendisinden yana olduklarn ileri sr m, bunu tantlamak zere de Poseidon tan rdan bir dilek dilemi, denizden bir boa karmasn istemi, bu boay da sonra gene tanrya kurban etmeye sz vermi. Diledii gibi olmu, denizden kpkler gibi ak bir bo a kagelmi. Minos boay alm, tahta oturmu, ama hayvan tanrya kurban etmeyi unutmu. Gzelim ak boay srlerinin ara sna damzlk olarak gndermi. Bu duruma ok kzan deniz tanr ak boay Minos'un ba na bela etmi, bir efsaneye gre hayvan ku durmu, ortal kasp kavurduu bir srada Herakles'in elinden ldrlm, ama i bu nunla da kalmam, kraln kars Pasiphae bu boaya dogad bir akla tutulmu ve onunla birlemi. Kral Minos gne tanr Helios'un kzlarndan Pasiphae ile evlenmiti. Bir za manlar Europe gibi boaya vurulan Pasiphae ak boayla birleebilmek iin Daidalos'a bir inek heykeli yaptrr, iine girer ve gebe kala rak Minotauros'u dourur (Daidalos, Pasi phae). Ondan sonra da Girit saraynn yaa m karmakark olur. Helios dllerinin hepsi gibi Pasiphae de bycdr, sevitii boay ldrtt diye Minos'u byler, yatandan y lanlar, yanlar, akrepler kmasn salar, bunlar ii apknla vuran Minos'un yatama giren her kadn sokup ldrmekteymiler. Minos'un erkeklerle ak maceralar olduu da ileri srlr. Pasiphae'den olan iki kz Ariadne ile Phaidra'nn mrleri de garip se rvenlerle gemitir (Ariadne, Phaidra). Bu masallara karn Minos efsaneye ilkel alarn en doru ve haksever kral diye ge mitir. Tanr Zeus'tan esinlenerek yasalar kartt iin ldkten sona Hades'teki yar gcn biri olmu. Minos arkeolojide adn ta yan alarda Girit'in komu adalar ve kylar zerindeki egemenliini simgeleyen Atina ile sava ve oradan ylda (ya da ylda) bir yedi delikanlyla yedi gen kzn Minotauros'a kur ban olarak verilmesi efsanesi de byle bir du rumun dile gelmesidir. Masala gre Minos'un bu seferi kardei Androgeos'un lmnden

 almak iindir (Androjnon). Ama Mlnos yalnz Yunanistan yarmadasna deil, Ana dolu kylaryla Sicilya'ya kadar da uzanm derler. Karya'ya geldii, Sicilya'ya ise Daidalos'u kovalad sylenir (Daidalos). Buralar da Giritlilerin koloniler kurduklar anlatlr. Minotauros. Ad Minos'un boas anlam na gelen Minotauros insan bedenli, boa ba l bir canavarm. Tanr Poseidon'un kral Minos'a gnderdii bir boa ile Minos'un kars Pasiphae'den dogmaym. Minos bu korkun yarat saklamak iin mimar Daidalos'a Labyrinthos sarayn yaptrm (Pasiphae, Labyrinthos). Theseus Minos'un kz Ariadne'nin yardmyla Minotauros'u ldrm (Ariadne, Theseus). Minotauros Girit sanatnda derin izler b rakm olan Girit'e zg bir boa kltnn simgesi olsa gerek. Mnemosyne. Ad bellek anlamna gelen Mnemosyne Uranos'la Gaia'nn kzdr (Tab. 4). Efsaneye gre Zeus Pieria dalarnda do kuz gece yatm ve Mnemosyne de dokuz Musalar dourmu. Moira'lar. Moira, pay ya da pay veren anla mna gelir. Efsanede olarak gsterilen Mo ira, yani kader tanralar Hesiodos'ta "yaa ma paylarmz dzenleyenler" diye tanm lanr. Aln yazs ve kader stne Yunan ilk ann gr udur: nsan ana karnndan doar domaz kader onun mr ipliini bk meye koyulur, Moira her insann ipliini bker dururlar, gnn birinde de keserler, o anda insan lr. Ilyada'da dven bir sava iin yle deniyor (l. IV, 517): Bitti mr yuma tam o srada!... Moira denince, okluk ecel, lm akla ge lir, onun iindir ki Homeros destanlarnda kader diye evrilen Moira uursuz ve zorlu olarak nitelenir. Ne var ki Moira Zeus'tan da daha gl ve stndr. Tanrlar babas ona kar gelemez, onun kararn deitiremez. Sava alannda olu Sarpedon yaralannca Zeus ikirciklidir, sevgili olunu alp karmay geirir aklndan, ama Hera kaderi ileri sre rek dikilir karsna (Sarpedon). Homeros'ta bir ya da birka Moira'dan sz edilir, ama adlar sylenmez, Hesiodos bun-

lan kz karde diye tantr ve adlarn verir. Moiralar Zeus'la Themis'in kzlar, Horalarn kardeleridir (Theog. 905 vd.): ... Klotho, Lakhesis, Atropos tanralar ki bilge Zeus byk stnlk vermiti onlara, ki onlar verir yalnz insanlara mutlu ya da mutsuz yaama paylarn. Burada Moiralar yalnz mr payn deil, bir de mutluluk ve mutsuzluk payn veriyor demektir insanlara. Kimi yerde Kederle bir tutulan Moiralarn efsanesi yoktur (Kerter). Onlar yar dinsel, yar filozofik bir grn canlandrlm imgeleridir. Platon da Devlet'in son blmnde, yeniden yeryzne kacak olan ruhlarn Moiralara bavurduunu anlatr (Dev. X, 620d-e): "Btn ruhlar hayatlarn, getikten sonra gene o srayla Lakhesis'e yaklamlar. La khesis her birine kendi perisini vermi; bu pe ri hayat boyunca ona hizmet edecek, setii kadere gre yaatacakm onu. Bu peri ilkin ruhu Klotho'ya gtrp onun eli altndan ve dndrd kirmenden geiriyormu; byle ce ruh setii kadere balanyormu. Ondan sonra Airopos, Klotho'nun eirdii kaderi l lmez hale sokuyor, sonunda ruh hi arkas na dnmeden Kaderin taht nne gelip du ruyor, sonra te yanma geiyormu". Moneta. Haber veren, uyaran anlamna ge len Moneta, tapna Roma'da Capitolium tepesinde bulunan tanra uno'nun bir ek addr. Bu adn nedeni . . 390 ylnda Roma'nn Galyallarn basknna urad srada bu tapnan kazlarnn gece terek dma nn geliini haber vermesidir. Mopsos. kisi de tanr szcs olan iki efsanelik kiinin ad. (1) dmon'la birlikte Argonaut'lar seferine katlr ve Argo gemisinde khin olarak grev yapar. Seferin sonunda Libya'ya varldnda Mopsos bir ylan tarafndan srlp lr (Ar gonaut'lar). (2) Teiresia'n torunu, Manto'nun olu. Babasnn kimlii stne kaynaklar ayrlr: Btn khinler gibi Apollon'dan doma olduu sylenir, lml babas ise Argoslu Rhakios imi (Manto, Rhakios). Mopsos'un Kolophon ehrini kurduu anlatlr. Anas Man-

to'nun Klaros'taki Apollon tapnan kurma s zerine Mopsos orann tanr szcs olur, bu sfatla zamann en byk khini Kalkhas'la yarmaya giriir, Akhalarn bakhinini her bakmdan yener, stnl meydana knca, Kalkhas fkesinden canna kyar (Kalkhas). Mopsos bundan sonra yine Troya'dan dnen Amphilokhos'la birlikte Kilikya'da Malsos ehrini kurarlar, teke tek kavga da birbirlerini ldrrler (Amphilokhos). Morpheus. Uyku tanrs Hypnos'un bin ocuundan biri saylan Morpheus'un ad bi im anlamna gelen "morphe" (Lat. forma) den tremedir. Morpheus insanlara uykuda eitli biimlerde grnen dleri simgeler. Uyku ve d tanrlarnn hepsi gibi Morpheus da kanatldr. Kocaman, hzl kanatlaryla dnyann bir ucundan br ucuna p diye uarm. Mucius Scaevola. Tarquinius krallar Roma'dan kovulunca Porsenna adnda bir Etrsk kral ehri kuatm. Mucius adl bir Ro mal da dman kararghna girip Porsenna'y ldrmek istemi, ama kral tanmad iin yanlarak bir bakasn ldrm. Yakala np Porsenna'nn nne getirilince Mucius orada bulunan bir ocaa sag elini koyup bs btn yanncaya kadar karmam. Bu eyle me aan Porsenna Mucius'a klcnn geri verilmesini buyurmu, kendisine de bunu ni in yaptn sormu. Mucius kendi elinin yanmasnn nemsiz olduunu, nk kendisi gibi kurban olmaya hazr yz Romal bu lunduu sylemi. Korkuya kaplan Porsenna hemen Roma ile bar anlamasna girimeyi yeg grm. Mucius'a da artk sag elini kulla namad iin solak anlamna gelen Scaevola ad taklm. Musalar. lka yaznnda bir tanrsal varlk vardr ki ondan sz ederken her ozan, her yazar duygulanr, sesi bir baka itenlik ve dokunakllkla nlar kulaklarmzda. Bu varlk Yunanca "mousa", Latince "mua" diye ad landrlp bat dillerinin hepsine giren esin pe risidir. Ama Musa yalnz airlere iirler esinle yen bir peri de deildir, etki alan ok daha genitir. Adnn kkeni asl kimliinin ak lanmasna yardm eder: "Mousa" Yunanca

akl, dnce, yaratclk gc kavramlarn ieren "men" kknden gelmedir. Bu kk Zeus'un Musalar retmek iin birletii Titan tanra Mnemosyne'nin adnda da grlr, Athena'ya gebe kalan Metis'in adnda da (Tab. 4). O da demektir ki, kaba gleri ye nip baa getikten sonra kendi egemenliini kurabilmek iin Zeus tanrnn ilk ii dzenli ve ll olduklar oranda yaratc olan gleri benimsemek olmutur. Musalar ite bu gcn rn ve simgesidir. Bu g ise tanrya oldu u kadar insana da vergidir, giderek Olympos tanrlar insanst doa glerinden uzaklap insana yaklamay ama edindikleri zaman benimsedikleri bir gtr. Musalar bylece insan ve tanr aras birer varlk olarak dnlebilir; insan tanr, tanry insan yapar Musalar. Onun iindir ki byle duygulanr a irler de onlardan sz ederken. nsana yaa mann asl tadn balayan bu tanrsal varl her alana, zellikle sanat alanna yerletirmi olmak ilka dncesinin bir parltsdr. Ku ru bir air diye tannan Hesiodos bile bakn nasl coar Musalardan dem vurunca. Hesio dos kendi anlatr ki Helikon dann yamala rnda srlerini otlatan bir obanm, "dnya nn yz karas zavall bir yaratk" iken Musalar onu grr, iek aan bir defneden kopardk lar bir dal ona asa diye verir (Theog. 31 vd.): Sonra tanrsal sesler flediler iime olacaklar ve olmular yceltmek iin, ve hele vmek iin kendilerini her sylediim destann banda ve
sonunda.

Hesiodos bylece air olunca, u szlerle tanmlar Musalar (Theog. 52 vd.):

Olympos'lu Musalar, koca kalkanl Zeus'un kzlar. Eleutheros yamalarnn kraliesi

Mnemosyne Kronos oluyla birleip Pieria'da getirdi onlar dnyaya belalar unutturmak ve kayglar dindirmek iin. Dokuz gece bulutu onunla kutsal yatanda engin akll Zeus lmszlerden uzakta. Gnler, aylar geip bir yl tamam olunca dokuz kz getirdi dnyaya Mnemosyne.

Dokuz e yrekli kzdr bunlar ezgiler sylemektir btn leri, haka hibir kayg yoktur yreklerinde. Karl Olympos'un en yksek tepesinde, oradadr korolar ue gzelim yurtlar, Kharitler de Himeros da balarnda ykselir gzel sesleri havalarda, vurur dururlar Olympos yolunda, tanrsal bir ezgi sarar drt bir yan, kara toprak yanklanr tanr vgleriyle, Inyl bir ses ykselir admlarndan yrrken yce babalarna doru... te byle seslenir Olympos'lu Musalar dokuz tanrsal kz ulu Zeus'un: Kilo, Euterpe, Thalia, Melpomene, Terpslkhore, Erato, Polhymnia, Urania ve hepsinin ba saylan Kalliope... te budur Musalarn insanlara verdii, Musalardan ve oku Apollon'dan gelir yeryzndeki ozanlar ve algclar nasl Zeus'tan gelirse krallar. Ne mutlu Musalarn sevdii insana bal akar onun dudaklar arasndan. Bir insann dertsiz bana dert mi dt, zntden kan m kurudu yreinde, Musalarn sevgilisi bir ozan anlatnca eski insanlarn destanlarn, vnce Olympos'un mutlu tanrlarn unutuverir hemen dertlerini, kar, gider aklndan zntleri enletir onu tanralarn bys. Homeros'un iki byk destan da Musalara seslenile balar, ama burada ozan tek bir Musa'ya seslenir ve ona tanra der sadece: Syle, tanra, Peleus olu Akhilleus'un fkesini syle... Anlat bana, tanra, bin bir dzenli yaman adam... Musalarn sevgilisi ozann toplumda ne ka sayg ve sevgi grd Odysseia'da can landrlan Demodokos tipinden bellidir (Demodokos). Bu tutum ve davran Homeros'la balar, ilkan son demlerine kadar sregider, Musalarn yetki alanlar alar ve airlere gre deiir. Genellikle yle bir blmleme yaplr: Kalliope, destan airi ya da lirik iir; Kilo, tarih; Polhymnia, pantomim; Euterpe, fltl; Terpsikhore, dans; Erato, korolu iir; Melpomene, tragedya; Thalia, komedya; Uranla, gkbilimi. Musalarn kendilerine zg efsaneleri yoktur , tanrlarn btn enliklerinde ezgi syler, dans ederler, Thetis'le Peleus'un, Kadmos'la

Harmola'un dnlerinde bulunmulard) Adlarnn gemedii hemen de iir yoktur, Musaios. Ad Musalarla ilgili efsanelik bir ozan. Yerine gre Orpheus'un arkada, < " > g rencisi ya da olu saylan Musaios Attika el sanesinde Orpheus'a karlk yaratlm bir tip olsa gerek: Mistik nitelikteki ezgileri Eleusis gizemleriyle ilikili derlerdi. Mygdon. lyada'da ad geen bir Phrygla kral, Sangarios (Sakarya) rma kylarnda otururmu da gnn birinde Amazonlarn sal drsna uram. O zaman kral Priamos onun yardmna kotuundan Mygdon da Troya savunmasna katlr (l. III, 181 vd.). Myrina. lyada'da Troya ehrinin topograf yas stne ok az bilgi verilir. Verilenlerden biri Amazonlar kraliesi Myrina ile ilgilidir (l. II, 8 1 1 vd.): ehrin nnde sarp bir tepe var, klr ovann drt bir yanndan tepeye, Batieia adn takmtr ona halk, lmszlerse yksek atlayan Myrrhine'nln mezar der. Bu bilgi ak seik deildir, bu Batieia bir tanra m ki lmszler ona baka bir ad ve riyorlar? Bir kaynaa gre Myrina ya da Bati eia Troas blgesinin eski kral Teuker'in kz dr (Tab. 16). Teuker onu lkesine konuk ge len Dardanos'a verir, bylece Myrina Troya kral soyunun dii atas olur. Myrina stne anlatlan br efsaneler un lardr: Amazonlar kraliesi Myrina Okeanos kylarnda bulunan Atlantis lkesine saldr m ve yaya bin, atl yirmi bin sava kad nn banda Atlantis lkesinin bakentini al m. Erkeklerin hepsini kltan geirmi, ka dnlar da kle etmi. br Atlantlar teslim olmular, Myrina da cmert davranarak onla ra bir kent kurmu, bu kente Myrina ad veril mi. Sonra da onlarla birlikte Gorgolara kar sava am. Gorgolan yenerek birounu esir alm, ama gece esirler bekilerine sakl rp byk sayda Amazon ldrmler. Ama zonlar bunlarn hakkndan gelip, len arka dalarna byk mezarlar yapmlar. Gorgolar da sonradan Perseus ve Herakles'ln elleri allnda yenilmiler (Gorgo, Perseus). Efsaneye gre Myrina bu savalarla kalma mi. I hya ve Msr', gemi, oralar da ele
'M'I

geirdikten sonra Arabistan ve Suriye yoluyla Anadolu'ya gelmi ve Kilikyahlara boyun e dirmi. Toros dalarn da atktan sonra Phrygia'dan geerek Kaikos (Bakray) ky larna gelmi ve orada (yani Bergama ovasn da) yerlemi. Myrina'y ldren kral Mopsos'mu. Efsane niteliini tamayan bu olay lar tarihsel baz olaylara gre kurulmu olsa gerek (Amazonlar). Myrmeks. Ad karnca anlamna gelen Myrmeks hamarat, becerikli bir Atinal kz m. Athena da bu yzden onu sever, tutarm, ama gnn birinde Myrmeks tannann bulgusu olan sapan bulmu olmakla vn m, Athena da bu yalana kazarak onu bir ka rncaya dntrm.

Myrmidon. Akhilleus ve babas Peleus'un ynettikleri Tesalyal boya adn veren kahra man. Zeus'un olu olmakla geinir. Myrrha. Kbrs kral Kinyras'm kz (Kinyras, Adonis, Smyrna), Myrtilos. Pelops'la Hippodameia efsanesin de ad geen arabac. Myrtilos Oinomaos'un arabasnn cvatalarn gevetmi, bylece Pelops'un yar kazanmasn ve Hippodameia ile kamasn salam. Hippodameia'ya k olduu ya da ondan yapt ie karlk bir ge ce yatma sz ald sylenen Myrtilos'u Pelops denize atm, Myrtilos da can verirken Pelops ve soyuna lanet okumu, Pelopsogullarnn bana gelen btn belalarn nedeni de buymu (Hippodameia, Pelops, Oinomaos).

210

N
Naiades. Naisler ya da Naiaslar, adlar yz mek anlamna gelen fiilden tremi olan su perileridir. Aa perileri (Drysa, Hamadryas) gibi uzun mrl olurlar, ama lmsz deil dirler. Yaamlar, iinde bulunduklar kaynak, dere ya da rmaa baldr. Kaynaklar efsanelere gre deiir, Homeros bunlarn btn nympha'lar gibi Zeus'un kzlar olduunu syler. Kimi mythos yazar onlar Okeanos soyuna balar. Asopos gibi rmaklarn perileri, rman kzlar saylr. Her suyun kendine zg bir Naias' vardr, kiminin ad efsaneye gemitir (Arethusa, Salmakis). Naiaslarn, sularn ien ya da sularna da lan hastalar iyiletirme gleri vardr. Tersi ne kimi inanlara gre Naiaslar sularnda y kanan insanlar ldrtm, ya da gizli baz hastalklara arptrmtr (Nympha). Naksos. Kyklad takmadalarndan Naksos adasna adn veren kurucu kahraman. Bir ef saneye gre Naksos Karyal gmenlerin ba nda eskiden Dia adn tayan bu adaya gel mi, yerlemi ve ona adn vermitir. Bu olay Theseus'tan kuak nce olmutur. Baka bir kaynakta onun Endymion'la Selene'nin olu olduu, daha bakasnda da Apollon'la Akallis'ten doduu sylenir (Akallis). Efsanelerin birletii bir nokta Nak sos adasnn Anadolu'dan gelme gmenlerle meydana getirildiidir. Nana. Sangarios (Sakarya) rmann kz, Agdistis-Attis efsanesinde ad geer. Halikarnas Balks servenini yle anlatr (Hey Koca Yurt, s. 23): "Sakarya rmann kz, su perisi Nana, s cak bir gnn akam serinlemek iin, kendi ni Sakarya suyuna atm. pr pr ykanr ken, bir badem aacnn dal zerine eilmi. Su perisi bademi krp soymu. Beyaz badem ini yemeden nce, her nedense, badem ii nin akln, teninin akl zerine tutmu. Ba dem iini, yumuak iki gs arasnda tutai ken, hayret ve hayranlkla bakakalan gzleri nnde tuhaf bir eyler olmaya balam: Sanki badem iinin ve gsnn akl eriye-

rek birbirine karmaya koyulmu. Nana by le bakadururken, iine tatl bir baygnlk yayl m. O sralarda gne, pembe pembe batmaktaym, btn dnya pespembe bir bo luk olmu. Uyandnda yldzlar prl prlm. Tatl tatl esnerken, gebe kalm olduu nun farkna varm. Dokuz ay sonra, yzne; baklmayacak gzellikte bir olan dour mu". Nannakos. Masala gre, Nannakos ok es ki zamanlarda, Deukalioh tufanndan nce yaam bir Phrygia kraldr. Tufan olacan ngrm ve olmamas iin topluca yakar malar, yalvarmalar dzenlemi. Bu dualar s rasnda da Nannakos habire gzya dker mi. Bu yzden "Nannakos'un gzyalar" di ye bir deyim kalmtr. Baka bir efsaneye gre, Nannakos yz yl yaam, lnce de btn halknn yok ol. can bildiren bir tanr sz varm, ld gn halk topluca alamaya koyulmu, bira/ sonra da tufan olmu, bylece tanr sz g<tl eklemi. Bu masallar Tufan efsanesinin Anadolu kaynakl olduunu aa vurmaktadr. Narkissos. Nerkis ieine adn veren Narkissos'un yks hemen her ada airleri esinlemi bir ykdr. Onu en gzel anlatan lar arasnda da Latin airi Ovidius nde gelir. Ovidius, Narkissos'la Ekho efsanelerini bir letirerek iki insann ak uruna harcadklar bouna abalar bir tek dram olarak canland rr. Onun ustaca anlatmndan birka paray aaya almay uygun grdk. Verdiimiz e viri, 1944 yl Tercme Mecmuas'nda kan Can Ycel'in evirisidir:
Ekho grnce Narkissos'u bir ssz krda dolarken arzu sard gnln, dt gizlenerek izlerinin ardna; bir rann ucuna srlm yanc kkrt beri getirilen alevi nasl kaparsa Ekho da yaklatka ona daha yakndan yanyordu akla. Ka kere okayc gzlerle ona sokulmak, ka kere yumuak dileklerini ona sunmak
e.ledl.

yaradl vermedi izin sze balamaya, bekleyebilirdi ancak szleri ki onlara cevap

yollaya ak

NAUPLIOS Narkissos'la Ekho arasnda anlamsz diya log yle srdrlr: Bard: "Orada kim var?", "Var" diye cevap verdi yank. Narkissos, "Burada bulualm" der, Ekho da koa koa kar ormandan, ama olan kz grnce kamaya koyulur: "lmek yedir" diye baryordu "olacaksa senin her eyim". Ekho baka bir ey sylemedi: "Senin her eyim ". Bundan sonra da asl Narkissos efsanesi balar: Berrak bir pnar vard, dalgalarnda gmler oynar, Ona ulaan ne bir oban, ne otlayan bir kei, ne bir sr, Ne vahi bir hayvan, ne aatan den bir dal; tek bir ku bile yoktu onun sknunu bozan. evresinde en yakn suyla beslenir bir ayr, ve orann gne yla snmasna engel olan orman. Pnar ve yerin gzellii eker onu kendine, uzanr Narkissos av yorgunluu ve scan verdii arlkla yere. Gidermek isterken susuzluunu, artyordu bir yandan susuzluu; itike suya vuran gzelliine hayran, seviyordu tensiz bir hayali, vcut sanyordu sulardakini Donakald Paros mermerinden bir heykele benzeyen o ayn yzle kmldamakszm, bakyordu kendine kendi akn akn... Bilmeden kendini arzuluyor, severken onu kendini seviyor, isterken kendini istiyordu, iini yakan atei tututuran da kendiydi. Ka kere faydasz pckler sundu aldatan pnara... Ellerini ka kere daldrd, boa kavutu kollar sularda. Neyi grdn bilmiyor, fakat yanyordu onunla, gzleri aldatan hayal onu coturuyordu. Narkissos anlar bana geleni ve yle dile getirir: Anlyorum, o benim, aldatmyor beni artk hayalim. Tututuran da ben, yanan da. Kendime olan sevgimle yanyorum. Ne yapaym?steneyim mi?lsteyeyim mi? stenecek ne kald artk? Beni yoksul ediyor varlm; arzuladm benimle. Ayrlabilsem vcudumdan; garip bir dilek seven iin ama, sevdiim uzak olsa keke. Kemirsin artk gcm ac, ve gledi son gnleri mrmn, gyorum hayatmn baharnda. lm gelmeyecek bana ar dinecekse aclarm. Sevdiim daha mrl olsun dilerim. Ve imdi can verelim ikimiz bir solukta... Narkissos gn getike eriyip gider, Ekho da uzaktan seyreder sevdiini, tekrarlar durur iniltilerini ve bu gzelim iir u dizelerle sona erer: unlar oldu son szleri, gzlerini ayrmadan sulara bakan Narkissos'un: "Ey bo yere sevdiim ocuk"; yer tekrar iletti dediklerini. "Elveda" deyince o, bard Ekho: "Elveda". Yorgun ban dayad sk ayrla, lm kapad efendilerinin gzelliine hayran gzlerini. Hl bakyordu kendine, yeraltna gtkten sonra bile; bakyordu Styks sularna. Dvndler baclar Naias'lar kesik salarn yan bana koydular; dvndler Dryas'lar, Ekho da katld onlara. Tam sedyeyi, odun ynn, titreyen mealeleri hazrladlar, vcut yoktu hibir yerde, yerinde sar gbeini beyaz yapraklarn kucaklad bir iek buldular. Nauplios. (1) Tanr Poseidon'la Danaos kz Amymone'nin olu, Peloponez'in nl li manlarndan olan Nauplia'nn kurucusu (Amymone). (2) Yukarda ad geen Nauplios'un kk torunu. Argonaut'lar seferine katlr ve d menci Tiphys ldkten sonra, onun yerine geer (Argonaut'lar). Nauplios Palamedes'in babas olarak Palamedes efsanesinde rol oy nar (Palamedes). Nauplios usta bir denizcidir, kimi efsanelerde krallarn, bu yetenein den faydalanarak Nauplios' kt ilerde kul-

landklar anlatlr: Aleos, kz Atge'yl deniz de bomak grevini Nauplios'a verir, Nauplios kz kurtarr, Mysial gemicilere satar, Auge de Anadolu'ya varnca Telephos'u dou rur (Auge). Girit kral Katreus kzlar Aerope ile Klymene'yi ayn amala Nauplios'a verir, Nauplios bu kzlar da kurtarr ve Aerope'yi Atreus'la evlendirir, kendisi de Klymene'yi alr (Aerope). Olu Palamedes, Akhalardan hakszlk grp talannca, Nauplios Akhalar dan alma iine kovulur ve Troya savanda bulunan yiitlerin karlarn batan karmaya urar, bata Klytaimestra olmak zere bir oklarnn klar tutup kocalarn aldatmala rn salar, yalnz Penelopeia stne yapt deneme sonu vermez. Akha yiitlerinin yur da dnlerinde can vermeleri iin de giriim de bulunur ve Oileus olu Aias'n gemisinin kayalara arparak paralanmasn salar. Mitograflar kendisinin de ayn biimde ldrl dn ileri srerler. Nausikaa. Odysseia birok yklerden rl m uzun bir romandr. Bu yklerin en se vimlisi de Phaiak prensesi Nausikaa'nn yar da kalm roman olsa gerek. Homeros bu gzel kz bize tanttktan ve Odysseus'la ta ntrp onunla olan gnl macerasna dokun duktan hemen sonra, bu iki insan ayrr ve bize gen kzn urad hayal krkln sez dirmekle yetinir. O ana kadar da Nausikaa'yi hayata alan, sevebilecei bir erkei bulup onunla evlenmeyi zleyen bir kzn btn duygularn ince bir gereklikle canlandrr bi ze. Odysseia' nn VI. blmnde Phaiak prense sini yatak odasnda uyur grr, tanra Athena kzn bir arkada klnda dne girer (Od. VI, 15 vd.): Doru yrd ok ssl yatak odasna, bir kz yatyordu orada, boyu bou, grn tanrlara denk, Nauslkaa'yd bu, ulu yrekli Alkinoos'un kz, bir yannda bir hizmeti yatyordu, bir yannda bir hizmeti, ipirin, cana yaknd ikisi de, prl prl kap kanatlar kapalydlar. Tanra kzn yatana yel gibi varr ve u
szlerle kkrtr.

Ne de kaygsz dourmu, Nausikaa, anan olacak kadn seni/ Gzel rubalarn kalm yzst, oysa geldi att evlenecein gn, hazrlk yapmalsn dne, gzelce giyinip kuanmaksn, seni sevenler de giyinip kuanmak. Dillere destan olur byle dnler, mutluluk getirir babana, ulu anana. Tan aarrken gidelim yumaya, geleyim ben de, tutaym ii bir ucundan, abucak olsun bitsin bu i, uzun zaman kz kalamazsn nasl olsa. Nausikaa afakla birlikte kalkar, babasn dan katr arabasn ister, rmaa gidip ama r ykamak istediini syler. Bu ie niin gi ritiini de sylemez, ama Alkinoos anlar her naslsa kznn dn hazrl yaptn. Ara bann hazrlanmas, kralie Arete'nin kzlara ykanacak gzel rubalarla birlikte kokulu ya lar ve bir sepet iinde gnlk kumanyalarn vermesi ayrntlaryla anlatlr. amarlar y kanp durulanr, gnee serilir, kzlar oturup yemeklerini yerler, sonra da top oynamaya koyulurlar. Top rman gerisindeki korulua der, orada gnlerce denizde yzmekten bit kin dm uyuyan Odysseus'u uyandrr. Odysseus bakar ki gen kzlar oynayor r mak kysnda. Bol yaprakl bir dalla rter er kekliini, kar Nausikaa'nn karsna yalva rr. Hizmeti kzlar karlar, yalnz Nausikaa rkmez yosunlarla rtl plak erkei grn ce, Odysseus'un szleri de yreine iler: Yalvarrm, kraliem sana, ister tanr ol, ister insan. Yaygn gklerdeki tanrlardansan, ulu Zeus'un kz Artemis olmalsn, grnn, boyun boun, dipdiri bedeninle tpk osunl Sonra da anasnn, babasnn mutluluunu ver, ama asl mutlu olacak insan bu gzel k z alp evine gtrecek kocadr, der. Bu sz lere dayanlr m, Nausikaa hizmetilerini a rr, Odysseus'u ykamalarn, giydirmelerini buyurur. Odysseus ykandktan sonra daha bir yakkl ve alml olur: Zeus'tan doma tanra Athena daha iri, daha kocaman grnmesini salad, salar dklyordu basndan kur kvr, tpk smbl iekleri gibi,

Olan olmutur, Nausikaa gnln kaptr mtr; yle der kendi kendine: Demin yzne baklmaz gibi geldi bana, imdiyse tanrlara benzer, engin gkte oturanlara. Ne olur, bylesine bir gn kocam desem, kalsa burada, otursa bizim yanmzda... Odysseus'la tatl tatl konuur, onu ehre gtrrken aklna saplanm olan konuya deinir, bir arada grnmeyelim der, nk dedikodu olur, kral kz kendine bir yabanc koca bulmu derler, biz Phaiaklar dururken alm onu yanna yryor diye halknca k nanmaktan korktuunu ileri srer. Bu konu dmez azndan. Kurnaz Odysseus da bo zuntuya vermez, Alkinoos'un sarayna git mek zere kzdan ayrlnca Nausikaa'y bir koca bulmu olma umudu, sevinci inde b rakr. ok gemeden ac yanlgsn anlar: Odys seus kimliini aa vurur, tek amacnn thake'ye karsnn yanna dnmek olduunu sy ler. Nausikaa'nn roman yklr. Odysseus yo la kmak zere hazrlklarn yapm, ha mamdan gzel urbalar giyinmi olarak k makta ve lene gitmektedir ki prensesle kar lar (Od. VIII, 458 vd\):

(1) Poseidon tanrnn olu Nausithoos Phaiaklarn ilk kraldr. Odysseus'ta Phaiak ili bi ze yle tantlr (Od. VI, 4 vd.): Eskiden Phaiak'lar engin Hypereia'da otururdu, Tepegzler onlarn topraklarn boyuna yama ederdiler. Tanr yzl Nausithoos onlar kaldrd, gtrd, yerletirdi Skherie'ye, aln teriyle yaayan insanlardan uzaa. Drt yandan surla evirmiti kenti, evler kurmu, tapmaklar yapmt tanrlara, tekmil topraklar datmt. Ama o oktan boylamt Hades lkesini. Bu kral Alkinoos'un babas ve Alkinoos'un hem yeeni, hem de ei olan Arete'nin dedesidir. (2) Theseus'u Girit'e gtren geminin d mencisi de Nausithoos adn tar. (3) Odysseus'un Kalypso'dan olma bir o lu. Neikos. Eris'ten dogma simgesel bir varla verilen ad. Neikos atma, kavga anlamna gelir (Eri).

Neleus. (1) Tyro ile Poseidon'un olu, Pelias'n ikiz kardei (Tab. 22). Tyro tanr PoseiSalam yapl kapnn aralnda Nausikaa don'dan dourduu ocuklar daa braknca, dikildi karsna, onlarn ksraklarca bytldkleri anlatlr. gz gze geldi Odysseus'la ylece ona bakt, kizler yetiip lml babalar Kretheus'un sonra seslendi, kanatl szlerle, dedi ki: kral olduu olkos'a dnnce analar "Sa, esen kal, konuumuz, sa, esen kal, Tyro'nun vey anas Sidero'nun hmna u baba toprana dndnde unutma, an radn ve ok hrpalandn grrler, Sidebeni, ro'yu ldrmeye kalkarlar, kadn Hera tap sen ilkin bana borlusun kurtuluunu". nana snd halde Pelias onu vurur. Son ok akll Odysseus karlk verdi ona, ra kardeiyle taht konusunda kavgaya tutu dedi ki: ur. olkos'tan kovulur ve gelir Peloponez'in "Ulu yrekli Alkinoos'un kz, Nausikaa, Messenia blgesinde Pylos ehrini kurar. NeZeus, Here'nin uzaktan grleyen kocas, eer isterse, leus'un on iki olu olur, Herakles'in at bir dneceksem ben yurduma, greceksem sla savata on bir tanesi lr, yalnz Nestor kur gnm, tulur. Nestor'un Troya sava ve lyada'daki bir tanr gibi tapacam sana orada, rol nemlidir (Nestor). her vakit, sabahtan akama dek, gn (2) Atina kral Kodros'un olu Neleus efsa boyunca, can verdin bana sen, ey gen kz, can!" neye gre bir blk Attikal ve Messenial ile birlikte onya'ya gm ve orada Miletos Perde bylece kapanr, bir daha da Nausi ehrini kurmu (Kadros). kaa'nn, o erdemli kral kznn ad anlmaz Odysseia'da. Nemeia. Herakles efsanesinde sz geen Nausithoos. Hzl gemici anlamna gelen Nemeia aslan, Pontos'la Gaia soyundan ENausithoos birok efsanelik kiilerin addr: khidna'nn Orthas', kpegiyle birleerek mey-

ilana getirdii canavarlardan biridir (Tab. 6): Hesiodos'a gre, Hera'nn besledii bu aslan Nemela blgesine korku salmaktayd ki, Herakles onun hakkndan geldi (Ekhldna, Henkles).

Nemesis. Nemesis hem soyut bir kavram simgeler, hem de tanrsal bir varlk olarak canlandrlr. Hesiodos'a gre Gece tanra Nyks'in kzdr. Zeus ona tutulur, ama Neme sis tanrdan kamak iin bin bir biime girer, sonunda bir kaz olur, tanr da kuu kuu bii minde onunla birleir. Nemesis'ten doan yu murtann Leda'nn eline getii ve Helene ile Dioskurlarn bu yumurtadan ktklar anlatlr (Leda). ' Kavram olarak Nemesis tanrsal c simge ler, kimi zaman Erinyslere karr, ama okluk nsanlarda lszl, kendine ve talihine an gveni cezalandran varlk olarak gste rilir. Ate ile Hybris'in hemen ardndan gelir. Bu nitelik de tragedyada byk bir rol oynar. Marathon'a yakn kk bir Attika kentin de Nemesis'in bir tapna varm, tapnakta ki tanra heykelini nl heykeltra Pheidias Paros mermerinden yontmu. Bu mermeri Persler Atina'y aldktan sonar zafer ant ola rak dikmeye hazrlanrken, Nemesis lsz gururlarn cezalandrm; mermer de bylece tanrann heykelini yontmaya yaram. Neoptolemos. Ad yeni sava anlamna gelen Neoptolemos Akhilleus'un oludur. Onu kz klnda Skyros kral Lykomedes'in hareminde bulunduu sralarda retmiti. Akhilleus orada Pyrrha adyla sakland iin, oluna Neoptolemos'tan baka Pyrrhos (yani kzl sal) ad verilmi (Akhileus). Babas Troya savana gidince, Neoptole mos' u dedesi Lykomedes yetitirir. Akhileus ldkten sonra da Troya ehrinin ancak olu lavaa katlrsa decei stne bir fal k m, delikanly alp getirmek zere de eliler gnderilmi. Bunlar Neoptolemos'la birlikte Iroya'ya giderken Lemnos adasnda durak vermiler, orada Akhilleus'un olu hasta olan Philoktetes'i Troya'ya gelmeye kandrm (Philokktetes). Troya'da Akha ordusu Neoplolemos'u cokuyla karlam, yiit babas gibi yararlk gstererek Telephos'nn olu Euryplos'u ldrm ve adn tayan bir sa-

va oyunu (pyrrhike) dzenlemi. Troya .ln da bulunup ehrin ele gemesine yardm eden savalardandr. ehir dtkten sonra Hektor'un olu Astyanaks' surdan aa ata rak ldrr ve Andromakhe'yi esir olarak alr (Andromakhe). Babasn anmak zere de mezar stnde Priamos kz Polyksene'yi kurban eder (Polyksene). Neoptolemos sava dn Epir blgesine yerleir. Peleus'un lkesine dnmeyip de Epir'e yerlemesinin nedeni stne efsaneler birbirini tutmaz. Neoptolemos birok efsane lerde Hermione'nin kocas olarak gsterilir. Ama Menelaos kzndan ocuu olmad halde, Andormakhe'den olu olmu. Bu nu kskanan Hermione'nin teyze olu ve ni anls Orestes eliyle Neoptolemos'u ldr mesi tragedya yazarlarnn iledikleri bir mo tif olmutur (Hermione, Orestes). Nephele. (1) Athamas'n birinci kars, Phriksos'la Helle'nin analar (Atharnas). Athamas lno ile evlenmek iin Nephele'yl b< > ar, bulut tanra da ocuklarn kurtaracak altn postlu kou gnderir onlara (Helle). (2) Bulutu simgeleyen bir varlk olarak I N V phele'nin ksion efsanesinde ad geer. ksi on, Hera'ya ktr, muradna ermemesi iin Zeus Hera biiminde bir bulut yaratr ve ksi on'un onunla birlemesini salar. Bu Nephe le Kentaur'larn anas olur (ksion, Kentaur' lar). (3) Aristophanes'in "Nephelai" (Bulutlar) adl komedyasnda bulutlar birer kadn olarak simgelenmitir, bunlar Okeanos kzlardr, ki mi zaman Olympos'un tepesinde, kimi za man Okeanos'un kylarnda, Bat Kzlar'nn bahlerinde otururlar. Sokrates ve genellikle filozoflarla alay ettii bu oyunda Aristophanes belki de halk masallarndan ve onlardan alnm motiflerden esinlenmitir. Nereus - Nereus Kzlar. Nereus Deniz htiyarlarndan biridir, Gaia'nn Pontos'la ya ni Toprak'n Deniz'le birlemesinden do mutur (Tab. 6). Hesiodos yle tantr onu (Theog. 233 vd.): DEniz doru szl Nereus'u yaratt: En bydr o btn ocuklarnn, babacan tanr derler ona

nk hem drst, hem yumuak huyludur, doruluktan hi ayrlmaz dnceleri, hep doruluktan, iyiden yanadr. Nereus Okeanos kz Doris'le evlenir, Doris de, "ekin vermeyen denizin ortasnda" tam elli kz dourur Nereus'a. Bunlara Nereus kz lar denir ve Homeros da, Hesiodos da bal landra ballandra sayarlar adlarn (l. XVIII, 38-49 ve Theog. 240-264), nk denizin kpkl dalgalarn, renklerini ve eitli halle rini simgeledikleri gibi bu kzlar, efsanelerde nemli yer tutup rol oynayan kiiler de k mtr aralarndan: AkhiUeus'un anas Thetis bir Nereus kz, Poseidon tanrnn ei Amphitrite de bir denizkzdr. Nereus kzlar, babalaryla birlikte denizin dibindeki bir sarayda yaarlar. Bu saray da Ege denizinde, Knidos, yani Tekirburnu ak larndaki bir magaradaym. Orada altn tahtlann stnde otururmu Nereus'un birbirin den gzel elli kz. Su yzne pek kmazlarm, Nereus kimi kez yze karm, beline kadar. te o zaman, elli denizkz, deniz y znde oynayan ve koro halinde trk syle yen bir dans ve ezgi emberi, ya da elengiyle sararlarm onu epeevre. Nereus kzlar gnlerini iplik dokumak, nak yapmak ve ark sylemekle geirirler, dalgalarla oyna rlar, yunus balklar ve efsanelik deniz yara tklaryla birlikte yzp gezerlermi. Nereus kzlar Amphitrite'nin alaynda yer alrlar. Ki mi zaman bir olaya karp yeryzne geldik leri de grlr. Akhilleus arkada Patroklos lnce derin bir yasa kaplr, anas Thetis'i yardma arr, o da kz kardeleri Nereus kzlarna dert yanar (l. XVIII, 38 vd.):

Nereus, btn deniz tanrlar gibi biim de itirmek yetisine sahiptir. Herakles Nereus'tan Bat kzlarnn bahesine varmak iin yolu sorunca, Deniz htiyar cevap vermemek iin bir sr hayvan biimine girer, Nereus kzlar da yiide yardm ederler ve babalarn dan istedii bilgileri nasl alabileceini retir ler ona (Herakles). Nessos. Herakles efsanesinde nemli bir rol oynayan at adam. Herakles Pholos'la birlikte Kentaur'larn saldrsna uraynca Nessos'a kar da savam ve onu pskrtmt. At adam da Euenos rma kysna snm, orada yolculara rma geirtiyordu. Yiit kars Deianeira ile bu rma geecek olunca, Nessos srtna ald Deianeira'nn rzna ge mek istemi. Herakles'in att bir okla can verdii srada Deianeira'ya bir iksir vermesi, kadnn Herakles'e bu iksire batrd bir gmlek gndermesi, yiidin de bu gmlei giyer giymez korkun aclar iinde yanp tu tumas ve sonunda da lmesi Deianeira ve Herakles maddelerinde anlatlmtr (Pholos, Euenos).

I i I

Denizin dibinde daha ne kadar Nerus kz varsa doldurmular gm nlarla maaray, hepsi de durmadan dvyorlard gslerini. Thetis'in ardndan, dalgalar yara yara Troya'ya giderler ve orada kyya ktklar bile grlr.

Nestor. Akhalarn danman, Pylos kral ihtiyar Nestor Homeros'un yaratt esiz bir 1 tiptir. Bylesi ihtiyar tipine ilka yaznnda bir daha rastlanmaz, bir eini daha bulmak iin Shakespeare'leri, Balzac'lan beklemek gerekir. Nestor ihtiyardr, ama mutlu bir ihti yardr, ok grm, geirmi, bilgisi, grg s yznden de yle bir stnlk duyar ki, geilmez ukalalndan. Saa, sola tler verir, bitmez tkenmez anlar anlatr, her kssadan hisse alr ve durmadan nutuk eker, herkes de sabrla dinler onu. lkan bir ... Ulu anas bir lk att, balad inlemeye, zellii olan yaa ve yalya sayg duygusu denizin dibinde ne kadar Nereus kz nun ne kadar derine gittii Homeros destan varsa... larnda Nestor'a verilen nem ve deerle l tekmil tanralar sard evresini, lebilir. (Birka dize adlar saylr): Nestor Neleus'la Khioris'in en kk olu dur (Tab. 22). Herakles'in ldrd Neleusogullarndan bir o sag kalmtr. Ayrca anas Khloris bir Niobe kzdr, kardelerinin Apollon'la Artemis'in oklanyla ldrlmesini gr mtr. ApoIIon bu soya acm ve bu kadar ok lme karn Nestor'a ok uzun bir mr balanmasn salam. Pylos kral da byle ce kuak boyunca yaam.

Troya savana gelmeden nce Lapith'lerle Kentaur'lar arasndaki savaa, Kalydon av na, kimi kaynaklara gre Argonautlar seferi ne katlm. Bunlar ve daha baka yaantla rn ballandra ballandra anlatr lyada boyun ca. Kars Helene karlnca Menelaos'un ilk i Nestor'u gidip bulmak olur, sava planla yan odur. Ayrca doksan tane gemiyle sefere katlr. Agamemnon'la Akhilleus arasndaki kavgada hemen arabuluculuk iine giriir (l. I, 248vd.): Kalkt ayaa gzel konuan Nestor, Pylos'un gr sesli szcs. Dilinden szler akard baldan tatl, lml iki insan kuann yaayp gtn grmt, tanrsal Pylos'ta doup bymlerdi beraberce. imdi nc kuan bandayd o. En doru d verir, herkes de hakl oldu unu kabul eder, ama kavga gene de srp gider. Nestor yalnz dncede deil, komu tanlkta da stndr, ordulan savaa kkrt mada Agamemnon'un hayranln kazanr (l. IV, 310 vd.): Bir zamanlar savata ok usta olan bu yal adam, ite byle gven veriyordu onlara. Sevindi kral Agamemnon grnce onu, seslendi u kanatl szlerle, dedi ki: "ihtiyar, sende bu ne yrek byle, bu g bacaklarnda da olsa keke, dizlerin de yreine tpatp uysa. Oysa kanlmaz ihtiyarlk kemiriyor seni. Keke baka bir ihtiyar olsa senin yerine, sen de delikanllar arasna kanabllsen hani. Szyle, eylemiyle Nestor bir an olsun Tro ya savandan uzaklamaz, onun gsterdii varl pek az yiit gsterebilir. Hemen her blmde rol vardr, Akhalarm byk giriim leri hep onun kafasndan kar. Bunlar des teklemek iin gsterdii rnekler birok eski zaman olaylarnn canl canl anlatlmasna yol aar. Nestor Troya savana iki olu Antilokhos ve Thrasymedes'le gelir. Savata oullarnn yararlk gstermesini salar, llyada'da bu ihtiyarn bana bir dert gelmez, ama ilyada'dan sonraki olaylar anlatan destanlar Antilokhos'un Memnon'un saldrsna urayp ld

rldgn anlatrlar. Akhilleus arkadann cn alarak Memnon'u ldrr (Antilo khos, Memnon). Nestor rahat bir dn yolculuu yapar. Pylos'ta ynetimi yeni batan eline alr ve oullar arasnda zevkli bir mr srer. Odysseia'da Telemakhos'un babasndan haber al mak ve thake'deki kark duruma bir are bulmak iin Nestor'a danmaya gittiini g rrz. Pylos'taki saraynda Nestor yine o Nestor'dur, Troya anlarn Telemakhos'un gz nnde canlandrmakla kalmaz, ona tu taca yolu gsterir, bir baba gibi ona bakar ve yanna kendi olu Thrasymedes'i verip bir arabayla Lakedaimon'a, Menelaos'un yanma gnderir. Odysseia'nn III. blmnde anlat lan bu buluma destann en canl paralarndandr. Nikaia. Ge ilkan mitograflarnn yazd bir efsaneye gre, Nikaia Sangarios (Sakar ya) rma ile tanra Kybele'nin kzdr. Kiz olan kz kalmaya ant ien bu nympha erkek ten kaar, yalnz avclktan holanrm. Hymnos adl bir oban gnl vermi ona, ama Nikaia delikanly yanna yaklatrma m, kar koymaya alt bir anda da att bir okla onu yere serip ldrm. Tanr Eros kzn bu davranna ok ierlemi ve Dionysos'a alt olacana karar vermi. Nikaia'y de rede ykanrken plak gren arap tanr kza tutulmu, kendisini Hymnos gibi ldrmeyi kurduunu anlaynca da, Nikaia'nn su itii bir rmaa arap kartrm. Kz sarho olun ca Dionysos muradna ermi. Nikaia gebe kalm. nce canna kymay denemi, ama sonra tanrya boyun emi ve ona birok o cuklar dourmu. Dionysos da Hindistan'a yapt yolculuk dnnde Nikaia'nn erefi ne bir ehir kurup ona sevgilisinin adn ver mi. Bu ehir ilkada Nikaia, bugn znik di ye anlan ehirdir. Nike. Nike zaferi simgeleyen bir tanradr. Kanatl, hzla uan bir kz olarak canlandrlr. Hesiodos'a gre, Nike Pontos'lular soyun dan Pallas'la Okeanos kz Styks'ten dogma dr (Tab. 6). Olympos tanrlarndan nceki kuaktan olduu halde, kimi mitograflar onu Athena'nn oyun arkada olarak gsterirler. Nike tanra Athena'nn bir ek ad olduu gi-

bi Atina'da Zafer tapna da Athena'nn sa ylrd. Niobe. Niobe, babas Tantalos ve kardei Pelops gibi (Tab. 14) Anadolu'ya zg efsanelik bir tiptir. Bu kiinin efsanesi de Anadolu'da kaynak bulur, oradan Yunanis tan'a yaylr ve yerli Yunan efsanesi gibi gs terilir. Niobe babas Tantalos'un kral olduu Sipylos (Manisa) dann yresinde domu ve ya amaktadr. Tanra Leto ile birlikte by m, onunla arkadalk etmi olmas hayat nn bu dnemine rastlar herhalde. Ama efsa neye gre Niobe Thebai kral Amphion'la ev lenmi ve ondan birok ocuklar olmutur (Amphion). Dram ok ocuklu olmasndan ileri gelir. Her eit sanatya tkenmez bir esin kayna olan Niobe'nin yksn en ak seik biimde Homeros anlatr: Priamos olu Hektor'un lsn almak iin Akhilleus'a geldiinde, Akha yiidi ly geri ver meye raz olur ve ihtiyar kral barakasnda konuklar, ama afak skp de lyle birlikte Troya'ya dnmeden nce de biraz yemek ye mesini ister, onu kandrmak iin de Niobe'yi rnek olarak gsterir (l. XXIV, 603 vd.): Gzel sal Niobe'nin de i/emek geldi aklna, oysa on iki ocuu lmt saraynda, alt kz, ergen alt olu. Apollon fkelenmiti Niobe'ye, ldrmt oullarn gm yayyla, kzlarn da oku Artemis ldrmt, Niobe gzel yanakl Leto ile bir tutuyordu kendini, diyordu Leto iki ocuk dourdu, bense bir dzine, iki kii, Apollon'la Artemis, ldrd hepsini. ller yatp kaldlar kanlar iinde, kimsecikler yoktu onlar gmecek, herkesi taa evirmiti Kronos olu. Gkl tanrlar gmd lleri onuncu gn, ite o gn yemek geldi Niobe'nin aklna, gzya dkmekten yorgun dmt. Bugn Sipylos kayalarnda, ssz doruklarnda, Akheloos rma kysnda oynaan su perilerinin Yataklar var derler ya, ite oralarda, tanr buyruuyla ta olmutur Niobe, yreine sindirir durur aclarn. 218

Niobe gerekten de ta kesilmitir. Efsanesi bugn de yaar: Manisa'da kadn yz bii minde bir kaya vardr, bir derenin stne sar kan kapkara, prtk prtk bir kaya, gz ye rindeki oyuklanndan su szar; Niobe'nin gz yalar derlerdi ve derler. Alar durur yal ana yitirdii bunca ocuklarna. Ama birka kilometre tede, Sipylos dann yamalarn da, allklar arasnda baka bir kaya, Ana' Tanra Kybele'nin ant vardr Manisa'da. Kybele ana, Niobe ana, bir de alan, ana lkta her lmlden stn olduunu aa vu ran Leto ana. Bunlar hep ayn inan ve efsa ne zincirinin halkalardr. Niobe kayasnn bi raz tesinde Mesir bayram kutlanr bugn de Manisa'da, bir bahar ve bereket bayramdr bu, camiden aa halka atlan kutsal macun lar ksrl nler, dourganl kamlarm. Kybele, Leto, Niobe ayn simgenin baka baka kiilerde canlandrlmasdr. Niobe ef sanesi zbez Anadolu efsanesidir, Thebai ile Amphion'la hibir ilikisi yoktur gerekte. Nitekim Niobe'nin asl dram yurdu olan Sipylos dann eteklerinde geer ve ocukla rnn babas olan Amphion'dan hibir sz edilmez, giderek Amphion'un tanrlarca l drlen ocuklarn babas olduu bile belirtil mez. Anadolulu Ana Tanra klt anaerkil bir toplum dzenine dayanr, retilen varln babas aranmaz, retme nemlidir ve ana varlk tar ocuun yaam boyunca sorum luluunu ve gururunu. Nitekim Leto - ki Kybele'nin Lykia yresindeki bir tpksdr Zeus'tan gebe kalm der efsane - bu efsane nin de babaerkil dzen yerletikten sonra uy durulduu ak - ama Apollon'la Artemis'in doumlarnda da, sonraki eylemlerinde de baba tanrnn hibir rol yoktur (Leto, Kybe le). Niobe dram tragedya yazarlarn olduu kadar plastik sanatlar da esinlemitir: Dnya mzelerinin biroklarnda tanrlarca ldr len Niobe ocuklarnn heykelleri sergilenmi tir. Ne tuhaf ki hibiri Manisa'daki gzlerin den p p yalar damlayan kara kaya kadar dokunakl deildir. (2) Ge alarda Yunanistan kaynakl bir Niobe daha uydurulmutur: Peloponez'de ya am ilk adamn kz olarak gsterilir, yani ilk kadn, bir eit Havva, btn canllarn anas-

dr. Zeus tanr onunla birleerek Argos ve Pelasgos'u retmi (Tab. 9). Bu Niobe, Zeus'un yaklat ilk lml kadnm. Bu efsaneden Ana Tanra imgesinin yaygnl ortaya kar: Yunanistan da kurucu kahramanlarna, Argos ve Pelasgos gibi yerli atalarna bir ana bulmak hevesine dm ve ilk kadnla ana tanra motiflerini birletirerek Niobe adl bir efsane kiisi uydurmutur. Nomia. Bkz. Daphnis. Notos. Ad Trke Lodos diye anlan gney rzgr. Hosiodos'a gre btn rzgrlar gibi Notos da Astraios'la Eos'un oludur (Tab. 6; Rzgrlar). Numa Pompilius. Sabin kaynakl Numa Roma'nn kurulu efsanesinde ikinci kral ola rak gsterilir. Kendisi Romulus'un Roma'y kurduu gn dnyaya gelmi, tahta knca da Romulus'a bir tanr gibi tapnlmasn sa lam (Romulus). Tanrlara saygl dindar bir kral olarak geinir: Roma pantheon'una bir ok tanr katt gibi, rahip heyetleri de kur mu. Din konusunda yapt btn bu yenilik leri kendisine Egeria adl nympha esinlemi (Egeria). Numa aya dayanan ve uurlu ile uursuz gnleri sayan bir yeni takvim de yap m, mucize yaratmak, sofralar nefis yemek ler ve araplarla donatmak, pnarlardan bal aktmak gcne de sahipmi. ok yal ola rak ld zaman aniculus tepesinde dikilen mezarna iki tabut koymular, birinin iinde kendi ls, brnde kendi eliyle yazd kutsal kitaplar bulunuyormu. Mezar drt yzyl kadar sonra alnca kitaplar olduu gi bi bulunmu, kendi lsnn sakland tabutsa bomu. Numitor. Numitor Romulus'la Remus'un dedesi ve Roma kral soyunun atasdr. Alba kralnn iki olu varm: Numitor'la Amulius. Babalar lnce Amulius tahta geip kardei Numitor'u kovmu, hak aramayacandan emin olmak iin de olunu ldrm, kz Rea Silvia'y da evlenemesin diye Vesta tanr asna rahibe yapm. Tanr Mars'tan gebe kalan Rea, Romulus'la Remus'u dourur, ikizlerin Tiber kysna braklmas ve orada bir dii ay tarafndan emzirilip bytlmeleri Romulus maddesinde anlatlmtr. Romulus

kendisini yetitiren oban Faustulus'tan do uu hakkndaki gerei renince saraya baskn yapar, amcas Amulius'un ldrp de desi Numitor'u tahta oturtur. Nyks (Gece). Ad gece anlamna gelip yer yz karanln simgeleyen Nyks, Hesiodos'un Theogonia'snda nemli bir rol oy nar. lk elerin dou sreci yle anlatlr Theonogia'da: Khaos'tan nce Gaia, sonra Erebos'la Nyks, yani yeraltve yeryz ka ranlklar kar. Nyks'le Erebos seviip birle irler, bu birlemeden Aither'le Hemera, Esr'le Gn, yani ksal varlklar doar. Son ra Nyks kendi kendine retmeye koyulur, or taya kard varlklar ktl, al, ykm ve lm simgeleyen karanlk glerdir: lm tanrs Moros, Ker, Thanatos, Hypnos (Uyku) ve Oneiros (D); Hesperides, yani Ba tl Gece Kzlar; Kader tanralar Klotho, Lakhesis, Atropos; tanras Nemesis ve kavga tanras Eri; bir de her trl kavga, dv, katil, ekime, didimeyi simgeleyen tanrlar; gaflet tanras Ate, bellei uyutu ran Lethe rma ve en sonunda "belalarn en kts olan ant tanr Horkos". Hesiodos Hades dnyasn anlatrken, Gece'ye ve ondan domu varlklara byk bir yer ayrr ller arasnda. Btn bu adlara ayr ayr baknz. Nykteus. Antiope'nin babas, Thebai kral (Antiope). Nympha. Aslnda ba rtl, yani gelin an lamna gelen nympha krlarda, sularda, or manlarda yaayan doal ve tanrsal varlkla rn dii olanlarna verilen addr. Homeros'a gre nympha'lar Zeus'un kzlardr. Olympos'ta toplantya arlnca tanrlar, nympha' lar da gelir katlrlar (l. XX, 6 vd.): Themis drt bir yana gidip buyurdu tanrlara, gelip, Zeus'un evinde toplann dedi. Okeanos'tan baka hibir rmak gelmemezlik etmedi, gelmemezlik etmedi hibir nymphe, ne gzel korularda, ne dere kaynaklarnda oturanlar, nede yeeren ayrlarda oturanlar. Nympha'lar ikinci derecede nemli tanra lar saylmakla birlikte, doa ve insanlar st

ne etkili ve gl bilinirler, bu yzden de b yk tanralar gibi "yce" ve "ulu" sfatlaryla anlrlar: Doadaki yerlerine gre adlan dei ir: Dryas, Hamadryas, Naias, Oreas adl pe riler birer nympha saylr, Nereus kzlar da denizde yaayan nympha'lardr. Nympha'larn Zeus, Hermes, Apollon, Di onysos gibi byk tanrlarla ilikileri olduu, Kirke ve Kalypso gibi nympha'larn Odysseus gibi bir lmlye gnl verdikleri masal ve efsanelerde uzun uzadya anlatlr. Doa iin de yaadklar iin asl erkek arkadalar Pan, Satyr'ler, Silen'ler ve Priapos'tur. Bu cinlerle trl ilikiler kurarlar, ama nympha'lar ok luk erkekten kaar, erkek dman perilerse

Artemis'in avc kzlar arasnda yer alr. eit li nymphalar ve efsaneleri iin adlarna bak nz. Nysa. Bkz. Dionysos. Nysos. Ge alarda uydurulan bir efsaneye gre Nysos Dionysos'un lalasdr. Nysos ad n tanr vermitir ona. Dionysos Hindistan'a yapt yolculuk srasnda Nysos'a Thebai ehrinin ynetimini vermi, dnnde kenti tanrya geri vermek istememi. Dionysos da lalasyla tartmaya girimemi, bir frsat kol lam. ehirde Bakkhos enliklerini kutlama gn gelince Dionysos Bakkha'lar alayyla birlikte Nysos'u tahtndan devirip kovmular.

o
Odysseia. Ilyada bir olayn, Odysseia bir ki inin destandr. ada okuyucu destan da demez Odyss ia'ya, onu daha ok bir roma na, bir filme benzetir. Gerekten de konusuy la roman, kuruluuyla filmi andrr Odysseia. Troya destannda olaylar dz akl bir anla tmla ortaya serilmitir. Odysseia'da tam ter sine olaylar zaman iinde gelitikleri gibi an latlmaz, geriye dnmeler, anlar, atlamalar, sahne deitirmelerle canlandrlr. Destan be ana blmden olumaktadr. Bunlar bir birinden ayr, bamsz yklerdir: 1. II. III. IV. Telemakhia (I-IV) Kalypso'nun adasnda (V) Phaiak'larn lkesinde (VI-IX) Odysseus'un servenleri - kendi azn dan -(IX-XII) V. thake'de (Xm-XXIV).

mes'le Kalypso'nun konumas - Odysse us'un gitmesi iin bir saln hazrlanmas - Yo la k ve on yedi gnlk yolculuk - Frtna Saln parampara oluu - Tanra no ile bu luma - Odysseus'un iki gn, iki gece yzp Phaiak'lar toprana ayak basmas - allkta uykuya dalmas. VI. (Q Phaiak kral Alkinoos'un saraynda: Nausikaa'nn d - Yunaklara gidi - Odys seus'un uyuduu alln yan banda kzla rn amar ykamas - Odysseus'un uyanma s, Nausikaa'ya yalvarmas, ykanp giydiril mesi - ehre gitmek zere yola koyulmalan. VII. O n ) Tanra Athena ile Phaiak kz kl nda Odysseus'u Alkinoos'un sarayna gt rr - Sarayn tanmlanmas - Odysseus'un Alkinoos ve kars Arete tarafndan iyi karlan mas - Alkinoos'un Odysseus'u yurduna gn dereceine sz vermesi - Odysseus gerek kimliini aklamadan Phaiak iline nasl geldi ini anlatr. VIII. (9) len - Ozan Demodokos'un Tro ya savandan menkbeler anlatmas - Yar malar - Odysseus'un disk atmas - Demodo kos'un azndan Ares'le Aphrodite'nin sevi mesi - Odysseus'un yol hazrlklar - Kimliini aklamas. IX. (t) Odysseus servenlerini anlatmaya balar. Kikonlar - Frtna ve lotos yiyenler l kesi - Kyklops Polyphemos'un magarasndaki dram - Kurtulu. X. (K) Rzgr tanr Aiolos'un adas - Rz grlarn kapand tulumun almas - Frtna - Laistrygonlar kentinde on bir geminin yok oluu - Odysseus'un tek gemiyle Kirke'nin adasna var - Arkadalarnn domuza d ntrlmesi - Kirke'nin yannda geen yl ller lkesine gidi iin hazrlk. XI. (X) ller lkesine var - Odysseus'un anas Antikleia'nn ruhu ve ana-ogul arasn daki konuma - Bilici Teiresias Odysseus'a thake'ye dnmenin arelerini syler - lle rin geit resmi: Kadnlar, erkekler - Dn. XII. (u) Kirke adasna var - Elpenor'un ce nazesi - Skylla ile Kharybdis geidi - Gne tanrnn kutsal srlar - Tayfann iledii b yk su - Kasrgada hepsinin boulmas -

Bu ana blmlerin destann XXIV blm ne gre dizilii yledir: I. (a) Tanraya sesleni - Konunun bildiril mesi - Tanrlar toplantsnda Odysseus'un Kalypso'nun yanndan ayrlmas gerektiine karar verilmesi - Tanra Athene'nin Mentes klnda thake'ye gelmesi ve Telemakhos'u uyarmas - thake saraynda taliplerin leni. II. (P) thakelilerin toplants - Telemakhos'la talipler arasndaki tartma - Telemakhos babasn aramak zere yola kmaya ka rar verir - Hazrlk - Yola k. III. (7) Pylos'a, Nestor'un sarayna var Konuklanma - Nestor'un anlarn ve bildikle rini anlatmas - Telemakhos'un Nestor'un o lu Peisistratos'la birlikte Lakedaimon'a gidii. IV. (S) Menelaos'un sarayna var - Menelaos'la Helene'nin Telemakhos'u arlamalar - Msr yolculuklarn ve Proteus'u anlatmala r. Sahne deimesi: thake'de talipler Tele makhos'u yolculuk dnnde ldrmeye ka rar verirler. Limanda pusu kurmalan - Penelopeia'nn znts ve d. V. (r) kinci tann toplants - Hermes'in Kalypso'nun adasna gnderilmesi - Her-

Odysseus tek bana Kalypso'nun adasna kar. Servenlerini anlatmas burada biter. XIII. (v) Odysseus'un Phaiak ilinden uur lanmas - Uyku - thake'ye var - Athene'nin Odysseus'u oban Eumaios'un kulbesine gtrmesi - Telemakhos'u geri getirmek iin Lakedaimon'a gitmesi. XIV. (E,) Eumaios'un dilenci klndaki Odys seus'u iyi karlamas - Odysseus'un uydurdu u masallar - obanlarla birlikte akam ye mei. XV. (o) Telemakhos'un Lakedaimon'dan ayrlmas - Denize al. Sahne deiir: Odysseus Eumaios'a sorular sorar; babasnn durumunu renir - Eumaios'un hayat hik yesi - Telemakhos'un gemisi thake'ye varr: Konuu bilici Theoklymenos'u ehre gnde rip kendinin Eumaios'un kulbesine kmas. XVI. (n) Telemakhos'un Eumaios'un kul besinde sevinle karlanmas - Eumaios Penelopeia'ya olunun dndn haber ver meye gider, baba-otjul allarda yalnz kalrlar - Odysseus kim olduunu aklar - Baba-ogul sevinle birbirlerine sarlrlar, taliplerin hak kndan gelmek iin plan kurarlar - Telema khos'un gemisi limana girer: Taliplerin fkesi - Penelopeia ile talipler arasnda sert konu ma - Kralieye mjdeyi veren Eumaios adlla ra dner. XVII. (p) Telemakhos saraya gelir, yolculu unu anasna ve dadsna anlatr - Sarayda len hazrl - Odysseus dilenci klnda Eumaios'la saraya gider - htiyar kpeinin ken disini tanmas - Talipler dilenciyi hrpalar Penelopeia onu korur ve yanna artr. XVIII. (a) Saray dilencisi ros'la Odysseus arasndaki gre - Taliplerin Odysseus'u hor lamalar - Penelopeia'nn bir koca seeceini bildirmesi - Gece herkesin yatmas. XIX. (T) Telemakhos silahlar saklar - Odys seus Penelopeia ile buluur - Dads Eurykleia ayaklarn ykarken onu yara izinden tanr Odysseus karsna kendini tantmadan onun grd bir d yorumlar - Ayrlp yatmaya giderler. XX. (v) kisinin de uyku tutturamamas Tanr imarlar - Sabahki toplant - Evde te999

rnizlik - obanlarn Odysseus'a davran Telemakhos'la talipler arasndaki atma len. XXI. ( < p ) Penelopeia Odysseus'un byk ya yn getirip yarmay balatr - Taliplerin hi biri yay geremez - Odysseus dener ve yay gerer - Taliplerin aknl. XXII. (%) Odysseus'un talipleri bir bir ldr mesi - Silahlarn hazine odasndan getirilmesi - Athene'nin ie karmas - Ozan Phemios'la haberci Medon'dan baka herkesin ldrl mesi - Sulu hizmetilerin aslmas - Penelo peia'nn arlmas. XXIII. (y) Penelopeia nce Odysseus'u ta nmaz, ekingen davranp onu dener - Karkoca birbirlerine kavuup odalarna ekilirler, ektiklerini birbirlerine anlatrlar - Ertesi sa bah Odysseus babas Laertes'e gider. XXIV. (co) Taliplerin ruhlar Hades lkesine iner. Sahne deiir: Odysseus'un babasyla bulumas, obanlarn sevinci - Sahne dei ir: Taliplerin ldkleri haberi yaylr, akraba lar almaya gelir - Athene araya girip bar salar. Son. Odysseus. Odysseus Yunan mythos'undan gnmze kalm en nl kahramandr. Ulus lararas bir kii olmutur denebilir, nk se rvenleri zamanmzda ok tutunan macera romanna r at gibi, kendisi de modern insanda aranan erdem ve nitelikleri kiiliin de toplad iin uygarlk, insanlk tarihine bir prototip, bir ilk rnek olarak girmitir. Ser venlerinin anlatld Odysseia ise "Odise" di ye dillere girmi, almaz engellerle dolu, so nu gelmeyen yolculuklarn ad ve sfat olu vermitir. Servenlerinin anlatmna girimeden kiili inin eitli nitelikleri stnde durmalyz Odysseus'un. Homeros destanlarnda bu ok ynl, ok bilmi, ok akll ve grm, geir mi yiide verilen eitli sfatlar arasnda stnde durmaya deer: "Polymetis", "polymekhanos", "polytlas". nn de banda ok anlamna gelen "poly" eki bulunmakta dr. Odysseus'un kiiliinde oka bulunan niteliklerin birincisi akl, ikincisi are bulma yetisi, ncs de sabrdr. Cin fikirli, yani ok aklldr, kurnazdr, g durumlarn iin-

den syrlmak iin bin bir dzen ve are d nr, durmadan dnr, iinde btn olanak lar tartp durur Odysseus, istedii amaca varmak iin de gerekince yalan sylemesini, masal uydurmasn, ellemi kandrmasn ve en etin, en etrefil durumlarn en korkun tehlikelerin iinden yadan kl ekercesine syrlmasn bilir. Bunun dnda ylesine bir kar koyma, bir dayanma gc vardr ki, akllara durgunluk. Odysseus hibir yiidin karlamad glklerle karlar. Geri Herakles doann eitli canavarlarn alt et mi, ktl simgeleyen gleri yenip iyile rinin zaferini salamt ou kez, ama Odysseus'un karsna kan doal glkler doa unsurlarnn kendileridir: Odysseus denizle penelemek zorundadr. ledii ve destan larda da nemi belirtilmeyen, bizce bsbtn nemsiz bir su yznden deniz tanr Poseidon (destanlarda ad Poseidaon'dur) ona amansz bir kin ve garez balamtr, yiidin btn abalarn boa karmak, onu denizde bomak, yok etmek ister. Poseidon Yunan insanlarnn dman saydklar halde hakkn dan gelmeye uratklar denizi simgeler; onunla savanda da Odysseus doada en tehlikeli gce kar koyup onu yenmenin yol larn bulan insan. Bu bakmdan Odysseus esiz bir kahramandr, macera kahraman deil de, amzn byk keiflerine yol aan arayc, bulucu ve yaratc zeky simgeleyen insan tipi. Bu bilin ve akl gc ona kendi amacna varmak, kendi karn salamak iin iledii, ya da ilemek .zorunda kald birok ktlkleri, insafszlklar, ahlak bak mndan su gtrr davranlar affettirir. Odysseus kafa stnlyle kalmaz, beden ce de stndr. Gzel ve gldr bir kere, kadnlarn ona bayldklar, balandklar bir ok rneklerde grlr: Penelopeia kocasn otuz yl bekleyecek kadar sadk bir kardr, Kalypso ile Kirke tanra olduklar halde Odysseus'u severler, koca olarak almaya can atarlar, ya Nausikaa, gencecik yanda deniz den km o korkun yarata gnl verir de ac bir hayal krklna urar. Odysseus'un gc ve gzellii erkekleri de akna evire cek niteliktedir: Phaiaklar ilinde yarmaya balaynca herkesi yener, dilenci klnda kollarn bacaklarn at m, korku salar orta

la, hele yay germesinde, kimsenin yerden bile kaldramad yay gerip okunu tam he define vurmasnda ne yaman atlet olduu or taya kar. Odysseus gen de deildir stelik bu baary kazand zaman: Otuz yllk sa va, denizlerde srnme, bin bir acya katlan ma onu ypratmtr. Bu olgun ve yetkin yii din yine de bu kadar stn bir direnme gc gstermesi, onun kiiliinde ilkan insan idealinin dile geldiini gsterir. Bakalm im di mythos bu ideal insan tipini ne gibi masal larla donatm, sslemitir. (1) AD VE DOUU. Odysseus adnn kay nan aklamak iin ta ilkada yaplan a balar sonu vermemi, adn asl anlam anla lamamtr. Bat dillerindeki Ulysse'nin tredii Latince Ulyxes'e gelince, yiidin bir Yu nan lehesinden alnm addr. Odysseus, kuzeybat Yunanistan kylarnn karsnda bulunan thaka (Horneros destan larnda thake diye geer) adasnda domu tur. Babasnn ad Laertes, anasnn ki Antikleia'dr. Yalan dolanda usta Autolykos'un kz olan Antikleia'nn Laertes'le evlenmeden n ce Sisyphos'la yatt, Odysseus'un bu birle meden doduu konusunda Antikleia ve Autolykos maddelerine baknz. (2) ODYSSEUS'UN GENL. Efsane yii din delikanllk yllar stne pek fazla bilgi vermez. Akhilleus gibi Odysseus'un da Kheiron'a mez olduu sylenir. Odysseia'da genliiyle ilgili bir tek olayn sz geer: De desi Autolykos'a konuk gitmesi, bir yaban domuzu avna katlmas ve orada bacandan yaralanmas, ki bu yara izi thake'ye dn nde dads Eurykleia tarafndan tannmas na yol aar (Eurykleia). Yunanistan'da kara yolculuklar yapt da bilinir: Bunlarn birin de Lakedaimon'a gitmi de konuu phitos'la karlam, phitos da ona Eurytos'un nl yayn vermemi, ki bu yayla Odysseus talip leri ldrecektir (Eurytos, phitos). Troya savana katlmadan Odysseus tha ke tahtna kar. Babas Laertes'in - sonra dan Odysseia'da grlecei gibi - bir devlfi adamndan ok srleri, allar, ba ve bah eleriyle ilgili bir adamdr, - varl da oradan gelmedir - olunu nasl tahta geirdii anla tlmaz, ama delikanlnn kral olunca bir

semesi epey olayl geer: Odysseus Yuna nistan'n birok kral oullar ve derebeyleri gibi Helena'ya talip olur, ama gzel kza ta liplerin fazlalndan rkerek ondan vazgeip karios'un kz Penelopeia'y ister. karios, Helene'nin babas Tyndareos'un kardeidir. Odysseus Tyndareos'u kendine dost edinmek iin, taliplere Helene'nin seecei kocaya ar ka olmaya ant iirmesini nerir. Herkese benimsenen bu neri ilerde Troya seferine yol aacaktr. Odysseus Penelopeia ile evlenir. Telemakhos diye bir erkek ocuklar olur, ama o cuk daha kundaktadr ki, Helena'nn karld , kocas Menelaos'un yardm istedii haberi duyulur. Odysseus savaa gitmemek iin elin den geleni yapar: Delirmi gibi davranr, ama Palamedes yalann yzne vurur, yiit de Palamedes'e kar ilerde korkun bir almayla sonulanacak derin bir kin besleyerek sefere kmak zorunda kalr (Palamedes). Atreusogullarnn davasn benimser: Bir ef saneye gre Helene'yi geri istemek iin Troya'ya gider, bu elilik baarszlkla sonula nnca Lykomedes'in saraynda saklanan Akhilleus'u bulup getirmek iin yola kar ve kurduu dzenle gen yiidin savaa katlma sn salar (Akhilleus). Kbrs kral Kinyras'a eli giden de odur (Kinyras). (3) TROYA SAVAI, (llyada). Mysia'ya karma ile sonulanan ilk seferde Odysseus byk bir rol oynamaz: Telephos'un yaras nn, yaray aan kimse onun eliyle iyiletiril mesi gerektiine ilikin tanr szn yorumla makla kalr (Telephos). kinci seferin banda Aulis'te phigeneia'nn kurban edilmesine nayak olur (phigeneia). Troya nndeki on yllk sava sresi bo yunca Odysseus'un hem sava, ordu komu tan, hem danman, eli, arabulucu olarak oynad rol, gsterdii canllk ve atlganlk anlatlmakla bitmez. lyada'nn hemen her sayfasnda ad geer. Savalarn hepsine kat lr, sryle Troyal ldrr, soyka alr, baka larn savaa srmekte, onlara yardm etmek te herkesi geer, gece kefe kmak gibi tehli keli grevler yklenir ve hepsinden nemlisi, Troya ehrinin savala ele geirilemeyeceini anlayarak, tahta at fikrini ileri srer ve bu d-

zenin gereklemesinde nayak olur. Odys seus'un bu yiitlikleri, yararlklar Ilyada'da btn ayrntlaryla anlatlmtr (llyada). lyada'da sz gemeyen, tragedya gibi da ha sonraki kaynaklarda anlatlan baka olay ve efsaneler iin de Aias, Hekabe, Helerte, Deiphobos vb. maddelere baknz. (4) DN YOLCULUU (Odysseia). Odysseia adyla anlan Odysseus'un dn desta nn bundan nceki maddede zetledik. Ne J var ki Odysseia'nn kuruluu etrefil olduun dan efsaneleri burada zaman akna gre bir daha ele almakta fayda vardr. Troya savana hazrlk on yl srer, Troya sava da bilindii gibi o kadar bir zaman kap lar. Sava bittikten sonra yurtlarna dnen Akha yiitleri belli sreler iinde yurtlarna va rrlar. Yalnz Odysseus thake adasna bir trl ulaamaz, bir on yl daha denizlerde srnr ve Akdeniz'i boydan boya dolatktan, bir s r kyya, adaya ktktan ve akla, hayale s maz servenler yaadktan sonra, on iki gemi sinin ve yoldalarnn hepsini yitirir ve tek ba na, yabanc bir tekneyle thake'ye braklr. Troya'dan ayrl bir filo halinde olmaz, yola k gn stne Agamemnon'la Menelaos arasnda gr ayrl vardr, Menelaos Nestor'la birlikte denize alr, Odysseus arkala rndan gelir, Tenedos'ta onlardan ayrlr, Tro- i ya'ya dner ve Agamemnon'un filosuna kat lr. Denize aldklarnda bir frtna onlar ay rr. Odysseus on iki gemisiyle Trakya'da Kikonlarn lkesine kar. smaros kentini alr, halkn ldrr, yalnz Apollon rahibi Maron'u esirger, ondan on iki kp smaros arab ar maan alr. Bu arap sonralar Tepegz Polyphemos'u sarho etmeye yarayacaktr. Ge ce dadan inen Kikonlarn saldrsna urar lar, Odysseus alt adamn yitirip denize alr. Gneye doru yol alp Mora yarmadasnn ucuna varmak zeredir ki, sert bir poyraz fr tnas onu nce Kythera adasna atar. Lotos yiyenlerin lkesine karlar. Yerliler Odysse us'un arkadalarna lotos denilen yemiten yedirir, bu yemi onlara slay unutturur, ora da kalmak isterler, Odysseus onlar zorla ge milere bindirir. Kuzeye doru yol alrlar ve keilerle dolu bir adaya karlar. Orada et ku manyas yaparlar. Odysseus yanna on iki

yoldan alarak bu adann biraz tesinde bu lunan Kykloplar, yani Tepegzler iline geer. Bir maaraya girerler, burann zengin bir mandra olduunu grrler. Akam olunca Tepegz srleriyle dner, maarann kaps na kocaman bir kaya dayar ve Odysseus'un arkadalarn ikier ikier yemeye koyulur. Odysseus'un kurnazca dzenleri burada ba lar: Tepegz' sarho edip, gzn karr, adnn Kimse olduunu syledii devin yar dm alp kendisini kovalamasn nler ve ma aradan kmak iin srlerin altna girip sak lanmay baarr. Ama tanr Poseidon'un amansz fkesini de stne eker, nk Te pegz tanrnn oludur. lkadan beri Sicilya ile bir tutulan Tepe gzler ilinden yeller tanrs Aiolos'un adasna varrlar. Aiolos Odysseus'u iyi karlar, arla dktan sonra ona btn yellerin iinde kapal bulunduklar bir tulum verir, arkasndan da tatl bir yel salarak gemileri uurlar. Odysse us uykuya dalnca tayfalar tulumu aarlar, btn yellerin dar frlamasyla korkun bir frtna kopar. Aiolos adasna ikinci bir kla rnda kovulurlar. Odysseus'un filosu alt gn krek ekerek kuzey ynnde yol alr ve Laistrygonlarn lkesine varr. Korsika olduu ileri srlen bu lkenin Telepylos adl lima nnda kraln kz olan bir dev anasyla karla rlar. Kz babasna haber salar, Odysseus'un tayfas bu kez dev yamyamlarn saldrsna urar, limana girmi olan gemiler paralanp iindekiler ldrlr, yalnz liman dnda de mirlemi olan Odysseus'un gemisi kurtulur. Tek gemiyle daha kuzeye doru giderek Aiaie adasna karlar. Byc Kirke'nin topra dr buras. Latium kylarnda bugn Capo Circeo diye anlan yer olduu ileri srlr. Odysseus'un Kirke ile olan maceras iin Kir ke maddesine baknz. Yiidin Kirke'nin ya nnda bir ay ya da bir yl kald sylenir. On dan Telegonos adl bir olu, ya da Telegonos ve Nausithoos diye iki olu olmu. Kirke Odysseus'u bilici Teiresias'n ruhunu bulmak ve ondan thake'ye dn yolunun ne olacan renmek iin ller lkesine yollar. Yiit bu olaanst yolculuu baar dktan sonra Kirke'nin yanna dner. Bu kez Kirke ona karsna kacak olan tehlikeleri sayar. Denize alnca Kirke'nin dedikleri
MK R

olur: Seirenlerin nnden geerler, Kharybdis'le Skylla canavarlarnn nne gelirler, Odysseus birka yoldan feda ederek bu tehlikeyi de aar. Gne tanr Helios'un be yaz srlarnn otlad Thrinakie adasna ula rlar. Yel esmedii iin orada karaya kmak zorunda kalrlar. Odysseus adamlarna srla ra dokunmamalarn syler, ama kumanyala r tkendii iin tayfann kendisi yokken hay vanlardan birkan kesmelerini nleyemez. Teiresias'n da bildirdii gibi bu su onlarn lmne sebep olacaktr. Gemi yola kar kmaz Tanr Zeus'un sald bir imekle parampara olur, tayfalarn hepsi boulur, Odysseus yelken direinin stnde dalgalara gs germek, akntya kaplp Khrybdis ge idini bir daha amak ve dokuz gn denizde alkandktan sonra Kalypso'nun adasna k mak yolunu bulur (Seirenler, Kharybdis, Skylla, Kalypso). Malta olduu sanlan Ogygie adasnda ge irdii zaman belli deil: 10, 8, 5, 1 yl di yenler var. Sonunda tanra Athena'nn yal varmas zerine Zeus Odysseus'u kurtarmaya karar verir: Hermes'i yiidi brakmas iin Kalypso'ya gnderir. Ulu nympha Odysseus'a bir sal yapmakta yardm eder, yanna her trl kumanya vererek onu uurlar. Yl dzlara baka baka yol alrken tanr Poseidon Odysseus'un saln grr, bir frtna salarak batrr. Tanra no'dan yardm gren Odys seus yze yze Phaiak'larn topranda kara ya kar. Nausikaa ile bulumas, Alkinoos'un saraynda konuklanmas ve bir Phaiak gemi siyle thake'ye gnderilmesi iin Nausikaa, Alkinoos, Eumaios vb. maddelere baknz. Bundan sonras zaman srasyla anlatlr Odysseia'da: Odysseus'un tannmas (Eurykleia), taliplerden almas (Antinoos), kars Penelopeia'ya kavumas (Penelopeia) bu szlkte, yukarda gsterilen adlar altnda an latlmtr. Odysseus'un yurduna dnp, tahtna ka vutuktan, maln, mlkn smren asalak lardan alp evini ve ailesini dzene kavu turduktan sonra ne yapt Odysseia'da bildi rilmez. Daha ge dnemlerden kalma metin lerde Odysseus'un efsanesi alabildiine uzat lr, ama kaynak deeri olmayan bu metinleri hesaba katmak doru olmaz.

225

Oidipus. Oidipus Yunan mythos'unun en trajik kahramandr. Onun kiiliinde traged yann z ve trajik kavramnnn asl anlam belirir. Trajik kii tek bana ya da btn soyuyla birlikte tanr lanetine uram kiidir, kaderin oyunca olur ve istemeyerek, bilme yerek su ve gnah iler, bundan tr de ya dardan ya da iinden gelen korkun belala ra urar. Oidipus insann tyler rpertici bir dramn dile getirdii iindir ki, ad tp ve ruhbilime varncaya kadar insanla ilgili btn bi lim ve sanat dallarna karm, her alanda derin iz brakmtr. Serveni yle zetlenebilir: Oidipus Thebai kral soyundandr (Tab. 18, 19). Kadmos'la Hormania'da kaynak bulan bu soyu bir tanr yetitirmi, ama belki bu tanrya, Dionysos'a kar koyduu iin lanete uram, akl almayacak ykm ve aclarn birbirini izle mesini grmtr. Oidipus, Thebai kral Laios'un olu, Labdakos'un torunudur. Anas baz kaynaklarda Epikaste diye anlan okaste'dir. lokaste gebe iken bir d grr, Teiresias bu d yle yorumlar: Kralienin kannda tad ocuk babasn ldrecektir. Doar domaz bebek daa braklr, ayak bi lekleri delinmi, iinden bir kay geirilmi tir. Aya i anlamna gelen Oidipus ad da ondan. ocuu bir oban bulur, gtrr Korinthos kral Polybos'a verir. Polybos'la kars Priboia'nn ocuklar olmamtr, Oidipus'u z evlat gibi bytrler, ocuk da onlar anababa bilir. Delikanllk ana gelince bir dedi kodu iitir: Kraln olu deil de, bulunmu bir ocukmu diye. Gerei tanr Apollon'dan renmek zere Delphoi tapnana doru yola koyulur. Thebai'ye yakn dar bir geitte arabal bir adama rastlar, kimin ekilip yol verecei konusunda kavgaya tutuurlar. Oidi pus adam ve arabacsn ldrr. Bir anlat ma gre, Oidipus Laios'a rastlad srada Delphoi'den dnmekteydi. Tanr bilicisi ona kendi babasn ldrp anasyla evleneceini bildirmiti. Oidipus sarslm, ileden km t, Korinthos'a bir daha dnmemeye kararly d. O srada kavgaya tututuu adam gz karararak ldrmesi doald. Bu olaydan sonra Thebai'ye vanr. Sphinks denilen canavar ehirde korku salmakta, sor' duu bilmecelere cevap veremeyenleri para-

layp yemektedir. Sorular da unlardr: Kimi zaman iki, kimi zaman , kimi zaman drt ayak stnde yryen ve doal yasalara kar t olarak en ok aya olduu zaman en g sz olan yaratk hangisidir? ki kz kardetir ler, biri tekisini dourur ve ikincisi birincisin den domadr. Oidipus birinci bilmeyece in san, ikincisine de Gn ve Gece diyerek doru cevaplan vermi. Sphinks kendini tnedii kayadan aa uuruma atarak lm. The bai halk da rahat bir nefes alm ve kurtarc s bildii Oidipus'a Laios'tan bo kalan tala birlikte dul kars okaste'yi vermi. Oidipus bir daha Korinthos'a anasnn, babasnn yanna dnmemek amacyla Thebai'ye kral olmu ve okaste ile birleerek drt ocuk retmi: Eteokles, Polyneikes, Antigone, s e ne.

Yllar geer, Thebai ehrinde veba ba gsterir. Salgnn nedenini renmek iin Oidipus kayn Kreon'u Delphoi'ye gnderir. Gelen cevap udur: Kral Laios'un katili bulunmal ve ehirden srlmelidir. Oidipus he men aratrmaya koyulur ve suluya kar korkun tehditler savurur. Bilici Teiresias'a | katilin kim olduunu sorar. Khin cevap ver-" mekten ekinir. Oidipus, Teiresias ve Kreon arasnda kavga kopar. okaste araya girer ve ; bir zamanlar grd de, Laios'un da dar 1 bir geitte ldrldne deinecek olur. Bu szleri duyunca Oidipus'un iine kuku girer. Bu srada Korinthos'tan bir ulak gelir, Polybos'un ldn, Oidipus'un kral olmak ze re Korinthos'a arldn bildirir. Oidipus gene de ikirciklidir: Babasnn lm kendi elinden olmamtr, ama anasnn bulunduu yere gitmekten ekinir. Derken ulak kendisi nin Polymos'la Periboia'nn olu olmadn, saraya bir oban tarafndan bulunup getirildi ini syler. oban da getirilip gerei aa vurunca Oidipus'la iokaste'nin artk pheleri kalmaz. Kralie sarayn iine snp canna kyar, Oidipus da anas ve kars olan kadnn inesiyle gzlerini kr eder. Sophokles'in "Kral Oidipus" tragedyasnda dile getirilen bu dram Oidipus'un Thebai'den srlmesi, kz Antigone'ye yaslanarak Attika'da Kolonos iline gelmesi ve orada lme siyle sonulanr. Oidipus'un lecei toprak tanrlarca kutlanaca haberi yaylnca Kreon'

la Polyneikes Oldipus'un Thebai'ye geri gel mesini isterler, ama kr kral Attlka'da kalp. lmeyi seer. Kendisini sren oullarnn ikisine de, yurdu Thebai'ye de lanet okur. Olu nun iden sonra oullar arasnda kopan kavga v Thebai ehrinin stne ken ykmlar bu ilenmenin sonucudur (Antigone, Eteokles, Kreon). O i l e u s . Lokrislilerin kral Oileus "kk" Aias'n babasdr (Aias). Argonaut'lar seferine katlm ve Stymphalos glnn bir kuun dan alnm tyle yaralanp lm. Uineus. Kalydon kral, Meleagros'la Deianeira'nn babas. Herakles efsanesinde rol oynar. Herakles, Meleagros maddelerine ba knz. Oinomaos. Tanr Ares'in olu, Elis kral Oinomaos gzel Hippodameia'nn babasdr. Kzna kan talipleri Oinomaos araba yar nda denemeyi art kouyordu. Yar bala ynca Elis kral Zeus tapnanda bir ko kur ban ediyor, bu srada rakibinin yol almasna izin veriyordu, ama atlar lmsz olduun dan, yara balar balamaz brne yetii yor, onu geiyor ve kim olursa olsun kafasn keserek evinin kapsna asyordu. Bylece on iki kuru kafay dizmi bulunuyordu. Sonunda Hippodameia'ya talip olarak Pelops kageldi. Kz bu talibe gnl verdi ve ikisi birden Oinomaos'un arabacs Myrtilos'u batan ka rarak Pelops'un yar kazanmasn salad lar. Oinomaos arabadan yere derek dizgin lere dolat ve ld, ya da Pelops'un elinden ldrld (Hippodameia, Pelops, Myrtilos). Oinone. Oinone da dann nymphalarndan biridir. Priamosoglu Paris daa braklp obanlarca yetitirildii srada Oinone ile ta nr ve seviir, ama Gzeller yarmasn da yarglk ettikten sonra da ehre inmek zere Oinone'den ayrlr. Gelecei bilen Oi none onu vazgeirmeye urar, baaramaz, ancak bir gn yaralanrsa onu gelip bulmasn syler. Apollon tanrnn kendisine verdii i fal otlar vardr. Paris Troya savann sonla rnda Philoktetes'in att bir okla yaralannca Olnona'nlr) bu szn hatrlar, ona haber gnderir, ,ama nympha yardma gelmez. Pa-

ris lnce Oinone piman olup canna kyar (Paris). Okeanos. Hesiodos'a gre, Toprak ana Gaia Khaos'tan kar kmaz kendi kendine Uranos'la Pontos'u, yani Gk'le Deniz'i ya ratr, sonra da Uranos'la "sarmap kucakla p dourdu derin anaforlu Okeanos'u" (Tab. 1, 2). Okeanos, Gaia'nn on iki Titan evla dndan birincisidir. Ama Titanlar arasnda ay r bir rol oynar, tanr kuaklarnn kavgasna karmam, dnyann ucuna ekilip oraya yerlemitir. Yunan erken ilkann dnya grne gre, yeryz yuvarlak ve yass bir diske benzer, Okeanos bu diski epeevre sa rar. Okeanos aslnda bir deniz gibi deil, ev rensel bir rmak ve rmaklarn babas olarak tasarlanr. Derin anaforlu, burgal diye nite lenmesi akan bir su olduundandr. ntan dnyann ucuna doru hangi ynden giderse; gitsin Okeanos'a batar, ertesi sabah gene Okeanos sularndan doup ykselir. Bal Ki/ larnn bahesi Okeanos kylarndadr (Ihrakles). Odysseus ller lkesine vannt iin Okeanos kylarna gelir. Anas Antlklela aar buraya kadar gelebildiine (Od. XI, 155 vd.): Nasl geldin, ocuum, sisli karanlklar lkesine, diri diri? Yaayan insanlar kolay kolay gremez buralar, byk rmaklar var arada, korkun akntlar var-. nce Okeanos var, bulamazsn bir s yerin/, salam yapl bir gemin yoksa aamazsn onu. Sonralar corafya bilgileri artnca, Okea nos byk denizlere, zellikle batda Atlantik Okyanusuna verilen ad olmutur. Hesiodos Theogonia'da Okeanos'un Titan kz kardei Tethys'le evlendiini syler. De nizde dii unsuru simgeleyen Tethys'in retti gi yaratklar saylmakla bitmez. Okeanos'la Tethys'ten, nce btn rmaklar meydana gelir. Bunlarn birka saylr Theogonia'da, toplamnn bin olduu sylenir. Okeanos'la Tethis'ten dogma bin dii varlk da vardr: Okeanos kzlar. Bunlarn arasnda Metis, Dione, Thetis, Euirynome

Phlyra gibi tanr ya da kahramanlarla birle mi nl kiiler bulunur. Okeanos'la Tethys tanrlardan uzak, kendi lerine gre bir hayat srerler. Olympos tanr larndan bazlarn saraylarnda konuk ettikle ri de olur. lyada'da Hera yle anlatr (l. XIV, 200 vd.): Gidiyorum bol besi veren topran bir ucuna, tanrlarn atas Okeanos'la, ana Tethys'i grmeye, onlar almlard beni Rheia'nn elinden, saraylarnda iyice beslemiler, bytmlerdi. Aiskhylos'un Prometheus tragedyasnda Okeanos Zeus'a kar ayaklanan Titan' Olympos tanrlaryla bantrmaya uraan bir arabulucu rolnde kar karmza. Koro da Okeanos kzlarndan meydana gelmitir. Okeanos'un uzlatrc tutumu Prometheus tarafndan iddetle knanr, tanr da abala rndan vazgeerek yatana dner. Olympos. Olympos Yunanca bir kelime de ildir. Bu adn kayna ve anlam bsbtn aklanmamsa da, eski Anadolu dillerinden geldii ve genellikle yksek dag anlamna kul lanld anlalmaktadr. Doruklar gkte bu lutlara karan ulu dalarn tanrlara konut ol duu inanc Yunan'a Smer'den gelmi ola bilir. Nitekim Olympos tanrlar diye anlan Zeus kua yalnz Olympos danda grl mez - ki asl Olympos da yanl bir dn ceye gre Makedonya-Tesalya'da bilinir - da da gibi baka yksek dalarda da toplanr lard. Ayrca Anadolu'da says yirmiye varan Olympos adl dalar olduu gibi, Girit'te, Kbrs'ta ve Yunanistan'da bu ad tayan dalar oktur. Homeros destanlarnda tanr lar Olympos danda len yapar, insan so runlarn tartr, toplantlarda aralarnda soh bet ya da kavga eder gsterilirler. Olympos daha ok gk tanr Zeus'un merkezidir, Apollon ve Musalar gibi daha ok oyun ve ezgi den holanan tanrlar Parnassos ya da Heli kon dalarnda toplanmaktadrlar. Olympos adn tayan efsanelik kiiler de vardr.(1) Girit'e adn veren Kres'in olu. Kronos bu Olympos'a Zeus'u emanet etmi ve tanr998

yi kendi bytt halde, devlere onu tahtn dan etmelerini nermi. Zeus da fkelenerek Olympos'un stne imek akm. ldr dkten sonra piman olmu ve Olympos'un mezar bulunduu daa adn vermi. (2) Kybele'nin kocas olarak gsterilen bir Olympos vardr. Mysia Olympos'una (Ulu da) adn veren oymu. (3) nl bir flt algcs. Marsyas'n olu ya da mezi olarak gsterilir. Apollon'un l drd Marsyas' gmm, ona at yak m. Omphale. Herakies efsanesinde rol oyna yan Lydia kraliesi. Herakies ldrp phitos'u istemeyerek ldrnce, bu sutan nasl arnacan renmek iin Delphoi'deki Apollon tapnana bavurur. Bilici de yl kle olarak almas gerektiini bildirir. Lydia kral Tmolos'un dul kars Omphale yiidi satn alr, ona birok iler grdrr, ayrca koca olarak da kullanr. Sanatlar Herakles'i uzun Lydia entarisi giymi olarak Omphale'nin dizlerinde iplik bkerek gsterirler. Kralie de aslan postuna brnm, yiidin topuzunu onun kafasnda sallamaktadr. Arnma sresi sona erince Herakies Omphale'den ayrlr ve lmeden daha birok iler grr (Herakies). Oneiros. Bkz. Nyks. Opheltes. Bkz. Hypsipyle. Ophion. Orfik grlere dayanan bir kayna a gre Ophion ei Okeanos kz Eurynome ile birlikte Titanlara hkmedermi, sonra Kronos'la Rheia ynetimi ele almlar ve Ophion'la Eurynome'yi Tartaros'a kapatmlar. Ops. Roma dininde bolluu simgeleyen tan ra. Saturnus'un dii kart olarak gsterilir ve Sabin kaynakl olduu sylenirdi. Ops'un Capitolium tepesinde bir tapna vard. Orcus. Romallarn halk inanlarna gre Orcus lm simgeleyen cin ya da ller l kesinin kendisidir. Etrsk mezarlarnda uzun sal, sakall bir tanr olarak gsterilen Orcus sonradan Yunan tanrlarnn etkisi altnda Plton ya da Dis Pater adn almsa da, Or cus gnlk dilde anlan bir tanr olarak kal mtr.

Oreithyia. Atina kral Erekhteus'un kz. r mak kysnda oynarken rzgr tanr Boreas tarafndan Trakya'ya karlr. Kalais'le Zetes'il dourur (Boreas, Kalais veZetes). Orestes. Agamemnon'la Klytaimestra'nn olu. Elektra, phigeneia, Khrysothemis'in kardei (Tab. 15). Orestes, Atreusogullarnn zincirleme sularn anasn ldrmekle srdrr, ama tanr lanetini de kendi dramyla so na erdirir. Elektra maddesinde belirtildii gi i, byk tragedya yazar birok oyunlarnda Orestes'e ba rol ya da ok nemli bir rol vermilerdir. Orestes efsanesi de balca bu kaynaklara dayanr. Troya sava efsanesinde Orestes'in ad Akhalarn Mysia'ya ilk klar ve Telephos'la Ilgili olarak geer: Telephos Akhilleus'un elinden yaralanp, yarasn ancak Akhille us'un iyi edebileceini renince, Aulis'te kinci sefere hazrlanan Akha ordusuna gel . Bir casus olarak yakalanmak zerey orada bulunan kk Orestes'i rehin olarak. alm ve bylece istediini elde etmiti
(Telephos).

kardei phigeneia le buluur. Eripides'ln, sonra da Goethe'nin "iphigeneia Tauris'te" dramlarna konu olan serven udur: Orestes'le Pylades Tauris'e varnca tanraya kur ban edilmek zere tutuklanrlar. lkenin kral Thoas onlar Artemis tanrann rahibesine teslim eder, bu rahibe de phigeneia'dr. ki karde -birbirlerini tanrlar, phigeneia onlar kurtarmaya ve Artemis heykelini de alp on larla kamaya karar verir. Yabanclar ve hey kelle birlikte denize alabilmek iin bir dzen kurar, Thoas' aldatarak kaarlar. Attika'ya varrlar, Artemis'e bir tapnak yapp iine heykeli koyarlar. Orestes efsanesinin son blm Hermione ile evlenmesine degindir. Orestes'le Herml one'yi babalar daha ocukken nianlamlar di, ama Troya savandan sonra Menelaos ki zm Neoptolemos'a verir. Tauris dnnde Orestes nianlsn karmaya kalkar, Nao ptolemos'la kavgaya tutuurlar, bir ayaklan ma olur, Akhilleus'un olu lr. Orestes d( Hermione'yle evienir, Argos'a kral olur ve ok uzun bir mr srer. Orion. Orion, tann Poseidon'un olu, dev bir avcdr. Btn devler gibi Toprak'tan dog ma olduu sylenir, ama babas deniz tanr gibi dalgalarn stnde yrme gc de var m. ok yakkl olduu iin kadnlardan sevgi grm. lkin Side adl ok gzel bir kz la evlenmi, ama Side Hera ile boy lme ye kalknca, tanra onu Tartaros'a atm. Merope adl ikinci bir kadnla olan maceras Orion'un kr olmas, sonra da karanlktan anszn gnee bakmasyla gzlerinin yeni den almasyla sonulanr. Sonunda da a fak tanra gnl verir ona. Tanra sevgilisi ni Delos'a gtrr, brakr. Ama orada gzel delikanl Artemis elinden ldrlr, nedeni tanrann kendisine, ya da bir avc kzna ya namak istemesidir. Artemis Orion'un st ne bir akrep salar, akrep delikanly topuun dan sokar. Artemis de akrebi bir bur, Orion'u da gkte bir yldz haline getirir. Orion yldznn Akrep burcundan her zaman u/.ak lamas bundandr. Orman Perileri. Bkz. Nympha'lar. Orpheus. Orpheus dillere destan olmu bil ozandr. lkada n orfizm denilen mistik

Troya savandan sonra Agamemnon yur duna dner dnmez ldrlnce, Elektra to nik kardei Orestes'i kanr ve Phokis kral Strophios'un sarayna gnderir. Orestes ora da byr, kraln olu Pylades'le birlikte Mykene sarayna gelirler. Klytaimestra'ya Phokis'ten gelme iki haberci olduklarn, kendisine Orestes'in ldn bildirmeye geldik lerini sylerler. Kralie sevincinden tanrlara sunlar sunmaya gitmiken Orestes kendini Eleklra'ya tantr ve Klytaimestra ile Aigisthos'un ldrlmesini birlikte planlarlar. Aigisthos krdan dner, pusuya drlerek ldrlr. Klytaimestra oluna yalvarr, ama Orestes onu da Aigisthos'un ls stnde baklar, Ana kan dker dkmez perileri Erinysler Orestes'in peine taklrlar. Orestes ldrr ve Erinyslerden kurtulmak iin oradan oraya atar kendini. Sonunda Atina'nn Oreopagos mahkemesi onu suundan arndrr. Kan davas da burada biter.
Beraatndan sonra Orestes Apollontanrya ne yapmas gerektiini sorar. Pythia onun Tauris'e Artemis heykelini almaya gitilmesini buyurur. Orastesles Tauris'e gider ve orada kz

bir akm yaratacak kadar ok yaylm, kiilii stne anlatlan masallar her trden sanaty esinlemiti. algs vahi hayvanlar byle yen, ezgisiyle lm bile alt eden bu ozan biz burada kuru kuru anlatmak istemedik. La tin airi Vergilius'un "Georgica" adl eserin den alnm bir parayla tantalm dedik. Aa daki A. Kadir'in Trkeletirdigi para kita bn IV. blmnde Aristaios'Ia ilgilidir; an ye titirmekte olan Aristaios Orpheus'un ei Eurydike'nin lmne sebep olmutu (Arista ios, Eurydike). Yabana atlmaz bir tanr fkelenmi kovalar seni; bir su iledin sen, byk bir su, ekersin bugn onun cezasn: Bir belaya attyd Orpheus, kara bahtl, imdi senin stne bindirmeye alr o belay, kader engel olamazsa, bindirecek de. Deliye dnd Orpheus, karlnca kars, kudurdu. Irmak boyu palas pandras kaarken senden o kadn, kaarken bir uuruma atar gibi kendini tepetaklak, dolanverdi bacaklarna korkun bir ylan. mr o kadarm kadnn, grmedi boylu imen ler yznden oralara sinen zehirli yarat. Yatlar, da perileri, baladlar bir azdan, en yce dalar lklaryla doldurdular... Orpheus, oyuk kaplumbaa kabuundan sazyla yasl sevgisini avuttu durdu. Hep seni sylerdi, tatl ei, hep seni, onunla ba haaydn ya hani yalnz kylarda, gn doar seni sylerdi, gn batar seni. Gitti sokuldu Taenarius dann boazlarna kadar, yksek kaplarnn oraya yeralt tanrs Dis'in. girdi kapkara bir korkuyla glgelenmi ormana, l ruhlarn ve titreten krallarn karsna dikildi, insan yakarlaryla yumuamayah yreklerin dikildi karsna. Ve Erebus konutlarnn en kuytu yerlerinden hafif ruhlar kageldi, onun ezgileriyle sarslan,

ve grntleri kageldi ktan yoksun olanlarn, yapraklar arasnda saklanan kular kadar oktular, gecenin ya da kasrgann dalardan savurduu kular kadar ok. Artk Orpheus, btn belalardan kurtulmu, geri dnyordu, ve kendisine geri verilen Eurydike, gelmekteyken, Proserpina 'mn kotuu arta uyarak kocasnn ardndan yrye yrye havann daha yksek katlarna doru, Orpheus birden bir lgnlk etti, bo bulundu, lm tanrlar balamasn bilseler, balanr bir lgnlkt bu: Eurydike'si n altna tam kt kacakken, unutup duruverdi, gnlne yenildi dnd bakt arkasna. te biranda btn abalar orackta utu gitti, bir anda kopuverdi amansz zorbayla yaplan anlamalar, bir gmbrtdr ykseldi, hem de kez, Avernus batandan. Haykrd Eurydike: "Bu ne, Orpheus, bu ne? Bu ne lgnlk byle, seni de yok eden, zavall beni de? ite gene geri arr beni zalim kader, uyku kapatr kararan gzlerimi, drt yanm saran gece gtrr beni, elveda! Giderim te uzata uzata ellerimi sana, artk senin olmayan gsz ellerimi", dedi ve birdenbire bir duman gibi kart hafif yellere, gitti kart yne doru, grnmez oldu, ve Orpheus gremedi bir daha ruhlara tutunup dil dkmeye alan Eurydike'yi. Yeralt sandalcs da aradaki batakl bir daha komad gesin. Ne yapsmd? Nereye gitsindi? Kime bavursundu? kinci kez karlmt karc. Bir daha l ruhlar nasl yumuatrd, tanrlar nasl? Eurydike, buz kesilmi, gidiyordu ite, Styks sandahyla uuyordu uzaklara. Ya Orpheus ne oldu?Derler ki onun iin: Issz Strymon rma kysnda alam tam yedi ay, havada asl bir kayann altnda alam,

230

Orphik dinin kurucusu saylr. Trakya'da do gan bu hareket, oradan VI. yzylda Yunanls tan'a ve aa talya'ya geti. Orphik dionysik-mistik bir kurtulu dinidir. Homeros'takl tanrlarn dindiremedikleri bir ruh ihtiyacn karlar, giderir. Orphik elinin myrhos'u y ledir: Balangta Khronos (Zaman) evreni yaratt. Evrenden tanr Phanes dodu. Hem erkek, hem dii olan Phanes, Nyks (Gece)'l dourdu; onunla birleerek Gaia (Toprak), Uranos (Gk) ve Khronos'u dnyaya getirdi. Khronos'un olu Zeus, Phanes'i yutarak dn ya egemenliini ele geirdi. Zeus, kz Persephone-Demeter'le birleip Dionysos Zagreus'u yaratt. Dionysos-Zagreus, Titanlar tarafndan paraland, yutuldu. Bunun zeri ne Zeus, yldrmlarnn alevleriyle Titanlar mahvetti. Ama Titanlarn klnden insan so yu vcuda geldi. nsan soyundan Titanlarn kt, yutulmu Dionysos ocuun tanrsal yi huylan birleti. Athena, paralanan ocukun yreini kurtarmt, Zeus bu yrei yedi, ve k hi bitmeyen Ripha dalarnda sonra da Dionysos-Lyseus (Kurtarc)'u yaral yrr gidermi dvne dvne Eurydike'nin karlna, ti... nsandaki tanrsal ruh, bedende (soma) Dis'in bo armaanlarna dvne dvne. bir mezarda (sema) gibi hapistir, te dnyaya O kadar balyd ki Orpheus Eurydike'ye, kavumaya abalar. Dionysik taraf, Titanlk Ktkonlarm btn kadnlarm hor grd. unsurlardan temizlenmek ister. Bunun iin On lar da parampara ettiler sonunda de ruh, gnahndan temizlenmek zere, bir delikanly ok vcutlarda dolar. Arnma, drst bir ya kutsal trenlerde ve gece enliklerinde Eacchus'un, ay, canllarn verdikleri besinlerden (et, yu murta) el eki sayesinde olacaktr. yileri satlar paralarn ta uzaklara, tarlalara, krlara. mutlu bir te dnya bekler, ktlerse ller Ama Orpheus'un boynundan kopan hkiminin karsna kacaklar, Tartaros ba mermer gibi ba taklna gtrleceklerdir... Orphikilerin Herhrus rmann ters akntlar arasnda retileri, filozof Pythagoras (. . VI. yz alkalanp giderken bile ylcn felsefesine derin bir etki yapt". soumu diliyle arp durdu Eurydike'yi, can da "Ah kara bahtl Eurydikel" diye Osirs. Osiris bir Msr tanrsdr. Yunan mibard uarken, tolojisiyle dorudan doruya ilikisi yoktur. "Ah kara bahtl Eurydikel" Ama efsanesi ve kiilii Yunan mythos'unu Ve ardndan rman btn kylar etkilemekle kalmam, evresindeki baz tan Eurydike! Eurydikel Eurydikel" rsal varlklar Yunan-Roma pantheon'una gir diye yankland durdu, rman btn kylar batan baa. mi ve tutunmutur; rnein sis (lsis). Osiris efsanesi Akdeniz yresine zg bir doa be Or phik (ya da Orfeizm, yani Orpheus reket efsanesidir. Bu bakmdan AdonlsTarikat). Bu konuda Behet Necatlgll'ln Aphrodite, Attis-Kybele ve Demeter-Kore efl00 Soruda Mitologya'snda kan zeti busanelerlyle benzerlikler gsterir. Soylar ve raya almay uygun grdk. kuaklar arasnda arpma, inek ve boa bi iminde tanra ve tanr motifleri de Hesio"Bir din hareketi olan Orphik; arkc,kahin dos'un Thegonia'snda ve o Epaphos efsa byc Orpheus'a balanr: Orpheus .

buz gibi maaralarda anlatm durmu bandan geeni, kaplanlar bylemi, ayaklandrm mee aalarn ezgileriyle; bir kauak aacnn glgesinde bir blbl vardr hani, arar durur kaybolan yavrularn ii yana yana, yuvay gzetleyen kat yrekli bir ifti n/rp gtrmtr yavrular daha kanatlar kmadan, blbl de btn gece durmadan fr dner alar, konar bir dala, balar yeniden ezgilerine yank yank, lutar ackl iniltileriyle drt bir yan, ta uzaklara kadar. Ne bir tutku yumuatm Orpheus'un yreini, m- de bir evlilik ba yumuatm, ufir gidermi kuzeyin buzlarnda bir bana, hrl Tanais rma kysnda yrr

nelerinde rastlanan motif ve imgelerdir. Bun larn Msr kaynakl olduklar ve Yunan Mythos'una Fenike yoluyla girdikleri sanlr. Osiris ayrca Msr'da ok tutunmu tanr kral inancn ve insann lmnden sonra mumyalap yaamn srdrd grn yans tr. Efsanesi yle zetlenebilir: Krallk kurumu nun tipik bir simgesi olan tanr Gebeb yetki lerini olu Osiris'e brakr. Osiris de kz kar dei ve ei olan sis'in yardmyla bu grevi en iyi biimde srdrr: nsanlarn iyilii iin alr, onlara tarm, bacl ve eitli el sa natlarn retir. Ne var ki kardei Set (Yun. Typhon) onu kskanr, ldrmeye karar verir. Bir gn lene arr, yakalar, bir sanda kapatp rmaa atar. Haberi alan sis ossaat sand aramaya kar ve uzun dolamalar dan sonra Fenike'nin Byblos kentinde bulur. Ora kral bu sand yaptrmakta olduu sara yna tahta olarak kullanmaktadr, fsis sand n kendisine geri verilmesini salar, onunla Msr'a dner. Set bir kez daha Osiris'in gv desini ele geirir, onu on drt para halinde dograyarak oraya buraya serper, sis parala r toplamaya koyulur, erkeklik uzvundan ba ka btn paralarn bir araya getirip baka tanrlarn yardmyla ilk mumyay hazrlar... Kocas ldkten sonra fsis Nil deltasnda Horus'u dourur, onu Set'ten korumak iin gizli ce bytr, yetitirir, babasnn cn almak grevini ykler ona. Horus da Set'le teke tek savaa giriir, bu dvmede dmannn er kekliini koparr, Set de Horus'un gzn oyar. Hekim tanr Thot her ikisini de iyi eder, tanrlar mahkeme kurar, Set'i Horus'a gzn vermeye mahkm ederler, Horus da gz babas Osiris'e verir, kendisi de gz nn yerine bir ylan koyar. Bu ylan (ad Ura-

eus'tur) krallk simgelerinden biridir. Osiris de egemenlii oluna braktktan sonra Mutlular lkesine ger. Bu efsaneyi anlatrken yazar Plutarkhosl Set'in Yunanllarn Typhon'uyla bir tutulmas gerektiini bildirmitir (Typhon). Orthos. Ejder soyundan Ekhidna vef Typhon'dan doan bir kpein ad (Tab. 6)J Bu kpek Geryoneus'un kzlerini beklerken? Herakles'in eliyle ldrlr (Herakles). Othryoneus. anakkale Boaznda olduu? sanlan Kabesos ehrinin nderi Othryoneus Troya'ya Priamos kz Kassandra'y istemeye gelmi, buna karlk ehri Akhalardan kurta- \ racagn sz vermiti Priamos'a. Kral da kz n vereceine ant imiti, ama dn gerek-1 lemeden Akha yiidi domeneus onu ld-1 rr, ldrdkten sonra da yle alay eder onunla (l. XIII, 374 y.): Othryoneus, o gzel kz kendine almak iin, I yerine getirirsen Priamos'a verdiin sz, tekmil lmller arasnda verim seni. Ama biz de biliriz byle sz tutmasn, Atreus olunun gzellikte stn kzn veririz sana. Argos'a gtrr eveririz seni, dzenli llyon 'u gel bizimle yok et, denizleri aan gemilerimize gidelim, gel hadi, gidelim dnelim u evlenmeyi. Elimiz ok aktr eyizden yana. Dmann lsyle bu eitten alaya Homeros destanlarnda sk sk rastlanr, ilkel bir kat yreklilii dile getiren bu alaylarn hep Akhalarn azndan duyulduu da ayrca dik kati eker. Otos. Bkz. Aloeusoullar.

232

p
Paian. Bkz. Asklepios. Paktolos. Lydia'da akan art aynn tanr s. Zeus'un olu ve Pelops'un dedesi olur. Gnn birinde tanra Aphrodite'nin gizli t renleri kutlanrken kendi kz kardeini kirlet mi, bundan dolay orada akan ve altn srk ledii iin Khrysorrhoas adn tayan dereye atm kendini, o gnden sonra da bu dereye Paktolos denmi. Palaimon. Bkz. no. Palamedes. Nauplios'la Klymene'nin olu (Nauplios). Homeros destanlarnda ad ge medii halde, Troya- sava efsanelerinde nemli bir rol oynar: Helene karlnca akra bas Menelaos'u avutmaya alr, kadn ba r yollarla geri almak iin Troya'ya eli gi der. Bu abalar sonu vermeyip Akha ordusu hazrlk yapmaya balaynca, Menelaos'la bir likte Odysseus'u armaya giderler. Ama kurnaz yiit savaa gitmek niyetinde deildir, delilik taslar: Bir tarlada sabana bir kzle bir eek komu, topraa tuz ekmektedir. Pala medes dzeni anlar, Odysseus'un gerekten deli olup olmadn denemek iin olu kk Telemakhos'u sabann nne atar. Odysseus da saban hemen durdurmakla deli olmad n aa vurmu olur. Sefere katlr, ama Palamedes'e kar korkun bir fke ve kin ba lar. Bu kin sonradan Palamedes'in lmne sebep olacaktr. Odysseus yle alr: Ele geirdii bir Troyalya zorla bir mektup yazdrr, szde Priamos'un yazd bu mektuptan Palame des'in Troyallara casusluk teklifinde bulundu u anlalmaktadr. Mektubu Akha ordug hnda bir yere atar, ayrca da Palamedes'in bir klesini satn alarak, efendisinin yata al tna bir torba altn koymasn salar. Her eyi ortaya vurur, Akhalar Palamedes'i lin eder ler. Palamedes'in bu haksz lm dillere des tan olmutur. te yandan kaynaklar Palamedes'in kurnaz Odysseus'tan daha yararl, daha deerli bir kii olduunu da belirtirler: Ad avu, el anla mna gelen palame'den tremi olan Palame

des Yunan alfabesine birok harfler katm. Alfabeyi Kadmos tantm Yunanistan'a ama Palamedes kularn uuuna bakarak Hellenlere zg bir harf olan Y (psilon)'u bulmu. Ayrca saylar tantt, aylarn sresini yldz lara gre saptad, para kullanmasn, dama oyununu ve zarlar kefettii sylenir. Babas Nauplios Palamedes'in cn alr, ama o da korkun biimde lr. Palinurus. Palinurus, Aeneas'n dmencisidir. Vergilius'un Aeneis destannda anlatt na gre Troyallarn filosu Sicilya'dan tal ya'ya doru yol aldnda tanra Vens bir tek adamn leceini, ama buna karlk her kesin kurtulacan bildirmiti. Gece dmen deyken tanrlar Palinurus'un gzlerine uyku dkerler, dalarken bir dalga alr, gtrr onu. Aeneas uyanr, dmencisinin yok olduunu grr. znts byktr. Sonralar Aeneas yeraltna gittiinde Palinurus'un ruhuna rast lar. l dmenci gmlmek ister, bunun iin de lsnn hangi kyya atldn bildirir Aeneas'a. O da dnte ly bulur, gmer ve o kyya Palinurus burnu adn verir. Palladion. Palladion, Pallas Athena'nn si hirli nitelikler tayan heykeline verilen addr. Troya ehrinin tarihine sk skya bal olan bu heykelin Homeros destanlarnda ad ge mez. Palladion daha sonralar ve zellikle Roma'nn kurulu efsanelerinde rol oynar. Bu heykel arkaik sanatta rnekleri grlen bir ksoanon, yani tahtadan yaplm ayakta bir kadn heykeli olsa gerek. Ne var ki lyada'da sz konusu olan Athena tapmagndaki heykel oturmu olarak canlandrlr: Hektor sava alanndan ayrlp anas Hekabe'ye Athena'ya sunular sunmasn sylemek iin ehre geldiinde yle konuur (l. VI, 270 vd.): Ama sen, elinde sunularla topla yallar, git doyumluk toplayan Athena'nn tapmana, Evindeki en gzel, en byk rt hangisiyse, hangi rtye en ok deer veriyorsan al onu, rt gzel sal Athene'nin dizlerine... Daha sonraki efsanelere gre, Palladion Troya ehrini koruyan, o var olduka ehrin

233

dmesini, dman eline gemesini nleyen bir tabudur. Bata Roma olmak zere birok ehirler Palladion'a sahip olduklarn ileri sr mler, bylece Palladion adl heykeller o aldka kaynaklarn anlatan efsaneler de oalm ve giriftlemitir. Bunlar yle zet leyebiliriz: Tanra Athena ocukken deniz tanrs Triton'un yannda bym (Tritogeneia ad bu nunla ilgili olabilir), Triton'un da Pallas adl bir kk kz varm, iki kz ocuk sava oyunlar oynarm, ama gnn birinde birbir lerine darlmlar, Athena Pallas' dvmek zereymi ki Zeus kz iin telalanp aigis kal kann Pallas'n nne dikmi, ocuk korku iinde donakalm ve Athena'nn att karg dan korunamayp yaralanm, dm ve l m. O srada pimanlk duyan Athena arka dana tpatp benzeyen bir heykel yapm ve ona aigis kalkann giydirmi. Athena bu ya pt Olympos'ta Zeus'un yan banda dikmi, bir tanrym gibi tapnlrm ona. Palladion orada kalm, ta ki gnn birinde Zeus'un ko valad Elektra heykele sarlm, tanr da f kelenerek heykeli alp Troya blgesinde Ate tepesi denilen yere atm (Elektra 2, Ate). los o srada kendi adn tayacak olan llion (Troya) ehrini kurmaktaym, byle bir hey kelin gkten dmesi hayra yorulmu, ehre getirilip Athena tapnana yerletirilmi. Bu efsaneyi anlatan mitograflar Palladion'un kar boyunda olduunu, sag elinde bir karg, sol elinde de bir reke ile bir ig tadn ya zarlar. Baka efsanelere gre Palladion'u Dardanos Semendirek adasndan getirmi ve kaynatas Teukros'a armaan etmi (Darda nos). Troyallarn bu kutsal yaptn bir tpks n yaptklar, alnmasn diye asl Palladion'u tapnan mahzenine kapatp, sahte heykeli darya oturttuklar da anlatlr. Bir efsaneye gre, Troyallarn khini Helenos Palladion heykeli ehirde kaldka, Troya'nn alnama yacan bildirmi, bu sze dayanarak da Odysseus'la Diomedes gece gizlice ehre gir miler, heykeli alp gtrmler. Bu ite g zel Helena Akhal yiitlere yardm etmi (He lenos, Helena). Baka kaynaklara gre, Palladion heykeli Troya'da kalm ve Troya yangnnda Aineias 1da dana sndnda onu beraberinde g

trm, sonra talya'ya da alm. Sihirli hey kel bylece Roma'da Vesta tapnana getiri lip braklm. Roma'nn kutsal ateini koru yan Vesta rahibeleri Palladion'a tapnmakla grevliydiler. Palladion Kassandra efsanesinde de geer, Kassandra'nn Troya yamasnda bu heykele sarlp snd ve Oileus olu Aias'n onu oradan ekerek byk bir gnah iledii anla tlr (Aias). Atina'da da Palladion heykelinin Atina'ya geldiini ileri sren bir efsane var dr. Pallantidai (Pallasoullan). Pallas 5'in oullar, Atina kral Pandion'un torunlar ve Aigeus'un yeenleri. Aigeus'un dl olmad n sanarak Atina tahtna talip olurlar, ama Troizen'de byyen Theseus Atina'ya gelip babas Aigeus tarafndan tannnca, bunu protesto etmeye kalkarlar. Atinallar Theseus'u kral seince de babalar Pallas'la birlikte Theseus'a kar sava aarlar ve ldrlrler. Theseus elli amca olunu ve amcas Pallas' da ldrd iin bir yl Troizen'de gnll srgn olarak kalr. Baka bir anlatma gre Atina mahkemesi Theseus'u beraat ettirir (Aigeus, Theseus). Pallas. Tanra Athena'nn adnn bana ta klan bir ad. Bu adn Athena ile ilgisi stne efsaneler pek birbirini tutmaz (Athena, Palla dion). (1) Titanlardan Krios'la Eurybie'nin olu, Astraios'la Perses'in kardei (Tab. 4). Hesiodos'un Theogonia'sma gre Pallas, Okeanos kz Styks'le birleir ve Zetos'la Nike'yi, bir de Kratos'la Bie'yi meydana getirir. (2) Arkadya kral Lykao'nun olu. Bir efsa neye gre bu Pallas kzn Troya kral soyu nun atas Dardanos'la evlendirmi ve Palladi on'u ona vermi (Dardanos, Palladion). (3) Vergilius'un Aeneis destannda ad ge en Pallas Evandrus'un oludur. Aeneas'la birlikte talyal Turnus'a kar savam ve onun elinden ldrlmtr. Roma'nn Palatinus tepesine adn veren bu Pallas'm (Euandrus). (4) Attika efsanelerinde ad geen bir dev. Tanra Athena bu devi ldrm ve derisini

yzp ona brnm, bu devin kanatlarn da ayaklarna balam (Athena). (5) Gene Attika efsanesinde rol oynayan bir kii Pandion'un oludur ve Pallantidai adnda 50 tane olu vardr, bunlarla birlikte Theseus'a kar gelir, oullaryla birlikte Theseus un elinden ldrlr (Theseus). Pan. Tanr Pan, efsanesi ve kiilii hakknda Behet Necatigil'in "100 Soruda Mitologya" d.a ki anlatmn aaya alyoruz: "Dalk Arkadia'da kkba hayvanlarn, obanlarn tanrs. Kei ayakl Pan, Her s'in oludur. Tanrlarn, okluk, insan kl nda deil de hayvan klnda dnld ilk zamanlarda Pan da kei kafalyd; sonra dan bu kei kafasndan sadece boynuzlar ve sakal alkonarak, yz insan yz oldu. Pan oban kavaln sever, azgn tekeler gibi gzel nymphalarn peine derdi. nsanlarn, hay ranlarn uyuduu kzgn, ssz yaz lelerinde birdenbire, beklenmedik grltler koparr, drt bir yana 'panik' korkular saard. Marathon sava gecesi Persleri bu ekilde panie uratt iin, Atinallar savatan sonra tanr Pan'a Akrppolis eteinde bir tapnak yapt lar. Pan sz Yunancada 'btn' anlamna geldiinden mistikler, sonralar Pan' her ey yapabilir bir tanr payesine kardlar. Plutarkhos, Korfu'nun gneyinde sefer eden bir gemideki gemicilerin, Paksos adasndan gelen bir ses duyduklarn anlatr. Gemi dmen cisinin adn syleyen bu ses, dmenciye 'Ulu P'an ld!' haberini vermi, dmenci ald bu haberi emredilen yerde karaya doru sesle nince, karadan korkun bir inilti, bir feryat duyulmu, Pan'n lmnden tr tabiat yas tutmaya balamt. Bu haber imparator Tiberius (I. S. 14-37) zamannda olmutu.

Daha nce tanrlar ana babalarn yok etmitller ve ksz brakmtlar kzlar konaklarnda, o zaman tanrsal Apbrodite beslemiti onlar, Here onlara gzellik ve akl vermiti, tekmil kadnlara verdiinden daha ok. Ulu Artemis balamt boyu bou. Athene de retmiti gzel iler ilemeyi. Ama bir gn Aphrodite kmt koca Olympos'a, bu kzlara iyi bir ksmet balamasn dilemiti, iyi bir koca dilemiti yldrm seven Zeus'tan, ite o zaman Harpyalar gelip bu kzlar kardlar, hizmet etsinler diye verdiler uursuz Erinyslere. Pandareos efsanesi Girit ve Anadolu ile ilgi li bir efsanedir. yle anlatlr: Rheia yeni do gan Zeus'u Kronos'tan karmak iin Gi rit'teki maaraya kapatnca beki olarak ba na bir altn kpek dikmi, Kronos devrilip Zeus egemen olunca bu kpek Girit'teki Zeus tapnana braklm. Pandareos kpei tap naktan alm, Lydia'da Sipylos dana g trm ve Tantalos'a emanet etmi. Derken Zeus ikisine de fkelenerek, hrszlk ettii iin Pandareos'u taa evirmi, yalan yere yemin ettii iin de Tantalos'u Sipylos da nn altna tkm (Tantalos).

Pandaros. Pandaros'un ad lyada'da Troas blgesine yerlemi Lykiallarm nderi olarak geer. 1da dann eteinde bulunan Zeleia kentinden gelmi nl bir okudur Pandaros. Babas, Karkabos'un olu Lykaon'dur (Karkabos). Troya savana katl yle anlatlr (l. II, 824 vd.): Sonra Zeleia'da oturanlar gelir, Ida'nm ta dibinde, Aisepos'un kara sularn ien zengin Latin mitologyasnda Pan'n yerini tanr Troyallar. Faunus tutar" (Faunus). Balarnda Lykaon'unnl olu Pandaros var, Pandareos. Odysseia'da Penelope ok bu Apollon kendisi vermitir Pandaros 'a nald bir gece, cann alsn diye tanra Aryayn. lemis'e yakarr, o srada da Pandareos ve kz Pandaros'u tanr Apollon'un koruduu yii larnn bana geleni anmsar ve anlatr (Od. din Akha yiidi Diomedes'e meydan okurken XX, 65 vd.): syledii szlerden belli (l. V, 102 vd.): Ulu canl Troyallar, atlar mahmu/.lavan y/e kalmam myd kasrgalar erler kalkn, Pandareos' kzlarm?

vuruldu ite Akhalarn en yiidi, Lykia'dan ktmda yola, Zeus'un olu gerekten srdyse beni ne, sanmam dayansn zorlu okuma bu adam. Ok at lyada'nn ilk blmnde tanr Apollon'un Akha ordusuna veba salmak iin ok atn ne kadar andrr (l. IV, 116 vd.): Kaldrd okluun kapan Pandaros tam o sra, hi atlmam kanatl bir ok kard, kara aclar kaynayd bu ok. Kiriin zerine yerletirdi yakc oku. Yurduna, kutsalZeleie ehrine dnnde deerli kurbanlar kesmeyi adad, ilk kuzulardan, n salm oku Lykial Apollon 'a. Oku arka kanatlarndan, kiriinden tuttu, yaklatrd kirii memesine, demiri yaya. Yusyuvarlak gerilince gcrdad koca yay. Kiri inledi, sivri ok frlad birden, utu kalabala doru, vnlaya vmlaya. Anadolulu tanr Apollon'un tuttuu bu yiit Troya dman tanrlarn elinde bir oyuncak olur ama, Paris'le Menelaos arasndaki teke tek sava balayp, br savalar ie kar mamaya ant iince, Athena Pandaros'u k krtr and bozmaya. Bir okla yaralar Menelaos'u. Diomedes'le karlamasnn iyi sonu vermemesi de bu nl okunun Troya sava na yaya gelmi olmasndan, arabas bulunmamasndandr. lmnn nedeni olacak bu duruma yle yaknr (l. V, 193 vd.): Atlarm, arabam da yok ki bineyim. Ama Lykaon'un saraynda on bir araba durur, yepyeni, kz gibi arabalar, rtler serilmi, zerlerine, her araba nnde iki tane at, kzlca buday, ak arpa yiyen atlar, karg atan yal Lykaon demiti bana ktm gn derli toplu evinden, atlara, arabaya bin demiti, nderlik et zorlu savata Troyallara, atlar dndm de dinlemedim onu -dinleseydim ne iyi olurdu edemezler, dedim, karnlarn doyurmadan, dmanla kuatlm insanlar arasnda yemsiz kalmasnlar, dedim. Braktm onlar, tlyon'a yaya geldim, gvenmitim yayma. Oysa yaym hi yaramayacakm iime. Bir gn dnersem yurduma, gzlerimle grrsem topram, karm,

yksek atl byk evimi grrsem, gelsin o gn koparsn bam bir yabanc adam, u oku elimle krp atmazsam yanan atee. Benimle bo yere gelmi o. Pandaros kargyla vurur Diomedes'i, ne var ki Lykial yiidin kargs delemez AkhaJnn zrhn, tanra Athena'nn ynelttii Diomedes'in kargsyla cann alr Pandaros'un. Bu korkun arpmada ise koruyucu Apollon Aineias' kurtarmak zorundadr, kendi yeti-: tirdigi nl okuyu feda etmekten baka are bulamaz (l. V, 216-280). Pandion. Pandion iki Atina kralnn addr (Tab. 24). (1) Pandion I. Erikhthonios'un olu, Erekhtheus'un, Prokne ve Philomela'nn babasdr. Prokne'yi Trakya kral Tereus'a o vermi, kzlarnn bana gelenlere zntsnden l m (Aedon). (2) Pandion II. Yukarda ad geen Pandion'un kk torunu, Aigeus'un babas, Theseus'un dedesi. Pandora. Hesiodos'un hem "Theogonia", hem de "ler ve Gnler" adl eserlerinde uzun uzadya anlatt Pandora efsanesi Orta dou ve zellikle Sam kaynakl olsa gerek, nk ilk kadnn yaratl, yani dem'le Havva efsanesinin Yunan mythos'una akta rlm bir kopyasna benzer. Kadn her kt ln, her dert ve belann balangcnda gr mek Yunan grlerine pek uymaz, nitekim Hesiodos'tan sonra bu efsaneyi ileyen pek olmamtr. Yunan yaznnda Homeros iiri ve onun dile getirdii iyimser, glmser dn ya gr a^r basm, karamsarl olduu kadar kadn dmanln da silip sprm tr. Hesiodos'un yanstt akm baka ag ve lkelerin sanatn etkiledii iindir ki, Pando ra efsanesini buraya almay uygun grdk. Aadaki anlatm, "ler ve Gnler"deki an latmdr, Pandora ile Prometheus efsaneleri nin bir karmn verir: Tanrlar yeraltna gizlemi besinleri. Yoksa insan bir gn alp rzkn salar, sonra bir yl srt st yatard, asr brakrd sabann ocak banda, gzerdi iftini ubuunu, kzlerini.

236

Zes kznca Prometheua'a, kendlnl aldatan o sivri akllya, saklad varn younu insanlardan, o gn bugndr dertlere bodu insanolunu, Zeus gizledi besini insandan. Ama lapetos'un gl olu Prometheus ald Zeus'un ateini insanlar iin, saklad onu narthex kamnn iinde. Kzd bulut deviren Zeus, dedi ki ona: apetos olu, sivri akll kii, seviniyorsun atei aldn, beni aldattn diye, ama bil ki dert atn kendi bana da: aldn atee karlk birbela yle bir bela salacam ki insanlara, sevmeye, okamaya doymayacaklar bu \ belay", Byle dedi ve kah kah gld insanlarn ve tanrlarn babas. Naml anl Hephaistos'u ard hemen: Bir para toprak al, suyla kartr dedi, ine insan sesi koy, insan gc koy, bir varlk yap ki yz lmsz tanralara benzesin, Bedeni gzelim gen kzlara. Athena, sen de ona el ilerini ret dedi, renk renk kumalar dokumasn ret. Nur topu Aphrodite, sen de bylerinle kuat onu, istekler, arzularla tututur gnln. Yz gzl devi ldren Hermeias, sen de bir kpek yrei, bir tilki huyu koy iine". Byle dedi Zeus, onlar da yaptlar dediini: Koca Hephaistos, topal tanr hemen bir kz biimine soktu topra. Gk gzl Athena ssl kuan sarverdi beline. O canm Kharitler ve o gzelim Peitho altn gerdanlklar taktlar boynuna. Horalar bahar iekleriyle donattlar salarn, Hermeias doldurdu gsne yalan dolan, uzaktan grleyen Zeus'un oluyordu istei. Ses koydu iine o tanrlar klavuzu Pandora adn takt. Pandora demek btn tanrlarn armaan demekti, nk btn Olymposlular insanlarn bana bela etmiti onu. Tanrlarn babas kurunca bu dzeni, Epimetheus'a gnderdi Pandora'y klavuz tanr Hermeias'la. Epimetheus unuttu Prometheus'un dediini: Zeus'tan armaan alma demiti ona Prometheus,

alrsan, lmlleri derde sokarsn demiti. Armaan ald ve alnca anlad bana bela aldn. Eskiden insanoullar bu dnyada dertlerden, kayglardan uzak yaarlard, bilmezlerdi lm getiren hastalklar. Pandora anca kutunun kapan, datt insanlara aclar, dertleri. Bir tek umut kald dar kmadk kapa alan dert kutusundan. Umut tam kacakken Pandora kapamt kapa, byle istemiti bulutlar deviren Zeus. O gn bugndr insanlarn ba dertte, toprak bela doludur, deniz bela dolu, geceler dert doludur, gndzler dert dolu, belalar babo dolar sessizce lmllerin evresinde, derin dnceli Zeus ses vermedi onlara sessizce gelilerini duymasn diye insanlar. Gryorsun ya Zeus'un dilediine kar konmaz. P a n d r o s o s . Atina kral Kekrops'un ki zindan biri (Aglauros, Erikhtonios). P a r c a c ( P a r k a l a r ) . Roma dininde kader ve lm simgeleyen tanralar, Moiralarla bir tutulmutur. lk zamanlar Para douma da bakan bir tanra saylr, sonra Yunan etkileri pekleince Romallar Para olduuna, biri nin douma, ikincisinin evlenmeye, nc snn lme baktna inanrlard. Forum'da bulunan heykel (Tria Fata) olarak simgelenirlerdi. P a r i s . Paris, br adyla Aleksandros, Troya kral Priamos'la kars Hekabe'nin en kk oludur (Tab. 16). Kralie onu dourmadan birka gn nce uykusunda bir d grm: Karnndan kan bir alev Troya surlarn sar yor, btn ehri yangna veriyormu. Falclar bu d ktye yorumlamlar, doacak olan ocuk ehri ykma gtrecek demiler. Be bek dounca da Priamos onu da dana b rakmak zere bir uana vermi. Uak Pa ris'i daa brakm, vahi hayvanlar hakkn dan gelir diye dnm. Ama yle olmam, bir dii ay gelip bebei emzirmi. Bir sre bu byle gitmi, sonra ocuu Agelaos adndaki bir oban bulmu, evine gtrm ve kendi ocuklaryla bir arada bytm. Paris o-

banlar arasnda gzellii, yararllyla dikkati

ekermi.. srlerine ok yi bakt in,ona

koruyucu anlamna gelen Aleksandros adn takmlar. Dada Oinone adl bir nympha ile sevimi. Evlenmiler, ama mutluluklar uzun srmemi (Oinone). Paris efsanesine burada Gzeller masal karr. Peleus'la Thetis'in Olympos'ta kutla nan dnnde, kavga tanra Eris'in, arl madna kzarak, ortaya bir altn elma atma s, stnde "en gzeline" diye yazlan bu el may kime vereceini bilemedii iin Zeus'un yarg olarak Paris'i semesi dal obann hayatn altst eder. byk tanra, Hera, Athena, Aphrodite bu gzellik yarmasna katlrlar, ama Zeus her nedense karar bir lmlnn vermesini yeg grr ve tanralar Hermes'le birlikte da dana gnderir. Bu greve neden Paris'in seildii hibir efsane de belirtilmez. Priamos olunun aln yazs bunu gerektiriyordu herhalde. Yarmann bir pazarlk konusu olduu ayrca dikkati eker: Tanralarn de elmaya karlk Paris'e bir bata bulunmaya sz verirler. Hera As ya kralln, Athena sonsuz akl ve baar, Aphrodite ise Spartal Helena'nn akn veri rim demi, o kadar. Paris altn elmay Aphrodite'ye verir, tanralar arasnda en gzeli ol duundan m, yoksa Helena'nn akn her eyden stn tuttuundan m, efsane bunu da aklamaz. Bundan byle Paris'in akl fikri tanrann verdii szn gereklemesindedir. da'dan ehre iner, orada kendini kral Priamos'a tan tr. Bu konuda anlatlan efsane yledir: Troya'da yarmalar dzenlenir, bu yarmalarn dl da danda yetitirilmi bir boadr. Paris boa ile birlikte ehre gider ve yarma lara katlp birinci gelir, o srada kendisini ks kanan kardeleri onu ldrmeye kalkarlar, Paris Zeus sunana snr ve kz kardei bili ci Kassandra onun kim olduunu anlar, Priamos'la Hekabe l sandklar oullarn se vinle kucaklarlar. Troya saraynda yaama ya baladktan bir sre sonra Paris Yunanis tan'a gitmek zere gemiler hazrlatr ve mu radna ermek iin Sparta'ya varr. Bundan sonras Helene bal altnda anlatlmtr. Troya sava srasnda Paris'in tutum ve davran pek parlak deildir. lyada'da zayf, korkak, bencil, tembel ve sorumsuz bir insan olarak gsterilir. Hektor'un tam kartdr.

Agabeysi onu ar szlerle azarlad, Mene laos'la kozunu paylamak iin teke tek savaa kkrtt halde, Paris her frsatta kamak yolunu bulur (Hektor, Helene). Gene de yakskl, gzel silahl, evik bir sava olarak canlandrlr ve birok Akhalan nasl alt ettii anlatlr. Akhilleus'un lm Paris efsanesinin son blmdr. Hektor lmeden Akhilleus'a kendisinin de Apollon'un yardmyla Pa ris'in elinden ldrlecei gnn uzak olmdgn bildirmiti. yle olur: Akhilleus Memnon'u ldrr ve Troyallar gene surlarn ine snmaya zorlar, tam o srada Paris'in att bir ok Akha yiidinin tek silah geer yeri ne, yani topuuna saplanr. Ama Akhilleus ldkten hemen sonra da Paris Philoktetes'in bir okuyla kasndan vurulur. Can ekiirken Oinone'yi arr. Kadn geImeyince lr Parthenopaios . Thebai'ye kar Yediler seferine katlan nderlerden biri. Atalante ile Meleagros'un olu olduu sylenir. Kz oglan kz anlamna gelen parthenos'tan tremi olan adnn kendisine anasnn uzun yllar evlenmediginden verildii ileri srlr. Boyu boslu, yakkl, yiit bir erkek olarak canlandirilir. Thebai surlar nnde ldrlr. Pasiphae . Girit kral Minos'un kars Pasi phae, tanr Helios'la Perseis'in kz, Perses Aietes ve byc Kirke'nin kardeidir (Tab 8). Pasiphae'nin Minos'la evlenmesi, Girit kralna Poseidon'un balad boa ile birlemesi ve Minotauros'u dourmas hakknda Mlnos, Daidalos, Minotauros maddelerine baknz. Gne soylulardan Pasiphae kardeleri ve yeenleri (Hekate ve Medeia) gibi do3a d ya da doa st glerden faydalanan gizemli bir kiidir. Kzlar Pheidra ve Ariadne de analar gibi talihsiz aklara arplrlar. Patroklos. Menoitios'un olu Patroklos Akhilleus'un can yolda, en yakn arkadadr. kisi de Aktr ve Aigina'nn soyundan olmak la akraba saylrlar (Tab. 21), ama arkadalk lar Patroklos'un Akhilleus'la birlikte Peleus'un saraynda bym olmasndan ileri ge lir. Patroklos'un ruhu nasl bir adam ldre rek Peleus'un yanna sndn lyada'da yle anlatr (l. XXIII, 83 vd.):

Birlikti bymeml miydik, Akhilleus, slzin evde. Opotls'ten beni size Menoitios getirmiti, ufaktm, bir kaza kmt elimden, Idrmtm Amphidamas'n ocuunu, yapmtm bu delilii istemeye istemeye, fkeye kaplmtm ak oynarken. At srcs Peleus enine almt beni, zene bezene bytm, seyis yapmt
sana.

Ilyada'da Patroklos her an Akhilleus'un ya nndadr, onu sevgisiyle, gtleriyle destek ler. Yiit fkeyle savatan ayrlp bir daha d vmek istemeyince, Patroklos onu yola geli inek iin bouna urar, Agamemnon'un gnderdii elileri kabul eder, kskn arkada nn taknd yakksz tavr rtmeye alr. Aklalarn ok kt duruma dtn g rnce, dayanamaz, Akhilleus'tan silahlarn .ter. nl yiidin yerine kendisi savaacakIir. tlyada'nn Patroklos'un yiitliklerine ayrl m XVI. blmnde saysz Troyal ldrr, bu arada Zeus olu Sarpedon'un kaderi de Patroklos'un elinden can vermektir (Sarpe don). Apollon Patroklos'un yapt bu ky ma son verir: Patroklos Hektor'la arpr ve ldrlr. Patroklos son nefesini verirken I lektor'a lmnn yakn olduunu bildirir. AkhiUeus barakasndadr, sava meydannda )lup bitenlerden haberi yoktur. O srada Pat roklos'un lsn almak ve onun tad Akhilleus'un silahlarna sahip kmak iin korkun bir bouma balar. Akhalar btn abalarna karn Patroklos'un lsn Troy.llara kaptrrlar. Nestor'un olu Antilokhos ac haberi Akhilleus'a getirir. O srada yi idin yas yle dile getirilir (l. XVIII, 1 vd.): Byle dedi, Akhilleus'u kapkara bir yas bulutu kaplad. ki eliyle ald ocan kllerini, dkt bann stne, kirletti gzelim yzn. Sonra uzand boylu boyunca tozun, topran iine, elleriyle ekip kopard, kirletti salarn. Akhilleus bir daha anas Thetis'i arr, Hephaistos'a yeni silahlar yaptrmak iin gitmeini ister ve dilei yerine gelince savaa ka tlr (Hephalstos, Akhilleus, Thetis.) Akhl leus Hektor'u ldrmekle Patroklos'un c n alm olur, lsn de daha nce Troyal

larn elinden kurtarmt, .ama Patroklos bu nunla yetinmez, ruhu Akhilleus'a grnp gmlmek istediini, kemiklerinin arkadan.\ ayrlm altn anakta korunmas gerektiini bildirir. AkhiUeus da dostuna yle cevap ve rir (l. XXIII, 94 vd.): Buraya ne geldin, iki gzm, btn bunlar ne sylersin bana? Bilmi ol, yapacam her dediini, hadi yakla bana, sarlalm birbirimize, biranck da olsa alayalm doya doya. Byle dedi, uzatt dost ellerini, ama hibir ey tutamad eliyle, ruh kamt bir duman gibi yerin altna, slk ala ala. AkhiUeus Patroklos'un ansna yarmalar dzenler, bunlarn yaplmas iin de savaa bir sre ara veriUr. Patroklos'un cenaze tre ninden sonradr ki Priamos Akhilleus'tan Hektor'un lsn istemeye gider. Pedasos. Ksanthos ve Balios gibi, Akhllle us'un lmsz atlarndan biri. Sarpedon tara fmdan ldrlr (l. XVI, 153 vd.). Pegasos. Medusa'nm kanndan dogma ka natl at. Perseus ve Bellerophontes efsanele rinde nemli bir rol oynar. Hesiodos Pega sos'un douunu yle anlatr (Theog. 270 vd.): Phorkys'le birleen Keto Graialan dourdu... Gorgolar da douran Keto'dur... Sthenno, Euryale ue bahtsz Medusa... Perseus kestii zaman kafasn Khrysaor'la Pegasos kverdi kanndan. Biri Okeanos'un kaynaklarndan doduu iin, teki elinde altn kl tuttuu iin almlard Pegasos'la Khrysaor adlarn. Pegasos brakp davarlar anas topra havaland gitti lmszlere doru. Zeus'un saraynda oturur imdi imekle yldrm tayp onun adna. Ad, kaynak anlamna gelen Yunanca "pege" szcnden tremi saylan Pegasos p nar ve eme balarnda bulunmaktan hola nrm. Bir gn ayan yere vurarak Helikon dann eteinde Hippokrene, at emesini meydana getirdii anlatlr (Medusa, Perse us, Bellerophontes). Pegasos gkte bir bur haline getlrilmitir.

Peirithoos. llyada'ya gre Dia'nn Zeus'tan olan, baka kaynaklara gre kson'dan olan olu, nl Lapith. Lapithlerle Kentaurlar sa vana katlr, Hippodameia ile evlenir ve Theseus'un en yakn dostu olarak yiidin b tn servenlerine katlr (Hippodameia, Theseus). Pelasgos. Akdeniz yresiyle Yunanistan'da oturan en eski soyun ad Pelasgoi, Pelasglard. Zeus'la Niobe'den domu olduu syle nilen Pelasgos da bu soyun atas olarak gs terilir (Niobe 2). Peleus. Aiakos'un olu Peleus, Telamon'un kardei ve Akhilleus'un babasdr (Tab. 21). mr olaylarla dolu gemitir: Telamon'la birlikte vey kardeleri Phokos'u ldrdkleri iin yurtlarndan srlrler (Aiakos). Peleus Tesalya'ya Phthia kral Eurytion'un yanna s nr. Kral onu suundan arndrd gibi kz Antigone'yi de ona kar olarak verir. Ama Peleus'un bana bir bela daha gelir: Kalydon av srasnda kaynatasn istemeyerek ldrr ve gene yollara der. Bu kez folkos'ta kral Akastos'un sarayna gider, ama orada da kraln karsyla ba derde girer (Akastos). Kars lnce tanrlar onu Thetis'e koca ol mak iin seerler. Nereus kz nce Peleus'la evlenmemek iin bin bir kla girer, ama Peleus, arkada olan at adam Kheiron'un yardmyla onun hakkndan gelir. Dn ya plr, pek uurlu olmad hemen meydana kar (Akhilleus, Paris). Akhilleus Troya sa vana gittii zaman Peleus Phthia'daki sara ynda onu uzun zaman bekler, ihtiyar Priamos da Akhilleus'u yumuatmak, Hektor'un lsn ellerinden alabilmek iin babasnn ansn getirir gzlerinin nne (l. XXIV, 486 vd.).Tanrsal Akhilleus, getir aklna baban. imdi olmal o da benim yamda, varmtr uursuz ihtiyarln eiine. Belki evresinde bugn komular zer onu, belay savacak kimsesi yoktur yannda. Ama duyar hi olmazsa yaadn senin, olum dnecek Troya'dan, greceim onu, der. Oysa, bilindii gibi, Akhilleus Troya'dan dnmez, orada lr. Bir efsaneye gre Pele us'un Akhilleus Troya'dayken ldrd

Akastos'un oullar onu tahtndan atp Istan-j ky adasna srerler. Pelias. Tryro ile Poseidon'un olu, Neleus'un ikiz kardei (Tab. 22). lml babas Kretheus olduu iin Pelias, ason'un babasj Aison'un vey kardeidir (Aison). Tyro tanrdan gebe kaldn saklam ve-dourduu ikizleri daa brakm. Nasl bytlp krallk iin kavgaya tututuklar konusunda efsaneler birbirini tutmaz, ama Pelias'n kardei Neleus'u tahttan att, onun da gp Pylos'a yerletii anlatlr (Neleus). Pelias, Aison'un olu ason'la da kozunu paylaamaz ve ason'dan kurtulmak iin onu Karadeniz'in Kolkhis lkesine altn postu almaya gnderir, lason Medeia ile birlikte dnnce, byc prenses Pelias'n kzlarn babalarn szde genletirmek amacyla kesip bir kazana at maya kandrr. Bu korkun ilemden sonra Pelias'n olu Akastos ason'la Medeia'y lolkos'tan srer (Argonaut'lar, lason, Akastos). Pelopeia. Thyestes'in kz (Tab. 14, 15). Bilmeden babasyla yatar ve Aigisthos'u do urur. Sonradan Atreus'a kar olur, bylece Pelopsogullarnn zincirleme su ve ilenme srecine karr (Atreus, Aigisthos). Pclops. Tantalos'un olu, tanr Zeus'un to runu, Yunan efsanesinin en ilgi ekici kahra manlarndan biridir (Tab. 14, 15). Anasnn Ege rmaklarndan Ksanthos, ya da Paktolos'un kz olduu ileri srlr. Pelops babas Tantalos gibi Anadolu'da domu, bym tr, onun Yunanistan'a gmesi uygarln Yunan yarmadasna Anadolu'dan geldiini kantlayan bir belirtidir. Efsaneye gre tanrlarla har neir olan Tantalos onlar denemek iin bir lende on lara kesip dorad olu Pelops'u yiyecek olarak verir, tanrlarn hepsi bu korkun oyu nun farkna varrlar, yalnz kzn yitirmi ol mann acsyla dalgn olan Demeter Pe lops'un bir omzunu yer. Zeus tanr ocuun bedenini yeni batan yaratp diriltir, Demeter'in yedii omuz yerine de fildiinden bir omuz koyar Pelops'a. Tanr Poseidon Pe lops'a gnl verir, bir sre arap sunucusu olarak kullanr, sonra gene yeryzne gnde rir ve kanatl atlar armaan ederek Oinoma-

kar yara girimeyi buyurur. Bilindii gibi Elis kral Oinomaos kz Hippodameia'y ancak kendisini araba yarnda yenecek olana vermeye ant imiti. Pelops Oinomaos'u yener ve Hippodameia ile evlenir (Oinomaos Hlppodameia). Pelops yerli kahramanIardan ne kadar stn olduunu bylece tantlam olmakla kalmaz. Olympos oyunlarn kurar ve Yunanistan'da bu yoldan byk bir r aar. Mora yarmadasna adnn verilmi olmas Ege'den gelme bu gmenin efsanede gsterilen yerinden de daha byk bir yer tuttuunu, daha derin bir r atn aa vurmaktadr. Pelops'un Hippodameia'dan olan oullar nn tanr lanetine uram olmalan Pelops'un kendisine yardm etmi olan arabac Myrtilos'u denize atp ldrmekle iledii sutan leri geldii sylenir (Myrtilos). Pemphredo. Phorkys'le Keton'un kz (Gralalar). Penates. Roma'da yurdu ve aile ocan koruyan tanrdr. Her evde Vesta ve Lares tanrlaryla birlikte Penatlara da tapldg gibi, kltleri kamu alanna yaylm, kylerden ehirlere kadar her yerin Penates tanrlar olmutur. Penelope. Homeros destanlarnda ad Penelopeia diye geen karios'un kz, Odysseus'ur kars Penelope Yunan mythos'unun en nl kiilerindendir. Einden ayr kald yirmi, otuz yl srece baka kocaya varma mak iin ayak diremesi, Odysseus'a sadk kalmas onu evlilikte vefa ve sevginin simgesi haline sokmutur. Onun ad kadar, yllar yl gndz dokuyup gece skt bez de dillere destan olmutur. Odysseus Tyndareos'un kz Helene'ye ta lip olacakken, ondan vazgeer ve akrabas penelope ile evlenir (Odysseus). Bu mutlu iftin Telemakhos diye bir ocuklar olur, ama Telemakhos daha kundakta bebekken babaas Troya savana gitmek zorunda kabr. Penelopeia'nn ilesi o zaman balar. Bunu kaynanas Antikleia'nn azndan duyarz (Od, XI, 181 vd.); Karn byk bir sabrla bekler seni evindi', Gndzlerl alaya alaya tketir kendini, bir geceleler geirir ki dman bona 4

Odyssela destan balad srada thake sa raynn Penelope'ye taliplerle dolduunu g rrz, adann, komu lkelerin ileri gelenleri hep kocasz kalan gzel kadn almak isterler, daha dorusu Odysseus'un mal mlk dolu, srleriyle zengin kralln ele geirmektir amalar. stelik de saray sahipsiz kald, Laertes ihtiyarladndan tr, Telemakhos da ocuk olduundan kar koyamadklar iin talipler saraya yerlemiler, Odysseus'un nesi var, nesi yoksa hepsini smrp tket mektedirler. Telemakhos'la aralarnda bir tartmadr gider, Penelopeia'nn bu kadar yl sonra bir koca semesini ister talipler, bunun gereklemesi iin de babasna eyiziyle bir likte geri verilmesini, babasnn da uygun g recei bir kocay kzna semesini. Telema khos anasn korur, evinden etmek istemez. O bir yandan talipleri oyalad gibi, Penelo peia da ikide bir taliplerin karsna kar, tatil umutlarla onlar aldatr. thake sarayna dilen ci klnda gelen Odysseus'a Penelope yle anlatr bu ii (Od. XIX, 137 vd.): Tanr bir bez dokumay kodu aklma ilkin, kocaman bir tezgh kurmutum odamda, arn arn bez dokuyordum habire, taliplere de yle laf ediyordum arada bir: "Delikanllar, madem tanrsal Odysseus ld, aresiz varacam iinizden birine, ama ne olur, bekleyin bir para daha, bitsin bu dokuma, boa gitmesin bunca iplik, bir kefen dokuyorum yiit Laertes'e, gn gelirde, lm onu yere sererse upuzun, Akhal kadnlar ne der sonra bana". Byle derdim, kanard bu szlere takn yrekleri. Oysa ben, gndzleri dokuduum koca bezi bir era nnde skerdim geceleri. Kandrdm onlar ite byle tam yl, ama drdnc yl balayp atnca ilkyaz, bir hizmeti, saygsz bir kpek, duyurur onlara bunu, geldiler yakaladlar beni, bardlar, ardlar. Penelope Odysseus kadar kurnaz ve dzen bazdr. Son are olarak talipleri bir yarma ya sokmak gelir aklna: Odysseus'un byk yayn getirtecek, onu gerip ok atmay kim baarrsa ona varaca karar n Odysseus'a

bildirir. Bylece Odysseia'nn son sahnesine, yani taliplerin ldrlmesine yol aan areyi dnm olur. Odysseus taliplerden aldktan sonra ken dini Penelope'ye tantmakta epey glk e ker. Bu adamn kocas Odysseus olduuna bir trl inanmaz ve onu habire denemeye koyulur. O kadar ki Telemakhos bile anas nn tutumuna u szlerle ierler (Od. XXIII, 97 yd.J: Ana, kt ana, yrei tatan anal Ne diye byle uzak durursun babamdan, ne diye yanma oturup konumaz, sorular sormazsn ki? Kim dayanr senden baka, hangi kadnn yrei baba toprana dnen kocasndan byle uzak durmaya, srne dilene yirmi yl sonra dnen kocasndan? Oldum olas tatan katdr bilirim yrein senin. Oysa bu szler, Odysseus'un ok houna gi der, karsnn ne kadar pheci ve akll oldu unu anlar. Kavumalar da o oranda tatl olur (Od. XXIII, 209 vd.). Penia. Yoksulluu simgeleyen bir tanrsal varlk. Platon'un "len "inde anlatld gibi Penia bir gece Poros'la birlemek yolunu bul mu ve Eros'a gebe kalmtr (Eros). Penthesileia. Ad Akhilleus efsanesine kar an nl Amazon kraliesi. Efsaneye gre, br Amazonlar gibi Penthesileia da Ares'ln kzym, Kaystros (Kk Menderes) adl bir olu, Ephesos diye bir torunu olmu. Hektor ldkten sonra Penthesileia bir b lk Amazon'la Priamos'un yardmna koar ve ok yararlk gsterir. Akhilleus'a kar koymay gze alr, savata sag memesinden vurulur ve lr. Ama Akhilleus can ekiirken Penthesileia'nn gzelliine vurulmu ve onu bir trl unutamam. Thersites de yiidin bu tutkusuyla alay etmi de bu yzden Akhilleus onu ldrm (Thersites). Pentheus. Agaue'nin olu, Kadmos'un to runu Pentheus (Tab. 18) arap tann Dionysos'un teyze oludur, ne var ki Bakkhos dini nin Yunanistan'a ve zellikle Thebai'ye gir-

meine yobazca direnir. Ne korkun bir cezaj grd, kendi anasnn elleriyle nasl para;) landg Euripides'in "Bakkha'lar" tragedyasn da sahneye konmutur (Bakkhalar, Agaue).\ Pergamos. Pergamon (Bergama) ehrinin kurucusu saylan kahraman. Bir kaynaa g re Akhilleus'un olu Neoptolemos'la Andromakhe'den dogmadr. Yunanistan'dan Ana dolu'ya kaar ve Bergama'nn bulundug yerdeki kral ldrp kral olur, ehre de ken di adn verir. Pero. Neleus'la Khloris'in kz. ok gzel ol duu iin birok talipleri varm, ama kzn dan ayrlmak istemeyen Neleus onu kendine phiklos'un srlerini getirecek olan adama vereceini sylemi, kardei Melampos'un yardmyla Bias bunlar karp kzla evlen mek hakkn elde etmi (Metampus, phiklos). Perscis. Okeanos kz Perseis tanr Helios'la birleir ve Kirke, Aietes, Pasiphae ve Perseis'i dourur (Tab. 8). Pcrscphone. Zeus'la Demeter'in kz (Tab. 5). Kore, gen kz adyla da anlan Persephone'nin Hades tarafndan yeraltna karlma s, Demeter'in yas ve Persephone'nin ller lkesinin tanras olarak Hades'te kalmas iin Demeter, Hades, Adonis maddelerine baknz. Perses. Bir kaynaa gre Titanlardan Krios'la Eurybie'nin oludur (Tab. 4), Asteria ile evlenir, Hekate'yi retir. Baka bir kaynak Helios'la Perseis'in olu, Kirke, Aietes ve Pa siphae'nin kardei olduunu ileri srer (Tab. 8). Perseus. Zeus'la Danae'nin olu Perseus (Tab. 10, 13) o'nun dllerindendir. Dedesi Akrisios'un kzndan doacak torununu yok etmek iin Danae'yi nasl tunla rtl bir odaya kapatt, Zeus'un bir altn yamuru bi iminde ieri yap kz gebe brakt, Perse us doduktan sonra anasyla birlikte bir san da kapatlarak denize atl, Seriphos ada sna k, ora kralnn Danae'ye gz koyma s Akrisios ve Danae maddelerinde anlatl mtr.

242

Perseus efsanesi dnyann baka birok folklorlarnda bulunan masal motifleriyle ss ldr. Bu efsane yle zetlenebilir: Seriphos kral Danae'yi elde etmek ister, bu amala da Perseus'u bandan atmaya alr. Delikanly Medusa'nn kafasn kesmeye gnderir. Perseus yola koyulur, tannlardan Hermes'le Athena onu Gorgolara bekilik eden Graialarn yanna gtrrler (Graialar), Perseus bunlan uyutup Gorgolara yaklamak yolunu bulur. Bu i ancak kanatl sandallar giymek ve bana Hades baln geirerek grnmez hale gelmekle olur. Tanrlar Perseus'a keskin elikten bir orak da verirler, bylece Gorgolarn karna kar (Gorgolar). Gorgo'dan yalnz Medusa lmldr.brlerine satamadan onu bulup ldr mek gerek. Perseus canavar uyur bulur, kanatl sandallaryla havaya uar ve Athenann Medusa'nn stnde bir kalkan ayna gibi tutmasndan faydalanarak canavarn kafasn uurur. Medusa'nn kesik boynundan Pegasos atyla Khrysaor fkrr (Pergasos, Khrysaor). Dn yolunda Perseus Habeistan'dan geer ve bir kayaya bal olarak kurban edilmek zere bulunan Andromeda'y kurtarr (Andromeda). Babasnn ve amcasnn isteine karn kar olarak ald Andormeda ile birlik Seriphos'a dner, anasna gz koymu olan kral Gorgo bayla taa evirir ve Seriphos kralln kendisini kurtaran Diktys'e braklktan sonra asl yurdu olan Argos'a d ner. Bir disk atma yarnda Akrisios'u kaza ile ldrr, ldrd adamn dedesi olduu nu anlaynca, ok zlr, Argos tahtna kmay kabul etmez, Tiryns'e kral olan akrabas Megapenthes'e Argos'u verip kendisi Tiryns'i alr. Perseus'la Andromeda'nn birok ocuklar olur. Phaethon. Phaethon, bir kaynaa gre Eoss'la Kephalos'un, baka bir kaynaa gre de Gne tanr Helios'la Okeanos kz Klymene'nin oludur (Tab. 8). Ad parlak, prldayan anlamna gelen bu delikanlnn yks en iyi Ovidius'un "Deiimler" adl eserin de anlatlmtr. Bu yky zetleyen E. Ha millon'un anlatn (ev. lk Tamer) aa da veriyoruz:

"Gne'in saray prl prl bir yerdi. Boy dan boya yaldzlar iinde ldard gece, gn dz. Deil lmller, baz tanrlar bile gire mezlerdi o saraya. Gnlerden bir gn, ana yanndan lml olan bir delikanl Gne'in lkesine admn att. Gidip Gne'in kendisiyle konumak isti yordu. Bunu gerekletirmek iin de, yapa mayaca ey yoktu. Uzaktan grnen saray, gzleri kamatryordu. Yine de yrd, yr d, sarayn merdivenlerini trmanp nne ilk gelen odaya girdi. Rastlantya bakn siz, girdi i odada Gne oturuyordu. Artk dayanama d delikanl, gzlerini kapad. Gne'in gznden bir ey kaar m hi? 'Yakla yanma delikanl' dedi, 'sarayma ne den geldin, syle bana'. Delikanl, 'renmek istediim bir ey var' dedi, 'onun iin geldim. Anneme baklrsa benim babam senmisin. nce inanmadm, ama annem yle steledi ki gelip sana sor maya karar verdim'. Gne, parlayan tacn kard bandan. 'Gel otur uraya Phaeton' dedi, 'annen do ru sylemi. Ben gerekten senin babanm. Szme inanmazsn belki; onun iin bir ey dile benden, dileini hemen yerine getireyim. Bylece inanrsn baban olduuma. Styks r ma stne yemin ediyorum, ne istersen ya pacam'. Phaeton, her gn gkyznde kl araba sn sren Gne'e bakar, "u arabay bir gn de ben srebilsem' derdi. Babas Styks stne yemin etmiti bir kere, artk cayamazdi; hemen dileini syledi. 'Bugn araban ben srmek istiyorum, tek dileim bu'. te o zaman, Gne tann, yapt yanll anlad. 'Olum', dedi, 'sen lml bir kiisin. Benim arabam ise tanrlar bile kullanamaz. Zeus'un bile elinden gelmez bu. Yolu dn bir kere. Denizden tepelere kan yoku yle dik, yle yalndr ki dersin. Atlar desen az gn m azgn. le vakti aaya bakamazsn, o kadar yksekte olursun. ni yolu da diktir. Ben bile zor iniyorum o yolu. Yukarda neler var diye merak ediyorsun herhalde. Ben sa na syleyeyim neler var. Korkun yaralkl.n v.n bir kere, Boa var, Aslan var, Akrep var, Yenge var hepsi seni ldrmeye kalkarlar.

Gel vazge bu dilekten, baka bir ey iste, he men yapaym'. Phaethon bu szleri duymad bile; kafas azgn'atlarla kl arabadayd. Zaten yldzlar, gkyznden ekilmeye balamlard artk, afak her yan gl pembesine boyamt. At lar kapda hazr bekliyorlard. Tartmaya vaktileri yoktu. Gne baba, olunun dileini istemeye istemeye kabul etti. imek gibi frladlar kapdan. Atlar, sr clerinin acemi birisi olduunu anlamlard; iyice azdlar. Yokuu yle hzla ktlar ki, seyredenlerin dleri koptu. Phaethon da kor kular iindeydi. Heyecandan dizginleri brak verdi. Barda taran son damla oldu bu. Atlar, Dou Rzgrn da geerek yeryzne inme ye baladlar. Arabann scaklndan da, He likon, Parnassos ve Olympos tepeleri tutuuverdi. Vadileri ate sard. Irmaklar buhar olu verdi. Nil rma kaacak delik arad, sonun da ban bir yere sokuverdi. O gn bugndr Nil'in kayna nerededir, bilinmez. Tanrlar tanrs Zeus bakt ki, i rndan kyor. Hemen yldrmn ald eline, Phaethon'a doru frlad. Yldrm gidip, gen s rcye arpt; delikanl arabadan dp Eridanos rmann sularna gmld. Irmak, gvdesinden fkran alevleri sndrd, onun iini serinletti. Korulardan naiadlar geldiler, byk bir zntyle Phaethon'u gmp me zar banda yas tuttular. Gne Helios kzlar da geldiler mezar bana; ama gelir gelmez de hemen birer kavak aac oluverdiler. O gnden beri Eridanos kylarnda yel estike usul usul sallanr dururlar". Phaethusa. Helios'un kz, Odysseia'da ad geen nympha. Kz kardei Lampetie ile bir likte Gne'in srlarna bekilik eder (Lam petie). Phaaklar. Odysseus yllarca denizlerde s rndkten sonra Skherie denilen bir adaya kar. Buras denizci bir boy olan Phaiaklarn lkesidir. Nausithoos'un olu Alkinoos'tur bu lkenin kral (Nausithoos, Alkinoos). Phaiak'lar uygar, iyi mimar ve stn denizcidirler. Tanr Athena yle tanmlar onlar (Od. V, 3 2 vd.):

iyi karlanmaz burada yabanclar, gler yz gsterilmez dardan gelene, tez giden gemilerdir tek gvendikleri, yeri sarsan tanrnn armaandr onlara, koca enginleri aarlar bu gemilerle, gemiler kanat kadar, dnce kadar hzldr. Nitekim Odysseus'u bir sre konuklayp, servenlerinin yksn dinledikten sonra Phaiak'lar onu bir gemiye bindirip, bir gece iinde thake'ye brakrlar. Uykuda geirdii bu yolculuk Odysseus'a bir d gibi gelir, Phaiak gemicileri onu kyya mallarya birlikte brakp gitmilerdir nk. Ama Poseidon ba dman Odysseus'un kurtulduuna ier ler, Phaiak gemisinin thake'den dndn grnce, Zeus'la yle bir konuma geer aralarnda (Od. XIII, 149 vd.): 'isterdim imdi de Phaiaklarn u gzel gemisini parampara etmek klavuzluktan dnerken sisli denizde, anlasnlar ne demekmi klavuzluk etmek ona, buna, isterim sarlsn ehirleri koskoca bir dala'. Bulutlan deviren Zeus ona karlk verdi, dedi ki: 'Benim de gnlme, karde, en uygun grnen u: Gemiyi olduu gibi grnce ehir halk, taa evir onu kyya yakn bir yerde, nsanlar ap kalsn bir gemiye benzeyen kay<. ya, ve koskaca bir dala sarver ehirlerini'. yle olur, Phaiaklarn' gemisi taa evrilir ve Alkinoos'u ehirlerinin liman olmasn n leyecek dan nlerine dikilmemesi iin tan rlara yakarr grrz. nl Skherie adasnn bugnk Korfu olduu genellikle kabul edi lir. Phaidra. Girit kral Minos'un kz, Ariadne'nin kz kardei (Tab. 11). Phaidra Atina kralyken Theseus'un kars olur, oysa yiit daha nce Amazonlardan biriyle evlenmi ve Hippolytos adnda bir olu olmutu (Hippolytos). Phaidra Theseus'tan iki ocuk do urduktan sonra vey olu Hippolytos'a k olur ve ona akn amak cretinde bulunur. Delikanlnn, bu doa d sevgiyi nefretle karladn grnce, onu Theseus'a sular,

babasnn kovduu Hippolytos da arabasndan derek lr. Phaidra bu suu iledikten sonra zntsnden canna kyar. Phaon. Lesbos (Midilli) adasnda anlatlan bu efsanenin kahraman: Phaon yal, yoksul irkin bir salcym, gnn birinde salna tanra Aphrodite'yi bindirmi. htiyar bir ka klnda olan tanra ona cret niyetine ufack bir ie vermi. Phaon ienin iindeki iksiri srdke genleir, gzelleirmi. O kadar yakkl olmu ki gnl vermi ona ada nn btn kadnlar. Bir efsaneye gre air Sappho da ona k olmu, Phaon yanamadg iin kendini bir kayadan denize atarak ldrm. Philemon . Philemon'la Baukis efsanesi Bergama'ya zg bir efsanedir. Bu gzel y ky Halikarnas Balks'ndan esinlenerek yazlm bir anlatmla veriyoruz: Evvel zaman iinde, Bergama denilen ehrin bulunduu yeil ovann bir kesinde ulu bir aa varm; bu aa nar, st, mee, gren veya hlamur aalarnn hibirine benzemezmi; benzemez, nk hem nar, hem de hlamur agacym. ri gvdesinden fkran iki koca dal birbirine dolanr, dm olup kenetlendikten sonra biri bir yana nar yapraklar, br br yana hlamur yaprak lar salar, yayldka yaylrm. Her bahar dallar yeni zlerle beslenip ien, yapraklar nn yeil kubbesi hrtl bir glgeyle topra serinleten bu ei grlmedik aacn bir masa l varm. Bu masal size anlataym: Bir varm bir yokmu, Philemon'la Baukis adnda bir kan-koca varm. kisi de yal, ok y. slym. Bunca yllk kan-koca olduklar hal de Philemon'la Baukis ilk evlendikleri gnk kadar seviirlermi. Gvdelerini arlatran, yzlerini kr kr eden ya gnllerinin taze liini almam, sevgilerinin ateini sndrme ni iti. Yoksul evcegizlerinde mutluluk hi sol mayan bir iek gibi aar, serpilirmi. Gndz Philemon tarlada, Baukis ocak banda alrlar, gnlk ekmeklerini karrlar, ufak varlklarnn hem efendileri, hem uaklar Olup tek balarna buyruk yaarlarm. Kat yrekli, para canl adamlar evrelerini sa ini. Ama Philemon'la Baukis komularn.! aldr etmezler, kendi ocaklarnn crmert

ateinde snp, sevgi ve mutlulukla dokurlarm mrlerini. Gnn birinde tanrlar tanrs Zeus yce Olympos dandan yeryzne inmeyi kurar. Olu klavuz tann Hermes'e: "Gel u Frigya ovasna gidelim de, lml insanlarn nasl yaadklarn bir grelim, der. Kesilen kur banlarn duman oktandr ge ykselmiyor. nsanlarda tanr saygs, sevgisi kalmad m yoksa?". Ayaklan kanatl tanr Hermes bu yolculua dnden hazrdr. ki tanr tannma mak iin eski psk rubalar giyip hemence cik yola koyulurlar. Bergama ovasna inince, tanr misafiriyiz diye birok evlerin kapsn alarlar. Ama ev sahipleri: "Yolunuza gidin, sizi misafir edecek yerimiz yok!" diye karlk verirler. Bylece aldklar her kap ev sahip lerinin yrekleri gibi kapal kalr tanrlara. Eni konu taban teptikten sonra, iki tanr, dam yerden az ykselen Philemon'un yoksul kl besine varrlar. Kap hemen alr ve tanrlar kck evin kapsndan eilerek girerler. Philemon'la Baukis misafirleri iten gelen bir sevinle karlarlar. Onlar arlamak iin alak sedirin stne saman dolu torbalar ki yarlar. Baukis ocaktaki klleri eeleyip, atee kuru yapraklarla aa kabuklar katar. Uzun uzun fler, sonra alev dillerini rk zeytin kkleriyle rter. Philemon da baheden bir lahana getirir. Baukis lahanay ayklayp ate e koyarken, kocas asl duran kuru etten bir dilim keser. Yemek piedursun, kan-koca bir tahta kaba su koyup atein yannda strlar ve misafirlerinin ayaklarn ykarlar. Kaba, ama tertemiz havlularla silerler. Yemek piince, kan-koca titrek elleriyle masaya mis gibi kokan yabani nane srttler. Philemon bir aya ksa olan masann altna krk bir anak paras koydu. Sonra da zey tin, krmz turp, salat ve klde pimi yumur talar dizdi sofraya. ki tanr doya doya yiyor lard. Philemon da arada bir tahta testiden sir keye benzer bir arap dolduruyordu tanrlara. Ne var ki, taslar dolduka, testideki arap ek sileceine, oalyordu. Philemon'la Baukis bu mucizeye nce aakaldlar, sonra evlerine gelen tanr misafirlerinin gerekten tanr ol duklarn anladlar. Dize gelip, yakardlar. Zeus ayaa kalkt. Gelin, dedi Philemon'la Baukis'e. Tanrlar nde, ihtiyarlar arkada, bir
I

yamaca trmandlar. Bir de dnp baktlar ki, ehir sulara boulmu, yalnz kendi kulbele rinin bulunduu tepecik yzyor, yoksul evceglzlerinin yerine de pnl prl beyaz mer merden bir tapnak ykseliyormu. Tanrlar tanrs dile geldi: "Ey iyi insanlar, dedi, dile yin benden ne dilerseniz. yiliiniz, cmertli iniz karlksz kalmayacak". Yal kar-koca birbirlerine bir eyler fsldamlar, sonra Philemon yle demi tanrya: "Tanrm, senden ne dileyelim? Biz bugne dein bir yastkta kocadk, yediimiz yemek, itiimiz su ayr gitmedi. Bugnden sonra da bizi ayrma, biri miz nce lp, tekini kollaryla mezara ta mak acsn ekmesin. Daha ne kadar yaayacaksak, yan yana yaayalm, sonra da iki miz birlikte can verip lelim." Zeus bu dilei kabul etmi, Philemon'la Baukis'i Frigya ovasnn yceliinde kalan tap naa beki yapm. Aradan birka yl daha gemi. Bir gn ihtiyar kar-koca tapnan eiinde gneleyip, Philemon Baukis'e, Baukis de Philemon'a sevgi dolu gzlerle bakar ken, birbirlerinin kollarndan taze dallar, yeil yapraklar fkrdn grmler. kisinin de ayaklar topraa gmlmekte, gvdelerini ka buk sarmaktayd. Kollarn birbirlerine dolayp son bir ple vedalamlar. Aa kabu u dudaklarn artk rtyormu ki, oradan geen bir yolcu bir daln br dala seslendii ni iitmi. Ne oluyoruz, aalar m konuu yor? diye duraklam, kulak vermi, ama rz grda tatl tatl sallanan yapraklarn fsldayndan baka bir ey duymam. Philoktetes. Philoktetes'ten lyada'da yle sz edilir (l. il; 717vd.): yi ok atan Philoktetes'in buyruunda yirmi gemi var, binmi her gemiye elli kreki, hepsi de okla iyi savamasn bilen erler. Ama Philoktetes kutsal Lemnos adasnda yatyor korkun aclar iinde; Akhaoullar braktlar adada onu, bacandan yara am uursuz birdeniz ylan, kvranr durur orada acdan. zleyecekler birazdan kral Philoktetes'i Argoslular. Homeros bu birka satrla Philoktetes'in btn dramn zetlemi olur. Bu yk Soy/i A

phokles'e bir tragedya esinlemitir. Philokte tes Herakles'in arkadadr, yiit lrken ok larn ona brakr, nk stnde can verdii odun ynn Philoktetes tututurmutu. Ama Herakles arkadandan nerede ldnn bildirilmemesini ister. Sonralar Philoktetes bir ok sorularla karlanca, ayayla stne ba sarak odun ynnn yerini belli eder, bylece yeminini bozmu olur. Sonradan bana ge len belalar da bundan trym. Philoktetes Helene'nin taliplerindendir. Troya seferine hemen katlr, ama Troya'ya varmadan Tenedos'ta kurban kestii srada bir ylan sokar ayan. Yara irinlenir, derinli ine iledike iler, stelik yle pis kokar ki Philoktetes'in yannda kalnmaz olur. Odysseus br Akha yiitlerini Philoktetes'i Lem nos adasna brakmaya kandrr. Yaral kral bombo adada tam on yl kalr ve oklanyla avlad kularla beslenir. On yl geip Troya dmeyince, Akhalarn ele geirdikleri khin Helenos onlara Philoktetes'i getirmezlerse ehri alamayacaklarn bildirir. Bu kez Lemnos'a eliler gnderilir. Bata Odysseus var dr, yannda da Akhilleus'un olu Neoptolemos, ya da Diomedes. Philoktetes nce dire nir, gelmek istemez, ama Odysseus yeni bir dzenle elinden oklarn alnca Troya'ya git mekten baka aresi kalmaz. Orada ordu he kimlerinden Podaleiros (ya da Makhaon) ya rasn ameliyat eder. Apollon tanr hastay derin bir uykuya daldrr, o uyurken hekimler yarasn rm etlerden ve irinden temiz lerler, at adam Kheiron'dan aldklar bir ot koyarlar stne. Bylece Philoktetes ksa bir zamanda iyileir. Troya savandan sonra Philoktetes yurdu na sag salim dner, Odysseia'da mutlu bir dn yolculuu yapan savalar arasnda ad geer. Philomeides. Aphrodite'ye verilen bir sfat. Glmekten holanan, glck seven anlam na gelir. Philomela. Bkz. Aedon. Philyra. At adam Kheiron'un anas (Kheiron). Efsaneye gre Pronos ona gnl ver mi, ama kars Rheia'nn kskanlndan korktuu iin at klna girmi ve Philyra ile

yle birlemi, onun iin de Kheiron yan at, yan insan olarak domu. Baka bir anlatm da Philyra'nn tanrdan kamak iin ksrak ol duu, Kronos'un da ona bir at biiminde yak lat sylenir. Kheiron'un doduu Pelion danda oluyla oturan Philyra ona mezle rini yetitirmede yardm edermi (Akhilleus). Phineus. Bkz. Argonaut'lar, Harpyalar. Phlcgeton, Ad alev anlamna gelen bir kkten tremi olan Phlegeton, Pyriphlegeton adyla da anlr. Kokytos'la birlikte yeralt lkesinde akan bir rmak olarak gsterilir. Bir ate rma olduu adndan belli. Phlegyas. lksion'un babas. Asklepios'u do uran kz Koronis'in rzna geen Apollon tanrdan almak iin Delphoi'deki tapna n ykmak istemi. Phlegyas bu suundan do lay Hades'te byk bir cezaya arplm. Phobos. Bkz. Deimos. Phoiniks. (1) Agenor'un olu, Europe, Kiliks ve Kadmos'un kardei (Tab. 10). Babas onu da br kardeleri gibi, karlan Europe'yi aramaya gnderir. Phoiniks Fenike'ye yerleir ve Sidon ehrini kurar. Fenike ad onun adndan gelmedir (Agenor, Europe). (2) Akhilleus'un lalas. bret verici hayat hi kyesini llyada'da kendi azndan duyarz (l. IX, 44 vd.): Phoiniks Boiotia kral Amyntor'un ogluymu, babas, anasn bir kapat mayla aldatrm, anas da u kapatmayla yat da, ihtiyar babandan souun demi ona, Phoiniks yle yapm, ama babasnn laneti ne urayp yurdundan srlm. Peleus'un yanna sagnm, Myrmidonlarn kral da onu dosta karlayp Akhilleus'a ynetici olarak vermi. Phoiniks Troya savanda Akhille us'un yanndan ayrlmaz, yiit fkeyle bara kasna ekilince, ona tler, rnekler vere rek yola getirmeye alr. Patroklos lnce Akhilleus'un derin yasna katlr. Akhilleus lnce Phoiniks Neoptolemos'u almaya gi der ve onunla Troya'ya dnmek zeredir ki yolda lr. Neoptolemos onu trenle gmer (Akhilleus): Phokos. Ad fok bal anlamna gelen Phokos Aiakos'la Psamathe'nin olu, Peleus ve Telamon'un kardei (Tab. 21). Kendisine bir

balk adnn verilmesi bir Nereus kz olan anas Psamathe'nin insan olan Aiakos'tan kamak iin fok klna girmesinden ileri gel mi. Phokos doduu Aigina adasndan ayr lp orta Yunanistan'da Phokis blgesini kur mu, sonra yurduna dnte kendisini kska nan kardeleri Peleus'la Telamon tarafndan ldrlm. Anas Psamathe Peleus'un srl d Tesalya'daki davarlarn yiyip yok eden bir kurt salm peine, sonra da Thetis'in dile ine uyarak kurdu bir ta heykel haline getir mi (Peleus, Telamon). Pholos. Herakles efsanesinde, zellikle Erymanthos domuzu avnda rol oynayan at adam. Herakles bu ava ktnda Pholos'un inine konuk olmu, at adam onu arlam, kendisi ig et yedii halde, yiide etler kzar tp yedirmi; bir ara Herakles arap isteyecek olmu, Pholos da bir f arabm var, ama bu Kentaurlarn kamu maldr demi.'Yiit yine de atrm fy. arap kokusuna gelen at adamlar talar, dallar ve yanan eraglarla sal drmlar, kavga km ve at adamlar birok l verdikten sonra ekilmiler, ne var ki Pholos bir lnn gvdesinden kard oku aya stne drp yaralanm. Pholos bu yaradan dolay can verince Herakles ok z lp onu trenle gmm (Herakles). Phorkys. Pontos'la Gaia'nm olu, Nereus, Thaumas, Keto ve Eurybie'nin kardei (Tab. 6). Keto ile evlenen Phorkys Graialar ve Gorgolarn babasdr. Phosphoros. Sabah yldzna verilen ad; k getiren anlamna gelir. Ad Latinceye Lucifer olarak evrilmitir. afa haber veren yldz olarak iirde ad sk sk geer. Phriksos. Athamas'la Nephele'nin olu. vey anas no Phriksos'la Helle'yi bir sandk iinde denize atnca Nephele ocuklarn bir altn postlu koun srtna bindirip karr. Helle denize dp boulur, Phriksos ise Kolkhis'e varr ve kou Zeus'a kurban ettikten sonra postunu kendisini konuklayan kral Aietes'e armaan eder (Argonautlar, Athamas, Nephele). Phrygios. Ad Phrygial anlamna gelen Phrygios bir Miletos kraldr. Miletos krallg-

na Phobios'tan sonra geer (Antheus), Miletos'ta bir Artemis enliinde grd Myus (bugn Afartepe) zorbasnn kzna k olur, bylece Miletos'Ia Myus ehirleri arasndaki savaa son verir. Picus. Ad, aakakan anlamna gelen Picus Latium'un en eski krallarndan ve yerli say lan boydandr. Faunus'un babas, kral Latinus'un dedesi olduuna inanlrd. Picus nl bir biliciymi, bunun iin de gelecei grme yetisine sahip aakakan kuunu hep yann da tarm. Efsane yazarlar byc Kirke'nin kral Picus'u bir aakakan kuuna d ntrdn ileri srerler. Bu ku Roma di ninde nemli bir rol oynar, Mars'a adanm bir hayvan olup Romulus'la Remus'un kurta rlmalarnda dii kurt kadar rol oynam. Pitane. Mysia'da Pitane (andarl) kentini kuran Amazon'un ad. Kyme ve Priene ehir lerinin kurulmasna da katlm. Pleiad'Iar. Gkte yedi yldza evrilen yedi kz karde. Yunanllarn "Pleiades" dedikleri bu yedi yldzl bur, yedi kandilli Sreyya, ya ni lker burcudur. Efsaneye gre, Pleiadlar, Atlas'la Pleione'nin kzlanym (Tab. 7). Ad lar da u: Alkyone, Merope, Kelaino, Elekt ra, Sterope, Taygete, Maia. Bu kzlarn dr d Zeus, ikisi Poseidon, biri Ares'le evlenir, yalnz Merope lml bir erkee, Sisyphos'a e olur. Onun iin de Merope lker burcu nun en snk yldzym derler. Hesiodos "ler ve Gnler"de yle sz eder Pleiadlardan (i. 383 vd.): Ekinini bi, grnce gkte Pleiad yldzlarm, Atlas'n kzlarn. Grnmez olduklar zaman da ek topran. O yldzlar kaybolur krk gn, krk gece. Bir efsaneye gre, yedi kz karde analar Pleione ile birlikte Boiotia'da gezinirken, avcj Orion'a rastlamlar, Orion tutulmu onlara, be yl kovalam Pleiadlar, sonunda kzlar birer gvercin olup umular, Zeus da halleri ne acyarak ge alm onlar. Deiimlerinin nedeni baka trl de aklanr: Zeus babalar Atlas'a gk kubbesini ykleyince, ya da kz kardeleri Hyadlarla birlikte kardeleri Hyas'n bir ylan tarafndan sokulup ldrl 248

mesine fazlaca zlmler de ondan dn mler. Bir anlatma gre, Troya dt zaman, Dardanos soyunun atas Elektra ar bir zntye kaplp kz kardelerinden ayrlm ve gkte gezegen oluvermi (Elektra). Pleione. Zeus'la Tethys'in kz. Pleiadlardan baka bir de Hyadlar adl be kz ve Hyas ad l bir olu olmu. Kzlaryla birlikte yldz ol mu (Pleiadlar, Hyas). Plutos. Ad zengin, zenginlik anlamna ge len Plutos, Demeter'le asion'un olu saylr. Hesiodos Theogonia'da yle tanmlar onu (Theog. 970 vd.): Yceler ycesi tanra Demeter seviip kahraman lasion 'la bereketli Girit'in nadasl tarlalarnda cmert Plutos 'u getirdi dnyaya. Btn karalar, denizleri dolar Plutos, kime rastlar, kimin eline derse, zengin eder onu, berekete boar. Daha sonralan Plutos bereket tanras Demeter'in grubundan ayrlarak soyut bir kavra m simgeleyen bir tanr olmutur. Aristophanes'in "Plutos" adl komedyasnda kr olarak canlandrlr. Podaleiros. Tanr Asklepios'uh olu, Makhaon'un kardei, llyada'da ad geen hekim. Makhaon'la Podaleiros gzel Helena'ya talip olmulard, Troya savana da bu yzden Te- salya'dan gelme otuz gemiyle katlmlar ve her ikisi de sava ve hekim olarak yararlk gstermilerdi (Makhaon). Efsaneye gre Podaleiros Troya savan dan diri kar ve ehir dtkten sonra khin Kalkhas'la kara yolundan Kolophon'a gider. Kalkhas orada lnce Podaleiros, Delphoi'ye gidip nereye yerlemesi gerektiini tanrya sormu, ald cevap da u olmu: yle bir l ke se ki gk yklsa sen altnda kalmayasn. Bu lkeyse epeevre yksek dalarla evrili Karia Khersonessos'u, yani Data yarmadasym. Karia'ya gelii stne bir efsane daha anlatlr: Gemisi frtnaya tutulup Data ya rmadasna atlm. Podaleiros'u oradaki bir kei oban kurtarp lkenin kralna gtr m. Bu kraln kz Syrna damdan dp ke miklerini krmm, Podaleiros onu iyi etmi,

karlk olarak kz da, yarmaday da ele ge irmi. Einin adna Syrnos diye bir kent kur mu bu yarmadada. Podarge. Harpyalardan biridir, yel tanr Zephyros'la birleip, Akhilleus'un lmsz at lar Ksanthos'la Balios'u dourur (Balios). Podarkes. (1) Podarkes, Troya kral Priamos'un genliinde tad ad; aya abuk, hzl anlamna gelir. (2) lyada'da ad geen Tesalyal yiit, phiklos'un olu, Protesilaos'un kardei. Poias. Philoktetes'in babas. Argonaut'lar seferine katlm ve usta bir oku olarak Herakles'in ilerinde yiide yardmc olmu. Bir efsaneye gre Herakles'in odun ynn tu tuturan odur, yiit oklann da Philoktetes'e deil, Poias'a vermitir (Phihktetes). Polluks. Dioskurlardan Polydeukes kimi za man Polluks diye de anlr. zellikle Latin kaynaklarnda ad daima Pollux'tur (Dioskurlar). Polybos. Oidipus efsanesinde sz geen Korinthos kral. ocuu olmad iin Oidipus'u kendi oluymu gibi benimser ve ln ce de tahtn ona brakr (Oidipus). Polydamas. Ad lyada'da Pulydamas ola rak geen Troyal bir yiit. Savata Hektor'un yan banda arpr, byk yararlk gsterir, Akha duvarna saldr plann hazr lar ve Troyallann surlarn iine snmalarn salk verir. Hektor ldkten sonra Helene'nin geri verilip savatan vazgeilmesini is teyen de odur. Polydeukes. Bkz. Dioskurlar. Polydoros. (1) Kadmos'la Harmonia'nn olu. Nykteis'le evlenerek Labdakos'un baba s ve Oidipus'un dedesi olur (Tab. 19). (2) Homeros destanlarnda ve tragedyada ad geen Polydoros, Priamos'la Laothoe'nin olu olarak gsterilir. Kiilii ve yks des tana gre baka, tragedyaya gre bakadr. lyada'da Polydoros Priamos'un en kk olu olarak tanmlanr. ok gen olduu in babas onun Troya savana karmasn istemez, gene de Polydoros bir yolunu bularak

Akhilleus'un karsna dikilir, onunla savar ve lr (il. XX, 407 vd.). Polydoros, Euripides'in "Hekabe" adl tra gedyasnda nemli bir rol oynar: Dram Polydoros'un grntsnn sahneye kmasyla balar. Gen Troyal yrekler acs servenini kendi anlatr: Priamos'la Hekabe'nin olu dur, Troya sava kznca, babas onu birok altnla birlikte Trakya kral Polymestor'a emanet etmitir. Troya dnce, Polymestor altnlara el koymak iin kendisini ldrm, lsn de denize atmtr. Dalgalar imdi topraktan, mezardan yoksun l bedenini k ydan kyya atmaktadrlar. O srada Hekabe Troyal kadnlarla birlikte Trakya kylarna s nr, tek kalan ocuu Polyksene ile avunur. Oysa Akhilleus'un ruhu Polyksene'nin kendi sine kurban edilmesini ister, bu istei Aga memnon gelir Polymestor'a bildirir. Kz kur ban ederler. Hekabe kznn ls stnde alar, dvnrken, birden daha korkun bir haber alr: Polydors'un ls kyya vurmu tur. Bahtsz kralie birden glenir ve cn tyler rpertici bir vahetle alr. Polymes tor'la iki oluna pusu kurar, ocuklar babalarnn gz nnde ldrdkten sonra, kral da gzlerine ine batrarak kr eder (Poly ksene, Hekabe, Polymestor, Deiphylos). Vergilius'un "Aeneis" destanna gre, Poly mestor Priamos'un olunu ldrdkten son ra, Trakya kylarnda bir yere gmmtr. Aeneas Trakya kylanna uraynca, tanrlara sunu sunmak iin bir aacn dallarn koparr ve bakar ki dallardan kan damlalar akmakta ve topraktan ykselen bir ses stnde bulunduklan hyn Polydoros'un mezar oldu unu sylemektedir. Bunun zerine Aeneas akrabasna gereken l trenlerini yapar ve yle ayrlr Trakya'dan (Aen. 111, 40 vd.). Polyksene. Priamos'la Hekabe'nin en k k kzlar (Tab. 16). lyada'da ad gemez, ama sonraki destanlarda, zellikle Akhilleus efsanesinde nemli bir rol oynar: Kardei Troilos atlarna su almaya gelir, o srada A khilleus Troilos'a saldrp onu ldrr, ama kovalayp da eline geiremedli Polyksene'ye akla tutuur. Kimi efsane bu yky yle uzatr: Akhilleus Polyksene ile evlenebilmek in Priamos'a Akha ordusundan ayrlmaya

sz vermi, bu iin pazarlsn yapmak iin de Thymbral Apollon tapnana gitmi, Paris onu okuyla orada ldrm. Baka destanlarda Polyksene'nin Troya yangn srasnda Diomedes, ya da Odysseus tarafndan yaraland ve ld anlatlr. Ama Polyksene stne en dokunakl yk Euripides'in "Hekabe" adl tragedyasnda sah neye konandr: Neoptolemos babas Akhilleus'u dnde grr, yiit fkelidir, Polykse ne'nin mezar stnde kurban edilmesini is ter. Akhalar bu emri yerine getirirler. Gen kz anas Hekabe'nin yalvarmalarna, diren melerine kar kurban edilir. Bu kurbandan ama yalnz Akhilleus'un fkeli ruhunu yat trmak deil, ayn zamanda Akhalara uurlu bir dn salamaktr (Hekabe). Polymestor. Trakya kral, Priamos'un arka da, Troya kralnn kendisine emanet ettii Polydoros'u kahpece ldrr, Hekabe'nin elinden cezasn grr (Hekabe, Polydoros). Polymnia. Musalardan biri, pantomimi sim geler (Musalar). Polyneikes. Oidipus'un ogulllarndan biri (Tab. 19). Ad ok kavgac anlamna gelen Polyneikes kardei Eteokles'le Thebai taht iin arpr, nce ehirden Kreon'un gcy le kovulur, Thebai'ye kar Yediler seferinde Eteokles'i ldrerek kardeinin elinden lr ve ls Kreon'un koyduu yasaa karn Antigone tarafndan gmlr (Antigone). Polyphemos. Polyphemos, Odysseia'da anlatlan esiz ve ok nl bir peri masalnn kahramandr. Kyklops Polyphemos, deniz tanr Poseidon'un olu olarak gsterilir, tan rnn Odysseus'a kar dinmez bir hn, amansz bir kin beslemesi de bu olunun tek gzn kr ettiinden dolaydr (Odysseus). Odysseia'da btn bir blm kaplayan (Bl. IX) bu masal ancak romanlarda rastla nabilecek tabiat tasvirleriyle balar: Tepegz'n adas, maaras, allar tadna doyul maz bir anlatmla canlanr gzmzde. Odys seus birka arkadayla maaraya girmi, Tepegz' beklemektedir, dev adam akam olup da srleriyle dnnce Odysseus kendi sini ona gemisi batm bir yolcu olarak tantr

ve konukseverliine snarak yalvarr. Sonra da yle anlatr Odysseus (Od. IX, 287 vd.): Byle dedim, hi karglk vermedi bu kat yrek, ellerini ap atld arkadalarmn zerine, yakalad ikisini, arpt kafalarn yere enikler gibi, ossaat beyinleri fkrd, slatt drt bir yan, ayrd onlar para para, hazrlad yemeini, dada bym bir aslan gibi, hepsini yedi, bitirdi, ne barsak kodu, ne et kodu, ne de ilikli kemik. Odysseus tanr ve insan yasalarna saygs olmayan bu azman yarata kar baka trl davranmak gerektiini hemen anlar ve bir dzen kurmaya koyulur. kp kamak ola nakszdr, nk Tepegz maarann azn yerinden oynatlmayacak kadar ar bir ka yayla rtmtr. Odysseus baka bir are d nr: Ertesi sabah Polyphemos srleriyle yaylaya ktktan sonra, orada bulunan bir uzun sopay alr, ucunu sivriltir ve atee ko yup kzdrr. Akam dev gene gelir ve akam yemeini hazrlamak zere Odysseus'un iki arkadan daha alr. Bu korkun yemeini hazrlarken Odysseus'a adn sorar, kurnaz yiit yle cevap verir (Od. IX, 366): Benim adm Kimse, beni byle arr anam, babam ve btn arkadalarm. O srada yanma alm olduu arap tulu mundan sunar Tepegz'e, dev kana kana ier, siyah arab ok beenir ve bu armaa na karlk yle der Odysseus'a: Tekmil arkadalarndan sonra yiyeceim Kimse'yi, hepsini yiyip bitireceim, sonra onu, bu da konukluk armaanm olacak sana. Ama arap etkisini yapmaktadr: Tepegz srt st devrilip szar, o srada Odysseus ar kadalaryla birlikte kaz ateten karrlar ve yatt yerde gegire gegire kusan, azn dan insan etleri ve arap dklen szm de vin tek gzne batrrlar. Manzaray yle an latr Homeros (Od. IX, 389 vd.): Czrdayp ttyordu gzkapaklar ve kirpikleri

kklerine dek atr atr yanan gzbebeinin iinde... H\r canavar gibi uludu, yankland koca kayalar, girecek delik aradk korkudan hepimiz. ekti kard gznden kana bulanm kaz, ldrm elleriyle frlatt, att uzaa, balad haykra haykra komusu Tepegz' armaya. Ne var ki onlar dardan ne olduunu so lunca, "Kimse"nin kendisine ikence yapt n syler, devler de arkadalarnn ldrdna inanp uzaklarlar. Ama Odysseus'un dzeni I umunla bitmez: Tepegz'n sabah maara dan kmak yolunu bulacan ve elleriyle or.l yoklayarak Odysseus'la arkadalarn llup kstracan bilir, onun iin arkadala rndan kalanlar besili kolarn altna balar, kendisi de en gzel kou seer, karnnn alt , dolgun yapasna tutunarak aslr, byle e sabah Tepegz srlerini maaradan ka ca,srtlarn yoklad halde Odysseus'la ar kadalar kurtulur. Koa koa gemilerine gi dip binerler ve denize alrken yle seslenir Odysseus yamyam Polyphemos'a (Od. IX,

ylmaz saua Polypoites'in buyruundular. lmsz Zeus'un olu Pelrithoos'tur onun babas. nl Hippodameia sevimiti Peirithoos'la, kll azmanlar tepeleyip, Pelion dandan Aithklere doru srd gn dourmutu onu. Peirithoos'un lmnden sonra olu Polypoites kral olur, Helena'nn talipleri arasnda bulunduundan, Troya savana katlr ve yada'da birok yiitleri ldrd gsterilir: Krk gemiyle geldii savata arkada Leonteus'un yan banda arpr. Patroklos'un l sne yaplan oyunlara da, tahta ata giren yi itlere de katlr. Troya dtkten sonra Leonteus'la birlikte bilici Kalkhas' Kolophon'a gtrr (Kalkhas). Pomona. Roma mitolojisinde meyveleri ge litiren nympha. Roma'dan Ostia'ya giden yol stnde kutsal bir koruluu vard. airlere gre Pomona ya da Picus'la bir ak maceras yaam, ya da kendisi gibi bir bereket tanrs olan Vertumnus'un kars olmutur. Pontos. Ad deniz anlamna gelen Pontos, Pesiodos'un Theogonia'sna gre, Gaia'nn tek bana meydana getirdii bir tanrsal var lktr (Tab. 1). Gaia sonra Pontos'la birleir ve Nereus, Thaumas, Phorkys, Keto ile Eurybie' yi dourur (Tab. 6). Efsanelerde rol oynamaz. Portunus. ok eski bir Roma tanrs, ilkin geitleri koruduuna, sonra da limanlarn tanrs olduuna inanlr, Roma'nn limanna yakn bir tapna bulunur ve yolda bir bayra m kutlanrda Mater Matuta'nn olu saylrd.

502 vd.):

lml insanlardan biri, Tepegz sorarsa sana, nasl oldu da byle kr oldu gzn, dersin ki, Odysseus kr etti beni, kentler ykan, yurdu thake'de olan Odysseus Laertes'in olu. Polyphemos kudurmu gibidir, arkalarn dan koca kayalar frlatr denize, ama bununla l. kalmaz, babas Poseidon'a yakanr Odysseus'tan cn alsn diye. Ve deniz tanr onu dinler, dileini yerine getirmektir derdi gn, II gnden sonra da rahat yoktur artk deniz li ide ileke kahraman iin, yoldalarnn hepsini yitirecek, yaban ellerde dilenecek de .ncak ondan sonra tek bana varabilecektir yurduna.

Poseidon. Olymposlu tanrlar arasnda de nizi simgeleyen ve denizin mutlak hkimi sa ylan Poseidon Homeros destanlarnda Poseidaon diye anlr; Poti-dan'dan treme bu ad baka Hint-Avrupa dillerindeki biimiyle kar latrlacak olursa, "denizin efendisi" anla mna gelir. Hesiodos'un Theogonia'snda Poseidon, Kronos'la Rhela'nn olu olarak Polypoites. Troya savana Tesalya ehirle gsterilir (Tab. 5). Kronos br ocuklar gibi rinden gelme blklerin banda katlan PolyPoseidon'u da doar domaz yutar, sonra polte'ten yada'da yle sz edilir (l. II, 738 Zeus anas Rheia'nn yardmyla karlp ba Vd.): basna br kardelerini kusturunca Posei don'a da deniz egemenliini verir. Poseidon Argissa'da, Gyrtone'de, Orthe'de, Eleone'de ,st beyaz Oloosson'da otururlar. sonra Amphitrite ile evlenir ve Triton'u re-

tir. Destanlarda Poseidon'a verilen sfat "Enosigaios" yani yeri sarsan, titretendir. Poseidon elinde tuttuu l yabayla yalnz dal galar kabartp denizi altst etmekle kalmaz, epeevre sard topraklan da sarsar. Gl bir tanrdr, Zeus'la boy lmekten ekin mez, onun buyruklarna ba emekten ho lanmad gibi, br tanrlarla birlik olup tan rlar babasn zincire vurmaya bile kalkmtr (l. I, 400). Troya savanda keyfine gre ki mi zaman Akhalar, kimi zaman Troyallar tutar ve Zeus'a yle meydan okur (l. XV, 185 vd.): Yiitliine yiittir, bilirim onu (Zeus'u), ama beni kmsemek ne oluyor eitim ben onunla, bana zorla ba edirecek olan o mu? Rhea dourdu Zeus'u, beni, llere hkmeden Hades'i, dnya e blnd, mz de aldk paymz, kura ekildi, kpkl deniz dt bana, her zaman orada oturaym diye... Zeus'a bulutlar arasnda engin gk dt. Ama toprakla koca Olympos'tan herkesin pay var, bu yzden yaamam ben Zeus'un keyfince, gc varsa, rahat otursun kendi paynda, lkesinde, korkutmasn elleriyle, alak yerine komasn beni. Olympos'ta oturmaktan da pek holanmaz, ok daha byk bir rol oynad Odysseia destannda onu Habeistan'a gider ve gelir grrz (Od. I, 22 vd.): Poseidon uzakta oturan Yz Yanklara gitmiti o gn, dnyann en ucundaki insanlardr Yz Yanklar, ikiye blnmler, kimi batan gnde oturur, kimi doan gnde, kurbanlk boa ile ko almaya gitmiti oraya, orada dalmt lende gnl elendirmeye. Poseidon Odysseus'a kar dinmez bir kin besler. Bunun nedeni de olu Polyphemos'un tek gzn kr etmesidir (Polyphemos). Yz Yanklardan dnnde deniz tanr Odysseus'u bir sal stnde grr, kendi kendine fkeli fkeli konutuktan sonra eyle me geer (Od. V, 291 vd.):

Byle dedi, yd bulutlar st ste bir anda allak bullak etti denizi, l yabasn tutuyordu elinde, salverdi eitli yellerin kasrgasn tekmil, topra, denizi kaplad bulutlarla, karanlk boand gklerden, Euros'la Notos ve uluyan Zephyros, ve koca dalgalarla ak gkten kopan Boreas estiler drt bir yandan boua boua. Zeus'un buyruuyla Odysseus'un thake'ye dnmesini nleyemeyince, bu kez onu kurta ran Phaiaklar stne yadrr fkesini (Phaiaklar). Adnn getii balca efsaneler unlardr: Apollon'la birlikte Troya surunun yaplmasn zerine alr, Laomedon szleilen creti de^ meyince denizden bir canavar salar kylara (Laomedon, Hesione). Laokoon'un lm ne de gene bir deniz canavar sebep olur (Laokoon). Poseidon yaknlarnn ya da tuttuu kimselerin yakarmalarn dinler, dileklerini hi amadan gerekletirir (Hippolytos). Birok ehirlerin koruyucusu olmak iin baka tanrlarla yarmaya girdii ve okluk onlara yenildii grlr: rnein Atina halk Poseidon'un tuzlu gl yerine Athena'nn zeytin aacn seer (Kekrops). Poseidon'un aklar da efsane konusu ol mutur. Asl kars Amphitrite ile denizin al tndaki sarayda - ki bu saray Ege kylarnda mroz ya da Tenedos'un dip yarlarnda bilinir - rahat bir mr srer. Ne var ki rettii dl ler hep dev, azman ya da yamyamdr. Amphitrite'den ocuu olmamtr. Priamos. Laomedon'un olu, Troya kral Priamos kral olarak da, baba olarak da byk bir rol oynar Ilyada destannda. Kars Hekabe kadar nl, dram onunki kadar dokunak ldr. Troya kral soyunun dorudan doruya vri sidir Priamos (Tab. 16), babas Laomedon, anas da rmak tann Skamandros'un kz ola rak gsterilen Strymo'dur. Ama atalaryla de il, asl kendi saysz oul ve kzlaryla da n salmtr. Olu Hektor'un lsn istemek iin Akhilleus'a gittiinde kendi syler elli o cuk yetitirdiini ve hepsinin gz nnde bir bir ldn (l. XXIV, 495-500).

252

Priamos'un ocukluu stne bir efsane kz kardei Hesione ile ilgilidir (Hesione). Bu ef sanede adnn ilkin Podarkes olduu, sonra da Priamos'a evrildii anlatlr. Satlm an lamna gelen bu ad, ablas Hesione'nin d n hediyesi olarak Herakles'ten kk kar deinin serbest braklmasn istemesine daya nr. Priamos'un genlii stne bir ey anla tlmaz. Troya savanda kar karmza, o s rada da yal, ok yal bir kraldr. Yandan dolay savaa katlamad halde, ihtiyarlar derneinin banda erdemi, onuruyla ynetir btn eylemleri. Helene davasnn Menelaos'la Paris arasnda tek tek savata zmle neceine karar verilince, ant treninin yapl mas iin Priamos arlr ve onu Bat kap sndaki kulede grrz (l. III, 149 vd.): Priamos'un evresinde kurmulard ihtiyarlar derneini. htiyarlk onlar savatan alkoyuyordu, ama ok iyi konuan adamlardlar, ormanda, aalar dolana dolana incecik ten austosbcekleri gibi tpk. Kulede byle oturuyordu Troyal ulular. Helen'yi arr ve yle der ona (l. III, 162 vd.): Buraya, yanma gel kzm, otur yle, gr bak ite, eski kocan, hsm akraban, dostlarn. Bence sulu sen deilsin tanrlar asl, onlar yd bama kan alatan sava... Bu birka sz Priamos'u nitelemeye yeter. Uygardr, akll ve yetkindir, hibir fke, gide rek hibir ac bile glge drmez insanca ol gunluuna. Hektor Akhilleus'la savaa gir mek zereyken oluna kulenin stnden ses lenip ieri snmasn salk verdiinde ger eki bir gr dile getirir (l. XXII, 38 vd.): Hektor, yavrum, dostlarndan uzak durma yle, eriirsin kaderine, bekleme bu adam, senden ok stndr Peleusolu, o kat yrekli adam alt eder seni. Akhilleus'un elinden can veren br oulla rn sayar ve yle der: Ama sen, Akhilleus'a alt olup lmezsen, halkmz daha abuk unutur bu acy

Bana da ac, u talihsiz babana, bunca acdan bir para akl kalm ihtiyarca. Oullarnn nasl ldrldn anmsar, kzlarnn, gelinlerinin esir olarak gtrle ceklerini, kendisinin de ldrlp leinin k peklere atlacan ngrr. Hektor'un bu szlere, ei Hekabe'nin yalvarmalarna kar n olu surlara snmaynca, donakalr ve sonuna kadar seyreder ikencesini, sonra da hkra hkra alar, toz, toprak stnde yu varlanr, ama ilk tepkisi kendini dar atmak, Akhalara gidip olunun lsn kurtarmak tr. Gitmeye karar verir ve hibir engel alko yamaz onu. Hekabe'nin gitme diye yalvarma larna, hazrlk yapmada ar davranan oul larna bir ihtiyara yakacak biimde serte davranr, yle azarlar onlar (l. XXIV, 218 vd.): Sarayn uursuz kuu musun ne? Gideceim, alkoyamazsn beni, kandramazsn beni ne desen... Hadi abuk olun, dlekler, ba belalar, siz teydiniz keke Hektor leceine, teydiniz hzl gemilerin nnde, topunuz birdenl Sonra da tanrlarn yardmyla Akhilleus'un barakasna varr, grnmeden ieri girer ve Akhilleus'un dizlerine, ellerine sarlarak yle der (l. XXIV, 486 vd.): Tanrsal Akhilleus, getir aklna baban. imdi olmal o da benim yamda, varmtr uursuz ihtiyarln eiine. Belki evresinde komular bugn zer onu, belay savacak kimsesi yoktur yannda. Ama duyar hi olmazsa yaadn senin, gn boyunca sevinir gnlnde, olum dnecek Troya'dan, greceim onu, der. Ve bu szlerle ancak insan sznn yarata bilecei mucizeyi yaratr: Akhilleus'un elik gibi sert, acmak bilmez yrei birden yumuayverir. Gznden yalar boanr, kalkar, ihtiyar elinden tutup kaldrr, kendi babasym gibi kar, avutur, yedirir, iirir ve olu nun lsn kendi eliyle ykayp hazrladktan sonra ona verir. htiyar da acsnn onurlu se vinci inde alr, gtrr onu Troyallara. Hektor qbi Priamos da Anadolulu bir kahraman insandr, Kz, tanr szcs Kassandra

yle seslenir onu grnce (l. XXIV, 703 vd.): Gelin, Troyal erkekler, kadnlar, gelin, gelin, grn Hektor'u, gelin, saken, savatan dnerken o nasl sevinirdiniz nasl, gelin hadi, grn ehrimizin n, Hektor'umuzu, tekmil halkn n gelin, grn. Pfiapos. Boaz kylarnda Lampsakos (Lapseki) ehrinin byk tanrs Priapos Yu nan mitolojisine sonradan girmi ve epey yer etmi tanrsal bir varlktr. Balar, baheleri kem gzlere kar koruyan bu tanrnn en g ze arpan nitelii phallos'u, yani erkeklik uz vuydu. Yamr yumru bir adamck olarak im gelenen Priapos'un phallos'u neredeyse ken disi kadar uzun ve yukarya doru kvrk ola rak gsterilirdi. Bununla bereketi simgeler ve bitkilere eriilecek bir rnek diye dikilirdi. Bu haliyle Priapos Dionysos alayna girmi, gv desi ve tutumuyla Satyrlere, Silenlere benze dii iin bu tanrlara karmtr. Efsane onun tanr Dionysos'Ia tanra Aphrodite'den dog ma olduunu da ileri srerdi. Dionysos ala ynda bir eek stnde canlandrlmas da yle aklanrd: Bir Bakkhos treni srasn da Priapos ok imi ve alayda rastlad Lotis adl bir nympha'ya k olmutu. Gece Bakkhalar uykuya dalnca Lotis'in yanna so kulan Priapos tam muradna ermek zerey ken bir eek anrm, kz uyanm ve kam. Priapos da olduu yerde ve durumda kalakal m, herkese alay konusu olmu. Roma'da efsane Lotis'in yerine Vesta'y koyar, eein anrmas da tanray tehlikede olduunu bil direrek uyarmas iinmi. Vesta bayramnda eeklerin iek elenkleriyle sslenmesi de oradanm. Aphrodite'nin Priapos'u dourmas stne de yle bir masal anlatlyor: Aphrodite Olympos tanrlar arasna gelince gzelliiyle hepsini bylemi, o kadar ki Zeus bile k olup onunla sevimi. Aphrodite gebe kal m, ama Hera doacak ocuk babas gibi gl, anas gibi gzel olur da btn br tanrlarn hakkndan gelir korkusuyla Aphro dite'nin karnna kem gz koymu, ocuun sakat dogmasn salam. Priapos kocaman bir phallos'la dnyaya gelince, tanra olun

dan utanm, tanrlara gstermemek iin de onu krlarda brakm. Priapos'u obanlar bu lup bytmler ve erkekliine tapnr olmular. Priapos'un bir kr tanrs olmas bu yzdenmi. Baka kaynaklarda Priapos Aphrodite ildi Adonis'in olu olarak gsterilir. Mythos ya zarlarndan Diodoros Priapos'la Osiris'i kar latrr, Lapsekili tannyla Msr tanrs ve onun efsanesi arasnda bir bag kurar: sis kol cas Osiris'in erkeklik uzvunu bulunca onu biri tanr haline sokmu, bu tanr da Priapos, mu. Gene Diodoros Priapos'la Hermaphroditos'u bir tutar. Btn bu olgulardan kacak sonu Priapos'un bir Anadolu tanrs olduu ve byle olmakla Adonis, Osiris, Isis, giderek Dionysos ve Aphrodite gibi Yunan mythos'una sonradan girdii sonucu kar. Trkiye mzelerinde Priapos heykelleri oktur. Proitos. Bkz. Abas, Akrisios, Bellerophontes. Proitos Kzlar. Bkz. Melampus. Prokne. Bkz. Aedon. Prokris. Bkz. Kephalos. Prokrustes. Atina ile Megara yolu stnde bulunan bir haydut. Biri kk, biri byk iki yata varm ve gelen, geen yolcular soy duktan sonra uzun boylular kk yataa ya trr, ayaklarn keser, ksalar byk yataa yatrr, ayaklarndan eker, uzatrm. Bu kor kun ekyay Theseus ldrm (Theseus). Prometheus. Prometheus, Titanlar soyundandr: Hesiodos'a gre apetos'la Okeanos kz Klymene'nin oludur. Bu Titan iftinin drt olu olur: Atlas, Menoitios, Prometheus ve Epimetheus. Drdnn de kaderi tyler rperticidir: Zeus, Atlas' dnyann ucuna di kip gk kubbesini omuzlarna ykler, Menoitios'u yldrmla arparak yerin dibine kapa tr, Prometheus'u zincirlerle bir stuna balar ve karacierini bir kartala yedirir, Epimetheus'un bana kadn belasn salar. Neden bu ei grlmedik, olaanst cezalar? apetosogullar Titan soyundan olduklar iin mi? Ha yr. Zeus'un apetosogullarna zel bir hnc vardr, bu hncn asl nedenini de onlara veri len sfatlardan anlyonz: Bu Titanlarn drd

254

da kafa gcnden pay almlardr, akldan yana stndrler ve bu stnlkleriyle vnp Zeus'a kar gelmeye yeltenirler. Akl gcyse Zeus'un tekelindedir, o bu gle ele geir mii ir dnya egemenliini. Bu gc bakasnda grmek dinmez bir fke dourur iinde. Prometheus da bu fkeyi krkler durur: Siv ri akln, gelecei nceden grme gcn Ze us'u aldatmak, kukulandrmak, kk dr mek iin kullanr. Burada Hesiodos'un pek stnde durmad, Aiskhylos'un alabildiine iledii bir temaya k tutmalyz: nc devrimin hazrlanmas. Ad "nceden gren" anlamna gelen Pro metheus khindir ve Gaia, Kronos'a nasl devrileceini haber verdiyse, Prometheus da Zeus'n bir gn tahtndan deceini bilir. Aiskhylos'a gre Prometheus, Klymene'nin deil, baka bir ad Themis (Adalet) olan Gaia'nn oludur. Bu bilgiden edindii stnlkle P'rometheus, Zeus'u srekli bir kukunun bas ks altnda tutar. "Prometheus" tragedyas nn ekseni olan bu tema Hesiodos'ta da sezi lir. Ancak onu gz nnde tutarsak, Mekone olayn gereince anlayabiliriz. "Theogoni,"da (535-560) anlatlan bu efsane etiolojik, yani aklayc bir nitelik tar: Kurban tren lerindeki baz geleneklerin nereden geldiini bildirir; ama bizim iin asl nemi ZeusPrometheus kavgasn bambaka bir motif s tne kurmasdr: Prometheus balangtan beri insanlardan yana gemitir, onlara daya narak Titanlarn cn almak ve Olymposlularn egemenlii yerine insanlarn egemenli sini getirmek emelindedir. Yeni bir devrimin hazrlaycsdr. Zeus'u aldatmakla onu insan lara kar kkrtr. Kurduu dzen tanrlar in kk drcdr. Zeus bile bile alda nr, ama oldu bittiyi nleyemez. Bu onur yarasndan almak iindir ki atei vermez olur nsanlara. Prometheus da tanry bir daha al datr ve atei alp gtrr, insanlara verir. ki kez kk drlen tanrlar tanrs artk kaba kuvvete bavurmak zorundadr: Ei g rlmedik, korkun cezalar salacaktr Prometheus'un bana. Hesiodos'un yksnde Aiskhylos'un Pro meiheus'unu, giderek Goethe'nin verdii Prometheus yorumunun tohumlarn bile bu labliriz: Zeus . aldatlm, nsanlarn gznde

kk drlm, gln olmu bir tanrdr. Egemenlii gerek bir gce dayanmaz, nk akl gc tanrlardan insanlara gemitir. Devrim, nc ve son devrim olmu bitmi tir: nsan kendi gcnn bilincine varr,.. tanrya kar ayaklanmtr. Ona isterse tapar, isterse hie sayar onu, gsz ya da g l olduu oranda tapar ya da hie sayar. Tanr, insann elinde bir oyuncaktr, asl tan r, yani asl yaratc insann kendisidir. Aiskhylos'un "Prometheus"unda yalnz tan rlann rol oynad belirtilir durur. Oysa bu tragedya btn koullar ve sorunlaryla n sanlk dramn yanstr, demitik. Prometheus insann temsilcisidir, iinde rpnd olaylar da gnmzn deyimiyle politik diye nitele nebilecek insan toplumlarna zg olaylardr. Ama Prometheus ne bakmdan insandr ve dram niin insanln dram oluyor? Prometheus atei tanrlardan alm ve in sanlara vermi, tanrlarn kurmu olduu dzene kar geldii iin de zincire vurulmu yaman bir ceza ekmektedir. Mhlanm oldu u kayadan bize seslenip, eylemini, eylemi nin uyandrd tepkiyi, kendini ve karsnda kileri eletirip deerlendirmektedir. Prometheus olayn bugn bir tiyatro yazar ele alsa, karmza bir yarglama sahnesi koyar ve tu tuklusu, tanklar, yarglaryla bir durumay canlandrrd. Biz de rnein Kafka'nn "Du ruma"sn inceler gibi inceleyelim "Zincire Vurulmu Prometheus"u. Anlayna, gn mzn gzyle ancak bu yoldan varabiliriz. Prometheus savunuyor ve ne diyor bu sa vunmada? ki kavram stnde durup direni yor, deer olarak benimsedii iki kavram: Bi lin ve zgrlk. Bilin ve zgrlk insana z g deimez deerler olarak her zaman ve uygar her toplumda benimsenegelmili Bunlar savunurken Prometheus bugn de bir sann durumada bavuraca kanl la maya bavuruyor: Ne yaptrma, diyor, bile bile yaptm. Eyleminin uzun bir dnme ve tartma sonucu .bilinli ve istemli bir eylem olduunu ileri srerek, bu eylemin su olarak yorumlanmasndan doacak btn tepkilin sonuna kadar katlanmaya hazr olduunu bil diliyor. Bu bilin hem gurur, hem bir katlan mi duygusu douruyor inde. u szlerle di le getiriyor duygularn

Ama ben biliyordum bama gelecek olan: Bile bile, isteye isteye su iledim. Bana gelince, ben bu ileme katlanacam. ilesine katlanamayp, lmeyi zleyen o'ya Prometheus yle der: Benim aclarma hi katlanamazdn demek! Kader lmeme de izin vermiyor benim: Yalnz lm kurtarabilirdi beni, oysa benim ikencelerimin sonu yok Zeus tahtndan dmedike. Hibir umuda yer vermeden dnce ve davrannda direnen Prometheus'un bu bi linli tutumunu bakalar anlamaz ve gurur ya da kibir diye nitelerler. Koro yle der: Szn saknmyorsun, bana gelen boyun edirmiyor sana. Okeanos da yle: yine de uslanm deilsin, diretiyorsun, dertlerine dert katmaktan korkmuyorsun. Benden t dinlersen, dikine gitme. "Szn saknmyorsun" diye evirdiimiz Yunan "aan eleutherostomeis" deyimi, "di lin fazla zgr" anlamna gelir. Prometheus'a bilinci zgrlk salamaktadr. Dramn z de bu zgrlk-kle sorunudur. Onun asl nemini de biz ancak tragedyann yazld a gz nnde tutmakla anlayabiliriz. V. yzyl Atina'snda klelik de, zorbalk da ya salara uygun canl kurumlard. Prometheus herhangi bir kle gibi "desmotes", yani zinci re vurulmutur; ikencesenin bykl zinci re vurulmu olmasnda deil, bir tanr iken kle durumuna drlp, kleliinin bu ka dar kt koullar iinde gemesindedir. Ne var ki klelii doal ve olaan sayan bir or tamda Zeus-Prometheus ilikisini bir sorun olarak ortaya atmak, yarglarcasna tartmak ve hakkn kleden yana olduunu belirterek, zorbal btn ayrntlaryla eletirip yermek Aiskhylos'un tek bana giritii ve baaryla sonulandrd koca bir itir. Tragedyasna esiz bir deer veren bu sorunu adm adm in celeyebiliriz "Prometheus"ta. Titanlar yenip ynetimi ele aldktan sonra, Zeus bir dzen kurmaya girimitir. Bu d zende kendine krallk tahtn ayrdg halde, br tanrlara da eref paylar, egemenlik alanlar datmtr. Ne var ki btn tanrlar ?5fi

paylarna den alan ynetirken Zeus'un buyruuna uymak zorundadrlar. Piyeste kar mza kan tanrlarn hepsi bu dzeni be nimsemi, Zeus'un buyruklarn isteyerek ya da istemeyerek yerine getirmektedirler. Tek ba kaldran Prometheus'tur. Kavga Zeus'la Prometheus arasndadr ve bir zgrlkklelik kavgasdr. Evreni yneten, tanrlarn ve insanlarn egemeni Zeus zgrdr, pran gaya vurulmu, ssz bir kayalkta sonsuzlua dek ikencelere mahkm, lmsz olduu iin canna kyma zgrlnden de yoksun Prometheus kledir. Ama bakalm gerekten de yle mi? Prometheus'u kayaya akan Kratos (G) yle diyor: Her varlk oktan bir kaderle ykmlenmi, Tanrlarn badr yalnz ykml olmayan: "Zeus'tan bakas zgr deildir". Olaylar da Kratos'un bu szn dorula maktadr: Sert, amansz, insafsz bir zorba gi bi dnyay keyfine gre yneten Zeus her is teini yzde yz gerekletirmektedir. Evren "Prometheus" tragedyasnda Prometheus ve o gibi Zeus'un kurbanlar, Kratos, Bia, Hephaistos'la Hermes gibi Zeus'un uaklar ve Okeanos gibi Zeus'un dalkavuklaryla dol mutur. Gemii yendikten sonra, Zeus bu gn ve yarn da yasalarnn tekeline geirmi e benzer. Oysa gerek tam tersinedir: Ger ekte Zeus kle, Prometheus zgrdr. Bu zgrl Prometheus nasl ele geirmitir? Burada efsaneyi bir yana itip, kendi am zn egemenlik kavgalarna bakabiliriz: Yneti mi ele geirmi nice iktidar sahibi kii ya da partiler vardr ki, karlarna dikilip direnen tek tk dnce sahiplerini susturup yok ede bileceklerini sanrlar, oysa sonu umduklar nn tersine kar: ktidar sahipleri devrilir gi der, dnce sahipleri yener ve kalr. nsan toplumunun bu deimez yasasnn bilincine varan Aiskhylos onu Prometheus diye bir efsanelik kiinin azndan bildiriyor bize dek: Akl gc kaba gten stndr, dnceye gem vurulamaz, zgr dnce tutuklana maz, susturulamaz, alt edilemez, olaylar nasl geliirse gelisin, gelecekte egemenlik kaba kuvvetin deil, zgr dncenindir. Aiskhy los toplumlarn yneliminde, gemi, hal ve

gelecei bu adan eletirerek, bize esiz deerde bir politika dersi veriyor bu tragedyasyla Akl gcnn kaba kuvveti nasl yendi ini adm adm izledikten sonra, akl gc stne kurulan ynetimin akla ve zgr dn ceye saygy elden brakp, ona srt evirince, nasl zayfladn ve devrilmek tehlikesiyle k.r karya geldiini gsteriyor. Zeus btn kurbanlar, uaklar, dalkavuklarna karn bir ocuk gibi zayf ve aresizdir: Onu ykmdan kurtaracak tek kii akl gcnn taycs l'rometheus'tur. Zeus tutuklad dmannn elinde tutukludur aslnda. Efsane, Prometheus'a, gelecei ngren bilici der, agmzsa biliciye inanmaz, ama dnrn akl gcy le gelecei ngrdn, insanla yapt bu hizmete karlk kr iktidarlarn basksna urayp olmadk cezalara arpldn da bi lir. Aiskhylos'un tragedyasn bu adan oku yun, greceksiniz ki amzn dramn yanslr. Bu kadaryla "Prometheus" politik piyesin la kendisidir, ama Aiskhylos politika anlay nn en derinini yanstmakla kalmam, uygar lk deerlerinin ne olduunu kavrayp dile ge tirmekle insanc eserin en zlsn de ver mitir. Atei tanrlardan alp insanlara ver mek ne demektir? Bakalarnn bir efsane ni teliinden teye gtremedikleri bu sembol Aiskhylos insanlk asndan ele alp, uygarl n tarihesini izmek gibi tiyatro eserlerinde eine rastlanmayan g bir ii baarmaktadr. Dncesi gnmzn olaylarn aydnlata cak kadar derine giden bu yazarn sanat usta l da artcdr: Okuyucu dikkat etti mi ki balangta Zeus'un uaklar Prometheus'u kaba gce bavurarak tutukladklar sahnede, Prometheus bir tek sz sylemez: Kayaya a klmasna, zincire vurulmasna ve Kratos'un svp saymalarna sessizce katlanr, ama tragedyann sonunda Zeus'un casusu Hermes'le klelik-zgrlk tartmasnda tanrla r be paralk ettikten sonra, bana saldklar doal belalar bir bir izleyip diliyle canlandrr gzmzn nnde, dnya bana yklp ko ruyla birlikte gmlp yok olana dek konu makta direnir Prometheus. Son szn sy ler ve sonra lr. Kyamet de kopsa son sz zgr dncenindir, demek istiyor Aiskhy los.

Proscrpina. Roma dininde ller lkesi tanras Persephone'nin karkg. Yunan mi tolojisinin etkisi altnda kalmadan nce bir kr tanras olsa gerek. Protesilaos. Troya savanda rol oynayan Tesalyal nder, phiklos'un olu ve Podarkes'in agabeyisidir. Troya savana krk ge miyle katlr, ama Anadolu kysna ayak ba sar basmaz ldrlr. Homeros yle anlatr bu ackl serveni (l. II, 695 vd.): Sonra Phylake'de oturanlar gelir... Eskiden onlar cenki Protesilaos'un buyruundaydlar, kara toprak yuttu imdi Protesilaos'u, yarm kalm bir saray brakt Phylake'de. bir de iki yanan yrtan bir kar. br Akhalardan ok nce atlaynca gemisinden karaya, bir Dardanoslu ldrd onu. Protesilaos'un yeni evlendii kars Laoda meia'ya doyamadan lmesi onun ackl aln yazsdr (Laodameia). Bir efsaneye gre gen kadnn byle vakitsiz dul kalmas kan kocann tanrlara bor olan trenleri yapma dan gerdee girmelerindendir. Proteus. Deniz ihtiyar Proteus, Odysseia'da uzun boylu anlatld gibi, Msr'da Nil rmann azndaki Pharos adasna yerle mi bir tanrdr. Grevi Poseidon'un fok ba lklarna ve br deniz yaratklarna bekilik etmektir. Onun olaanst kiiliini Telemakhos'a Menelaos tanmlar. Troya dn Menelaos Helene ile birlikte Msr'a vardkla rnda uzun bir sre denize almazlar. Bir tan r yollarn balamaktadr, Menelaos bunun kim olduunu ve nasl yola kabileceini renmek iin Proteus'a bavurmak zorunda kalr. Ne var ki denizin tekmil girdisini kts n bilen bu lmsz, pusuya drlmeden srlarn aklamaya yanamaz. Proteus'un k z babasn nasl konumaya zorlayacan yle anlatr Menelaos'a (Od. IV, 400 vd.): Gn dolanp varnca gn ortasna, kar dalgann srtna denizin yalan bilmez ihtiyar, saklanr Zephyros'un karayeli altnda, sonra gider, oyuk maaralara uzanr, Alacal enginde kp sryle yatarlar

gzel deniz tanrasnn yzen ayakl fok balklan, derinlerin eki deniz kokusunu yayarlar ortala. htiyarn tekmil dzenlerini anlataym imdi sana: En nce foklar sayacak o, sonra ayracak onlar beer beer, uzanacak aralarna srdeki oban gibi. Grr grmez siz onun uykuya daldn, ossaat saldrn var gcnzle, ne yaparsa yapsn koyuvermeyin, tutun smsk. Her klta girecek, her biimi alacak, benzeyecek yerde srnen tekmil hayvanlara, su olup akacak, ate olup yakacak, brakmayn sakn, tutun daha sk. Ne zaman dile gelip balarsa konumaya, zoru brakn, zn balarn, sor ona, yiidim, bana bu dertleri ren kim, sor nasl dneceini balkl denizde. Menelaos ve arkadalar bu denizkznn ge tirdii drt fok derisinin altna yatarlar, yeni yzlm bu deriler yle pis kokar ki nere deyse baylacak olurlar, ama dayanrlar ve Proteus foklarnn arasna yatp uykuya dala cakken onu yakalarlar, Proteus aslan, ejder ha, pars, domuz klna girer, fayda verme yince, su olur, aa olur, ama sonunda srla rn aar ve Menelaos'a yolu gsterir. Bu masal tragedya yazar Euripides ve La tin airi Vergilius tarafndan da ilenmitir. Psamathe. (1) Ad kum anlamna gelen Psamathe Nereus kzlarndan biridir. Kendisi ne vurulan Aiakos'la sevimek istemez, bir fok bal klna girer, ama Aiakos gene de ona yanap Phokos'a gebe brakr (Aiakos, Phokos). Phokos vey kardeleri Peleus ve Telamon tarafndan ldrlnce Psamathe Peleus'un srlerine korkun bir kurt saldrtr (Peleus). (2) Linos'un anas, Apollon'un sevgilisi (Linosj. Psykhe. Ruh anlamna gelen Psykhe Latin yazar Apuleius'un "Dnmler" adl eserin de anlatt "Eros'la Psykhe" masalnn kah ramandr. Bir Miletos efsanesine dayanan 2f

bu gzel ve nl masalda sonralar btn dnya folklorunda kullanlacak motif ve te malar grlmekte, masal trnn en eski kaynaklarnn da Anadolu'da bulunduu orta ya kmaktadr. Masaln ayrca simgesel bir anlam da vard: Sevgi ile ruh birbirlerinden ayrlmaz, ama bu birlik ancak birok engelleri yenmek, birok dman gleri alt etmekle gerekleir. Apuleius bu neoplatoncu gr leri ok renkli ve dokunakl bir ykde dile getirmitir. ok uzun olduu iin buraya alamayaca mz Eros'la Psykhe masalnn bir anlatm "Mavi Anadolu" kitabmzda bulunur (Bilgi Yaynevi, 1969, s. 135 vd.). Masal yle zetlenebilir: Psykhe Miletos kralnn kzdr, kz kardein ncs ve en gzelidir, ama gzellii yznden Aphrodite'nin hm na uramtr: Tanra onun tek bana bir daa braklmasn, kendisine koca olacak ej dere varmasn buyurur. Olu Eros'tan da bu dileini yerine getirmesini ister. Ama Eros Psykhe'yi grr grmez ona vurulur, kz bir saraya yerletirip geceleri gizlice yanna gelir. Sevgilisine grnmez, kendisini grmek iin herhangi bir giriimde bulunmamasn da tler. Ama Psykhe dayanamaz, bir gece Eros kanatlarn yaym, uyurken ya kandili ni yakar ve yanna varp ona bakar. Sevgi tanr olduunu grnce elleri titrer ve bir damla kzgn ya Eros'un omzuna damlar. Tanr uyanr uyanmaz sevgilisini brakp gi der. Uzun bir sre birbirlerinden ayr eriyip dururlar. Sonunda Aphrodite ikisine de acr, Psykhe'nin bir sr olmayacak iler yapmas n buyurur. Cinler, periler kza yardm eder ler ve sonunda Psykhe Eros'a, yani can sev giye kavuur. Pterelaos. Perseus soyundan gelme Taphos kral. Mykene tahtn elde etmek iin Elektryon'a kar sefere kar. Kendi oulla ryla Elektryon'un oullan savata birbirlerini ldrrler. Elektryon'un kz Alkmene amca olu Amphitryon'a varmak iin Pterelaos'u ldrmesini art kounca Amphitryon Taphos adasna kar sefere kar. lmszl bir kla bal olan Pterelaos'u Amphtryon'un nasl Komaitho'nun yardmyla ldrd Amphitryon maddesinde anlatlmtr.

Pygmalion. Yalnz Ovidius'un anlatt Pygmalion'la Galateia yks amzda Bernard Shaw'un tiyatro oyunuyla n kazand an burada E. Hamilton'un (lk Tamer evriisi) anlatmyla verilmektedir: "Kyproslu bir heykelci olan Pygmalion, kadnlardan nefret ederdi. Ant imiti: mr boyunca evlenmeyecekti. Sanat yetiyordu kendisine. Gnlerden birinde bir kadn heykeli yapmava karar verdi. Artk bilinaltnn itmesiyle mi yerdi bu karar, yoksa insanlara kusursuz bir kadnn nasl olmas gerektiini mi gstermek lltedi, oras bilinmiyor. Urat, didindi, o za mana kadar yaplm en gzel kadn heykeli ni yapt. Yaptgyla yetinmedi, kerelerce d zeltti heykelini, usta parmaklaryla yeniden, yeniden biimlendirdi. Sonunda da o fildii .rasna tutuluverdi. Hani insan da o heyke li ilk .grte canl bir kadn sanrd; hem yle bir kadn ki, gzellikte ei, benzeri yok... Bir sre, ocuklar oyuncaklanyla nasl oy iarlarsa, Pygmalion da heykeliyle yle oyna d. Ona eit eit elbiseler giydirdi, kk kular, prl prl iekler armaan etti. Gece olunca yatana yatrd onu, pt, koklad. Dlerinde hep onun canlandn grd. Ama sonunda cansz bir eyi sevdiini, o ac gerei anlayverdi. Ak tanras btn bunlar gryor, bu yep yeni ak eidiyle yakndan ilgileniyordu. Mut suz delikanlya yardm etmeye karar verdi. Vens bayram gelmiti. Halk, ak tanras iin kurbanlar kesiyor, her yerde enlikler ya plyor, lenler veriliyor, sevgililer Venus'a yakalyorlard. Pygmalion da ak tanrasnn tapmana giderek yakard ona; karsna, yapt heykele benzeyen bir kz karmasn diledi. Sonra evine dnp fildii sevgilisinin karsna geti. Uzun uzun bakt heykele, ei lip o cansz dudaklarndan pt onu. Anszn irkilerek geri ekildi Pygmalion. pt dudaklar her zamanki gibi souk de ildi, lkt. Bir daha pt; o lk dudaklarn gittike sndn, yumuadn duydu. B yk bir sevinle sarld heykele; Vens, bu b yk ak karlksz brakmam, sevgilisini canlandrmt. yksnn bundan sonras anlatlmam; yalnz sevgililerin evlendii, heykelin (ialalela

adn ald, bir de ocuklar Paphos'un bir ehre isim babas olduu biliniyor". Pygme'ler. Cce denebilecek kadar ksa boylu olan Pygmeler soyunun ad lyada'da geer. Bunlarn Msr'n gneyinde ya da Hindistan'da yaadklar sanlrd. Pygmelerin leylek ya da turna kularna kar sava ma sal konusu olmutur. Nedeni de yle anlat lr: Oinoie adl ok gzel bir Pygme kz tanr alardan Hera'y hi saymazm. Gnn bi rinde evlenmi ve bir ocuk dourmu. ocu un doduu gn Pygmeler kadna ve kocas na armaanlar getirirken Hera Oinoie'yi bir denbire karm ve bir leylek haline getirmi. Kadn da olunu geri almak iin Pygmelere saldrr dururmu. Leylek srleri bu yzden Pygmelerin badman olmu. Homeros dil lere destan olmu bu benzetmede Troyallar Pygmelere saldran turnalarla kyaslar (l. III, 2 vd.): Troyallar yrdler kular gibi, hk turnalar gklere ykselir de hani, kasrgadan, saanak saanak yamurdan kap Okeanos akntlarna doru bara ara uarlarsa nasl, Pygme ccelerine korkun bir sava, lm, yokluk getirerek sava vakti... Pyladcs. Phokis kral Strophios'un olu Pylades Orestes'in en yakn ve sadk arkada dr. Birlikte bymlerdir, Pylades Orestes'e babasnn cn almakta yardm eder. Tauris'e yolculuuna da katlr (Oresres). Pyramus ile Thisbe. Bu ak yksn Ovidus'a uyarak E. Hamilton (lk Tamer evirisi) iyi anlatm, olduu gibi alyoruz: "Bir zamanlar kara dut aacnn yemileri kar gibi beyazd. O dutlar nasl oldu da ans zn renk deitirdi, bilir misiniz? Garip, garip olduu kadar da zc bir ykdr bu, gen cecik iki sevgilinin lmn anlatr: Dou lkelerinin en gzel kz Thisbe ile en yakkl delikanls Pyramus, Semiramis'in l kesi Babylon'da yaarlard; evleri birbirine ylesine yaknd ki, birinin duvar ayn za manda tekinin de duvaryd. Komuluklar Umanla aka evrildi. Evlenmek stediler, an
iha,

neleri, babalar brakmad. Ama ak yasak ta nr m hi? Alevi ne kadar rtlse atei o ka dar yakc olur. Tutuan yrekler sour mu bir daha? Pyramus'la Thisbe'nin evlerini ayran du varda ufack bir delik vard; iki sevgili geceleri o delikten konuabiliyorlard. Karanlkta du daklarn delie dayyor, bir yandan teki ya na pckler gnderiyorlard. Sabaha kadar, afak yldzlar sndrp de gnn ilk klar imenlerdeki iyi kurutuncaya kadar, birbirle rine aklarn fsldyorlard. Sonunda artk bu duruma dayanamaz oldu lar, bir gece kamaya karar verdiler. Ni; nos'un mezar yanndaki bir dut aacnn al tnda buluacaklard. O gn ileri ilerine smad; gne batp da karanlk knce Thisbe evden svt, me zara geldi. Pyramus oralarda yoktu. Gen kz, sevgilisini beklerken anszn bir kkreme duydu. Arkasna baknca ay nda bir dii aslann durduunu grd. Karnn yeni do yurmutu aslan, az kanlyd, besbelli meza rn yanndaki kaynaktan su imeye geliyordu, yle korktu ki Thisbe, hemen kat; ama ka arken de srtndaki rty drd. Aslan geldi, rty paralad, sonra dnp ormana gitti. Bir sre sonra Pyramus grnd. Ne o? Yerde Thisbe'nin rts vard, stelik kan iindeydi. Bir kuku kaplad delikanlnn yre ini, ama Pyramus aslann yerdeki ayak izle rini grnce bu kuku byk bir zntye, anlatlmaz bir yasa dnd. Hep kendinin y zndendi, daha nce gelip Thisbe'sini tehli kelere kar koruyamamt. rty ald eli ne; 'Seni ben ldrdm' dedi. Klcn ekti sonra, dut aacnn yanna gitti, 'Sen de be nim kanm ieceksin imdi' dedi. Klc btn gcyle gsne saplad. Fkran kanlar aataki dutlar kzla boyad.

Aslandan korkup kaan Thisbe, sevgilisini bekletmemek iin mezar bana dnd. Be-, yaz dut aacn arad bulamad; bir kara dut aac vard orada. nce yanldn sand, ama gzleri yerde yatan Pyramus'a iliince bir anda neler olduunu anlad. Sevgilisinin kollarna att kendini, uzun uzun dudaklanndan pt. 'Ben geldim, Pyramus' diye bar d, 'ben geldim, bak, ben, Thisbe'. Pyramus bin glkle gzlerini ap son bir kere bakt Thisbe'ye... Sonra lm geldi, gzkapaklan-' n kapad. Thisbe klc ald eline; 'Benim iin ldr dn kendini' dedi, 'ama ben de cesurum, be nim de iim akla dolu. Ancak lm ayrabi lirdi bizi; oysa imdi o birletirecek'. stnde daha Pyramus'un kan kurumam olan kl la kendi kendini vurdu. Anneleriyle babalar da, tanrlar da acdlar iki sevgiliye. Anneleriyle babalar, llerini yakp kllerini bir kaba koydular. Tanrlar da, onlasn ansn srdrmek iin, btn lkeler de kara dut aalar yetitirdiler". Pyriphlegeton. Bkz. Phlegeton. Pyrrha. Epimetheus'la Pandora'nn kz, Deukalion'un kars (Deukalion). Pyrrhos. Bkz. Neoptolemos. Pytho. Apollon tapnann kurulduu Delphoi'nin eski ad. Pytho airlerce "kayalk" ve "tal" olarak anlr. Bu ad tapnak ve ko rulua ylan Python'un adndan gelmedir. Python. Tanr Apollon'un Parnassos etegindeki bir su banda bulup ldrd ylan. Btn ejderler gibi Python da Toprak Ana' dan dogmadr. Delphoi yresinde bulunan kehanet merkezinin bekisiydi. Apollon Delphoi'ye kendi kehanetini yerletirmeden bu canavar ldrmek zorunda kald (Apollon).

260

R
Rea Silvia. Ilia olarak da anlan Rea Silvia, Roma ehrinin kurucular Romulus ve Remus ikizlerinin anasdr. Aeneas'n soyundan olan Rea'y amcas Amulius ocuk dourmasn nlemek iin Vesta rahibesi yapmt, ama tanr Mars ona yaklam ve nl ikizlere gebe brakmt. Rea'nn ikiz dourmas, Amulius. tarafndan Tiber'e atlmas, Tiber tanrs nn kars oluu ve ikizlerin Roma'y kurmala r hakknda Numitor, Romulus maddelerine baknz. Remus. Romulus'un ikiz kardei. Serven ve lm hakknda Romulus maddesine ba knz. Rhadamanthys. Zeus'la Europe'nin oullarndan biri (Tab. 11). Zeus'la serveni bittikten sonra Europe Girit kralnn kars olur. vey babalar lnce Europe'nin oul larndan Minos tahta kar, Rhadamanthys de Girit'e yasalar verir. Blgesel treleri bir hukuk dzeni iine sokup kaleme ald bile sylenir. Bu yararlndan dolaydr ki, Zeus ona Aiakos ve Minos'la birlikte yeralt yarg ln vermitir (Minos). Rhakios. Mopsos efsanesinde ad geen ki i (Manto, Mopsos). Rheia (veya Rhea). Uranos'la Gaia'dan dogma Rheia, anas Gaia'nn birinci tanr ku anda yaad servenin bir tpksn ikinci kuakta yaar (Tab. 2, 4, 5). Kardei Kronos'a e olur ve onunla nc tanr kua olan Olymposlular retir. Ne var ki Rheia ocuk dourduka Kronos onlar yutar, bu nun nedenini yle anlatr Hesiodos (Theog. 462 vd.):

yardmyla Girit'in Lyktos maarasna sakla nr, orada dourur. Sonra da koca bir ta bezlere sarp Kronos'a verir; tanr bunun bir ta olduunu anlamadan midesine indirir (Kronos). Zeus'un Girit maarasnda nasl byyp Kronos'u ve onun soyundan olan Titanlar alt ettii Zeus ve Titanlar balklar altnda in celenmitir. Rheia'nn Daktyller efsanesinde ad geer, dourmak iin iki eliyle topraa yaslanm da parmak izlerinden Daktylos, ya ni parmak adl cinler tremi. Rheia'nn Ana Tanra'nm bir tpks, ya da baka adla an lan bir benzeri olduu hakknda Kybele mad desine baknz. Rhodope. Bir Efes efsanesinin kahraman dr: Rhodope kendini tanra Artemis'e ada m ve mr boyu kz kalacana yemin et miti. Ne var ki gnn birinde dada kendisi gibi afif bir delikanlya rastlar. kisi birden av lanrken temizliklerine ierleyen Aphrodilo onlar birbirlerine k eder. Dayanamaz, dada seviirler. Artemis, yeminini bozduu iin Rhodope'yi bir pnar haline dntrr, Rhodope'nin kzln yitirdii maarad. akan bu su kz kalmaya ahdetmi Efesli gen kzlar iin bir deneme arac olmutu: Kzlar yeminlerini boyunlarna baladklar bir tablet stne yazar, bu suya girerlerdi, derin olma yan su kzlar yeminlerini tutmadlarsa boyunlarndaki tableti rtecek kadar ykselirdi.

Roma. Roma ehrinin kurucu kahraman s tne kaynaklar birbirini tutmaz. Birine gre Odysseus Kirke ile yaad srada ondan bir ka ocuu olmu, bunlarn biri de Roma ehrine adn veren Romos'mu. Daha gve nilir bir kaynak kurucu olarak Roma adl bir kz gsterir. Aeneas'la Odysseus bir arada Latium kylarna vardklarnda yanlarnda ge tirdikleri Troyal esirler arasnda Roma adl biri varm. Denizlerde srklenmekten bk m, usanm olan bu kz br esirleri gemile Korkuyordu Uranos'un marur torunlarndan biri ri atee vermeye kandrm, bylece yolculuk lmszler arasnda kral olacak diye. sona ermi ve gmenler de Palatinus tepesi Gaia ve Uranos bildirmiti ki ona nin eteine yerleerek ilk Roma ehrinin te ne kadar gller gls de olsa mellerini atmlar. Bundan dolay da Roma kendi oluna yenilmekti kaderi. hem ehrin ad olmu, hem de bir tanra gl bi sayg grm. Bu efsanenin politik neden "Rheia bu duruma ok zlr ve Zeus'u dn lerle kurulduu besbelli. yaya getirmeden nce Uranos'la Gaia'nn

Romulus. Romallar ehirlerinin kurulu ef sanesini masal deil de bir gerekmi gibi gstermeye ve gelitirmeye, impartoriuk ve emperyalizm stne kurulu devletlerine bir arka plan, ok eskilere kadar uzanan bir tarih yaratmak amacyla ok nem verirlerdi. Bu nun iindir ki Romulus-Remus efsanesinde birok gerekler efsaneletirilmi, yerine g re efsaneler de gerekmi gibi gsterilmekte dir. Bu karm iinde gerei masaldan ayr maya uramadan olgular ksaca zetlemek ten baka are yoktur. Efsane Alba kral Numitor'la kardei Amulius arasndaki taht kavgasyla balar: Amulus kral olmaya hak kazanm Numitor'u hapse atar (Numitor), dlsz kalsn diye de kz Rea Silvia'y Vestal, yani Vesta rahibesi yapar (Rea Siluia). Rea gece uykusunda, ya da e meye su almaya gittiinde tanr Mars'n sald rsna urar, gebe kalr. Amcas Amulius onu da bir kuleye kapatp dourduu ikiz ocukla r bir sepetin iinde Tiber nehrine attrr. Su lar kabark olan rmak birden alalr ve be bekleri sg bir yerde brakr. Oraya bir dii kurt gelir, yavrularn yitirmitir, iki ocuu emzirmekten zevk duyar. Sonra da Faustulus adl bir oban yetiir, ocuklar alp kars Acca Larentia'ya gtrr (Faustulus, Acca Larentia). ocuklar byr, glenirler. Gnn birinde Remus Aventinus tepesinde kral Amulius'un srlerini bekleyen obanlara sal drr. obanlar Remus'u tutuklayp kraln nne karrlar, kral onu sorguya eker. Bu olay srasnda orada bulunmayan Romulus Faustulus'un yanna dnnce, obandan na sl bulunduunu renir ve hemen Amuli us'un sarayna koar. Balarnda bulunduu genlerle saray ele geirirler, Amulius'u devi rip yerine Numitor'u koyarlar. Sonra da ikiz ler gidip kendileri bir ehir kurmak zere Alba'dan ayrlrlar. ehrin nerede kurulaca konusunda aralarnda bir tartma kar, falla ra bavururlar, kularn uuundan bir anlam karmaya karar verirler: Remus Aventinus tepesine kar, orada alt akbaba grr, Ro mulus ise Palatinus tepesinde on iki akbaba grr; o kazanmtr, ehrin yerini saptamak ona der. Ama Remus kskndr, Romulus setii yerde sapanla bir snr izip de bu sn r aacak kimsenin ldrleceini syleyince 262

glerek izginin stnden atlar. Romulus d. onu ldrr. Bylece tek bana ynetmen kalnca Romulus kurduu ehri doldurmaya bakar. Capitolium tepesinde bir snak kurar.- Yrede' bulunan btn sulular, hrszlar, katiller, e kyalar orada snmak frsatn bulur. Romu lus da bunlara kral olur. Ama aralarnda ka dn pek azdr. Romulus bir are dnr: Bi bayram enliine komu ahinleri arr, bunlar silahszken kzlarna saldrp onlar ka rrlar. Sabinler silahlaryla bir daha arp maya gelince, Sabin kadnlar babalar ve kardeleriyle kocalar arasna girerek dv melerini nlerler. Bu arada Tarpeia ad altn da anlatlacak bir ihanet olay olur. Romulus yenmi, ehrinin temelini kurmutur. Romu lus tanr Jpiter'e adak adar, efaatini diler. yle olur: Romallarla Sabinler bir konfede rasyon kurarlar, Romulus'la Tatius birlikte hkm srerler, ama sonunda Tatius haince ldrlr. Romulus'un lm hakknda sy lentiler eitlidir: Bir kaynaa gre Roma ehrini . . 754'te kurduktan sonra 33 yl hkm srm, sonra da Mars alannda ordu sunu tefti ederken birden gkler boanm, imekler akm ve kasrga getikten sonra bakmlar ki kral ortada yok. Romallardan biri Romulus'u dnde grdn, kraln tanr olup gklere utuunu, Quirinus adn aldn bildirmi Romallara. Bundan byle de Romallar Romulus'a Gjuirinus diye tapn mlar ve Quirialis tepesinde byk bir tap nan kurmular. Baka bir kaynaa gre Romulus'un lm hi de yle parlak olma m, zorbalndan bkm olan senatrler ka srgay frsat bilerek kral ldrmler ve Quirinus ve d masaln da halk kandrmak iin uydurmular. Rutuller. Latium'un yerlisi saylan bir boy. Aeneas talya'ya ayak bastnda Rutuller, nderleri Turnus'un komutanlnda ona kar koymular, gmen Troyallann Latium'a yerlemesini nlemeye almlar (Aeneas, Tumus). Rzgrlar. Efsanede drt byk rzgrn ad geer, bunlar Notos (Lodos), Boreas (Poyraz), Zephyros ve Euros'tur. Grld gibi Notos ve Boreas rzgrlar adlarn biraz

deiiklikle bizim poyraz ve lodosa vermiler- Euros'la Notos ve uluyan Zephyur., ve koca dalgalarla ak gkten kopan dir. Ne var ki bunlarn dorultusunda 45 deBoreas, recelik bir kayma olmu, Notos'a bugn kbestiler drt bir yandan boua boua. le Koreas'a yldz denilmitir. Zephyros bat Hom., Odysseia, X, 19 vd.: Aiolos Odysserzgr, yani bizim karayel'dir. Euros ise dous'a btn rzgrlann kapal olduu bir tulum dou rzgr yani keileme. Bu rzgrlar Yu verir: nan iirinde, zellikle Odysseia'da ok nem li bir rol oynar. zgn ve renkli kiilikleri varYzd dokuz yanda bir srn derisini, bir dr Bunu aklamak iin aada biri Hesiotulum yapt, dos, br ikisi Homeros'tan iir paras balad tulumun iine azgn yellerin veriyoruz: yollarn, nk Kronos olu yellerin yneticisi Hesiodos, Theog, 378: yapmt onu, afak tanra Astraios'la birleip diledii yeli durdurur, diledii yeli salard. cokun yrekli rzgrlar dourdu, Parlayan gm bir sicimle balad bu gkleri artan Zephyros'u, tulumu azgn esili Boreas' ve Notos'u. koca karnl geminin dibine, smsk, Homeros, Odysseia, V, 291: Poseidon Y en ufak bir yel bile dar szamazd. z Yanklardan dnerken Odysseus'un PhaiSonra sald ardmzdan bir Zephyros yeli, ,k toprana yaklatn grr, bana bir be ama varamadk o ara lgnl yznden adamlarnn, la salar: ve perian olduk, lecektik neredeyse. ... Yd bulutlar st ste biranda allak bullak etti denizi, zdler tulumu, frlad dar tekmil l yabasn tutuyordu elinde, rzgarlar. salverdi eitli yellerin kasrgalarn tekmil, kopan frtna srd bizi ak denize, topra, denizi kaplad bulutlarla, ok uzaklara srd baba toprandan. karanlk boand gklerden.

s
Sabazos. Sabazios ok eski Phrygial bir tanrdr. Sonralar Yunan dnyasnca da be nimsenmi ve cokulu klt Dionysos'unkine benzedii iin Dionysos'la bir tutulmutur. Ef saneye gre Zeus bir ylan biimine girmi, Persephone'ye yaklam ve Sabazios'u yle retmitir. Ylan bu tanrnn mysterlerinde nemli bir rol oynar, tanrnn kendisi de ylan biimine girermi, o biimde Asyal bir nympha ile birleerek dller retmi. Sabazi os insanlara kzlerini evcilletirmek ve saba na komak fikrini vermi, baz imgelerinde bann kz boynuzlaryla gsterilmesi de ondanm. Yunan pantheon'una sonradan girme olduu iin efsanelerde ad pek ge mez. Mysterleri stne de bilgilerimiz azdr (Dionysos). Sagaritis. Ovidius'un anlatmna gre Sagaritis Attis efsanesinde rol oynayan bir aa pe risidir. Attis, tanra Kybele'ye afif kalacana sz verdii halde bu nympha ile birleir, Kybele de fkesinden Sagaritis'in iinde yaa d aac keser, bylece nympha'nn yaam zn kuatur, Attis'i de ldrtr (Kybele). Salmakis. Nice nice efsaneler vard ki, kay naklarnn Anadolu'da bulunduunu kimse bilmez. Bu masallara sahne olan yerler efsa ne kitaplarnda btn renk ve izgi zellikle riyle anlatlmtr, masal okurken onlar g zmzle grr gibi oluruz. Ama hayal gzy le grdmz bu manzaralar gerek dnya mzda aramaya pek koyulmayz. Oysa, ma sal, iinde doduu dekora ne kadar baly sa, dekor da kaynak olduu masaln anlma s, anlatlmasyla canlanr ve asl kiiliini ondan alr. Salmakis efsanesi iin de bu byledir. lk adan bu yana birok sanatnn iirine, res mine, heykeline konu olan bu masal bugn k erevesine yerletirdiniz mi, masal gere in verdii anlamla derinlik kazanr, masala sahne olan yer de zamann ak iinde sanki duralar, lmszlesin Bodrum'un hemen yannda, deniz kysn da, bir zamanlar "Salmakis" denilen, bugn 264

"Bardak" diye anlan bir tatl su kayna vardr. ecekleri suyun az kireli olmasna nem veren Bodrum'lular sularn ya deniz den kaykla, ya karadan eekle bu Bardak kaynandan getirirler. Su, kynn iki adm tesindeki bir kayadan denize akar. Bardak iki, yz metre geniliinde bir kumsaldr, karadan yana kayal, uurumlu bir da amfiteatryla evrilidir. Bardak'da gkten dme bir cennet par as gibi kck, berrak bir gl varm. Mer sin ve yabani sakz aalar bu gle yeil bir elenk olurlarm. Bu gzel glde Salmakis adl bir su perisi yaarm, Salmakis, tanra Artemis'in buyruunda bir dag ya da orman perisi olmadndan, avclk etmez, yani za vall hayvancklar ldrmezdi; onun iin de elinde ok ve yay tamazd. i gc gln yemyeil sularnda rpnp ykanmak, rl plak cmb etmekti. Uzun salarn gl k ysnda biten mersin aacndan yapt tarak larla tarard. Salarn tararken kck gl den baka aynas yoktu. Salmakis bu aynaya baktka kendi gzelliine aakalr, gln gneli yamalarda mlatrd. Hep gle dalar, ykanr kar, kendi kendine trk syleye rek, yamataki dag ieklerini toplar, sana takar, boynuna ve kollarna dolard. Suya dal d zaman su olur, akar, taknd ieklerle dada gezerken dag yamacnn can olur, akalara karr, trks de salman dallarn yaprak fslts haline gelirdi. Bir gn Salmakis gl kysnda iek toplar ken gzel bir delikanl grm. Delikanlnn ad Hermaphroditos'tu. Bardak dzlnn bir yannda tanr Hermes'in tapna, te ya nnda bir Aphrodite tapna varm. ki tanr sevimiler, Aphrodite gebe kalm ve nur to pu gibi bir olan dourmu. Babasnn ve anasnn adlarn birletirerek Hermaphroditos adn takmlar ona. On be yana varn ca gen yerinde duramam, ban alp yer yzn gezmeye, grmeye km. Yolu Sal makis glnn nne dm. Krpe delikanly grnce Salmakis'in gn l sevgiyle harlam. San ban yle bir dzeltmi, gzelliiyle delikanlnn gnln bylemeyi tanrlardan yalvarp, Hermaphroditos'un yanna varm ve: "Sen bir tanr m sn, deil misin? Tanrysan, sevgi tanrs

Eros'un kendisinin herhalde" demi, "ne mutlu seni douran anaya, seni emziren stnineye! Kz kardelerin de seni grmekle se vinirler. Annen, stninen, kardelerin mutlu, ama gelin olarak sana varan kz onlardan yz kere, bin kere daha mutlu. Nice zevkler tadacaktr o! Bugne dein evlenmedinse, gel bir ize varalm; yok, bir gelinle gerdee girdinse, yine de sevielim urackta, duyaca mz zevk hrszlama bir zevk olsun". Salmakis byle demi. Ama ocukluk a ndan yeni km olan Hermaphroditos e kingen, sklgan bir genti. O ana kadar byle eyleri hi aklndan geirmemiti. Yanaklar utanla kzard. "Git oradan!" diye te drtt peri kzn. Salmakis, ii acyla burkularak, bir alnn ardna ekilip gizlendi. Kendini ssz yerde yapayalnz bilen gen nce ayan suda alkalad, sonra soyundu, rlplak g le dald. Dibi grnen serin suda bir fildii heykel gi bi yzyordu. Peri kznn gzleri arzu ateiy le yanp akt. "Artk benimsin!" diye bir se vin l sald ve knndan syrlan bir kl gibi plak ve parlak gvdesiyle gle atlad. Hermaphroditos'u elleri, kollar, bacaklaryla sarmi, actrcasna kavramt. Dudaklarn dudaklarna kenetlemiti. Nasl ylan, pene line dt kartala bklm bklm dolanr d, nasl denizin dibinde ahtapot, dokunalaryla tuttuu bal frl frl kavrarsa, Salmakis de delikanly yle sarp barna basyor, d ne dne suyun dibine ekiyordu. Hermaphroditos kurtulaym die rpnrken, peri kz, tanrlara seslenmi, "Size yal varrm, ikimizi birbirimize kavuturun!" diye yakarm. Tanrlar dileini yerine getirmiler: Kzla erkein iki gvdesini bir tek gvdede birletirmiler, yle ki, o gvde ne erkek, ne dii, ayn zamanda hem erkek, hem dii ol mu. Batda "hnsa" anlamna gelen "hermafrodit" sz ite bu efsaneden gelir. Bugn Bardak'da Kaplankaya denilen yksek bir tepe vardr. Hermes ve Aphrodile'nin tapnaklar olsa olsa bu tepenin zerin de olabilirdi. Tepenin denize inen yamacnda dikilitalara, antlara, dolmenlere benzeyen dev kayalar ykselir. Bu dik doruklarn ara snda yer yer yeil kadife gibi imen paralar gverir. Denize varnca, kimi kumsalla, kimi

cilal talarla evrili berrak, tabii havuzlar vardr. Talar bu havuzlar kemerler ve kpr cklerle aarlar; talarn altndan denize girer ve irili ufakl be, alt havuzu dolarlar. Sal makis gl bu havuzlar olsa gerek. Bu efsane nasl dodu, neden dodu? diye soracak olursak, ilka masalclar Salmakis glnn suyunda gevetici, erkeklik gcn azaltc bir zellik vard da ondan diye karlk verirler. Belki yalan, belki gerek, bilemiyo ruz. Masalda gerek aranmaz ki, iirinin tad na vanlr yalnz. Salmoneus. Deukalion'la Pyrrha'nn so yundan Aiolos'la Enarete'nin olu (Tab. 20, 22). Genlii Tesalya'da geen Salmoneus gneybat Yunanistan'da Elis'e yerlemi ve Salmone diye bir ehir kurmu. lk kars Alkl dike'den Tyro adl bir kz olmu, kars lnce de Sidero ile evlenmi. Sidero vey kz Tyro'ya eziyet etmi (Tyro). Salmoneus kendini beenmi, haddini bil mez bir adamm. Zeus'la boy lmeyekalkm, tanr gibi gk grletecegim diye tunla dedii bir yol am, stnden demir tekerlekli bir araba geirmi, araba ar zin cirler srklyormu arkasndan. Bylece g rlt patrtyla giderken bir yandan da imek niyetine yanan eraglar salyormu saa, so la. Zeus bu lszle ierlemi, gkten yadrd yldrmla hem Salmoneus ve ara basn, hem de Salmone kentini yakp yok et mi. Sangarios. Sangarios, Sakarya rmann Yunanca addr. Btn rmaklar gibi o da Okeanos'la Tethys'in olu saylr. Troya kra liesi Hekabe onun kzym derlerdi. Sangarios'un ad birok efsanelere karmtr, en nl ve nemlisi tanra Kybete ile ilgili kz Nana ve Agdistis efsanesidir. Sarpedon. (1) Bellerophontes'in kz Laodameia'nn koynuna tanr Zeus girer, bu bi lemeden de Sarpedon doar (Tab. 25). Sar pedon llyada'da Troya sava ortaklarnn en nls, en insandr, onun dram I lek tor'unkinden aa kalmaz. Bu Zeus olu bu, bir kar gtmeden, srf Anadolu topraklarn saldrya kar korumak iin gelmitir ta uzak Iykia'dan, tanr Apollon'un ynettii k ol

kesinden. Sarpedon'un gc hi gevemez, Troyallarn yldgt olur da Lykial yiitlerin yrei tam bir bilin ve yurtseverlik akyla arpar llyada destan boyunca. Hektor'a bile kp yol gsterdii grlr byk Sarpe don'un (l. V, 4 7 2 vd.): Nereye gitti senin eski gcn? Ordusuz, yardmcsz koruyacaktn ehri hani kaynlarnla, kardelerinle tek bana? Ama imdi gremiyorum onlarn hibirini, sinmiler aslan karsnda kpekler gibi, Biz nasl dvyoruz, baksana bize, biz ki yardmcnzdan baka bir ey deiliz. Ben ta uzaklardan geldim yardma, anaforlu Ksanthos'tan geldim, uzak Lykia'dan. Sevgili karm, yavrumu kodum orada, yoksullarn gz dikecei bir sr mal, mlk kodum: Savaa sryorum Lykiallar gene de, kendim de en ndeyim ite bak. Oysa Akhalann alp gtrecei bir eyim de yok. Byleyken yerinde saymaktasn sen, karlarn korumalar iin, br ordulara bile buyuramyorsun kar koymay. Smsk bir aa dp, yem olacaksn dmana. Dman yerle bir edecek dzenli ilinizi. Sen gece, gndz yormalsn kafan, nl yardmclarn nderlerine drt bucakta yalvarmaksn dayanmalar iin ylmadan. Byle kar koyabilirsin ac gnlere. Sarpedon t vermekle de kalmaz, Akha lann kurduu duvara saldrda en bata gelir, eylemiyle, kafasyla nderdir. yle denir Il yada'da (l. XII, 2 8 9 vd.): Ama akll Zeus, Argoslularm stne olu Sarpedon 'u salmasayd, ne Troyallar, ne de nl Hektor kaplar kramaz, duvar yaramazd. Kvrk boynuzlu kzlerin stne atlan bir aslan gibi sald onu. Kralln, nderliin yasalarn bilir Sarpe don, yle dnr kendisine verilen yetkiler ve bunlarn ykledii devler stne (l. XII, 3 1 0 vd.): Glaukos, Lykia'da neden ok sayarlar bizi, neden oturturlar bizi ba keye,

neden etlerle, dopdolu taslarla arlarlar, neden bakarlar bize tanrtymz gibi, ulu Ksanthos kylarnda neden geni topraklarmz var,\ hem ba olmaya, hem buday olmaya elverili? yleyse burada bizim devimiz ne, Lykiallarn n sralarnda savamak deil mi? Ey can yoldam benim savatan kamann sonu ne, yalanmadan, lmsz yaamak m? Bunu bilseydim, ne kendim savardm en

nde,
ne de seni yollardm erlere n veren savaa, neylersin, lm tanralar gzler yolumuzu, bir lml kaamaz onlardan, kurtulamaz. Hadi gidelim, grelim, bakalm, biz mi dmana n veririz, yoksa dman m n verir bize? Bu tanr olu halktan bir insan gibi konuur, Jlyada'da demokrasi ilkelerine - ki bu ilkeler daha yoktu ortada - onun kadar inanm, onun kadar sorumlu bir kii daha gsterilemez. Gn gelir ki Sarpedon Akhilleus'un arkada Patroklos'la boy lmek zorunda kalr. Bu savan kendisi iin son sava olduunu sezer gibidir, gene de kkrtr yoldalarn sa-i vamaya (l. XVI, 422 vd.): Ayp size, Lykiallar, nereye kaarsnz byle? Yiitlii gstermenin ite tam sras. Ben kendim kacam bu adamn karsna, bakalm burada Troyallar kesip bien kim, kim bunca ktlk eden adam? Birok soylu yiitlerin dizlerini zd o. ite o srada Zeus karr iin iine, karr da ne olur, kendinden gl Kader'e boyun emek sevgili olunun lmne seyirci kal mak zorundadr. yle bir konuma geer kars Hera ile arasnda (l. XVI, 4 3 3 vd.): ok yazk, insanlar arasnda en sevdiim Sarpedon 'al Menoitiosolu Patroklos'un elinden lmek onun kaderi. imde yreim bir o yana gider, bir bu yana, gzya dktren savatan geri alp onu,

karp braksam m Lykia'nn semiz toprana, yoksa braksam lsn m Menoitiosolunun elinden? Bunun zerine bir sr gevezelik eder Ana dolu dman Hera, demagoji yapar sizin an layacanz, hi olur muymu adam kar mak, sonra br tanrlar da karmak ister mi oullarn, sonu neye varrm bu iin. Zets'un yrei szlar, yas imar diye kan dam lalar aktr yeryzne. Sarpedon can verir, son deminde grevi Glaukos'a geer (Glaukos) ve lr. Zeus tanrnn tek yapabildii o lu Lykial Apollon'u armak, ona Sarpedon'un lsn yurduna gtrmesini buyur maktr (l. XVI, 668 vd.):

rin dogmasna yol amaktadr (Minotauros, Theseus). Saturnus. talya'nn en eski tanrlarndan biri, sonradan Yunan-Kronos'uyla bir tutul du. Efsanesi yledir: upiter (yani Zeus) onu tahtndan atp Olympos'tan kovunca Satur nus ilerde Roma'nm kurulaca yere gelmi ve Capitolium tepesinde Saturnia diye surla evrili bir yerleme yeri kurmu. Orada onu kendisinden daha eski bir tanr, yani anus karlam. O ag Latium blgesinde altn ag diye anlrd. Saturnus yerli halka tarm ve bacl retmi, bolluk ve mutluluk iin de yaamalarn salam. airlerin anlatmak, vmekle bitiremedikleri Saturnus ann an sna Roma'da Saturnales denilen bayramlar kutlanr, aralk ay ve yl sonuna rastlayan bu enliklerde halk hibir snr ve l tanma/, snflar birbirlerine karr, yle ki klele efendilerine buyurur, soylular klelerine lu met ederlermi. mparatorluk dneminde Saturnus yalnz Kronos'la bir tutulmam, Afrika ile ilikiler sonucunda Kartaca'nn byk tanrs Baal'i de kiiliinde simgeler olumutur.

Seugili Phoibos, hadi git imdi, al gtr Sarpedon'u karg yamurunun altndan, sil gvdesinden kara kan, gtr uzaklara, rman sularnda onu yka. Tanr merhemi sr gvdesine, tanrsal rubalar giydir. Hzl klavuzlara ver, gtrsnler Sarpedon 'u, ver ikiz tanrlara, Uyku'yla Olm'n eline, abuk gtrp braksnlar semiz Lykia Hesiodos'un Theogonia'da "Soylar efsane toprana, si" diye dile getirdii alar efsanesi Ovldikardeleri, akrabalar onu orada gmer, us'a "Deiimler" adl kitabnn en gzel iir br mezara, yazl tan altna. lerinden birini esinlemitir. Bu paray aa lmllere gsterilecek sayg ite bu. da veriyoruz (ev. . Z. Eyuboglu): Apollon babasnn dediini yapar. Bir daha lkin altn a km ortaya. da sz edilmez Sarpedon'un lyada'da. Ne ac ekme varm, ne alma, ne de (2) Zeus'la Europe'nin olu. Minos ve Rhayasalar, damanthys'in kardei Sarpedon'la (Tab. 11) dorulukla, ballkla kendiliinden yrtrm ilerini insanlar. yukarda ad geen yiit arasnda nasl bir bag Bulunmuyordu korkudan, cezadan bir z, olduu mitograflarca tartma konusudur. Bir okunmuyordu tun zerine kazlm efsaneye gre, Sarpedon krall Minos'un korkutan elinden almak istemi, ya da Minos'la ikisi szler de. ayn delikanlya gnl vermiler (Miletos) ve Titremezdi zavall halk korkudan onun iindir ki Sarpedon Girit'ten Anadolu yarglarn nnde, kylarna srlm. Orada Miletos'la birlikte yaar giderdi onlarn yardmna Miletos ehrini kurmu. Mitograflarn iinden bavurmadan Daha kesilmemiti dalardan amlar, kamadklar bu sorun Lykia-Karia ve Girit indirilmemiti prl prl sulara, arasndaki sk balant gz nnde tutulursa yabanc lkeleri grmek iin. zmlenebilir. Bu isim ve efsaneden de belli Bilmiyordu lmller ki Sarpedon Ege deniz uygarlna zg bir yaadklar kylardan bakasn, kiidir, bu uygarlksa hem Yunanistan'n ya ller evrilmemiti derin hendeklinle, bancs, hem ondan stn olduu iindir ki, yokmu kllar, tulgalar yadrganmakla ve Minotauros gibi efsaneledayanmakszn ordulara, gvenlik iinde

gnlnce yayordu uluslar. Glk karmadan, el srlmeden, yarlp eilmeden saban demiriyle toprak veriyordu btn rnlerini kendiliinden. Sevin, kvan iindeydi yaratklar yer yorulmadan azk verdiinden. Toplarlard kocayemileri, da ileklerini, kaln dallarda aslan dutlar, kzlcklar. Palamutlar dklrd kocaman lupiter aalarndan. Onsuz, sonsuz bir bahard, okard Zephyros'un sessiz sessiz esen tatl, lk soluklu yelleri yeni am tohumsuz iekleri. rnler saard ekilmemi toprak, ar baaklarla aaryordu srlmemi tarlalar. rmaklar akyordu kvrm kvrm stten, tatl tanrlk besinlerden rmaklar, damlyordu altn sars ballar sresiz yeil kalan aalardan szlyordu. Atlnca karanlk Tartaros'a Saturnus, girmi Jpiter'in buyruuna evren, balam altndan dk, keskin parltl tuntan deerli gmn a. Satyrler. Satyrler ve Silenler doay simge leyen cinlerdir. Dionysos alaynda yer alrlar. Gvdelerinin belden st insan, belden aa s ise t ya da teke biimindedir. Uzun ve dol gun bir kuyruklar vardr, ayaklar at trna biiminde, erkeklik uzuvlarysa dolgun ve kal kktr. Krlarda dolar ve Mainadlarn, nymphalarn peine taklrlar. Hayvanca duygula rnn yanks yzlerinde de grlr. Satyrler daha ok plastik sanatlarda ve resimlerde canlandrlmm Efsanelerde pek bir rol oy namazlar. Marsyas bir Satyr'di (Silenler). Seirenler (Sirenler). Seirenler (adlar Bat dillerine Siren diye gemitir) Yunan mitoloji sinin uydurduu efsanelik yaratklar arasnda gnmze dek tutunan ve baka mitolojilerin etkisi altnda karma, deiime urayan denizkzlardr. lkin Odysseia'da sz geen Seirenler kadn gvdeli, ku kanatl ve gzel sesli olarak tanmlanr. Sonradan ortaan yaratt ve zellikle kuzey folklorunda gr len figrlerin etkisiyle Sirenler kanatl olmak tan km ve yar insan, yar balk biiminde denizkzlar diye canlandrlmtr. Bugn de Siren ya da denizkz deyince, belden yukar268

s kadn, belden aas pullu pullu ve yzgeli olan yaratklar akla gelir. Ne var ki bu imge Yunan mythos'una bsbtn yabancdr, Seiren figrnn aada verilen metinden de anlalaca gibi, balkla hibir ilikisi yoktur. Kirke Odysseus'u uurlamadan nce yolda ne gibi tehlikelerle karlacagm kendisine bil dirir (Od. XII, 39 vd.): Seirenlere varacaksn sen en nce, onlar byler yaknlarna gelen btn insanlar, kim yaklarsa bilmeden ve dinlerse onlar, yand, bir daha evinde onu ne kars karlar, ne ocuklar. Seirenler onu ayrda nlayan ezgileriyle byler, ayrn evresinde kemikler vardr, bek bek, bunlar kemikleridir etleri ryen insanlarn, bzk bzk durur kemiklerin stnde deriler. Durma orada, yr, arkadalarnn da tka kulaklarn, tatl balmumuyla tka ki, onlarn sesini dinlemesinler, istersen dinle sen, ama balasnlar ayakta seni, hzl geminin iinde iplerle balasnlar kollarndan, bacaklarndan orta diree, ondan sonra dinle Seirenler! doya doya. yle olur, Odysseus Klrke'nin dediini ya par ve Seirenlerin nnden geerken bal olduu yelken direinden kopmay nasl arzu ladn anlatr bize, ama Seirenlerin sesinden baka biimlerine degin bir ey sylemez. br Yunan mythos yazarlarnn Seirenleri uzun uzadya tanmlamalar erken alardan beri vazo resimlerinde ok byk bir yer tut malarndan ileri gelir. Mitograflar genellikle Seirenlerin rmak tanr Akheloos'un kzlar olduunu kabul ederler, anas Musalardan biriymi, Melpomene ya da Terpsikhore. iki, drt ya da kz karde olduklar sylenir, adlar da verilir. Yaman arkc, hatta algc olduklar, bir trio yapp, birinin lyra, brnn flt ald, ncsnn de ezgi syledii efsanelerde sz konusudur. Odysseus'tan baka Argonautlarn da Sei renlerin nnden getii, ama o srada Or-

Ipheus'un denlzkzlarnkinden daha gzel bir ezgl tutturduu iin arkadalarn Seirenlere kavumak isteinden vazgeirdii de anlatlr. Ovidius'a gre Seirenler bir zamanlar ku kanatl deil de, herkes gibi kzlarm, Persephone'nin arkadalarym. Ama Persephone Hades tarafndan kanrlnca ne yapp yapp ona yetimek iin kanat brakmlar ve yerde, gkte arkadalarn aramaya koyulmular. Daha baka yazarlar bu niteliklerinin bir tanr cezas olduunu ileri srerler. Kaynaklar ne olursa olsun Yunan mythos'unda Seirenlerin Harpyalara benzedikleri, onlarn bir baka t rn simgeledikleri aktr. Seirenler efsanesinin bir gerekle ilikisi olup olmad zamanmzn bilgin ve gezginle rini ilgilendirmitir. Bu masala simgesel bir anlam vermek isteyenler de olmutur. Doa dan gelen bir arya dayanamayp kendini lme atan erkek motifi nice nice iir ve ma sallara konu olmu, Heine'nin "Lorelefna karlk bizde Melih Cevdet Anday'n "Kollar Bal Odiseus" iiri akla gelir. Bu uzun iirin son blm dorudan doruya Seirenlere. degindir, bu byl ezginin bambaka yn den, air ynnden bir yorumunu verir: Krekiler hasatsz denizi kprttler kreklerimle, tez yryt gemi gn batarken ulat Sirenlerin adasna, yreim kopacak gibiydi, kanatlanp uacak gibiydi, ama Sirenlerin izi bile yoktu ortada. Yalnz bir ezgi, ta derinden, ta ierimden gelen bir ezgi balad yava yava ykselmeye; o yabans, o byl trkleri ben sylyordum sar gemicilere, yalnz ben duyuyordum Sirenleri. Kirke, bilge tanra, selam sana! Sa salim getim kendimi. Selene. Selene Ay'n simgesidir. Hyperion'la Theia'nn kz, Gne tanr Helios'la afak tanra Eos'un kardeidir (Tab. 8). ki atn ektii gm tekerlekli bir araba stn de gkleri dolaan gzel bir kadn olarak can landrlr, birok sevgilileri olduu anlatlr: Zeus'la birlemi ve ondan Pandia adl bir kz dourmu, Arkadya'da tanr Pan'la sevimi, I'.m da o. bir beya/ kz srs armaan

etmi. Ama en nl .k Beparmak dalar nn oban Endymion'dur. Endymion'dan elli kz olduu bir efsanede anlatlr (Endymion). Artemis'le ilikileri iin Artemis maddesini' baknz. Semele. Kadmos'la Harmonia'nn evlenme sinden drt kz doar: no, Autonoe, Agaue ve Semele (Tab. 18). Zeus Semele'ye ak olur, ama kars Hera onu kskanr; ihtiyar bir stnine ekline girerek yanna gelir ve Seme le'ye, "Zeus'a yalvar da sana kendini tanr Olarak btn grkemiyle gstersin" der. Se mele kanarak Zeus'tan bunu ister. Zeus da imek ve yldrmlarla kendisini gsterince Semele yanar; yanarken de karnndaki yedi aylk ocuu, Zeus'un olu Bakkhos'u d rr, Zeus ocuu kurtarr, baldrnn iine saklar. Vakti gelince Bakkhos, ya da Diony sos adyla anlan tanr Zeus'un baldrndan yeniden doar (Dionysos). Semiramis. Babil kraliesi Semiramis'in y ksn nl mitograflardan Sicilyal Diodoros anlatmtr. Suriye'de Askalon yresinde bir gl varm, bu glde Derketo adnda kadin yzl, balk gvdeli bir tanra yaarm.| Aphrodite bu tanraya kzm ve onu blgenin obanlarndan birine k etmi. Derketo nur topu gibi bir ocuk dourmu, ama bir erkekle birletiine ierledii iin oban l drm, dourduu kz ocuu da brakarak glne dalm. Bebei ak gvercinler mand ralardan ardklar st ve peynirle beslemiler adna da bunun iin Semiramis, yani Suriye dilinde "gvercinlerden gelme" denmi. Semiramis byyp gzel bir gen kz ol mu. Gnn birinde kraln khyas mandra lan geziyormu ki, kz grm, beenmi ve kendine kar olarak Ninive'ye gtrm. Se miramis gzel olduu kadar da akllym, ko casna her iinde yardm ediyor, ylesine ye rinde tler veriyormu ki adam her iimle baarl oluyormu. O srada Babil kral Ninos Baktriana lkesine kar sava am, byk bir orduyla saldrd halde, lkenin bakenll ni bir trl ele geiremiyormu. Semiramis'in kocas da ordudaym, sava uzad iin karsni yanna getirtmi, Semiramis de kaleyi al mak iin bir are dnm: Ordular ovada arprken, arkasndan bir blk askerle bo

kalan kaleye trmanm ve hayretten donaka lan dman yenerek kaleyi teslim alm. Kral Ninos da Semiramis'in aklna ve yrekliliine olduu kadar gzelliine de arplm. Khya sndan kadn istemi, onun yerine kendi kz kardeini vermeyi ne srm, ama adam ra z olmam. Gzlerine mil vurulacan anla ynca da kendi kendini ldrm. Ninos Semiramis'le evlenmi, lnce de tahtn ona b rakm. Semiramis kralie olunca nce kocasna byk bir antkabir yaptrm, sonra da nl asma bahelerinin yapmna girimi. Dillere destan olan Babil ehri ve baheleri cennetin yeryzndeki imgesiymi. Diodoros onlar en ufak ayrntlarna dek anlatr. Frat ve Dicle ovalarnda daha birok bayndrlk yaplarn tamamladktan sonra Semiramis d seferlere de km, Asya'da ele geirdii lkelerde b yk yaplar meydana getirmi, en sonunda da Msr'da Amon tapnana nasl gidip gele ceini renmek istemi; tanr szcs, olu kendisini tahttan devirmeyi dnd an leceini bildirmi. Semiramis daha sonra Hindistan'a kadar uzanm, yorgun dm ve gerisin geri Babil'e dnerken olunun kendisine suikast hazrladn renmi. Bu nu duyar duymaz taht oluna brakarak orta dan kaybolmu. Sylentiye gre kralie bir gvercin olup ge umu. Scrvius. Roma'nn altnc kral saylan Servius Tullius'un hayat stne birok efsaneler anlatlrd. Kral Tarquinius'un evinde kle olarak hizmet eden bir kz varm, bir gece ocaktan kan bir Lar tanr gelip onunla bir lemi, kz gebe kalp Servius'u dourmu. ocuk bir gece uyurken bann evresini alevler sarm, bunu gren Tarquinius'un ka rs Tanaquil alevin sndrlmesini nlemi, bebek gzlerini aar amaz da alev yok ol mu. Olaanst bir kii olduunu anlayan kral kzn ona vermi, ld zaman da ye rine Servius gemi. Ama kral tahta otur madan nce seimini halkoyuyla da onaylat m. Sibylla. Sibylla bir ad m, ya da bir meslek ad m? Apollon kltne bal, gelecei bilen, ngren tanrnn esiniyle dolup onun azn dan fal bakan, olacaklar aklayan Sibylla k97A

hini bir midir, birok mu? Pek belli deil. Apollon khinlerinin hepsine Sibylla denmi yor, rnein Delphoi'deki khinin ad Pythia'dr. Sibylla ad Anadolu'daki bilicilik mer kezlerindeki khin kadnlara veriliyor, sonra da bu adn Kyme merkezinin gney talya'daki Cumae ehrine tanmasyla Cumae khinine. Sibylla kelimesi bir ses benzetmesi de olabilir: Khinin kendinden geip vecit ha linde solurken kard slk gibi seslerin bir yansmas, ada dklmesi olabilir. Sorun aydnlanmamtr bugne bugn. Ama en yeni buluntular, Smintheus Apollon tapnann anakkale'nin Ayvack ilesi, Glpnar buca nda ortaya kmasyla kaynaklarmz aydn la varacak biimde yorumlamak olanaklar n bize verecektir belki. Pausanias ilk Sibylla'nn Smintheus Apollon'un hizmetinde, Herophile adl bir kz ol duunu yazar: Bu kz da dann bir nympha'syla lml bir babadan dolmu (He rophile). Apollon tanrya vgler dzd gi bi, Troya savann da Spartal bir kadn y znden kacan bildiren bu Sibylla kendini tanrnn hem "meru kars" hem de "kz" olarak tanmlarm. Delos, Klaros, Samos, hatta Delphoi'ye de gider, yannda tad bir tan stne kar, yle fal bakar, kehanet okurmu. Herophile Troas blgesinde ld halde, bu ta Delphoi'de kalm, Pausani as zamannda gsterilirmi. kinci nl Sibylla gene Ege kylarndan Erythreia khiniymi. Onun da babas lm l, anas bir nympha'ym ve onu Korykos dann (Krandag) bir maarasnda dour mu. Doar domaz khinlie balam, a zndan dklen fallar da dize halindeymi. Daha ocukken Apollon tapnana adanm. Bu Sibylla ile ok uzun mrl ya da hi l meyen Sibyllalarn r alm oluyor. Sy lentiye gre her biri 110 yl tutan dokuz in san mr yaam. Bundan sonra Sibylla'ya (yahut Sibyllalara) Roma kaynaklarnda rastlanr. Vergius da (Aen. VI, 1 vd.), Ovidius da (Met. XIV, 124153) Cumae Sibylla'sndan uzun uzadya sz ederler. talya'ya gen bu khin Erythreia Sibylla'snn kendisiymi. Vergilius ona Deiphobe adn verir, Glaukos'un kz olduu ve Cumae'de Phoibos'la yol az tanras

Hakabe'ye hizmet ettiini syler. Aeneas' ller lkesine gtrp getiren odur. Bu k hin stne eitli efsaneler anlatlrd: Apollon ona mr balam, elinde ne kadar kum tanesi tayabilirse, o kadar yl yaayabileceini bildirmi, ama yurduna bir daha dn memesini de art komu, Erythreia'ya ayak bast gn lecekmi. Sibylla da Cumae'ye gm, (bir sylentiye gre Aeneas'la birlik li') ama gnn birinde yurdundan khine bir mektup gelmi, stnde Erythreia toprayla yogurulmu bir mhr varm, khin ona do kunur dokunmaz lm. Ya da u: Apollon khinine gnl vermi, azndan kacak ilk dilei gerekletirmeye sz vermi, Sibylla da uzun mr istemi, ama sonsuz genlik iste meyi unutmu. Tanr, kzln kendine verir se, genliini de balayacak olmu, ama kz buna yanamam. Bu yzden de ihtiyarladka ihtiyarlam, burumu, bzlm, sonun da bir austosbcegi haline gelmi, Cumae'deki Apollon tapnanda bir kafes iinde kalrm. ocuklar ona, "Sibylla ne istiyor sun?" diye sorarlar, o da, "lmek istiyorum" cevabn verirmi. Roma tarihinde ok byk bir yer tutan, devlet politikasna deta yn veren Sibylla ki taplarna gelince, bunlar da talya'ya Cumae Sibylla's getirmi, derlerdi. Tarquinius Superbus anda Sibylla dokuz kitabyla birlikte Roma'ya gelmi ve krala bunlar satmak iste mi, Tarquinius istedii fiyat ok yksek bu lunca, Sibylla kitaplarn n atee atm, pazarlkta gene uyuamaymca daha tane sini yakm, sonunda Tarquinius geri kalan kitab satn alm ve upiter Capitolinus ta pnana koymu. Roma din ve devletiyle ilgi li her sorunda bu kitaplara bavurulur, tutula cak yol onlardan alnan esinlere gre izilirdi. Sibylla kitaplarn saklamak ve korumak iin rahip heyetinin greviydi. Ana Tanra Kybele'nin Pessinus'tan Roma'ya getirilmesi de bu kitaplarn esin ve isteiyle olmutur (Kybe-

(2) Belos'un kardei, Algyplos'la Dana os'un analar, Fenike'de Sidon ehrine adm vermi. (3) Danaos kzlarndan biri, Peloponez'deki Side adl kk ehre adn vermi. Sidero. Salmoneus'un ikinci kars, Tyro'ya eziyet eder ve Neleus'la Pelias tarafndan l drlr (Tyro, Neleus). Silenos. Silenos kocalm Satyr'lere genel likle verilen addr, ama Silenos adnda bir kii de vardr. Kr tanrs Pan'n ya da Hermes'le bir nympha'nn olu diye geinir. Tipik Ana dolulu bir imgedir: Yass burunlu, irkin, ihti yar, hep eek stnde ve hep de sarho oldu gu iin eeinden ikide bir den koca karnl bir adam olarak canlandmlr. Dionysos ala ynda dolar, Dionysos tanry yetitiren oy mu derler. Ama ylesine akll ve bilgedir ki insanlar hayat srlarn onun azndan almaya can atarlar (Midas). Boa bakl bu ihtivan Vergilius'un VI. oban iirinde obanlar ko numaya zorlar, ama en gzel, en anlaml ta nmn bize Platon "len" diyalogunda verir. Alkibiades orada Sokrates'i bir Silen'e ben/.v tir ve yle der (l. 215 d-d): "Ben Sokrates'i vmek iin, dostlarm, baz benzetmelere bavuracam. aka ettiimi sa nacak Sokrates. Ama bu benzetmeleri aka iin deil, doruyu gstermek iin kullanaca m. lkin bu adam Silen heykellerine benze teceim. Hani u heykel dkknlarnda gr len ddkl, kavall Silenlere. Bu Silenler or tadan ikiye blnr ve ilerinden kk k k tanr heykelleri kar. Onu Satyr Ma\ yas'a da benzetebilirim. Grn bakmndan bu Silenlerin tpksdr Sokrates. Yalan m? Daha baka benzerlikler de var aranzda, sy leyeyim de bak. Bir defa her eyle saygszca alay edersin; doru deil mi?Deil dersen, ta nklar getiririm. Kaval almasn bilmez mi sin? yle bilirsin ki, Marsyas hi kalr yann da. nk o eninde sonunda kamlardan ne fes kuvvetiyle kard seslerle bytyordu insanlar. Ho, bugnk kavalclarn da yt\ baka bir ey deil. Olympos'la Marsyas'tan rendii havalar alar. Bu havalar ister iyi alnsn, ister kt, tanrdan gelme olduklar iin, insanlar by/er, srlara ur tanrlara ermek isteyenleri meydana karr. Seni Manyas'tan tek ayran ey, algsz, kavalsz sadece szlerle ayn eyi elde etmen-

Side. Yunanca nar anlamna gelen Side bir ok efsanelik kadnlarn addr: (1) Tauros'un kz, Pamphylla'da Side ehrinin isim anas

dir. Bir bakas konusun, istedii kadar da usta bir szc olsun, ne sylese hibirimizi he men de hi ilgilendirmez. Ama sen konutun mu, yahut da senin szlerini kt bir szc den de olsa, dinledik mi, kadn, erkek, oluk ocuk duraklar, kulak kesilir, kendimizden geeriz ". Simoeis. Simoeis (Dmrek ay) Skamand ros'la Troya ovasnda akan suyun addr. B tn rmaklar gibi o da Hesiodos'a gre Okeanos'la Tethys'in oludur, llyada'da sk sk s z geer. Akhilleus Troyallar kesip kesip Skamandros rmana atnca yiidi kovala mak ve alt etmek zere arkadalarna yardm eder (Skamandros). Bu rmak tanrnn iki k z olmu; biri Troya'nn kurucusu Tros'un anas, br Assarakos'un kars ve Kapys'in anasym. Sinon. Sinon Akhalarn Troya'dan ekilir ken orada braktklar casustur. Troyallar al datp tahta at ieriye almalarn salamak iin bir sr yalan uydurur: Akhalarn onu tanrlara kurban etmek istediklerini, ellerin den katn ve Troya'ya sndn. Tahta at Odysseus'un Palladipn'u almasna kar lk Athena tanraya bir sunu olarak braktk larna, bu atn ieriye alnmas iin surlarda bir gedik amak gerektiine Troyallar kand rr, gece de Troyallar kurtulu erefine len yapp bol bol yedikten, itikten sonra uyu duklar bir srada Tenedos'tan geri dnen Akha ordusuna kaplar at gibi, atn iin deki Akha savalarn da darya karr, bylece ehri atee verip Troya'nn dmesi ne yol aar. Bu irkin kiiyi ve onun tyler r pertici eylemlerini Aeneas Dido'nun nnde Troya'nn ykln anlatrken dile getirir (Verg. Aen. II, 57 vd.). Sinopc. Sinope Karadeniz'de Sinop ehrine adn veren efsanelik kiidir. Asopos rmak tanrnn bir kzym. Efsanesi yledir: Zeus Sinope'ye k olmu ve her dilediini yerine getirmeye sz vermi. Gen kz da kzlna dokunmamasn dilemi. Tanr yeminine ba l kalarak onu kz brakm ve gtrm, Ka radeniz kylarna koyuvermi. Sinope sonra dan ayn dzenle tanr Apollon'u da, rmak tanr Halys'i de kandrm ve hibir lmly de yanna yaklatrmam.

Sisyphos. lkan efsanelik kiileri arasnda zamanmzn yazar ve dnrlerini en ok ilgilendiren biri de Sisyphos'tur. Prometheus gibi insanlar tanrlara kar tuttugundan, Odysseus gibi insan akl ve kurnazlyla tanr-] lara bile stn olduundan olsa gerek. Sisy phos tanrlara kar su ilemi kiidir, onlarla boy lmeye giritii iin de ller lkesin de korkun bir cezaya arplr. lkin adna Odysseia'da rastlanr. Hades'te grd Sisyphos'u yle tanmlar Odysseus (Od. XII, 593 vd.): Sisyphos'u grdm, korkun ikenceler ekerken; Yakalam iki ovucuyla kocaman bir kayay, ve kollaryla, bacaklaryla dayanmt kayaya, habire itiyordu onu bir tepeye doru, ite kaya tepeye vard, varacak, ite tamam, ama tepeye varmasna tam bir parmak kala, bir g itiyordu onu tepeden gerisin geri, aaya kadar yuvarlanyordu yeniden ba belas kaya, o da yeniden itiyordu kayay tekmil kaslarn gere gere, kopan toz toprak habire aarken bann stnden, o da habire itiyordu kayay, kan ter iinde. amz Fransz yazarlarndan Albert Camus "Le Mythe de Sisyphe" adl denemesin de Sisyphos'u anlamszln (absrde) bir sim gesi diye tanmlar. Yapt i anlamsz ve ya rarszdr, ama bu ii sonsuzlua dek grmekle ykmldr Sisyphos. Bu korkun ikence nin bir gn biteceini bile umamaz. Sisyphos umutsuz kahramandr, ama insan kahraman dr, nk bilinlidir. Camus insan yaamnn anlamszl iinde insan onurunun gene de, d etkenlerin anlamszlna, koullarn ka nlmaz basksna karn zorunlu olan yk bile bile tamak olduunu belirtir ve Sisyphos'un bu korkun ikenceden her eye karn bir zevk duyduunu, bilincin verdii sevinle bir eit mutlulua, umutsuzluun mutluluuna eriebileceini ileri srer. Sisyphos'u da by lece anlamszl akl ve bilin gcyle yenen insan kahraman olarak karmza diker. Tan r ne yaparsa yapsn onu yenememitir. Camus gibi biz de Sisyphos'un suu neydi diye soracak olursak, yant yle olur: Sisy phos fazla akllyd, ar kurnazd, mr onu,

272

bunu aldatmakla gemii Aulolykos sr srlerini alm, Sisyphos da gelmi, her hayvann trna altna nceden yazm olduu adn gstererek srlar geri alm. Ama o srada Autolykos kz Antikleia'y Laertes'le cvlendiriyormu, dnden bir gece nce Sisyphos kzn yatana girmeyi ve onu Odsseus'a gebe brakmay baarm. Odysseus' un bu kadar akll ve kurnaz oluu Laertes in deil de, Sisyphos'un olu olduundan[ m. Bu bir, ikincisi Zeus'a kar: Batanr Asopos'un kz Aigina'y kard zaman Sisyphos'un kral olduu Korinthos'tan gemi, Sisyphos bunu grm, derken Asopos kzn aramaya knca kimin kardn syler im, ama sen de ehrimin kalesinde bir kaynak fkrmasn salarsn demi. Asopos buna raz olmu, Sisyphos da Zeus'u ele ver . Tanrlar tanrsnn affedecei su mu? Bir sylentiye gre suluyu hemen yldrmla arpm, baka birine gre onu alp Hades'e gtrsn diye Thanatos, yani lm cinini gndermi ona. Sisyphos, yutar m, ne yap m yapm, kskvrak balam koca ifriti. yle ki insanlar lmez olmu ortalkta. Zeus gene de are bulmak zorunda kalm, kurtar m Thanatos'u, eski dzeni yeni batan kur mu, ama ilk kurban olarak da Sisyphos'u al n, sn buyurmu lme. Ne var ki Sisyphos lmeden karsna tembih etmi sakn cenaze treni yapmasn diye. Mezarsz, trensiz riplak km Hades tanrnn nne, ah vah etmi, karsndan yaknm durmu, bir yer yzne gideyim de aznn payn vereyim demi ller lkesi padiahna. O da brakm gitsin. Gidi o gidi, bir daha dner mi Sisy phos cehenneme? Yllar yl yaam, ama l d zaman da bir daha kamamasn sala mak iin ite o cezaya arpm tanrlar onu. arpmazlar m? Sisyphos stne daha birok sular ykle nir. Uyduran uydurmu. Karsnn Pleiadlardan biri, Merope, olduunu, Gaukos'la Bellerophontes'in atas bulunduunu sylemekle yetinelim biz. Kendisi Aiolos'un olu, yani Deukalion soyundandr (Tab. 20). Skamandrios. Bkz. Astyanaks. Skamandros. Troya ovasnda akan rmak (bugn Kk Menderes). Skamandros'un hi

ad da Ksanlhos, yani kzl sudur, nk iin de ykanan koyunlarn tylerini kzllatrr m. Bir anlatma gre, Aphrodite gzellik yarmasnda Paris'in nne kmadan nce salanna kzl bir renk vermek iin ban Ksanthos'a daldrm. Skamandros adnn kayna dar yle aklanr: Troas blgesine geldiinde Herakles susam ve Zeus'tan su istemi, tanr da ufak bir pnar fkrtm top raktan, yiit daha da kaznca (Yunanca skapto kazmak demek) byk bir su kayna bul mu ve buna Skamandros adn vermi (Tab. 16). lyada'da sk sk sz geen Skamandros Zeus'un olu byk bir tanr olarak tanmla nr. Akhilleus arkada Patroklos'un ldrl dne ierleyip Troyallar bir bir kltan ge irip llerini rman iine atnca, yiitle u mak tanr arasnda yaman bir atma olur (l. XXI, 300 vd.): Irman taan sular altnda kalmt ova, sryle l yzyordu suyun stnde, gzel silahlar yzyordu l delikanllarn. Irmak kprr ve Simoeis'i yardma a nr: Kar duralm bu adamn gcne, canm kardeim, ikimiz birden, yok edecek neredeyse fcra/Priamos'un ilini Troyahlar dayanamayacak bu savaa. abuk yeti imdada hadi, kaynak sularyla doldur yatan, akt btn selleri, hadi, durma, bir byk kasrga kopar, aalar, talar grlesin atr atr, durduralm u azgn adam. yle olur, gkten inen rman koca dalga s kabara kabara kovalar Akhilleus'u, ama Hera araya girer ve Hephaistos'u atele salar rmaklarn stne, ortal ate kaplar: ... Kabarcklar fkryordugzel sularndan, byk bir atete nasl kaynarsa bir kazan, erir iinde semiz bir domuzun iya, altnda yanan kuru odun her yandan kabartr onu, ite Ksanthos'un gzel sular da, atein altnda, yalm yalm yle yanyor, kaynyordu. Ksanthos akamaz olmu, durmutu, bouyordu onu Hephaistos'un zorlu ntffrtl.

rmaklar pes der ve ate suyu yenmi olur, tanrlar da savamaktan vazgeerler. Skylakeus. Lykial Glaukos'un arkada Skylakeus Troya savama katlan Lykiallar arasnda sag kalp yurduna dnen tek sava dr. Geldiinde Lykial kadnlar ona kocala rn sormular, hepsinin ldn syleyince kadnlar onu talayp ldrmler. Bu olay Bellerophontes'in tapnana yakn bir yerde olmu. Sonradan Zeus Skylakeus'un tanrla trmasn buyurmu. Skylla. Skylla, Kharybdis'le birlikte Odysseia'da sz geen deniz canavarlarnn en korkuncudur (Kharybdis). Kimden, nasl do duu pek belli deildir, kimi efsane yazarla r onu Phorkys'le Hekate'nin, kimi de Typhon'la Ekhidna'nn kz sayarlar. Odysseia' da Odysseus bu canavan kendi anlatr, Skylla'nn en canl imgesi de budur, Homeros'a kulak verelim (Od. XII, 85 vd.): Skylla oturur maarada, ulur ac ac, sesi benzer yeni domu bir eniin sesine, ama kendisi yle korkun bir canavardr ki, istemez kimse onu grmek, istemez bir tanr bile. On iki aya var, biimsiz ve gdk on ikisi de, upuzun boyunlar var, tam alt tane, her boynun stnde korkun bir kafa var, her kafada sra di, st ste, smsk, kapkara azlar durmadan lm saar. Maarann kovuunda bele kadar gmldr o, uzatr balarn korkun uurumdan dar, gezdirip baklarn kayalarda, olduu yerden avlar yunus balklarn, kpekbahklarn, ve indirir gvdeye srlerle deniz canavarn. Odysseus ya Kharybdis'e yaklap bsbtn yok olmak, ya da Skylla'ya alt gemiciyi kur ban vermek kkndan ikincisini seer. Tam Kharybdis'in anaforlarndan kurtulmak zere dirler ki, aada anlatlan ackl olay olur (Od. XII, 243 vd.):
Sapsar bir korku kaplad o zaman btn

en gl krekilerimi, en yi alt yoldam; dnnce ben gemiye ve arkadalarma bakaym diye, grdm tepemde onlar, elleri, ayaklaryla rpnrlarken, havada sallanp bara bara aryorlard beni admla, son kez anyorlard adm, ecel terleri dke dke. Denize uzanan burunda bir balk yaban kz boynuzundan yatana yemini uzun olta sryla kk balklara doru sarktr hani, nasl yakalayp yere atarsa rpman balklar, yle rpmyordu ite yoldalarm havada, kayalarn stnde. mgesi masal havasna brnm olarak izllen Skylla'nn aslnda ne olduu, dev bir ah tapot mu, bir deniz canavan m, pek belli deSSmintheus. Smintheus, tanr Apollon'a flyada'da verilen bir ad ya da sfattr. Destann banda Troas blgesinde bulunup yeri bug ne dek saptanmam olan Khryse kentinin rahibi Khryses Agamemnon'un tutsa olan kz Khryseis'i geri istemek iin Akhalarn Troya nndeki ordughna gelir ve tanr Apollon'a yle yakarr (l. I, 37 vd.): EyKhryse'yi, kutsalKilla'y koruyan, gm yayl, Tenedos'un gl kral, Smintheus, dinle beni, bir gn sana yarar bir tapnak yaptysam boalarn, keilerin yal butlarn yaktysam senin uruna, u dileimi tez elden yerine getiriver: Czyalarmm cn al Danaolardan,
oklarnla.

arkadalar. lm Kharybdis'ten gelecek diye biz tam bakarken, Skylla dald geminin iine ve kapt, kopard

Tanr da rahibinin dileini yerine getirir ve Akha ordusuna korkun bir veba salar. Bu nun zerine Agamemnon rahibin kzn baba sna geri gndermeye karar verir, bir gemiyle Khryse kentine yollarlar. Bu kentin yeri bug ne dek bilinmiyordu, Smintheus Apollon'un ad da, nitelikleri de doru drst aklanamyordu. Smintheus'un "fareleri kovan" tanr olduu sanlyor, ama bu ek ad da gereince aklanamadg gibi, llyada'da bu kadar b yk bir tann olarak gsterilen Smintheus'un kim olduu da kesinlikle bilinemiyordu. Bu

274

szlk dizilmeye baladktan sonra Smintheus Apollon'un tapnann ve Khryse ehrinin yerinin bulunmas Anadolu din tarihi ve mito lojide r aacak bir olay diye nitelenebilir: anakkale'nin gneyinde, Glpnar buca nn hemen altnda Bahelerii denilen mevki de Smintheus Apollon tapna ortaya kt. Bugn Baba burnu diye denize uzanan bir kntnn hemen arkasnda eski Khryse kenti nin bulunduu anlalmaktadr. Burada top raktan kalntlar karlmakta olan Apollon Smintheus tapma Hellenistik ada balan lp Roma dneminde onarlan byk bir yap olarak karmza kyor: lleri 24,30 m x 43,52 metredir, nde 8, yanlarda 14'er s tun, drt tarafnda 11 basamakl kocaman bir tapnak. Tapnan friz, heykel ve stun kalntlar karlm, Khryse'yi Troas sken deriye'sine balayan bir kprnn izleri de bulunmutur. Smintheus Apollon'un klt merkezini ortaya karan bu arkeolojik ara trma anakkale Mzesi tarafndan ynetile rek Khryse'nin de yerini saptamaktadr. Ar keologlarn kanlarna gre Krhyse Lysimakhos'un yaptrd ve Byk iskender'in adn tayan Alexandria Troas'a bal byk bir din ve klt merkezidir. Demek oluyor ki en eski alardan Homeros destanlarnda tuttu u yeri bu merkez tarihsel dnemlere kadar korumutur. Srdrlecek aratrmalarn bizi Apollon Smintheus'u kiilii stne de aydn latacana phe yoktur (Apollon). Soylar - alar Mythos'u. Hesiodos'un, kardei Perses'e gerekleri aklamak ve do ru yolu g9termek amacyla yazd "ler ve Gnler" (Yunanca Erga kai Hemerai) adl di daktik eserinde Theogonia'daki yntem in sanlar dnyasna uygulanr: Tanrlar gibi in sanlar da baz aamalar geirip bugn bulun duklar duruma gelmilerdir. Ne var ki tam karamsar bir grle, insanlarn iyiye deil, ktye gittikleri ve sonlarnn bsbtn ykm olaca kansndadr. Bunu nlemek iin kii nin adalete dayanp dorudan aynlmamas ve hele gece, gndz var gcyle almas gerekir. Hint-Avrupa kaynakl dnya grle rine dayanan bu mythos Yunan yaznnda pek yank uyandrmamsa da, Roma dnya snda epey tutunmu ve ilenmitir. Theogo-

nia ile iler ve Gnler arasnda ana gr bakmndan hem bir benzerlik, hem bir eliki vardr: Her iki yaptta sz geen Promethe us efsanesi, ler ve Gnler'de Pandora ma salyla tamamlanm ve bu bakmdan kar.m sarlkta daha ileri bir aamaya varmsa da, ler ve Gnler'de altn a Kronos'un ege menlik dnemiyle bir tutulur, insanlar iin yi kim Olymposlu tanrlarn saltanatyla balar. alarn (Hesiodos a deil de soy diyor) madenlere gre adlandrlmas ran-Babil kaynakl bir gre dayanr. ler ve Gn ler'de soylar efsanesi Pandora efsanesinden hemen sonra gelir (i. 110-202); Hesiodos'a gre be soy vardr: Altn, gm, tun ve de mir soylar, bunlarn aralarna Hesiodos bir ey daha sokar: Homeros destanlannda sz geen yar tanr kahramanlar soyu. yle t< nmlar her birini: ALTIN SOY: Olympos 'ta oturan lmszler yaratt lml insanlarn ilk soyunu altndan. O zamanlar Kronos'un gkleri tuttuu zamanln ,l tanrlar gibi yayordu insanlar, kaygsz, rahat, acsz, dertsiz. Belal ihtiyarlk kmyordu stlerine, kollar, bacaklar her zaman dipdiri sevinip couyorlard gamsz lenlerde, tatl uykulara dalar gibi lyorlard. Dnyann var, you onlarnd, toprak kendiliinden bereket sayordu. Saysz nimetler ortasnda, rahat, memnun, yaayp gidiyordu insanoullar tarlalarnda. Bu ilk insanlar lp topraa karnca, birer cin oldular Zeus'un dileiyle, iyi birer cin, topra ve insanlar koruyan cinler. Yaman bir erefe konmu oldular bylece. Cin olarak evirdiimiz Yunanca "daimon"dur (Daimon). GM SOY: Sonra gmten ikinci bir soy yaratt Olyrhpos'ta oturan lmszler. Bunlarn boylar bolar da, akllar da ok baka trlyd altn soylulardan. ocuklar yzyl ocuk kalyordu evde, analarnn dizinde ocuka oynaarak. Byyp, ergin aa gelince,

T
Talos. (1) Girit efsanesinin robot insan. Talos adaya adn veren Kres'in, ya da tann Hephaistos'un olu, yahut da tun soyundan artakalan bir insanm. Minos, ya da Zeus onu Girit'e beki olarak dikmi, Talos her gn silahlaryla aday epeevre dolar, ya banclarn karaya kmasn nlermi. Daidalos'un Girit'ten kamak iin kanatlar yapp havalanmas da ondanm. Talos yaklaan gemilerin stne koca ta paralar atar, bu engeli de amak aresini bulanlar daha da korkun bir biimde yok edermi: Atein ii ne atar, tuntan gvdesini kor haline getirir, sonra da yolculara sarlr, onlar cayr cayr yakarm. Talos'un bedenine silah ilemezmi, yalnz ayann bileinde bir damar var m. Medeia bvleriyie o damar bulup yrt m, Talos da bylece lm (Argonaut'lar). (2) Daidalos'un ra Talos bir Atinaldr. Testereyi icat ettii iin ustas onu kskanm, Akropol'den aa atm (Daidalos). Talthybios. Agamemnon'un habercisi. Krallar kralyla birlikte Troya savana katlr ve eitli grevler grr-. Briseis'i Akhilleus'tan almak, phigeneia'y Aulis'e getirmek, Kinyras'n lkesine eli gitmek ona dmm. Talthybios'un Sparta'da bir suna var m, uluslararas hukuku ve elilik haklarn koruyan bir kahraman saylrm. Tanrlarn Douu. Bkz. Theogonia. Tantalos. Lydia kral Tantalos hem efsane de dal budak salm lanetli bir soyun atas, hem ller lkesinde ektii ceza ile nldr. Kendisi Zeus'la Plton'un olu saylr (Tab. 14). Karsnn ad stne kaynaklarda ayrlk vardr, ama ocuklarnn Pelops'la Niobe ol duu genellikle kabul edilir (Pelops, Niobe). Soyu sopuyla lanete uramasn gerektiren suun ya da sularn ne olduunu efsaneler aka dile getirmez.- Tantalos Sipylos (Mani sa) danda krallk kurmu, ok gl ve zen gin bir adamm. Asl suunun bu stnl, tanrlarn kendisine balad nimetlerden gurur duymas, marp ly karmas ol 278

duu ileri srlr. Gerek neden baka olsa gerek: Tantalos da br Anadolulu tanr ve kahramanlar gibi, Olymposlularn dzenine aykr den bir din ve efsane emberinin ki ileridir. Anaerkil bir dzeni, Ana Tanra'nn egemen olduu bir din grn simgelerler. Sipylos yamalarnda kayaya oyulmu bir Kybele heykelinin bulunmas, Niobe efsanesi nin bu dan eteindeki Sardes'e yerletiril mesi buna kanttr. Baka bir din ve dzen adna ba kaldrdklar iindir ki cezaya arpl mlar, lanete uramlardr. Tantalos bir sylentiye gre Hermes'e Zeus'un kpeini vermemek iin yalan yere ye min etmi, Zeus'un fkesi bu yzdenmi. Ya da tanrlarn sofrasna arlm da tanr srla rn aa vurmu, ya da tanr balyla arab arm. Kendisine yklenen ok daha byk bir su tanrlar denemek iin olu Pelops'u dorayp tanrlarn nne karmasdr. Tan talos ikencesi diye dillere gemi olan ceza sn Homeros Odysseia'da yle anlatr (Od. XI, 582 vd.): Tantalos'u grdm, korkun ikenceler ekerken: Duruyordu bir gln iinde, apakta yksele yksele kyordu su enesine kadar, ama imek iin davrand myd, damlasn alamyordu suyun, ihtiyar adam eiliyor, eiliyor, eiliyordu, su da ekiliyor, ekiliyor, yok oluyordu emen toprakta, ve bir amur peyda oluyordu ayaklarnn dibinde, kapkara, ossaat bir tanr kurutuveriyordu gl. Yemiler sarkyordu bann nnde dall budakl aalardan, armutlar, narlar, prl prl elmalar, ball incirler, tombul zeytinler sarkyordu, ama ihtiyar adam, koparaym diye ellerini uzatt myd, bir yel geliyor, savuruyordu onlar kara bulutlara. Tarkhon. Roma'nn kuzeyinde bulunan Tarquinii ve daha baka ehirleri kurmakla n salm Etrsk kahraman. Telephos'un o lu olduu sylenir. Etrskleri Lydia'dan, yani Anadolu'nun Ege kylarndan talya'ya o g trm. Tarkhon ak sal olarak domu, bu da anl bir aln yazsna delilmi.

Tarpeia. Tarpeia Capitolium'a ve orada bu lunan Tarpeia kayasna adn veren Romal kzdr. Adam ldrenler bu kayadan aa at lp ldrlrd. Tarpeia'nn kendisi de bir suludur: Babas Spurius Tarpeius Capitolium kalesinin bekisiymi. Sabinler karlan kzlarn geri almak iin kalenin dibinde ordu gh kurup ehri sardklan srada Tarpeia Sa bin kral Tatius'u grm ve ona k olmu, kendisini kar olarak alrsa, kalenin kaplarn amaya sz vermi krala. yle olmu, ama Sabin kral Tarpeia'y almak yle dursun, ordusuyla kaleye saldrdnda kz kalkanlar nn altnda ezip ldrmler. Tartaros. Tartaros yeraltndaki ller lke sinin en derin yeridir. Titanlarla tanrlar ara sndaki savata deprem Tartaros'a kadar uza nr, bu savata yenilen Titanlar da Zeus Tar taros'a kapatr. Tartaros'un en iyi tanmlan d yapt Hesiodos'un Theogonia'sdr. y le denir (Theog. 736 vd.): Orada durur yan yana kaynaklar, btn varlklarn son ular kara topran ve sisli Tartaros'un, ekinsiz denizin ve yldzl gn tanrlar rkten pis, kfl keler. ylesine derindir ki bu yerler bir ylda varlamaz dibine, kaplarndan girildikten sonra. Bora stne bora savurur insan bir o yana, bir bu yana, korkun bir hzla. Ve ite orada ykselir kona kara Gece'nin kasvetli, korkun bulutlar iinde. Tartaros'un derinliini belirtmek iin Hesiodos bir de yle der: Br rs gkten dse dokuz gn, dokuz gece, ancak sonuncu gn varabilirdi yeryzne ve tun bir rs dse yeryznden ancak dokuz gn, dokuz gece sonra varabilir
Tartaros'a.

Teiresias. Thebaili Teiresias efsanede sz geen bilicilerin en nlsdr. Troya sava efsanelerinde de, Thebai emberinde de ok nemli bir rol oynar. ldkten sonra bile Odysseus ruhuna sorular sormak iin uzun ve tehlikeli Hades yolculuuna giriir. Byc tanra Kirke Teiresias' yle tanmlar (Od. X, 491 vd.):

Gidilecek Hades'ln ve korkun Persephone'nln lkesine, danmak iin Thebaili Teiresias'n ruhuna, henz yitirmemi akln bu kr bilici, Persephone bir ona bilin balamtr llerden, bir odur dnen, tekiler uuurlar glgeler gibi. Teiresias stne birok efsaneler anlatlr: Teiresias Spartoi soyundandr (Spartoi), oculugunda Kithairon danda gezerken iftleen iki ylana rastlam, ocuk bir sopa alp dii ylan ldrm, ossaat erkekken birden bire dii olmu, yedi yl sonra gene ayn yer de ayn olay grm, bu kez erkek ylan l drm ve yine erkek olmu. Bana gelen bu olayn n tanrlara kadar uzanm, Hera ile Zeus bir gn, akta kadn m daha ok zevk duyar, erkek mi konusunda tartrlarken, Teiresias'n fikrini almay dnmler. Teiresl as'n yant artc olmu: Erkek bir zevk du yarsa, kadn onun dokuz mislini duyar dlys buyurmu, Hera da kadnln srlar agn v ruldu diye Teiresias'a kzm, gzlerini kr et mi. Buna karlk Zeus ona khinlik hnerini ve yedi kuak boyunca yaamasn balam. Teiresias'n en nl kehanetleri unlardr Amphitryon'a kars Alkmene'nin kiminle yattn aklar, Laios'a doacak olan ocu unun kendisini ldreceini haber verir, Oidipus'u aydnlatr, Thebai'den kovulmasn salk verir, Thebai'ye kar yediler seferinde ehrin nasl korunabileceini gsterir; daha sonraki efsanelerde Teiresias her ie karan bilici tipi olarak canlandnlr: Pentheus'a tan r Dionysos'a kar gelmemesini, Narklssos'un leceini ve daha birok olaylarda ge lecei haber veren odur. Odysseia'da oynad role gre Teiresias'n bilicilik hnerini l mnden sonra da saklad anllr. Bu da Zeus'un nl khine bir armaganymt. Epigonlar Thebai'yi alnca Teiresias br Thebaililerle gm, yolda Telphusa kayna ndan su ierken lm. Baka bir anlatma gre ehirde kalm, ama Thebaililer onu k zyla birlikte Delphoi'ye, Apollon tanrya adanmak zere gndermiler, yolda ihtiyar lktan lm. Teisiphone. Adam ldrme sularnn cn alan Erinyslerden biri (Erlnys).

Tekmessa. Troya nnde byk Aias'n ka patmas, bir Phrygia kralnn kzyd. Sophokles'in "Aias" tragedyasnda nemli bir rol oy nar (Aias). Telamon. Aiakos'la Endeis'in olu, Aias'n babas, Peleus'un kardei (Tab. 21). ocuklu unda Peleus'la birlikte vey kardeleri Phokos'u ldrmeleri zerine (Phokos) Telamon Aigina'dan srlr, Salamis'e yerleir (Aiakos). Herakles'le birlikte Argonaut'lar seferi ne, Kalydon avna katlr. Gene Herakles'le birlikte birinci Troya seferine gider ve Herakles Laomedon'un kz Hesione'yi kurtarnca Telamon bu kzla evlenir. Bu evlenmeden Teukros doar (Teukros). Troya sava sra snda Telamon Salamis'te oullarnn dnme sini bekler. Teukros Aias'sz yurda dnnce fkelenir ve onu kovar. Nasl ld belli de ildir (Aias). Telemakhos. Odysseus'la Penelope'nin bi ricik oullar. Babas Troya savana gidince Telemakhos daha kundakta ocuktur. Ad il kin Odysseus'un kendisini savaa gtrmek iin gelen elilere oynad oyun srasnda ge er (Palamedes). Sonra Odysseia'nn banda ona gene rastlanr: Bym, delikanl olmu tur, Ithake saraynda taliplerin babasnn mal n, mlkn arur etmelerine zlr, onlar kovmak iin elinden bir ey gelmez, sonunda babasnn yaayp yaamadn renmek iin yola kmaya karar verir: Troya'dan d nen yiitlere babasndan haber sormaya gide cektir. Mentor klnda tanra Athena'nn klavuzluunda olan bu yolculuk Odysseia'nn ilk drt blmnde anlatlm, bu yzden de bu blmlere Telemakhia denmitir (Odysseia). Nestor ve Melenaos'un konaklarna va rr, onlarla grr, Troya savalarnn an larn uzun boylu anlatmalarna frsat verir (Menelaos, Helena). Dnnde taliplerin kurduu pusuya dmez, Ithake limanna gir meden ehir dndaki bir kumsala kar, bi raz nce de Odysseus ayn yere km ve do muz oban Eumaios'un kulbesinde konuk edilmitir. Baba-ogul nce tanmadan bulu up konuurlar, sonra Odysseus dilenci kl altnda gerek kimliini aklaynca, taliplerin hakkndan gelmek iin planlar kurarlar. Tele makhos talipleri ldrmekte babasna yardm

eder, anasyla babasnn bulumasna seviniri Bakaca da bir rol yoktur Odysseia'da. Telephos. Herakles'le Auge'nin olu Telephos dramatik bir yknn kahramandr. Daha anasnn karnndayken tanr szcsnn doacak olan ocuun daylarn ldrecegini bildirmesi ana-ogul Auge ile Telephos'un bir sandkla denize atlmalarna y o l aar. Kurtulurlar ve Mysia kylarna karlar (Auge). Baka bir anlatma gre yalnz Auge Mysia'ya gider, kral Teuthras'a satlr, Tele- phos ise Arkadya'da bir daa braklr, orada obanlarca bytlr ve dada kaza ile iki adam ldrr: Bu iki adam kendi daylardr. Telephos Arkadya'dan srlr. Delphoi tapnagma gidip tanr szcsn yoklar, Mysia ya gitmesi gerektii cevabn alr. Mysia'ya gelir, ama anasn tanmaz, Auge'nin de oglunu tanmamas az daha ana ile olun evlenmelerine yol aacakken vaktinde nlenir. Auge kral Teuthras'in kendisiyle evlenir, bir. sre sonra Teuthras lnce Mysia krall Telephos'a kalr. Bu srada Akhalar Troya'ya kar ilk seferlerine giriirler, donanma yanl rota ile Mysia kylarna yanar. Telephos Troya kral soyuyla akrabal yznden Akhalara kar koyar, yiite arpr ve birok nemli kiileri ldrr, ama AkhiIIeus karsna dikilince korkuya kaplp komaya balar. Tanr Dionysos araya girer ve Telephos'un bir a s m a | ktne ayann taklp dmesini salar. Arkasndan gelen AkhiIIeus da onu kalasndan vurur. Akha donanmas ekilip gider, sekiz yl kadar uzun bir zaman da Anadolu kylarna uramaz olur, ama Telephos'un yaras iyilememektedir. Dant biliciler yaray kim atysa o iyiletirebilir derler. Telephos da bu kez Aulis'te Akhilleus'u bulmaya gelir. Euripides "Telephos" adl (kayp) tragedya snda Mysial kahraman dilenci klnda kartrm Akhilelus'un nne, alatr, szlatr, istediini elde ettirirmi. AkhiIIeus kargsnn pasndan bir para srer yaraya, Telephos iyileir ve kran borcunu Akhalara Troya'ya kacak doru yolu gstermekle der. Tele phos Troya savana karmaz, ama olu Eurypylos Mysial bir blkle Priamos'un yar dmna koar (Eurypylos).

280

Telkhines. Poseidon'la ilgili kt cinler. Ya r insan, yar balk biimindeymiler, ylan k lna girdikleri de olurmu. Telkhinler Rodos adasnda yaarm ve dnyada ne kadar dep rem, kar, dolu, yamur gibi afetler varsa, hepsi onlarn elinden karm. Tufan da on lar nceden bilip haber vermiler. Rodos adasnn sularna Styks'in sularn kantrarak topran verimsiz olmasna yol amlar. Tu fandan kaarken biri Lykia'ya gelmi ve ora da, Ksanthos rma kenarnda Lykial Apollon'a bir tapnak kurmu, derlerdi. Telkhinlerin baz efsanelerde Kabeirlerle kartrld grlr, o zaman da sanat cin ler olarak gsterilirler: Maden ilemesini bilir ler, tanr heykelleri ve Poseidon'un yabasn yapmlar. Ama aslnda kt ve yararsz ol duklarndan Apollon oklartyla, ya da Zeus yldnmlaryla onlar ldrm. Denizde birer kaya olmular. Tenes. Tenedos'a (bugn Bozcaada) adn veren kurucu kahraman. Kyknos'un olu sa ylr (Kyknos). vey anas Tenes'i kendisine gz dikmi olmakla sular. Kyknos da buna inanr ve Tenes'le kz kardeini bir sanda kapatp denize atar. Poseidon tann genleri korur ve o zaman Leukophrys adyla anlan Tenedos'a karr. Sonralar Kyknos yanll n anlar ve Tenes'le barmak zere Tene dos'a gelir, ama Tenes babasnn gemisini karaya balayan halat keser, bylece her trl ilikiyi koparm olur. Akhalar Troya'ya sefer yaptklarnda Tenedos'a varnca, Tenes onlar talar, ama Akhilleus'un kargsyla vu rularak lr. Tereus. Bkz. Aedon. Terpsikhore. Musalardar biri, dans ve ha fif iiri simgeler (Musa/ar). Tethys. Uranos'la Gaia'nn kz, dii Titan lardan sonuncusu (Tab. 1, 2). Denizin verimli liini simgeleyen Tethis tanr Okeanos'la bir leir ve bini akn dii varlk dourur (Tab. 4). Dnyann btn rmaklar da Okeanos'la Tethys'ten dogma saylr. Bir efsaneye gre Tethys Zeus'un Kronos'a kar sava srasn da Hera'y yanna alm ve bytmt. Hera da danda Zeus'u bulup onunla sevimeyi kafasna koyunca, kavga etmi olan Okea

nos'la Tethys'in yanna gitmek zere olduu nu, onu bildirmeye geldiini ileri srer (Hera). Teukros. (1) Skamandros'la da da nympha's daia'nn olu, Troya kral soyu nun atas (Tab. 16). Bir efsaneye gre Teuk ros Troas'n yerlisi deildir, Ege kylarna Gi rit'ten babas Skamandros'la birlikte gelmi tir. Anadolu'ya gmeden nce kehanete bavurmular, nereye yerlemeleri gerektiini sormular, tanr szcs de "yer oullarnn saldrsna nerede urarsanz" yantn ver mi. Troya yresine gelip akta yattklar bir gece farelerin kalkanlarn, yaylannn kirile rini kemirdigini grmler, kehanetin gster dii yerin buras olduunu -^anlayarak oraya yerlemiler ve Apollon Smintheus'a (fareleri kovan Apollon) bir tapnak kurmular. Teuk ros sonralar Dardanos'u konuk eder ve kz Batieia ile evlendirip tahtn ona brakr (Dardartos, Smintheus). (2) Telamon'la Hesione'nin olu, Aias'n kardei (Tab. 21). Troya soyundan olduu halde Teukros agabeysi Alas'la birlikte Akha lar safnda dvr, ordunun en usta okusudur, birok savay ldrr. Aias'n lm srasnda Mysia'ya yapt bir apulculuk se ferine ktndan orada yoktur ve olaylar nleyemez. Dnnde byk bir umutsuzlu a kaplp canna kymak ister. Dn de uursuz olur, Salamis'e vardnda babas Telamon Aias' getirmedi diye onu adaya almaz (Aids, Telamon). Kbrs'a gider, orada Yeni Salamis diye bir ehir kurar, Kbrs kralnn kzyla evlenir, birok ocuu olur, biri Kilikya'da Olbe kentinin kurucusu gen Aias'tr. Teuthras. Mysia kral, Telephos efsanesin de sz geer. Krall Kaikos (Bakray) r mann agzndayrn. Efsanesi de yledir: Dada avlanrken Teuthras'n karsna bir yaban domuzu km, kendisini ldrmeme si iin insan sesiyle yalvarm, vurulduktan sonra da Artemis Orthosia tapnana sn m. Kutsal hayvan ldrd diye Teuthras czam ve bir eit lgnla arplm, ama sonradan iyilemi. Auge ile Telephos'u Mysia'da konuklayan odur (Auge, Telephos). Thalia. Bitkisel gelimeyi, doann fkrma sn dile getiren bu ad:

(1) Musalardan birinin addr. Yetki alan komedyadr. Apollon'la seviip Korybantlan dourduu da anlatlr (Musalar). (2) Zeus'la Eurynome'nin kz, Kharitlerin biri (Khahtler). Thamyris. lyada'da ad geen Trakyal bir ozan. Servenini lyada'da Homeros yle anlatr (l. II, 594 vd.): Musalar bulumulard eskiden Dorion'da, keseceklerdi Trakyal Thamyris'in arksn Oikhalia'dan gelmiti Thamyris, kendine gveniyor, vnyordu, kalkanl Zeus'un kzlarn, Musalar bile yenerim diyordu ark sylemede. Onlar da kzdlar, kr ettiler onu, tanrsal arky aldlar elinden, alg almay unutturdular ona. ok yakkl diye bilinen bu ozan lyra al makta da, ezgi sylemekte de ok stnm, bir theogonia, bir kosmogonia, bir de titanomakhia yazd sylenir. Mzikte de birok yenilikler yapm, ama ly karp Musalarla boy lmeye kalkp olanaklarndan yoksun edilince, lyrasn bir rmaa atm, bir daha da ark sylememi. Baz kaynaklarda Homeros'un bu Thamyris'in mezi olduu sylenir. Thanatos. lm simgeleyen tanr. Nyks'in ocuu, Uyku'nun kardeidir. Birbirinden ay rlmayan Hypnos'la Thanatos yeraltnda Tartaros'un derinliklerinde otururlar (Hes. Theog. 755 vd.). Thaumas. Pontos'Ia Gaia'nn olu, Elektra ile evlenir ve ris'le Harpyalar retir (Tab. 6). Theano. Troyal Antenor'un kars Theano Athena tapmann rahibesidir. Troya kadn lar, balarnda kralie Hekabe olmak zere, Athena tanraya parlak bir al adamaya gel diklerinde, Theano onlar karlar ve sunu ya parken de tanraya yakarr (l. VI, 298 vd.). Theano'nun Antenor'dan birok ocuklan olur, kocasnn baka bir kardan olan olunu da zene bezene yetitirir. Antenor'la birlikte Troya'y ele verdii anlatlan efsanelerinden biridir (Antenor). Thebai'ye kar Yediler. Bkz. Amphiaraos, Eteokles, Adrastos. 282

Theia. Uranos'la Gaia'nn kz, dii Titanlar dan biri, Hyperion'la evlenir ve Eos, Helios ve Selene'yi dourur (Tab. 4). Themis. Themis, Uranos'la Gaia'nn kzdr, yani ikinci tanr kuandan ve dii Titanlar dandr. Hesiodos, Themis'in adn Titanlar arasnda saydktan sonra, uzun sre ondan sz etmez, ta ki Olympos tanrlar Titanlar yensin ve Zeus, Kronos'tan dogma br kar deleriyle egemenlii paylap yeni dzeni kursunlar. Ondan sonra da Zeus her kuak tan tanralarla birleme ve retme yoluna gi der. lk evlilii Metisledir, onu Athena'ya ge be brakr. kinci evlilii, Titan kz Themis'ledir. Hesiodos bu birlemeyi ksaca y le tanmlar (Theog. 901 vd.): Sonra k saan Themis'le evlendi Zeus, bu tanradan dodu Horalar: Eunomia, Dike ve bereketli Eirene, ki korurlar insanlarn ekip bitiklerini. Ve Moiralar, akll Zeus'un ok sayd Klotho, Lakhesls veAtropos, ki onlar verir yalnz nsanlara mutlu ya da mutsuz yaama paylarn. Peki Themis kimdir? Doada mevsimlerin, yllarn ve sanatlarn dzenini salayan bir tanra lsyle canl varlklarn arasnda ha yatla lm dengesini kurup, kader ipliklerini ellerinde tutan ikinci bir tanra lsn do uran bu gl tanrsal varlk kimdir ve neyi simgeler? Themis, kanundur, kuraldr, yasa nn ta kendisidir. Ama gelip geici yasa deil, tanrlar dnyasnda da, insanlar dnyasnda da deimez, evrensel ve lmsz doa yasa sdr. Tanrsal yasadr, onun kart insansal yasa ise Nomos'tur. Themis Olympos'ta yaar. Tanrlarn top lantlarna bakanlk eder, Olympos'taki d zeni de o korur. Homeros da tanr, bilir onu, Hera'yla, Zeus'la konutuunu gsterir lya da'da. Ama ok sz edilmez Themis'ten, ef sanesi, yks yoktur. Her yerde ve her za man vardr o kadar. rettii tanrsal varlklarla srdrr etkisini, bu varlklar da tanrlardan daha gl olduk lar iin, ehramn tepesinde oturur gibidir Themis. Ad da koymak, yerletirmek, oturt mak anlamna gelen bir kkten tremitir (Hora'lar, Moiralar).

Theogonia. Yunanllarn en eski ve en nemli theogonias olan Hesiodos'un eseri besbelli ki doulu kaynaklara dayanmakta, I enlkeliler yoluyla Smer ve Babil inan ve efsanelerini yanstmaktadr. Ne var ki bada nm tam olmutur: Hesiodos'un tanrlann do luunu, tanr soylarnn ve kuaklarnn birbir lerini izleyip gelimelerini dile getiren yapt, Yunan kaynakl inan ve efsaneleriyle kayna m ve tutarl bir btn haline gelmitir. Hele Hesiodos'un kurduu ynetim, Homeros des tanlarnda da uygulanan ecere gsterme ei limiyle tam bir uyum iinde ilkan sonlarna dek benimsenmi ve ozanlara olduu kadar, hellenistik an ve Roma'nn mythograph denilen mythos yazarlarna da rnek olmu tur. Dnyann yaratl iin de bir yorum ve ren Theogonia, Yunanllarn tek dinsel kitab olarak kalm denebilir, ama unu da belirt meli ki, bu gelenek yazma kaynak olmaktan te gidememi, ne tam anlamyla dini ve kl t, ne de bambaka bir yol tutan dnce akmn etkileyememitir. O kadar ki, Heiodos'un, ou yabanc kaynaklardan ald ki mi tanrsal varlklar Yunan yazn doa d, yaban ve kaba sayarak yadrgam ve atmtr. Hesiodos'un Theogonia's gene de tek ya ratl mythos'u olarak ayrntlaryla inceleme ye deer. Her eyden nce Khaos vard der Hesiodos, (Khaos) ama Khaos'un ne olduunu ta nmlamaz, hemen Khaos'tan Gaia yani Toprak'n ktn anlatr ve ne olduunu tam an latmad bir birleme ilkesi olarak Eros'u ya ni Sevgi tanry da araya sokar, ama belli ki Yunan kaynakl bu varl, sayd br un surlarla iyice birletiremedii iin "parthenogenesis" yani kendi kendine dourma, mey dana getirme ilkesine uyarak, Khaos'tan Erebos'u (yeralt karanl) ve Nyks'i (yerst ka ranl) yani Gece'yi karr ve yle der (Theog. 126 vd.): Toprak bir varlk yaratt kendine eit: Drt bir yann saran Uranos, yldzl Gk', Mutlu tanrlarn srekli, salam yurdunu. Gaia sonra kendi kendine yksek dalar ve Pontos'u, yani denizi yaratr. Sonra da Uranos'la seviip kuak dev yaratr: Titanlar, Kykloplarve Hekatonkheirler.

Bu Titanlar tanrlarn ikinci kua saylr, birinci kuak Gaia ile Uranos olmak zere. Burada Theogonia boyunca hep rastlanacak bir srele karlarz: Bir kuak kendinden sonraki kuan doup gelimesine izin ver mez, nk gcnn elinden alnacandan, egemenliinin baka ele, sonraki kuaa ge eceinden korkar. Bu yzdendir ki Uranos ocuklarn yok etmeye urar (Uranos). Gaia son doan olu Kronos'un eline bir trpan verir ve koca Uranos gece arzudan ya np tutuarak indii, sard zaman Topra, pusuda bekleyen Kronos frlar, trpanla keser babasnn hayalarn. Denize salan sperma kpkleriyle kanlardan tanra Aphrodite ve Erinysler doar (Aphrodite, Erinys). Kronos egemenlii ele alr, ikinci tanr kua birinci sini yenmitir, Hesiodos erkek Titanlarn dii Titanlarla evlenmelerini ve bu evlenmelerden doan ocuklar sayar. kinci kuan da dram vardr. Kronos Rheia ile evlenir ve u evlatlar dourur: Hestia, Demeter, Hera, Hades, Poseidon ve en sonuncusu Zeus. Ama koca Kronos yiyordu ilk ocuklarn analarnn kutsal karnndan kp da dizleri stne oturduka her biri. Korkuyordu Uranos'un marur torunlarndan biri lmszler arasnda kral olacak diye. Uranos'la Gaia bunun byle olacan bil dirmilerdi Kronos'a. Ne var ki Rheia'ya yar dm edenler onlardr. Zeus doar domaz Girit'e karrlar, Kronos'a da bir ta yutturur lar. Zeus byynce, babasna bu tala birlik te yuttuu btn kardelerini de kusturur. Egemenlii ele geirmek iin hazrla giriir, ilk i Uranos'un yeraltna kapatt Yz Kollu devleri ve Kykloplar kurtarmak. Tepegzler den gk grlemesini, imek ve yldrm alr, Yz Kollularn da yardmyla korkun bir sa vaa giriir. Titanomakhia denilen bu sava babasnn kardeleri Titanlara kardr (Dev ler ve Tanrlar Savas). Bu yaman savata za feri kazanan Zeus nc kua, yani Olympos tanrlarnn saltanatn kurar. Mutlu tanrlar bitirince bu islerini, ereflerini zorla kurtarnca Titanlardan, uydular Toprak Ana'nn tlerine, engin bakl Zeus'a bavurdular,

lmszlerin bana gemesini, Olympos'un kral olmasn istediler ondan ve Zeus geip bana tanrlarn yetki paylarn datt her birine. Theogonia Zeus'un ve br Olympos tanr larnn evlilikleriyle, ocuklarn saymakla so na erer. Theoklymcnos. Melampus soyundan bir khin. Odysseia'da sz geer.- Telemakhos Pylos dnnde bu khini gemisine alr ve thake'ye konuk olarak gtrr. Argosludur, ama adam ldrd iin srlr. Theoklymenos kularn uuundan anlam karr: Odysseus'un yaknda geleceini ve talipleri ldreceini nceden haber verir. Theonoe. Bir roman kiisi: Khin Kalkhas'n kz kardei olarak gsterilir. Gnn birinde kumsalda oynarken korsanlarca ka rlr, Karia kralna satlr. Babas Thestor onu aramaya kar, gemisi batar, o da Karia ky larna kar ve kraln sarayna kle olur. The onoe'nin kz kardei Leukippe de babasnn dnmediini grnce erkek klna girer ve Karia'ya gelip ayn saraya rahip olur. Theo noe kz kardeini tanmaz, yakkl rahibe g nl verir, ona teklifte bulunur. Leukippe hi yanamaynca, Thestos'u onu ldrmekle grevlendirir. Thestos da kzn tanmaz, tu tuklu olduu yere girip kaderinden yaknacak olur. Kz babasna kendini tantr, derken Thestor Theonoe'yi ldrmeye kalkar, klc n knndan karrken Theonoe babasn ana rak alar, hepsi birbirini tanrlar. Karia kral da n birden armaanlara boup yurtlar na geri gnderir. Thcrsites. Troya nndeki Akha ordusun da bir asker olan Thersites lyada'da krallar kral Agamemnon'a dil uzatmaya yeltenen bir adamdr (Agamemnon). Destann yalnz bir blmnde ad geen Thersites yle ta nmlanr (l. II, 212 vd.j: Yalnz Thersites kopard yagaray, konutu ileri, geri, o Thersites ki samalar dururdu biteviye, krallar kzdrmak iin laf ederdi, geliigzel, Argoslular gldrsnd yeter ki, tlyon 'a gelen en irkin kiiydi o, bacaklar arpk, bir aya aksakt, 284

srt kambur, gs kkt ieri, kafas omuzlarnn stnde sivriydi, tek tkt banda sa. Thersites Agamemnon'a kar orduda he men hemen herkesin dndn dile getir dii halde, bye saygszlk etti diye Odys seus'un hmna urar, tartaklanr (l. II, 257 vd.): Bak sana diyeyim, bu dediim de olacak hani, byle zprlk eder grrsem seni bir daha, varsn Odysseus'un omuzlar stnde durmasn ba, bana bir daha Telemakhos'un babas demesinler, tutup anadan doma etmezsem seni rlplak, ayp yerlerini rten gmleini karmazsam srtndan, adamakll pataklamazsam seni, gndermezsem tez giden gemilere alaya alaya. Byle dedi, deneiyle srtna, omuzlarna vurdu, Thersites oldu iki bklm, gzlerinden yalar akt tane tane. Srtnda altn denekle vurulan yerde kanl bir i peyda oldu birdenbire. Diz kt, bakt ac ac, sildi yalarn, tatl bir glme ald herkesi. Thersites'e Shakespeare'in "Troilus'la Kressida" dramnda da rastlarz. Shakespeare herhalde yukardaki dizelerden esinlenerek Thersites'i Akha ordusunun soytars olarak canlandrr. Theseus. Theseus, Dor rknn byk kahra man Herakles'in rnei zerine Atina'da uy durulmu bir kiidir, efsanesi de Herakles ef sanesinin motifleriyle bir araya getirilmi, bu yaktrmalara Atina'nn lklerini yanstan kiisel ve toplumsal baz temalar eklenmitir. Ayrca Atinallar Theseus'u efsanelik deil de tarihsel bir kii sayarlard. "Theseus'suz hi bir ey yoktur" Atina'da zdeyi olmutu. Aigeus'la Aithra'nn oludur (Tab. 24), ama asl babasnn Aigeus deil de, tanr Poseidon olduu ileri srlrd (Aigeus, Aithra). Troizen'de dedesi Pittheus'un yannda byyen Theseus Atina kralnn olu olduu nu bilmiyordu, nk Aigeus Aithra'ya ocu a altna sandallaryla klcn saklad bir ka-

kaldracak duruma gelmedike kim olduunu sylememesini buyurmutu. Theseus bylece byyor ve gn getike glenip yreklenlyordu. Herakles bir gn Pittheus'un sarayna gelmi ve srtnda tad aslan postunu yere atmt, ortalkta kim varsa hepsi korkudan kam, yalnz Theseus klcn karp aslann stne yrmt. On alt yana basnca anas delikanly kayann nne gtrm, Theseus da koca kayay kaldrarak babasnn altna saklad soykalar ortaya karmt. O zaman kral olu olduunu grenince hemen Atina'ya gitmek zere yola k m, Pittheus kara yolunda bir sr canavar ve ekya olduunu bildirerek ona denizden ilnesini syledii halde, Theseus gerekten kral olu olduunu Attika halkna gstermek in kara yolunu semi ve Atina'ya gelme den blgeye korku salan bir sr dev, azman ve vahi hayvanlar bir bir yere sererek ehre varmt. Kephisos rmann sularnda dktq kanlardan temizlenip arnm ve Aige us'un karsna kmt. Ne var ki o sralarda kral Aigeus byc Medeia'nn etkisi altnda bulunuyordu. Medeia bu gencin tahta gz di keceini anlam, onu lende zehirlemeyi kararlatrmt, ama Theseus, sofraya otu runca etini kesmek iin Aigeus'un klcn karm, bylece babas olunu tanm, Medeia'y kovarak Theseus'u barna basmt. Bu arada Aigeus'un kardei Pallas'n elli olu Theseus'u devirmek iin ona pusu kurmu lar, yiit de hepsini ldrm, bu suundan arnmak iin de bir yl Atina'dan uzaklam t. Ama Atina bir yl sonra Theseus'u arr, nk Girit kral Minos'a yedi kzla yedi er kek gnderip onlar yem olarak Minotauros'a vermek zorundadr. Theseus Atinal genler le birlikte Girit'e gider ve Ariadne, Minotauros maddelerinde anlatld gibi, Atina'y bu korkun vergiden kurtarr. Dnte Ariadne'yi karr, ama tanr Dionysos'un emriyle olacak, Naksos adasnda brakr. Atina'ya yaklanca Aigeus'un dedii gibi beyaz yel kenler amay unutur, geminin kara yelkenle geldiini gren kral da olunun ldn sa narak kendini denize atar. Girit dn Theseus kral olur ve Attika l kesinde yeni ve ok hayrl bir dzen kurar: Tanra Athena erefine Panathenaia, Posel-

don erefine de lsthmos enliklerini dzenler, halkn karlarn gzeten, zenginlerle soylu larn ayrcalklarn kstlayan toplumsal yasa lar kartr. Bir yandan da yiitliklerini srd rr: Arkada Lapith kral Peirithoos'la birlik te Argonaut'lar seferine, Kalydon avna kat lr, Oidipus'u Attika'ya kabul edip rahata l mesini salar, bir de Atina'ya saldran Ama zonlara kar koyar. Amazonlar pskrtme den kralieleri Antiope'yi karr, onunla evlenir, Hippolytos adnda bir olu olur. Antiope'nin lmnden sonra Theseus Phaidra ile evlenir. Phaidra'dan iki olu olur: Akamas ve Demophon. Peirithoos'la birlikte ller lkesine iner, amac ller kraliesi Persephone'yi karp yeryzne getirmektir. O Hades lkesinde iken Atina'da iler karr: Soylu snflar Theseus'un yapt sosyal reformlar ortadan kal drmak iin Dioskurlan yardma arrlar, Helene'nin kardeleri hem Theseus'un ka rp Aithra'nn yanna brakt kz geri al mak, hem de Menestheus'u Atina tahtna karmak iin bunu frsat bilirler. O srada Theseus'la Peirithoos Hades lkesinde alkonurlar: Hades'le Persephone'nin sofrasnda ye mek yerlerken oturduklar iskemlelerin st ne mhlanrlar. Uzun zaman olduklar yerden kalkamazlar, sonunda Herakles Hades'e inip Theseus'u kurtarr, ama Peirithoos "Unutma sandalyesi" denen bu yerden bir daha kalka maz. Atina'ya dnnde Theseus lkesini karmakark bir durumda bulur ve orada kalmaktansa Skyros adasnda kral Lykomedes'in yanna snmay yeg grr. Ne var ki Lykomedes onu arkadan vurarak ldrr. Atinallar Theseus'u her zaman anarlar, onu Marathon savanda (. . 490) grdklerini ileri srerlerdi. Thespios. Thespios Atina kral Erekhteus'un oludur. Attika'dan ayrlp Boionia y resinde Thespiai ehrini kurmutu. Herakles efsanesinde rol oynar: On sekiz yandayken yiit Kithairon aslann ldrmeden nce onun sarayna gelmi, Thespios da Herakles'in her gece elli kzlarndan biriyle yatmas n saglamt (Herakles) Thetls. Thetis deniz ihtiyar Nereus'la Doris'ten domu elli Neteus kzlarnn en nl

sdr (Tab. 6). Hera'nn yetitirdii Thetis'e tanrlardan Poseidon da, Zeus da gnl ver miler, ama onun douraca olun babasn dan daha gl olacan rendikten sonra gzel denizkzndan el ekmiler ve onu bir lmlyle evlendirmeye karar vermiler. Ko ca olarak setikleri Peleus'a varmamak iin Thetis denizkzlarna zg niteliini kullana rak klktan kla gemi, ama sonunda ona varmaya raz olmu. Peleus'la Thetis'in d n Olympos'ta tanrlar sofrasnda kutlanr, mesele kmasn diye kavga tanra Eri le ne arlmaz, ne var ki altn elmay masann stne atmasyla tanralar arasnda gzellik yarmasna yol aar (Eri). Thetis lml ko casyla mutlu olmaz, bu zorlu evlenmede ne ler ektiini Hephaistos'a yana yakla anlatr (l. XIII, 429 vd., Akhilleus). Dourduu o cuklar lmsz klmak iin bir bir atein st ne tutup yaktn, ayn eyi olu Akhilleus iin yaparken Peleus tarafndan yakalanp kovulduunu efsaneler anlatr. Bu olay zeri ne Thetis Peleus'tan ayrlr ve kz kardeleriy le yaamak zere denizin dibine dalar. Ama ilesi tkenmi deildir Thetis'in, biricik olu Akhilleus'un trajik aln yazs yznden srp gider. lyada'nn birinci blmnde Akhilleus Agamemnon'la kavga edip barakasna ekilmeye karar verince, deniz kysna gidip alaya a laya anasn arr (l. I, 358 vd.): duydu, frlad krl denizin stne bir duman gibi, oturdu gzya dken olunun nne, eliyle okad onu, konutu, diller dkt: "Ne diye alarsn, oul, yreine giren ac ne? Derdini anlat bana, ben de bileyim". Akhilleus urad hakszln cn Zeus alsn ister, bunun iin de anas Thetis'i Olympos'a gnderir: Batanrya yapt iyilikleri kendisine hatrlatacak, bunun karlnda o lu savaa katlmadka Akhalarn yenilmesini elde edecektir. Thetis gerekten de Zeus'a byk bir hizmette bulunmutur: Gnn bi rinde Hera, Poseidon ve Athena batanr Ze us'a kar ayaklanacak olmular, zincire vur mular Kronos olunu, ama Thetis yz kollu devlerden Briareus'u getirmi, zdrm
98A Ulu ana, ta dipte, babasnn yannda, onu

ona Zeus'un zincirlerini. Bu yzdendir ki batanr Thetis'i yannda yalvarr grnce, hayr diyemez, sz verir ve szn de Hera'nn lklarna, kskanlk gsterilerine karn tutar. Gm ayakl tanra Hephaistos'a da byle bir yardmda bulunmutur: Hera'nn irkin di ye Olympos'tan aaya att nl topal Thetis'le kardei Eurynome almlar, Okeanos rmann bir maarasnda dokuz yl sak lamlard (Hephaistos). Bu kran borcunu demek iindir ki Hepaistos Akhilleus'a gz kamatrc silahlar yapar. Thetis'in ana yre i Troya sava boyunca kanar, olunun ka derini deitirmek iin bouna urar durur. Ana-ogul arasndaki bulumalar lyada'ntn en dokunakl sahnelerindendir. Nereus kzlaryla birlikte krl denizden kmas ve dalmas denizkzlarntn yaamn olanca renkleriyle se rer gzlerimizin nne (Nereus). Thoas. (1) Lemnos kral, Hypsipyle'nin ba bas. Dionysos'la Ariadne'nin olu saylr. Lemnos kadnlar adadaki btn erkekleri l drnce Thoas'n kz Hypsipyle'nin eliyle nasl kurtarld hakknda Hyps/py/e, Argonaut'lar maddelerine baknz. (2) Tauris kral Thoas bir efsaneye gre yu karda ad geen Lemnos kralnn ayndr. Lemnos'tan katktan sonra Karadeniz'e Tauris'e snm ve Tauris'li Artemis kltn kurarak rahibesi olan phigeneia eliyle gelen yabanclar tanraya kurban edermi. Orestes'le Pylades phigeneia'y karnca Thoas onlar kovalarm ve bu kovalama srasnda ldrlm (phigeneia, Orestes). Thrasymedes. Pylos kral Nestor'un iki o lundan biri. Kardei Antilokhos'la birlikte Troya savana katlr, Antilokhos Memnon'un elinden lnce, onunla arpr. Tro ya atna giren Akha yiitlerindendir, babas Nestor'la yurduna dner. Thyades. Bkz. Bakkhalar. Thyestcs. Bkz. Atreus, Aigisthos. Tiphys. Argo gemisinin dmencisi. Maryandyn'Ier lkesinde lr (Argonaut'lar). Titanlar. Uranos'la Gaia'dan doan alt er kek evlada Titan, alt kz evlada da Titanides denir (Tab. 1-4). Titan dev anlamna gelir.

Hesiodos Titan szcnde ifte bir etimoloji gsterir: Uzatmak, yaylmak anlamna gelen "titainein" ve anlamna gelen "tisis" (Theog. 207) ama Titanlar Kykloplar ve Hekatonkheirler gibi doa d, azman yaratklar deildir. Erkek Titanlar unlardr: Okeanos, Koios, Krios, Hyperion, apetos ve Kronos. Dii Titanlar da, Theia, Rheia, Themis, Phoibe ve Mnemosyne'dir. Zeus'la birleen Themis ve Mnemosyne d nda, br Titanlar ve Titanidler aralarnda evlenirler. Hesiodos Theogonia'nn byk bir blmn bu Titanlardan doan yaratklar saymaya ayrr. Okeanos kendi gibi bir deniz tanras olan Tethys'le evlenip Okeanos kzlarn meydana getirirler. Hesiodos bunlarn bin olduunu syler ve bata Styks olmak zere Asia, Elektra, Doris, Eurynome, Dione, Kalypso gibi bazlarnn adlarn sayar. Koios Phoibe ile birleir, Asteria ve Leto'yu meydana getirirler. Kendileri de ocuklar da parlakl simgeleyen gksel varlklardr. Leto Zeus'la birleip Apollon'la Artemis'i dourur. Krios, Pontos'un kzlarndan Eurybie ile ev lenir. ocuklar, Astraios, Pallas ve Perses'tir. Hyperion'la Theia'nn birlemesinden Eos (afak), Helios (Gne) ve Selene (Ay) mey dana gelir. apetos, Okeanos kz Asia (ya da Klymene) ile evlenir, ocuklar Atlas, Prometheus, Epimetheus ve Menoitios'tur. Titanomakhia. Bkz. Devler ve Tanrlar Savas. Tithonos. Troya kral Laomedon'un olu, Priamos'un agabeysi Tithonos ok yakkl bir genmi. afak tanna onu karp saray na yerletirmi. Memnon'la Emathion adnda iki oullar olmu. Eos'un sevgilisine lm szl verdii halde srekli genlii bala may unutmasndan dolay Tithonos'un ihti yarlktan bzlp bzlp bir ekirge haline gelmesi hakknda Eos maddesine baknz. Tityos. Dev Tityos'u yeralt lkesinde gren Odysseus yle anlatr (Od. XI, 576 vd.): Tityos'u grdm sonra da, ok sanl
Topran olunu,

topraa uzanm, dokuz dnm yer kaplamt toprakta, iki akbaba, konmu iki yanma, barn deip didikliyorlard cierini, ama o, elleriyle kovamyordu akbabalar bir trl, nk Leto'ya saldrmt, Zeus'un ulu karsna. Baka bir anlatma gre bu azgn devi ceza landran Zeus deil, Leto'nun ocuklar Apol lon'la Artemis'tir. Tlepolemos. lyada'da sz geen Tlepolemos Herakles'in oullarndan biridir. Troya savana Rodos'tan gelme gemilerle katlr. Rodos'a gmesinin nedeni de udur: Baba larnn lmnden sonra Herakles oullar Eurystheus'un hmna urayp Peloponez'e bir trl yerleemeyince, Tlepolemos byk amcas Likymnios'la birlikte Argos'a arlr ve orada kalma izni alr, ama Likymnios'la arasnda kan bir kavgada amcasn ldrr. Bunun kaza ile olduu, Tlepolemos'un bir kz, ya da bir kleyi vurmak iin kaldrd sopay istemeyerek amcasnn bana indirdi i sylenir. Her ne hal ise Tlepolemos Argos'ta kalamaz, Rodos'a ger ve orada Undos, lalysos'la Kameiros diye ehir kurar. Tmolos. Lydia da Tmolos (Bozda) Dionysos dininin kayna olarak gsterilir. Ayr ca kralie Omphale'nin kocasna verilen ad dr. Tmolos adl baka bir Lydia kralndan da sz edilir: Ares'in olu olan bu kral Artemis'in arkadalarndan birine saygszlk et mi, tanra da stne azgn bir boa salm, onu ldrtm. Olu lsn Bozdag'a gm m, bu yzden daa Tmolos ad verilmi. Triopas. Triopas ya da Triops eitli kay nakl efsanelerde ad geen bir kiidir. Aiolos, ya da Poseidon'un olu saylr, Helios tanryla Rhodos'un oullarnn biri de Trio pas adyla anlr (Heliosoullar). Triopas Knidos ehrini kuran kahramandr. Triptolemos. Demeter efsanesinde rol oy nayan Eleusisli kahramandr (Demeter). Tritogeneia. Bkz. Athena. Triton. Poseidon'la Anphitrite'nin olu. Hesiodos bu deniz tanrsn yle tanmlar (Thcog. 930 vd.):

Topra sarsp gmbrdeten Poseidon Amphltrite tanrayla evlendi ve onlarn sevimelerinden byk Titan dodu, gc kuvveti sonsuz, o Triton ki dalgalarn dibinde anasnn ve soylu babasnn yannda altndan bir sarayda oturur korkular saarak evreye. Triton efsanelerde byk bir rol oynamaz. Argonaut'lara Akdeniz'e kmann yolunu gsterdii sylenir. Birok kaynaklarda Lib ya'da Tritonis glnde oturduu, Pallas adl bir kz olduu, bu kzn tanra Athena'nn efsanesinde rol oynad belirtilir. Triton kimi zaman bir tanrya deil de, birok deniz yara tna verilen ad olur. Poseidon tanrnn ala ynda yer alr ve okluk belden yukar insan, belden aa balk olarak imgelendirilir. Troilos. Priamos'la Hekabe'nin en kk olu (Tab. 16). Troilos yirmi yan bulursa Troya'nn alnamayaca stne bir fal var m. Akhilleus Troilos'u daha bu yaa basma dan ldrm. Nerede ve nasl ldrd ko nusunda efsanelerde ayrlk vardr: lyada'da arabayla savarken ldrld sylenir, baka bir anlatma gre Akhilleus onu eme de atlarna su iirirken arkadan vurmu, ya da kardei Polyksene ile birlikte kurban edil mi. Ge bir efsane Akhilleus'un bu gzel de likanlya tutulduunu, Troilos isteklerine bo yun emeyince snd Tymbraios Apollon'un tapnanda kargsyla yere serdiini anlatr. Troilos ve uydurma bir kii olan Kressida Shakespeare'in bir oyununun ba kiile ridir. Trophonios. Bkz. Agamedes. Tros. Troya kral soyunun atalarndan biri, Troya'ya adn veren kurucu kahraman (Tab. 16). Efsanede bir rol oynamaz. Tufan. Yunan mythos'unun Tufan efsanesi Behet Necatigil'in "Mitologya"snda yle anlatlr: "Zeus gn getike daha gnahkr olan in sanlar bir tufanla yok etmeye karar vermiti. Bu tufandan sadece Deukalion'la kars Pyrrha kurtuldular. nk Deukalion'un ba bas Prometheus, oluna bir tekne yapmasn tlemiti. Kar-koca, bindikleri bu teknede 288

dokuzuncu gn Parnassos dana ayak bast lar. Zeus'tan yeni insanlar yaratmasn diledi ler. Zeus onlara, 'Anann kemikleri'ni arkala rna atmalarn buyurdu. Prometheus'un ak lamas zerine Deukalion'la Pyrrha, topran talarn arkalarna attlar. Bylece Deukali on'un artt talardan erkekler, Pyrrha'nn attklarndan da kadnlar olmak zere yeni bir insan soyu tredi. Pyrrha, yeryznn ilk kadn Pandora'nn kzdr". Hesiodos Theogonia'da Pandora'ya ok nem verdii halde Tufan efsanesine hi deinmez. Turnus. Rutullerin kral, Aeneas talya'ya gelince onunla hem siyasal, hem de kiisel nedenlerle arpr ve Troyal kahramann elinden can verir (Aeneas). Tydeus. Oineus'un olu, Aitolia kral Tyde us Diomedes'in babasdr .(Tab. 23). talya'da takn canl diye nitelenir, Diomedes'i tutan Athena tanra ona savata g vermek iin gsne babasnn sarslmaz gcn koydu unu syler (l. V, 125). Genliinde adam ldren Tydeus Argos kral Adrastos'un yan na snr. Adrastos onu sndrr ve kz Deipyle ile evlendirir (Adrastos). Onunla birlikte Thebai'ye kar yediler seferine katlr. Bu sa vata Thebai'nin en gl savunucularndan Melanippos'la karlar, dman onu kar nndan vurur, ama Tydeus da onu ldrr. Athena can ekien Tydeus'a lmszlk vermek zeredir ki, Amphiaraos Tydeus'un onu savaa srklemesinin cn almak iin Melanippos'un kesik kafasn ona getirir, az gn yiit de dmannn beynini smrmek ten kendini alamaz. Bu vahi eylemden tiksi nen tanra Athena Tydeus'a lmszlk bahetmekten vazgeer, Tydeus da sava meydannda lr (Amphiaraos, Deipyle). Tykhe. Tykhe Okeanos kzlarndan biridir. Latince ad Fortuna olan bu tanra Behet Necatigil'in "Mitologya"snda yle tanmla nr: "Uygun kader, ans, umulmayan baar tanras, Homeros'un eserlerinde grlmez, en eski airler iinde onun en gzel tasviri Pindaros'tadr (Olymp. Ode, XII). Hellenismus devrinde Tykhe, btn teki tanrlar

unutturan ok yaygn bir tanra oldu. Caes.r'n kendi Tykhe'sine olan gveni mehur dur. Bu gven, onu sonunda btn ikazlar hie sayarak mahvolmaya gtrd. Tebdil giymi olarak, bir balk kaynda Dyrrhachium'dan talya'ya gemek isterken, kayk nn frtnadan ekinmesi zerine, ona yle barmt: 'Durma, sen Caesar' ve Caesar'n Tykhe'sini gtryorsun!'. Tanra Tykhe, resimlerde ok yer alr. Elinde bereket boynuzu yahut bir gemi dmeniyle veya yuvarlanan bir kre zerinde kanatl olarak tasvir edilir. Yunanllar ansn ak olsun yeri ne 'Agathe Tykhe' (yi Tykhe ile!) deyimini kullanrlard. italya'da Latium blgesinde eski bir klt olan ans, baht tanras Fortuna, sa'dan nce birinci yzyldan sonra Yunanllarn Tykhe'siyle zletirildi, Tykhe'nin Latince ad oldu". Tyndareos. Sparta kral Tyndareos Leda'nn kocas ve Helene, Klytaimestra ile Dioskurlarn lml babasdr (Tab. 12). Genli inde Sparta'dan srlr, Aitolia kral Thestios'un yanna snr, kz Leda'y aldktan sonra Herakles'in yardmyla kralln geri alr. Helene'nin ok sayda talipleri arasnda semek iin Odysseus'un nerisine uyar ve kzn Menelaos'a verir (Helene). Tyndare os'un lm stne kaynaklar birbirini tut maz, tanr Asklepios'un onu lmszletirdii sylenirdi. , Typhon. Ad lyada'da Typheus diye geen Typhon Khrysaor'la Kallirhoe'nin oludur, Kkhidna ile birleerek Orthos, Kerberos, Khinaira ve Hydra gibi azmanlar retir (Tab. 6). Hesiodos Theogonia'nm balangcnda Typhon iin bu soy aacn verdikten sonra, sonradan eklenmi bir parada onu yanarda tanrs olarak arpc renklerle tanmlar: Ti tanlar gkten kovulduktan sonra Gaia Tartaros'la son bir kez birleip Typhon'u dour mu (Theog. 825 vd.):

Zor ler in yaratlmtr kollar, ayaklan yorulmak bilmez bu yaman tanrnn, yz ylan ba ykselir omuzlarndan karp korkun kara dillerini, bu ejder kafalarndaki gzlerde ate alev saar kara kalar altndan. Zeus bu azman da alt etmek gerektiini an lar ve onu ldrmeye kalkr; bir gmbrt dr kopar doada: Bir yangn sard meneke rengi sular. Bir yandan gk grlts ve imekler, bir yandan ejderhann sald alevler, kaynyordu yer, gk, deniz batan baa, bir depremdir balyordu, n alnmaz, rpertiler iindeydi Hades bile... Zeus toparlayp var gcn, hmn, yakalayp imeklerini, yldrmlarn dikildi Olympos'un bana ve vurdu! Birden atee bodu, epeevre, korkun canavarn inanlmaz balarn. Yedii kamyla duraklayan Typhon ykld yere, kolu, kanad krlarak ve toprak inledi inim inim. bir alev fkrd yldrm yiyen devden, ykseldi sarp, kara vadilerinden yukar dibine dt Etna dann. Tyro. Salmoneus'la Alkidike'nin kz (Tab. 23). Tyro bir rmak tanrya akm, her gn kylarna gider, aglarm, gnn birinde tanr Poseidon rmaktan kp onunla birlemi. Tyro ikiz ocuklar dourmu: Pelias'la Neleus. Ama bunlar daa brakm. kizleri by ynce Salmoneus'un kars Sidero'dan eziyet gren Tyro'yu kurtarmaya gelirler. Tyro bun dan sonra amcas Kretheus'la evlenir ve Aison'u dourur (Neleus, Pelias, Aison). Tyrrhenos. Tyrrhenoi diye anlan Etrskle rin atas. Lydial bir nder saylan Tyrrhenos kimi kaynakta Herakles'le Omphale'nin, ki minde de Telephos'un olu ve Tarkhon'un kardei olarak gsterilir. Troya savandan sonra Ege kylarnda ktlk ba gstermi, Tyrrhenos da halkndan bir blk alp tal ya'ya gm.

';<

u-v
Ulixes. Odysseus'un Latince di. Odysseus maddesine baknz. Urania. Musalardan biri. Adndan da anlal d gibi gk bilimini simgeler (Musalar). Uranos. Gk'e kosmik varlk ve ilk tanr ku a arasnda erkek ve baba tanr olarak veri len ad. Uranos Gaia ile birleerek birok tan rsal varlklar tretir, bunlar doar domaz Toprak'n barna tkamas, olu Kronos'un elinden hayalarnn kesilmesi ve bu olay ze rine egemenliin ikinci tanr kuana geme si Gaia, Aphrodite, Theogonia ve Kronos maddelerinde anlatlmtr (Tab. 1"4)Uyku. Bkz. Hypnos. Vens. ok eski bir Latin tanrasnn ad dr. Meyve bahelerinin koruyucusu olarak sayg gren Vens sonradan Yunan etkisi al tnda Aphrodite ile bir tutulmutur. Aeneas'n anas saylan Vens mparatorluk an da Gens ulia'nn atas saylmtr (Aeneas). Vespcr. Akam yldznn Latincesl (Hesperos). Vcsta. Evlerde oca koruyan ok eski bir

Roma tannas. Sonradan Yunan pantheon'unun Hestia'syla bir tutulmu, ama Ro ma'da her zaman ayr bir sayg grmtr. Vesta'nn tapmna bakan Vestales rahibeleri Roma'nn en iyi aile kzlar arasndan seilir, mr boyu kz kalmaya ant ier ve devletin barahibi Pontifex Maximus ynetiminde devlet ocann ateini yanar tutmakla grev liydiler. Roma'nn kurucular Romulus'la Remus'un bir Vesta rahibesinden dogma olduk lar, Vesta tapmnn Romulus tarafndan Roma'ya sokulduu ileri srlrse de, Vesta ta pnann en eski zamanlarda Palatinus'un, yani ilk Roma surlarnn dnda bulunmas, tipik Latium evleri gibi yuvarlak bir ilikisi ol madn gsterir. Vesta'ya zg hayvan ola rak eek gsterilir ve Vesta bayram olan Vestalia (haziran ortasnda) enliklerinde eekler balarnda iek elenkleriyle bayram alaynda gezdirilirdi. Bu zellik sonradan uy durulmu tutarsz bir efsaneyle aklanmak is tenmi, tanr Priapos'la Vesta arasnda bir iliki kurulmutur (Priapos). Vulcanus. Sonradan Yunan tanrs Hephaistos'la bir tutulan eski Roma tanrs. Tapmn, Roma'ya Etrskler getirmi. Volcanalia denilen bayramlarnda tanrya sunu olarak atee kk balklar ve baka hayvanlar atlr d, buna karlk insanlarn hayatlar korun mu olurdu. Hibir efsanesi yoktur.

290

Y
Yalvanlar (Litai). Ate, gaflet tanrasnn su ilemeye ittii kiiyi suundan arndr mak, kurtarmak iin Zeus'un kzlan Litai adl l.nralar araya girerler. Ilyada'dan alnm aadaki parada Litai "Yalvanlar", Ate "Su" diye evrilmitir (il. IX, 502 vd.): Gn olur yanlr, su ilerler insanlar, gzel adaklar, sunularla yalvarrlar, kurban yalaryla yumuatrlar tanrlar. Ulu Zeus'un kzlardr Yalvanlar, topal, yzleri buruuk, gzleri a, koarlar Su'un arkasndan dertli dertli, ama gldr, evik ayakldr Su, Yalvanlar'dan ok nde koar, insanlara ktlk ede ede dolar yeryzn, Yalvarlarsa yetiir, ktl dzeltmeye kalkarlar. Din lerler kendilerine sayg gsterenleri, onlara yardm ederler canla bala. Kulak asmayan olursa, yalvarrlar Zeus'a, Su taklsn ona, ettiini bulsun derler. (Ate, Erinysler). Yedi Uyurlar. Efes kazlann dolap da Ye di Uyurlar maarasna uramamak gnahtr. Hibir yer insann ruhuna bu kadar derinden seslenmez Efes'te. Kzgn gnein altnda bal la kabaran incir aalar bile masal anlatr in sana. ok eski zamanlarda sa'ya k yedi gen bir maaraya kapanmlar Efes'te: Yemliha, Mislina, Mrselina, Mernu, Tebernu, Sazenu, Kefetatayu'mu adlar, bir de kpekikleri varm: Ktmir. Ne yapsnlar ki barnamamlard koca ehirde; yllar gemi, bir zamanlar Paulus'un vaazlarna kulak asma yan Efesliler, gl hatibin ehre ikinci geli inde bu sa dininde bir eyler var diye dn meye balamlar. Hem yalnz Paulus deil, Yuhanna da gelmemi miydi, sa'nn anas dedii bir kadncaz getirip yerletirmemi miydi Lysimakhos surlarnn tesinde pnarla rn yemyeil alad bir yamaca? Oldum olas tanr analar grmtr Efesliler, ehrin kurucusu Amazon tanrayd, ulu Artemis'ten domutu yeryzne ne kadar canl, ne ka dar bitki varsa. Ama Artemls papazlar para

babas olmular, habire yyorlard altnlar tanrann stundan bir ormanla evrili tap nana, fakir fukaray hi sokmuyorlard ieri ye; banka olmutu oras. Yoksullarn koruyu cusu sa'dan yanayd bu yedi gen, ama H ristiyan olduklarn syleyemiyorlard ak ak, nk devlet denizar gm, Roma denilen ehre yerlemiti. Roma'nn zorbas Decius puta tapmayan kim varsa kafasn uurtuyordu Efes'te. sa'ya tapan bu yedi gen de Panayr dann dibine dek inen bir maara bulmular, oraya snmlard. Ma ara kapsna Ktmir'i beki dikmilerdi. Bir gece derin derin uyuyorlarm ki, Decius'un polisleri gelip maaray koca kayalarla rt mler. Yedi gen aldrmamlar karanla, uyuyorlarm nasl olsa. Aylar, yllar, yzyllar gemi, yedi gen uyuyor, Ktmir de uyuyor mu. Bir sabah incir aalarnn altnda kei lerini otlatan bir oban maarann nndeki kayann biraz kaydn grm, var gcyle yaslanm kayaya, onu biraz oynatm, der ken maarann iine bir gne n szm. Ktmir uyanm, havlam, Yedi Uyurlar da uyanmlar ve bakmlar ki yiyecek bir ey yok. Git, demiler Mernu'a, frndan bir ek mek al. Eline bir bakr para da vermiler. Mernu km, Panayr dan kvrlp Mer mer caddeye iniyormu ki, kaldrmlarn s tnde halar grm. Uyku sersemi olduun dan pek aldrmam, ba ne eik yrmeye de alkm teden beri. Pazar yerine gelip dkkna girince, paray uzatm, bir ekmek alm. Frnc paray elinde evirmi, evirmi, Mernu'un yzne bakm ve "Hrsz!" diye basm l! Koumular, smsk yakala mlar Mernu'u: "Kalpazan!", "Nerede bas m bunu?", "Maaradan geldi", "Hrsz yata oras!". Mernu akna dnmt. Neyse ki uyank bir polis paraya daha yakndan ba kacak olmu: "Decius. Ha bildim, devletlu imparatorumuzun dedesiydi, "Yok canm, Theodosius'un dedesi de Theodosius'tu". Bir tartmadr gitmi, kavgaya son vermek iin almlar Mernu'u Yuhanna kilisesine gtr mler. Oradan bapapazla birlikte maara ya, i anlalm, bapapaz da fetvay vermi: Bu bir mucizeydi, ama Ruhlkuds'n yapa mayacag mucize yoktu. O arada imparator kinci Theodosius nasl haber almsa alm

u-v
Ulixes. Odysseus'un Latince ad. Odysseus maddesine baknz. Urania. Musalardan biri. Adndan da anlal d gibi gk bilimini simgeler (Musalar). Uranos. Gk'e kosmik varlk ve ilk tanr ku a arasnda erkek ve baba tanr olarak veri len ad. Uranos Gaia ile birleerek birok tan rsal varlklar tretir, bunlar doar domaz Toprak'n barna tkamas, olu Kronos'un elinden hayalarnn kesilmesi ve bu olay ze rine egemenliin ikinci tanr kuana geme si Gaia, Aphrodlte, Theogonia ve Kronos maddelerinde anlatlmtr (Tab. 1-4). Uyku. Bkz. Hypnos. Vens. ok eski bir Latin tanrasnn ad dr. Meyve bahelerinin koruyucusu olarak sayg gren Vens sonradan Yunan etkisi al tnda Aphrodite ile bir tutulmutur. Aeneas'n anas saylan Vens imparatorluk an da Gens lulia'nn atas saylmtr (Aeneas). Vcsper. Akam yldznn Latincesi (Hesperos). Vesta. Evlerde oca koruyan ok eski bir

Roma tannas. Sonradan Yunan pantheon'unun Hestia'syla bir tutulmu, ama Ro ma'da her zaman ayr bir sayg grmtr. Vesta'nn tapmna bakan Vestales rahibeleri Roma'nn en iyi aile kzlar arasndan seilir, mr boyu kz kalmaya ant ier ve devletin barahibi Pontifex Maximus ynetiminde devlet ocann ateini yanar tutmakla grev liydiler. Roma'nn kurucular Romulus'la Remus'un bir Vesta rahibesinden dogma olduk lar, Vesta tapmnn Romulus tarafndan Roma'ya sokulduu ileri srlrse de, Vesta ta pnann en eski zamanlarda Palatinus'un, yani ilk Roma surlarnn dnda bulunmas, tipik Latium evleri gibi yuvarlak bir ilikisi ol madn gsterir. Vesta'ya zg hayvan ola rak eek gsterilir ve Vesta bayram olan Vestalia (haziran ortasnda) enliklerinde eekler balarnda iek elenkleriyle bayram alaynda gezdirilirdi. Bu zellik sonradan uy durulmu tutarsz bir efsaneyle aklanmak is tenmi, tanr Priapos'la Vesta arasnda bir iliki kurulmutur (Priapos). Vulcanus. Sonradan Yunan tanns Hephaistos'la bir tutulan eski Roma tanrs. Tapmn, Roma'ya Etrskler getirmi. Volcanalia denilen bayramlarnda tanrya sunu olarak atee kk balklar ve baka hayvanlar atlr d, buna karlk insanlarn hayatlar korun mu olurdu. Hibir efsanesi yoktur.

Y
Yalvarlar (Litai). Ate, gaflet tanrasnn su ilemeye ittii kiiyi suundan arndr mak, kurtarmak iin Zeus'un kzlar Litai adl tanralar araya girerler. lyada'dan alnm aadaki parada Litai "Yalvarar", Ate "Su" diye evrilmitir (l. IX, 502 vd.): Gn olur yanlr, su ilerler insanlar, gzel adaklar, sunularla yalvarrlar, kurban yalaryla yumuatrlar tanrlar. Ulu Zeus'un kzlardr Yalvanlar, topal, yzleri buruuk, gzleri a, koarlar Su'un arkasndan dertli dertli, ama gldr, evik ayakldr Su, Yalvanlar'dan ok nde koar, insanlara ktlk ede ede dolar yeryzn, Yalvarlarsa yetiir, ktl dzeltmeye kalkarlar. Din lerler kendilerine sayg gsterenleri, onlara yardm ederler canla bala. Kulak asmayan olursa, yalvarrlar Zeus'a, Su taklsn ona, ettiini bulsun derler. (Ate, Erinysler). Yedi Uyurlar. Efes kazlann dolap da Ye di Uyurlar maarasna uramamak gnahtr. Hibir yer insann ruhuna bu kadar derinden seslenmez Efes'te. Kzgn gnein altnda bal la kabaran incir aalar bile masal anlatr in sana. ok eski zamanlarda sa'ya k yedi gen bir maaraya kapanmlar Efes'te: Yemliha, Mislina, Mrselina, Mernu, Tebernu, Sazenu, Kefetatayu'mu adlar, bir de kpekikleri varm: Ktmir. Ne yapsnlar ki barnamamlard koca ehirde; yllar gemi, bir zamanlar Paulus'un vaazlarna kulak asma yan Efesliler, gl hatibin ehre ikinci geli inde bu Isa dininde bir eyler var diye dn meye balamlar. Hem yalnz Paulus deil, Yuhanna da gelmemi miydi, sa'nn anas dedii bir kadncaz getirip yerletirmemi miydi Lysimakhos surlarnn tesinde pnarla rn yemyeil alad bir yamaca? Oldum olas tanr analar grmtr Efesliler, ehrin kurucusu Amazon tanrayd, ulu Artemis'ten domutu yeryzne ne kadar canl, ne ka dar bitki varsa. Ama Artemis papazlar para

babas olmular, habire yyorlard altnlar tanrann stundan bir ormanla evrili tap nana, fakir fukaray hi sokmuyorlard ieri ye; banka olmutu oras. Yoksullarn koruyu cusu sa'dan yanayd bu yedi gen, ama H ristiyan olduklarn syleyemiyorlard ak ak, nk devlet denizar gm, Roma denilen ehre yerlemiti. Roma'nn zorbas Decius puta tapmayan kim varsa kafasn uurtuyordu Efes'te. sa'ya tapan bu yedi gen de Panayr dann dibine dek inen bir maara bulmular, oraya snmlard. Ma ara kapsna Ktmir'i beki dikmilerdi. Bir gece derin derin uyuyorlarm ki, Decius'un polisleri gelip maaray koca kayalarla rt mler. Yedi gen aldrmamlar karanla, uyuyorlarm nasl olsa. Aylar, yllar, yzyllar gemi, yedi gen uyuyor, Ktmir de uyuyor mu. Bir sabah incir aalarnn altnda kei lerini otlatan bir oban maarann nndeki kayann biraz kaydn grm, var gcyle yaslanm kayaya, onu biraz oynatm, der ken maarann iine bir gne n szm. Ktmir uyanm, havlam, Yedi Uyurlar da uyanmlar ve bakmlar ki yiyecek bir ey yok. Git, demiler Mernu'a, frndan bir ek mek al. Eline bir bakr para da vermiler. Mernu km, Panayr dan kvrlp Mer mer caddeye iniyormu ki, kaldrmlarn s tnde halar grm. Uyku sersemi olduun dan pek aldrmam, ba ne eik yrmeye de alkm teden beri. Pazar yerine gelip dkkna girince, paray uzatm, bir ekmek alm. Frnc paray elinde evirmi, evirmi, Mernu'un yzne bakm ve "Hrsz!" diye basm l! Koumular, smsk yakala mlar Mernu'u: "Kalpazan!", "Nerede bas m bunu?", "Maaradan geldi", "Hrsz yata oras!". Mernu akna dnmt. Neyse ki uyank bir polis paraya daha yakndan ba kacak olmu: "Decius. Ha bildim, devletlu imparatorumuzun dedeslydi, "Yok canm, Theodosius'un dedesi de Theodosius'tu". Bir tartmadr gitmi, kavgaya son vermek iin almlar Mernu'u Yuhanna kilisesine gtr mler. Oradan bapapazla birlikte maara ya. anlalm, bapapaz da fetvay vermi: Bu bir mucizeydi, ama Ruhlkuds''n yapa mayaca mucize yoktu. O arada mparator kinici Theodosius nasl haber almsa alm,

Bizans'tan Efes'e koagelmi, takdis etmi Yemliha'y, Mislina'y, Mrselina'y, Mernu'u, Tebernu'u, Sazenu'u ve Kefetatayu'u, Ktmir'i de okam. Sonra Efesli yedi genle sadk kpekleri yine uykuya dalmlar ve o gn bugn bir daha uyanmamlar. Yz Kollular. Yunanca Hekatonkheires di ye anlan yz kollu devleri Hesiodos yle ta nmlar (Theog. 147 vd.): Baka oullar da oldu Caia ile Uranos'un, yaman oul ki korkuyla anlr adlar: Kottos, Briareus, Gyes, ba gklerde ocuklar. Her birinin yz kolu vard omuzlarndan sarkan, korkun, ve elli ba gl omuzlarnn stnde. Korkuntu koca bedenlerinin amansz gc. Uranos br oullar gibi bunlardan da ku kulanp, kapatr Yz Kollular yerin dibine, ne var ki Zeus ve Olympos tanrlar bu az

man yaratklar Titanlara kar savalarnda ortak olarak kullanmay akl eder ve karrlar Hekatonkheirleri yeraltndan. Devlerle tanr lar arasndaki sava da o zaman kzr. Olymposlularn zaferiyle sonulanan bu savan son blmn yle anlatr Hesiodos (The og. 713 vd.): Ama n saftaki Kottos, Briareus, Gyes, savaa doymayan bu yz kollu devler azdrdlar yeni batan sava: yz ta birden frlad bu devlerin gl kollarndan, kapkara saldrlarla ezdiler Titanlar, yol yol topran altna tktlar onlar, vurdular zincire yendiklerini ve gkler ne kadar uzaksa topraktan topran o kadar altna gmdler onlar. Yz Kollular da Zeus Tartaros'a kapatlan Titanlara beki olarak diker: Durur orada sadk birer beki gibi Gyes, Kottos ve cokun yrekli Briareus.

?Q9

ter'in); ayn kurulu eski Hintede Dyaus -pta, Gk Baba; gene Latincede deus (tan r), dea (tanra), divus ile divinus (tanrsal), Franszca dieu (tanr), divin (tanrsal), devin Zagreus. Zagreus Orpheus gizemlerinde ad (tann szcs). Zeus'tan gelme, tanrsal anla geen bir tanrdr. lk Dionysos saylr. Zeus mna gelen dios sfat Yunancada da vardr, Onu retmek iin bir ylan biimine girip yernitekim Zeus'un olu ve Zeus'un baldrndan alt tannras Persephone ile birlemi. Dogkt anlatlan arap tanr Dionysos'un ad doduktan sonra da Hera'nn hmna uramasn da ayn kktendir. Dios sfatn Homeros diye onu Apollon'la Kuretlere vermi. Onlar zellikle dia theaon deyiminde kullanr; "tan de Zagreus'u Parnassos dann ormanlarn ralarn tanrsal, ulu, yce tanra" anlam da saklamlar. Ama Hera sakland yeri bul na gelen bu deyim, ne tuhaf ki Homeros des mu ve Titanlar gen tanny karmakla gtanlarnda en byk Olympos tanralar iin re'vlendirmi. Zagreus Titanlann elinden kurdeil, Thetis, Kalypso, Kirke gibi, ou Olym lulmak iin biimden biime girmi, bir ara pos dnda yaayan yan tanralar iin kulla bir boa olmu, devler de boay boynuzla nlmaktadr, rndan yakalayarak paralamlar, etlerini ig b) Anlam. Birok ad ve szck treten i ya da kzartarak yemiler, Pallas Athena div- kkeninin anlamna gelince, ilkel insan Zagreus'un yalnz yreini kurtarabilmi. bununla gn parlakln, ltl aydnln Apollon kemiklerini Delphoi'de gmd dile getirmek istemi olsa gerek. Tanrlarn halde, Zeus da olunun daha atmakta olan tanrs Zeus gerekten de gktr, gk tanr yreini ya kendi gvdesine alm, ya da SeSemele'ye yutturmu. Zagreus bir sre sonra da dr, gkle ilgili doal glerin hepsini kiilendiren varlktr. Ik, aydnlk, bulut, gk grlekinci kez dnyaya gelmi. mesi, imek ve yldrm Zeus'un egemenlii altndadr, ne var ki Yunan insannn evren Zephyros. Astraios'la afak tanra Eos'un ve tanr gr bize dil yaptlaryla aktarld olu, bat yeli (Tab. 8; Rzgrlar). alarda doal gler olduu gibi deil, insan Zethos. Bkz. Amphion. biiminde birer simge olarak canlandrlmak tadr, yani Zeus daha ilkel bir evren grn Zeus. Tanrlarn tanrs, tanrlarn babas, de Uranos, Gk Tanr diye adlandrlan doa bydr Zeus. Bu yetkiyi nasl elde ettiini nn kendisi deil, doay insan dzenine ben anlatmadan nce, adnn kkeni ve anlam zer bir dzene sokup, ynetimini ele alan bir stnde duralm-. insan tanrdr. Yunan mythos'unda Uranos' I. ADI. a) Kkeni. Hint-Avrupa dillerinin tan Zeus'a dek olan evrim ve geliimin nasl hemen hepsinde grlen bir kkten reme dnlp dile getirildiini dnyann yaratl dir Zeus ad. Bu szcn kaynanda olan efsanesini incelerken grdk (Theogonia). diu- kk (ki aslnda V ile deil de, en eski II. SIFATLARI. Bu sfatlar iki trldr: Tan Yunancada bulunup, sonralar alfabeden sili rnn doa ile ilgili niteliklerini, bir de insan nen 'digamma' harfiyle yazlrd) Yunancada tanr olarak zelliklerini belirtir. zeu- ve di- olarak iki biimde belirir. Nitekim (1) Nephetegereta: Bulutlar deviren Ho ekiminde de bu ifte kkenlik grlr: Nom. meros destanlarnda Zeus'un adna en ok Zeus (zne hali); Voc. Zeu! (ey Zeus!); Gen. eklenen kalp sfattr; hypsibremetes: Gk Dios (Zeus'un); Dat. Dii (Zeus'a); Acc. Dia (Zeus'u). Sanskritede, Pers ve talya ulusla lerde grleyen; asteropetes: imek savuran; terpiJ-ercnos: Yldrm seven; erigdoupos: rnn dillerinde, sonradan da Latince ve LaUzaklarda grleyen, uzaklardan grleyen, tinceden gelme dillerde bu kk zeu-, dyeuasl anlam, gk grlts, uzaktan duyulan, dleu-, diu- diye belirir; rnein eski Hinte yanklanan. Devas, die, dieuas; Latincede Iupiter (ya da Bir de aigiokhos sfat geer Homeros des luppiter) Zeus Baba anlamna gelen Diespitanlarnda. Aslnda "kei derisinden kalkan tcr'den; ama bunun gen. hali lovls (lupi

tayan" anlamna gelen ve Zeus'tan baka tanra Athena iin de kullanlan bu sfat biz "kalkanl" diye evirmekten baka are bula madk. Ama bu kalkann bir yks var. Tan ra Rhea, Zeus'u dourduu zaman, ocuklann ana karnndan kar kmaz yutan ko cas Kronos'tan karmak iin Girit'te bir ma, garaya kapatmt, Amaltheia diye bir orman perisi de bebei bir keiye emzirtmiti. G ne tanr Helios'tan dogma korkun bir yaratkmbu kei, Titan denilen devler bile donakalrm onu grnce. Zeus byyp ege menlii elde etmek iin giritii savata bu keinin derisinden bir kalkan yapp, Titanla ra kar kullanm onu, bu kalkana sonralan Athena ldrd Gorgo canavarnn salar ylanlarla rl kafasn da katmt. Kalkan ylanlardan saakl, pskll olarak anlatlr, savata dmana kar kullanld m, dehet iinde pskrtr her greni (Gorgo). (2) Zeus'un adna hemen her zaman ekle nen iW sfattan biri soyad niyetine kullanlan Kronosoglu, teki de Olymposludur. Bu ikin cisi tanrnn yksek dalarda konut kurduu - Hellenler g simgeleyen tanry bile gk te oturtmaz, doruu gklere ulaan ulu dala ra yerletirirlerdi, nitekim OIympos, ulu dag anlamna gelir - bir de belli bir kuaktan ve tanr soyundan olduunu gstermektedir. Tanr soylar tr; Uranos'la Kronos soyla rndan sonra, OIympos tanrlarnn egemenli i nasl ele geirdiklerini ilerde anlatacaz. Zeus bu sava kazannca Olympos'ta taht kurar, olu demirci tanr Hephaistos'un yap t krallk asasn eline alr (il. II, 101) ve "in sanlarn, tanrlarn babas" olarak ynetimini srdrr. Krallk gcn simgeleyen denei ni kime verirse o kral olur, btn krallar "diotrephes", yani Zeus'tan dogma, Zeus'tan yetimedir. Yamuru yadran, g grleten, imei akp savuran Zeus'tur. yle ki "yamur ya mak" diye bir fiil vardr, onun znesi Zeus' tur: Zeus huei (Zeus yayor) denir (l. XII, 25: "Zeus da boyuna yamur yadrd dur du"). Odysseus salna binmi, tam vatan top rana kavuacakken, dman deniz tanr Poseldon bir frtna salar stne (Od. 221 vd.), bahtsz Odysseus yaknr:

Kalkanl Zeus, engin gkyzn nasl da kaplyor kara bulutlarla! Allak bullak etti denizi tekmil kasrgalar koptu eitli yellerin, lm uurumu alyor nmde, besbelli! III. DESTANLARDA ROL. Zeus Troya sa vanda byk bir rol oynar, da dann tepe si olan Gargaros doruundan ynetmektedir sava. Onun istemi, buyruuyla olur ne olur sa, talih kimi zaman Akhalann, kimi zaman Troyallarn yzne gler. Bu ynetimi Zeus insanlara imarlar vererek gerekletirir. Tanrnn buyruklarn insanlara ulatrmak Zeus'un kuu kartaln grevidir; onun uuu na gre imar iyiye ya da ktye yorulur. Akhalar kt durumdadr, Agamemnon Zeus babaya yakarr (l. VII, 245 vd.): Byle dedi, Zeus acd onun gzyana, yok olmasn istedi ordusu, imar etti, gnderdi kartal, kularn en amaz olann, bir yauru geyik vard kartaln penesinde, kartal att onu Zeus'un gzel suna nne, orada Akhalar her eyi bilen Zeus'a kurban keserlerdi. Anladlar Zeus'tan geldiini grnce kuu, saldrdlar Troyallara doludizgin hepsinin savatayd akl, fikri. Odysseus lthake'ye dnmtr, kars Penelopeia ile kendini tantmadan grr, ama onun nnde ar bir i vardr, sarayna yerlemi olan, maln, mlkn smren ta lipleri yok etmek. Yalvarr Zeus'a (Od. XX, 98 vd.): Karada, denizde ektiim bunca dertten sonra, Zeus baba, siz tanrlar istedinizse kavuturmak beni toprama, bir ses versin ierde uyayan insanlardan biri darda da bir baka imarn grnsn senin! Yakard ve byle dedi, akll Zeus da dinledi onu: bulutlarn stnden, k saan Olympos'un doruundan ossaat grledi ve tanrsal Odysseus da sevindi. Evden gelen sesi de bir kadn verdi, deirmen evirmekteydi bu kadn az tede, on iki deirmen ta vard halklarn nderi Odysseus'un bunlarn on Iklslni de kadnlar evirirdi,

arpa ve buday trlerdi, insanlara iyilik olsun diye. br kadnlar uykudayd, tmlerdi unlarn, bir bu alyordu, nk gszd hepsinden. te bu /cadn durdurdu deirmen tan ve dedi ki: Tanrlarn ve insanlarn kral, Zeus baba, amma da sert grledin buraya yldzl gkten. Bu senin imarn olsa gerek, nk bir tek bulut yok, ne olur, ben zavallnn da getlriver dileini yerine: Bugn Odysseus'un konanda ekilecek neeli len, ne olur, talipler iin son len olsun, dizlerim zld, tkendi yreim un te te, dilerim, yedikleri son yemek olsun onlarn bu. Byle dedi, Odysseus da bu sze, Zeus'un grleyiine sevindi, demek artk alacakt Zeus bu sulardan. Zeus'un kiilii ve oynad rol bakmndan llyada ve Odysseia arasnda bir fark vardr sanki: lyada'da Zeus'u karmzda grr, ey lemlerini izleriz; Odysseia'da ise tanr doru dan doruya karmza kmaz, ancak sunu, dua, dilek ve ant ime gibi dinsel trenlerde grrz etkisini, kuu kartalla, gk grlts ya da imekle belli eder varln. Doal bir g olmaktan km, bir tzelkii, bir ilke ol mutur. Zeus "ksenios" yani konukseverdir, yahut ele dm sla uruna yalvaran gariplere sayg ve sevgi gstermesini buyurur. Odysse us onun adna snr Tepegz Polyphemos'un maarasna, ama "tre nedir, yasa nedir bilmeyen ve yalnz kaba gcne gve nen o adam" (Od. 214) tanrnn uygarca ku rallarn hie sayp ktr ktr yer Odysseus'un arkadalarn. Bunun iindir ki tek gznden olmakla cezasn bulur. Zeus hakka dayanan insanca bir dzenin kurucusu ve koruyucusu saylr. Homeros destanlarnda tanrlarn ve insanlarn babas na verilen bu rol Hesiodos'un eserinde daha da kesin olarak belirmektedir, ilyada'nn son blmnde Akhilleus, oullarn kestii, kentini yama ettii kral Priamos'a Hektor'un

lsn geri verdikten sonra, u kanatl sz leri uurur (l. XXIV, 518 vd.): Talihsiz adam, ne aclar ekmi yreini Nasl gze aldn gemilere gelmeyi tek bana, nasl gze aldn benim gzme grnmeyi? Ben ki ldrdm nice soylu oullarn senin. Demirden bir yrek varm gsnde. Hadi gel, otur stne u iskemlenin, ko uyusun barmzda aclar. Ne yapalm yasmz ok bykse, ne kar yrek donduran iniltilerden! Talihsiz lmllere tanrlar u kaderi dokudu: Yaayacak insanlar ac iinde. Ama lmszlerin hibir kaygs yok. kl tane kp durur Zeus'un eiinde, biri kt, biri iyi balarla dolu. Zeus kartrr bunlar, sunar lmllere, iyisinden de, ktsnden de pay alr insanolu Ama yalnz kt batan pay alrsa bir adam, yoksul olur, hor grlr, zorlu alkla srnr tanrsal topran stnde, tanrlar, insanlar dnp de bakmaz yznv. Ama Zeus insanlarn kaderini elinde mi tu tar, yani insan kaderinin mutlak hkimi mi dir, tek tannl dinlerin Tanrs gibi? Troya sa vanda uzak Lykia'dan gelmi ordusuyla Troya iin savaan Sarpedon diye bir yiit vardr. Zeus'un oludur o, Zeus gz gibi se ver onu, ne var ki Patroklos'la teke tek sava a girince, Sarpedon kt duruma der, alt edilmek zeredir ki, tannlann babas yle danr Troyallara kar Akhalardan yana olan kars tanra Hera'ya (l. XVI, 433 vd.): ok yazk, insanlar arasnda en ok sevdiim Sarpedon 'al Menoitios olu Patroklos'un elinden lmek onun kaderi imde yreim bir o vana gider, bir bu yana, gzya dktren savatan geri alp onu, karp braksam m Lydia'nn semiz toprana, yoksa braksam lsn m Menoltosohr/n
e/lndn?

Hera'da ayrcala meydan vermemek Iin bunu yapamayacan syler:Zeus kendi o-

lu Sarpedon'u karrsa, bir baka tanr kp da kendi olunu korumak, kurtarmak isteye cek, dzen bozulacak, hakszlk olacak. Zeus ister istemez uyar bu manta ve olunun l mne seyirci kalr. Demek- ki Zeus'un stnde ve Zeus'tan da stn bir "kader" vardr. Zeus'un bu gle ilikilerinin ne olduu Hektor'un lm sahne sinde belli olur iyice. Hektor AkhiUeus'la teke tek savaa koyulmutur, yaman bir savatr bu. Hektor uzun bir sre kar koyar, ama so nunda dayanamaz, korkuyla kamaya balar, iki yiit dolanr dururlar Troya surlarn, tanr lar katndaysa durum yledir (l. XXII, 166 vd.): Seyirci olmulard tanrlar tekmil, ilkin sze balad insanlarn, tanrlarn babas: u surlarn evresinde ne gryorum byle, gryorum sevdiim bir adamn kovalandn, szlyor Hektor iin szm szm yreim, ' bana ne ok sr budu yakmt o, yakmt ok yarl lda dann doruklarnda, Troya kalesinin stnde yakmt. imdiyse tanrsal Akhilleus kovalyor onu hzl ayaklaryla, llyon 'un evresinde. Hadi dnn bakalm, tanrlar, dann, kurtaracak myz Hektor'u lmden, yoksa brakacak myz bu yiitliiyle, alt etsin onu Akhilleus, Peleusolu? Gk gzl tanra Athene karlk verdi, dedi ki: Ne diyorsun, kara bulutlu babam, ak yl dirimli! Kaderi oktan belli, lml bir adamdr bu, karmak istersin onu canlara kyan lmden? Yap yapacan ama, biz tanrlar onaylamayz yaptn. Bulutlar deviren Zeus karlk verdi, dedi ki: Korkma kzm, Tritogeneia, konumadm ak yrekle, yumuak davranmak isterim sana. Gecikme bari, yap dndn gibi. ki yiit ovada cebelleedursun (l. XXII, 2 0 8 vd.): Ama pnarlara, yunaklara drdnc gelilerinde, bir altn terazi kurdu baba tanr, ackl lmn iki tanrasn kodu kefelere,

biri Akhilleus'unkiydi, biri at src Hektor'unki, ortasndan tuttu, kaldrd teraziyi, ar basit Hektor'un kara gn, kefe dt, yuvarland Hades'e dek. Sonra da Athene'nin Hektor'u aldatmak iin kurduu kahpece dzene ve Apollon'un Hektor'u kaderine brakmasna seyirci kalr. nsanlarn ve tannlarn babas Zeus, kaderin elinde sadece bir aratr demek. Bu kader kimdir, nerede ve nasl duyurur buyruunu? mr ipliini bken tanrann ad geer Homeros destanlarndan sonraki metinlerde: Atropos, Klotho ve Lakhesis'tir bunlar, ama insan dramlarnn en bynn oynand bu sahnede kader tanrlardan stn bir varlk olarak kulis arkasnda kalmaktadr. IV. EFSANELER, a) Douu. Zeus Kronos'la Rhea'nn alt ocuundan sonuncusu dur (Tab. 4, 5). Kronos babas Uranos'u nasl alt edip egemenlii elinden almsa, Zeus da ikinci kuak tanrlarn yener ve nc ku ak, yani Olmypos tanrlarnn egemenliini kurar. Bu sreci Hesiodos Theogonia'da y le anlatr (Theog. 4 5 1 vd.): Rheia Kronos'un yatana girince anl evlatlar dourdu ona: Hestia, Demeter, altn sandall Hera ve gl Hades, yerin altnda oturan, topra saran, uultulu tanr Poseidon, ve temkinli Zeus, tanrlar ve insanlar babas, yldrmlar yeryzn titreten. Ama koca Kronos yiyordu ilk ocuklarn analarnn kutsal karnndan kp da dizleri stne oturduka her biri. Korkuyordu Uranos'un marur torunlarndan biri lmszler arasnda kral olacak diye. Gaia ve Uranos bildirmiti ki ona ne kadar gller gls de olsa kendi oluna yenilmekti kaderi. Buydu nk byk Zeus'un istedii. Onun iin gz pusudayd her zaman, doan ocuklarn yiyordu birer birer ve Rheia sonsuz yaslar iindeydi. Ama Zeus'u dnyaya getirecei gn yalvard Topraa ve yldzl Ge gizli dourabilsin diye ocuunu, c alnsn diye babasnn ve hain Kronos'un yedii btn ocuklarnn! Anas, babas dinlediler kzlarn

ne bildirdiler ona Kader'in ne hazrladn kral Kronos'a ve cokun yrekli oluna. Sonra bereketli Girit'e Lyktos'agtrdler onu, son olu byk Zeus'u douraca gn. Ulu Toprak tanra ald ocuu besleyip yetitirmek iin koca Girit'te; hzl Gece'nin karanlklarndan yararlanp Lyktos tepelerine gtrd onu. Sk ormanlarla kapl Aigaion eteklerinde kutsal topran gizli derinliklerinde ulalmaz bir maaraya saklad onu, sonra koca bir ta bezlere sarp verdi gklerin gl olu Kronos'a, o da yakalayp iki eliyle ta yuttu, indirdi uursuz midesine, anlamad yuttuunun bir ta olduunu, olununsa dipdiri kaldn, ve az sonra yenilmez, ba olmaz gcyle babasnn hakkndan geleceini, onu tahtndan atp yerine geeceini, lmszlerin kral olacan. Zeus babas Kronos'a br kardelerini kusturur, sonra 'da Uranos'un yeraltna ka-

pattg devlerden gk grlts, imek ve yldnm aldktan sonra Olympos tanrlarnn egemenliini kurmaya koyulur. b) Titanomakhia. Bunun iin Titanlarla sa va gze alr, yz kollu devlerden grd yardmla bu sava kazanr (Devler ue Tanr lar Savas). Evrende yetkileri paylamaya koyulur: Ken disi g ve yerle gkte krall alr, kardei Poseidon'a denizi, Hades'e de yeralt lkele rini verir. c) Evlenmeleri. Zeus bundan sonra Titan soyundan tanralarla ve kendi kuandan kerdeleriyle birleip bir sr tanrsal varlk retmeye koyulur. Bu evlenmeler ve onlar dan doan varlklar Tab. 9'da gsterilmitir, ayrca ad geen btn kadnlarn ve rettik leri dllerin adlar altnda efsaneleri anlatl mtr. Zeus'un Yunan Mythos'unun btn dallarndaki rol ve yeri de efsanelerden sz edildike belirtilir.

SONSOZ
MTOLOJ SZL NASIL HAZIRLANDI? 1. FLER Szlkte yer alacak olan her isim iin bir fi hazrland. Filerin dzenlenmesi iin kaynak olarak kullanlan szlkler unlardr: Pierre Grimal, Dictionnaire de la Mythologie grecque et romaine, Presses Universitaires de France, Paris 1951. Joel Schmidt, Dictionnaire de la Mythologie grecque et romaine, Librairie Larousse, Paris 1965. efik Can, Klasik Yunan Mitolojisi, nklap ve Aka Kitabevleri, stanbul 1970. Behet Necatigil, 100 Soruda Mitologya, Gerek Yaynevi, stanbul 1969. Dzenlenen ok sayda filer arasnda bu szlkte gdlen amaca gre bir seme yapld. Anadolu ile ilgili efsane ve kii adlarna daha ok nem verilerek, bu konular dnda kalan yzlerce ad elendi. Bu elemede, kitabmzn ana erek lerinden biri olan mitolojik kiileri eldeki metinlere gre tanmlamak ve tant mak dncesi ar bast. Szl ayn zamanda bir antoloji haline getirmek iin iki yolda yrnd. 2. SZLK VE ANTOLOJl Bu almada kullanlan kaynak kitaplar, Yunanca ve Latince asl metinler ve evirileri olmak zere, burada saylamayacak kadar geni bir bibliyografyann konusudur. Kaynaklarmzn banda Homeros'la Hesiodos'un eserleri gelir. Tragedya yazarlar, Herodot ve Platon, kitabn Dizin H'sinde de grlecei gibi, bavurduumuz balca kaynaklardr. Ne var ki Homeros'la Hesiodos'un gr leri ve metne alnan iir paralar o kadar oktur ki, onlarn isimlerini ve alntla rn hibir dizine sdrmak mmkn olmad. eviri yaynlarn burada gstere lim: Homeros, lyada, Trkesi: Azra Erhat ve A. Kadir, Sander Yaynlar, 3. bask stanbul, 1975. Homeros, Odysseia, Trkesi: Azra Erhat ve A. Kadir, Sander-Yaynlar, stanbul 1970. Hesiodos, Theogonia, Trkesi: Azra Erhat ve Sabahattin Eyuboglu. Hesiodos, ler ve Gnler, Trkesi; Azra Erhat ve Sabahattin Eyuboglu. Hesiodos, eseri ve kaynaklar, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1977. nszde de belirtildii gibi, bizden nce Trke olarak yazlm mitolojiler den alntlar yaparak, birok yazarlarn da emeklerini deerlendirmek istedik.

Ayn yntemle eviri metinlere ve mitolojiden esinlenerek yazlm Trke iirle re de geni bir yer ayrmak istedik, tik almamzda bu alntlar ok byk bir yer tutuyordu, kitabn fazla ikin olup asl amac olan szlk yolundan saplma mas iin bu alntlarda zlerek kesintiler yapmak zorunda kaldk. te yandan Homeros'a atfedilen "Hymnos" yani tanr vgleriyle Vergilius'un iirleri gibi evirisi daha yaplmam baz kaynaklan da evirip buraya aldk. "Delos'lu Apollon'a vg" ile Georgica'dan Orpheus'la Euridyke masaln A. Kadir'le birlikte dilimize aktardk. Szlkler dnda bavurduumuz eitli mitoloji, tarih ve arkeoloji kitaplar da burada saylamayacak kadar ok ve eitlidir. Yalnz u nemli elkitabnn adn vereyim: Preller, L., Griechische Mythologie, Bd. I und II., Berlin 1872. Larousse, Mythologies Classiques, Paris 1963. Encyclopedia of World Mythology, Octopus, Hong-Kong, 1975. New larousse Encyclopedia of Mythology, lO Impr. 1974 Hameyn, 1959. Trke evirilere gelince, Tercme Mecmuasndan ve Milli Eitim Bakanl nn yaymlad Klasikler Dizisinden bu yana yaplm ve elimize geen evirile rin hepsinden faydalanmaya altk. 3. ZEL ETT NTELNDEK MADDELER Belirttiimiz gibi asl amacmz Trkiye'de yaplan son arkeolojik kazlar, elde edilen en son tarih ve din tarihi verilerinin nda bugne dek mitolojilerde ge reince aydnlanmam kiileri daha ayrntl biimde inceleyip tantmak, byle ce yurdumuzun bilim dnyasnda yeni yeni anlalan esiz deerini belirtmekti. Bunun iin de Apollon, Artemis, Kybele gibi tanrlar zel bir incelemeyle dile getirmeyi denedik. Ne var ki bu incelemelerin gerek bilimsel bir nitelik tamas iin, hem bu kitabn, hem de benim bugnk bilgilerimin erevesini aacak aratrmalara ve karlatrmalara lzum vard. Onun iin bu maddelerin tart ma gtrr birer deneme niteliinde olduklarn zellikle belirtmek isterim. te yandan okuyucunun da grecei gibi, Troya destanyla ilgili Hektor gibi kiileri uzun uzun ve gnlmce iledim. Bunu byk Homeros'un bana verdii sonsuz esinlere dayanarak kolayca yapabildim. Bu yolda daha nceki almalarma da yer verdim, bu kitaptaki birok efsaneler "Mavi Anadolu" ve "Mavi Yolculuk" kitaplarmdaki anlatmla buraya aktarlmtr. Bu alntlarla Mitoloji Szlg'nn biteviye ve dengeli bir dizim ve anlatm yolundan ayrldnn farkna varmam deilim. Ne var ki bir elkitabnn bsbtn nesnel ve kuru slbuna giremedim. Ayrca mitolojik kiilerin Bat yaznnda ilkadan bu yana nasl canlandrdk larna bir gz atmakla hem kendimi, hem de okuyucularm elendirmek iste dim. 4. SOY TABLOLARI Mitoloji denilen dall budakl btn aslnda tutarl ve dengeli bir efsaneler toplu luudur. Kiiler ve efsaneler arasnda ylesine sk bir alveri, yle derin iliki ler vardr ki, bu balantlar yalnz efsaneleri anlatmakla gz nne serilemez. Bunun iindir ki, kiiler arasndaki ilikileri birer tablo, soyagalarn ortaya ko-

300

yan birer ema ile de belirtmek yoluna gittik. Soy Tablolar diye adlandrdmz bu 25 tablo, yle sanyoruz ki, okuyucuya efsaneleri anlatmakta ve birbirleriyle balantl olarak deerlendirmekte faydal olacaktr. Bu tablolar dizmekte gs terdii zen ve ustalk iin sayn Erol Erduran'a teekkr bor bilirim. 5. YUNANCA-LATNCE KELMELERN YAZILII Bugne dek kaleme aldm her yaptta olduu gibi burada da Milli Eitim Ba kanl Klasikler Dizisinde benimsenen "transcription" yani yazl kullandm. Bunun Trkede baz glkleri olabilir, ama dzgn ve dzenli bir yazl sala yan, karklklar nleyen tek yazl da budur. Dizinlerde kolaylk olsun diye Yu nanca adlarnn baka yazllarn da verdik, rnein Asil, Achille, Achilleus, Akhilleus; lis, Ulixes, Odisseus, Odysseus gibi. yle sanyoruz ki okuyucu ara d ismi bulmakta glk ekmeyecektir.

MTOLOJ SZL NASIL KULLANILIR? 1. SZLK Szlk iinde alfabe srasna gre dizilmi adlarn her biri kendi efsanesiyle ta nmlanm, anlatlmtr. Her efsanede bir kii baka birok kiilerle bir arada balantl olarak geer, bir servenin bir deil, bin bir kahraman vardr, onun iin kiileri adlarna gre bir szlk dizimi iinde ayrmak okluk efsaneleri par alamaya ya da ayn efsaneyi birka yerde tekrarlamaya gtrr. Szln bu kanlmaz kusurunu elden geldiince hafifletip ortadan silmek iin bir kiiye ay rlm maddelerde baka bir kiiyle ilikili olarak yksnn o ikinci kiinin ad altnda aranp bulunmas iin adn italik harflerle parantez iine aldk, kimi adla r da szlkte yalnz saydk ve karsna, bkz .. madde diye baka bir maddeye gnderdik. Burada da tam bir denge ve tutarlga varamadmz biliyoruz. Kimi adlar o kadar ok geer ki her defasnda onlara atf yapmak olanakszdr. Hele Homeros ve Hesiodos'un adlar hibir dizine smayacak kadar sk gemekte dir. Onlar dizin d brakmaktan baka are bulamadk. 2. DZNLER Bu szln dizinlerini meydana getirmek, szln kendisini yazmak kadar zor olmutur. Btn zel adlar bir tek dizin iinde toplamann asl amacmza yardm etmeyeceini almamz srasnda anladk ve epey emekle hazrlad mz bu eit dizinden vazgetik. Bugne dek allagelmi klasik bir dizin meyda na getirmektense, okuyucunun ve zellikle rencilerin iini kolaylatracak bir yntem izlemeyi yeg grdk. Bunun iin efik an'n da kulland ok dizinli yntemden esinlendik ve aada saydmz tr dizini dzenledik. I. Asl adlar dizini II. Yer adlar dizini III. Sanatlar ve eserleri dizini
3H1

Asl adlar dizininde efsanelik kii ve yklere verilen balkla onlarn szlkte hangi sayfalarda ve soy tablolarnda bulunduklar gsterilir. Bu dizinde, ayr maddesi olmayan, yalnz soy tablolarnda ad geen, ya da mitolojik kii olma yp herhangi bir ya da birok maddede sz edilen adlar saylr. Yer adlar dizininin grevi, bu kitaba almak istediimiz halde almaktan vaz getiimiz haritann yerini tutmaktr. Bir Yunanistan ve Trkiye haritas izdir mek istiyorduk, bu haritada eski yer adlaryla onlarn bugnk adlarn belirt mek, bylece okuyucunun anlatlan efsaneleri haritada bulmasn ve izlemesini salamak niyetindeydik, ama byle bir haritann tamam ve eksiksiz olmas iin Trkiye ve Yunanistan'la yetinemeyeceimizi, btn Akdeniz yresiyle Avrupa ve Asya'y da iine almas gerekeceini, yle olunca da ayrntl izilemeyecegini anladk ve bu giriimden de vazgetik. Haritann yerini tutmak iin szlkte geen yzlerce yer adn bir araya toplayarak ayr bir dizinde yerlerini ve trleri ni ksaca tanmlamay denedik. Bu dizinin baz faydalar olabilir; rnein Miletos gibi bir ehrin hangi efsanelerde nemli bir yer tuttuunu, ayrca bu ehirle ilgili efsanelerin hangileri olduunu okuyucuya bildirmeye yarayabilir. Byle bir dizinin eksiklerini ve kusurlarn da bilmiyor deiliz. Ancak okuyucunun elinde bir haritayla bizim stnkr belirttiimiz yeri kesinlikle bulabileceini dne rek bu yolu tuttuk. nc dizin bir eit bibliyografyadr. Amacmz, efsaneleri yalnz Yunan ve Latin kaynaklarnda deil, sonralar da yazn ve sanatta yaar gstermek oldu una gre, szlkte geen, yazar, air ve sanat adlarn da bu dizinde belirttik. Mitoloji szl bir yldan az bir zamanda yazld. mrmn erei olduu halde, baarabileceime inanmadm bu ii bana g bir dnemimde smarla yan ve gvenleri, destekleriyle tamamlanmasn salayan Remzi Kitabevinin, bata sayn Remzi Bengi olmak zere, btn mensuplarna teekkr ederim.

uv>

DZN I
Akntios, 27 Aias, 16-18 Akrisios, (Tab. 10) Aias Oileus olu, 17 Abant'lar, 11 27-28 Aias Telamon olu, Abas, (Tab. 10) 11 Aktaion, (Tab. 18) 28 (Tab. 14, 21) 17-18 Acca Larentia, 11 Akte, 170 Aidoneus, 18 Aktr, (Tab. 21) 19 Achates, bkz. Akhates Aietes, (Tab. 8) 18 Aleksandros*, 28 Acheloos, bkz. Aigaios Pontos, (Ege Alekto, 28 Akheloos denizi) 19 Alkaios, (Tab. 13) 28 Acheron, bkz. Akheron Aigeus, (Tab. 14, 24) Alkathoos, (Tab. 14) Achie, bkz. Akhilleus 18-19 28 Acteon, bkz. Aktaion Aigialees, 160 Alkestis, (Tab. 22) 28 dem, 103, 123 Aigialeia, 91 Alkides, 28 Admete, 11 Aigina, (Tab. 21) 19 Alkidike, fTab. 22) 28 Admetos, (Tab. 22) 11 Aigis, 19 Adonis*, 11-12 Aigisthos, (Tab. 14, 15) Alklmede, (Tab. 22) 28 Alkinoos, 28-29 Adrastos, (Tab. 23) 12 19 Alkmaion, (Tab. 23) 30 Aedon, 12-13 Aigle, bkz. Hesperid'ler Alkmene, (Tab. 9, 13) Aeeus, bkz. Aigeus Aigyptos, (Tab. 10) 30 Aegisthus, bkz. 19-20 Alkyone, (Tab. 7) Aigisthos Aineias, (Tab. 17) 30-31 Aello, 13 20-21 Alkyoneus, 31 Aiolos 1., (Tab. 20, 25) Aeneas, bkz. Aineias Aloeus, 31 21 Aeneis, bkz. Aineias Aloeusoullar, 31 Aison, (Tab. 22) 22 Aerope, (Tab. 15) 13 Alphelos, 31 Aither, 22 Aesculapius, bkz. Alphesibola, 31 Aithiopes, 22 Asklepios Alpos, 31 ' Aithiopis, 22 Aeson, bkz. Aison Althaia, 31 Aithra, (Tab. 14) 22 Aetes, bkz. Aietes Altn ag, bkz. Afrodit, bkz. Aphrodite Aius Locutius, 22 Soylar-aglar Ak Tanra, 157 Agamedes, 13 Mythos'u Agaraemnon, (Tab. 14, Akademia (Akademi), Altm Post, 52 23 15) 13-15 Altis, 32 Akademos, 22-23 Agaue, (Agave; Tab. Amaltheia, 32 Akakallis, 23 18)15 Amata, 32 Akamas, fTab. 11) 23 Agdistis, 15-16 Amazon*, 32-33 Akarnan, (Tab. 23) 23 Agenor, (Tab. 10) 16 Ambrosia, 33 Akastos, (Tab. 22) 23 Aglaie, 16 Ameles, 194 Akhalar, 23 Aglauros, 16 Amenotep, 203 Akhates, 23 Agron, 16 Ammon, 38 Akheloos, 23-24 Aia, 16 Amr, 33 Akheron, 24 Amores, 33 Aiaie, 16 Akhilleus, (Tab. 21) Ampelos, 33 Aiakos, (Tab. 21) 16 Amphiaraos, (Tab. 23) 24-27 Aiakosoglu, (Tab. 21) 33-34 Akis, 116 16 A * Anadolu ile ilgili n kiiler.
Ul'I

Amphiktyon, (Tab. 20) 34 Amphiktyonia, 34 Amphilokhos, (Tab. 23)34 Amphinomos, 34-35 Amphion, (Tab. 7, 9) 35 Amphlssos, 35 Amphitrite, (Tab. 6) 35 Amphitryon, (Tab. 13) 35-36 Amulius, 113 Amykos, 36 Amymone, 36 Amyntor, 69 Amythaon, (Tab. 23) 201 Ana Tanra, bkz. Artemis, Kybele, Daktyl'ler, Dionysos Anadyomene, 36 Anaksarete, 36 Anaksibie, (Tab. 22) Anchise, bkz. Ankhises Androgeos, 36-37, 206 Androklos*, 37 Andromakhe*, 37-38 Andromeda, 38 Ankhinoe, 19 Ankhises*, (Tab. 17) 21, 38-39 Ankhuros, 39 Anna Perenna, 39 Antaios, 39 Anteia, 39 Antenor*, 39 Anteros, 39 Antheus* 39-40 Antigone, (Tab. 19) 4041 Antikleia, 41 Antilokhos, 41

Anlioos, 41-42 Antlokhos, 187 Antlope, (Tab. 7, 9) 42 Antiphates, 191 Aphrodite, (Tab. 5, 9) 42-44 Apis, 102 Apisaon, 111 Apollon*, (Tab. 5, 9) 44-50 Apsyrtos*, (Tab. 8) 50 Ara, 50 Arakhne, 50 AraMaxima, 112 Ares, (Tab. 5, 9) 50-51 Arete, 51 Arethusa, 51 Argeiphontes, 54 Arge6, 51 Argonaut'lar*, 51-54 Argo, 51 Argos, fTab. 9) 54 Ariadne, (Tab. 11)54 Ariane, bkz. Ariadne Arima*, 54 Arinna*, 123 Arion, 55 Aristaios, (Tab. 18) 55 Aristeus, bkz. Aristaios Arkas, 55-56 Arkturos, 56 Arsinoe, 30 Artemis*, (Tab. 5, 9) 56-61 Asla*, (Tab. 3, 4)61 Askalaphos, 61-62 Askarite*, (Tab. 17)62 Asklepios*, (Tab. 5) 62-63 Asopos, fTab. 21) 63 Assarakos*, (Tab. 17) 20 Asteria, (Asterie; Tab. 4)63 Astraia, 63 Astraios, (Tab. 4, 8) 102, 109 Astyanaks*, 63-64 Astyokhe, (Tab. 16) 61 Asil, bkz. Akhilleus At-Adam, 64 Atalante, 64 Ate, 64-65
;(H

Atena, bkz. Athena Athamas, (Tab. 18, 20) 65 Athena, (Tab. 5, 9) 65-67 Atlantis, 67 Atlas, (Tab. 3, 7) 67-68 Atreus, (Tab. 14, 15) 68-69 Atropos, 69 Attes*, bkz. Attis Attis*, 69 Atys, 196 Augias, (Tab. 8) 69 Aurora, 69 Autolykos, 69-70 Autonoe (Tab. 18) 28 Auge, 69 Augustus, 21,187 Aura*, 150 Automedon, 69 Ayasofya, 61 AzizPaulus, 61,291

B
Baal, 267 Babys, 71 Baccha'lar, bkz. Bakkha'lar Bacchus*. 71 Bakkha'lar*, 71-72 Bakkhos, 72 Balios, 72 Batieia*, (Tab. 16)72 Battos, 72 Baucis, bkz. Baukis Baukis*, 72 Bebryk'ler*, 72 Bellerophon*, bkz. Bellerophontes, Bellerophontes*, 72-74 Bellona, 74 Bellos, (Tab. 10) 74 Bendis*, 74 Berekynthia,* 74 Bia, 74 Bias, (Tab. 23) 74 Biton, 74 Bizas, bkz. Byzas Bolluk Boynuzu, 31 Bona Dea, 74 Bona Fides, 74 Bora, 122

Decius, 291 Dedal, bkz. Daidalos, Defne, 81-82 Deianeira, (Tab. 13) 83 Deimos, 83-84 Deioneus, 84 Deiphobe, 270 Deiphobos*, (Tab. 16) 84 Deipyle, (Tab. 23) 84 Deipylos, 84 Dejanira, bkz. Deianeira DeliDumrul, 11 Delos*, 84-85 Demeter, (Tab. 5) 85-86 C Demodokos, 86-87 Demophon, (Tab. 11) Cacus, 78 87 Caesar, I. 21, 62, 163, Derketo, 269 289 Deukalion, (Tab. 20) Camilla, 78 21,87 Camillus, 22 Devler ve Tanrlar Cama, 78 Sava, 87-88 Ceres, 78 Dia, 88 Claudla Quinta, 186 Diana, 88 Clio, bkz. Kleio Didim, bkz. Didyma Clytemnestra, bkz. Dido, 88 Klytaimestra Didyma*, 89 Cocles, bkz. Horatius Didymeion*, 89-90 2. Dike, 90 Cumae, bkz. Kyme Diktynna*, 76, 90 Cupido, 78 Diktys, 90 Curiatius, 146 Dino, 119 Cybele, bkz. Kybele Diomedes, (Tab. 23) 90-91 D Dione, 91 Dafne, bkz. Daphne Dionisos, bkz. Dafnis, bkz. Daphnis Dionysos Daidalos, 79 Dionysios, 80 Daimon, 106 Dionysos*, (Tab. 5, 9, Daktyl'ler*, 79-80 18)91-96 Damokles*, 80 Diopetes, 60 Danae, (Tab. 9, 10, Dioskur'lar, (Tab. 9, 13)80 12)96 Danaos, (Tab. 10) Diotima, 106 80-81 Dirke, 96 Danaos Kzlar, 81 Dis Pater, 228 Daphne, 81 Dithyrambos*, 96-97 Daphnis, 82 Dius Fidius, 74 Dardanos*, (Tab. 16) Dolios, 97 Dolon, 97 82-83 Doris, (Tab. 6) 97 Dares, 152

Boreas, (Tab. 8) 75 Brankhos*, 75 Brankhosogullar*, 75-76 Brennus, 22 Briareus, (Tab. 2) 76 Briseis*, 76 Brises*, 76 Britomartis*, 76 Bromios*, 76 Brontes, (Tab. 2) 76 Busiris, 77 Bykay, 56 Byblis*, 77 Byssa*, 16 Byzas*, 77

Doros, (Tab. 20)21 Dryades (Dryad'lar) 97 Dryas, 197 Dryope, 97-98 Dryops, 98 E Eakos, bkz. Aiakos Echo, bkz. Ekho Eetion, 99 Efes*, 12, 33, 60-61 Ege*, 33 Egeria, 99 Egeus, bkz. Aigeus Egide, bkz. Aigis Egist, bkz. Aigisthos Egyptus, bkz. Aigyptos Eileithyia, (Tab. 5, 9) 99 Eirene, 146 bkz. Dike Ekhetos, 99 Ekhidna, (Tab. 6) 99 Ekhion, (Tab. 18) 99 Ekho, 99 Elektral., (Tab. 6, 7, 9); 2. (Tab. 15) 99-100 Elektryon, (Tab. 13) 100 Elephenor, 100 Eleusis, 100 Eleutheros, 93 Elissa, 88-89 Elpenor, 100 Etnpusa, 100 Enarete, (Tab. 20, 24) 265 Endeis, (Tab. 21) 280 Endimion, bkz. Endymion Endyraion*, 100-101 Ene, bkz. Aineias Enkelados, 117 Enosigaios, 252 Entoria, 101 Enthousiasmos, 181 Enyalios, 101 Enyo, 101 Eol, bkz. Aiolos Eos, (Tab. 6) 101-102 Eosphoros, (Tab. 8) Epaphos, (Tab. 10) 102

Epelos, 102 Ephesos*, 33 Ephialtes, 102 Epigon'lar, 102-103 Epikaste, bkz. lkaste Epimetheus, (Tab. 3) 103 Erato, 103 Erebos, 103 Erekhtheus, (Tab. 3) 103 Erigone, 103 Erikhthonios, (Tab. 24) 103-104 Erinys'ler, 104-106 Eriphyle, (Tab. 23) 106 Eri, 106 Eros, 106-107 Eryks, 107 Erymanthos, 107 Erysikhton, 107 Erythie, bkz. Hesperid'ler Erythion, 107 Esr, 107 Esculap, bkz. Asklepios Eteokles, (Tab. 19) 107-108 Euadne, 108 Euenor, 108 Euenos, 108 Euhios, bkz. Dionysos Eumaios, 108 Eumolpides, 108 Eumolpos, 108 Euneos, fTab. 22) 108 Eunomia, 90 Eunomia, 108 Eunomos, 108 Eupeithes, 42 Euphrates*, 108 Euphrosyne, 108 Europa, Europe, (Tab. 9, 10,11) 109 Euros, 109 Euryalos, 103 Eurybie, (Tab. 6) 109 Eurydike, (Tab. 10) 110 Eurykleia, 110 Eurylokhos, 110 Eurymakhos, 110 Eurymedon, 110 Eurynome, 110-111

Eurypylos, 1 I I Eurystheus, (Tab. 13) 111 Eurythion, 111 Eurytos, 111 Euterpe, 111 Evandrus, 111-112 Evropa, bkz. Europa F Faeton, bkz. Phaeton Fama, 113 Fames, 113 Fata, 113 Fatum, 113 Fauna, 113 Faunus, 113 Faustulus, 113 Fayak'lar, bkz. Phaiak'lar Febs, bkz. Phoibos Fedra, bkz. Phaidra Fee,113 Fegeus, bkz. Phegeus Feronia, 113,178 Ficus, 113 Fides, 113-114 Flamen Dialis, 164 Flegeton, bkz. Phlegeton Flora, 114 Floralia, 114 Foibe, bkz. Phoibe Foibos, bkz. Phoibos Fors, 114 Fortuna, 114 Fransa, 186 Frigios, bkz. Phrygios Furtalar, 114 G Gaia.fTab. 2, 6)115, 231 Galateia, 116 Galli yahut Galloi, bkz. Kybele Galliambus, 186 Ganimed, bkz. Ganymedes Ganyraedes*, (Tab. 17) 116 Gebeb, 232 Gece, 116

Gelanor, bkz. Pelasgos Gemiler Katalogu, 126 Genius, 116 Geryoneus, 116 Gigant'lar, 116-117 Gigantomakhia, 117 Glaukos, (Tab. 25) 117-118 Gordias, 118, 205 Gorgo'lar (Gorgon'lar, Tab. 6) 118 Graia'lar, (Tab. 6) 118-119 Granikos, 119 Griffonlar, 119 Gne, 119 Gn I, 119 Gne Soylular, (Tab. 8)125 Gyes, 119 H Hades, (Tab. 5) 120-121 Haimon, (Tab. 19) 121-122 Haimos, 77 Halirrhotios, 51 Hamadryades, 122 Hamlet, 100 Harmonia, (Tab. 9, 18, 19) 122 Harpya'lar*, (Tab. 6) 122-123 Havva, 123 Hebe, (Tab. 5, 9) 123 Hector, bkz. Hektor Hecuba, bkz. Hekabe Heilebie, 123 Hekabe*, (Tab. 16) 123-124 Hekamede, 125 Hekate*, (Tab. 8) 125-126 Hekatonkheir'ler, (Tab. 2)126 Hekatos, Hekatebolos bkz. Apollon, Artemls Heksametron, 75 bkz. Daktyl'ler Hektor*, (Tab. 16) 126-130 ll.lma, (Tab. 9, 12, L5) 130-132

Helenos, (Tab. 16) 132-133 Heliadai (Helios Kzlar; Tab. 8) 133 Heliades (Helios Oullar; Tab. 8) 133 Helikaon, 133 Helike, 160 Helios, (Tab. 4, 8) 133-134 Holle*, 134 Hellen, (Tab. 20) 134 Hemera, 134 Hepa, Hepat, Hepatu bkz. Artemis, Kybele Hephaistos, (Tab. 5,. 9) 134-135 Hera, (Tab. 5, 9) 135-137 Herakleidai, (Herakles Oullar; Tab. 13) 137 Herakles, (Tab. 9, 13) 137-140 Hercules, 140 Hermafrodit, bkz. Hermaphroditos Hermaphroditos*, 140 Hermes, (Tab. 5, 9) 140-141 Hermione, (Tab. 15) 142 Hero*, 142-143 Herophile, 143 Herostratos, 61 Herse, 143-144 Hesione*, (Tab. 12, 21) 144 Hesperarethusa, bkz. Hesperid'ler Hesperid'ler, 144 Hesperis, 144 Hesperos, 144 Hestia, (Tab. 5, 9) 144-145 Hiera, 145 Hieromneme, (Tab. 17) Hilaira, 96 Himeros, 145 Hippodameia, (Tab. 14) 145 Hlppokrene, 145 Hippolokhos, (Tab. 25) 73

Hippolyte*, 145 Hippolytos, 145-146 Hippomedon, 146 Hippomenes, 146 Hora'lar, (Tab. 4, 9) 146 Horatius, 146-147 Horus, 232 Hyades, 147 Hyakinthos, 147 Hyas, 147 Hybris, 147 Hydra, (Tab. 6) 147 Hygieia*, 147 Hylas, 147-148 Hyllos, (Tab. 13) 148 Hymenaios, 148 Hymnos, 148 Hyperboreoi, 148 Hyperion, 148 Hypermestra, (Tab. 10) 148 Hypnos, 148-149 Hypsenor, 111 Hypsikreon, 149 Hypsipyle, (Tab. 22) 149 Hyrmine, (Tab. 8)

1
lakkhos*. 150 lalmenos, 150 lambe, 150 fambos, 97 bkz. Dithyrambos lanus, 150-151 lapetos, (Tab. 3) 151 arbas, 89 lasion, (Tab. 7) 151 lason, fTab. 22) 151 lasos, 64 lda*, 151 Idaia*, (Tab. 16) 151-152 Idaios*. 152 das, 152 Idmor*, 50 Idrnon, 152 Idomeneus, 152-153 ldyia, 153 kadios, 153 lkarios, 153 lkaros, 153

Ikslon, 153-154 lla*, 154 llione, 84 Ho*, fTab. 16, 17) 154 llyada*, 154-157 tnakhos, 157 ingiliz ukuru, 61 lno, (Tab. 18) 157-158 lo, (Tab. 10) 158-159 lobates, (Tab. 25) 159 lokaste, (Tab. 19) 159 lolaos, 159 lole, 159 ton*, (Tab. 20) 159-160 phlanassa, 160 phlgenela, (Tab. 15) 160-161 Iphikles, fTab. 13) 161 lphiklos, 161 lphimedeia, 161 lphis, 161 phitos, 162 ris, (Tab. 6) 162 lros, 162 sa, 96 lsandros, (Tab. 25) Isis*, 162 iskender, 75 lsmarios, 146 lsmenefTab. 19) 162 lssos Sava, 75 Italos, 163 thakos, 163 ltylos, 163 ltys, 163 luliiSoyu, 163 lulus, 163 luno, 163 lupiter, 163-164 luturna, 164 lustitla, 164 luventus, 164 J Janus, bkz. fanus Japetus, bkz. lapetos Jasion, bkz. lasion Jason, bkz. lason Jokaste, bkz. lokaste Jul, bkz. lulii Julius, bkz. lulius Julus, bkz. tulus

Juno, bkz. luno Junon, bkz. lunon Jpiter, bkz. lupiter Juturna, bkz. luturna Juventus, bkz. luventus K Kabirler*, 165 Kader, 165 Kadmos, (Tab. 10, 18, 19) 165 Kaeira, 165 Kakasbos*, 165 Kalais, 166 Kalamos, 166 Kalkhas, 166 Kalliope, 166-167 Kallirhoe 1. (Tab. 6); 3. (Tab. 17) 167 Kallisto, 55 Kalydon, 167 Kalypso, 167-168 Kapaneus, 168 Kephene, 168 Kapys, (Tab. 17) 83 Karkabos*, 168 Karpos, 166 Kasrga, 122 Kassandra*, (Tab. 16) 168-169 Kassiepeia, 169 Kastalia, 169 Kastor, 169 Katreus, (Tab. 15) 169 Kaunos*, 169-170 Kefetatayu, bkz. Yedi Uyurlar Kekrops, (Tab. 24) 170 Kelaino, (Tab. 7) Keleos, 170 Kentauroi (Kentaur'lar) 170 Kephalos, 170-171 Kepheus, 171 Ker-Keres, 171-172 Keramos, 172 Kerberos, (Tab. 6) 172 Keroessa, 172 Keto, (Tab. 6) 172 Keyks, 30 Khalkis, 149 Khaos, 172-173 Kharites (Kharit'ler; Tab. 9) 173

306

Kharon, 173-171 Klarybdls, 174 Khelron, 174-175 Khelldon, 12 Khimaira*, (Tab. 6) 175 Khloris, (Tab. 22) 216 Khronos, 231 Khrysaor, (Tab. 6) 175 Khryseis*, 175-176 Khrysothemis, (Tab. 15) 229 Ktmir, bkz. Yedi Uyurlar Kibele, bkz. Kybele Kikon'lar*, 176 Kiliks, (Tab. 10) 176 Kimrneiroi* (Kimmer'ler) 176 Kimse, 250 Kinyras*, 176-177 Kirke, (Tab. 8) 177-178 Kleio, 178 Kleite, 189 Kleobis, 178 Klio, bkz. Kleio Klotho, 178 Klymene, fTab. 3) 178 Klymene, 213, 233 Klytaimestra, (Tab. 12, 15) 178-179 Klytemnestra, bkz. Klytaimestra Kodros, 179 Koios, (Tab. 4) 179-180 Kokalos, 180 Kokytos, 180 Komaitho, 180 Kora, bkz. Kore Kore, 180 Korinnos, 180 Koronis, 180 Koros, 147 Korybant'lar, 180-181 Kottos, 181 Kranaos, 181 Kratos, (Tab. 6) 181 Kreon, (Tab. 19) 181 Kre, 181 Kretheus, (Tab. 22) 181 Kreusa 2.* (Tab. 17) 181

Krlnis, 181-182 Krlos, (Tab. 4) 182 Kritheis, 182 Kroisos*, (Karun) 137, 178 Kronos, (Tab. 4) 182-183 Ksanthios*, 194 Ksanthos*. 183 Ksoanon, 60 Ksuthos, (Tab. 20) 21 Kubaba*, bkz. Kybele Kureta'lar, 183 Kyane, 183 Kybebe* bkz. Kybele Kybele*, 183-187 Kydippe, 27 Kydippe, 187 Kydnos,187 Kyklopes, (Kiklop'iar; Tab. 2) 187-188 Kyknos, (Tab. 22) 188 Kylabras, 188 Kymindis, 149 Kyrene, 188-189 Kythera'l, 189 Kyzikos*, 189 L Labdakos, (Tab. 19) 190 Labrandos*, 190 Labrys, 190 Labyrinthos, 190 Laertes, 190 Laios, (Tab. 19) 190 Laistrygon'lar, 191 Lakedaimon, (Tab. 7, 9)191 Lakhesis, 191 Lakios, 191 Lala, bkz. Lara Laraia, 191 Umpetie, (Tab. 8) 191 Lampros, 116 Lampsake*, 191 Laodamas, 191 Laodameia 1.*, (Tab. 25) 191 Laodike 2.* (Tab. 16) 192 Laokoon*, 192 Laomedon*, fTab. 16, 17) 192-193

Laothoe, 196 Lapithal (Laplth'ler) 193 Lara, 193 Lares, 193 Latinus, 193 Lavinia, 193 Leandros*, 193 Learkhos, 157 Leda, (Tab. 9, 12) 193-194 Lesbos, 194 Lethe, 194 Leto* (Tab. 5, 9) 194 Leukippe, 284 Leukippos, 116 Leukippos, 194 Leukophrys, 281 Leukothea, 158,194 Liber, 194 Libera, 194 Libertas, 113 Libya, (Tab. 10)

Malandros*, 198 Malnad'lar, 198 Maion*, 198 Maionides*, 198 Makar, 198 Makhaon, 198-199 Manes, 196 Manlius, 186 Manto*, 199 Marienna*, 184 bkz. Kybele Maron, 199 Marpessa*, 199 Mars, 199-200 Marsyas*, 200 Mater Matuta, 158, 200 Matralia*, 200 Medeia*, (Tab. 8) 200-201 Medeios*, 201 Medon, 179 Medos*, 201 Medusa, 201 194-195 Megabyzos*,bkz. Likhas, 195 Kybele Linos, 195 Megaira, 28, 201 Litai, 195 Megareus, 28 Lityerses, 195 Mekisteus, 103 bkz. Lotis, 254 Epigon'lar Lotophagoi, (Lotos Melampus, (Tab. 23) Yiyenler) 195-196 201 Lucina, 163 Melanion, 201 Lucifer, 196 Melanthios, 202 Lukka, 45 Melantho, 202 Luna, 196 Meleagros, 202 Lupercalia, 113, 196 Melikertes, 202 Luperci, 113 Melisseus, 151 Lupercus, 196 Melpomene, 202 Lydos*, 196 Memnon*, (Tab. 8) Lykaon, 196 202-203 Lykomedes, 196 Memphis, (Tab. 10) Lykos*. 196 102 Lykurgos, 196-197 Lynkeus, (Tab. 10) 197 Men, 203 Menalcas, 82 Lyrkos, 123 Menelaos, (Tab. 15) Lysimakhos, 291 203-204 Menoikeus, (Tab. 19) M Menoitlos 1. (Tab. 3); 2. (Tab. 21)204 M*, 59, 184 bkz. Mentes, 66 Kybele Mentor, 204 Magna Mater*, bkz. Mercurlus, 204 Kybele Merlones, 204 Mala, (Tab. 5, 7) 198
II)

I )I/.N I Mernus, bkz. Yedi Uyurlar Merope, (Tab. 7) 204 Meropis, 16 Merops, 189 Mesir, 184, 218 Meryem, 58, 96 bkz. Artemis, Kybele Metabus, 78 Metaneira, 204 Metis, (Tab. 4, 9) 204-205 Metope, 63 Metragyrtof, 184 bkz. Kybele Mevsimler, bkz. Horalar Midas*, 205-206 Miletos*, 206 Minerva, 206 Minos, (Tab. 11, 15) 206-207 Minotauros, (Tab. 11) 207 Mislina, bkz. Yedi Uyurlar Mnemosyne, (Tab. 4, 9)207 Moiralar, (Tab. 9) 207 Molos, 152 Moneta, 207 Mopsos, 207-208 Mopsus, 82 Moros, bkz. Ker Morpheus, 208 Mucius Scaevola, 208 Musalar, CTab. 4) 208-209 Musaios, 209 Mustafa Kemal, 126 Mrselina, bkz. Yedi Uyurlar Mz'ler, bkz. Musalar Mygdn, 209 Myrina*, 209-210 Myrmeks, 210 Myrmidon, 210 Myrrha*, 210 Myrrhine*, bkz. Amazon Myrtilos, 210 Nana, 211 Nannakos, 211 Narkissos, (Narsis) 211-212 Nauplios, 212-213, 233 Nausikaa, 213-214 Nausithoos, 214 Neaira, (Tab. 8) 149 Neikos, 214 Nektar, bkz. Ambrosia Neleus, (Tab. 22) 214 Nemea, bkz. Nemeia Nemela, (Tab. 6) 214-215 Nemesis, 215 Nemf, bkz. Nympha Neo-platonculuk, 194 Neoptolemos, 215 Nephele, 215 Neree, bkz. Nereus Nereides, bkz. Nereus Kzlar Nereus-Nereus Kzlar, (Tab. 6) 215-216 Nessos, 216 Nestor, (Tab. 22) 216-217 Nicee, bkz. Nikaia Nikaia, 217 Nike, (Tab. 6) 217-218 Nimfa, bkz. Nympha Ninos, 270 Niobel.*(Tab. 14); 2. (Tab. 9) 218-219 Nomla, 219 Nomos, 282 Notos, (Tab. 8) 219 Numa Pompilius, 219 Numitor, 219 Nyks, 219, 231 Nykteus, 219 Nympha, 219-220 Nysa, 220 Nysos, 220 Oikles, 30 Oileus, 227 Oileus, (Tab. 23) 16-17 Oineus, 227 Oinomaos, 227 Oinone*, 227 Oinone, bkz. Aigina, Oinos, 277 Okeanos, (Tab. 1, 2) 65, 227-228 Okyanus, bkz. Okeanos Okypete, 122 Olemp ya da Olymp bkz. Olympos Olimpos, bkz. Olympos Olympos, 228 Omfal*, bkz. Omphale Omphale*, 228 Oneiros, 228 Opheltes, 228 Ophion, 228 Ops, 228 Orcus, 228 Oreas, bkz. Nympha Oreithyia, 229 Orestes, (Orest; Tab. 15) 229 Orion, 229 Orman Perileri, 229 rfe*, bkz. Orpheus Orfizm, bkz. Orphik Orpheus*, 229-231 Orphik (Orpheus Tarikat) 231 Orseis, 21 Osiris, 231-232 Orthos, (Tab. 6) 232 Othryoneus, 232 Otos, 117, 232 lm, 171 bkz. Ker Pallas 1. (Tab. 4) 234 Pan, 235 Panamoros, 190 Panathenaia, 67 Pandareos, 235 Pandaros, 235-236 Pandia, 269 Pandion, (Tab. 24) 13, 236 Pandora, (Tab. 3) 236-237 Pandrosos, 237 Parcae (Parka'lar) 237 Paris*, (Tab. 16) 237-238 Parthenogenesis, 115 Parthenopaios, 238 Pasiphae*, (Pasifae; Tab. 8) 238 Patroklos, (Tab. 21) 238-239 Pausanias, 43 Pean, bkz. Paian Pedasos, 239 Pegasos, (Pegaz; Tab. 6)239 Peirithoos, 240 Pelasgos*, 240 Peleus, (Pele; Tab. 21) 240 Pelias, (Tab. 22) 240 Pelopeia, (Tab. 14, 15) 240 Pelopeia, 19 Pelops*, (Tab. 14, 15) 218, 240-241 Pemphredo, 241 Penates, (Penat'lar) 241 Penelope, 241-242 Penia, 242 Penthesileia, 242 Pentheus, (Tab. 18) 242 Pergamos*, 242 Periandros, 55 Periboia, (Tab. 14) 226 Pero, 242 Perse, bkz. Perseus Persefon, bkz. Persephone Perseis, (Tab. 8) 242 Persephone, (Tab. 5) 242

P
PactoP, bkz. Paktolos Paian, 233 Paktolos, 233 Palaimon, 158, 233 Palaksos, 190 Palamedes, 233 Palemon, bkz. Palaimon Palinurus, 233 Palladion*, 233-234 Paliantidai, (Pallas Oullar) 234

O
Odise, bkz. Odysseia Odiseus, bkz. Odysseus Odysseia, 221-222 Odysseus, 222-225 Ofion, bkz. Ophion Oidipus, (Tab. 18, 19) 226-227

N
Naiades(Naiad'lar)211 Naksos*, 211

Dl/.INI Perses, (Tab. 4, 8) 242 Perses, 275 l'erseus, (Tab. 10, 13) 242-243 Phaeton, (Tab. 8) 243-244 Phaetusa, (Tab. 8) 244 Phaiaklar, 244 Phaidra, (Tab. 11) 244-245 Phanes, 231 Phaon, 245 Phegeus, 23 Phidaleia, 77 Phiks, bkz. Sphinks Phileraon, 245-246 Philoktetes, 246 Philomeides, 246 Philomela, 13, 246 Phyra, 246-247 Phineus*, 247 Phlegeton, 247 Phlegyas, 247 Phobios, 39 Phobos, 247 Phoibe, (Tab. 4) 96 Phoibe, 45 Phoibos, 45 bkz. Podaleiros, 248-249 Podarge, 249 Podarkes, 249 Poias, 249 Polifem, bkz. Polyphemos Poliksene*, bkz. Polyksene Polluks, 249 Polybos, 249 Polydamas, 249 Polydektes, 80 Polydeukes, 249 Potydoros* 1. (Tab. 19); 2. (Tab. 16) 249 Polyksene*, fTab. 16) 249-250 Polymastos, 60 bkz. Artemis Polymestor*, 250 Polymnia, 250 Polyneikes, fTab. 19) 250 Polyphemos, 250-251 Polypoites, 251 Polytekhnos, 12 Pomona, 251 Pontifex Maximus, 32 Pontos, fTab. 1, 6) 251 Apollon Poros, 107 Phoiniks 1. (Tab. 10) Porphyrion, 137 247 Portunus, 158, 251 Phokos, (Tab. 21) 247 Poseidon, (Tab. 5) Pholos, 247 251-252 Phorkys, (Tab. 6) 247 Priamos*, (Tab. 16) Phosporos, 247 252-254 Phrasios, 77 Priapos", 254 Phriksos*, 247 Proitos, (Tab. 10) 254 Phrygios*, 247-248 Proitos Kzlar, 254 Phylakos, 201 Prokne, 13 Phyleos, 69 Prokris, 254 Picus, 248 Prokrustes, 254 Pigmalion, bkz. Promakhos, 103 bkz. Pygraalion Epigon'lar Pigme, bkz. Pygme Promedon, 149 Piramus, bkz. Pyramus Prometheus, (Tab. 3) Pirithoos, bkz. 254-257 Peirithoos. Proserpina, 257 Protesilaos, 257 Pitane', 248 Pittheus, (Tab. 14) 22, Proteus, 257-258 Psamathe, (Tab. 21) 284 Plelad'lar, fTab. 7) 248 258 Psykhe, (Psyche)* 258 Plebs, 39 Psykhopompos, 141 Plelone, (Tab. 7) 248 Pterelaos, 258 Plutos, 248 Pudlcitia, 63 Pulydamas, bkz. Polydamas Pygmalion, 259 Pygme'ler, 259 Pylades, 259 Pyramus ile Thisbe, * 259-260 Pyriphlegeton, 260 Pyrrha (Akhilleus) 260 Pyrrha; 21, 25 Pyrrhos, 260 Pyrrhus, 25, 38 Pytho, 260 Python, 260 R Radamantis, bkz. Rhadamanthys ReaSilvia, 261 Remus, 261 Rhadamanthys, (Tab. 11)261 Rhakios, 261 Rheia (veya Rhea) (Tab. 2,4,5)261 Rhesos, 91 Rhodope, 261 Rhodos fTab. 8) 133 bkz. Helios Rokoko, 33 Roma, 261 Romulus, 262 Rnesans, 33 Rutuller, 262 Rzgrlar, 262-263 S Sabazios, 264 Sagaritis*, 264 Salmakis*, 264-265 Salmoneus, (Tab. 20, 22) 265 Sangarios*, 265 Sarpedon 1.* (Tab. 25) 265-267 Sarpedon 2. (Tab. 11) 267 Satumus, 267-268 Satyrler (Satirler) 268 Sazenu, bkz. Yedi Uyurlar Seirenler (Sirenler) 268 -2f.*> Selene, (Tab. 8) 269 Selinos, 160 Semele, (Tab. 18) 269 Semiramis*, 269-270 Serhas, 75 Servius, 270 Servius Tullius, 270 Sibylla*, (Sibil) 270-271 Set, 162, 232 Sfenks, bkz. Sphinks Sicharbas, 89 Side*, 271 Sidero, 271 Silla, bkz. Skylla Silenos, 271-272 Silvius, 62 Simoeis*, 272 Sinon*, 272 Sinope*, 272 Sisyphos, (Tab. 20) 272-273 Skamandrios*, 273 Skamandros*, (Tab. 16) 273-274 Skylakeus, 274 Skylla, 274 Smintheus*, 274-275 Sokrates, 43 Solon, 67 Sosias, (Ssie) 36 Soylar-aglar Mythos'u, 275-276 Sparta, 276 Spartoi, 277 Sphinks, 277 Spondaios, 80 bkz. Daktyl'ler Spurius Tarpeius, 279 Staphylos, 277 Stentor, 277 Sterope, fTab. 7) 277 Steropes, 277 Stheneboia, (Tab. 10) 277 Sthenelos, (Tab. 13) 68 Strophios, 229 Strymo, fTab. 17) 192 Styks, (Stiks; Tab. 6) 277 Sychaeus, 89 Symplegad'lar*, 277 Syrlnks, 277 Syma, 248 Syros, 249

Telkhines, (Telkin'ler) 281 afak, 277 Temmuz, 12, 142 bkz. afak Yldz, (Tab. 6) Adonis 102 Tendar, bkz. Tyndareos Tenes*, 281 v T Tepegz, bkz. Kyklops Talos', 278 Tereus, 281 Talthybios, 278 Terpsikhore, 281 Tammuz, 12 bkz. Terracina, 113 Adonis Tethys, (Tab. 1, 2, 4) Tanaquil, 270 281 Tanrlarn Douu, 278 Teukros (Teuker)* 1. Tantalos*, (Tab. 14) (Tab. 16); 2. (Tab. 278 21)281 Tarkhon, 278 Teumessos Tilkisi, 35 Tarpeia, 279 Teuthras, 281 Tarquinius, 137, 270 Tevrat, 123 Tartaros, 279 Thalia, 281-282 Tatius, 279 Thamyris, 282 Taygete, (Tab. 208) Thanatos, 28, 282 bkz. Ker 191 Thaumas, (Tab. 6) 282 Telresias, 279 Theano, 282 Teisiphone, 279 Tiresias, bkz. Teiresias Thebai'ye Kar Yediler, 282 Tislphone, bkz. Theia, (Tab. 4) 282 Teisiphone Themis, 282 Tebernu, bkz. Yedi Themiste, (Tab. 17) Uyurlar Theodosius, 291 Tekmessa, 280 Telamon, (Tab. 2) 280 Theogonia, 283-284 Theoklymenos, 284 Telegonos, 102 Telemakhos, (Telemak) Theonoe, 284 Thersandros, 30 280 Thersites, 284 Telephos*, (Telefos) Theseus, (Tab. 11, 24) 280 284-285 Teleplnu*, 12 Thespios, 285 Telesphoros*, bkz. Thestios, 193 Asklepios Thestor, 166 Tellus, 178

Thetis, (Tab. 6) 285-286 Thisbe, bkz. Pyramus Thoas, 286 Thot, 232 Thrasymedes, 286 Thriambos, bkz. Dithyrambos, Thyades, (Thyad'lar) 286 Thyestes, 286 Tiberius, 58 Tiphys, 286 Titanlar, (Tab. 1-4) 286-287 Titanomakhia, 287 Tithonos, (Tab. 8) 287 Titus Tatius, 150 Tityos, 287 Tlepolemos, 287 Tmolos*, 287 Toprak Ana, bkz. Gaia Triopas*, 287 Triptolemos, 287 Tritogenela, 287 Triton, 287-288 Troilos", (Tab. 16) 288 Trophonios, 288 Tros", (Tab. 6) 288 Tufan, 288 Turnus, 288 Tydeus, (Tab. 23) 288 Tykhe, 288-289 Tyndareos, (Tab. 12) 289 Typhoeus, bkz. Typhon Typhon, (Tab. 6) 289 Tyro, (Tab. 23) 289 Tyrrhenos, 289

U Ulcces, 290 Urania, 290 Uraeus, 232 Uranos, 231, 290 Uyku, 290 bkz. Nyks Gzeller, bkz. Kharit'Ier Gzeller Efsanesi, bkz. Paris lis, bkz. Odysseus lker, 248 V Vens, 290 Vens Genetrix, 43 Vertumnus, 251 Vesper, 290 Vesta, 290 Virbius, 88 Volcanalia, 290 Vulcanus, 290 Y Yalvanlar, (Litai) 29 Yedi Uyurlar*, 291 Yemliha, bkz. Yedi Uyurlar Yuhanna, 291 Yz Kollular, 292

Z
Zagreus, 293 Zephyros, (Tab. 8) 293 Zethos, (Tab. 7) 293 Zeus, (Tab. 4, 5, 9) 293-297 Zeus Suna, 117

.sn

DZN I
A
ABANT'LAR: Yunanistan, boy - Abas, Elephenor. ABORGENES: talya yerlisi - Latinus. ABYDOS: anakkale Boaznn en dar yerinde eski bir ehir - Her o ile Leandros. ADRAMYTTON (Edremit): Granikos. ADRYATK: Argonaut'lar. AFRKA: Agenor, Belos, Danaos, Dido. AFYON: Kybele. AGRGENTUM (eski Kamiros): Sicilya, ehir Kokalos. AtA: Kolkhos'un eski ad -Argonaut'lar. AME: Efsanelik ada -Kirke. AGAOS PONTOS: Ege denizi - Afgeus. AtGNA: Yunanistan, ada-Aiafcos, Aigina, Telamon. AtOL'LAR: Ege, boy -Deukalion, Hellen, lon. AOLA: Efsanelik ada (Odysseia) -Aiolos. AlOLtS: Ege blgesi- Aiolos. ASEPOS (Gnenay): Anadolu, rmak - Apollon, Memnon. AUHOPA: Afrika, blge - Aithlopes, Mem non. AtTOA: Yunanistan, blge - Akheloos, Meleagros, Staphylos. AZANO yahut AZAN (avdarhlsar): Anadolu, ehir - Ki/bele. AKADEMEA: Atina yresi - Akademos. AKARNANlA: Yunanistan, blge - Akarnan, Akheloos. AKDENZ: Adonis, Agenor, Apollon, Artemis, lo, K^bele. AKHA'LAR: Yunanistan, boy - Agamemnon, Akhalar, Danaos, Deukalion, Hellen. ALBA LONGA (Albano): italya, ehir - Askanios, lulus, Romulus. ALEON OVASI: Anadolu, blge - Bellerophontes. ALEKSANDRA TROAS (Troas Iskenderiyesi) bu gn Kestanbol; anakkale blgesinde bir ehir - Smintheus. ALPHEOS: Yunanistan, rmak - Arethusa, Auglas, Herakles. ANADOLU: Adonis, Amazon, Apollon, Arte mis, Askleplos, Dlonysos, Dithyrambos, Hektor, o, Kybele, Marsyas, Midas, Pelops, Silenos, Tantalos. APERLAE(Kekova): Akdeniz, ehir- Apollon. ARABSTAN: Aigyptos, Dionysos. AEROPAGOS: Atina tepesi- Ares, Daidalos. ARETHUSA: Kaynak - Alpheios, Arethusa. ARGOLS: Yunanistan, blge - Argos, Eurystheus. ARGOS: Yunanistan, ehir ve blge - Abas, Agamemnon, Akrisios, Amphiaraos, Amymone, Argos, Danaos, tnakhos, Kleobis. ARIMA: Anadolu, dag - Arima, Ekhidna. ARKADIA: Yunanistan, blge - Akarnan, Alkmaion, Alpheios, Argos, Aristaios, Arkas, Hermes, Pan, Sirynks. ARTEMStON: Efes, Artemis tapna - Artemis, Didyma. ASIA: Kk Asya ve Ege blgesi; Maionia'nn ad - Artemis, Asia, Dionysos, Hektor. ASKALON: Suriye, ehir - Semframis. ASKANIA (Gemlik yahut Burdur): Kybele. ASKRA: Yunanistan, ehir - Hekate. ASOPOS: Yunanistan, rmak - Asopos. ATHOS: Yunanistan, dag -Delos. ATNA: Yunanistan, ehir - Aedon, Aglauros, Aigeus, Amazon, Amphiktyon, Argonaut'lar, Athena, Atlantis, Erekhteus, Erikhtonios, Erinys'ler, Kekrops, Kranaos, Theseus. ATLANTK OKYANUSU: Okeanos. ATLANTS: Efsanelik ada - Atlantis. ATLAS: Afrika, dag - Atlantis, Atlas. ATTKA: Yunanistan, blge - Aithra, Akade mos, Amphiktyon, Androgeos, Athena, Kek rops, Kranaos. AULS: Yunanistan, blge ve ehir - Agamem non, Akhilleus, Iphigeneia. AUSONA: talya'nn eski ad - talos. AVENTINUS: Roma, tepe - Bona Dea, Cacus, Evandrus, Romulus. AYASOFYA: Artemis.

B
BABYLON (Babll): Deufca//on, Pyramus'la This be, Semiramls, Thrononlo.

BAFAG0i.fi / ndumton

BAHELER: anakkale blgesi, yer - Smintheus. BAKIRAY bkz. Kaikos. BAKTRIA (Baktriana): ran, ehir, blge - Dionysos, Semiramis. BALAT: bkz. Miletos. BALLIHISAR: bkz. Pessinus. BARDAKI: bkz. Salmakis. BEBRYK'LER: Anadolu, boy - Amykos, Argonaut'lar, Bebryk'ler, Lampsake. BEREKYNTHES: Anadolu, boy - Berekynthta, Kybele. BERGAMA: bkz. Pergamon. BERLN MZES: Gigcmt'hr. BE PARMAK DALARI: bkz. Latmos. BTHYNA: Anadolu, blge - Amykos, Argonaut'lar, Bebryk'ler. BZANS.- bkz. Byzas, Keroessa. BODRUM: bkz. Halikarnassos. BOAZ (istanbul): Eski ad Bosphoros yahut Bosporos - Argonaut'lar, Hero ile Leandros. BOAZLAR (anakkale): bkz. Hellespontos. BOtOTlA: Yunanistan, blge -Apollon, Aristaios. BOSPOROS (istanbul) - o. BOZCAADA: bkz. Tenedos. BOZDA: bkz. Tmolos. BURDUR GL: bkz. Askania. BURSA: bkz. Prusa. BLBLDA: bkz. Solmissos. BYBLS: Anadolu, ehir ve BYBLOS: Fenike, e hir - Byblis, Epaphos, Kinyras. BYZANTION: bkz. Byzas.

AVDARHISAR: bkz. Aizani. ATALHYK: Anadolu kaz yeri - Artemis, Daktyl'ler, Kybele. IFITKALESt: bkz. Gryneion. IRALI: bkz. Olympos. NE AYI: bkz. Marsyas.

D
DANAOI (Danao'lar): Akha'Iara verilen ad Akha'lar, Danaos. DARDANE (Dardania): Troya blgesinde ehir Dardanos, llos. DARDANOS: Troya blgesinde eski bir ehir Dardanos, llos. DATA YARIMADASI: bkz. Karia Khersonnesos'u. DELFt: bkz. Delphoi. DELOS: Ege, ada - Apollon, Artemis, Delos, Sibylla. DELPHO: Yunanistan, ehir - Agamedes, Apollon, Python, Sibylla. DEMRE(Myra): Akdeniz, ehir- Apollon. DCLE (Tigris): Anadolu, Irmak - Alphesiboia. DDYMA: Ege tapm merkezi - Apollon, Brankhos. DKTYS: Girit, maara -Daktyl 'ler. DNDYMOS (Muratdag, Kapdag, Gnyz da ): Anadolu, dag - Kybele. DRKE: Yunanistan, rmak - Amphion. DONYSAS ADASI: Akdeniz, ada - Khimaira, Phaselis. DODONA: Yunanistan tapm merkezi - o. DOLlON'LAR: Anadolu, boy - Argonaut'lar. DORLAR: Yunanistan, rk - Deukalion, Hellen, Herakles. DREPANON: Sicilya, burun -An khises. DMREK AY: bkz. Simoeis.

c
CAELlUS: Roma tepesi - Egeria. CAPTOLtUM: Roma tepesi - Entoria, luno, lupiter, Romulus, Saturnus. CAPO CRCEO: italya, burun - Ktrke, Odysseus. CEBELTARIK (Cebelttark; Herakles Stunlar) - Atlantis, Herakles. CENEVZ LMANI: Akdeniz, boy - Bellerophontes. CERBA: Afrika kyalarnda ada - Lotophagoi. CHRYSA: bkz. Khryse. CUMAE: italya, ehir - Aineias, Apollon, Daidalos, Kimmerler, Sibylla.

E
EDREMT: bkz. Adramyttion. EFES: bkz. Ephesos. EGE: Deniz ve yre - Aigeus, Amozon, Arte mis. ELEUSS: Yunanistan, ehir, tapm merkezi Demeter, Eleusis, Erekhteus, takkhos. ELS: Yunanistan, blge ve ehir - Alpheios, Arethusa, Hippodameia. EPEROS (Epir): Yunanistan, blge - Akheloos, Ekhetos. EPHESOS: Ege, ehir - Amazon, Androklos, Artemis, Daktyl'ler, Rhodope, Syrinks, Yedi Uyurlar.

ANAKKALE BOAZI: bkz. Hellespontos - HektorHelle, Hero ile Leandros, Smintheus. ANDARLI: bkz. Pitane.

U\/.lri

II

EPHYRA: Korinthos'un eski ad - Bellerophontes, Glaukos. EPIDAUROS: Yunanistan, ehir, tapm merkezi - Asklepios. ERtDANOS: Po rmann eski ad. ERYMANTHOS: Yunanistan, dag - Herakles. ERYTHRAI ya da ERYTHREA (ildir): Ege, ehir Apollon, Sibylla. ESKEHR: Anadolu, ehir - Kybele. ETRURA: talya, blge - Feronia. ETRSK: Anadolu-ltalya, boy -Acca Larentia, Askanios, Ceres, Horatius, Kirke, Tarkhon, Tyrrhenos. EUBOA: Yunanistan, blge - Elephenor. EUPHRATES: Frat nehri - Euphrates. EUROTAS: Yunanistan, rmak - Lakedaimon, Sparta.

GNYZDA (Dldymos): Kybe/e. GRCSTAN: bkz. Kolkhis.

H
HAL: stanbul - Keroessa. HALKARNASSOS (Bodrum): Ege, ehir - Antheus, Aphrodite, Salmakls. HALYS (Kzlrmak): Anadolu, rmak - Sinope. HELLEN'LER: Yunanistan, ulus - Dionysos, Hellen, ton. HELLESPONTOS (anakkale Boaz) Argona ut'lar, Athamas, Helle. HERAKLES STUNLARI: bkz. Cebelitank. HERMOS (Gediz ay): Ege, rmak - Asia. HESPERA: italya'nn eski ad - Aineias. HNDSTAN: Dionysos, Semiramis. HTT: Anadolu, ulus - Adonis, Amazon, Hebe, Kybele. HYPERBORE'LER: Efsanelik boy - Apollon, Hyperboreoi. HYPEREA: Efsanelik ada - Alkinoos.

F
FATSA: Karadeniz, ehir -Amazon. FAZELS: bkz. Phaselis. FENKE: Gney Akdeniz, lke - Dido, lo, Pholniks. FETHtYE (Telmessos): Akdeniz, ehir - Apol lon. FLSTN: Gney Akdeniz, lke - Artemis. FIRAT: bkz. Euphrates. FORUM: Roma, yer; bkz. Roma. FRK'LER: Anadolu, boy -Kybe/e. FRKYA (yahut Frigya): bkz. Phrygia.

I
LDR: bkz. Etythral. ISTANKY: bkz. Kos.

ALYSOS: Rodos adasnda ehir - Heliosoullar\, Tlepolemos. ANICULUM: Roma, tepe -lanus. DA (Kazda): anakkale blgesi, dag - Ainei as, Anfchises, Aphrodite, Apollon, Hera, Herophile, 1da, Paris. LLYON: Troya'nn bir baka ad, bkz. Troya. MROS: Troya'nn bir baka ad, bkz. Troya. MROS (imroz): Ege, ada - Delos, Poseidon. NAKOS: Yunanistan, rmak -nakhos, lo. OLKOS: Yunanistan, ehir - Akastos, Argona ut'lar. ON'LAR: Anadolu, ulus - Androklos, Deukalion, Hellen, ton. ONYA: Ege blgesi -Artemis, Didyma. RAN: Asya, lke - Dionysos. SKANDNAV LKELER: Artemis. SKENDERYE: Msr, ehir -Amazon. SKTLER, ISKTYA: Avrupa, boy, lke - Ama zon, Byzas, Kimmer'ler, ISMAROS (Dedeaga): Trakya, ehir - K\kon'lar, Odysseia, Odysseus. 1SMENOS: Yunanistan, rmak - Amphiaros. ISTROS (Tuna): Avnpa, rmak -Argonau t'lar.
01 Q

G
GALYA'LILAR: Avrupa, boy -uno. GARGAROS: Ida dann doruu - Hera. GEDZ (Hermos): Anadolu, rmak - Asla. GELBOLU YARIMADASI: bkz. Trakia Khersonnesos'u. GEMLK: bkz. Askania. GRT: Akdeniz, ada -Aigeus, Amaltheia, Androgeos, Argonaut'lar, Ariadne, Artemis, Daidalos, Europe, Idomeneus, karos, Kre, Labyrinthos, Minos, Minotauros, Talos, Zeus. GORDlON (yahut Gordium): Anadolu, ehir Gordias, Kimmer'ler, Kybele, Midas. GORTYN: Girit, ehir - Britomartis. GKBEL: Anadolu, yre - Marsyas. GNENAY: bkz. Aisepos. GRANtKOS (Kocaba ay): Anadolu, rmak Granikos. GRYNEON (yahut Gryneum; ftkalesi): Ege, ehir -Amazon, Apollon. GLPINAR: anakkale blgesinde bucak Smlnthes.

TALYA: Avrupa, lke - Ainelas, Antenar, Apollon, Arion, talos. THAKE (Yahut UHAKA): Yunanistan, ada - Antikleia, Eumaios, thakos, Odysseia, Odysseus, Penelope, Telemakhos. ZMR: bkz. Smyrna, Amazon. ZNK: bkz. Nikaia.

JANCULUM: bkz. laniculum. JUSTNANOPOLIS (Sivrihisar): Anadolu, Kybele.

K
KABESOS: Uyada'da ad geen ehir, anakkale Boaznda olsa gerek - Othryoneus. KADIKY: bkz. Khalkedon. KAFKAS: Anadolu, dag - Aietes, Amazon, Argonaut'lar, Bia, Hephalstos. KAlKOS (Bakray): Ege, rmak - Myrina, Teuthras. KALYDON: Yunanistan, ehir - Althaia, Delaneira, Meleagros. KAMROS yahut KAMEROS: Rodos'ta ehir Heliosoullan, Tlepolemos. KAPIDA: bkz. Dindymos. KAPIDA YARIMADASI (Arktonessos): Argonaut'lar. KARADENZ (Pontos Eukseinos): Aietes, Ama zon, Argonaut'lar. KARA: Akdeniz, blge - Androkohs, Byblis, Kaphene, Labrandos, Theonoe. KARlA KHERSONNESOS'U (Data Yarmadas): Podaleiros. KARTACA: Kuzey Afrika, ehir -Dido. KA (Antiphellos, Andiflis): Akdeniz, ehir Apollon. KAUNOS (Kyceiz Dalyan): Akdeniz, eski bir ehir - Byblis, Helebte, Kaunos. KAYSTROS (Kk Menderes): Ege, rmak - Artemis. KAZDA: bkz. 1da. KELTLER: Avrupa, boy -Kimmer'ler. KEKOVA: bkz. Aperlae. KEMER: bkz. Komana, Kybele. KENKREOS (Kenkriyos), Krknca suyu - Arte mls. KEOS: Ege, ada -Akontios. KERAMEIKOS: Atina, yre - Keramos. KERAMOS (ren): Kerme krfezinde eski bir e hir - Keramos. KHALKEDON (Kadky): Amykos, Argona ut'lar. 314

KHRYSE (ya da KHRYSA): Anadolu, ehir Apollon, Krysesis, Krinls, Smintheus. KIBRIS (Kypros): Akdeniz, ada - Adonis, Anaksarete, Aphrodite, Ktnyras. KIRKINCA (irince): Seluk'a yakn bir ky - Artemis. KIZILIRMAK: bkz. Halys. KIZKULES (istanbul Boaz): Hero ile Leandros. KlKON'LAR: Trakya, boy - Kikon'lar, Odysseia, Odysseus. KLKYA: Orta ve Dou Akdeniz blgesi - Amphilokhos, Bellerophontes, Ekhldna, Teukros. KLLA: Uyada'da ad geen ehir - Apollon. KMMER'LER.- Anadolu, boy - Artemls, Kim mer'ler, Kybele. KtTHAlRON: Yunanistan, dag - Aktaion, Amphion, Herakles. KLAROS (Ahmetbeyli): Ege, ehir - Apollon, Artemls, Manto, Sibylla. KNDOS (Tekirburnu): Ege, ehir - Delos, Laplthal, Nereus, Trlopas. KOCABA AYI: bkz. Granikos. KOLKHS (Grcistan): Kuzeydou Karadeniz blgesi - Aietes, Aison, Amazon, Argona ut'lar, Athamas, Medela. KOLONOS: Atina yresinde ehir - Antigone, Oidlpus. KOLOPHON (Degirmendere): Ege, ehir -Arakne, Kalkhas. KOMANA PONTlKA (Tokat), KOMANA KAPPADOKKA (Kemer): ki Anadolu ehri -Kybele. KOMMAGENE: Dou Anadolu, blge - Apol lon. KORFU: Kuzeybat Yunanistan, ada - Alklnoos, thakos. KORNTHOS: Yunanistan, ehir - Apollon, Ar gonaut'lar, Arion, Bellerophontes, Sisyphos. KORSKA: Akdeniz, ada - Odysseus. KORYKOS (Krandag): Ege blgesi, dag - Sibylla. KOS (Istanky): Akdeniz, ada - Agron, Asklepios. KYCEZ DALYANI: bkz. Kaunos. KRANAE: Atina'nn eski ad -Kranaos. KRYASSOS: Karia'da ehir - Kaphene. KSANTHOS (Knk): Bat Akdeniz blgesinde e h i r - Apollon, Harpya'lar. KSANTHOS (Kocaay): Bat Akdeniz blgesinde rmak - Apollon, Artemis, Bellerophontes. KSANTHOS: bkz. Skamandros. KURET'LER: Yunanistan, boy -Meleagros, Zagreus. KK MENDERES: bkz. Kaystros, Skaman dros.

KYKLAD TAKIMADALARI: Ege, ada - Delos, No/csos. KYLLENE: Yunanistan, dag -Hermes. KYME (Nemrut): Ege, ehir - Amazon, Apol lon, Kritheis. KYNTHOS: Delos adasnda da - Apollon, Artemis. KYPROS: bkz. Kbrs. KYRENE: Kuzey Afrika kylarnda bir ehir ~ Aristaios, Battos, Kyrene. KYTHERA-. Akdeniz, da - Aphrodite, Odysseus. KYZKOS (Kapda Yarmadasnda Balkz): Argonaut'lar, Kyzikos.

L
LABRANDA (Selimiye-Trbe): Ege blgesi, eski bir ehir - Labrandos. LABYRNTHOS (Labiren): Girit, maara - Ariadne, Daidalos, karos, Labyrinthos, Minotauros. LADE-. Menderes ovasnda bir yer, eskiden ada idi-Brankhps. LAGNA (Turgut) - Karia'da Hekate tapnann bulunduu yer - Hekate. LASTRYGON'LAR: Odysseia'da ad geen efsanelik boy - Kirke, Laistrygon 'lar. LAKEDAMON yahut SPARTA: Yunanistan, ehir - Lakedalrnon, Sparta. LAMPSAKOS (Lapseki): anakkale Boaznda eski bir ehir - Lampsake, Priapos. LAPTHLER: Tesalya'da boy - ksion, Kentaur'tar. LAPSEK: bkz. Lampsakos. LARSSA: Yunanistan, ehir - Akrisios. LATUM: talya, blge - Amata, Camilla, Diana, Fauna, Faunus, anus. LATMOS (Beparmak Dalan): Ege blgesinde da - Endymion. LAVNUM: talya, eski bir ehir - Askanios. LELEG'LER: Anadolu, boy -Androkhs. LEMNOS: Ege, ada - Aphrodite, Argonaut'lar, Euneos, Hephaistos, Hypsipyle, Philoktetes, Thoas. LERNA: Yunanistan, bataklk - Herakles. LESBOS (Midilli): Ege, ada - Amazon, Arion, Delos, Lesbos, Makar, Phaon. ' LETOON: Orta Akdeniz blgesinde eski ehir, tapm merkezi - Apollon, Leto. LEUKE: Karadeniz'de efsanelik ada - Helene. LBYA: Afrika, lke - Agenor, Aigyptos, Aineias, Argonaut'lar, Aristaios, Danaos, D/do, Libya. I KI ADES: Yunanistan, ada - Ltkhas.

LNDOS: Rodos adasnda ehir - Danaos, Hallosoullar, Tlepolemos. LOKRS: Yunanistan, blge - Aias Olleusolu. LBNAN: Akdeniz, blge -A rtem Is. LYDA: Ege, blge -Arafcne, Dionysos, Lydos, Omphale, Tantalos, Tarkhon, Tmolos. LYKA: Anadolu'da iki blgenin adi: Aisepos Lykia's Gney Marmara, Ksanthos Lykia's Ba t Akdeniz - Akrisios, Apollon, Bellerophontes, Byblis, Danaos, Glaukos, karios, tobates, Khimaira, Leukippos, Pandaros, Sarpedon, Skylakeus, Telkhines. LYKTOS: Girit'te bir da ve maarann ad - Zeus. LYRNESSOS: llyada'da ad geen ehir - Akhllleus, Briseis, Brises.

M
MAGNESA: bkz. Manisa. MAANDROS (Byk Menderes): Ege blgesi, il m a k - Endymion, Kalamos, Maiandros. MAONIA: Ege, blge - Asia, Hektor, Maion. MAKEDONYA: Yunanistan, blge - Alkyoneus. MALLOS: Orta Akdeniz blgesinde ehir Amphilokhos, Mopsos. MALTA: Akdeniz, ada -Kalypso, Odysseus. MANtSA: Ege blgesi, ehir -Kybele, Nlobe. MANSA DA: bkz. Sipylos. MANTNEA: Yunanistan, ehir - Eros. MARATHON: Yunanistan, ehir ve ova - AndYogeos. MARMARA DENZ (Propontis): Argonaut'lar, Memnon. MARSLYA: Fransa, ehir - Kybele. MARANDYN'LER: Anadolu, boy - Argona ut'lar, dmon, Lykos. MED'LER: Asya, Anadolu, boy - Alphesiboia. MEDA: Bugnk ran - Dionysos. MEGARA: Yunanistan, ehir - Alkathoos, He rakles, Prokrustes. MEKONE: Yunanistan, ehir - Prometheus. MELAMPODES LKES: Msr -A igyp tos. MELES (zmir'de Pnarba suyu): Artemis, Kri theis. MELOS: Akdeniz, ada - Kaphene. MEMPHlS: Msr'da ehir -Agenor, Epaphos. MENDERES (Byk): bkz. Maiandros. Menderes (Kk): bkz. Skamandros ve Ksanthos. MESSENA: Yunanistan, blge - Neleus. MESSINA: Sicilya, ehir - Kharybdls. MEZOPOTAMYA: Dou Anadolu, blgesi - Ar temis. MISIR: Agenor, Algypfos, Artemis, Atfantlt
I I I.

DZN II Busiris, Danaos, Ephaphos, lo, sis, Osiris, Memnon, Proteus. MDLL: bkz. Lesbos. MLETOS (Balat): Ege blgesi, ehir - Aedon, Akakallis, Antheus, Apollon, Brankhos, Byblis, Didyma, Hypsikreon, Kaeira, Maiandros, Miletos, Psykhe, Sarpedon 2. MONS SACER: Roma, tepe - Anna Perenna. MORA: bkz. Peloponez. MULA: Ege blgesi, ehir - Marsyas. MURATDA: bkz. Dindymos. MUTLULAR ADASI: Efsanelik ada - Alkmene, Hesperid'ler. MYKENE yahut MYKENAI: Yunanistan, ehir Aigisthos, Alkmene, Ate, Atreus, Erinys'ler. MYRA: bkz. Demre. MYRNA (yahut MYRRHNE): Ege blgesi, ehir Amazon. MYRMDON'LAR: Yunanistan, boy - Aiakos. MYSA: Gney Marmara ve Ege blgesi - Akhilleus, Andromakhe, Argonaut'lar, Auge, Telephos. MYTlLENE (Midilli): Lesbos adasnda ehir Amazon. MYUS (Afartepe): Ege blgesi, ehir - Phrygios.

Apollon, Devler ve Tanrlar Sava, Kharit'ler, Olympos. OLYMPOS (ral): Akdeniz, ehir - Apollon, Bellerophontes, Khimaira. OMPHALOS: Delphol tapmanda yer - Apol lon. ORDU: Karadeniz, ehir -Amazon. ORKHOMENOS: Yunanistan, ehir - Askalaphos, Herakles. OROPOS: Yunanistan, tapm merkezi - Amphi araos. ORTYGA: Yeri tartmal ada - Arethusa, Artemis, Asterie. OSSA: Yunanistan, da - Aloeusoullar, Lapithai. OSTlA: Roma'nn liman - Pomona. OTHRYS: Yunanistan, dag - Devler ve Tanrlar Sava.

P
PAKTOLOS (art ay): Ege blgesi, rmak - Midas, Paktolos. PALATNUS: Roma, tepe - Ainetas, Bona Fides, Evandrus, Faustulus, lupiter, Romulus. PALLANTEA: Roma'nn eski ad - Aineias, Evandrus. PAMPHYLlA: Antalya blgesi - Apollon, Side. PANAYIRDA: bkz. Pion. PANORMOS: Didyma liman - Brankhos, Didyma. PAPHLAGONIA: Anadolu, blge, Orta Karade niz - Hektor. PAPHOS.- Kbrs'ta ehir - Kharit'ler, Kinyras, Pygmalion. PARNASSOS: Yunanistan, dag - Apollon, Autolykos, Dryops, Python, Zagreus. PATARA (Gelemi): Akdeniz, ehir -Apollon. PARTHENIA (Tarsus): Akdeniz, ehir - Kyndos. PARTHENON: Atina, tapmak - Artemis. PELASG'LAR: Yunanistan, Anadolu, boy - Aigina, Danaos, ton, Niobe 2, Pelasgos. PELlON: Yunanistan, dag - Akhi/Jeus, Aloeuso ullar, Kheiron, Lapithai. PELOPONEZ (Peloponessos, Pelops adas): Yu nanistan, Mora yarmadas - Alpheios, Argos, Melampus, Pelops, Side 3, Sparta. PENEUS: Yunanistan, rmak - Augias, Daphne. PERGAMON (Bergama): Ege, ehir - A s klepios, Gigant'lar, Kabir'ler, Pergamos, Philemon. PERGAMOS: Troya kalesinin ad -Apollon. PERS'LER: Iran, ulus -Brankhosoulan. PESSNUS (Ballhisar): Anadolu, ehir - Agdistis, Kybele. PHAIAK'LAR: Efsanelik boy - Alkinoos, Nausl-

N
NAKSOS: Ege, ada - Ariadne, Hypsikreon, Naksos. NARABURNU (anakkale Boaz): Hero ile Leandros. NAUPA yahut NEMEA: Yunanistan, ehir Amphiaraos, Herakles, Nemeia. NEM: italya, gl -Dlana, Egeria. NEMRUT: Anadolu, dag - Apollon. NKAA (iznik) -Nikaia. NL (Neilos): Agenor, Atlantis, Menelaos, Pro teus. NiNVE: Mezopotamya ehri - Semiramis. NOTON (Ahmetbeyli): Ege, ehir - Kalkhas. NYSA: Efsanelik dag - Dionysos. NYSA (Sultanhisar): Ege, ehir - Dionysos.

O
OGYGlE: Efsanelik ada - Kalypso, Odysseus. OKHALlA: Yunanistan, ehir - Deianeira, Eurytos, lole. OTA: Yunanistan, dag - Deianeira, Dryope. OLBE: Akdeniz, ehir - Teukros. OKYANUS: Hesperid'ler. OLYMPA: Yunanistan, ehir - Altis. OLYMPOS: Yunanistan, dag - Aloeusoullar,

I ll/.IN II kaa, Nausithoos, Odyssefa, Odysseus, Phalafc'lar. PHAROS: Msr, ada - Menehos, Proteus. PHASELS (Tekirova): Akdeniz, ehir - Khimaira, Kylabras, Lakios. PHASS (Pasinsu): Karadeniz, rmak- Argonaut'lar. PHERAI (Velestino): Yunanistan, ehir - Admetos. PHOKAA (Foa): Ege, ehir - Kybele. PHOKtS: Yunanistan, blge -Pylades. PHRYGA: Anadolu, blge - Agdistis, Daktyl'ler, Dionysos, takkhos, Kybele, Lityerses, Marsyas, Midas, Sabazios. PHTHA: Yunanistan, ehir - AkhiUeus, Peleus. PlERlA: Yunanistan, blge -Hermes, Musa'lar. PNDOS: Yunanistan, dag - Lapithai. PON (Panayrda): Efes yresinde dag - Yedi Uyurlar. PtTANE (andarl) Ege, ehir - Amazon, Pitane. PSA: Yunanistan, ehir - Hippodameia. PSDA: Pamphylia'nn kuzeyinde, sparta ve Buldan yresine ilk ada verilen ad - Kakasbos. PLAKOS: Ege blgesi, dag -Andromakhe. PO (Eridanus): talya, rmak -Antenor. POMPEt: italya, ehir -Amores. PONTOS EUKSENOS: Karadeniz'in ad - Argonaut'lar, Erinys'ler. PRENE (Gllbahe): Ege, ehir -Amazon. PRUSA (Bursa): Marmara blgesi, ehir Hylas. PSOPHS: Yunanistan, ehir - Alkmaion. PYLOS: Yunanistan, ehir - Melampus, Ne/eus, Nestor. PYTHO: Delphoi'nin baka bir ad - ApoUon, /o. Q/R QURNALS: Roma, tepe - uno, lupiter. RHODOS (Rodos): Akdeniz, ada - Danaos, Heliosoullar, Telkhines, Tlepolemos. ROMA: talya, ehir - Acca Larentia, Aineias, Aius Locutus, Anna Perenna, Cama, anus, Kybele, Roma, Romulus, Saturnus, Vens. RUTUL'LER: talya, boy - Aineias, Amata, Rutuller, Turnus. SAKARYA: bkz. Sangarios. SALAMS: Yunanistan, ada - Alas Telamono\u, Telamon, Teukros. SALMONE: Yunanistan, ehir - Salmoneus. SAM: Irk -Deukalion. SAMOS (Sisam): Ege, ada - Admete, Androk hs, karos, Sibylla. SAMOTHRAKE (Semendirek): Ege, ada - Argonaut'lar, Dardanos, Harmonia, Kabir'ler. SANGAROS (Sakarya): Anadolu, rmak - Agdis tis, akkhos, Kybele, Hygdon, Sangarios. SARDES (art): Ege, ehir - Amazon, Diony sos. SARDNYA: Akdeniz, ada -olaos, Kirke. SARIKY: bkz. Zeleia. ART DERES: bkz. Paktolos. SATURNlA: Roma'nn efsanelik ad - Saturnus. SELUK: Ege, ehir - Artemis. SEMENDREK: bkz. Samothrake. SEN JAN KLSES: Seluk'ta kilise - Artemis. SERtPHOS: Yunanistan, ada-Afcrisios, Danae, Perseus. SESTOS: anakkale Boaznda ehir -Hero ile Leandros. SEYHAN BLGES: bkz. Kilikya. SCLYA: italya, ada - Aineias, Alpheios, Alpos, Ankhises, Arethusa, Arion, Eryks, Kharybdis. SDE: Akdeniz, ehir- Side 1. SDERUS LtMANT: Phaselis yresinde - Khimalra. SDON: Fenike, ehir - Agenor, Phoiniks, Side 2. SKYON: Yunanistan, ehir - Adrastos, Antiope. SMOES (Dmrek ay): anakkale blgesi, r mak - llyada, Simoeis, Skamandros. SNOPE (Sinop): Karadeniz, ehir - Sinope. SPYLOS (Manisa da): Ege, dag - Dionysos, Kybele, Niobe, Pandareos, Tantalos. SSAM: bkz. Samos. SVRHSAR: bkz. Pessinus. SKAMANDROS (Kk Menderes ay): anak kale blgesi, rmak - Ares, llyada, Simoneln, Skamandros. SKHERE: Phaiak'larm adas, Korfu olsa gerek Alkinoos, Odyssela, Phalak'lar. SKYROS: Yunanistan, ada - A/chff/eus, Lykomedes, Theseus. SMYRNA (zmir): Ege, ehir - Adonis, Amazon. Artcth; 31 i MOS(Blbldt): Efes'te dag -Artemis. M'AHIA Yunanlten, ehir - Dioskur'lar, //< | . / kedalnu, l.cda, Mone.kos, Sparta,

S
SABN'LER: talya, boy - lanus, lupiter, Tarpela. SAS: Msr, ehir-Af/antls.

STEUNOS (Kesikmagara): Anadolu, maara Kybele. STRATONIKEA (Eskihisar) - Milas yresinde nemli kalntlar bulunan bir ren -Hekate. STRYMON (Karasu): Makedonya, rmak - Opheus. STYMPHALOS: Yunanistan, gl -Herakles. SURYE: Ortadoguda lke - Adonls, Artemis, Kinyras. SUSA: ran, ehir - Brankhos. SMER: Adonis, Deukalion, Theogonia. SYMPLEGAD'LAR: Bogaziinde efsanelik kaya lar -Argo nau t 'lar. SYRAKUSA: Sicilya, ehir - Damokles.

T
TAPHOS: Yunanistan, ada - Alkmene, Amphitryon. TARANTO: talya, ehir -/\r/on. TARSUS: Akdeniz, ehir - Kydnos. TAURtS (Krm): Diana, phigenela, Orestes, Thoas. TAYGETOS: Yunanistan, dag - Dioskur'iar. TEGEIA: Yunanistan, ehir - Auge. TEKRBURNU: bkz. Knidos. TELPHUSA: Delphoi'de kaynak - Apollon, Teiresias. TELEPYLOS: Efsanelik liman - Laistrygon'lar, Odysseus. TENEDOS (Bozcaada): Ege, ada - AkhlUeus, Apollon, Hekamede, Kyknos, Poseidon, Tenes. TERME AYI: bkz. Thermodon. TESALYA: Yunanistan, blge -Admetos, Akhtlleus, Akrisios, Argonaut'Iar, Aristalos. THEBAI: Yunanistan, ehir - Alkmaion, Amphiaraos, Amphion, Antigone, Antiope, Dionysos, Epigon'lar, Harmonia, Laios, Oidipus, Teiresias. THEBE (yahut THEBAI): Ege blgesi, ehir Andromakhe, Eetion, Granikos. THEMISKYRA: Karadeniz, ehir - Amazon, Ar gonaut'Iar. THERMODON (Terme ay): Karadeniz, rmak Amazon, Argonaut'Iar. THESPlAt Yunanistan, ehir - Thespios, Heka te. THRNAKHE: Odysseia'da Helios'un adas Lampetie, Odysseia XII., Odysseus. THYMBRA: anakkale blgesi, ehir, tapm merkezi - Apollon, Kassandra, Laokoon.

TBER: talya, rmak - Aineias, Cacus, lanus, Rom ulus. TGRS (Dicle): Mezopotamya, rmak -Alphestboia. TRYNS: Yunanistan, ehir - Akrisios. TMOLOS (Bozdag): Ege, dag - Dionysos, Marsyas, Tmotos. TOKAT: bkz. Komana. TRABLUSGARP: Afrika, blge - Lotophagoi, Odysseia. TRAKHS: Yunanistan, ehir - Deianeira, He rakles. TRAKYA: Yunanistan, blge - Amazon, Ares, Boreas, Deipylos, Orpheus, Polydoros. TRAKA KHERSONNESOS'U (Gelibolu yarmada s): Helenos. TRTONS: Libya'da gl - Triton. TROZEN: Yunanistan, ehir - Aigeus, Aithra, Hlppolytos. TROAS (Troya yresi): bkz. Troya. TROYA: anakkale blgesi, ehir - Aineias, Andromakhe, Ankhises, Apollon, Ate, Delphobos, Hekabe, Hektor, llos, Kassandra, Laomedon, Palladion, Priamos, Skamandros. TRUVA: bkz. Troya. TUNA (lstros): Avrupa, rmak -Amazon. TURGUT - Karya'da ile - Hekate. TUSCULUM: talya, ehir - Kirke. TYROS(Sur): Fenike, ehir - Agenor, Dido, to, TYRRHENOI: Etrsk'lerln ad - Lydos, Tyrrhenos.

U/V
ULUDA (Mysia Olympos'u): Hylas. VATKAN: Apollon. VENET'LER: talya, boy -Antenor. VA FLAMNIA: Roma'ya giden bir yol - Anna Perenna. VOLSK'LAR: talya, boy - Camilla.

Y
YANARTA: Ege blgesi, dag - Bellerophontes, Khimaira. YATAAN: Ege blgesi, ehir - Marsyas. YAZILIRA YA: Hitit merkezi - Kybele. YUNANSTAN: lke -Apollon, Artemis, Hera.

Z
ZELEA (yahut ZELElE; Sanky): anakkale bl gesi, ehir - Apollon, Karkabos.

318

ASKHYLOS: Agamemnon, 19, 90, 100, 104, 169, 179; Amymone, 36; Eumenides, 104, 105; Hiketides (Yalvarc Kadnlar), 36, 81, 148; Khoephoroi, 104, 105; Oresteia, 19; Persler, 64; Thebai'ye Kar Yediler, 34, 40; Zincire Vurulmu Prometheus, 74, 81, 102, 158-159, 255-257. AL, S.: Antigone (ev.), 40-41. ALMAN MASALLARI: Tarnkappe, 120. ANDAY, M. C: Defne ile Tanr, 81-82; Kollar Bal Odiseus, 269. ANOUILH, J. : Antigone, 40; La Guerre de Troie n'aura pas lieu, 38. APELLES: 60. APOLLODOROS: 51. APOLLONOS (Rodoslu): 51. APULEUS: Dnmler, 258; Eros ile Psykhe, 107. ARSTOPHANES: Kular, 13; Nephelai (Bulut lar), 215; Plutos, 248; Thesmophoria Bayram n Kutlayan Kadnlar, 86. ARKTNOS (Miletoslu): Aithiopis, 22, 202. BAYDUR, S.: Kk Yunan Mitologyas, Demeter (ev.), 85-86. BRUEGHEL: 153. CAMUS, A.: Le Mythe de Sisyphe, 272. DANTE: 24, 120. DAPHNS: 89. DEBUSSY: 47. DLMEN, G.: Antigone (ev.), 121-122; Midas'm Kulaklar, 206. DODOROS (Sicilyal): 118, 151, 270. EPHESA GRAMMATA: 80. EURPDES: 51, 258; Alkestis, 11, 28; Alkmene, 36; Andromakhe, 38; Bakkha'lar, 15, 71, 91-96, 242; Elektra, 19, 100, 179; Hekabe, 124, 249; Helene, 132; Hippolytos, 146; lon, 160; phigeneia Aulis'te, 160; phi geneia Tauris'te, 160, 229; Orestes, 19, 100, 179, 229; Telephos (kayp) 280; Troya'l Ka dnlar, 124. EYUBOLU, 1. Z.: Beinci Srtma Trks (ev.), 82; Deiimler (ev.), 267-268; Khaos (ev.), 173. EYUBOLU, S.: Bakkha'lar (ev.), 71-72, 9193, 95-96. GARSTANG,J.:58.

GOETHE: 160, 255; iphigeneia Tauris'te, 229. HALKARNAS BAUKISI (Cevat akir): 32, 56, 79, 80, 96, 188, 245-246; Asia Minr, 59, 61; Hey Koca Yurt, 58, 211. HAM1LTON, E.: Mitologya, 109, 243-244, 259, 260. HEINE, H.: Lorelei, 269. HERAKLEtTOS: 60. HERODOTOS: 55; Tarih, 68, 75, 148, 158, 160, 178. HESODOS: ler ve Gnler, 90, 106, 236-237, 248, 275-276; Theogonia, 283-284. HOMERS: llyada, 154-157; Odysseia, 221222. HYMNOS: (Homerik vgler) Deloslu Apollon'a vg, 57, 84; Hermes'e vg, 140. STANBUL NVERSTES FlLM MERKEZ: Ana Tanra Filmi, 184. KADR, A.: Deloslu Apollon'a vg (ev.), 85; Homeros, llyada, A. Erhat ile birlikte; Home ros, Odysseia, A. Erhat ile birlikte; Vergilius, Georgica, Blm IV (ev.), 230-231. KAFKA, F.: Duruma, 255. KALLMAKHOS: 33, 86. KRESLAS: 60. KYDON: 60. LUCRETUS: Doa stne, 199. MEUNER, M.: 91. MOLERE: Amphitryon, 36. MOSKHOS (skenderiyeli): 109. NECATIGL, B.: 100 Soruda Mitologya: Orphik 231; Pan 235, Tufan; 288; Tykhe, 288-289. OVlDlUS: 22, 77, 113; Dnmler (ya da De iimler), 77, 81, 147, 164, 173, 205, 243, 259-260, 267-268, 270; Fasti, 114 (Bkz. Kybele). PANONIOS: 89. PAUSANAS: 34, 48, 72, 143, 160, 270. PETERICH, E.: Kk Yunan Mitologyas, 8586. PHEDIAS(PHDAS): 32, 60,170, 215. PNDAROS: 51, 62, 97, 288, PLATON: 5, 6, 16, 23, 90; Devlet, 194, 207; Menon, 79; len, 43, 106, 107, 140, 242, 271-272; Timalosve KlM.r.. 67, PLAUTUS: Amplllnm, 36
91 n

PLNUS: 175. PLUTARKHOS: 168, 205, 232. POLYKLETOS: 60. PRAKStTELES: 60. PYTHAGORAS: 148. RACINE: 146, 160; Andromaque, 38. RAPHAEL:48. ROHDE, G.: nsz, 9, Kybele. SAPPHO: 44, 106. SENECA: 51. SHAKESPEARE: Troilius ile Kressida, 288.

SHAW, B . : 259. SKOPAS: 60. SKYLAX: 175.

SOPHOKLES: Aias, 18, 280; Antigone, 40-41, 121-122, 162; Elektra, 19, 90, 100, 179; Kral Oldipus, 190, 226; Oidipus Kolonos'ta, 40, 226; Trakhis Kadnlar, 83. STESKHOROS: 132. TAMER, .: Mitologya: Europa (ev.), 109; Phaeton (ev.), 243-244; Pygmalion (ev.), 259; Pyramus ile Thisbe (ev.), 259-260. VERGLUS: 24, 258, 271; Aeneis, 20-21, 39, 62, 88-89, 106, 111, 113, 120, 126, 133, 172, 176, 192, 249, 270-271; Bucolica (Srtma ya da oban Trkleri), 82; Georgica, 55, 230. YCEL, C: Ovidius, Narkissos ile Ekho (ev), 211-212.

320

SOY TABLOLARI

www.eskikitaplarim.com