Editr'den...

STANBUL BYKEHR BELEDYES SANAT VE MESLEK ETM KURSLARI (SMEK) EL SANATLARI DERGS SAHB Ferrah ARMAN .B.B. nsan Kaynaklar ve Eitim Daire Bakan YAZI LER MDR Mehmet DOAN .B.B. Eitim Mdr GENEL KOORDNATR Gven ALIKAN SMEK Genel Koordinatr GENEL YAYIN YNETMEN Muhammet ALTINTA SMEK Yayn Editr YAYIN KURULU Semra NL, Emine UAK, H. Salih ZENGN Metin YKSEL, Aye KOYUNCU FOTORAFLAR Mehmet Emin ANDIR TEKNK YAPIM SMEK YAYIN EDTRL SANAT YNETMEN mer VEFA GRAFK TASARIM - UYGULAMA Sava KESC TASHH Hafize ERGENE BASKI TAKP Abdurrahman TAKALE BASKI Numune Matbaaclk ve Cilt San. Ltd. ti. ORGANZASYON Etkin Eitim SMEK EL SANATLARI DERGS STANBUL BYKEHR BELEDYESNN BR KLTR HZMET OLUP , CRETSZDR ADRES: Vatan Cad. No: 6 ( Historia AVM yan) Fatih - stanbul Tel: 0212 531 01 41 e-mail: ismek@ismek.org www.ismek.org

Sanat bilinmezleri bilinir klar!

Bilinmezleri bol bir dnyada yayoruz. Ortadaki onca soruya ramen cevaplar ok clz. Yaad an anlamlandrmaya alanlar, kmaz sokaklarda yol almaya alyor. Bunca kemekee ramen, ortalk tenha. Klavuzlarn klar snm, cilalar dklm. Konuan ok, ama sz syleyen yok. Bol muammal zamanlarda, kimileri de sorunsuzlar oynuyor. Avuntusu bol, aaal hayatlarn kendilerine mutluluk vereceini zannediyor. Ama sonu hi deimiyor. Kendini bilemeyenler huzura eremiyor. Sanat, insana insan tantyor. Sanat, insana bilinmezleri bilinir klyor. Sanat, insana insanca erdemler kazandryor. *** Gndelik hayatn vaveylasnda kaybolmadan, kendine doru bir yolculua kmak isteyenler doru yerdeler. SMEK El Sanatlar Dergisi her zamanki gibi, 10. saysnda da bizleri bambaka gzelliklerle buluturmaya devam ediyor. Her saymzn ardndan bizleri bir sonraki saynn heyecan kaplyor. Sizlerden gelen olumlu tepkiler bu heyecann yersiz olmadn gsteriyor. SMEK El Sanatlar, Dergisi inancmz odur ki Trk sanat ve yaynclk tarihinde nemli izler brakacak. Okuyucusu tarafndan bukadar byk bir ilgi ile takip edilen, kendi yazarlarn yetitiren ve artk bir aile konumuna gelen dergimiz, lkemizde gzel iler yapldnda gzel sonularn ortaya kacana dair deerli bir rnek olarak karmzda duruyor. nsan insan yapan gzellikleri hep beraber paylamak, tm bilinmezleri bilinir klabilmek mit ve temennisi ile.
Muhammet ALTINTA

BU SAYIDA
06
zgrln Sanat Minyatre zgn Yorumlar

18
Hattat Hfz Osman Efendi

32
Sz Uar Yaz Sanat Olur

Semra NL

mer Faruk DERE

Duru ZELK

36
Sabrn ve Maharetin Sanat: Ka t

44
Sedefin ve Metalin Ruhuna nce Bir Dokunu: Kesme Hat

48
Mardinin Ta Sslemelerine Yeni Hayat

56
5 Bin Yllk Bir Sanat Mozaik

Zeynep DORUK

rem GVEN

Semiramis DOAN

Aye AL

62
Ik Cama Ak Olunca...

68
Anadolu Kadnnn Gnl Dili: El Nak

74
Trk slm Sanatlarnn Mimar Nakka

86
Osmanl Bahriyesinde Ahap Sanat

Aye KOYUNCU

Glseren KARADENZ

Mutia SOYLU

Hamdi EKREM

90
Geleneksel Kiev El Sanatlar

98
Kitre Bebeklerin Nimet Annesi

104
Klelikten Efendilie Turake Hattat Abdul Fettah Efendi

110
Milli Mirasmz El Yazmalar

Igor POSHYAVILO

Rya GNDODU

Fettah AYKA

Dr. Zehra ZTRK

114
Kremlin Saray Hazineleri Topkap Saraynda

120
Tuvalden "Ta"an Bu Tablolara Dokunun

123
Hattat Padiah II. Mahmud

129
40 Yllk Hatrn Zarif Fincanlar

Mge ZCAN

Aye Hanife YAZICI

Nemin TAYLAN

Zehra ALTAN

126

Konya stikll Harbi ehitleri Abidesi

Dilek CAN

132

Balkanlar'da Kalan Osmanl

Yrd. Do. Dr. Celalettin KARADA

141 144
Hereke Hals Turizmle Yeniden Canlanyor

138
Seramikten Tophane Lleciliine

Osmanl Dneminde Venedik ve stanbul; Nam- Dier Ak

Nee SMSARLAR

148

Kitaplarda Aan iekler Sadberk Hanm Mzesi Koleksiyonundan Bir iek Albm
Prof. Dr. Faruk TAKALE

155
Emine Uak ERDOAN Armaan MUTLU

Veftnn 20. Senesinde Mustafa Esad Dzgnman

Aydn AKIRTA

Bakan'dan...
Sanat toplumlarn gelimesiyle birlikte yaar ve geliir. Toplumlarn varlnda din, dil, tre ne kadar nemliyse, sanatn da o kadar nemli olduunu sylersek yanl olmaz. Bireylerin ortak duygu ve dncelerinin, ortak zevklerinin bir ifadesi olan sanatn kresel anlamda ortak bir dili olduunu kabul etsek de, toplumun aynas olan sanatnn sanata baknn her topluma, her millete gre farkllklar arz ettiini belirtmek gerekir. Eski alardan gnmze dek, ortaya koyulan her bir sanat eseri ait olduu topraklarn geleneini, ruhunu, duygu ve rengini yanstr. Sanaty toplumdan soyutlayamayacamz gereini gz nnde tuttuumuzda, bu yansmann baka trl olamayacan grrz. Sanat, her daim, yaam drtsyle kendisini sonsuza dek yaatmak gayesi iinde rettikleri ile bir iz brakmak gayretindedir. Ama bunu sadece kendi adn gelecek nesillere duyurmak maksadyla yapmaz. Ayn zamanda dneminin bir boy aynasdr, sanatnn gelecee tamak istedii Geleneksel sanatlarmz da bizim kltrmz, sosyal yaammz, toplumsal deerlerimizi yanstr. 1996 ylnda belediyemizin bir sosyal yaama destek projesi olarak hayata geirdii SMEK, kltrel deerlerimizi yanstan sanatlarmz korumak ve gelecek nesillere aktarlmasn salamak bakmndan ok nemli bir misyona sahiptir. Geleneksel sanatlarmz gelecee tamak gayretimizin en gzel ktlarndan birisi de, SMEK El Sanatlar Dergisi dir. Yalnzca stanbulda deil, yurt iinde hatta yurt dnda da sanatseverlerin byk beenisini toplayan SMEK El Sanatlar Dergisi, bugn, siz sanatseverlerin de ilgi ve desteiyle10uncu saysna ulamtr. Bu son sayda da deerli akademisyenler ve yazarlarmzn kaleminden makaleler ile birbirinden renkli haber ve yazlar yer almaktadr. Sanatla ve eitimle gzelleen, sevgi, sayg ve hogryle dolu bir dnya dileklerimle

SMEK
Galata Sat ve Sergi Merkezi:
Galata Kprs Alt, Eminn/stanbul Tel: (0212) 514 49 86

SMEK
Balarba Sat ve Sergi Merkezi:
Selami Ali Mah. No:22 Eski Balarba ETT Garaj Balarba/stanbul Tel: (0216) 495 96 48

zgrln Sanat Minyatre zgn Yorumlar

Semra NL Sanat, ruhun matematiksel ifadesi eklinde tanmlayan minyatr sanats zcan zcan, soyut sanat ise kaosun bir yansmas olarak deerlendiriyor. zgrln sanat dedii minyatr iin de hayal gcnn gerekle arasndaki balanty kurmaktr diyor zcan. Usta sanat imdilerde, deli ii dedii bir proje zerinde alyor. zcan, minyatr sanatnda, hatta sanat tarihinde bir devrim olarak grd almasnda, stanbulda tarihi yarmadadaki 135 bin yapnn tamamn, btn ayrntsyla minyatre aktarmay hedefliyor.

Ortaa Avrupasnda el yazmas kitaplarn blm balarndaki harflerin boyand minium denilen maden krmzs (slen) boyadan alyor adn minyatr sanat nde gelen minyatr sanatlarmzdan zcan zcan, minyatr artlanmam insan doasnn resmi olarak tanmlyor. Minyatr, zgrln sanat olarak nitelendiren zcan, imdilerde tarihi yarmadadaki 135 bin yapnn tamamn, btn ayrntsyla minyatre aktaraca bir proje zerinde alyor. Proje iin deli ii diyen zcan ile bu almann yan sra minyatre nasl baladndan, minyatrn tarihesine, sanata genel bakndan, gelecekteki projelerine kadar pek ok konuyu konutuk. lk olarak minyatrn tarihesine deinen zcan zcan, Minyatrn tarihesini farkl yorumluyorum ben. Minyatr ilk gtrdm yer, maara resimleridir diyor. Minyatrn tarihteki ilk rneklerine Karahoca Harabelerinde rastlandn belirten zcan, ancak harabelerde rastlanan minyatr tarz yzlerin nedense byk olduuna dikkat ekiyor. Bir ocuun yapt resimlerin de aslnda birer minyatr olduunu syleyen zcan, minyatr sanatn, bakn nasl anlatyor: Bana gre, artlanmam insan doasnn resmidir minyatr. Resim sizi artlar, size kural koyar, kaide koyar. Resmin perspektifi, , glgesi vardr. Minyatrde bunlar yoktur. Aslnda yoktur demek de yanl. te sknt burada balyor. Minyatr iin Perspektifi, , glgesi olmayan resimdir diyorlar. Ama byle bir ey yok. Bunlar
8

minyatrde sadece nemli deildir. Kullanlmam olmas, kullanlmayaca anlamna gelmiyor. Yani bu bir tercih meselesi. zgrln Sanat Minyatr Minyatr siz neyi anlatmak istiyorsanz size o alm salar. Dolaysyla minyatr iin zgrln sanatdr demek ok doru olur diye dnyorum diyen zcan zcan, minyatrn, Batdaki btn sanat akmlarn kaynanda durduunu savunuyor. Sanatn, genelde rya grmeyle baladn kaydeden zcana gre, sanat da, din de rya grmeden olmazd. nk rya, yaadmz fizik ortamnn tesinde, bizi metafizik ortama tayan bir durum. Yaanlan fiziksel dnyann tesine geildiinde, orada artk metafizik dnyann baladna dikkat eken minyatr sanats zcan zcan, Metafizik alan insana ruhsal bir alan aar. Maara dnemindeki insan iin de bu byledir. Grd dnyay resmetmekle ilgili ikileme der; acaba bunu izse mi, izmese mi diye. O dnemde grlebilecek eyler de snrl. Bu zamanki gibi yle ok atraksiyonlar olan bir dnem deil. lk kendisi grm sanr resmettii dnyay. Sonra bir sre sonra fark eder ki herkes gryor bu dnyay. Tasvir sanatdr derler ya minyatre. te tasvir de bu noktada devreye girer. Bir sre sonra fark eder ki herkes gryor bunu aslnda. Sadece grebiliyor, ama resmedemez. Sanat ile sanat olmayan arasndaki fark da budur ite.

zcan bu noktada, sanat olunmaz doulur szn dorularcasna, sanatnn, ilhi g tarafndan ilham verilmesi bakmndan ayrcalk sahibi kii olduunun altn iziyor ve ekliyor: Sanat sevgisini datan, paylaandr. O nedenle sanat kabiliyetli olmak ve yeteneini gelitirmek zorundadr. Sanat dediiniz insan 70 milyonda birka tanedir, yani zel bir eydir. Akademisyenlik baka bir eydir, sanat baka bir ey. Sanatta diplomay veren Allahtr, bizatihi kendi vermitir. Seluklu Miras zerine Osmanlda Sanat lerledi Minyatr sanatnn da pek ok geleneksel sanatta olduu gibi altn an 16. yzylda yaadn, Kanuni Sultan Sleyman dneminde en st seviyeye ktn syleyen zcana gre, sanata verilen deerden bahsederken Selukluyu atlamamak gerekiyor. Selukludan ald miras zerine Osmanlda sanat ilerledi, desek yanl olmaz diyen sanat, bugn Batnn modern sanat diye nitelendirdiinin, aslnda Seluklularn geometrik formu olduunu ne sryor. Yaadmz bilgi anda bir sanatnn, eski dinleri, bilimleri bilmesi gerektiine vurgu yapan zcan, gnmzde baz sanatlarn yalnzca icraya younlatn, fakat salt icrann sanat olmadnn altn iziyor. Osmanlnn sanatya ynelik bir destek duruu olduunu ifade eden zcan, Fatih dneminde sanatya ok deer verilmi. nk Osmanl bir devlet artk o zamanlar. mparatorluun bir kltr var, egemen bir kltr diye konuuyor. Trk minyatr ile ran minyatr arasndaki fark sorduumuz zcan zcana gre, 100-150 sene ncesine
10

kadar minyatr sanatnda ranla Osmanl arasnda pek bir fark yoktu. ki toplumun minyatr sanatndaki farkllklar sralarken unlar sylyor zcan zcan: Osmanl egemen bir kltr. Bu sanatna da yansyor. Egemen kltr kural koyar. Osmanlda kurall fra grrsnz. nceden kalna, bir iir estetii gibi. Ama randa bu fradan kt gibidir, nasl kyorsa yle gider. Bu, birinci ayrm. kincisi ise, Osmanl minyatrnde kontrast renkler hakim. nk egemen bir kltr olarak Osmanl net olmak zorundadr. Net olmak zorunda olduu iin siyahn yannda beyaz kullanmaktan ekinmez. ran ise minyatrde bouk renkler kullanyor. rana kendi iine baktnz zaman Zerdizm, Putperestlik, ksmende amanlk grrsnz. Burada bir inan bunalm var esasnda. te bu bunalm onun sanatna ister istemez yansr. Mesela Osmanl kendi kaderini kendi izer, ran ise kadercidir. Yani bu una benzer; Osmanl satran oynarken, ran tavla oynar. Soyut Sanat Kaosun Bir Yansmas Usta minyatrc zcan zcann, minyatrle ilgili ilgin bir de benzetmesi var Minyatr iin 3 korner, 1 penalt benzetmesi yapyor sanat. Ve bu benzetmeyi yle aklyor: ocukluumuzda mahalle aralarnda futbol ma yapardk. Yola iki ta koyar, minyatr kale ma yaparsnz. Ad minyatr kaledir, kim syler bunu size, kimse sylemez. Ama iinizden gelir. imdi hal sahalar var. Gerek sahann ayns gibi, her ey var. Ama minyatr kalede hayal ediyorsunuz. Ortada izgi filan yoktur, ama orada bir izgi olduunu, penalt izgisini, korner izgisini hayal edersiniz.

Orada oynayan herkes bunu canlandrr zihninde. Kurallar kendiniz koyuyorsunuz ve 3 korner, 1 penaltdr diyorsunuz. te minyatr de byle bir eydir. Minyatr, hayal gcnn gerekle arasndaki balanty kurmaktr. Sanat, ruhun matematiksel ifadesi eklinde tanmlayan zcan, sanatn vazifesinin de fizikle metafizik arasndaki balanty kurabilmek olduunu sylyor. zcana gre, soyut sanat ise kaosun bir yanmas. zcan, bir akmn ne zaman ortaya ktnn nemli olduunu belirtiyor ve ekliyor: nk bu, o akmn ne olduunu gsterir. Soyut sanat da, Avrupada kan gvdeyi gtrrken ortaya kmtr. Sanatlar bir araya gelmiler ve demiler ki, ite sizin kan gvdeyi gtren dnyanz. Sanatlarn, o dneme bir tepkisi, kaos ortamnn sanat yani. Resim Sanatnn Ulaabilecei En st Nokta Gnmzde minyatr sanatna olan ilginin azalmasnn, resim sanatnn ilerlemesiyle ilgisi olup olmadn sorduumuz zcan, minyatr iin Resim sanatnn balad nokta ve ulaabilecei en st nokta diyor. Sanat, yi bir minyatrc iyi bir ressamdr, ama iyi bir ressam iyi bir minyatrc deildir dememiz gerekirken, bugn plastikiler bizim yaptklarmz sanat olarak kabul etmiyorlar eklinde konuuyor. ablonvari, klasik bir anlayla sanat yapanlar olduuna deinen zcan zcan, baz sanatlarn klasikle, taklidi bir tuttuunu belirterek, eskimeyen bir eseri taklit etmenin, klasik eser ortaya karmak demek olmadna vurgu yap-

yor. Yaptnz ey ne kadar sizden alyorsa, o kadar sanat yapyorsunuzdur. Ama siz, ne kadar bakasndan alyorsanz, o lde sanattan uzaklayorsunuz demektir diyen minyatr ustas, byle bir durumda sanattan bahsetmenin mmkn olmadn kaydetti. Usta sanat ayrca, minyatrde klasiin dnda yeniliki, zgn bir bak asna sahip olduunu vurgulayarak unlar dile getiriyor: Kimi almalarma imza atmam sz mesela. Neden imza atmyorsun derler ama almann benim framdan kt zaten bellidir. kendisini belli eder, imzaya gerek yok. Benim ilerim kendini koruyorsa zaten o zaman sanat eseri olduunu syleyebiliriz. Tasarmm, fram her ey bana ait. Sanat sizden alr diyorum ya Siz ona verdiiniz srece bir eyler alabilirsiniz. Bunun iin de dolu olmanz gerekiyor. Klasik bak as ile hibir zaman hibir yere varamazsnz. Minyatrde Devrim Yapacak Proje Sanatlarn, dnmesi gereken, topluma yn vermesi gereken insanlar olduunu ifade eden zcana gre, sanatnn ncelikle halktan kopmamas gerekiyor. Halk dladnz zaman halktan koparsnz diyen minyatr sanats, imdilerde zerinde alt ve deli ii dedii projenin de, halkn ayana inmek demek olduuna vurgu yapyor. Usta sanatdan, minyatr sanatnda, hatta sanat tarihinde bir devrim olarak grd bu projeden bahsetmesini istiyoruz. stanbulda tarihi yarmadadaki 135 bin yapnn tamamn, btn ayrntsyla minyatre aktaracan anlatyor zcan. Bu almann ok enteresan bir zellii var. Hibir minyatrde byle sokak11

ta gezer gibi bir ey gremezsiniz. Evler genelde bir tarafndan baklr ya da ou yerler atlr nemli yerler braklr. Ama biz sokakta gezer gibi yapyoruz diyen zcan, proje iin 10 kiilik bir ekiple almak gerektiini sylyor. Tarihi yarmaday, her bir ayrntsyla, ev ev, mahal14

le mahalle minyatre aktarmak sahiden deli ii gibi grnse de usta sanat projeyi 3 yllk bir srede tamamlayacan iddia ediyor. Ancak proje iin yeterli destek grmediini ince bir sitemle dile getiren zcan zcan, sadece ilk yl iin 250 milyar liralk bir bte gerektiine dikkat

15

ekiyor. Sponsorluk grmelerinin devam ettiini anlatan sanat, hibir destek grmese de, kendi imknlar ve halkn desteiyle almay muhakkak tamamlayacann altn iziyor. zcan projeye olan inancn, Bu proje, er ya da ge bitecek. ortaya yava yava kmaya baladnda halk kendisi finansr olacak zaten. alma tamamlandnda, koleksiyonerler asndan da nem ta16

yacak. Dnya ktphanelerinin tmnde olmas gereken bir belge olacak. Piri Reisi sollayacaz bence. Minik Kutucuklardaki artan Detaylar zcan zcan, rportajmz srasnda masasnda duran almasn gsterdiinde, gerekten de imdiye ka-

dar yaplanlardan farkl bir minyatr almasyla kar karya olduumuzu anlyoruz. Tarihi yarmadann bir blmnde kk paftalar eklinde grdmz izimlere, lple (bytele) baktmzda o minicik kutucuun zerindeki Altnta Gda yazsn, dkknn nndeki tost makinesini, hatta bir cips paketini fark ediyoruz. Bu srada gizleyemediimiz aknlmz gren sanat, Ben minyatr sanat olarak baktmda bu kadar ince alann grmedim. u ana kadar yok diyor glmseyerek. Kkayasofya Camiinin imamna ait evin klimalarna kadar ince detaylarn yaptn syleyen sanat, almaya olan inancn, Kendi evini bir sanat eserinde grmek insanlar duygulandryor. Camimizin imamnn evi var de var bakn urada. Klimalarna kadar yaptm. Bakarken gzleri doldu. O parlakl hissediyorsunuz szleriyle bir kez daha dile getiriyor. evre halknn ilgisi ve manevi desteinin inanlmaz boyutta olduunu syleyen sanat, Herkes kendi evini fotoraflayp getirebilir. Bu bile benim iin nemli bir destek diyor. zcan, 100 yln projesi dedii tarihi yarmada projesinden sonraki hedefinin tm Peray minyatre yanstmak olduunu ifade ediyor ve ekliyor, Bu proje tamamlanp ses getirdiinde Paristen de talep olabilir, Londradan da Ama Pera ok gzel olur bana gre. Yerleimi dzenli bir kere orann. Velazquezin Nedimelerine Farkl Yorum Usta minyatrc zcan zcann frasnn, Trk sinemasna da dediini reniyoruz. Dervi Zaimin ynetmenliini yapt 2005 yapm Cenneti Beklerken adl sinema filmindeki minyatr izimler, zcann frasndan km. zcan, proje kendisine geldiinde ilk nce senaryoyu okuduunu ve bu projede yer almann kendisini heyecanlandracan dnerek dahil olduunu sylyor. Filmde ressam Velazquezin, spanya mparatoru ve yeni kralienin kz bebek Margaritay resmettii Nedimeler (Las Meninas) tablosundan esinle bir tabloya yer veriliyor. Sanat bu tabloyu anlatrken, Bu tabloda, arkada bir ayna vardr ve aynada -aslnda o tabloda olmayan- bir grnt vardr. Kral ile kralieyi izmitir Velazquez. te bizden de istenen o Nedimeler tablosundaki kralla kralienin yerine mehdiyi koymakt. Bu tablonun zelliini bilmeseydim, bu teklifi kabul etmeyebilirdim. nk bu tablo, Barok dnemin o kadar etkin olduu bir dnemde resim sanatnn ilahiyat kabul edilen bir tabloydu diyor. Sanat, Nedimeler tablosu iin, Nasl ki din, btn bilimlerini ieriyorsa, bu tablo da resmin btn kurallarn, kaidelerini ieriyor dendiini hatrlatarak, dolaysyla byle bir tabloya mehdinin resmini izmenin, kendisini heyecanlandrdn belirtiyor. zcan zcan, pek ok dl alan Cenneti Beklerken filmiyle Kahirede En iyi Artistik Destek dlne layk grldn ifade ediyor. Sanat, tarihi ya rmadann projesi bitince de Dervi Zaime bunun -

la ilgili film ekmesi teklifini gtreceini szleri ne ekliyor. zcan zcan Kimdir? 1970 Zonguldak doumlu olan zcan zcan, stan bul niversitesinde Maliye Blmn bitirdi. Minyatr sanatna 1988 ylnda minyatr balayan z can, 2001 ylnda ilk defa katld Kltr Bakanl Geleneksel Trk El Sanatlar Yarmasnda dle lyk grld. Halen Ahmet Yesevi Vakfnn da bulunduu Kk Ayasofyadaki atlyesinde almalarna profesyonel olarak srdren zcan, Dervi Zaimin Cenneti Beklerken adl filmindeki minyatr izimlere imza att. Prof. Dr. Ali Osman zcann olu olan zcan zcan evli ve ocuk babas.
17

Hattat Hfz Osman Efendi

Yaz: mer Faruk DERE - Fotoraflar: Bahadr TAKIN Hat sanatnda gzeli arama gayreti ilk devirlerden gnmze kadar devam eden bir yolculuktur. Bu yolculuk sresince bu sanatn rotasn yeni ufuklara ynlendiren deha apnda kabiliyetler olmutur. XVII. asrn veld hattat Hfz Osman Efendi de bu nadide hattatlardan biridir.
Sarmaklar, yazlar, talar, aalar kark; Hfz Osman gibi hattatla gmlm bir k Bu mezarlkta siyah topra aydnlatyor; Belli kabrinde, O, bir nra sarlm yatyor. Yahya Kemal Beyatl Yzyllar boyunca gelierek Osmanlya kadar gelen bu sanat, Trk hat zevkinin temellerini atan hattatlarn kblesi eyh Hamdullahn elinde yeni bir ve kazanmtr. eyhin ortaya koyduu usl ve kaideler kendinden sonra gelen hattatlar tarafndan benimsenerek Hfz Osman Efendiye kadar tanmtr. Hfz, eyhin yazlarndan beenerek setii ekil ve dengeleri yazlarna aktarabilmi deha apnda bir kabiliyet olduundan, tarz btn slm aleminde benimsenerek kendinden sonra gelen hattatlar eliyle gnmze kadar ulamtr. Aslnda eyh de kendinden nceki son byk stad Yaktun yazsndan gzel paralar kendi hattna tamt. eyh ekol bylece olumutu. O sebeple olsa gerek Hfz Osman Efendiye eyh-i sn denmitir. Nasl eyh yapt hamleyle Yakt yolunu unutturmusa, Hfz da eyh yolunu unutturmutur. Klsik msikmizin XVIII. asr stadlarndan, air ve hattat Tab Mustafa Efendi bir kasdesinde Hfz Osman Efendi iin yle demitir: Ad, b hatt- erf, ol gl-i glzr- hner, htira- nev ile tekye-i eyhe revzen(1). At yeni yolda yryen talebeleri eliyle slubu ekol olmu olan Hfz Osman Efendiyi ve hat

18

sanat tarihindeki yerini tanmadan, bu sanatn asrmza kadar geirdii safhalar idrak etmek mmkn deildir. Kendinden sonra gelen btn ekol sahibi hattatlar sluplarn olutururlarken Hfz Osman Efendiyi incelemeyi dev bilmiler ve onun yazlarn taklit edebilmeyi bahtiyarlk addetmilerdir. Hfz Osman Efendi, 1052/1642 ylnda stanbulda dodu. Nesebi ve cedlerinin nereden geldiklerine dair hibir malumat bulunmamaktadr. Babas Haseki Sultan Camii mezzini Ali Efendidir. ocukluu babasnn vazifesi sebebiyle muhtemelen Haseki civarnda gemi olmaldr. Eitim ana ulatnda Kprlzade Mustafa Paann himayesinde devrinin makbul ilimlerini renmi bunun yannda kk yalarda Kurn ezberleyerek hfz olmutur. Hfz Osman Efendi, eserlerinden anlald kadaryla Arapa ve Farsaya hakim, devrin akl ve nakl ilimlerine vakf idi. Bugne kadar bir iirine rastlanamasa da, fera kaytlarna ve ketebelere koyduu secli ifadeler, onun iire de derin bir vukfu olduunu gsteriyor. Yaz talimine, eyh slbunu byk lde yanstan ve belki de bu uslbun Hfza kadar intikalini salayan, bu sebeble devrinde eyh-i Sn diye mehur olan Byk Dervi Ali (.1084/1673)(2) den balamsa da hocas kendisini yalanm grdnden daha iyi yetimesini salamak amacyla talebesini Suyolcuzde Mustafa Eyyb (.1097/1686)ye gndermi, o da hocasnn derslerine byk bir titizlikle devam ederek onsekiz yandayken 1070/1659 ylnda kendisinden iczet almtr. Hfz Osmann hocasna gsterdii hrmeti anlatmas asndan u hdise ne kadar ibret vericidir: Bir gn Sadrazam Kprl Fzl Ahmed Paa, Hfzn yazsnn gzelliinden bahisle kendisinden bir Mushaf yazmasn istemi ve stadn kimdir? diye sorduunda Hfz, Efendi Hazretlerinden meznum diyerek orada bulunan hocas Suyolcuzde Mustafa Efendiyi iaret etmi o da szlerinden pek memnuniyet duymu ve gururlanarak talebesinin alnndan perek kendisine hayr dualar etmitir(3). Yazda ulat mertebeyi kfi bulmayan gen hattatmz o yllarda eyh uslbunun en mdakkik temsilcisi Nefeszde smail Efendiden (.1090/1678)(4) yeniden meke balayarak ve bezen de eyh Hamdullahn eserlerini inceleyerek bu ekoln inceliklerini rendi. Sanki devrin btn al sanatkarlar Hfz Osman Efendiyi yetitirmek iin seferber olmu gibidirler. Hfz Osman Efendinin 1086/1675de Msra, 1088/1677 ylnda Hacca, bir ok sefer de Edirne ve Bursaya gittii, buralarda dahi talebe yetitirdii, ken-

disinin gnmze ulam eserlerindeki ketebelerinden anlalmaktadr(5). Saray hattatl da yapm olan Hfz Osman Efendi, 1106da Sultan II. Mustafa ve ehzde III. Ahmede hsn-i hat muallimi olarak tayin edilmitir. Padiah kendisini ok sever, hrmet gsterir ve sanatnda kendisine tevikkar davranrm. Diyarbakr veya dier bir rivayete gre de Filibe mansb(6), azlinden sonra ise arpal(7) kendisine madd destek olarak ve geim kaygs olmakszn eser retebilmesi iin verilmiti. Sultan II. Mustafa, Hfz Osman Efendiye yazarken hokkasn tutacak kadar hrmet gsterirdi. Osmanl padiahlarnn sanatn gelimesine yaptklar katky aklamas bakmndan Mstakimzdenin eserine ald u rnek ilgintir: Bir gn Padiahn huzurunda yaplan bir mek esnasnda Sultan saray terifatn umur-

samayarak Hfz Osmann hokkasn tutarken Artk Hfz Osman gibi bir hattat yetimez deyince Hfz Osman, Sultanmz gibi hocasnn hokkasn tutan Sultanlar geldike daha nice Hfz Osmanlar yetiir Hnkrm diyerek mukabelede bulunmutur(8). Huzurda yaplan derslerde kendisinin rahat oturabilmesi iin ihram denilen ynden bir yayg serildii rivayet edilir. Padiah her ne yaz yazmak isterse nce bir sretini hocasna yazdrr daha sonra kendisi temek edermi(9).

Pazar gnlerini yoksul ocuklara, aramba gnlerini de zengin aile ocuklarna yaz dersleri iin ayran Hfz Efendi, bir gn ders bittikten sonra Cerrahpaa hamam yaknnda derse ge kalan bir talebe ile karlam, makul bir sebeple geciktiini anlaynca orackta talebesinin dersine bakmtr(10). Hayatn keml-i edeble geiren, tevazuu ve dervimereplii hibir zaman elden brakmayan Hfz Osman Efendi, Snbl Efendi Dergh eyhlerinden Aladin Efendiye intisab ederek Tarkat-i Snbliyyede manevi eitim almtr. Yazlarnda aka hissedilen gnl huzurundan anlald gibi Hfz Osman Efendi, yksek ruh sfiyeti ve kemline sahip ve makm yksek bir ahsiyetti. Hfz Osman iin anlatlan u hadise onun eyh Hamdullah ile aralarndaki kalb ban gcn gsterir mahiyettedir. Dnyev sfat ve mevklere iltifat etmeyen eyh Hamdullah, kabir tana isminin yazlmasn istememitir. Yllar sonra Hfz Osman Efendi kabrin bilinmesi ve du19

Hfz Osman Efendi'nin en olgun yazlarna bir rnek. 1101/1689 tarihli sls-nesih mek murakkaasnn son sayfas. TEM 4427

aya vesile olmas iin mezar tana isimlerini yazmak istemi ve manev izin almak iin Aziz Mahmud Hd dervilerinden aban Dedeye istihareye yatmasn rica etmitir. Dede, rysnda eyh Hamdullahn kabir tana isminin koyu yeil hatlarla ve ilahi kudret kalemiyle yazl olduunu grmtr(11). Bir baka rivayette de Hfz Osman Efendi, eyhin kabir tan yazmaya karar verdiinde bir gece ryasnda eyh Efendiyi kabrinin zerinde oturur grm ve kabir tan yazmaya izin istemitir. Bunun zerine eyh Efendi: Olum bak benim tam yazldr deyince, dikkatle baktnda eyh Hamdullah adnn yeil hatla yazl olduunu grm ve yazmaktan vazgemitir(12). Hfz Osman Efendi vefatndan yl kadar nce geirdii fel rahatszln, hekimlerin baarl tedavileri sonucu hafif atlatm ve yazlarnda belirgin bir gerileme meydana gelmemitir. Rahatszl boyunca kalemlerini inicizde Abdurrahman Efendi aarak ona bu yolla yardmc olmutur(13). Hayatn yaz sanatna adam, hat sanatnda ekol olmu, iki padiaha hocalk yapm, trl ihsanlara nil olmasna ramen dervilii ve kanaatkrlndan asla taviz vermemi bir hat dehas olarak bilinen Hfz Osman Efendi, henz gen saylabilecek bir yata, elli sekiz yanda, Kocamustafapaa Sancaktar Mahallesi'ndeki evinde 29 Cemziyelevvel 1110 / 3 Aralk 1698 tarihinde vefat ederek(14), Snbl Efendi Dergh hazresine defnedilmitir. hide tan Hsn-i hatt biz bildik Hfz Osman Efendimiz yazd sz ile mehur Aakapl smail Efendi yazmtr. Bugn hala bir ans eseri olarak ayakta durmay baaran tata: Allah Sbhnehu ve Tel Hattt Hfz Osman kuluna ve bil-cmle mminn ve mminta rahmet eyleye. Bi-hrmeti Sretil-Ftiha. Sene 1110 yazmaktadr. Cenaze merasimiyle alkal Mstakimzde yle bir nakilde bulunur: Cenaze namaz klnm ve defin tamamlanmtr. te bu srada mam Efendi telkn iin kabre yneldiinde orada bulunan derghn hcrenini Siphi Mehmed Dede imama hitaben Efendi! Zahmet ekme, merhmun kr tamam; mahallinden naklile aly- illiyni makam eyledi. Hak Tel efatini myesser eyleye!...(15) demitir .
20

Bata Sultan II. Mustafa ve Sultan III. Ahmed olmak zere krktan fazla talebe yetitirmi olan Hfz Osman Efendinin talebeleri arasnda airler ve mutasavvflar da bulunmaktadr. Hfz ekoln baaryla devam ettirmi olan Yedikuleli Seyyid Abdullahn ise onun talebeleri arasnda ayr bir yeri vardr. Abdullah b. Dervi Himmet, kinci Dervi Ali, eyh smail Hakk Bursev, Dervi Mehmed Kevkeb, Mehmed Girid, Hezarfen Mezzin Mehmed Bursev, ve Sleyman Nahif saysn tam olarak bilemediimiz talebelerinden bazlardr. Hfz Osmann ilk yaz talimine Dervi Aliden baladn, Dervi Alinin artk yalanm olmasn sebep gstererek, gen talebesini Suyolcuzde Mustafa Eyybye yolladn ve Hfzn on yedi yanda iczete lyk grldn hayatn anlatrken sz konusu etmitik. Ancak iczetli bir gen hattatn, daha sonralar sadece eyh tarznn inceliklerini renmek iin o devirde bu ekoln en mdakkik temsilcisi Nefeszde smail Efendiden mez talebeler gibi elif-b mekine balamas ilgintir. Bu, onun sls ve nesihte yllar sonra yapaca yeniliklerin ancak eyh Hamdullah mektebinde kaynak bulabileceini sanat hayatnn daha ilk devresinde idrak ettiini gstermektedir. rendii incelikler, ilerki yllarda eyh yazlarnn arasndan en gzellerini seebilmesinde ona yol gstermitir denebilir. eyh slubunun inceliklerini tetkik ederken elinin bu sluba daha yatkn hale gelmesi iin Saraya gidip geldii zamanlarda eyhi taklden bir mushaf yazmtr. Bu mushaf en nde gelen rencilerinden Yedikuleli Seyyid Abdullaha gsterdiinde Yazdnz eyhten aldr,

Her sayfas birbirinden l yazlm bir mstesna gzel. Sanatkrnn 46 yanda kaleme ald, ya gibi kendi de olgun satrlar. 17. asrn sonlarndan gnmze kadar tazeliini ve safiyetini kaybetmemi bir izgi saltanat, 1098 / 1687, TSMK G.Y. 146

demesi zerine Hfz Osman Efendinin Olum Abdullah, ben onun bir harfini bile yazamam. Ben nerede, eyh Hamdullah Efendi nerede? Bu sz bir daha tekrar edersen seni reddederim demesini eyh Hamdullaha Hfz Osman Efendinin ne kadar meclb olduunun veciz bir ifadesi olarak grmek gerekir(16).
22

Tahminen ilk derse balad 1066/1656 ile son hocasnn vefat ettii 1090/1679 seneleri arasnda, yaklak 24 yl eyh Hamdullah ekoln takip etmitir. Hfz Osman Efendi, bu tarihten sonra eyhin yazlarnda Yakt yazlarn andran taraflar ayklamaya balamtr(17).

1101/1690 tarihli sls-nesih kt'a. SSM 371

Hfz Osman Efendinin ilk yllardaki acemilik yazlarn bir tarafa brakrsak, 1080 ile 1090 aras yazlar tamamyle eyh ekolnde yazlm gzel eserlerdir demek isabetli olsa gerektir. yle ki evil devri de diyebileceimiz, eyhten ayrdedilemeyen bu devir yazlarnda bile Hfz kendine has ve veli yaz tarzyla emsallerinden ayrt edilmektedir. Takriben 1088 ile 1093 yllar arasndaki zaman dilimi stadn araylar iinde geirdii yllardr. Bu evst dnemi yllarnda verdii eserlerde eyh tesiri hissedilirken, ayn zamanda da kendi slubunu yakalamaya balamtr. Bu yllarda balad aray abalar ok gemeden meyvelerini vermeye balamtr. nk bu yllardan sonraki yazlarnda slup fark aka hissedilir. Ortaya kan yeni bir belge ise Hfz Osman Efendinin gelitirdii slubun nasl bir alma sonunda meydana geldiini belgelemektedir. Kendi hattyla, Arapa ve imzal olan bu belge eyh yazlar zerinde onun ne kadar ok altn gstermektedir. Topkap Saray Mzesi Ktphanesi E.H. 2213 numarada kaytl bir murakaann ilk sayfasnda, Hfz Osman Efendi melen yle demektedir: Bismillahirrahmanirrahim Ey benim hattma gerek bir bak ve insafla bakan kii! Allah sana binlerce, binlerce defa merhamet eylesin. unu bil ki ben, pek ok ilh ltuflara mazhar olmu ve bn-eyh diye bilinen Hamdullahn zamanna ulaamadm. Onun ayak toprana gidip gelerek bu gzel sanat nasl rettiini gremedim. Onun terbiyesinden geme mertebesine de nil olamadm. Fakat birok latif ktasn toplayarak onlar zerinde mtlaalar yaptm ve ondan nakiller yapmaya kendimi mecbur grdm. Gece-gndz altm.Bu seviyeye sonsuz ilim ve kudret sahibi olan Allahn yardm ile ulatm.

Allahtan, ulaamadm baka derece ve merhalelere de nil klmasn en kalb hislerimle niyaz ederim. nk bu almalarm genlik yllarmda olmutur. imdi ise zaman, phesiz daha ileri safhalara ilerleme zamandr. Allahn kullarnn en zayf ve en az bu isme lyk olan Kurn hfz Osman. Grld gibi Hfz Osman Efendi, bu yllardan sonra kendi slubunu yakalamaya balam ve amalad mertebelere doru yoluna devam etmitir. 1093/1682 ile 1100/1689 tarihleri aras (evhir devri), onun sanat hayatnn en verimli ve en gzel yllarn oluturmaktadr. Bu gn Hfz ekoln deerlendirirken bu yllar arasnda yazd yazlar esas almaktayz. Bu devir yazlarnda slubunun btn zellikleri ayrt edilebilmektedir. slubunun en nemli zellikleri arasnda, harflerin klmesini, satr nizamnda yaplan deiiklikle salanan birlii, ince ve kaln yazlmas gereken yerlerin tespitini ve eyhin yazlarndan setii en g zel harf ve kelimeleri aynen ve devaml olarak yazlarnda kullann sayabiliriz. Dikkatle incelenirse belirtmeye altmz hususiyetler, eserleri zerinde daha iyi anlalacaktr. Artk slubunda iyice meleke kesbetmi bir hattat olan Hfz Osman Efendi, 1100/1689 tarihinden sonraki yazlarnda harfleri biraz daha kltm ve en olgun yazlarn bu devirde yazmtr. Vefatndan yl evvel geirdii fel vakasn hekimlerin baarl tedavileri sonucu abuk atlatm, fakat hasta halinde bile ok sevdii hat sanatndan kopamam ve eserler vermeye devam etmitir. Hastal, yaz23

Sls-nesih kt'a. 1095/1683, TEM 4428

sn olabileceinin en az seviyesinde etkilemi, hastalk abuk atlatldndan yazlarnda belirgin bir gerileme grlmemitir. Hfz Osman Efendi hayat boyunca en titiz ve gzel yazlarn mushaf kitabetinde yani nesih hattnda gstermitir. 1090 sonras yazd mushaflarda nesih hatt, kendi zamanna kadarki rnekler iinde harf yaps ve kelimelerin satrda en uygun biimde dizayn bakmndan zirve noktay temsil eder. Fevkalade bir nesih numunesi olan bu yazlarnda nesih o denli hareketli ve kvraktr ki bu nesihlerine kvlcml nesih diyenler dahi olmutur(18). Yazlarnda dikkat eken bir dier husus, eserlerinde setii ibarelerin byk ksmnn Arapa oluudur. yet ve hadisler dnda kelm- kibardan setii ibareler, hep Arapa ve dn temal ifadelerdir. Hfz Osman Efendinin eserlerinde grlen nemli bir zellik de kulland imza ekilleridir. mzalarnda secli

ifadeler kullanmaya ve bu ifadeleri her defasnda deiik tarzda yazmaya zen gstermitir. mza kullanmad eserleri, kulland eserleri yannda ok az bir yekn tutmaktadr. Ketebelerini devaml olarak duaya vesile klan Hfz Osman Efendinin ok az farkllklar hari elli be eit imzas tespit edilmitir. mzalarnda gze arpan bir dier husus ise stanbul dnda bulunduu yerleri de yazmasdr. Bylece Hfzn seyahatlerini izleyebilmekte, Msr, Hicaz, Edirne ve Bursa gibi ehirlere seyahatlerini tarihleriyle beraber tespit edebilmekteyiz. mza, bir sanat eserinde ancak Hafz Osman Efendinin eserlerindeki kadar nem verilerek atlabilir. Hat sanatnda nemli rnek tekil eden bu imzalarn dikkatle incelenmesi gerekir. Belgesel hviyeti olduu kadar, Hfz Osman Efendinin yetitii ve yaad devrin kltr anlayndan da izler tayan bu imzalar ancak aratrmamz esnasnda tespit edebildiimiz kadarn gstermektedir. Ele geecek yeni eserlerle bu saynn artacana phe yoktur. Tarih, bu denli eitli ve secli imza atan ikinci bir hattat hl kaydedememitir. Hfz Osman Efendi yazlarndaki slp dehsnn yannda att imzalarla da tarihimizde iz brakmtr. Bu yzden onu yaz dahisi olarak adlandrdmz kadar, imza dahisi olarak da adlandrmamz mblaa olmasa gerektir. mzalarndan biri: Ketebehul-fakr Osman el-ma`rf bi-hfzl-Kurn kiran lillhil-Melikil-Mennn ve musalliyen al nebiyyih ve lihi zevil-mecdi vel-ihsn, sene semne ve semnn ve elf (1088) nvite od f tarkil-Hacc / Bunu, Kur'n hfz diye bilinen, Melik ve Mennn olan Allaha kreden, vg ve ihsan sahibi Nebisine salvt getiren fakir Osman Hacc yolunda yazd, (Enam- erif, TSMK, E.H. 331).

D pervazlar sim-efanl sls-nesih kt'a. Tarihsiz, TSMK G.Y. 272

24

Sls-nesih kt'a. 1095/1683, TEM 4428

Sanatta ekol olabilmenin ilk adm, o sanatn icrasnda kendine has bir slp ortaya koyabilmek ve bu slba sadk kalarak eser verebilmektir. Bununla beraber bir slbun ekol olabilmesi iin, kendinden sonra gelen sanatkrlar tarafndan benimsenmesi, o slbun hoca kabul edilerek bu tavra uygun eserler retmek suretiyle canl tutulmas ve en mhimi de geni kitleler tarafndan kabul grm olmas gerekmektedir. At bu yeni rla kendinden sonra gelenlere rehberlik etmi ve tavr kendinden sonra gelen ekol sahibi Mustafa Rkm Efendi, Mahmud Celaleddin Efendi ve Mehmed evki Efendi gibi hattatlar eliyle daha da ileriye gtrlmtr. Mustafa Rkm (1241/1826)a gelinceye kadar hattatlar, cel slste ideal nispetleri pek tutturamam grnmektedirler. Osmanlda balangcndan Fatih devrine kadar cel sls, mimarde bir ss unsuru olarak grld iin bamsz ele alnmam, bu sebeble de cel slste, aklm- sitte derecesinde baar salanamamtr(19). Balangcndan itibaren Seluklu, Beylikler ve Osmanl dnemlerinin (Hfz Osman Efendiyle beraber Mustafa Rkm Efendiye gelene kadar olan devri) cel slsleri dikkatle incelendiinde, harflerin ktl, yalnl ve kalemin tabi hareket zelliinin bulunmay hemen farkedilir. Her ne kadar harflerde kalem kalnlyla harf bnyesi arasndaki nispetler bakmndan nceki dnemlere gre nisb bir ilerleme kaydedilmise de, gerek istif gerekse harflerin gerek tenasb Rkma kadar yakalanamamtr. Daha nce grlmeyen, harflerde kalem hareketlerinin hakk ve gzellii ile harflerin tenasb, terkibin gzellii, onun zellikle olgunluk a eserlerinde grlmektedir(20).

Rkmn cel slste yapt teceddd deerlendirilirken u ifade ok sk kullanlr: Hfz Osmann sls ve nesihte yaptn Rkm cel slste yapmtr(21). Bu sebepten dolay Rkmn celde ortaya koyduu uslbun kaynan Hfzn slslerinde aramak gerekir. Osmanl hat ekolnde slste eyh Hamdullah ve Hfz Osman Efendilerle harflerin estetik lsnde baar salanm, Rkm ise Hfz Osmann slste l, denge ve letafetini celye baaryla tatbik etmitir. Rkmla ayn asrda yaayan Mahmud Celledin ise yine ayn kaynaktan beslenerek kendine has bir slup ortaya karm ancak yazlarnda grlen sertlik ve ktlk nedeniyle ekolnn hkm fazla srmemitir. Rkm ekol kendinden sonra yetien nesiller tarafndan daha ileri safhalara gtrlm ve nihyet Smi Efendi eliyle kemle erdirilmitir. Bugn de slm dnyasnda cel hattatlar bu vadide yrmektedirler.

Sls-nesih murakkaann son ktasnn sol koltuunda Hfz Osman Efendi'nin imzas grlmekte. Tarihsiz, TSMK G.Y. 272

25

Yksek yaz kalitesiyle emsali bulunmayan bir Hfz kt'as. Tarihsiz, Kerem Kyak Koleksiyonu.

evki Efendi, uzun seneler Hfz Osman Efendinin yazlarn tetkik ederek ald feyizle bu staddan sonra yazy kemal noktasna tamtr. Daysnn Olum, yazy ben bu kadar retebilirim. Bundan fazlasn Mustafa zzet Efendiden ve dier hattatlardan ren demesine ramen o, baka bir hattata gitmeyerek belki de slbunun olumasna zemin hazrlamtr. Eer hocasnn tavsiyesi-

ne uysayd Kazasker ekolnde yazan stadlardan olacakt. Ayrca Yazy bana ry aleminde rettiler demesi de hat sanatnda ulat mertebenin ilh destekli olduunun ifadesidir. eyh vadisinde, Hfz Osman, smail Zhd ve Mustafa Rkmdan sonra son byk mceddid olarak kabul grm olan evk Efendinin tavrnn en briz vasf, harflerdeki aklk ve kvraklktr. Bunu yaparken dikkat ettii en nemli husus, ince ve kaln yazlacak yerleri ok iyi tespit edebilmi olmasdr. Nesih gibi kk bir yaz eidinde ayrntlara bu denli ihtimam gstermi olmas onun kalem kudretini gstermektedir. Hfzn yazlarndan beendii harf hareketlerini ve artistik pozisyonlar seme baarsn gstermitir. Nesih yazda, kelime ve kelime gruplarnn satra gre meyillerini, yani kelime mstarnn meylini sol tarafa doru daha da fazlalatrarak satr nizamnda yazya dinamiklik kazandran bir yenilie gitmitir. Hfz Osman Efendiyle ayn ad tayan baka hattalar da vardr. Bu sebepten dierlerinden ayredilebilmesi iin Hfz Osman Efendi mehur, eyh-i sn, byk sfatlaryla anlmaktadr. Sls ve nesih hattat ola-

Hfz Osman Efendi'nin bu karalamay Edirne yaknlarnda Kardran beldesindeyken yazd sol alt kede grlen "f Kardran" kaydndan anlalmaktadr. 1090/1679, Sleymaniye Ktp., Hamidiye Murakkat 33

26

ll, mek karalama detay. 1098 / 1687, TSMK Hazine 2253

rak bildiimiz Hfz Osman Efendinin hi talik yazsna rastlanmamtr. Kendisiyle ayn asrda yaam ve 1190/1776da hacda vefat etmi, Eypl talik-nvis Hfz Osman(22) ile ou kez kartrlmaktadr. Bundan baka, Hfzla ayredilmekte zorluk ekilen ikinci hattat ise ondan iki asr sonra yaam, 1311/1893te vefat ederek Merkez Efendi kabristanna defnedilmi Burdurlu Kayzde Hfz Osman Efendidir. Kazasker Mustafa zzet Efendiden 1293/1876da icazet alm ve 106 mushaf kaleme alarak bu alanda kalem oynatan nadir ahsiyetler arasna girmitir. Osman Efendinin asrmzda baslm saysz mushaflar olduu iin halk arasnda daha ziyade Hfz Osman denildiinde Kayzde Hfz Osman Efendi anlalmaktadr(23) . Birok eserlerinin tezhibini kardeinin olu, Sirkecizde adl bir stadn talebesi olan Bayrampaa trbedr Hfz Mehmed elebi ile Byk Karamanl Ahdeb Hasan elebi yapmlardr(24). Hfz Osman Efendinin, hrlarn ekseriyetle kendisinin yapt rivayet edilmektedir. Yaplan aratrmalar

sonunda Hafz Osman Efendinin uygulad sylenen, iki farkl kaynakta ayr hr tarifine rastlanmtr: Gyet al hr terkbidir. Hfz Osman merhumun isti`ml eyledii hrdr: On yumurtann akn bir pk kse iine aktp sarsn atalar. Badehu cevz-i bevv miktar frengi ap, yumurta ak olan kasenin iine koyup bir miktar msr sprgesi telleriyle kartrarak bir ey-

Hattatlarn melekelerini kaybetmemek iin yazdklar karalamalar zamanla soyut sanat eserlerine dnmtr. Tarihsiz, TEM 3069

27

Hfz ekolnn en mstesna rneklerinden bir sayfa.1098/1686, K A. 6469

rek kadar kartrp hallettikten sonra bir pk sngeri batrp terbiye olunacak kada ibtida bir tarafna btn sre badehu kuruduktan sonra br tarafna sreler ve hn-i mhrede el ile mhre tahtas zerinde srerek mhreliyeler. Temmet. Badehu aded zere mhreliyeler(25).
28

eyh-i sn ferd-i zaman hattat Hfz Osman Efendinin kendinin isti`ml eyledii hrdr: Ta stnde dlm be dirhem balk tutkal ibtida bir fincan su ile nr- leyyin stnde eritip badehu yirmi fincan su ile bir kebir anakta koyup kaynaya. Atete kaynatp on be fincan su kalnca sahk edip, bade indirip bir miktar soukta

iki dirhem ap medkk edip bir elile kartra ve bir elile tedrc koya. Kat zerine snger ile lcak lcak sre ve her ne kadar iktiza ederse bir miktar atee tuta, yine kada sre. Kadn iki tarafn herliye. her-i dier: Birka yumurtann akn alp, sarsn atp, akn koduu anaa fndk kadar frengi ap yumurtann iine brakp msr sprgesi dalyla kartrp kpklendikte ap atp snger ile kad herliye. Kad al etmek murad eder ise bir dirhem miktar krmz muhkem sahk edip herin iine dkp bile kartra ve yine snger ile kada sre; al renk olur(26). Hfz Osman Efendinin yirmibe kadar mushaf yazd rivayet edilmektedir. Aratrmamzn sonunda onsekiz mushaf tespit edilmitir. Ortaya kabilecek yeni mushaflarla bu saynn artaca dnlebilir. Mushaf dnda kaleme ald eserlerden gnmze kadar tespit edilebilenlerin says yledir: Yirmi Enam- erif, dokuz cz, iki Hizb-l Bahr, iki dua mecmuas, yz kta, yz on bir murakkaa, yirmi yedi Hilye-i erif, 18 karalama. Hfz Osman Efendinin hilyelerinden baka levha tarznda cel yazs bulunmamaktadr. Ancak baz byk boy murakkaalarnda cel sls denemelerine raslanmaktaysa da, sls ve nesihlerinde elde ettii baary celde gsterememitir. Topkap Saray Mzesi Ktphanesi ve stanbul niversitesi Ktphanesinde bulunan birka murakkaasnda grebildiimiz cel slsleri, akclk ve kalem kudreti ok iyi olmasna ramen harf nisbetleri ve kompozisyon itibariyle pek gelikin grnmemektedir. Bilinen ketebeli kitabesi bu gne kadar grlmemitir. Ancak Uur Derman Beyefendinin naklettiine gre Karacaahmette Siyavu Paa mezar ta ile Doanclarda ehit Sleyman Paa Camii eme kitbeleri onun yazlardr.
Bibliyografya
ALPASLAN Ali, Ecoles Calligraphiques Turques, slm Tetkikleri Enstits Dergisi, stanbul 1973, c. V, s. 1-4. Alpaslan 2000, Osmanl Hat Sanat Tarihi, stanbul 2000. Alpaslan 1992, nl Trk Hattatlar, Ankara 1992. Baltac, BALTACI Cahit, Arpalk, DA, stanbul 1992, c.III, s. 392-393. Baltacolu 1993, BALTACIOLU smail Hakk, Trklerde Yaz Sanat, Mersin 1993. Berk, BERK Sleyman, Hattat Mustafa Rkm Efendi, stanbul 2003. Hattat Hfz Osman Efendi, Antik Dekor, stanbul EyllEkim 2005, say 90, s. 108113. Hat Sanat, stanbul 2006. BAYKAL smail, Hattat eyh Hamdullah, Yedign Mecmuas, sene 6, c.II, No. 276, stanbul 1938 Beyatl, BEYATLI Yahya Kemal, Kendi Gk Kubbemiz, stanbul 1961. etin-Derman, ETN Nihad M.-DERMAN M. Uur, slam Kltr Mirasnda Hat Sanat, stanbul 1992. , I Kemal, Hfz Osman, stanbul 1948. Hakknda Efsaneler Yaratlan 17. Yzyln En Byk Hattat Hfz Osman Efendi, Tarih Dnyas 1950, c. II, say 16, s. 606-607. Hattat Hfz Osman ve Yeni Baslan Kurn- Kermi, Hayat Mecmuas, 1968, say 1, s. 8. Derman 1998, DERMAN M. Uur, Hfz Osman, TDV slam Ansiklopedisi (DA), stanbul 1998 c. 15, s. 98-100. Hfz Osman Efendi, Dosya, M. Uur Derman Arivi. Hfz Osmann nc Yesrnin kinci lm Yzyldnmleri, P Dergisi, stanbul say 12/ k 98-99, s.140-147. Derman 1967, Hfz Osmann Yaz Sanatmzdaki Yeri Hayat, stanbul 1967, say 52, s. 8-9. Kendi zahlaryla Hfz Osman Mushaflar, Sanat Dnyamz, stanbul 1982, yl 9, say 24, s. 10-15. Osmanl Trklerinde Hat Sanat Osmanl, Ankara 1999 c. XI, s.17-25. Sabanc Koleksiyonu, stanbul 1995. Sakp Sabanc Mzesi Hat Koleksiyonundan Semeler, stanbul 2002. Trk Hat Sanatnn aheserleri, stanbul 1982. Yaz Tarihimizde Hattat mza ve ecereleri, VII. Trk Tarih Kongresi, Ankara 1970. DERE mer Faruk, Duaya Vesile mzalar , Tarih ve Dnce, stanbul Eyll

nemli Bir Eser:

Hattat Hfz Osman Efendi

Alt asra yaylan Osmanl hat sanat tarihine k tutacak yaynlara olan ihtiya ve hat sanatna kar artan ilgi neticesinde ciddi aratrma mahsul kitaplar, yaymlanmaya devam ediyor. te onlarn sonuncusu SMEK Balarba Trk slm Sanatlar htisas Merkezinin ok ynl hocalarndan Trk-slm sanatlar uzman mer Faruk Dere tarafndan kaleme alnan ve hat sanat tarihinin en nemli sanatlarndan birinin tantld Hattat Hfz Osman Efendi, Hayat-Sanat-Eserleri adl kitaptr. Hattat Hfz Osman Efendi, Hayat-Sanat-Eserleri adl kitabn ilk blm, Hafz Osman Efendinin hayat ve talebelerine ayrlmtr. Kitapta yaz tarz ekol olabilmi nadir hattatlarmzdan olan Hafz Osman Efendinin sanat hayat ilk yllarndan fel geirdii son ylna kadar evil, evst ve evhir adlaryla tasnif edilmi ve her dneme ait rnekler sunularak nasl bir geliim gsterdii Sanat Hayat Ekol ve Tesirleri blmnde incelenmitir. Hafz Osman Efendinin sanat hayatna dair ilk defa yaymlanan baz belgelerle zenginleen blm, hat sanat asndan kitabn en faydal blmdr. Derenin incelemeleri neticesinde ortaya koyduu bir baka nemli nokta ise Hafz Osman Efendinin eserlerinde kulland imza eitleridir. Mushaf, cz, kta, murakkaa, hilye-i erife ve karalamalarndan tespit ettii elli be farkl imza metniyle ei grlmemi bir imza zenginlii gzler nne serilmitir. Hat Sanatnda Formlar bal altnda hat sanatnn hemen btn formlarnn grafik izimler ve rneklerle okuyucuya izah edildii nc blmde, ayrca Hafz Osman Efendinin bu formlarda brakt eser saylar da kaydedilmitir. Kitabn drdnc blmn ise Eserleri oluturmaktadr. Elli sekiz yllk hayatnda kalemi hi elinden brakmadan yazan bir hattattan geriye binlerce eser kalm olmaldr. Zengin bibliyografyas, detayl indeksi ve aklayc dipnotlaryla ilm hassasiyeti yksek olan eserin enfes fotoraflar nl fotoraf Bahadr Takna ait.

29

Burada bir rneini grdmz, klasiklemi tarzda Hilye-i erif tertibinin Hfz osman Efendi'ye ait olduu kabul edilmektedir. Hattatn imzas son satrdadr: Ketebehul-fakr Osman bin Ali el-ma`rf bi-hfzilKelm- lem-yezel" (Bunu asla kaybolmayan kelm olan Kur'n hfz fakir Osman yazd). Tarihsiz, Sadberk Hanm Mz. 11671. Y.12

Hat sanatnn hususiyetlerini anlatan Miznl-hat adl risale yazldr. Trke metin harekeli nesihle, rnekler ise muhakkak, sls ve tevk hatlarla yazldr. Kim tarafndan telif edildii belirtilmeyen manzum rislenin nesih metinleri 1103/1691de Mustafa bin Yusuf tarafndan, rnekler ise 1102/1690 tarihinde Hfz Osman Efendi tarafndan yazlmtr. TSMK Y.Y. 1060

2003, say 2003/9, s. 52-58. Hat Sanatnda Ekol, El Sanatlar, stanbul 2006, say 2, s. 102107. Hat Tarihimizin eyh-i Snsi Tarih ve Dnce, stanbul Mart 2004, say 2004/03, s. 62-65. Hakkkzde, HAKKKZDE Mustafa Hilmi, Miznl-Hat, Millet Ktphanesi Ali Emri Tarih 812. Habb, HABB, Hat ve Hattatn, stanbul 1305. HUART Clment, Les Calligraphes et Les Miniaturistes, Paris, 1908. nal, NAL bnlemin Mahmud Kemal, Son Hattatlar, stanbul 1955. Mehmed Sreyy, MEHMED SREYYA Sicill-i Osman, stanbul 1311. Melek Celal, eyh Hamdullah, stanbul 1948. Mustafa l, Menkb- Hnervern, (Nr. bnlemin Mahmud Kemal), stanbul 1926. Mstakimzde, MSTAKMZDE Sleyman Saadeddin, Tuhfe-i Hatttn, stanbul 1928. NEFESZDE brahim, Glzr- Savb, (Nr. Kilisli Muallim Rfat), stanbul 1939. Pakaln, PAKALIN Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, stanbul 1971, c. I-III. RADO evket, Trk Hattatlar, stanbul tarihsiz. SERN Muhittin, ABDdeki El Yazma Eserler ve II. Abdlhamid Koleksiyonu, Akademik Aratrmalar Dergisi, stanbul 2000, say 4-5, s. 485-489. Hat Sanat ve Mehur Hattatlar, stanbul 1999. Hattat eyh Hamdullah, stanbul 1992. Kahire Drl-Ktbl-Msryyede Osmanl Hat Sanatna Ait Eserler, Kubbealt Akademisi Mecmas, stanbul Ekim 1997, say 4, s. 49-62. Kubbealt Akademisi Kltr ve Sanat Vakf Ekrem Hakk Ayverdi Hat Koleksiyonu Envanteri, Ekrem Hakk Ayverdi Htra Kitab, stanbul 1995, s. 25-54. Osmanl Hat Sanat, Osmanl, Ankara 1999 c. XI, s.26-34. evki Efendinin Sls ve Nesih Mek Murakka, stanbul 1996. Sertolu, SERTOLU Midhat, Osmanl Tarih Lugat, stanbul 1986. SUYOLCUZDE Mehmed Necib, Devhatl-Kttb (nr. Kilisli M. Rfat), stanbul 1942. Tevfik, Tevfik Mesnevhan, Mecmutt-Tercim, K T.Y. 192. NVER Sheyl, Hfz Osman, Dosyalar No 7, Sleymaniye Ktphanesi. Hfz Osmann Yazma ve Basl Kurn- Kermleri, Hayat,stanbul 1967, say, 50, s.16-17. Hattat Hfz Osman ve Yazd Kurn- Kerimler, Diyanet leri Bakanl Dergisi, Ankara 1967, say 4-5, s. 85-91. Hattat eyh Hamdullah ve Fatih iin stinsah Ettii ki Mhim Eser, stanbul 1953. YAZIR Mahmud Bedreddin, Medeniyet Aleminde Yaz ve slam Medeniyetinde Kalem Gzeli (Nr. Uur Derman) I-III, Ankara 1972, 1974, 1989

Dipnotlar
1- Derman 1967, s. 8. 2-Suyolcuzde, s. 49; Mstakimzde, s. 336; Habb, s. 126. 3- Mstakimzde, s. 302. 4- Mstakimzde, s.129. 5- TSMK, E.H. 331, E.H. 2207; TEM, 2500; Sevgi Gnl Koleksiyonu, Sleymaniye Ktphanesi, Hamidiye 33, Sleymaniye Ktphanesi, Nfiz Paa, 997. 6- Mansb: Herhangi bir memuriyetin fiilen ifa edilmek zere tevcihine verilen isim (bk. Pakaln, c. II, s. 406; Sertolu, s. 278). 7- Arpalk: Osmanllarda devlet memurlarna veya saray erkanna grevde bulunduklar srece maalarna ilaveten, grevden ayrldktan sonra ise bir nevi emekli maa olarak tahsis edilen gelir (bk. Baltac). 8- Derman 1998, s. 99. 9- Mstakimzde, s. 302; Habb, s. 122. 10- Mstakimzde, s. 302. 11- Mstakimzde, s. 304. 12- Hakkakzde, s. 214. 13- Mstakimzde, s. 253-254. 14- TSMK III. Ahmed, 2560 numarada bulunan bir kayttan naklen. 15- Suyolcuzde, s. 36, 37; Mehmed Sreyy, c.III, s. 421, 422; Mstakimzde, s. 301-303; Tevfik; Habb, s. 121-123; ; Derman 1967; Derman 1998. 16- Alpaslan 2000, s. 67. 17- Alpaslan 2000, s. 66. 18- , s. 11. 19- Baltacolu 1993, s. 45. 20- Berk, s. 87. 21- Baltacolu 1993, s. 46; etin-Derman, s. 34; Alpaslan 1992, s. 90. 22- Mstakimzde, s. 683. 23- nal, s. 249-252. 24- Mstakimzde, s. 304. 25- Mecmua, Kprl Ktphanesi, sm Bey ksm numara 713, v. 212a. Ayrca bk. , s. 102. Burada verilen varak numaras 22a olsa da tetkikler neticesinde 212a olduu grlmtr. 26- Mecmua, Kprl Ktphanesi, Hac Ahmed Paa ksm numara 360, v. 71a. Ayrca bk. , s. 102. Bahsi geen eserde Kemal , ktphane ksmn Hfz Ahmed Paa olarak kaydetmitir. Oysa mezkur ktphanede bu blm Hac Ahmed Paadr.

31

Sz Uar Yaz Sanat Olur

Duru ZELK Kaligrafi sanats Mustafa Eren, belleklerimize yer etmi ataszlerini, deyileri, gzel szleri sabrla ve zenle kendine has bir slupla yorumluyor. Deyim yerindeyse sanatnn almalarnda sz uuyor, yaz sanat oluyor. Geleneksel hat sanatnda ikinci planda kalan okunurluk ve anlam, Erenin kaleminde hayat buluyor. Sanatnn yorumlad szler, estetik bakmdan da gze hitap eden, okunmadan nce keyifle seyredilen tablolara dnyor.

Szden kymetlidir yaz. O nedenledir ki Sz uar, yaz kalr demi eskiler. airler iin bir bakadr yaznn, kelimenin anlam, romanclar iin bir baka. Kaligraflar iin ise ok baka bir anlam ifade eder. Resim izmek gibidir deta kaligrafi sanatlar iin yaz yazmak. Bilinen en eski rnekleri Milattan nce (M..) 2494-2345 dneminde papirsler stne yazlm hieratik yazlar olan kaligrafiyi, ssleyerek gzel ve zarif yaz yazma sanat olarak tanmlamak mmkn. Kaligrafi, kken bakmndan Yunanca kallos gzel ve graphos yaz kelimelerinden tremi.
32

Kaligrafi, lkemizde genellikle hat sanat ile ayn erevede anlyor olsa da, esasnda farkl konular. Temel itibariyle her iki de gzel yaz yazma sanat olarak adlandrlsa da hat sanat deyince akla ilk, eski harflerle yazlan dini ierikli yazlar geliyor. Osmanl kltrnde dini motiflerin n planda olmas nedeniyle Allah ve Peygamber sevgisini anlatmak iin hattatlar bu sanat kullanarak gnmze kadar ulaan deerli eserler brakmlar. Hayli emek ve ura isteyen hat bugn ok yaygn olmamakla birlikte, halen bu sanat devam ettirmeye alan ustalar var. Kaligrafiye, Latin harfleri kullanarak gzel yaz yazma sanat diyebiliriz. Bu sanatta yazlann ifade ettii mana kadar, yaznn ortaya koyduu resmin estetii de nem tayor. Kaligrafide deiik motifler kullanarak yazy ol-

duundan farkl bir kimlie brndrmek temel ama. Genellikle dik ve yatay izgilerden oluan Latin harflerini simetrik bir ekilde kda dkmek kaligrafinin en temel unsurlarndan birisi. Tabelaclktan Kaligrafiye Uzanan Sanat Serveni Mustafa Eren, kaligrafi sanatn icra eden sanatlarmzdan biri. 50 yldr yazyla uraan ve ilk sergisini getiimiz Nisan aynda Leventteki Leonardo Sanat Galerisinde aan Eren, bu sanata lise yllarnda baladn anlatyor. Eren, ailesinin maddi durumu nedeniyle lise dneminde bir yandan resim yaptn, bir yandan da ailenin geimine katkda bulunmak iin Denizlinin arlarnda tabelaclk yaptn belirtiyor. Eren, lene kadar okula gidip, leden sonra da ar pazarda otobslere, kamyonlara yazlar yazyordum. Aile fakirdi, almak zorundaydm. Bu nedenle resim yeteneim ok fazla ilerlemedi. Resmim de gzeldir, ama ben yazya eildim. Elim, kafam, duygularm, tamamen yazya yneldi diyor. Liseyi bitirdikten sonra stanbula gelen Mustafa Eren, 13 yanda Denizlide tabelac raklyla balayan servenini, stanbulda Tatbiki Gzel Sanatlar Yksek Okulu Grafik Blmnde, yaz snfnn tek rencisi olarak srdrdn belirtiyor. rencilik yllarnda ve sonrasnda gazete ve dergilerin mutfanda alan Eren, ald eitim dolaysyla profesyonel bir grafik sanats olduunu syleyerek, zgn kitaplar, brorler yapyoruz. En son bir giyim firmasna 800 sayfalk bir kitap yaptk. Prof. Erdin Baklann Lleler kitabn yaptk. Faruk Takale ile birlikte Hilye kitabn yaptk. Yani grafik sanatnn her dalnda hizmet veriyorum diye konuuyor.
33

lan yazy okuyup anlayabilmenin nemine dikkat ekiyor. Eserlerinden birini gstererek, Bakn mesela bu Ali yazs Sadan okuduunuzda Arapa Ali, soldan da Latin harfleriyle Ali diyen sanat, Latin harfleriyle Arap harflerini ayn almada nasl kullandn anlatyor. Yaklak 15 sene nce, 3-4 aylk bir tren yolculuuna kp, gezip grd yerlerin resimlerini yapmaya niyetlendiini anlatyor Eren. Ancak bir arkadann Resim yapan ok, ama yaz yazan yok. Niye yaz yazmyorsun sznden ilhamla yazya arlk verdiini syleyen Eren, gn getike yazda kendisine has bir slup gelitirdiini belirtiyor. almalarn sergilemek konusunda da evresinin, kendisini cesaretlendirdiini kaydeden sanat, Serginin ilgiyle karlanmas, ikinci sergi iin de cesaret verici diyor. Yazmak Bir Yaam Biimi Yaz yazmann kendisi iin adeta bir yaama biimi olduunu syleyen sanat, seyahate giderken kalemi, defteri ve silgisini yanndan ayrmadn belirterek, Her yerde muhakkak izerim ben; tatildeyken, seyahat ederken, restoranda yemek beklerken srekli izerim diye konuuyor. Kaligrafi sanatnda kendine has slubunu gelitirmek iin altn anlatan Mustafa Eren, sanatta dorua ulatm demenin mmkn ol-

ada Hattatn slubu Kendine Has Syleimiz srasnda Mustafa Erenin, vaktiyle gazeteciyazar Hncal Uluun ynettii Erkeke Dergisinin grsel ynetmenliini yaptn da reniyoruz. Erenin, eserlerini sanatseverlerle buluturduu ilk kiisel sergisini kesine tayan Ulu, ada hattat diye nitelendirdii Eren iin Son on yldr, Osmanl sanat Hat ile urayor.. Ama Cumhuriyet harfleriyle hat.. Ataszlerini, zdeyileri, okunur olma vasfn sonuna dek koruyarak hata dntryor.. Sanat uruna, anlam ekle feda etmiyor.. Hem gzel, hem de okunan hatlar.. Resim gibi.. Gazeteci kafas ite bu diyor. Mustafa Eren de, Latin harfleriyle hat sanatnda yani kaligrafide yaz-

34

madn, bunu sylemenin doru da olmadn vurgulayarak, Belki Rnesans sanatlar bunu syleyebilirdi. nk o dnemin sanatlar sanki gkten indiler. Onlar, sanki sonsuza ulatlar gibi geliyor bana. Hayranlkla izliyorsunuz onlarn eserleri. Bizlerde byle deil. Hani demi ya en byk eyi rendim, hibir eyi bilmediimi diye diyor. Yenilik yapmak adna kaligrafiyi zor olmasna ramen tuval zerinde uygulamay denediini syleyen Eren, almalarn biraz daha eitlendirmek iin gravr sanatndan da yararlanacan vurguluyor. Kaligrafi ile dier sanatlardan bir sentez oluturmak istiyorsunuz o halde diyoruz Erene. Sanat, Zaten ben u anda kaligrafide bir yenilii oluturdum. Bunu meslektalarm, bu iin profesrleri sylyorlar. Bu yenilie bir yenilik daha ekleyebilirim diyorum. Ama yle de bir kukum Fonun kavram yazy arka planda brakr m acaba diyorum bir yandan da eklinde karlk veriyor. Bir eserin ne kadar zamanda ortaya ktn sorduumuz Eren, ie ncelikle yazya dkecei sz belirlemekle baladn sylyor. Bir rnek vererek anlatyor almasndaki safhalar: Hz. Alinin En byk insan kendini syleyen kiidir sz mesela. Burada temel obje nedir Alidir, ncelikle bu kelimeyi abartyorum. Bunu yaparken ona Arapa ya da Trke espriler katyorum. Yaznn uzunluuna gre tamamlanma sresi deiiyor. almadaki esprinin bulunmas en az 10-15

gn sryor. Ondan sonra onu bilgisayara taryorum, sonra nokta nokta alyorum o kompozisyonu. Elle yaplan hatt istenilen bykle getirmenin mmkn olmadna deinen kaligrafi sanats Eren, bilgisayar kulland iin kendi almalarnn 50 metreye kadar bile bytlebildiini vurgulayarak, Teknolojiyi kullanmak lazm yani diyor. Hayatn halen grafik tasarlayarak kazandn dile getiren Eren, yllarca Milliyet Gazetesinin grafik blmn ynettikten sonra emekli olan eiyle birlikte ev ofis ortamnda birlikte alyor. lk sergi iin ald olumlu tepkilerle cesaretlenen Mustafa Eren, imdilerde ikinci sergi iin alyor. Sanatn yurt dna da tamay istediini kaydeden Eren, yurt iinde ve yurt dnda tek rakibinin yine kendisi olduunu da sylemeden edemiyor.

35

Sabrn ve Maharetin Sanat: Kt

rnler: Emel N. ONGAN - Yaz: Zeynep DORUK Yaklak 500 yllk bir gemie sahip olan k at sanat, en temel malzemesi sabr olan geleneksel el sanatlarmzdan biri ran kkenli olduu da sylenen bu sanatn en eski rneklerini 15. ve 16. y.ylarda Afganistan Heratta gryoruz. 16. y.yn banda Osmanllara gelen k at sanat, altn an Kanuni dneminde yaad. En gzel rneklerinin de yine bu yzylda verildii k at, 17. yy.da Batl gezginlerin lkelerine gtrdkleri eserler yoluyla Avrupaya yayld.
36

Kt sanat, kkeni 15. yzyla dayanan, en nemli malzemesi sabr olan geleneksel el sanatlarmzdan sadece biri Kt, zenle hazrlanm bir kompozisyondaki uygun desen ya da desenler btnnn ince bir kt veya deriden, pozitif veya negatif olarak oyulmak suretiyle kartlp uygun bir zemine yine ustalkla yaptrlmas sanatna deniliyor. Yaptrlan dier zemin ise kt, pasparto, cam veya deridir. Yazl kt eklinde olmaldr diyor sanatn erbaplar. A harfinin zerine konulan izgi, bu harfin uzun ve kaln okunmas gerektiini, harfinden sonra gelen apostrof ise bu harfin kaln ve ksa okunmas gerektiini belirtiyor. Kt sanat; hat, cilt ve tezhip sanatlar iinde bal bana nemli bir yere sahip. Vazolar, tek iek motifleri,

bitkiler, buketler, hsn-i hat rnekleri, doa manzaralar, hayvan motifleri, aa tasvirleri, yelkenliler, selsebil, kk tasvirleri, oyma emseler, kebent tarz sslemeler (15. yzylda Fatih Sultan Mehmet iin saray nakhanesinde hazrlanm ciltlerde grlmektedir) ve resim yazlar bu sanatta en ok rastlanlan rnekler arasnda yer alyor. Bu rneklerden oluan oymalarn; el yazmas eserlerinin sayfalar arasnda, murakka ktalarda, albmlerde, cilt kapaklarnda makta yapmnda, eski yaz ekmecelerinin sslenmesinde kullanld grlyor. Altn an Kanuni Dneminde Yaad Kt sanat yaklak 500 yllk bir gemie sahip. ran kkenli olduu da sylenen bu sanatn en eski rneklerini
37

15. ve 16. yzyllarda Afganistan Heratta gryoruz. slam sanatnda en eski rneklerine ise 14. yzylda kitap kaplarnda (deri oymalar) rastlanyor. Kt sanatnn, 16. yzyln banda Osmanllara geldii biliniyor. Kanuni Sultan Sleyman, Yavuz Sultan Selim, Sultan 2. Beyazt dnemlerinde birok el yazmasnda tezhipten

sonra kullanlan nemli sanat dal olmu. Tezhip sanatnn motif zenginlii ve zaman iindeki geliiminin, zellikle Sultan Sleyman dneminde altn an yaayan ktsanatna da yansd grlyor. Bu dnemin nemli kt eserlerinden biri olan ve Mehmet Bin Gazanferin talik hatt ile 1540 ylnda hazrlad Gy-u evgan adl kitap, mukatta yaz trnn bir aheseri olarak nitelendiriliyor. Bunun dnda, dii oyma kalplarla yaplm sayfa kenar ssleri ve deri zerine oyma nakl ciltler de bu dnemin en gzel sanat eserleri arasnda yer alyor. 1650 tarihli ah Mahmud Niapuri Albm iinde yer alan mkemmel bir bahe almas da yine takdire ayan kt eserlerine gzel bir rnek tekil ediyor. 17. Yzylda Batl Seyyahlarca Avrupaya Tand En gzel rneklerinin 16. yzylda verildii kt sanat, daha sonra Osmanlnn gerileme dnemi ile birlikte unutulmaya yz tutmu. Ancak bu dnemde kt

38

sanatnda nemli ustalar yetitiini gryoruz. Efanc Mehmed, Ali elebi ve olu Abdlkerim elebi, Mevlana Kasm Arnavut, Mehmed bin Gazanfer 16. yzyln nde gelen ktsanatlar arasnda yer alyor. 1540 ylnda Sultan Sleymann ehzadesi Mehmed iin Hattat Ali elebi tarafndan hazrlanan Krk Hadis adl eserin yazlar da kt sanatnn en sekin rneklerinden biri olarak biliniyor. 17. yzyln balarnda Bursal Mevlev Fahri Dede bata olmak zere, Dervi Hasan Eybi, Mahmud El Gaznevi, Naki Halazade Mehmed, kt sanatn zirveye tayan eserlere imza atan statlarn banda geliyor. Hasan Eyyubi, Edirneli Naki Canbazdede Os-

man, Sleyman Ali, Mcellit Mehmet Frat, Vahdeti, Tersane Emini Hseyin ise 18. yzyln nde gelen kt sanat ustalar arasnda yer alyor. Sanatn statlarn zikretmiken, bu sanatla verilen nemli eserlere de deinelim. Ahmet Bin Togay Elmeizzi tarafndan hazrlanan, iinde mukatta yazlar olan Kaside-i Brde, kt sanatnda verilen nemli eserlerden biri. Halen Sleymaniye Ktphanesinde bulunuyor. Gazneli Mahmud albmnde yer alan Tuhfe-i Gaznevi (cilt oymal sslemeler, iirler, minyatrler vardr) ile ar ressamlar tarafndan hazrlanan, iinde Osmanl tasvirleri, kt
39

iekler, bitkiler, aa tasvirleri, vazolar olan Mundy Albm de bu sanatla verilen nemli eserlerin banda geliyor. Muny Albm, halen British Museumda bulunuyor. Yine ar ressamlarnn hazrlad ve iinde minyatrl bir blm, yuvada leylek, tavuskuu, gemi,

selsebil, kk tasvirlerinin bulunduu Kyafet Albm de kt sanatnda verilen nemli eserler arasnda gsteriliyor. Kyafet Albm, u anda Paris Bibliotheg Nationalda bulunuyor. Byk titizlik ve derin bir sabr isteyen kt sanat, 17. yzylda lkemize gelen Batl seyyahlarn ilgisini ekerek, kendi lkelerine gtrdkleri eserler yolu ile Avrupaya yaylm. Kt oyma sanatnn Franszca karl Decoupage ya da Lart De La Siluhouette, ngilizce karl ise Paper Filigree, Paper Cut veya Siluet Cutting, Almancada da Silhouetten Kunst veya Scheren Schnitt. Bu sanatn Farsadaki karl ise Efan... Ak elebi, 16. yzylda yazd tezkeresinde bu terimi kullanm, bu sanatla uraanlara da efanc veya efanbr adn vermi. 17. ve 18. yzyllarda bu dnemlerin sanat anlayna uygun esaslarla geliimini srdren bu sanat, Osmanl mparatorluunun idari ve ekonomik knden kukusuz olumsuz ekilde etkilenmi. 19. yzylda bu sanata ilikin ciddi hibir eser ortaya konulmamtr denilebilir. Kt sanatnn nemini gren Ord. Prof. Dr. Shely nver, Hattat Necmettin Okyay ve olu Sami Okyay gnmzde bu sanatn canlanmasnda ok byk rol oynayan isimlerin banda geliyor. Kt Sanatnda Kullanlan Terimler Bir sanat incelerken ncelikle o sanat ilgilendiren terimlerin doru ekilde kavranmas gerektii dncesiyle kt sanatnda kullanlan terimlerden bahsetmek istiyoruz. Kat, kelime olarak kesme, kesilme

40

anlamna geliyor. Arapadan Osmanlcaya geen bir kelime. Kt ise kat eden, kesen kiiye verilen isim. Katta da kt veya deriden zarif, ince oyma desenler, yazlar kesen sanatya deniliyor. Bunlarn dnda bir de kta terimi var, bu da iki anlama geliyor. lki, kt veya deriden dantel gibi ince oyulmu esere verilen isim, ikincisi ise kt eserin negatifine yani kt sanatlarnn deyimiyle diinine verilen isim. Bu sanatla ilgili kullanlan ve katta kelimesinden tremi olan mukatta terimidir, deri veya kttan oyularak yaplm ileri ifade ediyor. Bir baka terim de mukatta yaz... Bu da eski hattatlarn, kttan keserek meydana getirdikleri yazlar anlatyor. Aletler ve Desen Kesme Yntemleri Sonsuz sabr ve bir hayli ince el becerisi isteyen kt sanat icra edilirken kullanlan aletlerden bahsedelim biraz da. Kt sanatlarnn eskiden kullandklar aletler ile gnmzde sanatlarn kullandklar aletler biraz farkl. Eskiden kt ustalar, mcellitlerin yani cilt yapan ustalarn deri, sert karton veya mukavvay oymak iin kullandklar, ucu eri ve ok keskin olan nevregen adl bir bak kullanrlard. Mukraz, yani makas kt sanatlarnn kulland bir dier alet. Evliya elebi, Seyahatnamesinin kat oymaclar blmnde, sanatlarn mukraz ile kat oyduklarn anlatr. Makta isimli bir baka alet de vardr ki, yaklak 400 yllk bir gemie sahip olduu biliyor. Btn zerinde oyma desen bulunan, kitap ayrac byklnde olan kam kalemlerinin ucunu amakta kullanlan bir eit kalemtra... Kam, kalem ve siyah mrekkep ile yazmak tarihe karnca, maktalar da tarihe karm. Gnmzde ise kt sanatlar desen kesmek iin bisturi, kretuar, manikr makas ve cmbz kullanyor. Bu sanat anlatrken, kt desenlerinin hangi yntemlerle hazrlandndan bahsetmemek olmaz. Kt desenleri; kat kat yaptrma yntemi, simetrik kesim yntemi, deseni tek olarak oymak eklinde ayr yntemle kesilir. Yaln kat olarak ok katl allan kompozisyonlarn tm, geleneksel yntem ile yaptrlr.

SMEK Kt Sanat Eitimleri SMEK usta reticilerinden kt sanats Emel Nurhan Ogan, bu sanatn gnmzde artk yok denecek kadar az temsilcisi olduunu belirtiyor. SMEK bnyesindeki Trk slam Sanatlar htisas Merkezinde ders veren Emel Ogan, bu sanatn inceliklerini anlatt. Kt sanatnn gnmzde artk yok denecek kadar az temsilcisi olduunu belirten Ogan, bu sanatla halen uraanlarn byk ounluunun ise bayan olduuna dikkat ekiyor. Erkek rencileri de bulunduunu syleyen Emel Ogan, kadnlarn bu sanatla urarken daha sabrl olduunu ifade ediyor. Kendisine zg bir yorumla kt eserler ortaya koyan Ogan, eserlerinde minyatr ve resim sanatlarn da kullanyor. Yurt iinde 9, yurt dnda ise 2 kiisel sergi (Fransann Paris ve Nancy kentlerinde) aan sanat, 2009 Kasmnda Nancydeki Trk Sonbahar mevsiminin al sergisi olan kiisel sergisinde, geleneksel sanatlarmzdan kt sanatnn byk bir ilgi ve hayranlk uyandrdn grmenin, bir Trk olarak kendisini gururlandrdn sylyor. Kt ve minyatrn, sanatn merkezi olan bir lkede, bylesine ilgiyle karlanmas benim iin mutluluk verici ve ileriye dnk almalarm iin tevik edici oldu diyen Emel N. Ogan, sanatn herhangi bir dalyla ilgilenmesinin insan daha pozitif, mutlu bir noktaya tayacana inanyor. Ogan, zengin kltrmzn bizim iin byk bir ans olduu dencesini de ifade etmeden gemiyor. Bir eserin kimi zaman bir ylda ancak ortaya kabildiini belirten Ogan, sadece kesilen malzemenin yaptrma ileminin bile 3 ay srebildiine dikkat ekiyor. Ancak sanat, eser ortaya ktnda ise alrkenki btn yorgunluunun uup gittiini vurguluyor.
43

Sedefin ve Metalin Ruhuna nce Bir Dokunu: Kesme Hat

rem GVEN Mesut Dikel Onu, dier hat ustalarndan ayran bir zellii var. Dikelin eserlerinde hat yazs, meslektalar gibi kt, hokka ve kamla snrl deil. Sanat, hat ustalarnn kt zerine sabr ve zenle nakettiklerini kimi zaman metale, kimi zaman gme, bazen de sedefe iliyor.
Mesut Dikel, Adanada yaayan bir hat sanats. Fakat onu, dier hat ustalarndan ayran bir zellii var. Dikelin eserlerinde hat yazs, meslektalar gibi kt, hokka ve kamla snrl kalmyor. O, hat ustalarnn kt zerine sabr ve zenle nakettiklerini kk tezghnda kl testere, ee ve manuel matkap kullanarak kimi zaman metale, kimi zaman gme, bazen de sedefe iliyor. Manuel matkap dedik, nk Mesut Dikelin teknolojik aletlerle aras pek de iyi deil. Elektrikli matkap ok seri alt ve bu nedenle istedii hassasiyeti yakalayamad iin el matkabna dnmek zorunda kalan sanat, alrken
44

kullandm tek teknolojik nesne, masa lambam diyor. Mesut Dikelle kesme yntemiyle hat sanatna nasl balad, bu sanatn zor ve gzel yanlar ile bugne kadar at sergiler ve bu sanat gelecee aktarmak iin neler yapt hakknda konutuk. Sergide Grd Eserlerin Bysne Kapld Ayn zamanda resim retmeni olduunu rendiimiz Mesut Dikel, 10 yldr kesme yntemiyle hat sanatn icra ediyor. Dikel bu yntemin, bundan 25 yl nce niversite yllarnda Prof. Dr.

Mehmet Zeki Kuolunun 1986da Yldz Sarayndaki sergisinde metal kesme eserlerini ilk grd anda ilgisini ektiini dile getiriyor. Hocam Prof. Mehmet Kuolunun da teviki ve destei ile gelenekli sanatlarn byl dnyasna adm attm diyen sanat, rencilik yllarnda da efik Kanylmazn kesme bilgisinin kendisi iin byk yol gsterici olduunu ifade ediyor. Kendi deyimiyle Payitahttan uzak bir kent olan Adanada herhangi bir eitim almadan hat almalarna yllarca devam ettiini ifade eden sanat, gerek ilim ksmn renmeden bu sanatn tam anlamyla icra edilemeyeceinin farkna varm. Bylece hat sanatn tm incelikleriyle renmeye yneldiini kaydeden Dikel, Yllar sonra hat sanat hocam Davut Bekta Beyefendiyi buldum. Kendisini 4,5 ylda toplam 5 kez grme ansn yakaladm. Ondan aldm hsn- hat bilgisi, kesme sanatmn kalitesini daha da iyiletirdi diyor. Sanat, hat ilmine yava yava vakf olmaya balaynca, kesmelerindeki hassasiyet ve kalitenin de kendini gstermeye baladn szlerine ekliyor. Eserlerin Binlerce Yl Yaayabilmesi Cezbetti Derin bir sabr gerektirdii kadar meakkatli de olan kesme usulyle hat sanatna ynelmesinin nedenini anlatrken, bu sanat kullanlarak ortaya koyulan eserlerin kalclna dikkat eken Me sut Dikel, Metal, eritilmedii srece binlerce yl kalabilir. Malzemenin dayankll ok byk bir avantaj eklinde konuuyor.

te yandan, bu sanatn zorluunun da yadsnamaz bir gerek olduunu dile getiren sanat, kimi zaman kmsenemeyecek kalnlkta, 3 il 5 mm.yi bulan kalnlklarda metaller kestiini sylerken, Sabr ve ak yoksa srdrlecek bir i deil diyerek de ekliyor. Kesimde sedefin haricinde daha kalc olmas dolaysyla genelde sar metal ve gm tercih ettiini ifade eden Dikel, zorluk asndan bunun bir dezavantaj olduunu ancak, alma sona erip eser ortaya ktnda tm yorgunluunun silinip yok olduunu belirtiyor. Hat sanats Mesut Dikel, bir eser zerinde alrken kaydettii aamalar da, Kt ve kalem, her zaman vazgeilmezim. Eseri nce kalemle yazyorum, sonra ikinci bir kda temize ekiyorum, son olarak da yazy metal veya sedef zerine yaptryorum. Birleme ve kaynak yerlerini, harekelerin durumunu tespit edip, tek para kesilecek ekilde ie balyorum szleriyle aktaryor bizlere. Her Eseri Tek ve Benzersiz Mesut Dikel, alet ve gere olarak klasik bir kl testere, ok ince testere ular, el matkab ile birka tesviye eesi ve eitli zmparalar, 20x30 cm.lik bir tahta tezgh kullandn anlatyor. Bu kadar zahmetli bir yntemle bir eserin ne kadar srede ortaya ktn sorduumuz Mesut Dikel, hat eserinin younluuna gre ve metalin kalnlna gre bu srenin deiebildiini belirtiyor. Birka gnde biten almalarn

45

dnda kimi almalarn 300-400 saati bulduunu syleyen Dikel, en byk zelliinin ise yapt almann aynsn ikinci kez yapmamas olduunu sylyor. Yani, seri bir retim yapmayan Dikelin her bir eseri tek ve benzersiz. almalar Yurt Dnda da lgi Gryor u ana kadar resim sanat ve metalsedef kesme olarak 32 kez sergi am Mesut Dikel. Ayrca 105 kez de karma sergilere katldn belirten Dikel, bunlardan ikisinin yurt dnda gerekletiini aktaryor. Dikel, 6 kez de grup sergisine katldn szlerine ekliyor. almalar iin son zamanlarda zel koleksiyonerler ve i dnyasndan talepler gelmeye baladn ifade eden Mesut Dikel, bata ABDde olmak zere Romanya, Hollanda, Almanya, Azerbaycan, Avustralya ve Irakta eserlerine alc bulabildiini vurguluyor. Sanat, ayrca eserlerinin zel baz kurum ve kurulularn duvarlarn sslediini de belirtiyor.

Eserlerinin, u anda yaad blgede byk ilgi grdn syleyen Dikel, Toroslar ap Trkiyenin dier byk kentlerinde de sergiler amak istediini ancak, bunun iin sponsor ve galeri sknts ektiini zlerek dile getiriyor. Ama yurt d byle deil. Oralar daha verimli diyen sanat, eserlerine Mslman olmayan lkelerdeki koleksiyonerler tarafndan daha fazla ilgi duyulmasnn kendisini arttn, bir o kadar da zdn vurguluyor. Dikel, Kendi lkemde gremediim ilgiyi oralardan gryorum. Bunu iki yl nce gitmi olduum Romanyada yaadm. Bir eserimi orada blgesel ada mzelerine aldlar. Ve her yl beni sanat kamplarna davet ediyorlar diyor. Kesme Hatt in renci Bulmakta Zorlanyor Hat sanat dnda rencilik yllarnda stanbul Kubbealtnda tezhip dersleri alan Mesut Dikel, ebru ve minyatr sanatn kendi abasyla renmi. On dokuz yl ebru sanatyla uraan Dikel, bu sanat icra ederken geleneksel usullere bal alyor. Genlere gelenek-

46

sel tezhip, ebru, minyatr dersleri veren sanat, kesme yntemiyle hat sanatnda ise renci yetitirmek bir hayli sknt yaadn u szlerle dile getiriyor: Ne yazk ki, devaml rencim olmad imdiye kadar. steklisi oluyor, ama bize ait olan geleneksel sanatlarmzdan tezhip, hsn- hat sanatn bilmeyince, almalar istenilen kaliteye ulaamyor. Malzemenin gl ve teknik beceri devreye girince ok abuk pes ediyorlar. Hemen para kazanma derdi ve telana giriyorlar. Bu durum, haliyle almalarn alelde bir iten teye gtrmyor, karln alamaynca da brakmak zorunda kalyorlar. Ksacas, ak ve sabr olan rencim olmad bugne kadar. Geleneksel Sanatn Emanetisiyiz Halen Anadolu Geleneksel Sanatlar Derneinin kurucu bakanln yrten hat sanats Mesut Dikel, Tm abamz kendi z sanatmz, kltrmz olan kaybolmayan gelenekli sanatlarmz iindir. Onu gelecek kuaklara salam ve doru olarak aktarmak bizlerin asli grevidir. Bizler mirasyedi deil, emanetiyiz diyor.

Resim retmenlii de yapan Dikel, Adanada drt yl boyunca Ressamlar Derneinin bakanln yrttn szlerine ekliyor. Metal ve sedef zerine hat sanatn ve urat dier geleneksel el sanatlaryla ilgili bilgi ve tecrbelerini atlyesine gelenlere aktardn syleyen Dikel, Bu sanatn blgesel anlamda da yaygn hale gelmesi iin gayret gsteriyorum eklinde konuuyor. Sanat yaamnn sadece hat sanat ile snrl olmadn hatrlatan Mesut Dikel; tezhip, ebru, resim, minyatr gibi sanatlarda da eserler ortaya koyduunu anlatyor. Hatta bir dnem dnyann en kk bstlerini (1 - 2 mm.) fildiinden heykellerini yaptn syleyen Dikel, belki de kendi iinde bu kadar farkl sanat disiplinleri ile uraan sayl kiilerden biri olduunu belirtiyor. Dikel, Grafik tasarmla yllarca uratm. Aa oyma, naht sanat, kakma, sedef kakma, markteri gibi sanatlarla uratm. Ama son 5 yldr kendimi tamamen geleneksel sanatlar eitimine ve retimine verdim. u an sadece hsn- hat sanat ve metal-sedef kesme sanat ile urayorum. Amacm bu sanatlarmz lkemizdeki hak ettii yere getirmek. Bu ynde ciddi abalarmz var diyor.

47

Mardinin Ta Sslemelerine Yeni Hayat

Semiramis DOAN Tarih boyunca eitli uygarlklara, farkl din, etnik grup ve mezhebe ev sahiplii yapan Mardinin dillere destan mimarisi, Ord. Prof. Sheyl nverin kz mzehhibe Glbn Mesara ve ekibinin yapt alma ile kda nakedildi. Mardin Sergisi alma Grubunun, yok olmaya yz tutmu tarihi yaplardaki sslemelere kendi yorumlarn katt almalar, Mimari Antlardan Tezyini Yorumlar adyla dzenlenen sergide tantld. Mesara ve ekibi, bu yeni yorumlarnda tezhip, minyatr, kat ve ebru gibi geleneksel sanatlarmz kulland.

Tarihsel srete onlarca uygarla, farkl din, etnik grup ve mezhebe ev sahiplii yapm Mardin Ad, Sryanice kaleler kenti demek olan Mardeden geliyor. Romallarn, Sryanilerden alp Maride dedii ehri, Araplar da Maridin diye adlandrm. Mslman, Sryani, Keldani, Nesturi, Yezidi, Yahudi, Krt, Arap, een, Ermeni gibi farkl din ve farkl etnik kkenden gelen topluluklarn doal bir hogr ile bar ve kardelik ierisinde bir arada yllarca yaad bir kent Mardin Zinciriye, Marufiye, Kasmiye ve ehidiye medreseleri ile Ulu Cami, Abdllatif Camii, Deyrulzafaran Manastr, Mor Gabriel Manastr, PTT Binas, Krklar Kilisesi, Mardin evleri, konaklarnn bezemeleri ve tabii ki Hasankeyf... Bu saydklarmzn her biri, Mezopotamyann bereketli topraklarna sahip Mardinde gnmze kadar gelip hayatta kalan birer tarih hazinesi

Mimarisiyle nl ehrin, gerek Artuklu ve gerekse Mslman ve Sryani yaplarna ait zgn ta oymacl dillere destan. te bu her biri dantel gibi ilenmi ta oymaclnn en gzel rnekleri, Mardin Valilii ve Sheyl nver Atlyesi ibirliinde, usta ellerin yeni yorumlaryla kda nakedildi. Ord. Prof. Sheyl nverin kz olan mzehhibe Glbn Mesara ve ekibinin, ou blm artk mevcut olmayan, yok olmaya yz tutmu tarihi yaplardaki sslemelere kendi yorumlarn katt almalar, Mardin: Mimari Antlardan Tezyini Yorumlar adyla dzenlenen sergide tantld. Getiimiz Mart aynda stanbulda Cemal Reit Reyde alan sergide medrese, cami, kilise, eme ve konaklarn zerindeki naklar, geleneksel sanatlarmz olan minyatr, kat ve ebru sanatndan rneklerle sunuldu. Mardinin gerek Artuklu ve gerekse yakn tarihinin uzantlar olan Mslman ve Sryani yaplarna ait son
49

derece zgn ve deiik sluplar ieren ta oymaclnn eitli rneklerinin, yeni yorumlaryla gn na karld sergide yaklak 130 eser gsterildi. Glbn Mesara ile Mardin sergisi hakknda konutuk. Usta mzehhibeye ilk olarak byle bir sergi ama fikrinin nasl ortaya ktn sorduk. Sheyl nver Sanat Atlyesi olarak, Seluklu dnemine ait bir takm ta bezemeleri yanstan kitaplatrlm almalarmz vard. Mardin Valisi Hasan Duruer bunlar grm ve bize Mardindeki ta bezemelerini de ele alr msnz diye sordu. Biz de kabul ettik diyen Mesara, almaya nce grsel malzemeyle baladklarn anlatt. Mesara bunun iin Mardin konulu kitaplar, brorler ve resimlerden yararlandklarn belirtti. Usta mzehhibe, 2009 yl Nisan aynda bir sempozyum vesilesi ile Vali Duruerin davetlisi olarak gittikleri Mardinde kaldklar iki gn sresince, bir sanat tarihisi, bir fotorafyla birlikte nce ehir iinde, sonra da Midyat gibi merkezlerde aratrmalar yaptklarn ifade etti. Derlenen bilgiler ve fotoraflarla birlikte ilk olarak Artuklu dnemini yanstan birtakm mimari eserler -ki bunlara Zinciriye Medresesi, Kasmiye Medresesi dahil- zerindeki ta sslemeleri almaya baladk diyen Mesara, deseni tezhip slubuyla, kt kesme sanat olan kat slubuyla, ini gibi uygulamalarla bu almalar ortaya kardklarn dile getirdi. Kaybolmaya Yz Tutmu Eserlere Yeni Hayat Glbn Mesara, sergilenen eserleri, byk ounluu Sheyl nver Atlyesi alanlarndan oluan 15 kiilik bir ekiple hazrladklarn belirtti. Biz bu ekibe Mardin Sergisi alma Grubu dedik, nk bu sergi iin bir araya gelmi bir ekip bu diyen Mesara, alma grubunda kendisi dndaki isimleri yle sralad: Asuman Glda, Ayenur Mehmetolu, Betl Aydner Chacko, Erhan Bykaknc, Filiz Bengi, Meral Aan, Nebahat Pekta, Nimet Kalkanl, Nuran Saygan, Sultan Y. Alimolu, Suzan ataloluk, ermin Ciddi, eyda Mehmetolu, Zuhal Snger. Mardin almasn bu kadar nemli klan eyin, ehirde50

ki pek ok tarihi yapda artk neredeyse kaybolmu, yok olmaya yz tutmu tarihi motiflerin bu sayede gelecee tanacak olmas olduunu vurgulayan Glbn Mesara, Kimi yaplarda baz motiflerin artk yok olmu, eksik kalan ksmlarn sanat bilgimize dayanarak biz tamamladk diye konutu. Hazrl 8 ay sren Mardin sergisinin ieriini oluturan albmde baz almalar detaylaryla anlatan Glbn Mesara, Mardinin nemli mimari yaplarndan Zinciriye Medresesinin ta kapsndaki yaznn, eyda Mehmetolunun kalemiyle yeniden hayat bulduunu belirtti. Usta mzzehibenin verdii bilgiye gre, sanat tarihilerinin, bu yaz formunun en erken rnei olarak deerlendirdikleri bir yaz bu msenna. Er-Rzk Camiinin minare gvdesinde yer alan dekoratif damla formlu bitkisel motifli ta kabartma da Glbn Mesarann kalemiyle yeniden hayat buldu. Mesara, Allah ve Muhammed yazlaryla evrelenmi tezhip slubundaki bu motife, evinin duvarnda da yer vermek istediinden, ok byk yapmadn ifade etti. Mardin almasna devam edilmesi isteniyor diyen Glbn Mesara, yaklak 130 eserden oluan bu almann ardndan yeni bir sergi hazrlna balayacaklarn dile getirdi. Mardin blgesinin tarihi bakmdan inanlmaz bir zenginlie sahip olduunun altn izen Mesara, ilk alma srasnda gidemedikleri birok yer olduunu, yeni almada bu yerlere arlk vereceklerini belirtti. Yeni alma iin de byke bir albm hazrlanacan anlatan Glbn Mesara, yeni albmn ngilizce olmasnn planlandn kaydetti. Mesara, ikinci sergi iin de yine ayn ekiple alacaklarnn altn izdi. Sheyl nverin Kz Olmak Mardin sergisini konutuumuz Glbn Mesaraya, Sheyl nverin kz olmak nasl bir duygu diye de sorduk. Sheyl nveri, sadece babas olarak grmediini, nverin ayn zamanda hocas olduunu hatrlatan Mesara, Babamn vefatnn zerinden 24 sene geti, ama hatras o kadar canl ki Sheyl nverin kz ol-

51

52

mak anlatlamaz bir duygu. Tuhaf bir ekilde onun hl bizim arkamzda olduuna inanyorum. Hakikaten manidar olaylar oluyor. Birtakm eyler kolaylkla nmze kyor, ilerimiz kolay yryor, abucak oluyor diye konutu. Glbn Mesaray, atlye alanlarndan Nebahat Pekta, Sheyl nver hocamn bazen fram tuttuunu hissediyorum szleriyle doruluyor. Hocas olarak Sheyl nverin en byk vasiyetinin ariv yapmas olduunu kaydeden Glbn Mesara, Benim

kendi arivim var. Dahas nver arivi var. Artk ben evime smaz hale geldim diye konutu. Sheyl nver-Glbn Mesara rnei, armut dibine der deyimini doruluyor. Babasnn izinden gitmeye nasl karar verdiini sorduumuz Mesara, baba mesleini nasl setiini anlatt: O atmosfer iinde yetitim. Tabii ilk genliimde bunlarn farknda deildim. Benim yetitiim zamanlar yle kendi seme hakknz ok yoktu. Bize bask yapmyorlard, ama nereye ynlendirirseniz oraya giderdi o dnem ocuklar. Mesela

53

ben 13-14 yandayken babama altn ezerdim. Sonra o altnlar, acemi framzla kk ssler boyardm. Ama iyi, ama kt. Okul tatillerinde o zamann izgi roman karakterlerinden kk figrler izerdik. Teyzemin kzyla bo vakitlerimizde suluboyayla onlarn iini boyardk. On bir yandayken, babasnn Kara Memi kitabn imzalayp kendisine verdiini anlatan Mesara, O zaman Kara Memi nedir bilmiyorum, nemini sonradan fark ettim. Yllar iinde bu bana ok manal geldi, Kara Memi sanatna yneldim, almalara giritim. O zaman bu imzal kitap benim iin ok daha byk deer tad diye konutu. Glbn Mesara, Mardin Sergisi iin hazrladklar almalarn derlendii albm iin bir de yaz kaleme ald. Mesara, bylesine nemli bir projeyi kendilerine nerdikleri iin Mardin Valisi ile babas Sheyl nvere teekklerini, u satrlarla dile getirdi: Mardinin ve Hasankeyfin kltr tarihinin ok deerli belgeleri olarak grdmz zgn tezyinatna dair evk ve keyifle yaptmz yorumlar, bizlere Trk sanatnn inceliklerini tantan, kendi z deerlerimize sahip kmay reten aziz ve sevgili hocamz Ord. Prof. Dr. Sheyl nverin unutulmaz hatrasna ithaf ediyor, bu koleksiyonun sergilenmesini ve kitaplatrlmasn gerekletiren Mardin Valisi Sayn Hasan Duruere kranlarmz arz ediyoruz. Sheyl nver Atlyesi Glbn Mesara, Mardin: Mimari Antlardan Tezyini Yorumlar sergisinin mimar Sheyl nver Atlyesinin tarihi

servenini de bizlerle paylat. Mesarann verdii bilgilere gre, Gzel Sanatlar Akademisinde 1955 ylna dek hocalk yapan Ord. Prof. Dr. Sheyl nver, klasik Trk sanatlarna yeniden hayat vermek amacyla 1957 ylnda Cerrahpaa Tp Tarihi Enstitsnde bir atlye kurdu. Tezhip, minyatr sanatlarmzn uyguland bu atlye bir bakma Osmanldaki nakhane geleneinin bir uzants. Sheyl nver; hat, minyatr, tezhip gibi o dnemlerde gzden dm sanatlarn deta hamisi oldu. Sheyl nver, geleneksel sanatlarmz diriltmek zere kt yolda almalarn vefat ettii 1986 ylna kadar srdrd. Babasnn, lmnden nce nakhaneyi kendisine emanet ettiini anlatan Glbn Mesara, 1988 ylnda devrald bayra gnmze kadar baaryla tad. Babasnn sanat izgisinden bir adm bile sapmayan Glbn Mesara, ondan devrald arivi ve defterleri bugn de byk bir zveriyle korumay srdryor. 1990 yl sonras Cerrahpaa Tp Tarihi Enstits Anabilim Dal Nakhanesinin adna Sheyl nver eklendi ve nakhanenin almalar Mesarann bakanlnda yrtld. Daha sonra Glbn Mesara, babasnn kurduu Cerrahpaa Tp Tarihi Enstits Anabilim Dal Nakhanesinden ayrld. Cerrahpaadaki nakhane Sheyl nverin ismi ve kz olmadan yoluna devam ediyor. Baba mirasna sahip kan Glbn Mesara, kendisi de talebeler yetitiriyor. Babasnn Milletten aldm yine millete szn hatrlatan Mesara, Sheyl nver arivini balamak konusunda da karar vermek durumunda olduunu belirtti. Mesara elinde mevcut olan tm almalarn usta nakka Semih rte ve ekibi tarafndan elektronik ortama aktarldn da szlerine ekledi.
55

5 Bin Yllk Bir Sanat; Mozaik

Aye AL Kk renkli ta, cam ve ahap paralarn bir araya getirilmesiyle resim oluturulmas olarak tanmlanan ve farkl kltrlerin derin izlerini tayan mozaik sanat, en eski ve en dayankl sanatsal ifadelerden biri olarak kabul ediliyor. M 3000 yllarnda Smerler ile balayan, Antik Yunan ve Roma medeniyetlerinde gzel rnekleri grlen mozaik sanat, gnmzde de sanatlar araclyla hem klasik hem de ada tekniklerde baaryla uygulanyor.
Mozaik sanat, Anadolu topraklarnda yeeren farkl medeniyetlerin bir yansmas olarak hem Dou kltrnden hem de Bat kltrnden beslendii iin ierisinde zengin bir eitlilii barndrr. Mozaik sanatnn ilk rneklerine Smerler dneminde rastlandn ve gnmzde pek ok Batl sanatnn ve Msrl sanatnn bu sanat baaryla icra ettiini dnrsek, mozaik sanatndaki bu eitliliin rastlantsal olmadn grm oluruz. Mozaik sanatna, art deer katan bir baka unsur ise var oluundan gnmze kadar uzanan srete btnsellik
56

gstererek insanlk tarihi asndan nemli bir kaynak ilevi grmesidir. nk mozaik eserlerin maddesel olarak bir sonu yoktur. Bir eit yzey kaplama sanat olarak da kabul edilen mozaiin daha antik alardan itibaren ska mimaride kullanldn grmekteyiz. Tapnak, mabet, barnak, ev ve yollarda, yer, duvar ve taban demesinde uygulanan mozaik sanat, hangi dnemde yapldysa o dnemin kltrel, inan ve yaay tarz bakmndan izleri gnmze kadar tar.

Mozaik Sanatnn Tarihsel Serveni Antik dnemlerden gnmze ulaan ilk mozaik rneklerine Mezopotamya ve Anadolu'da rastlanrken ulalabilen en eski mozaiklerinse M 3000 yllarnda Smer kenti Urukta bulunan nanna Tapna'ndaki mozaikler olduu kabul edilir. Msrda eitli renklerde ta paralaryla kaplanm tapnak ve mezarlar da yine antik a mozaiklerine rnek olarak gsterilir. Daha sonralar Girit, Frig ve Urartu gibi uygarlklarda rastlanan mozaiin geliimi ise M 2. yzylda Yunanistan ve Anadolu topraklarnda gzlenir. M 4. yzyldan itibaren ta paralar, akl talar ve deniz kabuklarna olan bamllndan kurtulan mozaiin, kesme ve krma tekniklerinin uygulanmasyla renk, desen ve malzeme bakmndan eitlenmeye balad hatta bu dnemde yuvarlak ve derin kaplar zerinde uyguland da grlr. Mozaiin ev demelerinde kullanmnn da yine bu yzylda balad kabul edilir. Buna rnek olarak Kuzey Yunanistanda baz evlerin salon kaplamalarnda eitli mitolojik olaylarn mozaik tekniiyle canlandrlm olmas rnek olarak gsterilebilir. Roma dneminde de mozaik alannda olduka nemli ilerleme kaydedilmi, doal haldeki akl talarnn yan sra kk boyutlarda kesilmi ta paralar da ev, kamu binalar ve saraylar gibi yaplar ile sokak demelerinde ska kullanlmtr. Mozaik sanatnda tek-

niklerin gelimesi ve kesilerek elde edilen kk ta paralarnn kullanlabilmesi beraberinde almalarda detaylarn daha da belirginleerek bir incelik yakalanmasn getirmitir. Bergamadaki saraylarda grlen deme mozaikleri bu dnemdeki gelimi mozaik tekniine rnek olarak gsterilebilir. Mozaik sanat ile ilgili kabul gren ilk rneklerde ounlukla geometrik desenler dikkat ekerken Roma dneminde ise mitolojik yklerin, avclk ve bitki desenlerinin canlandrlmaya alld grlr. Roma dnemi mozaiklerinde balk, kaplan, gvercin, kedi, ku, aslan, nil hayvanlar, sava gibi konular tasvir edilmitir. eitli trdeki renk renk talarn farkl boyutlarda kullanld kompozisyonlarn oluturulmas ve tan yan sra cam paralarnn kullanlm olmas da Roma dnemi mozaiklerinde dikkat eken bir baka ayrnt olarak gze arpar. Roma dneminde grlen bir baka deme rnei de beyaz zerine siyah desen uygulanarak oluturulan tarzdr. Deme mozaiinin gelimesiyle birlikte duvar kaplamalarnda da mozaik bezeme kullanlmaya balamtr. Dekorasyonda mozaik kullanm Roma mparatorluu ile tm Akdeniz'e, Kuzey Afrika'ya ve Avrupa'ya yaylmtr. Roma mparatorluu'nun en usta mozaikileri geleneksel Roma stilini yerel renk ve desenlerle birletirmeyi baarm, sembol ve desenler ok zenginlemitir. ok tanrl dnemden Hristiyanla geile birlikte antik dneme ait

57

pek ok desen ve sembol yeni anlamlar yklenerek kiliselerde kullanlmaya balanmtr. Bizans dneminde mimarlk alannda ska kullanlan mozaik bezemeler, yer demelerinin yan sra duvarlarda da grlr. Ayasofyada ve Kariye Camiinde zengin duvar mozaikleri vardr. Teknik alanda gelimelerin kaydedildii, en zengin ve gsterili mozaiklerin ortaya karld bu dnemde cam malzeme arlk kazanm, cam paralarnn yan sra cam ve altn varak uygulamalarna da yer verilmitir. Bu dnemde Dou Bizans mparatorluunun bakenti konumundaki stanbulda mozaik okullar alm, mozaik ustalar vergiden muaf tutulmutur. zellikle ierisinde dnemin en gzde mozaiklerini barndran Ayasofya bu ynyle ne kar. Bat Bizansta ise talya'nn Ravenna kenti, benzersiz mozaik eserleri ile gze arpar. talyada hala olduka ilgi gren bir sanat dal olan mozaikte geleneksel yntemlerle eserler retilmektedir. Bizans mimarisinin etkileriyle slam corafyasnda da az da olsa mozaik bezeme rneklerine rastlanr. slam sanatnda mermer mozaiin yan sra ahap ve ini mozaik teknikleri gelitirilmitir. am ve Kudste rastlanan duvar sslemelerinde daha ok iekler, geometrik desenler ve eitli manzaralarn oluturduu mozaik kompozisyonlar yer alr. 10-12. yzyllar arasnda en parlak dnemini yaayan, 13. yzyldan itibaren giderek daha az uygulanr olan mozaik sanat, 15. ve 19. yzyllar arasnda iyiden iyiye unutulmaya yz tutmu ve resim sanat karsnda yenik dmtr. Mozaik sanat 19. yzylda ngiltere ve Meksika'da yeniden uygulanma alanlar bulmu ve yeniden ilgi ekmeyi baarmtr. 20. yzyla gelindiinde mimari ile birlikte anlmaya balanan mozaik i ve d duvarlarda, zeminlerde, havuz diplerinde, masa ve tezgh stlerinde, bahe yollarnda, parklarda, meydanlarda ve panolarda dekoratif bir uygulama olarak gze arpar. Dkme cam, mermer, granit, doal talar, seramik, btb gibi malzemeleri ya tek balarna ya da bir arada kullanarak kent ve lkeyle uyumlu eserlerin retildii mozaik, ok eski bir tarihin, derin bir kltrn ve ok farkl yorumlarn sonucu gnmze kadar ulamay baarm zel bir sanattr. ura olan mozaik, artk bal bana bir sanat dal olarak kabul grmeye balamtr. Dnyada olduu gibi lkemiz de bu alanda baarl sanatlar yetimitir. lkemizin yetitirdii mozaik sanatlar arasnda Bedri Rahmi Eybolu, Ferruh Baaa, Devrim Erbil, Jale Ylmabaar ve Mustafa Pilevneli ilk akla gelen isimlerdir. Mozaik Zengini Trkiye Her ne kadar mozaik denildiinde ilk akla gelen lke talya olsa da lkemiz de bu alanda talya ile yaracak boyutlarda zenginlie sahiptir. Antik dnemlere ait en zengin kltre sahip olan lkemizde, bata dnyann en b59

60

yk mozaik birikimini barndran Antakya Mzesi olmak zere Ayosofya, Zeugma, Efes Antik Kenti ve Demre, mozaik eserleri ile n plana kan yerler arasndadr. stanbul Bykehir Belediyesi Sanat ve Meslek Eitimi Kurslar (SMEK), lkemizin mozaik sanat alannda sahip olduu zengin birikimin gelecek kuaklara aktarlmas ve deerli sanatkrlarn yetitirilmesine katk salamak amacyla kursiyerlerine mozaik alannda eitimler vermektedir. 2009-2010 eitim dnemi itibariyle SMEKin Bakrky Osmaniye ve Beikta Ortaky kurs merkezlerinde srdrlen mozaik sanat eitimleri, toplam 300 saatlik bir program kapsyor. Mozaik sanatnn 5000 yllk tarihesi ile balayan derslerde kursiyerler, bol bol mozaik rnekleri inceleyerek uygulama tekniklerini reniyor. Mozaik sanatn, Anadolunun sanatlara brakt doal bir miras olarak tanmlayan SMEK mozaik bran usta reticisi Meyem Ezengin, Mozaie gnl vermi in-

sanlar olarak hem klasik, hem de modern teknik ve malzemelerle bu sanat daha ileriye gtrme misyonunu stlenmi durumdayz. Mozaiin i ve d mekanlardaki avantajlarn, salad grsel zenginlii daha geni kitlelere gstermek amacyla youn emek, dikkat, bilgi ve yetkinlik gerektirir. SMEKte rencilerimize sanatmzn byleyici tarihini, gnmze kadar nasl modernleerek gelmi olduunu, nasl meslek edinileceini gsteriyoruz. Kursiyerlerimizin meslek edinmesini ve btelerine katkda bulunmalarna yardmc oluyoruz diyor. Arkeolojinin Simgesi ingene Kz Gaziantep`in Nizip lesi`nde, Frat Nehri kysnda bulunan Zeugma Antik Kentinden 1998 ylnda karlan ve ingene Kz ad verilen mozaik, Zeugmann da tesinde arkeolojinin simgesi haline geldi. Kimlii konusunda kesin bir bilgiye ulalamayan mozaie, folklorik zellikleri nedeniyle ingene Kz ad verildi. Ancak baz arkeologlar, mozaikteki asma figrlerine dikkat ekerek, ingene olarak tasvir edilen figrn mitolojideki yer tanrs Gaia olduunu ileri srerken, kimi arkeologlar ise ikiye ayrlan salar, gzleri ve burun yaps ile bunun Byk skender olduunu iddia ediyor. Gl deseni ve 360 derecelik ayla bakabilen gzleriyle bir sanat aheseri olan ingene Kz mozaii, mkemmel iiliiyle dnyay kendine hayran brakrken etraf anlaml baklarla szen gzleriyle Belks'n, Zeugma'nn ve Trkiye'nin simgesi olmutur.
61

Ik Cama Ak Olunca...
Aye KOYUNCU Tarihi, camn kefine bal olarak antik alara kadar uzanan ve gn ile doup yine kla yaayan bir ssleme sanatdr vitray. Bir zamanlar sadece dini mekanlar, medreseler saray ya da kmbet gibi byk ve ihtiaml mimari yaplarda grdmz ve hayranlkla izlediimiz vitray sanatn artk bir kpeden tutun da, kap, pencere, ayna, sehpa, lamba ya da amdana kadar gnlk hayatta kullandmz pek ok objede grmek mmkn. SMEKin vitray alannda verdii eitimlere katlan kursiyerlerin bir blm mesleki anlamda kendilerini gelitirmek isteyenlerden oluurken, bir blm de yeni bir meslek edinmek isteyenlerden oluuyor. Gnmzde yaygn olarak ev, otel, fabrika, cami gibi meknlarn yan sra bir kpeden tutunda, kap, pencere, ayna, sehpa, lamba ya da amdana kadar gnlk hayatta kullandmz pek ok objede grmeye alk olduumuz vitraya, ksaca ana maddesi cam olan, kl resim sanat diyebiliriz. Vitray, tarihi antik alara kadar uzanan Dou Akdeniz kkenli bir sanat daldr. Bu sanatn kkeni camn icadna bal olarak ok eskilere dayanmakla birlikte boyal vitrayn en eski rneklerine 9. ve 10. yzyllarda rastlanr. Vitray sanat, 12. yzylda gotik mimari tarz ile paralel bir gelime gstermitir. Bu yeni anlayta yaplara mmkn olabildiince bol k girmesini salamaya alan gotik a mimarlar, pencereleri son derece byk yapyorlard ve pencereleri rtmek iin renk-

62

li cam paneller kullanlyordu. Cam paralarn birbirine tutturmak iinse kurun ubuklar kullanlyordu. Avrupa'da zellikle kiliselerde doaya zg motiflerin yan sra dinsel konularn belli bir dzen iinde resmedilmesinde vitray sanat kullanlyordu. Vitray zanaatkrlar zaman ierisinde cam ve kurun ile birok farkl teknikler gelitirdiler. 1260l yllarda vitray sanatnda yeni bir dnem balam ve eskiye nazaran daha az geiren ancak canl renkleri barndan camlar kullanlmtr. Kiliselerin daha aydnlk olmas iin renkli camlarn yan sra renksiz camlar da kullanld. 13. yzyln ikinci yarsna ait vitraylarda beyaz cam giderek daha da yaygnlat.

14. yzyldan itibaren vitray sanatnda uygulanan teknikler biraz daha deiti. Gm sarsnn bulunmas, geleneksel siyah boyay tamamlayan hafif ve ok parlak bir boyama biimi getirdi. 14. ve 15. yzyllarda renkli pencereler byrken, camlar daha aydnlk bir hal ald. Bu dnemde gm sars ve klrenginin hkim olduu beyaz camlar tercih edilmi, uluslararas gotik slubunun etkisi ile resim sanatnda olduu gibi vitraylarda da perspektif kullanlmaya balam ve gereklilik tayan eserler retilmitir. Ortaan sonlarna yaklaldnda zellikle Almanya ve spanyada vitray sanat ilk dnemlerde olduu gibi yine canl ve parlak renklerine, tezat63

lk etkilerine geri dnerken, pano resimlerin ve gravrlerin etkisi ise giderek daha da artt. 16. yzylda ift katl ve oymal camlar farkl tonlarn kullanmna olanak salasa da vitray tek cam stnde renkli bir resim olmaya yneldi. Bu yzyln ikinci yarsnda yarsaydam haldeki mine kullanmnn yaygnlamasyla vitray teknii deiime urad. 17. yzyldan itibaren desen etkisinde ve belli bir sanat deeri tayan yaptlar gerekletirilmeye devam edildi. Ancak, bu dnemin vitray uygulamalar Roma ve klasik mimarlk dnemi, renkli vitraylaryla badamad iin gerileme ok hzl oldu. Vitray sanat zamanla kltrel ve sosyal etkenler nedeniyle eski nemini yitirmeye balad. eitli restorasyon almalarnn yapld 19. yzylda vitray sanat yeniden nem kazanmaya balad ve bu dnemde az sayda canl renklerin kullanld basit kompozisyonlardan oluan vitraylar n plana kt. Vitray sanatnn yeniden douu Fransada gereklemi
64

olsa da, 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren Almanya bu sanatn merkezi olarak kabul grd. Vitray sanat bu dnemde dini yaplarn yan sra saray ve maliknelerde, byk konaklarn kap, pencere ve tavan sslemelerinde de kullanlmaya baland. 20. yzylda plastik sanatlarda kaydedilen ilerlemelerin etkisi, vitray sanatnda da grlmeye balad ve Almanya da modern slupta yeniden ina edilen kiliseler genellikle soyut anlayla yorumlanm dikkat ekici vitraylarla sslendi. O tarihlerden bu yana daha yaln bir vitray anlay ortaya karken gnmzde vitray giderek nem kazanm ve zellikle i mimarlkta daha ok kullanlmaya balanmtr. Vitrayn Trk sanatna girmesi ise Seluklular dnemi ile balar. Osmanl mparatorluu dneminde, stanbulun fethinden sonraki yllarda ina edilen cami, saray, konak, medrese, ifahane, trbe gibi birok tarihi yapda dnemine damgasn vuran ve bugn bile hayranlkla baktmz esiz gzellikteki vitray sanatnn muhteem rneklerine rastlanr. Osmanl yaplarnda zellikle tepe pencereleri renkli camlarla sslenmitir. Ancak bu pencereler-

de birletirici madde olarak al kullanlmtr. Bunlar nakl pencere olarak adlandrlmtr. Vitray teknii ile genellikle bitkisel ve geometrik ekillerle bezeme biiminde oluturulan camlardan szlen klar, yap iinde deiik yansmalar meydana getirirken Sleymaniye, Hnkr Kasr, ehzade Trbesi, Rstempaa, Yeni Cami, Topkap Saray gibi yaplar, Osmanl dnemi vitraynn en gzel rnekleri arasnda saylabilir. Anlatmna tarih ierisindeki servenini zetleyerek baladmz vitray sanat gnmzde giderek nem kazanrken zellikle i mimarlkta ve dekorasyonda kullanlmaya balanmtr. Bu sanatn uygulayclarndan biri de almalarn 25 yldr Kadkydeki atlyesinde srdren Ahmet Sami Oskay. Vitray, Malzemesi cam olan, insan ruhuna hitap eden, felsefesi ve mesaj olan grsel bir sanattr diye tanmlayan Oskay, n camn renklerine anlam katlarak yansyan ldamalar, vitrayn bize tattrd unutulmaz bir sunumdur diyor. Gnmzde vitrayn sadece cami ve kiliseler ile tarihi meknlarda karmza kan bir sanat formu olmaktan kp, grdmz her yerdeki camda, mcevherde ve dekorasyonda kullanlr hale geldiini belirten Oskay, artk vitrayn genel meknlar dnda kiilerin zel meknlar iin de tasarlanabildiini belirtiyor. Yaadklar meknlara estetik bir hava katmak isteyen herkesin vitray sanatndan istifade edebileceini syleyen Oskay,
66

Vitray, sanatsal boyutunun yannda gnmzde artk dekorasyonun bir paras olarak grlyor. Bizler de sanatsal almalarn yan sra vitray kiisel beklentilere cevap verecek projelerde uyguluyoruz. Bunlar kh duvarlar ssleyen bir ayna, tablo, kh bfe ya da sehpa cam oluyor eklinde konuuyor. Kendisi de bir alayl olan Oskay, tm el sanatlarnda olduu gibi vitray sanatnda da eitimin usta-rak ilikisiyle daha salkl verilebileceine inandn belirtirken, yine de gzel sanatlar akademilerinde vitray blmnn olmayn bir eksiklik olarak grdn kaydediyor. Vitray sanatnn akademilerin resim blmlerinde semeli ders olarak okutulduunu anlatan Oskay, Her ne kadar el sanatlar usta-rak ilikisiyle yrtlse de gnmzde akademik eitimin nemini de yadsyamayz. Vitray, grsel bir sanat olmas dolaysyla sanatsal adan bir eitim, ayn zamanda resim yetenei, mekanik bilgisi ve el becerisi gerektirir. Bunlar n hepsi bir arada olduu taktirde baarl olunabilir diyor. u anda akademilerde verilen eitimin 19. yzyl klasik vitray sanat tekniklerini ierdiini anlatan Oskay, Akademilerde verilmekte olan vitray eitimi artk uygulanmyor bile. Atlyeler bu konuda ok daha ileride. Akademilerde bir ayda tamamlanabilen uygulamalar, atlye ortamnda uygulanan tekniklerle gnde ortaya karlabiliyor. Bu noktada insanlara atlye ortam

salayan SMEK gibi eitim kurumlar hayli nem kazanyor. SMEK, verdii eitimler sayesinde insanlarn sanat dallarn yakndan tanmasna imkn salamann yannda uygulamal eitimleriyle rendiklerini kazanca dntrmelerine de olanak tanyor diye konuuyor. Vitray sanat zerine verdii eitimleri eitli kurs merkezlerinde srdren SMEKin usta reticilerinden Bilge Yenipnar, kursiyerlerine teorik bilgi aktarmndan ziyade uygulamal almalar yaptrdklarn, bu sayede kursiyerlerin el becerilerini gelitirmeyi hedeflediklerini sylyor. Toplumun her kesiminden vitraya ilgi duyan insanlarn

bulunduunu belirten Yenipnar, kursiyerleri arasnda mimar ve mhendislerin de bulunduunu kaydediyor. Vitrayn pahal bir ura olduunu anlatan Yenipnar, SMEKin vitray alannda verdii eitimlere katlan kursiyerlerin bir blm mesleki anlamda kendilerini gelitirmek isteyenlerden oluurken, bir blm de yeni bir meslek edinmek isteyenlerden oluuyor. Kimi kursiyerlerimiz ise bu sanata ilgi duyan ve zellikle evlerinin dekorasyonunda kendi yaptklar objeleri kullanmak isteyenlerden oluuyor. Bizler de eitimlerimizi bu dorulta planlyoruz ve kursiyerlerimize boyama vitray, tiffany vitray, mozaik vitray ve kurunlu vitray olmak zere tm vitray tekniklerini uygulamal olarak retiyoruz diyor.
67

Anadolu Kadnnn Gnl Dili: El Nak

Glseren KARADENZ Gnmzde teknolojinin gelimesiyle birlikte, bilgisayarl veya yar otomatik makinelerle retilen naklar yaygn hale gelse de, el emei gz nuru naklarn yeri bir baka. eyiz sandklarnn olmazsa olmaz olan nak ileri, artk sadece masa ve yatak rtleri, vitrin rtleri gibi ev sslemeleriyle snrl kalmyor. Ayakkablarda, antalarda, fularlarda, allarda ve daha pek ok giyim eyasnda nak ilemelerini grebiliyoruz.
68

Geleneksel el sanatlarmz ierisinde ayr bir yeri vardr el naknn Toplumsal yap ierisinde sesi ounlukla ksk kalm olan; akn, acsn, cokusunu, hznn dillendiremeyen Anadolu kadnnn deta konuan dili olmutur el nak. Gelinlik kzlarn narin ellerinden, yeni gelinlerin knal parmaklarndan, sevincin yan sra onca acy tayan nasrl bilge ellerden dklen her bir figr, ayr bir anlam tar nakta.

Gz nurunu dkt el nak, Anadolu kadnn elinin emei, gnlnn dilidir deta. Yaanlan ve dnlen ac-tatl nice duyguyu, desenlerin ltsnda gelecek nesillere aktarma abasdr bir anlamda da eyiz Sandklarnn Daima Gzdesi Gnmzde teknolojinin gelimesiyle birlikte artk bilgisayarl yahut yar otomatik makinelerle retilen naklar daha yaygn

69

hale gelse de el emei gz nuru naklarn her zaman ayr bir yeri var. Her ne kadar, kullanlan materyaller bakmndan olduka ekonomik bir sanat olsa da, el nakna deer katan hi kukusuz el emei gz nuru oluudur. Gemiten gnmze kadar kuaktan kuaa gelierek, eitlilik asndan zenginleerek gelen el nak ileri, bugn de eyiz sandklarnn gzdesidir. Gelin sandklarnda sz gelimi bir Antep ii, bir Mara ii ya da Bartn ii muhakkak olsun ister gen kz anneleri. Yzlerce yllk bir gelenee dayanan el nak, yreden yreye deien ok farkl tekniklere sahip. Mesela Antep ii zellikle Antep yresine has bir i iken, Hesap ii ise genelde Ege Blgesinde yaplagelen bir nak teknii. Buna karn el nak sanatnn ustalar, gnmzde bu teknikleri belli blgelere gre snflandrmamak gerektii grn savunuyor. Trk ii, Antep ii, Hesap ii, in inesi naklar, geleneksel aa kasnaklarda ilenen naklarda vcuda gelip, kuaktan kuaa aktarlarak gelecee tanyor. Elii Naklar Moda Oldu eyiz sandklarnn deyim yerindeyse ar toplarndan olan el nak ilemeler, artk sadece masa ve yatak rtle70

ri, vitrin rtleri gibi ev sslemeleriyle snrl kalmyor. Ayakkablarda, antalarda, fularlarda, allarda daha pek ok giyim eyasnda nak ilemelerini grebiliyoruz. Yani el nak artk modann iinde. Nak ilemeleri makinelerde de yaplabilir elbette. Zira elde ilemesi gnler sren bir motifi makinede bir saat iinde ortaya karabilmek mmkn. Ama bilenler bilir, el naknn yeri bir bakadr, ayr bir deer katar ilendii kumaa. El naklarnn eyizlik rnlerin dnda modann iinde de kullanlmas, maharetli eller iin keyifli bir ura olmasnn yar sra bir gelir kayna da ayn zamanda. Nak ilemelerinin ekonomik bir bte salyor olmas, el sanatna olan ilgiyi de arttrd. Hanmlar bunun eitimini almak iin stanbul Bykehir Belediyesi Sanat ve Meslek Eitimi Kurslar (SMEK) gibi kurslara bavuruyor. Nakta Her Aamann Ayr Teknikleri Var SMEK kurslarnda youn ilgi gren el naknda Trk ii, Antep ii, Hesap ii, in inesi teknikleri kullanlyor. Susma, beyaz i ve dante angles yani ngiliz danteli de dier nak teknikleri arasnda saylabilir. Bunlardan susma teknii kendi iinde gen, drtgen, civan ka, hasr ine eklinde eitlilik gsteriyor. Bunlara ek olarak bir rokoko, apriki gibi serbest teknikler de bulunuyor. Her bir tekniin de ine ve ipliin kuma zerindeki kullanmyla ilgili farkl alt eitleri mevcut. Szgelimi hesap iinde dz ine, verev ine, hesap ii antikas, muabak teknii, gzeme, balksr-

t, civan ka, cier deldi ve sarma teknikleri kullanlyor. in inesinde fantezi in inesi, glgeli in inesi ve dz in inesi teknikleri kullanlrken, el nak denilince akla ilk gelen Trk ii nak ise dz pesent, verev pesent, tahrilli pesent, dnerek pesent ve gzeme gibi tekniklerle ileniyor. El nakn anlatrken Antep iinden bahsetmemek eksiklik olur. Kuman saylabilir olmas, en ve boy ipliinin birbirine eit olmas zelliklerine sahip olan bu teknikte, kuman sentetik zellie sahip olmamas gerekiyor. Antep ii naklar da yerine gre filtre, mercimek ajuru, kartopu ajuru, rmcek, cemelyan, cier deldi ve eitli susma teknikleriyle ileniyor. lemede deseni kumaa geirme, ilemenin kaliteli ve gzel olmasndaki en nemli etkenlerin ba nda geliyor. Kumaa dzgn olarak geirilmeyen bir desenin dzgn bir ekilde ilenmesi sz konusu olamaz. Kuman cinsi ve ileme teknii gz nne alnarak, deseni farkl tekniklerle kumaa geirmek mmkn. lemede kullan lan desen geirme tekniklerinden ilki, deseni izerek ku maa geirme teknii. Bu teknik de kendi iinde deseni kuma zerine koyarak izme ve deseni kuma altna koyarak izme olarak iki ekilde yaplabiliyor. Dier teknikleri de u ekilde sralayabiliriz: Deseni de lerek kumaa geirme, deseni sayarak kumaa geirme, deseni kopya kd ile kumaa geirme, deseni teyelleyerek kumaa geirmek, deseni tleyerek kumaa geirmek, deseni oyarak kumaa geirme.

in ustalar bilirler; bir nak ii ortaya karlrken desenin kendisini gstermesi iin kuman ve kuma kenarlarnn temiz olmas dikkat edilmesi gereken en nem hususlarn banda gelir. Nakta kuma temizleme teknikleri u tekniklerle olur: Ke yapma, bask dikii ve antikal basl ile kuma temizleme, saak brakarak, saak bkerek, basit saak ile kuma temizleme, pskl, makrome riliy, aplike yaparak kuma temizleme, ine oyas, dantel, firkete oyas yaparak kuma temizleme. Bunlarn dnda basit nak ineleri yaparak hazr bant ve harlardan yararlanlarak, mekik oyas dikerek ve makine nak yaparak kuma temizleme dediimiz ilemi gerekletirebiliriz. El nak ilerinde desen ilenirken kuman bzlmesi problemi ile karlamamak iin kuma germek gerekir. Bu germe ilemi de ekilde o l u r.

71

72

le stilize edilerek dokumalara aktarlyor. Naklarda kullanlan bir dier figr de Hayat aac Srekli gelien, cennete ykselen hayat sembolize ediyor. Hayat aac motiflerinde sklkla kullanlan servi; uzun mrllk, dayankllk, gzel ekil ve boyluluk gibi nitelikler serviyi iyilik ve gzellii simgeliyor. Yeniden douun, bedensel ve ruhsal yenilenmenin, yaamn srekliliinin, bereket, soyluluk, bilgelik, saflk ve erdemin sembol olan su, naklarda da hayat buluyor. Naklarda kullanlan su yolu figr, Anadoluda yaamn ta kendisini anlatyor. Kadnn btn gn i ie olduu su motiflere bu ekilde yansyor. m motifi de hayat aac motifi gibi lmszlk ve neslin srdrlmesi ile ilgili motifler arasnda yer alyor. Gergef ile germe; byk motifli ileme paralar veya birden fazla kiinin ayn anda ayn ite almas gereken durumlarda tercih ediliyor. Kasnak ile germe yntemi ilemelerde daha rahat ve dzgn bir ileme imkn salyor. Son olarak kt ile germe teknii ise kk ilem motifleri ile kumasz veya az kuma kullanlan ilemelerde tercih edilen bir yntem olarak gze arpyor. Nakta Desenlerin Dili Geleneksel el sanatlarmzda kullanlan her bir motif, her bir desen ayr bir duyguyu, dnceyi ifade ediyor. Anadolu kadnn konuan dili olan el naknda da durum ayn. Desenlerin, bu desenlerde kullanlan renk ve motiflerin trl trl duygunun dile gelmi hali olduunu sylyor nak ustalar. Szgelimi koyu renkler; karamsarl ve ie kapankl, ak cvl cvl renkler ise da dnkl, sevinci simgeliyor. Nakta kullanlan balca figrlerin neyi simgelediine de bakalm; Lleler, tek halde Allahn birliini, tekliini Gl motifleri ise Allahn resul Muhammed AS simgeliyor. ran etkisi tayan motiflerde hayvan figrlerine sk rastlanrken, Mslman kltrnde ise el ii motiflerde zaman zaman rastlanan insan figrlerine yer verilmiyor. Eli belinde motifi, diiliin simgesi olarak kullanlyor. Bu motif, sadece analk ve dourganl simge etmekle kalmyor, ayn zamanda bereket, ksmet, mutluluk ve neeyi de sembolize ediyor. Sa Ba Bu figr de evlilik isteinin gstergesi olarak biliniyor. Doumu ve oalmay simgeliyor. Boynuz bereket, g, kahramanlk ve erkeklii sembolize ediyor. Koboynuzu motifi koun nden, yandan ve tepeden grn spiral, hill gibi ekillerNak Bir Gnl i SMEKin dll usta reticilerinden Neslihan Cokun, el nak iin Bir gnl ii diyor. Kz meslek lisesi mezunu olduunu rendiimiz Cokun, ilkokulun hemen ardndan ortaokul dneminde tant nakta en ok Trk ii tekniini sevdiini dile getiriyor. Bakrky Osmaniye Kurs Merkezinde grevli Neslihan Cokun, el emei gz nuru nak ilerinin, Suriyenin bakenti amda ve Avusturyada dzenlenen sergilerde grcye ktn, byk beeni topladn dile getiriyor. SMEKteki 17 el nak hocasndan biri olan Neslihan Cokun, geleneksel deerlerimizden biri olan el nak ilerin yurt dnda daha fazla tantlmas gerektiini vurguluyor. Daha ok kendisine ait desen tasarmlar zerine naklar rettiini anlatan Cokun, birebir izilmi bir tasarm zerinde ok nadir olarak altn ifade ediyor. Antep iinde ise zellikle doalama almay tercih ettiini szlerine ekliyor Neslihan Cokun. SMEKte nak derslerine de deinen Cokun, kursiyerlerine nak iini retirken her birine ayr bir ilgi ve alka gsterdiini kaydediyor. Cokun, Kursiyerleri, hep bir yarmaya hazrlanyormu gibi altryorum. Bu da onlarn birbirinden gzel nak desenlerini, yarma heyecanyla naketmesini salyor. Ortaya da takdir edilesi iler kyor bylece diyor.

73

Kelime-i Tevhid Tura

Trk-slm Sanatlarnn Mimar Nakka

Mutia SOYLU Nakka-Mimar Semih rte, klasik Trk-slm sanatlar arasnda nemli bir yer tutan kalemiinin gnmzdeki en nemli temsilcilerinden biri 20. yzyl kalemii sanatnn usta temsilcisi Nakka Sabri rtein olu olan Semih rte, yurt iinde olduu kadar yurt dnda da pek ok tarihi yapnn restorasyon almasnda yer ald. rte, Ruhaniyet olarak bir nakkan olabilecei en st yer dedii Ravza-i Mutahharada sonsuza kadar alabileceini sylyor.
Gemite arlkl olarak dini yaplarn bezemesinde kullanlan ve klasik Trk-slm sanatlar arasnda nemli bir yer tutan kalemii, gnmzde artk sivil mimaride de tercih ediliyor. Nakka-Mimar Semih rte, bu sanatn gnmzdeki en nemli temsilcilerinden biri. Usta kalemkr ile, restorasyon almalarn kendisinin gerekletirdii skdardaki Valide-i Atik Tekkesi'nde alan nakhanede bu sanatn inceliklerini konutuk. rte, en parlak devrini 16. yzylda yaayan bu sanat gnmzde icra etmenin avantajlarndan dezavantajlarna, nakta modern tasarmlara yaklamndan, desenlerinde hangi yzyln motiflerini kullanmay tercih ettiine kadar ok eitli konuya deindi.
74

Semih rte ilk olarak, hayata geirilmesinde ahsi gayretleri olan Valide-i Atikteki Nakka Tezyini Sanatlar Merkezi projesinin nasl doduunu anlatyor. u anda nakhane olarak kullanlan blmn, vaktiyle Nurbanu Valide Sultan Klliyesinin tekke binas olduunu syleyen rte, Buras yaklak 20 senedir restore edilmeden, kap pencereleri ak perian bir vaziyetteymi. Biz buraya ilk geldiimizde iler acs grnts vard di-

Hilye-i erif

yor. skdar Belediyesinin, buray, kltr merkezi veya geleneksel sanatlar iin bir merkez yapmak kouluyla Vakflardan aldn belirten rte, yapnn restorasyonu ve geleneksel sanatlar eitimi veren bir mekn haline getirilmesi ii kendisine tevdi edildiinde hemen kabul ettiini ifade ediyor. Burann btn restorasyon iini biz kendimiz yaptk. Tabii bunu yaparken kendi z kaynaklarmz kullandk diyen rte, skdar Belediyesinin,

meknn alt yap ileri ve bahe dzenlemesi ilerini stlendiini belirtiyor. rte, yapnn kurunlarn da belediyenin yaptn, onun dnda hibir yerden yardm yaplmadn szlerine ekliyor. Osmanl nakkahane geleneinin kk bir rnei olarak nitelendirdii Nakka Tezyini Sanatlar Merkezinde kendisiyle birlikte tezhip sanats Mamure zn de dersler verdiini hatrlatyor. Biz burada daha ziyade tezhip ve temel eitim arlkl alma yapyoruz. Bizim temel eitim dediimiz eitim, balangcn stnde, biraz ihtisas saylabilecek dzeyde. Sfrdan rencilerimiz de var, ama ok az sayda diyen rte, daha ziyade eski rencilerine, onlar daha ileriye ynlendirmek ve gelecek kuaklarn onlardan daha iyi istifade edebilmesini salamak iin eitim verdiklerini vurguluyor. rte, Kltr Bakanlna bal olarak verilen Topkap Sarayndaki temel eitim derslerinin de 30 yldan bu yana devam ettiini ifade ediyor. Sheyl nverden Tezhip cazeti Ald 20. yzyl kalemii ustalarndan Nakka Sabri rtein olu olan Semih rte, Ord. Prof. Dr. Sheyl nverin de rencilerinden biri. rtee, Tezhip icazeti aldnz Sheyl nverin talebesi olmak nasl bir duygu? diye soruyoruz. Bu duygu, bugn iin de dn iin de fevkaladeydi diyen rte, Cumhuriyet tarihimizde tezyini sanatlarn bugnk dzeye gelmesinde Prof. nverin ve onun yakn arkadalarnn byk rol olduuna dik-

Ament

75

Maaallah

kat ekiyor. Geleneksel sanatlarmza gnmzde hak ettii deerin verilip verilmedii konusunda ise Biz, her zaman vah deriz, eyvah ederiz. Her eyi devletten bekleriz, ama biraz da kendimiz bir eyler yapmamz lazm. Szgelimi Sheyl Hoca, hibir yardm almadan tamamyla kendi abasyla, dar alanlarda alm. Bizim iin her bakmdan ok nemli bir rnek bu. Bize de den onun gibi youn ekilde almak diye konuuyor. Kalemii teknii desenlerinde en ok hangi yzyln motiflerini kullandn soruyoruz Semih rtee. Eskiden ilham alarak yeni tasarmlar yaptn syleyen sanat, en ok klasik devir diye adlandrlan 15. yzyln son eyrei ile 16. yzyln bandan sonuna kadar olan dnem al-

malarndan etkilendiini belirtiyor. O dnem yaplan her trl mimari ve kitap tezyini sanatlarndaki tasarmlarn kendisinin ilgi alan iinde olduunu kaydeden Semih rte, Tasarmlarm o ilkelere bal olarak yapmaktaym. Mimari tezyinat olarak yaklak 30 senedir zerinde altm gzel bir koleksiyonum var diyor. Kes-Yaptrla Modern Tasarm Olmaz rtee, yeri gelmiken, nakta modern tasarmlara yaklamn da soruyoruz. Nak zaten bal bana modern bir tasarm, soyut bir resimdir diyor ve devam ediyor: nk tabiattaki bitkisel usul direkt olarak kopya etmemitir. Nakkan, sanatkrn kendi gznde ve

Ahapst Kalemii

Ahapst Kalemii

76

Ayet-el Krsi

ruhunda ona katt ve tamamen sembolik deerlerin olduu soyut bir eydir. te bu, bugn itibariyle moderndir. Modern tezyin sanatnn, geleneksel desenlerden kopyalar alp patchwork denilen kes yaptr yntemiyle oraya buraya yaptrmak olmadnn da altn iziyor Semih rte. Gnmzde matbaann youn faaliyeti sebebiyle kitap sslemecilii olan tezhibin yaplmadna dikkat eken rte, dolaysyla tezhip sanatnn bugn levha sslemecilii ile devam ettiini sylyor. 15. ve 16. yzyl sslemelerinin gnmzde levhalara aktarlmasnn da bir yenilik olduuna vurgu yapan sanat, Hem boyut, hem de biimsel olarak yeni tasarmlar yapmak zorundayz. Desenlerimizi yeni biim ta-

sarmla ama eski sluba uyarak yapyoruz. Bunlar bence modern, ada diyebileceimiz uygulamalardr diye konuuyor. Valide-i Atikteki merkez iin Osmanl nakkahane geleneinin kk bir rnei diyen rtee, Osmanl dnemindeki saray nakkalaryla karlatrldnda gnmz nakkalarnn ansl olup olmadn soruyoruz. Biz, o dneme gre anslyz esasnda diyen rte, gnmz nakkalarnn ncelikle teknolojik imknlar bakmndan ok yksek ansa sahip olduunu vurguluyor. O dnemde olduka nemli tezhip almalar yapldna deinen rte, Biz bugn bile plak gzle bunlar izle-

stanbul, Arnavutky Yeil Camii

Bursa, Ulu Camii

77

Hilye-i erif

Bursa, Sleyman elebi Camii

yemiyoruz. O kadar ince yaplm. Bazen hayrete dyoruz, Bu insanlar bu kadar ince gze nasl sahip oldular. Elleri, bilekleri ne kadar glyd diyoruz. mreniyoruz ve onlardan feyz alyoruz dolaysyla eklinde konuuyor. Gnmz Nakkalar Daha ansl Szn ksas, teknolojiden yararlanabiliyor olmak bakmndan anslyz, ama bu sanat icra ederken ruhun gerektii incelie kavuturulmas bakmndan da ansszz diyen rte, yle devam ediyor: nk o an yaamyoruz biz. Halbuki bu i iin o an da yaamak lazm. Ruhun o gzellie tatmas lazm. evreyle, insanlarla btn her eyiyle yaamak lazm ki, o mthi noktaya varabilesiniz. Uygun meknlar, bu i iin gerekten insann ruhunu fevkalade rehabilite eden yerler diyen rte, Topkap

Sarayndaki dersler dnda halen almalarn srdrd Valide-i Atikteki sanat merkezinin, tam da byle bir mekn olduuna deiniyor. Sanat, Burada biz, stanbulun o youn temposunun ok dnda sakin, sessiz, skntszz. Byle bir ruh hali iersinde alyoruz. Burada alan btn arkadalarmz son derece mutlu. Allahu Tealann, youn almalarmzn neticesinde bize byle bir yeri bahettiini dnyoruz diyor. Yine anslyz diyorum nk diyerek Osmanl dnemi nakkalaryla gnmz nakkalarn karlatrmaya devam ediyor Semir rte: Tezhip o dnem sadece gn nda yaplabiliyordu, ama biz bugn elektrik sayesinde gece gndz alabiliyoruz, k sorunumuz yok. Mum nda ya da ya lambasnda yetitirecei almalar varsa almak zorundayd o dnemin tezhip sanatlar. Sonra gznzde herhangi bir bozuk-

Bursa, Sleyman elebi Camii

Bursa, Sleyman elebi Camii

79

Yeni Camii Hnkar Kasr Baoda Kubbesi

luk olduunda kullanacanz gzlk yoktu o devirde. imdi teknolojinin rettii gzlkleri kullanyoruz. Semih rte sz hazr nakkalarn, sanatlarnn ileriki dnemlerinde gzlerinin bozulmasna getirmiken, Nobel dll yazarmz Orhan Pamukun Benim Adm Krmz romannda geen kr nakkalar soruyoruz. Pamuk o romannda kr nakka diyor. Tabii Orhan Bey orada bunu farkl bir ekilde yorumlam. Kesinlikle kurgu bu, geree dayanmyor. Dnebiliyor musunuz, nakkan gzlerine ine batrlacak gzleri kr olacak diyen rte bir sanatnn ne kadar becerikli olursa olsun, bir at grmeden mkemmel bir ekilde izmesinin mmkn olamayacan vurguluyor. rte, kr nakka tanmndan unun anlalmas gerektiini sylyor: Nakka sanatn-

da tam kvamndayken gzleri tam grmyorsa, ite o nakka krdr. O dnemde gzlk yok. Onun ruhunun ne kadar ok ezildiini, ne kadar ok strap ektiini dnebiliyor musunuz? retmek istiyor, iindeki o gl sanat ortaya koyamyor. te bir nakkan krl bu olabilir ancak. O devir iersinde de bu tr kiiler ba nakka, ser nakka oluyor. Gelen siparilerin sralamasn yapyor, tasarmn yapyor, ynlendiriyor. Nakkahanede i paylam yapyor. Ser nakkalk devri hep 45- 50 ya zerinden oluyor. Tecrbenin hat safhaya geldii andr bu yalar. 16. Yzylda Malzemeler Daha Kaliteliydi Kalemiinde hangi malzemeleri kullandn sorduumuz sanat, projelerinde toprak ve pigment boya-

Adana, Sabanc Merkez Camii

80

Hilye-i erif

81

Japonya, Tokyo Camii

lar bata olmak zere, Arap zamk, tutkal ve altn varak kullandn anlatyor. Aslnda Osmanl dnemi nakkalar karsnda ansmzn bittii yer de buras, malzeme diyen rte, o dnem zel el yapm ktlar, stanbul ktlar kullanldn, 16. yzylda bile bu ktlarn ok pahalya satldn sylyor. O dnem malzemelerin kesinlikle daha kaliteli olduunu, asitsiz ktlar, doal boyalar kullanldn dile getiren rte, bu her bakmdan kaliteli malzemelerle retilen almalarn da yzyllara gl bir ekilde meydan okuduunu ifade ediyor. 16. yzyl mimarisinde kullanlan altnn, 400 senelik bir zamana direnme gc olduuna dikkat eken sanat, bugn kullanlan ve genellikle Almanya bata olmak zere eitli Avrupa lkelerinden getirtilen altnlarn ksa srede okside olduuna iaret ediyor. Altndan bahsetmiken bu sanatn biraz masrafl olduuna dikkat ekiyoruz. rte, bununla ilgili de, Evet biraz yle. Tezhibin vazgeilmez malzemesi isminden de anlalaca gibi altnlamada kul-

lanlan altn. Ba malzememiz altn. Bugn tabii ok ucuz altn satan yerler de var. Ama 23-24 ayar en kaliteli satanlar da var. Sanat yaptnz iin haliyle malzemenin en kalitelisini almak zorundasnz. Yani gerek bir sanatkr hibir zaman malzemeden kamaz, kayorsa o zaman zaten sanatkr deildir o. nk emeini, ruhunu veriyorsun, o vakit de zamana olabildiince direnmesini istiyorsun eserinin doal olarak diye konuuyor. Yurt Dndaki Eserlerde Semih rte mzas Yurt iinde pek ok mimari eserin restorasyonunda kalemii almalar bulunan Nakka-Mimar Semih rte, Trkiyede yeni birok yapnn i tezyinat ile birlikte pek ok restorasyan faaliyetlerimiz de var diyor. 1960 ylndan gnmze kadar stanbul-Topkap Saray restorasyonlarnda altn belirten rte, yurt iinde en nemli restorasyonlarndan birinin de 2009 yln-

Japonya, Tokyo Camii

Japonya, Tokyo Camii

82

Esma-l Hsna

Esma-l Hsna

da tamamlanan Bursa Ulu Camii restorasyonu olduunu kaydediyor. yl sren bu almayla ilgili olarak, Bursa Ulu Camiinde gerekten ok gzel eserler yaptk. Bunlarn banda 500 yllk ahap kndekri tekniinde minber geliyor. Ayrca orada 16. yzyl deri zerine ok zgr, ok ilgin yazlar bulduk, boya altndan kardk. 500 yllk bir cami olmasna ramen iinin naklar ve yazlar, 1857 depreminden sonra yenilenmi, devrin hat statlar camiye mthi almalar yapmlar. Biz o yazlara hi dokunmadan sadece temizliklerini yaptk, kimyasal ve mekanik yolla. Bu ok uzun bir yol, ama restorasyon da bu olmaldr. Yani bir yerden kopya alp onu ayn renklerle yapyorum demek restorasyon deildir. Mevcudu korumak, salamlatrmak, gelecek kuaklara en iyi ekilde onu brakmaktr diye konuuyor. Yurt iinde daha birok yeni ve tarihi yapda kalemii almalar bulunan rteten, yurt dndaki almalarna da deinmesini istiyoruz. rte, yurt d almala-

rn da u ekilde sralyor: Yunanistan-Gmlcinede ve Mostarda birer tarihi yapnn restorasyon almalarn yrttk. Trkmenistanda Erturul Gazi Camiinin tezyinini biz yaptk. Ayrca Japonyada Tokyo Camii ile Berlin ehitlik Camiinin yan sra son 3-4 senedir de eenistanda camiler yapyoruz. Bu benim sanat hayatmda ok nemli bir merhaledir. Orada 5-6 cami tezyinat yaptk. Kafkasyal olmalarna ramen, Osmanl mimarisini ok beendikleri iin Osmanl sistemi iinde camiler yaplyor, ben de onlarn tezyini iin uygulamalar yapyorum. Trkiyede 30-35 senedir yapmak istediim ahap st kalemii tekniini de orada uygulama yapma imknna sahip oldum. Aile Ekibinin Destei Byk Restorayson almalarn aile ekibiyle gerekletirdiklerini rendiimiz rtee, aile ekibinin destei ile al-

Almanya, Berlin ehitlik Camii

eenistan, Hac Ahmet Kadirov Camii

83

Trkmenistan, Akabat Erturul Gazi Camii

mann avantajlarn da soruyoruz. Kalemkrlk bizim baba sanatmz. ok kk yalarda bu ie baladk. Bilinli olarak herhalde 14-15 yalarnda filan ama raklk devrem 7-8 yalarnda o ortamda oynayarak olmutur. nsanlar ocuk yata sokaklarda filan oynarlar. Bizim oyun sahalarmz cami avlular, saray bahesi (Topkap Sarayn kast ediyor), hep byle geti ocukluumuz. O kltrn devaml iindesiniz, onu yayorsunuz nk. Bu sanatta raklk devremi de kalfalk ve ustalk devremi de hep orada yaadm. Babam orann restorasyon ilerini yryordu. Biz kardeiz, ben en bykleriyim. ki kardeim daha var Hayrettin ve Adnan.. Babam Sabri rte, Sabri Usta diye anlr. Bu almalarn neticesinde Topkap Saray bizim iin ok nemli bir yer alr. Benim iin ok nemli bir mekndr. Btn Trkler iin nemlidir ama ben iinde yaayan bir insan olarak, orada tamir yapan bir insan olarak ok nemli. te burada ok almalarmz oldu. Bu almalarmz halen devam diyor. Biliyorsunuz Topkap Saraynn srf harem dairesi 400 oda-

Namaz Sureleri

Trkmenistan, Akabat Erturul Gazi Camii

84

Topkap Saray, Badat Kk

dan meydana geliyor. Birini yapsanz 50 sene sonra dierine ancak sra geliyor. Yani aile bugn almalarn bu konuda yrtyor. Baba Sabri rtein izinden giden Semih rtein olu Selim de dede-baba mesleini tercih etmi. Hsl, rte ailesinde, kalemkrlk babadan oula geiyor diyebiliyoruz. Semih rte, esasen harita mhendislii eitimi alm olmasna ramen geleneksel sanat tercih eden olu iin, Babam bizi meslee zorlamad, biz de ocuklarmz zorlamyoruz ama ilgisi var olumun. O da benim gibi hep bu ortam iinde byd. imdi artk nc kuak olarak onlar (yeenlerini de kast ediyor) yetitirmeye alyoruz Gnlnde Kutsal Meknlar Yatyor Bu arada, kalemii restorasyon almalarnda dikkat edilmesi gereken konulara da deinen Semih rte, bu teknikte yaplan bir hatada geriye dn olmadn bilerek alma yapmann nemine vurgulad. Batan birtakm tedbirleri en iyi ekilde almak lazm diyen rte, sanat tarihi bilgisine sahip olmann da nemli olduunu iaret ederek, Sz gelimi, bugn yaplan bir resrotasyonda 18. yzyl nak, varsa 15-16 yzyl naklarn aratrmak lazmdr. Youn rleveler, ller almak, renk analizlerini yapmak, projeleri buna gre hazrlamak lazmdr diyor. Semih rtee, Yurt iinde yahut yurt dnda bir mimari eserin restorasyonunda benim de imzam olsun dediiniz bir yap var m? diye soruyoruz. Zor bir soru diyor Semih rte, Allah neyi nasip ederse biz ona doru gidiyoruz. Mesela Topkap Sarayndaki almalarmn devam beni hep mutlu etmitir. O mutluluu muhakkak ki yaammn sonuna kadar yaamak isterim. Bu arada klasik devrin stn meknlarnn birtakm yerlerinde almalar yapmak isterim. Bir takm aratrmalar da yapmak isterim. Bunlarn bazlarnda alma ansna sahip oldum. Mesela Edirne Selimiye Camiini ok arzu ederdim. Nitekim onda birka aylk bir almam oldu, onun

devamnda bulunmay ok isterdim. O devir yine beni ok mutlu eden bir almadaydm, Medinede Ravza-i Mutahharadaydm. Oras ruhaniyet olarak bir nakkan olabilecei en st yer. Ve ilgintir, ben 1982 ylnda Topkap Saraynda Hrka-i Saadet Dairesinin restorasyonunu yaparken Ravza-i Mutahharadan arldm. O bir arlmadr. nk o hizmetten dolay oras nasip oldu, orada aylk bir hizmetim oldu. Tabii orda sonsuza kadar devaml almak, hizmet etmek ok gzel olurdu. Semih rtee, bugn bylesi bir proje gelse tepkisinin ne olacan soruyoruz hemen. Usta sanat, Gitmeyeceim demem mmkn m? Zaten byle bir eyde gtrlrsnz. Her zaman iin biz oraya sevdalyz. Tabii gnlden bu ii yapmay arzu ederim. diyerek yantlyor sorumuzu.

Amener Resulu

85

Zrhl Orhaniye Frkateyni'ne Ait K armas, 19. Yzyl

Osmanl Bahriyesinde Ahap Sanat

Hamdi EKREM Tersane-i Amirede hizmet veren deerli ustalarn maharetli ellerinde vcut bulan Osmanl bahriyesine ait ahap eserler, "Osmanl Bahriyesinde Ahap Sanat" adyla Beiktata bulunan stanbul Deniz Mzesi'nde sanatseverlerin beenisine sunuldu.
Ahap sanat Anadoluda, zellikle Seluklular dneminde gelierek bu corafyaya has bir slup kazand. Bu dnemde daha ok mimari eserlerde kendini gsteren bu sanat, Osmanl dneminde ise mimari yaptlarn yan sra gndelik eyalarda da uyguland. Ahap sanat, 15. yzyln sonlarndan itibaren ise denizlerde gsterdii stn baaryla kendisini dnyaya artk bir deniz imparatorluu olarak kabul ettiren Osmanl mparatorluu bahriyesinde de yerini ald. Osmanl bahriyesinin idari merkezi ve gemi ina faaliyetlerinin sr86

drld balca yer olan Tersane-i Amirede, tersane halk diye anlan marangoz, kumbarac, kalafat, burgucu ve oymac gibi birok usta hizmet vermi ve ustalar araclyla gemi ba figrleri, armalar, turalar, gemi isim levhalar ve gemi inas srasnda kullanlan daha birok sslemede, ahap sanat baaryla uyguland. Osmanl bahriyesinde yer alan ve gnmze kadar ulaan ahap eserler, "Osmanl Bahriyesinde Ahap Sanat" adyla Beiktata bulunan stanbul Deniz Mzesi'nde sergileniyor.

Gemi Demiri Oymas, 19.-20. Yzyl

Fethiye Kalyonu K armas, 19. Yzyl

Osmanlnn hemen her alanda sanatla i ie ve sanata deer veren bir imparatorluk olduunun canl bir kant niteliindeki "Osmanl Bahriyesinde Ahap Sanat" sergisinde, 18 adet arma, 5 adet gemi ba figr, 22 adet tura, 28 adet gemi isim levhas ve 77 adet eitli sslemelerden oluan eser yer alyor. Sergilenen ahap eserlerin ortak zellii ise Tersane-i Amirede tavan maazas, oymac maazas ve burgucu maazas diye isimlendirilen atlyelerde grevlendirilen usta sanatkrlarn ellerinden km olmas. Osmanl sava gemilerinde ve bahriye binalarnda kullanlm bu eserler, bulunduklar mekna estetik bir deer kazandrmann tesinde, sadece gemi ina edilen bir yer olarak dnlen Tersane-i Amirenin sanata hizmet eden farkl bir ynn de gsteriyor bizlere. Gemi Ba Figrleri Dikkat ekiyor Tersane-i Amire atlyelerinde byk sabr ve meakkatle adeta ilmek ilmek ilenerek ortaya karlan ve neredeyse bir asr sonra tm ihtiamlaryla "Osmanl Bahriyesinde Ahap Sanat" sergisinde karmza kan eserler; armalar, padiah turalar, gemi isim levhalar ve gemi ba figrleri olarak snflandrlyor. Osmanl bahriyesine ait gemilerde ve birok denizci devletin gemilerinde grlen gemi ba figrleri, serginin en ok dikkat eken eserleri arasnda yer alyor. Osmanl mparatorluunun dier devletlerden farkl olarak gemi ba figr iin, slam dnyasnda tasviri yasak olan insan sure-

ti yerine gl, yrtc ve dmanda korku uyandrmas beklenen ku, aslan, kaplan, at ve ejder gibi eitli hayvan suretlerinin kulland grlyor. Dnyann En htiaml Armas Bu Sergide Bir aile, hkmdarlk, ehir ya da hkmete ait olan ve onu dierlerinden ayrt etmeye yarayan belirleyici iaretler genel olarak arma olarak tabir edilirken Osmanl mparatorluu, uzun yllar padiah turalarn arma olarak kullanm. Ancak padiah turalarnn Batl armalar karsnda anlalmaz simgeler olarak kalmas, yeni bir arma ihtiyacnn domasna neden olmu ve bylece militarist bir grnme sahip yeni armalar oluturulmu. ok sayda silah ve simgenin bir arada kullanld armalarla, Osmanl mparatorluunun gl ve geleneksel bir orduya sahip olduu mesaj verilmeye allm. Armada, mzrak, tek ve ift tarafl teber, tren klc, azdan dalma top, grz, sngl tfek, ok, yay, tirke, ve toplu tabanca gibi silahlar ile Osmanl sanca, hilafet sanca, bereket boynuzu, borazan, zurna, asa, kitap, meale, pa ve nian gibi baz kurumlar ve deerleri temsil eden simgelere yer verilmi, bunlar oval bir kalkann etrafnda sralanm. Osmanl armas, zerindeki obje ve simgelerin eitlilii ile ok ilgi grm, Osmanl toplumunca sevilip benimsenerek birok eya, bina ve sanat eserinde de kullanlm. Arma, bahriyede ise Osmanl mparatorluunun bir simgesi olarak sava gemilerinin ba ve
87

Sultan Abdlaziz'e Ait Tura, Hkmdarlk Dnemi 1861-1876

eref Ressan Frkateyni'ne Ait K Armas, 19. Yzyl

k tarafnda ya da kamarasnda, saltanat kayklarnn kknde, daire kaplarnn zerinde ve binalarn iindeki sslemelerde yerini alm. Usta sanatkrlarn ellerinden kan ve Zrhl Orhaniye Frkateynine ait,dnyada mzelerde bulunan en byk ahap oyma arma zellii tayan 14 metre 50 santimetre uzunluundaki 24 ayar altn varakl ahap kabartma ba arma da Osmanl Bahriyesinde Ahap Sanat" adl sergideki 18 adet arma arasnda yer alyor. Sergideki bir baka arma ise Aziziye Frkateynine ait 8 metre boyundaki arma. Osmanl Ahap Sanatnda nce ilik Turalar Osmanl Bahriyesinde Ahap Sanat" sergisinde, Osmanl mparatorluunu temsil eden simgelerden biri olarak padiahlarca kullanlan ve imza yerine geen turalar da yer alyor. Padiah turalar, Osmanl mparatorluunun kuruluundan saltanat kaldrlncaya dek nemini yitirmeden ok farkl alanlarda kullanlm. zerinde padiahn ve babasnn isimlerinin yazl olduu turalar, 16. yzyldan itibaren gelimeye balam, 17. yzyla gelindiinde ise sa taraflarna bayrak ya da iek gibi iaretler konulmaya balanm ve 18. yzylda da tamamen olgunlamaya balam. Turalarn zerine bayrak ya da iek gibi iaretlerin yerine zaman zaman padiahn mahlasnn yazld da grlr. Sultan Bayezit dneminden itibaren turaya; han,

muzaffer, muzaffer daima, el muzaffer gibi unvanlar girmeye balam. nceleri berat, menur, ferman, hkm, mlkname, vakfiye gibi resmi evraklar zerine ekilen tura daha sonra paralar, defter ve kaytlar banda ve bir hanedan armas olarak bayraklar, pullar, resmi abideler, resmi abideler, harp gemileri ve binalarda kullanlm. stanbul Deniz Mzesindeki sergide srasyla 3. Selim, 2. Mahmut, Abdlmecit, Abdlaziz ve 2. Abdlhamit'e ait ahap turalar yer alyor. Gerek sava gemilerinde, gerekse bahriyeye ait binalarda kullanlan turalar, bu yerlerde padiah ve Osmanl mparatorluunu temsil ediyor. Gemi sim Levhalar Ahap Sanatnn Iltsn Yanstyor stanbul Deniz Mzesindeki sergide yer alan bir baka ahap eser grubu ise Osmanl donanmasna hizmet etmi gemilerin isimlerinin yazl olduu ahap isim levhalarndan oluuyor. Gemi isim levhalar, gerek kadrga (krekli) dneminde gerekse kalyon (yelkenli) dneminde gemi reislerinin adyla anm ve kaytlar gemi reislerinin isimlerine gre tutmu.

Tarihi Kadrgaya Ait Ejder Figr

Erturul Yat'na Ait K Armas, 20. Yzyl Ba

18. yzyln balarndan itibaren kalyonlar, zerindeki figrlerle adlandrm, daha sonralar ise bilinen isimleri vermeye balam. Bu dnemde kalyonlara, ejder bal, siyah at bal, siyah aslan bal ve servi baeli gibi ba ve k figrlerinin adlar verilmi. 18. yzyln ortalarndan itibaren, cesaret ya da kahramanlk bildiren ya da Yaradandan zafer ve yardm dileyen Peyk-i Zafer, Peleng-i Bahri, ve Nasr- Bahri gibi adlar kullanlm. 18. yzyln sonlarnda ise gemilere Mahmudiye ve Hamdiye gibi padiah isimleri verilmeye balanm. Efsanevi Saltanat Kayklar Osmanl Bahriyesinde Ahap Sanat sergi salonunda Osmanl padiahlarnn kullanld saltanat kayklar ve Atatrk'n de bir sre kulland Erturul Yat'nn sslemeleri de oluturulan iki ayr odada sergileniyor. stanbulun fethinden sonra, Osmanl padiahlar Boazii ve Marmara Denizinde gezinti yapmak iin saltanat kay olarak adlandrlan tekneler kullanmlardr. Saltanat kayklar eitli boylarda olup, kkl ve kulu gibi adlarla anlrd. Saltanat kayklarnn k taraflarnda padiaha ayrlm kk ksmlar bulunurdu. Bu ksmlarn sslemesinde altn, gm, baa ve sedef gibi kymetli talar kullanlmtr. Ba ksmlar uzun ya da kvrk olup, buraya ahap veya gmten yaplm kartal veya deniz kuu gibi figrler konulmutur. Hkmdarlarn kayklar tersanede ina edilmi ve bu kayklar Sarayburnu Kaykhanesinde, tersanede ya da Dolmabahede muhafaza edilmitir. Kayklarn ina tarzlar ve sslemeleri, yapldklar dneme gre farkl zellikler gstermektedir. Erturul Yat Armas 1904 ylnda padiah yat olarak hizmete giren ve 1926 ylna kadar donanma kadrosunda yer alan Erturul

Yat, bu tarihten sonra Cumhurbakanl Yat olarak kullanlmak zere stanbul Bahriye Komutanl'nn hizmetine sunulmutur. Mustafa Kemal Atatrk, 19261937 yllar arasnda Erturul Yatn Cumhurbakanl Yat olarak kullanm, birok devlet adam ve kraln arland yat, 1939 ylnda hizmetten karlmtr. Her alanda olduu gibi sanat alannda da dneminde ne kan Osmanl mparatorluu, gerek sanat dallarnn geliimi gerekse sanatlarn korunmas iin byk aba sarf etmitir. Hatta pek ok Osmanl padiah, farkl sanat dallaryla ilgilenmi ve deerli eserler ortaya koymutur. te, stanbul Deniz Mzesindeki "Osmanl Bahriyesinde Ahap Sanat" sergisi de bizlere bir kez daha gsterdi ki Osmanl mparatorluu, sanat yle zmsemi bir milletti ki gemi inas iin kurulan Tersane-i Amirede bile deerli ustalar iin i alanlar oluturmu ve sava unsurlarna dahi sanatsal bir boyut kazandrmtr.

Ku, Erturul Yat'nn Ba Figr, 20. Yzyl

Geleneksel Kiev El Sanatlar

Igor POSHYAVILO* Ukraynann bakenti Kiev, nam dier Rus ehirlerinin anas esiz sanatlar ve el sanatlar sistemleri ile ipek ve baharat yollar zerinde bulunan nemli bir tarihi ehirdir. 19. yzyln sonlar ile 20. yzyln balarnda, Rus mparatorluunun egemenlii altnda olan Kiev; resim, dini mimari, tahta ve cam ileme, seramik, rg ve hasr ileri alannda mehurdu ve bu sanatlar eitli illerde el ii merkezlerinin ve pazarlarnn olumasna n ayak olmutu. Gnmzde Kiev, Ukraynann kltrel mirasnn korunmas ve gelitirilmesi iin lider konumunda bir merkezdir.
90

phesiz, insanln yaayp gelimesinde nemli rol oynayan zelliklerinden biri insann yaratcldr. Bu yaratclk insann etrafndaki dnyann kavranmas ve idrak edilmesine, uyumlu etkileim ierisinde olmaya, temel bilgilerin korunmasna ve bir nesilden dierine kelimeler, iaretlerle grntlerle ifade edilmesi ve iletilmesine yneliktir. En son bilimsel kavramlara gre, cisimlerin yaratlmas, insanolunun evrimsel geliiminde homo faber - yaratc olarak davrand yeni bir evrim basamana gemesini sembolize etmektedir. Amerikan antropoloji uzman Ellen Dissanayakenin dncesine gre, insanolu dnyaya elleri ile bir eyler yaratmak iin gelmitir ve "ilk insanlar, ilk zanaatkarlar olmulardr: yaratmas gereken adamlar olarak" (Dissanayake 1994: 3). Ukraynal filozof Mykola Berdyaiev, insanolunun olmak iin yaratld ve bu yzden yarat-

c olduuna ikna olarak, insan ahlakn sadece yaratclk erevesinde ele almtr. Parlak bir Ukraynal akademisyen olan Mykola Kostomarov, "Symbolism of Nature" adl kitabnda fiziksel doa ve insanolu arasndaki ilikinin sorunlarna yant aramtr ve "hammaddenin ruhsal z ile balantl olduuna" emin olmutur (Chyzhevsky 1992: 152). Mehur bir ngiliz arkeolog olan Childe Gordon "Man Makes Himself" adl kitabnda, mlekiliin yapc karakterinin insanolunun fikirlerini ileri gtrdn ve kilden mlek yapmann insanolunun yaratclnn en stn gstergesi olduunu iddia eder (Reed 1976: 119). Sanat yaratclnn znn kutsal bir faaliyet ve ustasanat-zanaatkarn yaratc olarak alglanmas, bu gibi bilimsel aratrmalarn basamaklarna sadece homo sa-

91

pienlerin deil, homo aestheticularn bak asndan da toplum ve insanolunun doasnn kavranmasna ilikin geni bir teorik anlay sunmaktadr. Bu gibi sorunlarn zm iin sarf edilen gayretler, Batda, bilimsel ve sanatsal dncelerin; ierisinde el ilerinin "malzeme tarafndan n ayak olunan, eklin egemen olduu, sosyal tarafndan kutsanm bir aba" olarak tanmland Unified Theory of Craft (Tmleik El Becerileri Teorisi) nin gelitirilmesine yol at (Braman 1994: 2). Halk sanatlarnn geliim srelerinin analizinde, geliimin aritmetik toplam eklinde, bir gelimeden sonra dierinin izlemesi ile gereklemediini not etmek gerekir. Tarihin her yeni safhasnda sanat yeni bir zellik kazanmtr, toplumun geliimi ile beraber gelimi ve sanatn geliimi ilk bata sanatn toplumun her yeni geliim safhasn nasl yanstt ile belirlenmitir. M.

Nekrasovaya gre, halk sanatlar drt temel ynde ve ekilde gelimektedir; geleneklerine sadk kalan bireysel zanaatkarlarn faaliyetlerinde yerel kltrel gelenekleri temel alan spontane geliim; ve "okullu" sanat sponsorluu altnda rgtlenmi, uzmanlam alma atlyeleri vastas ile (Romanets 1998: 23, 25). Deien dnyamzda, doas gerei istikrarsz olan kltr, kltrel kkenler, geleneklerin sregelmesi, kltr yaylm, sistematik dnm ve kltr yapsnn dnm gibi dinamik trendler ile nitelendirilmitir. Ayrca, halk sanatlarnn otantiklik zelliklerinin, tarihi ve sanatsal ardlln tanmlanmas iin standart kriterlerin daha bulunamadn da itiraf etmeliyiz. Geleneksel sanatlarn tarihi sreklilii, bilgi ve becerilerin sregelmesinin kendiliinden olumas, klie ekiller, krsal hayat ve ilgili ilevleri ile ilikilendirme, ou bilimsel aratrmada halk sanatlarnn otantiklii ile ilikili kriterler olarak kullanlmaktadr. Ulusal kkenleri, genetik hafza, yzyllar boyunca oluturulmu ruhani gelenekleri olmayan bir kltr var mdr? Kendi lkemin deneyimlerinden yola karak, sylemem gerekir ki, Ukraynada geleneksel kltr her daim ulusal kltrn roln stlenmitir. Profesyonel kltre gelince, politik sebeplerden farkl kltrel ortamlarla birletirilmitir. Ortak geleneksel temel halkn birliini, inanlarn ve etik prensiplerini korumutur. Ayrca, belirtmem gerekir ki, Ukraynann devlet statsne kavumadan evvel geirdii dnemde, Ukraynann dier kltrlerin egemenlii altnda bask grd sylenebilirdi. Ukrayna ulusunun kendisini ayr bir nite olarak muhafaza etmesinin en nem-

92

li unsuru geleneksel kltrdr. Ukraynaya has inanlar, efsaneler, destanlar, halk arklar ve danslar, trenler ve gelenekler, giysiler, halk sanatlar, geleneksel evlilik trenleri ve hatta cenaze trenleri, Ukraynann ulusal kimliini korumaya yardmc olmutur. Bu yzden, kltrel miras, ulusal kimliin en nemli unsuru, sosyal geliim iin idealler, ncelikler, ruhani ynelimler sisteminin olumas, korunmas ve ulusal kltr mirasnn aktarlmas iin nemli bir aratr. UNESCO'nun tavsiyelerine gre, kltrel miras, halklarn ve kltrel topluluklarn kltrel kimliklerini ortaya koyan bir aratr. UNESCO Genel Mdr Koichiro Matsuura tarafndan imzalanan bildiriye gre, "Szel ve soyut gelenek kltrel kimliin, yaratcl ve kltrel farkll tevik etmenin nemli bir unsuru olarak ulusla-

raras alanda kabul grmtr. Ulusal ve uluslararas geliimde ve kltrler aras hogrnn ve uyumlu ilikilerin olumas iin nemli bir rol oynar. Gnmzde, saysz eit kltrel miras kreselleme yznden kaybolmaya yz tutmutur, kltrel standartlama, silahl atmalar, turizm, endstrileme, krsal kesimin g etmesi, g ve evrenin kirletilmesi yznden tehdit altna girmitir. Ayrca UNESCO liderlerinden biri olan bayan Aikawa da, hakl olarak, hzl kresellemenin karmaas ierisinde yaayan, soyut kltrel miraslar koruyan insanlarn yerel kimliklerini korumak iin baskn kan kltr standartlamasna kar savatn vurgulamtr (Aikawa 1997:5). Her kltrde, gelenekleri kltr sisteminin nemli bir parasna dntren eski kalplar koruma eilimi vardr. Baka bir deyile, gelenek; kltrel deerlerin top-

93

lumun kltrel hafzasn oluturan nesiller arasnda art arda iletildii bir ardiyedir. Ayrca, her kltrel gelenein bir gei durumunda olduunu da itiraf etmeliyiz. Gelenek, deiim ve modernleme arasnda diyalektik bir iliki bulunmaktadr. Modernleme kltrn d-

nmnn, ilerleme veya gerilemesinin bir srecidir. ki mekanizma vardr; biri deiimi dzenler ve tevik eder, dieri ise geleneklerin yeniden retilmesinden sorumludur. Srecin tamamnda devamllk vardr, bu da geleneklerin adaptasyon ve deiime kar geerliliini srdrmesini salayan sentez olan kalc kimlik tarafndan salanr. Yerel gelenekler her zaman gl kimlik hislerine dayanr. Bu yzden, gelenek, kimliklerin srekli olarak yenilenmesi, hatrlama sreci ve gemi hafzalar ile kltrel kimliin oluturulmas olarak alglanmaldr. Sadece kendini, kendi kltr ile tanmlayan, kltrn tm halkn ortak yaratc abalarnn genel bir davurumu olarak gren bir toplum, kltrler zerindeki mevcut nihilist basklara kar gvenilir bir alternatif sunabilir. Ayn zamanda insann zihninin tm tuhaflklar, hilkat ve yaratc hayal gc ile kendi zn gerekletirmesinin ve modern dnyada bir birey olabilmesinin bir yoludur. Bu konuda hatr saylr bir rnek, gelenekler ve modernleme, modern yaam biimi ve tarihi kltrel geleneklerin korunmas arasnda artc bir denge kurmay salayan Japonyadr. Zamanmzda, bu geliim alannda beraber var olan iki ana trend bulunmaktadr. Bunlardan biri, eitli kltrleri yeryznden silen veya en azndan agresif bir ekilde silmeye alan kresellemedir. Dier ynelim, yerel kltrlerin kendilerine has zelliklerini korumak ve misyonunun yerel gelenekleri ve sanatlarn yaatlmasn ve gelitirilmesini misyon edinmitir. Kltrn kresellemesi, kitle iletiim aralarnn insanlarn zerinde yaratt etki ile kresel sistemde uluslarn birlemesinin modern ulam aralar ve ekonomik

94

ilikilerin gelimesine, uluslararas kurumlarn ve dnya pazarnn olumasna paralel olarak hz kazanmasn beraberinde getirmektedir. "Kltrn kresellemesi" terimi uluslarn birbirlerine yeniden yaklamas ve insanlar arasnda iletiim kurulmasna ilikin sorunlara bal olarak ilk defa 1980lerde ortaya kmtr. lk bakta kreselleme, olduka gelimi iletiim teknolojileri ile uluslararas ibirliinin tesis edilmesi ve anlamazlklarn nlenmesi konularnda yardmc bir rol oynuyor gibi grnebilir. Ancak, bundaki tehlike, yerel gruplarn kltrel kimliklerini yok sayp onlar kendi kltrleri ile yaama haklarndan mahrum brakmas, kendi lisanlarn kullanma haklarndan mahrum brakmas, kendi geleneklerinden, dini inanlarndan, mitolojilerinden ve ulvi deerlerinden uzaklatrmasdr. Uluslarn kltrel miraslarnn zengin eitlilii, dnya topluluuna gzellik ve karmaklk katmaktadr. Yirmi sene evvel, UNESCO Recommendation on the Safeguarding of Traditional Culture and Folklore (Paris, 1989) (Geleneksel Kltr ve Folklorun Korunmasna likin UNESCO Tavsiyeleri)nde insanolunun kresel mirasnn bir blmn oluturan geleneksel folklor eitlerinin ar derecede krlgan olmalar ve deiik insanlar ve sosyal gruplar bir araya getirmekte, kltrel kimliklerini ortaya koymalarnda nemli bir unsur olduklarnn alt izilmitir. Bununla ilgili olarak, her lkenin geleneksel kltrn tevik etmesi gereinin ve geleneksel kltrn birden ok etkenden dolay tehdit altnda olduunun alt izilmitir. Bu alandaki sorun, Ukraynada, nceki birka yz yln sorunlar da kendisine miras kald iin, ou mo-

dern baka uluslardakinden daha geni ve karmak gibi gzkmektedir. Ukraynadaki politikalar ve son 80 senenin kltrel basks Ukraynallarn kltrel hafzalarnn nemli bir blmnn kaybedilmesine yol amtr. Ukraynann etnik btnln olumsuz artlar altn-

95

da uzun bir sre korumu esiz bir ara olan geleneksel kltrnn gnmzde idealler, ncelikler ve sosyal geliimin ruhani ynelimlerini ve kltrel mirasn aktarlmasn koruma altna alamamaktadr. Ancak kltrel mesafemiz geleneksel kltrmz adeta bir zaman kapsl ierisinde tutarak korumutur. Bu konuda, Ukraynann, derin otantik kaynaklarn korumasndan kaynaklanan ve Avrupada olduka az yerde grlebilecek dzeyde yksek bir ulusal kltrel geliim potansiyeli bulunmakta olduunu belirtmem gerekir. Ukrayna, ulusal kltrn sadece bir hayalden ibaret olmad,

ancak milyonlarca insan iin gerek hayat anlamna geldii Avrupann sayl lkelerinden biridir ve bu durum da nemli bir kltrel potansiyel olduunun bir iaretidir (Dzyuba, 2001:32). 1991den beri var olan yeni zgrlkler, yeni pazarlar ve kltrlere eriim salamtr. Bu eriimle beraber, kresel kltrler de akn etmitir. Birok ekonomik avantaj olmasna ramen, Ukraynada bu kresel kltr akn, kltrel hafzann vakumlanmasna yol amaktadr. Demokratik, effaf toplum olma yolunda emin admlarla ilerleyen toplumumuzun benliine dair hafzasnn silinmemesi gerekmektedir.

96

Ukraynadaki halk ve el sanatlar, gnlk sorunlarla baa kmakta kritik bir yol ayrmna gelmitir. Bunun sebebi, profesyonel bilgi ve uluslararas ibirliinin eksiklii, deerlerin retilmesi, ekillendirilmesi, yaratlmas ve alglanmasnda geride kalm iletim yntemleri, politikalar ve programlarnn uygulanmasdr. Bu tehditleri asgari seviyeye indirmek ve krizden k yollar bulmak iin derin tarihi ve tarihsel sanatsal gelenekleri bulunan ehirlerin yerel idarelerine ve halkna byk roller dmektedir. Ukraynann bakenti Kiev, nam dier Rus ehirlerinin anas esiz sanatlar ve el sanatlar sistemleri ile ipek ve baharat yollar zerinde bulunan nemli bir tarihi ehirdir. 19. yzyln sonlar ile 20. yzyln balarnda, Rus mparatorluunun egemenlii altnda olan Kiev, resim, dini mimari, tahta ve cam ileme, seramik, rg ve hasr ileri alannda mehurdu ve bu sanatlar eitli illerde el ii merkezlerinin ve pazarlarnn olumasna n ayak olmutu. Gnmzde Kiev, Ukraynann kltrel mirasnn korunmas ve gelitirilmesi iin lider konumunda bir merkezdir. Bu konuda belediye ynetiminin zel bir misyonu bulunmaktadr. Bu nedenle, Kiev ehir idaresi, tm zorluklara ve ekonomik krize ramen, blgesinde sanat ve el sanatlarn tevik etmek iin belediye kompleksi kltrel programn balatmtr. Ukrayna Halk Sanatlar Ustalar Birlii ile beraber balatlan bu program, belediyelerin kltrel politikalarnn reformdan geirilmesi ve modern bir toplumun ilevlerini yerine getirmesinin n art olarak geleneksel sanat ve el sanatlarna ncelik verilmesi iin, uluslararas inisiyatiflerin uygulanmasn hedef alan (rnein, Soyut Kltrel Miras konulu 2003 UNESCO Kongresi) ve mali ve yaratc yatrmlarn dikkatini bu alana ekmek, Kiev ve Ukraynada kltrel sreleri tevik eden yeni yaklamlarn tantlmas iin uygulanan birok faaliyeti kapsamaktadr. Bu programa; gen ve hretli zanaatkarlara sanatsal dller verilmesini, zel eitimler, fuarlar ve yaynlama programlarnn oluturulmasn, kltrel turizmin tevik edilmesini ve uluslararas ibirlii yaplmas ve deneyimin paylalmasna olanak tanyan yaratc pilot projelerden, mze alanlarnn younlatrlmasna, yeni sanat merkezlerinin ve el sanatlar kasabalarnn ina edilmesinden, halk sanat fuarlarnn, sempozyumlarnn, festivallerinin, atlyelerinin ve konferanslarnn dzenlenmesine kadar saysz geleneksel ve yeniliki faaliyet dahil edilmitir. Bu konuda, ehrin potansiyelini kltrel bakent olmas ynnde dntrmek ve Kievin geliim stratejisi olarak modern, yaratc sektrlerin oluturulmas konusunda yaplan tartmalar olduka nemlidir. u anda, Kievde, eski mhimmat fabrikas ve depo alanna kurulmu ve Avrupann en byk sanat kompleksi olma zelliini tayan "Art Arsenal" ve ehrin tarihi ksmnda, Ukrayna Halk Kltr Vakf Merkezi "Ivan Honchar Museum" ve Ulusal Geleneksel Sanatlar ve El Sanatlar Aratrma ve Bilgi Merkezi tarafndan bir el ii sanatlar blounun oluturulmas ve dzenlenmesi gibi birden ok kltrel proje yrtlmektedir. Bu yzden, modas gemi ideolojik normlar ve dogmatik yaklamlarla snrl kalmayan, ancak etkin ilevleri olan ve kltrel srelerin geliimine, toplumun ruhani

ve estetik gereksinimlerini karlamaya katkda bulunan ve zamannzn gereksinimlerine cevap verebilen geleneksel sanatlarn korunmas iin dzenlenen her trl faaliyete halkn ve her seviyeden yetkilinin ilgisi ekilmelidir. 1998 senesinde UNESCO direktr Federiko Mayor tarafndan kesin bir dille belirtildii zere: "insani deerlerin korunmas her eyden daha nemlidir... Ve btn ruhani enerjimiz insanolunun yaam kalitesini arttrmak iin kullanlmaldr" (Hoppal 1999:11). Sonu olarak, gnmzde tank olduumuz teknik, teknolojik ve iletiim alanlarndaki gelimelerin nda, kreselleme politikalar insanolunun kltrel farkllklarnn muhafaza edilmesine zt dmektedir. Ukraynal felsefe profesr Serhiy Krymsky tarafndan uygun bir ekilde belirtildii zere, "nsanolu, eer yaamay arzu ediyorsa bir ulusal kltrler takmadas olarak kalacaktr ve kalmaldr. Her bir takmadann gerek kltrel mirasn ve btn gezegenimizin kltrel eitliliini kefetmek ve geleneksel sanatlarn birok adan tehlike altnda olduunun farkna varlmas iin, hkmetler, yerel, ulusal ve uluslararas platformda lkeleri ve insanolu iin yeni ekolojik ve kltrel anlamda duyarl bir dnyann olumasn tevik etmek iin ellerinden geleni yapmaldr. Referanslar: AIKAWA, Noriko 1997. Tuna Uluslararas Folklor Festivali Al, Budapest-Kalocsa, Hungary, 6-10 Temmuz, 1996. ECTC Blteni. No 3. inde Budapete: Avrupa Geleneksel Kltr Merkezi, 3-5. DZYUBA, Ivan 2001. Ukrajina Pered Sfinksom Maybutnyogo. [Ukraine Before Sphinx of the Future]. Kyiv: KM Academy Publishers. HOPPAL, Mihaly 1999. Local Cultures in a Global World. In EFI Communications. Vol. 8. Budapest: Europai Folklor Intezet. BRAMAN, Sandra 1994. A Unified Theory of Craft. In The Studio Potter. No 1. CHYZHEVSKY, D. 1994. Narysy z storiji Filosofiyi na Ukrajini [Essays on the History of Philosophy in Ukraine]. Kyiv: Oriy. DSSANAYAKE, Ellen 1994. The Place of Making. In The Studio Potter. No 1. REED, Evelyn 1976. Womans Evolution: From Matriarchal Clan to Patriarchal Family. N.Y., Toronto: Pathfinder Press. ROMANETS, Tetiana 1998. Problema Regresu ta regeneratsiyi v narodnomu mystetstvi z ohlyadu nay oho istoryko-kulturnu pryrody [Problems of Regress and Regeneration in Folk Art in the Context of Its Historical and Cultural Nature]. In Regress and Regeneration in Folk Art. Kyiv: Ivan Honchar Museum, Rodovid Publishers.
*Halk Sanat Ustalar Ulusal Birlii Kiev ubesi Bakan-Ukrayna Halk Kltr Merkezi Ivan Honchar Mzesi Mdr Vekili-Ukrayna Etnoloji Yaymcl Eski Direktr

97

Kitre Bebeklerin Nimet Annesi

Rya GNDODU Nimet Demirba Sanlman, kitre bebek denilince akla ilk gelen isimlerden biri. Sanlman, Trkiyede ilk el ii atlyesini aan ve vaktiyle Atatrkn zel siparilerini yapan ilk kitre bebek ustas Zehra Mfitin de rencisi. Hocasndan devrald bayra yaklak 60 senedir baaryla tayan sanat, yaamn iinden setii kareleri kk boyutlarda inanlmaz bir gereklikte kitre pamuktan yapt bebeklerle sunuyor. Ben, hocam kadar ansl deilim diyen Sanlman, Mfitten ald bayra teslim edecei, bebek yapmaya hevesli birinin kmadn anlatyor buruk bir ekilde.
98

Dedem ile Ninem

Anne-babasnda grd ev dzeni iindeki rol paylamn kendisinin de baarabileceini taklit etmek iin evcilik oynar btn ocuklar. Erkek ocuklar evin reisi olur bu rol paylamnda, kz ocuklar ise anne. yle ya, ka kadn, kk bir kz ocuu iken bebeklerle oynamadn syleyebilir Muhakkak bir bebei olmutur her kz ocuunun, annelii taklit ettii. Ama baz bebekler vardr ki onlar oyun iin deildir. Tpk Nimet Sanlmannkiler gibi Nimet Demirba Sanlman; hayatn iinden insanlar, sahneleri, gz alc bir gereklikte minimal boyutlarda kitre pamuk veya msr kabuundan rettii bebeklerle yanstabilen usta bir sanat. Sanlmann kitre veya msr kabuu bebeklerden ortaya koyduu yaamdan kesitlerde; bazen balk alarn onaran bir balky, bazen hasta bebeinin banda sabahlam bitkin ve zgn bir anneyi, bazen de bir mr geirdii hanm yan banda yn rerken ekerleme yapan yal bir dedeyi grrsnz. Yer sofrasnda oklavasyla hamur aan kyl kadnnn, tezghnda ayakkab tamir eden yal ayakkabcnn yahut byk hanmn nnde yerdeki mangalda

kahve piiren arap bacnn o minicik tasvirlerinin her biri, insan hayrete dren bir gereklie sahip. Her bir kompozisyon insana coku veren, bazen de heyecana, hzne srkleyen grsel bir len deta. Nimet D. Sanlman, kitre bebek yapmna balama servenini Caddebostandaki evinde anlatt. Ressam ei Tayfur Sanlman ile birlikte bizi evinde misafir eden sanat, kitre pamuk bebek yapmn rendii hocas Zehra Mfiti anarak balyor sze ve lkemizde ilk kez Mfitin kitre bebek yaptn sylyor. Kitrenin ne olduunu soruyoruz Nimet Sanlmana ilk olarak ve kitrenin, Dou ve Gneydou Anadoluda yetien geven otu denilen yabani bir bitkinin z suyu olduunu reniyoruz. Syleiminizin ilerleyen blmnde kitre bebek yapm iin gerekli malzemelerden de bahsedeceini belirten Sanlman, ncelikle bebek yapmay renme fikrinin nereden geldiine deinmek istiyor. Zehra Hanmn yapt bebekleri grdm bir yerde. O zaman Arnavutkydeki Amerikan Kz Kolejinden yani imdiki adyla Robert Kolejden yeni mezun olmutum. Zehra Hanma gittim, Otur, bak beenirsen tekrar gelirsin, yapmn renirsin dedi bana. Eve gider
Kitap Okuyan Hoca

99

gitmez bebek yapmaya koyuldum diyen Sanlmann gzlerinde hocasndan bahsederken yaylan lty gryoruz. Nimet Sanlman, Zehra Mfit hocasn sevgi ve minnetle anyor. Mfitin bebeklerini grp hayran olduunda hobi olarak kendisinden ders almaya balaynca bu iin hayatn ynlendireceini hi dnmediini de szlerine ekliyor sanat. Hocas Zehra Mfitin, Ankarada Hac Bayram Veli slalesinden geldiini de hatrlatan Sanlman, hocasnn hayran kald yeteneini u szlerle dile getiriyor: Dokuz yanda kompozisyonlar yaparak balam Zehra Hanm. stanbulu hi grmeden bir stanbul kompozisyo100

nu yaptn anlatrd; Boaz, sahil, deniz.. Ressaml da vard ayrca. stanbulda ilk el ii atlyesini aan bayan da Zehra Hanmdr. Atatrkn baz siparilerini yapm o zaman. ok mehurmu o dnem el sanatlarnda. Zehra Mfitle tantktan sonra haftada bir gn derslerine gittiini syleyen Sanlman, bu derslere bir yl kadar devam ettiini anlatyor. Bir yl sren eitim sonrasnda birbirlerinden kopmamlar Zehra Mfit ile renmeye hevesli gen rencisi Nimet Sanlman, arkada olmular. Her yapt bebei Zehra Mfite gtrdn syleyen sanat, Zehra Hanm, benim iin nemli bir kii. Bana, Nimet sen olmasan Zehra Hanm kimse ta-

Ama Dilenci ve Torunu

20 lkeden gelen katlmclar geride brakarak birinci olduunu belirtiyor. Sonrasnda kitre bebee yeni balam olmasna ramen hocasnn da sraryla Kzlayn 1955- 1958 senelerinde yeniden tertipledii uluslararas bebek sergisine kendisinin de katldn kaydediyor. lk Kiisel Sergisi Youn lgi Grd lk kiisel sergisini ne zaman atn soruyoruz Sanlmana. 1955 ylnda ilk zel sergimi atm. Beyolunda o zamanlar Amerikan Haberler Merkezi vard. Buradaki sergi o kadar byk ilgi grd ki, sergiyi grmek isteyenler sokakta bir kuyruk oluturuyordu. diyen Sanlman, be yl boyunca zerinde alt eserlerin sergilendii bu serginin daha sonra Ankara ve zmirde de tekrarlandn vurguluyor. Ankarada alan sergiyi dnemin i ileri bakan da ziyaret etmi. Konya Mevlana Mzesinden de yetkililerin geldiini anlatyor sanat. Sergilenen eserleri arasnda yer alan, dnen semazenleriyle sema kompozisyonunun, Konya Mevlana Mzesine gtrldn belirten Sanlman, Senelerce Mevlana Mzesinde sergilendi o bebekler. Akta tehir edildii iin bir sre sonra zamana yenik dtler diyor. Bu kompozisyonun sonradan bir benzerini daha yaptn ifade eden sanat, bunu da Alman Trkolog Annemarie Schimmelin istei zerine MargburgLahn Dinler Tarihi Mzesi iin gnderdiini hatrlatyor. stanbul, Ankara ve zmirdeki baarl kitre bebek sergilerinin ardndan ok sayda sergi atn rendiimiz Nimet Demirba Sanlman, en son iki yl nce Mudanyada bir sergisi olduunu belirtiyor. Sanlman, 1959 ylnda dzenlenen bebek msabakasna da katldn kaydediyor Konu Mehmet ile Fatmayd ve bu msabakada benim yaptm Mehmet ile Fatma birinci oldu diyor, hl vitrininde muhafaza ettii kitre Mehmet ile Fatmay gstererek. Nimet Sanlman, kit101

Ayakkab Tamircisi

nmayacakt diyorlar bazen eklinde konuuyor. Sanat, Bir anlamda Zehra Mfitin sanatn aktarma, gnmzde yaatma misyonunu stlenmisiniz dediimizde, ilk zel sergisinin 50. yldnmnde lgi dergisine verdii rportajda sylediklerini tekrarlyor bize de: Yllarca Trkiyede ve d memleketlerde sergi, sylei ve dia gsterilerini ieren programlarla srdrdm bu zevkli misyonu meer ben, hocamn Nimet, elimi sana veriyorum. Bu, bize zg Trk sanatn benden sonra sen yaatp tantacaksn dediinde stlenmiim diyor duygulanarak. Kzlayn Trkiyede dzenledii ilk uluslararas bebek sergisi ve msabakasna hocas Zehra Mfitin de katldn hatrlatan Nimet Sanlman, Mfitin bebeinin,

heykel ikinci plana dt ama sonradan heykel de altm. Gzel Sanatlarda misafir renci olarak yl atlye blmnde altm. Derslere girmedim ama.. renciler yarm gn alrrken atlyede ben tam gn altm. sene srd bu szleriyle anlatyor heykelcilikte geirdii pime evresini. Hocam Kadar ansl Deildim Beyolundaki atlyede kitre bebek yapm konusunda dersler de verdiini belirten Sanlman, Ben maalesef hocam kadar ansl olamadm. nk benim kadar merakl birine rastlamadam. O kadar kurslar atm, o kadar rencim oldu, benim kadar istekli biri kmad. Beyolunda 20 yl boyunca atlyem oldu, oraya gelenler vard, evimde dersler verdim ama olmad. Bayra devralacak kimse kmad maalesef diyor biraz da sitemle. Her sanat dalnda olduu gibi bunun byk bir sabr istediini kaydeden sanat, gnlllk esasyla srdrlen bu iin istek ve heves ncelikli artlar gerektirdiine vurgu yapyor. Her retmen retmek iin tm gayretini gsterir, ama orada marifet rencidedir. renecek insanda cevher olmadka siz bir ey yapamazsnz diye konuuyor Sanlman.
Aann Kz Fatma ile Renber Mehmet ( Trkiye 1.' si )

re bebeklerini yurt dnda da sergileme frsat bulduunu ifade ediyor. Amerikada bir sergi oldu. Trkiyeyi tantma projesi kapsamnda stanbul Olgunlama Enstitsnn eserleriyle birlikte gitti benim de bebeklerim diyen sanat, Trkiyeyi temsil edecek gen kzlar olarak ABDye gittiklerini belirtiyor. On Parmanda On Marifet Zehra Mfitin, vefatndan ksa bir sre nce kendisine Nimet beraber bir atlye aalm dediini belirten Sanlman, Daha ilerlemem lazm dedim. O da bana, Senin enerjin, benim de ismimle yaparz bu ii dedi. O srada vefat etti hocam. 1960ta atlyemi atm diye konuuyor. Beyolunda at Elif Bebek Atlyesinin bu anlamda bir ilk olduunu da sylemeden gemiyor sanat. Sanlmann atlye almalar 20 yl boyunca, einin de destei ile devam etmi. O dnem yalnzca atlye ile uramadn syleyen Nimet Demirba Sanlman, yle devam ediyor: 1950li senelerde Topkap Saraynda Ord. Prof. Dr. Sheyl nverden tezhip dersleri de alyordum. Sekiz yl devam ettim derslere. Daha iyi fra kullanabilmek iin baladm, uzun yllar devam ettim sonra bu derslere. Bunlar hep yirmili yalarda oluyor. Bebek iiyle urayorum, Sheyl Beyin tezhip derslerine devam ediyorum, o srada bir de talyanca kursuna gidiyorum. Bu szlerinden Nimet Sanlmann bitmek bilmez bir renme ak ve enerjisine sahip olduunu anlyoruz. Sanat o arada akademiye de gittiini szlerine eklerken eiyle de burada tantn vurguluyor. ocukluumdan beri heykeli sevdiini anlatan kitre bebek ustas, Ama karma kitre bebek kt. Bu knca
102

Bileyci

Msr kabuundan bebekler (Yrk Aile)

Msr kabuundan bebekler (ki gelin ve grmce - Yufka Piisi)

Nimet D. Sanlman, iin heveslisinin renmenin bir yolunu mutlaka bulduunu, nternet yaygnlatktan sonra Anadolunun birok yerinden bana ulaanlar oldu. Yapabildiim lde telefonda anlatyorum kitre bebein nasl yapldn. renmeye hevesliler nk. Yarm saat, bazen bir saat telefonda konutuum oluyor szleriyle dile getiriyor. Evin drt bir yanna dizilmi kitre bebeklerdeki sanat, iilii grnce, Kitre bebek yapmnda birok eyi biliyor olmanz gerekiyor galiba. Terzilikten, heykelden, resimden anlamanz gerekiyor diyoruz Sanlmana. Glmsyor ve anlatyor. Zehra Hanm bir rportajnda Bu sanatla uramak iin o kadar ok eyi bilmek lazm ki diyor. Hakikaten de yle. 2010 Avrupa Kltr Bakenti Ajansndan bana gnderdikleri bir anket formu vard. Orada bu yaptnz ie ne sfat verirsiniz diyordu, sanat m, zanaat m, el becerisi mi? Hepsi dedim cevap olarak ben de. Sanattr, nk anatomi bilmek, estetik bilmek, orant bilmek gerekiyor. Diki bilmek lazm elbiseler iin. fadeyi doru verebilmek iin iziminiz iyi olmal. Ve el becerisi lazm. Hocamn dedii gibi metalle almak lazm, deriyle almak lazm. Her eyi minimalize yaptnz dnrseniz kolay olmadn grrsnz. Nimet Sanlman, yeri gelmiken kitre bebek yapmnda kulland malzemeleri sralyor bir bir: Kitre, tel, pamuk, uygun kt ve boya Hepsi bu diyor Sanlman. Msr Kabuu Bebeklerin Vcut Lisan Amerikann dnda baka lkelerde de sergi ap amadn da sorduk sanatya. Kitre bebeklerinin Saraybosnada da sergilendiini anlatan Sanlman, bu serginin organizasyonunu uluslararas bir kurulu olan ve 55 yldr kendisinin de yesi olduu Trkiye Soroptimist Kulpleri Feredasyonu tarafndan yapldn belirtiyor. Sanlmann bir dnem federasyon bakanl yapt, milli delegelik yapt Soroptimist, yerel ve kresel dzeyde kadnlarn ve gen kzlarn yaam kalitesini artrmay amalayan uluslararas gnll bir rgt. Saraybosnadaki Soroptimistlerin hazrlad Kklerimiz adl organizasyonda Trkiyeyi kitre bebeklerle temsil ettiini anlatyor Sanlman. Kitre bebein yan sra msr kabuu ile yapt

bebekleri de gsteriyor Nimet Sanlman. Msr kabuundan bebeklerde yz izgileri yok. Bunlara yz yapmyorum, bunlar vcut lisan konuuyorlar diyor sanat. in ticaret boyutuyla imdilerde pek ilgili olmadn anlatan Nimet Sanlman, bebeklerini satmyor, sadece koleksiyonlarn muhafaza edip bu sanat tantmak amacyla sergiler ayor. ki olu olan sanatnn, 9 yandaki torunu Ayenin u sralar Babaannem gibi ben de bebek yapacam dediini reniyoruz. nallah bana yetiir diyor Nimet Sanlman bayra torununa teslim edebilme isteini gizlemeyerek.. kram edilen aylarmzdan son yudumlar alp msaade istiyoruz. Dergimizin 8. saysnda kitre bebek ustas Ltfiye Batukan ile yaplan rportajda kendisinin yapt kitre bebek grsellerinin 106. ve 109. sayfalarda sehven kullanlmas konusunda Nimet D. Sanlmandan zrmz diliyor gsterdii olgunluk karsnda mahup olarak ayrlyoruz.

Ormandan Dn

103

Abdul Fettah Efendi 1815 -1896

Klelikten Efendilie Turake Hattat Abdul Fettah Efendi

Yaz ve Fotoraflar: Fettah AYKA* Sakz Adasnda yaayan Rum kkenli bir kle ailesine mensup iken, bir Osmanl paas tarafndan satn alnarak yetitirilen Abdul Fettah Efendi sonunda Darphane bakanlna kadar ykselen bir brokrat ve nemli eserlere imza atan byk bir hattat ve turake oldu.
stanbulda ve 19. yzyln nemli Osmanl vilayetlerinde gerek levha olarak gerekse ta kap veya emelere haak edilmi olarak hl beeni ve takdirle temaa edilen hat eserlerinde imzas bulunan Abdul Fettah Efendinin doum tarihi, Osmanl nfus tezkeresinde 1815 (H 1230, sicili Osmani C.4 S.862 ) olarak kaytldr. Ayrca Girit Adas mahkemeleri iin Sultan Abdulhamidin emriyle yapt 44 tura ile Sakz (Chios) Adas ve Selanik camilerindeki eserlerinin akbeti bilinmeyen Abdul Fettah Efendinin baba ismi, resmi kaytlarda yalnzca Abdullah olarak gsterilmektedir. Bunun nedeni Osmanlda uygulanm olan klelerden veya muhtedilerden ekserisinin baba adnn sadece Abdullah olarak yazlmas sistemidir, ki Abdul Fettah Efendinin de bir kle ailesinden
104

geliyor olduu hakikatini nfus kaytlarnn da bu ekilde teyit ettii nakledilmitir. Bu konuda bn-l Emin, Son Hattatlar adl kitabnda klelikten Darphane bakalna giden yolda Abdul Fettah Efendinin talihinin nasl deitiini yle anlatyor: Kendisini tanyanlarn ifadesine gre Sakz Adasnda mukim Rum kkenli bir kle ailesine mensup iken Hsrev Paa satn alm ve dier kleleri gibi dairesinde tahsil ve terbiye ettirilmi idi. Hsrev Paann makam sadareti yakalamasyla talihi deien Abdul Fettah Efendi, paasnn seraskerliinde Daire-i Askeriyede Arabi, Farisi, hendese ve hesap oku-

bnu-l Eminin Son Hattatlar kitabinda vgyle bahsettii Abdul Fettah Efendinin yazd Bursa Ulu Camii mihrab ayeti (Cin suresi 18. ayet)..stde celi ALLAH-MUHAMMED ve sra suresi balang ayeti.. Mihrabn iki yanndaki kalem ii oval kelimei ahadet yazlar Ve Bursa Ulu Camii'ndeki dier celi yazlar yazmak iin Abdul Fettah Efendi nin kendi yapt ahap kalemi.

du. Ayn zamanda burada hsn- hat derslerini de takip ederek sls, celi sls, nesh, divani, rika talim edip bu yazlarn bazlarndan icazet aldktan sonra ayrca sls ve nesihte hocas Hafz Mustafa akir Efendiden 1832de icazet ald. 1831de Hsrev Paann hususi ktibi oldu. Bu srada sbyan alay ve tabur ktiplerine yaz dersleri verdii bilinmektedir. 1839da Hsrev Paa sadarete getirilince paas onu cretsiz olarak Sadaret Mektebi kalemine aldrd ve 1845 senesinde (h.1262) aidat ile Eyyb ve 1846 da da ehzade Mehmed Camiinin vakflarnn kaymakamlna tayin edildi. Srasyla Sivas, Amasya ve Aydn evkaf mdrlnde, Saruhan, Kastamoni mal mdrlklerinde ve 3 ay Kastamoni vali vekaletinde ayrca Selanik vilayeti meclisi kebir riyaseti inzimami ile mal mdrlklerinde bulundu. Selanik mal mdr ve vali vekili iken (h.1273-74) Ravza-i mutahharaya takdim olunmak zere Sultan Abdul Mecid tarafndan imal ettirilen amdanlar, sonra irade-i saniye ile Selanike gnderilip istenilen yazlar pek gzel yazmasndan padiah mahzuz oldu. 1855 ylnda neredilen kavaimi nakdiyyenin Hak ve imalinde hsni hidmeti sebk etdi. Yine o sene Bursay tahrib eden byk zelzelede Ulu Camideki yaz -

larn yeniden tahrir ve tezyininde icad ve tanzim et tii byk kalem ile mihrab civarna ve kapularn s tne celi ve talik yazlar yazd.(1) Abdul Fettah Efendinin Sanatkrl Abdul Fettah Efendi Dar- Askeriyyede eitim ald srada hsn- hat derslerini de takip ederek okuldaki hocalar dnda zamannn usta hattatlarndan Mustafa akir Efendiden Aklam- sitte (1832) ve Yesarizade Mustafa zzet Efendiden (1847) de nestalik yazsn mek ederek icazetnamelerini ald(2) Abdul Fettah Efendi kendisini ok iyi yetitirerek gen yata hem alayl, hem mektepli olarak payitaht stanbulda alma ve sanat hayatna atld. Abdul Fettah Efendi balangta talebesi olmas ve kendisinin de talik hatta olan zel muhabbetinden dolay, ada dier hattatlar gibi zamannn en by stat Yesarizade Mustafa zzetten etkilenip o ynde yazlar yazmaya alt. Ancak Yesarizadenin 1849da vefatndan sonra yine onun talebesi, ada ve ondan sonra zamann en iyisi kabul edilen ayrca saray ve Sultan II. Mahmudun hat ve musiki meklerinin vazgeilmez ahsiyeti Kazasker S. Mustafa zzet Efendiden daha fazla etkilenerek, Kazasker ve onun en yakn til105

Bursadaki Ulu Caminin restorasyon tarihinden birka yl sonra yine Abdul Fettah Efendi tarafndan yazlarak Ulu Camiye aslan (ancak onun yazd pek bilinmeyen) orta boy Cihar Yar Gzin levhalarndan Ebubekir Sddk (r.a) (h.1279, m.1864) tarihli.

Abdul Fettah Efendinin Bursa Ulu Camiideki 300 cm X 740 cmlik ve bihi olarak sona eren Besmelesi.

mizi M. efik Bey ile daha fazla vakit geirmeye balad. Bu sebepledir ki Bursa Ulu Camii yazlar ve stanbul niversitesi ta kaps yazlar gibi nemli eserlerde nn de imzalar vardr. Abdul Fettah Efendinin Kazaskerden byk oranda etkilendiini, sadece onun gibi byk ve gzel eserler vermeye almakla kalmayp Kazaskerin Ayasofya levhalarn yazmak iin az genilii 40 cm. olduu nakledilen ve hat tarihinde bir ilk icat olarak yapt sylenen ahap kalemin bir benzerini kendisin de yapmasndan anlyoruz. Ki bu kalemle Bursa Ulu Camii mihrab zerindeki Allah ve Muhammed yazlaryla 300 cm x 740 cm Besmele ile ayn ebatlardaki dier talik yazlarla mihrabn solundaki mehur Allah Hu -msenna- levhasn da yazp bu kalemi (**) bu levhann yanna ast bnl Eminin yazsnda da nakledilmitir.

yktr. Bursa Ulu Camiinde bulunan byk levhalar yazmak iin kendi icad olan aatan yapt kalem levhann yannda asldr. Abdul Fettah Efendinin icat ettii bu byk kalemle srat ve suhulet ile yazmasn Sultan Abdulmecid grmek istedi. Vkelann hazr olduu halde Hrka- Saadet dairesinde Rasuli Ekrem (SAV) efendimizin ism-i erifini yazarak mazhar takdir oldu(3) Bu takdirin devam olarak ayn kalemle yazmas iin Sultann, Abdul Fettah Efendiye (gnmzde onun yazd pek bilinmeyen ve Ayasofya levhalarndan kk olmakla birlikte emsallerinden ok byk ebatlardaki) ehzade Camii ve Eminn Yeni Camiindeki Cihar Yar Gzin levhalarn yazma iini verdiini dnmek mmkndr. Her ne kadar bn-l Emin byle bir kalemi Abdul Fettah Efendinin icat ettiini yazsa da konunun asl yukarda bahsettiimiz gibi olmaldr. nk Ayasofya levhalarn Kazaskerin bu olaydan 10 yl kadar nce yazd levhalarn tarihleriyle sabittir. Bu konuda Abdul Fettah Efendi, Kazaskerden etkilenerek onu taklit etmeyi o kadar ileri gtrmtr ki Bursa Ulu Camiindeki Besmelesine att imzasn muhteva ve ekil

bnul Emin, Son Hattatlar kitabnda Abdul Fettah Efendinin Bursa Ulu Camiindeki eserlerinden yle bahsetmektedir: Bursaya ilk gidiimde Ulu Camiindeki yazlar kayt etmitim. Besmele-i erife gayet byktr, Allah Hu ifte ve gayet cesimdir. Huvel Kuran-il Mecid talik ve muharrer ve gayet kebirdir. Sultan Abdulmecidin turas gayet b-

Bursa Ulu Camii mihrabnn solunda bulunan Kelime-i ehadetin ikinci ksm

Eminn Yeni Camiindeki Cihar Yar Gzin levhalar

106

Abdul Fettah Efendinin Bursa Ulu Camiindeki 3 m X 7.4 m ebatlardaki ve bu levhay yazmak iin yapt ahap kalemini de sa tarafna ast nakledilen mehur msenna Allah Hu aheseri.

Topkap Saray Babsselam kapsnda Abdl Fettah Sersikkeknaan imzal mehur yazs

olarak Kazaskerin Ayasofya levhalar iin att imzaya aynen benzetmeye almtr. Takdir-i ilhi gerei tm klelerine iyi eitim ve tahsil vermeyi prensip edinmi Hsrev Paa gibi birisi Abdul Fettah Efendiyi satn almayp, sahip olduu imknlar kendisine sunmasa, bir kle ailesine domu olmas sebebiyle belki de doduu-yaad kaytlara bile gemeyen birisi olarak bu dnyadan gelip gemi olacakt. Ancak o, hayatn olumlu ynde deitiren bu ilhi mdahaleyi takdir ederek kendisine sunulan imknlar ok iyi deerlendirmitir. Baarl olmak iin ciddi gayretler sarf etmi, yapt her ii en iyi ekilde yapp payitaht dndaki pek ok vilayete vazife iin gnderilmesine itiraz etmeyerek velinimetlerine hizmet ve sadakatte kusur etmemeye gayret etmitir. Bu samimiyet ve alkanlnn karl da her defasnda efendileri tarafndan fazlasyla kendisine ihsan edilmitir. rnein Bursa Ulu Camii levhalarnn M. efik Bey ile birlikte baaryla tamamlanmasna mteakip (1860) padiahn kendisini filigran imalatn renmesi iin Viyana ve Parise gndermesiyle ve oradayken bat teknolojisiyle dil, kltr ve sanatn yakndan mahede frsatna kavuan ender ahsiyetlerden birisidir.

bulunmadn sordum. Bunun zerine, O kim? Biz de yle bir isim yok!. cevabyla karlanca ok armtm. bn-l Eminin Son Hattatlar kitabnda siyah beyaz ve ayakta olarak yaynlanm olan fotorafn ve ilk dnem Darphane bakan olduu bilgileri gsterdiimde yine tanmadklarn belirtince olduka armtm.

Ardndan bunun bir kopyasn kendilerine vermemi rica ederek nceden elektronik posta yoluyla yaztm ve arivlerinde bulunduu ancak tehis edemedikleri 8-10 civarnda yalboya portrelerin bulunduunu ve arzu edersem tehis etmem iin gsterebileceklerini syleyince ok byk heyecan ve sevince kaplp bu teklifi hemen kabul ettim. Ve arivde bana gsterilen duvarda asl bazlarnda isim yazl bazlar isimsiz 8-10 yalboya portreden arkasnda no:1 yazan portrenin elimdeki siyah beyaz fotoraftaki ahsiyete ok benziyor olmas hasebiyle bunun Abdul Fettah Efendiye ait olduunu tehis ve tespit ettikten sonra bu portrenin bir de fotorafn ekmeme izin verdiler. Bunun iin buradan kendilerine ayrca teekkr ederek, tekrar Abdul Fettah Efendinin talihi hep yaver giden hayatyBursa Ulu Camii mihrabnn sala ilgili bilgileri aktarmaya dnelim.
nda bulunan Kelime-i ehadetin ilk ksm

Bu sayededir ki dnnde o zamanki adyla Sersikkekaan-sersikkeknaan (Osmanl' da altn para ve madalyalarla kt paralarn kalplarn hazrlayp haak edenlerin reisi) yani bugnk Darphane bakan olarak tayin edilmesinin ardndan bu vazifeyi 20 yldan fazla devam ettirmeyi baarmtr. Konu Darphane'ye gelmiken Abdul Fettah Efendi'nin hayat hakknda yaptm aratrmalar srasnda karma kan ilgin bir olaydan bahsetmekte fayda gryorum Abdul Fettah Efendinin, bn-l Eminin Son Hattatlar kitabnda bulunan siyah beyaz bir fotorafndan baka bir fotoraf olup olmadn dndm bir ara. Bu sebeple konuyu aratrmak iin Darphanenin Beiktataki merkezine gidip grevlilere kurumlarnn ilk bakanlarndan Abdul Fettah Efendi hakknda aratrma yaptm ve ellerinde bende olandan farkl bilgi ve fotoraf bulunup

Abdul Fettah Efendinin, yine stanbulda bulunduu yllarda Sleymaniye Camiinin celi sls yazlarn yenilerken alma ortam olarak yerinin geni olmad-

Abdl Fettah Efendinin Bursa Ulu Camii'ndeki byk boy talik yazlarndan bir rnek

107

Konya Mevlana Mzesinden..(Yaratkar ortaya ckaran Yaratandr. O, onlarn t kendisidir.)

n belirtmesi zerine Padiah II. Abdulmecidin kendisine Veznecilerde istedii gibi byk sofas bulunan bir konak ihsan ettii bilinmektedir.(4) Ancak bu ekilde memuriyet ve sanat hayatnda baarlarnn takdir edilerek padiahn da trl iltifat ve ihsanlarna nail olmas ona bir ara kendisinin zamannn en iyisi ve en by (veya en byk 1-2 kiiden birisi) olduu bu sebeple de en kymetli yaz ilerinin kendisine teklif edilmesi gerektiini dndrmeye balamt. Bu sebepten olacak ki Padiah II. Abdulmecidin Mescid-i Nebinin i meknnn hat yazlarla daha da gzelletirilmesi niyetiyle (imdiki Hz. Osman Mihrab ve iki yanlarndaki Babus Selamdan Babul Bakiye kadar devam eden daha sonra stad Hasan elebinin restorasyonunu yapt her biri 100 metreden uzun 3 eritlik celi slslerle bir eritlik Efendimizin (SAV) isim ve sfatlarn ihtiva eden esiz aheserler) duvarlara hatlar yazacak olan hattat tespit iin alan msabakada henz 30lu yalarda olan (Kazasker S. Mustafa zzetten icazetli) gen Abdullah Zhdiyi mrnn sonuna kadar 7 bin 500 kuru maala vazifelendirilip tercih etmesine Biz varken bu ie byle bir ocuk memur edilir mi? eklinde serzenite bile bulunacakt. (nk o yllarda kendisinin maa 3 bin 750 kuru idi.) Fakat akabinde kendisinin de eitim iin Avrupaya gnderilmesi ve dnnde farkl, nemli kymetli vazifelere (Darphane bakanl, ehzade ve Yeni Caminin byk levhalar gibi) me-

mur edilmesiyle bu konuyu unutup memuriyet ve sanat ilerine younlaarak devam edecekti. Abdul Fettah Efendinin Osmanl idari ve sanat aleminde 50 yldan fazla sren mutlu ve baarl bir dnemin sonunda 70li yalarndayken vefatn ve akabinde hakknda yazlanlar bn-l Emin u ekilde naklediyor: 1860dan itibaren para basm tekniklerini tahsil yapmak iin Viyana ve Parise gnderildii, o yllarda kartlan kat paralarn kalplarnn hazrlanmasnda da alt, ayrca Osmanl devlet ynetiminin eitli kademelerinde st derece vazifelerde bulunduu, h. 1295, m. 1878de mhayi kavaim komisyonu azalnda bulunduu, 11 Receb 1846da tevcih olunan hacelik rtbesi 1879 da Balay itila ettii ve tedricen birinci rtbe Mecidi ve birinci rtbe Osmani nianlarn alm olduu resmi kaytlarda mevcuttur... Bir mddet hasta olduktan sonra 8 Cemadlula 1896 da Vanikydeki yalsnda vefat etti Cenazesi Ayasofya Camiine getirilerek cenaze namaz eda edildikten sonra Sultan Mahmud Trbesi haziresine defnedildi. Defninden bahsedilirken Tercman- Ahval Gazetesinde deniliyor ki, .Merhum meahiri hattatinden olup nezaheti hututu nefisesi arayii enzar olacak surette idi. Der saadet ile Bursadaki cevamii erifenin bazlarnda avihtei mevkii tazim edilmek zere ekidei kalemi mkin eylemi ol-

Fatih'in trbesindeki stanbulun fethi ile ilgili Hadis-i erif levhas

Valide Sultan Camii Ta Kap Kitabesi ve zerindeki Sultan Abdulaziz Turas

108

Yldz Camii Mimber afa

duklar elvah o derece nazr rubdir ki grenler merhumun aferin han kemali olmamak kabil olmaz. Abdul Fettah Efendi sls, celi ve talik yazda mahareti kmile sahibi idi. Pek ok camii ve trbelerde yazlar mevcuttur.(5)

rak bulduumuzda mezarn yan bandaki bugnk Trke ile konmu olan isim levhasndaki Abdl Latif Efendi ismini okuyunca bir tuhaf aknlk geirdik tabii. Halbuki mezar tanda ak bir ekilde Abdul Fettah Efendi yazyordu.
Yldz Camii, Abdul Fettah Efendinin imzasnn yer ald II. Abdulhamid turas

Abdul Fettah Efendinin celi sls ve turada benimsedii tavr Mustafa Rakmn at rdr. Fakat Mahmud Celaleddin yolundan holanan Sultan Abdulmecidin saltanat srasnda dier hattatlarda olduu gibi onun da bu ivede celi sls levhalar grlmekle birlikte celi talik hattnda Yesarizadenin yolunu takip ederek bazen ran tavr talik hattnn celi eklini benimseyip bu yolda da celi sls levhalar yazmtr.(6) Ayrca ada Kazasker M. zzet ve Mehmed efik Bey gibi Abdul Fettah Efendi de mr hayatnda 5 padiah devri grm ve eserleri takdir edilmi velud bir hattattr.

Abdul Fettah Efendinin mezar tann okunuu: Ulemayi Ricali Devleti Aliyeden ve Rutbei Balai Esabndan Sersukkekaan Cenab ehriyari El Hac Abdul Fettah Efendi Merhumun Ruhu eriflerine el Fatiha sene (h.1314), (m.1896).

Kaynaka
1-3-5-7: Son Hattatlar, bnl Emin, s 25 2- Osmanl Hat Sanat Tarihi, Ali Alparslan, s 87 4-6: M. Uur Derman, slm Kltr Mirsnda Hat San'at, IRCICA Yaynlar
*D.E. Gzel Sanatlar Fakltesi mezunu. ngilizce retmenlii ve Hat Sanat Tarihi konularnda almalarna Londra ve Istanbul merkezli olarak devam etmektedir. **Bu kalemi Ulu Camiinin 2007-2009 aras geirdii byk restorasyondan sonra da eski yerine asarak muhafaza eden yetkililere tm hat severler adna ayrca teekkr ediyorum.

Hazine-i humayunda mahfuz name-i saadet ile Hz Osman ve Hz Ali (ra) hatlaryla Mushaf- erife mahfazalarnn hakk, Sultan Abdul Azizin tamir ve tezyin ettii Fatih Trbesinin puidesiyle etrafndaki Fetih suresi levhalar, Hrka-i erif muhafazasyla daire-i muhteremenin pencere ve kaplarndaki perdelerde muharrer salavatlar, Bursada birinci sultan Osman trbesinin puidesi, Kk Hamamda tarikat- Kadiriyyenin eyh Nuri efendi derghnn yazlar, Aksarayda Pertevniyal Valide Sultan Camiinin d kap stndeki tura ile eme tarihleri, Bayezid ve ehzade camiilerindeki ve Bab- Humayunun haric ve dahilindeki nahkuk yazlar mevcuttur..,(7 ) Abdul Fettah Efendinin Darphanede enteresan bir ekilde bilinmeyen bakanlna ilave olarak Sultanahmedteki II. Mahmud trbesi haziresinde bulunan mezar da tuhaf bir ekilde, sanki bilinmemesi maksadyla bir isim karklnn kurban olmu grnyor. Abdul Fettah Efendinin mezarnn fotorafn ekmek iin bir tandkla hazireyi dolap mezar talarn okuya-

Abdul Fettah Efendinin mezar ta ve yanl yazlm isim levhas

109

Mill Mirasmz El Yazmalar

Dr. Zehra ZTRK Trk- slam sanatlarnnn imarnda ve gelimesinde byk rol bulunan el yazmalar birer mill mirastr. Yazmalar ayn zamanda, bilgi ve estetii bir arada youran bir dnya grn yanstmalar asndan da gnmz insanlarna yol gstericidirler.
Yazma nedir? Baslm olmayan kitaba yazma denir. Matbaa icad edilmeden nce kitaplar elle yazlyordu. Osmanl dneminde de lkemize matbaa girene kadar kitaplar, yaz yazmay meslek edinmi kiiler tarafndan kam kalem ve mrekkep kullanlarak ktlar zerine elle yazlyordu. Tanzimattan sonra lkemize matbaa girmi ve kitaplar artk tab edilir yani baslr olmutur. Matbaa bize gelir gelmez hemen btn kitaplarn matbu olmaya baladn sanmayalm. Bir mddet daha kitaplar elle yazlmaya devam etmi ve insanlar elle yazlm kitab matbu olana tercih etmekte srarl olmulardr. Neden? nk bizim kltrmzde kitap, iki kapak arasndaki sayfalardan ibaret olan sadece okunmak iin yaplm bir eya deildi; daha geni kavramlar ifade eden bir sembold. Muhtevas yannda cildi, kd, mrekkebi, yazs ve sslemeleriyle kendi iinde bir btnlk tekil eden bilgi ve sanat hazinesiydi. Bu sanat eitlilii ve bu kltrel zenginlik padiahlardan valide sultanlara, devrin ileri gelenlerine kadar pek ok okumu kimseye kitap sevgisini alam ve onlar kitap toplama konusunda tevik etmitir. eitli vakf ktphaneleri kurulmu, cami ve tekkelerin yannda okuma odalar almtr.
110

Gnmzde kitabn muhtevas n plandadr, d zellikleri ile kimse ilgilenmez bile. nk basma kitap bir sanat eseri deildir. nce unu syleyelim; yazma orijinaldir, bir kere ortaya konur, ayns bir daha olmaz. Bir kitabn birka yazma nshas bulunabilir, fakat bunlarn her biri ayr bir ahsiyettir. Halbuki matbaa bir ruhsuz makinedir, ayn kitaptan be yz nsha da basar, be milyon nsha da. Bunlarn hepsi de yazsndan resmine, kdndan kapana kadar birbirinin tpks olur. Osmanl dnemindeki kitap anlayna bakalm: Kitapsever bir kii, sahip olmak istedii bir kitab bir hattata yazdrr. stinsah edilen bu nsha bir mcellit tarafndan ciltlenir. Bir sanatkr yazmann kdn hazrlamsa, bir bakas cedvelleri eker. Bir dieri ebru yaparken brleri de kata, tezhip, minyatr gibi her biri ayr sanat dallarna ait hnerlerini ortaya koyarlar. Bylece orijinal bir yazma hazrlanm olur. Yazmann zelliklerine deinelim. El yazmalarnn iki zellii vardr. Bunlar yle sralayabiliriz:

1- zellii: Kitabn muhtevas ile ilgilidir. lm, edeb, tarih ve felsef ynn belirtir. 2- D zellii: Kitabn estetik ynn ortaya koyan eitli sanat dallarnn bir arada sergilendii cilt, kt, mrekkep, yaz ve sslemenin uyumlu btnldr. zellik Her kitabn bir yazar vardr. Buna mellif diyoruz. Yazar eserini kendisi kaleme almsa byle kitaplara mellif hatt diyoruz. Genellikle kitaplar baka kiiler tarafndan yazlarak oaltlrlar. Bu yazclara da mstensih diyoruz. Yani mellif kitabn bir kere telif eder, mstensih de onu bir ok defa istinsah eder. Mellif hatt kitaplar nadir bulunur ve baka kiiler tarafndan istinsah edilmi dier nshalardan daha nemli saylr. Mstensih, lim bir kii ise yazs kargack burgack bile olsa imls dzgn olur. nk ilim ehli kopya ettii nshay doru okur ve doru yazar, konudaki anlam btnlne nem verir, satr atlamamaya ve kelimelerin doruluuna dikkat eder. Her mstensih hattat deildir, fakat hattatlarn istinsah ettii, yazs gzel hat rnei olan kitaplar da vardr. Harflerdeki ekil gzelliine nem veren hattatlar imly ihmal edebiliyorlard. Bu bakmdan bir eserin birka yazma nshas varsa aratrmaclar asndan imls doru olan tercih edilir. Metnin Tesisindeki Aamalar Kitap muhakkak besmele, Allahn birliine vg ve hamd ile balar. Sonra peygambere salevat getirilir ve ailesine, ashabna dua ve selam edilir. Bunlara hamdele ve salvele denir. Bunlardan sonra amm bad szyle yazar kitabnn asl konusuna giri yapar. Tabi genellikle ilm eserlerde, nesir tarz yazlm kitaplarda bu ibare kullanlr. lm eserlerde bir nsz bulunur; buna mukaddime veya dbce denir.(1) Pek ok ilm eserde nce kitabn iindekilerini gsteren bir fihrist bulunur(2), sonra yukarda belirttiimiz blmler yer alr.

Kitabn konularnn tamamlandn ve bitiini belirten son sze de htime denir. Edeb eserlerde, mesel mesnevi tarznda yazlm manzum hikyelerde hamdele ve salvelenin her biri ayr bir balk altnda yazlm beyitlerle ifade edilir. Yazar Allah, Peygamberi, ailesini, ashabn, ayrca drt halifeyi ver. Zamann padiahn da methettikten sonra sebeb-i telif bal altnda esas konuya girer. Metin, her biri krmz mrekkeple yazlm balklarla dierinden ayrlan bab, meclis veya fasl denilen eitli blmlere ayrlr. Kitabn sonunda ketebe sayfas bulunur. Burada kitabn sona erdii belirtilir ve bir dua ile bitirili tarihi kaydedilir(3). Mellifin yazd bitirme yazs ile mstensihin yazd istinsah kayd birbirine kartrlmamaldr. Baz kitaplarda her ikisi de bulunurken, pek ounda sadece istinsah kayd bulunur. Baz mstensihler kopya ettikleri nshann istinsah kaydn da kendi nshalarna aynen yazarlar. Bu da kitabn hangi kaynaktan geldiini tesbit etmede faydal olur. Bir kitabn iinde esas metne dahil olmayan baka yazlar da bulunabilir. Bunlar daha ziyade metnin balang sayfasndan nceki zahriye denilen sayfalarda bulunur. Kitabn bandaki vakf, fera, temellk kaytlar ve sonundaki istinsah, sema kaytlar gibi. Metin dndaki sayfalarda eitli beyitler, dualar, di arsna ilatan yemek tarifine kadar eitli faydal bilgiler, nemli sz ve notlar yer alabilir. Bazen bu sayfalar (zahriyeler) tamamen bo da olabilir veya tezhipli olabilir(4). D zellik Yazmann d zellii, eitli alardan sanatsal nitelikleri kendinde toplayan bir grn ihtiva eder. Her yazmann gze hitap eden yn, sahibinin kltrel ve sosyal konumuna, sanat zevkine gre hazrlanm olur. Cilt: Genellikle deri olur. n ve arka kapaklarn kitaba baland yer srttr. Arka kapan ucunda grlen gen biimindeki mklep, sertbla kapaa balanr. Kapaklardaki desenin benzeri mklepte de bulunur. Sertab, sayfa kenarlarn korur ve mklebe hareketlilik salar(5). Ktlarn belirli sayda ve biimde toplanmasndan oluan formalar birbirine salam ipek ipliklerle dikilir ve deiik
111

Seluklu ve Beylikler dnemine ait kitaplarda ise reyhani, kitabelerde de kfi tarz yazya rastlanr. XV. yzyla kadar gelen yazma kitaplar harekeli nesihle yazl iken ondan sonraki yzyllara ait nshalarda harekeye pek rastlanmamtr. Genellikle edeb eserler (divanlar, mesneviler) ve tasavvufa dair kitaplar talikle yazlr olmutur. Nesih ise din ve ilm eserlerde yaygnlk kazanmtr. Medrese eitimi grm, ilm yn kuvvetli mstensihler imlya nem verirken, kitap yazan hattatlar da harflerin yazmndaki estetik grnm n plana almlardr. Mrekkep yapm da balbana ustalk isteyen bir sanattr. Yazma kitaplarda metin siyah mrekkeple yazlm, balklarda ve dikkat ekilmek istenen kelimelerde krmz mrekkep kullanlmtr. Baz kitaplarn serlevhalarnda beyaz, lacivert mrekkep ve yaldz kullanld da grlmtr. Ayn ekilde sayfa cedvelleri genellikle krmz ile, bazen yaldz ile ekilmi olur(12). Tezhip: Altn ve boyalarla yaplm, desenleri stilize bitki ve hayvan motiflerine dayal bezemelere tezhip diyoruz. Zeheb altn, tezhip altnlamak anlamna gelir. Yazmann balang sayfasnda bulunan balk(serlevha) genellikle tezhipli olur(13). Bazen ilk iki sayfann da tezhipli olduu grlr(14). Baz kitaplarn balangtan nceki zahriye leri de tam sayfa tezhipli olabilir. Yazma, padiaha veya nemli bir devlet byne sunulacaksa, banda ve sonunda muhakkak tezhibe yer verilir, kitap bezemesine daha ok zen gsterilir. biimlerde rlerek bir nevi kurdele oluturulur. Buna iraze denir(6). iraze kitabn salamln ve dayanklln arttrr. iraze kopar veya sklrse kitabn sayfalar dalr. irazeden kmak deyimi de buradan gelmitir. Kapak sslemeleri genellikle yledir: Ortada bir emse ve iki ucunda salibek bulunur. Kapan drt bir yann ii zencirekli cedveller evirirken kapak ularnda da kebent denilen ssler yer alr(7). Kenarlarna ve srtna deri geirilmi, kt veya kuma kapl mukavva kapaklardan oluan ciltler de vardr. Bunlara cihar ke cilt denir(8). Kapan ortasn veya btn yzn altn yaldzl ssleme kaplarsa byle ciltlere de zilbahar cilt denir(9). Ciltlerde kapak ileri de bezemeli olur. Genellikle n ve arka kapan ii ve onun karsndaki koltuk kd ebru kapldr(10). Baz kitaplarn kapak ilerinde kt oyma sanatyla(kat) yaplm desenler bulunur(11). Kt: Kt aharl ve mhrelidir. Yazma kitapta beyaz renkli kt hi tercih edilmez; genellikle kremin tonlar kullanlr ve nohud, saman, fildii gibi isimlerle anlr. Bazen mavi, yeil, kahverenginin eitli tonlar da yazmann ktlarnda yer alabilir. Buna da mlevven kt denir. Baz yazmalarn kdn a tuttuumuzda su damgas (fligran) ad verilen birtakm effaf izgi ve desenler grebiliriz. Yaz ve Mrekkep: Son zamanlarda rka ile yazlm kitaplara da rastlanmakla beraber; Osmanl dneminde yazmalarda genellikle nesih ve talik yaz kullanlmtr. Sls, divani gibi dier yaz eitleri ise kitaptan ziyade levha, kitabe ve resm evrakta kullanlmtr.
112

Minyatr: Yazma kitaplarda nak ad verilen kendine mahsus tarzda yaplan resimlere son yzyllarda minyatr denmitir. Naklar yapan ressamlara da nakka denirdi. Gnmze kadar gelmi yazmalara baktmzda, baz edebi eserlerde zellikle Leyl ile Mecnun, Yusuf ile Zleyha gibi mesnevilerin baz yazma nshalarnda kitabn konusuna uygun minyatrlerin yer aldn grebiliriz. Gemi dnemlerde bilimsel nitelikli birtakm yazma kitaplara da konuyu aklayc naklar(minyatrler) yaplmtr. zellikle tp, gkbilimi, corafya, yerbilimi gibi konular ieren retici nitelikli kitaplarla falclktan bahseden, bitki, hayvan ve deiik mahlkat anlatan bilgi verici kitaplarda byle minyatrler vardr(15). Yazmalar Nasl Muhafaza Edilmeli? Yazmalar, gemiten bugne gelen ata yadigr tarihi eserlerdir. Zamana kar bir nevi mcadele ederek varlklarn korumulardr. Zamann getirdii ypranmann yan sra toz, nem, s, k ve bcekler gibi olumsuz unsurlar da yazmalar tahrip eden millerdendir.Yazma eser ktphanelerinde kitaplarn muhafazasnda bu ynlere dikkat edilir. Deiik metotlarlar kitaplar, zararllara kar korunur. Okuyucunun yazma eser karsndaki tutumu ne olmaldr? sorusu akla gelebilir. Kitaba kar hoyrat davranrsak, gelecek nesilleri byle eserlerden mahrum etmi oluruz. Mmknse yazmaya plak elle tutulmamal, bezden klf yaplmal veya eldiven kullanmaldr. nk elin teri kda zarar verebilir. Cildi yaldzl nakl ve ii tezhipli kitaplar gze ho grnd iin insanlar bunlara dokunma istei duyarlar. Bu yazmalar elden ele ok gezdii zaman parmak izlerinin bulunduu altn ve tezhiplerde kararma, bozulma grlmtr.

Bizde parmak ucunu diliyle slatp kitap sayfalarn evirme alkanl vardr. Yazma veya matbu her trl kitap iin zararl olan bu alkanl terk etmeliyiz. Bir kitab ap okumak iin parmak ularmzn nemli olmas gerekmez. Ik da yazmalar iin tahrip edicidir. Bu bakmdan fotoraf makinelerinin fla kitaba zarar verir. Yazmalarn geliigzel fotoraf ekilmemelidir. Hele yazma kitabn fotokopisini ekmeye kalkmak det bir cinayettir. Burada kitabn korunmas ile ilgili tarih bir rnek vermek yerinde olur. skdar Hac Selim Aa Ktphanesinde bulunan Kemanke kitaplarnn zahriyesinde vakf art olarak Kitab dn alan kiinin, kitabn kdnn ucunu bkmemesi, cildini skmemesi, ocuklarn eline vermemesi, aksi taktirde tazmin etmesi gibi maddeler ileri sren artname metni yer almaktadr. Yaznn sonunda da vakf artlar, vasiyet edenin (vakf edenin) vasiyetini deitirmeye kalkanlarn mesul olacaklarna dair bir yet-i kerime ile pekitirilmektedir: Bu hakr-i fakr-i pr taksr Es-Seyyid El-Hac Abdlkadir el-marf bi-Emr Hce Kemanke skdar, bu kitb- mstetb mlkmden ihrac idp, skdarda vki Valide-i Atk Cmi-i erifine ol art ile vakf eyledm ki talebe-i ulmdan her kime iktiza iderse rehn-i kav veyahud kefl-i mel ile virilp ta haceti temam olunca nian in kdn bkmeye, cildin skmeye ve uak eline virmeye. Eger artlardan birisinin hilf zuhr iderse tazmn oluna. Femen beddelehu yubeddilnehu (Bakara Suresi, 181. ayet) fehvsnca sm olmayalar(16). Yazmalar Yol Gstericidir Yazmalar, bilim ve sanatn i ie olduu kitaplardr. Muhteva bakmndan nemli olduklar kadar sanat asndan da nemlidirler. Bir eserin yazlmasnda nasl yazarn bilgi birikimi ve fikir gc ortaya konuluyorsa, bir yazma kitabn ortaya kmasnda da bir ok sanat erbabnn emei vardr. Elle yazlm kitaplar, Trk slm sanatlarnn oluumunda ve gelimesinde byk rol oynamlardr. Bilgi ve estetii bir arada youran bir dnya grn yanstmalar asndan gnmz insanlarna yol gstericidirler. Gnmzde gerek resm, gerekse zel ktphanelerde mevcut olan yazmalarn her tarih eser gibi mill mirastr, kymetlerini bilmek gerekir. nsanmzda gemiten gnmze gelen deerlerimizi koruma bilinci gelitirilmelidir.
Baz Yazma rnekleri:
1- stanbul Belediyesi Atatrk Kitapl, Osman Ergin Kitaplar 408: lm-i Lednni Risalesi Tercmesi, Gevrekzade Hafz Hasan Efendi: lk(Atatrk Kitapl 002, jpg) ve son(Atatrk Kitapl 023, jpg) sayfalar, cihar-ge cilt kapaklar(Atatrk Kitapl 024, jpg ; Atatrk Kitapl 025, jpg), kapak ii ve zahriye(Atatrk Kitapl 001, jpg) 2- Millet Ktphanesi, Ali Emiri TR 772 (00668): Meir- ur, k elebi: Zahriye(AUT 29942, JPG), serlevha(AUT 29955, JPG), zilbahar cilt kapa(AUT 30360, JPG) 3- Hac Selim Aa Ktphanesi, Hac Selim Aa 946: Ravzul-Ahyr: Ebru kapak ii(HACI SELIM AGA 946-_00001, JPG), zahriyede kitap ad, ktphane mhr(HACI SELIM AGA 946-_00002, JPG), kitabn ilk sayfas fihrist(HACI SELIM AGA 946-_00003, JPG). 4- Hac Selim Aa Ktphanesi, Kemanke 528: Maktel-i Hseyin, z: Zahriyede vakf kayd(KEMANKE VE 528-_00003, JPG) 5- Sleymaniye Ktphanesi, Hekimolu 778: Tabakatl- Memalik fi Derecatil- Mesalik, Koca Nianc, Mustafa b. Celleddin et- Tosyevi: Cilt kapaklar(HEKIMOGLU 778-_00001, JPG ; HEKIMOGLU 778-_00005, JPG), kat(kata emseli) kapak ileri( HEKIMOGLU 778-_00002, JPG ; HEKIMOGLU

778-_00003, JPG), zahriye(HEKIMOGLU 778-_00006, JPG), tamamen tezhipli ilk iki sayfa(HEKIMOGLU 778-_00007, JPG) 6- Sleymaniye Ktphanesi, Hekimolu 779: Tabakatl- Memalik fi Derecatil- Mesalik, Koca Nianc, Mustafa b. Celleddin et- Tosyevi: Cilt kapa(HEKIMOGLU 779-_00001, JPG), kata emseli(kat) kapak ii(HEKIMOGLU 779-_00002, JPG), zahriye(HEKIMOGLU 779-_00003, JPG), tamamen tezhipli ilk iki sayfa(HEKIMOGLU 779-_00004, JPG) 7- Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya 3703: Kitabl- Haai fit- Tb, Dioskurides: Minyatr(AYASOFYA3703-_00003, JPG ) 8- Sleymaniye Ktphanesi, Fatih 4321: Hadikats- Sed, Fuzul: Minyatr (FATH 4321-_00010, JPG) 9- Sleymaniye Ktphanesi, Lala smail 318: kdl- Cman Tercmesi, Ebu Muhammed el-Ayn: Minyatrler(LALA ISMAIL 318-_00020, JPG ; LALA ISMAIL 318-_00021, JPG ; LALA ISMAIL 318-_00022, JPG ; LALA ISMAIL 318_00023, JPG) 10- Mecelle, Ahmet Cevdet Paa: ilk iki sayfa (EL + LANI +JPG)

Kaynaka:
1- slm Yazmalarn Katalog ve Tasnifi Semineri Notlar, El-Furkan Vakf, IRCICA ve Sleymaniye Ktphanesi ibirliiyle, 29 Austos-3 Ekim 1994 (baslmam). 2- Nimet BAYRAKTAR, skdar Ktphaneleri, Vakflar Dergisi, XVI(1982), s.45-59. 3- M. Nihad ETN, Aratrmada Temel Bilgiler ve Usl (1980-1982 ders notlar, baslmam) 4- Gnay KUT - Nimet BAYRAKTAR, Yazma Eserlerde Vakf Mhrleri, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1984. 5-Ylmaz ZCAN, Trk Kitap Sanatnda emse Motifi, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1990. 6- Mine Esiner ZEN, Yazma Kitap Sanatlar Szl, stanbul: 1985. 7- Zehra ZTRK, Eypte Medfun Bir Hanm Mstensihin Kabri ve Bir Kitab, Tarihi, Kltr ve Sanatyla VIII. Eypsultan Sempozyumu Tebliler 7-9 Mays 2004, (stanbul: Eyp Belediyesi, Aralk 2004), s. 256-261. 8- Zehra ZTRK, Hac Selim Aa Ktphanesi Trke Mesnevi Yazmalar Katalou, Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Eski Trk Edebiyat Krss, 1982 (Doktora ncesi almas, yaynlanmam) 9- inasi TEKN, Eski Trklerde Yaz Kt Kitap ve Kt Damgalar, baskya hazrlayan: R. Tba avdar, stanbul: Eren Yaynclk ve Kitaplk Ltd. ti.,1993.

Dipnotlar
1- Atatrk Kitapl 002, jpg ; AUT 29955, JPG 2- HACI SELIM AGA 946-_... 3- Atatrk Kitapl 023, jpg 4- Atatrk Kitapl 001, jpg ; AUT 29942, JPG ; HACI SELIM AGA 946_00002, JPG ; HEKMOGLU 778-_00006, JPG ; HEKMOGLU 779-_00003, JPG ; KEMANKE VE 528-_00003, JPG 5- clip_image 002, jpg 6- y copy, jpg 7- HEKIMOGLU 778-_00001, JPG ; HEKIMOGLU 778-_00005, JPG 8- Atatrk Kitapl 024, jpg ; Atatrk Kitapl 025, jpg 9- AUT 30360, JPG ; HEKIMOGLU 779-_00001, JPG 10- HACI SELIM AGA 946-_00001, JPG ; HEKIMOGLU 778-_00003, JPG 11- HEKIMOGLU 778-_00002, JPG ; HEKIMOGLU 778-_00003, JPG ; HEKIMOGLU 778-_00004, JPG ; HEKIMOGLU 779-_00002, JPG 12- HACI SELIM AGA 946-_00003, JPG ; EL + LANI +JPG 13- AUT 29955, JPG 14- HEKIMOGLU 778-_00007, JPG ; HEKIMOGLU 779-_00004, JPG 15- AYASOFYA3703-_00003, JPG ; FATH 4321-_00010, JPG ; LALA ISMAIL 318-_00020, JPG ; LALA ISMAIL 318-_00021, JPG ; LALA ISMAIL 318_00022, JPG ; LALA ISMAIL 318-_00023, JPG 16- KEMANKE VE 528-_00003, JPG

113

Prens Fedor vanovi Mstislavskiyin Miferi (iak), 16. yzyl

Kremlin Saray Hazineleri Topkap Saraynda

Mge ZCAN Osmanl Devletinin son payitaht stanbul, bu yl 2010 Avrupa Kltr Bakenti olarak pek ok etkinlie imza atyor. Bu etkinlikler kapsamnda, Osmanl mparatorluunun 600 yllk tarihinde 400 yl boyunca ynetim merkezi olarak hizmet veren Topkap Saray, Kremlin Saraynn nadide eserlerini arlad. Yaklak 100 eserin yer ald sergi, Trkiye ile Rusya arasndaki tarihi ve kltrel ilikilerin gemiine k tutarken, gelecee dnk ilikilerin gelitirilmesi bakmndan da byk nem tayor.
kona, Kazan Meryemi, 17. yzyln sonu-18. yzyln ilk eyrei

114

Saatli Barutluk, 17. Yzyl

15. yzylda Karadenizden ticaret yollaryla balayan Osmanl-Rus ilikileri gnmze kadar savalar, ittifaklar, dostluklarla devam edegeldi. Gemite Ruslar, Osmanl topraklar zerinden scak denizlere inmek iin abalad, Osmanl ise buna karlk Ruslarn ele geirmek istedikleri topraklardaki krallklarn yannda saf tuttu. ki imparatorluk arasnda yaanan savalar srasnda diplomatik ilikileri gelitirmek adna iki saray, birbirlerine karlkl olarak altn kemerler, gm arap kupalar, zmrtle bezenmi saatler gibi ok deerli hediyeler gnderdi. Vaktiyle Rus arlarnn Osmanl sarayna, Osmanl sultanlarnn da Rus arlarna gnderdii bu diplomatik hediyeler, stanbulda ve Moskovada dzenlenen sergilerle tantld. Bu sergilerin ilki, Topkap Saray Mzesinde ziyaretilerin beenisine sunulan Kremlin Hazineleri sergisi stanbul 2010 Avrupa Kltr Bakenti Ajans Kltrel Miras ve Mzeler Ynetmenlii etkinlikleri kapsamnda hayata geirilen Moskova Kremlin Saray Hazineleri Topkap Saraynda adl bu sergi, Trkiye ile Rusya arasndaki tarihi ve kl-

trel ilikilerin gemiine k tutar nitelikte. Sergi, iki lke arasnda gelecee dnk ilikilerin gelitirilmesi bakmndan da byk nem tayor. Kremlinin, 15. ve 17. asrlardaki yaayn, zenginliini sergileyen eserler, Rusyann iliki kurduu farkl kltrel evrelerden nasl etkilendiini ve nasl yeni bir medeniyeti ortaya kardn gstermesi asndan da nemli. Topkap Mzesi Mdr lber Ortayl, herhangi bir Avrupa saraynda rastlanamayacak malzemenin Kremlinde bulunmasn, Hayrete ayan fakat izaha muhta bir gerek olarak deerlendirdi. Topkap Saraynda dzenlenen Rus hazineleri sergisine karlk olarak Moskovadaki stanbul Topkap Saray: Osmanl Sultanlarnn Hazineleri isimli sergide ise ayn dnemin Osmanl Saray eserleri arlk Saraynda ziyaretilerin beenisine sunuldu. Osmanl sultanlarnn saltanat sembolleri, ahsi eyalar, tren kaftanlar, elbise koleksiyonlar, soyaac ve saray yaam ile ilgili 106 eser sergilendi. Topkap Saray Mzesi Hazine Blmne ait altn, yakut ve zmrt gibi deerli talarla kapl yaz kutusu, matara gibi
115

Mitre (Piskopos Tac), Kremlin Atlyeleri, 17. yzyln ikinci yars

Sergide, Moskova Kremlin Saraynn ilk atlyelerinden biri olan ve halen Silahhane Mzesi olarak faaliyet gsteren Silahhanede ar iin retilmi tren, sava ve av silahlar da sanat17. yzyln ortas severlerin beenisine sunuldu. Atlar iin tren koumlar, altn ve gm atlyelerinde alan arlarn htiaml Yaamndan rnekler ustalarn arn zel ve kamusal hayatnda kullanmas Topkap Saraynda dzenlenen Kremlin Hazineleri ser- iin rettikleri eyalar, ou soylu Rus ailelerinin kzlagisinde, Osmanl ve Rus imparatorluklar arasndaki r olan usta terzi ve naklarn bizzat arienin gzetidiplomatik ve ticari ilikiler srecinde Moskovaya gn- minde arie Dairesinde hem kilise iin, hem de gnderilen at koumlar, mcevherler, lks Osmanl doku- delik kullanma ynelik olarak dikip, srma ve incilerle malar yerli ve yabanc ziyaretilerin beenisine sunul- bezedikleri rt ve kyafetler de sergilenen eserler aradu. Kremlin Saray Mzesi Koleksiyonundan, Rus ar- sndayd. ki lke arasndaki diplomatik ve ticari ilikilarnn hazinesinde bulunan ve Kremlin katedrallerini, ler sonucunda Kremlin Mzeleri envanterlerine giren Moskova saraylarnn kabul salonlarn ya da zel dai- Trk sanat koleksiyonunun kk bir blmn olurelerini ssleyen grkemli altn ve gm eyalar, inci turan kl, mifer, haner gibi silahlar, koum takmlave deerli talarla bezeli giysiler ile din adam cbbele- r, mcevherler, cep saati, leen, ibrik, divit gibi eserler ri de sergilenen eserler arasndayd. Osmanl-Rus iliki- de ilk kez retildikleri yerde, yani stanbulda ziyaretilerinin bar dnemini kapsayan 16.-17. yzyllara ait lerle bulutu. 16. ve 17. yzyllarda Osmanl topraklaeserlerden oluan sergide yaklak 100 eser yer ald. rndan ithal edilen dokumalar, silahlar, at koumlar ve altn taklar, dileri dairesinin zel defterine kaydedilir, en deerlileri devlet hazinesine ayrlrd. 16.yzylda Rus ordusunun svari birlikleri, Osmanl silah ve zrhlaryla donatlr, Osmanl koum takmlar Ruslar tarafndan sevilerek kullanlrd. Osmanl kumalarnn Rus terzi ve naklar tarafndan gndelik ve dini kyafetlere, i mekn rtlerine dntrld; at rtleri, eyer ve kn kaplamalar, kalkanlarn ve zrh kolaklarnn i yzey kaplamalarnda Osmanl kumalarnn kullanld bilinmektedir. Ayrca Osmanl mcevherlerinin de gndelik yaam ve kilisede kullanld yeri gelmiken hatrlatlmaldr. objelerin yer ald sergide, Padiah Elbiseleri Koleksiyonundan sultanlara ait tren kaftanlar, ayrca Sarayn Resim Koleksiyonundan Sultan 2. Beyaztn da bir portresi ziyaretilere gsterildi. At burunluu, 2. ar Mihail Fedoroviin Portresi Sergideydi Topkap Saray Mzesindeki Moskova Kremlin Saray Hazineleri Topkap Saraynda sergisinde ne kan baz eserlere gz atalm. 2. ar Mihail Fedoroviin portresi, serginin en nemli eserlerinden biriydi. Tuval zerine yal boya ile yaplan bu portrenin ressam mehul. Portresi resmedilen Mihail Fedorovi, ar seildiinde on altsndayd. Kremlindeki Meryemin Ge Ykselii Katedralinde, 11 Temmuz 1613te yaplan ta giyme
ar Mihail Fedoroviin Portresi, 18. yzyln ikinci yars

116

ar Aleksey Mihaylovi'e ait tren eberi, 17. yzyln ortas

treni Skntl Dnemi sona erdirdi ve Rusyann yeni hkmdarlar olan Romanovlar hanedann balatt. Boyar Fedor Nikiti Romanov ile estova adyla domu Xenia vanovnann olu olan Mihail Fedorovi, Ryurikovi hanedanndan gelen son Rus aryla karde torunuydu. Portrede ar Mihail Fedoroviin tren kyafeti omuz ksmnda geni dekoratif yakas (barmi) olan brokar bir cbbedir. Banda samur krk astarl, deerli talar ve incilerle ssl altn imparatorluk tac vardr. Elindeki asa ve kre ile boynundaki kaln altn zincirin ucundaki altn ha hkmdarn yce gcn simgeler. 2. ar Mihail Fedoroviin portresini, II. Katerinann gzdesi Kont G.G. Orlov, Rus mparatorluunun yeni bakenti St. Petersburgdaki, imparatorienin kendisine balad Mermer Saray iin satn almt. Zmrt ve Yakutlarla Bezeli Tren eberi Sergideki gz alc eserlerden biri de 17. yzyla ait Tren eberi. Bu tr alt kanatl tren eberleri Rusyada estoper olarak adlandrlr. Bu ihtiaml eberin topuzu, zerlerine yakutlar ve zmrtler oturtulmu ajurlu bitki desenleriyle bezelidir. Kanatlarnn kenarlarnda ve kabartmalar arasnda rengrenk mineler yer alr. eber, ar Aleksey Mihaylovie, 1655te stanbullu Yustahisin olu Rum tacir Demetrios tarafndan eli heyeti hediyesi olarak sunulmutur. Srma lemeli Osmanl Dokumas At rts Osmanl dokumas Kadife at rts de Kremlin Hazinelerinin nadide eserleri arasnda. 17. yzylda Os-

manl at rtleri her zaman tek para olmaz, bazen iki ayr para olarak yaplrd. Topkap Saray Mzesinde sergilenen bu at rts de, dz krmz kadifeyle birletirilmi iki paradan oluur ve batan baa srmayla bezelidir. Her parann ortasnda dz bir iek sap vardr. Bu saptan yanlara doru kan saplar ise kvrmldr. Saplarn ucuna sra sra karanfil, lale ve smbller, tomurcuk ve rozetler ilenmitir. Deseni iekli devedikeni motifleri evreler. Bordrde tayaprakl iek ve kk lale motifli bir dal ilenmitir. Zemin tamamen srma kapldr. rtnn alt tarafna saakl gm rg bir bant dikilmitir. Osmanl Topraklarnda Hristiyan Objeleri Osmanl mparatorluunda Hristiyan simgelerini tayan objelerin retilmesi tesadfi deildir. Osmanl tebaas arasnda altmtan fazla etnik grup ve tek tanrl dinin (slamiyet, Hristiyanlk ve Yahudilik) temsilcileri de vard. mparatorlukta Hristiyanlarn oran azmsanmayacak derecedeydi. Btn Ortodoks dnyas ile iliki iinde olan Patrikhanenin de stanbulda olduu unutulmamaldr. Geleneksel ola-

Osmanl dokumas at rts, 17. yzyl ortas

Moskova, Kremlin Atlyelerinden Felonin (Ayin Cbbesi), 17. yzyln ikinci yars

117

Yakut ve zmrt bezemeli ibrik ve leen, 17. yzyln ikinci yars

rak Ortodokslarn kullanmas amacyla retim yapan merkezler, Osmanl ynetimi altnda varlklarn srdrmlerdir. ar van Aleksiyevie ait kl, 17. yzyln ikinci yarsnda Osmanl topraklarndaki silah yapm merkezlerinden birinde yaplmtr. Kabzas ve kn Osmanl slubunda altn montrl elmas ve yakutlarla bezelidir. Ancak keskin ksmnda altn kakma Meryem ve ocuk sa ile iekten ereve iinde bir ha vardr. nci, yzyllar boyu Rus ilemelerinde en sevilen ve en ok kullanlan malzeme olmutur. nci, hi kukusuz Rus yaamnn temel bir esi, Rus olmann bir simgesiydi. Kremlinde bizzat arienin gzetiminde arie Dairesinde ilemeci kadnlarn elinden kan inci ilemeli piskopos bal da, serginin en ok ilgi eken eserlerinden biri oldu. ncilerle donatlm bu tren bal (mitre), zmrt ve yakutlarla da renklendirilmitir. Madeni kabaralar, deerli ta118

lar, altn kabartma zerine mine tekniinde yaplm resimler, hepsi byk incilerle evrelenmi, baln st ksm ise orta byklkteki incilerle sslenmitir. Osmanl Sateninden Rus Kaftan Rusyada imparatorluk dneminde geitler arn eli kabul trenlerinde byk rol oynard. Eliler Kremlinde kabul edilirdi. arla buluacaklar yere, Ahrlar Amirliinin temin ettii bir araba ya da kzakla ve son derece ssl atlara binmi Rus sarayllarnn eliinde giderlerdi. ar, elileri genellikle Kremlinin pahal ithal kumalarndan dikilmi kaftanlar giyen, sarayllarla dolu iki ana kabul salonundan birinde yani Faetalar Salonu veya Altn Salonda kabul ederdi. Kremlin Hazineleri sergisinde ziyaretilerin beenisine sunulan Patrik Nikona ait desenli Osmanl sateninden kaftan, bize 17. yzyl Rus kaftannn biimi hakknda bize fikir verir.
Patrik Nikon'un kaftan, 1652-1658

Kremlin hazineleri arasnda nemli bir yere sahip olan Osmanl topraklarndan ithal edilen mallar arasnda dokumalar, at koumlar ve altn taklar bata geliyordu. rnein 1590da stanbuldan dnen Rus tacirlerinden vaka Karpo ve Yuri Grekin, padiahn ar saraynda hatrlanmas amacyla yollad ipeklileri getirdii bilinmektedir. Moskovay ilk kez ziyaret eden Mustafa elebi, beraberinde deerli kuma ve mcevherat getirmitir. Mustafa elebinin ad, Rus kronikleri, ar (Korkun) van Vasilyeviin giy si envanteri, arn bizzat Sultan Sleymana yazd bir mektup gibi bir dizi 16. yzyl belgesinde kayda gemitir. 1558 tarihli kronikte, Trk tacir Mustafa elebi, sultann zengin hediyeleriyle Moskovaya geldi diye yazar.

Bu sergide yer alan 16.-17. yzyl Osmanl eserleri, Kremlin mzelerinde yer alan ve iki lke arasndaki ok eskilere dayanan diplomatik ilikiler sonucunda elde edilmi esiz Trk sanat koleksiyonunun sadece kk bir blmdr. Moskova saraynda srekli kullanlmalar Rus kltrnn, baka kltrlere dikkate deer lde ak olduuna iaret eder. 16.-17. yzyllarda arlk saraynda dzenlenen resmi trenlerde kullanlan Rus ve Osmanl sanat hazineleri, Kremlin mzelerinde muhafaza edilen milli mirasn birer parasdr. Sergide yer alan rneklerin bazlar, mzelerde alan uzmanlarca restore edilmi, bazlar farkl tarih ve yerlere atfedilmitir. Btn bunlar Rusya ve Trkiyenin hakl olarak dnya kltr mirasnn temel paras olan sanat hazinelerine gsterilen titizliin bir ispatdr.

ar Mihail Fedoroviin Klc, Kremlin Atlyeleri, 1618

119

Tuvalden "Ta"an Bu Tablolara Dokunun

Aye Hanife YAZICI Balyozla ezip incecik bulgur haline getirdii talar zel bir yaptrc yardmyla tuvale uygulayan zmirli ressam Batuhan Bozkurt, bu tekniin ilk ncs. Maddi zorluklar yaad rencilik yllarnda bu zel teknii gelitiren Bozkurt; Seluklu, Osmanl ve Hint minyatrlerini talarla yeniden yorumluyor. Yal boya tablolarn aksine kendi eserlerine dokunulabileceine dikkat eken sanat, Tablolarma dokunun, hissedin ve resmi yaayn diyor.
nsann iine sanat ak bir kere dmeyegrsn. Eli kolu imknszlklarla smsk balanm olsa bile, bir yolunu bulur o ak da vurmaya... zmirin Urla lesine bal Barbaros Kynde yaayan ressam Batuhan Bozkurt da buna en iyi rneklerden biri. u anda birbirinden gzel tablolarn sergileme frsat bulabilen Bozkurt, maddi zorluklar yznden bir kutu yal boya alamad gnler yaam. Tablolarn yaparken kulland ilgin teknii de, imknszlklar iinde olduu ite o gnlerde kefettiini anlatan ressam Batuhan Bozkurt, sanat aknn bir anda insann iinden kp yok olamayacan dile getiriyor. Boya Alamaynca Taa Yneldi Emekli resim retmeni olan Bozkurt, rencilik yllarnda babasnn vefat sonras geim sknts ektii, yal
120

boya alacak parasnn olmad dnemde, nceleri deniz kylarndan toplad talarla mozaik tarznda resim yapmaya balam. Bozkurt, o gnlere deinirken, O sralar yetim maalarnn balanmas hayli uzun zaman alyordu. ektiim mali sknt nedeniye yal boya ve yardmc malzemelerini alamadmdan resim yapamaz oldum. aresizlikten, talar gaz ocanda eritip, bezir ya kartrmak suretiyle yal boya icat etmeyi bile denedim. Olmad tabii ki... Ama umudumu yitirmedim. Deniz kenarndan topladm kk talar kullanmaya baladm diye konuuyor. Nohut byklndeki talar kullanarak yapt yapt resmin, okulun yl sonu sergisinde 1,250 TLye satldn, sanatyla kazand bu ilk bu parann 600 lirasyla babasnn mezar tan yaptrdn sylerken duygulanan Bozkurt, hznl havay datmak iin espriyle, Anlayacanz, talardan kazandm yine taa yatrdm diyor. Bu yntemde resme derinlik ve-

ren kimi detaylarn eksik kaldn syleyen Bozkurt, fakat bu yntemin bugn kulland teknii gelitirmesinde ilham verici rol olduunu da dile getiriyor. Bozkurt, kendisine has bu teknikle almaya baladndan beri hep yere bakyor. Sanat, Krk iki yldan beri hep yere bakyorum. Bulduum uygun olan her ta yerinden akmla kartarak antama atyorum diyor. almalar Duvar Resim Sanatna ok Uygun Sanatta srrealizme esin kayna olduu sylenen Dada felsefesini anmsatan kolaj almalar bulunan Bozkurt, srrealist resimlerinin yan sra minya tr almalarn da zgn bir tazda boyutlu hale getirerek sanatn icra ettiini belirtiyor. almalarnn, Trkiyede ok yaygn olmayan duvar resim sanatna ok uygun olduunu syleyen sanat, dnyada duvar resim sanatna byk nem verildiini zamanla Trkiyede de yaygn hale geleceine inandn ifade ediyor. Dnyann deiik blgelerinden toplad onlarca eit ta, yerine gre balyoz, eki ve havanla ufaltan sanat, 42 yldr zerinde alt kendine zg resim teknii ile rettii 300n zerindeki eserini bugne kadar yurt iinde ve yurt dnda at eitli sergilerde sanat severlerin beenisine sunduunu sylyor. Uzun yllar yaad Almanyada birok galeride sergi aan sanat, resimde kulland zel teknii nedeniyle Alman basnnda sk sk adndan sz ettirmi. Ressam Bozkurt, yal boya tablo sergilerindeki Ltfen dokunmaynz! uyarsna atfla, Dnyada, resimlerine dokunulmasn isteyen tek ressam olduumu dnyorum. Gerek atlyemde, gerekse sergilerimde resimlerimin yanna hep Resimlere ltfen dokununuz diye

yazmama ramen bunun kinaye ile yazlm bir yaz olduunu dnenler oluyor. Halbuki ben dokunsunlar, hissetsinler, resmi yaasnlar istiyorum diyor. Bozkurt, eserlerinin suyla en yksek tazyikte defelarca ykanarak test edildiine de vurgu yapyor. Eserlerini olutururken talarla almann kendisine ifade edilemez bir huzur verdiini anlatan Bozkurt, talardan ald pozitif enerjinin resimlerine de yansdn szlerine ekliyor. Ll Krmz Hari Her Rengi Elde Edebiliyor Ezip minicik hale getirdii talar zel bir yaptrc kullanarak deta boya malzemesine dntren Batuhan Bozkurt, teknii kullanmaya balad ilk yllarda iki boyutlu almalar yaptn, zamanla kendini gelitirip resimlerini boyutlu hale getirdiini anlatyor. Bu teknikle yapamayacam hibir resim yok diyen zmirli

121

ressam, byk ura isteyen eserlerini 1 ile 8 ay arasnda ortaya karabiliyor. Kendisine has teknikle resim yaparken kulland minarelleri kymetli, yar kymetli, akl ve kaya olmak zere drt blme ayran sanat; jesper, lapis, pirit, mangenez, hematiti, lamatit, serpantin, bazalt, feldispat, akuamarin, lapislazuri, malahit, ametis, turkuaz, azurit, kayrak ve bunu gibi 500 eit mineral kullanyor. Bu minerallerle bugne kadar istedii her rengi yakaladn belirten Bozkurt, Fakat asla bulamadm bir renk var, o da ll krmz. Mavi olan lapislazuriyi Trkiyede bulamadm iin Meksika Acapulcodan ve Afganistandan, malahiti ve amatisi ise Uruguaydan getirtiyorum. Resimlerde talar yaptrmak iin yllarn verdii bir tecrbe sreciyle elde ettiim kendime zg bir yaptrc kullanyorum diyor. Sanat, ll krmzy da elde edebilmek konusunda almalarnn srdn de sylemeden gemiyor. Batuhan Bozkurtun bir de iddias var. Ressam Bozkurt, Trkiyede turkuaz mineralini ilk kez 2001 ylnda Malatya-Arguvana bal Mneyik Ky Dere Mevkiindeki, Kazk Batmaz Danda kendisinin bulduunu ne sryor ve Ellerim kanayarak kardm turkuazlar ve ok zor koullar altnda atlyeme tadm diyor. zel Tekniine Almanyadan Patent Ald zmirli ressam Batuhan Bozkurt, sanatn icra ederken kulland bu teknie Mineral Modern Mozaik akl Ta Resim Teknii olarak Almanyadan patent aldn belirtiyor. Bozkurt, 42 yldan bu yana kulland bu teknikle ortaya koyduu eserlerini yurt iinde stanbul, Ankara, zmir, Diyarbakr, Malatya, Mersin, Mula, Adana, Urfa, Elaz, Kahramanmara, Bursada, yurt dnda ise bata Almanya olmak zere ngiltere, svire, Fransa, Kbrs ve Kahirede at sergilerle sanat severlerin beenisine sundu.
122

Batuhan Bozkurt, sanatn halen Urlaya bal Barbaros Kynde eiyle birlikte hayata geirdii Barbaros Emek Kltr ve Sanat Evinde icra ediyor. Toplumu ileriye ve gzele tayan sanattr diyen Bozkurt, kendisinden sonra da bu tekniin yaatlmasn istediini belirterek, renmeye hevesli, sanat tutkunu genlere kapsnn ak olduunu sylyor.

Hattat Padiah II. Mahmud

Nermin TAYLAN Sultan II. Mahmud, 20 Temmuz 1785 tarihinde stanbul Topkap Saraynda dodu. Babas I. Abdlhamit, annesi Nakidil Valide Sultandr. 23 yanda 30. Osmanl Padiah olarak tahta geen II. Mahmudun eitimiyle bizzat amcas III. Selim ilgilenmi, II. Mahmud Topkap Saraynda dnemin en iyi eitmenlerinden ders grmtr. III. Selimin musik zevkinden ve terbiyesinden etkilenmi, ney flemi ve tambur almtr. Szleri de kendisine ait olan Hicaz Kalenderi en nl eseridir.
Musikinaslnn yan sra hattat olan II. Mahmud herkesin okuyabilecei tarzda yaz yazmakta ustayd. Nesih, Sls, ve zellikle Celi Sls zerinde alt. Evvela Kebecizde Mehmed Vasfiden daha sonrada Mustafa Rakm Efendi den ders ald. Gen yanda icazet al m, zellikle (Celi) tr ya zda byk baarlar elde etmitir. Baz padiah yazlarnda byk imla hatalar grlebilirmekte ancak, Sultan II. Mahmudun hi imla hatas olmakszn yazd hatt- hmyunlar; ne kadar ince ve dikkatli bir hattat olduunu ortaya koymaktadr. Bu, gerek Topkap Saray Ktphnesindeki tashih grmeyen eserleri, gerekse Osmanl arivlerindeki yzlerce hatt- hmyunlara bakldnda kolayca anlalabilmektedir. Osmanl padiahlar, sanatlar ve zanaatkrlar koruyup kollayan byk hkmdarlard. Her biri byk birer lim olan padiahlarn bu insanlar korumalarnn yannda sanat ruha sahip olanlar da vard. Bazlar kiisel merak, bazlar el becerileri sayesinde her biri usta saylabilecek derecede sanatla ilgilenmilerdir. nk ehzdelere ocuk yatan itibaren Osmanl saraylarnda el sanatlar ve Trk slam zanatleri retilmitir ehzadeler, Topkap Saray ehzdegn mektebinde yetitirilirdi. leride herhangi bir olay balarna gelip almak zorunda kaldklarnda kimseye muhta olmadan yaamalarn idame ettirmeleri iin ellerinde birer altn bilezik olmas adna ehzdeler, dnemlerinin en iyi eitmenlerinden ders almlardr. Osmanl saray iir, musiki ve sanatt. II. Mahmudun hsn- hat sanatna dair baz Sultan II. Mahmud (1785-1839) Yldrm Bayezid iyi silah kullanp ustaca ata eserleri Rakm Efendi tarafndan byk bir titizlikle tashih edilirdi. Varak, altn, siyah, nefti mavi binerdi, Sultan drdnc Murad iir ve musiki ile yave fes rengi koyu zemin zerine malakari tekniiy- kndan ilgilenir, Muradi mahlas ile iirler yazard. Peyle devrin sanatkrlarna yaptrlr ve imparatorluun gamber mjdesine mazhar olan Fatih Sultan Mehmed eitli ehirlerinde abidelere aslrd. Topkap Saray iyi bir bahvandr ve Avni mahlas ile iirler yazmKtphanesinde tashih grmeyen birok eseri bulu- tr. Sultan ikinci Bayezid Han hsn- hat icazeti aldktan sonra hocas eyh Hamdullah gibi kemanke olnanmaktadr

II. Mahmuda ait bir eser

123

II. Mahmuda ait bir karalama

mutur. Bunlarn yan sra hem iyi bir mzehhib ve ilk sultan-i bestekrdr. Yavuz Sultan Selim kuyumcudur, Farsa divanyla 300 gazel yazmtr. Sar Selim lakapl Sultan II. Selim kemanke, air ve bestekrdr. Usta bir kuyumcu olan, kundura imal eden Kanuni Sultan Sleyman Muhibbi mahlasyla yazd gazellerle divan edebiyatnda rekorlar krmtr.. Sultan III. Mehmed kak ustas ve ince bir hattattr. Okularn kulland zel yzkler yapard. III. Selim kompozitrd, II. Abdlhamit marangozdur. Osmanl padiahlarnn bu saydklarmzdan ziyade tarih kitaplarnda yer alm daha nice zanaatleri ve sanatlar vardr. Sultan II. Mahmud (Adli) mahlas ile iirler yazm, ney flemi ve tambur almtr. Hsn- hat sanatndaki baars dolaysyla ad hattat padiah diye anlmtr.. Esas konumuz II Mahmudun hatt- hmyunlar olduundan padiahn rika yazs ile yazd iki ariv belgesini transkripsiyon ve orijinal grnts ile sizlere sunmaktayz.. Hat, Arapa yaz demektir. Hatt- hmyunlarn byk ekseriyeti padiahlarn kendi el yazsdr. Fakat bazen Mbeyn-i Hmyun baktibi yahut sarayda bir vazifelinin eliyle kaleme alnm da olabilir. Uzun hatt- hmyunlarda yaznn satr aralarna tat da vkidir. V. Murad ve IV. Mehmed gibi ocuk yata
124

Belgenin transkripsiyonu Kaymakam P ve Kapudn- Dery gayret-irm gnderdiin telhs-i teselli-i muhlsin mlmum oldu. Ben yzm Cenab- limis-sedd velhafiyyta tutdum benim andan gayr munim yoktur. Ehl-i slmda gayret yok ve bu gayretsizlik bana hayret veriyor. Ol Cenbu Halikis-semvt vel-ard bizlere yardm eylesn. Amin... Bu dnyya gelmekden garaz nefs-i emmreye mtabat olmayub ancak ve m halaktul-cinne vel-inse ill li-ya'budn ayet-i kerimesinin mazmnu itaat-makrnuyla mil omak indr. Bizim byk dmnmz nefsimizdir hl ona glib olduumuz yoktur. Her ne vakit nefsimize glib olursak din dmnlar ol vakit malb olur. Hd islh eylesn. min tahta kan baz padiahlarn yaz hatt ve imllarnda ok kere bozukluk grlebilir. Hattatlklar dolaysyla III. Ahmed ve II. Mahmudun hatlar padiah yazlar iinde en gzelleri olarak kabul edilir... Aada rneklerini gstereceimiz gibi, baz istisna haller dnda padiahn bizzat kaleme ald hatt- hmyunlar, nvanna, beyaz zerine ve telhis veya takrir zerine yazlanlar olmak zere grupta toplanabilir. Soldaki rnekte de grld zere ferman ve beratlarn nemli olanlarnda turann st sa veya sol tara-

Belgenin transkripsiyonu Benim vezirim; Bir mddetten beri esr hussuna hi baklmaz oldu. Ekser ibadullha lzm olan sabun, revgn- zeyt ve peynir ve ekser sebzevt bulunmayub; bulunsa dahi galsndan fukarya acz gelmek derecesine vard. Nn- azzin sikkesi bozuk, lahmin kyyesi altm paraya kadar satlyor, kuzunun vcdu yok... Bunlar mlhaza edb,. celebin tarkini asla dnmez oldun ve sekene-i stanbul hussuyla esnf ve ehl-i sk ne sylyorlar iittiin yok mudur? Geen sene Ramazn- erfte baz ercif zuhruna mebn lzmsz ey in esnfn pek zerine varma deyu iyd- erfde sana tembih etmitim; lkin btn btn brakub ibadullh zarret eksn demedim. Sen klliyen fergt eyledin. Bu hizmette olana rahat harmdr. Eyym- mbreke gn be-gn takarrb etmekde. stanbulda mekltn vcdu yok, sonra bu kyl u kle kim tahamml edefnda padiahn hattyla, Mcebince amel oluna ve Mcebince amel ve hilafndan hazer oluna gibi, hususlarn kesin ve hatasz yerine getirilmesini bildiren emirlere nvanna hatt- hmyun denir. Bu yazlarda Mukaddem ettiin gibi bir trl taksiratn zuhur eder ise sa kurtulman muhaldir, gzn ap refakatinde bulunan guzt- muvahhidn kullanma hizmet-i muhafazada kyam edesin, Allah hakknzdan gelsn vb. tehdit unsurlarda da olabilmektedir. Sa altta verdiimiz hatt- hmayun rneindeki gibi padiahn bir arz olmakszn herhangi bir konuda kendince verdii emirlere beyaz zerine hatt- hmyun denir. Sadrazama yazlan hatt- hmyunlarda ok defa kullanlan elkb benim vezirim eklinde basit ve ksa yazlar grlmektedir. Telhis veya takrir sadrazamn sunduu telhis zerine padiahn verdii emir veya karara denir. Bunlar verdim/verilsin, manzrum oldu / manzrum olmutur, yazlsn, olmaz, varsn, malm oldu / malmum olmutur, berhrdr olsunlar mukayyet olasn, tedrik grlsn, cevap verile,

bilir. Bu Ramazn dahi byle mi imrr- vakit olunacak? Lzml eyy celbe ve nn- azzin sikkesine ve lahm hussuna dikkat edp stanbulda tebdl gezmeyi terk etmeyesin; zir kl u klden b-huzr olmaa baladm.

tedrik edesin gibi bazen iki bazende tek kelimelik yazlardr. Hatt- hmyunlar bir ereve iine alnarak etraf tezhip yaplabildii gibi turann tezhipli ksm iinde de bulunabilirdi. Bu Osmanlnn sanata ne kadar deer verdiini gstermektedir.. 1832-1834 yllar arasnda II. Mahmudun saltanat zamannda sadrazamn telhisi zerine hatt- hmyun, yerini yava yava Mbeyn-i Hmyun baktibinin padiahn iradesini bildirmesine brakmtr. Bylece hatt- hmyunlarn yerini irade almtr.
Kaynaklar slam Ansiklopedisi, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Fermanlar www.kalemguzeli.org. Orijinal belge temini Osmanl arivleri. Otoman Fermans. 125

Konya stikll Harbi ehitleri Abidesi

Yaz ve Fotoraflar: Dilek CAN Mevlana Mzesi ile balayan Mevlana Kltr Merkezi ile btnleen tarihsel ve kltrel blgede yer alan stikll Harbi ehitleri Abidesi; kndekari yaplar, mozaikleri, minyatrleri, gz alc cam ve ta iilii rnekleri ile adeta canl gibi duran maketleriyle sanatsal bir eser olmasnn yan sra stikll Harbi'nde en ok ehit veren Konya'nn sembollerinden de biri
Konya Mevlana Mzesinden kp yolun sol ayrmna doru ilerlediinizde Seluklu izlerini tadn ta uzaklardan dahi anladnz abidevi bir yap karlar sizi stikll Harbi ehitleri Abidesi stikll Harbi'nde resmi rakamlara gre verilen 19 bin ehidin 7 bine yaknnn Konya Askerlik ubesi`ne kaytl olan askerlerden olutuunu reniyoruz Mze Mdr Ali hsan Beyden Onlarn ansna dikilen bu yapnn ierisinde mezarlar yok, ehitlerimizin isimleri ile ile, blge blge bu abidevi yapnn avlusundaki listede yer alyor. Yap ayrca stikll Harbi ruhunu iliklerinize kadar hissedeceiniz pek ok sanat eserine de ev sahiplii yapyor. Okullarn sk sk geziler dzenlediini, dedelerinin isimlerini aramak iin ziyaret edenler olduunu ayrca dnyann drt bir yanndan gelen yerli ve yabanc turistlerin de bu anta byk ilgi gsterdiklerini anlatan Ali hsan Bey, gnde en az bin kiiyi arladklarn hafta sonlar ise saynn 7-8 bine ulatn sylyor. Abidenin giriinde iki ynl dekoratif havuz bulunan ve 32 bayrak direinden oluan bir blm var. Bu bayrak direklerinden 16'snn tarihte kurulan Trk Devletlerini; Byk Hun mparatorluu, Bat Hun mparatorluu, Avrupa Hun mparatorluu, Ak Hun mparatorluu, Gktrk mparatorluu, Avar mparatorluu, Hazar mparatorluu, Uygur Devleti, Karahanllar Devleti, Gazneliler Devleti, Byk Seluklu Devleti, Harzemahlar Devleti, Altnordu Devleti, Byk Timur mparatorluu, Babr mparatorluu ve Osmanl mparatorluunu temsil ettiini reniyoruz. Karlarnda ise 16 adet Trk bayra bulunuyor.

126

Seluklu ana giri kaps ile bayrakl yol arasnda yer alan karlama kubbesi zel motif ta iilii ile bezenmi. Seluklu mimarisi tarzndaki kubbe, kompleksin antsal blmlerinden biri olup, ayn zamanda yrme yollar iin toplanma noktas zellii tayor. Yapnn en gz alc ksm 5 bin paradan oluan kndekari yapm Seluklu giri kaps Kapda bir tek ivi ve mentee bulunmuyor. Giri kaps zerindeki ta oyma Seluklu mukarnas giriin antsal grnmn tamamlyor. Konya'nn tarihi dokusuna uygun olarak Seluklu tarznda ta kaplama, zel ta oyma desenler, kndekari ahap iilii ve giriin sa ve solunda 2 adet selsebil ana giri kapsn oluturuyor. Giri avlusu, sekizgen Seluklu kubbesinin altnda oluan avlu mermer, traverten ve zel al ssleme sanatnn n plana kt bir alan zelliinde. Al ssleme ve boyama ileri zbek uzmanlarn titiz almalar ile gerekletirilmi. Avluda bulunan 4 zel cam mozaik tabloda, Atatrk ve silah arkadalar, Trk bayrann dou kompozisyonu, Kurtulu Sava canlandrmas ve Trkiye haritas bulunuyor. ehit isimlerinin bulunduu panolarn bir blm giri avlusunun duvarlarnda yer alyor. ehitlerimizin isim ve kayt bilgilerinin yazld zel panolarn bulunduu ehitlik avlusunda malzeme olarak ahap ve ta iilii n plana kyor. El iilii oyma ahap kolonlarn ve kaplamalarn byk bir blm

zbekistan'da yaplarak montajlar zbek ekiplerle gerekletirilmi. Bunun yannda Konya ile btnleen kndekari ahap iilii asma tavanlarda zenle kullanlm. Avlunun ortasnda 42 metre yksekliinde 12 metreye

127

8 metre llerinde Trk bayra bulunuyor. Avludan mzeye ve gaziler lokaline gei kapsnn sa ve sol blmlerinde cam mozaik Trk bayra, panolar zerinde stikll Mar dizeleri ile Atatrk'n Trk Genliine Hitabesi bulunuyor. 460 metrekare kapal alandan oluan mze blm ise Kurtulu Sava ve sava yllarn anlatan zel maketlerle figrlerden oluuyor. Mze duvarlar konularla btnleen yal boya tablolarla kapl. Mekann atmosferini tamamlayc ses sistemleri ile ziyaretiler kendilerini farkl bir zamanda hissediyor. stikll Savann balangcndan sonuna kadar cereyan eden olaylar, maketlerle ylesine gzel anlatlm ki kendinizi birden olaylarn ie-

risinde bulunuyorsunuz. Da, bayr, cephe, ky eklinde dizayn edilmi bir zemin zerinde asker uurlamalar, atma sahneleri, yaralanmalar ve kyde sren hayat gibi Anadolunun o dnemdeki sosyal yaamna ait her ey gzler nne seriliyor. Ve bunlar belli bir zaman srasyla ilerliyor, en sonunda sava sonundaki zafer kutlamalar ve Cumhuriyetin ilanyla bu canl tablo sona eriyor. stikll ehitleri Abidesinden ok etkilendiimizi belirtip, canlarn vatanmz ve milletimiz iin feda eden aziz ehitlerimizi rahmetle, gazilerimizi minnet ve kranla anarak satrlarmza son veriyoruz.

128

40 Yllk Hatrn Zarif Fincanlar

Zehra ALTAN Kltrmzde nemli bir yer tutan kahve, pek ok tiryaki iin damak zevkinin ok tesinde Msr arsndaki l l dkknlardan biri, kahveyi bir kltr olarak benimseyen tiryakiler iin tamamyla el yapm olan geleneksel motiflerimizle bezeli kahve fincanlar retiyor. Renk renk fincanlar, Osmanlnn farkl dnemlerini anlatyor.

stanbulun simgelerinden biri olan tarihi Msr ars, yolu Eminnne den herkesin mutlaka uramas gereken bir durak. Aktarlaryla mehur arya admnz attnzda sizi eit eit, renk renk baharatlarn yayd ba dndrc kokular karlar nce. Ardndan stanbulun en eski kapal arlarndan biri olan arnn o kendine has otantik, tarih ykl kokusu alnr burnunuza. arda sra sra dizilmi dkknlar deta bir panayr yerindeymisiniz gibi heyecanla doldurur iinizi. te l l bu dkknlardan biri de Galeri Set. Gz alc ekil ve desenleriyle birbirinden k ve zarif kahve fin-

canlarndan gzlerinizi alamadnz dkkndaki her bir rn, tamamyla el yapm. Eski stanbul beyefendilerine has bir nezaketle karlandmz dkkna girip biraz soluklandktan sonra bir yandan bol kpkl Trk kahvelerimizi yudumlarken bir yandan da Uur Atik ve Mukbil Sezenden bu zel kahve fincanlarnn yksn dinliyoruz. Bu arada keyifle kahvelerimizi yudumlarken, yannda sunulan gl kokulu lokumlarla da azlarmz tatlanyor. Bir fincan kahvenin 40 yl hatr vardr derler ya, sanat akyla retilen bu el yapm fincanlarla iilen kahvenin hatr 40 yldan fazla olsa gerek diye dnmeden edemiyoruz.
129

lanr. Harmanlama bittikten sonra boza kvamndaki malzemeyi potalara dkeriz. Orada bekledikten sonra fincann bin dereceyi grm halini elde ederiz. (Biskvi kvamndaki fincan gsteriyor) bu fincan 1380 dereceyi grdkten sonra yzde 80 orannda klr. Daha sonra srlama tekniine geiyoruz. Artk fincan srlandktan sonra kavi olur. Bu aamada kulp taklr. Bir fincann retilmesi ileminin, sfr noktasndan bitimine kadar 21 gn aldn belirten Atik, En byk zelliimiz, dnemsel renk ve motifleri montrlemek diyor. Atlyelerinde imdiye kadar mercan krmzsn, bilinen adyla da Trk krmzsn elde etmede zorlandklarn kaydeden Uur Atik, bir buuk senedir zerinde altklar bu rengi elde etmeyi de ksa sre nce baardklarnn altn iziyor. Geleneksel izgilerle Her Dneme Bir Renk Fincanlarn zerlerine uygulanacak desenlerin seimine ortaklaa karar verdiklerini syleyen Uur Atik, Bir rn ortaya karrken herkes kendi zerine den grevi yapyor. Tarih blmn ben aratryorum. Desenleri Mukbil Bey aratryor, alt yapnn sorumluluu Blent Beyin zerinde. Sonra hocalardan da bilgiler alyoruz. Btn bunlarn hepsi masaya yatrlyor ve sonra o rn hayata geiriliyor diye konutu. Fincanlardaki desenlerde geleneksel sanatlarmzla ortaya karlan eserlerden yararlandklarnn altn izen Atik, intemani desenle tezyin edilmi bir fincan rnek gsteriyor. Maazadan bir fincan takm edinmek istediinizde, size her biri farkl renkte bir takm hazrlanr. Renk btnl olmadan takm olur mu demeyin! Gz alc fincanlarn zellii de buradan kaynaklanyor zaten. Her bir renk bir dnemi ifade ediyor. O dnemde kullanlan karakteristik bir Trk kahve fincannn zerine dnemsel renkler, o dnemin altn varakl renk ve sslemelerine sadk kalarak uygulanyor. Bakn Uur Atik renk sralamasn nasl yapyor: 16. yzyl turkuaz ve pembe ile balar. Daha sonra mercan krmzsna, yani bayrak krmzsna geiyoruz. Dnyada yerde kullanld bu renk. Sultanahmet Camiindeki karanfiller, 1458 Kasmpaa Camii, Topkap Saraynn harem dairesinde Sultan 2. Muratn has odas. Kanuni dnemi lacivert, Osmanlnn en zirvede olduu dnem yeil. Ve geliyoruz 18. yzyln ikinci yarsna, yani mbadele yllarna. Bu dnemi de sar renkle anlatyoruz. Kiiye zel Tasarmlar Gz Kamatryor 16. yzyldan sonra 19. yzyla dikkat ekiyor Uur Atik. 16. yzylda hkim olan dar azl tombul gvdeli fincanlardan sonra 19. yzylda Fransz usul geni azl kahve fincanlarnn revata olduunu anlatan Atik, bu geii de u szlerle dile getiriyor: 1876 yl Austos aynn 31. gn... Gnlerden Cuma. Sultan 2. Abdlhamitin tahta gemesiyle birlikte Fabrika-i Hmayun 1890 sene-

Babadan Ola Miras 1972 ylnda merhum Mehdi Sezen tarafndan kurulduunu rendiimiz Galeri Setin iletmeciliini oullar Mukbil ve Blent Sezen kardeler yrtyor. Bu zel kahve fincanlarnn yksn dinlediimiz Uur Atik de 29 yldan bu yana bu messesede grev yapyor. retim aamasnda iin aratrma ve tarih ksmndan sorumlu olduunu syleyen Uur Atikten messesenin kurulu hikyesini anlatmasn istiyoruz. Mehdi Sezenin Rumeli kkenli bir aileden geldiini anlatan Atik, Rumelide porselencilik yaygn bir meslek olduundan Sezenin de bu ie yneldiini sylyor. Mehdi Sezenin iine duyduu sayg ve ak bugn oullar Mukbil ve Blent Sezen ile birlikte yaattklarn kaydeden Atik, Yaptnz ie sayg duymak mecburiyetindesiniz. Sayg duymazsanz bu rnler ortaya kmaz. Sayg ve sevgi bir araya gelince ak kendiliinden ortaya kyor. te biz bu akla yapyoruz iimizi diyor. Gz Alc Gzelliin nce Yansmas Dkknda gzmze arpan her bir para eyann el yapm olduunu vurgulayan Uur Atik, rnlerin yapmnda 16. yzyl teknolojisini kullandklarn ifade ediyor. rnlerimiz, dkmnden imalatna kadar her aamasyla elle yaplyor diyen Atik, rettikleri kahve fincanlarndan birini eline alp, Bu incelii salayabilmeniz iin elle yapmanz gerekiyor diye konuuyor. retim aamalarna da deinen Atik yle devam ediyor: Porselenin ana maddeleri olan kaolin, kuvars ve feldispat, bir potann ierisinde konulup yedi gn sresince harman130

sinde kurulur. Fabrikann bana Fransadan ustalar gelir, Fransz kltrnn etkisiyle kahve fincanlarmz eklini deitirir. Cumhuriyet dnemine geldiimizde fincanlarda radikal bir deiiklik gryoruz. Silindirik bir hat zerine altn doreler... Atatrkn, fotoraflarla da lmszletirilmi olan fincan. Atatrkn fincanlar, buradan Eser stanbul adyla satn alnabiliyor. Hepimiz biliriz Trk kahvesi ikram, kz isteme seramonilerinin olmazsa olmazdr. Gelin adaylar hayatlarnn bu en zel gn iin ok zel kostmler hazrlatrlar. Messese, en zel tasarmlar ile evlenecek kzlarn mutluluuna da ortak oluyor. Sz gelimi, sz veya nian kyafetiniz limon kf renginde. Modacnz Galeri Seti arayp, Limon kf bir kyafet dikiyorum. Bordo ve pembe iekler var. Altn dore bir tl atacam zerine diyor ve gerisi maharetli ellerin yaratclna kalyor. Uur Atik, Sizce tarife uymu mu? diyerek bir ift sar fincan gsteriyor. Hayranlkla bakyoruz fincanlara. Atikin anlattna gre, fincann altna gelin ve damadn isimleri yazlyor, nian tarihi atlyor. Yzkler taklp kurdelesi kesildikten sonra o akam gelin ve damat kendilerine zel hazrlanan bu fincanlardan yudumluyor kahvelerini. Geleneksel motiflerle bezeli zarif kahve fincanlarnn, kullanmaya baladktan 51 sene sonra antika deeri kazandn anlatan Uur Atik, fincanlarn bulak makinesinde deil, elde ykanmas gerektiini de sylemeden gemiyor. 10 Kollu Avize ve Vav Serisi Geliyor Msr ars 78 numaradaki Galeri Sette grdnz kahve fincanndan, aurelie, akide ekerliinden helvaniye, pilavlktan tatl hokkasna el yapm btn eyalar, stanbuldaki 10 kiilik bir atlyede vcut buluyor. Uur Atik, iin maaza ksmnda ise Mukbil Sezen, kendisi ve bir de yardmclar olmak zere 3 kiilik bir ekibin bulunduunu kaydediyor. Her varlkta olduu gibi kendini yenilemeyen ey, yok olmaya mahkmdur dncesiyle biz de alt ayda bir yeni bir adm atmak zorundayz diyen Atik, Galeri Set olarak alt ayda bir olmak zere piyasaya ylda iki kez prestij rn sunduklarn sylyor. Hazrln yaptklar ve 2010 yl iinde grcye kacak olan 10 kollu avizelerin klasik 19. yzyl Dolmabahe tarznda olaca-

n reniyoruz imdiden. Messese, bir de yeni kahve fincan serisinin hazrl ierisinde. Atik, vav serisinin fincan, glbahar sahan (ekerlik) ve tepsi lsnden oluacan belirtiyor. Galeri Setin zarif, gz alc kahve fincanlarnn n lke snrlarn am. Uur Atik bu konuyla ilgili olarak da, Beyaz Sarayda Bush ailesine hediye edilen krmz fincan var, ngiltere Kraliesi Elizabethte her renk fincan var ama kendisi pembeyi tercih ediyor. Fidel Castroda, rdn Kralnda slam Konseyi Ciddede bizim fincanlarmzla kahve iiyor. Cumhurbakanmz Abdullah Gl, Avusturya Devlet Bakan ve daha pek ok kii bizim fincanlarmzla kahve iiyor diyor. Kahveniz Rahatl m Olsun Normal mi? Kahve fincanlarndan sz etmiken kahve kltrne deinmemek olmaz. imdi sizinle tarihin ierisinde bir yolculua kalm diyerek kahvenin servenini anlatmaya balyor Uur Atik: Sene 1554 Yemen Valimiz zdemir Paa, Darl Saadet yani mutluluk ehri denen bakent stanbula uvallar dolusu kahveyi getirir. Biz kahveyi ilk nce orba gibi kaynattk, orba gibi taslarda itik. Sonra da kahveyi kavurmay rendik, ekmeyi becerdik ve Trkiyede yetimeyen bir meyveyi Trk adyla btn dnyaya tantmay baardk. Osmanl dneminde kahve ikramnn nasl olduunu da anlatyor Atik. Saraya gidenler soylum odasndaki aynann karsnda kendine eki dzen verdikten sonra halayk, glbahar sahan denilen bir tabaktan gl kokulu lokum ikram edermi. eriye girecek kiinin sultann huzuruna kmadan nceki heyecann bastrsn, kan ekeri ykselsin diye. eriye alnan kii istedii yere oturamazm, mevkiine gre gsterilen yere oturtulurmu. Ve kahveci bann nezaretinde kahve seremonisi balarm. Davetli says ne kadar fazla olursa olsun kahve tepsi zerinde iki iki servis edilir, sayg gsterisi olarak ikram srasnda asla misafirlerin gzlerine baklmazm. 20. yzylla birlikte kahve sunumu da deimi, yannda reel ikram balam. Uur Atikin verdii bilgiye gre, reeller en az yedi eit olmalym. Misafirin reelle az tatlandktan sonra ieri kabul edilirmi. Ardndan, Kahvenizi nasl alrdnz? Normal mi olsun, rahatl m? diye sorulurmu. Normal kahve istenirse bir bardak su ile takdim edilirmi kahve. Misafir rahatl kahve imek istediinde ise kahvenin yannda bir tane de gl kokulu lokum ikram edilirmi.
131

Alaca Camii Kalemii Bezemeleri

Balkanlarda Kalan Osmanl

Bu hissizlikle cemiyyet yaar derlerse pek yanl Bir millet gster, lm mneviyatyla, sa kalm. (Mehmet kif)

Yrd. Do. Dr. Celalettin KARADA* Bir yl arayla, Balkanlara yaptmz seyahatler sonucunda Bosna-Hersek, Makedonya ve Kosovadaki kltr mrasmza ait birok deere hit olduk. Bir dnemler vcut bulduumuz Balkanlardaki bakyemiz, bugn de btn canllyla karmzda duruyordu. Milletimiz, asrlar nce hakkat akyla yollara dm, milli mefkremiz dorultusunda buralarda bir ok ehir mar etmiti. Ve biz, bu topraklarda bulunan nemli eserlerde ecdadmzn mhrn grmenin gururunu ve hznn yayorduk.

Osmanl Trklerinin Bosna blgesindeki varlklar, XIV. asrn son eyreinde gerekletirdikleri aknlara kadar uzanr. lk gelenler alperenler ve aknclar olur. Ve ilk ciddi hcum ise 1392 ylnda skpn alnmasndan sonra Sancak Beyi Paa Yiit Bey tarafndan gerekletirilir. Bununla beraber blgede bir u mntkas oluturulur. Ular, Osmanl Devletinin yaylnda birinci derecede rol almlardr. Bunu yaparken Osmanl, fetihlerinde istimlet (gnl elme) politikas uygulam ve slmn ananev msamahas erevesinde gayrimslimlere can ve mal gvenlii ile din zgrlkler tanm, Mslman olmayan halkn da gnln kazanm ve bu sayede hkimiyet sahasn geniletmitir. Fatih Sultan Mehmet idaresindeki Osmanl ordusunun Bosna fethini ta132

mamlamasyla da Osmanl idaresine geen blge, bir sancak haline gelmitir. Bosnann sancak merkezi Saraybosna, 1520de sancak beyi olan Gazi Hsrev Bey tarafndan in edilen klliye ve vakflar vastasyla bir Osmanl ehri olmutur. Bugn Bosna-Hersek, 51.129 km2 yzlmyle Srbistan, Karada ve Hrvatistan topraklaryla komu olup, yaklak 4,5 milyon nfusa sahiptir. nemli ehirleri, Saraybosna, Travnik, Tuzla, Foa, Biha, Banaluka ve Mostardr. Bosnada Osmanl tarihi ve kltr bakmndan nemli yerler bulunmaktadr. Bunlardan biri, Sultan Fatihin

Poiteli Hac Ali Camii

Bosnann fethinde otan kurduu Kiselyaktaki Konakci Kydr. Buray ziyaret edenlere, Fatihin Bosnay fethettii zaman Osmanl devlet politikasnn gerei olarak blge halkna din serbestiyet tanyan, nsan Haklar Ahidnmesinin okunmas bir det haline getirilmitir. Ky halk hlen Osmanl gelenek ve greneklerine balln srmektedir. Ayrca, kyde bulunan Osmanl mezar talar, bu topraklardaki ceddimizin deta mhrn tamaktadrlar. lkenin Sava ve Neretva nehirleri, byk akarsularn tekil eder. Neretva Nehri kysnda kurulmu bir Osmanl

ky olan Poiteli de tabiat, mimarisi ve tarihi gemiiyle Bosna-Hersekin dier bir nemli yerleim yeridir. Buradaki 1563 tarihli Hac Ali Camii ve kule ile 1664 ylnda in edilen medrese grlmeye deerdir. ehir hayatnda, medeniyetimizin izlerini grmek mmkndr. Bosna halk, kilisenin basklar sonucu ve ahlki benzerlikler neticesinde slmiyeti kabul etmilerdir. Halk, Trkl ve Mslmanl o kadar benimsemitir ki Trklerle ayn dinden olduklar iin, kendilerine TrkTurki demiler, ancak XIX. yzyln ilk yarsndan tibren Bonak ismini kullanmaya balamlardr. Nfusun nisp

Konakc Kyndeki Osmanl Mezar Talar

Saraybosna, Baar tarihi sebil

133

Prizren Sinan Paa Camii ve Ta Kpr

ounluunu oluturan Mslmanlar, milliyetlerini Srp, Hrvat veya Yugoslav olarak deil, sadece Mslman olarak gstermilerdir. Srpa, Hrvata ve Bonaka konuan halkn bir blmnn hem din hem millet ad olmak zere Mslman sfatn benimsemeleri 400 yllk Osmanl idaresinin bir sonucudur. Osmanl hkimiyeti dnemi sadece din adan deil, lkenin btnnde halkn gndelik hayat tarzna kadar inen derin bir kltrel tesire yol amtr. slm kltr zellikle ehirli karakteri ar basan bir nitelie sahip olmutur. Bu zellik bugn bile Dou kltrnn karakteristik unsurlarnn, sadece Mslmanlar arasnda

deil Hristiyanlar arasnda da yaamasn salamtr. Hayat tarz, yeme ime alkanlklar, ev tezynt, kuyumculuk, hal dokumacl ve baz kk el sanatlarnda bu etki hl grlmektedir. slm kltrnn en belirgin izleri mimarlk ve ehir planlamasnda grlr. Birok Bosna ehri, klsik Osmanl ehircilik anlayyla ar ve mahallelere blnm ekilde gelimitir. Bu anlay erevesinde yksek unvanl grevliler tarafndan bidev binalar yaptrlmtr. Saraybosnada Gazi Hsrev Bey Camii (1530) ve Ali Paa Camii (1561), Foada Alaca Camii (1550), Banalukada Ferhad Paa Camii (1579), yine Saraybosnada Gazi Hsrev Bey Hamam, Selukiye veya Kurumliye de denilen Gazi Hsrev Bey Medresesi (1537), Brusa Bedesteni (1551) Osmanl mimarisinin en gzel rneklerini tekil eder. ehir, gnmze kadar tarihi dokusunu korumu, ba ars, sebili, bakrclar ars, medreseleri, hanlar ve camileriyle deta bir Anadolu kentini hatrlatr. Osmanl izleri saydklarmz kadar deildir. Akarsu ve su kaynaklaryla evrili Bosna-Hersek, kprleriyle de nldr. I. Cihan Harbinin kmasna sebep olan vakann gerekletii Hnkr Kprs ve Sokullu Mehmet Paa Kprs Saraybosnada yer almaktadr. Mostar ehrindeki nl Mostar Kprs, Bosnann deta simgesi haline gelmitir. Kpr, 1566 ylnda Mimar Hayrettin tarafndan in edilmitir. XX. asrn sonlarnda vuku bulan sava esnasnda 1993 ylnda bir Hrvat topu tarafndan yklmtr. Kprnn yeniden insn lkemiz stlenmi, 1997de balayan almalar 2004 ylnda tamamlanmtr. Bugn

Mostar Kprs

134

shak Bey Camii

shak Bey Trbesi

de btn vakaryla ayakta durmakta ve ziyaretilerini bylemektedir. Bir baka Balkan lkesi olan Makedonya, 25.333 km2 yzlm ve yaklak 2 milyon nfusa sahiptir. Nfusun % 66s Makedon, % 22si Arnavut, % 4 Trk, % 2si ingene, % 2si Srp ve % 2si ise dier etnik gruplardan oluur. 1389 Kosova Savanda Srp ve mttefiklerinin yenilmesinden sonra Osmanl hkimiyeti altna girmitir. Osmanl idresinde Makedonya ad unutulmutur. Ancak, Balkanlarda Osmanl hkimiyetinin sarsntya uramasyla XIX. yzyln balarndan tibren Avrupada yeniden kullanlmaya balanmtr. Makedonyann bakenti skptr. skp de Saraybosna gibi bir Anadolu ehri grnmndedir. ehir, Osmanl camileri, trbeleri, hamamlar, kprleriyle in edilmitir. 1990l yllarn balarnda Makedon milliyetileri tarafndan saat kulelerinin zerine taklan halar yznden blgede kriz km ve 2001 ylnda balayan i sava neticesinde de maalesef elli yedi cami tahrip edilmitir. stanbulun fethinden nce Trklerin eline geen bu topraklarda erken Osmanl mimarisinin ok gzel rnekleri grlebilir. Vodno Tepesinden skp ve Vardar Nehrinin grn izleyenleri byler. nemli mimari eserleri arasnda bulunan Alaca shak Bey Camii (1438), shak Bey tarafndan yaptrlmtr. Cami avlusunda shak Beyin trbesi bulunmaktadr. Gazi sa Bey Camii (1475) skpte in edilen dier

bir camidir. TKA tarafndan restore edilen Mustafa Paa Camii yine nemli mimari eserlerdendir. Kalkandelen (Tetova), Makedonyann nemli ehirleri arasnda yer alr. Kalkandelen Alaca Camii zellikle tezyntyla dikkat ekmektedir. Caminin i ve d cepheleri btnyle bezenmitir. Bezemede, Batl unsurlarn kullanld grlr. zellikle, iri akantus yapraklar, buketler, vazolar ve manzaralar bezemenin temel elerini oluturur. Motifler, glgelendirilmek suretiyle, hacim kazanm ve parlak renklerle ilenmitir. Bezemeler arasnda skm olan yazlar, sls hattnn hususiyetlerinden pek uzaktr. Bu camide, Osmanl d-

Kalkandelen Alaca Camii

135

sa Bey Camii

neminden beri Kurn tlimi det haline getirilmi ve bu gelenek gnmzde de devam ettirilmektedir.

Tarihi pek Yolu zerinde bulunan 500 yllk Harbt Tekkesi, blgenin inan anlay bakmndan byk nem arz eder. Bir baka nemli ehir, Gostivardr. Bu ehirde, Halvet Tarkatna bal olan Hasan Baba Tekkesi bulunmaktadr. Halvetlik, usl ve esaslarn eyh mer Halvetden alan, zellikle halvete ve gizli zikre deer veren, XIV. asrda kurulmu olan bir tarkat olup, gnmzde, tekkedeki mensuplarnn evradlarna ahit olunabilir. Makedonyann bir dier nemli ehri de Ohridir. zellikle tabii gzellikleriyle mehurdur. ehrin ykseklerinde bir kale mevcuttur. Burada bulunan Sveti Kliment Kilisesi eski bir camiinin duvarlar zerine in edilmitir. Henz iki yan dolduran Kosova ise, 17 ubat 2008 de bamszln iln etmi, kk bir devlettir. Bamszlndan birka ay sonra ziyaret ettiimiz Kosova, Trk tarihi asndan nemli bir blgedir. Be asr (1429-1912 aras) Osmanl hkimiyetinde kalm bu topraklar, corafik olarak ok nemli Bat-Dou ticaret yollar zerinde bulunmaktadr. I. Kosova Savann yapld meydan ve buradaki trbe, Trk tarihinin nemli unsurlar arasndadr. Trbe, I. Sultan Murad Hdvendigr (. 791/1389) (Padiahl 1362-1389) hazretlerinin ahasnn defnolunduu trbedir. Kosova Savanda dmann

Pritine Fatih Camii

136

Harabati Tekkesi

bozguna uratan Sultan, harp sahasn dolat esnada Mslman olacan ve nemli bilgiler vereceini syledii Srp despotunun damad Milo Obili tarafndan hanerlenerek ar yaralanm, daha sonra da hayatn kaybetmitir. Sultan, Bizans kaynaklarnda, az konuan, fakat konutuunda gzel szler syleyen, Hristiyanlara kar merhametli, ancak hatay affetmeyen ve dmanlarna kar baarl bir sultan olarak bilinmektedir. Kosovann bakenti Pritinede bulunan Osmanl camileri arasnda Sultan Murad Camii ve Fatih Camii Trk mimarisi asndan nemli camilerdir. Tarihi Trk ehri Prizren de her ynyle Trk es tetik ve inceliini yanstmaktadr. Sinan Paa Ca mii ve Ta Kpr ehrin simgesi haline gelmitir. Bu ehirde, farkl etnik kkenden insanlarla Trke konuulabilir, kahvehnelerde Trk kahvesi yudum lanabilmektedir. Btn bu tafslt, milletimizin Balkanlar'da ki varlklarnn tabii ki btn deildir. Buradaki medeniyetimize ait deerleri tanmak ve tantmak, ancak ciltler dolusu yaynlarla mmkn olabilir. Biz, bu topraklarda, milletimizin hogrsnn, sevgisinin ve hizmet anlaynn madd-mnev unsurlarn mhede etme frsat bulduk. slm felsefesi ve estetii dhilinde, slmn dnsel derinlii erevesinde ortaya konmu Balkanlar'daki Trk eserleri, bu-

gn beenilmeyen, hor grlen, kilemi bulunan Mslman-Trk estetiinin aksine, Osmanl Devletinin kltrel styapsnn eliyle biimlendirilmi olan estetik anlaymz ortaya koymaktadr.
Kaynaklar Aktepe, Mnir Arui, Muhammed, Kosova, DA, XXVI, Ankara 2002, s. 216-221. Djurdjev, Branislav, Bosna-Hersek, DA, XVI, stanbul 1992, s. 297-305. Hacsaliholu, Mehmet, Makedonya, DA, XXVII, Ankara 2003, s. 437-444.
*Atatrk niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Geleneksel Trk El Sanatlar Blm Tezhip ASD Bakan

Sultan Murad Hdvendigr Trbesi

137

Seramikten Tophane Lleciliine

Armaan MUTLU Murat res Tophane lleciliinin gnmzdeki tek ustas. Yaklak 32 yl seramikle ilgilendikten sonra tesadfen tant tophane lleciine adam kendini. skdardaki atlyesinde eski statlarn zanaat becerisine ulamak iin gece gndz alyor. res, her gn yeni bir ey kefetmenin keyfini yaadn sylyor. Murat res, halen Vakko ve Paabahe maazalarna ayr ayr seriler retiyor. Ttnn, ilkel topluluklardan gnmze dek eitli dertlere deva ve ifa verici olduuna inanlm. Zamanla kullanm yaygnlaan bu bitkinin zel olarak yetitirilmesi ihtiyac domu. Farkl dnemlerde eitli nedenlerle yasaklanm olmasna ramen ttnn iiminin devam edegeldiini gryoruz. Ttn ierken nceleri tatan oyulmu objeleri kullanlm, daha sonra bunlarn yerini kil ile ekillendirilmi anak objeler alm. te ttn iiminde kullanlan bu kk seramik anaklara lle denilmi. Tophane llecilii ise
138

1600l yllarda ttnn Osmanl topraklarna gelmesiyle balam. Ttn, lle amurundan yaplm llelerin iine konup, uzunluu kullancsna gre deien, tercihen de yasemin aacndan yaplan ubuklarla iilirmi. nceleri basit formlarda yaplan lleler, giderek daha estetik bir grnme kavuturulmu. Saray ve devlet bykleri iin lleci statlara zel olarak yaptrlan lleler; rlyef, altn, gm ve kymetli talarla ilenmeleri ile halk tipi llelerden ayrlm. Yani bir anlamda llele-

rin bezemesindeki iilik, kullanann sosyal statsn belirler hale gelmi. 19. yzylda sigarann yaygnlamas ile ttn iiminin yava yava azalmas nedeniyle o dnem llenin sat hayli azalm ve lle imal eden atlyeler, evane denilen, lle amurundan eitli seramik kullanm gereleri yapmaya balam. Osmanl dneminde lleciliin en gzel rnekleri stanbulun Tophane semtinde yaplm. Vaktiyle atlyelerin bulunduu Lleci Hendek Soka bugn halen adn muhafaza eder. Llecilik, ustalarnn zel bilgilerini ve lle yapm tekniklerini mr boyu sr olarak saklamalar neticesinde sreklilik gsteremeyen bir zanaat haline gelmi. Lleciliin son rnekleri de 1894te 50 civarndaki lleci dkkn tarafndan verilmi. Bu say 1921de sadece 1e dm, o da 1928de kapanm. Bu zanaatn son temsilcisi smail Ustann da 1955 ylnda 64 yanda vefat etmesiyle Tophane llecilii, deyim yerindeyse tarihe karm. Taki, gzel sanatlardan gelme bir seramik ustas llecilii kefedene dek... Ustalarn elinde 330 yl kadar yaam olan bu seramik sanat, gnmzde gelecek nesillere aktarlmak zere sadece Murat res tarafndan icra ediliyor. Kararllk ve Sabrn rnleri Tophane lleciliinin, gnmzdeki tek ustas olan Murat res, Tatbiki Gzel Sanatlar -imdiki adyla Marmara Gzel Sanatlar Fakltesi- Seramik Blm mezunu. res, rencilik yllaryla birlikte 32 yldr seramikle urayor. renimi sresince Eczacba seramik fabrikalarnda tasarmc olarak alan sanat, askerlik sonras kendi atlyesini kurmu. resin tophane llecii serveni, 1997-2006 yllar arasnda Uluda niversitesinde retim grevlisi olarak alrken balam. Halen skdardaki atlyesinde almalarn srdren Murat res, Tophane llecii ile tanmasna bakn nasl anlatyor: Bir gn bir hanmn, Sibel Srda Ozann bana getirdii bir kitaptaki seramik rnlerini (tophane lleleri) yapp yapamayacam sormas zeri-

ne, o gne kadar hi ilgi alanmda olmayan tophane llelerinin kullanm alanlar ve retim teknikleri zerine almaya baladm. eitli mzelerde inceleme frsatn bulduum tophane llelerinin nasl yapld ile ilgili net bilgilerin olmay, konuya olan ilgimi daha da arttrd. Yaklak 32 yllk seramik uramn neredeyse son be yln tophane llelerinin hammadde ve yapm teknii almalarna ayrdm. Yapt ilk tophane llesini, bir de imdilerde rettiklerini gstererek, aradan geen be yl iinde zanaatini nasl gelitirdiini anlatan res, Kararlln ve sabrn rnleri bunlar diyor. Bu kadar yl seramikle megul olduktan sonra tophane llecilii iine yneldiinde Keke daha nce tophane yapsaydm dediiniz oldu mu diye soruyoruz rese. Seramii ok severek yaptn vurgulayan Murat ires, Her aamasndan keyif aldm seramiin, ama bu i ok daha farkl bir ey. Her seferinde farkl bir ey kefetmenin mutluluunu, keyfini yayorum nk. Bir annenin, tpk karnndaki bebeini beklemesi gibi bir ey. Ortaya kan her yeni rn sevindiriyor, mutlu ediyor beni diye anlatyor yeni tutkusunu. Tophane lleciliinde temel malzemenin kil olduunu syleyen Murat res, rnleri desenlemek iin kulland kalemleri imir aacndan kendisinin yaptn, desenleri bezemek iin de altn ve gm yaldz kullandn belirtiyor. Malzemenin temininin ok kolay olmadna dikkat eken res, Kullandm toprak sradan bir toprak deil nk. Lle amuru dier mlek amurlarndan farkl diye konuuyor. rnlerdeki hkim rengin ne ol-

duunu ve renklendirmeyi nasl gerekletirdiini sormamz zerine Orijinal rengin devety ve krmz olduunu, ancak yaplan rnlerin hepsinin farkl renkte olduunu ifade eden res, Her bir rn frnlandktan sonra ayr bir renk alyor. Yani rengi kontrol etmek neredeyse mmkn deil. Ama benim son deneylerimde, rengi nasl kontrol edeceimi de zdm. En son aama, en tehlikeli aama. Renk deiiklii beklenmedik bir ekilde olabiliyor, ok dikkat etmek gerekiyor yani eklinde konuuyor. res Meslek srr diyerek, rengi nasl kontrol altna ald konusunda ser veriyor sr vermiyor. Parlakl Malzemenin Kendisinden Geliyor retim aamalarn anlatmasn istiyoruz Murat resten: nce malzemeyi deirmende tlme ya da suda eriterek eleklerden geirme yntemiyle amur malzemesini elde ediyoruz. Malzemenin eritil139

dii suyun sertlii de nemli. Fazla sert olmamas gerekiyor. amur kvamn alnca hamur haline getiriliyor. inde hava kalmayacak ekilde yorulmas lazm. Kulak memesi kvamna gelen amur, mleki tornasnda ekillendiriliyor. ekli verilen rnn yava yava suyu kaybettirilerek sertletirilir, kaplumbaa ba, kemik, cam, deri vb. gibi malzemelerden yaplm aralarla gnlerce perdahlanyor. Aamalar doru ekilde kaydedilmezse, rn zerine yaplacak damga ile bezeme ilemi istenen sonucu vermeyebilir. Bezeme bittikten sonra uygun kuruma koullar oluturularak tmyle kurutulduktan sonra artk piirme aamasna gelinir. Altn, gm gibi dekor teknikleri, piirme sonras uygulanr. Murat res, biz atlyeye gelmeden nce frna att evaneleri grebileceimizi sylediinde heyecanlanyoruz. Kendi yapt frnn kapan araladnda yzmze muazzam ykseklikte bir scaklk arpyor. Evanelerin frndan kmasna daha vakit olduunu reniyoruz. Evanelere, srlanm gibi parlak grnty nasl verdiini de sorduumuz lle ustas, kilin, atom yaps itibariyle st ste plakalar halinde olduunu, parlamas iin o plakalarn yatk olmas, yani balk pulu gibi ayn ynde olmas gerektiini belirterek, In krlmasn kesmeniz gerekiyor parlakl elde edebilmeniz iin diyor. Murat res, rnlere parlakl verme iine perdahlama denildiini de szlerine ekliyor. Tophane rnlerin kullanm alanlarna da deinmesini istiyoruz lle ustasndan. res, son lle ustas 1950li yllarda lnce bu ii yapan kimse kalmadndan, dekorasyonda kullanm alanlar bulamadn sylyor lle evanelerinin. Dekorasyon amal olarak kahvedan, ttnlk, sakzlk, bademlik, koku iesi, amdan, demlik gibi snrl sayda evaniler yapldn anlatan Murat res, gnmzde ev dekorasyonunda kullanlabilme koullarnn oluturulmasnn, mimarlarn tophane ileri ile ilgili tasarmlar yapmasyla mmkn olabileceinin altn iziyor. Tophane ustas, talebe gre gnmzde dekorasyon amal du-

var taba, minelerde kaplama malzemesi, amdan gibi ok eitli aksesuarlar yaplabileceini de belirtiyor. Atlyesinde nceleri antikaclar iin retim yaptn anlatan tophane ustas, bu rnlere imzasn koymadn, sonradan bunun etik olmadn dnp, rettii her bir para rne kendi damgasn nakettiini sylyor. res, Antikaclar istediinde imdi kendi damgam mutlaka atyorum diyor. Byk Firmalara retim rnlerinde gelenee bal kaldn syleyen Murat res, kendi form ve desen tasarmlar da olduunu belirterek, Hem form, hem de desen bakmndan kendi tasarmlarm elbette oluyor. Ama gelenei olmadan sanat yapmak doru deil diye dnyorum. Dolaysyla geleneini yapp insanlara aktardktan sonra daha deiik formlar yaplabilir. Seramikte var olmayan form yok aslnda, tm formlarda rnler verilmitir, siz kendiniz kk deiikliklerle kendi yorumunuzu katarsnz. res, rnlerinin, fabrikasyon retim olmad, az sayda olduu iin daha ok antikaclarn ve koleksiyoncularn ilgi alannda olduunu anlatyor. Halen Vakko ve Paabahe maazalar ve iin hazrlad serileri gsteren Murat res, rnlerini ilk kez piyasaya srdn kaydederken, 85 yl sonra ilk kez benim rnm tophane olarak kacak Vakkoda, Paabahede diye konuuyor. Amacnn, tophane lleciliinde gelinebilecek en st noktaya gelmek olduunu ifade eden Murat res, her sanatta olduu gibi bunda da hl renmesi gereken eyler olduuna inanyor. Atlyede alrken her gn yeni bir ey deneyimlediini syleyen lle ustas, in yzde 90na hkimim diyebiliyorum ama yzde 100 vakf olmak zor gibi geliyor. Bunun iin alyorum diyor. Murat rese son olarak, eski ustalarn yapt tophane ileri ile kendi rettikleri arasnda fark olup olmadn da soruyoruz. Tabii ki var diyor res, yalnz kendi yaptklarnn deil, o gnlerde yaplan statlarn ilerinin bile birbirinden farkl olduuna dikkat ekiyor.

140

Osmanl Dneminde Venedik ve stanbul; Nam- Dier Ak

Nee SMSARLAR Nam- Dier Ak ki rya kent, Venedik ve stanbulun yzyllardr sregelen ilikisini, dier bir ifade ile akn anlatan sergi Sabanc niversitesi Sakp Sabanc Mzesinde gerekletirilen sergide yer alan el yazmalar, kaftanlar, hallar, paralar ve seramikler adeta gz kamatrd.
Pietro Liberi, Giambattista Donnn Balyos Kyafetiyle Portresi, Tuval zerine yalboya, Correr Mzesi

141

Ippolito Caffi, Venedik Veneta Marina Kprsnden Panorama, 1858, Mukavva zerine yalboya, Ca Pesaro Uluslararas Modern Sanat Galerisi

stanbul'da Boazii'nin en eski yerleimlerinden Emirgan'da yer alan Sabanc niversitesi Sakp Sabanc Mzesi (SSM), talya Cumhurbakan Giorgio Napolitanonun Trkiyeye yapt resmi ziyaret kapsamnda Osmanl Dneminde Venedik ve stanbul; Nam- Dier Ak balkl gz kamatrc sergiye ev sahiplii yapt. 19 Kasm 2009 - 28 ubat 2010 tarihleri arasnda sanatseverlerle buluan sergiyle, 15. yzyldan 20. yzyla uzanan dnemde, iki kent arasndaki etkileimin ve tarihsel birlikteliin anlatlmas amaland. Sergi, Venedik ehir Mzeleri Vakfnn ibirliiyle, stanbul 2010 Kltr Bakentinin ilk etkinlii olarak dzenlendi. Osmanl dneminde Venedik ve stanbul; Nam- Dier Ak sergisinde, Venedik ehir mzelerinin yan sra; Topkap Saray Mzesi, Trk ve slam Eserleri Mzesi, Pera Mzesi ve Yap Kredi Vedat Nedim Tr Mzesinden seilen el yazmalar, tablolar, kaftanlar, hallar, paralar ve seramikler gibi geni bir yelpazede eserler yer ald. Venedik ehir mzelerinden 180 eserin bulunduu sergide, Trkiyeden 54 para eser sanatseverlerle bulutu. Trkiyedeki mzelerden gelen ve ortak bir gemii temsil eden eserler; youn tarihi, sosyal ve ticari ilikiler dneminde stanbul cephesinde yaananlarn tan olarak, Venedikten gelen eserlere elik etti. Bylece sergi, iki ehir arasndaki yakn diplomatik, askeri, ticari ve sanatsal ilikileri, karlkl etkileim ve i ie gemilii gzler nne serdi. Serginin adnda yer alan Nam-

Dier Ak ifadesi ise iki kent arasnda yzyllardr sregelen ilikinin, bir ynyle ak anmsattn vurguluyor. Serginin kratrln, SSM Mdr Dr. Nazan ler, Musei Civici Veneziani Direktr Prof. Giandomenico Romanelli, CaFoscari niversitesinden Prof. Giampiero Bellingeri ve Museo Correrden Dr. Camillo Tonini stlendi. ncekilerde olduu gibi Osmanl Dneminde Venedik ve stanbul; Nam- Dier Ak sergisine de, komu gn etkinlii, galeri sohbetleri, konferanslar ve ocuk eitim programlar elik etti. Sergiyle ilgili bilgi veren SSM Mdr Dr. Nazan ler, Osmanllarn Venedik ehir devletleriyle ticari ve siyasi ilikileri, 15. yzyla uzanyor. Bu ilikilerin sanat ve kltre yansmalar ise her iki taraf iin byk nem tayor. 2003 ylnda, henz 1 yanda olan mzemiz Medicilerden Savoylara Floransada Osmanl Grkemi sergisine ev sahiplii yaptnda, dnya kltr ve sanat tarihinin nemli lkelerinden talyann sekin mzelerinden gelen eserlerle, mzemizin tarihinde yeni bir sayfa almt. imdi ise talya Cumhurbakan Ekselanslar Giorgio Napolitanonun lkemize yapt resmi ziyaret kapsamnda dzenlenen bir sergiyi arladk. Osmanl Dneminde Venedik ve stanbul; Nam- Dier Ak sergisi ve geni kapsaml katalou, iki kentin 15. yzyldan 20. yzyla dek sren uzun bir dnemine k tutu diye dnyoruz. Bylesine zengin mze koleksiyonlarnn bir arada sergilenmesinden byk bir mutluluk duyuyorum. dedi.

Ippolito Caffi, Konstantinopolis Hipodrom, 1843, Mukavva zerine yalboya, Ca Pesaro Uluslararas Modern Sanat Galerisi

Cesare Vecellio (atf.), Venedik San Marco Meydannda Alay,1597 civar, Tuval zerine, yalboya, Correr Mzesi

142

Gnbatmnda stanbul Manzaras, 17. yzyl sonu, Tuval zerine yalboya, Correr Mzesi

Sabanc Holding CEOsu Ahmet Drdnc ise Sabanc Holding olarak, Sabanc niversitesi Sakp Sabanc Mzesinin nemli bir sergisine daha katkda bulunmann mutluluunu yaadk. Sabanc Holding, faaliyet gsterdii i alanlarnda lke ekonomisine yaratt katma deerlerin yan sra, ayn zamanda sosyal ve kltrel alanda da liderlik ve nclk yapmay kendine misyon edinmitir. Sakp Sabanc Mzesi de, kurulduu gnden bu yana, bir yandan dnya sanatnn ustalarn Trk sanatseverlerle bulutururken, dier yandan Trk kltr ve sanatnn zenginliklerini de yurtdnda baaryla tantyor. Biz

de, Sabanc Holding olarak, Sakp Sabanc Mzesini bu yolculuunda yalnz brakmyor ve destekliyoruz. Yurtdnda gerekletirdii tm sergilerin sponsorluunu stlenirken, lkemizde yaplan Picasso stanbulda gibi Trk mzeciliinde r aan sergilerde desteimizi srdryoruz. Hepimizin bildii zere nmzdeki sene kltrel anlamda stanbul iin ok nemli bir sene. Osmanl Dneminde Venedik ve stanbul; Nam- Dier Ak sergisi ise stanbul 2010 Kltr Bakentinin ilk byk sergi etkinlii olarak en bandan bu yana ok heyecan duyarak desteklediimiz bir proje oldu. eklinde konutu.

Giovanni Maria Angiolello ve dierleri, Trklerin Tarihi, Correr Mzesi Ktphanesi

Trk Figrl Cuoridoro Paras, 17. yzyln ikinci yars, Altn yaldz, baskl ve resimli, Correr Mzesi

143

Hereke Hals Turizmle Yeniden Canlanyor

Yaz: Emine Uak ERDOAN - Fotoraflar: Adnan ERDOAN Dnyaca nl Hereke hallarna eski itibarn kazandrmak iin turizm seferberlii balatlyor. Hereke Hal ve pekli Dokuma Fabrikas Mdr Naci Kalay, Herekede halclk sektrn canlandrmak iin almalar yrttklerini belirtiyor. Kalay, pazara canllk kazandrmak iin bir sertifikasyon merkezi oluturacaklarn sylerken, turizm konusunu da gz ard etmeyeceklerini, i ve d turizmde yaanacak hareketlenmenin Herekede evlerdeki hal dokumaclnn yeniden canlanmasna katk salayacan vurguluyor.
144

Osmanl dneminde Dolmabahe bata olmak zere birok sarayda kullanlan dnyaca nl Hereke hallarnn eski nne kavumas iin, Hereke Hal ve pekli Dokuma Fabrikas bnyesinde turizm seferberlii balatlyor. Bu almalarla ilgili bilgilere gemeden nce bugn mze-fabrika olarak hizmet veren, Hereke Hal ve pekli Dokuma Fabrikasnn tarihi servenine ksa bir gz atalm. Fabrika, Abdulmecit zamannda 1843 ylnda kuruldu. 922 ylna kadar Kbenin rtlerinin de dokunduu ve Fabrika-i Hmayunu adyla bilinen mze-fabrika, bugn TBMM Milli Saraylara bal olarak hizmet veriyor. 170 yldr dnyann en nemli hal ve ipekli dokumalarnn imal edildii fabrikada, 1850lere kadar sadece ipekli kumalar dokunuyordu. Bu yllardan sonra hal doku-

nan blgelerin en nemli ustalarnn grevlendirilmesiyle Herekede hal retimine geildi. Sultanlarn hals olarak nlenen Hereke hallar ayn zamanda lkemizin ilk uluslararas markas olma zelliine de sahip. 1850-1900 yllar arasnda ulusal ve uluslararas alanda katld tm fuarlardan dl alan hallar merak eden birok yabanc misafir Herekeyi ve fabrikay ziyaret etti. Alman mparatoru II. Kaiser Wilhelm da bunlardan biri. 1893 ylnda ei ile birlikte Herekeyi ziyarete gelen Kaiser iin gnmze kadar ulaan Wilhelm Kk yaplm. Kk, bir rivayete gre, malzemeleri Yldz Marangozhanelerinde 7 gnde hazrlanp, gece saltanat kayyla getirilmi ve sadece 1 gnde ina edilmi.

145

inin Taklit Engeli Bir zamanlar halnn kalesi durumundaki Hereke, zamanla bu nn yitirmeye balad. Bunun en byk sebeplerinden biri inin taklit hallar oldu kukusuz. Bir yerleim yerine Hereke ismini verecek kadar bu tehdidini srdren inin taklit dokumalar sebebiyle imaj olumsuz etkilenen Hereke halsnn eski nne tekrar kavumas iin Hereke Hal ve pekli Dokuma Fabrikas bnyesinde bir dizi tedbir alnmaya baland.

Turizmcilerle eitli toplantlar, niversiteler, kentin ileri gelenleri, milletvekilleri ve baz bakanlarn ka tlmyla arama konferanslar dzenlediklerini anla tan Hereke Hal ve pekli Dokuma Fabrikas Md r Naci Kalay, bir sertifikasyon merkezinin oluturulmasyla taklit sorununun zlebilecei kanaati olutuunu anlatyor. Hereke halsnn, Herekede retilen hal anlamn tamadn ve bir model olduunu anlatan Kalay, Er-

146

zurum, Trabzon, Antalyada da dokunsa bu Hereke halsdr. Yakn bir tarihe kadar Trkiyenin eitli yerlerinde dokunan Hereke hallar, pazarlanmak zere Herekeye getirilirdi. Sektrdeki skntlar nedeniyle bu pazar zamanla kalkt. Yrttmz almalar iinde bu pazara yeniden eski canlln kazandrmak, sertifikasyon merkezi oluturularak, Trkiyenin neresinde dokunursa dokunsun Hereke hallarna sertifika vermek var. Bylelikle in ve baka yerlerde Hereke halsyla ilgili suiistimallerin nne geebileceimize inanyorum. diye konutu.

Turizm Seferberlii Hereke halsnn eski nne kavumasnda turizmi nemsediklerini dile getiren Kalay, Herekede bir tekstil mzesi oluturulmas, Kaiser Wilhelm Kknn turizme tam anlamyla almas ve sertifikasyon merkezinin kurulmasyla zellikle Alman turizm piyasasnda ciddi bir ilgi oluacan biliyoruz

dedi. Kaiser Wilhelmin drdnc nesilden torunuyla grmeler yapldn ve Herekeyi ziyaret etmesi ynnde giriimlerde bulunduklarn da belirterek, almalarla ilgili u bilgileri paylat. Konuyla ilgili Trkiye Seyahat Acentalar Birliinin de almalar var. Turizmciler blgeye gnde 5 otobs getirebileceklerini dnyor. turizme ynelik firmalar da Herekeyi, stanbul tur paketi iine ilve edebileceklerini bildirdi. Kendi amzdan deerlendirirsek, gnde 250 turistin ziyaret etmesi, yllk 1 trilyona yakn bir gelir anlam tayor. Bu turlarn Hereke esnafna da getirisi olacaktr. Avrupada Hereke hallarna en fazla merak ve mterisi bulunan milletin Almanlar olduu dnlrse, projenin hayata geirilmesiyle Herekede bitme noktasna gelmi evlerdeki hal dokumacln yeniden canlanmasna katk salanm olacaktr. Evlerde kaybolmaya yz tutmu, tozlanm tezghlarn tekrar kurulacan dnyoruz. Hereke hals turizmle yeniden canlanacaktr.

147

Kitaplarda Aan iekler

Sadberk Hanm Mzesi Koleksiyonundan

Bir iek Albm
Prof. Dr. Faruk TAKALE* En ok sevilen bitkilerin banda gelen iekler; heykel, resim, ssleme sanatlar gibi grsel sanatlarn vazgeilmez bir unsuru olarak karmza karlar. iekler sadece gzel sanatlara deil ayn zamanda, edebi eserlere, kumalara, taklara, kullanm eyalarna ve hatta dini sembollere konu olmulardr. Hz. Muhammedin (SAV) teri gl kokar. Gl Hz. Muhammedin semboldr... Kurn- Kerimler, dua kitaplar, levhalar gllerle sslenmitir. iek demetleri tuvallere aktarlmtr. Sevgilinin sa smbl, endam gl, boyu selviye benzetilmitir.

148

Evler, balkonlar, baheler, sokaklar, eit eit, renk renk ieklerle donatlm, sevilen kiilere sevgi iek buketleriyle belirtilmitir. Geleneksel Trk sanatlarnda tezyini motif olarak ieklerin nemi byktr. Her eit sslemede iek motifleri zengin ve zarif eitleriyle her dnemde, karmza karlar. Dnem dnem farkl zellikler gsteren iekler; ssleme sanatlarnda stilize, yar stilize ve naturalist olarak kullanlmlardr. 16.yzyla kadar Trk tezyini sanatlarnda stilize edilmi olarak kullanlan iekler ilk kez 16. yzylda mzehhip Karamemi ile birlikte kkeni belli olacak ekilde yar stilize edilmi olarak karmza karlar. Kanuni Sultan Sleyman tarafndan yazlp Karamemi tarafndan tezhiplenmi olan muhteem eser Divan- Muhbbi yar stilize gller karanfiller, smbller, laleler, selvi aalar ve bahar dallaryla adeta iek bahesi grntsndedir. 17. yzyln ikinci yars ile Trk tezhip sanatnda Bat etkisi hissedilmeye balar. Yzyln sonlarna doru ilk rnlerini grdmz bu etki farkl bir anlayla izilip renklendirilmi iek resimlerinde grlr. nc boyutun verildii glgeli renklendirmelerle hazrlanan naturalist tarzdaki iekler, Trk tezhip sanatnda iek ressaml denebilecek bir tarzn ortaya kmasna neden olmutur.

Tek iek ve iek buketleriyle naturalist bir slubun balad ve 18. yzyl sonlarna kadar sren dnem iek resimleri asndan sanat tarihinde nemli bir yer tutar. Naturalist iekler; 19. yzylda ise Trk Rokokosu ad altnda gelien ekol ierisinde rokoko unsurlarla birlikte kullanlmtr. zellikle 18. yzylda ok rastlanan ve Avrupa etkisiyle resmedilerek doadaki grntsyle tezhip sanatna giren ve ukfe olarak adlandrlan iekler teknik bakmdan resim sanatnn rnleri saylabilirler ve bu iekleri hazrlayan tezhip sanatlarna iek ressamlar da denir. Kelime anlam iek olan ukfe; tek, buketler halinde, vazolu, vazosuz, bereket boynuzunda, sepet ve sakslarda allmlardr. iek ressamlnda, iee bir tutku derecesinde bal olan Hollandal ressamlar nde gelirler. 17. yzyl ve 18. yzyllarda Hollanda egzotik ieklerin yetitirildii bir lke olarak tannmtr. Trk tezhip sanatnda iek ressam denince ilk akla gelen isimler; hattat yedikuleli Seyyid Abdullahn Kurn- Kermlerini tezhiplemekle vnen 18. yzyln en nemli mzehhibi Ali skdari ve Abdullah Buhridir. Naturalist iekler en ok tarama ve noktalama teknikleriyle renklendirilmitir. Tarama tekniinde iek, tara149

nacak rengin beyaza yakn en ak rengiyle boyanr. Sonra bir ya da iki ton koyulatrlm boya ile iten da doru ok ince izgiler halinde tarama yaplr. Uu sivri, ty fralarla yaplan taramalar st ste oaldka motifler glge ve hacim kazanr. ilii zor, sabr ve titizlik gerektiren bir tekniktir. Noktalama tekniinde ise; en ak tonda boyanan zemin rengi zerine, fra ucu ile koyu tonda ok kk noktacklar braklr. Glgenin youn olmasnn istendii yerlerde ise noktalar daha sk braklr. Sk ve st ste gelen noktalar motife hacim verir. Noktalama teknii daha ziyade 19. yzyl iek ve rokoko unsurlarn renklendirilmesinde kullanlmtr. iek renklendirmede kullanlan dier bir teknikte glgelendirme tekniidir. Glgelendirme tekniinde motif, tarama tekniinde olduu gibi en ak tonda boyandktan sonra, koyu tonun olaca yere boya, bir ya da birka kez yedire yedire srlr ve motif glgelendirilmi olur. Bu teknik zellikle, dal, sap ve kk alanlarda tercih edilir. 17. yzyln ikinci yarsndan 19. yzyln sonlarna kadar tezyini sanatlarda kullanlan naturalist ieklerin banda gl, lale, karanfil, smbl, leylak, haseki kpesi ve ebboy gelir. Bu iekleri zerrin, meneke, zambak, dn iei, hezaren, erguvan, aelya, peygamber dmesi, ssen, gelincik, idem, mine, akayk, ortanca, sardunya, bahar dal, servi aac ve zm salkm gibi baz meyveler ve bu bitkilerin deiik eitleri takip eder. Naturalist ieklerin kullanm alanlarnn banda kitaplar, Hilye-i erifler, levhalar, yaz albmleri ve lake cilt ka150

paklar, duvar ve ahap sslemeleri gelir. Bu eserlerin dnda, herhangi bir eseri ssleme dncesinden ziyade iek resimlerini bir arada toplayp bir albm oluturmak amacyla baz almalar da yaplmtr. Bu almalardan biri de, 2003 ylnda, iek aa, merhum Sevgi Gnln Sadberk Hanm Mzesine kazandrd iek Albmdr. SHM env. No : 15329 Y.93 olan albm ; 18 sayfa olup eni 13 x 19 cm llerindedir. Albmdeki ieklerin 10 tanesi kat 8 tanesi de ak renk parmen zerine allmtr. 1a da ak renk kat zerine sol st kede Osmanlca Recep, 973* yazldr. 1b de ak renk kat zerinde ince bir rokoko bordr ierisine kurdelal iek buketi allmtr. Alt tarafta yine bir rokoko bordr bulunmaktadr. Dier sayfalardaki iek almalaryla karlatrldnda muhtemelen 1b sayfasndaki alma bir baka sanat tarafndan yaplm veya albme sonradan ilave edilmitir. 2a, 2b, 3a, 3b, 4a, 4b, 5a, 5b deki iekler ak renk parmen zerine 1b, 6a, 6b, 7a, 7b deki iekler ak renk kat zerine 8a, 8b, 9a, 9b ve 10adaki iekler kahverengi kat zerine allm ve tm iekler altn cetvel ile erevelenmitir. 2adaki mor renk dn iei, 2bdeki mavi renk dn iei ve yapraklar noktalama tekniinde renklendirilmitir. 3adaki krmz yldz iei ve yapraklar 3bdeki krmz renk kat-

151

merli smbl ile yapraklar, 4adaki mavi renk katmerli smbl ve yapraklar noktalama tekniinin en gzel rnekleri arasnda bulunmaktadr. 4bdeki sar renk zerrin iei, 5adaki krmz renk Gayardi (Uyuz iei) ve 5bdeki adet krmz karanfil ile yapraklar albmde parmen zerine noktalama tekniinde yaplm son almalardr. Parmen zerine allm iekler sade bir altn cetvelle erevelenmitir. 6ada ak renk zerine allm krmz renk ebegmeci ve cetvel ierisinde drt keye yaplm rokoko tezyinatta tarama teknii kullanlmtr. 6bde ak renk kat zerine tarama teknii ile allm mor renk meneke buketi rokoko tarzndaki vazodan kmaktadr ve yine buketin drt kesi rokoko tarznda tezyin edilmi olup altn cetvelle erevelenmitir. 7ada tarama tekniinde hazrlanm, farkl ieklerden oluan buket olduka baarl bir almadr. 7bde keleri rokoko tarznda tezhiplenmi bir alan ierisine allm pembe renk Sadberk gl ve goncas ile yapraklar Ali skdari ve Abdullah Buharinin renklendirdii gllerle ayn zellikleri tamaktadr ve tarama tekniinde boyanmtr. 8adan itibaren zemin kahverengidir. 8ada rokoko tarznda allm bir vazodan kan buket, gl, mine, gayardi gibi ieklerden olumaktadr ve buketin uca doru incelenen muntazam bir formu vardr. Boluklar yap152

raklarla doldurulmu olup gl ortada n plandadr. 8bdeki alma pembe gl arlkl serbest formda hazrlanm bir bukettir. 9adaki buket emse formundadr ve gl dier buketlerde olduu gibi ortada ve n plandadr. Buketin keleri rokoko tarznda tezhiplenmitir ve altn cetvellidir. Kahverengi zemin zerine tarama ve yer yer noktalama tekniinde allm bukette de ieklerin zemini siyah ile renklendirilmi ve siyah renk ieklerin n plana kmasn salamaktadr. 9b; alt ve st ksm, altn zemin zerine rokoko tarznda tezhiplenmi oval bir zemin ortasna allm bir gl goncasndan olumaktadr. Tarama tekniinde allm gl goncas pembe renktir ve albmdeki son gl resmidir. Gonca gl dini eserlerin son sayfalarnda ve boluklarda tercih edilen bir iektir. 10adaki tarama tekniinde allm pembe renk stanbul lalesi albmdeki tek lale ieidir. Albmde allm tek iek ve buketlerin renklendirilmesinde tarama ve noktalama teknikleri baarl bir ekilde kullanlm ve Hz. Muhammedin sembol pembe gl n plana karlmtr. Son sayfada ak renk kat zerinde alt ksmda Ameli yazmac Halil 973 Gurre-i Recep ibaresi bulunmaktadr.(**) Albm kei derisinden oluan Sertapl bir cilt kapa ile koruma altna alnmtr. Cilt kapaklar altn kullanlarak rumi motiflerden oluan Salbekli bir emse ve bordr ile tezyin edilmitir.

153

*Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Geleneksel Trk Sanatlar Blm

Eserde; imza ve tarihi bulunmamaktadr. Ancak, rokoko unsurlar gznne alndnda albm, muhtemelen 18. yzyl sonlar ve 19. yzyl balarnda hazrlanmtr. Albm hazrlayan sanat mutlaka Ali skdari tarafndan yaplan iek resimlerinin etkisinde kalmtr. Dnemin en nemli tezhip sanatlar ve iek ressamlar, Hezargradl Zde Ahmet Ataullah, Hseyin Hsn, Seyyid Mehmed ve Hasan Hilmi gibi sanatlardr.
Kaynaka Demiriz, Yldz (1986), Osmanl Kitap Sanatnda Naturalist slupta iekler, .. Ed. Fakltesi Yaynlar, st. Atasoy, Nurhan (2002), Hasbahe: Osmanl Kltrnde Bahe ve iek, Ko Kltr Sanat Tantm Yay., stanbul. Bodur, Fulya (1985), Osmanl Lake Sanat ve 18. yzyl stad Ali skdari, Trkiyemiz, Say : 47 : 1-9. Takale, Faruk Gndz, Hseyin (2000) Rakseden Harfler (Dancing Letters), Antik A.. Kltr Yaynlar, stanbul. nver, A. Sheyl (1955) Ustas ve rayla Hezargradl Zde Ahmed Ataullah, Hayat ve Eserleri, stanbul. Turgut, Atilla Yusuf (2003), 18.yy. Tezhip Sanatnda Naturalist slupta iekler Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul. Tuncel, Mebruke (2002). Osmanl Dnemi Tezhip Sanatnda Barok Rokoko slubu. (18-19 yy.). Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul. (**) Bu ibarelerin tarihi gznne alndnda eserle bir ilgisinin bulunduunu sylemek mmkn deildir. nk; ibaredeki 973 tarihi (1557) 16. yzyla tekabl eder. Halbuki albm 18. yzyl sonlar ve 19. yzyl balarnda hazrlanm bir eserdir. Muhtemelen ibarenin yazl olduu kaytlar yazmac Halile aittir ve bu katlar albmn hazrlanmasnda kullanlmtr.

154

Mustafa Esad DZGNMAN (1920-1990)

Veftnn 20. Senesinde Mustafa Esad Dzgnman

Aydn AKIRTA Ebr sanatnda klsik anlaya smsk bal kalan merhm Dzgnman, sadece ebr sanatyla kalmayp, Tarz- Kadm cildin rneklerini vermi, tesbihilie ve fotorafla merak sarm, dnemin kymetli mskinaslarndan da dn msk mek etmitir.
Tarihte yaptklar pek ok sanatsal ve kltrel etkinliklerinden tr kimi sanatkrlar hezrfen(1) sfatyla taltf edilerek halk nezdinde byk hsn-i kabl grmlerdir. Gelenekli sanatlarmzdan ebrnun, 20. yzyln son yarsna damgasn vurmu std merhm Mustafa Esad Dzgnmann da hezrfenlik yolunda pek ok sanat nev ahsna mnhasr bir izgide cem ettiini syleyebiliriz. Bu dnyadaki yolculuuna bundan 89 yl nce stanbulun sanatla ve kltrle harmanlanm semti skdarn Sultantepesinde 9 ubat 1920de balamt(2). Bu kayda deer yolculukta, 20. yzylda adeta tkenmeye yz tutan slm sanat ve estetiinin mmtz temsilcisi Mustafa Esad Dzgnman yol alyordu. mam Hatiplik ve attrlk yapan Sim Efendi ve kriye Hanmn ikinci ocuu olan Mustafa Esad Dzgnman, ilkokulu bitirdikten sonra babasnn yannda attrlk yapmaya balar. skdardaki kk, mtevz attr dkknnn iinde kendi byk sanat lemini ekillendirmeye ve kendi kendine ciltilikle megul olmaya balam, bu stn gayreti ve sanat zevki kendisini hocas Necmeddin Okyayn himyesiyle Gzel Sanatlar Akademisine tamtr.
155

Demet Papatya Ebr, Tba avdar Koleksiyonu

Dzgnman, ad sanat tarihi otoritelerine gemi, pek ok mzede ve kiisel koleksiyonlarda eserleri bulunan Klsik Trk Sanatlarndan ebrnun 20.yzyldaki son halkasdr. Bu halka yle ekillenir: Rahmetli Ahmed Yksel zemre(3) stdn tabiriyle dnyann en verimli ebr stdlarnn yaadklar skdar semti evvel zbekler Tekkesi eyhi Sdk Efendi (.1846) ile birlikte ebr sanatyla tanr. Sonrasnda bu sanat oullarndan eyh Hezrfen brhim Edhem Efendi (1829-1904) aracl ile Osmanl irfn ve estetiini ahsnda yaatm olan Hezrfen Necmeddin Okyay (1883-1976) Hocaya intikl eder. Ebrya eitli iek motiflerini kazandran Necmeddin Okyay Hoca da bu sanat Medresetl Hatttn ve Devlet Gzel Sanatlar Akademisindeki hocal dneminde pek ok talebesine retir. En gzde talebeleri de oullar Smi (1911-1933) ve Scid Okyay (1915-1999) ile Mustafa Esad Dzgnman (19201990), Ali Alpaslan (1924-2006) ve Uur Derman (d. 1935) hocalardr. Mustafa Esad Dzgnmann hayr-ul halefleri arasnda da Alparslan Babaolu, Fuad Baar, Aydn Glan ve Sabri Mandrac isimleri zikredilmektedir(4). Bu isimler arasnda Alparslan Babaolu stdn ok fazla iczet vermedii ve iczetli rencisi olarak neyzen Sadrettin zimi hocann olduu bilinmekte, Fuad Baar hoca ise gelenee bal talebeler yetitirmeye devam etmektedir. Ebr sanatnda klsik anlaya smsk bal kalan merhm Dzgnman, sadece ebr sanatyla kalmayp, Tarz- Kadm cildin rneklerini vermi, tesbihilie ve fotorafla merak sarm, dnemin kymetli mskinaslarndan da dn msk mek etmitir.

Hayat boyunca hem kiilii hem de sanat bakmndan mtevz bir yaam kendisine ir edinen Dzgnman, TRT-2 televizyonunun yllar evvel kendisiyle yapt bir rportajda hayat karelerini yle aktaryor: 1920de skdar Sultantepede dodum. lkokulu bitirdikten sonra babamn yannda yardm edip baharatlk yapmaya baladm. Bu arada evimde kendi kendime cild yapmaya baladm. Annemin days olan Necmeddin Okyay Hoca, beni ald gtrd ve Akademiye ebr ve cild atlyesine yazdrd. Kendisi de zaten orann hocasyd. Orada Tarz- Kadm Cild yapmay ve ebr yapmay rendim. Bu meyanda bu ilerle urarken de dn msk dersleri almaya baladm. Bu arada fotorafa da merak ettim, kendim aselere, camlara ekip agrandismanlarn(5) da kendim yapardm. ok kymetli yazlar ektim(6). Askerliime kadar byle devam ettim (7). Dzgnman, skdarn rnek ahsiyetlerinden olan babas Sim Efendinin himyesinde tant kltr

Battal Ebr, Tba avdar Koleksiyonu

156

Demet Meneke Ebr, Tba avdar Koleksiyonu

Demet Lle Ebr, Tba avdar Koleksiyonu

muhtini ve dn mskyle tanmasn ise yle anlatr: Babam skdarda Azz Mahmud Efendi Cmi mm ve Hatbi idi. Tabii biz de o muhtte yetitiimiz iin, cmide msk muhakkak lzmdr. Oradan bir merak olutu, ezn okumak, mezzinlik etmek filn derken dn mskye ok merak ettim. O zaman Mzkal Hfz Muhiddin Efendi vard skdarda. Ondan ve aramba Tekkesi eyhi Hayrullah Efendiden dn eserler getim. Mevlid tevihleri, Ramazan ilhileri, devrn ilhileri Bu ekilde epey yol alm olduk diyerek akabinde syledii rahmetli Hseyin Sdeddin Arele ait Reng-i Dil makamndaki bir ilhi de halen ho bir sad olarak gkkubbede yanklanmaya devam eder: Ey dertlilerin derdine dermn eden Allah, Mznim kuluna rahmeti gufran eden Allah(8) Mustafa Dzgnman, 1953-1979 yllar aras Azz Mahmud Hdy Derghnn trbedrl vazifesini yrtmtr. Bu zaman zarfnda, yapm olduu vazfenin de bilincinde olarak tasavvufa da merak sarm ve Hz. Hdnin mesajlaryla tasavvuf zevkini ziydeletirmitir. O yllarn yle anlatyor Dzgnman: Ben onun muhtinde yaadm yetitiim iin, ona zhiren bir muhabbetim vard. Fakat ben de daha gen yalarda bir tasavvuf merak, zevki belirmeye balad zaman Hz. Hdinin Divnnda syledii szleri o zaman anlamaya baladm. Ondan evvel anlayamyordum. Bu bir tasavvuf kaidesidir. Onun zerine grdm ki Hz. Hd bir derya. Onun syledii nutuklar Kurnn z. Hayran oldum ve k oldum ona, onun iin hizmet edeyim diye bu trbedrl istedim.

Yoksa madd bir eyi yok. nk o zaman trbedr aylklar 1953 senesinde 40 Lira idi. O zaman deerli bir para deildi. Hatta ben o aldm maa bile trbeye sarf ederdim. Trbenin tezynt olduka iyidir. Bir mzeci gzyle 26 sene o hizmeti yaptm ve ilemi doldurdum(9). Dngnmann irlik vasfnn da olduunu renmekteyiz. Azz Mahmud Hdye olan ifrt- muhabbetini yazm olduu Mihrbiyede yle dile getiriyor: Kble-i mihrbmzdr, Hazret-i Pr Hd; Snede mehtbmzdr, Hazret-i Pr Hd; Canda cnnmzdr, hem dilde de mnmz, Gnlmzde sultnmz, Hazret-i Pr Hd(10). Yazd iirler mihrbiye ile kalmam, Eyp Bahriye Mevlevhnesi dervilerinden Ali Fn Dede gibi etrafndaki lim ve edip dostlarn veftlarnn ardndan iirler kaleme almtr(11). Ayrca, temsil ettii klsik ebryu Ebrnme (12) isimli 20 ktalk bir iirle bu kadar gzel nazma aktaran bir baka kimse olmamtr: Besmeleyle tezgh ap ebr yapan kiiyiz Fra ile su stnde hner satan kiiyiz stadmz zbek eyhi hem Necmeddin Hocadr Byklere boyun kesip Hakka tapan kiiyiz Ey Mustafa nak- sevda sana neler retti. Derununda duran nakka Eynemy retti Bab- ebr rehnmadr vech-i bk fehmine rif olan bu ezhar bir noktadan seyretti(13). Mustafa Dzgnman, iinde yetitii zengin manev atmosfer sayesinde fikirlerini, sanat anlayn ve dn
157

Battal Ebr, Tba avdar Koleksiyonu

yaamn gzelliklerle tezyn etmitir. Yaad dnemde pek ok ilim ve irfn sahibi gnl dostlaryla mnsebeti olmutur. zellikle attr dkknnda alt demler zamnn mehr sanatkrlarnn, riflerinin, srl suflerinin ve meyihinin sohbeti ve muhabbeti ile geerdi(14). Rufa eyhi Sar Hsn Efendi, Rufa eyhi Hayrullah Tceddin (Yalm) Efendi, Celvet-Bekt eyhi Yusuf Fhir Baba, srl bir zt olan Hamzav-Melm mereb Eref (Ede) Efendi, zbekler Tekkesinin son eyhi Necmeddin (zbekkangay) Efendi, skdar skele Cmi Ba mm Nfiz (Uncu) Efendi, Necmeddin Okyay Hoca, Scid Okyay, Osmanl hnednnn son mezzinbas ve Dmbll smail Efendinin amcas olan Hfz Muhiddin Efendi, Melmi Abdullah Bey, Ressam skdarl Hoca Ali Rza Bey attr dkknnn belli bal mdvimleri arasndadr(15). Neyzen Niyzi Sayn stdn da ilk msk mekini bu attr dkknnda Sim Efendinin kk olu Mustafa Dzgnmandan alm olduunu ve yine onun tevikiyle ebrculua yneldiini reniyoruz. Yakn zamanlar da ise, Necmeddin Okyay Hocann son talebelerinden Prof. Dr. Ali Alpaslan ile Uur Derman, gazeteci-yazar-mskinas Nezih Uzel de bu dkknn mdvimlerinden olmutur. Ancak attr dkknnn dim mdvimleri 53 yllk bir muhabbetle merhm Ahmed Yksel zemre std ve 54 yllk bir muhabbetle babas Hfz Nrullah Bey olmulardr(16). Dzgnman, hocas Necmeddin Okyaydan alm olduu ebr terbiyesini u szlerle ifde eder: Efendim biz stdmz rahmetli Necmeddin Hocadan grdmz terbiye iktizs ebrya balamadan evvel ebr ustalarna bir fatih okuruz(17).
158

Ebr eskiden ciltte, hat levhlarnda kullanlrd. Dzgnmanla birlikte ise uygulama alan genilemeye balamtr. Hocas Necmeddin Okyaydan rendii ebr eitlerinin tamamnda eserler verdii, hocasnn icd olan ve yine onun adyla anlan iekli ebryu (Necmeddin Ebrsu) slah ederek daha estetik bir boyuta tad ve bu ebrya papatyay kazandrd da bilinmektedir. Klsik Trk Ebrsunun tarifi ve icrs ile ilgili bugne kadar pek ok ey yazlm ve yaynlanmtr. Dzgnmandan bugne geen sre ierisinde ulusal ve uluslararas camiada nev nem bulmu, eitimi yaygnlam olan ebrnun tarifi, yaplndaki incelikler, klsik ve modern tartmalarn ortasnda pek ok defa konuulagelmitir. imdilerde ebryu modernize etme telna girerek deta yalboya eserler verip, adna Trk Ebrsudiyenlere, klsik slba sk skya bal kalan Mustafa Dzgnman stad yllar evvel yle cevap vermitir: Ebr, tkenmeyen bir hazinedir. Bu kendi iinde kendi kendini karakterini hi bozmadan zaten tekml ediyor. Bunun haricinde, modernizasyon gibi bir ey olamaz. nk bu ecdd yadigrn, bunun tarihini yaatmak mecburiyetindeyiz. Niye modernizasyon olsun? Bu nihayeti olmayan bir renk cmb Gzellii tkenmiyor ki yeniden bireyler icd edilsin. imdi, zamanmzda resme kayan bir ebr tavr gryoruz. Onlara bakld zaman bir yalboya manzaras, tablosu gibi bir ey oluyor, yani ebrnun dna klyor. Aslnda onlar da ebrdan yapyorlar ama bakld zaman yalboya manzaras izlenimini veriyor. Biz buna pek Trk Ebrsu filn diyemeyiz. ada Ebr diyebilirler. Yoksa sanatl biey takdir ederim. te onlar modernizasyon yahut ada ebr ismiyle yrtebilirler. Bizim ebrmuz karakterini bozmamaldr hi(18).

Blbl Yuvas Ebr, Tba avdar Koleksiyonu

Klsik sanatlarmzn zndeki geleneksel tavrda hocatalebe ilikisi ok nem arz eder. Hoca, bir mrid-i kmil gibi talebesini inceden inceye dern bir olgunlua ulatrr. Bu hoca-talebe ilikisini Necmeddin Okyay ile Mustafa Dzgnman arasnda ok net bir ekilde grebiliriz. Bu noktada bir reticinin ok nemli olduunu her frsatta dile getiren Dzgnmann, ebr sanatna yeni balayan rencilere ve bu klsik sanatn kendi kendine de renilebileceini syleyenlere yllar evvelinde sylenmi adeta tavsiye nitelii tayan u tesbitleri de kayda deerdir: Akademide altk ite ebryu reniyoruz diye rendiimizi zannettik. Ben kuraym da evde kendim de yapaym dedim. Hereyi hazrladm fakat baladm zaman iler ters gitmeye balad. Bir trl uratm, evet ebr kyor ama renkler kayboluyor, bir henksizlik var En nihayet braktm, hocaya (Necmeddin Okyay) gittim haber verdim, eve kadar geldi. Bakt kusurlarmz grd. Halbu ki biz o zaman ebryu rendik zannediyorduk. d ve su ayarnda bozukluk varm, bunu bana retti, halletti gitti Sonra gene baladm, ikinci teknede gene olmamaya balad. Bu sefer tekrar ardm hocay eve Bu sefer de onun dediinin aksine suyu az d az amur gibi oluyordu imdi bundan u kyor, mektepte alrken hocann eli deiyordu. te iin pf noktas buradadr. Ama bunu hoca anlatamazd. nsan kendisi yapmaya balad zaman bu pf noktasn yava yava bulacak Yoksa hocann eli dedike o pf noktas anlalmyor(19). Sime hanmn veftndan sonra altml yalarnn sonunda Mustafa Dzgnmann da rahatszlklar artmaya balar. 1989 ylnda bir hekime grnmesinin ardndan kaln barsanda bilye byklnde birka adet tmr tespit edildii iin ameliyat olmas gerekir. Olu Ali ve yakn dostu merhm Ahmed Yksel Beyin refakatinde ameliyata

gtrlr. Ameliyatn baarl gemesine ramen tmrler habs kt iin stdn durumu arlar. Takvimler 12 Eyll 1990 aramba gnn gsterdiinde Mustafa Dzgnman bu fn lemdeki yolculuunu tamamlayp bk leme ger. Cenze namaz btn bir mr boyu k olduu ve 26 yl trbedrln yapt Azz Mahmd Hdyi Hazretlerinin derghnda klnarak Karacaahmed Mezarlnda babasnn mezarna defnedilmitir(20). Mustafa Dzgnmann hayat, yetitii muhit, yaam ve sanat anlayyla ilgili bilgilerimizin ekillenmesinde phesiz onun yaknnda bulunmu dostlarnn gerek yazarak gerekse szl olarak ilettikleri bilgilerin nemli bir yeri vardr. Merhm Ahmed Yksel zemre 1996 ylnda, 53 yllk dostluum oldu dedii Mustafa Dzgnmanla olan hatralarn skdarda Bir Attr Dkkn isimli kitapta dercetmitir. Kitabn iinde geen ve arka kapaa konulmu u kk hatra yakn tarihimizde skdarn nice gzel gnler grdn zetlemektedir: skdardaki bu Attr Dkkn nice sohbetlerin, nice dostluklarn, nice himmetlerin, nice hayrlarn, nice tefekkre yn ibretlerin, nice fyztn, nice mnev tohumlarn ve iradlarn sebebi ve mihveri olmutur. Neyzen Niyzi aabey, bir gn bana, bu dkknn rahmn fyztnn sebep olduu madd ve mnev mktesebtn ham krnla ve cezbeyle yd ederken: Ykselciim; biz bu dkkndan gememi olsaydk imdi yedi dkkn sprntsnden beter olurduk demitir(21). Kitapta yer alan tarihler ve ahslar hakikaten yakn tarihimize k tutmas bakmndan son derece nemlidir. Bu bakmdan muhterem Uur Derman Beyin kitabn takrzinde dedii gibi, tarih uuruna ermi her okuyu159

Blbl Yuvas Ebr, Tba avdar Koleksiyonu

cunun buruk duygularla okuyaca ve halen sekizinci basks piyasada bulunan kitabn Mustafa Dzgnman ve evresini tanmada nemli bir fonksiyonu icr ettiini dnyor ve merhm Ahmed Yksel zemre std da rahmet ve minnetle anyorum. Yazmz ierisinde, Mustafa Dzgnmana ait ve bugne kadar hibir mecmuada yaynlanmam olan baz ebrlarn sanatseverlerin istifdesine sunmak istedim. nanyorum ki pek ok kimsede Mustafa Dzgnman imzl ebrlar bulunmaktadr. Zir stdn ebrcu olarak duyulmaya balandktan sonra, bu sanatn yaygnlap bilinmesini istedii iin kendisinden ebr satn almaya gelenlere ebrlarn ok cz miktarlarda satt kaydedilmektedir. Onun bu fedakrane tavr sayesinde klsik Trk sanatlarmzdan ebrnun kymeti anlalarak tm dnyada nev nem bulmas mmkn olabilmitir. Eminim ki kendisinin rahleyi tedrsinden geenler bugnlerde kendilerini pek bahtiyar kabul ediyorlardr. Bu vesileyle veftnn 20. ylnda merhm Mustafa Esad Dzgnman std rahmet ve minnetle anyor, azz hatrasn hrmet ve edeple selmlyorum. Meknn Cennet olsun
Dipnotlar: 1. Hezrfen: Lgatteki orijinal yazl Hezr-fenn eklindedir. ok bilen, elinden ok i gelen, minre yapmakta mhir usta anlamlarna gelmektedir. Ayrca kimi kaynaklarda Bin Sanat Sahibi anlamlarna gelir. Ayrntl bilgi iin bkz. Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, 24.bs. Ankara: 2007, s. 361. 2. Uur Derman, Mustafa Dzgnman, DA, c.10, s.62. 3. Ahmet Yksel zemre, ilk Trk atom mhendisi ve yazar. 3 Nisan 1935 (Nfus kaytlarnda 25 Mays 1935) tarihinde skdar, stanbulda domutur. Evli, iki kz ocuu ve bir de erkek torunu 160

vardr. 25 Haziran 2008 tarihinde vefat etmitir. Ayrntl biyografisi iin bkz. http://www.ozemre.com 4. Ahmed Yksel zemre, Hasretini ektiim skdar, stanbul: 2007, s. 27 5. Franszca agrandissementten gelir. Daha ok fotoraflkta kullanlan bir kelimedir ve bytme anlamna gelir. Ayrntl bilgi iin bkz. Ferid Namk Hansoy, Franszca-Trke Szlk, stanbul: 1999, s. 22. 6. Eski tarz krkl fotoraf makinasyla 1000'e yakn hat rneini emsyonlu cama tesbit etmi, bazlar Kalem Gzeli Ankara,1981 ve slam Mirasnda Hat Sanat stanbul, 1993 adl eserlerde yer alan bu fotoraf camlarnn asllar, daha sonra kendisi tarafndan Trkpetrol Vakfna hediye edilmitir. Uur Derman, a.g.m., s.62. 7. http://www.mustafaduzgunman.com 8. Hseyin Sdeddin Arele ait Reng-i Dil makamndaki bu ilhinin iki msran Mustafa Dzgnmann kendi sesinden dinlemek iin bkz. http://www.mustafaduzgunman.com 9. http://www.mustafaduzgunman.com 10. Mihrbiyenin tamam iin bkz. Ahmed Yksel zemre, skdarda Bir Attr Dkkn, stanbul: 2008, s.102. 11. Eyp Bahriye Mevlevhnesi dervilerinden Ali Fn Dede iin 5 Mart 1956da yazlan 20 ktalk iirin drt ktas iin bkz. Ahmed Yksel zemre, a.g.e., s.100. 12. Ebrya dair bu destanms iiri Ahmed Yksel zemre, o dnemde asistan bulunduu stanbul niversitesi Fen Fakltesi Teorik Fizik Enstitsnde (1959?) daktilo edip ispirtolu teksir makinasnda oaltmtr. Bu bilgi iin bkz. Ahmed Yksel zemre, a.g.e., s.100. Ebrnamenin daktilo edilerek hafif ebrlu zemin zerine teksir metodu ile oaltlm halini Mehmet ebi koleksiyonunda grmekteyiz. Bunun iin bkz. mer Faruk Dere, Ebr Sanat: Tarihe, Malzeme, Uygulama, s.44. 13. Ebrnme isimli iirin tamam iin bkz. Muin Nursen Eri, Mustafa Esat Dzgnman ve Ebr, stanbul: 2007, s.50. 14. Ahmed Yksel zemre, a.g.e., s.23. 15. Ahmed Yksel zemre, a.g.e., s.24. 16. Ahmed Yksel zemre, a.g.e., s.25. 17.,18.,19. http://www.mustafaduzgunman.com 20. Ahmed Yksel zemre, a.g.e., s.106. 21. Ahmed Yksel zemre, skdarda Bir Attr Dkkn, stanbul: Kubbealt, 2008.