HTTLER

Hititler ile ilgili bilgilerimiz daha bu yzyln balarna dayanr. Ondokuzuncu yzyln sonlarna kadar, Hititlerin tarih iindeki konumu bilinmiyordu. Geri Msr metinleri ve Tevrat bir kavimden sz ediyordu ama bu kavmin Anadolu kkenli olabilecei kimsenin aklna gelmemiti. Anadolunun lk a tarihi ile ilgili yaplan aratrmalar , On dokuzuncu yzylda buralar gezen Charles Texier , William Hamilton gibi gezginlerin izlenimlerinden teye gitmemitir. Daha sonra Yozgat Tabletleri ad verilen , Boazky arivine ait eserle bulunmu ve nl ek bilgini Hronzy tarafndan 1917 ylnda zlmtr. Bu tabletlerde Anadolunun bu blgesinden Hatti lkesi diye szedildii grldnden bu uygarl yaratanlara , Tevrattaki isimle de uyuturarak Hititler denmitir. Hititleri tanmak Anadolu uygarln, hatta Anadolunun bugnn tanmak demektir. Anadolu topraklar zerinde Hittilerin mirass olan bizler , bu kltr tandka, inanlarn rendike, bugnk kltrmz daha iyi anlayabiliriz.

HATTLER Hititleri incelemeye balamadan nce, Hitit glerinden nce ayn yerlerde uygarlk kurmu olan ve Hititleri byk lde etkilemi olan Hatti uygarln incelemek gerekmektedir. Yaklak M 2500-1700 yllar arasnda Anadoluda byk bir uygarlk oluturmu Hattiler hakknda bilgilerimiz olduka snrldr. Hattiler Anadolunun yerli halk olarak kabul edilmekle beraber, glerle geldiklerini hatta Trk kkenli olduklarn- savunanlar da vardr. Yaplan aratrmalar Hititlerin uygarlk ve inan/mitoloji bakmndan Hattilerden olduka etkilendiklerini ortaya koymutur. Boran 1

Hititler kendilerini baka isimle anmalarna ramen, lkelerine Hatti lkesi demeleri ve din ile ilgili tabletlerde rahibin Hatti dilinde konutuunu belirtmeleri bu etkiyi gstermektedir. Ayrca zel isimlerin bir ou da Hatti dilinden gelmektedir. Hatti uygarlna ait en nemli eserler Alacahykte bulunmutur. 1935de Atatrkn himayesinde balayan kazlarda bugn Anadolu Medeniyetleri Mzesinde sergilenen gne kurslar, heykelcikler, altn kupalar bir ok eser bulunmutur. Yaplan kazlarda llerin hocker pozisyonunda bulunmas (ana rahminde olduu gibi, cenin vaziyetinde) , toprak ve yeniden dirilme kltlerini varln, dolaysyla da ana tanra kltnn varln gstermektedir. Bir baka buluntu yeri de Tokat Horoztepedir. Burada da ana tanraya ait idoller ve tren zilleri bulunmutur. Ancak buluntularn byk blm yurt dna karlmtr. Hattilere ait ssleme ve bezeme ekillerinin Anadolunun bir ok yerinde grlmesi bu uygarln ne kadar yaylm olduunu ve nemini gstermektedir. Hatti halk, hayvan biimli tanrlarn kltn gelitirmi, zellikle de boa en nemli simge olmutur. Boa ile gk/gne kurslarnn birliktelii boa/gk ilikisini dndrtmtr. Buna gre boa en byk gk tanry temsil etmektedir. Hattiler Hititlerle kaynam, Hatti uygarl Hitit uygarl iinde yaamaya devam etmitir. HTTLERN KKEN

Anadolu Uygarlklar iinde en nemlilerinden olan Hititlerin kkeni hala tartmaldr. Ancak Hititlerin Anadolunun yerli halk olmayp dardan geldikleri kesindir. Hatta Hitit ad da daha sonra Eski Ahite gre uydurulmu bir isimdir. Hitit diye andmz bu halkn kendilerine Nesi dili konuan Nesili dediklerini biliyoruz. Bat dnyasndaki bilim adamlarnn zerinde anlamaya vardklar Hititler'in Hint-Avrupa kkenli bir kavim olduklar yolundadr. Konutuklar dil ve ataerkil yaps ve dier kltr zellikleri bu gr destekler nitelikledir. Ancak Hititlerin nereden g ettikleri tam olarak aa kavumamtr. Boran 2

Cumhuriyetin ilk yllarnda , o zamanki isimleriyle, Etilerin Trk olduu sylenmitir. Hatta Etibank da adn buradan almtr. te yandan Hititlerin olmasa da Hattilerin Asiatik kavimlerle alakas vardr. zellikle dilleri ve kltrleri bu balanty glendirmektedir. te yandan bir baka teori de Hititlerin erkes kkenli olduu yolundadr. Bu tez de Hattiler sz konusu olduunda dil ve kltr eleri bakmndan desteklenmektedir ve olanaksz gzkmemektedir. Ancak daha etrafl aratrma yaplmaldr. rnein urey (bkz.Kaynaka) Hattiler ile Hititleri yer yer kartrdndan ortaya anlalmas g ,hatal teoriler km.

HTT TARHNE KISA BR BAKI

Hititlerin kkeni sorununa gz attktan sonra, Hititleri Hint Avrupa kkenli, Kafkaslar yolu ile Anadoluya girmi bir kavim olarak kabul edebiliriz. Konumuz itibar ile Hitit tarihini ancak ok ksa olarak gzden geirmek gerekmektedir. Merakl okuyucu Kaynakada bu konuda ok nemli bilgiler veren eserleri bulacaktr. Hititlerin tarih sahnesinde grlmesi daha ncelere de dayansa Kralln M 1660-1630 yllar arasnda hkm srm I. Hattuili tarafndan kurulduu sylenir. Bu konu belgelere bakldnda biraz karktr, nk Hattuili de kendinden nce gelen Labarna ve baehir Kussaradan szetmektedir. Bu dnem ise olduka karktr nk anadoluda yerel krallar hkm srmektedir. Aslnda Hattuili , merkez Hattua olarak krall kuran kiidir. Akurgal bu durumu yle zetlemektedir: (bkz Kaynaka) Yazl kaynaklardan belli olduuna gre sonu olarak diyebiliriz ki, Labarna adl bir kral Kussarada hkmdar olduktan sonra yerine yeeni Labarna ya da Tabarna ad ile kral oluyor. Ancak bu ikinci Labarna, bir sre sonra idare merkezini , bakent olmaya her ynden elverili Hattuaya neklediyor ve o yzden de Hattuili yani Hattulu anlamna gelen bir ad alyor. Hattuili yaylma siyaseti izlemi ve snrlarn gneye, bugnk Suriyeye ve batya Arzawa lkesini alarak geniletmitir.

Boran

Bir seferde len Hattuilinin yerine Murili gemitir. Murili de babasnn yaylma siyasetini izlemi, Halpa (Halep) y alm ve Babile kadar uzanarak , yaklak M1550 senesinde, buray da yakp ykarak Hammurabi slalesini sona erdirmitir. Muriliden sonra bir ok kral gelmitir. Bunlar iinde en nemlilerinden biri Telipinudur(M 1535-1510) Telipinu zamanndan kalma yazlar hem Hitit tarihine k tutmaktadr, hem de Telipinu ilk olarak kralln kime kalacan belirlemitir : Birinci kadndan doan erkek ocuk kral olur. Eer birinci sradan bir prens yoksa, ikinci sradan olan erkek ocuk kral olur. Bir kral ocuu, bir olan mevcut deilse, bu durumda birinci sradan olan kz evlendirilir, onun kocas kral olur. M 1460-1190 yllar Hitit Krallnn Byk Krallk dnemi olarak adlandrlr. Hurri-mitanni Devletinden sonra bu dnemde Anadoludaki en byk siyasi g Hitit Kralldr. Bu dnemin ilk kral II.Tuthaliyadr. Bu nemli kraln slalesi Hitit Krallnn sonuna kadar hkm srmtr. Bu dnemde en nemli kralardan bir uppiluliumadr. Bu kral zamannda (M1350-1345) krallk snrlar iyice genilemi, Msrla ilikiler younlamtr. Bir baka nemli kral da Muvatallidir . (M 1315-1282). Onun zamannda karklklar bastrlm ve Msra kar yaplan Kade sava baar ile sonulanmtr. Daha sonra III.Hattuuli ise nl Kade Anlamasn yapmtr. M 1200l yllarn sonuna doru Hitit Krall en parlak devirlerini yaarken kraln lmesinden sonra ocuu olmadndan kardei II. uppiluliumann tahta gemesi ile sarayda karklklar km, hatta halk arasnda da bakaldrmalar olmutur. Bunu zerine bir de Kuzey kavimleri saldrs eklenince Hitit devleri dayanamam, istilalar altnda tarihe karmtr. Daha sonralar Ge Hitit denilen beylikler dnemi yaanm, Hitit kltr gneyde biraz daha yaamaya devam etmise de zamanla tarihe karmtr.

Boran

HTT NANLARI
Bu konu alkanlk olduu zere Hitit Dini bal altnda incelenir. Zaman zaman bu terminolojiyi biz de kullanrz, ancak bu konuyu, genel kurallar belirlenmi, homojen bir din olmad iin, Hitit nanlar bal altnda incelemek daha dorudur. Hititler, belki de Anadolunun o dnemdeki mozaiinden olsa gerek, her topluluun Tanrsn benimsemi, ok geni bir panteon yaratmtr. Bu yzden olsa gerek tabletlerde Hatti lkesinin bin tanrs deyimi geer. Yazlkayadaki tanrlar geidi de bu konu hakknda olduka iyi bilgi vermektedir. Ancak tanr isimlerinin bir ou bize yaplan anlamalarda tanrlarn tankl blmlerinden ulamaktadr. Hititler, Eski Krallk dneminde Hint-Avrupa ve Hatti kkenli tanrlar benimserlerken, daha sonralar Hurri, hatta Mezopotamya kkenli tanrlar da benimsemilerdir. Hititlerde Mezopotamya tanras tar da eitli adlarla anlmakta ve byk nem tamaktayd. Bununla birlikte ayn kkenden sularn tanrs Ea ve Damnika, Gne tanrs ama ve kars Aya ve Ay tanrs Sin, Hitit panteonunda yer almlardr. Bu tanrlar ayrca ahiliin gerektii yerlerde yer almlardr. Hititlerde tanrlar tamamen insanlar gibi dnlmtr; buna gre tanrlar insanlara ait duygular yaayabilmekte, hatta ackmakta, susamakta ve hastalanmaktadrlar. Bu tanrlardan byk blm yerel ve eitli topluluklara ait tanrlardr. Bu dnemde Hurri, Luwi, Pala, Hatti ve Mezopotamya tanrlar ounluktadr. Tanrlar ne kadar ok olurlarsa olsunlar aslnda belli zellikleri ortak olan tanrlardr. Dier bir deyile, farkl isimlerde ayn zellikleri tarlar. Bu balamda belli bal tanr zelliklerini ortaya koyabiliriz. Hitit inanlarn konu balklar halinde incelemek daha doru olacaktr :

HTTLERN TANRILARI
Gk Tanr/Frtna Tanrs Hitit panteonunda en nemli tanr kukusuz Gk Tanr idi. Yerel olarak deiik isimlerle arlan bu tanr Hatti dilinde Taru , Hurri dilinde Teup, Hitit dilinde ise Tarhu,Tarhuna ya da Tarhunt diye adlandrlyordu. Aslnda Hititler geldiklerinde , Hint Avrupa kkenli bir tanrlar vard. iu ismindeki bu Boran 5

tanr, Yunanca Zeus ve Latince Deus,dii szckleri ile ayn kkendendi. Bu kk hem tanr hem de gn , parlamak gibi anlamlara da sahiptir. Ancak zaman iinde iu zel tanr ismi olmaktan km ve genel olarak tanr anlamna gelmitir. Ancak Hititlerin de bir dnem, Luwiler gibi Hint Avrupa isimli baka tanr isimlerini de koruduklar zannedilmektedir. Tanrnn isimleri ve sembolleri konusunda Akurgalda aadaki alnty almakta fayda vardr : (Hatti ve Hitit Uygarlklar , Bkz.Kaynaka) Batanr Hitit metinlerinde genellikle Hatti lkesinin Gk Tanrs , Gn Tanrs, Hattuann Tanrs, Sarayn Tanrs gibi adlarla anlmaktadr. Ayrca Ordunun Gktanrs, Yamur Gktanrs gibi adlandrmalara da rastlanmaktadr. Bir tanrnn hiyeroglif iareti ikiye blnm bir elipsten oluur. nce sz konusu iaret sonra, gk tanrs demek isteniyorsa, ikiye blnm elipsin altna W biimli yldrm iareti yazlrd ; ikisi birden gk tanrs anlamna gelmektedir. Gk tanr ile dalar, daha dorusu da tanrlar, arasnda sembolik ba vardr. Aslnda bunu dalarn gkkubbeyi tad inanc ile birlikte ele almak daha doru olacaktr. Bu, daha sonra Yunan Mitolojisinde greceimiz Atlas efsanesinin ilk ekli olmaldr. Bir Hitit metninde, gk tanrnn, da tanrlarnn sembolize eden iki erkek figr zerinde durmas da bu grmz glendirmektedir. Gk tanrnn en nemli sembollerinden biri de boadr. Boann gk tanry sembolize ettii dnlmektedir. Alacahykte kan bir kabartmada kral ve kralienin boa heykeli nnde yapt sayg duruu da aslnda gk tanr ile ilintili olmaldr. atalhykten, belki de daha eski alardan beri nemini koruyan bu sembol daha sonra Yunan Mitolojisinde Zeusun boa klna girmesinde de karmza kacaktr. Gk tanrs ayn zamanda frtna tanrs idi. Zaten Anadolunun iklimini gz nnde bulundurursak eskiden daha scak olduu dnlyorsa dafrtnalarn ne kadar nemli olduu aktr. Hatta bir frtna srasnda kral II.Murilinin dilinin tutulduunu reniyoruz : Birden hava bozdu. Gk tanrs korkun bir ekilde grledi ve ben rktm. O zaman aznda sz azald ve sz kesiklik yaparak yukar doru kt. Yllar geince bu dlerimde de kendini duyurmaya balad. Bu dlerden birinde tanrnn eli bana dedi ve konuma gcm btn ile yitirdim. Ge dnemlerde , gk tanrsnn btn zellikleri Frtna tanrsna gemi, Hurrilerin frtna tanrs Teup da Hititlerin gk tanrsna e deer bir konuma yerlemitir. Teup iin daha ok Toros ve gneyinde, Suriyeye kadar olan blgede klt merkezleri vard.

Boran

Tanra Hititlerde tanr kadar tanra da nemlidir. Zaten bunun izdm olarak da Hitit toplumuna kadn erkee e deer konumdadr. Hitit Tanras , Hattilerde Vuruemu, Hurrilerde Hepat diye adlandrlm tanradr. Hititlerde Arinnann gne tanras, ge Hititlerde Kupaba olarak da gemitir. (Kybele de byk olaslkla ayn inancn devamdr. ) Bu tanra isimleri tabletlerde farkl isimlerde geseler de ayn zelliklere sahiplerdir. zellikle Hurri etkisiyle, Teupun panteona girmesiyle beraber Teupun kars tanra Hepat da nemli bir yer tutmaya balam, Hatta Arinnann gne tanras ile e bir konuma gelmitir. Bir belgede yle denmektedir : Btn lkelerin kraliesi efendin, Arinnann gne tanras ! Hatti lkesinde sen Arinnann gne tanras adn alrsn, sedir aac lkelerinde ise Hepat adn alrsn. lgintir, yzyllar sonra Apuleius da byle bir ifade kullanacaktr. ou kabartmada Tanr ve tanra yanyana eit nemde tasvir edilmilerdir. Yazlkayada da bu tanrsal iftin betimlemeleri vardr. Bunun yannda bu iftin oullar da koruyucu tanr olarak nemlidir. Tanralar arasnda en nemlisi kukusuz Arinnann gne tanrasdr. Arinna kenti hakknda deiik varsaymlar vardr. Ancak en kuvvetlisi ve arkeolojil delillere dayanan , Arinnann Alacahyk olduudur. Arinnann gne tanras kralln hayatnda da nemlidir. II.Murili(M13451315) uzun zamandan beri ihmal edilen bu klt canlandrm ve kazand zaferleri buna balamtr: Ben majeste, babamn tahtna oturduumda evredeki btn dmanlar benimle savaa giritiler. Ancak ben hi bir dman lkesine kar sefere kmadan nce Arinna kentinin gne tanras ile ilgili bayram trenlerini dzenledim[] ve ona seslendim: Arinnann gne tanras! Benim efendim, benim yanma aaya gel ve [] senin topraklarn almak isteyen evredeki dman lkeleri yok et.! Ve Arinnann gne tanras szm duydu ve bana geldi. O zaman babamn tahtna oturur oturmaz, evredeki dman lkeleri on ylda yendim ve onlar yere vurdum. Zamanla Hepat gibi baka tanralar da bu derece neme sahip olmular ve protokolde yerlerini almlardr.

Boran

Yerel Tanrlar Hitilerin yerel tanrlara bak as Ahmet naln Hitit Sarayndaki Entrikalar Hakknda Bir Fal Metni (bkz Kaynaka) isimli almasnda aklad metinlerde ok iyi gzkmektedir. Bu bir fal metnidir ve olan olaylar hakknda tanrlara gr sorulmaktadr. (Fal konusu ileride ayrntl olarak ilenecektir). Bu metinde Aruna kenti tanrs nemli bir yer tutmaktadr. Bu tanry nal yle aklamaktadr: Tapna, klt ve klt personeli Arunada bulunan, Hititlere olduka yabanc ve ad bilinmeyen bir tanrdr. Bu yabancla ramen byk kraln hastal yznden Hitit saray onunla sk bir iliki halindedir. ok alngan ve nazl bir tanr olup, bu fal metninin yazlmasna o neden olmutur. nk kraln hastal konusunda kendisine bavurulmam, bu yzden de gazaba gelmitir. fkelenmesinin baka bir nedeni de, kralieden bir rya aracl ile istemi olduu altndan elenklerin aksesuarlaryla birlikte kendisine verilmeyip, mabeyincinin evinde sakl tutulmasdr. Bundan dolay,tanrnn fkesini yattrmak iin kefaret verilmesi gerekmi, byk kraln tutulmu olduu hastalktan kurtulduktan sonra, bir af dileme ayinine katlmak zere bizzat Arunaya gitmesi, fal aracyla saptanmtr. Tm bu abalara ramen tanrnn fkesi yattrlamam ve anlalan bu yabanc tanrnn kltn iyice bilmeyen Hititli rahipler, tanrnn bakmn, ayinlerinin yaplmasn vs. Arunal rahiplere brakmak zorunda kalmlardr. Bunun dnda baka yerel tanrlar da olaylara gre nem kazanmlardr. Hayvan tanrlar Bunlarn dnda Hitilerde hayvan biimli (zoomorphique) tanrlar da vardr. Hitilerde hayvan biimli kaplar zoomorf tanr dncesini klt aletleridir. Frtna tanrsnn boa ile sembolize edilmesinden dolay boa biimli kaplar en nemlileridir. Burada bir konu zerinde daha ayrntl olarak durmak gerekmektedir. Kaynakada belirttiimiz bir ok yaynda boann tanrnn sembol olduu sylenmektedir. Ancak bir Hitit metninde (II.Muwatallinin duas) yle gemektedir : Hattinin Frtna Tanrsnn nnde yryen boa eri, efendim, benim dua olarak bu szlerimi tanrlara bildir! Efendiler, gn ve yerin efendileri tanrlar bu szlerimi ve duam iitsinler. Buradan anladmza gre boa frtna tanrsna elik etmekte ve tanrlarla insdanlar arasnda araclk yapmaktadr. Bylece kabartmalarda grdmz boaya tapnma sahnesi de daha anlam kazanmaktadr. Bu Yunan mitolijisindeki Hermesinkine benzer bir roldr.

Boran

Ayrca Ay/insan biimli figrler de Hitit sanatnda yer almtr. Hitit sanatnda ilgin bir figr de Sfenkstir. Sfenks de Msr kkenli olup Suriye yoluyla Hitit sanatna gemitir. Kubaba Hitit tanrlarna uzun uzun isimleriyle yer vermemize ramen , Anadoludaki tarih sreklilii asndan Kubaba zerinde durmak gerekmektedir. Byk Hitit mparatorluu zamanndan beri en nemli merkezlerden bir de Kuzey Suriyede bulunan Kargam olmutur. Bu dnemde Hitit krallk ailesinden vasal krallar tarafndan yneytilen Kargam, Hitit mparatorluu ykldktan sonra bir Ge Hitit Devleti olarak varln srdrmtr. Bu merkezin en nemli tanralarndan bir de Kubabadr. Burada byk sayg gren Kubaba daha sonra Anadoluda Kybele adyla yaayacaktr. HTTLERDE TANRI KLTLER Hitit tanr kltleri aslnda devlet dinidir ve bu kltlerin grevlileri de devlet grevlileridir. Hitit tanr kltlerinde kaya/ak hava tapnaklar nemli bir yer tutmaktadr. Gnmze, aada ayrntl olarak incelenmi, bir ok ak hava tapna ulamtr. Bir ou da, ne yazk ki, defineciler tarafndan tahrip edilmitir. Bunlar iinde Yazlkaya en nemlileridir. Buradaki tanrlar geidinde 60tan fazla tanr ve tanra tesbit edilmitir. Tanrlarn banda sivri bir klah ve dizlerinin stne kadar inen beli kuakl bir giysi varken, tanralarn banda silindirik bir balk ve zerlerinde bluz ve pilili etek vardr. Yazlkayadaki tanrlarn gzkmektedir. byk lde Hurri panteonunu gsterdii

Hititler tanrlar insan gibi (antropomorphique) dndkleri iin Tanrlarn Evi olarak dnlen tapnaklarn byk nemi vard. Tapnaklar tam anlam ile tanrnn evi idi. lgili tanrnn ya da tanrann heykeli burada durur, ve tanrnn ya da tanrann burada olduuna inanlrd.Tanr heykeli tapnakta iken sadece kral, kralie ve seilmi rahipler heykelin olduu odaya giremeye izinliydiler. Bakasnn, zellikle de bir yabancnn girmesi lmle cezalandrlabiliyordu. Hattuataki gibi byk tapnaklar olduu gibi daha kk ehirlerde daha kk tapnaklar vard. Boran 9

Genelde, tapnan asl merkezinde bir avlu ve bu avluya bakan odalar vard. Tanr heykelinin bulunduu kutsdal oda tapnan arka yznde olduu iin iki taraftan da k alabilmekteydi. Hattuataki tapnakta iki kutsal oda vard. Bunlardan birinin Frtna Tanrsnn odas olarak, dierinin de Ariannann Gne Tanras adna dzenlendii dnlmektedir. Yazlkaya ise daha farkl olarak ak hava tapna idi. Burada bayramlar kutlanyor ve zel trenler (yeni yl gibi) dzenleniyordu. Tapnaklar dinsel merkezler olduu gibi ayn zamanda ekonomik merkezler de olmulardr. Buralarda sadece tapnaa verilen hediye ve balar saklanmam ayn zamanda tahl deposu olarak da ilev grmlerdir. (burada genelleme yapmak olanakszdr, ancak yaplan kazlar nda byle bir sonu karlmtr.) Tanrlar heykellerle ya da idollerle gsterilebildiine gre bir de bu objelere ait kltler vard. Bu heykellere etrafnn sslenmesi ile trenle tapld gibi, heykel bir arabaya bindirilerek gezdirilerek tren yaplrd. Bunun sonunda Tanr heykeli , akhavaya, korulua, ormana ya da yksek yerdeki ZI.KIK tana gtrlmekte ve burada kurban kesilmekte, yemek yenmekte ve oyunlar oynanmaktayd. Hatti tanrlarna yaplan trenler dier tanrlara yaplan trenlere nazaran daha neeli gemekte olup, dans,elence akrobasi ve eitli gsteriler yer almakdayd. Ayrca ehrin koruyucusu olarak tanrya armaanlar sunulurdu. Tanrya deerli madenler hediye olarak sunulduu gibi yiyecek, iecek de sunulmaktayd. Libasyon1[1] da ok sk kullanlan bir sunu biimi idi. Alp de (Hitilerde ark, Mzik ve Dans/Hitit anda Anadoluda zm ve arap, bkz Kaynaka) bu trenleri yle anlatmaktadr : Kraln barol oynad, kralienin, prenslerin, prenseslerin ve devletin bir ok yksek rtbeli grevlilerinin katlm ile gerekleen dinsel bayram trenlerinde, merasim alaylarnda ve ou kez tapnakdaki klt salonunda tanr heykelinin ya da altarnn nnde hayvan kurban etme ve iki sunma (Hitite ipant-) ve ekmek krma (hitite par-) ve dier yiyecekler sunma ya da adorasyon(tapma) sahnelerinde ark, mzik ve bazan dansla elik etmenin byk nemi vard. [] Bu sahnelerde hangi tanrya kurban sunuluyor ya da taplyorsa, o tanrnn mensub olduu etnik grubun dilinde (rnein Hattice, Luwicw, Palaca, Neaca ya da Hurrice) erk sylemek adetti. Metinlerde bu dillere ait ark szleri ele gemitir. Her bir etnik gruba ait ayr arkclar vard.

1[1]

Topraa dkerek tanrya sunma

Boran

10

Yaar Cokunun kap isimleriyle ilgili yapt alma ve ierdii metinler de (bkz Kaynaka) bize trenler hakknda da bilgi vermektedir : Ertesi sabah kral tanrnn i-evine gider, yumuak kurban ekmeini paralar ve onu buday hariiallisine2[2] koyar. Sonra [bir tane kurbanlk ince ekmei Tanr x] e [para]lar, zerine kes[ilmi] karacier (ve) yrei [koyar], karacierin zerine bir tane piirilmi d eti [ve] onlar sonra kurban masasna koyar. arab huprushi3[3] nnde (kurban ikisi olarak) sunar Sonra Frtna tanrsna bir tane ince ekmei paralar. zerine kesilmi karacieri yrei koyar, Karacierin zerinde bir tane piirilmi d eti [ve onl]ar sonra kurban masasna koyar Tapnak grevlileri ile ilgili bir direktif metni de tapnak ii klte k tutmaktadr. (Sel bkz. Kaynaka). Bu metinde tapnak alanlarnn temiz olmalar istenmekte, hatta kllarn dahi kesmeleri istenmektedir. Ayrca temiz kabul edilmeyen domuz ve kpein girmemesine dikkat etmeleri istenmektedir. Tapnak alanlarnn tanrya sunulmu olan kendileri ya da yaknlar ile tketmemeleri de zellikle vurgulanmaktadr. Grevliler o tanr olduu iin hi bir ey sylemez ve bize hi bir ey yapmaz dememeleri gerekmektedir nk tanrnn ruhu kuvvetlidir, yakalamak iin acele etmez. Fakat yakalad zaman artk brakmaz. Bu alntlar da tapnak grevlilerini tanrdan fazla korkmadklarn ve sunular diledikleri gibi paylatklarn gstermektedir. Burada ilgin direktifler de vardr : Eer bir kimse kadnn yannda yatarsa (o) tanrlarn ibadetini ne ekilde dzenlerse (ve) tanrya yiyecek (ve) iecek (ne ekilde) verecekse kadnn yanna (da) ayn ekilde gitsin. Sonra kadnn yannda yatsn. Gn aard zaman derhal ykansn. Sabahleyin tanrlarn yemek zamannda derhal (tapnaa) varsn. Eer o ihmal ederse onun iin (bu) byk sutur. Eer kim bir kadnn yannda yatarsa, onun amiri (ya da) by arkadan (bir klt grevi) yapmaya zorlarsa o (doruyu) sylesin. Eer o sylemeye cesaret edemezse arkadana sylesin ve ykansn. Eer o bilerek sonraya brakrsa (ve) henz ykanmadan tanrlarn kurban ekmeinin ve kurban ikisinin yanna kirli olarak yaklarsa, bu durumu arkada bilirse ve o sana ktlk eder (de) eer gizlerse, fakat arkadan meydana karsa [onlar] iin lm cezas (verilir). Onlarn ikisi de lsnler. Bayramlar Hititlerde bir ok bayram/festival vard. Yaplan aratrmalar sonucu 18 kadar bayram tespit edilmitir.
2[2] 3[3]

Erzak kplerinden daha kk bir kap Byke tencere , kse

Boran

11

Bunlardan en nemlisi kukusuz Purulliya ad verilen bahar bayramdr. Bu szck hatti kkenlidir ve kk olarak dnyann anlamna gelmektedir. Bu bayram eitli ayinlerle ve mitoslarn canlandrlmas ve anlatlmas ile kutlanrd. Hitit bayramlarndan AN.TAH.SUM.SAR diye anlan bitki bayram, ilkbahrda 38 gn srmekte, sonbahardaki NUN TARRIIASHAS ise 21 gn devam etmektedir. Hititlerde bir ilgin bayram da Hadauri bayramdr. Bu bayramn kutlann Balcolu (bkz. Kaynaka) yle anlatmaktadr : Bu bayramn ne detayl ne de ksmi bir tasviri mevcut olmadndan, dier bayramlarda sk sk karlatmz, iki, ekmek, trl hayvanlar ve deiik yemek trlerinin vs. Sunulup sunulmadn bilmiyoruz. Hadauri bayramnn getii tm metin yerlerinde kurban hayvan olarak koyunun sunulmas, bu bayram dierlerinden yran en byk zelliktir. [] bu bayramn bir baka zellii de, lkbahar ve Sonbahar olmak zere ylda iki kez kutlanm olmasdr. Bu bayram Gne tanr, Frtna tanrs ve baz Hatti kkenli tanrlarn tapnanda kutlanmaktadr. Bu bayramn ayrca AN.TAH.SUM.SAR iinde de kutlanm olunduu dnlmektedir. HTTLERDE DOA LE LGL NANLAR Hititler'de doa ile ilgili kltler olduu da yaplan aratrmalarda grlmtr. Hitit panteonunda varolan pnar/kaynak tanr/tanralar, Hitilerin su kaynaklarn, pnarlar kutsal olarak kabul ettiklerini gstermektedir. Eflatunpnardaki ant da bu gr dorulamaktadr. Hititler dalar da kutsal kabul etmi ve da tanrlarna inanmlardr. Ayrca her daa ait trenler vard. Da tanrlar genel olarak uzun etekli , sivri klahl olarak tasvir edilmilerdir. Elbisesinin zerinde da sembolleri de oladuu grlmektedir. Ayrca baz gsterimlerde boynuzu da vardr. Anadoluda Hitit lkesindeki dalar dndmzde da tapmnn olmas normal gzkmektedir. Ancak Alkm (bkz Kaynaka) Yesemek zerine yapt almada da tanrlarnn kkenini darya balamakta ve ilgin sonular karmaktadr : 1. Da tanrs Hitit dinine ve sanatna yabancdr, dardan gelmitir. 2. Bugnk bilgilerimize gre da tanrsnn en eski tasvirlerini Suriyede Maride (M XVIII yy), Suriye stili mhrlerde (M XV-XIII. yy), Kuzey Mezopotamyada (M XV.yy) ve Kassit sanatnda grmekteyiz. 3. Da tanrsnn ve motifinin Mitanni-hur blgesinden km olduu anlalmakta ve bu fikir genellikle kabul edilmektedir. Boran 12

4. Da tanrsnn ta plastik sanatndaki ilk tasvirleri tamamyla cephedendir, sakalldrlar, ayaklar, tanrnn yerden kp ykseldiini belirtmek amacyla, resmedilmez.[] 5. 11. Anadolu Hitit sanatnda da tanrs tasvirlerine bugnk bilgimize gre M XIII. yzyldan itibaren rastlyoruz. Hitit ivi yazs metinlerinde de da tanrlarnn nitelikleriyle ilgili eitli kaytlara rastlanr. Gerek Eski Hitit Devleti ile mparatorluk a arasndaki devrede ve gerek mparatorluk devrinde Hur etkisinin Anadoluda sezildii srada dier hur tanrlaryla birlikte da tanrlarnn da Hitit panteonunda yer alm olmas mmkndr. HTTLERDE FAL VE KEHANET Hititler, tanrlarn isteklerini, fkelenmilerse nedenlerini renmek zere fala bavurmulardr. Ancak bunlarn yannda ok daha basit konularda da fala bavurulduu gzkmektedir. Burada fal kehanetten daha farkl olarak ele alnmal ve tanrlarn verdii iaretlerden farkl tutulmaldr. Faldan anlamamz gereken, fal aan kiinin, bir olay hakknda tanrnn grn sormasdr. Bu durmda ayn zamanda tanrya kar bir itiraf da sz konusu olmaktadr. Hititlerde eitli fal bakma yntemleri kullanlmtr. Hayvanlarn i organlarna baklmas, kularn uuunun takip edilmesi gibi pratikler Hititlerde de mevcuttur. Bunlarn dnda su ylanlarnn havuz iinde hareketlerine bakma, bir eit talarla oynanan oyuna benzeyen talih fal gibi fal metodlar da kullanlmtr. En ok uygulanan, olumlu ya da olumsuz soru sorulmasdr . Bu konuda bir fal metninden bir blm bilgi verecektir : (nal , Hitit Sarayndaki Entrikalar Hakknda Bir Fal Metni , bkz Kaynaka) Majestenin hastaland konusuna gelince: [........ve] Aruna kenti [tanr]s majestenin hastal konusunda hi bir ekilde sorulma[mtr. Ey tanr bunun iin kzdysan, birinici et iaretleri olumlu, sonuncular ise olum]suz olsun. Birinci et iaretleri olumludur [] Aruna kenti tanrsnn (majestenin) hastal yznden fke iinde saptanm olmasna gelince: Ey tanr, herhangi bir ekilde tapnan iinde mi fkelendin. (Eer yleyse) et iaretleri olumsuz olsun. Solda suti olumsuz. Ey tanr eer (sadece) tapnanda fkelendiysen , fakat majesteye [ka]r hi bir ekilde kzmadysan, et iaretleri olumlu olsun. Metin bylece uzayp gitmektedir. Buradan da grdmz ekil , Hititlerde falda sk kullanlmaktayd. Hititlerde fal metinleri bir ok konu hakknda da bilgi edinmemizi salamtr. Ahmet nal, (Boazky Metinleri Inda Hititler Devri Anadolusunda Filolojik ve Arkeolojik Veriler arasndaki likilerden rnekler, bkz Kaynaka) Hitit tbletlernde neden deprem,su baskn,kurakl ya da Boazky yln 5-6 ay Boran 13

etkisi altnda brakan kar gibi olaylara yer verilmediini soruyor (rnein kar szcnn Hitite karl bilinmemektedir) ve yle yantlyor : Aradan yllar getikten sonra aratrmalarmn arlk merkezini by metinlerine kaydrdmda gdm ki, Hititlerin doal gzlemleriyle ilgili bir ok noktalar bu metinlerde sakldr. Doaya dnk gzlemlerin pek ou, olumlu ya da olumsuz vasflar olarak analoji bylerinde kullanlmlardr; yani falan falan nasl iyi veya ktyse , falan falan da ayn ekilde iyi veya kt olsun. [] Pratik dnceli Hititler her eyin minyatr modelini de yapmlardr. nemli ayinlerin yrtlmesi gereken kutsal bir da dman igali altnda bulunduunda, o dan sembolik bir modeli yaplm ve ayinler sembolik olarak bu modelin zerinde yaplmtr. Bir yntem de ryalar vastasyla tanrlarn isteklerini renmektir. Temiz olarak itiareye yatmak Hititlerde ok sk yerine getirilen bir pratiktir. Gnmzdeki itiareye yatmaya ok benzeyen bu uygulamada temizliin ok nemi vard. Gelecekten haber almak iin en nemli yntemlerden biri de yldzlarn hareketlerini izlemektir. Bu pratik Hattilerden beri vardr. Bu yntem baz doa olaylarn hatta toplumsal olaylar nceden tesbit etmek amacyla kullanlmtr. Burada Mezopotamya etkisinden de szedilebilir. Bu gzlemleri yapmak iin kullanlan en ilgin alet Gne Kurslardr. Alacahykte bulunan gne kurslar hakknda Sezginer yle demektedir. (bkz Kaynaka) : Gne Kursunun yaplmasnn amac Gne, Dnya, Vens ve Marsn birbirlerine gre durumlarn zamana bal saptamaktr. [] Bulular zorunluluklar yaratr. Alacahyk yresinde, gkyz yln byk bir blmnde yldzlarn gzlenmesini olanaksz klacak biimde kapaldr. [] yldzlarn birbiri ile ilkilerini gzlemle saptamak ancak yln bete birinde olaslk iinde olduundan yln geriye kalan bete drdnde bu ilkileri saptayacak bir alete ihtiya vard. te bu alet Gne Kursu olarak ortaya kt. [] Gne Kursunun icad herhangi bir olaanst kozmik bilgiye deil, zorunluluk altndaki astrologlarn aldklar sonular ve uygulamalar karlatrarak elde ettikleri tecrbelere dayanmaktadr. [] Bu Evren lei yllar sonra astrologlarn yeni yntemleri gelitirmesi sonucu devini yitirince dinsel trenlerde Evrenin simgesi olarak kullanlmaya baland. [] Uzun soplarn zerine taklarak trenlerde kullanlan bu Gne Kurslar belki de Orta Dou uygarlklarnda hkmdarlk simgesi olan alemlerin bykbabalar oldu. Belki tesadf ama alem Arapa evren demektir. Ayrca Ayn ekilleri de kehanet anlam tamaktadr. ( Bkz. Kaynaka) 1. Ayn rengi sar, sol ucu sivri, sa ucu kt gzkyorsa, 2 ilkbahar gzel olacak 2. Eer ayn sa ucu ge dnk ise lkede bol rn olacak. 3. Eer ayn sa ucu yere doru ise btn lkenin hasad kuruyacak. 4. Eer ayn sol ucu ge dnkse lkede dzelme olacak. 5. Eer ayn sol ucu yere dnkse lkede lmcl salgn hastalk olacak.

Boran

14

6. Eer ayn ular gneye dnk ve uzam grnrse, Akad ve Elam kral lecek. 7. Eer ayn ular kuzeye dnkse Akad kral dman yok edecek. 8. Eer ayn ular batya doru uzanmsa yangn olacak Bunun dnda Hitilerde kehanet iin farkl yollar vard. Normal ya da sakat doumlara gre , meteorolojik olaylara gre kehanet yapmak, astrolojik gzlemler yapmak da ska uygulanrd. Daha fazla bilgi iin Dinol, Hititler (bkz. Kaynaka) , Trkede iyi bir kaynaktr. HTTLERDE BY Hititler de dnemin dier uygarlklar gibi byye merakl bir topluluktu. eitli konularda bylerin yapld tespit edilmitir. Cinsel byler, aile ii byler hatta kara by Hititler tarafndan yaplmtr. Ayrca kuraklk nlemek, hastalklar yok etmek, ans getirmek vs. iin de byler yaplmtr. Byye ou zaman kurban treni de elik etmektedir. yi amaca ynelik , tapnak rahibeleri tarafndan yaplan byler de Hitit kltrnde yer almtr. Bu tr byclere yal kadn denilirmi . (gnmzdeki cad ya da yal byc kavramna ne kadar tandk) Kra by ise sonu lme kadar gidecek cezalar iermekteydi. Bir Hitit yasa metninde yle denmektedir : (Imparati, bkz. Kaynaka) Eer zgr bir adam bir ylan ldrrse ve baka bir <adamn> adn sylerse bir mina gm versin; ve eer bir erkek kle <ise>, ite tam o lsn Bu metinden Hititlerde, birinin adn syleyerek ylan ldrme eklinde bir tr kara by yapldn reniyoruz. Burada kiinini modeli yerine ylan alnmaktadr. Dikkat ekici bir husus da zgr insann ldrlmeyip sadece kleye lm cezas verilmesidir. Bata lm cezasnn herkes iin olduu ancak sonradan sadece kleler iin uyguland dnlebilir. Telipinu Fermannda da bu konu gemektedir : Eyay her zaman temiz tutun. Kim aile arasda byclk bilirse, siz onu aile iinde yakalayn! Onu saray kapsna4[1] getirin! Kim onu getirmezse, gelecek, O insana kt eyler olacak. By yapmak kadar byy zmek de yaygnd. Bir metinde yle demektedir :

4[1]

Mahkeme

Boran

15

 Bylenmi olan bu adam imdi ben byden kardm. Onu topraa geirdim ve onu baladm. By ve fena rya balanmtr, onlar artk yeryzne kamazlar, siyah toprak alt onlar ekiyor. Cinsel gszlkten hastalklarn tedavisine kadar bir ok olayda ska kullanld grlmektedir. Aslnda Hititlerde bir ok eylemin iinde by vard. Yeni bir yere ev yaplrken ya da tapnak inaa edilirken temellerin altna baz sunular konulmaktayd. Buna gre idol konan tanr oray koruyacak ya da konan madenin zelliklerini alacakt. rnein temele bakr konarken yle denmeliydi : Bak! Bakr dayankl ve lmsz olduu gibi bu tapnak da yle dayankl olsun ve orada kara toprakklar zerinde lmsz olsun. Zaten tapna yapan da tanrlardr : Onu (tapna) erkek tanrlar marangoz gibi ina ettiler. Fakat temel talarn tanr Telipinu alta koydu; orada onlarn zerlerine duvarlar bilgeliin kral Tanr Ea ina etti. Fakat aa(lar) ve Ta(lar) btn dalardan getirildi ve topra tanralar getirdi. bynn

HTTLERDE LLER KLT

nsanlarn fiziksel beden ve ruhtan olutuu dncesi byk olaslkla Hititlerde de vard ve ruhun lmden sonra da varolduu ve yeraltna gittii dnlmekteydi. Hatta burada lye annesinin yol gsterdii de dnlmekteydi. Muwatalliden sonraki tabletlerde de lm gnnn anne gn diye anlmas bu ilikiyi gstermektedir. Ruhlar insanlara ancak ryalar vastas ile gzkmekteydi. Bunu dnda da ruhlarn ziyareti olasyd. zellikle kendilerine kurban sunulmayan ya da hakszlk sonucu ld dnlen kiilerin ruhlar yaayanlar sk sk rahatsz etmekteydi. Tabletlerden llere kurban sunulduu da anlalmaktadr. Ancak tabletler genelde krallardan szettii iin bunun doal olduu dnlebilir, nk kral ldkten sonra tanr oluyordu ve tanrya kurban sunmak gerekliydi. Bunun yannda halktan kiilerin de lye kurban sunduklar bilinmektedir. Bu lleri yattrmak iin olduu gibi , Hitit ianalarna gre gnahlar babadan oula/kza getii iin (ayn inan Yunan mitolojisinde de vardr), gnahlardan kurtulma amacyla da olabiliyordu.

Boran

16

nal (Anadolu XIX bkz. Kaynaka) filolojik olarak ilgin bir sonuca da varmtr : Burada Hitite kelime haznesinde, imdiye kadarki bilgimize gre dnmek fiilinin olmadna da deinmek gerekecektir. yle anlalyor kii hititlerde dnmek insann bizzat kendi ruhuyla konumas, onunla diyalog kurmas eklinde ifade edilmitir. Hititlerde l gmme adetleri zaman iinde farkllamtr. Eski mparatorluk anda ller olduu gibgi gmlrken daha sonralar yaklma ve kplere ya da ta sandk mezarlara gmme adeti uygulanmtr. En nemli cenaze karal ya da karalienin lm dolaysyla yaplmaktadr. Knal yle anlatmaktadr : (Eski Anadolu Tarihi, bkz Kaynaka) Gerekten de Boazky vesikalar arasnda Eer Hattuata byk bir hadise olursa,yani kral ve kralie tanr olursa etiketini tayan l metinleri ele gemitir. Bu metinlere gre kral veya kralie tanr olunca, bykler onun iin alamaya balard. Hemen bir sr kurban edilir ve ruhu iin de arapla iki kurban takdim edilirdi. Ayn gn akamnda yine bir kei kesilir ve mevta bir arabaya konularak hususi surette kurulan bir adra gtrlrd. Burada tekrar kanl kurban ve iki kurban yaplrd. Bundan sonra tablet krlmtr. Fakar baka bir metinde ertesi gn ihtiyar kadnlar kzgn bir atei arapla sndrdklerine gre, l geceleyin yaklmaktadr. htiyar kadnlar ateten kemik bakiyelerini toplayarak bunlar ileri yala doldurulmu mleklerin iine koymakta ve balahere bu kaplar mabedde, belki de Yazlkayann kk galerisindeki hcrelerde muhafaza etmekte idiler. Bu tr trenlere byc anlamndaki yal kadnn da elik ettii olmaktayd. lye sunulan eyalar da ok zengin eyalar olmayp baz ss eyalaryd.

HTT MTOLOJS
Hitilerde zgn bir mitolojiden sz etmek olduka gtr. Hitit efsaneleri ok gl o bir ekilde Hurri, Hatti ve Mezopotamya etkisinde kalmtr. Hitilerden gnmze gelen efsanelerde bu etki aka grlmektedir. Ancak bir baka gerek de Hitit efsanelerinin Yunan mitolojisine kadar srekliliini koruduudur. Gnmze gelen belli bal Hitit mitoslarna gz atarsak bu etkileri daha iyi grebiliriz.

Boran

17

Kaybolan Tanr Efsaneleri Daha nce de belirttiimiz gibi, Hititler bir ok doa olayn tanrlara balamakta, ancak onlar, insan ekilli (antropomorfik) olarak dnmekteydiler. Buna gre bir tanr can isterse ekip gidebiliyordu. Ancak tanrnn gitmesiyle ona bal olan doa olaylar da etkileniyordu. Ele geen metinlerden biri de Frtna tanrsnn olu Telipinunun kaybolmas ile ilgili olandr. Hatti kkenli bu efsanenin kahraman Telipinu aslnda bir tarm tanrsdr. Tohum ekmek, tarla srmek, sulamak, rn yetitirmek ve toplamak gibi tarm ileri ile ilgilidir. Doal olarak bu tanrnn kaybolmas btn hayat etkilemitir. Farkl versiyonlardan derlenen efsanenin ilgin bir konusu vardr. Tanr o kadar sinirlidir ki elbisesini ve ayakkablarn ters giyecek kadar sinirlenmitir ve frlar gider. Tanrnn gitmesiyle beraber lkede her ey deiir. Skntlar balar : Pencereleri sis doldurdu, evi duman doldurdu. Ocakta odunlar bouldu, alda koyunlar bouldu. Koyun kuzusunu istemedi, inek buzasn istemedi.[] Arpa ve buday yetimez oldu, srlar koyunlar ve insanlar gebe kalmadlar, gebe kalanlar ise dourmadlar. Dalar kurudu, aalar kurudu ve iek amaz oldu; otlaklar kurudu, kaynaklar kurudu. Tanrnn gidii o kadar etkili olmutu ki dier tanrlar da bundan etkilenmiti, hatta btn tanrlarn katldklar bir ziyafette yiyip imelerine ramen alk ve susuzluklar gememiti. Bu pasajn aklamas u ekilde olabilir , burada tanrlarn yemesi ve imesi kendilerine sunulan sunular olabilir, ancak bu sunularn fayda etmedikleri grlmektedir. En sonunda Frtna tanrsnn aklna olu Telipinu gelir ve iyi olan hereyi alp gtrdn syler, ve yksek dalarda Telipinuyu aramas iin kartal gnderir. Ancak kartal Telipinuyu bulamaz. O zaman btn tanrlarn annesi tanra Hannahanna Frtna tanrsna bizzat aramasn syler. Ancak frtna tanrs da baarl olamaz. Hannahanna en sonunda bir ar gnderir. Ar sonunda tanry bulur ve onu sokarak uyandrr (bu blm deiik versiyonlarda farkldr). Telipinu daha da fkelenir . En sonunda bir ayin yaparak fkesini dindirmeye karar verilir. Bu ii by tanras Kamruepa yapar: Ey tanrlar gidin! imdi tanr Hapantali iin Gne Tanrsnn koyunlarn gdn. Telipinunun Kara-hububatlarn5[1] iyiletirebilmem iin on iki ko sein. Bin kk delii olan bir sepeti kendim iin aldm. Ve onun stne ben kara-hububat ve Kamruepann kolarn dktm. Ve ben Telipinunun zerinde, urasnda burasnda ate yaktm. Ve onun ktln Telipinunun vcudundan aldm. Onun gnahn aldm. Onun kzgnln aldm. Onun hiddetini aldm. Onun dargnln aldm. Onun ksknln aldm. [] Telipinu hiddeti brak. fkeyi brak. Ksknl brak. Ve kanaldaki su nasl
5[1]

yulaf ya da avdar olabilir

Boran

18

geriye akmazsa, Telipinunun hiddeti, fkesi ve ksknl ayn ekilde geri gelmesin. [] Telipinunun hiddeti, fkesi, gnah ve kskl gitsin. Ev onu braksn. indeki...ondan kurtulsun. Pencere ondan kurtulsun. Mentee[ondan kurtul]sun. avlu ondan kurtulsun. ehir kaps ondan kurtulsun. Kap ondan kurtulsun. Kral yolu ondan kurtulsun. Meyve bahesine, tarlaya ya da ormana o girmesin. (Karanlk) topran Gne tanrsnn yoluna o gitsin. Kapc yedi kapy at. Yedi (kap) srgsn ekti. Karanlk topran altnda bronzdan palhi kaplar durur. Kapaklar kurundandr. Tutamaklar ise demirdendir. lerine giren bir ey, bir daha geri kamaz. lerinde mahvolur. Bundan dolay onlar Telipinunun hiddeti, fkesi, gnah ve ksknln yakalsn ve onlar (buraya) geri dnmesin. Sonuta bu by etkili olur . (Baka versiyonda bu byy bir insan yapmtr.) Telipinunun fkesi diner ve evine dner. Bylece ortaklk yatr ve eski haline dner. Bu efsanaye ok benzeyen bir de Frtna Tanrsnn kaybolmas efsanesi vardr. Ancak ikisini ayn efsanenin deiik anlatmlar olarak kabul edebiliriz. Bu efsanelerin dnda Gne Tanrsnn, Hannahannann ve baka tanrlarn da kaybolu mitoslar vardr. Ancak bunlar ayn efsanelerin farkl yorumlar olarak dnebiliriz. Bu konuya dahil edebilceimiz ilgin bir motif de Ayn dme mitosudur. Hatti kkenli bu mitosun bir ay tutulmasn m anlatt yolksa farkl bir ritelden mi bahsettii bilinmemektedir : Kaku (Ay tanrs) gkten dt. imdi o Kilammar (tapnak) stne dt. Ancak onu kimse grmedi. imdi tanr (Gk/Frtna tanrs) onun arkasndan yamur sald. Ve arkasndan yamur saanaklar gnderdi.Onu korku ald. Hapantalli aaya onun yanna gitti, o zaman onunla konutu. Gidiyor musun? Ne yapyorsun? lluyanka Efsanesi Hatti kkenli en nemli mitoslardan biri de Frtna tanrs ile ylan arasndaki savatr. Bu mitosun izleri daha sonra kendini Apollon ya da Saint George mitoslarnda da gsterir. Belki de izleri daha da derindir . Bu konuda smet Zeki Eybolu yle yazmaktadr (bkz Kaynaka) : Bugn Anadolu halk masallar iinde, lluyanka ile devlerin savan ileyen bir ok ykler, gerekst olaylar vardr. Ylanlarla kartallarn savan ieren btn masallarn kayna budur. Kimine gre ok byk bir devdir lluyanka. Yalnz ad deimi, Anadolu trkesinde ejder olmutur. Halk ona ejderha diyor. [] lluyanka baka baka lkelerin halk anlalarna, dini inanlarna gre nitelikler kazanm. Anadoluda byk bir ylan olarak nitelendirilen ahmeran, onunla ilgili olalar, boumalar bu eskia anadolu masalnn deiiklie uram kalntlardr. Baz yorumcular bu efsanede sz geen ylann ldrlmesi motifinin baharn, k yenmesi eklinde yorumlanmas gerektiini belirtmilerdir. Btn Boran 19

kltrlerde hemen hemen tanrnn ylan ldrmesi motifi olmas bize bu semboln ezoterik bir aklamas da olabileceini dndrtmektedir. Bu efsane, bahar bayram olan Purulliya trenleri srasnda da anlatlyordu. Ele geen tabletlerde efsane yle balar : Nerik ehri Frtna Tanrs [Merhemli rahibi] Kellaya gre (bu) gn Frtna Tanrsnn [] iin Purulli (festivali) metnidir (szleridir). Onlar yle konutuklarnda : lkede byme (bolluk) ve gelime (bereket) olsun. Ve eer (gerekten lkede) byme ve gelime olursa, onlar Purulli festivalini kutlar. Efsane bu szlerden sonra dev ylan Illuianka/lluyanka ile Frtna tanrsnn sava ile balar ve Frtna tanrs yenilir. Bunun zerine Frtna tanrs btn tanrlar toplar ve yardm ister. Tanra nara buna bir zm dnr ve bir festival dzenler. Daha sonra tanra Ziggarata ehrine giderek burada Hupaiia adnda bir lml ile anlar ve plann anlatr. Hupaiia, karlnda tanra ile yatmak koulu ile bunu kabul eder. nara daha sonra sslenerek ylan lluiankann deliine gider ve onu festivale arr. Deliinden ocuklar ile kan lluianka oradaki ikilerin ounu ier ve sarho olur, hatta deliine de geri dnmek istemez. Hupaiia ylan bir ip ile balar. Frtna tanrs da lluiankay ldrr. Bylece Frtna tanrsnn sorunu zme balanr. nara ise Hupaiia iin Tarukka ehrinde kaya zerine bir ev ina eder ve onu oraya yerletirir. Ancak karsn ve ocuklarn grmemesi iin Hupaiiann pencereden bakmasn yasaklar. Ancak yirmi gn geince Hupaiia pencereden bakarak karsn ve ocuklarn grr ve naraya eve dnmek istediini syler. nara da Hupaiia ldrr. Bu efsanenin ele geen bir veriyonu daha vardr. Bu versiyonda da efsane, lluiankann Frtana tanrsn yenmesi ile balar. Ancak bu kez lluianka Frtna tanrsnn kalbini ve gzlerini de alr. Frtna tanrs daha sonra fakir bir adamn kz ile evlenir ve bir olu olur. Olan bydnde lluiankann kzn alr. Frtna tanrs cn almann peindedir : Frtna tanrs ona (oluna) srekli olarak yle emreder : Karnn evine (yaamaya) gittiinde (balk paras olarak) kalbi(mi) ve gzleri(mi) onlardan iste. Olu Frtna tanrsnn istediini yapar ve gzleri ile kalbini geri alr. Bunun zerine yeniden lluianka ile de tutuur. Ancak bu kez olu da ylandan yanadr. Frtna tanrs lluiankay ve kendi z olunu ldrr.

Boran

20

Bu iki versiyonda da ortak nokta Frtna tanrsnn ylan ldrmesidir. Bu efsane daha da nce belirttiimiz gibi farkl kltrlerde farkl ekillerde yaamtr. Kumarbi Efsanesi Hurri kkenli bu efsane, daha sonra Yunan mitolojisinde de izleri grlecek ilgin bir efsanedir. Bu destan bir ka kompozisyon halinde ilenmitir. Ancak tablelerin ounda byk krklar olduu iin para para gnmze gelmitir. Bu efsane , Hesiodosun Theogoniasn andracak biimde tanr soyarndan bahsetmektedir. lk (eski) tanrlar, [] kuvvetli tanrlar iitsinler : [] Gemi yllarda Alalu (gkyznde) kral idi. Alalu tathta oturuyordu. Ve tanrlarn nde geleni, gl Anu, (hizmeti olarak) onun huzurunda duruyordu. O, (Alalunun) ayaklarna kapanyor ve iki kaplarn, imek iin, onun eline veriyordu. Ancak bu durum ok uzun srmez. Alalu gkte dokuz yl krallk yapar. Anu, Alaluya kar ayaklanr ve onu yenerek aaya, karanlk topraa gnderir ve tahta geer. Bu kez Kumarbi ona hizmet etmeye balar. Anu da dokuz yl boyunca tahtta kalr. Dokuzuncu ylda bu kez Kumarbi Anuya kar ayaklanr ve Onunla savamaya balar. Anu, Kumarbiye kar koyamaz , kaar : Anu, Kumarbinin el ve ayaklarndan kendini syrd ve kat. Anu, gkyzne kt. (Fakat) Kumarbi onun arkasndan kotu. Anunun ayaklarndan yakalad ve Anuyu gkyznden aaya ekti. (Kumarbi Anunun) dizini (bel altn) ve bronza benzer Kumarbinin karnna bitiik erkeklik organn srd. Kumarbi, Anunun erkekliini yutunca, o sevinde ve yksek sesle gld. Anu dnd ve Kumarbiye (yle) sylenmeye balad : Erkekliimi yuttuun iin kendi iinden seviniyor musun? Kendi kendine sevinme! Ben sana yk (tohum) ykledim. lk olarak soylu Frtna Tanrs ile seni aladm (gebe braktm). kincisi dayanlmaz Aranzah nehriyle seni aladm. ncs soylu Tamiu ile seni aladm. dehet tanry ben sana bir yk olarak yerletirdim. Anu byle diyerek gkyzne gizlenir. Kumarbi ise hemen tkrr ve daha sonra da Nippur ehrine gider. Kumarbi burada doum iin aylar sayar ve tanrlar dnyaya getirir. Metinin buralar ok krk olduundan efsanenin bu blm hakknda ayrntl bilgimiz yoktur. Ancak kan tanrlar da savaa tutuurlar. En kuvvetlisi Teuptur. Hatta Teup boas eriye yle der : [Artk kim benim] karma kavga etmeye gelebilir? [imdi beni kim] yenebilir? Kumarbi bile [bana kar kamaz(?)]

Boran

21

Krk paralardan Anunun Kumarbinin ldrlmesini istemediini reniyoruz. Ayrca yeryz de hamiledir ve ay saymaktadr ve tabletin sonunda iki ocuk dourur. Tabletlerin krk olmas yznden efsanenei tam bir versiyonu elimizde yoktur. Yalnz anlald kadar, efsane Mezopotamya kkenlidir. Hitilere Hurriler yoluyla girmitir. Metinin Hesiodosun Theogoniasyla benzerlii dikkat ekicidir. Hesiodosun bu efsaneleri Anadoludan ald dnlebilinir. Gterbock (bkz. Kaynaka) ise bunlarn Hesiodosa Fenikeliler yoluyla da geebilecene dikkat ekmektedir. Gterbock Kumarbi ismini ise yle aklamaktadr : Bu tanrnn ad hakik Hurricedir: sondaki bi, Hurrice aidiyet eki vedir. Kumar szcnn cins ismi mi yoksa yer ad m olduu ve Kumar adl ehrin nerede aranaca bilinmiyor. Gterbock ayn zamanda Allau-anu ve Anu-Kumarbi, arasnda baba oul ilkisi olabileceinin de altn izmektedir. Kken ne olursa olsun bu efsane Hihitlerde, daha dorusu anadoluda bir nalam kazanm ve belki de Yunan Mucizesi denilen safsatann douunda rol oynamtr. Ullikummi arks Ullikummi arks , konu olarak Kumarbi efsanesinin devamnda Teupun krallnda gemektedir. Burada bir parantez ap, ark szc zerinde durmak gerekmektedir. Dinol (bkz. Kaynaka) bunu yle aklamaktadr : Yabanc kkenli metinlerin bir zellii, onlarn anadolu kkenliler gibi ayinler iinde yer almamas, ba blmlerinde belirtildii gibi birer bamsz ark saylmasdr. ark terimi bu tr edebiyat rnleri iin Ortaaa kadar kullanlm bir szcktr. Germen efsanelerinden en nlsne Neibelungen arks denildii akldan karlmamaldr. Bu bakmdan, ark szcnn destan anlamnda kullanlm olduunu sylemekte bir saknca yoktur. ark szcn de akladktan sonra efsanenin konusuna bakabiliriz : Anlaldna gre Kumarbi yenilmi ve tahtta Teup oturmaktadr. Ancak Kumarbi bunu hazmedemez : Kumarbi akln toparlar (dnr). Uursuz bir gnde kt bir insan yetitirir. O Teupa kar ktlk planlar. O Teup a kar bir asi karr. [] (Kumarbi) eline bir asa ald. [Ayaklarna ayakkab olarak] hzl rzgarlar koydu. O Urki ehrine yola kt ve Souk Pnara vard. imdi Souk Pnarda bir kaya bulunur : onun boyu fersah ve genilii [] ve yarn fersahtr. Onun vaginas ise [fersahtr. Onu grnce] akl bandan frlad ve o kaya ile seviti. Erkeklik organn onun iine batrd. O be kez oldu. O on kez oldu.

Boran

22

Tabletteki krklardan metnin devam tam anlalamamktadr ancak, Deniz tanrsnn yardm ettiini ve ocuun doduunu renebiliyoruz. Kumarbi bu ocua Ullikummi adn verir : Kumarbi kendi kendine sylenmeye balad : Kader tanralar ve ana tanralarn bana verdii ocua ne isim koyacam. [] Varsn onun ismi Ullikummi olsun. O kralla gkyzne gitsin. Gzel Kummiia ehrini sktrsn. Teupa vursun. Onu saman gibi dorasn. Onu bir karnca [gibi] ayaklar ile ezsin. Ullikummi szck olarak Kummiiann ykcs anlamna gelmektedir. Kummiia ise Frtna Tanrsnn kentidir. Metinden de anlalaca gibi Kumarbi bu doan ocuun Teuptan kendi intikamn almasn beklemektedir. Kumarbi, bu ocuun Teupun haberi olmadan yetimesi iin gizler, nacak gne tanr vbu sratle byyen ve canavarlaan ocuu grr ve Teupa haber verir. Teup erkek kardei Tamiu ve kz kardei auga ile Hazzi dana gider ve canavar bulur. Ancak Ullikummi alt edilebilecek gibi deildir. Krk tabletlerden anlalabildii kadar ile Teup sava hazrlklarn balamtr. Savaa tutuur, ancak baarl olamaz. Ta canavar Ullikummi Teupu ve yanndaki yetmi tanry yener. Teupun kardei Tamiu yenilginin haberibi Teupun kars Hepata bildirir ve yeniden Teupun yanna dner. Tamiu, Teupa tanr Eadan yardm istemesini syler. ki karde Eaya gederler. Tablet buralarda krktr. Ancak onlar Ubelluri ile konuurken buluruz. Ubelluri Atlas gibi dnyay srtnda tayan bir devdir. Ullikummi de onun omuzunda bymtr. Ubelluri sa omzunda bir ey olduunu syleyince Ullikumminin orada byd anlalr ve Ea eski tarlara seslenir : Eski szleri bilen ilk tanrlar szm duyun. Eskiden, babadan, bykbabadan olan mhr evlerini tekrar an. Ecdadmn mhrlerini getirsinler. Onu orada mhrlesinler. Yeryz ve gkyzn ayrdklar(kestikleri) bakrdan eski kesici aleti getirsinler. Biz, Kumarbinin bir asi olarak tanrlara kar yceltii (bytt) bazalt Ullikumminin ayaklarn keseceiz. ullikumminin ayaklar kesilince gsz kalr. Teup ve tanrlar Ullikummi ile savamaya balar. Metnin sonu krktr, ama burada Teupun zaferinin anlatld dnlmektedir. Bu efsane de Yunan mitolojisindeki baz motifleri anmsatmaktadr. Hitit mitolojisinide krk tabletlerle gnmze ulaan baka efsaneler de vardr. Biz burda en nemlilerini aldk. leride bunlara da yer verebileceimizi ummaktayz.

Boran

23

FRGLER
FRGLER
Anadolu Uygarlklar iinde en ilgin olanlarndan biri ve Yunan Uygarln en ok etkileyeni Friglerdir diyebiliriz. Frigler Anadoluda Eskiehir, Ktahya, Afyonkarahisar arasnda kalan blgede yaamlardr. Bu blgelerde Yunan topluluklar ile karlaan Frigler Yunanllar tarafndan bu corafyann yerli halk olarak grlmlerdir. Aslnda Yunan Uygarl Anadoludan ald her etkileimi Friglere balamtr, nk Yunanllara gre en eski halk Friglerdir. Herodotos bunu yle anlatr : Msrllar, Psammetikos zamanndan nce, kendilerini dnyann ilk insanlar sayyorlard. Ama gn gelip de Psammetikos krall ele alnca ve ilk insanlarn kimler olduu merakna dnce, ite o gnden sonra diyorum, kendilerini gene btn brlerinin en eskisi saymakla birlikte, Phrygiallarn kendilerinden de eski olduklar kansna geldiler. Psammetikos, soruturmalarna ramen, dnyaya gelen ilk insanlarn kimler olduunu renemeyince u areye bavurdu: Bir obana, rastgele iki tane yeni domu ocuk verdi, bunlar ala konacak ve yle bytlecekti; oban, belli saatte keileri alp yanlarna gtrecek, st iirip iyice doyuracak, sonra da kendi ilerine bakacakt. Psammetikosun byle yapmasnn nedeni, ocuklarn viyaklamalar an atktan sonra azlarndan kacak ilk sz yakalamakt; gerekten de yle oldu. zerinden iki yl geince, bir gn oban, kapy ap ieri girdi, nnde diz st oturan iki ocuk, ellerini uzatarak, Bekos diye bardlar. oban bu sz ilk duyduunda bir ey demedi, ama daha sonra da her geliinde ayn sz iitince efendisine haber verdi ve istei zerine ocuklar kendi grsn diye ald ona gtrd. Psammetikos kendi kula ile de duyduktan sonra, herhangi bir eye bekos adn vermi olan insanlarn kimler olduklarn aramaya koyuldu; araya taraya Phrygiallarn ekmee bekos dediklerini rendi. Bylece ve bu ipucuna tutunarak Msrllar Phrygiallarn kendilerinden daha eski olduklarn itiraf ettiler. (II,2) Zaten eski Yunana ait ezoterik yklerde, ok eski zamanlarda getiinin belirtilmesi iin kahraman efsanevi Frig kral Midas olmaktadr. Bylece Midas ykleri eski masallar gibi kulaktan kulaa yaylmtr. Frig kltr Yunan ve Roma uygarl iinde yaamaya devam etmitir. Friglerin yaad blge S beinci yzyla kadar da Roma kaynakarnda Phrygia olarak anlmtr.

Boran

24

FRIGLERN TARH
Akurgala gre Frigler M 1190 sralarnda Anadoluya gelen Balkan kkenli boylardan biridir. Ancak siyasal topluluk olarak M 750den sonra ortaya kmtr. [...] Hind-Avrupa kkenli olduklar hale ksa bir srede Anadolulamlar, ve bir yandan Hellen br yandan Ge Hitit etkileri altnda kalm olmakla birlikte zgn ve Anadolulu bir kltr oluturmulardr. Umar a gre ise Frigler, bir ok kanta gre, Hitit mparatorluunu ykan Trak srleriyle hsml olan bir halkt. Frigler hakknda genel gr bu ynde olmakla birlikte kkenleri tartmaldr. Ancak bizim de kabul edeceimiz gr Friglerin Trak kkenli olduklar yolundaki grtr. Trak kabileleri, bizim bugnk Trakyaya adn vermi olan kabilelerdir. Bu halkn kkeni de tartmaldr. Erzene gre (bkz. Kaynaka) tarihte Traklar olarak bilinen halkn memlekete g suretiyle gelmelerinden ok nce , ok daha seyrek de olsa , lkenin yerli bir halk tarafndan iskan edilmi olduu anlalmaktadr. En eski halkn rk durumu hakknda fazla bilgimiz yoktur. Ayn zamanda eski yerli halkn lkeye gelen gmen Traklara karmas hakknda da bilgilerimiz az ve yetersizdir. Bize kadar gelen belgelere gre Traklar ge antik devre kadar Kuzey Avrupa rk tipinin olduka kuvvetli bir temsilcisidir. Traklarn Kuzey Avrupa ile dil alannda da ilgileri vardr. Trak dili ve Frig dili Hint-Avrupa dil ailesi iince Satem grubuna aittirler. Daha kesin olmamakla birlikte Friglerin Keltlerle akraba olduklar ve ezoterik miras ortak paylatklar akla gelmektedir. Hitit mparatorluu ykla getii yllarda Anadolu kuzeydoudan Kafkaslar, batdan da boazlar zerinden gelen birtakm gmenlerin etkisine girmeye balamt. Doudan gelenlere Muki deniliyordu ve Elaz yresine yerlemilerdi. Batdan gelenler ise Brig adn tayorlard. Yava yava Orta Anadoluya geen bu boylardan Frigler, Polatl yresine , daha dorusu bakentleri olacak Gordiona varmlard. Uzun bir karanlk dnemden sonra, M sekizinci yzylda merkezi bir krallk durumuna gelen Friglerin bu kavimlerin kaynamasndan olutuu dnlmektedir. Bunlardan Mukiler daha M On ikinci yzyldan itibaren Asur belgelerinde yer almlardr. Hatta efsanevi Midasa kaynaklk etmi olduu dnlen Mita adna da Hitit belgelerinde rastlanmtr. Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta, ilk aknlarla Frig Krall kurulana kadar geen sredir. Hitit mparatorluu yklrken Anadoluda ilk varlk Boran 25

gsteren Mukilerdir. Ancak Frig devletinin ortaya kmas daha ok zaman almtr. Sedat Alp , bunu yle aklamaktadr : (Hitit anda Anadolu, bkz Kaynaka) Asurlular Muki lkesinin kral Mitadan haberdard. Bunun Frig kral Midas olduu uzunca bir zamandan beri kabul edilmitir. Bu eitlikten ilk bakta Frigya ile yalnz Asur kaynaklarndan tannan Muki lkesinin ayn lke olduklar akla gelse de, ilk kez Ekrem Akurgaln gsterdii gibi Friglerin maddi kalntlarna M 8. yzyldan nce Anadoluda rastlanmad ve ve Muki lkesinin ise daha I. Tiglatpileser zamannda (tahminen M 1112-1074) yukar Dicle blgesinde varln gsterdii gz nnde tutulursa, Frigler ile Mukilerin ayn kavim olduklarn kabul etmek zordur. Olsa olsa Asurlular bunu yaktrm olabilirler. Asurlularon Friglerden sz etmemesi dikkat ekicidir. Belki de Friglerin siyasal adan Mukililer zerinde etkili olmalar, onlarn Mukililer ile ilgilendirilmelerine neden olmutur. Bu belirsizliin nedeni kukusuz anadolunun Hitit mparatorluunu da ykan istilalardan sonra yaad karanlk alardr. Bu devire karanlk alar adn vermemizin balca nedeni ise elimizde yeterli belge olmaydr. Bir baka nedeni ise siyasi birliin kurulamam olmasdr. Anadoluda siyasi birlik ancak M sekizinci yzylda kurulabilmitir. Bu dnem Asur kaytlarnda da Friglerele ilgili ifadelere rastlanmaktadr. M 709 ylnda II.Sargonun bir yaztnda benden nceki krallara boyun emeyen Mita diye bir ifade vardr. Asurlarla yaplan bar anlamasndan sonra Asur kaytlarnda Muki kral Mitann adna rastlanmaz , ancak Frigya kral Midas Yunan kaynaklarnda grlmeye balar. Bir baka deyile M yedinci yzyldan itibaren Friglerin Yunan halklar ile olan ilikileri balam olur. Daha ncede belirttiimiz gibi Yunan kaynaklar, kstl tarih bilgileri bakmndan yeterli olmayabilir, ancak u an iin en nemli detayl kaynak olduklar iin Frigler ile ilgili bilgilerimizin bir blmn bunlara dayandrmak zorundayz. Yunan kaynaklar Friglerin ilk kralnn Gordios olduunu ve Friglerin bakenti Gordionun adn bu kraldan aldn syler. Bugn Polatl yaknlarnda kalntlar bulunan bu ehrin adnn kkeni daha nceki Anadolu dillerinden gelmesi ve bu ismin sonradan Hellenler tarafndan uydurulmu olmas olasl yksektir. Zaten Gordios ile ilgili Yunan Arrianosun anlattklarndan baka da nemli bir kaynak yoktur. Friglerin efsanevi krallar ise Midastr. Midasn tek bir kiinin ad m yoksa hkmdarlara verilen bir ad m olduu belli deildir, ancak Mita adnn da hem Asur hem Hitit kaynaklarnda varolmas bu isimle en az bir kiinin hkmdarlk yaptn dorulamaktadr.

Boran

26

Daha nce de belirttiimiz gibi, Midas ad pek ok efsaneye karmtr. Bu efsaneler ok eski dnemleri anlatan Yunan efsaneleri olduu gibi, gerekten Anadolu kkenli de olabilirler. Bu dnemde Frigyann blgede gerekten byk bir g olduuna kuku yoktur. Midasn efsanede her tuttuunu altn yapmas her ne kadar ezoterik bir motif olsa da kkenini bu dnemdeki Friglerin zenginlikleri iin anlatlanlardan almtr. Midasn tahtn Delfoideki tapna adamas da bu taht gren Yunanllar Frigyann zenginlii karsnda artmtr. Bu dnemde Yunan halklar ve Frigya arasndaki ilkiler de younlamtr. Yunanlarn Frigyay en eski halk olarak grmesi de bu dnemde Yunan halklarnn Anadolu kltr ile Frigler vastas ile ilk olarak karlamasndan gelmektedir. Ancak Frgilerin bu parlak gnleri fazla srmemi ve Kimmer istilalar altnda Frig Devleti tarihe karmtr. Ancak Frigler ve Frig kltr Anadoluda Roma dnemine kadar yaam, ve Phrygia diye adlandrlan bu blgede eski inanlar yaamtr.

FRIG DL
Frigce Orta Anadoludan Ktahyaya , kuzeyde Kastamonuya kadar yaylmt. Frgice dil olarak daha ok Makedonlarn atalarnn diline benzemektedir. Yunanca ile benzerlikleri olsa da Makedonlarn atalarnn dili ile olan benzerlik kadar deildir. Bu dilin kkeni hakknda daha ortak bir gr birliine varlabilmi deildir. Bu dilin Hint-Avrupa kkenli olduunu syleyenlerin yannda yerli vbir dil olduunu da syleyenler vardr. Frig dili mparatorluun yklmasyla tarihe gmlmemi, Roma zamanna dek dalk blgelerede kullanlmtr. Anadoluda bir ok yerde rastlanan Frig yazs ise daha tam olarak zlebilmi deildir.

FRG NANLARI
Frig inanlar iinde en ok tannm kukusuz ana tanra kltdr. Yunanllarn Kybele olarak adlandrdklar Frig ana tanras aslnda Anadolunun en eski tanralarndan biri olan Kubabadr. Frigler Anadoluya geldiklerinde, kukusuz karanlk alar boyunca, burann yerli kavimleriyle ilkiye gemi ve bu klt almlardr. Bugn Anadolu Medeniyetleri Mzesinde bulunan bir ok Kybele yontusu da bu kltn yaygnl hakknda fikir vermektedir.

Boran

27

Frig ana tanra figrlerinde ana tanrann banda kulebiimli bir ta gzkmektedir. Bu onun egemenliinini simgesi olarak yorumlanmaktadr. Friglerce Kubile diye de adlandrlan ana tanrann Frigce bir baka ismi de Agdististir. Tanrann en nemli tapnma yerlerinden biri bugn Sivrihisarda bulunan Pessinus idi. Burada , byk olaslkla, bir meteor olan , gkten inen tanra idolnn bulunduu yerdi. ok uzun yllar ana tanra tapmnn merkeziolan bu yer Roma dneminde dahi nemini kaybetmemi, Romallar, Kartacaya kar olan sava kazanabilmek iin bu ta M 204 ylnda Romaya gtrmler ve bunu Magna Mater (Ulu ana) diye adlandrmlardr. Strabon (M 64- M 21) buray ve buradaki klt yle anlatr: Pessinos dnyann o ksmndaki en byk ticaret merkezi olup, byk sayg gren Tanrlar Anasna ait tapnak buradadr. Ona Agdistis derler. Eski devirlerde rahipler ayn zamanda hkmdard ve rahipliin salad nimetleri onlar biiyorlard. Fakat imdi ticaret merkezi hl ayakta durduu halde rahiplerin yetkileri ok azalmtr. Kutsal blge, Attaloslar tarafndan kutsal bir yere yakacak ekilde, bir tapnak ve beyaz mermerlerden portikler ilave edilerek yaplmtr. Romallar [] Kybelenin kehaneti dorultusunda oradaki tanrann heykelini almak zere giriimde bulunarak tapna nl klmlardr. Kybelenin ismini Kybeon dandan ald gibi, Dindimen lkesi de ismini st tarafndaki Dindymon dandan almtr. Yaknnda Sangarios nehri akar; ve bu nehrin zerinde eski Phrygiallara, Midasa, hatta kendi devrinden nce yaam olan Gordiasa ve dierlerine ait iskn kalntlarna rastlanr, fakat bu izler kentlere ait olmayp, byke kyler niteliindedir. Strabon tabii ki buray kendi ann gr asna gre anlatmtr. Ancak daha sonra burada yaplan kazlar da Kybele tapnan ve Roma kalntlarn aa kartmtr. Pessinus ana tanra iin yaplmakta olan trenlere sahne olmakta, kendini ana tanraya adayanlarn merkezi konumunda bulunmaktayd. Erkekler burada kendilerini ana tanraya adamak iin erkeklik oraganlarn da kesmekteydiler. Burada ayn zamanda Attis klt trenleri de yaplmaktayd. Anadolunun ana tanras ayn zamanda toprak ana olduundan bunu dlleyecek bir tanrya ihtiya vard. te Attis Kybeleyi dlleyen tanr idi. Ancak bu tanr yaz sonunda lmekte ve bylece de doa, tanr ilkbaharda yeniden doana dek uykuya yatmaktayd. Mezopotamya inanlarnda da grlen bu motif, Kybele klt ile birlikte yaam ve Yunan mitolojisine de Adonis eklinde gemitir. Bu klt ayn zamanda da baz gizem kltlerine kaynaklk etmitir. Bu kltler Anadoluda Frig devletinin yklndan sonra da devam etmitir. Barnett, Attis efsanesinin ok ilgin bir ynne dikkat ekmektedir: (Bkz Kaynaka) Bir uyarlamaya gre, Agdistis, Pessinus kralnn damad yakkl Attise ak olan, onu ve onun kentini ykma gtren, kendini hadm edip bylece dii olan iki cinsiyetli bir canavar idi. [] yknn ok ksaltlm, daha yumuak bir Boran 28

uyarlamas, genliinin ve gzelliinin baharnda bir yaban domuzu avnda ldrlen Attise Agdistisin duyduu ak anlatmaktadr. Fakat her yl ilkbaharda, kendi kendini sakatlamay iine alan cokulu yas ritelinin uygulayan inananlarn vastasyla, Attis her yl yeniden diriltilir ve bylece doann lm kuvvetleri canlandrlrd. Ritel esnasnda, heyecan yle yksek bir noktaya varrd ki, tanrann en ateli inananlar kendilerini tanra ve Attisin erefine hadm ederlerdi [] Tanrann bu vahi tapm ki onun uruna yakkl a ac ekmi ve lmtr- erkenden batya doru oniaya szlm, fakat daha yumuak ve gerekten daha romantik bir biimde, Anadolu ile balantl eitli Hellen mitoslarnda yansmtr. Bu mitoslarda, bir tanrann ak olduu fakat bu akyla ona talihsizlik getirdii bir gencin temas ortaya kmaktadr. Kybele ya da ana tanraya ait kutsal yerlerin dalarda ya da kayalklarda olduuna inanlmaktayd. Anadoluda bu amala yaplm bir ok sunak yerine rastlanmtr. Atrca bu sunaklarda ve kayalarda Kybele heykelinin konulduu nilere de rastlanmaktadr. Bunlardan en nemlisi kukusuz Midas ehri (Yazlkaya) civarndaki sunaklardr. Buralarda kayalara oyulmu sunaklar ve zellikle de basamaklarla klan taht biimindeki oymalar, buralarn klt merkezleri olduunu gstermektedir. Mehur Midas ant da, iinde yazan MATEP (anne) yazsnn gsterdii gibi ana tanra kltnn nemli yerlerinden biridir. Anadolunun baka yerlerinde de bu tip sunaklara rastlanmaktadr. Bunlarn bazlarnda ise Frig yazs da bulunmaktadr. Friglerde Ana Tanra tapm dnda Gne tanrs Sabazios ve Ay tanrs Men tapmlar da vard. Bunlardan Menin zellikle eski Anadolunun Ay tanrs ile ilikisi olduu dnlebilir. Hatta bu tanrnn omuzunda hilal ile gsterimleri de bu gr kuvvetlendirmektedir. Bu tanrlarn Frigler tarafndan daha sonradan benimsendii de dnlebilir.

Friglerde bunlarn dnda da eski Anadolu inanlarnn izlerine rastlamak olasdr. Eski Anadolu inanlarnda geen hayvan motiflerine Frigler de de rastlanmaktadr. Pazarl kazlarnda ele geen boa ve arslan mcadelesini anlatan kaplama plakalar da bu konuda ok anlamldrlar.

Boran

29

FRGLERDE L GMME ADETLER

Friglerde bala iki farkl l gmme adeti vardr. Soylular ve zenginler iin uyguland dnlen bu tr l gmmelerin Frigyada uzun sre uyguland anlalmaktadr. Yoksul halkn ise gmld ya da yakld dnlmektedir. Ancak yoksul halka ait mezarlar daha yeterli sayda bulunamad iin bu konuda bir ey sylemek iin erkendir. l gmme adetlerinin biri kaya mezarlarna gmme idi. Frig dneminden kalma bir ok kaya mezarlarna rastlanmtr. Midas ehri yaknlarnda ve Frig topraklarnn byk blmnde kaya mezarlarna rastlanmtr. Bazlar antmezar eklinde olan bu kaya mezarlar ne yazk ki defineciler (hatta Romallar da katarsak yzyllar boyu) ar tahribata uramlardr. Friglerin en tannm l gmme adetleri ise tmlsler yani tepe eklinde yma mezarlardr. Gordionda ve Ankarada sk olmak zere dier Frig ehirlerinde de rastlanlan tmls adetinin Friglere Trakyadan geldii dnlmektedir. Ahap mezar odasnn zerine toprak yarak oluturulan tmlslerde eitli ekillerde yaplmlardr. Tmlsler hakknda Sevin (bkz. Kaynaka) , yle yazmaktadr: Frygia tmlslerindeki mezar odalarnn akap konstrksiyonu ileri bir tekniin eseridir. ller nceleri yaklmadan akap sedirler zerinde uzatlm, M 7.yzyln sonlarndan itibaren de , byk bir olaslkla batdan, Yunanistan zerinden gelen etkilerle yaklmaya balanmtr. Ahap mezar odalasna l ve l armaanlarnn braklmasndan ve ahap atnn kapatlmasndan sonra, odann zeri byk bir yma tepeyle rtlrd. Mezar odasnn zerine ylan tepenin yapmnda baz kurallara uyulmas zorunluydu; aksi takdirde binlerce ton arlndaki toprak ynnn ahap mezar odasnn zerine yapaca basky nlemek olanakszd. []Mezar odasnn ats atlp, bunun zerine ta ve toprak yldktan sonra bir daha almas olanakszd. Ancak tek tehlike mezar soyguncular idi. Bu nedenle mezar odasnn yer seiminde dikkatli olmak gerekiyordu. Toprak yn altnda kalan mezar odalarnn yeri byk tmlslerde tam ortada, zirvenin tam altna gelen blmdeydi. [] Alak tmlslerde, mezar odasnn yerini gizleyebilmek esast ve bu nedenle mezar odalar merkezden uzak yerlere yerletirilirdi. En mehur tmls kukusuz Midas Tmls ya da dier adyla Byk Tmlstr. Burada yaplan kazlarda bronz l eyalar , ahap eserler ve bir ok arkeolojik eser bulunmutur.

Boran

30

URARTULAR
URARTU UYGARLII
URARTU TARHNE KISA BR BAKI Urartular M birinci binyln banda , Van Gl ve evresinde nemli bir devlet kuran ve gnmze kadar buradaki uygarlklar etkilemi bir kavimdir. Yaplan aratrmalar Urartular ile Hurriler arasnda akrabalk olduunu gstermektedir. Zaten urartu dili de Sami ya da Hint Avrupal bir dil olmayp , Asiatik bir dil olan Hurri dili ile benzerlikler gstermektedir. Ayn zamanda Hurri ve Urartu tanrlar arasnda byk benzerlikler vardr. Urartular ile ilgili ilk bilgilere Asur kaynaklarnda rastlanmaktadr. Asur Kral Salmanassar I , M 1274 ylnda Uruartiye kar sefer yaptn yazmaktadr. Ancak o dnemde Urartu kavimleri daha bir devlet haline gelmemiti. Ayrca Tevratda Ar Da iin kullanlan Ararat isminin de Urartu ile alakal olduu kesindir. Urartular ise kendilerine Biainili demiler , Biane ya da Viane isminde bugnk Van ehrinin ad tremitir. Urartu lkesi geit vermez dalarla dolu olduundan kavimler ilk olarak mstakil yerleim birimlerinde yaamlar ancak , byk olaslkla , dardan gelen basklarla birlemek yoluna gitmiler ve tahminen M dokuzuncu yzyln balarnda krallklarn kurmulardr. Urartu Devletinin ve krallk slalesinin kurucusu I.Sarduri Van Kalesinin ilk kurucusudur. Buradaki ilk yazlarn da Asur yazs ile ta bloklara yazlmas bu dneme rastlar. Bu dnemden sonra Urartularn genileme dnemi balar. Bu yllar M 810730, Urartularn en kuvvetli olduklar dnemdir. Gneyde Asur lkesine , batda Hatti lkesine yaylmlar burada savalar yapmlardr. Asurun bu dnemde zayflamas da Urartularn iini kolaylatrmtr. M 730larda Asurun glenmesiye Urartu Devleti toprak kaybetmeye balamtr. Bu dnemi Asurla olan savalar takip etmitir. Ancak bu arada g dengsi de deimektedir. Byyen Med tehlikesi, Med-skit ittifak ile sonulanm ve bunun sonucunda da Ninova dm, M 605 ylnda da Asur mparatorluu tarihe karmtr. Bu durum Urartu Devletini de etkilemi ve Med ve skit tehlikesi Urartu zerine odaklanmtr. Urartu mparatorluu de bu saldrlara dayanamam ve M yedinci yzyln sonunda tarih sahnesinden ekilmitir. Eski Urartu kaleleri avutepe ve

Boran

31

Toprakkalede bulunan skit tip ok ular Urartu lkesini skitlerin ele geirdikleri ynndeki Babil tarihlerini desteklemektedir. Urartular blgede nemli bir uygarlk oluturmular, Urartu metal ilemecilik sanat evre kltrler zerinde etkili olmutur. Bu gelenek bugn bile devam etmektedir. Ancak Urartular edebiyat alannda byk eserler vermemiler ya da vermilerse de henz gn na kmamtr. URARTU NANLARI Urartu Devleti feodal bir devletti ve ehirler merkezden gelen memurlarla ynetilirdi. Ynetim byle olmakla birlikte merkesi din de byk nem tamakta devlete dini bir karakter vermekteydi. Urartularn dinleri ve inanlar hakknda bilgimiz olduka snrldr. ivi yazs belgelerin iinden derlenebilenler ve kabartma resimlerden renilenler ile snrl bir resim oluturulabilir. rnein Uratularda by ve dier benzer inanalar hakknda bilgimiz yoktur. Urartularn en nemli tanrs Haldidir. Haldi savaa kan kral kutsayan sava tanrs idi. Kken olarak bu tanrnn, ilk Urartu Devleti oluurken en gl olan boyun tanrs olduu dnlmektedir. Kralalr sava kazanmak iin haldiye yakarr, kazanrlarsa da diktikleri yaztlarda ilk Haldinin adn anarlard. Yaplan binalarn ou Haldi adna yaplrd. Haldinin kars ise Arubani idi. Ancak Arubani bir ana tanra kadar nemli deildi. Panteonda Haldiden sonra gelen tanr frtna tanrs olan Teieba idi. Bunun Hurri-Hitit tanrs Teup ile bir olduu dnlmektedir. Urartu sanatnda boa zerinde gsterilmitir. Kars Huba ise Hepatn karl olarak dnlmektedir. nc srada ise Gne Tanrs ivini vardr. Bu tanr da Asur Gne tanrs ama ve Hurri tanrs imigi ile ayn tanr olarak kabul edilir. Buradan grld gibi Urartu panteonu en nemli tanrlar itibar ile, bata Hurri olmak zere yabanc kavimlerin etkisindedir. Devlet dini yaratma abalarnn yannda her kavme de dini zgrlk verilerek birlik korunmutur. Hurri tanr listelerinde seksen civarnda tanr ve tanra ismi tespit edilmitir. Bunlar arasnda yabanc tanr/tanralar olduu gibi doa olaylarn temsile den tanr/tanralar da vardr. Yurt ve toprak tanrs Ebani, deniz ve sular tanrs Suinina, tepeler ve dalar tanrs Arni gibi. Kurban trenleri Urartular tarafndan sk uygulanrd. Hatta hangi tanrya nasl ve ne kadar kurban verileceine dair yazlar da vardr. Bunlarn dnda eitli frsatlarda , kuraklk, ktlk,sava gibi olaylarda kurbanlar sunulmutur. Boran 32

Urartu tanr kltlerinde tapnaklar nem kazanmlardr. Tapnaklar iinde tanr figrnn bulunduu bir oda, avlu ve yan odalardan olumaktayd. ou tapnak birbirine benzemektedir. avutepede , Aa kaledeki tapna Erzen yle anlatmaktadr : (avutepe I , bkz. Kaynaka) Aa kalenin orta kesiminde geni bir alana yaylm durumdadr. avutepe tapna, Altntepe ve ArinBerdte de olduu gibi, yalnzca bir celladan6[1] ibaret olmayp, depoalr ve geni kabul salonuyla T. zgn mabet-saray olarak nitelendirdii yap kompleksini meydana getirmektedir. teki Urartu tapnaklar gibi cella, keleri rizalitli, kaln duvarl ve kare bir plana sahip olup, dtan 10x10 m, iten ise 4.50 x 4.50 m boyutlarndadr. [] Cellann cephesi kuzeydouya bakmakta, nnde 21.50 x 21.50 m boyutlarnda ve muhtemelen taraf galerili, zemini dzgn ve drtgen yass talarla deli bir avlu; avlunun dou snrnda zeri beyaz badanal kerpi sekiler, kurban masas ve kuzeyde de yuvarlak bir ta sunak yer almaktadr. [] avutepe tapnann kutsal alan iinde, aynen Altntepede olduu gibi, muhtemelen farkl seremonilerin sahnelendii adet kurban alan mevcuttur. Ayrca Urartular tapnaklarn duvarlarn da eitli levhaklarla sslyorlard. Tapnaklarn iinde, avluda ayakl kazanlar ve tanr armaanlarnn konulduu masalar, altarlar da bulunuyordu. Urartular iin ak hava tapnaklar da nemliydi. Tupa (Van Kalesi) ve Altntepede bulunan ak hava tapnaklar bunlara en iyi rneklerdir. Tupadaki ak hava tapnanda kayalara oyulmu niler iinde II.Sardurinin askeri eylemlerini anlata iki ivi yazl stel vard. Bu tr stellere de tapnld dnlmektedir. Altntepedeki ak hava tapna ise l klt ile alakal bir steller sahasdr. (bkz. zg , Kaynaka) Tapnaklar ayn zamanda ekonomik merkezler de olmular ve tanr adna hayvan beslenmi, ekin ekilmitir. Urartularda Doa Kltleri Daha nce de belirttiimiz gibi , Urartular doa olaylarna, doal varlklara byk nem vermiler hatta tanrlatrmlardr. Bunun dnda urartularn su kaynaklarn, maaralar, dalar, byk aalar ve kayalklar kutsal saydklarn biliyoruz.

6[1]

Kusal oda

Boran

33

Su kanaklarna yaplan balk figrleri, maaralara yaplan resimler, hayat aac fgrleri ve kaya resimleri bu doal varlklarn kutsalln gstermektedir. zellikle kayalara oyulan kap figleri de ilgintir. Buralarda kurban listeleri olmas bu kaplarn tanrlar ile aakal olduunu dndrtmektedir. Urartularda ayrca hayvan tanrlar, yar hayvan yar insan canllar da resimlenmitir. zellikle boa figrleri nemlidir. Urartularda l Kltleri Urartular da , dier kltrler gibi lmden sonra hayata inanmlard. Urartulardan l gmme ile ilgili belge bize ulamamtr. Ancak arkeolojik bulgulardan hem yakarak hem de yakmadan l gmdklerini, antsal mezar yaptklarn ve l hediyesi braktklarn biliyoruz. Ak hava tapnaklarnn da l klt ile olan ilkisini Altntepe ak hava tapna iin zg yle anlatmaktadr: (bkz. Kaynaka) Bu ak hava mabedinin l klt ile ilikili olduundan ve muayyen zamanlarda burada toplanldndan, dini merasimler yapldndan phe edilmemelidir. Ak hava mabedinin mna ve plan bakmndan paraleli Urartuda, hatta btn Anadoluda mevcut deildir. Bu bakmdan buna Uratularn ortaya koyduu bir yenilik gz ile baklmaldr.

Boran

34

KAYNAKA
Genel Anadolu ve Hititler ile ilgili kaynaklar:
Biblia Sacra Vulgata , Deutsche Bibelgesellschaft , Stuttgart , 1983 Kitab Mukaddes , Kitab Mukaddes irketi , stanbul , 1976 AKT lhan, Hititler, Sandoz Yaynlar, stanbul, 1981 AKTRE Sevgi, Anadoluda Bronz a Kentleri, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1994 AKURGAL Ekrem, Anadolu Kltr Tarihi, Tbitak Popler Bilim Kitaplar, Ankara,1998 AKURGAL Ekrem, Anadolu Uygarlklar , Net Turistik Yaynlar , stanbul , 1989 AKURGAL Ekrem, Hatti ve Hitit Uygarlklar , Net Turistik Yaynlar , stanbul , 1995 AKURGAL Ekrem , Hatti Uygarl, Remzi Ouz Ark Armaan, Ankara niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1987 AKURGAL Ekrem, LArt Hatti, Sedat Alpe Armaan, Hittite and Other Anatolian and Near Eastern Studies in Honour of Sedat Alp, Anadolu Medeniyetlerini Aratrma ve Tantma Vakf Yaynlar, Ankara, 1992 AKYILDIZ Erhan, Ta andan Osmanlya Anadolu, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1984 ALKIM Bahadr, Anatolia I,Form the Beginnigs to the end of the 2nd Millenium BC, Nagel Publishers, Geneva, 1970 ALKIM Bahadr, Yesemek Taoca ve Heykel Atelyesinde Yaplan Kaz ve Aratrmalar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1974 ALP Sedat, Hitit anda Anadolu, Tbitak Popler Bilim Kitaplar, Ankara, 2001 ALP Sedat, Hitilerde ark, Mzik ve Dans/Hitit anda Anadoluda zm ve arap, Kavakldere Kltr Yaynlar, Ankara,1999 ARIK Remzi Ouz, Les Fouilles dAlacahyk 1935, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara,1937 ARIKAN Yasemin, Hitit Dini zerine Bir nceleme, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi Cilt 38 Say 1-2, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1998 BALCIOLU Burhan, Bir Hitit Bayram (EZEN-hadauri-) Hakknda Baz zlenimler, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi XXXIV Say 1-2, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1990 BALKAN Kemal, nandkta 1966 Ylnda Bulunan Eski Hitit ana Ait Bir Ba Belgesi, Anadolu Medeniyetleri Aratrma Vakf Yaynlar, Ankara, 1973 BALKAN Kemal , Mama Kral Anum-Hirbinin Kani Kral Waramaya Gnderdii Mektup , Trk Tarih Kurumu Yaynlar , Ankara , 1957 BADEMR Krat, Eski Anadolu, Tarihsel ve Kltrel Sreklilik, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1999 CERAM C.W., Tanrlarn Vatan Anadolu, Remzi Kitabevi, stanbul, 1979 COKUN Yaar, Boazky Metinlerinde Geen Baz Seme Kap simleri, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1979

Boran

35

I Muazzez lmiye, Hititler ve Hattua, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2000 UREY Ali, Hatti/Hititlerin Kkeni ve erkesler, iviyazlar, stanbul, 2000 DARGA Muhibbe, Eski Anadoluda Kadn, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1984 DARGA Muhibbe, Hitit Mimarl 1/ Yap Sanat, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1985 DARGA Muhibbe, Hitit Sanat, Akbank Kltr ve Sanat Kitaplar, stanbul, 1992 DARGA Muhibbe, Karahna ehri Klt Envanteri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1973 DNOL Ali M., Hititler, Anadolu Uygarlklar Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi, Grsel Yaynlar, stanbul, 1982 DONBAZ Veysel, Sadberk Hanm Mzesinde Bulunan iviyazl Belgeler, Sadberk Hanm Mzesi, stanbul, 1999 ERKUT Sedat, Hitit ann nemli Klt Kenti Arinnann Yeri, Sedat Alpe Armaan, Hittite and Other Anatolian and Near Eastern Studies in Honour of Sedat Alp, Anadolu Medeniyetlerini Aratrma ve Tantma Vakf Yaynlar, Ankara, 1992 ERTEM Hayri, Boazky Metinlerinde Geen Corafya Adlar Dizini, Ankara niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi Yaynlar, Ankara 1973 ERTEM Hayri, Hitit Devletinin ki Eyaleti: Pala - Tum(m)ana, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar, Ankara 1980 EYUBOLU smet Zeki, Anadolu Mitolojisi, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 1998 EYUBOLU smet Zeki, Anadolu Uygarl , Der Yaynlar, stanbul, 1981 EYUBOLU smet Zeki, Tanr Yaratan Toprak Anadolu, Sinan Yaynlar, stanbul, 1973 GONNET Hatice, Les Espaces Hittite de Sacrifice, leur Ammagement et leur Utilisation, Sedat Alpe Armaan, Hittite and Other Anatolian and Near Eastern Studies in Honour of Sedat Alp, Anadolu Medeniyetlerini Aratrma ve Tantma Vakf Yaynlar, Ankara, 1992 GTERBOCK H.G. , Kumarbi Efsanesi ( ev. Sedat Alp) , Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1945 GUERNEY O.R. , The Hittites, Penguin Books , Middlesex , 1990 (Trkesi : Hititler, ev. Pnar Arpaay, Dost Kitabevi, Ankara,2001) IMPARATI Fiorella, Hitit Yasalar, talyan Kltr Heyeti Arkeoloji Aratrmalar Blm, Ankara, 1992 KARAUUZ Gngr, Hitit Mitolojisi, izgi Kitabevi, Konya, 2001 KINAL Frzan , Eski Anadolu Tarihi , Trk Tarih Kurumu Yaynlar , Ankara , 1987 KINAL Frzan , Gographie et lHistoire des Pays dArzava, Ankara niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi Yaynlar , Ankara , 1953 KUTLU Emre, Yanarlar, Afyon Yresinde Bir Hitit Mezarl, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1978

Boran

36

KUTLU Emre, Hanz: Maat evresinde bir Hitit Yerlemesi, Sedat Alpe Armaan, Hittite and Other Anatolian and Near Eastern Studies in Honour of Sedat Alp, Anadolu Medeniyetlerini Aratrma ve Tantma Vakf Yaynlar, Ankara, 1992 LLOYD Seton, Trkiyenin Tarihi, Bir Gezginin Gzyle Anadolu Uygarlklar, Tbitak Popler Bilim Kitaplar, Ankara,1997 LLOYD Seton, Early Anatolia, Penguin Books , Middlesex,1956 LLOYD Seton, Early Highland Peoples of Anatolia, Thames and Hudson , London,1967 MACQUEEN J.G. , The Hittites and Their Contemporaries in Asia Minor , Thames and Hudson, London, 1986 OHR skender, Anadolunun yks, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1983 ZG Tahsin, nandktepe, Eski Hitit anda nemli Bir Klt Merkezi , Trk Tarih Kurumu Yaynlar , Ankara , 1988 SAVA Sava zkan, Anadolu (Hitit-Luvi) Hiyeroglif Yaztlarnda Geen Tanr,ahs ve Corafya Adlar, Ege Yaynlar, stanbul, 1998 SEVN Veli, Anadolu Arkeolojisi, Der Yaynlar, stanbul,1999 SEVN Veli, Anadolu Arkeolojisinin ABCsi, Simavi Yaynlar, stanbul,1991 SEZGNER Aydn, Hattilar ve Evren, Bilim ve Teknik, Aylk Popler Dergi Say 139, Trkiye Bilimsel ve Teknik Artrma Kurumu, Ankara, 1979 SEL Aygl, Hitit Kaynaklarnda Tapnak Grevlileri ile lgili Bir Direktif Metni, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar, Ankara 1985 TUNA Cell, Maaradan Kente, Anadolunun En Eski Yerleim Yerleri, letiim Yaynlar, stanbul, 2000 UNGER Eckhard, Yazlkayadaki Kabartmalarn zah, Trk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi Say II, Maarif Vekaleti, stanbul, 1937 NAL Ahmet, Boazky Metinleri Inda Hititler Devri Anadolusunda Filolojik ve Arkeolojik Veriler arasndaki likilerden rnekler, 1992 Yl Anadolu Medeniyetleri Mzesi Konferanslar, Anadolu Medeniyetleri Mzesini Koruma ve Yaatma Dernei Yayn, Ankara 1993 NAL Ahmet, Hitit Sarayndaki Entrikalar Hakknda Bir Fal Metni, Ankara niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1983 NAL Ahmet, Hititlerde llere Sunulan Kurban Hakknda Baz Dnceler, Anadolu XIX 1975/1976, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Eski nasya Akdeniz Medeniyetleri Aratrma Enstits, Ankara, 1980 Frigler ile ilgili kaynaklar : AKURGAL Ekrem , Anadolu Kltr Tarihi, TUBITAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara, 1997 ALGAN Erturul, ONGAR rfan, Kral Midasn lkesi Frigya, Esbank Kltr Yaynlar, Eskiehir , ALP Sedat, Hitit anda Anadolu, Tbitak Popler Bilim Kitaplar, Ankara, 2001 ALTUNAY Erhan , Yeni Yksektepe Kltr Dernei Gordion Gezisi El Bror, Ankara, 1994,

Boran

37

BARNETT R.D., Phrygia ve Demir Devrinde Anadolu Kavimleri (ev. mer apar), Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi XXXI Say 1-2, Ankara niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1987 BRIXHE Claude, LEJEUNE Michel, Corpus des Inscriptions Palo-Phrygiennes, Editions Recherche sur les Civilisations, Paris, 1984 ELIADE Mircea , Initiation, Rites, Socits Secrtes, Gallimard, Paris, 1959 ERHAT Azra , Mitoloji Szl , Remzi Kitabevi, stanbul, 1978 ERZEN Afif, lka Tarihinde Trakya, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, 1994 HERODOTOS, Herodot Tarihi (ev. Mntekim kmen), Remzi Kitabevi, stanbul, 1973 KOAY Hamit Zbeyr, Trk Tarih Kurumu Tarafndan Yaplan Pazarl Hafriyat Raporu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1941 SEVN Veli, Frygler, Anadolu Uygarlklar Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi, Grsel Yaynlar, stanbul, 1982 STRABON , Corafya / Anadolu, Kitap: XII, XIII, XIV (ev:Adnan Pekman), Arkeoloji ve Sanat Yaynlar , stanbul, 1987 UMAR Bilge , Trkiye Halknn lka Tarihi 1. Cilt , Ege niversitesi Basn-Yayn Yksek OkuluYayn, zmir, 1982 Urartular ile ilgili kaynaklar : BELL Oktay, Urartular, Anadolu Uygarlklar Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi, Grsel Yaynlar, stanbul, 1982 LNGROLU Altan, Urartu Tarihi, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, zmir, 1994 ERZEN Afif, avutepe I, M 7.-6. Yzyl Urartu Mimarlk Antlar ve Ortaa Nekropol, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1978 ERZEN Afif, Dou Anadolu ve Urartular, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1986 GZELOLU Seluk, Van ve evresine Tarihi ve Arkeolojik Bir Bak, Biber Tantm, stanbul, 1996 ZG Tahsin, Altntepe II, Mezarlar Depo Binas ve Fildii Eserler, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1969 YILDIRIM Recep, Urartu neleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1989

Boran

38