T.C.

DOKUZ EYLL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU YNETM ANABLM DALI DOKTORA PROGRAMI DOKTORA TEZ

MEDYA VE DEMOKRAS: TRKYEDE SYASAL KTDAR-TOPLUM LKSNDE MEDYANIN ROL

Nigr DERMENC

Danman Prof. Dr. Tlay ZERMAN

2010

Yemin Metni

Doktora Tezi olarak sunduum Medya ve Demokrasi: Trkiyede Siyasal ktidar-Toplum likisinde Medyann Rol adl almann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin kaynakada gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularm.

Tarih ..../..../....... Nigr Deirmenci

II

DOKTORA TEZ SINAV TUTANAI

rencinin Ad ve Soyad Anabilim Dal Program Tez Konusu Snav Tarihi ve Saati

: Nigar Deirmenci : Kamu Ynetimi : Doktora : Medya ve Demokrasi: Trkiyede Siyasal ktidarToplum likisinde Medyann Rol :

Yukarda kimlik bilgileri belirtilen renci Sosyal Bilimler Enstitsnn .. tarih ve . Sayl toplantsnda oluturulan jrimiz tarafndan Lisansst Ynetmeliinin 30.maddesi gereince doktora tez snavna alnmtr. Adayn kiisel almaya dayanan tezini . dakikalk sre iinde savunmasndan sonra jri yelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayana olan Anabilim dallarndan sorulan sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin, BAARILI OLDUUNA DZELTLMESNE REDDNE ile karar verilmitir. * ** OY BRL OY OKLUU

Jri tekil edilmedii iin snav yaplamamtr. renci snava gelmemitir. * Bu halde adaya 6 ay sre verilir. ** Bu halde adayn kayd silinir. *** Bu halde snav iin yeni bir tarih belirlenir.

*** **

Tez, burs, dl veya tevik programlarna (Tba, Fulbright vb.) aday olabilir. Tez, mevcut hali ile baslabilir. Tez, gzden geirildikten sonra baslabilir. Tezin, basm gereklilii yoktur. JR YELER Baarl Baarl Baarl Baarl Baarl Dzeltme Dzeltme Dzeltme Dzeltme Dzeltme Red Red Red Red Red

Evet

MZA .. .......... . .......... .

III

ZET Doktora Tezi Medya ve Demokrasi: Trkiyede Siyasal ktidar-Toplum likisinde Medyann Rol Nigr Deirmenci Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi Anabilim Dal Doktora Program Medyann drdnc g olma srecinin balangcndan itibaren gnmze kadar analizinin ele alnd bu almadaki ama; medyann siyasal iktidar ve toplumun, iletiiminde belirleyici rol ve siyasetin doas zerindeki etkinliini aratrmaktr. Trkiye zelinde amalanan, siyasal iktidartoplum ilikisi ve medyann ekonomi-politii erevesinde, siyasal hayat zerindeki llebilir etkisini belirlemektir. Bu tezin hipotezi; siyasal iktidar-toplum ilikisinde medya, siyasetin bizzat doasn ve demokrasiyi deitirecek gce sahiptir, eklindedir. Birinci blm, siyasal iktidar, demokrasi ve medya arasndaki ilikinin bir analizini sunmaktadr. Bu blm ayn zamanda medyann, sistemin srdrlebilir bir demokrasinin salkl ileyiinde nemli roln gstermektedir. kinci blm medyann, siyasal hayatn unsurlarna etkilerini anlamak zere genel bir teorik ereve sunar. nc blm Trkiyedeki medyann yapsn hem ekonomik hem de hukuki adan resmeder. Drdnc blmn iki ksm bulunmaktadr: Medya analizi ve alan almas. Tezin uygulamal geerlilii 5 Trke gazetenin ilk haberleri 2007 yl parlamentodaki siyasal partiler ve liderleri, Genel Seimler, Cumhurbakanl Seimleri ve sosyal hareket balamnda ierik analiziyle test edilmitir. Sonula unlar ortaya karmtr: (a) medya ierii, sahipliine gre farkllamaktadr, (b) medya sahiplii neyin haber olacan belirlemektedir, (c) medya siyaseti, siyasal liderler zerinde yzeyselletirmekte ve ne hakknda ve nasl konuulacan belirlemektedir. Alan almas uygulamalar olarak unlar ortaya karmtr:(a) medya temel bir siyasal kaynak olmasna ramen en az gvenilir olandr, (b) sol ya da sa sylemli medya, var olan siyasal tutumlar glendirirken ana-akm medya oylar zerinde etkili olmakta ve bunlar maniple etmektedir, bu, ana akm medyann siyasal pazarlk gcn kuvvetlendirmektedir, (c) okuyucularn siyasal eilimleri ve tutumlar, takip ettikleri medyann haberlerinin sylemi ile uyum iindedir Bu tez, kitle toplumlarnda siyasal iktidar-toplum arasndaki medya araclyla gerekleen siyasal iletiimin, kapitalizm etkisiyle beraber, medya kartelleri ile karlkl bir bamllk ilikisine ve g dengesine yol atn; medyann drdnc bir g olarak siyasal sistemi demokrasiden medyakrasiye doru dntrmekte olduunu ortaya koymutur. Anahtar Kelimeler: Medya ve Demokrasi, Medyakrasi, Siyasal letiim, Siyasal ktidar, Kamuoyu, Siyasal Maniplasyon.

IV

ABSTRACT Doctoral Thesis Media and Democracy: The Role of Media in the Relation between Political Power and Society in Turkey Nigar Degirmenci Dokuz Eyll University Institute of Social Sciences Department of Public Administration Doctorate Program This study deals with analysis of the process of medias development to be the fourth power from the beginning to present and aims to explore the determinative role of media in the communication of political power and society, efficiency on nature of politics. This study focuses primarily on Turkey, in the frame of the relation between political power and society and of the economy policy of media, to detect the quantifiable effect of media on political life. Our basic hypothesis is that media, in the relation between political power and society, has a strong power to change political life itself and democracy. The first chapter presents an analysis of the relationships between political power, democracy and media. This chapter also shows the media is essential to keeping the system working as sustainable democracy. The second chapter presents a theoretical framework to understand the media affects on the components of political life. The third chapter provides a picture of the current media structure in Turkey, in regards to both economics and law. The fourth chapter has two parts: media analysis and the survey. The empirical validity of the claim was tested by subjecting 5 Turkish newspapers first page news to content analysis, on the consideration of political parties in the parliament and their leaders, political movements, General Elections and 2007 Presidential Elections. The results indicated that: (a) media contents differ due to ownership; (b) ownership defines which events are newsworthy; and (c) media makes superficial politics over political leaders, and determines what to talk about and how. The survey results revealed empirically: (a) media is the main political source, however, the least trust-able one; (b) the left or the right media strengthens settled political attitudes meanwhile mainstream media sways voters and so it enhances the media cartels' political bargaining power; and (c) readers' political tendencies and attitudes are congruent with media source(s) they follow. This study concludes that political communication between political power and society throughout media in mass societies accompanied by capitalism effects leads to mutual dependency and power balance between media cartels. Media as fourth power puts the political system into the process of transforming democracy into mediacracy. Key Words: Media and Democracy, Mediacracy, Political Communication, Political Power, Public Opinion, Political Manipulation.

NDEKLER
Yemin Metni ............................................................................................................................. II ZET ....................................................................................................................................... IV ABSTRACT .............................................................................................................................. V NDEKLER .......................................................................................................................... VI KISALTMALAR ....................................................................................................................... IX TABLOLAR LSTES ................................................................................................................ X EKLLER LSTES ................................................................................................................ XII EKLER LSTES .................................................................................................................... XIII GR.....................................................................................................................................XIV BRNC BLM1 1. MEDYA ve DEMOKRAS 1

1.1.DEMOKRAS ve SYASAL HAYATIN UNSURLARI ................................................ 1 1.1.1. Siyasal ktidar ve Demokrasi ............................................................................. 1 1.1.2. Siyasal Sosyalleme ve Siyasal Davran ...................................................... 11 1.1.2.1. Siyasal Katlma ................................................................................................ 14 1.1.2.2. Siyasal Katlm Etkileyen Unsurlar ................................................................. 16 1.1.3. Siyasal Partiler ve Demokrasilerdeki nemi ................................................... 18 1.1.4. Siyasal Elitler ................................................................................................... 20 1.1.5. Seim ve Demokrasilerdeki nemi ................................................................. 22 1.1.6. Kamuoyu ......................................................................................................... 24 1.2.MEDYA ZERNE .................................................................................................. 30 1.2.1. Matbaa Sonras Basn ..................................................................................... 31 1.2.2. Fransz Devrimi Sonras Fransada Basn ...................................................... 35 1.2.3. 19. Yzylda Amerikan Basn ......................................................................... 39 1.2.4. Basnda Sanayileme ve Kartellemeye Doru .............................................. 41 1.2.5. ktidar Medyas ................................................................................................ 47 1.2.6. 20. Yzylda Basnn Sosyal Sorumluluk Teorisi ........................................... 48 1.3.MEDYA ve DEMOKRAS ZERNE GENEL DEERLENDRME ........................ 50 KNC BLM54 2. DEMOKRASLERDE MEDYANIN SYASAL HAYAT ZERNDEK ETKLER 54 2.1.BREY VE MEDYA ................................................................................................. 54 2.1.1. Medyann Siyasallama ve Depolitizasyon Srecine Etkisi ............................ 57 2.1.2. Medyann Susturucu Etkisi .............................................................................. 59 2.1.3. Oy Verme Davran zerinde Medya Etkisi ................................................... 61 2.1.4. Medyann Birletirici/Btnletirici ya da Ayrtrc/Blc Etkisi ................... 63 2.1.5. Sosyal Hareketler zerine Medya Etkisi ......................................................... 65 2.1.6. Kamuoyu Yoklamalarnn Etkisi ...................................................................... 68 2.2.KAMUOYU VE MEDYA.......................................................................................... 74 2.2.1. Kamuoyu - Siyasetiler letiiminde Medyann Yeri ........................................ 77 2.2.2. Medya Demokrasisi ......................................................................................... 80 2.3.SYASAL KTDAR VE MEDYA ............................................................................. 83 2.3.1. Medyann Rza retici Rol............................................................................. 85 2.3.2. Medya Araclyla Sosyal Denetim ................................................................ 88 2.3.3. Medya - Pazar Ekonomisi likisi ve Bu likinin Toplum zerindeki Etkisi ..... 93 2.4.SEM, SYASAL PARTLER VE MEDYA ............................................................. 98 2.4.1. Seim ve Medya ............................................................................................ 100

VI

2.4.2. Siyasal Partiler ve Medya .............................................................................. 102 2.5.DEMOKRASLERDE MEDYANIN SYASAL HAYATA ETKLER ZERNE DEERLENDRME ....................................................................................................... 107 NC BLM109 3. TRKYEDE MEDYANIN DNM109

3.1.CUMHURYETN LK YILLARINDA ve SONRASINDA MEDYA ......................... 110 3.1.1. 1931 Tarih ve 1881 Sayl Matbuat Kanunu .................................................. 111 3.1.2. 1950 Tarih ve 5680 Sayl Basn Kanunu...................................................... 114 3.1.2.1. 19501960 Aras Basn ................................................................................. 115 3.1.2.2. 27 Mays 1960 Darbesi-12 Mart 1971 Muhtras sreci ................................ 119 3.1.2.3. 12 Mart 1971 Muhtras-12 Eyll 1980 Darbesi aras dnem ....................... 122 3.1.3. 11 Kasm 1983 Tarih ve 2954 Sayl Trkiye Radyo ve Televizyon Kanunu 126 3.1.3.1. 19831990 Aras Dnem .............................................................................. 128 3.1.3.2. 19901993 Aras Dnem .............................................................................. 136 3.1.4. 13.04.1994 Tarih ve 3984 Sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanun ............................................................................................. 139 3.1.4.1. 19941999 aras dnem ............................................................................... 141 3.1.5. 26.04.2004 Tarih ve 5187 Sayl Basn Kanunu ........................................... 142 3.2.Gnmz TrkYESNDE Medya ........................................................................ 147 3.2.1. Trk Medyasnn Kartellemesi Sorunu ........................................................ 147 3.2.2. Gndemi Belirleyen Trk Medya Kurulular................................................. 151 3.2.2.1. Doan Grubu- Doan Yayn Holding ............................................................ 153 3.2.2.2. ukurova Grup- ukurova Holding ............................................................... 156 3.2.2.3. Vatan Gazetesi .............................................................................................. 157 3.2.2.4. Cumhuriyet Gazetesi ve Kanal Turk ............................................................. 157 3.2.2.5. Ciner Grubu (Park Grubu)- Merkez Yayn Holding ....................................... 159 3.2.2.6. alk Grubu ................................................................................................... 160 3.2.2.7. Glen Grubu ve Medya Yaknlar ............................................................... 162 3.2.2.8. Yabanc Medya Kartellerinin Trkiyedeki Yayncl ................................... 164 3.2.3. Gnmz Trk Medyas ile Siyasal ktidar likisi ......................................... 166 3.2.3.1. Ekonomik likiler Araclyla Karlkl Denetim .......................................... 166 3.2.3.2. Medyann Kurumsal Aralarla Kontrol: RTK ............................................. 169 3.2.3.3. Bir Medya Ynetim Birimi Olarak TMSF ....................................................... 172 3.3.TRKYEDE MEDYANIN DNM ZERNE DEERLENDRME ............ 179 DRDNC BLM182 4. CUMHURBAKANLII SEM ve 2007 GENEL SEMLER SRECNE YNELK ARATIRMA182 4.1.ARATIRMANIN KONUSU, PROBLEM ve AMACI ............................................ 183 4.2.MEDYA ANALZ .................................................................................................. 185 4.2.1. Analizin Hipotezi ............................................................................................ 185 4.2.2. Analizin Deikenleri ..................................................................................... 186 4.2.3. Medya Analizinin Evren ve rneklemi .......................................................... 186 4.2.4. Medya Analizinin zmleme Birimleri ......................................................... 188 4.2.5. Medya Analizinin Snrllklar ........................................................................ 188 4.2.6. Medya Analizi le lgili Bulgular ...................................................................... 189 4.2.6.1. Medya ve Siyasal Partilerin Sunumu ............................................................ 189 4.2.6.2. Medya ve Siyasal Liderlerin Sunumu ............................................................ 208 4.2.6.3. Liderler Haberlerinin Gazetelere Gre Ayrntl Analizi ................................. 216 4.2.6.4. Cumhurbakanl Seimi ............................................................................. 221

VII

4.2.6.5. Cumhuriyet Mitingleri..................................................................................... 235 4.3.ALAN ARATIRMASI........................................................................................... 249 4.3.1. Aratrmann Hipotezi .................................................................................... 249 4.3.2. Aratrmann Deikenleri ............................................................................. 250 4.3.3. Aratrmann Evreni ve rneklemi ................................................................ 250 4.3.4. Aratrmann Snrllklar ............................................................................... 253 4.3.5. Alan Aratrmas le lgili Bulgular ................................................................. 254 4.3.5.1. Deneklerin Medya Kullanm Alkanlklar ..................................................... 254 4.3.5.2. Medya Gvenilirlii ve Bilgi Edinme ile lgili Bulgular .................................... 256 4.3.5.3. Medya Hakkndaki Kanaatler ve Siyasal Bilgilere Dair Bulgular ................... 259 4.3.5.4. Medyann Siyasal Yarglar zerindeki Etkileriyle lgili Bulgular ................... 261 4.3.5.5. Medyann levi ve Etkisi ile lgili Alglara Dair Bulgular ................................ 262 4.3.5.6. Deneklerin Gazetelere Gre Siyasal Tutum ve Davranlar ........................ 263 4.3.5.7. Deneklerin Cumhurbakanl Seim Sreci ile lgili Deerlendirmeleri ....... 286 4.3.5.8. Cumhuriyet Mitingleri ile ilgili Deerlendirmeleri Dair Bulgular ..................... 295 4.4. UYGULAMA ZERNE SONU ve DEERLENDRME .................................... 303 SONU....................................................................................................................... 313 KAYNAKA ................................................................................................................ 329 EKLER ....................................................................................................................... 350

VIII

KISALTMALAR AKDTYK: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu AKP/AK PART: Adalet ve Kalknma Partisi AP: Associated Press ASTS: Avrupa Snrtesi Televizyon Szlemesi CHP: Cumhuriyet Halk Partisi FCC: Federal Communication Commission (Federal letiim Komisyonu) DP: Demokrat Parti MBK: Milli Birlik Komitesi MGK: Milli Gvenlik Konseyi MHP: Milliyeti Hareket Partisi RTK: Radyo ve Televizyon st Kurulu RTYK: Radyo ve Televizyon Yksek Kurulu TBMM: Trkiye Byk Millet Meclisi TDK: Trk Dil Kurumu TMSF: Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu TRT: Trkiye Radyo ve Televizyon Kurumu YK: Yksek retim Kurumu YSK: Yksek Seim Kurulu

IX

TABLOLAR LSTES
Tablo 1: Siyasal Katlm Etkileyen Unsurlardan Bazlar .............................................................................. 16 Tablo 2: Peerin Aratrma zeti ....................................................................................................................... 62 Tablo 3: 2954 Sayl Yasa, Madde 6 Uyarnca RTYK ................................................................................ 127 Tablo 4: 01.01.2007 - 07.01.2007 Aras Gazete Tirajlar ve Sahipleri ..................................................... 151 Tablo 5: Kanal Baznda Ana Haber Programlar zlenme Ocak 2007 Oranlar........................................ 153 Tablo 6: Medya Kartelleri Baznda Gndem Koyma ve Biimlendirme Ocak 2007 Oranlar ................. 153 Tablo 7: TMSF Tarafndan El Konulan Medya Aralarnn Bir Ksm (2007 Yl tibaryla) ..................... 172 Tablo 8: Medya Analizi, Alan almas ve Siyasal Gelimeler Tarihsel Sreci ...................................... 182 Tablo 9: Gazetelerin Partilerle lgili Tm Gazetede ve lk Sayfalarndaki Haberleri ................................ 190 Tablo 10: Cumhuriyet Gazetesi AKP ile lgili Haberleri ............................................................................... 193 Tablo 11: Cumhuriyet Gazetesi CHP ile lgili Haberleri ............................................................................... 194 Tablo 12: Cumhuriyet Gazetesi MHP ile lgili Haberleri .............................................................................. 195 Tablo 13: Vatan Gazetesi AKP ile lgili Haberleri ......................................................................................... 196 Tablo 14: Vatan Gazetesi CHP ile lgili Haberleri ......................................................................................... 197 Tablo 15: Vatan Gazetesi MHP ile lgili Haberleri ........................................................................................ 198 Tablo 16: Hrriyet Gazetesi AKP/AK PART ile lgili Haberleri ................................................................... 199 Tablo 17: Hrriyet Gazetesi CHP ile lgili Haberleri ..................................................................................... 200 Tablo 18: Hrriyet Gazetesi MHP ile lgili Haberleri ..................................................................................... 201 Tablo 19: Sabah Gazetesi AKP/AK PART ile lgili Haberleri ..................................................................... 202 Tablo 20: Sabah Gazetesi CHP ile lgili Haberleri ........................................................................................ 203 Tablo 21: Sabah Gazetesi MHP ile lgili Haberleri ....................................................................................... 204 Tablo 22: Zaman Gazetesi AKP/AK PART ile lgili Haberleri .................................................................... 205 Tablo 23: Zaman Gazetesi CHP ile lgili Haberleri ....................................................................................... 206 Tablo 24: Zaman Gazetesi MHP ile lgili Haberleri ...................................................................................... 207 Tablo 25: Gazetelerin Liderlerle lgili lk Sayfa ve Tm Gazete Haberleri ................................................ 208 Tablo 26:Gazetelerin Liderlerle lgili Haberlerinde Dnemlere Gre Gllk Vurgusu ......................... 211 Tablo 27: Gazetelerin Liderlerle lgili Haberlerinde Madurluk Vurgusu ................................................... 214 Tablo 28: Cumhuriyet Gazetesindeki Liderlerle lgili Greceli stnlk Tablosu .................................... 216 Tablo 29: Vatan Gazetesi Liderlerle lgili Greceli stnlk Haberlerinin Tablosu ............................... 217 Tablo 30: Hrriyet Gazetesi Liderlerle lgili Greceli stnlk Haberlerinin Tablos u ........................... 219 Tablo 31: Sabah Gazetesi Liderlerle lgili Greceli stnlk Haberlerinin Tablosu .............................. 220 Tablo 32: Zaman Gazetesi Liderlerle lgili Greceli stnlk Haberlerinin Tablosu ............................. 220 Tablo 33: Cumhurbakanl Adayl ile lgili Haberlerin Aylara Dalm ............................................... 221 Tablo 34: Erdoann Adayl ile lgili Haberlerin erik Dalm .............................................................. 221 Tablo 35: Erdoann Adayl le lgili Haberlerinin Gazetelerde Dalm ............................................... 222 Tablo 36: Cumhuriyet Gazetesinde Erdoann Adayl le lgili lk Sayfa Haberleri .............................. 223 Tablo 37: Vatan Gazetesinde Erdoann Adayl le lgili lk Sayfa Haberler i........................................ 224 Tablo 38: Hrriyet Gazetesinde Erdoann Adayl le lgili lk Sayfa Haberleri .................................... 225 Tablo 39: Sabah Gazetesinde Erdoann Adayl le lgili lk Sayfa Haberleri....................................... 226 Tablo 40: Zaman Gazetesinde Erdoann Adayl le lgili lk Sayfa Haberleri ...................................... 228 Tablo 41: Gl ile lgili Haberlerin erik Dalm........................................................................................... 229 Tablo 42: Gln Adayl ile lgili Haberlerin Gazetelere Gre Dalm .................................................. 229 Tablo 43: Cumhuriyet Gazetesinde Gln Adayl le lgili lk Sayfa Haberleri ..................................... 230 Tablo 44: Vatan Gazetesinde Gln Adayl le lgili lk Sayfa Haberleri ............................................... 231 Tablo 45: Hrriyet Gazetesinde Gln Adayl le lgili lk Sayfa Haberleri ............................................ 232 Tablo 46: Sabah Gazetesinde Gln Adayl le lgili lk Sayfa Hab erleri .............................................. 233 Tablo 47: Zaman Gazetesinde Gln Adayl le lgili lk Sayfa Haberleri ............................................. 234 Tablo 48: Gazetelerin lk Sayfada kan Miting Haberlerinin Dalm ..................................................... 235 Tablo 49: Gazetelere Gre Miting Haberleri ................................................................................................. 236 Tablo 50: Cumhuriyet Gazetesi Cumhuriyet Mitin gleri ile lgili Haberleri .................................................. 240 Tablo 51: Vatan Gazetesi Cumhuriyet Mitingleri ile lgili Haberleri ............................................................ 242 Tablo 52: Hrriyet Gazetesi Cumhuriyet Mitingleri ile lgili Haberleri......................................................... 244 Tablo 53: Sabah Gazetesi Cumhuriyet Mitingleri le lgili Haberleri ........................................................... 246 Tablo 54: Zaman Gazetesi Miting Haberleri.................................................................................................. 248 Tablo 55: 1. ve 4. Snf renci Deneklerin Saysal Dalm Tablosu ...................................................... 251 Tablo 56: Her Uygulamaya Katlan Deneklerin Nitelii, Cinsiyeti ve Uygulama i Oranlar ........... 252 Tablo 57: Deneklerin Gazete ve Televizyon Kullanm Alkanlklar ......................................................... 255 Tablo 58:Televizyonda Haber Seyretme ncelii ........................................................................................ 255

Tablo 59: Denek Gruplarnn Siyasal Bilgi Edinme Kaynaklarnn Dalm ............................................. 257 Tablo 60: Deneklerin Siyasal Bilgi Edinme Kaynaklar ................................................................................ 257 Tablo 61: Denek Gruplarnn Siyasal Kaynak Sralama Ortalamalar ....................................................... 258 Tablo 62: Medya Kanaati ile Medya Kullanm Karlatrmas ................................................................... 259 Tablo 63: Gazete ve Televizyon Kullanm ile Siyasal Bilgi ........................................................................ 260 Tablo 64: Medya Kanaatleri ile Medyann Siyasal Yarglar zerindeki Etkisi .......................................... 261 Tablo 65: Deneklerin deal ve Gerek Medya Alglamalar ......................................................................... 262 Tablo 66: Medya Etkisi Frekans Tablosu ...................................................................................................... 263 Tablo 67: Birinci Uygulamada Denek Gruplarnn Gazete Tercihleri & Siyasal Bilgi Seviyeleri ............ 264 Tablo 68: Gazete Okurlarnn lk Parti inde Dnemlere Gre Semen Tercihleri ........................... 267 Tablo 69: Gazete Okurlarnn Dnemlere Gre Dier Siyasal Tercihleri .................................................. 269 Tablo 70: Cumhuriyet Gazetesi Okuyucular (1. Uygulama) Alg ve Tutumlar ....................................... 271 Tablo 71: Cumhuriyet Okurlarnn Dnemlere Gre Oy Verecei Parti Deiimi .................................... 272 Tablo 72: Vatan Okurlarnn (1. Uygulama) Seim Sonucu Alglar ve Oy Verecekleri Parti ................. 273 Tablo 73 Vatan Gazetesi Okurlarnn Dnemlere Gre Oy Verecei Parti Deiimi .............................. 274 Tablo 74: Doan Okurlarnn (1. Uygulama) Seim Sonucu Alglar ve Oy Verecekleri Parti ................ 275 Tablo 75: Doan Okurlarnn Dnemlere Gre Oy Verecei Parti Deiimi ............................................ 277 Tablo 76: Sabah Okurlarnn (1. Uygulama) Seim Sonucu Alglar ve Oy Ver ecekleri Parti ................ 280 Tablo 77: Sabah Okurlarnn Dnemlere Gre Oy Verecei Parti Deiimi ............................................. 282 Tablo 78: Zaman Okurlarnn (1. Uygulama) Seim Sonucu Alglar ve Oy Verecekleri Parti ............... 283 Tablo 79: Zaman Okurlarnn Dnemlere Gre Oy Verecei Parti Deiimi ............................................ 285 Tablo 80: Cumhuriyet Okurlarnn Cumhurbakan Seim Deerlendirmesi ve Gelecek Oyu .............. 287 Tablo 81: Vatan Okurlarnn Cumhurbakan Seim Deerlendirmesi ve Gelecek Oyu ........................ 288 Tablo 82:Doan Okurlarnn Cumhurbakan Seim Deerlendirmesi ve Gelecek Oyu ........................ 290 Tablo 83:Sabah Okurlarnn Cumhurbakan Seim Deerlendirmesi v e Gelecek Oyu ........................ 292 Tablo 84:Zaman Okurlarnn Cumhurbakan Seim Deerlendirmesi ve Gelecek Oyu ....................... 294 Tablo 85: Cumhuriyet Okurlarnn Gelecek Oyu ve Medyada Miting Deerlendirmesi .......................... 296 Tablo 86: Vatan Okurlarnn Gelecek Oyu ve Medyada Miting Deerlendirmesi .................................... 297 Tablo 87: Doan Okurlarnn Gelecek Oyu ve Medyada Miting Deerlendirmesi ................................... 299 Tablo 88: Sabah Okurlarnn Gelecek Oyu ve Medyada Miting Deerlendirmesi ................................... 300 Tablo 89: Zaman Okurlarnn Gelecek Oyu ve Medyada Miting Deerlendirmesi .................................. 302 Tablo 90:nc Uygulamada Okuyucularn Kararsz Oran Dalm ...................................................... 310 Tablo 91: 2009 Yl Karlatrmal Medya almas, Sosyal Kurumlara Gven Endeksi ..................... 359 Tablo 92: Medya alanlarnn i zerindeki D Etk ileri Endeksi ......................................................... 361 Tablo 93: Medya alanlarnn i zerindeki Etkiler Endeksi .............................................................. 362 Tablo 94: Gazetecilik Kltr, Kurumsal Roller Endeksi ............................................................................. 363

XI

EKLLER LSTES
ekil 1: Lasswell'in iletiim ak emas ................................................................................................ 77 ekil 2: Aadan Yukar Gndem Koyma............................................................................................ 78 ekil 3: Yukardan Aa Gndem Koyma ............................................................................................ 79 ekil 4: Medyakrasi............................................................................................................................... 79 ekil 5: Medyann Seim zerindeki Etkisi ......................................................................................... 101 ekil 6:Miting Haberlerinin Olumsuz-Tarafsz-Olumlu Sunumuna Gre Gazetelerde Dalm .......... 238

XII

EKLER LSTES EK I : 1. Uygulama renci Anketi rnei EK II: : 2. Uygulama Personel Anketi rnei EK III: 3. Uygulama Personel Anketi rnei EK IV: 2009 Yl Gazetecilik Dnyalar Aratrma Projesi Verileri

XIII

GR Antik Yunan dneminde retorik konumalarda ya da 17. ve 18. yzylda kahvelerde ykselen kamusal tartmalarn yerine, gnmz demokrasilerinde, kitle toplumunun birbirinden kopuk, yalnzlatrlm ve vatandalk statsnden tketicilie indirilmi bireyleri, medya aracl ile iletiim kurarken, kamusal iyiliin, siyasal gelimelerin ve siyasal iktidarn rol hakkna, medyann izdii erevede bilgilenmektedir. Medyann iletiimsel erevesinin dna kabilen bireyler ya bizzat kanaat nderleri olmakta ya da kanaat nderinin izinden gitmekte veyahut medyann tehir direinde damgalanarak daha da yalnzlatrlmaktadrlar1. Ancak toplumun byk bir ounluu, yine medya tarafndan dile getirilen ounluun sesine uyma eilimindedirler. ounluun sesinin ierii neye gre ve nasl bir srete belirlenmektedir? Siyasal iktidarn bu sreteki rol nedir? Siyasal iktidar ve toplum arasndaki iletiim srecinin tersten okunduu durumda ortaya kan yukardaki sorular, iletiim srecinin kapsamna ve demokrasi asndan eksik yanlarna iaret etmesine ramen, toplum tarafndan dikkat edilebilir nitelikte olmamakta, ayn anda ayn eyleri konuan farkl medyalar araclyla ynetilmeye hazr bireyler, rza gstermeye devam etmektedir. Rousseaunun toplum szlemesi2 adn verdii dolayl bir tr konsenss ile bir araya gelen bireyler zerinde siyasal kararlar uygulayc en byk otorite olarak siyasal iktidarn, yerleik kurallara uygun bir ekilde ynetimine devam etmesini salayan, toplumun rzasdr. Medya da siyasal iktidarn meruluunu her gn yeniden reten bir ara ya da aralardan biri olarak ortaya kmaktadr. Siyasal iktidar, demokrasiyle ynetilen toplumlarda, en kaba hatlaryla genel iradenin yasal bir erevede saylara dnmesiyle ortaya km bir g olmakla beraber, toplumun kendisini ynetebilmesinin aralarndan sadece biri ve pratikte en n planda olandr ki, bunun anayasal karl yrtme olup yrtmenin de

Alexis De Tocqueville, Amerikada Demokrasi, ev.Taner Timur, Trk Siyasi limler Dernei Yay. Siyasi limler Serisi-4, stanbul:1962, s.129, Elisabeth Noelle-Neumann, Suskunluk Sarmalnn Kefi, Dost Kitabevi, Ankara: 1993, s.179. 2 Jean Jacques Rousseau, Toplum Szlemesi, (Orj. Bask: 1762) 3.b. Ankara: teki Yay., 1999.

XIV

tamamn

oluturmamaktadr.

Ancak

siyasal

iktidarn

ynetim

iini

kolaylatrmasndan dolay, seim sonucu ortaya km genel irade ile egemenlik birbirlerine kasten kartrlan kavramlar haline gelmitir. Yasama ve Yarg kuvvetlerinin, seim sonucu ortaya kan Yrtme organnn bir ksm olan siyasal iktidarn emir komuta zinciri altna girmesi gerektii gibi ve siyasal srece katlm asndan da oy vermenin zorunlu bir tr yetki devri anlamna geldii gibi yanl bir kan yaratlmaktadr. Abraham Lincolnun demokrasiyi tanmlarken kulland nl tanmlamasndan (halkn, halk tarafndan halk iin ynetimi) g alan bu yaklama ortam hazrlayan da gnmz kitle toplumlarnn dorudan demokrasi ile fiziksel uyumsuzluu ile halkn setii temsilciler, halk adna halk iin halkn ynetimini gerekletirdikleri iddiasdr. Demokratik toplumlarn anayasalarnda deien arlklarla iradeye (Yasama, Yrtme, Yarg) yer verilmekte, demokratik toplumlarn anayasalar da bu kuvvetler ayrl ilkesince biimlendirilmektedir. Gnmzde medyann, drdnc bir g olarak, Yrtme, Yasama ve Yarg glerinin yannda yer edindii pek ok akademisyen tarafndan dile getirilmektedir.3 Medya, siyasal iktidarn kulland terminolojiyi kullanarak kendisini halkn sesi olarak pazarlamaya alt iddia edilebilir. Siyasal iktidarn toplumla iletiiminde, medyann ilkel formlarndan

gnmzdeki en gelimi olanlarna kadar her zaman iin bir bamllk ilikisi sz konusu olmutur. Toplumlarn siyasal iktidarn karar ve eylemleri hakknda bilgi edinmelerine araclk etmek suretiyle medyann, demokrasiye katk yapaca varsaymnda bulunulmutur. Ancak ayn srete yine baz demokrasilerde siyasal

Konuyla ilgili almalar iin bkz: Bogdan Stanciu, "The Fourth Power: Mass Media and Campaign Finance in South Eastern Europe" Paper presented at the annual meeting of the Midwest Political Science Association, 25.05.2009, Palmer House Hilton, Chicago, Illinois; Katrin Voltmer, Mass Media And Political Communication In New Democracies, Routledge, New york:2006; Michael Barnett, Raymond Duvall, Power in International Politics, International Organization, Vol. 59, No. 1 (Winter, 2005), ss. 39-75; Simeon Djankov, Tatiana Nenova, Caralee McLiesh, Andrei Shleifer Who Owns the Media?, Journal of Law and Economics, Vol. 46, No. 2 (Oct ., 2003), ss. 341-381; Hassan Robert, Media, Politics And The Network Society, McGraw-Hill House, Berkshire:2004.

XV

iktidarn ekonomi-politik manevralarna taklan medyann beki kpei (watch-dog)4 konumundan ss kpeine (lapdog)5 dnt iddia edilmektedir. 17. ve 18. yzyllarda kafelerde kk el brorleri, gazetelerin ilk formlar araclyla ykselen tartmalar, kamusal insann sesini dile getiriyorken, zaman iinde iletiimin ticari bir meta olarak krla satlabilir hale gelmesiyle basl ve yaylm aracn kamusal insann yerini ald grlmektedir. Basndaki tekellemeyle birlikte, artk siyasal iktidar eletirmekten ok, onunla srekli yenilenen bir tr konsenss peinde olan ve ayn zamanda -konsensse bal bir erevede- siyasal konular tartabilecek kamusal insann da yerini ald yeni bir forma dnmtr. almann k noktasn oluturan bu iddia, medyann, siyasal iktidar-toplum ilikisindeki rolne odaklanarak ele alnmtr. almada genel hatlaryla betimsel bir yntem izlenmi olup birinci blmde, medya ve demokrasi ilikisi, demokratik siyasal hayatn temel unsurlar ve g kavramndan yola klarak tartlmaktadr. Birinci blmde, Eski Msrda otokratik monarinin ilemez hale gelmesiyle birlikte, rahiplerin kontrolndeki papirsn demokratikleme arac olarak kullanlmasndan, Roma imparatorluundaki resmi gazete rnei ta levhalara, Fransz Devrimi ncesinde siyasal liberalizmin ykseliini salayan basl kitaplardan ve zellikle kinci Dnya Savanda gl bir propaganda arac olarak grev yapan radyolara ve yine bir baka savan kresel lekte propagandasn yapan televizyondan, yer yer dorudan demokrasi rneklerinin elektronik ortamda dorudan bilgisayarlar araclyla uygulanmasna olanak yaratan internete devam eden medyann yolculuu zetlenirken, bu yolculuktaki dier taraf, siyasal iktidarla olan ilikisi incelenmektedir. almann ikinci blmnde, medyann genel hatlaryla demokrasilerdeki etkileri, imdiye kadar ortaya koyulmu teoriler erevesinde sistematikletirilerek tartlmaktadr. Medya, ounlukla tek ynl bir iletiim aracdr ve ayn zamanda tek bir kaynaktan birok kiiye, kitleye ayn anda yaylan toplu mesajlar ierir.
4

Paul E. Steiger, Going Online With Watchdog Journalism, Nieman Reports, Harvard Univ., Spring 2008, Eriim: http://www.nieman.harvard.edu/reportsitem.aspx?id=100064 (12.11.2009) 5 Jenifer Whitten-Woodring; Watchdog or Lapdog? Media Freedom, Regime Type and Government Respect for Human Rights International Studies Quarterly., 2009. (53), ss.595-625.

XVI

Bylece birey, bir kitle ierisinde -ounlukla geri bildirim kanalnn kapal olduu iletiim srecinde- yalnz ve aresiz durumda bulunur. Dier bir deyile birey, medya ile iletiim srecinde ounlukla sadece alc konumundadr ve bu ekliyle kazand siyasal bak asnn ou kez farknda bile olmayabilmektedir. Bu erevede, medyann bireyden sistemin dier unsurlarna kadar etkileme yollar incelenecektir. almann nc ve drdnc blmleri, sorunun Trkiye zeline inilerek Lasswellin klasikleen kim, neyi, nasl, kime ve hangi etkiyle ilettii sorularnn cevaplarn aratrmaktadr. ncelikle nc blmde, Trkiyede medyann 21. yzyldaki yapsal ortamn hazrlayan hukuksal ve sosyo-ekonomik tarihine yer verilmitir. Medyann, baat aktrlerinin ve medya gruplarnn el deitirme operasyonlarndan sonra, aratrmann uygulamasnn yapld (2007 ylnn ilk 6 ayn kapsayan) dnemdeki durumu ele alnmtr. Eletirel okul balamnda cevab aranlan sorular unlardr: "Trkiyede kitle iletiimini kim kontrol ediyor?" "Trkiyedeki medya, sermaye bakmndan hangi gruplarn elindedir, bunlarn siyasal iktidara gre konumu nedir? Trkiyedeki medyay dzenleyen hukuksal yapnn siyasal hayata etkileri nelerdir? Son kertede, Trkiyedeki medyann, Trk siyasal hayatna etkisi, drdnc kuvvet tanmlamas iinde deerlendirilebilir mi, nasl ve ne boyutta? Trkiyede medyann yapsna ynelik olarak gerekletirilen almann bu ksmndaki sorularn cevaplar, medya analizi ve alan almasnn sonularyla tamamlanabilecek niteliktedir. Drdnc blmde, bir nceki blmde Trk Medyasnn ekonomi-politii erevesinde verilen yantlarn ardndan Lasswellin dier sorularnn yantlar, medya analizi ve alan almas araclyla snrl bir erevede de olsa verilmi, Trkiyedeki siyasal iktidar-toplum ilikisinde medyann iletiim rol aratrlmtr. Lasswell ile Lazarsfeldin temelini attklar ve Lazarsfeld ile Berelsonun gelitirdii, Berelsonun deyimiyle de ()haberlemenin grnen ieriini nesnel, dzenli ve nicesel olarak belirten bir aratrma teknii()6 olan ierik analizinden yararlanlmtr. Bu balamda almann bu ksmnn amac dier ierik analizleri

B. Berelson, Content Anaylsis, Communication Research, New York, s.1952, s.16dan aktaran Orhan Gke, erik zmlemesinin Sosyal Bilimlerdeki Yeri ve nemi, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi,cilt 7, Say 1-2, Kasm 1990, s.88

XVII

gibi, grnen haberleme srelerinin analizi sayesinde habercilerin niyetleri, ieriklerin okuyucu kitlesi zerine etkileri ve haberlerin ieriinden dier siyasal deikenler arasndaki ilikiler hakknda sonu almaktr7. almann bu ksmnda, nc blmde elde edilen veriler dorultusunda, deerlendirilmeye alnacak gazeteler, sahiplie ve tirajlara gre gruplandrlarak seilmitir. 5 ulusal gazetede, 1 Ocak 2007-30 Haziran 2007 tarihleri arasnda, 6 ay boyunca kan ilk sayfa haberleri zerinde, inceleme alan olarak belirlenmi Cumhurbakanl seimleri, Cumhuriyet Mitingleri ve 22 Temmuz 2007 Genel Seimleri ile dorudan ilintili 15 anahtar kelime taramas yaplm ve bulunan haberler, nitelik ve nicelik bakmndan analiz edilmitir. Tarama sonucu elde edilen haberler; kaplad alan, resimli olup olmamas, tarafszl, lider haberlerinde greceli stnln bulunup bulunmamas ltlerine gre apraz tablolarda deerlendirilmitir. Medya analizinde, siyasal sylemleri dorultusunda farkllaan medya organlarnn, ilk sayfalarnda yer alan analizine yer verilmi ve bu analizler iktidar ve muhalefetin sylemleri ile ilikilendirilmitir. alma kapsamnda, medya sahiplii, siyasal iktidarn medyay kontrol olanaklar, siyasal gelimelere dair haberler ve kltrleme yer alrken, siyasal reklamclk ve reklam okuyuculuu kapsam dnda tutulmutur. Alan almasnda amalanan, medyann bireylerin siyasal tutum ve alglaylarndaki roln saptamak ve toplumun siyasal srelerini ne ynde ve nasl etkilediini tespit etmektir. almann bu ksmnda, McLuhann8 grleri dorultusunda ekillenmi olan Teknolojik Belirlenimcilik kuramndan da yararlanlarak deneklerin hangi medya aracn ne sklkta kulland ve birincil siyasal kaynak olarak neyi grdkleri aratrlmtr. Bu sorunun yant, almann uygulama ksmnn gazete okuyucusu denekler zerine odaklanm olmas nedeniyle nemlidir. Bu almada yntem olarak Lazarsfeldin "ampirik okul"unun getirdii iletiimin nicel bir yntemle llebilir verilere dntrlmesi benimsenmitir. Ayrca, Noelle-Neumannn suskunluk sarmal ad ile bilinen,
7 8

Gke, s.92 Marshall McLuhan, Yaradanmz Medya, ev.nsal Oskay, Merkez Kitaplar, stanbul: 2005.

XVIII

medyann kamuoyu zerindeki uzun sureli roln zmlemekte kullanlan yaklamdan da yararlanlmtr. Yukardaki erevede, tezin temel hipotezi u ekilde gelitirilmitir. Siyasal iktidar-toplum ilikisinde medya, siyasetin bizzat doasn ve demokrasiyi deitirecek gce sahiptir. Hipotez dorultusunda gelitirilen tezin kapsaycl, almay baz noktalarda zorlam olmasna ramen, Trkiyede siyasal iktidar toplum ilikisinde medyann rolne dair makro dzeyden mikro dzeye inen ve btnle birlikte paralar grmeye olanak veren bir resim ortaya koymak asndan nemlidir.

XIX

BRNC BLM 1. MEDYA ve DEMOKRAS Bir insann kendi yaamn nasl srdrecei ve dier insanlarla birlikte nasl iyi bir yaam srdrecei, felsefenin temel sorunudur. Bu, ayn zamanda politikadr. Bu, Yunan felsefesinde ele alnan sorundur. Balangtan beri, felsefe ve politika i ie gemitir. Bizler yaam deitirecek bir gce sahi olduumuza inanyoruz Felsefe u soruyu ortaya koyar: Olanakl en iyi yaam elde etmek iin ne yapmalyz? Antik Yunanda retorik tartmalardan gnmzn parlamento konumalarna kadar bu sorunun cevab aranmaktayken Derrida u yant verir: "() korkarm ki bu sorunun yantna ulamada yeterince ilerleme kaydedemedik.9 Binlerce yldr retilen zm nerileri, ideal ile gerek demokrasi arasndaki fark ortaya karrken, kitle toplumlarnda iletiimin ve medyann rol gn getike daha ok nem kazanmtr. Medya, demokrasi teorisi balamnda siyasal hayata katklar yannda tehdit edici ve ynlendirici etkilerde de bulunmaktadr. Bu blmde medya ve demokrasi arasndaki ilikinin analizi yer alacak ve "siyasal hayatn unsurlar zerinden nasl yaamalyz?" sorusunun cevab aranacaktr. 1.1. DEMOKRAS ve SYASAL HAYATIN UNSURLARI 1.1.1. Siyasal ktidar ve Demokrasi ktidar kavramnn anlamsal temeline inildiinde g ile karlalmasna ramen g ve iktidar ayn anlamda kullanlmamaktadr. G ile yaln bir fiziki kuvvet anlatlmak istenirken, iktidar ile bu kuvveti kullanma yetkisine sahip, ancak bireyler zerinde dolayl yaptrmlar bulunan bir durum ifade edilir. Aralarndaki iliki ise u ekilde aklanabilir: G kendisine zaman tanndnda iktidar haline gelir ama kriz an, geri dnsz karar an gelince g, plak g haline geri dner. ktidar daha geneldir ve gten daha geni bir uzam zerine iler; iktidar daha fazlasn ierir

Kristine McKenna The Three Ages of Jacques Derrida, LA Weekly, 6 Kasm 2002den aktaran, Erturul Turan, Kskn Tanrlar Uykusuz Ozanlar, simsiz Aclar, Dou Bat, 10, Say:40, 2007, s.13.

ama daha az dinamiktir. ktidar daha trenseldir, hatta belirli bir sabr ls vardr.10. Gcn iktidara dnm, bir takm yeni zellikler kazanmasyla gereklemektedir. Bu zellikler ise gcn yaln halde kullanlmad durumlarda, bireyler zerinde dier bir takm etkileri ve aralar dolaysyla belirmektedir. Dijkin anlatmyla, () bedensel g kullanm durumu hari tutulduunda, bir kii ya da grubun bir baka kii ya da grup zerinde fiili ya da muhtemel eylemleri zerindeki iktidarnn oluabilmesi iin, iktidara sahip olacak kii ya da grubun, dier grubun eylemlerinin arzular, istekler, planlar ve inanlar gibi bilisel koullar zerinde denetime sahip olmas n koulu vardr.11. taati kabul eden bireylerin tamamen gsz olmad gerei de gz nne alndnda, iktidarn sonuta sosyal bir etkileimden doduu12 ortaya kmaktadr. Ortaya kan durumun formlle ifadesi ise ktidar=Kuvvet+Rza13 eklindedir. Bylece bedensel g, bireyin bedenini denetim altna alrken, iktidar, kendisine ynelik rzay retmek zere dorudan bireylerin beyinleri ve denetimleri aracl ile ilemektedir. ktidar iindeki fiziki g (kuvvet) ise beynin ve beynin denetiminin yetersiz kald durumlarda bir yaptrm gc olarak ek unsur nitelii ile snrlandrlr. ktidar, aile iinden uluslararas topluma kadar ok geni bir yelpazede deerlendirilebilecek bir kavramdr. Aratrmann konusu kapsamnda dier iktidar deerlendirilen iktidar ise siyasal iktidar olgusudur. Siyasal iktidar, kendisinden yerine getirmesi beklenen ilevlerinin niteliklerine bal olarak, tiplerinden ayrlmakta ve bir toplum ierisinde greceli olarak en stn iktidar konumuna tanmaktadr. ktidar aklayan kuvvet ve rza14 olgular, siyasal iktidar balamnda ele alndnda, toplum baznda ayrca deerlendirilmelidir. Bir toplumdaki maddi kuvvet ve zor kullanma gcne ()15 sahip olan siyasal iktidar, o toplumun rzasn koruduu oranda meru bir iktidardr.

10 11

Elias Canetti, Kitle ve ktidar, 2.b., stanbul: Ayrnt Yay. 2003,s.283 -284 Teun A.van Dijk, Sylemin Yaplar ve ktidarn Yaplar, Medya, ktidar, deoloji, Der. ve ev. Mehmet Kk, 3.b. Ankara: Bilim ve Sanat, 2005, s.317 12 Dijk, s.318 13 Mnci Kapani, Politika Bilimine Giri, Bilgi Yay. 2003, s.50 14 Kapaninin Rza ile ifade ettii olguyu Sartori, (Consensus) oybirlii/onay; Easton (Support), Destek ile ifade etmitir. Alntlarda orijinal ifadelendirme korunmutur. 15 Kapani, s.49

ktidara meruluk kazandran rza, aamada gereklemektedir: Toplum dzeyinde (temel) onay; rejim dzeyinde (ynteme ilikin) onay; siyasa dzeyinde onay. Easton, ynteme yani rejime ilikin onay, demokrasi iin gerekli n koul olarak grmekte iken; toplum dzeyinde ideolojik adan ortaya kan onaya ve siyasa dzeyinde liderlere ynelik ortaya kan onaya, demokrasiyi glendirici rol bimektedir16. Klasik demokrasi uygulamalar, kendilerine ynelik rzann ortadan kalkma riskinin belirdii, dier bir deyile siyasal iktidarn meruluunu yitirdii dnemlerde kendi aksaklklarn gidermeye yolunda eitli nlemler gelitirmi olmasna karn dneminin adalarnca youn eletirilere maruz kalmtr. Solonun, Atinadaki mevcut dzeni koruyup Areios Pagos kuruluyla oligarik, yelerinin yarsnn tm yurttalarca, yarsnn da ileri gelenler ve varlkl kimseler arasndan kurayla seilmesiyle oluan mahkemeleri kurarak, var olan dzeni Atina demokrasisi ekline dntrmtr. Solonun uygulamalar, () mutlak ve su katlmam oligariyi krmas; halkn kleletirilmesine son vermesi; anayasay bunlarn bir karmas eklinde hazrlamas alarndan olumlu eletiriler alrken, () bu mahkemeler[in] g kazannca hemen tpk bir tirana yaltaklanyormuasna halk honut edecek her eyi yapmaya balamalar () da olumsuz eletirilerin sebebi olmutur17. Aktarlan aksaklna ramen () vatandalar, klan kimlii olmayan on yeni topluluk (demos) eklinde rgtlendikten sonra yaplan anayasaya, dorudan doruya ve temsili demokrasi biiminde cesur bir deneme gzyle()18 baklabilecei de ifade edilmektedir. Demokrasinin, klasik formunun dorudan demokrasiye olanak vermesini salayan; kadnlarn, 20 yandan kklerin, yabanclarn ve klelerin semen d braklm olmasdr. 320 bin kiilik nfustan karlan 20 bin kiilik semen kitlesi 19 eliyle temsilcilerini seen ve dorudan demokrasiyi ileten bir rejim ortaya kmtr. Ancak, zellikle genel ve eit oy ilkesinin yokluu nedeniyle halen gnmz anlamnda bir demokrasiden sz etmek mmkn deildir.

16

David Easton, A Systems Analysis of Political Life. pp. xvi, 507. New York: John Wiley & Sons, 1965, s.278-310dan aktaran, Giovanni Sartori, Demokrasi Teorisine Geri Dn, Yetkin Yay.:An kara, 1996., s.99-101 ve Kapani, s.89-90 17 Aristoteles, Politika, ev. Mete Tunay, Orijinal Yazm M..350, Remzi K., 9.b., stanbul:2006, s.65. 18 C. Northcote Parkinson, Siyasal Dncenin Evrimi, 2.b., Remzi K., stanbul:1986, s.159. 19 Parkinson, s.159.

Atina demokrasisine benzer bir ekilde, Roma mparatorluunda da balarda oy hakk pek ok bakmdan snrl kiilere tannan bir haktr. Yine de Roma tarihi boyunca yaplan dzenlemeler ou kez zgrlk adna gerekletirilirken, dnemin tarihisi Polybios (M.. 204-120), () Roma Anayasasn, aristokratik (senato), monarik (konsller) ve halk (meclisler) unsurlar arasndaki dengeyi korumasndan tr vmtr.20. Roma mparatorluunda genel olarak, rejim dzeyinde mmkn olan en geni tabanda bir onay yaratacak (rza retecek) en uygun sistemin gelitirilme amac olduu gzlemlenmektedir. Ayn ama erevesinde gelitirilen zmler de kimi zaman demokratik, kimi zaman aristokratik kimi zaman da monarik ve hatta teokratik niteliklerdedir21. Dou Roma mparatorluunda Hristiyanln imparatorluk iinde

yaylmasyla glenen kiliseye kar, halkn itaatini salamak iin devlet ynetiminin de teokratik bir nitelik kazand grlmektedir: mparator, Tanrnn yeryzndeki temsilcisidir. mparatorun bir tr kamuoyu ya da gvenoyu yoklamas olarak dzenledii yarlar, Freeman u ekilde aktarmaktadr: Bu yarlarda () halka grnr ve kent halk [bugnk stanbul] tarafndan ya alklanr ya alay edilirdi () Pek ok imparator, kent halknn ruh halini yanl deerlendirdiklerinde, kendilerini byk bir kargaann odanda buldular.22. Ancak halkn siyaseti ve dini bylesine zdeletirerek yaamas sonucu, piskoposlar, zamanla eski elitlerin yerini alm ve imparatorluk da din adamlarnn denetimleri altnda hareket etmek durumunda kalmtr23. Bu etkinin Ortaa boyunca ortaya kan Krallklar zerinde de devam ettii ve Rnesansla birlikte,

20

Charles Freeman, Msr, Yunan ve Roma Antik Akdeniz Uygarlklar, ev.S.Kemal Ang, Dost Yay. Ankara:2005, s.395. 21 Caesarn tanrsal bir nitelik kazanmas ama ayn anda da Senatonun varln devam ettirmesi de bylece mmkn olabilmitir. Caesarn, aristokratlarn dnda ve hatta onlardan ok, halkn desteini (onayn) kazanmas gerektiinin ayrmnda olduunu gsteren uygulamalarna rastlanmaktadr. Freeman, s.422, Parkinson, s.172 Her vatandaa tahl ve yan yan sra para dattrmas Eyaletlerde yaayan sadk yabanclara vatanda hakkn vermesi () Kente bahelerini, her vatandaa da bir miktar para brakmas, bu tip uygulamalarna rnek olarak verilebilir. Caesarn karsna ald (poplaritesini kaybetmi olan) soylular ve brokrat snf tarafndan zgrlk adna ldrlmesi srasnda, halktan bu zgrlk hareketine destek gelmedii grlmesi, C aesarn aslnda bir diktatr olmasna ramen kamuoyu desteini almay baarabildii grlmektedir. Bkz. Freeman, ss. 431 -432. 22 Freeman, s,621. 23 Orta a dzeni Roma mparatorluunun yklyla (Bat ve Dou Roma mparatorluu eklinde ayrmyla) oluan otoritelerin kendi alanlarnda hkim olduu, kilisece tanmlanm uhrevi ve hemen hemen dnyevi alanlarda, nfuzunu rakipsizce gerekletirdii ve kilisenin kutsad imparatorun dier otoritelerce tannd bir dzendir. Bu dzen, papa, imparator ve lokal glerin karlkl bamllna dayanr. Kil ise dierlerinin otorite ve iktidarlarnn meruiyet kayna olarak dinsel ilkeler sunan akn gtr. Dinsel meruiyet bu dnem iktidar sylemlerinin temelidir . Halis etin, Liberalizmin Tarihsel Kkenleri, C BF Dergisi, (3), 1, 2002, ss.79-96. s.80.

demokrasi ve cumhuriyetin klasik uygulamalarnn, dnrlere ve siyasetilere, gdlen amaca gre ilham verdii gzlemlenmektedir24. Halk asndan, zellikle Roma mparatorluu deneyimi ve hemen

arkasndan gelen Ortaa krallklar deneyimi, istedikleri zgr ortamn, ynetime katlmadan -yani demokratik bir karakteri bulunmayan bir ynetimle- elde edilemeyeceini gstermitir. Ancak bu durumun halkn bilin dzeyine yansdna dair bir hareket grlmemektedir. Yine de ayn srete Papa, Kral ve Baronlar arasnda imzalanm olan Manga Carta Libertatumun25 -daha ilk maddesinde Kilise ve Papann statsn garantiye alp Tanrya ball dile getirmesine ve aslnda Baronlarn statsn korumasna ramen- btnnde hukukun stnl ve halkn zgrl iin nemli bir admdr. Rnesans ve arkasndan gelen 17. yzyl idealleri dorultusunda ortaya kan nsan Haklar Bildirgesi de bu dnsel abalarn ve zgrlk mcadelesinin rn olarak deerlendirilmelidir. Bildirgede yer alan, Parlamento yelerinin seimi serbest olmaldr. fade hrriyeti zgrl, Parlamentodaki tartmalar ve grmeler, Parlamentodan baka hibir yerde ya da mahkemede sulama ya da soruturma konusu yaplmamaldr ()26 ifadesi, zgrln hukuksal gvenceye alnarak siyasal iktidarn meruluunun demokratik bir zemine oturtulmaya balandnn iaretlerini vermektedir. Aydnlanma a (18. yzyl felsefesi), teokratik ynelimleri geriletirken, akla ve ilerlemeye dayal dnsel ilkeleri ortaya karmtr. Sz konusu ilkelerin, yaynlanan kitaplar araclyla oluan kamuoyu ile bir yandan Fransz htillinin alt yaps oluurken, dier yandan da ideal ynetim biiminin koullarn belirledii grlmektedir. Artk ama sadece halkn onayn salayarak hkmdarlar ayakta tutmak ya da devirmek deil, ayn zamanda halkn aklc iyiliini ve ilerlemesini salayacak bir ynetim biimin ilkelerini saptamaktr. Bu erevede, demokrasi ve cumhuriyetin eski formlar da masaya yatrlmtr.

24

rnein, () klasik modeller, mutlak hkmdarlar ayakta tutmak iin kullanlrken, ayn zamanda krallarn devrilmesini hakl gstermek iin de kullanlabiliyordu, Freeman, s.645. 25 Magna Carta Libertatum (Byk zgrlkler Szlemesi) (1215) Tam metni iin eriim: British Library, http://www.bl.uk/treasures/magnacarta/index.html, (18.07.2007). 26 English Bill Of The Rights (ngiliz nsan Haklar Bildirisi) (1689), Tam metin iin eriim; Yale niversitesi, http://avalon.law.yale.edu/17th_century/england.asp, (18.07. 2007).

Dnemin dnrlerinden Rousseau (17121778) iin gerek demokrasi hibir zaman var olmamtr ve olmayacaktr da. ounluun ynetmesi ve aznln ynetilmesi, doal dzene aykrdr. Halkn kamu ileriyle uramak iin srekli toplant durumunda olmas dnlemez; ayrca da bu iler iin komisyonlar kurmann da ynetim biimi deimedii srece, olanaksz olduu kolayca anlalr.27 Rousseau demokrasiye eletirisini yneltirken, aslnda onu

yceletirmektedir de. Nitekim ona gre, Eer tanrlardan oluan bir halk olsayd, demokrasi ile ynetilirdi; bylesine yetkin bir ynetim insanlara gre deildir.28. Dier bir deyile Rousseau, insanlarn demokrasiyi etkin ve doru bir ekilde kullanabilme kapasitelerinden phelidir29. Dolaysyla Rousseau, halkn uyank olmad ya da pasif kald durumlarda demokrasinin kolayca bir baka ynetim biimine dnebileceini vurgulamaktadr. Geiin aslnda ne zaman gerekletiini tam olarak bilememek, durumu daha da tehlikeli klmaktadr, nk o ynetim artk aslnda demokratik bir ynetim biimi eklinde grnen ama aslnda otokratik bir ynetim olabilir. Montesquieu da (16891755) Kanunlarn Ruhu eserinde, bir cumhuriyette30 bulunabilecek aristokrasi ile demokrasi arasndaki ayrma atf yaparken, ynetim yetkisinin tm millette olmas durumunda buna demokrasi, milletin bir ksmnn elinde olursa buna da aristokrasi ad verileceini belirtmitir. Her devlette eit yetki olduunu belirten dnr, bunlardan ilkinin yasama yetkisi, ikincisinin devletler hukukuna bal olan eyleri uygulama yetkisi (yrtme), ncsnn de medeni hukuka bal eyleri uygulama yetkisi (yarg) eklinde sralamtr31.

27 28

Rousseau, s.113. Rousseau, s.114. 29 Hibir ynetim, demokrasi ya da halk ynetimleri lsnde i savalara ve karklklara ak deildir; nk hibir ynetim, srarla ve srekli olarak biim deitirmeye onlar gibi yatkn deildir ve bu yzden de varln korumak iin onlardan daha ok uyanklk ve yreklilik isteyen hibir ynetim yoktur. Rousseau, s.114 30 Montesquieuya gre eit hkmet vardr; Cumhuriyet, Saltanat ve stibdat; Cumhuriyetle ynetim, milletin tmnn birden ya da milletin bir parasnn ynetimi elinde bulundurmasdr. Saltanat, bir kiinin ama sabit ve yerlemi kanunlarla ynetimidir. stibdatla ynetim ise hibir kanun ya da kurala bal olmadan kendi istek ve heveslerine gre ynetimidir. Charles-Louis Montesquieu, Kanunlarn Ruhu zerine, Orj. Basm: 1748, ev. Fehmi Balda, stanbul: Se Yay.Da., 2004, s.33. 31 Gnmzde yargnn kapsam medeni hukuktan ok daha genitir Montesquieu, s.156.

Dnr, kuvvetler ayrl ilkesi ad verilen bu sralamasn yapmasnn verdii kolaylkla hangi durumlarda zgrln ortadan kalktn aka belirtmitir32. Roma mparatorluunun zgrlk niteliini deerlendiren Montesquieu, Roma ehrini ve mparatorluun dier ynetim birimlerini ayr ele alr. Roma ehri, imparatorluun merkezi olarak talya zerinde yasama (senato ve halk meclisleri) yrtme (Kral) ve yarg (senato ve halk meclisleri, yksek rtbeli memurlar, baz hkimlerprateorler) araclyla zgr bir ortam salamtr. Ancak imparatorluun eyaletlerine gnderilenlere, () merkez ynetim rgtndeki yksek memurlara verilen yetkilerin tm birden verilirdi; stelik senato ile halk meclislerinin yetkileri de bu kiilerde bulunurdu. Bunlar gnderildikleri yerlerin uzaklna uygun decek derecede zorba kiilerdi. yetkiyi birden kiiliklerinde toplarlard.33. Dnr, eyalet yneticilerin sahip olduu lsz gcn, toplanan vergilerin arlamasna yol atn ve sonunda eyaletlerin Romann zgrln yitirdii an, kendi zgrlklerinin balad an olarak () 34 grdklerini belirtmektedir. Yukarda en nemli saylabilecek iki rnei verilen siyasal tartmalar erevesinde ortaya kan Fransz htillinin arkasnda esas olarak siyasal liberalizm ideolojisi yer almaktadr. Liberalizm perspektifine gre siyasal iktidar, () doa durumunda eit halde bulunan bireylerin mlkiyetini dzenlemek ve korumak iin lm cezalar da dhil dier btn hafif cezalar da ieren yasa yapma hakk ve toplumun gcn, bu yasalarn uygulanmas ve devletin dardan gelecek zararlara kar savunulmas ynnde kullanma hakk olarak()35 alglamak gerekir. Ancak yukarda ifade edilen doal hukuk kaynakl liberal dnce perspektifinde siyasal iktidar yetkilerinin, bireyin yararyla birlikte yine kamu yarar iin olmas gerektiini n plana almaktadr. Bireylerin bir araya gelerek oluturduklar toplumla yine toplum ve bireyin kendi faydasn korumak zere siyasal iktidar ara olarak deerlendirdii
32

Yasama yetkisiyle yrtme yetkisi ayn kiiye ya da memurlar topluluuna verilirse, ortada zgrlk diye bir ey kalmaz; nk ayn hkmdarn ya da senatonun, iddet kullanarak uygulamak iin ar kanunlar yapmasndan korkulur( )Yarglama yetkisi, yasama yetkisiyle yrtme yetkisinden ayrlmazsa ortada yine zgrlk diye bir ey kalmaz() (lkinde) hkim kanunun yapc olurdu, (ikincisinde) hkimin elinde yarg yetkisinden baka bir de bask kuvveti bulunurdu . Montesquieu, Osmanlnn Padiah ynetimini bu yetkiyi de toplamas nedeniyle bir istibdat ynetimi olarak deerlendirmektedir. 33 Montesquieu, s.180. 34 Montesquieu, s.181. 35 John Locke, Hkmet zerine kinci nceleme, (1666), Ebabil Yay. stanbul:2004, ss.3 -144,145.

dncesine gre, birey devlet iin deil, devlet birey iin vardr ve onun lehine snrlandrlmaldr. Doal hukuk retisinin biimlendirdii bu dnce biimi, demokrasiyi klasik halinden gnmzdeki haline doru evirirken, genel ve eit oy, ifade zgrl, bilgiye eriim, siyasalarn yapm srecine etkin katlm gibi unsurlaryla liberal bir nitelik kazandrmtr. Vurgusunu bireyden yana yapan siyasal liberalizm felsefesinin z itibaryla demokrasi ile uyutuu da bir gerektir. Liberalizm, her eyden nce devlet iktidarnn snrlandrlmas iken, demokrasi de halkn iktidarn, devlet iktidarna ortak etmektedir.36 Bu ekilde ortaya kan ynetim de demokratik felsefeye en uygun olarak yaam alan bulabilecektir. Ancak yine de liberal felsefe ierisinde bile farkl demokrasi grnmleri ve ideallerinin ortaya kt gzlemlenmektedir. Liberal dnr ve ngiliz devlet adam Mill (1806-1873) iyi bir ynetimin ilkelerini u ekilde saptamtr37: Halkn demokratik tartmalara katlmaya hazr ve ehil olmas; Temsil Meclisinin kamusal tartma ve mzakerelere younlamas, yasama ve yrtme iin meclis komisyonlar kurmas; temsil dzeninin potansiyel aksaklklarna kar gvenlikler ina edilmesi; aznlklarn uygun ekilde temsil edilmedii saf ounluk hkmeti olan sahte demokrasi yerine, nispi temsil usulne yer veren doru demokrasinin desteklenmesi; genel fakat (zek ve bilgiye dayal) niteliklere gre derecelere ayrlm seim hakk; dolayl seimlerin olmamas; seim mcadelesinin finansman ve milletvekili gelirlerinin harcamalarnn kstl olmas; milletvekili grev srelerinin snrl olmas; emredici vekletin olmamas; tek Meclisin olmas; otorite ve kararlarn sorumluluunun bireysel bir aktrde ya da bir kurulda toplanmas; federal yerine merkezi bir ynetim biimi seilmesi. Millin yukarda zetlenen ideal demokrasi zelliklerine bakldnda, kendisinin genel ve eit oya kar olduu grlmektedir. Bu durum Millin demokrasiye Aristotelesdan esinlenerek ancak bir tr meritokrasi38 yoluyla ulalabileceini dndn gstermektedir. Ancak yine de yukardaki ilk ilkesinde belirtilen halkn demokratik tartmalara katlmaya hazr ve ehil olmas gereklilii z itibaryla zek ve bilgi bakmndan stn niteliklilere daha younluklu oy
36 37

Sartori, Demokrasi, s.416. J.Stuart Mill, Representative Government, 1861, Chapter 5den aktaran Manfred G.Schmidt, Demokrasi Kuramlarna Giri, ev. M.Emin Kkta, Vadi Yay., Ankara:2002, ss.94 -98. 38 Meritokrasinin (Meritocracy) klasik formu, aristokrasinin bir tr olarak ele alna n liyakat ve yetenein, pozisyon ve dl ile deerlendirildii bir sosyal snf farkllamasnn yaatld durumdur. Ayrntl bilgi ve meritokrasinin yeni formlar iin baknz: Norman Daniels, Merit and Meritocracy, Philosophy and Public Affairs, Vol. 7, No.3, (Spring, 1978), ss. 206-223.

vermenin yeterli olmadna, halkn da bilinli tercihler yapacak dzeyde bilgili ve istekli olmas gerektiine iaret etmektedir. Siyasal ve ekonomik liberalizmin ykseli dneminin en iyi uygulama rnei olarak Amerikan tipi demokrasiyi aristokrasi ile karlatran Tocqueville (18051859), Demokrasi ounluun grlerini ifade etmesine karlk, aristokrasi daima bir aznlktan oluur.39 demektedir. Demokrasiyi amalar bakmndan daha stn tutan Tocqueville pratikte aristokrasinin stnln vurgulamaktadr. Tocquevillee gre demokrasi ounluun iradesi ile gerekletirilmesi sebebiyle er ge halkn lehine kararlara varacak bir ynetim biimi iken, aristokrasi bir zmreyi temsil etmesi sebebiyle sonuta o zmrenin karlarn halkn karlarndan stn tutacak bir sistemdir40. te tam da bu nedenden tr, Aristokrasinin daha iyi organize olmu olmas onu daha iyi bir sistem yapmaya yeterli olmamaktadr. Tocquevillein, aristokrasiyi verken belirttii geici heyecanlara kaplmama olgusunun demokrasilerdeki yokluu, demokrasiler iin nemli bir dezavantaj olarak ortaya kmaktadr. Heyecanlar araclyla kamuoyu yanl maniple edilebilmekte ve toplum, uzun vadede kendi aleyhine sonular douracak kararlar alabilmektedir. Ancak sz konusu maniplasyonu gerekletirecek organize kk gruplarn varlna bal olarak aristokrasi, gnmz rejimlerinde grnm ve ekil deitirerek yeniden ortaya kmakta ancak rejimin ad halen demokrasi olarak anlmaya devam edebilmektedir41. Belki de demokrasinin en tehlikeli hali de bu olsa gerekir. nk bir sistem demokratik olmadnda - ister faist ister komnist olsun 39

Alexis De Tocqueville, Amerikada Demokrasi, Orijinal Basm: 1835, ev.Taner Timur, Trk Siyasal limler Dernei Yay. Siyasal limler Serisi-4, stanbul: 1962, s.88 40 Tocqueville, s.88-89 41 Demokrasinin totalitarizme gei iin arasallatrld ynnde grler mevcuttur. Tibi, bunu slam dnyas iin snrlandrmaktadr: slam'n reforma ynelik yorumunda slam ile demokrasi kesinlikle badatrlabilir. Fakat slamclarn dnceleri bakadr. Bunun iin 'yeni totalitarizm' kavramn kullanyorum. slamclar hem slam dnyasnda hem de kresel bazda farkl bir siyasal dzen istiyorlar. Demokrasiyi ise sadece taktik nedenlerle onaylyorlar(...) Bassam Tibi, eytanla ttifak, Financial Times Deutschland, 22.12.2003den aktaran BYEGM, D Basnda Trkiye AB likileri, 23.12.203 Eriim: http://www.byegm.gov.tr/yayinlarimiz/avrupabirligi/2003/12/23x12x03.htm, (25.12.2004). Ancak zermana gre; Yalnzca slamclara mal edilecek bir kavram olarak grlemez gnmz totalitarizmi. Sosyal yaamn tm alanlarnn kontrol edildii, bireye kendine zg alan brakmayan, tketimden tutun siyasal tercihlere kadar ynlendirmenin yannda kontrol eden, zgrlklerin alann giderek snrlandrarak aznlkta olanlarn ounluu oluturan zerinde bask kurduu biime dntren tek tip bir ynetim anlaynn evrenselletirilme abalarndan sz etmekteyim. Sanal demokrasiye tutunmular, iinde yaadklar gerekliin totalitarizmle rttnn ve bu yeni totalitarizmin onlarn atklar balklarla beslendiinin farknda deiller mi? Demokrasinin hzla geri ekiliini ve zgrlklerin zgrlkleri yok etmek iin kullanldn gremiyorlar m gerekten!.. diyerek yeni totalitarizm olgusunu daha geni anlamda kullanmakta ve demokrasinin tehlikeli gidiatn vurgulamaktadr.. Tlay zerman, Yeni Totalitarizm, Cumhuriyet Gazetesi, 3 Mart 2007 . Ayrca bkz: Bassam Tibi, Islam Between Culture and Politics, 2nd Ed. NewYork:Palgrave, 2005.

o sistemin sorumlular bellidir. Memnuniyetsizliinden g alacak halkn tepkisini yneltecei kiiler bellidir. Ancak sistem demokratik grndnde ve demokrasinin bir ara olarak kullanlmas sz konusu olduunda, yanl kararlarn sorumlular tespit edilebildii lde siyasal yarg mekanizmas, yani seim ile elenir42. Halk iin doru bir siyasal eleme, kendisi iin neyin gerekten iyi ve neyin gerekten kt olduunu bilebildii lde gerekleebilir ki bunu salayacak olan basn zgrldr43. Basnn, iktidarn rtl tekelinde olduu rejimlerde bu tip bir denetim mekanizmasndan doal olarak bahsetme olana kalmamaktadr. Dolaysyla byle bir ortamda demokrasi amalar ve grnm bakmndan ideal, ancak pratii ve gerek ilikileri bakmndan toplum aleyhine dnen bir ynetim biimi olarak ortaya kabilir. Amalar bakmndan ideal olan demokrasi sadece organize olamamas deil, ounluun diktasna dnmeye uygun yapsyla da eletiri almaktadr. Tocquevillein Amerikan tipi demokrasiyle ilgili endiesi de () byk ve snrsz zgrlklerden deil, diktaya kar alnm yetersiz nemlerden()44 kaynaklanmaktadr. Diktay oluturacak olan ey ise ynetim biiminin sre ierisindeki dnm olabilecei gibi demokrasi uygulamasndan kaynaklanan snrsz ounluk ynetiminin bizzat kendisi de olabilir. Amerikallarn politik yasalar ylesine biimlendirilmitir ki ounluk, toplumu hkmdar edasyla ynetir. Bylece ounluun kafalardaki doal etkisi maddi olarak glenir.45 Byle bir ortamda Lazarfeldin anlatmyla46, toplumun dnce ve inanlarn kontrol eden daha az gce ya da daha ok kitle iknasna ihtiya duyulacaktr. Dorudan fiziki gcn kaba kullanm etki-tepki srecini hzlandrmasndan tr gnmz siyasal iktidarlar, medyann da yardmyla ikincisini tercih etmektedirler.
42

Ancak burada da siyasal aktrlerin siyasal partiler aras mobilizasyonu, siyasal yarg mekanizmasnn ilerliliini aksatmaktadr. 43 Aristokratlarn ynetimi altnda yaayanlar iin basn zgrl olmasa da olur ama demokrasilerde durum byle deildir diyen Tocqueville, kiisel zgrlklerin korunmas iin byk politik rgtlere, parlamentonun ayrcalklarna ve halkn egemenlii ilkesine kesinlikle gvenmemektedir. Bunlar bireyin kleletirilmesi iin kullanlabilir; ama klelik, basn zgr olduka tam anlamyla gerekletirilemez, basn, zgrln en gl demokratik silahdr. Kendisinin szn ettii basn hrriyeti de z itibaryla bamsz kamuoyunun olumasnn n kouludur. Tocqueville, s.279. Burada Tocquevillein basna adad grevi, 20.yzylda Basnn sosyal sorumluluk grevi, beki -kpeklii (watchdog) olarak aklamaktadrlar. Ayrntl bilgi iin bkz: Fred S. Siebert, The odore Peterson, Wilbur Schramm Four theories of the press, 6th edition, University of Illinois Pres, 1971. 44 Tocqueville, s.99 45 Tocqueville, s.129 Tocquevillein burada szn ettii olguyu sonraki yzylda Elisabeth Noelle Neuman tarafndan gelitirilen Suskunluk Sarmal Kuram erevesinde aklanmtr. 46 Paul Lazarsfeld & Robert Merton, Mass Communication, Popular Taste, Social Action, The Communication of Ideas, The Ins. for Religious and Social Studies, New York:1948, s.556.

10

En yaln anlatmyla ounluun kararna bal ile yen demokrasi, gerek yasama boyutunda ve gerekse kamuoyu gcyle aznlk zerinde bir tr bask aracna dnebilmektedir. Tarihsel srete ele alnan demokrasi eletirilerinden yola kldnda, demokrasinin ilerlii iin u olgular n plana kmaktadr: Seim ve oy verme davran (siyasal katlmann dier yollar ile birlikte genel ve eit oy); basn zgrl; basn zgrlne bal olarak biimlenen bilinli kamuoyu; Yasama-Yrtme-Yarg kuvvetlerinin ayrl ile birlikte hukuk devletinin varl; ounluun diktasna dnmeyi engelleyecek nlemler ve muhalefete vurgu. Bu balamda Sartorinin de nemle belirttii gibi, Demokrasi nediri, ne olmaldrdan ayrmaya gerek yoktur. Demokrasi ancak, idealleri ve deerleri ona varlk kazandrd srece var olur() Demokrasi, onun idealleri ve gerei arasndaki karlkl etkileimden, olanla olmas gerekenin ekimesinden doar ve bunlar tarafndan ekillendirilir.47. Demokrasi, klasik uygulamalarndan gnmze doru gerekleen evriminin ardndan, az saydaki birka rnek dnda gnmzde temsili ve liberal demokrasi olarak yerlemi grnmektedir. Ancak demokrasinin evriminin tamamlandn sylemek de doru olmayacaktr. Liberal-temsili demokrasinin, bu trn uygulamalarndan kaynaklanan eksiklikleri onarmak zere yeni modeller gelitirildii grlmektedir48. Gnmz demokrasilerinin en belirgin zellii seime vurgusu olmakla beraber seimlerin sonucunu da bireylerin siyasal sosyalleme sreleri ve siyasal davranlar belirlemektedir. 1.1.2. Siyasal Sosyalleme ve Siyasal Davran Siyasal sosyalleme olgusu, siyasal sosyalleme, siyasal kltrlenme ya da siyasallama kavramlaryla da karlk bulmakta ve u ekilde tanmlanmaktadr: () siyasal sosyalleme, sosyal-siyasal evre ile birey arasnda yaam boyu sren dolayl ve dorudan etkileim sonucunda, bireyin siyasal sistemle ilgili gr, davran, tutum ve deerlerinin gelimesidir.49. Turan tarafndan yaplan tanma gre de siyasal sosyalleme, () kiinin toplumda ya da toplumun alt birimlerinde yrrlkte olan deer yarglarn, davran
47 48

Sartori, Demokrasi, s.8 Baz demokrasi tipleri: Katlmc Demokrasi (bkz. Pateman 1970; G. Sartori, 1996,:), Mzakereci Demokrasi (Bkz. S.Benhabib, 1966; Gutmann & Thompson 1998, Fairfield 2000) Radikal Demokrasi (Laclau & Mouffe 1985; Giroux, 1996; Freire, 2004) 49 Trker Alkan ve Dou Ergil, Siyaset Psikolojisi, Turhan Kitabevi, Ankara:1980, s.5.

11

kurallarn renmesi srecidir.50. Bu srete bireylerin yaadklar toplumun siyasal inan, davran ve deerleri eitli kurumlar araclyla kazandklar ve bunu hayatlar boyunca gncelledikleri gzlemlenir. Oysa 1959da ocuun siyasal sosyallemesi ile ilgili almalarna baladnda Hyman, bireylerin siyasal tutumlarn ocuklukta oluturduunu ve sonraki dnemde de bunlara sadk kaldn ileri srmekteydi51. Ancak Turan, siyasal sosyalleme srecinin belli bir ya dneminde bitmeyip yaam boyunca devam edebileceini, () baz durumlarda insann daha kk yalarda edindii siyasal kltr tamamyla terk edip yeni bir kltr edineceini, dier durumlarda ise ocuklukta edindii kltrn ana hatlarn korumakla birlikte, ona yeni bir kapsam ve anlam verebileceini ()52 belirtmektedir. Siyasal bilincin geliimi, somuttan soyuta, duygusaldan bilisele53 dorudur. Bylece siyasal sosyallemenin daha ocukluktan itibaren karmak bir srete yaand grlmektedir. ocukluunda balayan ve hayat boyunca srecek olan bu srete, eitli kurumlar araclyla evrelenen birey, siyasal kltr yeniden ve srekli olarak renmektedir. Srecin ocuklukta balamas dolaysyla siyasal sosyalleme srecinde ncelik de aile kurumuna aittir. Daha sonra okul ve evre bu sreci pekitirmekte ya da tam tersi ynde etkilemektedir. Aile, bireyin siyasal sosyalleme srecini farkl ynlerden etkileyebilmektedir. 1980lerin banda, ailenin gcnn, () siyasal balarn aktarlmasnda, genel deerlerin benimsetilmesinde ve snfsal kkenlerde ()54 yatt ileri srlrken, ailenin etkisini, nce zaman sonra da okul ve arkadalk gruplar snrlandrd iddia edilmitir. zellikle ocuun yann ilerledike, siyasal konular, ailesinden ok arkadalar ile konuma eiliminde olduunu belirtilirken, aile disiplininden holanmayan ocuklarn, arkadalarnn etkisine daha ak olduu da tespitler arasndadr. Gnmzde medyann yaygn ve srekli kullanm gz nne
50 51

lter Turan, Siyasal Sistem ve Siyasal Davran, . ktisat Fakltesi, stanbul:1977, s.47 Duverger, bu durumun ancak kapal, az gelimi geleneksel toplumlarda mmkn olabileceini, ocuklar bydke toplumun statik kalmasyla, kklkte renilen evre ile bydnde de ayn evre ile karlaan bireyin siyasal sosyallemesinde bir deiiklik olmayacan belirtir. Maurice Duverger, Siyaset Sosyolojisi, ev.irin Tekeli, Varlk Yay., stanbul:1996, s.101,106 52 Turan, s.55 53 Alkan ve Ergil, Siyaset, s.50 Turan, kiinin siyasal sosyallemesine ailenin katksnn ounlukla dolayl olduunu aktarmaktadr: () aile siyasete ilikin kltr elerini aktarmayabilir, hatta ocuklarn nne siyasal hibir konudan sz etmemeye gayret edebilir. Bununla beraber, ocuun aileden rendiklerinin siyasal sonular olabilir.. Turan, .s.56. 54 Alkan ve Ergil, Siyaset, ss.76-78.

12

alndnda, medyann ailenin etkisini snrlayan veya tam tersine bu etkiyi pekitiren bir etkide bulunduunu hatrlatmak gereklidir. Bireyin siyasal sosyallemesindeki nemli etkenlerden biri de okuldur. Okulun bireyin siyasal sosyallemesi zerinde eitli etkileri bulunmaktadr: ideoloji oluumuna katkda bulunmakta; siyasal etkinlik konusunda pekitirici rol stlenmekte; rencilerin siyasal konularda bilgi edinimini salamakta; ders d ortamlar araclyla da arkada ve retmenleriyle siyasal konular tartabilecei ortamlar oluturmaktadr55. Bireysel zelliklerden cinsiyet, siyasal sosyallemeyi, iinde bulunduklar kltre bal olarak farkl ynlerde biimlendirmektedir. rnein, aratrmalara gre kzlar, daha pasif, siyasal dzeni idealize eden, siyasal konularla az ilgilenen kiiler olarak gelimektedir. Trkiyede yaplan aratrmalarda da kzlarn, siyasal sosyallemesinin erkeklerden geride kaldn ortaya koyuyor.56 Bylece cinsiyet, kadnlarn siyasal sosyallemesinde bir dezavantaj olarak ortaya kmaktadr. 1980lerin banda Trkiyede, daha snrl bir kavram olan basn ile tanmlanan medyann, siyasal sosyalleme zerindeki etkisinin, yine o dnemlerde zellikle gelimi lkelerde snrl olduu ileri srlmtr. Basn aralar ile siyasal bilinlilik arasnda bulunan ballamlar, basn aralarnn bamsz deiken olduu yolunda bir yargya ulamamz iin yetersiz kalyor.57 Ancak yukardaki tespitlerin yapld dnemde henz televizyonun gnmzdeki kullanmndan ok uzak ve okuma yazma oranlarna bal olarak basl aralarn tiraj oranlarnn da gnmzdeki seviyesinden ok aada olduunu belirtmek gerekir. Benzer bir ekilde, 1960larda yaplan bir aratrmann, sinema ve radyonun siyasallatrc etkisinin, radyonun tek bana olan etkisinden daha yksek olduunu ortaya koymas, gnmz medyasnn televizyon ve internetle beraber grsel younluklu etkisinin ok daha yksek olabilecei yolunda ipular vermektedir. Duverger iin ocuklarn [siyasal] sossallatrlmasndaki ama, onlara yerleik kltr ve zellikle de otorite, iktidar, hiyerari olaylarnn temelinde yatan

55 56

Alkan ve Ergil, Siyaset s.110-111 Alkan ve Ergil, Siyaset s.140-141 57 Alkan ve Ergil, Siyaset s.156-158

13

deerleri iletmektir.58. Duverger bu noktada siyasal iktidarn meruluunun bireylerinin onayna dayand gereinden yola karak, siyasal kltrlemenin [sosyallemenin] balca amacnn mevcut meruluk sistemini korumak olduunu sonucuna varmaktadr. Siyasal iktidarn bu amac dorultusunda siyasal sosyalleme aralar deerlendirildiinde Duverger, () modern evreleme ve haberleme aralar o derece gldr ki, insanlar, kendileri farkna bile varmakszn ve okul sistemindekinden ok daha etkin bir simgesel zorbalkla 59 derin bir ekilde etki altna almak mmkndr.60 demektedir. Dier bir deyile Duverger iin siyasal iktidar, zellikle medya araclyla ou kez bireylerin farknda olmad bir srete kendini onaylatarak meruluunu devam ettirmektedir. 1.1.2.1. Siyasal Katlma

Tpk dier olgularda olduu gibi, sosyolojik, siyasal olgular tanmlamak iin, onun ilevine ve/veya ieriine, kapsamna bakmak gerekir. Siyasal katlma olgusunun ierii onun hangi siyasal davran kalplarn kapsad ile ilgilidir ancak siyaset bilimcilerce bu konuda olumu bir gr birlii bulunmamaktadr. zbudun, siyasal katlmann kapsam ile ilgili tartmalarn alt ana soru etrafnda younlatn saptamtr. Buna gre, siyasal katlma: () devlet d alanlardaki iktidar ilikilerini kapsyor mu; siyasal ynelim veya tutumlar da kapsyor mu; destekleyici ya da trensel niteliktekileri kapsyor veya onlardan m ibaret; mobilize katlmlar da kapsyor mu; baarsz eylemleri de kapsyor mu; siyasal katlma hukuka aykr eylemleri de kapsyor mu?61. Bu sorulara verilecek yantlara bal olarak, olduka dar bir katlma anlayndan neredeyse siyasal davran ve tutumlarn tmn kapsayacak bir alana doru genileyen bir tanmlama yapmak mmkn olabilir. rnein, Huntington siyasal katlmay, Hkmetin kararlarn etkilemeye ynelik btn abalar, yasal-yasa d, iddeti veya bar, baarya ulam ulamam olsun, iine almaktadr.
62

eklinde aarken, kapsaml bir siyasal

katlma tanm ortaya koymaktadr. Bununla birlikte burada gerekletirilen her bir
58 59

Duverger, Siyaset, s.105 Duverger bu deyimi, P. Bourdieu ve J.C.Passeronun 1970 tarihli La Reproduction adl eserinden alnt yapmtr. Buna gre simgesel zorbalk, iktidarn halka baz anlamlar benimsetebilmesi, stelik de bunlar kendi gcnn temelinde yatan g ilikilerini gzden saklayarak meru diye kabul ettirebilmesi olgusudur. Duverger, Siyaset s.105 60 Duverger, Siyaset, s.106 61 Ergn zbudun, Trkiyede Sosyal Deime ve Siyasal Katlma, AHF Yay.363, Ankara:1975, s.2 62 Samuel P Huntington ve Jorge. I. Dominguez, Siyasal Gelime, S Yaynlar, Ankara:1985., s.43.

14

ayrm, ayn zamanda farkl bir siyasal katlma trne iaret ettiini ileri srmek mmkndr. Siyasal katlmann nemi, toplumda yerine getirdii ilevlere bakldnda ortaya kmaktadr. Siyasal katlma her eyden nce toplumun farkl kesimlerine temsil olana salayarak, toplumda belirli bir dengenin ve uzlamann oluumunu kolaylatrmakta63 ve dolaysyla da sistemin srekliliini salamaktadr. zellikle 1950lerden itibaren davran yaklamn siyaset bilimindeki yaygn kullanmyla artan siyasal katlma almalar, genellikle oy verme davran zerinde odaklanmasna karn, () siyasal katlma yalnzca zaman geldiinde, sandk bana gidip oy kullanmak deildir. Siyasal katlma, siyasal tartmalara katlma, bask gruplarna ye olma, siyasal literatr izleme, kanaat nderlii yapma vb. gibi davranlar da ierir.64. Oy verme davran, siyasal katlma yollarndan sadece birini ifade etmekle birlikte onun llebilir ve aka gzlemlenebilir olmasndan dolay siyaset bilimi incelemeleri asndan daha zengin ve gvenilir verileri bulunmaktadr. Bu ekliyle oy verme davran, dier siyasal katlma trlerinin tamad birtakm zelliklere sahiptir65. Bunun sonucu olarak da siyasal katlma almalarnn ou semen davran ile snrl kalmtr. Oy verme davran eklindeki siyasal katlm tr, son iki yzyldr demokrasi ile ynetilen rejimlerde genilemi ve cinsiyet, gelir, rk, mezhep gibi deikenlerden bamszlatrlarak kitleselletirilmi ve oy arl bakmndan da eitlenmitir. Gnmz demokrasilerinin en nemli unsurlarndan biri haline gelen genel ve eit oy ilkesi, demokrasi ile ynetilen rejimlerde genel bir kabul grmesine karn seim evrelerinin eitsizliine66 bal olarak gerek anlamyla uygulamaya geirilemeden sembolik bir ilke olarak kalabilmektedir. Genel ve eit oydan balayarak her dzeyde gerekletirilen siyasal katlm, demokratik bir devlet iin vazgeilmezdir. Sorun, sosyo-ekonomik adan, eitim, vb. kamusal haklara eriim asndan seim evrelerinin eitlenmesinde younlamaktadr. Bunlar eitlenmedii srece de oylarn eitlii de sanal kalmaya devam edecektir.

63 64

Ahmet T. Klal, Siyasal Sistemler, 5.b., Ankara:mge Kitabevi, 2000, s.220 -221 Ahmet Ycekk, 100 Soruda Trkiyede Din ve Siyaset, Gerek Yay. stanbul: 1976, s.24 65 zbudun, s.7. 66 Cem Eroul, Devlet Ynetimine Katlma Hakk, 2.b., mge Kitabevi, Ankara:1999, s.209.

15

Devletten ve zel olarak siyasal iktidardan beklenen ilevlerin ilk bata geleni, () toplumun ortak karna hizmettir. Devleti bu hizmete zorlamann en iyi yolu, ynsal katlmadr. () Katlma, devleti kamu yararna yneltmenin byl anahtardr.67 te yandan siyasal katlma, toplumun kendini devlet aygtn elinde bulunduran siyasal iktidara kar korumasnn da bir garantisi olarak alglanmaktadr. Nitekim devletin kendini koruma gereksinimini arya gtrmesi, toplumu kar iin ezmesi de mmkn olabilmektedir. Katlma, ite sz edilen bu korkun tehlikenin en gl panzehridir. (...) Devletin bu biimde canavarlamasn nlemek bakmndan, btn snflarn, () devlet ynetimine katlmas gereklidir.68. Genel ve yaygn bir siyasal katlma demokratik bir devlet iin gerekli grlmesine karn, katlmann tr, ierii ve oluum srecine bal olarak sistemin, daha demokratik bir hale gelebilecei gibi, demokrasiden uzaklaabilmeleri de sz konusu olabilmektedir. Ancak bu ynelimlerden hangisinin gerekleeceini belirleyen ok sayda unsur bir arada bulunmaktadr. 1.1.2.2. Siyasal Katlm Etkileyen Unsurlar

Siyasal katlm ve zelde oy verme davrann etkileyen unsurlar drt grupta deerlendirilmektedir: Biyolojik, psikolojik, sosyo-ekonomik ve kltrel69. Bu unsurlarn alt balklarnn alm aadaki tabloda yer almaktadr.
Tablo 1: Siyasal Katlm Etkileyen Unsurlardan Bazlar Biyolojik Ya Cinsiyet Psikolojik Duygusal Vatandalk Duygusu Etkenlik Duygusu Empati Sosyal Girikenlik Anomi (Kuralszlk) Apathy (Kaytszlk) 70 Cynisim Yabanclama Sosyo-Ekonomik Aile Eitim rgt yelii Meslek Gelir MEDYA Kltrel Kltr Siyasal Kltr

Bilisel Siyasal lgi Siyasal Bilgi Siyasal nan Siyasal Tutum Siyasal Gd

67 68

Eroul, s.275 Eroul, s.276 69 Burada yer alan unsurlar eitli kaynaklardan derlenmitir. Bkz: Turan, s.75-91; Eroul, ss.105-124 Milbrath Lester, Political Participation, Chicago: Rand McNally, 1965, s.10-18 70 Cynic kelimesi etimolojik olarak Latince kyon, kpek kelimesinden tredii belirtilmektedir. Kynikos kpek gibi olup bir Sokrates retisini ifade eder. Kinikler, her trl gelenek ve grenee kar ktklarndan kinizm deyimi, trebilim kurallarn hor grme anlamnda kullanlmaktadr. Online Etymology Dictionary, Cynic Eriim: http://www.etymonline.com/index.php?term=cynic, (20.03.2007) Orhan Hanerliolu, Felsefe Ansiklopedisi, Kavramlar ve Akmlar 3, Remzi K., stanbul, 1977, s.291

16

Tablodan da anlalaca zere bireylerin siyasal katlmn ieriini, ynn, eklini belirleyen ok sayda ve birbirinden bamszlatrlamayacak dzeyde deikenler bulunmaktadr. Burada saylan drt ana gruptaki deikenin biri ya da birka, ayn anda bireyin en temel siyasal katlm biimi oy verme davranndan daha st seviyelerdeki aktif katlmlarna kadar etkide bulunmaktadr. Her bir deiken, bireyin sadece siyasal katlmn etkilememekte, ayn zamanda dier deikenler zerinde de etkide bulunmak suretiyle srekli bir dnm

yaratabilmektedir. Bireylerin biyolojik, psikolojik, sosyo-ekonomik ve kltrel etkenlere bal olarak ekillendirdikleri siyasal katlmlar trensel ya da demokratik; mobilize ya da zerk; yasal aklayc ya da arasal71 bir grnmde olabilmektedir. Genel olarak ifadelendirilmesi gerekirse, devrim vb. gei dnemleri hari tutulduunda, vatandalar tarafndan gerekletirilecek demokratik; zerk ve aklayc bir siyasal katlm tr, rejimin de demokratik bir niteliine katkda buluncu nitelikte olacaktr. Ancak trensel, mobilize ve arasal bir siyasal katlm tr de rejimin seim, genel ve eit oy vb. unsurlarna karn znde demokrasiden uzaklalm bir rejime doru dnme yol aacaktr. Yine de gnmz temsili demokrasilerini, dier rejimlerden ayran en nemli unsur siyasal katlm yollarnn varl; bu yollar ierisinde de ncelikli olarak genel ve eit oyun yasal zemininin varldr. Bununla beraber rejimin demokratik karakterini korumas iin, bu unsurlarn gerekli art olduunu ancak yeterli art olmadklarn belirtmek gerekir. Sosyo-ekonomik deikenlerden medya, bireyin hem psikolojik/bilisel deikenleri hem de psikolojik/duygusal deikenleri zerinde etkide bulunabilmektedir. Ayrca bu etkiler, bireyin yandan, cinsiyetinden, sosyoekonomik statsnden ve iinde bulunduu kltrel evreden bamsz olarak aklamak mmkn deildir. Medyann, siyasal davran ve zel olarak siyasal katlma zerinde nasl bir etkide bulunduu konusunda bir gr birlii bulunmamaktadr. Medya, baz aratrmaclara gre siyasal duyumsamazlk
71

(political apathy) yaratmaktayken

Demokratik katlma, etkinin ynlardan yukar doru akt katlm iken, trensel katlma vatandalarn hkmeti desteklemesi amal harekete geirilmesidir. Aklayc katlmada, katlmann kendisi bir amatr ve birey grn ifade eder; arasal katlmada katlma bir aratr. Mobilize katlmda uyma davran zorunlu iken zerk katlmda katlm karar ve yn bireyin kendine aittir. Farkl siyasal katlm trleri iin bkz: Conway, 2000; Huntington, 1975; Milbrath 1965; Nie -Verba, 1989.

17

bakalarnca da medya, duyumsamazl azaltmakta, dier bir deyile, siyasallama (politicization) ynnde olumlu etkide bulunmaktadr72. Medyann siyasal katlma zerindeki etkileri eitli kollardan ilemektedir. Dolaysyla yaplan her bir aratrma bu etkilerin bir ya da birkan aydnlatrken dier etkileri gzden karmaktadr. Ancak her ekilde tm aratrmaclarn gr birliinde vard nokta, hem medyann hem de siyasal katlmn demokrasiler asndan vazgeilmez olduu yolundaki inanca dayanmaktadr. 1.1.3. Siyasal Partiler ve Demokrasilerdeki nemi Temsili demokrasilerin en nemli siyasal sosyalleme ve zel olarak da siyasal katlma aralarnn banda gelen siyasal partilerin ortaya k, iktidarn kaynann sorgulanp, ekonomik, sosyal ve siyasal deiimin yaand ve oy hakknn geniledii zamanlara denk gelmektedir. Oy hakknn yaygnlamasna paralel olarak, geni kitlelerin siyasal katlmn salamak, siyaset alannda onlar temsil etmek zere siyasal parti adn verdiimiz rgtsel yaplar gelimilerdir.73 Turan, siyasal partilerin ortaya kn farkl gereksinimlere balamaktadr. rnein, () siyasete katlmaya hak kazanan kitlelerin nasl katlaca, tercihlerinin ne ynde olmas gerektii ve benzeri konularda kendilerine bilgi verecek nderlik edecek rgtlere olan gereksinimleri ()74 bunlardan biridir. Ayrca bu geni kitleler, () farkl bekleyileri birletiren, tm toplum iin anlaml ve geerli alternatiflere dntren arac kurumlara gerek duymutur.75. te tm bu gerekler sonucunda siyasal partiler ortaya kmlardr. Yukarda aktarlan gereksinimler, siyasal partilere farkl rejimlerde farkl ilevler yklerken, zaman ierisinde dnme urayan siyasal partilerin kendileriyle birlikte ilevlerini de deitirdii, gelitirdii gzlemlenmektedir. Siyasal partilerin demokrasilerde yerine getirdii ilevlerinin zet olarak unlar olduu sylenebilir76: Siyasal kimliin belirmesi, ifade edilmesi ve glenmesi;

72 73

Oya Tokgz, Siyasal Haberleme ve Kadn, Sevin Matbaas, Ankara:1979, s.1 Turan, s.126. 74 Turan, s.99. 75 Turan, s.99. 76 Turan, ss.100-104.

18

ulusal btnleme;

siyasal katlmann uyarlmas

ve katlma olanaklarnn

hazrlanmas; bireylerin siyasal sosyallemesi ve siyasal ilgi uyandrlmas; muhalefet rolyle iktidarn denetlenmesi ve bulgularn kamuoyuna aklanmas, tartma ortam yaratmas; siyasal sisteme isteklerin girdi olarak dhil edilmesini salamas suretiyle sistemin srekliliini salamas; farkl isteklerin birletirilip semene farkl alternatifler sunulmas ve oulculuk salanmas. Ancak 20. yzyln sonlar ve 21. yzyln balarnda yaanan ekonomik, siyasal ve teknolojik kkl deiimlerle birlikte siyasal partilerin, siyasal srete yerine getirdikleri zellikle kpr ilevlerinin, artk gnmzde dnme urayarak () rtk bir biimde demokrasiyi bir tr konu plebisitine evirdiklerini () 77 ileri sren Meyer, bu dnmde medyann nemli bir rol olduunu belirtir. Annda tepkiye ynelik aralksz medya basks78 ile siyasal parti yneticileri-siyasal taban arasndaki ba, medya demokrasisi79 olarak deerlendirilen bu dnmde, kopartlmtr. Hzl ileyen etki tepki zincirinde parti liderleri de medya gibi hzl tepkiler gstermek zorundadrlar ve bu durum, siyasal amalara ulamada baarya ncelik veren anlay ile partileri sylemsel rgtler olarak gsteren ve partiler iinde daha fazla siyasal katlmdan yana olan ynelim arasnda bir eliki ortaya kar.80. Bu eliki, siyasal partilerin kkszlemesine ve partilerin varlk sebebi olan geni kitleleri temsil ve katlmn sre ierisinde ortadan kalkmasna yol amaktadr. 70li yllarn ortalarnda Amerikada belirginleen bu durum, u szlerle ifade edilmitir: Medyann, siyasal rgtlerin ve kurumlarn etkilerinin yerini almakta olduu grlmektedir. () Siyasiler ve siyasal fikirler gnmzde medya tarafndan makineletirilmilerdir.81. Medyann en kapsaml sonularnn bizzat siyaset srecinin dnm zerinde olduu ileri srlmektedir. Medya, () partileri ve ara sistemi [medyann hzna ayak uyduracak dzeyde zaman olmayan kesimin katlmn] marjinalletirmekle, sivil toplumun siyasal girdileri etkileme olanaklarn azaltr. Bu yzden bir yurtta rgtnde daha eletirel bir siyasal bilin ortaya ksa

77 78

Thomas Meyer, Medya Demokrasisi, Trkiye Bankas Kltr Yay. stanbul:2004, s.115 Meyer, s.116. 79 Medya Demokrasisi kavram almann ikinci blmnde ayrntl olarak ele alnmaktadr. 80 Meyer, s.118. 81 Kevin P Phillips. Mediacracy: American Parties And Politics In The Communication Age, Doubleday, & Company, Inc., Garden City: 1975, s.30.

19

bile, yelerinin siyaseti etkileme olanaklar nceden zaten snrlanm olacaktr.82 Bylece siyasal partiler de siyasal hayattaki rolleri bakmndan geriletilmektedir. Klal, siyasal partilerin yerine getirdii nemli ilevlerden birine iaret ederek, () hangi trden olursa olsun [sa ya da sol] siyasal partiler, ok sayda yurttan siyasal yaama etkin olarak katlmn salayan aralardr.83 demektedir. Gnmz demokrasilerinde bu ilev, medya tarafndan ele geirilmi gibi grnse de medyann temelde ticari birlikler olduu ve eline geirebilecei bir iktidar, izleyicisi konumundaki tabanyla paylamayaca dncesinden hareketle siyasal partilerin yerine getirmekte olduu demokratik ilevin, medyann yerine getirmesi beklenemeyecektir. 1.1.4. Siyasal Elitler Elit deyimi toplum bilim literatrnde ounluk zerinde aznlk ynetimini aklamak zere kullanlr.84 Bu balamda demokrasi ile dorudan bir balants olmamas beklenebilir. Ancak Rousseaunun da belirttii gibi, tarih boyunca ve hatta gnmzde de her zaman iin bir ynetici snf ya da elitler grubunun varl sz konusu olmutur ve mevcut koullar altnda olmaya devam edecektir. Demokrasi, aznln deil ounluun ynetimi olmakla beraber, () ounluun ynetimini, halkn dorudan doruya ynetimi biiminde deil, ounluun kendisini ynetecek elitleri semesi olarak ele alrsak o zaman elitlerin varl demokrasi ile badaabilir.85. Kitlelerin tutumu ve ekonomik yaamn ileyii siyasal elitleri de bu dorultuda davranmaya yneltmektedir. Ancak bu durum, siyasal elitlerin mutlak bamll anlamna da gelmemelidir. zellikle rekabeti piyasa modeli demokrasiler dnldnde siyasal elitlerin, semenlerden daha bamsz olduu gzlemlenmektedir.

82

Meyer, s.122 ABD Bakanlk seimleri iin semenlerin adayn savunduu programa deil, bir medya artisti olarak adayn ahsna onay vermeye yneldiini syler. Ayrca bkz. Meyer, s.116. 83 Klal, Siyasal Sistemler, s.225. 84 Mehmet Turhan, Siyasal Elitler, Gndoan Yay. Ankara:1991, s.29 Ayrca bkz: Geatano Mosca, Siyaset Biliminin Temelleri, 2005; Pareto, Sekinlerin Ykselii ve D Kuramsal Bir Sosyoloji Uygulamas; C. Wright Mills, ktidar Sekinleri, ev. nsal Oksay, Bilgi Yay., Ankara:1974. 85 Turhan, s.33

20

Rekabeti sistemler () adndan da anlalaca gibi, piyasa modeli, z kara dayal bireysel kararlarn genel refaha ulaacak ekilde otomatik olarak uyumlulat bir mal ve hizmet piyasasn varsayan klasik iktisat kuramndan yola kar.86. Siyasete uygulanan bu modele gre, semenler iin yalnzca elitler arasnda bir tercih yapma olanann var olmas, rejime demokratik nitelik kazandrmak iin yeterli grnmektedir. Bir lkedeki elitlerin, ekonomik, siyasal ve askeri yaplarn gittike kenetlenmesinden olutuunu belirten C. Wright Mills, bu iktidar geninin amzn tarihsel yaps iin en nemli esi olan birlikte ynetimin de kaynan tekil ettiini ileri srmektedir. Amerikann ynetim biimi zerine deerlendirmesini yapan Mills, iktidar oluturan elitlerin oluum srecini u ekilde zetlemektedir: Bu kurumsal alann her biri dieri ile bantl bir karar alma nitelii kazand; sonular bakmndan, alnan kararlar da total kararlar olmaya balad iin, bu kurumdaki yneticiler -st askerler, irket yneticileri ve siyasal yneticilerbirbirlerine yaklamlar; hep birlikte, Amerikan toplumundaki iktidar sekinlerini meydana getirecek ekilde birbirlerine kenetlenmilerdir.87. Bu tr bir birliktelik, sistemi aristokrasiye dntrmemekle birlikte, belirtilen her gruba da fayda salamaktadr. Sekinlerin st mevkilerde bulunduu bu kurumlar, iktidar, servet ve prestij elde etmek iin gerekli birer s niteliinde olup ayn zamanda iktidarn kullanm, servetin elde edilmesi ve srdrlmesi ve en son da prestij salayc iler iin para sarf etmekte ok nemli aralar yerine gemektedir.88 Bu aralardan faydalanan elit gruplarn, toplumda bir tabaka eklinde yer almyor olmalar, onlarn kimler olduunu ak bir ekilde ifade etmeyi engellemektedir. Gnmz toplumunun ksa bir analizini sunan Mills, orta dzeydeki iktidar alannda yar-rgtl bir dankln meydana geldiini; en alt dzeyde kitle toplumunu andran bir toplum yapsna varldn ve son olarak da bugnk toplumda iktidarn, eski toplumdaki iktidarn tersine, insanlarn zgr iradelerine

86 87

Meyer, s.24. Mills, s.15 88 Mills, s.15

21

dayand klasik dnrlerce sylenen kamuya dayanan bir iktidar olmaktan ktn89 ileri srmektedir. Demokrasilerde elitlerin bulunduu, bulunabilecei gereiyle yzleme, elitlerin sebep olduu sorunlar zme noktasnda aama kaydedici olacaktr. Bu balamda byk medya patronlar, milyonlar ynlendiren haberciler bu elitlerin iinde yer alp sistemi, olduundan daha kt bir noktaya getirebilmektedirler. 1.1.5. Seim ve Demokrasilerdeki nemi Sartori, seimlerin demokrasilerle olan ilikisini u ekilde aklamaktadr: ada demokrasiler, (a) snrl ounluk ynetimine, (b) seim usullerine ve (c) iktidarn temsil yoluyla devredilmesine dayanr () ve halkn iradesi denen ey de daha ok halkn onamas[rzas] gibi grnmektedir.() Demokrasinin geni lekli bir siyasal sistem olarak kurulmasn salayan ama ve usullerden hibirinin demokrasi szcnn gerek anlam ile bir ilgisi yoktur.90. Dier bir deyile, demokrasinin kurulmasn salayan aralarn hibiri demokrasiye e deer deildir, bu nedenle de seimi demokrasiyle zdeletirmek de doru olmayacaktr. Genel oyun kabulnden gnmz toplumlarnn kitleselliine doru gei srecinde, dorudan demokrasiyi uygulama olana -birka kk rnek ve referandum uygulamalar dnda- kalmamtr. Bu noktada lke vatandalarndan semen olma niteliine sahip kiiler iin, lke iinde uygulanacak siyasal kararlarn neler olacan belirlemek yerine, bu siyasal kararlar alacak kiileri semek ve belli hukuki snrlar erevesinde bu kararlarn alnmasn ve uygulanmasn bu kiilere brakmak zorunlu hale gelmitir. Yine de hemen belirtmek gerekir ki () ada bask rejimlerinde de grld gibi, her seim demokrasi anlamna gelmemekle birlikte, seimsiz bir demokrasi de dnlemez.91. Demokrasiyi halkn iktidarndan ibaret olarak grmek yanltc olmaktadr. Sartoriye gre bu deyim, kimi eleri eksik ancak anlam aksatmayan bir deyimdir. Deyim bir srecin balangcn anlatmakta ancak onu bir sonuca

89 90

Mills, s.43 Sartori, Demokrasi, .s.32. 91 Ahmet Taner Klal, Siyaset Bilimi, 5.b., mge kitabevi, Ankara:2000, s.289.

22

balamamaktadr.92 Buradan, demokrasinin aslnda herhangi bir anda gerekleen bir olgudan ziyade aslnda bir srece iaret ettii anlalmaktadr 93. Srecin balangc seimdir ancak rejimi demokratik klan seim ve sonrasndaki sretir. Benzer bir ekilde () halkn iktidar kavramndan baka bir eye dayanmayan bir demokrasi teorisi, yalnzca otokratik iktidarla savat srece yeterlidir. Bu hasm yenilince halka otomatik olarak devredilen ey, yalnzca saymaca bir haktr.94. Seimin asl nemi, siyasal iktidarn toplumun rzasna dayandn gstermesinde yatmaktadr. Seimle iktidara gelen ve semenlerin dnce ve kanaatlerini yanstan, ayrca, (dzenli aralklarla yenilenen zgr seimlerle) semenlerine kar sorumlu olan ynetimlere (hkmetlere) -anlamn pek fazla zorlamadan- onaylanm-rza gsterilmi ynetimler ad verilebilir.95 Demokratik rejimlerdeki ynetimlerin de blmn banda aktarld zere, rzaya dayanan yani meru rejimler olmas gerekmektedir. Seimler, o toplumun iktidarna ynelik onayn (consesusun) varln kantlar ve () demokrasinin mekanik gvencesidir.. Ancak Sartori bu srekli gvenceyi yurttan bilgi alma koullarna ve kamuoyu oluturanlarn basksna ak olmasna balamaktadr. Bylece seimler, kanaat ynetimi amacna ulamann aralardrlar ve buna paralel olarak () dnce ve kanaatler zgr deilse, zgr seimler hibir ey ifade etmez.96. Dnce ve kanaatlerin zgrl, gnmz kitle toplumlarnda medyann zgrl ile paralel tutulmaktadr. Bu ba lamda kamuoyu ve medyann demokratik nitelii, seimin demokratik sistemlerdeki grevini yerine getirebilmesi iin belirleyici rol oynamaktadr.

92

Sartori, Demokrasi, s.32. Seimden ibaret olarak alglanan demokrasi anlaynda, () ilk seim snav sadece zgr olanlarla olmayanlarn, ilk ve son defa, belirlemekle kalmayacak, ounlukla birlikte oy verenler de bu vesileyle zgrlklerini kaybedeceklerdir, nk uygulamada, artk onlarn fikirlerini deitirmelerine izin verilmeyecektir. Bylece ilk seim, gerekte tek doru seim olacaktr ve bu da byle bir demokrasinin daha doduu anda lmesi demektir.. Sartori, Demokrasi, s.35 93 Bu durumu, beslenme (seim) ve salk (demokrasi) analojisi ile aklamak mmkndr: Beslenme hayati bir gerekliliktir. Dolaysyla zellikle dzenli tekrarlanan beslenme olmadan hayattan ve salktan bahsedilemez. Ancak sadece beslenme, salkl bir hayatn varl anlamna da gelmemektedir. nk salkl bir hayatn varl ve devam iin bir takm dier zorunluluklara ihtiya duyulmaktadr. Demokrasi iin zorunluluklarn neler olduuna daha nceki blmlerde deinilmitir. 94 Sartori, Demokrasi, s.32-33 95 Sartori, Demokrasi., s.97 96 Sartori, Demokrasi., s.95-96

23

1.1.6. Kamuoyu ngilizce public opinion kavramnn karl olarak kullanlan kamuoyu kavram, Osmanlcada efkr- mme ya da efkr- umumiye olarak gemektedir. Genel olarak bakldnda kamuoyu olgusu kamunun genel istenci, fikri olarak deerlendirilse de asl tartmalarn kamuoyunun gereklii, gc ve yanlmazl zerinde dnd grlmektedir. Kamuoyu almasna ynelik bir bibliyografya oluturan Childs,

kamuoyunun -zellikle siyasal alanda- nemini arttran faktrleri u ekilde sralamtr:97 Demokrasi ve oy hakknn yaylmas; ynetime halkn katlmnn art, eitimde ilerleme ve okuryazarlkta art; iletiim ve kii iletiiminde gelimi yntemler; kitlesel retime, kitle tketimine yol aan ve kitle izlenimine vurgu yapan teknik ve endstriyel gelimeler; dzenleme ve uygulamada gittike artan halk destei gerektiren idari eylemlerin hzl yayl. 19. yzyl boyunca ve 20. yzyl banda meydana gelen tm bu deiikliklere bal olarak, kamuoyu, ekonomik ve siyasal alanda halkn seimi, karar olarak deerlendirilerek hem tketimde hem de siyasal mekanizmann iletiliinde bir tr koz olarak grlmeye balanm ve bylece kamuoyunun ne olduu, ne dnd ve nasl lld nemli hale gelmitir. Kamuoyunu tanmlama almalarnda siyaset ve sosyal psikoloji alanlarnda farkl tanmlamalar ortaya koyulmutur. Siyaset kkenli tanmlamalarn, ncelikle public ve opinion Public kavramlarn opinion tanmlama kamuoyu giriiminde olgusunu bulunduu tanmlamada gzlemlenmektedir. kaynaklanmaktadr. Trk Dil Kurumu (TDK), kamuoyu kavramn bir konuyla ilgili halkn genel dncesi, halkoyu98 eklinde tanmlamasna karn, halkoyundaki, oy kelimesinin dorudan kullanm ile bu kelimenin referanduma karlk geldii grlmektedir. yani

karlalan zorluk da temel olarak public yani kamu kavramn tanmlamadan

97

, Harwood L. Childs, A Reference Guide to the Study of Public Opinion, Princeton: Princeton University Press, 1934, s.7. 98 TDK, Kamuoyu Eriim: http://www.tdk.gov.tr/TR/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF4376734BED947CD E&Kelime=kamuoyu(12.01.2007)

24

Ancak kamuoyundaki oy kelimesi, dnce, kanaat anlamnda kullanlmaktadr. Benzer bir ekilde kamu kelimesinin TDK tarafndan yaplan farkl tanmlamas mevcuttur: Halk hizmeti gren devlet organlarnn tm; bir lkedeki halk btn, amme; hepsi, btn.99. Bylece kamuoyu kavramn oluturan kelimelerin hibirinin dorudan tek bir ifadeyle karlanmad, kamuoyu kavramnn ieriinin de zaman ierisinde gelitii anlalmaktadr. Allport100 iin kamu kavramn iki farkl anlam vardr. Kavram, geni anlamda ele alndnda ortaya kan siyasal, corafi, topluluk ya da bir yerde yaayan ve ortak karlar bulunan kiiler topluluu() tanmnda kamuoyundan sz edilemezken, dar anlamda ele alndnda ortaya kan nfus ierisinde belli bir kar ya da karlar grubu etrafnda bir araya gelmi kiiler() tanmnda kamuoyundan sz edilebilmektedir. Allport, kamunun bu ekilde kullanmn ksmi kapsayc olarak deerlendirmekte ve buradan yola karak kamuyu tanmlamaktadr: Belirli bir fikri savunan bir ksm insan kamudur ve bu fikri savunan bireyler de bu kamunun bir parasdr. Ancak bu tanmlama ne kamu ne de kamuoyu hakknda net bir aklama getirmektedir. Kamu kavramn ngilizcede bilinen ilk kullanmnda, toplumun ortak kar ile bir tutulduu ileri srlmektedir101. Burada, bir araya gelerek ortak karlarn korumak zere devleti oluturan bireylerin toplamna atf yaplmakta ve bir tr metafor kullanlmaktadr. nemli olan herkesi ilgilendiren sorunlar ve konularn ele alnmasdr. Herkesi ilgilendiren sorunlar ve konularn, yine herkese ak olmas da beklenen bir sonutur. Bylece kamunun herkese ak anlam ortaya karak ileriki dnemlerde kamuoyu kavramna katk yapmtr. Sennett bu anlamdaki kamuyu, genel gzleme ak ve ortada olan102 eklindeki szleriyle zetlemektedir. Ancak tarihsel srete geriye doru gidildiinde Atina demokrasisinde, az nce sz edilen kamu olgusunun, belli bir dzeyin stnde vergi veren ve bu
99

TDK, Kamu, Eriim: http://www.tdk.gov.tr/TR/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF4376734BED947CD E&Kelime=kamu, (12.01.2007) 100 Floyd H. Allport, Toward a Science of Public Opinion. The Public Opinion Quarterly, Vol. 1, No. 1, Jan., 1937, s.23. 101 Richard Sennett, Kamusal nsann k, Alfa Yay. 1996, s.31.Online Etymology Dictionary, Public, Eriim: http://www.etymonline.com/index.php?term=public, (13.01.2007). 102 Sennett, s.31. Gnmz anlamndaki kamu ve zel kartlnn kkenleri 17. yzyla kadar inmektedir. Franszcadaki le public szcne yakn kamu kavram, Rnesans dneminde yaygn olarak ortak kar ve politik topluluu ifade etmi ve giderek sosyalliin zel bir blgesi haline dnmtr. Sennett, s.32

25

sebeple aktif siyasal katlmda bulunabilen zgr erkek bireylerle snrl kald grlecektir. Byle bir kamu anlay erevesinde, Aristoteles, kamuoyuna dair fikirlerini kalabaln ortaklaa bilgelii103 szleriyle zetlemektedir. Buna gre kamuoyu, daha yetenekli vatandalarn dorudan ynetim srecinde yer ald bir demokraside daha az yetenekli fakat konuyla ilgili vatandalarn ortaklaa gr bildirerek siyasal sisteme dhil edilme arac olarak ortaya kmaktadr104. Bu anlayn etkisiyle kamu, daha sonraki dnemlerde de toplumun geneli hakknda karar veren ve bu kararlar uygulayan kesimlerle snrl kalmaya devam etmitir. Ancak sanayi devriminin ardndan basnn da devreye girdii ve toplumu dntrmeye, siyasal ve ekonomik eitliin filizlenmeye balad 16. ve 17. yzyllardan itibaren, kamu olgusu da ngiltereden balayarak gnmzdeki kamuoyu kavramnda yer alan anlamna doru bir dnm yaamtr. Kamuoyunun siyasal dnce reten kamusal topluluk eklindeki

grnmn, ilk kez ngilterede, Fransz Devriminin balamasndan yl sonra, 1792de, Charles James Fox (1749-1806)un Avam Kamarasndaki bir konumas sayesinde, kamusal eletiri ilevi ynnde kabul ve onay grd belirtilmektedir105. Bu konumayla birlikte gelien kamuoyu, () halkn eitim ve iletiim yoluyla, temellendirilmi bir dnceyi kavrayacak duruma getirilmesinden sonra kamusal tartma iinde oluur. Foxun, halka bir kanaat oluturmas iin gerekli aralar verme eklindeki dsturu, kaynan buradan alr.106.

103 104

Aristoteles, s.86-87 Atinada bamsz yarglarn olmay ve hukuk uygulamasnda vatanda snfnn yarg ve jri yelii sorumluluu al, kamuoyuna duyulan gveni pekitirmektedir. Romada yaygn olarak kullanlan Vox Populi, Vox Dei yani Halkn sesi, Hakkn sesidir sz, kamuoyuna verilen nemi ortaya koymaktadr. Bu balamda eref, an gibi kavramlar bir yneticinin pozisyonunda kalmasnda ya da indirilmesinde ilk faktrlerden biri olarak deerlendirilebilir. Freeman, s.155, 241 105 Charles James Fox: Kamuoyuna danmak kesinlikle doru ve yerindedir .() Eer kamuoyu benimle ayn kanaatte deilse, eer tehlikeyi kendilerine haber verdikten sonra bu tehlikeyi benimle ayn biimde gryorlarsa ya da baka bir tedbirin benimkine tercih edilebilir olduu inancn tayorlarsa istifa etmeyi, Kralma, lkeme ve onuruma bir borcum olarak dnmem gerekir ki daha iyi olduuna inandklar bir plan uygun vastayla, yani onlarla ayn kanaatte bir insanla tatbik edebilsinler () Ancak orada bir ey ok aktr; kamuya bir kanaat oluturabilecek aralar vermeliyim. 29 Parliamentary History s.974den aktaran Jrgen Habermas, Kamusalln Yapsal Dnm, letiim Yay. stanbul, 1998, s.146-147. 106 Habermas, s.147. Kamuoyuna dair deiiminin kkleri, ngilterede siyasal partilerin douuna kadar inmektedir. Sanayi devrimi sonrasnn ngilteresinde sermaye alanlarna s rayan eski ve yeni ticari kuaklar arasndaki kartlk, zamanla daha geni tabakalar kapsamna almtr. Duruma gre daha zayf olan partinin siyasal mcadeleyi kamuoyuna tamay dnmesiyle birlikte, parti ekimesi, seim hakkndan yoksun olan halka da nfuz etmitir. Liberal burjuvalarn (tara partisi Whiglerin) tehdidi altndaki kyllerin ve toprak sahibi kesimin desteini alan ( saray partisi) Torylerin, Kraln parlamentodaki yetkilerini savunduu bu srete basn da siyasal kararlarn kamusal top luluk denen bu

26

Halkn, bir siyasal konuda kanaat oluturmas iin gerekli aralara sahip olduu varsayldnda, kamuoyunun sisteme katlm aracndan te bir ilevi ortaya kmaktadr. 18. yzyl dnrlerinden Franois Guizot (1787 -1874) iin kamuoyu: () Tm yurttalar durmakszn ve her frsatta iktidar fiilen dzenleyecek olan hakikati, akl, adaleti aramaya zorlayan, mutlak iktidarn meruiyetini hibir yerde kabul etmeyen sistemin karakteridir.107. Bylece kamuoyunun, temsili sistemin hem denetisi hem de katlmcs olduu ortaya kmaktadr. Kamuoyunun denetim ilevi toplum asndan her zaman olumlu bir duruma iaret etmemektedir. rnein 19. yzylda Tocqueville, Amerikada saysal ounluun iradesi ile seilen iktidarn, baskn kamuoyunu oluturmasna ve bu kamuoyunun dna klmas durumunda bireylerin karlaabilecei tecrit vb. yntemler ieren psikolojik cezalarna tanklk etmitir108. Bu cezalar da z itibariyle ounluk tarafndan ekillendirilen kamuoyunun, ierik olarak deiimini engellemesine yaramaktadr. Kamuoyuna ynelik bir baka benzer gl eletiri liberal felsefeci J. S. Mill (1806-1873) tarafndan getirilmitir. Mill, bir yandan ounluun diktasyla ilgili uyarda bulunurken, dier yandan da ounluun fikri olarak deerlendirdii kamuoyunu, birey zerinde bir tr bask arac olarak ele almaktadr. O dnemde kamuoyunun sosyal alanda bireysel zgrlkleri kstlarken, ounluun elinde olan fakat henz farknda olmad siyasal gle, ileride bireysel zgrlkler zerinde daha byk bir tehlike yarataca noktasnda uyarda bulunmutur109. Millin, 19.
yeni forumunun nne tanmasna yardm eden bir ara haline getirmitir. Fransada ise bu sre ancak 18. yzyln ortasndan sonra yaanabilmitir. Habermasa gre bu gecikmenin nedeni sadece gelimi hr bir siyasal gazeteciliin eksiklii deil, ayn zamanda byle bir gazeteciliin etkisi altnda yava yava halk temsilciine dnebilecek zmre meclisinin de yokluudur. Fransada 18. yzyl boyunca, Kraln (ve memurlarnn) dnda kalan herkes, eit derecede tebaadr. Ancak 1750lerden itibaren ykselen entelektellerin yardmyla siyasal dnce reten bir kamu alan olumaya balam ve devrim koullarn hazrlamtr. Ayrca, bkz. Habermas, s.135 -150. 107 Franois Guizot, Historie des Origines du Gouvernement Reprsentatif en Europe , Bruksel 1851, 11, s.10-11den aktarandan Habermas, s.199 108 Kamuoyu balamnda Tocqueville demokrasiyi, despotizmden daha sert bir ekilde eletirir: Tek bir kiinin mutlak idaresinde despotizm, ruha kadar tesir etsin diye, vcuduna haince vuruyordu ve ruh bu darbelerden kanarak, ykseliyordu. Fakat demokratik cumhuriyetlerde bask bu ekilde gereklememektedir, vcudu terk ederek direkt ruha gidiyor. ktidar artk ya benim gibi dneceksiniz ya da leceksiniz diyor: hayatnz, malnz ve her eyiniz size kalyor fakat bu andan itibaren aramzda bir yabancsnz. () Sizin gibi dnenlere yaklatnzda sizden bir yaratktan kaar gibi kaacaklar ve masumiyetinize kani olsalar dahi sizi terk edecekler; zira vaktiyle onlardan da yle kayorlard. (). Tocqueville, s.101-102. 109 ounluk, glerinin hkmedici gcn ya da iktidarn fikrinin, onlarn fikri olduunun henz farknda deildir. Bunu gerekletirdiklerinde, bireysel zgrlk, kamuoyu tarafndan urad igale, iktidar tarafndan da ak hale gelebilecektir. John Stuart Mill, On Liberty, Chapter 4, (1869) , Eriim: http://ebooks.adelaide.edu.au/m/mill/john_stuart/m645o/chapter4.html, (20.10.2007).

27

yzyln ikinci yarsndan sonra ortaya koymu olduu bu ngrs, 21. yzylda ounluun sesini duyuran medya ve ()halkn iktidar kavramndan baka bir eye dayanmayan bir demokrasi teorisi ()110 ile birlikte gereklemi grnmektedir. Godkinin 1898 tarihli, Demokrasinin ngrlmemi Eilimleri adn tayan almasnda111 kamuoyunun kendini ifade etmesinin yalnz iki yolu olduunu belirtir:112 Seimler ve Gazeteler. Ancak Godkinin de tespit ettii gibi seimler, oy verme davran binlerce konu ierisinden ancak snrl bir ksmna gre yaplmakta, kamuoyu seim srasnda deerlendirilemeyen ya da gz yumulan dier belirli konularda kendini ifade olana bulamamaktadr. Gazeteler ise o dnemin koullar erevesinde, kamuoyunun biimlendirildii aralar olmaktan ok, okuyucularn kanlarn glendirici alanlar olarak deerlendirilmitir113. Ancak bu deerlendirmenin biyolojik, ekonomik, sosyo-ekonomik ve demografik deikenlere bal olarak, geerli ya da geersiz olabildiini belirtmek gerekir. 19. yzyl sonlarnda, kamuoyunu bir demokrasideki ekimeli konularda aklc tartmalar114 eklinde ifade eden rasyonalizmin etkisiyle birlikte, Lowellin Birinci Dnya Sava hemen ncesinde kaleme ald kitab, modern kamuoyu kavramnn ele alnda nemli bir admdr. Lowell, tespitlerinde kamuoyunun, hem bir fikir hem de kamuya ait olmas noktasnda vurgusunu yaparken, onun, her zaman saysal ounluun gr olmadn da eklemitir115.

110 111

Sartori, Demokrasi, s.33. Bu almada Godkin, iki tr kamuoyunun varlndan bahseder: Birincisi, genel doruluk ve drstlk gibi deerlere ilikin ok uzun sreli yerleik fikirlere dairdir; ikincisi ise gncel konularla ilgilidir ve deikendir. Dnemin demokrasi anlay erevesinde, burada sz edilen ikinci tip kamuoyunun kayna erkeklerin ounluudur ve bunlar uzun vadede kamu sorunlar hakknda doru kararlar alarak ierik bakmndan doru bir kamuoyu oluturabilecektir. Edwin L. Godkin, Unfores een Tendencies of Democracy, Cambridge: Houghton, Mifflin & Co., 1898, ss.185-186. Godkin, kadnlara henz seme ve seilme hakk tannmam olmasnn sonucu olarak siyasal hayatla birlikte kamuoyu zerinde bir etkide bulunmasn da beklememektedir. Bu anlayn kkleri daha nce de belirtildii zere, Atina demokrasisine kadar gitmekte ve snrl bir kamu anlayna dayanmaktadr. 112 Godkin, ss.186-187 113 Godkin, s. 188 114 James Bryce, The American Commonwealth, Macmillan and Co., Londra:1890dan aktaran, Elisabeth Noelle-Neumann, Public Opinion and Rationally, Public Opinion and the Communication of Consent, Editr: T.L. Glasser, C.T. Salmon, The Guilford Press, NY, London, 1995, s.35. 115 , A. Lawrence Lowell, Public Opinion And Popular Government, American Citizen Series, New York: Longmans, 1913, s.4.

28

Lowella gre kamuoyu etkililik anlamnda niteliksel ounluun grdr ki kamuoyu lmleri yaplrken gz nne alnmas gereken bir noktadr116 ve doru bir kamuoyu, iknalardan oluan ak bir uyum ya da atma ieren bir soru zerine var olabilir117. Ancak kamuoyuna dayanan demokratik aklc bir toplum anlaynn fazlasyla idealist ve gerek d bulan siyaset bilimciler de yer almaktadr. rnein Mills, konuyla ilgili olarak unlar ifade etmektedir: Kamuoyuna dayanan liberal demokrasi anlay, ksaca, on dokuzuncu yzyl dnrlerinin temelsiz iyimserliklerini yanstmaktadr.118 Nitekim ok gemeden, pek ok etkenin yannda oy hakknn da genilemesiyle birlikte kitle toplumuna119 doru yaanan dnm, kamuoyuna dayal demokrasi anlaynda temkinli bir tutumu da beraberinde getirmitir. Allportun tm bu dnmlerden sonra ulat kamuoyu kavram, kitle ierisindeki dank halde olup belirli konularla ilgili fikri bulunan, farkl zamanlardaki ayn ya da farkl bireylerin durumunu ifade eder. Buna gre bireyler, kesin bir duruma, kii ya da nemi yaygn bir neriye ilikin olarak destekleme ya da yannda yer alma (ya da desteklememe/yannda yer almama) eklinde kendilerini ifade ederler ya da kendilerini ifade etmeye arabilirler. Sz konusu kendini ifade etme durumu, ilgili konuya ynelik dolayl ya da dolaysz eylemleri etkileme olana yaratacak gte ve tutarllktadr120. Bu tanmla kamuoyu, ilgili konunun siyasal olmas durumunda bireylerin siyasal katlma arac olarak dnlebilir. Ancak siyasal katlm arac olarak kamuoyu bu sefer, Atina demokrasisinden farkl olarak halkn btnne aktr. Kamuoyu ve demokrasi ile arasndaki organik ba, onun dier rejimlerdeki varln tartmal hale getirmektedir. rnein Speier iin kamuoyu () hkmet d ancak hkmetin karar, eylem, personel ve yaplarn etkileme haklar olduunu iddia eden insanlarn, ulusla ilgili bir sorun zerine kamu iinde ve zgrce aklayabildikleri fikirleridir.() Kamuoyu ncelikle vatanda, hkmet, ikinci srada
116

Kolayca fikrini deitirmeye msait ok sayda birey bulunabilir ya da hukuk belli bir konuda belli bir ynde dnmeye sevk ediyor olabilir. Ancak Lowellin kamuoyu kavram iin oybirliini art kotuu anlamna da gelmeyip, kamuoyu iin oybirliini gerekli bile grmemektedir. Lowell, s.5 -7. 117 Lowell, sorunun kendisi ile baka bir konu ile ilgili kamuoyu arasndaki ayrma dikkat eker ve aslnda kitlelerin bu ayrma dikkat etmeksizin ve hatta tereddt etmeden oy verebileceini ileri srer. Bu durum zellikle seim dnemlerinde nem kazanmaktadr. Lowell, ss.814. 118 Mills, s.421 119 Kitle Toplumunun ayrntl aklamas ve gze arpan nitelikleri iin bkz: Mills, s.425 -427 120 Allport, Toward, s.23

29

da vatanda-vatanda aras bir iletiim eklidir.121. Bylece Speier, otokratik rejimlerde kamuoyu olmadn ancak basklanm, gizli fikirlerin olduunu ileri srmektedir. Kamuoyunu z itibariyle demokrasilerin baat unsuru olduu yargsna varldnda, demokrasi ve kamuoyu arasndaki karlkl iliki daha da nem kazanmaktadr. Ancak bu ilikide, gnmz kitle toplumlarnn iletiim aracln stlenen medyadr ve Meyerin de belirttii gibi, yeterli zaman verilen ve kstlamalardan kurtarlan bir kamuoyu, neyin gerekli, adil, srdrlebilir ve sorumluca olduu konusunda makul lde aydnlanm bir konsensse eninde sonunda ulaabilir.122. Kamuoyunu, () bir halka [kamuya] veya birden ok halklara ait dncelerin [kanaatlerin] res publicann123 durumuna ilikin bilgi akyla karlkl etkilemesi ()124 olarak deerlendiren Sartori iin basn, kamuoyunun ekillenmesinde nemli bir aratr. Ona gre basn, haberlerin ve haber yaprakklarnn ortaya kmalarna olanak salayncaya dein anlaml bir kamuoyu oluturulamamtr. Bu balamda basnn, gnmz terminolojisiyle medyann, siyasal iktidar ve kamuoyu ilikisinde nemli bir ileve sahip olduu grlecektir. 1.2. MEDYA ZERNE Medyalar kavram ile () bir topluma; mesaj ve bilgilerin saklanmas, uzaktan iletilmesi ve kltrel siyasal pratiklerin gncelletirilmesi ynndeki temel ilevi, tamamen ya da ksmen yerine getirme olana salayan btn iletiim sistemleri anlatlmaktadr.125. Medya kavram da yazl basn gerileten televizyon yaynclnn yaygnlamasyla, iletiim literatrnde yerlemi bir kavram olup () her trl kamuoyu oluturma aralarn kapsamaktadr.126.

121

Hans Speier, Historical Development of Public Opinion, The American Journal of Sociology, Vol. 55, No. 4. (Jan., 1950), s. 376 122 Meyer, s.118. 123 Sartori burada, dorudan Cumhuriyet, ya da Devlet kelimeleri kullanmak yerine tarihsel olarak Roma Cumhuriyetine (511-520) atf yapmakta ve ynetim biimi monarinin zdd olarak halkn katlmnn ve kuvvetler ayrl ilkesinin bulunduu cumhuriyet rejimine vurgu yapmaktadr. 124 Sartori, Demokrasi, s.97 125 Frdric Barbier&Catherine Bertho Lavenir, Kitle letiim Aralarnn Bir Tarihi Vardr, Diderotdan nternete Medya Tarihi, Okuyanus Yay. stanbul:2001, s.7 126 Ahmet Turan Alkan, Medyaya Kar Fert, Trkiye Gnl 24 Gz 1993, s.6.

30

Medyann ara olma niteliine vurgu yapan Klbaya gre, () kkeninde ntr olan bir kavram, bizim zihniyetimiz iinde tarafl hale gelmitir. 127. Bylece medyann nasl araclk etmesi gerektii sorusunun yerini medyann kimin arac olduu sorusunun n plana getiini ileri srer. Ancak bu soru Trkiye ve bugn ile snrl bir soru deildir. Medyann bilinen en eski formlarndan biri olan papirs, dorudan doruya din adamlaryla balantl ve onlarn tekelinde olduunu belirten nnise gre, () otokratik monarinin gcnn ilemez hale gelmesiyle birlikte demokrasiyi arttrmak iin bir ara salad. () Tekelci ynetime zg a, krallarn gcn zayflatt ve evrimsel nitelikteki sosyal deiimleri snrlandrd.128. Bu rnek, medyann siyasal iktidar lehine olduu kadar aleyhine de ileyebilen bir ara olmasna vurgu yaparken her iki ekilde de siyasal iktidartoplum ilikisinde nemli bir konuma sahip olduunu anlatmaktadr. Medya tarihi daha eskilere gtrlebilmesine ramen genelde, 1438de Johannes Gutenberg tarafndan matbaann bulunmasnn milat alnd ve internetin yaygn bir medya arac haline gelitii gnmze kadar getirildii bir tarih dizgisi oluturulmaktadr. 1.2.1. Matbaa Sonras Basn Medyann ilk evresi129, Gutenbergin takipilerinden -1500l yllardanbalayp 19. yzyl bana kadar uzanmaktadr. Bu dnemde matbaa alannda ok da fazla bir yenilik gelitirilmemitir ancak, Fransada belli bir blgedeki matbaa saysnn loncalarca snrlandrlm, tekel ayrcal tannmas gibi mevcut teknolojik olanaklar erevesinde basn zerinde dolayl bir kontrol gelitirildii grlr. lerleyen yllarda da baslan herhangi bir yaynn srekli bir denetime ve sansre tabii olduu grlmektedir. rnein, () 1623te kurulan kraliyet sansrcleri, metinlerin kontrol konusunda Kilisenin ve niversitenin sahip olduu

127 128

Mehmet Ali Klbay, Medya ve ktidar, Siyasetsiz Siyaset, mge Kit. 1998:s.140. Harold Innis, mparatorluk ve letiim Aralar, topya Yay. stanbul:2007, s.35 129 Barbier vd., ss.20-23.

31

eski imtiyaz stlenmilerdir. ktidar, resmi matbaaclarn vergileri yoluyla asgari de olsa belli bir dzeyde geliri garanti etmitir.130. Bylece gnmz anlamndaki medyann daha ilkel grnmlerine araclk eden matbaalar, ironik bir ekilde sansr uygulamalarnn da arac haline gelmilerdir. Siyasal iktidarn, medyann geliimine paralel olarak daha ilk bandan itibaren, kontrol etme yollarn gelitirdii gzlemlenmektedir. 18. yzyl sonlarna doru (ihtilal ncesinde) () monarik ynetim teorik olarak yasak durumundaki eser ve yaynlara izin verir ve bu izin, kitapevi, kitap ve okuyucu saysn katlamtr.131. Ancak bu izin, Fransz ekonomi politii ile dorudan ilgilidir. Krallk, uyguladklar merkantilist politika132 ile ihracata kar kmasna ramen, yasaklad yaynlarn dier Avrupa lkelerinden giriini engelleyememekte olduunu fark etmitir. Bylece yasal olarak ieride retimine izin vermek ve bunlar zerinden gelir kaydetmek ok daha mantkl grnm olmaldr. Matbaa zerindeki kitap yasann kalkmasyla beraber artan kitap sunumu ayn zamanda kendi arzn da yaratarak okuyucu kitlesini gelitirmitir. Bu srete ierik olarak da dini konulardan bilimsel konulara doru younluklu bir dnm yaand grlmektedir133. te bu dnm, toplumdaki siyasal dnmn de habercisidir.

130

Barbier vd., s.30. te yandan bu yaynlarn okuyucu kitlesi de son derece snrl sayda ve danktrlar. Ancak buna ramen kitaplarn ve ktphanelerin varl Parislilerin sahip olduu ayrcalkl soyluluk belirtisidir ve buna ramen gittike artan sayda kitap basld gzlemlenmitir. (18. yzyl balarnda ylda 2000 kitap baslrken, yzyln sonlarnda ylda 6000in stne kmtr.) Bu artta tarada basmevlerinin almas ve yaylmasnn ve ayn zamanda yasakl yaynlarn baka yerlerde baslp rneklerinin tm Avrupada ve zellikle de Fransada dolamasnn etkili rol vardr. Barbier vd., s.22 Siyasal iktisadi aydnlanma da bu srete gereklemi Adam Smithin 1776 tarihli Uluslarn Zenginlii kitab 1777de Franszcaya evrilmi ve 1777 -1789 aras en az be bask yapmtr. 1780ler boyunca ayn zamanda brorler ve gazete makaleleri araclyla siyasal iktisatn k amu tartmalarnn ana konusu olduu gzlenmektedir. Bkz: Barbier vd., s.27. 131 Barbier vd., s.26. 132 Merkantilizm: 16-18. yzyllar arasnda Amerikadaki altn vb. maden rezervlerinin Avrupaya (zellikle ngiltere, spanya, Fransaya) ak ile zenginliin, bir lkenin maden stokunun miktaryla karlatrlmas sonucu uygulanm olan devletin ihracat attrp ithalat azaltmaya ynelik ve ayn zamanda ticari tekellemeyi salayan ekonomik tedbirlerini gerektiren ekonomi anlaydr.18. yzyl sonlarna doru Adam Smith, Uluslarn Zenginlii (Wealth of Nations) adl eserinde bu ekonomik anlay eletirmi ve isim babaln yapmtr. Ayrntl bilgi iin bkz: D. C. Coleman, Mercantilism Revisited, The Historical Journal, Vol. 23, No. 4, (Dec., 1980), pp . 773-791 133 1723-1727 aras retilen kitaplarn te biri, 1750 -1754 aras drtte biri dinsel ieriktedir. 1784 1788 aras (Fransz Devriminin hemen ncesinde) ise dinsel yaynlarn oran, toplam retimin sadece %10u kadardr. Sanatlarn ve bilimsel yaynlarn oran ise tam tersi ynde gelime kaydederek %40lara kmtr. Barbier vd., s.26-27.

32

Fransa Lillede, Aydnlanma dneminde almaya balayan bir kitapnn olu ve Voltairein kiisel dostu olan Charles-Joseph Panckouckeun basn imparatorluuna dnm de bu dnemde (1736-1739) gereklemitir. Panckoucke, siyasal iktidarla olan yakn ilikileri sayesinde ald ayrcalklarla Parise gelir. Panckoucke, hem liberal hem de muhafazakr duyarlla sahip, Temmuz Monarisi134 iin gerekli olacak byk kapitalist yaynclarn prototipini tekil etmektedir.135 Bu haliyle Panckoucke, o dnemin Murdochu gibi dnlebilir. Grld zere, aslnda medyann ilk evresinde (15. yzyl-19. yzyl aras) yine o dneme zg bir tr kartelden sz etmek olasdr. Daha nce de belirtildii zere Fransada belli blgelerde belli ayrcalklar ve az saylabilecek bir vergi karlnda belli bir matbaann basm ve satm kuruluu olarak almasna izin veriliyordu ki bu, kitapevi sahibinin oto-sansr uygulamasna arac olmutur. Lilleli Jean-Baptise Joseph Henry, 1770te kendisine yasaklanm kitaplar neren svireli arkadana yle yazmaktadr: Belli bir trde makale kabul etmek benim iin mmkn deildir. Zaten, itiraf edeyim baylar, baz kitaplarn sorumluluunun stlenilmesiyle gze alnan baz tehlikeler, kayplar ve skntlar, benim dnme biimime uysa da beni bu ticaretten soutuyor. Fakat belli bir noktaya gelmi bir kitabevi, huzuru, tehlikeli kararlara tercih etmelidir.136. Bu gelimelere ramen, merkantilist prensler iin nfusun okuryazar olmas ve asgari bir eitim dzeyine sahip olmas gerekir, ancak bu dzeyi gemesi gereksiz, hatta tehlikelidir. rnein () dinsel ve siyasal karlarn/ilikilerin rtt (Prensin ayn zamanda kilisenin ba olduu) Germen blgesinde okuma ya ahlaki bir devi yerine getirmede ya da kullanmc bir ileve sahip olmaldr.137 ve
134

Temmuz Monarisi, (1830-1848) Fransz htilli'ni izleyen 50 yllk dnemde, 1830da gerekletirilen Temmuz Devrimi ile ar kralc X.Charlesn devrilerek, baa geen ve liberal tutumu nedeniyle burjuva kral olarak adlandrlan Louis -Philippenin monari dnemidir. ktidar, mali sermaye ve byk burjuvazi tarafndan destekleniyordu. 135 Kald oteli ve Planches de Encyclopdieyi, satn alr; yazarlar ve redaktrler kadrosunu iyi bir ekilde cretlendirir, 1772den itibaren tirajn 8300e ulatrd Journal de Genevyi, sonra da Journal de Bruxellesi karmaya balar. Bu gazete ksa zaman sonra 20 bin tiraja ulatrd Mercure de France ile birleir. Sonra da 1782-1832 yllar arasnda srecek olan 206 cilt, 125 bin sayfalk Encyclopdie Mthodiquei karmaya balamtr.Barbier vd., ss.40-41. 136 Revue du Nord, La Circulation du Livre dans la Rgion de Nord a la Ville de la Rvolution LXXXI, 1989, s.959dan aktaran Barbier vd. s.21. Bu ifade 18.yzyla ait olup ayn mantn ulalan kitlelerin bykl orannda girilen riskler ve artan kazanlarla halen geerliliini koruduu grlmektedir. 137 Barbier vd., s.42 Elence amal okuma, popler edebiyat ve onun ncelikli tr romansa ortalama basit ve sradan konulara ynelik bir rn olarak grlr ve kmsenir. Bu yaynlar ierisinde Mavi Ktphane (Colportage) yaynlar zel bir neme sahiptir. 17. yzyldan 19. yzyla kadar, krsal alanda, Fransada (ama buna benzer kitaplar dier lkelerde de vard (ngilterede chapbooks,

33

z itibaryla ya siyasal ya dinseldir. Sonuta her iki durumda da okumann bir amac olduu ve bunun da Prense itaat retmekten ibaret olduu grlecektir. Almanyada Leipzig merkezli kitap basm ve datm ilemleri Fransaya gre ok daha organizedir ve bu profesyonellik, sisteme bir tr kltrel ve ticari emperyalizmin ncs olma gc verir. O dnemde skandinav lkelerinin baslan kitaplarnn dili de Almanca olmutur. Ayrca lkenin drt bir yanyla kurulan rgt a, zellikle 18. yzyldan itibaren kltrel dnm, hukuk ve dnce alannda ilerlemenin Almanya orijinli gereklemesini salamtr138. Avrupada medyalarn sanayi mantna geii, () ileri dzeyde ehirleme, gelimi hayat dzeyi ve sosyal-siyasal yaplarla ve son aamada hayli youn ilikilerle gerekleir.139. ngiltereye bakldnda matbaa sonrasnda basn zerinde kontrol amal, nceden izin almay dzenleyen Licensing Actn140 getirildii grlr. 1695de bu yasann kaldrlmasndan itibaren ngilterede basn zgrlnn ivmesinin gittike arttna ahit olunmutur. Ancak bu deiimde, okuryazar oranlarnn ykseklii, gazeteleri yksek sesle okuyup kahvelerde yorumlamak alkanl ile halkn gazetesine ve gazetecilere sahip kyor oluu nemli bir etkendir. Jeanneney, basn zgrlnn nemli bir rol kaydediinde bir dier faktr olarak Whigler (Kraln iktidarn snrlandrlmasn isteyen liberaller) ile Toryler (Kralc muhafazakrlar) arasnda bir rekabet ortamnn varl ve siyasal ekimeleri grmektedir141. Muhalefet geen grup, ifade zgrlnn iddetli savunucusu haline gelirken, iktidara geen de onu, zellikle basn araclyla kontrol altna alma abas gstermitir142.

Kastilyada pliegos, Katalan blgesinde plecs). Seyyar satclar tarafndan yaylan, mavi kapakl, ucuz, kt kda baslm kitaplar dolamdayd. erikleri incelendiinde de bu kitaplarn aslnda Kilisenin misyonerleri gibi alt ve bu anlamda kltrn kar devriminin araclar olarak rol aldklar gzlemlenir. Ayrnca bkz. Roger Chartier, Libraries without Walls, Representations, No. 42, Special Issue: Future Libraries. (Spring, 1993), ss. 38-52. 138 Barbier vd., s.46 Amerikada ise durum biraz daha farkldr. Philadelphia gibi kuzey yerleimlerinde 1642den itibaren ilkretim zorunlu tutulmu ve daha 17. yzyl sonlarnda okuma yazma oran %95i bulmutur. (Gneyde, rnein Virginiada bu oran %55lerdedir.) Bu durumun doal sonucunda da bask ve kitapevlerinin saysnn artdr. Tocqueville, s. 45. 139 Barbier vd., s.58. 140 Primary Sources on Copyright (1450-1900), Licensing Act (parchment copy) (1662), eds L. Bently & M. Kretschmer, Eriim: www.copyrighthistory.org (16.04.2007) 1695te kaldrlan dzenleme, Statute Law Revision Act 1863 ile gzden geirilerek geri getirilmitir. 141 Jean-Noel Jeanneney, Balangtan Gnmze Medya Tarihi, ev. Esra Atuk, YKY, 2.b.,stanbul:2006, s.39. 142 Basn zerindeki kontrol mekanizmalarndan en nemlisi, cezalardr. Hapis ve para cezalarnn yannda pylori (sulularn halka gsterilmek iin balandklar denek) gibi kk drc tekniklerin de kullanld grlr. Ancak siyasal sistemin iki kutuplu yaps, bu tip cezalarn geri tepmesine yol

34

Licensing Actn kaldrlmasnn yannda nemli bir gelime, mahkemelerde jriye, gazetecinin o haberi yapp yapmadndan daha fazlas olarak, o haberin doru olup olmad konusunda da takdir hakknn verilmi olmasdr. Ancak basn zgrln nndeki nemli engellerden biri de parayla satn alnabilen yazarlar olmutur. Jeanneney, Whiglerden Babakan Walpoleun iktidarnn son on ylnda sadece hakknda olumlu yazlar kmasn salamak iin 50.000 sterlin harcad ortaya ktn belirtmektedir. Basn zgrl nndeki dier nemli engel de 1712de karlp 1724, 1756 ve 1775te arlatrlan damga vergileri olmutur143. 1.2.2. Fransz Devrimi Sonras Fransada Basn Medya dnmn hzlandran Fransz Devrimi incelendiinde, bizzat devrimin kendisini etkileyen devrimsel dnceyi yayan dnemin medyas (kitaplar, bask ve okuma evleri, brorler, gazeteler ve ansiklopediler vb.) oluu paradoksal bir srece iaret eder. Basn, Fransz Devriminin () sadece aynas deil, ayn zamanda merkezi bir aktrdr.144. ncelikle, Aydnlanmann hedef kitlesi sekinlerken, Fransz Devriminin getirdii deien koullarla birlikte hedef artk geni halk kitleleridir. Bu dur um, gazetelerin ieriinde ve sosyal hayattaki kullanmnda deiiklikler gerektirmitir. Bu deiim, () dile, birinci tekil ansn sk kullanm, daha saldrgan bir tarz olarak ya da ocuksu anlatml resimler eklinde yansr. Son kertede de yaynlarn amac ilevsel adan artk entelektel sohbetlere bilgi iletmek deil, ayn zamanda taraf olunan partiyle ilgili yorumlar da aktarmak eklenir.
145

1789dan itibaren toplu

okumalar gndeme gelmitir ve bylece vekillerin mektuplamalarnn baz kent ana meydanlarnda, kafelerde toplu okunmasyla balayan srece bir sre sonra gazeteler de dhil edilmitir146. Gazetelerin sadece entelektel ve okuryazar kesime deil, daha geni kitlelere ulamasn salanmtr.

amtr. rnein 1703te, Robinson Crusoenun yazar Daniel Defoe, pilori ile tehir cezasn ekerken halkn alklarla ycelttiine tank olunmutur. ngiliz halknn, yaklmak zere toplanan gazeteleri kurtararak parlamentonun bir daha byle bir karar almasn da engellemitir. Jeanneney, ss.43, 44. 143 Jeanneney, s.44. 144 Jeanneney, s.62. 145 Barbier vd., s.58. 146 Devrimin nemli siyasetisi, gazeteci Camille Desmoulins (1760 -1794), Palais-Royalin bahesinde gerekletirdii bu trden bu konumalar ile halk devrime yreklendiren kiilerden biri olmutur. Ancak ayn trden konumalar, kendisinin ve einin hayatna mal olmutur. Jeaneney, ss.71,72.

35

28 Austos 1789'da, Fransz Devriminden sonra,

Etats-generaux147

tarafndan kabul ve beyan olunan, Fransa nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi (La Dclaration des droits de l'Homme et du citoyen)148, Madde 11de; Dncelerin ve inanlarn zgr iletimi insann en deerli haklarndandr. Bu nedenle bu zgrln yasada belirlenen ktye kullanlmas hallerine denk durumlar hari, her yurtta zgrce konuabilir, yazabilir ve yaynlayabilir. denmektedir. Devrimin ilk yllarndan itibaren basl retimin en hafif yaynlarn, tek para ktlarn, karikatrlerin, ince kitaplarn ve gazetelerin artyla katlanarak artt ve kkten bir yeniden ynelim yaad, buna karn birka yl ierisinde kitap retiminin byk oranda dt grlmektedir. Sreli yaynlarn ve bu vesilelerle kan rnlerin tirajlar ise artarak 80 bini bulmutur. Sreli yaynlarn bazlar sylev ve raporlara ayrlmtr, bazlar ise partizanlar rgtlemeye ynelik yaynlardr. Yukardaki gelimeler dorultusunda, Fransz Ulusal Meclisi tarafndan karlm olan ilk Fransz Anayasas, 1791 tarihini tar ve Anayasa tarafndan garantilenen temel haklar ierisinde, () herkesin dncelerini, herhangi bir sansre ya da bask ncesi soruturmaya maruz kalmakszn konuma, yazma, basma ve yaynlama ve dilei ekilde ibadet etme zgrl()149 yer almaktadr. fade zgrlnn, Yargnn Gc bal altnda tekrar gvence altna alnd grlr: Hi kimse, kanunlara kasten itaatsizlik gstermedike, kurumsal otoriteleri ktlemedike ve onlarn eylemlerine direnmedike ya da kanun tarafndan su ya da kabahat olarak tanmlanan eylemlerde bulunmadka, bastrd ya da yayndklarndaki yazlar nedeniyle neyle ilgili olursa olsunlar sorgulanamaz ya da dava edilemez. () Kurumsal otoritelerin sansr hakk izin verilmitir ancak kamu grevlilerinin
147

EtatsGeneraux: (Birlemi Devletler) 1301 ylnda Fransz Kral IV.Philip tarafndan, Papa VIII.Bonifacee kar, kralln tm blgelerinden toplanm din adamlar, soylular ve halkn oluturduu ( devletin temsilcilerinden oluan) Fransz Ulusal Meclisinin addr. Encyclopdia Britannica, Academic Edition, EtatsGeneraux, Eriim: http://search.eb.com/eb/article-9033071 (12.05.2007). Yasa, iki turlu seime dayal yasama organ oluturmu, oy hakkn vergiyle snrlandrmtr. Yrt meyi Krala, yargy mahkemelere vererek Monstesquieunun kuvvetler ayrl ilkesini yaama geirmilerdir. 148 Orijinal metin iin bkz: Dclaration des Droits de l'homme et du citoyen du 26 aot 1789 Fransz Anayasa Komisyonu, Eriim:http://www.conseil-constitutionnel.fr/textes/d1789.htm,(12.05.2007), Metnin ngilizcesi iin bkz: http://www.conseil-constitutionnel.fr/langues/anglais/cst2.pdf (12.05.2007) 149 1791 Fransz Anayasas, The Constitution of 1791, 3 September 1791, Eriim: http://sourcebook.fsc.edu/history/constitutionof1791.html,(12.05.2007) . Bu anayasa dorultusunda 1 Ekim 1971-20 Eyll 1792 tarihleri arasnda Konvansiyonun yerini almasna kadar varln srdrecek birinci Assemble Lgislative oluturulmutur. Encyclopdia Britannica, Academic Edition, Assemble Lgislative, Eriim: http://search.eb.com/eb/article-9047642, (12.05.2007)

36

drstlne ve onlarn grevlerinde performanslarnn amalarndaki drstle kar kasti yazlar, bunlarn sansr eylemlerine konu olabilir.(...) Bylece devrim ncesi dnemde Kral tarafndan karlan sansr eylemleri, hukuksal bir zeminde snrlandrlmtr. Bu dzenleme, bir yandan basn zerindeki kontroln siyasal sistem zerindeki etkisinin ne kadar nemli olduunun ayrmna varldna iaret ederken, dier yandan da Fransz Devriminin siyasal ve dnce sistemini demokratikletirme ve Kraldan bamszlatrma ruhunu yanstmaktadr. Konvansiyondaki Girondenlerin saysal stnlne ramen Jakobenler150 tarafndan karlm olan 1793 tarihli Fransz Anayasas da basna zgrlk tanr: Haklarn Garantililii zerine bal altnda ele alnan haklardan biri snrlandrlmam basn zgrldr. Madde 7: Basn yoluyla ya da dier yollarla dnce ve fikirleri aklama hakk, bar iinde toplanma hakk, ibadet zgrl yasaklanamaz.151. Bu kanunun en nemli zelliklerinden biri de seme ve seilme hakknn kullanm iin vergi barajn kaldrm olmasdr. 1795te plebisitle kabul edilen yeni Anayasa, bir yandan Direktuar dnemi152 balatrken, dier yandan da basnla ilgili olarak u dzenlemeyi getirmitir. Madde 355: Basn zgrlnde ne ayrcalk ne kontrol ne lonca ne de snrlama vardr.() Bu trdeki her trl yasaklayc kanun, koullar gerektirdii zaman, temelde geicidir ve resmi olarak yenilenmedii srece ancak bir yl etkisi vardr.153. Barbier bu dzenlemelerin olumlu etkilerini yle yorumlamaktadr: 1795-1799 aras Direktuar dnemde devrim, hem ok sayda insann yaz yoluyla dorudan ya da
150

Jakobenler (Montanyarlar): Fransz Devrimi sonrasnda nde gelen yeleri Robespierre, Marat ve Mirbeau olan Fransz radikal partisidir. ktidarlar boyunca birok demokratik dzenlemelere yer vermi olmalarna karn 300-400 bin kiinin giyotine gittii bir terr dnemi yaatmlardr. Tanilli, Jakobenlerin devrimci demokratik bir diktatrlk olduunu belirtir. Sert bir merkezileme yle tabanda en gl biimiyle- halk giriimini birbirine balyordu.() Fransadaki btn komnlerde, kent seksiyonlarnda seilmi olan on iki yeli devrimci komiteler, kitlelerin devlet oluumuna katlmnn en geni biimi oldu.(). Ayrntl bilgi iin bkz: Server Tanilli, Dnyay Deitiren 10 Yl, 4.b., stanbul:Alkm Yay.2007, s.97. Rakipleri Girondenler ise kar-devrimci tutumlar olan ve tara burjuvazisinin, tacir, sanayi ve toprak burjuvazisinin karlarn temsil ediyorlard. Jakobenler, orta ve kk burjuvaziyi, kylleri ve kentlerin yoksul halkn temsil ediyordu. Tanilli, s.87. Jakobenlerin iktidar, Thermidorian Reaction le son bulmutur. Encyclopdia Britannica, Academic Edition, Jacobeans, Eriim:: http://search.eb.com/eb/article-9072074 (15.05.2007) 151 La Constitution Du 24 Juin 1793, Fransz Anayasa Komisyonu, Eriim: http://www.conseilconstitutionnel.fr/textes/constitution/c1793.htm (15.05.2007) 152 Direktuar Dnem: Ekim 1795-Kasm 1799 arasnda grev yapm ynetimdir. Direktuar ynetimi kuran 1795 Anayasas, 7 milyon semenden yaklak 1 milyonu katlp onaylad, 40 bin kiinin hayr dedii bir plebisit ile kabul edilmitir. Digithque De Matriaux Juridiques Et Politiques, Rfrendum sur la constitution de l'an III (1795) Eriim: http://mjp.univ-perp.fr/france/ref1795.htm, (16.05.2007). 153 Constitution de 1795 Directoire 1ere Rpublique , III (22 Aot 1795), Eriim: http://www.roipresident.com/bio/bio-fait-constitution+de+1795+directoire+1ere+republique+.html, (18.05.2007)

37

dolayl olarak kltrleme dnyasna giriine hem de geni lekli okuma modelinin sratli yaylmna tank olur.154. Basl yayn, nceden zor bulunan, pahal, okunan ve devaml yeniden okunan niteliini de bu srete kaybederek, ierii de dorudan ve sratli tketime ynlendiren yaygn basl yaynn haline dnmtr. 19. yzyln ilk on yl itibaryla basl yayn e katlanmtr. Yayn kontrol 1810 reformlarndan sonra tekrar geri dner ve yayn politikalar her ne kadar yksek sat fiyat/snrl tiraj dorultusunda gereklese de basl retimin aamal ama olduka snrl bymesi ynndeki eilimi durduramamtr.155 Basl yayn, bir kitle siyasallamas srecinin temel dayana haline gelir ve pazardaki bu alm en azndan Fransada sanayi kitaplarn ortaya kna ncelik etmitir. Nitekim 19. yzyl ortalarnda Charpentier nclnde maliyet fiyatnn altnda ancak srmden kazanm mant erevesinde bir anlay geliir bu ki ayn zamanda bilgi aknn kitlesellemesi yolunda bir dnm noktasdr. Ne var ki Napoleon Bonaparte tarafndan, verilmesi ve
156

Direktuar ynetimine son karlan 1799

Fransz

htilalinin

sonunun

getirilmesiyle

Anayasasnda

, oy verme dnda kalan, basn zgrl dhil herhangi bir hakkn

devlet gvencesi altna alnmad grlr. Ayrca u szlerin kendisine ait olduu rivayet olunmaktadr: Dizginleri basna brakrsam, iktidarda aydan fazla kalamam.157. Bu anlay, Napolyonun imparatorluu sresince kendini, basnn dizginlenmesi eklinde gstermitir. Bu dnemdeki lk zgrlk dalgas 1814-15 yllarnda gelmitir. Gazete, halkn az, hkmetin kula olmal anlayyla karlan Le Mercure rhnann hemen kapatld grlr158. Almanyada otoriter eilimlerin
154 155

Barbier vd., ss.102-127 Barbier vd., ss.17-45. 156 Constitution of December 13, 1799 (23 Frimaire, Year VIII) Eriim: http://www.napoleon-series.org/research/government/legislation/c_constitution8.html (18.05.2007) 157 Jeanneney, s.85. 1805de sansrcler gazetelere kadrolu olarak yerletirilirken, izin belgeleri yeniden gndeme gelmitir. Bu arada Napolyonun u emirleri de tarih sayfalarnda yerini alr: Gazeteleri biraz bask altnda tutun.Dbats ve Publicistein redaktrlerine, eer yararl olmadklarn fark edersem onlar da dierleriyle birlikte tasfiye edeceim ve sadece bir tek gazeteye izin vereceim gnlerin uzak olmadn anlatn.() Devrim zaman bitti ve artk Fransada tek bir parti var. Gazetelerin karlarmza aykr decek herhangi bir ey sylemelerine ya da yapmalarna asla katlanamam. Jeanneneyin de belirttii gibi, bundan daha ak olunamazd.. Jeanneney, s.86. 158 Jeanneney, s.87.

38

yayld ve Napolyondan esinlenerek yeni kat yasalarn karldna tank olunmaktadr. rnein 1832de Ren-tesi basn tarihinin kara metni olarak kalan, uygulamada her trl siyasal yayn yasaklayan alt madde onaylanmtr. 184045ten itibaren ise tekrar bir zgrlk dnemi yaylmt159. Sreli basn, 18. yzyln sonundan itibaren ve 19. yzylda giderek artan bir ekilde basl kitle iletiim aralarnn deiiminde itici e ilevini grmtr. ngilterede sreli yaynlarn yllk datmnn 1780li yllarda 9,5 milyondan 1830larda 30 milyon civarna geldii grlmektedir. Almanya gibi kta iktidarlar da biraz gecikmeyle de olsa bunu takip etmitir. Ancak basl yaynn asl kitlesellemesi 1836da Girardin tarafndan uygulamaya koyulan yeni bir manta dayal olarak gereklemitir. Girardin, kurduu derginin yllk abonmanlndan elde edecei gelirin, masraflar karlamaktan uzak olmasyla dergiye ilan almay kararlatrr. lann bedelinin de abonman says ile doru orantl olarak artmasyla tiraj/maliyet ilikisi, medyann kitlesellemesi srecinde bir baka boyutuyla eklemlenmitir160. 1.2.3. 19. Yzylda Amerikan Basn Tocquevillein, 19. yzyln balarnda yapt gzlemlerine gre Amerikada, () Fransada olduu gibi yaynevlerine ruhsat verilmez, yaymclardan teminat istemezler. Ayrca ngiltere ve Fransada olduu gibi pul vergisi de yoktur. Sonu olarak, kk bir okuyucu kitlesinin masrafn karlamaya gc yettii iin gazete karmaktan daha kolay i yoktur. Bu durumda Birleik Devletlerde inanlmayacak kadar yayn ve dergi vardr.161. Bu gelimeler o dnemde, basn gcnn organize olamadan yaylmasna ve toplum zerindeki etkisinin azalmasna yol amtr. Amerikada, o dnemde basn gcnn etkisinin azalmasnn bir dier nedeni, gazetenin mali politik anlaynn, gazete ieriine nasl yansd ile ilgilidir. Amerikan gazetelerinin kitlesel sat, finansmann reklm yoluyla gerekletirmeyi mmkn klabilmitir. Oysa Fransada ticari reklmlara ayrlan yer ok kstldr, haberler fazla eitli deildir, gazetenin nemli bir blm gnn politik yorumlarna ayrlmtr. Amerikada ise gazetenin drtte reklmlara ayrlmtr, geri kalan da

159 160

Jeanneney, s.88. Barbier vd., ss.72,73. 161 Tocqueville, s.82

39

politik haberler ve kk makalelerle doldurulmutur.162. Bylece dnemin Amerikan gazete tketicisi de aslnda Fransz adalarndan farkl olarak siyasal tartmalardan ok, reklm tketicisi durumundadr. Amerika 19. yzyla girerken, tamamen basl kltr egemendir ve Kongrenin posta cretlerini indirmesi sayesinde de basl rnler kolaylkla temin edilir hale gelmitir. Bununla birlikte () Amerikada gazetelerin bu kadar ok oalmas, basnn zgrl ve lkenin siyasal zgrl deil, ynetim gcnn blnmesi neden olmutur.() Yerel ynetimler arttka, kanunun bu kuvvetleri kullanmaya davet ettikleri kimselerin says da artmaktadr, bu da gazetelerin saysnn artn getirmektedir.163. Tocquevillein gzlemlerine gre Amerikan gazeteleri, () hkmeti farkl yntemlerle ver ya da yererler. Ama ne var ki salam barajlar ykabilecek gte olan o byk fikrin akmlarn kramazlar.164. Tocquevillein bu ifadeleri, gnmz Amerikan medyasndan ok uzak bir tablo izmektedir. rnein Tocqueville kartelleme olgusundan habersiz olarak u yorumu yapacaktr: () gazetelerin kolaylkla kurulabilmeleri saylarnn artmasna neden olur ama aralarndaki yar, fazla kr etmelerini engellediinden nemli kiiler bu ii stlenmez.165. O dnemde gazete karmann merkezileememesinin yannda ucuz oluuyla beraber, ieriinin ounlukla reklmdan olumas, her yerel ynetim biriminde kendi karlar dorultusunda ok sayda gazete karmasna olanak vermitir. Bu durum, gazetelerin, ok farkl sesleri ayn anda duyan kamuoyu zerindeki siyasal etkinliklerini azaltm, gazetelerin elde ettikleri kr paylarn drmtr ve bylece sermayenin gazete sektrne yatrm yapmasn engellemi, gnmz anlamndaki gazete holdinglerinin ortaya kmasn geici bir sre iin de olsa ertelemitir. sava sonrasnda gazeteler, sayfalarnda daha ok
162 163

Tocqueville, s.81 Tocqueville, s.176. Buna karn Tocqueville, Fransada ve ngilterede gazete saysn arttrmak iin basn vergilerinin kaldrlmasn ise yetersiz bir giriim olarak grr. Tiraj, gazeteler ucuz olduundan deil haberlemek isteyen insan saysnn artmasyla salanr. nsanlar aras eitlik arttka ve insanlar birey olarak gszletike ounluun benimsedii bir fikri savunmak zorlar. Bu ise idarenin merkeziyetilii ile ters orantldr. Amerikadaki kk yerel ynetimlerin yukarya doru rgtlenmesinden oluan yaps, merkezi iktidarn ynetim ilevini kolaylatrmaktadr. Aadan yukar doru bir ounlua kar aznlk elemesi gerekleir. Gazetelerdeki nicelik olarak az fakat ksmen de olsa farkl bak alarndan birbirlerinin nn kesen ok sayda gazetenin varl bu srete etkilidir. Fransz basnnda ise snrl saydaki gazeteler ateli mnakaalara ev sahiplii yapmaktadr. 164 Tocqueville, s.82 165 Tocqueville, s.82

40

reklama yer vermeye baladlar. Ancak giderek merkezileen Federal Devletin srekli artan sansr yznden, gazeteler, haberlerden oluan bir ilan tahtas grnmne brnmlerdir166. 1.2.4. Basnda Sanayileme ve Kartellemeye Doru Kitle haberlemesini salayan aralarn ileyi mant temelde tek ynldr. Medya, sahibi kiilerin kontrolnde geni bir kitleye doru ifade ve dnce aktarmnda bulunurken, bunlardan gelecek mesajlara -ounlukla kapaldr. Basnda sanayileme, tek ynl iletiimin etkide bulunduu kapsam geniletmi ve kartelleme ile medya kaynaklarnn belli kesimlerde toplanmasna yol amtr. 1850-1950 yllar arasnda iletiimin, posta, telefon, telgraf, radyo ile dnyaya yaylmas ve ayn zamanda yine bu aralar sayesinde srat kazanmas hem enformasyon aknda hem de ekonomisinde byk bir deiime yol amtr. Basnn ll fiyatlarla daha geni kitlelere datlmas, modern temsili demokrasilerinin bir parasn oluturur ve semen vatandan hak ve devlerine, bilgi alma eklindeki somut bir ieriini kazandrmtr. Balarda, posta yoluyla hkmet yaynlarnn datm gerekletirilirken, 1890larda Fransada basna ayrcalkl datm tarifeleri salamak konusunda tm siyasal oluumlar arasnda anlama salanmtr167. Enformasyon aknn, posta dnda da kontrolnn, demokratik hkmetler iin gittike artan bir nem arz etmesi sonucunda, bilgi toplanmas ve yaylmas sreci bizzat bu hkmetler tarafndan desteklendii grlmektedir ki bu durum gnmz medya kartellerine uzanan yolun balangc saylabilir. te yandan basl yaynlarn retim srecindeki giderek artan mekanikleme, makinelere ynelik yatrm ve makineleri krl hale getirme sorunlarn ortaya karmtr. Gazeteyi makinelerle basmak iin, nemli miktarlarda sermayeye sahip olmak gerekmi ve

166

Henry Watterson & Marse Henry, An Autobiography, 2.cilt, New York, 1919, s.224ten aktaran Yasemin Giritli nceolu, Uluslararas Medya, Medya Eletirileri, Der Yay. , stanbul, 2004, s.11 167 Barbier vd., ss.131-141.

41

bylece sreli basn Fransada en azndan kinci imparatorluk yllarndan itibaren en nemli yatrm aralarndan biri haline gelmitir168. Tek elde toplanmann ivmesini arttran unsurlar, sanayiye dayal sreli basnn gerektirdii yatrmlarn yan sra, buradan elde edilen kr maksimizasyonu ile kartel olmayan yaynclar karsnda salanan avantajl sat stnldr. Bu yolla toplamda, 19. yzyln sonundan itibaren ABDde, sonra da ngilterede Harmsworth, Beavebrooke ve Berry adndaki grup (Press Lords), iki dnya sava arasndaki srete nemli yaynlarn neredeyse tmn kontrol altna alr ki 1929 ekonomik buhran da bu sreci desteklemitir. Ekonomik daralmayla beraber, reklmn maliyet paylac etkisi zayflamtr, bu durum da fiyat artna yol amtr. Sonuta kapanmalar artm ve sadece en gllerin hayatta kald bir medya rnts ortaya kmtr169. te yandan Tocquevillein de Amerikada tespit etmi olduu, sermayedarn bu alandan uzak durmasna neden olan, gazetelerin merkezi olmama durumu ile ok sayda dank halde olma zelliklerinin sonucu olarak zenginlik kayna olamama durumu ortadan kalkt iin, gnmzde zellikle televizyon kurulular araclyla genel olarak medya ok ciddi reklm gelirleri elde etmektedirler. Gnmz medyasnn 19. yzyl Amerikan medyas ile ortak yan, sayca eitlilii ve reklmlara ayrlan ksmn geniliidir ki bu durum gnmz medyasn aslnda ticari bir iletme haline dntrmtr. Ticari iletmelerin, gndemi belirleme ve ynlendirme ilevi ile kr pastasndaki paylarn belirleyen gazete tirajlar ve izlenme/dinlenme oranlardr. Dolaysyla daha ok sat demek daha ok reklam geliri, daha gl kartel ve kamuoyu zerinde daha ok g anlamna gelmektedir. Bylece bir kartel grubu iinde yer alan farkl gazete ve televizyonlar da toplamda, pazarn daha byk bir oranna hkim olmaktadrlar. te yandan sayca eitlilik ierik olarak da eitlilik anlamna gelmemektedir. Yukarda rnei verilen ve dier medya tiranlarnn da benzer srelerden getii, tiraj olgusunun barol oynad bu sreci kitle medyas olarak adlandran Bennett, 1930-1990 yllar arasndaki dnemin, gnmzde byk oranda

168

rnein tekstil alannda aktif bir aileden gelen Jean Prouvost, 1924te Paris -Midi, 1930da ParisSoiri, 1938de Match satn alr. Tek bir matbaada baslan bu yaynlarn hedef kitleleri ve dolaysyla ierikleri de birbirinden ayrdr. Barbier vd.ss.165 (kinci mparatorluk Dnemi: 1852-1870) 169 Barbier vd., s.307.

42

kiisellemi medya a tarafndan saf d brakldn ileri srmektedir: Yeni ada, insanlar saysz kablolu kanal, bilgisayar aratrma servisleri ve zel yaynlar arasnda tercihte bulunabiliyorlar () Aslnda, en kts insanlarn sosyal adan geleneksel kitle medyas ortamndan ok daha yaltlm bir ortamda eitlilii ok daha snrl bilgi alyor olmalardr.170. Tocqueville, o dnemde henz medya kartellerinin var olabileceinden habersiz ve basnn tek seslilii ile ilgili olarak u yorumu yapmtr: Basnda birok gazete ve dergi ayn davran benimserse, uzun vadede etkileri kar konulmaz bir durum alr. Kamuoyu ayn ynden saldrya uraynca da sonunda buna boyun emek zorunda kalr.171. Gnmzde medyann kartellerinin retimleri, kamuoyunu kuatmakta ve onu, sylemlerine tabi hale getirmektedir. Yine kartelleme sonucu kan haberleri, () farkl ambalajda kan ayn rnler olarak deerlendiren Bennette gre, () ayn rnleri retmek ve farkl etiketler altnda farkl imajlarla satmak, pahal baarszlk riski tayan farkl rnler retmekten ok daha karldr () Haberlerdeki ayrnt miktar ve ele alnan konular asndan basn kurulular arasnda farkllklar vardr. Ancak farkl kanallarn haber programlar arasnda belli kritik meseleler hakknda gze arpan bir uzlama vardr.172. nsanlarn bu kadar ok haber kaynandan asl olarak elde edebildikleri tek ey, dnyaya, lkelerine ve kendi yrelerine dair birbirlerine olduka benzer politik baklardr. Ancak bu baklar tketicilerin hayat tarzlarna, z imajlarna, alma programlarna, sosyal statlerine, eitim seviyelerine ve hatta yalarna uyacak ekilde ambalajlanmlardr. Farkl medya kartellerinin ortakl, iktidarla olan kar ilikileri az nce aktarlan sreci pekitiren dier unsurlardr. Chomsky, irket birlemeleri eklindeki medya modelinin kapitalist demokrasinin doal bir sonucu olarak grr. Dolaysyla bu sistem, en st biimine en ileri kapitalist toplumlarda, medyadaki younlamann ileri boyutlara vard Amerikadan balayp, kapitalizmin kresellemesiyle medya kartelleri de kresel bir grnm kazanmtr173.

170 171

W. Lance Bennett, Politik llzyon ve Medya, ev. Seyfi Say, Nehir Yay., stanbul:2000,.ss.46 -47. Tocqueville, s.83. 172 Bennete gre bu uzlamalar unlardr: Belli bir gnde haber nedir? Ba ykler nedir? Kim in sesi ve politik fikirleri duyurulmal? Alternatif bilgi kaynaklar dnda, merkezi medyadaki politik gndemin ve kamuoyunu ekillendiren konu ve perspektifleri yukardaki sorulara verilen yantlarnda hemfikirdirler. Bennett, s.55. 173 Noam Chomsky, Medya Gerei, ev.Abdullah Ylamaz, Tmzamanlar Yay., stanbul:1993, s.10 -13

43

Medyann

kartellemesini

salayan

unsurlardan

haber

medyasnda

profesyonelleme ve ar uzmanlamann sonularndan biri olarak muhabir tarafndan retilen haber materyalinin farkl mecralara farkl sunumlarla tanabilir hale gelmesi, reticisinden bamszlamasdr. Muhabir tarafndan yayna hazr hale getirilmi, bal atlm haberler, editryal srete muhtelif szgelerden geirilmek suretiyle ekirdek retimin znesine yabanclamaktadr.174 Haber medyasnda profesyonelleme ve ar uzmanlamann sonularndan biri olarak muhabir tarafndan retilen haber materyalinin farkl mecralara farkl sunumlarla tanabilir hale gelmesi, dolaysyla reticisinden bamszlamasdr: Muhabir tarafndan yayna hazr hale getirilmi, bal atlm haberler, editryal srete muhtelif szgelerden geirilmek suretiyle ekirdek retimin znesine yabanclamaktadr.175. Kapitalizmin gnmzdeki grnm, uzmanlama yannda devlet yardmyla kartelleri gelitirici ynde ilemektedir. rnein Amerikada 2003 ylnda (dnemin Dileri Bakan Colin Powellin olu, Michael Powellin bakanlk ettii, Cumhuriyeti yenin kabul, iki Demokrat yenin de red oyu verdii Federal letiim Komisyonu [FCC] toplantsnda) yaplan deiiklikle medya patronlarnn yeni TV kanallar kurmalarna veya satn almalarna olanak tannm, yrrlkte olan %35 orannda ulusal piyasa pay tavan %45'e karlmtr176. Kartellerin sre ierisindeki dnmn grmek asndan Murdoch incelemesi gerekli bir nek olaydr. Gnmzdeki en byk medya kartellerinden biri olan bu kartel, 1937 doumlu Avustralyal Rupert Murdocha aittir. Babasnn 1953te ynetimini devrald bir gazeteyi, bulvar formatna177 sokarak datmn nemli lde arttrm, 1960larda ngilteredeki News of the World ile Sun gazetelerini; 1980lerde alt tematik kanal yayn yapan Sky; Amerikada New York Times Post gazetesini, 20th Century Foxun stdyolarn ve 2000 filmden oluan stoklarn almtr. FoxTV ile bulvar gazetesi uygulamalarn (haber programlar yerine, realityshow programlarnn sistemli halde yaylmas vb.) televizyona aktarmtr. Sinema aktr olan ABD eski Bakan Ronald Reagann dneminde destekisi olmutur. Murdochun, 1980lerde ngilterede de Margaret Thatcher destekledii, halen i Parti ve Tony Blair ile yaknl bilinmektedir. Yakn zamanda Almanyada,
174 175

Adakl, ss. 304305. Adakl, ss. 304305. 176 Medyada Tekelleme zni, Cumhuriyet, 4.6.2003, Birlemelerin n Ald, Hrriyet, 4.6.2003. 177 Bulvar formatndaki gazeteler, hareketli, renkli, byk ve kaln balklara ve az yazya dayanan fotorafl sayfa dzenine sahip gazetelerdir.

44

Bertelsmann ve VoxTV ile birlemi, Gneydou Asya lkelerine 50 kadar program yaynlayabilecei uydu kanal satn almtr. Trkiyede TGRT kanaln satn alarak FoxTV (Trkiye) ad altnda yayna balatmtr. Son olarak Amerikann en kkl gazetelerinden 1889 tarihli The Wall Street Journal karan Dow Jonesu da satn alarak, toplamda dnyann te birine televizyon programlar salayan ve her gn 60 milyon gazete nshas satan, dnyann 73. zengini bir medya tiran haline dnmtr178. Halen Cumhuriyeti Parti yanls yaynlar yapmaktadr. Medya kartellerinden nemli bir rneinin ksa gemii, sa orijinli siyasal glerin medya kartelleri ile daha uyumlu olduklarn ve kartellerin de her zaman iin daha ok gce, daha ok medya kanalna sahip olmak yolunda gerektiinde des tek veren siyasal iktidarlarla beraber hareket ettiklerini aktarmaktadr. Basnda kartellemenin bir dier boyutu da haber kaynanda yer almaktadr. Uluslararas arenada en nde gelen kurulu AP yani Associated Presstir. nceolu, Amerikada haber ajanslarnn kuruluu 19. yzyln ortalarna rastladn, Boston gazetelerinin 1846da kurulan APye katlmasndan sonra, tek tek ve blgesel halinde katlmlar srdn belirtmektedir179. Blge temsilcilikleri haline dntrlen bu katlmlar, New York APden, (ajans tarafndan nemli ve ncelikli bulunan) haberleri yere dzeyde datmaya balamlardr. 1960larda gnlk gazetelerin haberlerini %40dan fazla bir blmnn APden salamtr180. Gnmze gelindiinde ise AP, dnya apnda 97 lkedeki 243 brosu ve 3000i gazeteci olmak zere 4100 alanyla, 121 farkl lkede 1700 gazete ile 5000 radyo ve televizyona 4 ana dilde haber satmaktadr181. Bu haberler alclar tarafndan dier dillere evrilmekte ve yaylmaktadr. Ajans, ABD apnda rakipsiz olup uluslararas alanda ngilizce yayn yapan Reuters ve Franszca yayn yapan Fransz Haber Ajans ile rekabet etmektedir. Ancak bu iki ajans da APnin ulam olduu kreselleme ve yerelleme boyutundan uzaktr.

178

Forbes, "The World's Billionaires #73 Rupert Murdoch", 3.8.2007, Eriim: http://www.forbes.com/lists/2007/10/07billionaires_Rupert-Murdoch_639W.html (17.1.2008). Murdoch ayn zamanda Forbesin 2009 yl Dnyann En Glleri listesinde 7. srada yer almaktadr. Forbes, The Worlds Most Powerful People,11.11.2009, http://www.forbes.com/2009/11/11/worlds-mostpowerful-leadership-power-09-people_land.html, (17.12.2009) 179 l nceolu, s.81. APyi, 1846da New York Sunun sahibi Moses Yale Beach (1800 -1868) kurmutur. 180 Singletary, Michael W. "Newspaper Use of Supplemental Services: 1960-73." Journalism Quarterly 52, 1975, s. 750den aktaran nceolu, s.82 181 Associated Press, About Us, http://www.ap.org/pages/about/about.html, (16.04.2007)

45

Medya kartellerinin varl ve bunlarn iktidarla olan ilikileri, demokrasinin seimle ilikisi balamnda zellikle seim ncesi dnemde nem kazanmaktadr. rnein Fransada 2007 devlet bakan seimlerinde, Hachette gibi saygn bir ansiklopedi sahibine ait Journal du Dimanche, Sarkozynin einin oy kullanmayaca haberine yer vermemitir. Bu haberle ilgili olarak editrn azarland ve seim ncesinde Sarkozy ile ilgili her trl olumlu saylabilecek malzemeden de haber yapld belirtilmektedir. Sarkozynin arkadalarnn self-sansrn Le Monde yazar Schiffrin, medyann yeni tr kontrol olarak tanmlamaktadr182. Medya kartellerinin oluumuna dier adaylardan da bir itiraz gelmedii, eletiri seslerinin ykselmedii olgusu baka dikkat eken noktadr. Bunun arkasnda ise kendilerinin iktidara gelmeleri durumunda medya kartellerinin kontrolnn daha kolay olabilecei inanc olsa gerekir. Medyann iktidarla olan karlkl kar ilikisi, iktidarn, medyann kendi kendine sansr uygulatmasn salamaktadr. Medyann, iktidarn mutlak kontrol arac haline dnmesini engellemek zere, gelimi lkelerde farkl yasal uygulamalar grlmektedir. te yandan 2009 yl iinde srdrlen Gazetecilik Dnyalar Aratrma projesinin183 verilerine gre, aratrmann srdrld 18 lke iinde ilk be lkeden biri olarak Trkiyedeki gazeteciler, medya sahipliinin, gnlk ileri zerinde dorudan etkili olduu yolunda gl bir inan gelitirdikleri grlmektedir. Aratrmaya gre gazeteciler, editrlerin ve ynetimin de gazetecilerin gnlk ileri zerinde benzer oranlarda etkisi olduunu dndkleri anlalmaktadr184. Dolaysyla medya karteli olma durumuyla beraber, bu kartelin setii ynetim ve editryal bak as da gazetecilerin haberciliini dorudan etkiledii inanc bulunmaktadr. Bu aratrma sonular medya sahipliinin, medyann ne syledii zerinde dorudan belirleyici etkisi olduunu gstermektedir.

182

Andr Schiffrin, Funds for a wider range of voices, Frances new model of media control, La Monde Diplomatique, 14.10.2007, Eriim: http://mondediplo.com/2007/10/14france, (29.10.2007). 183 Sz konusu aratrmann tablolar, EK-4te orijinal aratrmada yer ald ekilde verilmitir. Worlds of Journalisms Project, Institute of Mass Communication and Media Research University of Zurich, 2009, Kasm. Eriim: http://.worldsofjournalisms.org, (16.11.2009). 184 Ayn aratrmaya gre, editryal erevenin en ok etkilediini dnen gazeteciler, ilk srada Amerikadan, ikinci srada inden kmaktadrlar. Bu durum, editryal erevenin demokratik ve anti demokratik lkeler arasnda, gazetecilik asndan pratikte demokrasilerde basn zgrl asndan fark brakmadna bir rnek tekil etmektedir.

46

1.2.5. ktidar Medyas Barbierin belirttii gibi kitle iletiim aralar sektrndeki devlerin etkisi, sonuta iyi saptanm stratejik (kalite drlmesi, poplerlik, kolay eriim, anlalabilirlik vb.) ve siyasal (genellikle muhafazakr) seimlerle beraber gelimektedir185. talya medyasnn gnmzde bu adan farkl bir nemi bulunmaktadr. talyada, bnyesinde lkenin en nemli yayn irketini, en byk film irketini ve 4 televizyon kanal vb. irketleri bulunduran Fininvest Grubunun sahibi Silvio Berlusconi, 1994-95, 2001-2006 yllar arasnda yrtt talyan Seimler Babakanl grevini 2008den bu yana tekrar yrtmektedir186.

sresince, Berlusconinin idealize edilii ve rakiplerin gzden drl bizzat sahibi olduu medya organlar araclyla gerekletirilmitir. Berlusconinin zellikle son 20 senedir nce medya tekeli olarak sonra siyasal iktidar olarak dnyann en zengin 72. kiisi olmutur187. Berlusconinin kardei de gazete sahibi olup seim almalarnda ve sonrasndaki destek veren tutumunu srdrmtr. Ayrca Berlusconinin seim zaman ve sonrasnda halka ilikiler almas gibi grev yapan AC Milan futbol takmna da deinmek gerekir. talya gibi futbolun nemli bir role sahip olduu lkede, medyann etkisini katlayc bir role de sahiptir. zetle, Berlusconi, medyakrasinin varabilecei noktay gstermek asndan nemli bir rnek olay grnmndedir. Trkiyede ise bu noktada bir siyasal iktidar aday bulunmamakla beraber TMSF aracl ile baz medya ortaklklarna el konmas, Trkiyede siyasal iktidar medya arasnda direkt bir organik ba kurulmasn salamtr ki bu da daha nce sz edilen, Fransadaki ayrcalkl basmevlerinin yaynclna benzeyen ama ayn zamanda Berlusconi tarz bir siyaset riskini gndeme getirmektedir.

185 186

Barbier, s.72. Berlusconinin hem medya tekeli hem de siyasal iktidar olarak ykseliiyle ilgili olarak bkz: Paul Ginsborg, Silvio Berlusconi: Television, Power And Patrimony, Verso, London:2004. Berlusconi, 2009 ylnda kurduu sa merkez partisi, zgrln Halk Partisi (People of Freedom) genel bakandr. 187 Forbes, The Worlds Billionaires, 3.11.2009, http://www.forbes.com/lists/2009/10/billionaires-2009richest-people_Silvio-Berlusconi-family_EEPT.html, (17.12.2009) Berlusconi 2009 yl listesine gore dnyann en gl 12. kiisidir. Forbes, The Worlds Most Powerful People,11.11.2009, http://www.forbes.com/2009/11/11/worlds-most-powerful-leadership-power-09-people_land.html, (17.12.2009)

47

1.2.6. 20. Yzylda Basnn Sosyal Sorumluluk Teorisi II. Dnya sava daha srerken, 1942 ylnda, Time ve Life dergilerinin yayncs Henry Luceun, Chicago niversitesi Bakan Robert Hutchinse daveti zerine bir araya gelen aratrmaclar, modern demokrasilerde medyann ilevlerini aratrmak zere resmi adyla Basn zgrl zerine Komisyon kurmutur. 4 yl boyunca sren tartmalarn ardndan komisyon tarafndan, 1947de hazrlanan raporun odak noktas, medya organlarnn sahiplerinin, mdrlerinin, kamuoyunun ekillenmesinin ortak iyilii ve izleyiciler iin sorumluluklar olmutur. Buna gre, basn modern toplumun dengesinde ve geliiminde nemli bir role sahiptir ve bylece medyaya sosyal sorumluluk verilmesi gerekmektedir. Sosyal sorumluluk teorisi olarak bilinen bu gr, byk ve gl yaynclarn halk tarafndan pek tutulmad ve halkn, basnn motivasyonlar ve amalar konusunda gl phelerinin bulunduu bir dnemde ortaya kmtr ve medyann, toplumun standartlarn ykseltmek, vatandalara, kendilerini ynetmek iin gerekli bilgileri salamak zere sorumluluk almas gerektii ynnde gr bildirmektedir.188 Teoriye aklk getirmesi asndan basna alt grev verilir. Bunlar: 1) Siyasal sisteme, kamusal olaylar zerine tartma, gr alverii ve bilgi salamak; 2) Halk aydnlatarak kendi kendini ynetme konusunda yeterli hale getirmek; 3) Hkmete kar beki-kpeklii (watchdog) yaparak, bireysel haklarn koruyuculuunu stlenmek; 4) Reklamlarla alc ve satclar iin ekonomik pazar ortam yaratmak; 5) Elence salamak; 6) zel karlarn basksndan bamsz olarak kendi ekonomik yeterliliini salamak.189. Peterson teoriyi incelerken, basna verilen bu grevlerin mevcut koullarda yeterince iyi yerine getirilmediini ileri srdn de tespit etmitir. rnein, basnn siyasete hizmet etmesini, kamuyu aydnlatma, bireysel haklar koruma balamnda kabul ederken, ekonominin, demokrasiyi tutundurma gibi daha asli grevlerinin nne gemesini kabul etmemektedir, benzer bir ekilde, ekonomik bir kurum olarak kendi ihtiyalarn gidermesini kabul ederken kartellemeyi kabul etmemektedir190.

188

Commission on Freedom of Press, Robert M.Hutchins vd., A Free and Responsible Press, A General Report on Mass Communication, Newspapers, Radio, Motion Pictures, Magazines and Books, The University of Chicago Illinois: !947, ss.1-3. 189 Theodore Peterson, The Social Responsibility Theory of The Press, Four Theories of Press Fred S. Siebert, Theodore Peterson, Wilbur Schramm, 6th ed., Illini Books Edition, Illinios:1971, s.74. 190 Peterson, s.74.

48

te yandan liberal gr asndan sosyal sorumluluk ilkesi, zgrlklere kar bir admdr nk sorumluluk dzenleme gerektirir ve dzenleme de devlet mdahalesi anlamna gelse de rapor, basn sorununun daha fazla yasa ya da hkmet eylemiyle zlebilecek bir sorun olmadn ve hkmet kanalyla yaplabilecek tek eyin, sorumsuz ve snrsz gce sahip zel irketin gcn krmak olacan belirterek191 basn zgrln tehlikeye sokan temelde gelime ortaya koyar: 1) Kitle iletiimi alannda yaanlan gelimelere karn, bu aralar yoluyla fikirlerini yayanlarn oran son derece snrl saylara inmitir 2) Snrl saydaki bu kiiler basn arkn kontrol ederek toplumun ihtiyacn karlayacak bilgi aknda bulunmamaktadrlar 3) ark dndren bu kiiler ayn zamanda, dnem dnem toplum knamalarna hedef olmutur ve bunun devam etmesi durumunda dzenleme yapmak ve kontrol altna almak kanlmazdr192. Bakere gre komisyon her eyden nce iler bir demokrasi iin bilgi aknn nemli olduunun ayrmna vardn belirtir. Ayrca komisyon,deer olgusunun nemini aka ortaya koymutur. Buna gre () sosyal deerlerin halk iin netletirilmesi ve sunulmas gerekir. Bylece medyann eitim bakmndan birincil bir rol ortaya kmaktadr.193. Gnmz kitle medyalarnda yaynlanan ve temel olarak insanlar kk drmeye ynelik elence anlay barndran yarma programlar, gzetleme kltrnn yerletirildii BBG evleri ve elence programlar, magazin ve yorum arlkl haberleri dnldnde medyann sosyal deerleri nasl dntrd ve var olanlar nasl ezerek getii aka grlecektir. Kamu ve zel ayrmnn giderek ykma urad bu srete birey, siyasal adan da deersizlemeyi ve hibir ey yapmadan durmay renmektedir. te yandan bu sre postmodernizm ideolojisi erevesinde her gn yeniden retilmekte ve bireye, biryandan ideoloji kavramna kar yabanclatrlmakta, dier yandan da medya araclyla bizzat yaad ideolojik bombardman da normal hayatn bir paras olarak nfuz ettirilmektedir. Siyasetin iktisadi alandan koparlp etnik kimlik merkeze oturtulmasyla beraber, medya sunumu da ekonomik sorunlar ve yaplmas gerekenler yerine, bu syleme uyarak etnik-kimlik merkezine adapte olmutur.

191 192

Comission on Freedom of Pres, s.80 Comission on Freedom of Press, ,s.1. 193 C. Edwin Baker, The Media That Citizens Need, University of Pe nnsylvania Law Review, Vol. 147, No. 2, Published by: The University of Pennsylvania Law Review, Dec., 1998, s.349.

49

Medyann sosyal sorumluluuna ok daha ar bir ekilde ihtiya duyulan bu srete, medyann kendi kendine greve armas olduka topik gelse de ikinci dnya sava sonrasnda olan tam olarak budur. te yandan Hutchin komisyon raporunda yazlanlar ve komisyonun bizzat kendisi, basn zgrl adna yaplm bir eylem olarak, kartel basnnn gcn krmaya ynelik eylemleri zmn bir paras olarak sunmaktadr. Yine bizzat kartelin iinden kan ve ses bulup gelien bu ikircikli durumun, kinci Dnya Sava srasnda medyann, siyasal iktidarn nasl da propaganda arac haline geldiini grmelerinin etkisi altnda gelitiini dndrmektedir. Basnn farkl ellerde oluu, bilgi ak ve sistemin muhafazas iin gereklidir. Almanya tecrbesi ve medya kartellerinin gittike snrl ellerde toplan, gazetecilerin bizzat kendilerini rktm olsa gerekir. Teori, 20. yzyln buhran iinde geen ilk yarsnda maniplatif yn ispatlanm medyaya, kamunun iyilii roln vermise de liberal demokrasiler iin halen iddetle ihtiya duyulan ve birka kk rnek194 dnda pratie geirilmeyi bekleyen, nemli bir adm olarak kalmtr. 1.3. MEDYA VE DEMOKRAS ZERNE GENEL DEERLENDRME Demokrasi olgusu, gnmzdeki kapsayc algsna eriene kadar uzun bir sre geirmitir. Bu algnn kklerine inildiinde liberal dnce akmlarnn yannda haberleme alanndaki teknolojik gelimeler ve pazar ekonomisinin geliimi yer ald grlecektir. Dolaysyla bugn, genel ve eit oyun tm demokrasilerde genel geer bir kural halde kabul grdnden bahsedilebiliniyorsa bu, kitle iletiim aralar sayesinde kendisini ifade edebilen ve farkl ifadelere eriebilen kitleler ile onlara bireysel dzeyde farkllam rnlerinin pazarlayan basn ve dier alanlardaki irketlerin de baarsdr. Dier bir deyile, ekonomik deiim, sadece kitle kltrn ve tketim toplumunu deil ayn zamanda gnmz vatanda bireyini de yaratarak ona, (eskiden belli snflara ak olan) kamusal konularn kimi zaman znesi kimi zaman da nesnesi olma roln vermitir. Hukuk normlar erevesinde bakldnda gnmz demokrasilerinde seme ve seilme hakk herkese aktr, nk yasalar nnde herkes eittir. Ancak yasalar nndeki bu eitlik pratikte, sosyo-ekonomik, demografik vb. pek ok faktrle dengesini yitirmektedir. Kitle toplumlarnda seim sonras demokrasinin
194

Bu rneklerden biri ngilterede Genel Gazeteciler Komisyonu, basnn, kamu hizmeti ve sorumluluuna destek verecek ekilde yeniden yaplandrlmas eklinde hayata gemitir.

50

devamll iin, seime katlamayan, aday olamayan, aday olsa da kazanamayan birey ve gruplarn kendini siyasal adan ifade etme aralarnn varlna duyulan ihtiyacn nemi belirir. Ayrca gnmz demokrasileri, kapsayclk bakmndan kitleselleirken Atina demokrasilerinin zaten snrl kiilerle yrtt dorudan demokrasi uygulamas olanandan daha da uzaklamtr. Bylece alternatif siyasal katlm yollarnn nemi, seim d dnemlerde gerekletirilecek siyasal katlmn, sistemin beslenmesini salayarak olas krizleri nlemesinde ve demokrasinin kurumsallamasn beraberinde getirmesinde belirir. Siyasal katlmn amacna ulaabilmesi iin, bireylerin, siyasal sistemin ileyii, gncel siyasal sorunlar ile siyasal iktidarn ve yasa koyucunun eylemleri konularnda bilgi edinebilecei kanallarn ak olmas ve bu kanallar araclyla kendi iyilii yararna karar alp bask uygulayabilecek bir kamuoyu gelitirebilmesi gerekmektedir. Sistemin daha iyi ileyebilmesi ve sreklilii amacyla girdilerin neler olmas gerektii konusunda bireylerin, siyasal ilgillerini makro dzeyde tutabilmeleri iin, ekonomik adan asgari geim dzeyini salam, eitim ve salk gibi temel hizmetleri sosyal devlet kapsamnda karlanyor olmaldr. Kitle toplumlarnda demokrasinin kapsayclnn gelimesi, ancak bu artlar altnda anlam kazanabilir. Kitle toplumlarnda, siyasal bilgiye ulam ve kendini ifade edebilme ancak medya araclyla mmkn olabilmektedir Alternatif yollarn zaman, mekn ve hz bakmdan kstll, medya mesajlar arasnda kaybolmakt a ve etkinliini yitirmektedir. Bylece, ynetilenlerin siyasal arenada olup bitenlerle ilgili bilgi sahibi olmalar suretiyle sistemi merulatrarak devamllna katkda bulunabilmesi noktasnda medyann kritik bir role sahip olduu grlr. Yaanlan teknolojik devrimler, medyann yapsnda yaanan ekonomik dnmle birletiinde, bu sreci hzlandrarak karteller d kalan alternatif medyann rekabet gcn habere ulama ve yayn vb. olanaklar asndan ksmtr. Hz, medya iin kilit bir kelimedir. Medyada, bir haberin, haber nitelii tama sresi, onun, kamuoyu tarafndan duyulup alglanmas ve yenisiyle yer deitirmesine kadar geen sreyle snrldr. Bu noktada rakip medya kurulularnn habere hem ilk ulaan, hem de ilk duyuran olma ynnde zamana ve birbirlerine kar verdii bir yar bulunmaktadr. Bir durumun, haber olmas noktasnda bir resim ya da daha iyisi bir grnt ve en iyisi de olay yerinden aktarlacak canl

51

yayn, soyut dnebilme yetenei gerilemi gnmz gren insan (homo videns) iin vazgeilmezdir. leri teknoloji olanaklar ile haberlerin yerinden aktarm, ok daha hzl olmakla beraber ayn zamanda yksek maliyetli ilerdir. Bu iki unsur bir araya geldiinde, ekonomik bakmdan gl medya kartelleri, haberin daha kaynana inme ve haberi oluturma aamasnda fark atmaktadr. Dier medya irketlerinin daha uzun srede ulaabilecei haberler, medya kartelleri iin daha ksa srede daha ok grntyle hazr halde haber pazarnda yerini alr. Bylece dier medya irketleri belli birka kaynaktan beslenen ve duyuran aralardan biri haline gelmektedir. Teknolojik devrimin phesiz demokrasi asndan olumlu yanlar da bulunmaktadr ki bunlarn banda alternatif bilgi kaynaklarna eriim olana sunup, yer ve zaman kstlamasnn minimize edildii ifade olanaklar yaratmas bakmndan internet gelmektedir. nternetin ve yeni bilgi teknolojilerinin bu dnm, 1990larn banda olduka erken bir yargyla Naisbitt tarafndan, temsili hkmetlerden kurtulmann arac olarak deerlendirilmitir195. Bir dier yarg, daha lml olarak bu teknolojilerin, temsili hkmetlerin katlm olanaklarnn arttrlmas bakmndan katk yaparak demokrasiyi gelitirecei zerinedir196. Benzer bir ekilde Pool da demokrasilerde kurumlarn snrlayc niteliklerini azaltacak bir gce sahip yeni bilgi teknolojileri, siyaset ve iletiim alanndaki merkez kontrol snrlayarak demokratikletireceini ileri srer197. Ancak internet, 2009 yl verilerine gre dnya nfusunun sadece drtte birlik ksm tarafndan kullanlabilir durumdadr. Sansr olgusu da internet kullanclarnn ou zerinde etkili bir biimde yrmektedir. yle ki, Kuzey Kore, Suudi Arabistan gibi lkeler, internet kara deliklerinin tanmland yerler olarak belirlenmitir. nternetin nmzdeki on yllar iinde zellikle demokrasi uygulamalarna daha ok konu olaca ve medyann demokrasilerdeki rol bakmndan farkl bir boyut kazanaca gerei bir kenara brakldnda, bu sre iinde ncelikli olarak medyann dier ortamlarda demokratikletirilmesinin n almas gerektii ortaya kacaktr. nternet, kendi zmleri ile beraber sorunlarn ve skntlarn, sansrlerini ve denetlenebilirliini, byk aabey (big-brother) gibi anti demokratik

195 196

John Naisbitt, Megatrends 2000, Avon Books New York:1991, s.60. John Street, Politics and Technology, The Guildford Press, New York, 1992, s157. 197 Ithel De Sola Pool, Technologies Without Boundaries, On Telecommun ications In A Global Age, Harvard Univ. Press, 1990, s.168.

52

eilimlerin baka grnmlerini de beraberinde getirme riski bulunmaktadr. Elektronik dnmleri, demokrasilerin kurtarcs olarak grmek yerine mevcut olanaklarn demokratikletirilmesi ncelikli hedef olmaldr. oalan bilgi kaynaklar ve mlkiyet younlamas, sanal bir demokrasi rnts meydana getirmekte198 ve bireyi bir yandan zgr olduuna inandrrken, dier yandan da dnce baznda tutsaklatrmaktadr. Bu balamda gnmz iletmelerinin ideolojilerini zetleyen kresel dn yerel davran stratejisinin belki de en iyi uygulayclar olan medya kartelleri, ok seslilik adna, televizyon, gazete, internet sayfas, radyo gibi farkl kanallardan belli snrlar/politikalar ierisinde tketici durumundaki kitleye enformasyon aktarmaktadr. Alclar tarafndan da bu bilgiler tercihleri dorultusunda alnm ve demokratik bir ortamn sunduu bir bilgi grnm kazanabilecektir ki bu durum da demokrasi iin bir risk tekil etmektedir. Yeni kapitalizm, devletin ekonomik faaliyet gsteren alanlar boaltmasn isterken, bunlarn sermaye arasnda nasl blleceini dzenlemesini ister. Yeni kapitalizmi devleti, sistemin dzenleyicisi ve garantr olarak grr ve sistem, Duvergerin deyimiyle gnmzn seilmi gl hkmdarlar ile hayata geirilir. Devletin bu rol, kamu yerine sermayeyi ncelemesi dnlerek verilmi bir roldr. Bu ncelik devletlerin medya ile ilgili dzenlemelerinde aka gzlemlenmektedir

198

Konca Yumlu, letiim Alanndaki Teknolojik Gelimeler: Demokratikleme ve Tekelleme, E letiim Fakltesi, Dnceler, Yl:9, Say: 8, ubat 1995, ss. 13 -18

53

KNC BLM 2. DEMOKRASLERDE MEDYANIN SYASAL HAYAT ZERNDEK ETKLER Sartori, azalan sonular ilkesi199 adn verdii ilkesi dorultusunda, bir lkede uygulanan her katlm ve seimlerin her zaman iin demokrasi yaratmayacana, en azndan bu sonucun mutlak olmadna inanmaktadr. Bu anlayta demokrasinin sreklilii iin de seimler, geniletilmi oy hakk vb. unsurlarn yannda tarihsel sre iinde ortaya kan sorunlara zm olarak gelitirilecek baka unsurlarn gereklilii ortaya kmaktadr. Hatta buna yine tarihsel sre iinde meydana gelen teknolojik gelimelerin getirdii avantajlardan, dezavantajlarn kontrol altnda tutarak yararlanmay da eklemek mmkndr. Gnmz temsili demokrasilerinin srekliliini salamann koullarndan biri ve en nemlisi ifade zgrldr ki bu, ayn zamanda doru bilgiye ulam hakkn da iermektedir. Kitle toplumlarnda toplum-siyasal iktidar arasndaki iletiim grevini gren medyann yayd haberlerin doru bilgilere dayanp dayanmad ya da doru bilgilerin hepsini aktarp aktarmad sorunsal, demokrasinin varln ve daha da nemli olarak seim sonras srekliliini de tartmal hale getirmektedir. Gnmz koullarnda medyann demokrasilerdeki iletiim grevinden baka, dorudan siyasal hayatn unsurlar araclyla, siyasetin bizzat kendi sreci zerinde de etkileri bulunmaktadr. Bu unsurlar; birey, kamuoyu, siyasal partiler ile seim ve tabii ki siyasal iktidardr. 2.1. BREY VE MEDYA Siyasetin znesinin birey olduu gereinden yola karak medyann demokrasilerdeki siyasal hayata etkisini anlamak iin ncelikle birey zerindeki etkisini anlamak gerekir. Medya ounlukla tek ynl bir iletiim aracdr ve ayn zamanda belli bir zaman diliminde tek bir kaynaktan, kitleye yaylan toplu mesajlar ierir. Bylece birey, bir kitle ierisinde yalnz ve -ounlukla geri bildirim kanalnn kapal olduu iletiim srecinde- aresiz durumda bulunur. Birey, medya ile gerekletirdii iletiim srecinde ounlukla sadece alc konumunda ve etkiye ak durumdadr.

199

Sartori, Demokrasi, s.347.

54

Medyann, bireyin siyasal tutum ve davranlarn etkileme srecinde halka gre kantnn (argumentum ad populum) ya da benzeri ounlua gre kantnn (argumentum ad numerum), felsefi karlyla yanltmaca (fallacy) tekniinin ska kullanld gzlemlenmektedir. Buna gre, bir nerme, "belirli bir kesimin anlamlandrmas" ya da "genel kan" bu ynde olduu iin doru/hakl olduunu iddia edilmektedir. ounlua gre kantnn pratikte birok farkl trleri olmasna karn en ok grlen iki tipi u ekildedir200; - Zppe ekicilii (Snob Appeal); toplumdaki dnce ve inanlar zerinde etkili birka kii ya da elitlerin onay ile bir grn geerliliini kantlama amal yanltmacadr. - Bando-vagonu (Bandwagon), ou kiinin dndnn doru ya da geerli olduunu ileri srlmesi eklinde gerekleen yanltmacadr. leride ayrntl bir ekilde ele alnaca zere kamuoyu aratrmalar, Bando-vagonu etkisiyle beraber gnmz toplumunda nemli bir yere sahiptir. Zppe ekicilii ise -rnein bir anayasa maddesi grmesi srasnda, bir retim yesinin grlerinden yola karak o grn hakl olduunun savunulmas eklinde olabilecei gibi- sadece popler ya da bir konuda bilinen bir uzman olduu iin tank gsterilen kiinin grnden yol klarak o grn hakll savunulabilmektedir. Sartori, televizyonun, byk halk kitleleri zerindeki etkisinin giderek artmasna paralel olarak, spor, sanat gibi farkl alanlardan elde edilen kredileri kullanarak yaplan yanl tanklklara her geen gn daha fazla nem verildiini belirtmektedir. Televizyonla birlikte, sinema yldzlar, gzel kadnlar, arkclar ve futbolcular yaammz dzenleyen otoriteler haline gelirken, bir zamanlar toplumda sz sahibi olanlar, dnrler.
201

gz ard

edilebilen bir

nicelie

(quantit nglieable)

Noelle-Neumann ise bireyin medya karsndaki gszln iki duruma balamaktadr. Bunlardan biri medyann neyin nemli olduuna karar veren rol
200

Lander niversitesi, Introduction to Logic, Eriim: http://philosophy.lander.edu/logic/popular.html,: (10.07.2007) 201 Giovanni Sartori, Grmenin ktidar, ev.G.Batu -B.Ulukan, stanbul: letiim Yaynlar, 2004, s.90.

55

yani eik bekilii iken dieri de medyann tehir direi202 olarak kullanlmasdr. Medyann tehir direi olarak kullanld durumlarda birey, kitlelere ulaan kendi hakkndaki olumsuz aklamalar karsnda yine medyann eik bekilii rol ile birlikte, bu ikisine kar aciz durumdadr. Medyada olumsuz bir biimde tehir edilen birey kendini ele verilmi olarak grr. Birey, medya karsnda kendini koruyamaz, savunamaz.203 Bu durum, bireyin, siyasal oluum ve hareketlerden uzak durmasn, bunlara kar temkinli olmasn beraberinde getirmektedir. te yandan bu srete medya, bireyleri toplumun dier bireyleriyle yine medyann kendi ifadeleri ile iletiim kurdurmaktadr. Medyann dillendirme ilevi olarak adlandrlan bu durum, bireyi iletiim srecine dhil ederken baz durumlarda susturabilmektedir. Noelle-Neumann bu durumu u szleriyle aklamaktadr: () insanlara grlerini savunmakta kullanacaklar szckleri, argmanlar medya vermektedir. nsanlar kendi bak alarna uygun dzenli biimde tekrarlanan ifadelerle karlamaynca dilsizleirler.204. Medya aslnda kitleler iindeki bireyler aras iletiimi gerekletirirken, onu kapsam bakmndan da snrlandrmakta, konuacaklarn kimler olacan ve hangi ideolojik erevede konuulacan belirlemektedir. Bunun dnda kalanlar ise yabanclamakta ve susmaktadr. Medya etkisi bazen beklenilen bir tepki olarak deil de amal yaynlarn istenmeyen sonucu olarak ortaya kabilmektedir. Bu durum Bumerang Etkisi (Boomerang Effect)205 ile aklanmaktadr. Bu etki altnda olan bireyler, rnein seim zaman oy vermeyi planlad partinin bir reklamna, propagandasna ya da politikasna, aklamasna ve hatta kazandn gsteren bir kamuoyu yoklamasna tepki gstererek partiye oy vermekten vazgeebilmektedir. Bumerang etkisi, medyadan kan mesajn hedefe ulatnda yarataca tepkinin n grlememi olmasyla dorudan alakaldr. Ancak mesajn kayna her zaman iin medya olmak durumunda deildir, siyasal partinin liderleri, kanaat nderleri, reklamclar da bu srece katkda bulunabilir ya da dorudan kaynaklk edebilmektedirler. Byle bir durumda medyann rol, ilgili mesaja kendi aralarnda
202

Tehir direi, zellikle Ortaada mahkmlarn halka tehir edilmek suretiyle asldklar direklerdir. Bylece ktlerin sonu halka ibret olmas asndan rneklendirilmektedir. 203 Noelle-Neumann, Kamuoyu, s.179. 204 Noelle-Neumann, Kamuoyu, s.199. 205 Boomerang Effect ile ilgili olarak ayrntl bilgi iin bkz.: James King, & Jason McConnell, "The Cumulative Effect of Negative Campaign Advertising on Vote Choice", The annual meeting of the APSA, Marriott Copley Place, Sheraton Boston & Hynes Conv. Center, Massachusetts, Aug 28, 2002.

56

yer verme karar noktasnda yer almaktadr. Ancak yine de medya, gnmz kitle bireyinin toplumla ve dnyann dier kalanyla olan siyasal, ekonomik, sosyo-kltrel iletiim srecinde birinci tercih olmaya devam edecektir. Bu tercihin bireyin siyasal hayat zerindeki etkisini farkl alardan gzlemlemek mmkndr. 2.1.1. Medyann Siyasallama ve Depolitizasyon Srecine Etkisi inde yaanlan kltr etkisiyle birey, srekli bir siyasallama sreci, yani siyasal kltr renim ve onun bir paras olma srecinde bulunmaktadr. Bu srete bireyin bata pasif konumdan; ya, eitimi vb. sosyo-ekonomik faktrlerin bir noktaya kadar artyla beraber aktif konuma gemesi beklenir. Siyasal kltrn farkl eleri, bireyleri siyasete katlmaktan ok katlmamaya, siyasetle ilgilenmekten ok ilgilenmemeye siyasal srelerin dnda kalmaya ynlendirebilmektedir. Siyasal ilgisizlemenin, pek ok sebebi bulunmaktadr. rnein Vedel iin teknolojik gelime bu sebeplerden sadece biridir. Tekniklerin geliimi ve bu geliimin uyandrd ilgi yledir ki, insanlarn dikkati artk teknolojiye evrilmi ve siyas problemlerden uzaklamtr.206 Yine bireylerin gelimi lkelerde yakalad bir yaam standard da siyasal ilgisizlemeyi de beraberinde getirmektedir. Ancak tm bunlardan daha nemli bir sebebi yle aklar: () siyasal iktidar mcadelesi alan, sradan vatanda iin artk yabanclam bir alan hale gelmitir.207. Siyasal iktidar mcadelesi alann, medya tarafndan fazlasyla kark sunumu, Noelle-Neumannn da belirttii gibi, medyann dillendirme ilevi nedeniyle yabanclamas, bireyin yaplabilecek ok fazla bir eyi olmad ve drst siyasetin olanakszl telkini, siyasetin zorlu ve can skc mcadele gerektiren ierii ile snrsz elencenin dayanlmaz cazibesine karn hayat mcadelesi bir araya geldiinde, bireyler siyasette kendilerini ilgisizleme srecinde bulmaktadr. Yine Vedelin aktarmndan renildiine gre, Duvergerin deyimiyle siyaset mittir ve dolaysyla, siyaset yapmak iin, ne memnun, ne de karamsar olmak gerekir.208 Vedel, siyasallama ve siyasal ilgisizleme srecini birbirine zt sreler olarak deerlendirmemektedir. rnein; Televizyon, phesiz ki siyasal hayata olan
206

Georges Vedel, Siyasetle lgisizleme, Efsane Mi Yoksa Realite Mi? eviren: Hamide Topuolu, Ankara Hukuk Fakltesi 40. Yl Armaan, AHF Yaynlar No. 210, Ankara, 1966, s.440. 207 Vedel, s.440. 208 Vedel, s.440.

57

ilgiyi arttrr, fakat bunu yapmakla onun slubunu da deitirmi olur. Televizyon, bir adam ile onu seyreden kitle arasndaki sempati ve temas unsurlarna daha ok yer verir ve dikkati, siyasetin objektif verilerinden baka ynlere eker.209. Medya siyaseti yzeysel anlamda poplerletirirken ierik olarak da yoksunlatrmakta, bireyleri de yoksunlatrlm gndemle oyalamaktadr. Medya bireyi siyasallatrrken, anlayabilecei ya da sadece grerek alglayabilecei baka ynlere kaydrarak siyasetin bizzat kendisinden uzaklatrabilmektedir de. Bylece medya, bireyi seim zaman sandk bana giderek oy vermesini salayacak dzeyde siyasallamasn; ancak seimler aras dnemde gelimelerden ve siyasal liderlerden az ok haberdar olup suskunluunu koruyarak rejimin meruluunu devam ettirmesini salayacak dzeyde de siyasetten uzaklatrmaktadr. Ana akm medya kodlarn Chomsky, seyirlik medya adyla anarken, bunlar birey ve toplum zerine yneltilmi saldr olarak grmektedir. Seyirlik medyann saldrs iki yanldr: () bir yandan baskc mesajlar saldrsyla halk kska altna alan ticari medya, dier yandan da devlet faaliyetinin ayrntlarn ve boyutlarn demokratik srelerden ve halktan gizleyerek siyasal cinayetler ve ihanete su orta olur.210. Siyasetle ilgilisiz birey, medyadaki haberlerle siyasallaabilecekken, elencelik unsurlarla var olan ilgisizlii daha da pekitirilmektedir. Demokrasiyi btnlemesi beklenen medya, vatandalar youn bir elence kltryle siyasetten uzaklatrarak sistemin demokratik niteliini drmektedir. Chomskynin bu grleri yaplan aratrmalarla da desteklenmektedir211. Medya-keyifsizlik teorisine gre de siyasal sinizmin, siyasal ilgisizlik ve yabanclamann, siyasal kurumlara olan gvensizliin ve hatta korkunun sorumlusu medyann siyasetle ilgili negatif tutumudur212. Aratrmalar ve teoriler erevesinde medyann, liberal oulcuun ileri srd gibi farkl kanallardan bilgi ak ilevini stlenmekten ziyade, bir elence kltr olarak toplumlar siyasetten uzaklatrma ilevi grd ileri srlmektedir.

209

Vedel, s.450 Ancak burada nemle vurgulanmas gereken nokta, siyaset yapma tarznn deimesinin yaratt siyasal katlmann allm biimlerindeki azalmann, siyasal ilgisizleme olarak alglanabileceidir. Vedel, bu yanlsamann, aratrmaclar yanl yne sevk ettii konusunda hakl olarak uyarmaktadr. Bkz: Vedel, s.451. 210 Chomsky, Medya Denetimi, s.8. 211 Konuyla ilgili zmlemeler iin Oy Verme Davran zerinde Medya Etkisi balna baklabilir. 212 Kenneth Newton, Mass media effects: Mobilization or media malaise? British Journal of Political Science, 29, 2002,.ss.579-580.

58

Sartori ise medyay bir btn olarak ele almak yerine siyasal ilgisizlemeyi yaratan unsuru televizyonda aramaktadr: Televizyon bir g olarak ortaya kmasna kadar, insanlar politika ve uluslar aras ilikiler ile ilgili haberlerle ilgileniyorlard ve gazeteler de bu ilgiyi besleyecek yaynlar yapyorlard. Oysa bu ilgi gnmzde giderek azalmaktadr. Bunun suu izleyicide deil, halkn ilgi ve merakn sndren grsel politikada aranmaldr.213 Sartori ayn zamanda televizyonun, homo sapiensin soyut dnme becerisini gerileterek gnmz, gren insann (homo videns) yarattn belirtir. Gren insann dnyasnda soyut dnme becerisi gerilemitir ve kararlar da grme duyusu araclyla elde ettii verilere odaklanmtr. Fotoraflarda mitinglerin kalabalk grnen tarafndan resmin alnmas, pazarlanmak istenen bir liderin aadan yukarya doru, geriletmek istenen liderinse yukardan aaya doru resimlenmesi, daha uzun ve sk haber ya da daha az haber yapma gibi teknikler gren insan zerinde olduka etkilidir. McQuail de medya anda artk grn, eylemin nne gemektedir214. Medyann, bireyin siyasallama srecindeki etkisi, aile, eitim, yakn evre ve kanaat nderlerin etkisinden bamsz olmad gibi, depolitizasyon eklindeki etkisi de bamsz deildir. Bu durumda medyann ne zaman hangi ynde etkide bulunduu ayrntl uygulamalarla ortaya kartlabilecek noktalardr. 2.1.2. Medyann Susturucu Etkisi 19. yzyl balarnda Tocquevillein Amerikada ounluun grnn bu gr paylamayan ya da henz dnme aamasnda olan bireyler zerindeki baskc etkisini u ekilde deerlendirmitir; Amerikada ounluk, dncenin etrafna korkun bir ereve izer. Bu snrlarn iinde zgrdr, fakat dar kmaya cesaret ederse, felakete urar. () Fikirlerini aklamadan nce taraftarlar olduunu sanrken, akladktan sonra artk hi kimsenin kalmadn anlar. Zira kendisini ayplar, yksek sesle konuurken, kendisi gibi dnenler, ayn cesarete sahip olamadklarndan susar ve uzaklarlar. Nihayet boyun eer. Sanki hakikati sylemi olmaktan vicdan azab ekmektedir215.

213 214

Sartori, Grmenin, s.68. Denis McQuail, Media and Politics: The Role of Research, Medya ve Siyaset Sempozyumu Kitab Cilt II, 15-17 Kasm 2007, Ege niversitesi letiim Fakltesi, zmir, s.XXVII. 215 Tocqueville, ss.101-102.

59

19. yzyldan bu yana medyann sesi, kitleselletii oranda ykselmi, birey zerindeki ounluun gc de o oranda artmtr. Medyann burada aktarlan birey zerindeki susturucu etkisi, Noelle-Neumann suskunluk sarmal kuramyla birlikte bilimsel bir ereve bulmutur. Kurama gre, insanlar tahminler ve deerlendirmelerde bulunmalarn salayan istatistiksel bir yetiye sahiptirler. Bu yeti sayesinde bireyler grlerinin toplumun geneliyle uyumlu olduunu dndklerinde, bunu aa vurma eilimindeyken, toplumun geneliyle zt grte olduunu dndklerinde de gizleme eiliminde olduklar ileri srlmektedir216. Kuram bireyin toplumun ortak uzlamasnn dna kmas durumunda karlaabilecei dlanma korkusuna sahip olduklar dncesine dayanmaktadr. Noelle-Neumann suskunluk sarmal dnda iki farkl grubu deerlendirmektedir: Bu gruplardan biri, dlanma korkusu duymayanlardr ki bu grup ayn zamanda toplumu deitirme olanana sahiptirler217. Sosyal ilikileri ya da belirli dnce kalplarn deitirmeye alan reformcular, dmanlk grecekleri bir kamuoyunu gze alsalar da karlatklar dmanln onlara ac vereceini belirtilmektedir. Noelle-Neumann bir dier grubu da sert ekirdek kavramyla tanmlamakta ve bu kiilerin gemiteki deerlere bal olduklarn vurgulamaktadr: () bunlar artakalanlar, eski deerlere tutunan ve dnemlerindeki dlanmaya katlanan insanlardr.218. Her iki grup da ounluktakiler eklindeki sunuma kar dncelerine sahip kp yksek sesle bunlar dile getirmekte ve yine bundan tr toplum tarafndan ve ounlukla medya araclyla cezalandrlmaktadr. Bu kiiler McLuhan tarafndan, () algmza derinlik kazandran anti-sosyal eilimli ve ou uyumsuz kiilerdir. eklinde betimlenir: [Bu kiiler] toplumun genel geer anlay ve eilimlerine pek katlmazlar.() Yzeyin altn grebilme, ortama kaplp gitmeme konusundaki bu anti-sosyal yeti, kral plak219 diye bilinen nl ykde vurgulanmtr.220. Temelde demokrasiler fikir ve ifade zgrlne dayanmasna ramen, ounluluun mutlak hkimiyeti altnda ezilen bireylerin ifade hrriyetinden sz
216 217

Noelle-Neumann, Kamuoyu, s.234 Noelle-Neumann, Kamuoyu, s.163. 218 Noelle-Neumann, Kamuoyu, s.248. 219 Hikyede bunu dile getiren bir ocuktur; renilmi davran kalplar, n yarglar, tecrit edilme gibi endieleri yoktur. Bylece, szlerinden dolay cezalandrlamayacak bir kiidir. Ayrca ocuk da dile getirmenin olas ar bedelinin de tehdidini alglamadan konumaktadr. Bu ekliyle ocuk ve davran, sosyal uyumun basksnn ve aka konumann olas cezasnn alglanmad durumun simgelemesidir. Dorunun susan sesi bir kez ykseldiinde suskunluk sarmal da krlmtr. 220 McLuhan, Yaradanmz Medya, s.90.

60

etmek imknsz hale gelmektedir. Tocqueville bu durumu u szleriyle tekrar dorulamaktadr: Aristokrasilerde insanlar birey olarak daha gldr, ounlua ters dtklerinde kendi evrelerinde birbirlerini destekler ve avuturlar. Demokrasilerde ise () ounluun dnda yaamak, yaamamak gibidir. ounluun kendisi gibi dnmeyenlere bask yapmak iin yasalara ihtiyac yoktur, onaylamamas kiileri yalnzla ve umutsuzlua itmek iin yeterlidir221. Bireylerin demokratik bir ortamda, ne zaman; ne hakknda; ne ynde ifadelerde bulunacaklar ou kez medya tarafndan dile getirilmektedir. Bu snrlarn dna klmas durumunda neler olabilecei de medya tarafndan tehir direinde zaman zaman rneklendirilmektedir. Dlanma tehdidi, dlanma korkusu, kanaat ortamnn srekli gzlemlenmesi ve g ilikilerine dair yrtlenler tahminler konuma ve susma eilimini belirler.222 Bylece kamuoyuna araclk eden medya, ounluun sesi olarak aktard grleriyle bireyin ya bu fikre katlmasn ya da susmasn tlemektedir. 2.1.3. Oy Verme Davran zerinde Medya Etkisi Bireyler, medya aracl ile aldklar bilgileri evre ile uyumu salamak amacyla tarar ve ayklarlar. Yeni ya da kart fikirler karsnda, kendilerine ak salayan medya aracna ynelik alglamalarn deitirebilirler ya da kayna, kendi dncelerinden daha gvenilir bularak mevcut siyasal tutum ve davranlarn bu yeni duruma adapte edebilirler223. Bylece gvenilir bir imaja sahip medya, siyasetiler ve semenler arasndaki iletiimi dzenleyerek, bireylerin siyasal tercihleri zerinde dorudan bir etkide bulunma olanana sahip hale gelmektedir. Yaplan bir aratrma sonular dorultusunda, gazete okumann oy verme davran zerinde, siyasetle daha az ilgili kiiler zerinde bile nemli bir etkisinin bulunduunu saptanmtr. Buna karn, ayn aratrmaya gre televizyon seyircisi olmann oy verme zerine nemli bir etkisi yoktur. Aratrmaclar, bu konuyu ierikle birlikte deerlendirdiklerinde u sonuca varmlardr: Gazetede ya da televizyonda
221 222

Tocqueville, ss.234. Noelle-Neumann, Kamuoyu, s.250. 223 Culenburg Van J.J. ve En Noomen G.W. Communicatie Wetenschap. Muiderberg, Dick Coutinho, 1984den aktaran Denis McQuail, letiim Modelleri, Kitle iletiim almalarnda, ev. Konca Yumlu, mge Yay. Ankara:1997, ss.50-51. Bu durum eitim seviyesiyle ters orantl olarak gereklemekte, eitim arttka bireyler kendi siyasal tercihleri dorultusunda medya tercihlerini oluturmaktadr.

61

elence ierikli arlkl okumalarn veya izlemelerin oy verme davran zerinde azaltc etkisi bulunurken, haber arlk okumalarn veya izlemelerin arttrc etkisini saptamlardr224. Bu durum, bir nceki sonula birlikte deerlendirildiinde, televizyonun salt oy verme davran eklinde bile olsa siyasal katlmadan uzaklatrdna iaret etmektedir. Ayn aratrma sonunda, gazetelerde haberleri okumann, siyasetle ok ilgili bireylerin oy verme davran zerindeki etkisi sfra yaknken, gazetelerin haberleri, ancak siyasetle ilgisiz bireylerin oy verme davran zerinde olduka nemli ve olumlu bir etkisi olduu sonucuna varmlardr. Televizyon elencesinin, siyasetle az ilgili bireyler zerinde nemli bir ekilde olumsuz ynde etkisi olduu da bir baka bulgudur. Ancak bu durum siyasetle ok ilgili bireylerin oy verme davran zerinde yine anlaml bir etki yaratmamaktadr225. Peer ve arkadalarnn yapt almann sonucu, medya kullanm alkanlklarnn, siyasetle az veya ok ilgili bireylerin, oy verme davranna etkisi balamnda aadaki gibi tablolatrlabilinir;
Tablo 2: Peerin Aratrma zeti Siyasetle Az lgili Birey Olumlu Etkili Etkisiz Azaltc Etkili Azaltc Etkili Artc Etkili Arttrc Etkili Siyasetle ok ilgili Birey Olumlu Etkili Etkisiz Azaltc Etkili Azaltc az Etkili Az etkili Az etkili

Genel Olarak Gazete Okuma Genel Olarak TV zleme Gazetede Elence Takip Etme Televizyonda Elence zleme TVde Haberleri zleme Gazetede Haberleri Okuma

Tablonun oluturulmasnda kullanlan kaynak: Limor Peer , Edward C. Malthouse & Bobby J.Calder.;Estimating The Effect Of News Media Consumption On Political Participation Paper presented at the 2003 Annual Meeting of the APSA, Philadelphia, PA, August 27-31, 2003.

Medya bireylerin oy verme davrannda olumlu bir etkide bulunabilmesi iin bireyin sosyo-ekonomik, demografik vb. zellikleriyle balantl olarak siyasetle ilgili bir birey olmas beklenmektedir. Siyasetle az ilgilenen birey zerinde medyann etkisi, oy verme davranna katlm bakmndan daha da olumsuz ynde olmaktadr.

224 225

Peer vd. s.9. Aratrmada gazete elencesinin daha az kentlemi blgelerdeki bireylerin oy verme davran zerinde nemli derecede olumsuz bir etkisi bulunmakta ve bu etki, kentliletike olumsuz ynde artmaktadr. Bylece, gazetelerdeki elence ierikli arlkl okumalarn, kentlemi blgelerde, daha az kentlemi blgeler zerinde olduundan daha byk bir negatif etkisi bulunmaktadr. Peer, vd. s.10-12

62

Sosyo-ekonomik adan deerlendirildiinde gnmzde () zellikle televizyonun mesajlar sosyo-ekonomik adan yksek snflardaki, daha eitimli olup d uyarclara- hatrlatclara gereksinim duymakszn oy verebilen bireylere daha dzensiz ve oransz olarak ulamaktadr.226. Televizyonun, daha alt snflardaki bireyler zerinde bilgi arttrc etkide bulunduu da bilinenler arasndadr. 2.1.4. Medyann Birletirici/Btnletirici ya da Ayrtrc/Blc Etkisi Medyann en temel fonksiyonuna bakldnda bunun uzaktan iletiim kurmak olduu grlecektir. Benzer bir ekilde Tocquevillee gre de o dnemin en yayn medyasndan bahsederek () gazeteden baka hibir ey, ayn adna ayn dnceyi yz binlere ulatramaz.227 demektedir. Uzaktan iletiim kurmak, () ayn zamanda mekn ve zamann buyruundan kurtulmak, bilgilerin ortaklamasn salamak, bir de bu bilgilere bal pratikleri ve modelleri yeniden rgtlemek demektir.228. Sz konusu model ve pratiklerin srekli yeniden rgtlenii de toplumun siyasal ve kltrel yapsnda dnmlere yol amaktadr. McLuhann, Tocquevillein sylemlerini birka adm ileri gtrerek

oluturduu kresel ky kuramn bireylerin elektronik medyann insanl yeniden birletirdii saptamas zerine oturmaktadr. McLuhana gre, Global Kyn insanlar zellikle Bat dndakiler, 1980den beri elektronik medyann haber, hayal ve imaj dnyasnn iine kitleler halinde atlmlardr.229. Kuram, birok iletiim uzman tarafndan eletirilmesine ramen, kitle iletiim aralarnn yaygnl ve kullanlabilirlii, medyann birletirici ynne katkda bulunmakta olduunu ve kresel ky olgusunu pekitirdiini ileri srmek, yanl olmayacaktr. Ancak Castells, kresel ky olgusunun birletirici gcnden ziyade ayrtrclna inanmaktadr. Medya gerekten de kresel olarak birbiriyle balantl bir hale gelmi olmasna ve programlarn ve mesajlarn kresel ada yaylmasna ramen, bizler kresel bir kyde yaamyoruz, kresel olarak retilmi,

226

William A. Glaser, Television and Voting Turnout, The Public Opinion Quarterly, Vol. 29, No. 1. (Spring, 1965), ss. 85-86. 227 Tocqueville, s.176. 228 Barbier vd. s.7. 229 nsal , George Gerbnerin Kuramlarna Giri, Kadife Karanlk 2, stanbul: Su yaynlar, 2006, s.17-18. Ayrca bkz: Marshall McLuhan & Bruce R. Powers, The Global Village, Transformations in World Life and Media in the 21st Century, Oxford University Press, 1989.

63

yerel olarak datlm, mteriye zel kulbelerde yaamaktayz.230 Dolaysyla Castells iin kresel ky algs yanltc bir sylemin rndr. Kresel olan, rnler ve mesajlardr. Bu rnler insanlar ayrtrmakta ve ahsa zel mesajlarn ve rnlerin tketicisi konumuna indirmektedir. Ancak Castellsin sylemi bundan daha fazlasn iermektedir. Ona gre zellikle yeni medya teknolojileri bireyler arasnda a rerek alternatif katlm yollar ve organizasyon olanaklar yaratmaktadr. Virilio da medyann ekranlar araclyla pencere-evleri (windowhouses), apartmanlar, kyler medya mega-ehirleri (media megasities) yarattn ileri srer. Bu ehirler manta aykr bir biimde, birbirinden uzak bireyleri standartlatrlm fikirler ve davranlar etrafnda bir araya getirmektedir.231. Medya, tek tek bireyleri bir araya getirip harekete geirdii konusunda salam kantlar bulunmaktadr. Birleme, Tocquevillein daha nceki sylediklerini de gz nne alnarak denilebilir ki iktidarn, ounluun izin verdii ve konuya olan hassasiyeti orannda gerekleebilir. Konuyu Trkiye balamnda deerlendiren Klbaya gre, () ancak bir ksm kanaat btnlerinin yaygn ve geerli nitelikleri, medyann bu yndeki gayreti sonucu ortaya kmaktadr. Olaya bu adan bakldnda, medya oulcu ve oullam bir toplum yerine, tekdze ve benzeen bir toplum yaratma abalarna katkda bulunmaktadr.232. Medyann birletirici/btnletirici etkisi bazen tam tersi ynde

ileyebilmektedir. Tichenor bu durumu bireyler arasndaki farklarla aklamaktadr. Bir toplumda farkl gruplarn iletiim potansiyelleri -bireylerin ve topluluklarn sosyoekonomik, demografik ve karakteristik farkllklar- arasnda sistematik farklar varsa, medyann bu roln tartmal hale getirebilecek bir durum olarak eitli konularda ve nem derecelerinde enformasyon gedikleri ortaya kacaktr.233 Tichenor, bireylerin bilgi edinim sreci srasnda meydana gelebilecek byk gediklerin sosyal deiimlere yol aabileceini, eitimli ve st dzey bireylerle

230

Manuel Castells, The Information Age: Economy, Society, and Culture: Volume I, The Rise of the Network Society,. Blackwell, 1996, s.370. 231 Paul Virilio, The Vision Machine, Indiana University Press, 1994, s.65. 232 Mehmet Ali Klbay, Medium Size Media, Trkiye Gnl 24/ Gz 1993. s.2 0. 233 Phillip J. Tichenor; George. A. Donohue; Clarice N. Olien, Mass Media Flow and Differential Growth in Knowledge, The Public Opinion Quarterly, Vol. 34, No. 2. (Summer, 1970), s.159

64

olacak iletiim araclyla bu boluklarn doldurulabileceini de vurgulamtr. Bylece, medya birletirici/btnletirici rolnden ziyade, ayrtrc bir rol oynad gzlemlenir. Ancak teoriye gre () gediklerin kapanmas da yine medya eliyle gerekleecektir.234. Habermasn iletiimsel eylem kuramn artran bu teoride nemli olann sosyo-ekonomik zellikler deil, bireylerin konuya duyduu ilgi olduu belirtilmektedir. Ancak bireylerin konuya duyduu ilginin sosyo-ekonomik zellikler erevesinde deitii ve gelitii de nemli bir ayrnt olarak kalmaktadr. Nitekim Tilly de son 50 yllardr ve zellikle uluslararas dzeyde, farklklarn medya, finansal sermaye, bilimsel teknik bilgi zerine ekillenerek gittike artan bir eitsizlik kayna olduunu belirtmektedir.235 McLuhana gre de matbaa teknolojisi, kamuyu yaratmtr. Kamu, her biri ayr ayr, kiisel, sabit bak asna sahip kimseler olarak ortada dolaan ayr ayr insanlardan oluur. Yeni teknoloji, bu konumu, bu ayr ayr baklar lks saymakta; bunlar bir kenara brakmamz istemektedir.236 Medyann birletirici/btnletirici etkisini yaratabilmesi iin kulland aralarn banda kamuoyu yoklamalar gelirken, bu srete kulland teknik de ounlukla kamuoyu maniplasyonu olmaktadr. 2.1.5. Sosyal Hareketler zerine Medya Etkisi nceki blmde ele alnd zere oy verme davran demokrasi teorisi bakmndan en ilkel ama tabii ki olmazsa olmaz bir katlm biimidir. Dier siyasal katlma yollar arasnda yer alan sosyal hareketlere katlm noktasnda medyann etkisinin varln sorgulamak, zellikle kitle toplumlar asndan gereksiz bir uradr. Ancak asl soru bu etkinin boyutu ve yn zerinde younlamaktadr. Birey, medyann etkisi balamnda sosyal hareketlere katlmakta mdr, yoksa ekinmekte ve hatta vazgemekte midir? Yukardaki sorulara akademisyenlerin verdii yantlar, okuyucular birbirinden farkl sonulara gtrmektedir. rnein Castells, zellikle yeni medya teknolojilerinin alternatif katlm yollar yarattn ileri srmektedir. Ona gre, yeni medya teknolojileriyle rlm bu yeni dnyada, sosyal hareketler de paralanmaya, yerellemeye, tek-bir-konu odakl ve ksa mrl, ya i dnyalaryla snrlandrlm
234

B.K.L. Genova; Bradley S. Greenberg, Interests in News and the Knowledge Gap, The Public Opinion Quarterly, Vol. 43, No. 1. (Spring, 1979), ss. 79-91. 235 Charles Tilly, Changing Forms of Inequality, Sociological Theory, Vol.21, No.1 (2003), s.35.. 236 McLuhan, Yaradanmz Medya, s.68

65

ya da bir medya sembolyle alevlendirilmi olmaya meyillidir: Kontrolsz, kafa kartrc deiimin bylesi bir dnyasnda insanlar da birincil kimlikler etrafnda yeniden-gruplamaya meyillidirler. Bu kimlikler: dini, etnik, blgesel, ulusaldr.237 . te yandan Tilly, sosyal hareketlerin, gc elinde bulunduranlara kar srekli bir meydan okuma biimi olduunu vurgulayarak, onlarn tekrarlanan kamu grnleri olduunu ileri srer238. Bu erevede bireylerin siyasal organizasyon ve sosyal hareketlere katlp katlmama kararn da ne yaptklar zerinden deil de neye inandklar zerinden vermektedir. Yeni medya teknolojileri de bu srete dorudan katlma ya da katlmama yolunda etkilemekten ziyade zaten katlma karar bulunan bireyler arasnda daha etkin organizasyon olana yaratarak srece etkide bulunmaktadr. Smith vd.lerinin239 belirttii zere, sosyal hareketlerin amac medyann dikkatini ekerek belli problemlere ynelik, kamuoyunu ve siyasal iktidar duyarl hale getirmektir. Bu dorultuda Lipsky, 1968 tarihli makalesinde240 protestocularn baarl olabilmesi iin belli hedefler sralamtr: lk etapta benzer dnclere sahip kiileri, grubun fikirleri ve eylemleri dorultusunda bilgilendirerek kazanmal, ikinci aamada, kamuya ynelik medya araclyla aklamalarn maksimize etmek iin amalarn netletirmeli, stratejiler gelitirmeli; siyasal atmalardaki, taraf d gruplarn etkinliini maksimize etmeli; baar ansn maksimize etmelidir Lipsky, medyann, protestolarn amacn nemsemedii durumlarda ya da stn kr geildii durumlarda, protestolarn baarl olmas da mmkn olmadn belirtir. Ormanda bir aacn dtnn duyulmad durumda olduu gibi, alglanmad ve yanstlmad srece ortada bir protesto da yoktur.241 te yandan Lipsky, medya tarafndan haber yaplmaya deer grlen protestolarn sadece konu deil, dorudan protestocular zerinde de etkili olduunu syler. Siyasal alanda

237 238

Castells, s.3. Charles Tilly, Social Movements and (All Sorts of) Other Political Interactions - Local, National, and International - Including Identities, Theory and Society, Vol. 27, No. 4, Special Issue on Interpreting Historical Change at the End of the Twentieth Century (Aug., 1998), Springer, s.469. 239 Jackie Smith, John McCarthy, Clark McPhail & Boguslaw Augustyn, From Protest to Agenda Building: Description Bias in Media Coverage of Protest Events in Washington, Social Force 79:4,, June 1, 2001 ss.1397-1423. 240 Michael Lipsky. "Protest as a Political Resource." American Political Science Review 62: 1968, ss.1144-11 58. 241 Lipsky, s.1151.

66

haber yaplmaya deer olmann verdii konfor ile medyay ekillendiren bireylerin nyarglar ve istekleri, olduka sert liderlik zellikleri ortaya koymaktadr. Medya ve sosyal arasndaki ilikiyi irdeleyen Smith ve arkadalarnn almalar sonucunda elde ettikleri veriler, sosyal hareketlerin medyada yer bulma amacna ulatklar durumlarda bile, medyann bu hareketlerin etkisini ntrletirdiini ve hareketlerin gndemini kmseyerek haber yapt yolundaki iddiay desteklemektedir242. Medyann ve sosyal hareketin konusu ve amac arasndaki kar atmas, medyann bu konuya yer vermesini ya da veri eklini dorudan etkileyebilmektedir. Smith vd., bu konuya rnek olarak 60l yllarda renci hareketlerin dorudan ekonomik sisteme ynelmesine karn, bu hareketleri topluma duyuracak olan medya aralarnn, yine mevcut ekonomik sistemden beslenen irketlere ait olmas nedeniyle ortaya kan kar atmasn rnek vermektedir243. te yandan medya ve sosyal hareketler ile bu hareketlerin siyasal liderler arasndan gndemi belirleme ve gndemi oluturma amalar birbiriyle akmaktadr. Dier bir deyile, her iki grup da kamuoyunun sadece ne hakknda deil, ayn zamanda nasl dnmesi gerektiini belirlemeyi amalamaktadr. rten sylemlerin hareketleri daha geni haber alan bulurken, akan sylemlerin hareketleri, habere deer bulunmamakta ya da belli bir editryal erevede kmsenerek, etkisi azmsanarak haber yaplmaktadr. Bu noktada Smith vd. u tespitte bulunmulardr: Bir protesto eylemi medya dikkati ektiinde, protestocular, sosyal hareketi bekledikleri ekilde haber yapmad iin medyay sklkla sulamaktadr.244. Yakn zamanda yaplan bir aratrma245, medyann kamusal alandaki sosyal hareketleri hzlandrd durumlar ile bu hareketleri grmezden geldii durumlar zerine gerekletirilmitir. Bu aratrmaya gre, medya, bu hareketleri h aber yapmasyla beraber, sosyal hareketin daha ok katlmcya ulamasn salamas asndan can alc bir neme sahiptir. Ancak alma gstermi ki medya, baz sosyal hareketlere fazlasyla yer veriyorken baz sosyal hareketlere de hi yer vermeyebilmektedir. Aratrmay yrten Barker, bu farkllkla ilgili varsaymlar gelitirmitir. Bunlardan en nemlisi medya holdingleri ile ilgilidir. Neo-liberal

242 243

Smith vd., s.1398. Smith vd., s.1399. 244 Smith vd., s.1401. 245 Michael Barker, Mass Media and Social Movements; A Critical Examination of th e Relation Between the Mainstream Media and Social Movements, Global Research, Nisan 2008, Eriim: http://www.globalresearch.ca/index.php?context=va&aid=8761 (11.12.2009)

67

ekonomi politikalar, medya kartellerinin gcnn artn kolaylatrmaktadr ve bu da ayn zamanda toplumun ounluunun anlaml medya politikalarnn oluturulmas srecinde tecrit edilmelerine hizmet etmektedir. Medya kartelleri de konuyla olan mesafelerine gre haber yapmakta ya da yapmamaktadr. Hatta Barker, sosyal hareketin meydan okuduu gruplar arasnda medyann da bulunabilecei gerekesiyle de haber yaplmadn ileri srmektedir. Sosyal hareketler ile medya arasnda bir tr ilev paylam zerine kar atmas yaar. Sosyal hareketler, ilgili kamuoyunu temsil etmektedir ve kamunun szcln yapar. Ancak medya sylemi de halk, bunu konuuyor, bunu istiyor, bunu dnyor kantlar zerine kuruludur. Medyann sosyal hareketlerle kar karya kald durumda, kendi sylemi ile uyum iinde olanlar doal olarak kendilerine stunlarda yer bulabilecektir. Ancak medyann syleminin dna kanlar ise yer bulamadklar gibi, bu kiiler gibi dnebilecek bireylere ulama ve hareketin bymesi ansn da yitirecektir. Sosyal hareketlerin medyaya noktada ihtiyac olduu belirtilmektedir. Bunlardan biri harekete geirme, dieri geerlilik ve son olarak da kapsam geniletilmesidir. Wolsfielde gre medyada yer alacak bir sosyal hareket, bireylerin seslerini yeterince ykseltebilecei ve bir eyleri deitirebilecei inanc vererek harekete geirmektedir. Virilionun da belirttii gibi, medyada yer almayan bir siyasal gelimenin, aktrn hareketi olmam gibi farz edilebilinir. Medyada yer alan bir sosyal hareket stat ve haber nitelii ile nemli bir siyasal aktr nitelii ile geerlilik kazanr. Bu hareketlerin nemli bir g olabilmesi iin saysal olarak da gl olmas gerekir ki bunu medyann iletiimsel gcnden yararlanarak yapabilir. Sosyal hareketlerin medya ile ilgili bamllklar dorultusunda, medyann nemli bir avantaj elinde tuttuu grlmektedir. Bu da bireylerin alternatif katlma yollarnn hangisinin ak, hangisinin geerli, hangisinin gereksiz olduu noktasnda greceli olarak da olsa ynlendirebilme yetisidir. 2.1.6. Kamuoyu Yoklamalarnn Etkisi Kamuoyu yoklamalar, kamuyu oluturan bireylerin belli bir konuyla ilgili anket, mlakat gibi teknikler araclyla grlerinin alnarak, istatistik teknikleri yardmyla matematiksel ifadelere dntrlmesi srecidir. Kamuoyu yoklamalar

68

sonularnn medya araclyla kitlelere ulatrlmasnn, bizzat kamuoyunun kendisini deitirdii iddias, bu yoklamalara maniplasyon gc kazandrmaktadr. Kamuoyu yoklamalar, kitlelerin fikrini matematiksel ifadelerle medya araclyla yaymakta ve farkl dnceleri tek tipletirmektedir. Bu srete Bando-vagonu olgusu ayr bir neme sahiptir. Bando-vagonu246 un, ou kiinin dndnn doru ya da geerli olduunu ileri srlmesi eklinde gerekleen bir yanltmaca olan olduu yukardaki blmde deinilmitir. Bando-vagonu kavram, sirkte bando tayan bir karavann gsteri amal siyasal kampanyalarda boy gstermesi suretiyle siyasal hayata ve teoriye giri yapmtr. Daha sonra, insanlarn kazanan ya da gl olduu iin baarl olan partiyle iliki kurmak istediklerinde bu durum, o kii ya da partinin Bando-vagonuna katlmak istemeleri eklinde sembolize edilmitir. Bando-vagonu etkisi ounluun fikri ya da kazanma ihtimali olan kii/parti hakkndaki bilginin, aslnda ayn ekilde dnmeyen insanlar tarafndan kabul edilmesi olarak tanmlanmaktadr247. Bando-vagonu etkisinin siyasal hayattaki pratii, bireylerin siyasal

parti/adaylarla ilgili genel kanya, kamuoyuna ait fikrinin doruluuna (kamuoyu o ekilde dnd iin) inanmas ve ayn dorultuda oy vermesi eklinde ortaya kmaktadr. te bu noktada kamuoyu yoklamalar nem kazanmaktadr. Eer bireyler kazanmasn bekledikleri bir aday iin, kaybetmelerini bekledikleri bir adaydan daha ok oy vermeye daha meyilli iseler Bando-vagonu etkisinden, tersi durumda da Mazlum etkisinden (Underdog effect)248 bahsedilmektedir.
249

Bando-

vagonu etkisi, maniplasyon gden kamuoyu anketlerinin amac iken, Mazlum etkisi beklenmeyen sonucu olarak deerlendirilmelidir. Ne kadar ok kamuoyu yoklamas

246

Dier bir yanltmaca tipi olan Snob Appeal, Birey ve Medya bal altna ele alnmtr. Lander University, Introduction to Logic, Eriim: http://philosophy.lander.edu/logic/popular.html, (10.07.2007) 247 Ayrca bkz: Catherine Marsh, Back On The Bandwagon: The Effect Of Opinion Polls On Public Opinion, British Journal Of Political Science, Vol. 15, No. 1. (Jan., 1985), ss 51 -74. 248 Underdog kelimesi ngilizcede, mazlum, hakszla urayan, bir msabakada kaybedecei dnlen kimse/grup anlamna gelmektedir. Mazlum tarafn destekleme, bireyler kaybetmesini bekledikleri bir aday iin, kazanmasn bekledikleri bir adaydan daha ok oy vermeye daha meyilli olmalar durumudur. Ayrca bkz. Stephen J. Ceci & Edward L. Kain; Jumping on the Bandwagon With the Underdog: The Impact of Attitude Polls on Polling Behavior , The Public Opinion Quarterly, Vol.46, No.2 (Summer, 1982), ss.228-242. 249 Herbert A. Simon, Bandwagon and Underdog Effects and the Possibility of Election Predictions, The Public Opinion Quarterly, Vol. 18, No. 3. (Autumn, 1954), ds.245-246, Bando-vagonu ve Mazlum etkileri iin ayrca baknz: Richard Henshel & William Johnston, The Emerge Of Bandwagon Effects: A Theory, The Sociological Quarterly, Volume 28, No:4, 1987.

69

olursa, etkinin de o kadar gl olmas beklenir.250 Bugn Amerikan seim gereine bakldnda, ok sayda parti olmasna ramen asl yar iki parti arasnda gereklemektedir ki bunun geliiminde yaklak bir asrdr bilimsel temellere dayanarak gerekletirilen kamuoyu yoklamalarnn etkisi olduu dnlmektedir. Daha ok Bando-vagonu etkisi olduka, kamuoyu yoklamalarnn kazanan-kaybeden dengesi daha ok doruya yaklamaktadr. Belli bir srete, kamuoyu yoklama organizasyonunun doruluu arttka, bir sonraki seim iin prestiji ve gvenilirlii artmaktadr. Gvenilirlik arttka da bir sonraki daha byk Bando-vagonu etkisi ortaya kmaktadr.251 Henshelin burada tespit ettii durum kartopu etkisine benzetilebilir. yle ki, giderek byyen etkiyle beraber kamuoyu yoklamas sonucunda zayf gsterilen dier btn grler, gl grnen grler arasnda eriyip yok olmaktadr. Bu durum bir sonraki kamuoyu yoklamas ve seim sonucunda daha da etkili bir ekilde gereklemektedir. Bando-vagonu etkisinin, bir semenin, bir partizann kazanma ihtimali olan bir aday desteklemesinden farkl olduunu da belirtmek gerekmektedir. Bando-vagonu etkisi, () sadece ve basite, bir adayn/partinin kazanma potansiyelinden dolay oy kazanmasdr.252 Doal olarak bu durum kararsz ve merkez semenleri253 zerinde daha etkilidir. Buna karn teorinin geerlilii iin milyonlarca kiiler zerinde uygulama yaplmas gerektiini vurgularken, daha yakn tarihli almalar Bando-vagonu ve Mazlum etkilerinin llebilir olduunu gstermitir254. Kamuoyu yoklamalarnn etkisinin temelinde insanlarn bakalar gibi davranmaya da ya da bakalarnn kendileri gibi davrandn grmeye ihtiyac yer almaktadr. Byle olduunda da seslerini daha gl karmaktadrlar. Bu tespit, Suskunluk Sarmal kuramyla uyum ierisindedir. Kamuoyu yoklamalar da bireylerin kendilerini ounlukta grmeleri durumunda seslerini ykseltmeleri

250

Daniel Katz & Hadley Cantril, Public Opinion Polls, Sociometry, Vol. 1, No. 1/2. (Jul. - Oct., 1937), ss.155-156 Ayrca Pierce, kamu hayatnda 50 yl akn bir deneyimin sonucu olarak, en gl argmann kazanacama eminim olduunu belirtmektedir. Onu yenemezsin dncesi, daha ok oy, daha ok destek kazandrmaktadr. Nitekim Piercee gre semenlerin bete biri kazanana oy vermeye almaktadr. Ayrntl bilgi iin bkz: Walter M. Pierce; Climbing On The Bandwagon, The Public Opinion Quarterly, Vol. 4, No. 2. (Jun., 1940), ss.241-245. 251 Henshel & Johnston ss.493-511 252 Bernard C Hennessy, Public Opinion, Wadsworth Publishing Co, California:1965, s 141. 253 Duverger merkez partileri ile ilgili olarak sa ve sol ideolojilerden ierik olarak farkl bir merkez dncesinin, bir merkez eiliminin, bir merkez doktrinin mevcut olmadn, bunun sa ve sol ideolojilerin zayflatlm, lmllatrlm bir ekilden ibaret olduunu belirtmektedir. Ayrntl bilgi iin bkz: Maurice Duverger, Siyasal Partiler, ev.E. zbudun, 4.b., Bilgi Yay. stanbul:1993, s.305 254 Simon, & Fleitas. Mazlum ve Bando-vagonu etkileri ve siyasal partiler sistemi arasndaki iliki iin bkz: McAllister, Ian & D.T Studlar, Bandwagon, Und erdog, Or Projection? Opinion Polls And Electoral Choice In Britain, 1979-1987, The Journal Of Politics, Vol. 53, No. 3. (Aug., 1991), ss.720 -741.

70

konusunda bireyleri cesaretlendirmektedir255. Kamuoyu yoklamalarnn araclyla, kamuoyunun tamamen farkl oranlarda sunumu ile bireylerin kendilerini, aslnda aznlkken ounlukta; ounluktayken de aznlkta alglamalar bylece mmkn olabilmektedir. Karlkl cehalet256 olarak adlandrlan bu durumda bireyler, kar grte bir direncin yokluundan ya da ifade edilmemi olmasndan dolay yanl bir sosyal dnyada hareket etmektedirler257. Snrl ve zel bir alandan elde edilmi olmasna karn, ounluun fikri olarak sunulan fikir, kamuoyunun mutlak bir ekilde uzlat fikir ekilde bir grnm kazanabilmektedir. Kamuoyu aratrmalaryla ilgili bir baka sorun da () aslnda aratrmalarn sadece bir konuyla ilgili ne dndn sormas ancak o konuyla ilgili bir ey bilip bilmediini netletirmemesidir.258 ve Sartori, sorunun esas ksmnn bu olduunu belirtir. Dier bir deyile, denekler o konuda fikri olmasa da o anlk uydurma ya da olmas gerekene en yakn yantlar verebilmektedir. Oysa kamuoyu, daha nce de ifade edildii zere kitle ierisindeki dank halde olup belirli konularla ilgili fikri bulunan, farkl zamanlardaki ayn ya da farkl bireylerin durumunu ifade etmektedir. 1970lerde Galluptan kamuoyu yoklamalarn satn alp haber yapmaya balayan medya, bu izleyen yllarda kendi kamuoyu aratrmalarn yapp haber retme yoluna gittii grlmektedir259. Yoklamalarnn etkinliinin, medya tarafndan kamunun bilgisine sunulmas durumunda sz konusu olabildii gerei yannda medyann haber ihtiyacn karlayacak bir kaynak olarak kullanld grlmektedir. Bu balamda karlkl bir varolu bamllndan sz edilebilir. Ancak 1980ler banda seim d dnemde siyasetin ilginletirilmesi, deerli bir haber malzemesi haline getirilmesi noktasnda kamuoyu yoklamalar iin daha da nemli bir ilev bulunmutur; siyasetin kamuoyu yoklamalar araclyla, seim d dnemde de konuulabilir hale getirilmesi. Bu noktada kamuoyu
255

Allport bu durumu, sosyal psikolojideki temel u iki prensibe dayandrmaktadr; uymac tutum (attitude conformity) ve sosyal kolaylk (social facilitation). Allport, Floyd H. Polls And The Science Of Public Opinion, The Public Opinion Quarterly, Vol. 4, No. 2. Jun., 1940, s. 250. 256 Karlkl Cahillik: (Pluristic Ignorance) Terim, ilk kez Ogburn ve Goldenweiser tarafndan 1927de daha sonra da Krech ve Crutchfield tarafndan 1948de kullanlm olup toplumdaki bir konu ile ilgili olarak bireylerin kamuoyunun fikrinin dalmyla ilgili olarak bir tahmin yrttklerinde, bu tahminin yanl olduu durumlar anlamna gelmektedir. Ayrca bkz: Richard S. Crutchfield & David Krech Theory and Problems of Social Psychology, McGraw-Hill, New York:1948. 257 James M. Fields & Howard Schuman, Public Beliefs About the Beliefs of the Public, The Public Opinion Quarterly, Vol. 40, No. 4. (Winter, 1976-1977), ss. 427-448. 258 Sartori, Grmenin s.60. 259 Nicholas von Hoffman, Public Opinion Polls: Newspapers Making Their Own News?, The Public Opinion Quarterly, Vol. 44, No. 4, Polls and the News Media: A Symposium. (Winter, 1980), s.572.

71

yoklamalar bir tr sahte-olay (pseudoevent)260 olup bu yoklamalar sipari verenler, oluturanlar bile bu gerei unutup, onun aslnda kamuoyunun gerek sesi olduuna inanmaktadrlar. Hoffmana gre kamuoyu yoklamalarnn bu yeni ilevi, sadece korkun bir elence yolu deil ayn zamanda haber irketlerine her gn, seim gn yapma gcn verecek tehlikeli bir durumdur261. Medya-editr-kamuoyu yoklamalar geninde ele alndnda konunun nemi daha ok ortaya kmaktadr; Medya ve kamuoyu yoklamalar etkileimin odak noktas editrdr. Editrn, kamuoyu yoklamasnn btesinin ne olaca, sonularn ne kadarnn yaynlanaca ve konunun ne olaca zerine ok kesin bir rol vardr.262. Medyada yaynlanan kamuoyu yoklamalarnn sonular, rnein siyasal adaylar iin, ounlukla arasal bir anlam tamakla birlikte, bunlarn temel amalar asl karlarn kamuoyu tarafndan yanstlan yanlarn haber olarak sunmaktr. Editryal adan bazen kamuoyu yoklamas sonucu karlar yanstmaz ve bu durumda medya tarafndan haber deeri tamazlar. Kamuoyu yoklamalarnn etkileri konusunda farkl grler vardr. Miljann yapt aratrmaya gre kamuoyu yoklamalarnn sunulmasnn, kamunun renme srecinde nemli bir faktr olmasna ramen, onun medya raporlar ya da en azndan kamuoyu yoklamalar tarafndan kolayca ynlendirilebilecei korkusunun gereksiz olduunu vurgulamaktadr. Bireyin oyu zerinde tamamen etkili olmasa bile, toplumdaki daha nce partilerinin kazanmasn mit etmeyen referans gruplarnn grlerini katlatrmasna ve kendilerine cesaret vermesine yardm eder.263
260

Jeanneney,

kamuoyu

yoklamalarn

Prokrustesin

Yata 264

ile

Pseudoevents (Pseudo Events): (Szde-olaylar): lk kez 1962de Daniel J. Boorstin tarafndan, The Image: A guide to Pseudo-events in America adl kitabnda kullanlm bir deyimdir. Bir pseudoevent, halkn dikkatini medya yoluyla bir yne ekip toplamaktan baka gerek hayatta herhangi bir fonksiyonu olmayan olaydr. Buna yol aan durumsa insanolunun beklentilerinin karlanamaz boyutta ykseltilmesi ve bunun basn yoluyla -basn iin yeniden retimler yaparak - bir ekilde karlanmaya allmasdr. Ralph H. Gabriel, Review of Daniel J. Boorstin, The Image: Or What Happened to the American Dream, The American Historical Review, Vol.68, No.4. (Jul., 1963), ss.1076 -1078. 261 Hoffman, s.573 262 Irving Crespi, Polls as Journalism, The Public Opinion Q uarterly, Vol. 44, No. 4, Polls and the News Media: A Symposium. (Winter, 1980), ss. 462-476. 263 Kanada federal seimleri srasnda yerel dzeyde gerekletirdii aratrmada Miljan, bir adayla ilgili olarak bu tr bir kamuoyu alg deiimi etkisi tespit etmitir. Ancak aratrma sonucunda, insanlarn medya tarafndan kolaylkla istedikleri yne yneltilebilecei korkusunun en azndan kamuoyu yoklamalar asndan geerli olmadn bulmutur. Miljana gre halk kamuoyundaki kk deiikliklerle kendi karlarn kimin temsil edebileceine dair inanc arasnda ayrm yapabilmektedir. Lydia Miljan, Reporting of Public Opinion Polls: Results of Local Polling published in the Windsor Star, Paper prepared for the ACPSA Conference, June 2 -5, 2005, London Ontario. 264 Procrustes:(Damastes) Haydut ve ikenceci, demirden bir yata olan Yunan Mitolojisi karakteridir Gelen geene, yatann boyutuna gre ikence ederdi. Eer kii ok uzunsa, ayaklarndan keserek

72

karlatracak kadar ileri gitmektedir: Kamuoyu aratrmalar, () duygularn ve beklentilerin karmakln basitletirirler ve onlar zorla nceden belirlenen kafeslere yerletirirler.() Bu olgunun en rahatszlk verici olduu durum, bir seimin hemen ncesinde yaplan anketlerdir.265. Bir dier gre gre de kamuoyu yoklamalar, seim yarnn ok yakn deil ancak biraz yakn olduu durumlarda nemli bir etkisi bulunabilir, nk ancak byle bir durumdayken etki ulaabilir durumdadr, dier trl ise bireye kamuoyu yoklamalar belirsiz ya da kark gelebilir. Adaylarn birbirinden ok uzak olduu durumlarda ise kamuoyu yoklamalar ancak kararsz birka kii zerinde etkili olabilecektir266. Kamuoyu yoklamalarnn hepsi doru olarak gerekletirilmi, grlm olmad belirtilmesine ramen halkn, bir sadakatle onlar gzden geirmekte ve anket formunda yer alan sorulara ounluk tarafndan verilen karara inand ileri sren aratrmalar bulunmaktadr267. Aratrmalar ayn sorunun farkl dzenlenmesi, hedef kitlenin yantlarn %20 orannda deitirebildiini gstermektedir268. Siyasetilerin, seim ncesi kamuoyu yoklamalarn kullanarak kar taraf kaybeden kendisini kazanan ilan edip, semenleri ynlendirmeye almakta olduunu belirtilse de Gallup bu teorinin geerliliinden kukuludur. Ona gre () kamuoyu yoklamalarnn seim ncesi tahminlerde bir tekeli yoktur. Gazete yorumcularnca, parti lider ve adaylarnca zaten tahminler yaplmaktadr. Ayrca semen her trl bilgiye ulaabilir. 269. Dolaysyla kendisi de bir kamuoyu aratrma irketi sahibi olan Gallup, 1940larn Amerikasnn kararsz semeni iin bu etkinin geerli olmadna, en azndan geerli olduu yolunda yeterli bir kanta ulalmadna inanmaktadr.

ksaltr, eer ksaysa yatan lsne gre uzatrd. Her ekilde kiiler lrd. Procrustes, Thesus tarafndan yakalanp kendi yntemiyle ldrld. Encyclopdia Britannica Academic Edition, Procrustes.", Eriim: http://www.britannica.com/eb/article-9061475/Procrustes (20.03.2007) 265 Jeanneney, ss.9-10. 266 Andrew Skalaban. Do the Polls Affect Elections? Some 1980 Evidence, Political Behavior, Vol. 10, No. 2,1988, ss.148-149. 267 Bernaysn makalesini kaleme ald zamanlarda Amerikada halkn yzde 51inin kamuoyu anketlerine inand ortaya kmtr. Edward L. Bernays, Attitude Polls-Servants or Masters? The Public Opinion Quarterly, Vol. 9, No. 3. (Autumn, 1945), ss.264-268. Bir baka aratrmaya gre de Benzer sonulara ulam baka bir alma iin baknz: Eric Goldman, Poll on the Polls," The Public Opinion Quarterly, 8, 1944, ss.461-467. 268 Sartori,Grmenin, s.58. 269 George Gallup & Saul Forbes Rae, Is There a Bandwagon Effect?, The Public Opinion Quarterly, Vol. 4, No. 2. (Jun., 1940), s. 244. 1965te, modern kamuoyu yoklamalarnn 30. yldnm sebebiyle hazrlad konumasnda da gemi almalarda Bando-vagonu etkisini lecek yeterli kant bulunamadn ancak teoriyi tamamen ortadan kaldrmak iin de yeterli kant olmadn belirtmitir. George Gallup, Polls and the Political Process -Past, Present, and Future The Public Opinion Quarterly, Vol. 29, No. 4. (Winter, 1965-1966), ss. 544-549.

73

Eer semenler gerekten de kampanyalar boyunca yaynlanan kamuoyu yoklamalarna gre oy veriyorlarsa, bu durumda kamuoyu yoklamalarnn sonucunu kontrol altnda tutan siyasal ve medya elitlerine byk bir g verdiini de kabul etmek gerekir. Westin bu ynde kayglar bulunmaktadr: zellikle referandumlarda, kamuoyu yoklamalar semen tercihleri zerinde etkili olabilir ve siyasal ve medya elitleri bir yne doru byk bir g uygulayabilirler. 270. Dahas semenlere direkt kamuoyu yoklamalarndan etkilenip etkilenmedikleri sorulduunda da ou semenin etkilenmedii belirtmesi, bu durumu daha tehlikeli klmaktadr. Sonu olarak bireysel oy verme davran, medya sylemlerinden zel olarak da seim tahminlerinden olduka etkilenmektedir. Bu etkinin ounlukla kazanan taraf lehine olduu da varsaylmaktadr271. Ancak yukarda da deinildii zere aksi nermeler de mevcuttur. Dolaysyla kamuoyu yoklamalarnn tm bireylerin oy verme davran zerinde dorudan amalanan ynde maniplatif bir etkisi olduu eklinde genel geer bir nerme kurmak mmkn grnmemektedir. Yine de bu konu aratrmalar dorultusunda medya ve seim dnemlerini kapsayan almalarda sreci tamamlayc bir inceleme alan olarak grnmektedir. 2.2. KAMUOYU VE MEDYA Kamuoyu ve demokrasi arasnda dorudan bir iliki kuran Russell, bu ilikiyi tek bir cmleyle u ekilde ifade etmektedir; Demokrasi, hkmet, kamuoyuna sayg gstermek zorunluluu duyduu srece baarl olur.272. Baarl hkmetin kamuoyuna sayg duyma zorunluluu, hkmetin siyasal karar ve eylemlerinde kamuoyunu gz nne alarak hareket etmesi ve onu karsna alacak trden eylemlerden saknmas eklinde yorumlanabilir. Ancak bu noktada, Russelln tespiti, bir demokrasi ilkesinden ziyade, hkmetin iktidarn korumak zere dikkate almas gereken bir uyar olarak ortaya kma riskini tamaktadr. kisinin arasndaki fa rk ise bilgi kanallar araclyla oluan kamuoyunun siyasal iktidarn karar ve eylemlerini etkileyebilmesi ile hkmetin talep ve beklentileri dorultusunda kamuoyunun yeniden biimlendirilmesi srecinde ortaya kmaktadr. kinci tip srete demokrasi sanal olarak da olsa kurulmu olur.
270

West emin olmamakla birlikte, rnein bakanlk seimi ya da referandum gibi tek kazananl bir seimde kamuoyu yoklamalarn etkisinin kayg verici olacan ileri srmektedir. Darrell M West, Polling Effects In Election Campaigns, Political Behavior, Vol. 13, No. 2. (June 1991), ss.151 -163. 271 Robert K.Goidel ve Todd G. Shields, The Vanishing Marginals, The Bandwagon, And The Mass Media, The Journal Of Politics, Vol. 56, No. 3. (Aug., 1994), ss.802 -810. 272 Bertrand Russell, ktidar, Cem Yaynevi, stanbul:2002, s.180.

74

Yine de kamuoyunun, yeniden biimlendirilmesi, maniple edilebilmesi her zaman mmkn deildir. Tnnies, kamuoyunun geliimi zerine yapt incelemeden yola karak kamuoyunun, kat; sv; gaz aamalar olduunu belirtmitir. Tnniesin bu teorisi u rnekle aklanmaktadr; Siyasal arenada kat bir kamuoyu, otokratik kat bir rejimin kt olduu ynndedir () Bir otokrasi, kamuoyu destei ile ykldnda yeni formu anayasaclk klfnda geri geldiinde sv bir kamuoyuna dnebilecektir. Bylece [otokrasiye kar olan] kanaat, iddetini yeniden kazanr ancak, Anayasann tartlabilir olmasndan dolay nceki birliini kaybetmitir () Kamuoyu gaz formuna getiinde ise zellikle gazete tarafndan gerekletirilen dorudan etkilere ak haldedir273. Bu teoriye gre, bir kamuoyu ne kadar kat durumdaysa, dier faktrlerin bu kamuoyu ile mcadele etmesi o derece zor ve baarsz olacaktr. Ama bir kamuoyu ne kadar sv hatta gaz formunda ise o kadar dier faktrlerin etkisi de o derecede fazla olacaktr. zellikle gaz formundaki, kamuoyu maniple edilebilir nitelikte grlmektedir. Kamuoyunun bu formlarndan baka bir de ideal ve medya aralaryla retilen gerek kamuoyu eklinde bir ayrma gidilmitir. Frankfurt Okulu temsilcilerinden Foucault'ya gre, birok devrimciyi harekete geirmi olan () her bir parasnda hem grnr hem de okunur olan effaf toplum d () temelinde kamuoyu yer almaktadr. Devrim sonrasndaki geliecek yeni dzende, szlemenin kendiliinden yeniden gncelletirilmesiyle adalet de gcn kamuoyundan alaca farz edilmekteyken274 pratikte ortaya kan kamuoyu, kendisinin, daha dorusu reformcularn umduundan ziyade, iktisadi ilikilerin ve bu ilikiler kskacnda kalan medyann ekillendirdii bir kamuoyudur, dolaysyla da adalete ve dier dzene ait olumlu beklentilerin karlanmas mmkn olamamtr. Kamuoyu ve demokrasi ilikisi incelenirken, gnmz demokrasileri ve toplumun iinde yaad teknolojik evrenin bir sonucu olarak, incelemenin asl odak noktas medyaya kaymaktadr. Medya ve kamuoyu oluum sreci arasndaki iliki deerlendirildiinde, literatrde genel olarak eletirel bir bak asnn hkim
273

Ferdinand Tnnies, Kritik der ffentlichen Meinung, Berlin: Spr inger; 1922, ss.137-141den aktaran, Paul A. Palmer, Ferdinand Tonnies's Theory of Public Opinion, The Public Opinion Quarterly, Vol. 2, No. 4. (Oct., 1938), ss. 584-595. 274 Ayrntl bilgi iin bkz: Michael Foucault, ktidarn Gz, Ayrnt Yay. stanbul :2003, ss.92, 102.

75

olduu grlmektedir. rnein Bennette gre () haberler, politikaclarca salanan bilgi dnda pek fazla bir ey [Lockeun deyimiyle kant] iermemektedir. nsanlar yorumlarnda bamsz davranabilirler, ancak ilk planda ileyebilecekleri hammadde ok snrl.275. Dolaysyla da kamuoyunu meydana getiren bireyler aslnda ortak fikri yanl ve eksik kantlar zerinden hareketle oluturabilirler. nk aksi nermelerin kantlar kamuoyunun deerlendirmesinden karlm olabilir ya da ortak tartma zemini bulamayabilir. Medya -iktidara gre deien konumuna bal olarak- karlarnn rtt haberleri iletebilmekte, zellikle iktidarla ilikileri gerginletirebilecek haberlere kaytsz kalabilmekte, yine baz konularla ilgili fikri askya alp, konjonktre gre onay verebilmektedir. Sonuta kamuoyu, ideal bir demokraside olumas beklenen kamuoyundan eksik bir kamuoyu eklinde ortaya kabilmektedir. Kamuoyunun eksik geliimi, demokrasi gereini, idealinden bir adm daha uzaklatracaktr. Bennett bu durumu ekonomik ilikiler aracl ile aklamaktadr: G dalm snrl ve karar sreleri kapal olduka gazeteciler halkla ilikiler uzmanlarna, resmi szclere ve demeleri sarslmaz bir ekilde gnlk haberlerin ana temas haline getiren gl liderlere bamllklarndan kurtulamayacaklardr.276. Kamuoyu yanlgs oluabilmesi iin medyann illa ki yanl bilgilendirmesi gerekmeyip eksik ve yzeysel bilgilendirmenin de aslnda ayn sonucu dourabilecei grlmektedir. Haberlerdeki konular hakknda en fazla bilgilenmi insanlarn grleri, sekinlerin, resmi grevlilerin, kar gruplarnn ve partilerinkilerle en ok uyanlar olduunu belirten Bennette gre, daha da rktc olan, bu genellemelerin haberlere daha ok dikkat etme eilimindeki, bilgili kamuoyu diye adlandrlan renim dzeyi yksek insanlar iin daha fazla geerli oluudur277. Kamuoyu ve demokrasi arasndaki iliki, demokrasinin kurumsallam olmasyla da ilintilidir ve bu iliki medya etkisinden bamsz deildir. Demokrasi yeni olduu zaman, eski iktidar sahiplerine kzgnlktan doar; ama yeni olarak kald srece de istikrarszdr. () Demokrasi ancak geleneksellik kazanacak kadar uzun srdnde istikrarldr.278 Demokrasiye geleneksellik kazandracak

275 276

Bennett, ss.17-18 Bennett, s.17. 277 Bennett, s.340. 278 Russell, s.188.

76

kurumsallamann olmad siyasal sistemlerde, kamuoyunun, Tocquevillein deyimiyle geici heyecanlara kaplmas279 daha mmkn hale gelecektir. Kurumsallamann geleneksellemedii gereklemedii sistemlerde ve dolaysyla oluturma demokrasinin aralarn henz tekelinde kamuoyu

bulunduran iktidarlara, halkn iktidarn kendisi hakkndaki fikrini de k endi eliyle istedii ynde biimlendirme olana doar. Bu noktada, bir siyasal sistemin kamuoyu ile denetlenmesi ya da ynlendirilmesi aslnda o siyasal sistemin kendi yapsndan bamsz deildir. Trkiye gibi az gelimi ve/veya gelimekte olan ve demokrasinin henz kurumsallaamad lkelerde de kamuoyunun oluum srecine dikkat etmek gerekir. Bu sorun ise kamuoyunun oluum srecinde en etkin ara olan medyann, siyasetilerle olan ilikileri ve gndem koyucu zellikleriyle beraber deerlendirilmelidir. 2.2.1. Kamuoyu - Siyasetiler letiiminde Medyann Yeri Kamuoyu ve siyasetilerin iletiimi, arlkl olarak medya gndemi araclyla gereklemektedir. Bu ekliyle srekli olarak her gn yenilenen siyasal iletiim srecini basit bir iletiim srecinden balayarak ayrntlandrmak, srecin zmlenmesi iin gereklidir. Bunun iin de Lasswellin iletiim sreci ak emasndan yararlanlacaktr.

ekil 1: Lasswell'in iletiim ak emas Kaynak: Harold D. Lasswell, Structure and function of communication in society Lyman Bryson (1948) (ed.) The Communication of Ideas. New York: The Institute for Religious and Social Studies. s.84

Yukarda yer alan ema dorultusunda herhangi bir iletiim srecinin belli bir zaman dilimine ait ann, etkinin varl bir n kabul edilmesi artyla aklayan bir modeldir. Geri dnm, grlt gibi pek ok unsur yukardaki emann gelitirilmesi sresince ortaya kmtr. Bu emada yer alan her bir soru, o unsurun iletiim srecine olan katksnn cevabn aramaktadr. Dolaysyla ilevsel bir yaklam
279

Tocqueville, Amerikada. ss.88-89.

77

benimseyen bu ema, bir siyasal iletiim analizi iin gerekli ancak yetersiz bir emadr. Gndemin kayna ile ilgili kuramlar ise temelde ekonomik sorunlarla ilikilendirilerek farkl ekilde zetlenmekte olup bunlarn tm iletiimin yine etki unsuruna odaklanmaktadr. Bu kuramlara ait modellerin k noktas; aadan yukarya, yukardan aaya veya medya odakl olduu grlmektedir.

Siyasal gndem Gerek dnya ekonomik sorunlar

Medya gndemi

Kamu gndemi

ekil 2: Aadan Yukar Gndem Koyma Kaynak: Jan Kleinnijenhuis & d M. Rietberg, Parties, Media, The Public And The Economy: Patterns Of Societal Agenda-Setting, Europian Journal of Political Research 28, 1995, s. 98.

Yukardaki emada demokrasi ideali zetlenirken, kamuoyunun siyaset zerindeki etkisi yoluyla demokrasinin ileyii aktarlmaktadr. Bu emaya gre, partiler aras seim yarn, hem seilmeden nce en ok oyu alp yar kazanmak iin, hem de iktidara gelmi olanlarn oylarn yitirmemek iin semenlerinin dncelerine gre siyaset yapmak durumunda olacaklardr. Burada yer alan dngde temel olarak hipotez yer almaktadr280. lkinde siyasal gndem, kamu gndeminden gelen talep ve beklentiler dorultusunda ekonomik politikalar reterek gerek dnyada var olan sorunlar deitirir. Bu deiim semenlerin fikirlerini etkiler ve siyasetiler, kamuoyunu hem kamuyla birebir ilikiden hem de medyadan renebilirler. Ancak kamuoyunu belirleyen, kamunun karlat ekonomik sorunlardr. Aadaki ema ise kamu gndemini (kamuoyunu) belirleyen bir sreci zetlemekle birlikte siyasal gndemi zne klmaktadr.

280

Kleinnijenhuis vd., s.98.

78

Siyasal gndem Gerek dnya ekonomik sorunlar

Medya gndemi

Kamu gndemi ekil 3: Yukardan Aa Gndem Koyma Kaynak: Kleinnijenhuis vd., s. 110.

Yukardan aaya gndem belirleme kuramna gre kamuoyu, medya gndemi araclyla; medya gndemi ise siyasetiler tarafndan belirlenmektedir. Byle bir durum ortaya ktnda, kamuoyunun gerek olaylara tepkisi, medyada yer almad gibi siyasetiler tarafndan da nemsenmemektedir281. Bylece kamuoyunda bireyler kendisi gibi dnenlerin bulunmad kansyla medyadaki dnce biimine gre hareket etmesi kolaylaacaktr. Suskunluk sarmal kuramyla dile getirilen bu olgu, yaln biimiyle deil ancak dier bir takm srelerle birlikte gnmz demokrasilerinin hemen hemen tamamnda zaman zaman grlebilmektedir. Aadaki emaya gelindiinde ise medya gndemi zne yerini almakta ve dier iki gndemi belirleyici bir rol stlendii gzlemlenmektedir.

Siyasal gndem Gerek dnya ekonomik sorunlar

Medya gndemi

Kamu gndemi (Kamuoyu)

ekil 4: Medyakrasi Kaynak: Kleinnijenhuis vd.,s. 110.

281

Kleinnijenhui vd., ss.99-100.

79

Yukardaki emada zetlenen model, medyaya gndem koyma ve problem zm srecinde merkezi, gl bir rol verir. Teoriye gre, () medya pseudoevents282 yaratr ki bunlar da gerek dnya hakkndaki bilileri ekillendirir. Hem siyasetiler hem de vatandalar medya tarafndan beslenilen bilgiye bamldrlar. Bylece medya, hem kamuoyunu hem de siyasal karar alma srecini etkilediklerinden demokrasilerde en baskn g konumuna gelmitir.283. Byle bir sre sonucunda oluan siyasetler de demokratik kurumlarn uzlamas yerine, medya araclyla oluturulmu bir tr demokrasi simlasyonu284 olacaktr. Burada aktarlan tip gndem koyma teorisi de gndemin belirleni srecini aklayan dier gelitirilmi kuramlarn k noktalarn aklar 285. Bu teoriler, sreci, kamu, siyaset ve medyadan sadece biriyle aklayan kuramlar olmas sebebiyle bu tip gndem koyma teorisinin hibirini, herhangi bir toplumda yaln haliyle grmek mmkn deildir. Ancak medya eletirileri erevesinde gelitirilen disiplinleraras almalar, kamu ve siyasal gndeminin younluklu olarak medya tarafndan belirlendii ve bir tr medya demokrasisine doru evrimin yaandn gstermektedir. 2.2.2. Medya Demokrasisi Medya demokrasisi literatrde birbiriyle dorudan ilintili ancak iki farkl anlamda kullanlmaktadr. Bu kavramlardan biri medyann demokratik dalm ve ynetimini yani, medyada gerekletirilecek bir demokrasiye atf yapmaktadr ve olumlu bir nitelie sahiptir. Dieri ise medyann, gerek siyasal aktrlerin yerini alp lkeyi bir siyasal kuvvet gibi ynettii demokrasi trne referans vermektedir ki bu tanmlama, demokrasi asndan olumsuzlanan bir gelimeye iaret etmektedir. ki olguyu birbirinden ayrmak iin, ikinci tr medya demokrasisi Medyakrasi (mediacracy)286 adyla anlmaktadr. Medya demokrasisinin gerilemesi ile

282 Kavram, almann Kamuoyu Yoklamalarnn Etkisi bal altnda sayfa 71de aklanmtr. 283 Kleinnijenhui ve Rietberg, s.100, 101 284 Kapsaml bir simlasyon kuram iin bkz: Jean Baudrillard, Simlakrlar ve Simlasyon, ev.Ouz Adanr, DEU Yaynlar, zmir: 1998. 285 Gelimi bir gndem koyma modeli iin Rogers ve Dearingin 1987de gelitirdii modelden yararlanlabilinir: Evereth M. Rogers, & James W. Dearing, Agenda-setting research: Where has it been? Where is it going?, Communication yearbook 11,1988 Newbury Park, CA: Sage, ss.555 -594. 286 Mediacracy: ounlukla arpk giden bir demokrasinin sonucu olarak popler medya tarafndan gerekletirilen dolayl ynetim biimi olarak tanmlanmaktadr. Siyasetiler, neyin nemli olduu ve nasl bir zm gelitirmeleri gerektii konularnda dnmeyi brakp sadece med yaya kulak vermeye baladklar bir sistem olarak deerlendirilmektedir. Medya ve demokrasi kelimelerinin vasat yani mediocre kelimesine referans yaplarak bir araya getirilmesiyle oluturulduu dnlmektedir. The

80

medyakrasinin ykselie gemesi arasnda doru orantl bir iliki olduunu sylemek mmkndr. Medyakrasi anlamndaki medya demokrasisi, liberal demokrasinin

eksiklilerini gidermek zere bir zm olarak deil, liberal demokrasinin olumsuz bir sonucu olarak ortaya kt ileri srlmektedir. Dnyann herhangi bir yerinde tam anlamyla uygulanan bir medyakrasi bulunmamakla birlikte, modern demokrasi uygulamalarnda buna doru bir eilim grlmektedir. Ayrca demokrasinin yukarda aktarlan anlam ve pratik geliim srecinde her zaman iin kritik odak noktalarndan biri olma zelliini korumu olan kamuoyu olgusu ile dorudan ilintilidir. Medyakrasi tartmas, kamuoyu ve gndem belirleme olgusunun geliimi ve gnmzdeki yapsndan bamsz deildir. Meyere gre medyakrasinin unsuru vardr: a) kamuoyu b) medyada ska boy gsteren siyasetiler c) srekli kamuoyu yoklamalar287. Bu sistemde, medya gndem yoluyla kamuoyunu kontrol ederek siyasetiler zerinde bask kurmakta ve siyaseti, yasama, yrtme ve yarg dnda drdnc bir kuvvet gibi ama dierlerinden ncelikli olarak ynlendirmektedir. Ynlendirme srecinde kullanlan baskn argman da halk bunu istiyor, halk bunu konuuyor iddialarna dayanarak oluturulmaktadr. Medyakrasi z itibaryla, demokrasinin dier trevleri gibi bir srece iaret etmekteyken buradaki srete n planda olan medyann gc ve bu sre zerindeki etkisidir. Meyerin anlatmyla, Medya demokrasisi terimi, medyann siyasal srete, her eyden nce kamuoyunu ekillendirmede ve siyasal karar alma srecinde belirleyici rol edinme srecine iaret eder.288. Bylece medya sistemine zg isel kurallar, siyasal sisteme tecavz etmekte ve onun kendine zg benzersiz kurallarn deersizletirmekte ya da geersizletirerek medya, siyaseti smrgeletirmektedir. Meyere gre ABD bu yolda en ileri giden lke olmakla beraber Bat demokrasileri de hzla ABDye yetimeye almaktadr. Kitle toplumlarnda medya, toplumdaki bireylerin, ynetenlerce neler yaplp yaplmad hakknda ve doru kararlar alnp alnmad ile ilgili olarak bilgilenmesi
Unword Dictionary, Mediacracy http://www.unwords.com/unword/mediacracy.html (01.03.2007) (Mediocre: Vasat kalitede olan. Collins English Dictionary & Thesaurus, HarperCollins:2006,s.893) 287 Meyer, s.14. 288 Meyer, s.16.

81

iin

birincil

kaynak

nitelii

tamaktadr.

Bu

ekliyle

gnmz

modern

demokrasilerinin sine qua non bir paras olan medya, medya demokrasisine geie neden olan aracn da ta kendisi durumundadr. Yine McGraivein de belirttii gibi () en ar endie yaratc unsur da demokrasinin, medyann her yeri kaplad ve gittike artan bir ekilde younlam, gl ve menfaati olduu bir dnyada yaayp yaayamayaca sorunudur.289. McGraive, Medyay oluturan bireylerin, halkn kendisinden daha iyi ya da kt olmadn; ancak btn glerin bunun ierisine medya gc de dhildir - yozlamaya meyilli olduunu belirtmektedir. Medya ile ileyen demokrasiden medyakrasiye gei srecinde birbirinden bamsz ve ok sayda farkllatrlm medya yerine, medya kartellerinin varl etkili olmaktadr. Televizyon, kablolu TV, gazete, radyo, internet, film yapm irketleri, kitap ve dergi yaynevleri giderek snrl saydaki gl ekonomik gruplarda toplanmaktadr. Demokrasi, fikirlerin serbest bir pazarn gerektirmesine ramen, () medyann birka elde younlamas, vatandalara farkl bak alarn aklama frsatlarn daraltmaktadr. Gerekte medya kartelleri toplumdaki en gl ses olarak ortaya kmaktadrlar ki bu medyakrasiye dnm gstermektedir.290. Medya, siyaset zerindeki dorudan etkileri nedeniyle drdnc g olarak kabul edilir. Bu balamda gnmz demokrasilerinin tmnde, sz konusu sesin etkinlii orannda medyakrasinin dnem dnem artt dnem dnem azald sylenebilinir. Ancak medyakrasi de gnmz dier demokrasi trleri gibi z itibaryla bir temsili demokrasidir. Temsili demokrasi de seim zerine kurulmakta ve ekillenmekte; hatta seim, zellikle demokrasinin yeni filizlendii ve hatta yerletii lkelerde bile neredeyse gerekli ve yeter art olarak ele alnr hale gelmekte, ancak pratikte dier ynleriyle klasik demokrasiyi barndrmamaktadr. Yine de seim, demokrasi iin en az medya kadar vazgeilmezdir ve semenler, yasama ve yrtme organ yeleri olarak milletvekillerini semektedir. Seilmi milletvekilleri de dier ynetim birimlerini seecektir. Ancak McGaivein vurgulad gibi () ne semenler ne de seilmiler, medya gcn kullanacaklar
289

Richard E McGarvie, Are We Lurching Towards 'Mediacracy'? The Age, 12.05.2003, Eriim http://www.theage.com.au/articles/2003/05/12/1052591733187.html, (23.12.2007) 290 Paul Kurtz, Mediacracy 23.041998, Eriim:http://www.csicop.org/articles/mediacracy/, (20.12.2007)

82

sememektedir.291. Medya sahipleri tarafndan siyasal hayatn ynetimi, dolayl bir aristokrasiyi iinde barndrmaktadr. Aristokrasinin bu biimi, ancak demokrasi iinde var olabildiinden ve ayn zamanda medya sahiplii baznda gelitiinden kendine ironik bir biimde Trke karl vasat olan kelimeyi artran- bir isim bulmutur. Oysa demokrasinin tm geliim srecinde snrl ya da geniletilmi bir ekilde var olan unsur, oy verme davrandr. Oy verme davran, gnmz demokrasilerinde kitlelerin byklne bal snrl saydaki siyasetilerle iletiim snrllklar nedeniyle yine medya ile dorudan ilintili hale gelmitir. Dier bir deyile, siyasetiler, geni halk kitlelerinin desteini/oyunu alabilmek iin; semenler de hangi siyasal gruba oy vermesi gerektiini renmek iin medyaya baml hale gelmilerdir. Sartori, () kamuoyunun megafonu olarak grlen televizyon, aslnda kendi sesinin dnml yanksndan baka bir ey deildir292 derken zelde televizyonu ele alsa da genelde kamuoyu ve siyasetilerin medyaya bamllklarn resmetmektedir. Medyakrasinin belirtileri, yalnzca seim ncesi ve seim srasnda deil, siyasal hayatn tm srelerinde gzlemlenebilir bir olgudur. Bu durumu ortaya karan unsur ise liberal oulculuun, klasik demokrasi teorisi ierisine medyay dhil etme abasyla birlikte gelimi karlkl ekonomik kar ilikileridir. Ancak bu abann sonular ve siyasal iktidarla medyann karlkl rant anlamalar, henz ispatlanmam olmakla beraber mutlak medyakrasi gibi u anda topik grnen bir dnme doru ilerleyen bir srecin varl olduu ileri srlmektedir. 2.3. SYASAL KTDAR VE MEDYA Geni alanlarn rgtleniinde, iletiimin yaamsal bir konumda olduunu belirten nnis,
293

geni

alanlarn

etkini

ynetimini

de
294

iletiimin

etkililiine

balamaktadr

. Medya, gnmz bilgi teknolojilerinin (IT)

geliiminden dier bir

deyile teknolojik devrimden nasibini alarak byk bir evrime uramtr. yle ki nceden tek bir gazetenin ulaamad yerlere internet ile birlikte ok sayda gazete, televizyon, haber kanallar ayn anda ve sk tekrarlanan bir ekilde ulalabilir hale gelmitir. Ancak bu gelimelerin balarnda saylabilecek bir srete, Fransada
291 292

McGarvie, ilgili eriim sayfas. Sartori, Demokrasi , s. 347 293 Innis, s.27 294 IT: Information Technology

83

hazrlanan bir rapor, srecin gidiat hakknda, gnmzn otuz yl ncesinde dolayl uyarlarda bulunmutur. 1974-1981 yllar arasnda Fransada Cumhurbakanl yapm olan Valery Giscard d'Estaingin istei zerine 1978de Simon Nora ve Alain Minc ortaklaa Toplumun Otomasyonu
295

adl, bilgisayarlarn Fransz toplumu zerine etkisiyle Nora ve

ilgili olarak ama zellikle telekomnikasyona dair incelemelerde bulunan ve bunlarla ilgili bir Fransz plan da ieren sz konusu raporu hazrlamlardrlar. Mince gre ilerleyen zamanlarda bilgisayarlarn ucuzlamas ve toplumun byk oranda otomasyona geilmesiyle bilgisayar ve bilginin kitlelere bu kadar yaygn yaylm geni apl bir demokrasiyi de beraberinde getirecektir296. Kamuoyu ve demokrasi arasnda izilen paralellik, Nora ve Mincin bu almasnda ve daha pek ok benzer almada olduu gibi, medya aralarndaki teknolojik gelimeye kaydrlm grnmektedir. Medyann olanaklar arttka, kamuoyunun bilgiye ve ifade hrriyetine yaklama olanaklarnn da artaca iyimser bir varsaym olarak doru olabilir ancak bu sonucun mutlak olduu anlamna

295

Simon Nora & Alain Minc The computerization of society: a report to the President of France, Cambridge, MIT Press, 1980 (Orj.ad: L'informatisation de la Socit; La Documentation Franaise 1978) Nora ve Mincin tespitlerine gre bilgisayar a Fransz devleti tarafndan ncelikli olarak zerinde durulmas gereken konudur nk Fransann lkeler yarnda birinci olmasn salamann yolu buradan gemektedir Nora ve Minc, Fransz devletini IBM gibi tekel reticilerle kar karya olacan da ngrmtr. (1975 meneli Microsoft bir tehdit unsuru olarak alglanmamtr.) 296 Harold Issadore Sharlin, Review of Minc The computerization of society : a report to the President of France, Technology and Culture, Vol. 22, No. 2 (Apr., 1981), ss .352-354 nternetin medya zerindeki nlenemez etkisine ramen, toplumun genelinde demokratik bir fark yaratmas iin yine o toplumda internete eriilebilirliin dengeli yaygnl art bulunmaldr. nternetin Trkiye geneli zerinde sosyal ve siyasal bir etkisiyle ilgili olarak bir deerlendirme yapmak iin erken olmakla beraber ok yakn bir sre iinde, medyann yerine gemeyen, ancak medyann kendini ifade edebildii yazl basn, radyo ve televizyondan sonra yeni bir mecra olarak ele alnmas gereken nemli bir ara olaca dnlmektedir. Trkiye statistik Kurumu tarafndan gerekletirilen 2007 yl Hanehalk Biliim Teknolojileri Kullanm Aratrmas sonularna gre; hanelerin yaklak %20si nternete eriim imknna sahiptir. 2009daki aratrmaya gre bu oran %30a kmtr. 3G teknolojisiyle bu durum yeni bir boyut katmaktadr. Yine 2007 yl verilerine gre, Trkiye krsalnda hi internet kullanmayanlarn oran %80 iken, kentlerde bu oran %59a dmektedir. Sonu olarak Trkiye genelinde nfusun %67sinin hi internet kullanmad dnldnde, medyann internet araclyla kalc ve srekli bir etkisini beklemek iin henz erken olduu ancak bu srecin ok da uzun zaman almayaca ortaya kmaktadr. TK, 20 Kasm 2007 ve TK, Eyll 2009, Eriim: http://www.tuik.gov.tr/AltKategori.do?ust_id=2&ust_adi=Bilim%2C+Teknoloji+ve+Bili%FEim, (12.12.2007) Bu durumu teyit eden bir baka veri de 2007 ncesine a ittir. 2000-2007 dneminde Avrupa'da internet kullanclar %199.5 artarken, Trkiye'de ise %700 eklinde gereklemi olmas, internetin yaylm ivmesinin ne kadar yksek olduunu ve aratrma kapsamnda dhil edilmesi gerekliliini ortaya koymutur. Bu balamda aratrmada deneklere internet kullanm alkanlklar ve medya ile ilgili sorular da yneltilmitir. Trkiyede nternet Kullanm Artyor, Tbider Biliim Dergisi, 15 Kasm 2007, Eriim: http://www.tubiderbd.com/index.php?module=news&news_id=7164&cat_id=4 (15.12.2007). 296 Nora & Minc, s. 12.

84

gelmemektedir. Ayrca her teknolojik gelime gnll tutsakl ve denetlenebilirlii de beraberinde getirmektedir. dealist adan bakldnda medyann, ynetilenler veya kltrn bizzat kendisi zerinde dorudan olumlu etkilerinden sz edilmektedir: Dengeli ve kapsaml habercilik; nesnellik; zel hayata sayg; yaynn biiminde, ieriinde ve slubunda geree ballk ve tm yurttalar kamusal iletiime katlmaya tevik edecek tarzda bir olay sunumu()297. Ancak bu beklentilerin karlanp karlanmad olgusu matbaann bulunuundan bu yana bir sorgu alanyken, gnmzde bu eletirilerin niteliinde ve niceliinde bir younlama gzlemlenmektedir. Bunda, medyadan beklentilerin karlanmamas bir yana, medyakrasi bal altnda zetlendii zere, medyann bizzat demokrasinin kendisine zarar verdii ile ilgili grler etkili olmaktadr. Gnmz artlarnda ise medya sadece bilgilendiren, aktaran, yayan deil yukarda da vurguland zere, ayn zamanda siyasetin kendisini bizzat biimlendiren drdnc kuvvet298 olarak karmza kmakta olduu nce blmde deinilmitir. Drdnc kuvvet medyann gzlemlenebilen etki srecinin ne ynde ve nasl gerekletii konusunda eitli kuramlar bulunmaktadr. 2.3.1. Medyann Rza retici Rol Henz daha 1968de yaplan bir aratrmaya gre medya, ulusal siyasal konular renmek iin birincil bavuru kaynadr ve ayn zamanda ou kii iin de medya, herhangi bir deiime uram siyasal gerekliklerin en iyi ve tek kolay ulalabilir tahmini saladn ortaya koymutur299. Bu balamda gnmzn drt bir kanattan saran medya kartelleri, gndem koyma ileviyle bireyler zerinde bilgi edinebilecei tek ara olarak sadece neyi dnmesi gerektii deil, ayn zamanda

297 298

Meyer, s.23. Medya, drdnc kuvvet olarak deerlendirildii gibi, bu gre kar karak medyay sadece kltrn bir paras olarak deerlendiren kuramclar da bulunmaktadr. Buna gre, kltrel anlamlar eitli iletiim kanallarnn ve davran biimlerinin iinde gizlidir, medya da bizim davranmz belirleyen toplum d bir otorite deil; aksine bizim kltrmzn bir parasdr; dolaysyla medyay anlamak toplumu anlamann yollarndan biridir. Williams medyay kltr oluturan bir erk olarak deil; kltrn yansd zeminlerden biri olarak kabul eder. Ayrntl bilgi iin bkz. Bilal Ark, Raymond Williams, Hayat ve Kuramlarna Genel Bir Bak, Kadife Karanlk 2, stanbul: Su Yaynlar, 2006, s.123. ancak bu kuramn, medyann ekonomi politiini yadsna dikkat ekmek gerekir 299 Evereth Maxwell, Malcolm McCombs & Donald L. Shaw, The Agenda -Setting Function of Mass Media The Public Opinion Quarterly, Vol. 36, No. 2. (Summer, 1972), ss. 176 -187.

85

hangi nemde ya da ncelik srasna gre dnmesi gerektiini de bireye aktarabilecektir. te yandan almann banda da aktarld zere, iktidar, g ve rzay iermektedir. Rzann olmad durumda iktidar, konumunu korumak iin yaln halde bulunan gcn devreye sokmas beklenebilir. Bu durum, totaliter devletler iin sz konusudur ancak demokratik bir devlette iktidarn meruluunu korumak iin rzaya (ya da dolayl olarak rza retmeye) ihtiyac vardr. Sembolik olarak genelletirilmi iletiim aracn ifade eden Luhmannn iktidar kavram, dorudan rza retimi ve rza alm srecine vurgu yapmaktadr. Luhmanna gre () egemen iletiim, birisinin haber verme (duyurma, bildirme) eylemi ile tekinin eylem hakknda verdii karar tarafndan karakterize edilmektedir. ktidar sahibi, egemen iletiime gdlenirken ve iktidara tabi olan, ilkesel olarak egemen iletiimi kabul ya da reddetme konusunda aka karar verebilir.300. ktidar ve ynetilenler arasnda gerekleen bu karar verme sreci sonucunda ortaya kacak kabul ya da reddetme sonucuna bal olarak iktidarn meruluu salanacak/yenilenecek ya da meruluu kalmayacaktr. ktidarn meruluu, siyasal rejimin trne gre deien yollardan

salanmaktadr. Dier bir deyile rzann ortaya k sreci rejimin niteliini belirler ve ideal olarak demokrasilerde, totaliter devletlerin aksine, rza, retilmez ancak kazanlmas beklenmektedir. Demokratik ve totaliter devletlerin karlatrmasn yapan Chomskynin belirttii gibi demokratik sistemlerde gerekli yanlsamalar zorla dayatlamaz ve halkn ne dnd nemlidir. demokrasilerdeki kazanm srecini ideal Ancak Chomsky, rzann deil, gerekteki boyutuyla

grnmnden yola karak eletirel adan aklamaktadr. yle ki, totaliter devletlerin tersine, demokratik devletlerde () halkn zihnine daha ince aralarla kaznmaldrlar.() Demokratik bir politik dzende her zaman bamsz bir dncenin politik bir eyleme dntrlebilmesi tehlikesi vardr, dolaysyla bu tehdidi kknden kazmak [iktidarn devam iin] byk nem tar.301. Chomskynin, akn sr olarak tanmlad halkn bir demokrasideki ilevleri etkin katlm deil, seyirci olmaktr. () Senin, liderimiz olman istiyoruz
300 301

Fsun Alver, Niklas Luhmannn Hayat, Kadife Karanlk 2, stanbul: Su Yaynlar, 2006, s.159 Chomsky, Medyann, s.71.

86

demelerine izin verilir. nk bu demokrasidir, totaliter bir devlet deil. Buna seim denir.
302

. Bu balamda, halkn, ynetilenler olarak effaf bir duvar ierisinde

dnme hrriyeti ile seim hakk bulunmaktadr ve medya da byle bir ortamda, effaf duvar ren devletin ideolojik aralarndan biri olarak ortaya kmaktadr. Althousser de devletin ideolojik aralarn ilevsel analizini retim ilikileri dzeyinde gerekletirdikten sonra, ikinci aamada, bu aralarn nasl ilediini u ekilde aklar: Her biri bu tek hedefe zg yoldan katkda bulunur: siyasal aygt bireyleri devletin siyasal ideolojisine uydurur -bu ya demokratik, dolayl (parlamenter) ideolojidir ya da dolaysz (plebisit ve faist) ideoloji.()303. Althousser, rejimler aras fark grmeksizin meydann her ekilde iktidara rza retmek zere ilev grdn ileri srmektedir. Medyann demokrasideki rol de bylece rza reterek iktidarn meruluunu srekli klmak eklinde ortaya kacaktr. Karma medya sistemlerinde gnmz medyasn oluturan devletin resmi kanal dnda ve onlardan ok daha gl medya gruplar bulunmaktadr. Bu artlar altnda siyasal iktidarn kontrol edebildii ve rza retebildii medya dnda zel irketlere ait medya gruplaryla istekleri dorultusunda yayn yapmalar iin karlkl kar anlamalarna ynelmesi gerekecektir. Byle bir anlamann saland durumda ise bireyler, siyasal konularla ilgili edindii bilgisini ilerken, medya da gerek bizzat kaynak gerekse siyasal elitlerin taycs olarak, bu siyasal bilgilenmenin tutuma aktarm srecinde, ancak siyasal iktidara rzasn srdrecek snrlar ierisinde bir deiime izin verir. te bu, yukarda sz edilen effaf (ideolojik) duvarlar oluturmaktadr. ktidar ellerinde bulunduranlar, medya kartellerinin ilgilenebilecei baka deerlerin datm gcn de kontrol etmektedirler. Kontrol gc, pazarlk gcn de beraberinde getirmektedir. Bylece iktidar, kamuoyunu etkileyebilme olanan, medya araclyla tekrarlamann gc sayesinde kazanrlar.
302

Bununla birlikte

Fakat arlklarn bir kez uzmanlam snfn u ya da bu yesine verdiler mi, geriye ekilmeleri ve eylemin katlmclar deil, seyircileri olmalar beklenir. te bu dzgn ekilde ileyen bir demokrasidir. Bunun ardnda belli bir mantk yatar. Hatta dayatlan bir tr ahlaki ilke bile vardr. Dayatlan ahlaki ilke, halk kitlesinin olanlar kavrayamayacak kadar aptal olmasdr() akn sry evcilletirmek iin bir eye gereksinimimiz var, bu ey de demokrasi sanatndaki yeni devrimdir: Rza retmek() En fazla eylemin seyircileri olmalarn sala, ara sra u ya da bu gerek lidere arlk vermelerine izin ver ki, bunlarn arasndan seim yapsnlar. Ayrca bkz. Chomsky, s.34-35 303 Althusser tarafndan devletin ideolojik aralar arasnda saylan Kiliseler, partiler, sendikalar, aileler gibi haberleme kurumlarnn ou zel olmasna karn ileyileri itibaryla, ideolojik aratr. Ayrca bkz. Louis Althusser, Yeniden retim zerine, thaki, stanbul: 2006 ss.382 -338

87

Russell

demokrasinin,

yneticilik

asndan

stnln,

avantajn

yle

aklamaktadr: () sradan vatandan hkmete kendi hkmeti gzyle bakmas sayesinde, bu vatandalar daha kolay kandrr hale getirebilmesidir.() Demokrasilerde, ounluun bir hkmet aleyhine dnmesi iin nce o ounluun, nderlerini seerken yanlm olduklarn kendi kendilerine kabul etmeleri gerekir ki, bunu kabul etmek zor, hem de tatsz bir eydir.304. Russelln belirttii gibi demokrasi, kamuoyunun rzasyla ayakta durabildii iin medyann kamuoyunu ekillendirici rol, iktidarn sreklilii ve salaml asndan nemlidir. Bu balamda medya siyasal iktidarn pazarlk gcne ak olduu srece kamuoyu rzas retmeye ve iktidar ilikileri kar ilikisine dnmeye daha ok meyilli olacaktr. 2.3.2. Medya Araclyla Sosyal Denetim Medya aralarnn teknolojik devrimiyle birlikte, toplum ve iktidar arasndaki iliki de evrime uramtr. Medyann bireyi zgrletirecei, ierik ve eitliliinin yaygnlamas ile demokrasinin oulcu bir yapya evrilecei varsaym da sz konusu teknolojik devrim sayesinde gittike iddetlenen bir tartma konusu olarak yer almaktadr. Liberal grn uzants olan medya oulculuu ideali ve onun demokratik sisteme katks, kapitalist sistemin bir kts olarak medya kartelleri karsnda zellikle sol kanattaki birok yazar tarafndan artk inandrc bulunmamaktadr. Devlet tarafndan gerekletirilen medya politikas retim ya da dzenleme almalarnn ounun, sadece medya tekellerine ait mlkiyet hakkn korumak iin olduu ileri srlmektedir. Bylece demokrasilerde medyann bireyi zgrletirecei kavram yanltc hale gelmektedir. McChesneye gre de bu zgrlk, () daha ok stn konumdaki irketlemi aktrlerin karlarna hizmet eden hkmet dzenlemeleri ifade eder.305. Fakat toplum asndan bakldnda, basn zgrlnn bu ekildeki uygulamas, alternatif seslerin duyulmasn engelleyen ciddi bir denetim eklidir ve halkn ifade zgrl adna yaplan belirli medya politikalarndan kaynaklanr Teknolojik gelimelerle birlikte grnrde eitlilik artmakta ancak gerekte bu eitlilii yaratan kaynaklar daralmaktadr. Kaynaklar kontrol eden medya
304 305

Russell, s.134. McChesney, s.19.

88

kartelleri ve bu kartellerin siyasal iktidar tarafndan kontrol edilebilirlii, sistemin demokrasiyi gelitirmekten ok, onu daha nce sz edilen totalitarizmin yeni bir trne dntrmektedir. Virilio da zellikle yeni teknolojilerin gelimesiyle birlikte sosyal denetim alann arttn ve sosyal katlm alanlarnn azaldn belirtmektedir. Siyasette giderek ordu, devlet ve teknoloji tarafndan belirlenmektedir. Dnyaya sahip olmak, bir blgeyi elinde tutmak, ayn zamanda onu koruyabilmek ve savunabilmek iin en iyi gzetim aralarna da sahip olmak demektir.306 Gerek zamanl teknolojilerin kresel yaylm, bizi srekli gzetim biimleri altna sokarak yeni bir totalitarizm safhas olasln arttrmaktadr307. Sosyal iktidarn sklkla dolayl olduunu belirten Dijke gre bu iktidar insanlarn zihinleri yoluyla iler: () rnein insanlarn kendi eylemlerini planlamak ve icra etmek iin ihtiya duyduklar zorunlu enformasyonu ya da kanaatleri idare ederek.308. Daha nceki blmlerde ele alnan yeni totalitarizm de bu kanaat ve zorunlu enformasyon kaynaklarn kontrol ederek dolayl bir ekilde ortaya kmaktadr. Benzer bir ekilde dnen Chomskye gre de devletin amac, geni halk kitlelerini kendi politikalar dorultusunda ekillendirmektir ve bu srete amac en yksek kr elde etmek olan irketler iin de halk, tketici niteliinden ibarettir. Bu amalar iin en uygun ara medyadr. Bylece ortaya kan ortaklkta, medya bir ara, ideoloji ve rn alcs halktr. Chomskye gre aslnda Amerikan tipi demokrasiden de beklenilen budur; Yurtta bir tketicidir, bir gzlemcidir ama bir katlmc deildir. Halkn baka yerlerde hazrlanan politikalar onaylama hakk vardr, ancak bu snrlar alrsa demokrasi kalmaz ve yle ya da byle zlmesi gereken demokrasi krizi ile yz yze gelinir.309.

306

Paul Virilio, Military Space, Reading Virilio, Oxford:1998, s.24ten aktaran, Nick Stevenson, Medya Kltrleri, s.325. 307 Paul Virilio, Polar Inertia, 2000den aktaran Nick Stevenson, Medya Kltrleri, topya Yay., stanbul:2008, s.325. 308 Ayrca sosyal iktidarn uygulanmas ve korunmas ideolojik bir erevesi n gerektirir. Sosyal olarak mterek bir grubun ve yelerinin karla ilikili temel bililerinden oluan bu ereve esasen iletiim ve sylem yoluyla kazanlr, onaylanr ya da deitirilir Ayrca bkz. Dijk, ss.271-327. 309 Chomsky, s.23

89

te yandan bu felsefenin aslnda Amerikann kuruluundan itibaren geerli olduu da belirtilmektedir. Hofstadterin aktarmna gre, Kurucu Babalar310 (Founder/Founding Fathers) ilerinden pek ou klasik renim grm, zamanlarnn yakc problemlerini zmekte tarih, politika ve hukuk kitaplarn okuduklar geni bilgilerden yararlanan bilge kiiler, bilimciler ve aydn insanlard. 311 Duverger de Amerikan siyasal rejiminin, Bakanlk Monarisi olduunu belirterek, bakanlk sisteminin halka fazla inmemesine gayret ettiklerini ileri srer. Duvergere gre () 1787 Anayasasn yapan byk burjuvalar fazla Cumhuriyeti bir Cumhuriyetin kurulmasndan endie duyuyorlar ve bu Cumhuriyetin, mal sahibi olmayanlarn eline gemesinden korkuyorlard.() 1787 Amerikan kurallar aristokratik bir toplumun eskimi dzenlerini, burjuva bir topluma uyguluyordu.312. Chomsky de Amerikan demokrasisinin zellikle ilk yllarnda ok ender istisnalarn dnda temsilcilerin, () iyerinden evine gidip dnenler arasndan deil, tam tersine, i evrelerine, ynetim kurullarna ve ayrcalkl kesimlere hizmet eden hukuk brolarndan ()313 ktn belirtmektedir. Bu gelimeler nda Amerikan devletinin kurulu aamasnda Jakoben bir sre yaandn ve yine bunun halk adna halk iin yapldn gzlemlemek mmkndr. Halk adna yukardaki temelde ekillenen Amerikan tipi demokraside de Chomsky tarafndan u ekilde deerlendirilmektedir: Halkn sesinin kmas, insanlarn azlarndan doru szcklerin kmasn salayarak zlecek bir problem olarak deerlendirilmektedir. Genel anlay, halkn liderleri deil, liderlerin halk denetledii eklindedir.314. Dier bir deyile kurulu aamasndaki jakoben anlay bir ekilde hale varln srdrmektedir. Ancak bunun halen halk adna ve halk iin olduunu sylemek en azndan Chomsky iin mmkn deildir.

310

Amerikann kurulmasn salayan bir dizi olay ierisinde yer alm kiilerden oluan bu grup, 1776 tarihli Amerikan Bamszlk bildirisine imza atmlar, Amerikann ngiltereden bamszln elde etmesini salayan devrimde rol almlar, 1787-1878 yllar arasnda Amerikan Anayasasn biimlendiren ve kabul edenlerin bulunduu 100den fazla yeden oluan gruptur. ve 7si, tm bu srete anahtar role sahiptir. Benjamin Franklin, George Washington, John Adams,Thomas Jefferson, John Jay, James Madison ve Alexander Hamiltondur. Ayrca bkz: Richard B. Morris, Seven, Who Shaped Our Destiny: The Founding Fathers as Revolutionaries, Harper & Row, New York:1973. 311 D. Richard Hofstadter, Anti-Intellectualism in American Life, New York:1964, s .145ten aktaran Neil Postman, Televizyon ldren Elence, ev.Osman Aknhay, Ayrnt Yay.,2004, s.53. 312 Duverger, Seimle Gelen Krallar, Kelebek Yay. stanbul:1986s.26, 27. 313 Chomsky, s.37. 314 Chomskye gre Amerika, kendisine bal -ya da balamak istedii- lkelerde demokrasiyi tahsis etmek iin genellikle iddete bavurmaktadr. lke ierisinde ise daha ince aralar kullanmas gereklidir: Aptal kitleleri gerekli yanlsamalarla aldatarak rzann retilmesi; medyann ve Kongrenin hasralt edilemeyecek kadar grmezlikten geldii st rtl operasyonlar Chomsky, s.31-32

90

Liderlerin halk denetledii bir ortamda medyann rol, nelerin konuulup nelerin gz ard edilmesi gerektiine, nelerin ne ekilde ve hangi tarafla konuulacana karar vermekle ortaya kmaktadr. Tpk radyo ve televizyonlarda ok sk tekrarlanarak benimsetilen ve hatta sevdirilen arkc ve arklarndan oluan top listelerinin aslnda dinleyicilerin beenileriyle olutuunu ileri srmek kadar yanltc bir sretir bu. Sonuta dinleyiciler/izleyiciler, kendilerine sunulan snrl saydaki ark ierisinden tekrarlar sonucu en ok aklnda kalan en yksek oranda talep etmektedir. Medya, sosyal denetimi gerekletirirken, kamunun konuya dair

bilgisizliinden doan gszl ile medyadan kamuya tek ynl sylem akndan yararlanr315. Kamuoyu, hem medya kartelleri hem de ortak sylemleri karsnda aciz ve srekli alc konumuna gerilemi olur. Ancak kamuoyunun mutlak bir ekilde medyann sylemini dorudan kabullendiini de ileri srmek yanltc olacaktr. Kamuoyunun ekillenmesinde, medyannki kadar olmasa bile, kanaat liderlerinin, sosyal gelimelerin, evresel ve sosyo-ekonomik faktrlerin de rolleri bulunmaktadr. Buradaki problem, medyann gcnn lsnn baz durumlarda bir siyasal iktidar gibi ya da siyasal iktidarn bir kolu gibi siyasal hayat dorudan ynlendirici etkinlie ulaabilmesidir. Amerikan tipi demokraside, her ne kadar halka ve onun ynetimine ska atf yaplsa da ironik bir ekilde halkn aslnda karar verebilme ehliyetine sahip olamayaca dncesi yer almaktadr, asl olan da rza retmektir. Demokratik sylemlerin en ok ykseldii zamanlarn seim zamanlar olmas ve seimlerin, adaylarn bir tr ov yarna dnmesinin arkasnda da temel olarak bu yer almaktadr. Yukardaki dnceler erevesinde, (byk medya kartellerinden biri Murdochun dier medya kartelleri ile paylat stratejisi) bulvar gazetesi tr yaynlar yaplrken, siyasete dair medya sunumlarnda yer alan kamuoyu

315

Dijkin anlatmyla sosyal denetim uygulamasnn nemli bir koulu, sylemin denetimi ve bizzat sylem retimidir. Bundan dolay merkezi sorular unlardr: Hangi durumlarda, kim, ki me, ne syleyebilir, ne yazabilir? nsanlar daha gsz olduklar srece eitli metin ya da konuma biimlerine daha az erime imknna sahip olurlar. Nihai olarak, gsz olanlarn syleyecekleri hibir eyi konuacaklar hibir kimseleri yoktur ya da ocuklarn, mahkmlarn, davallarn ve hatta kadnlarn durumunda olduu gibi daha gl olanlar karsnda sessiz kalmalar gerekir ou biimsel, kamusal ya da basl sylem tipleri asndan (kitle iletiim aralarna ait sylem tipleri dhil) daha gsz olanlar sklkla yalnzca almlayan konumdadrlar . Dijk,s s.319-320.

91

yoklamalar da bunlarn okuyucusu tek tek bireyler zerinde nasl dnmesi gerektii yolunda da bir denetim gelitirilmektedir. Keaneye gre de gnmzde tm demokratik rejimlerin gbeinde despotizm ekirdekleri bulunmaktadr: Siyasal otoriteler, medyann devlet cephaneliine aksesuar olmaktan te yararl ya da meru bir ilevi olmadn dnrler. Medya gayet belirgin bir siyasal rol oynamak durumunda kalr.316. Keanenin bu iddialar, medyay bir drdnc kuvvet olarak grmekten ziyade, onun arasallatrlmas zerine kuruludur. Bu arasallatrlma srecinde iktidarn da farkl teknikleri vardr. rnein iktidar, medyaya baz imknlar sunar: () mlakat, fotoraf ekme, gnlk bltenler, basn toplantlar, brifingler gibi. Ancak bunu yaparken, hangi muhabirlerin alnaca, ne soraca, nerelere kadar sorabilecei nceden belirlenerek erevenin izildii () Dahas bazen ieriden bilgi szmas eklinde kastl ynlendirici haber de yaptrlabildii; bu potansiyel yalan syleme yntemleri de ie yaramazsa, haksz ya da aleyhte olarak alglad haberler iin medyay cezalandrabildii (...) 317 belirtilmektedir. Bu balamda Keanee gre, kimi gazetecilerin mesleki ilerlemeleri ile hkmet hakkndaki eletirel grleri arasnda bir seim yapmalar istenmekte, en utaki durumlarda da ynetime dman grlen medya kurulularnn resmi kaynaklara erimesi nlenmektedir. Genel olarak siyasal iktidar iin medya, toplumun eriebilecei bilgileri denetleme aralar eklinde bir grnm kazanmaktadr. Demokrasilerde de durumun farkllamad gzlemlenmektedir: letiim srecinde, temsil etme gcn elinde bulunduranlar, temsil edileni kendi sylemi dorultusunda bizzat ina etmekte ve medya profesyonelleri tarafndan oluturulan bu gereklik halktan daha ok halk olma abalarn ortaya koyarken, aslnda temsil edilen halkn karlarn deil, aksine belli bir ideolojik ve ekonomik yaplanmann sonucu olarak ortaya kan bir medya maniplasyonuna dnmektedir318.

316

Keanee gre, Erken modern mutlakyeti devletlerin, parlamentolar tarafndan ynetilen ge modern anayasal devletlere eksiklikleri olsa da- tarihsel dnm sona erdi. Artk yeni bir siyasal sansr dnemine, Demokratik Leviathan diyoruz. Bu ada hayatn yaamsal paralar eitli eski ve yeni kalemlerle donatlm, sorumsuzluk siyasal kurumlar tarafndan biimlendirilmekte() Yurttalar arasndaki bunalm duygusunu kolektifletirerek ve bunalmn ki medya araclyla olay bunalm olarak tanmlayanlar da kendileridir- tedavisi iin sk nlemler alnmas gerektii yolundaki resmi iddialar yayarak, rtk ak bunalm haline dnmesini salarlar . Ayrca bkz. Keane, ss.99-100. 317 Keane, s.105. 318 Ark, s.133.

92

Son aamada da eriilen bilgilerin denetimi, toplum siyasal tutum ve davranlarnn erevesini oluturaca dncesinden hareketle, toplumun bizzat kendisinin denetimini ortaya karacaktr. Ancak buradaki kritik soru, medyann bu sreteki rolnn, zne mi yoksa nesne mi olduu zerinde younlamaktadr. Bu sorunun kaynanda da medyann drdnc g olarak ekonomik motivasyonlar dorultusunda faaliyet gsterirken, siyasal iktidarn bu g karsnda kendi olanaklaryla direnmek ve hatta bu gc kontrol altna alp arasallatrma utku yer almaktadr 2.3.3. Medya - Pazar Ekonomisi likisi ve Bu likinin Toplum zerindeki Etkisi Gnmz medyasnn vard nokta, onlarn kr amac gden ticari irketler olduu gereinin, onun kamu grevi niteliini geride brakt gerei zerine kuruludur. Medya kitleselletii oranda reklm gelirlerini de arttrmakta, bu hem yan dallarndaki sat arttrmakta hem de bizzat medyann daha byk bir ticari kurulu olarak varln srdrmesine olanak tanmaktadr. te yandan medya kurulular, kr marjn ykseltmek ve yatrm, retim maliyetlerini drmek iin de byk holdingler bnyesine katlmakta ya da byk holdingler krl bir alan olarak grdkleri medya sektrne her gn daha fazla nfuz ederek, kk medya irketlerini kendi bnyelerinde toplamaktadr. Ayn zamanda, Meyerin de nemle vurgulad gibi; medya rnlerinin apraz sat firmalara her bir iletiim aracn dier tm aralarn rnlerini satma iiyle megul ederek bir rnn tm kazan potansiyellerinden yararlanma olana verir.319. Gnmzde artk bir gazetenin baarsnn ya da baarszlnn basnn

reklmclarn talep ettii koula gre -tatmin edici bir alc saysnn stne iletilmesiyle- deerlendirilmeye balandna dikkat eken Williams320, kendini bu kapitalist zorunluluklara uyarlamasna dikkat ekmitir. Bu srete medyann, devlet ve irketlerin elinden alnarak halk denetimine gemesini isteyen ve bunun iin mcadele eden Immediast grubu gelimi ve srece kar bir bildirge sunmulardr. Siyasal iktidar ve medyann ekonomik kar ortaklklarnn gerek hayattaki etkisi bildirgede u szlerle zetlenmektedir; () medya, kamu karlarna

319 320

Meyer, s. 53. Ark, s.133.

93

deil, devletin ve dier irketlerin karlarna hizmet eder. Medyann saldr ve ayartma ekran, olas en byk halk kesimini tutsak almak zere dzenlenmitir() Her birimiz, kitle iletiim aralarnn geni bir saldrsna maruz kalmann, insanlar bir duygusuzluk ve bulant iinde donuklatrdn grebiliriz.321. Ekonomi-politik erevesinde gerekleen bu maniplasyonun aralarndan biri olan hkmet reklmcl, byk ve ciddi bir i alan olmutur, Bamsz gazetelerin, radyo ve televizyon istasyonlarnn pek ou ayakta kalabilmek iin ilanreklm gelirlerine muhta olduu iin, hkmetin reklm kesme tehditleri amacna ulamaktadr322. Devlet reklmclnn daha az gze arpan ama hi de nemsiz saylmayacak bir rnei olarak siyasal liderlerin, televizyon ve radyo mlakatlarnda kayrlarak yanstlmasn veren Keane, bu iki g arasndaki ekimeyi u ekilde aklar; Radyo televizyon gazetecileri, hkmetin icraat konusunda halkn neyi bilmeye ihtiyac olduunun kendilerinden sorulaca kansndadrlar; devlet yetkilileri ise enformasyon, basn danmanlar ve yapmclara sorulacak sorular ve yanstlacak grntler konusunda avukata pazarlk eden dier grevliler ordusunun desteine sahipler.323. Gnmzde, siyasal iktidar bir kenara brakldnda, medya ve toplumla ilgili asl gerilimin, kr maksimizasyonunu amalayan ticari irketler olarak medyann rol ile bilinli bir zerklik yolunda temel salanmas iin medyaya duyulan ihtiya arasnda yatt ileri srlmektedir
324

. Aslnda beraber dnlmesi gerekirken,

eliki yaratan iki unsurdan biri, medyann bir yandan zgrlemesinin gerei, dieri de medyann negatif zgrlnn sosyal fayday yaratmas yolundaki gereidir. Ancak McChesneyin belirttii ve gnmzde pek ok yerde gzlemlendii zere, () medya politikas retim ya da dzenleme almalarnn ou, doal ve

321 322

Noam Chomsky, Medya Denetimi, mmediast Bildirgesi, Tm Zamanlar Yay. stanbul:1991, ss.7 -8. rnein ngilterede devlet erkinin kendisini tantma btesi ylda 200 milyon sterline yaklamaktadr. Devlet, Unileverin ardndan ikinci en byk reklmverendir. Reklm kampanyalar k her trl siyaset konusunu kapsamakta, devlet reklmclnn hzla bymesi, tm demokratik seimle gelmi hkmetlere muazzam bir antaj olana vermektedir. Ayr ca bkz: Keane, s.107 323 Keane; 107. 324 McChesney, ss.16-17.

94

amanszca ortaya kan serbest piyasa sistemlerinde, sadece mlkiyet hakkn korumak iindir.325. Medya bir yandan ekonomik olarak hkmetlerin antaj ve tehditleri altnda baml bir profil izerken, dier yandan da hkmetler, demokrasi ve medyay zgrletirme adna medya kartellerinin mlkiyetini haklarn garanti altna alacak dzenlemelerde bulunmaktadr. Dier bir deyile, hkmetler, ok sayda ve farkl medyalar yerine, ekonomik karlaryla kontrol edebilecei az sayda medya kartellerini tercih etmektedirler. Bylece oluan karlkl kar ilikisi, medyay toplumdan ok iktidara yaknlatrmakta ve onun szcln yapmaktadr. Ancak bu kar ilikisi, sadece iktidarn deil, medyann da kontrol edebildii bir iliki olmasndan tr, srecin tersine ileyip siyasetilerin, medyann siyaseti ynlendirebildikleri birer ara haline dnebilmektedirler. Yine Kurucu Babalardan biri olan Thomas Jefferson, Edward Carringtona yazd, 1787 tarihli nl mektubunda yle demektedir; Hkmetimizin temeli, insanlarn fikridir [fikrine dayanr] ve ncelikli hedef, bu hakk korumak olmaldr ve eer gazeteler olmakszn bir hkmete mi yoksa hkmet olmakszn gazet elere mi sahip olmalyz karar bana braklsa, ikincisini semekte bir an bile tereddt etmemeliyim.326. Bu alnt, sonraki yllarda olduka sk kullanlp, basnn zgrletirilmesinin bir tr propagandas haline gelmitir. Ancak bu alntnn, ounlukla atlanlan devamnda yer alan u szleri ayr bir neme sahiptir: Fakat bununla, her kiinin o gazeteleri almas ve onlar okuyabilmesi gerektiini kastetmeliyim.. McChesneye gre, bu sonu cmlesindeki sakl anlam, basn sistemini negatif korumann yeterli olmaddr: Herkese ak bilginin evrensel olarak vatandaa datmn garantiye olmak iin aktif destek

325 326

McChesney, s.18. "The basis of our governments being the opinion of the people, the very first object should be to keep that right; and were it left to me to decide whether we should have a government without newspapers or newspapers without a government, I should not hesitate a moment to prefer the latter. But I should mean that every man should receive those papers and be capable of reading them. "17 Ocak 1787. Thomas Jefferson (1743-1846) ABD, III. Bakan (1801-1809) ve Bamszlk Bildirgesinin yazar. Edward Carrington (1748-1810) ABD Askeri ve Virginia Eyaleti Devlet Adam. Virginia University Library, Thomas Jefferson on Politics & Government, Eriim: http://etext.virginia.edu/jefferson/quotations/jeff1600.htm (06.09.2007)

95

gereklidir. Baka bir deyile, halkn farkl sesler duyma ve farkl mesajlar benimseme hakk, bir demokrasinin yap tadr.327. Yaklak bir asr sonra yine Amerikada, New York Times yazar olan John Swinton, basn zgrl adna kadeh kaldrmas iin krsye davet edildiinde Amerikadaki basn zgrlnn, Jeffersonun konumasndan bu yana geldii noktay zetlemektedir328: Dnya tarihinin u anna dek, Amerika'da bamsz basn diye bir ey olmamtr. () Hibiriniz dndklerinizi olduu gibi yazmaya cesaret edemezsiniz. Bunu yapmaya kalktnzda yazdklarnzn baslmayacan nceden bilirsiniz. altm gazete zgr dncelerimi gazeteden uzak tutmam iin haftalk cret dyor. inizde benzer biimde benzer cret alan bakalar da vardr ve dncelerini aka yazacak kadar ahmak olan herhangi biriniz sokaklarda baka bir i aryor olacaktr.() Bizler, sahnenin arkasndaki zengin adamlarn aralar ve kullaryz. Bizler zplayan oyuncak kuklalarz. Onlar ipleri ekiyorlar ve biz dans ediyoruz. Medyann reticisi durumunda olan medya alanlar, kapitalist dnya ekonomisinde sermayenin bilgi iileridir. Bu iilerin ulatklar haberler de ncelikle kendi bilgi kapasitelerinde deerlendirilmektedir. Ancak gnmzde zellikle gazete alanlarna verilen cretin azl, saat ve yer snrlamas olmakszn alma koullar ve kimi zaman gvensiz ortamlar, meslein popler ve talep grr bir meslek olmaktan kmasn da beraberinde getirmektedir. sizliin ok olduu lkelerde bir gazetede almak; yorum, aratrma, deerlendirme ve sunumdan ziyade basit ve popler haberlerin editre sunumu srecinde alnan bir role

327 328

McChesney, s.31. Metnin orijinali :There is no such thing, at this date of the world's history, in America, as an independent press. You know it and I know it. There is not one of you who dares to write your honest opinions, and if you did, you know beforehand that it would never appear in print. I am paid weekly for keeping my honest opinion out of the paper I am connected with. Others of you are paid similar salaries for similar things, and any of you who would be so foolish as to write honest opinions would be out on the streets looking for another job. If I allowed my honest opinions to appear in one issue of my paper, before twenty-four hours my occupation would be gone. The business of the journalists is to destroy the truth, to lie outright, to pervert, to vilify, to fawn at the feet of mammon, and to sell his country and his race for his daily bread. You know it and I know it, and what folly is this toasting an independent press? We are the tools and vassals of rich men behind the scenes. We are the jumping jacks they pull the strings and we dance. Our talents, our possibilities and our lives are all the property of other men. We are intellectual prostitutes. John Swinton (1830-1901, Gazeteci, ktisat), New York Sun gazetesinde haftada bir yazarlk yaparken bir toplantdaki konumas. Richard O. Boyer ve Herbert M. Morais, Labor's Untold Story, by, published by United Electrical, Radio & Machine Workers of America, NY, 1955/1979den aktaran, Jon Roland, Constitution Society, 2002, John Swinton on The Independence Of The Press, Eriim: http://www.constitution.org/pub/swinton_press.htm, (22.09.2007)

96

indirgenmektedir. Sermayenin bol reklam alabilecei popler gazetecilik, dk cretle yaplan dk kalitede ilerin bir toplam olarak ortaya kmaktadr. Dolaysyla medya maniplasyonu daha birinci elde, gazete alanlarnn kalitesinin ve eitimin dk dzeyde tutulmasyla balamaktadr. Parenti bu durumu kastl olarak grmekte ve u ekilde deerlendirmektedir; Medya alanlar btn gereklii alglayamayacak kapasitede yetitirilmektedir. Onlarn ileri bilgilendirmek deil, yanl bilgilendirmedir, demokratik sylemi gelitirmek deil, onu yanltmak ve susturmaktr. Onlarn grevi, gnn olay ile ilgili vicdani her grnm sunmak ve ok az ey anlatrken ok fazla ey sylemektir.329. Bu tr haberler aslnda birka satrda/dakikada zetlenebilecek haberler olup aslnda toplumun genelinden ok zelini ilgilendiren konulardr ve tekrar eden laf kalabal ierisinde sylenen hibireye yneliktirler. Muhabirlerin sosyo-ekonomik zellikleri onlarn, topluma neyin bildirilip bildirilmeyeceini belirlenmesi noktasnda, medya kurumlarndaki editrden sonra gelen eik bekilii nitelikleri asndan nemlidir. Lippmanna gre, () okuyucuya ulaan her gazete, neyin ne kadar byklkte baslaca, hangi enin vurgulanaca gibi bir dizi seimin rndr.() Muhabirlerin haber seim kurallar byk lde birbirleriyle rtt iin, okuyucular zerinde bir tr onay etkisi yaratan bir ses uyumu yaanr. sahte bir dnya oluur.()330. Ancak Lippmanna gre burada dorudan gazetecilerin bilinli bir tercihi dorultusunda oluturulmu bir maniplasyon sz konusu deildir, gazeteciler gerekten de grdklerini haber yapmaktadrlar. Gerekliin sahiden ne olduunun nemi yoktur artk, nemli olan varsaymlardr ve beklentileri, mitleri, abalar, duygu ve davranlar yalnzca bu varsaymlar belirler. Fakat bunlar da kendi ilerinde reel olduklar iin reel sonular dourur, yeni gereklikler yaratrlar331. Muhabirler kendi bilin dzeyleriyle alglayabildikleri kadarn haber olarak sunabilirler, okuyucular ise dnyay, byk ksmn medya tarafndan iletilen bilin araclyla kavrar ve aklar332.

329 330

Michael Parenti, Monopoly Media Manipulation, Mediterranean Quarterly, Spring 2002, s.66. Walter Lippmann, Public opinion, (Orj.Basm 1921), The Project Gutenberg E -Book, 2004, Part VII, Chapter XIII, 5, Yazarn burada kulland terim: Pictures in our heads -Kafamzdaki grntler 331 Yazarn burada kulland terim; Self-fulfilling prophecy- kendi kendini gerekletiren kehanet 332 Lippmann, ,s. 5.

97

Farkl sesleri duyma ve farkl mesajlar benimseme ve hatta daha da nemlisi bunlar ifade edebilme hakk, devletle karlkl kar ilikilerinden bamsz medyalar aracl ile mmkndr. Ancak gnmzde medyann, siyasetilerle olan bu kar ilikilerinin bir sonraki adm, talya rneinde grlecei zere medya kartelinin bizzat siyasal iktidarn kendisine dnmdr. Artk burada medyakrasinin bir baka formundan sz edilebilir, ancak ekonomi-siyaset ilikisi erevesinde gelien bu ilikilerin, demokrasi ad altnda ynetilen rejimlere geri dndrlmez kayplar verdiini sylemekle yetinmek gerekir. 2.4. SEM, SYASAL PARTLER VE MEDYA Medya sistemini ekonomi, bilim ve din sistemlerine benzer bir sosyal sistem olarak dnen Luhmann medya sisteminin elementlerini; haberler, reklmlar ve elence olarak belirlemektedir ve () bu program tr de sosyal gerekliin tasarlanmas iin tayclk yapmaktadr.333. Bylece medyann eline olduka gl bir koz gemektedir. Bu koz, medyann kamuoyunun iinde yaad dnyaya ilikin maniplatif ve biimlendirici bilgi akdr. Bu bilgi ak zellikle seim dnemlerinde ve partilerin baaryla ilgili olarak daha da nemli hale gelmektedir. Medya eliyle maniplasyon imknlar, bir iletiim ebekesinin fikir oluturma srelerine bal olmasyla belirdiini belirten Barbier, parlamenter demokrasilerdeki siyasal iktidarlarn, artk mutlak monariler zamannkinden daha youn bir biimde kamuoyuna bal olmalarndan dolay, medyann mesajlardaki kontrolnn de 19.yzyldan itibaren temel siyasal bir konu haline geldiini belirtmektedir 334. Buna karn medyann etkisinin, zellikle maniple edici etkisinin abartld yolunda eletiriler de mevcuttur. Alkan ve Ergilin belirttiine gre bat toplumlarnda yaplan aratrmalar, siyasal davran deiiklii yaratmak bakmndan, kitle iletiim aralarnn sanld kadar etkili olmad gstermitir: Bu snrlln nedenlerinden birisi, kitle iletiim aralarnn etkisini, dolayl bir biimde kamuoyu nderleri araclyla gstermesidir. kincisi, kitle iletiim aralar, kiilerin eilimlerini deitirmekten veya yeni eilimler yaratmaktan ok, var olan eilimleri glendirecek ynde

333 334

Alver, , s.160. Barbier vd., s.143.

98

olmaktadr. Kiiler zaten ilgilendikleri konular dinliyor veya okuyorlar, dierleri zerinde fazla durmuyorlar335. Alkan ve Ergilin bu tespitlerinin 1980lerden nce yapld dnldnde, halen geerliliini koruduunu sylemek tartmaya aktr. Televizyon, eitim ve kltr farkllklarn aarak, elenme, haber alma, bilgilenme gibi ihtiyalarda birincil konuma gemekte ve bylece bireyleri tektipletirmekte aralarnda binlerce kilometre fark olan insanlarda benzer tutum ve eilimler yaratmaktadr. Televizyonun (bireylerin telefon e-posta gibi snrl ve kontroll katlmlar hari tutulduunda) inter-aktif deil de tek ynl bir ara oluuna bal olarak, bireyi alc konumunda sabitlemesi dolaysyla, rnein 10 saat ve zeri televizyon seyreden bir kiinin siyasal davranlar da ister istemez etkilenecektir. Ancak burada tartma konusu olan bireyin siyasal tercihine gre mi seyrettii, yoksa televizyonun tercihlerini mi biimlendirdii sorusuna younlamaktadr. Williams da bu sreci seici izleme asndan inceleyerek, televizyonda bize sunulan birbirinden farkl pek ok grnt ve ses mesajnn da aslnda ayn btnn bir paras olduunu belirterek () bu program paracklarnn birbirleriyle kkl bir etkileim ierisinde () bulunduunu iddia etmektedir. Williamsa gre insanlar bilinli olarak baka kanal ya da program seebilirler veya televizyonu kapatabilirler. Ancak ak etkisi, program politikasnn ana esi olmaya yetecek kadar geni etkilidir ve bu akam akn desteklemek iin artan program fragmanlarnn sklnn sebebi budur336. Konu, medya kartelleri balamnda ele alndnda, bir medya grubu iinde yer alan herhangi bir medyann izleyicisi farkl gibi grnen ama aslnda ayn kaynaa bal dier alt medyalarn programlarnn reklamna maruz kalr. Ayrca farkl gibi alglad, fakat sadece ayn kaynaa ait farkl kanallardan edindii bilgi ve haberlerin artk gvenilir, kesin ve hatta demokratik olduu yanlsamas dourduu grlecektir. Medyann siyasal partilerle ilgili yaynlar da bu adan ayr bir nem kazanmaktadr. zellikle ayn anda hem birok gazete, hem radyo, hem televizyon

335 336

Alkan ve Ergil, Siyaset , ss.65-67. Ark, ss.134-135.

99

sahibi olup (yatay btnleme) bunlarn tketicilerini belli siyasal partiler lehine ya da aleyhine kendini tekrarlayan ve ak etkisi brakan yayn yaplmas durumunda siyasetin kendisini de dorudan etkileyecektir. Benzer bir ekilde medya, herhangi bir konuyla ilgili tartmalarn younluunu, ieriini ve eilimlerini haber vermek gibi kritik bir role de sahiptir337. Bylece medya, kanaat nderlerinin, siyasal liderlerin, siyasal partilerin aralarndaki byk ayrmlar nakletmeye meyillidir. Hatta bazen ilerleyen blmlerde tartlaca zere aslnda byk olmayan ayrmlar bytmeye de meyilli olduklar sylenebilir. Ancak bazen de birbirinden ayr siyasal eilimleri birletirici role sahip olabilir. Bunlardan hangisinin seilecei, editryal bir tercih olup medyann siyasal pozisyonu, siyasal zneye yaknl ile konuyla olan ilgisine gre deien bir durumdur. 2.4.1. Seim ve Medya Medyann siyasal hayat zerindeki belirleyici etkisini, seim srecinde eitli alardan gzlemlemek mmkndr. rnein 1950-1980 dnemleri arasnda siyasal seimlerde kamuoyu yoklamalarn ve seim sonularn inceleyen Worcestara338 gre, hem kamuoyu yoklamalar hem de televizyon ve gazete, seim davranlarn etkilemektedir. Medyann seim davranlar zerindeki etkilerinden biri sktrma olgusu (squeezing), partinin yart bir seim srecinde iki partinin kazanmaya yakn olduu ve nc partiye olan destein dier iki partiye doru kayd durumlarda ortaya kmaktadr339. ngilteredeki taktiksel oyu aratran almasnda Cain, sktrma olgusunun, harcanm oy olgusuyla yakndan ilikili olduunu vurgulamaktadr. Harcanm oy, sktrma olgusu gibi, semenin seim sonucuna ynelik algsna ve bu algya dayal kesin tercihlerinin akla uygunluuna baldr.

337

Ayrca bkz: Jacobs, Lawrence R. & Robert Y. Shapiro, Politicians Don't Pander: Political Manipulation and the Loss of Democratic Responsiveness, Univ.of Chicago Press, 2000, 2-5-6.blm. 338 Robert M. Worcester, Pollsters, the Press, and Political Polling in Britain, The Public Opinio n Quarterly, Vol. 44, No. 4, Polls and the News Media: A Symposium. (Winter, 1980), s. 565. 339 Bruce E. Cain, Strategic Voting in Britain, American Journal of Political Science, Vol. 22, No. 3. (Aug., 1978), ss.639-655.

100

Harcanm oy, her hangi bir adayn/partinin seilmesine katkda bulunmam ya da adayn/partinin hlihazrda yetecek kadarndan fazlas olan oy anlama gelebilmektedir. Taktiksel oy da ilk durumu nlemek zere verilen oydur ve bunu en iyi Duverger zetlemektedir: Tek turlu ounluk usulyle birlikte ileyen bir -parti sisteminde semenler, oylarn nc partiye vermeye devam ettikleri takdirde, bu oylarn israf edilmi olacan ksa zamanda fark ederler. Bylece en amansz dmanlarnn kazanmasna engel olabilmek iin, elbette oylarn ehven-i er [ktnn iyisi] olana vermeye ynelirler340. Yukarda sz edilen medyann siyasal partilerle deiken ve etkili yayn politikas gz nne alndnda, aslnda farkl seim sonucu/alglamas vardr ve bu durum ema ile aadaki gibi gsterilebilir341:

Seim Sonucu A

SEMEN

Seim Sonucu B

Gerek Deneyimler ve Alglar (Siyasal sosyalleme sreci, Sosyo-ekonomik ve demografik faktrler, Siyasal kltr; Gerek olaylar; Gerek sorunlar; Semenin kamuoyu algs)

Medya Kanal

Seim Sonucu C

Olaylar, Liderler Haberler, Kanaat liderleri, Kamuoyu Yoklamalar

ekil 5: Medyann Seim zerindeki Etkisi

Toplumlarn

kitlelemeye

balamasndan

itibaren,

siyasal

iletiimde

medyann konumu birincil neme sahip hale gelmitir. Semenler, seim ncesi dneme kadar, siyasal tutum ve davranlarn hem gerek deneyimlerine (siyasal ve ekonomik gelimeler, sosyo-ekonomik, kltrel ve demografik evre) hem de medyadan edindikleri mesajlara gre gelitirirler. Bu siyasal tutum ve davranlarn
340 341

Duverger, Siyasal Partiler, s.300. Bu ema, aratrmac tarafndan bir seim srecinde kamuoyunun istedii, alglad ve gerekletirdii seim sonular arasndaki fark aktarmak zere, bu srecin sadeletirilmesi suretiyle ve Gerbnerin Genel letiim Modeli referans alnarak hazrlanmtr. Gerbnerin iletiim modeli iin bkz: George Gerbner, Towards a General Model of Communication, Audio -Visual Communication Review 4; 1956, ss.177-199.

101

uzants olarak ortaya kabilecek gerek ve gereklememi, toplam farkl seim sonucundan sz etmek mmkndr. A: Hibir mdahale olmamas durumunda (bireylerin kazanma ihtimali bulunan partiler yerine, beklentilerine ve siyasal grne yakn bulduu partilere oy vermesi durumunda) bireylerin gerek tercihleri dorultusunda ortaya kacakken, gerekleememi bir seim sonucu; B: Bireyler tarafndan gerek olmas beklenen seim sonularna ynelik alglama; C: Gerek olmas beklenen seim sonular dorultusunda verilmi oylarla oluan nihai seim sonular. Yukarda aklanan seim sonularndan ilki (A) ve ncs (C) arasndaki fark, seimin aslnda snrl bir alanda gerekletiini ve bireylerin kamuoyu yoklamalar, kanaat nderleri vb. aralarla ile medyann eik bekiliinde ynlendirilebileceini gsterir. Bu fark ayn zamanda medya analizi destekli alan almalaryla, deneklerin siyasal konulardaki ak szllkleri ve tutarllklar lsnde saptanabilir bir olgudur. 2.4.2. Siyasal Partiler ve Medya Medya, siyasal partiler zerindeki etkisini, artk daha dorudan, siyasal partilerin yerine getirmekte olduu ilevlerini teker teker stelenerek yrtmektedir. Siyasal partilerin ilevleri nceki blmlerde aklanm olmas nedeniyle bu blmde tekrar ayrntl olarak ele alnmamakla beraber ilerindeki belki en stratejik olann Duvergerin szleriyle zetlemek mmkndr: () partilere ulamadan nce ou zaman kanaatler, kendilerinden pek emin deildirler, bakalarnca da paylaldklarnn, resmen onaylandklarnn, bir rgte benimsendiklerinin grlmesi bunlara otoriter netlik ve kesinlik salar. 342. te yandan Tocquevillee gre basn, her parti liderinin kamuoyu nnde yarglanmasn salarlar. Toplum karlarn baz doktrinler etrafnda birleir ve partilerin semboln formller halinde ifade eder. Partiler basn sayesinde birbirlerini
342

Duverger, Siyasal Partiler, ss. 477-487.

102

grmeksizin konuur ve temasa gemeksizin anlarlar.343 Dolaysyla basnn varl tabii ki siyasal kanaatlerin birlemesinde ve partilerin yandalar ve kartlaryla iletiim kurarak glenmesinden sz etmek yerinde olacaktr. Bu anlamda basnn varl siyasal partilerin gelimesinde ve glenmesinde her zaman iin nemli bir rol oynamtr. 19. yzyln Amerikasndaki basit yapl tek bana gsz durumda olan basn gc, tekrar ve yaygnlk orannda kamuoyu ve siyaseti ynlendirmede gl hale dnmtr. Bu durum, o zamankinden ok daha girift bir grnm arz eden gnmz medyasnn siyasal partiler ve siyaset zerindeki etkisinin nasl ve ne kadar youn bir ekilde gerekletii yolunda fikirler vermektedir. Gnmzde gelindiinde siyasal partilerin kanaatleri birletirme grevi kkszletirilmi ve zayflatrlm partilere karn- gl medya kanallar aracl ile gerekletii, siyasal partilerin ve liderlerin, markalat ve kendisinin pazarlamasnn kendisinin siyasal fikir ve eylemlerinin nne getii bir dnem yaanmaktadr. Bu durum, lkelerin demokratikleme ve demokrasilerinin kurumsallama seviyesine gre deimekle beraber rejim krizlerini nlememekte ve hatta var olanlar pekitirmektedir. Meyere gre de medya-siyaset ilikisinde, etkilenen ey sadece

siyasetilerin iletiimsel davran deildir. yle ki medya toplumlarnda siyasetin bizzat doasnda da kaymalar olmutur: Siyasal sistemin aktrleri, farkl izleyici topluluklarnn, ana-akm medya344 metinlerini farkl okumalarna yaslanmazlar. Aksine medyann ynlendirdii eylem ve sylemlerinde, izleyici, okumalarnn ve bunun sonucunda oluan siyasal davrann tek belirleyicisi ilevi grrlermi gibi, ana akm medyann kodlarna uyarlar.345. Meyerin szn ettii ana akm medya kodlar, medya kartelleri tarafndan belirlenmekte, ilenmekte ve ounluun gr bir siyasal parti gibi kamuoyuna sunulmaktadr. Medyann etkisi bylece, siyasetin anlatlma ya da temsil edilme dzeniyle siyaseti tamamlayc boyutta deil, onun her boyutuyla bizzat siyasal sreci

343 344

Tocqueville, s.83. Ana-akm medya kodlar: (Main-stream media codes) Popler medya rnlerini ifade etmektedir. 345 Meyer, s.13.

103

deitirmek eklinde ortaya kmaktadr. Daha nce de bahsedilmi olan medya demokrasisi olarak adlandrlan bu yeni durum, Meyerin anlatmyla; () kendi kurallar, seenekleri, kaynaklar, nfuz kanalar ve snrlar olan yeni bir siyasal rejim ya da oluumdur. () siyasal figrlerin politika dncelerini kesin bir biimde duyurmadan nce medya mahkemesinde test etme ya da icra etme eilimini doru bir biimde betimler. Siyasal aktrler ancak eitli testlerden, zellikle de szde odak gruplarnn testlerinden geirdikten sonra hangi politika nerisinin makul lde popler olabileceini belirler346. Medya, siyasal aktrlerin kararlarn eylem sonras (ex-post facto) iletmek yerine, hangi politikann benimseneceinin ve izleneceinin belirlenmesi srecinde dorudan etki ederek yani siyasal karar alma srecine dorudan etki ederek drdnc kuvvet olarak siyaset sahnesinde yerini almaktadr. Medyann siyasal partiler zerindeki etkisi, siyasal partiler sistemi ve kamuoyu ile birlikte deerlendirildiinde farkl sonular ortaya kmaktadr. Bu durum zellikle herkesin iinde bulunamad bir kamuoyundan bahsedildiinde, ounluun nasl dndne dair, tahminler iki ayr cephe olarak ortaya ktnda daha da belirgindir. Bir toplumda yer alan iki farkl grubun da kendisi gibi dnenlerin daha ok olduuna inanarak tercihleri dorultusunda hareket etmeleri durumunda, bu cehalet, tek tarafl olabilmekte, bir taraf evresi hakknda doru tahminler yrtrken, dier taraf kendisini gznde fazla bytmektedir347. Kamuoyunun bu ekilde ikiye bln, dier bir deyile iki kutuplu oluu siyasal dengeler zerinde dorudan etkilidir. nk iki kutba blnm bir kamuoyu ounlukla iki kutba siyasal younlam bir siyasal eilim durumunu ifade etmektedir. ki kutba blnm bir kamuoyunun, zellikle medyann da etkisiyle iki partili sistemlerde deil de ok partili sistemlerde ortaya kmas dikkat ekicidir. Duverger, bu durumu u ekilde aklamaktadr348: iki kutupluluk, farkl grlerin ayn anda tartma olana bulduu durumlarda ortaya kmaktadr. Ancak iki partili sistemlerde ana akm medya aracl ile farkl ve radikal grler sylem olana ve
346 347

Meyer, s.66. Eer simetri ar basyorsa, yani her cephenin kendini gznde bytt kesin bir cepheleme yaanyorsa, ciddi bir atmaya doru yol alnyor demektir. Asimetri ise bir tarafn byk tereddtler iinde olduunu, kararsz kaldn, fikir yrtemediini, dolaysyla savunma gcnn az olduunu gsterir. Noelle-Neumann, Kamuoyu, s.148,149 Burada aktarlan olgu, Allport vd. sosyal bilimciler tarafndan pluralistic ignorance olarak tanmlanm ve ileriki blmlerde ayrca incelenmitir. Kavram Trkeye karlkl cehaletler olarak evrilmitir. 348 Duverger, Siyasal Partiler, ss.487-500.

104

kitlelere ulama olana bulamamaktadr. Medya, popler olana, ounlua hitap ederken farkl ve radikal grlere ifade olana vermemektedir. ki parti sisteminde ise partilerin birbirine benzeme eilimindedir nk her iki parti de aka merkeze ynelen ve dolaysyla aralarnda derin bir benzerlik bulunan siyasetler saptama gereklilii duyacaklardr349. Bylece iki parti sistemi pratikte benzer ideolojileri savunan iki partiye, yani bir tr ideolojik tek parti barndrmaktadr. Medya bu srete, temelde ayn ideolojinin farkl makyajna sahip iki siyasal partiyi p azarlayan bir ara rol alrken, semenlerin bu partilerin farkllna inandrlmasnda zellikle adaylarn farkllndan yola karak ve bunu vurgulayarak katkda bulunur. Kapsayc medya, giderek siyasetin daha ok kendi iinde ilenir hale gelmesine yol amaktadr. Buradan yola karak Castells, liderliin kiiselletirildiini, imaj-yapm (image-making) srecinin aslnda bir tr g-yapm (power-making) sreci olduunu belirtmektedir. Siyasal aktrler ve onlarn uygulama alanlar gittike genileyen ve eitlenen, bilgisayarlarn da dhil olduu medya araclyla iktidar oyununda yer edinebilmektedirler.350 Castellsin szn ettii bu durum iki partili sistemlere zg bir durum deildir. Siyasal seimler, siyasal partilerin ideolojik temelleri yerine pazarlanan lider adaylar zerinden gerekletirilmektedir. Seimle gelen otoritenin bir kiide gvde bulmas, bu liderin kiisel zellikleri kadar ele geirecei yetkileriyle de ilgilidir. Duverger, bat toplumlarndaki bu grnmleri Cumhuriyeti Monariler tanmlarken, bunu arac kurulularn gz boyama oyunu olarak aklamaktadr. Ona gre, () byk tirajl basn, radyo ve televizyon, sanatta, sporda, cinayette olduu gibi, politikada da yldz peinde koarlar. Bu kurumlar halkn gznde daha iyi canlandrmak iin, onlar bir insan yznde yanstmak yolunu tutarlar.351.

349

Bununla birlikte byle bir durumdaki bir partinin seim srasndaki sylemleri ile iktidar olmas durumundaki eylemleri arasnda ayrm yapmak gerekir. Bunlardan ilki, merkezdeki yzen oylar kazanabilmek iin nispeten lml niteliktedir; ikincisi ise daha ar olan militanlar -asl oy tabanntatmin etmek iin daha az lml niteliktedir. Yine de partilerden her ikisi de ounluk ynelimine sahip olmaktadr. Bu durum, her manevi aile ierisindeki tali farklar deitirme ve trpleme eilimindedir. 350 Castells, s.507. 351 Duverger, Seimle Gelen Krallar, s.26 Duverger seim yoluyla bir hkmdar yaratmann amacnn, federasyonun birliini bir kiide toplamak olduunu ileri srmektedir. Kongre bu birlii gvence altna almyordu, senatrler ve temsilciler de yresel semenlerinin vekili olarak hareket etmek eiliminde idiler. Duverger, Seimle Gelen Krallar, s.88.

105

Duverger, orantl temsil ya da ok partili sistemlerde medya, kamuoyundaki ayrntlara ilikin blnmeleri bytmek eiliminde olduunu belirtir. Burada normal olarak her parti, temsil gcn ancak en yakn komusu zararna arttrabilir. Her parti, en yakn rakipleriyle kendilerini bundan ayracak farklara dikkat eker. Sonu olarak da siyasal blnmeler derinleir ve atmalar younlar. Komu partiler arasndaki rekabetin bylece kzmasna paralel olarak, sadaki partiler daha saa, soldaki partiler daha sola ekilmeleri suretiyle kamuoyunda genel bir arlama grlr. Her iki grup ierisindeki her parti komusuyla ak arttrmaya giriir352. Bylece belirgin bir ounluun gr ve greceli olarak stn grnen bir siyasal parti bulunmamasyla, farkl medya gruplarnn kendi karlar dorultusunda besledii blnen kamuoyu denilen olguyla kar karya kalnm olunmaktadr. Medyann siyasal partilerin ilevlerini ideal bir demokraside beklenen ekliyle yerine getiremeyecei gereine karn, gnmz demokrasilerinde siyasal partilerin geriletildii, seim dnemleri dnda aktif bir rol stlenmedii gzlemlenmektedir. Bu srete, gerek siyasal iktidar ve gerekse muhalif partilerin geni kitlelere ulamasn salayacak ara, yaygn rgt andan ok, medyann bizzat kendisi olmaktadr. Bu durum, zellikle medyann gcne kar g dengesinde bulunabilecek -siyasal iktidarn gcnden yoksun- siyasal partilerin medyaya gruplarnn maniplasyon alanna ksmen ya da tamamen dhil olmasn beraberinde getirecektir. Siyasal partilerin ilevlerinin yetersiz kald durumda ortaya kan tabloyu siyasetsiz siyaset olarak tanmlayan Klbay, bu rgtlenmeleri de siyaset klan olarak tanmlamaktadr. Siyaset klannn tek amac iktidar ele geirmektir. () iktidara gelmenin amac sorun zmek deil, lkenin iktisadi retimini ele geirerek, yandalarn avantajl hale getirmektir. Bu nedenle siyaset klanlarnn egemenliindeki toplumlarda siyaset bir meslek saylr. (...) ve siyaset d tutulan geni kitle ise uyruk konumunda kalr veya en iyisinden belli aralklarla sada gitmesinin siyasete katlm olduuna inandrlr353. Siyasal partilerin tabandan tavana doru yaplandrld durumlarda ise gl bir halk destei ile demokratik bir yoldan gelitirildii bir ideal durum dnldnde, medyann bu tabandan ve onun siyasal fikirlerinden bamsz
352 353

Duverger, Siyasal Partiler, s.500. Mehmet Ali Klbay, Siyasetsiz Siyaset, mge Kit.1998, ss.233 -234

106

hareket etmesi dnlemez. Ancak gnmz gerekliklerinde siyasal hayat birey iin ou kez fazlasyla karmak ve kirlidir. Medyann siyasete dair bu imaj glendirdii de ayr bir gerektir. 2.5. DEMOKRASLERDE MEDYANIN SYASAL HAYATA ETKLER ZERNE DEERLENDRME Medyann siyasal hayata ve siyasetin bizzat doasna olan etkileri, siyasetin unsurlar araclyla gereklemektedir. Mcquailin belirttii gibi, 21. yzyl artk medya adr ve insanlar siyasal liderler yerine daha ok medya tarafndan rehberlik edilmekte ve medya tketimlerine kendilerini adamaktadrlar354. te yandan siyasetin birinci unsuru birey zerinde medya, sylemsel adan snrlandrarak etkilemekte ve onu susturabilmekte, siyasal alann karmak ve gvenilmez anlatmlaryla ona yabanclatrabilmekte ve elenceleriyle siyasetten tamamen uzaklatrabilmektedir. Dier yandan medya, siyaseti grsel unsurlara odaklarken yzeysel anlamda poplerletirmekte, kiiselletirmekte, ierik olarak yoksunlatrmakta, bireyleri de yoksunlatrlm gndemle oyalayabilmektedir. Partilerin ve semenlerin arasnda iletiim grevi grmesi beklenen medya, partileri liderlerine indirgerken, siyaseti siyasetsizletirmektedir. 1787 Anayasas erevesinde oluturulan Amerikan tipi demokrasinin, Duvergerin deyimiyle Bakanlk Monarisinin getirisi, otoritenin ve siyasetin kiiselletirilmesi olgusu zellikle Bakanlk seimleri srasnda aka gzlemlenebilir bir olgudur. Duverger de bu seimlerin iktidara gtrd kiiyi az zamanda milli bir hret haline getirdiini savunmaktadr. Bu seimler birka hafta hatta birka ay sre ile halkn dikkatini kutuplatran en byk tren olmutur. () Ayn tarihte yaplan milletvekili seimleri ise ikinci plana itilir. () drt ylda bir yaplan politik man uyandrd ilgi bambakadr nk kazanan belirli bir zaman iin ulusal kahraman olacaktr.355 Medya, rnleri ile bireyler aras alar oluumuna katkda bulunabilecei gibi onlar sosyal hareketlere katlmas ynnde tevik edebilir ya da katlmamas ynnde telkinde bulabilir. Bazen de medya, editryal perspektiften gemi belli bir ynde mesaj verirken, o mesajn sonular beklenenin tam tersi ynde de etkide

354 355

McQuail, Media s.XXVII. Duverger, Seimle Gelen Krallar, s.89.

107

bulunabilir.

Etkisinin nden kontrol edilebilmesi en zor yaynlardan biri olarak

kamuoyu yoklamalar yer almaktadr. Kamuoyu yoklamalarnn etkisinin temelinde insanlarn bakalar gibi davranmaya da ya da bakalarnn kendileri gibi davrandn grmeye ihtiyac yer almaktadr. Byle olduunda da seslerini daha gl karmaktadrlar. Medyann yukarda zetlenen etkiler araclyla siyasal hayata her geen gn daha ok nfuz ettii grlmektedir Demokrasiler, medyann drdnc bir kuvvet gibi siyasal hayatn bizzat doasn deitirdii bir duruma doru evrilirken medyakrasi olarak grnen bu yeni durumun belirtileri, yalnzca seim ncesi ve seim srasnda deil, siyasal hayatn tm srelerinde gzlemlenebilir bir olgudur. Medyakrasi srecinde kitle toplumlar demokrasi ile ynetilmeye devam ederken, halkn tarafsz haberlere ulamak iin ihtiya duyduu basn zgrl, halk iin deil de basnn kendi iin kullanlmakta ve arasallamaktadr. Ayrca medyakrasi srecinde basn zgrlnn alan medya kartellerinin sahip olabilecei medya aralarnn ve trlerinin liberalletirmesi ile snrl hale gelmitir. Kamuoyunun ekillenmesinde, medyannki kadar olmasa bile, kanaat liderlerinin, sosyal gelimelerin, evresel ve sosyo-ekonomik faktrlerin de rolleri bulunmaktadr. Buradaki problem, medyann gcnn lsnn baz durumlarda bir drdnc bir g gibi siyasal hayat dorudan ynlendirici etkinlie ulaabilmesidir. Medya etkisi, yneten ynetilenler ilikisinde iletiim arac grerek ve sosyal sorumluluu erevesinde siyasal iktidarln faaliyetlerinin takip edilip ynetilenlere aktarlmas yoluyla siyasete sadece araclk boyutuyla deil, onun her boyutuyla bizzat siyasal sreci deitirmek eklinde ortaya kmaktadr. Gnmz toplumlarndaki medyann etkili gcnn, onun sosyal sorumluluu erevesinde yeniden deerlendirilmesi gerei ortadadr.

108

NC BLM 3. TRKYEDE MEDYANIN DNM Trkiyede, basl aralarla balayan daha sonraki yllarda, radyonun, televizyonun ve internetin de katlmyla gittike daha kapsaml bir yap kazanan medyann, siyasetle ve toplum arasndaki ilikide srekli olarak etki-tepki ierisinde olduu gzlenmektedir. yle ki 1960 darbesinin ve 1971 Muhtrasnn radyodan; 1980de meydana gelen askeri darbenin radyo ve televizyondan, 28 ubat 1997 post-modern darbenin MGK toplants sonularnn basn toplants yoluyla televizyon, gazete ve radyodan, son olarak 27 Nisan 2007 Genelkurmay bildirisinin internetten duyurulmas, Trkiyedeki siyasal olaylarla i ie yaanan medyann geliimi teknolojik zeti gibidir. Trkiyedeki medyann bu dnm srecinde toplumun siyasetle ilikisi de dnme uramtr. Medyann teknolojik aralarla daha ok alan kapsamasnn yannda iletiimsel hznn artmasyla birlikte toplum ve siyasal iktidar arasndaki siyasal sreci de hzlandrm ve kendine baml hale getirmitir. te yandan siyasal iktidar iin medya, yukarda ifade edildii zere toplumla ilikisinde iletiimsel ve denetimsel bir ara olarak alglanabilir. Trkiyenin basn (medya) tarihine bakldnda bu durum daha da netlik kazanmaktadr. Trkiyenin medya teknolojisini ithal etme anlamnda birinci snf toplum statsnde olmasna ramen, bunlarn toplumsa dzeydeki etkilerinin ayn kalitede olmadn belirten zere356 gre endstri toplumlar medyann geliimini sosyal gelimelerle beraber yaam olmasnn avantajlarna sahiptir. Ancak Trkiye, bu gelimeyi bir tr sramayla yakalam olmasnn sonucu olarak, olumsuz etkilerine daha ak haldedir. Gnmzde medyann maddi olanaklarnn gelimesi ve bal bana drdnc bir kuvvet olarak siyasal hayatta yer al ile birlikte, medya aktrleri ve siyasal aktrler arasnda srekli bir atma/gerilim/uzlama sreci yaand grlmektedir. Yine de Trkiyenin medya tarihi incelendiinde, Cumhuriyetin

356

nan zer, Medyann Sosyal Deiime Etkileri, 29 Mart 2001, Denizli, Basn Yayn Genel Mdrl, http://www.byegm.gov.tr/seminerler/denizli_iv/denizli-4.htm (10.02.2007)

109

kurulduu ilk yllardan itibaren, gnmz ifadesiyle medyann bir sarka gibi ekonomik ve siyasal liberallikten mutlak baskya doru gidip geldii grlecektir. 3.1. CUMHURYETN LK YILLARINDA ve SONRASINDA MEDYA 1923te Cumhuriyetin ilan edilmesinden sonra357 kabul edilmi olan 1924 Anayasasnda, Madde 77- Basn, kanun erevesinde serbesttir ve yaymndan nce denetlenemez, yoklanamaz358 denilerek basn hrriyeti 1909 ylnda kartlm olan kanun erevesinde garanti altna alnmtr. 1924 Anayasasnn basn zgrlne bak, yaym ncesi sansr engelleyici niteliktedir. 1909 Temmuzunda, Fransz Basn Kanunundan rnek alnarak kartlm olan Matbuat Kanununda, basn yoluyla halk su ilemeye kkrtmalarda, dava sonucunu beklemeden hkmetin gvenliini korumak amacyla gazeteyi kapatabilecei hkm getirilmitir ve ayrca Padiaha, meclis yelerine ve resmi kiilere yaz ile hakaret edenlere hapis cezalar konulmutur. 1923te, Cumhuriyetin ilan ile Saltanat Kurumu kalkmasna ramen, meclis yeleri ve resmi kiiler varlklarn srdrdklerinden, ilgili hkmler 1931de karlacak yeni basn Kanununa kadar geerliliini korumutur. Cumhuriyetin ilanna kadar geen sre ierisinde yasada -sava koullaryla dorudan balantl olarakyaplan deiikliklerle basn zerine mutlak bir kontrol salanrken, Cumhuriyetin ilanndan hemen nce karlan kararname359 ile skynetim ve sansr kaldrlp, basnn nispeten rahatlad bir dneme girilmitir. Anayasann 86. Maddesinde ise skynetim erevesinde basnn

snrlandrlabilecei belirtilmektedir. Madde 86/3- Skynetim, kii ve konut dokunulmazlnn, basn, gnderime, dernek, ortaklk hrriyetlerinin geici olarak kaytlanmas veya durdurulmas demektir.. Bu Madde, ilerleyen yllarda kacak olan kinci Dnya Sava boyunca, dnyada ortaya kacak olan siyasal

357

ok partili hayata kadar olan hkmetler u ekilde kurulmutur: 1- I. nn Hkmeti (30.10.192306.03.1924), 2- II. nn Hkmeti (06.03.1924-22.11.1924), 3- Okyar Hkmeti (22.11.192403.03.1925), 4- III. nn Hkmeti (03.03.1925-01.11.1927), 5- IV. nn Hkmeti (01.11.192727.09.1930), 6- V. nn Hkmeti (27.09.1930-04.05.1931), 7- VI. nn Hkmeti (04.05.193101.03.1935), 8- VII. nn Hkmeti (01.03.1935-01.11.1937), 9- I. Bayar Hkmeti (01.11.193711.11.1938), 10- II. Bayar Hkmeti (11.11.1938-25.01.1939), 11- I. Saydam Hkmeti (25.01.193903.04.1939), 12- II. Saydam Hkmeti (03.04.1939-09.07.1942), 13- I. Saraolu Hkmeti (09.07.1942-09.03.1943), 14- II. Saraolu Hkmeti (09.03.1943-07.08.1946) 358 20 Nisan 1924 Tarihli 1924 Anayasas 359 7 Ekim 1923 Tarihli TBMM Bakanlar Kurulu Kararnamesi

110

kutuplamann basndaki grnmne ynelik uygulanacak sansrn yasal zemini haline gelecektir. Cumhuriyetin ilan ile balayan sre ayn zamanda devrimlere de tanklk edecektir. Bu, basnn ayr bir nemi olduu, muhalif seslerin ve yaynlarnsa devrimi zorlatrc etkilerinin olduu dnemdir360. Bununla birlikte, eyh Sait isyannn hemen ardndan karlan 1925 Tarih Takrir-i Skn Kanunu (Huzuru ve Bar Salama Kanunu) Madde 1de basnn tekrar kontrol altna girdii anlalmaktadr. Bu Maddede yle denilmektedir; rtica ve isyana ve memleketin sosyal dzen ve huzur ve sknu ve emniyet ve asayiini bozmaya ynelik rgtlenmeleri, kkrtmalar, yreklendirmeleri ve yaynlar, hkmet reisi cumhurun tasdikiyle ve re'sen ve idareten kendi bana yasaklamaya yetkilidir. Bu eylemleri ileyenleri hkmet, stikll Mahkemesi'ne tevdi edebilir. 361 Maddede aka grld zere, bu Kanunun karlmasyla birlikte, basn zerinde mutlak bir kontrol saland bir dneme girilmise, bu dnem, 1931 tarihli Matbuat Kanunu ile farkl bir boyut kazanmtr. 3.1.1. 1931 Tarih ve 1881 Sayl Matbuat Kanunu 1931de karlan Kanunla balayan dnemi, Topuz, Gdml Basn dnemi olarak adlandrmaktadr. Nitekim 1881 sayl Matbuat Kanunu, gazetede ve dergide alan btn muhabir, yazar, fotoraf, ressam ve idare memurlarnn adlarnn hkmete bildirilmesini istemitir. Topuza gre bu nemlidir nk ama, gazetede alan herkesi kontrol altna alabilmektedir. Bu kontroln siyasal erevesi u ekilde izilmitir; Padiahlk ve hilafetilii, komnistlik ve anaristlii kkrtc yaynlar yasaktr.
362

. Ayrca yurt dna karlm eski Hanedandan

kiilerin gnderecekleri yazlarn baslmas yasaktr. lkenin genel politikasna dokunacak yaynlardan dolay, Bakanlar Kurulu kararyla, gazete ve dergiler geici

360

rnein hilafet yanls ve gazetelerde yaynlanan mektubu nedeniyle stiklal Mahkemesinde yarglanan stanbul Barosu Bakan nce 5 yl krek cezasna mahkm edilmi 6 ay sonra da affedilmitir. Bu mektubu yaynlayan gazeteciler de yine stiklal Mahkemesinde yarglanm ve tm beraat etmitir. Cumhuriyet Ansiklopedisi, 1923 -1940, Cilt 1 YKY, 4.b., stanbul:2003, s.25. 361 Hfz Topuz, II.Mahmuttan Holdinglere, Trk Basn Tarihi, Remzi Kit. stanbul:2003, s,148. Bu dzenlemeyle Tevhid-i Efkar, Vatan, Tanin, Son Telgraf, stiklal, Aydnlk, Sebilrreat, Orak eki, Toksz, Sadayi Hak, stikbal, Kahkaha, Presse du Soir, Savha, resimli aylk yaynlar kapatlmtr. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas yesi Erzurum Milletvekili Rt Paa basn zgrln savunan bir soru nergesi vermi fakat bu nerge, dikkate alnmamtr Birok yayn kavuturmaya urad ve zellikle sol yaynlar tamamen yeraltna indirilmitir. Cumhuriyet Ansiklopedisi, Cilt 1, s.64. 362 Topuz, s.159.

111

olarak kapatlabilir. Kapatlan gazetenin sorumlular cezalar bitene kadar baka bir adla gazete kartamazlar. Tm bu uygulamalara kar bavurulacak bir adalet yolu da tannmamtr363. 1926 tarih ve 756 sayl Ceza Kanununa, 1936da 142. Maddenin eklenmesi ve 161 ila 163. Maddelerinin deitirilmesiyle basn zerindeki cezai yaptrmlarn arttrlmasyla denetimin arlatrld grlmektedir364. 1931 tarih ve 1881 sayl Matbuat Kanununa, 1938de getirilen deiiklikle, gazete ve dergi karmak iin bir bankadan 10005000365 Lira aras deien miktarda, garanti mektubu alma art getirilmi ayrca gazete ve dergi karmak ruhsata balanmtr. Ruhsat almak iinse kt nl olmamak gibi mulk bir ifadeden oluan, kimleri kapsadna hkmet tarafndan karar verilebilecek bir baraj konulmutur.366 Bu dzenlemeyle amalanan, kanunun dier hkmleri araclyla kapatlm olan yaynlarn bir baka adla yeniden almasn engellemek ve ayn zamanda belli bir ekonomik seviyenin stndekilere yayn izni vermektir. Garanti mektubu da hkmet politikas dnda bir yayn yaplmayacann garantisi olarak dnlebilir, nk yaynn kapatlmas durumunda yayn organ bankada yer alan bu teminat da yitirecektir. Tm bu sre boyunca basnn kanun ve ekonomik yoldan denetim altna alnmas gzlemlenmektedir. Ayrca bu ekilde yayn olanaklar snrlandrlmakta; basn yayncl ekonomik bakmdan bir seviyeye ekerek ekonomik bakmdan bu seviyeyi yakalayamayanlarn gazetecilik
363

Basn zerindeki denetimi arttran bu yasaya kar kan tek milletvekili (gazeteci ve yazar) Hakk Tark Us olmutur. Cumhuriyet Ansiklopedisi, 19231940, Cilt 1, s.167. 364 142.Madde, talya hukukundan hemen hemen aynen aktarlmtr: talya'da nce zel ve geici bir yasa yaplmtr. (1926). Bu yasa faizm dnda her trl dnceyi yasaklyordu. Zaten gerekesinde "faizme kar btn dnceleri su" sayyordu. te bu zel yasa 1930da yerini Alfred Rocco tarafndan hazrlanan yasaya brakt. Rocco Kanunu'nun (Rocco code) 272. Maddesi de 142. maddenin kayna olmutur. Rocco Kanunu Madde 272; Devlet snrlar ierisinde; bir sosyal snfn dierleri zerine diktatrln kurma ya da bir snfn ortadan kaldrlmasna ynelik iddet iin ya da Devlet ierisinde kurulmu olan ekonomik veya sosyal dzenin yklmas iin propaganda yapan, ya da toplumun tm siyasal ve yasal dzenini ykmak iin propaganda yapan herkes 1 yldan 5 yla kadar cezalandrlr. Eer propaganda milli duygular yok etmek ya da zayflatmaya ynelik ise tutukluluk sresi 6 aydan 2 yla kadardr. Yukardaki hkmlerde n grlm eylemleri mazur gsteren herkes ayn cezaya aptrlr. 29.06.1938 tarih ve 3531 sayl Kanunun 1. Maddesi ile deitirilen madde: Madde 142 -Memleket dhilinde itimai bir zmrenin dierleri zerinde tahakkmn iddet kullanmak suretiyle tesis etmek veya itimai bir zmreyi iddet kullanarak ortadan kaldrmak veya memleket dahilinde teekkl etmi iktisadi veya itimai nizamlar iddet kullanarak devirmek yahut memleketin siyasal ve hukuki herhangi bir nizamn ykmak iin propaganda yapan kimse bir seneden be seneye kadar ar hapis cezasyla cezalandrlr. Propaganda milli hissiyat sarsmak veya zayflatmak iin yaplrsa ceza alt aydan iki seneye kadar hapistir. Yukarki hkmlerde yazl filleri medh istihsan eden kimse de ayn cezaya mahkm olur. 365 1938 ylnda 1 Sterlin, 6,16 TLdir, 1000 TL de yine 1938deki 162 Sterline karlk gelmektedir. Mustafa Aysan, Atatrk n Ekonomi Politikas , Sosyal Dnm Yay., stanbul: 2000, s .174. 366 Topuz, s.167.

112

yapmalarn da engellemektedir. Deiikliin getirdii en nemli yenilik, gazete ve dergileri kapatma nedeni olan sularn aka tanmlanmas ve kapatma yetkisinin mahkemelere verilmesiydi.367 1940lara gelindiinde, Trkiye, kinci Dnya Sava (1 Eyll 1939-2 Eyll 1945) dnda kalmasna ramen 1940 Kasmnda stanbulda ilan edilen skynetim, mutlak bir basn denetiminin de balangc olmutur. Hkmet, sava bitene kadar snrsz yetkiye sahip, kararlar kesin, yarg yolu kapal bir durumdadr. Yine 1940 ylnda hkmet, savala ilgili yorumlar dolaysyla 11 Austosta Cumhuriyet gazetesini ay, 11 Eyllde de Tan, Tasvir-i Efkr ve Haber gazetelerini 7er gn sreyle kapatmtr. Yine bu dnemde Basn Yayn Genel Mdrlnn Babakanlka balanmasyla, hkmetin basn zerindeki denetimi arttrlmtr368. 1946da ok partili hayata geilirken halen 1924 Anayasas yrrlktedir. zermann da belirttii zere, an koullar deerlendirildiinde, 1924 Anayasasnn ait olduu dnemin demokrasi anlayn yanstt sylenebilir.() Ancak demokratik hkmlerinin [ok partili hayata] geie elverili olmas, bunlarn demokratik ilerliini salayacak yeterlilikte olduu anlamna gelmemektedir.369. Bylece demokratik hak ve zgrlklerin Anayasa dndaki kanunlarda dzenlenmesi gereklilii ortaya kmaktadr. Bu erevede, 1881 Sayl Matbuat Kanununda deiiklie gidilerek Kanunun, Memleketin politikasna dokunacak yayndan dolay, Bakanlar Kurulu kararyla gazete ve dergiler geici olarak kapatlabilirler eklinde bir dzenleme ieren 50. Maddesini 20 Eyll 1946da370 kaldrld gzlemlenmektedir. Bu gelime konjonktrel durum da gz nne alndnda, toplumun siyasal iktidarla ve hatta uzun dnem yer altna inmi olan muhalif grlerle iletiimini salayan basnn zgrl asndan olduka demokratik bir gelime olarak deerlendirilebilir.

367 368

Cumhuriyet Ansiklopedisi, Cilt 1, s.167. Cumhuriyet Ansiklopedisi, Cilt 1, s.348. 369 Tlay zerman, Trkiye in Nasl Bir Anayasa, Bilim Teknik Yaynevi, stanbul:1992, s.42,43 . 370 Bu tarihe kadar basnda tutuklamalar devam etmitir. Mevcut iktisadi ve sosyal dzeni bozunu yayn yaptklar gerekesiyle [iki sosyalist partinin yayn organla] Ses, Yn, Dost, Sendika gibi dergiler sresiz,, ayn gerekeyle Yarn gazetesi ve gerici fikirler ierdii gerekesiyle Byk Dou dergisi 4 ay sreyle skynetim tarafndan kapatld .() zellikle sol gazetecilerin hapis cezas aldklar grlmektedir. Cumhuriyet Ansiklopedisi 1941 -1960, Cilt 2 YKY, 4.b., stanbul:2003, s. 101.

113

Bu dnemde zellikle okuma yazma bilmeyen krsal kesim iin radyonun ayr bir nemi bulunmaktadr. Ahmed bu sreci u ekilde betimlemektedir; Daha kyler elektrik enerjisiyle tanmamken, siyasal sylemin deimesinde nemli bir pay olan transistorlu radyolarla tanmlard. Radyo sayesinde siyasetiler okuma yazma bilmeyen semenlerine dorudan doruya ulaabiliyor, bu semenler de seim srecine etkin olarak katlm oluyorlard.371. zellikle ok partili hayata gei srecinde, desteinin byk bir ksmn krsal kesimden alan DP iin radyo, sava sonras kt ekonominin de verdii gl muhalefet sesini, ulalmas en zor yerlere kadar duyurabilme olana vermitir. Ahmed bu sreci yle zetlemektedir: Bu dnemde Trkiyedeki radyo saysnda byk bir art oldu ve radyo, 1970lerde siyasal sylemin bir kez daha deimesine neden olan televizyonun geliimine kadar, lkenin siyasal yaamnda nemli bir etmen olarak kald.372. te yandan sava sonrasnda, 1948 ylnda kadar gazete patronlar hep gazetecilikten gelmi kiilerdir. 19481950 yllar arasnda i adamlarnn gazetecilikle ilgilenmeye balad grlr. Safa Klolu 373 fabrikatr ve tekstil maaza sahibiyken, 1948de bu varlklarn satarak (1938te yayna balayan ve son dnemde alk tarafndan satn alnan, o zamanki adyla) Yeni Sabah gazetesini satn almtr. Gazetenin, bir meslek alan yerine, bir yatrm alan olarak deerlendirilmesinin, Trkiyedeki balangc olarak grlebilir. 3.1.2. 1950 Tarih ve 5680 Sayl Basn Kanunu 15.7.1950 tarih ve 5680 sayl Basn Kanununun siyasal ve ekonomik adan liberal olduu yolunda grler mevcuttur. Bu yndeki kany glendiren unsurlar; ruhsat gerekliliinin kaldrlmas, kt nl gibi ifadelere yer verilmeyii ve en nemlisi de gazete sahibinin cezai sorumluluunun kaldrlmasdr. Bylece yaynlanan bir ifadeden dolay doacak suun sorumlular, yazar ve yaz ileri mdrdr. Gazete sahibi, yatrm yapm bir sermayedar olarak deerlendir ilir. Aslnda bu dzenleme, sermayedarn temel amacnn gazetecilik yapmak deil de yatrm yaparak kr elde etmek olduu dncesinden hareket eder ki bu durum
371

Feroz Ahmad, Demokrasiye lk Adm, Cumhuriyet Ansiklopedisi 1941 -1960, Cilt 2 YKY, 4.b., stanbul:2003, s. 91. 372 Ahmad, s. 91 373 Soner Yalna gre Klolunun gazeteyi alma sreci yle gelimitir: [Klolu], Politikayla da ilgileniyordu; aktifti; Millet Partisi stanbul l Ynetim Kurulu yesi'ydi. Parti toplantlarnda "Basn neden hi bizden bahsetmiyor" diye kzarak "Yeni Sabah" almt. lgintir, gazete patronu olunca Demokrat Parti'yi savunmaya balad. Soner Yaln, Bir Gazetenin arpc Hikayesi, 8 Nisan 2007, Hrriyet.

114

ileride sermayedarn ekonomik ilikiler aracl ile siyasal iktidara yaknlamas ve emrinde alan yaz ileri ve yazarlarn da bu ilikileri zedelemeyecek erevede oluturmasn salayacaktr. Bu dzenleme 1983te ve 2002de iki kez deiiklie uramsa da o dneme kadar denetimin dolayl yolu olarak ilev grmtr. Denetimin bu dolayl yolu, gazetecilere ynelik cezalarla gerekletirilen, mutlak denetimden daha kolaydr ve halk asndan da anlalarak kar tepki gelitirilebilir bir durum deildir. te yandan bu dzenleme, Kanunun ekonomik liberalizm ruhunu da yanstr. 1950 tarihli Basn Kanunu karldnda, yabanc yaynlar dndaki yaynlarn datmnn engellenmesi, toplanmas gibi yaptrmlara balangta yer verilmemi olmas, nispeten siyasal adan liberal bir bak asn sergilemektedir. Ancak kanun, 2004 ylnda kartlan 5187 sayl yeni Basn Kanununa kadar yrrlkte kald sre boyunca 15 kez deiiklie uratlarak, siyasal liberalizm anlayndan ve dolaysyla basn zgrlnden dnler verilmitir. te yandan bu deiiklikler iinde, Avrupa Birlii Uyum Yasalar (4.Uyum Paketi) erevesinde karlan 2.1.2003 tarih ve 4778 sayl yasa ile Basn Kanununa, Mevkute sahibi, mesul mdr ve yaz sahibi haber kaynaklarn aklamaya zorlanamaz hkm ilave edilene kadar geen 43 senelik srede, gazetecinin haber kaynan aklamama zgrl yer almamtr. 3.1.2.1. 19501960 Aras Basn

1950lerin banda,374 DP iktidarnn ilk yllarnda basn ve siyasal iktidar arasnda balayan iyi ilikilerin kaynan, sadece olumlu yasal dzenlemeler deil, ayn zamanda gazete sahipleri ve yaz ileri mdrleriyle hemen her ay bir araya geldikleri toplantlar da oluturmaktadr375. Ekonominin byd ve halkn refaha almaya balad bir ortamda basn ve iktidar arasnda dorudan bir atmann gereklemedii bir sre yaanmtr. Ancak bu iyi ilikiler, DP icraatlarnn 374

Bu dnemin hkmetleri unlardr: 19- I. Menderes Hkmeti (22.05.1950-09.03.1951): DP, 20- II. Menderes Hkmeti (09.03.1951-17.05.1954): DP, 21- III. Menderes Hkmeti (17.05.195409.12.1955): DP, 22- IV. Menderes Hkmeti (09.12.1955-25.11.1957): DP, 23- V. Menderes Hkmeti (25.11.1957-27.05.1960): DP 375 Bu durum ise Amerikann Sovyet tehdidine kar Trkiye ve Yunanistan kendi tarafna ekmek amacyla Truman Doktrini (1947) erevesinde yapt nakdi yardmlar (Trkiyeye 100 milyon dolar, Yunanistana 300 milyon dolar) ve Marshall Plan (1947) erevesinde (Avrupann ngiltere, Fransa dhil 12 lkesine toplamda bedeli 12 milyar dolar aan) mali, malzeme ve makine yardmlarndan doan zellikle savata ekilen ktlktan sonra ortaya kan- bollukla dorudan ilikilidir.

115

beklenilenin aksine- ktye gitmesiyle (rvet, karaborsa, vurgun, yksek enflasyon, IMFden alnan kredilerin denme zaman gelmesiyle oluan d demeler a, devalasyon vb.), bu rnlerin, basn tarafndan halka iletebilecei endiesinden dolay tersine dnmtr. 13.06.1952 tarihli, Basn Mesleinde alanlarla altranlar Arasndaki Mnasebetlerin Tanzimi Hakknda Kanun da basn ve iktidar arasndaki iyi ilikilerin bir rn olarak deerlendirilebilir. Nitekim yasayla beraber, () o gne kadar yalnzca devlet memurlarna tannan yllk cretli izin hakkn gazetecilere de tanyordu. Yasayla gazetecilerin iverenle, iinde iin tr, cret miktar, gazetecinin kdemi gibi kaytlarn yer ald bir yazl szleme yapmas zorunluluu, szlemenin feshi halinde nceden bildirilmesi ve tazminat denmesi zorunluluu ()376 gibi dzenlemeler getirmitir. Menderesin, gazete patronlarnn, yaz ileri araclyla oto-sansr

uygulamalar beklentisi ise bir sre sonra tamamen boa kar hale geldii gzlemlenmektedir. Bu srecin ksa dnemdeki siyasal kts da II. Menderes Hkmetinin, meclisteki ounluuna dayanarak, 1954 tarih ve 6334 sayl Neir Yoluyla veya Radyo ile lenecek Baz Crmler Hakknda Kanunu yrrle sokmas olmutur. Kanunun ilk kurban, Hseyin Cahit Yaln, 26 ay hapse mahkm olmu377, i ve d basklar sonucu ancak 4 ay hapis cezas ekmitir. Yine de 1955 yl, basna alan davalarn oalmaya balad bir yldr ve artk sorumluluk sadece yazar ve Yaz leri Mdrne deil ayn zamanda sermayedara da aittir. 67 Eyll olaylarnn378 hemen arkasndan Cumhurbakan Celal Bayar tarafndan olaylarn sorumlusu basn olarak aklarken, 1960 sonras Yassada

376

Nuran Yldz, Demokrat Parti ktidar ve Basn, A Siyasal Bilgiler Fak. Dergisi, Cilt: 51,Say:1, s.488.
377 378

Cumhuriyet Gazetesi, 19 Mart 1955. 6-7 Eyll Olaylar: !950lerin ortalarnda, Kbrsta, Trklere kar yaanan bask vd. sorunlar sonucu Kbrs Rumlar, Trkiyedeki kamuoyunu karlarna almtr. Bu srete Trkiyedeki basn da Hrriyet vd. Kbrstaki gelimelere bolca yer vermi hatta haberlerin birinde stanbuldaki Rumlarn, F ener Patrikhanesi araclyla, Kbrs Rumlar iin para topladn yazmtr. Hrriyet, 28 Austos 1955. Londrada Kbrs konusunda grmeleri srdren Dileri yetkilileri temaslarna devam ederken, Atatrkn Selanikteki evinde bir bomba patlamas ile ilgili haber, nce 6 Eyll 1955 gn Trkiye radyolarnda yaynlanr. Bunun zerine, Atamzn Evi Bombaland maneti ile ikinci bask yapan stanbul Express gazetesinin nshalar o dnemde kurulmu olan Kbrs Trktr Cemiyeti yeleri tarafndan btn stanbulda satlmaya ve halk galeyana getirmek zere kullanlmaya balanr(...) Tm bu gelimelerin sonucunda 6-7 Eyll 1955 tarihinde stanbulda, bata Rumlar olmak zere aznlklara kar yama ve lin hareketine giriilmitir. Ancak olanlarn, toplumsal bir tepkiden ok nceden planlanm organize bir hareket olduu, yamaclarn eitli illerden geldiklerinden ve

116

Mahkemelerinin dava sonularndan birinde, () i politikada baarsz olan Menderesin, dikkati d politikaya, Kbrs meselesine yneltmek iin tetikledii iddia edilmitir379. Bugn bile olaylarn kayna ve geliimi tam olarak aklanmamt. Ancak basna ynelik bu sulama, skynetim ilan ile basn zerinde getirilecek yasaklarn kapsamnn geniletilmesinin bir n duyurusu olarak tarihe gemitir. te yandan basnn d politikaya ve zellikle de Kbrs ile ilgili konulara yer vermesi, i siyasal gelimelerle ilgili haberlerin ceza ve kapatma riski tamasndan da kaynakland izlenimi bulunmaktadr. Nitekim yine basn iinde, 6-7 Eyll olaylarndan nce, rkla kar bir rgtlenme mevuttu: 11 ubat 1953te, stanbulda kan gazetelerin bayazarlar () Gazeteciler Cemiyetinde toplanarak irticaya ve rkla kar bir Milli Tesant [dayanma] Cephesi oluturmaya karar verdiler. ktidarla muhalefetin ilikilerinin yumuad gnlerde kurulan ve ksa srede baka illerde ubeleri alan birlik, bir sre sonra saa kayarak amacndan uzaklat.380. lk komite toplantsna rektrler, sanayi odalar, sendikalar vb. 31 kuruluun temsilcileri katld bu oluum, o dnemde basnn kamuoyu liderlii ve rgtlenme asndan ortaya koyduu nemli bir rnektir. Ancak zellikle 1954 ylndan itibaren basn zerinde bask ve denetimin daha dorudan yollarnn denendii grlmektedir. 09.03.1954 tarih ve 6334 Sayl Neir Yoluyla veya Radyo ile lenecek Baz Crmler Hakkn daki Kanun ile 1956da 6732 ve 6733 sayl iki yeni yasa daha karlm, gazete ve gazeteciler zerindeki denetleyici bask unsurlar arttrlmtr. 07.06.1956 tarih ve 6732 Sayl Neir Yoluyla veya Radyo ile lenecek Baz Crmler Hakknda Kanun ile () cezalarn aa hadleri hapis cezasnda 6 aydan 1 seneye, ar para cezasnda 1000 liradan 3000 liraya, mevkute sahibine verilecek para cezas ise 5 den 10 misline kartlmtr. Ayn gn kabul edilen 6733 sayl kanunla, Basn Kanununun ceza mesuliyetle ilgili 16nc maddesi deitirilerek bir basn suundan dolay

tanklarn ifadesine gre, yamaclarn ldrmeye deil, krp ykmaya izinli olduunu belirtmesinden aka anlalmaktadr. Ayrca olaylar, tam da uluslararas basnn IMF toplants iin stanbulda olduu bir dnemde gerekletirilmitir. Ayrntl bilgi iin, bkz: Trk Tarih Vakf, 6 -7 Eyll 1955, 50 Yl Sonra, 1.9.2005, Eriim: http://www.tarihvakfi.org.tr/haberayrinti.asp?ID=382. (03.04.2007). 379 Topuz, s.198. 380 Cumhuriyet Ansiklopedisi, Cilt 2, s. 235.

117

muharrir ve mesul mdrden baka mevkute sahibinin de cezaen sorumlu olaca benimsenmitir.381. Basn zerindeki yukardaki dzenlemeler erevesinde devam eden basklar, Uluslararas Basn Enstitsnn 16 Ocakta yaymlad raporda da ele alnm ve Trkiyede 1954te kabul edilen baz kanunlara dayanlarak 20 kadar gazetecinin tutukland belirtilmitir. Ancak basn zerindeki basklar farkl biimlerde de devam ettii belirtilmektedir. Bu basklardan n-sansr dzenlemesi, u ekilde aktarlmaktadr: () resmi sfat olan kiileri kk dren, haklarnda pheli ve olumsuz izlenim yaratan yaymlar yaplmayacak, gizli toplantlara ait konumalar yaymlanmayacakt.382. Bu erevede 19541960 yllar arasnda da 1161 gazeteci hakknda kovuturma balatlm, 238inin mahkmiyetine karar verilmitir383. Yaklak drt yllk sre iinde, gazetecilere verilen toplam hapis cezalarnn 682 ay 24 gn, para cezalarnn ise 322.234 lira 10 kuru olduu () 384 belirtilmektedir. Ancak DPnin bununla da yetinmeyip ekonomik aralarla, denetimi gelitirdii grlmektedir. 1957de gazete ktlarnn tek elden ithaline 1958de de ilan ve reklm gelirlerinin tek elden datmna balanmtr. Topuz ayrca konuyla ilgili olarak unlar aktarmaktadr: 7 ubat 1954te gazete kdna byk oranda zam yapld ve bir gn sonra gazetelerin sayfa bykl ve says snrlandrld.385. DPli 15 milletvekilinden oluan Tahkikat Komisyonunun kurulmas ve uygulamalar, basn zerindeki basknn dorua kt bir srece iaret etmektedir. Kararlar kesin ve yarg yolu kapal olan komisyon, basn ve muhalefet zerindeki mutlak iktidar ile lke ynetim, seimle oluturulmu demokrasiden ziyade,

381

Yaar Karayaln, Trk Hukukunda eref ve Haysiyetinin Korunmas, AHF Dergisi, Cilt 19, Say 1, 1962, ss.259., 09.03.1954 tarih ve 6334 sayl Neir Yoluyla veya Radyo ile lenecek Baz Crmler Hakkndaki Kanun, 07.06.1956 tarih ve 6732 sayl Neir Yoluyla veya Radyo ile lenecek Baz Crmler Hakknda Kanunda Deiiklik Yapan Kanun. 382 Cumhuriyet Ansiklopedisi Cilt 2, s.292. 383 Topuz, ss.202,205. Bu cezalardan yurt ii ve yurtd basnda byk yank bulanlardan bir tanesi Hseyin Cahit Yaln ile ilgilidir. Yeni Ulus gazetesi yazarlarndan Hseyin Cahit Yaln ve brahim Ccenolu, sorumlu yaz ileri mdr Cemal Salam, gazetenin sahibi Nihat Erim, 23 Eyll 1954te Ankara Toplu Basn Mahkemesinde yaplan durumalar sonunda yayn yoluyla hkmetin manevi ahsiyetini tahkir ettikleri gerekesiyle eitli hapis ve para cezalarna mahkm edildiler . Yalnn o dnemde yaynlanm makalelerinden dolay 26 ay 20 gn, bu makalelere izin vermesinden dolay Cemal Salam 65 ay, gazete sahibi Nihat Erim de 25.222 TL para cezas alm, Yaln o dnemde 80 yanda olmasna karn drt ay hapis yatmtr. Cumhuriyet Ansiklopedisi, Cilt 2 ss. 253, 339. 384 Cumhuriyet Ansiklopedisi, Cilt 2, s.339. 385 Cumhuriyet Ansiklopedisi, Cilt 2, s.292.

118

kaynan seimden alm otokratik bir ynetime olarak dntrmlerdir. 1959 yl, DP iktidarnn basn zgrln kstlamaya ynelik giriimlerinin u noktalara vard ve bu amala karlan yasalarn en sert biimde uyguland yl olmutur. Savclklar her gn eitli konularda gazetelere yaym yasa kararlar gndererek hkmet aleyhine yazlarn yazlmasn nlemeye altlar.( ) zellikle muhalefet liderlerinin gezilerini izleyen gazeteciler, byk bir bask altnda tutuluyorlard. Yl boyunca art arda alan basn davalarn mahkmiyet ve kapatma kararlar izledi.386. Basn davalar, tutuklama ve kapatma kararlar, yerel ve ulusal basn kapsayarak 27 Mays 1960daki askeri darbeye kadar srmtr. Bu srete basnn, toplum-siyasal iktidar ilikisindeki rolnn siyasal iktidar tarafndan belirlendii, ok partili hayata gei aamasnda basn hrriyeti adna alnan tavr ve kararlardan btnyle uzaklald gzlemlenmektedir. Bu dnemin, Trk basn geliim tarihi asndan belki de en nemli yn sermayenin aktif olarak basn ierisinde yer almaya balam olmasdr. 3.1.2.2. 27 Mays 1960 Darbesi-12 Mart 1971 Muhtras sreci

ki askeri mdahale arasnda geen yaklak on yllk srede387 basnla ilgili olarak ncelikle Milli Birlik Komitesinin (MBK) uygulamalaryla karlalmaktadr. 2 Ocak 1961de yrrle giren Basn lan Kurumu Kanununa gre kurumun rgtlenmesi u ekildedir: Kurum, basn, hkmet ve tarafszlar olmak zere ana grupta on ikier kiiden toplam 36 yesi bulunan ve iki ylda bir yenilenen "Genel Kurul", her gruptan birer kii olmak zere seilen "Denetiler", ikier kii olmak zere seilen "Ynetim Kurulu", "Genel Mdrlk" ve "ubeler"den ibarettir388. Ayn kanun, hkmete, kurumu aka denetleme yetkisi vermitir 389.

386 387

Cumhuriyet Ansiklopedisi, Cilt 2, ss.356-357. Bu dnemin hkmetleri unlardr; 24- I. Grsel Hkmeti (30.05.1960-05.01.1961): 1.MBK, 25- II. Grsel Hkmeti (05.01.1961-20.11.1961): 2. MBK, 26- VIII. nn Hkmeti (20.11.1961-25.06.1962): CHP-AP, 27- IX. nn Hkmeti (25.06.1962-25.12.1963): CHP, YTP, CKMP ve bamszlar, 28 - X. nn Hkmeti (25.12.1963-20.02.1965): CHP ve bamszlar, 29- rgpl Hkmeti (20.02.196527.10.1965): AP-YTP-CKMP-MP, 30- I. Demirel Hkmeti (27.10.1965-03.11.1969): AP, 31- II. Demirel Hkmeti (03.11.1969-06.03.1970): AP, 32- III. Demirel Hkmeti (06.03.1970-26.03.1971): AP, Muhtradan sonra 33- I. Erim Hkmeti (26.03.1971-11.12.1971): Partiler st 388 02. 01.1961 Tarih ve 195 Sayl Basn lan Kurumu Tekiline Dair Kanun 389 02. 01.1961 Tarih ve 195 Sayl Basn lan Kurumu Tekiline Dair Kanun, Madde 14 - Hkmet, Kurum zerinde denetleme yetkisine sahip olup bu yetkisini ylda en az bir defa kurumun btn hesap ve muamelelerini denetlemek suretiyle kullanr()

119

Halen yrrlkte olan kanuna gre, Basn lan Kurumunun, yaynlanacak ilanlarn hangi gazetelerde yaynlanaca konusunda geni yetkisi bulunmaktadr390. MBK ncelikle, 12 Ekim 1960da, 6334 ve 6732 sayl Kanunlar iptal ettirdii, hemen sonra da 1950 tarih 5680 Sayl Basn Kanunun, bata yer almayan ama sre ierisinde yeniden dzenlenerek eklenmi olan anti-demokratik hkmlerini kaldrd grlmektedir. MBK dneminde basn alannda yaplan en nemli ilerden biri ispat hakknn tannmas olmutur. Bylece gazeteci, iddiasn ispatlayabildii srece, iddiasn ynelttii her kim olursa olsun yolsuzluk ve sahtekrln gazetesinde aklayabilir hale gelmitir391. te yandan bu srete karlan, Fikir ileri Kanunu ve Basn lan Kurumunun, gazete patronlar ile gazetecileri kar karya getirdii de grlmektedir. Bu erevede gazetecilerin, patronlarndan bamsz bir ekilde bir araya gelerek 111213 Ocak 1961 tarihlerinde 3 gn arka arkaya kardklar gazetede yer verdikleri Gazete karmak orap fabrikas iletmeye benzemez. Basn bir kamu hizmetidir.392 ifadesi dnemin gazete-gazeteci-sermayedar ilikisi ve aralarndaki bak alarnn farklln zetler niteliktedir. Darbe sonras dnemde askeri iktidarn muhalifleri u gruplardan

olumaktayd: DP yanllar; Talat Aydemir gibi Askeri radikaller; (Komnistlerle bir tutulan ama aslnda daha heterojen bir grup olan) Solcular. Bu karmak muhalif yap, basnn zgr olmas felsefesiyle ramen, uygulamada snrlamalar getirmitir. 1962 Tarih ve 38 Sayl Tedbirler Kanunu ise muhalif yaynlar asndan ilevsiz kalmtr. 9 Temmuz 1961 tarihinde kabul edilen 1961 Anayasann, 22. Maddesi ile basn zgrl garanti altna alnmtr. Gazete ve dergilerin toplatlmas, ancak hkim kararyla; kapatlmas ise belli artlar dhilinde gelien mahkmiyetlere bal zorlatrlmtr393. 1961 Anayasas Madde 23 ve 24de, kitap, bror, gazete ve
390

Ad geen kanun, Madde 3234. Konuyla ilgili ayrntl inceleme, Ekonomik likiler Araclyla Karlkl Denetim blmnde yer almaktadr. 391 Menderes dneminde, ispat hakkna yer verilmeyip, rnein bir milletvekili ya da bir genel mdr hakknda yaynlanan sulayc bir haberden dolay hapis cezas n grlmekteydi. Topuz, s.228. 392 Topuz, s.232. 393 1961 Anayasas, Orijinal Madde 22: Basn hrdr; sansr edilemez. Devlet, basn ve haber alma hrriyetini salyacak tedbirleri alr. Basn ve haber alma hrriyeti, ancak mill gvenlii veya genel ahlk korumak, kiilerin haysiyet, eref ve haklarna tecavz, su ilemeye kkrtmay nlemek ve yarg grevinin amacna uygun olarak yerine getirilmesini salamak iin kanunla snrlanabilir. Yarg grevinin amacna uygun olarak yerine getirilmesi iin kanunla belirtilecek snrlar iinde hkim

120

dergi karlmas nceden izin alma ve mal teminat yatrma artna balanmayaca hkm yer almtr. Bu durum, basn ve dnce zgrlnn ve kamuoyunun zgr bir ortamda geliebilmesi iin olduka nemli bir dzenlemedir. Ayrca 1961 Anayasasnn 121. Maddesi uyarnca, radyo (ve sonraki yllarda televizyon), artk tarafsz ve zerk bir kamu kuruluu statsnde ynetilecektir. Bu maddenin orijinal ierii u ekilde dzenlenmitir; Madde 121.- Radyo ve televizyon istasyonlarn idaresi zerk kamu tzel kiilii halinde kanunla dzenlenir. Her trl radyo ve televizyon yaymlar, tarafszlk esaslarna gre yaplr. Radyo ve televizyon idaresi, kltr ve eitime yardmclk grevinin gerektirdii yetkilere sahip klnr. Devlet tarafndan kurulan veya Devletten mal yardm alan haber ajanslarnn tarafszl esastr. zgrlk anayasal erevede yrrle giren 1 Mays 1964 tarih 359 sayl Kanunla, Trkiye Radyo ve Televizyon Kurumu (TRT) kurulmutur. Yasadaki dzenleme erevesinde TRT'nin ynetimi asndan ncelik, Ynetim Kurulu'na aitti. Genel Mdr394 ile birlikte 9 yeden oluan Kurul yelerinin ikisi Bakanlar Kurulunca atanyor, drd niversiteler, konservatuarlar, tiyatro ve operaclarca seiliyor, ikisi Kurul tarafndan TRT personeli iinden seiliyordu. Genel Mdr de Ynetim Kurulunun Turizm ve Tantma Bakanl'na nerdii adayn Bakanlar Kurulu'nda grlmesiyle atanyordu. Bylece, yayn kurumunun siyasal iktidardan grece bamsz bir ynetime sahip olmas amalanyordu395. Siyasal iktidardan bamszlatrlan TRTnin en azndan kurulu

aamasnda bilim ve sanat nceliklerken, siyasal iktidarn olas denetimini snrlayan bir yapda olduunu da gstermektedir. TRTnin bu yaps, 1940larn sonlarnda ortaya kan Sosyal Sorumluluk Teoriyi artrmaktadr.

tarafndan verilecek kararlar sakl olmak zere, olaylar hakknda yayn yasa konamaz. Trkiye'de yaymlanan gazete ve dergilerin toplatlmas bu tedbirlerin uygulanacan kanunun aka gsterdii sularn ilenmesi halinde ve ancak hkim karariyle olabilir. Trkiye'de yaymlanan gazete ve d ergiler ancak 57 nci madde de belirtilen fiilerden mahkum olma halinde mahkeme kararyla kapatlabilir. 394 lk TRT Genel Mdr, 4 Mays 1964 tarihli 7 / 3018 sayl kararname ile atanan Adnan ztraktr. (Mays 1964- Haziran 1971), TRT, Kurumsal Kii erik, Adnan ztrak, Eriim: http://www.trt.net.tr/Kurumsal/KisiIcerik.aspx?IcerikKodu=46586a9f-819f-4014-9847-a0f8284b2db8 (10.11.2007) 395 4 Mays 1964 tarihli 7/3018 sayl Kararname

121

1964-1971 aras dnemde, TRTnin yasal olarak tannan zerkliine karn, uygulamada, TRT'nin dier kurumlarla dorudan yazma yapamamas, hesap ilemlerinin yasad yollarla incelenmesi, deneklerin verilmemesi ya da ge verilmesi, kadro atamalar gibi yollarla siyasal iktidar denetimine girmitir. Yasal olarak tannm olan bir zerkliin, uygulamada bir anlam kalmamtr. 3.1.2.3. 12 Mart 1971 Muhtras-12 Eyll 1980 Darbesi aras dnem

12 Mart 1971 Muhtras396, 1961 Anayasasna ynelik kar-devrim nitelii tarken, zellikle muhtradan sonra Demirelin istifasnn ardndan kurulan, Nihat Erim hkmeti nclnde karlan yasal dzenlemeler ile basn ve zellikle TRT ile ilgili uygulamalar, muhtrann bu niteliini daha gzler nne sermitir. Basn alanndaki dzenlemeler iinde, 20.9.1971 tarih ve 1488 sayl Kanun ile 1961 Anayasasnda zgrlkleri daraltc ve basnn denetimini kolaylatrc bir dizi deiikliklere gidilmesi yer alr. rnein 1961 Anayasas, Basn Hrriyetini dzenleyen Madde 22de397 durumlar yaplan ile dergi deiiklikle, ve basn zgrlnn toplanabilecei, snrlandrlabilecei gazetelerin

kapatlabilecei durumlar -mulk ifadeler eklenmek suretiyle- geniletilmi, ayrca dergi ve gazetelerin toplatlmas yetkisi, mahkemelerin yannda, yine mahkemenin onay ile yetkili mercilere de tannmtr.

396

Dnemin hkmetleri; 35- Melen Hkmeti (22.05.1972-15.04.1973): AP, CHP ve MGP, 36- Talu Hkmeti (15.04.1973-26.01.1974): AP ve CGP, 37- I. Ecevit Hkmeti (26.01.1974-17.11.1974): CHP ve MSP, 38- Irmak Hkmeti (17.11.1974-31.03.1975): CGP Aznlk Hk., 39- IV. Demirel Hkmeti (31.03.1975-21.06.1977): AP-MSP-MHP-CGP (1'nci Milliyeti Cephe Hk), 40- II. Ecevit Hkmeti (21.06.1977-21.07.1977): CHP Aznlk Hk., 41- V. Demirel Hkmeti (21.07.1977-05.01.1978): APMSP-MHP (2'nci Milliyeti Cephe Hk.), 42- III. Ecevit Hkmeti (05.01.1978-12.11.1979): CHP Aznlk Hk., 43- VI. Demirel Hkmeti (12.11.1979-12.09.1980): AP Aznlk Hk. 12 Eyll 1980. 397 20.9.1971 tarih ve 1488 sayl Kanunla deiik, 1961 Anayasas, Madde 22.- Basn hrdr; sansr edilemez. Devlet, basn ve haber alma hrriyetini salayacak tedbirleri alr. Basn ve haber alma hrriyeti, ancak Devletin lkesi ve milletiyle btnln, kamu dzenini, mill gvenlii ve mill gvenliin gerektirdii gizlilii veya genel ahlk korumak, kiilerin haysiyet, eref ve haklarna tecavz, su ilemeye kkrtmay nlemek veya yarg grevinin amacna uygun olarak yerine getirilmesini salamak iin kanunla snrlanabilir. Yarg grevinin amacna uygun olarak yerine getirilmesi iin kanunla belirtilecek snrlar iinde hkim tarafndan verilecek kararlar sakl olmak zere, olaylar hakknda yayn yasa konamaz. Trkiye'de yaymlanan gazete ve dergiler, kanunun gsterdii sularn ilenmesi halinde hkim karariyle; Devletin lkesi ve milletiyle btnlnn, mill gvenliin, kamu dzeninin veya genel ahlkn korunmas bakmndan gecikmede saknca bulunan hallerde de kanunun aka yetkili kld merciin emriyle toplatlabilir. Toplatma kararn veren yetkili merci, b u kararn en ge 24 saat iinde mahkemeye bildirir. Mahkeme bu karar en ge gn iinde onaylamazsa, toplatma karar hkmsz saylr. Trkiye'de yaymlanan gazete ve dergiler, mill gvenlie, kamu dzenine, genel ahlka, insan hak ve hrriyetlerine dayanan mill, demokratik, lik ve sosyal Cumhuriyet ilkelerine veya Devletin lkesi ve milletiyle blnmezlii temel hkmne aykr yaymlardan mahkm olma halinde mahkeme karariyle kapatlabilir.

122

Benzer

bir

ekilde, anayasann Radyo

ve

Televizyon Yayncln

dzenleyen 121. Maddesi, 20.9.1971 tarih ve 1488 sayl Kanunla398 deitirilerek Radyo ve Televizyon istasyonlarnn, ancak devlet eliyle kurulaca belirtilmi ve idarelerinin zerk olma nitelii kaldrlarak tarafsz bir kamu tzel kiilii halinde kanunla dzenlenecei hkm getirilmitir. Ayrca Maddeye, deiiklikle birlikte eklenen hkmle, radyo ve televizyonlarn ieriklerinin kanun yoluyla denetimi ve snrlandrlmas anayasal erevede garanti alnmtr. 1971 Hazirannda, TRT Genel Mdr399 grevinden ayrldktan iki ay sonra, bu greve -TRT Kurulu ve Grev Ynetmelii'ne aka aykr olarak- bir vekil atanm ve hkmetin TRT'ye mdahalesi, hukuka aykr, fakat de facto olarak merulatrlmtr400. Anayasadaki yukarda yer alan yeni dzenlemeye gre, TRT yaynlarndan sadece haberler asndan bir yanszlk ngrlrken, dier yaynlar asndan bir dzenleme sz konusu deildir. Ancak ironik bir ekilde tarafszln ncelikle haberlerde balayarak dier yaynlara da getii belirtilmektedir401. 29 ubat 1972 tarih 1568 sayl Kanun ile TRT Kanununda da deiiklikler yaplmtr. Ynetim Kurulu ye says 11'e karlrken, hkmetin atad ye says 2'den 3'e karlm; 2 TRT personeli yerine 1 basn temsilcisi getirilmi; ticari evrelerin 2 temsilcisine yer verilmiti. Ynetim Kurulu yelerinin 3'n dorudan Bakanlar Kurulu atarken, kalann adaylar arasndan son aamada TRT Seim Kurulu saptyordu. TRT Seim Kurulu da Cumhurbakan'nn setii 4 rektr ile Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreteri'nden oluuyordu. TRT Ynetim Kurulunun yetkileri
398

20.9.1971 tarih ve 1488 sayl Kanunla deiik 1961 Anayasas, Madde 121.- Radyo ve televizyon istasyonlar, ancak Devlet eliyle kurulur ve idareleri tarafsz bir kamu tzel kiilii halinde kanunla dzenlenir. Kanun, ynetim ve denetimde ve ynetim organlarnn kuruluundan tarafszlk ilkesini bozacak hkmler koyamaz. Her trl radyo ve televizyon yaymlar, tarafszlk esaslarna gre yaplr. Haber ve programlarn seilmesinde, ilenmesinde ve sunulmasnda ve kltr ve eitime yardmclk grevinin yerine getirilmesinde Devletin lkesi ve milletiyle btnlnn, insan haklarna dayanan mill, demokratik, lik ve sosyal Cumhuriyetin, mill gvenliin ve genel ahlkn gereklerine uyulmas, haberlerin doruluunun salanmas esaslar ile organlarn seimi, yetki, grev ve sorumluluklar kanunla dzenlenir. Devlet tarafndan kurulan veya Devletten mal yardm alan haber ajanslarnn tarafszl esastr. 399 1971-1981 aras TRT Genel Mdrleri: Adnan ztrak (Mays 1964 -Haziran 1971), Musa n (Austos 1971-Austos 1973), smail Cem (ubat 1974-Mays 1975), Nevzat Yalnta (Mays 1975Kasm1975), aban Karata (Ocak 1976-Haziran 1977), Cengiz Taer (Mays 1978 -Kasm 1979), Doan Kasarolu (Aralk 1979-Ocak 1981). 400 Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, TRT/ Televizyon, Cilt 10, letiim Yaynlar,1985, s.2754 TRT ile ilgili buna benzer hukuka aykr dzenlemeler, TRT Genel Mdr smail Cemin kurumu demokratikletirme abalarndan sonra hukuka aykr bir ekilde grevden alnmas, Cemin idari mahkemede ilgili davay kazanmasna ramen grevine iade edilmeyii, yerine yine hukuka aykr yollarla bir baka isim olarak aban Karatan atanmas gibi rneklerde grld zere 12 Mart sonrasnda da devam etmitir. 401 Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, TRT/ Televizyon, s.2753.

123

kslm ve arlk Genel Mdr'e verilmiti. Dorudan Bakanlar Kurulunun uygun grd bir aday Genel Mdr olarak atanyordu. Tm bu dzenlemeler TRTnin siyasal iktidara tabi oluunu yasal anlamda da garanti altna almtr. 1970lerin sonlarnda TRT Genel Mdrl grevini stlenen Doan Kasarolu dneminin eksik, arptlm ve yanl haberlerle n plana kt belirtilmektedir. Siyasal partilerin temsilcilerinin izleyicilere bkknlk veren konumalar Radyo-TV haber bltenlerinin balca yapay haberlerini oluturdu. Eskiden beri srp gelen yayn yasaklar Kasarolu dneminde daha da artt () Kimi belirtilere gre de Austos 1980 tarihinden sonra grevi ve alt yeri, ili deitirilen TRT personelinin says bine ulat.402 Bu yer deitirmeler bir tr srgn olarak deerlendirilmektedir. TRTnin bu uygulamalar ve yayn ierii, siyasal hayattaki koalisyon karmaasnn ve TRTnin iktidar paylaan partilerin, istekleri dorultusunda ynetilmesi beklentisinin bir yansmas olarak grlebilir. Uur Mumcunun Alaturka Kapitalizm403 olarak adlandrd, o dnemde IMFte alan Turgut zal tarafndan hazrlanan 24 Ocak Kararlar ile birlikte Demirel Hkmeti, gbre, enerji ve ulatrma dnda sbvansiyonlar kaldrm, bu durum da basnn ana kayna olan gazete kdna %300 zam yaplmasna yol amtr. Bu gelime, ilerleyen zamanda gerekletirilecek siyasal darbeden nce basna ynelik yaplan ekonomik bir darbe niteliindedir. Basn iin ana madde olan bu girdinin yksek artn karlayabilmenin tek yolu reklamdr ve reklam pastasndan yeterince pay alamayan kk alternatif basn, kendiliinden erimitir. 1980 darbesi sonras dnemde, basnn sadece ekonomik deil ayn zamanda ifade zgrl bakmnda da byk bir bask altnda olduu gzlemlenmektedir. Milli Gvenlik Konseyi (MGK), ynetime el koyduktan bir hafta
402 403

Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, TRT/ Televizyon, s.2754. 24 Ocak Kararlar, kurulu ekonomik dzeni byk lde deitirmeyi amalamt. Ama bylesine kkl bir deiimin gerektirdii hukuksal dzenlemeler zamannda yrrle konmu deildir. Serbest piyasa ekonomisine 'ya Allah!..' diye dalnmtr. Kapitalizmi biz pek alaturka uyguluyoruz; 'alaturka kapitalizm' dediimiz de budur. Ne Kanunu dnlm, ne kararnamesi, ne teblii!.. nne ardna baklmadan, el yordam ile uygulanan liberal kapitalizm dzeni... Uur Mumcu, Alaturka Kapitalizm, Cumhuriyet, 23 Haziran 1982. Bu kararlarn uygulanmas ile birlikte hem devalasyona gidilmi hem de hemen her alanda %300-400lere varan zamlar yaplmtr. Bir gre gre darbe, 24 Ocak kararlar gibi toplumun sert tepkisini ekecek kararlar uygulayabilecek bir sivil iradenin bulunamayacak olmas zerine gerekletirilmitir. Ayrca MGKnn kararlar ve uygulamalar darbenin sa nitelikte olduunu teyit etmektedir. rnein MGK 1 Mays Bahar bayram ile 1963ten beri kutlanan 27 Mays Hrriyet ve Anayasa Bayramlarn kaldrmtr. Yine 1983te skynetim komutanlklarnn istemiyle grevden alnan (1402likler) retim yeleri sol grldr. Bu durum bir nceki darbeye (1960) kar darbe yapld konusunda da fikir vermektedir.

124

sonra, 19 Eyll 1980de, 1971 tarih ve 1402 sayl Skynetim Kanununun, grevleri dzenleyen 3. Maddesini deitirmi ve Skynetim Komutanlna sansr koyma yetkisi vermitir404. Ancak bu dzenlemeyi, 1980 darbesinin ruhuna uygun olarak daha da genileten MGK, sansr yetkisini snrsz bir boyuta tamtr405. MGKnn 71 sayl karar da basn zerindeki sansrn boyutunu aklar niteliktedir: eletirilemez Anayasann bunlara geici kar maddeleri yazl veya ile Devlet szl Bakannn bir Radyobeyanda Televizyonda ve yurt gezilerinde yapacaklar tantma konumalar hibir surette ve herhangi bulunulamaz.406 Askeri ynetim boyunca 796 gazeteci hakknda 632 dava alm, 218i hapis cezasyla sonulanmtr. Bu dnem sresince gazeteci, yazar, evirmen ve sanatlara verilen mahkmiyet kararlarnn toplam 316 yl gemektedir. Bu tasfiye sol basn tamamen tasfiye ederken, dinci sa da kendi kaynaklarn oluturma nnde dnmeye yneltti. Bylece dinci kesim kendi ekonomi sektrn oluturma ynne gitti.407 TRTde meydana gelen deiim ncelikle Genel Mdrlk boyutunda yaanmtr: 1981 yl banda Doan Kasarolu TRT Genel Mdrl'nden ayrlm, emekli Tmgeneral Macit Akman TRT Genel Mdr olarak atanmtr. Bu dnemde, TRT iin nemli yaynlardan biri 22 Ekim 1983 tarihinde yeni kurulan partinin liderinin, genel seimler dolaysyla tarttklar "Ak Oturum" programdr. Bu yaynn, MGKnn beklentisinin aksine zaln seilmesinde ayr bir nemi vardr.

404

13.05.1971 tarih 1402 sayl Skynetim Kanunu - 1980 Tarihli Deiik Madde3- b) Trkiye Radyo Televizyon Kurumunun yaymlar dhil olmak zere telefon, telsiz, radyo, televizyon gibi her eit aralarla yaplan yaym ve haberlemeye sansr koymak, kaytlamak veya durdurmak ve hizmetin gerektirdii ahvalde bunlardan ncelikle faydalanmak; 405 13.05.1971 tarih 1402 sayl Skynetim Kanunu Madde3- c) (Deiik bent: 28/12/1982 - 2766/2 md.) Sz, yaz, resim, film ve sesle yaplan her trl yaym, haberleme, mektup, telgraf vesair mersuleleri kontrol etmek; gazete, dergi kitap ve dier yaynlarn basmn, yaymn, datmn, birden fazla sayda bulundurulmasn veya tanmasn veya skynetim blgesine sokulmasn yasaklamak veya sansr koymak; skynetim komutanlnca basm, yaym ve datlmas yasaklanan kitap, dergi, gazete, bror, afi, bildiri, pankart, plak, bant gibi bilcmle evrak, yayn ve haberleme aralarn toplatmak; bunlar basan matbaalar, plak ve bant yapm yerlerini kapatmak, msaderesine karar verilmemekle birlikte, skynetim komutanlklarnca sahiplerine iadesinde saknca grlenlerin imhas iin gerekli nlemleri almak; yayna yeni girecek gazete ve dergilerin karlmasn izne balamak 406 Ergn zbudun, Anayasa Hukuku, 2.b. Anadolu niv. Akretim Fak. Yay. Eskiehir:2004, s.28 407 Orhan Kololu, Liberal Ekonomi Dzeninde Basn Rejimi, Yzyl Biterken Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 11, stanbul: letiim Yaynlar:1995, s.134

125

ktidar temsil eden MGK, TRT araclyla toplumu bir sonraki seimler iin ynlendirmek istediyse de bunu baaramad grlmektedir. Darbeden sonra meydana gelen dikkat ekici bir gelime de sermayenin basn sektrne kalc girii olmutur. 6 Ekim 1980 tarihinde Aydn Doann Milliyet gazetesini satn almasnn ardndan, Hisarbankn sahiplerinden olan Kozanoluavuolu grubu, 1982 yl ubat aynda Gne gazetesini kararak medyaya girmitir. Darbe sonras Trk medyas, kyasya rekabet, zelletirme, finans politikalar ile birlikte gllerin daha da byd, gszlerin elenerek yok olduu bir srece gei yaamtr. Bu gelimeler, 12 Eyll ideolojisinin uygulama rn ekleri olarak deerlendirilebilir. Nitekim 1980 ylyla balayan bu srecin sonunda 2000li yllarda medya, artk tam bir basn d sermaye kartelleri tarafndan kontrol edilen pazar grnmndedir. 3.1.3. 11 Kasm 1983 Tarih ve 2954 Sayl Trkiye Radyo ve Televizyon Kanunu Radyo ve televizyon yayncl asndan 1980e gelindiinde, Trkiyede yasal yayn tekeli fiilen 1964te kurulan Trkiye Radyo ve Televizyon Kurumuna aittir. TRT, 1982 Anayasasnda ve askeri rejimin 1983te kard 2954 Sayl Trkiye Radyo ve Televizyon Kanununda da bu konumunu korunmutur408. htisas Komisyonu'nca hazrlanp 11 Kasm 1983'te MGK'da kabul edilen, Danma Meclisinde bir dakika iinde onaylanan ve 1 Ocak 1984'te yrrle giren 2954 sayl Trkiye Radyo ve Televizyon Kanununun en nemli zelliklerinden biri, () yayn tekeli TRT'de olmasna karn Trkiye'deki btn radyo ve televizyon yaynlarna ilikin bir kanun olarak dnlmesidir. Bunun en iyi gstergesi de ayn kanunla Radyo Televizyon Yksek Kurulunun (RTYK) kurulmasdr.409. leride RTK (Radyo ve Televizyon st Kurulu) olarak dnme urayacak Kurulun basn ve yayn zerinde mutlak bir denetimi olduu gzlemlenmektedir. Denetimin ierii kanunda yurt iinde yaplacak Radyo ve TV yaynlar iin milli siyasete uygun ilkeler eklinde erevelenmi olmasna ramen olduka mulk ve siyasal manevraya ak olduu grlmektedir. Bu durum ayn zamanda yrtme

408 409

11.11.1983 Tarih ve 2954 Sayl Trkiye Radyo ve Televizyon Kanunu. Beybin Kejanlolu, Trkiyede Medyann Dnm, mge Kit., Ankara: 2004, ss. 222 -223.

126

organnn TRT zerindeki mutlak denetimi demektir. Denetimi salayan ise aadaki tablodan da grlecei zere, 2954 Sayl Yasann 6. Maddesi uyarnca gerekletirilecek atama usuldr.
Tablo 3: 2954 Sayl Yasa, Madde 6 Uyarnca RTYK Toplam Atanan ye 8 4 12

Atama Mercii Cumhurbakan Bakanlar Kurulu

ye Says-Nitelik Dorudan 3 ye YKn 4 aday arasndan 2 ye 410 AKDTYK nn 6 aday arasndan 3 ye Dorudan 3 ye MGKnn setii 1 ye Toplam ye Says

RTYKnn

yelerine

bakldnda,

yl

boyunca

grevde

kalacak

Cumhurbakan Kenan Evren, Kurul zerinde belirleyici etkisini sadece askeri dnemde deil, sivil hayata geildikten sonra da garanti altna almtr. Hatta yukardaki tablodan da grlecei zere, siyasal iktidarn kararna pratikte sadece yeyi seme hakk tannd, dier hakknn MGK411 kapsamnda snrlandrld grlmektedir. Bakanlar Kuruluna tannan bu hak, askeri ynetimin destekledii parti olan Milliyeti Demokrasi Partisinin412 kazanaca dnlerek verilmi bir haktr ve dolaysyla da Evren iin riskli grlmemi olsa gerekir. Cumhurbakan Evrenin, bu planlarna ramen seimden sonraki dnemde RTYK ve TRT zerindeki zal hkmetinin baskn kontrol gzlemlenmektedir. 1983 yl ierisinde stanbul Skynetim Komutanlnn kararyla

Cumhuriyet, Tercman, Milliyet, Milli gazete, Hrriyet gazeteleri ile haftalk Nokta dergisinin basm, yaym ve datm belirli srelerde durdurulurken, haklarnda dava alan gazeteciler 2-3 ay hapis cezasna aptrldlar.413 2954 sayl yasa ise gazete sorumlularna verilecek cezalarn arttrlmasn ve basn sularyla ilgili davalara bakan basn mahkemelerinin kaldrlarak, bu davalarn ar ceza ve asliye
410 411

AKDTYK: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu. MGK: Milli Gvenlik Kurulu, 1982 Anayasasnn 118. Maddesine gre kurulmutur. Kurulun yeleri; Babakan, Genelkurmay Bakan, Babakan yardmclar, ileri Bakan, Dileri Bakan, Mill Savunma Bakan ve Adalet Bakan'dr. Mill Gvenlik Kurulu sekreteri de toplantlara katlmakta ama oy hakk bulunmamaktadr 412 Milliyeti Demokrasi Partisi (MDP): Emekli Orgeneral Turgut Sunalp ve 40 arkada tarafndan 16 Mays 1983te kurulmutur. 6 Kasm 1983 Genel Seimlerinde oylarn % 23n alarak 77 milletvekili karabilmitir. 4 Mays 1986daki kongrede partinin feshedilmesi kararlatrlm, baz Partili milletvekillerinden bir blm, o srada kurulan Hr Demokrat Parti'ye (HDP) katlmtr. Baz milletvekilleri de Anavatan Partisi'ne ve Doru Yol Partisi'ne girmitir. Eski Genel Bakan Turgut Sunalp ve birka milletvekili ise bamsz kalmtr. 413 Cumhuriyet Ansiklopedisi, 1981-2000, Cilt 4, stanbul:YKY, 2000, s.73

127

hukuk mahkemelerine verilmesini n grmektedir. Ayrca basn zerindeki denetim ve el koyma yetkilerinin de kolaylatrld grlmektedir. 1982 Anayasas'nn 133. Maddesinde, radyo ve televizyon istasyonlarnn ancak devlet eliyle kurulabilecei ve idarelerinin de bir kamu tzel kiilii halinde dzenlenecei; esas olarak da tarafszlk ilkesinin gzetilecei belirtilmektedir414. Dolaysyla 1982 ylnda kabul edilen anayasaya gre, TRT bu alandaki tek kurumdur, zerklii de henz sz konusu deildir. 1982 Anayasa ile bu dnemde karlan yasalarn uygulamas Aralk 1983te iktidara gelen zal ile 45. ve 46. Hkmetlerden itibaren gereklemeye balamtr 3.1.3.1. 19831990 Aras Dnem

2954 sayl Trkiye Radyo ve Televizyon Kanunu, dnemin Babakan Turgut zaln siyasal iktidarn salamlatrlmasnda nemli bir ara olarak kullanlmtr. 1980li yllar, yayn politikas asndan da olduka eletirildii bir dnem olmutur. Bu duruma zm olarak gelitirildii dnlen televizyonda paral siyasal propaganda yaplmas ile ilgili tasar, dnemin Cumhurbakan Kenan Evren tarafndan 6 Ocak 1987 tarihinde veto edilmitir. 2954 sayl Kanunda yer alan "Hkmet Uygulamalarnn Tantlmas"na ilikin Madde 19da415 belirtildii zere ilgili programlarn iktidara tannan kamuoyunu ikna amac tayan bir hak olmas ve siyasal bir kar tama amac bulunmamas gereklilii bulunmaktadr. Ancak siyasal iktidarn, halk ikna nitelii tayan programlarn siyasal kardan arndrlm olmas, siyasetin doas gerei mmkn deildir. 2954 Sayl Kanunun yukarda aktarlan 19. Maddesinde ifade edilen haber bltenleri dnda yaynlanmas gereken Hkmet uygulama tantmlar haber

414

8.7.1993 tarih ve 3913 sayl Kanun ile bu dzenleme Radyo ve televizyon istasyonlar kurmak ve iletmek kanunla dzenlenecek artlar erevesinde serbesttir. eklinde yeniden dzeltilmitir. Ayrca kurumlarn zerklii ilkesi kabul edilmitir. 415 2954 sayl Kanun, Madde 19: Trkiye Radyo - Televizyon Kurumunun yayn esaslarna uymak, yant hakk douracak nitelikte olmamak ve siyasal kar amac tamamak kaydyla, mevzuat veya idari kararlarla yrrle konan ve halkn katlm ile baarya ulaabilecek Hkmet uygulamalarnn; gerekelerinin, yararlarnn vecibelerinin, usul ve esaslarnn kamuoyuna benimsetilmesini amalayan tantc radyo ve televizyon programlar, Hkmet tarafndan Trkiye Radyo - Televizyon Kurumu dnda hazrlanr ve Kurum tarafndan "haber bltenleri dnda" yaynlanr ve bu yaynn Hkmet uygulamasnn tantlmas olduu yayn srasnda belirtilir. ()

128

deeri nedeniyle haber bltenlerinde yaynlanr hale gelmitir. Neyin haber deeri tadna karar veren ise hkmetin kararyla atanan TRT Genel Mdr416 ve beraberindeki ynetim kadrosudur. te yandan 2954 Sayl Kanunun 20. Maddesi, ancak hkmete ve TBMMde grubu bulunan siyasal partilere, aklamalarnn ve etkinliklerinin haber deeri tamas kouluyla radyo ve televizyondan araclyla yaynlanabileceini hkme balarken, zellikle 1983 seimlerine giremeyen ve TBMM dnda kalan alternatif partilerin TRT araclyla seslerini duyurmas engellenmitir. Her ne kadar TBMMde olan dier partilere haber nitelii olmas artyla byle bir hak tannm olsa da bu hakkn ne kadar demokratik bir ekilde yerine getirilip getirilmedii TRTnin yayn hayat boyunca tartma konusu olagelmitir. Siyasal iktidar, toplumla iletiimde TRT araclyla her zaman iin muhalif kanattan bir ka adm nde yer almtr. zal dneminde de ilki 31 Ocak 1984te yaynlanan craatn inden programlar, TRT yaynlarnn iktidar partisinin propagandasna dnt tartmasn besleyici bir unsur olmutur. Ayrca bu durum, 1982 Anayasas Madde 133te dzenlenen tarafszlk ilkesine kar bir uygulama olmutur. Ancak bu yayn denetleyecek mekanizma olan RTYK yelerinden Bakanlar Kurulu tarafndan dorudan atanan yelerdir. Bu yelerden biri de Tunca Toskay olup daha sonra RTYK tarafndan TRT Genel Mdrl iin aday gsterilmi ve 28 Mart 1984 ylnda Bakanlar Kurulu kararyla atanmtr. Dier bir deyile zal hkmeti TRT Genel Mdrn dorudan atayaca bir by-pass yntemi kefetmitir. TRT Genel Mdrlne atanan Prof.Dr. Tunca Toskay, kendi bakanlnda 26 Ekim 1984 tarihinde Ynetim Kurulu toplam ve TRT program ve yaynlarnda kullanlacak dil konusunda geici bir danma kurulu kurulmasna karar vermitir417. Hazrlanan komisyon raporu erevesinde yer alan 205 kelimeden oluan yasakl listesi, 09.01.1985 tarihinde Ynetim Kurulunca kabul edilmi ve hatta 6 Haziran 1985 tarihinden itibaren reklamlara da uygulanmaya balanmtr. Bu genelge, Toskayn grevde kald 4 yl boyunca uygulanm, ancak kendisinden sonra gelen Cem Dunann bakanlnda 06.04.1988de toplanan yeni yelerden
416

1983-1989 TRT Genel Mdrleri: Macit Akman (Ocak 1981- Mart 1984),Tunca Toskay (Mart 1984Mart 1988), Cem Duna (Mart 1988- Nisan 1989) 417 TRT, Tarihe, 1984, http://www.trt.net.tr/wwwtrt/tarihce.aspx?Yil=1984 (20.03.2007)

129

oluan Genel Kurulun toplant kararyla kaldrlmtr418. Yasaklanan bir kelime listesi oluturulmas ve bunun uygulamada eleme arac olarak deerlendirilmesi, bir tr sylem n-sansr olarak adlandrlabilir. Nitekim bu grupta bulunan kelimeler419, basn organn bulunduu siyasal pozisyonu hakknda fikir verir bir nitelik kazanm, hatta bu belgeyle resmilemitir. zal dneminde gerekletirilen nemli deiimlerden biri, zelletirme uygulamalar erevesinde yer almaktadr. Bu durumu motive eden nokta ise Amerikan Silahl Kuvvetlerinin radyo televizyon yaynlarn (Amerikan Silahl Kuvvetleri Radyo ve Televizyon Hizmetleri-AFRTS)420, 1975ten bu yana Trkiyedeki Amerikan tesislerindeki personeline ulatrabilmek iin Trk hkmetine yapt bavurudur. Bu bavurular, zal dneminde 1985te sonu vermi ve AFTRSnin RTYK denetiminde ve ifreli olmas kabul edilmi, projeyi gerekletirme grevi de PTTye verilmitir421. Projenin, PTT araclyla gerekletirilmesi karar AFTRSyi PTTyi teknolojik adan gelitirmek durumunda brakmtr. Yine bu dnemde, yukarda aktarlan gelimeye bal olarak, 15 Mart 1985te zelletirme Master Plann hazrlama ihalesini kazanm olan Morgan Guaranty Bankasnn plan, 1986 yl ortalarnda hkmete sunulmutur. Bu plana gre ilk zelletirmeler, PTTnin Neta ve Teleta zerindeki hisseleridir422. Bu zelletirmelerle TRT yaynlarnda, programlarn zel kurululara yaptrlmas yoluyla gerekletirilen zaman zelletirmeleri,423 aslen Trk televizyon/radyo yaynclnn da sre iinde zelletirilecei yolunda sinyaller vermitir. Ancak PTT yoluyla topluma yansyan teknolojik deiim, zal hkmeti iin ayn zamanda iyi bir siyaset malzemesi olmutur. te yandan bu durum z itibaryla toplumun telekomnikasyon sisteminin adm adm yabanc sermayeye devri srecinin de balangcdr.

418 419

TRT, Tarihe. Bu kelimelerden bazlar: an, anmsamak, bellek, bileim, dinsel, gereksinim, grsel, uluslararas, saptamak, tm, zorunlu, deney, zellik, devrim, doa, doal, etkin, etkinlik, kuram, kuramsal, olanak, dn, ngrme, rnein, yk, zveri, zgr, zgrlk, sylev, tarihsel, ulus, yanda, yapsal, yasal, yaam, zorunluluk. Kejanlolu, s.248 ve Cumhuriyet Ansiklopedisi Cilt 4, s.150 420 American Forces Radio and Television Service (AFRTS) http://afrts.dodmedia.osd.mil/ 421 lhami Aygn, Dorudan Uydu Yaynlar ve Kablolu TV Yaynlar ve Tartma, ada gelimeler Inda Devlet Medya likileri, 9-11 Nisan Seminer Tutanaklar, Hrriyet Vakf Ei.Yay. No:10, stanbul 1988.s56-71, 92-97den aktaran Kejanlolu, s. 254 422 Kanada orijinli Nortel Firmas PTT bnyesindeki Netan %53n, Fransz orijinli Alcatel -Lucent Teleta satn almtr. 423 Kejanlolu, s. 260.

130

Geray tarafndan eski telekomnikasyon politikasna ynelik ilk sarsnt olarak adlandrlan PTTnin zelletirilmesi srecinin arkasnda -pek ok gelimekte olan lkede olduu gibi- zelletirmeye ynelik basklar, bte aklarnn ve d bor yknn azaltlmas gerekesiyle Dnya Bankas ve IMFin yer ald belirtilmektedir424. TRTnin 19831989 dnemi yayncl, uluslararas konjonktrle dorudan ilikilidir. Ulagayn, Ronald Reagann 2004 ylnda lmnden sonra yapt tespite gre, Reagan, Thatcher ve zal, ekonomiden siyasete ve deerler sistemine kadar hemen her alanda san felsefesini ve politikalarn gndeme getirip kabul ettiren liderler olarak 1980'lere damgalarn vurmular, ekonomide benimsenen neo-liberal yaklamla Anglo-Sakson kapitalizmi, kresel bir sistemin temelini oluturmutur.425. Bu srete TRT yayn politikalar ve ilkeleri de az nce aktarlan erevede ekillenmeye balamtr ki rneklerinin banda zaman zellemesi yani, yaynlanacak programlarn satn alnmas gelmektedir. Amerikan kltrnn 80li yllar boyunca gerek izgi, gerek dizi filmlerinde ve gerekse sinemada iledii konu iyiler ve ktler arasndaki sava iyilerin kazanmas eklinde sadeletirilmitir426. Bu tr filmlerin televizyon iin uyarlamas olan bol miktardaki yapmlar da TRT araclyla Trk halkna ulatrlmtr. Bu kapsamda yaynlanan yapmlar, Reagan ideolojisini Trkiyeye tamtr 427. Tm bu

424

Haluk Geray, letiim ve Teknoloji, Uluslararas Birikim Dzeninde Medya Politikalar, topya, topya, 2003, s.144 Gerayn burada ifade edilen tespiti daha sonraki yllarda PTT ierisinde yer alan Turk Telekomun %55 hissesininekonomik dengeler nedeniyle- 2005 ylnda talyan orijinli Oger Telekoma satnda bir kez daha geerli olmutur. Trk Telekomun geri kalan hisselerinin %30u Trkiye Hazine Mstearlna aittir. Kalan %15lik hissesi de halka arz edilmitir. Trk Telekom hisseleri, Mays 2008 itibariyle MKBde ilem grmektedir. Trk Telekom, Hakkmzda, http://www.turktelekom.com.tr/tt/portal/TTHakkinda/KurumsalTanitim/Hakkinda,(20.06.2008). 425 Osman Ulagay, Reagann Miras Tartlyor, Milliyet, 14 Haziran 2004. 426 Birey, bu yapmlarda tpk Amerikan seim sistemi gibi, iki seenekten birini seme durumundadr, ancak seimini yaparken gz nne alaca durum iyilerin hep iyi, ktlerin hep kt oluu ama (demokrasilerde) her ekilde iyinin kazanmasdr. Bireyin derin zmlemelere girmesine gerek yoktur, bir ey ya iyi ya da ktdr. Bu arada kimi zaman ak olarak kimi zaman da satr arasnda aktarlan, Amerikann her zaman iyi oluu, dnyay ve iyilii kurtarmak adna savamas gerektii dncesidir. Amerikan yapmlarnda - halen aktarlmaya devam edilen - bir baka ideoloji de frsatlar, tutkular ve daha iyi bir yaam standard ile ilgili Amerikan Ryasdr. Amerikan ryas temel olarak her Amerikal bireyin doduu artlar ne olursa olsun- iyi bir yaam standardna ulaabilme ans olduunu iddia eder. Amerikan ryasnn birka unsuru vardr: Erkein ie, ocuklarn okula gitmesi; kadnn ev ileriyle ilgilenmek zere evde kalmas; ailenin ortalama bir zenginlik olarak bir ev ve bir araba sahibi olmas; sonuta da tm aile bireylerinin mutlu ve iyi niyetli oluu(...) Burada saylan unsurlarn nce zal dneminde orta direk adyla; sonraki yllarda bizzat Babakan Tansu iller tarafndan da anahtar sz ile siyasal propaganda anahtar olarak kullanld grlmektedir. Neal F.Lane, Science and the American Dream, Science, Vol. 271, 23.02.1966, s.1037 427 rnein, her pazar klasik haline gelen ve halen devam eden western tr filmi gsterimidir. Western tr filmler, en uzun sreli film trlerinden biridir. lki 1888de 1012 dakikalk ksa filmler olarak ekilmitir. Bir asr akn bir sredir ekilmeye devam edilmi olan bu filmlerde genellikle kt olan Kzlderililere kar sava veren iyi Amerikal Kovboylar konu edilir, ancak gerekte katledilenlerin Kzlderililerin bizzat kendisi olduu gerei de bilinmektedir. Bu gerein yaylmasndan olsa gerek, son dnem western filmleri daha ok aksiyon ve komedi ykl olmak durumunda kalmtr.

131

yaynlarn devlet kanalyla tek elden ve evdeki elence arac olarak TRT tarafndan belli bir sreklilik ierisinde izleyiciye aktarlmas, Amerikan ideolojisinin Trkiye pazarnda kabulleniliini kolaylatrmasnn tesinde bir tr Amerika hayranl yaratmtr. Trkiyenin de Kk Amerikalat bu dnemde, haber medyasnda basnnda- meydana gelen profesyonelleme ve uzmanlama ile retim srecinin dikey olarak paraland gzlemlenmektedir. Eskiden kendi haberini yaratan, habercinin retiminin yerini, editryal tercihlere dayal, farkl aamalarda farkl elemanlarn uzmanlklarndan yararlanlan bir retim mant almtr.428 Bu durum, basn alanlarnn, retilecek haberde fazla birikim gerektirmeyen ancak sistemin bir paras olan ilerle kolay ikame edilebilen alanlar haline dntrlme srecinin de bir parasdr. 1983 tarih ve 2822 Sayl Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt Kanunu, 2821 Sayl Sendikalar Kanun ile bu kanuna dayanarak karlan Kollar Tznde429 matbaa iilerinin i kolunun gazetecilik i kolundan ayrlmas, basn kurulularnda alanlarn taeronlatrlmasn, sosyal hak ve gvencelerinden yoksunlatrlmasn da beraberinde getirmitir. Zaten yasal olarak zerkliini yitirmi olan TRTnin sre iinde siyasal iktidarn mutlak denetimine girmitir. Bu nedenle, siyasal iktidarn, Amerikan yapmlarna gsterdii toleransl tutumun, i muhalefete ya da basn alanlarna kar gsterilmedii gzlemlenmektedir. Bylece hkmet gerek kanunun verdii zel srelerde ve gerekse haberlerde srekli olarak halka kendi propagandasn tek ynl olarak yapabilmitir ki bu durumun, zaln bakanlnda partisinin tekrar seilmesinde, lmnden sonra gsterilen byk ilgide ve halen sregelen kamuoyu desteinde ok byk bir etkisi olmutur. 21.06.1927 tarihli ve 1117 sayl Kkleri Muzr Neriyattan Koruma Kanunu'nun ieriinin neredeyse tamamnn deitirilmesi yoluyla bu kanun, tek muhalif iletiim kanal olan basn zerinde mutlak denetim arac haline dntrlmtr430. Kanun, yrrle girdikten sonraki ilk aylk dnemde 3

428 429

Adakl, s.305 05.05.1983 tarih ve 2822 sayl Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt Kanunu, 05.05.1983 tarih ve 2821 sayl Sendikalar Kanunu, 10.11.1983 tarih ve 83/7376 numaral Kollar Tz. 430 06.03.1986 tarih ve 3266 sayl Kanun ile 1117 Sayl Kanunun yrrlkten kaldrlm veya deitirilmi olan hkmlerin metinleri: (Madde numaralar: 1, 2, 3, 4, 5, 7, 8, 12)

132

gazete ve 8 dergi hakknda toplam 48 soruturma almtr. Kanundaki en nemli deiikliklerden biri Madde 2de yaplmtr: Maddenin orijinal halinde, bir eserin muzr olduuna karar verebilecek heyet; Eitim Bakanl, Basn Cemiyeti, leri Bakanl, ocuk Esirgeme Kurumu ve Adalet Bakanl tarafndan seilecek kiilerden oluurken, 1986da yaplan bu deiiklikle kurul, Babakanlk bnyesinde oluturulan yetkili kurula dntrlmtr. Bu yeni dzenleme ile baz dier yeni bakanlklarn temsilcileri, YK temsilcisi ile Diyanet leri temsilcisinin eklenmeleri ile hkmete kar Basn Cemiyetinin oransal temsil gc zayflatlmtr. Kanunun yine orijinal 2. Maddesinde, Adalet Bakanl tarafndan seilecek yenin o srada hkimlik grevi yapmamas n art koulmuken, bu dzenleme tam tersi ynde deitirilerek, Adalet Bakanl tarafndan idari nitelikte grevlerde bulunan hkim ve Cumhuriyet savclar arasndan seilecek bir ye denilmek suretiyle seim srasnda grevde olmay arta balamtr. Dier deiikliklerle birlikte kurulun hemen hepsinin Babakanlk tarafndan saptanan memur ve kamu grevlisi olmas nedeniyle siyasal iktidarn gdmnde bir yaplanma saland grlmektedir. Buna karn, bu yelerin siyasal iktidarn olas cezalandrc uygulamalarna kar herhangi bir gvence yer verilmemitir. 1986da ve 1988de yaplan dier deiikliklerle basna ynelik cezalarn hem kapsam geniletilmi, hem de bedeli arlatrlmtr. Dnemin koullarnda baka bir televizyon/radyo kanalnn ya da internet gibi sermayeden bamsz bir iletiim kanalnn olmamas, muhalefetin snrlandrlm basn araclyla gereklemesine neden olmutur. Ancak bunun bedeli de basna ok ar detilmitir. 19801989 aras sre, basn denetimi asndan deerlendirildiinde, sansrn ska yaand bir dnem olduu gzlemlenmektedir. 850 kez yayn yasa karar alnd grlmektedir ki, bunlarn 440n Bakanlar Kurulunun, 1950 Tarihli ve 5680 Sayl Basn Kanununun 31. Maddesine431 dayanarak ald kararlar
431

Madde 31- (Deiik: 10.11.1983 2950/16 md.) Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, milli egemenliine, Cumhuriyetin varlna, milli gvenlie, kamu dzenine, genel asayie, kamu yararna, genel ahlaka ve genel sala aykr olup yabanc memleketlerde kan baslm eserlerin Trkiye'ye sokulmas veya datlmas Bakanlar Kurulu kararyla yasaklanabilir. Bu gibi baslm eserlerin, Bakanlar Kurulundan acele karar alnmak zere ileri Bakanlnca karardan evv el

133

oluturmaktadr. Ayrca 1990 bana kadar 2627 gazeteci hakknda 1820 dava alm, 26 gazeteci toplam 784 yla mahkm edilmitir432. Daha nce de deinildii zere, bata 24 Ocak kararlar ve sonrasndaki uygulamalar sonucu nispeten gl basn, ekonomik adan daha da gl hale dntrrken, daha zayf basn gittike eriyerek yok olmutur. Bu srete 24 Ocak kararlarnn hazrlaycs zaln siyasal iktidarnda benzer uygulamalarn srdrld, kontrol edebilecek bir medya yaratmaya alrken dier yandan da alternatif seslerin susturulduu grlmektedir. Kololu, konuyla ilgili u rnei vermektedir; () ANAPl stanbul Belediyesi araclyla byk gazetelere arsalar verilip kar salanrken, br yandan enflasyon maliyeti yznden maliyeti karlamak iin srekli zam yapmak durumunda kalan basna yeni zorluklar karld. rnein 1988 ubatnda btn gazeteler anlaarak fiyat arttrdklar gn hkmet hemen yeni bir kt zamm ilan ederek onlar zora soktu.433. Yasal olarak TRT'ye ait olan yayn tekeli, 1988'in Aralk aynda PTT'nin Ankara'da kablolu TV deneme yaynlarna ve Star-1'in yayna balamasyla fiili olarak ihlal edilmitir ancak bu ortam oluturan da bizzat hkmettir. Yine de uygulamada bu yayn tekeli daha 1985te Amerika ile yaplan antlama erevesinde ortadan kalkmtr. 1980'lerin sonunda neredeyse herkes zel radyo-televizyonun gelimeler

yasaklanamayacan

savunmaya

balad

grlr.

Teknolojik

sayesinde glenen basn gruplar ile neo-liberal ekonomik siyasalar radyo ve televizyonun zelletirilmesini zorlamtr. Dier bir deyile, bugnk kartellerin oluum ekirdekleri o zamanlarda atlmtr ve burada piyon olarak kullanlan kamuoyu, basn zgrl ve demokrasi ilikisi kapsamnda, zel TVlerin kurulmas yolunda bask arac olarak gndemde yer almtr. Alternatif radyo ve televizyonlarn kurulmas tekel odaklarndan bamsz halde gerekleseydi aradaki demokrasi bantsn dorudan kurmak mmkn olabilirdi ancak bu dnem, medyann demokrasiye katksndan ok tekelleme eilimlerinin ortaya kp

datlmalar yasaklanabilecei gibi, datlm olanlar da toplattrlabilir. Yasaklanm olmasna ramen, bunlar Trkiye'ye bilerek sokanlar, datanlar veya bu gibi eserleri ksmen veya tamamen iktibas veya tercme edenler, yayanlar, fiil baka bir suu olutursa bile ayrca aydan bir yla kadar hapis ve elli bin liradan yz bin liraya kadar ar para cezasna mahkm edilirler. 432 Kololu, s.135 433 Kololu, s.135

134

tartma konusu haline geldii yllar olmas asndan da nemlidir. yapnn da balangcdr.

Bu sre,

bugnn kartelleme aracl ile demokratik ileyiin nnde engel oluturan

1980li yllarn banda basnn sermaye tarafndan satn alma srecinin devamnda, 1988de Asil Nadir, Veb Ofset grubu ile Geliim yaynlarn (Tan ve Gnaydn gazeteleri) almtr. Bylece 1989 ylnda hem medya hem de dier ticaret alanlarnda tekellemeye doru bir gelime ortaya kmtr. Ancak yine bu dnemde SHPnin anti-trst yasa teklifi hazrl karsnda, dnemin Devlet Bakan Mehmet Yazarn byle bir yasaya gerek olmadn, baz gazetelerin el deitirmesinin, basnda tekelleme anlamna gelmediini sylemesi434 dnem iktidarnn konuya bak as hakknda fikir vermektedir. Ayn Bakan, Basn Yayn Enformasyon Genel Mdrlnn Basnda Tekelleme incelemesinin datmn durdurmutur435. Basn ve siyasal iktidar arasndaki ekonomik ilikilerin nemli bir verisini ieren resmi reklam ve ilanlarn basn gruplar arasndaki dalm, 1983 ylndan itibaren kimin glenip, Trk medyasnda nemli bir aktr olacana kimin de zayflayp yok olacana karar veren unsurlardan biri olmutur. rnein, Basn ve lan Kurumunun 1983 yl raporuna gre, 1982 ylnda resmi ilan ve reklam alan 6 gazetenin parasal paylar srasyla yledir; Hrriyet (E.Simavi); Gnaydn (H.Simavi); Milliyet (A.Doan); Tercman (K.Ilcak); Gne (avuolu -Kozanolu); Yeni Asr (D.Bilgin)436. 1989 ylna gelindiinde resmi ilan ve reklam alan 4 gazete sralamasnda yine ilk srada Hrriyet (E.Simavi), Milliyet (A.Doan), Sabah (D.Bilgin), Tercman (K.Ilcak) yer almaktadr437. Grld zere 7 yl iinde hangi gazetelerin glenip yaayaca ve hangilerinin zayflayp yok olaca belli olmutur. Bunu salayan da medyann kamusal reklamdan ald paydr. 19851989 yllar arasnda toplam 102 milyar liray reklam iin harcayan basn, bunun karlnda 5,7 misli fazlasn gelir olarak elde etmitir. Bunun yaklak drtte biri Hrriyete aittir. Dierleri ise; Sabah

434 435

Cumhuriyet Gazetesi, 06.02.1989dan aktaran, Kejanlolu, s.279. Cumhuriyet Gazetesi, 18.03.1989dan aktaran Kejanlolu, s.279. 436 Basn lan Kurumu, Yllk Faaliyet Raporlar 1963 -1994ten aktaran iler Dursun ve Korkmaz Alemdar, lan ve Reklam Gelirleri, Medyann Gc ve Demokratik Kurumlar, stanbul: Afa Yaynclk:1999, s.198. 437 iler Dursun ve Korkmaz Alemdar, s.198.

135

%12,5; Yeni Asr %10; Gnaydn %9; Milliyet %8,7; Cumhuriyet %5,5; Trkiye %3,6; Tercman %1,4 orannda pay almlardr438. 19901993 Aras Dnem

3.1.3.2.

Bu dnem439 basnla ilgili olarak iki ynden ayr bir nem tamaktadr. Bir yandan televizyon alannda TRTnin tekelinin tamamen krld, zel TV kanallarnn ykseliine yol alan bir dnem olurken, dier yandan da birok gazetecinin ldrld, hapse atld, sendikaszlatrlmann Aydn Doan tarafndan sistematik hale getirildii basn adna karanlk bir dnem olmutur. ncelikle 1990 yl banda Cumhurbakan Turgut zal, ABD gezisinde yapt bir aklamada, yurtdndan Trke yayn yaplmasn engelleyen bir kural olmadn, bir kanal kiralayann Trkiye'ye yayn yapabileceini belirterek, ticari kurulularn nn amtr. Ayn dnemde, Rumeli Holding'in sahibi, Uzan ailesinin, svire'de kurduklar Magic Box (MBI) irketi araclyla Almanya'dan Trkiye'ye yayn yapmak zere Eutelsat uydusundan 2 kanal kiralad ortaya kmtr. Bylece, "Trkiye'nin ilk zel televizyonu" Star-1, 1 Mart 1990 tarihinde deneme yaynlarna balamtr. 1990 ylnn sonunda Cumhurbakannn olu Ahmet zal'n da MBI'ya ortak olduu gereinin ortaya kmas ise zel televizyonlara giden bu zorlu srecin, birden kolay almasn aklar niteliktedir. Gnmzde de Babakan Erdoann damad araclyla medyada bir kol oluturmas, srecin devamn gstermektedir. 1990 yl, siyasal iktidarn basn zerindeki basklarnn younlat bir yl olarak anlmaktadr. Menderesten sonra tekrar siyasal bir iktidar, srekli at davalar yoluyla basn denetim altna alma giriimlerinde bulunmutur; 1990 ylnda 49 gazete ve dergi hakknda, 363 ceza, 223 hukuk davas olmak zere toplam 586 dava almtr. 203 gazeteci ve yazar hakknda toplam 2814 yl hapis istenmi, 49 gazete ve dergi iin de toplam 64 milyar 117 milyon TL para cezas ngrlmtr. Trkiye nsan Haklar Vakfnn Basn hlalleri Yl olarak and

438

ulecan Dalbudak, Trkiyede Basn letmeleri, Eriim: http://www.dorduncukuvvetmedya.com/arsiv/sule.html (15.08.2008) 439 47-Akbulut Hkmeti( 11.198906.1991), 48-I.Ylmaz Hkmeti.(06.199111.1991), 49-VII. Demirel Hkmeti (11.199106.1993)

136

1990 ylnda 90 gazeteci tutuklanm ve bunlardan sadece 18 gazeteci aklanarak kabilmitir440. Krfez sava dneminde, 12.04.1991 tarih ve 3713 sayl Terrle Mcadele Kanunu karlmtr. Kanundaki Devletin Blnmezlii Aleyhine Propaganda ile ilgili dzenlemeye yer veren 8. Maddesi, o dnemde dnce suu tartmalarn da beraberinde getirmitir. (Kanunun bu maddesi, 2003te Tarih 4928 Sayl Kanun ile mlga edilmitir.) Bu yasal dzenleme dhil olmak zere, nceki dzenlemelere de dayanlarak gerekletirilen uygulamalar kapsamnda 1991 ylnn basn iin yine sansr ve denetim yl olarak getiini sylemek mmkndr. 1991 yl boyunca 73 dava alm, 77 gazete ve dergi toplatlmtr. lgin olan nokta ise 1989da 48 gazeteci; 1990da 57 gazeteci; 1991de 44 gazeteci saldrya urarken, bu saldrlarn ounlukla kaymakam, savc vb kamu grevlileri tarafndan oluturulmasdr441. Siyasal iktidar, o dnemde bir yandan hukuki, bir yandan kaba kuvvete dayanan bir tr sansr uygulamtr. Bu durumun daha trajik grnm ise faili mehul cinayetlerdir. 19921993 tarihleri arasnda ldrlen gazeteci says rekor derecede artm ve says 19a varmtr. 1992de gazeteciler iin 13 yl 8 aylk hapis cezas kesinleirken, 1993 ylnda bu ceza 115 yllk hapis cezasna ulamtr442. 1990 ylnda Milliyet gazetesinde yaplan toplu szleme sreci sonunda, 21 Kasm 1990 tarihinde Aydn Doan gazetede lokavt ilan etmi, 1991 ylnda gazetenin teknik kesimini, ayrarak kendi taeron firmalarna devretmitir. Bylece 1983 ylnda dzenlenen Kollar ayrm, Aydn Doan lehine ve basn alanlar aleyhine alm ve bu alanlarn sendikaya yazlmalarn engellemitir. Gazetecilerden sendikaya bal kalanlar tazminatlar denerek iten karlm, geri kalan byk ounluun sendikadan istifas salanmtr. 1991 ylnda Milliyet gazetesinden 128 kiinin iten karlmas, basnda sendikaszlama srecinde bir

440

Kololu, s.135, Gazeteci etin Eme, Kamil Baaran ve Turan Dursun (Bahriye ok ve Muammer Aksoy) 1990 ylnda suikasta uramlardr. 441 Basn Gncesi 1992-1993ten aktaran Topuz,.s.280. 442 Basn Gncesi 1992-1993ten aktaran Topuz, s.280. apl ve Dndar, 1995. ldrlen gazeteciler arasnda zzet Keser (1992), Musa Anter (1992), Uur Mumcu (1993), Sivas Katliam (1993) kurbanlar yer almaktadr. Bu kurbanlara bir aday da Aziz Nesin olmu, ancak son anda kurtarlmtr.

137

dnm noktas olmutur. Bu tarihten sonra Cumhuriyet gazetesi, Anka Ajans ve Anadolu Ajans dndaki Trk basn sendikasz kalmtr.443 1991 ylnda greve gelen 49. hkmetin (VII. Demirel Hkmeti, 01.1991 06.1993), kendisini nceleyen medya anlayn devam ettirdii grlmektedir. Koalisyon hkmetinin, btn byk gazetelere ve bunlar yneten holdinglere yz milyarlara varan dk faizli dviz kredileri aarak ilikilerini yumuak gtrmeye alt grlmektedir. Ancak Kololu, gazetelerin hkmete ya da birbirlerine saldrlarnn bu pastadan aldklar parayla orantl olduunu belirtmektedir444. te yandan televizyon alanndaki Star1 ve TRT arasndaki rekabet personel transferi, ilgi eken futbol malarnn ounun yayn hakknn satn alnmas, TRT'nin allan yaynclk anlaynn olduka dnda renkli ve cesur bir anlayla yaynlarn ekici klmas gibi alanlara da sramtr. Bu, aslnda liberal bir ekonomiye dayal reklam pastas dalmnda, TRTnin aleyhine gelien bir durumu zetlemektedir. Star-1in uydu araclyla da izlenebilir hale gelii, TRT yayn tekelini fiilen ykmtr. Hem dorultusunda hkmetin TRT'nin, kararyla hem de atanan zel TRT bir Genel Mdr445 kuruluu grleri olan ve

televizyon

Cumhurbakan Turgut zaln olu Ahmet zaln ortaklar arasnda bulunduu Star-1'in () hkmetin [ANAP] lehine yaynlar, 1991 seimleri ncesinde muhalefet partilerini rahatsz etmeye balamtr ve SHP, seim kampanyas boyunca Mega-10 isimli bir kanal kullanmtr. zellikle 1993 ve 1994'te yayna geen televizyon
446

kanallarnn

birounun

ardnda

byk

basn

gruplar

bulunmaktadr.

Gazetecilik asndan tirajlarn ilk defa 5 milyonu gemesine ramen, bunun arkasndaki nedenin ansiklopedi promosyonlar olduu anlalmaktadr. Bir yandan gazeteciler kovuturmaya, soruturmaya ve hatta hapis ve para cezalarna maruz braklrken, () halk iin gazetelerin baka rnler iin satn alnan bir mal haline geldii()447 grlmekte gazeteciliin ikinci plana itildii anlalmaktadr. te yandan 1993 ylnn ilk drt aynda, ileri ve Ulatrma Bakanlklarnn

443 444

Adal, s.298. Kololu, s.136 445 19891993 aras TRT Genel Mdr: K.Aydn Erdem(Temmuz 1989 -Temmuz 1993) 446 Daha sonra, mali sorunlar nedeniyle bu kanal yaynn srdrmemitir. Kejanlolu , s.280 447 Cumhuriyet Ansiklopedisi, Cilt 4, s.374

138

genelgeleriyle belirtilmektedir.

zel

radyo-televizyon

yaynlarnn

durdurulmaya

alld

8 Temmuz 1993'te ise Anayasa'nn 133. Maddesinde yaplan deiiklikle, "(...) radyo ve televizyon istasyonlar kurmak ve iletmek kanunla dzenlenecek artlar erevesinde serbest braklmtr. eklinde yeni liberal anlay getirilmitir. Bu maddeyle bir kamu tzel kiilii olarak TRT kurumunun da zerklii ve yaynlarnn tarafszl esas kabul edilmitir. Ancak bu anayasal dzenlemenin ardndan () yeni yasa beklentisine girildii ve medya savalar kzt ()448 grlmektedir. 3.1.4. 13.04.1994 Tarih ve 3984 Sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanun 13.04.1994 Tarih ve 3984 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanun ile 2954 Sayl kanundaki RTYK ile ilgili dzenlemeyi deitirmi ve kurulu RTKe449 dntrmtr. RTKn kimlerden oluacan dzenleyen Madde 6, bu yetkinin byk bir ksmn Cumhurbakanndan alarak Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kuruluna devretmitir. 19831989450 aras zaln, Meclisin yardan fazlasna sahip olmasna ramen, kendi babakanl dneminde byle bir deiiklie yanamamasnn sebebi, asker uyars ekincesi olabilir. te yandan 19891993 yllar arasnda Cumhurbakanl yapm olan zal, artk mutlak gcn kendisinde olmasndan memnundur ve hatta rejimin Bakanlk rejimine dntrlmesinden yanadr. Cumhurbakan zaln kurduu partinin siyasal iktidarda kalmaya devam etmesi de deiiklie ihtiya duymamasn salayan noktalardan bir dieri olmutur451. Hatta bir sonraki aamada, zaln Cumhurbakanl dneminde, RTYK ile ilgili yetkilerin azaltlmasna dair bir hareketi engelledii ileri srlebilir. VII. Demirel Hkmeti (19911993) sresince Cumhurbakannn yetkilerinin daraltlmas gereklilii birok kez dile getirilmise de pratikte sadece 7 Eyll 1992'de Avrupa Snrtesi Televizyon Szlemesini imzalanmtr. 1993te zaln lmnden
448 449

Kejanlolu, s.285. RTUK: Radyo ve Televizyon st Kurulu 450 45-I.zal Hkmeti (1982-1987) 400 kiilik parlamentoda 211 milletvekili, 46 -II. zal Hkmeti (1987-1989) 450 kiilik parlamentoda 292 milletvekili ile temsil edilmitir. 451 47-Akbulut Hkmeti ( 11.198906.1991) ve 48-I.Ylmaz Hkmeti.(06.199111.1991)

139

sonra, Demirelin Cumhurbakanl zamannda, 50. Hkmetin452 koalisyon hkmeti olmas ve zellikle de Trk medyasnda zel televizyonla meydana gelen deiim, 13.04.1994 tarih ve 3984 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanunun, yasama organnca karlmasn salamtr. Bylece, RTYK da RTK eklinde yeniden dzenlenmitir. Bu arada, 1992'de imzalanan Avrupa Snrtesi Televizyon Szlemesinin Meclis'te 21 Ocak 1994te onaylanm; yrrle girmesi 1 Mays 1994te gerekletirilmitir. Bu srecin zaln lmnn ertesine kalmas, zaln szleme453 ve gerekli kanunla ilgili ekinceleri olduunu dndrmektedir. 13 Nisan 1994'te Meclis'te kabul edilen 3984 sayl Radyo ve

Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanun, Avrupa Snrtesi Televizyon Szlemesi'ne (ASTS) uyumlu olarak hazrlanmaya allmtr.454 Ancak kanun, uygulamada birok aksaklklarn belirdii bir dnemin ortaya kmasna ve baz maddelerinin soyut bir ifade olarak kalmasna neden olmutur. rnein, 1994 Tarih ve 3984 Sayl kanunun 26. Maddesinde hangi tzel ve gerek kiilerin televizyon yayncl yapamayacana dair bir dzenlemeye gidilmitir455. Bunlarn arasnda yer alan () siyasal partilerin zel yayn kuruluu kurmalar ya da ortak olmalar mmkn olmamasna karn, kar ilikisi iinde olduklar yayn kurulular onlarn szcleri gibi yayn yapmaktadr. Dier yandan bask grubu niteliine sahip olabilecek birok dernek, sendika, meslek kuruluu bu olanaktan yoksundur.456. Bu noktada, ad geen taraflarn sesini kamuoyuna duyurmas, siyasal ya da ekonomik g ve ilikilerine gre deiebilmektedir. 3984 Sayl Kanunun 9. Maddesinde, RTKn grev ve yetkilerine yer verilmitir. Kurulun burada sralanan grev ve yetkileri arasnda yer alan kanal ve band tahsisi grevi, gnmze kadar ertelenmi ve bir trl yerine getirilememitir. Oysa bu durumdan kaynaklanan kamu zarar milyon dolarlarla ifade edilmektedir. Gerek kanunun orijinal metninde ve gerekse 2002de yaplan deiiklikle geniletilen
452 453

50-I.iller Hkmeti (06.199310.1995): DYP-SHP-CHP koalisyonu Avrupa Snrtesi Televizyon Szlemesi, reklmlarla ilgili olduka snrlayc hkmlere sahip, yayn ierii, denetimi ile kurumlarla ilgili yeniden dzenlemeler gerektiren bir szlemedir. 454 Kejanlolu, s.285 455 13.04.1994 tarih ve 3984 sayl Kanun, Madde 29: Siyasal Partiler, Dernekler, Sendikalar, Meslek kurulular, Kooperatifler, Vakflar, Mahalli dareler ile bu idarelerce kurulan veya bu idarelerin ortak olduklar irketler, i ortaklklar, birlikler ile retim, yatrm, ihracat, ithalat, pazarlama ve finansal kurum ve kurulular zel radyo ve televizyon kuruluu kuramaz ve bunlara ortak olamazlar. Kanunun bu hkm 2002 ylnda ufak tefek kelime deiikliklerine uramsa da yasak kapsam ayn kalmtr. 456 Kejanlolu, s.285.

140

televizyon sahiplii sermaye pay oranlarna ilikin dzenlemeler ise pratikte bir uygulama alan bulamamtr. Bunda RTK gelirlerinin byk bir ksmnn reklmdan alnan pay olmas etkilidir457. Radyo-televizyon alannda ok nemli grev ve yetkilerle donatlan RTK, 3984 Sayl Kanunun 2002 ylndaki deiiklie uramadan nceki dzenlemesine gre, 5'i iktidar, 4' muhalefet partilerinin gsterecei adaylar arasndan Meclis'in setii 9 yeden oluurken, ilk seimdeki yelikler ANAP ile DYP adaylarnca paylalmtr. 3.1.4.1. 19941999 aras dnem

1994ten 1999a kadar geen dnem458 boyunca kurulan hkmetlerin,459 uzlamadan ziyade matematiksel hesaba dayanan koalisyon hkmetleri olmalar, siyasal ve ekonomik krizleri beraberinde getirmitir. Bu krizlerden basn da kendi payna deni almtr. 1994 yl, Trk medyasnda ve zel olarak basnnda sendikaszlatrma uygulamalarndan birine daha tanklk etmitir. Aydn Doann Hrriyet gazetesini daha satn almadan sendikadan istifalarn balad belirtilmektedir. Doann burada izledii yol, Milliyet gazetesinde izledii yolla aynsdr. Bu da gazetecinin, ya sendikasz kalarak cret artna raz olmas ya da tazminatn alarak iten atlmasdr. Bu sreci Genel Yayn Ynetmeni Erturul zkkn rgtledii belirtilmektedir460.

457

13.04.1994 tarih ve 3984 sayl Kanun Madde 12: st Kurulun gelirleri, Trkiye Radyo ve Televizyon Kurumu ve tm zel radyo televizyon kurulularnca elde edilen brt reklam gelirlerinden kesilecek % 5 pay ile bu Kanun gereince alnan yayn izni ve lisans cretleri ile gerektiinde Trkiye Byk Millet Meclisi btesinin transfer tertibinde yer alan denekten oluur. Bu dzenleme 2002 ylnda deiiklie uram ve gelir kapsam geniletilmitir. 458 19831989 aras TRT Genel Mdrleri: Tayfun Akgner (Temmuz 1993 -Eyll 1996), (Akgnerden sonra 10 ay boyunca TRT vekletle ynetilmitir. Bu srecin Erbakann koalisyon hkmeti dnemine denk gelmesi, nceden seilmi yelerden oluan RTKn nerdii aday Erbakann atamamas ve atamann ancak hkmetin feshedilip yeni hkmetin kurulmasyla gereklemesi, TRT ynetimi ve siyasetin arasndaki dorudan bantnn ne kadar gl olduunu gstermektedir.)Ycel Yener (Temmuz 1997-Austos 2001) 459 50-I.iller Hkmeti (06.199310.1995), 51-II. iller Hkmeti (10.1995), 52-III. iller Hkmeti (10.199503.1996), 53-II. Ylmaz Hkmeti (0306.1996), 54-Erbakan Hkmeti (06.199606.1997) 55-III. Ylmaz Hkmeti (06.199701.1999), 56- V.Ecevit Hkmeti (01.199905.1999) 460 Trkiye Gazeteciler Sendikas (TGS) Genel Mali Sekreteri Hasan Ercan, Sendikaszlatrma Mdrlerden Balad, 14.08.2002, Eriim: http://bianet.org/2002/08/14/12444.htm (24.01.2008). Ercan, 1980 yl banda 6000 ye bulunurken 2002 ylnda 3400 kadar yeleri bulunduunu ancak hibir

141

te yandan Trkiye Gazeteciler Cemiyetinin 1996da Genel Kurula sunduu rapora gre, 1995 ylnda 4 gazeteci ldrlm, 22 gazeteci tutuklanm, 40 gazeteci gzaltna alnm, 13 yayn organ kapatlm ve 77 yayn organ toplatlmtr. 1996 ylnda da gazeteci Metin Gktepenin, gzaltnda iken, lmne sebep olan 11 memurdan beine, "kast aan messir fiilden dolay yedier yl hapis cezas verilmitir. 1997 ylnda ise 49 gazete, 29 dergi ve 23 kitap toplatlm; alan 147 davadan 89 mahkmiyet kmtr. Radyo ve TVlere ynelik olarak da 75 yayn engelleme cezas verilmitir. 1999 ylnda ise gazeteci yazar ve retim yesi Ahmet Taner Klal suikasta kurban gitmitir461. zetle 1990l yllar Trk basn asndan () lm, bask, ceza, tehdit, hapis ()462 dolu yllar olarak tarihe gemitir. 3.1.5. 26.04.2004 Tarih ve 5187 Sayl Basn Kanunu 2000li yllar, genel olarak 90l ve 80li yllarda ekonomik, kltrel ve siyasal alanda atlm olan tohumlarn rnlerinin alnd yllar olarak tanmlamak mmkndr. Bu durum hem dnya medyas hem de zellikle Trk medyas iin geerlidir. 1980lerin ekonomi politik ikliminde, geleneksel medya sahipleri, medya d alanlardaki yatrmlarn geniletmi, medya dnda bulunan byk sermaye gruplar ise medya sektrne yatrmlarn hzlandrmtr.463 1990l yllarda medya, byk gruplarn ats altnda toplanrken, 2000li yllarn, siyasal iktidar tarafndan bu sreci hzlandrd, nndeki engelleri kaldrld ve hatta kontrol altndaki kurulularla medya tekeli olgusunun nimetlerinden seim dnemlerinde dorudan yararland yllar olduu grlmektedir. Buna karn medya kartellerinin de bu sreten olduka krl kt gzlemlenmektedir. Burada karlkl bir alveriin olduunun ileri srlmesi pek ileri bir iddia olmasa gerek. Yukardaki gelimeler dorultusunda, 26.04.2004 tarih ve 5187 sayl yasa ile yeni Basn Kanunu ilan edilmitir. Kanunun hemen 3. Maddesinde Basn zgrdr.
gazetede %51e ulaamadklar iin herhangi bir toplu szleme hakk elde edemediklerini belirtmektedir. 461 Topuz, ss.304-307. Bu dnemde ldrlenlerden biri de gazeteci Onat Kutlardr. Bir dieri Yeni Gnaydn gazetesi sahibi Bekir Kutmangil, bir bakas Son gazetesi sahibi Nail Aydn, Yeni Politika gazetesinin muhabiri Seyfettin Tepe olmutur. 462 Trkiye Gazeteciler Cemiyet, Dnya Basn zgrl Gn, 2 Mays 2000, Eriim: http://byegm.gov.tr/ayintarihidetay.aspx?Id=118&Yil=2000&Ay=5, (06.03.2007) 463 Adal, s.341.

142

Bu zgrlk; bilgi edinme, yayma, eletirme, yorumlama ve eser yaratma haklarn ierir. denilerek zgrln kapsam aklanmtr. Ayn maddede bu zgrln snrlandrlabilecei durumlar yer almaktadr. 1950 tarihli Basn Kanunu ile kyaslandnda, eski kanunun ilk maddesinde yer alan Basn serbesttir hkmnn kaldrlm olmas ve bunun Basn zgrdr eklinde dntrlmesi, basnn serbest olmadn ancak snrlar iinde zgr davranabilecei bir alan olduuna vurgu yapmaktadr. Yasa, 1950 tarihli Basn Kanunu ile karlatrldnda dikkat ekici bir baka 2003 ylnda eklenen gazetecinin haber kaynan aklamaya zorlanamayaca hkm bu yasada, Madde 12de ayrca dzenlenmitir. Hapis cezasyla ilgili olarak da sadece, kanun erevesinde baslm eserlerin yaymn ve datmn, tehdit vb. unsurlarla durdurma eylemleri iin dzenlemitir. Dier bir deyile, gazetecinin zgrlne kar tehditleri iin hapis cezas ngren bir dzenleme getirmitir. Bu anlamda basn zgrln hem dzenleyip hem de fiilen koruma altna almtr. Ayrca Madde 28de, basn mensuplarna kesilen para cezalarnn cevap ve dzeltme hakknn yaynlanmamas durumu hari- hapis cezasna evrilemeyecei de hkm altna alnmtr. Bu istisnai durumun da temelde yine var olan bir hakk, cevap zgrln koruyucu bir dzenleme olduu aktr. Madde 25te, el koyma durumu dzenlenerek en fazla 3 adet ile snrlandrlm ve bu yetki Cumhuriyet Savclna verilmitir. Ancak Terrle Mcadele Kanunu vd. kanunlarda aka belirlenmi su halleriyle ilgili olmalar durumunda basl eserlerin tm toplanabilecektir, delil olmas durumunda datm ve sat, hkim kararyla yasaklanabilecektir. Ancak Basn Kanununun basn zgrlne ynelik hkmlerinin, yasa koyucunun isel dinamiklerinden ok AB uyum srecinde getirilmi bir yasa olduu, basn zerindeki kstlamalarn Ceza Kanunu balamnda ele alnmasndan aka anlalmaktadr. 2000li yllarn sonlarna doru Trk medyas, siyasetilerin toplumla ilikisinde, medyann dorudan kendisi araclyla deil ayn zamanda TSAD gibi

143

gl bir bask grubunun bakanl (Aydn Doann kz ve Doan TVnin Bakan Arzuhan Doan Yalnda464) araclyla da yer almaktadr. 2000li yllarn sonuna gelindiinde ise siyasal tartmalara dayanan ve aslen yargnn konusu olan konularn, meclis ats ya da mahkemeler yerine, televizyon krss zerinden kamuoyu nnde hesaplamayla zlmesine kadar ileri gidildii grlmtr. Bu srete yine bir medya mensubu adaleti temsil etme yetkisini kendisinde grm ve bunu kamuoyuyla paylamtr. Her ne kadar sz edilen adalet, Trk Hukuk Sisteminden kaynaklanan bir adalet olduu iddias tamasa da yarglamann kamuoyuna, kamu vicdanna braklm olmas ve nceliin Trk Hukuk Sistemi yerine medyaya verilmi olmas, medyann drdnc bir g olarak yer ald srete, sadece siyaseti ynlendirmekle kalmayp kendi yarg mekanizmasn da yarattn gstermektedir. Sren davalar srasnda gzaltna alnan ve sadece ifade vermeye arlan kiilerin de sanki yarglamas tamamlanm ve sulu grlm gibi medyaya yanstld durumlar sklkla yaanmtr. Drdnc g medyann, Yargnn ilevlerini fiilen stlenmesiyle bugn, basn zgrlnn ortadan kalkt tartmalarnn yannda, Trkiyenin en nemli sorunlarndan birisini oluturan, Yargnn bamszlnn zedelenmesi ve sosyal gvenin azalmasnda nemli bir katks olmutur denilebilir. Avrupa Birliine uyum sreci olarak belirtilen srete eitli yasalarda toplu deiiklik yapan uyum paketleri ile birok deiiklie gidilmeye balanmtr. Sz konusu deiiklikler arasnda, medya ve basn alanna ilikin olanlar da bulunmaktadr. Ancak, ABye uyum srecinde medya alanlar lehine olan dzenlemelere yer verilmemitir. Bunlardan biri, sendikaszlatrmaya kar alan garanti altna alacak bir dzenleme olmas gerekirken, bir dieri de basn alannn kdem hakknn en az 5 yl altktan sonra kazanabilmesiyle ilgilidir. Kanununda bu sre 1 yl ile snrl iken, 1952 tarih ve 5953 sayl Basn Kanununda465 srenin 5 yl kadar uzun tutulmas, zaten sendikasz olan basn alanlarnn ksa srelerde

464

Arzuhan Doan Yalnda 25 Ocak 2007de TSAD Bakanlna seilmi ve grevi boyunca hkmeti AB konularnda destekleyen aklamalarda bulunurken, hkmetin AB ile ilgili konulardan uzaklat dnemlerde de lke ekonomisinin kt gidiatna deinen aklamalaryla hkmeti eletirdii grlmektedir. Yalnda 22 Ocak 2009 tarihinde tekrar TSAD Bakan seilmitir. Yalndan hkmeti gerek destekleyen ve gerekse eletiren aklamalar sadece Doan Grubunda deil, dier medya gruplarnda da olduka yer bulduu grlmektedir. 465 13.06.1952 tarih ve 5953 sayl Basn Kanunu, Madde 6.

144

altrlp iten kartlmasn da beraberinde getirmektedir. rnein Milliyet gazetesinde ortalama alma sresi 6 yldr466. 2000lerde, basn alan olmann tek avantaj olarak kalan fiil hizmet sresi zamm (ypranma pay) da 5510 Sayl Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Kanunu Madde 40da, 2008 Tarih ve 5754 Sayl Kanun467 ile yaplan deiiklikle kaldrlmtr. 80lerin bandan bu yana basn alanlarnn sendikaszlatrlmas, rnne yabanclatrlmas, hak ve gvencelerinden yoksunlatrlarak byk bir dilinin paras haline dntrlmesi, temelde kamu hizmeti niteliinde olan gazeteciliin bu niteliinden uzaklatrlmas srecinin tamamlayc unsuru olarak i grmektedir. te yandan basn alanlar ile ilgili gelimeler bir yana braklarak, 2007nin son aylarnda, RTK yasa tasarsnn hazrland duyurulmutur. Bu tasarda zel radyo ve televizyonlarda yabanc sermaye paynn yzde 25'ten yzde 50'ye karlmas ngrlmektedir. Ayrca bir yabanc sermaye giriiminin en fazla iki zel radyo ve iki zel televizyona ortak olabilmesinin teklif edildii taslakta ikinci ortakln oran yzde 25 olarak belirlenmektedir. Bu dzenlemeler yabanc sermayenin siyasal iktidara basksnn bir sonucu gibi grnmektedir. te yandan, Seim dnemlerinde siyasal partilerin yaynlarnn

dzenlenmesi yetkisi Yksek Seim Kurulu'ndan (YSK) alnacak. Bu dnemde yayn dzenini st kurul kararlatracak. eklindeki dzenleme, seim dnemlerinde yayncln adil ve tarafsz olup olmadn denetleyenin, seim yarnda en gl olan iktidar kanad tarafndan renginin belli edilecei bir kurulla denetlenecei anlamna gelmektedir. Bu durum zaten seimden seime siyasallaan bir toplum iin ancak tek tarafl bir bilgi kanal sunarak demokrasiyi daha da eksik hale getirecektir. Tasardaki baka dikkat eken bir nokta, yrrlkteki kanunun "yaynlarn men edilmesi" balkl 25. Maddesinde yer alan "yarg kararlar sakl kalmak kaydyla yaynlar nceden denetlenemez ve durdurulamaz" ifadesi, taslaktan karlrken, milli gvenliin aka gerekli kld hallerde yahut kamu dzeninin
466 467

Adal, s.306 17.04.2008 tarih ve 5754 sayl Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Kanunu ile () Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun, Madde 25. 31.05.2006 tarih ve 5510 sayl Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Kanunu.

145

ciddi

ekilde

bozulmas

kuvvetle

ihtimal

dhilinde

ise

Babakan

veya

grevlendirecei bakan yayn durdurabilir ifadesi korunmutur. Dier bir deyile, Babakann ya da Bakann ald bu karara yarg yolu kapatlmtr. Bu dzenlemeye neden ihtiya duyulduunu yakn dnem sansr giriiminden anlamak mmkn olabilir. Babakann grevlendirdii Bakan Cemil iekin yayn durdurma giriimi u ifadelerle aklanmtr468: 21 Ekim 2007 tarihinde Hakkri'nin Dalca blgesinde meydana gelen terrist saldrlarla ilgili olarak; kamu dzenini ve halkn moral deerlerini olumsuz etkileyen, gvenlik glerine dnk zaaf imaj yayan, sosyal psikolojiyi olumsuz etkileyen radyo ve televizyon yaynlarnn, sosyal sorumlulua ve duyarlla uygun yayn anlay temelinde, gvenlik glerinin moral deerlerinin yksek tutulmas, sosyal psikolojinin olumsuz etkilenmemesi ve ocuklarn ruh salnn korunmas amacyla 3984 Sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanunun 25. maddesi gereince durdurulmas uygun grlmtr. Bu yaynlarla birlikte kamuoyunun, siyasal iktidar zerinde terrle sone erdirmek zere bask kurduu bilinmektedir. stelik terr rgt tarafndan karlan askerler, hem siyasal iktidarn hem de yine siyasal iktidara bal Genel Kurmay Bakanlnn, terr rgt karsnda pasif kald dncesi kamuoyu arasnda giderek yaylm ve bu durum da yine siyasal iktidara yeniden ve daha youn bir bask yaratmtr. Nitekim bu basklara kar koyamayan hkmet, (bayram, tezkere, ABD grmesi gibi balklarla mmkn olduunca erteledii) askeri harekt sonunda balatmak zorunda kalmtr. Yukarda aktarlan sansr giriimi karsnda ise Kanaltrk (Yaam TV), yayn yasann iptali ve yrtmenin durdurulmas iin itiraz davas amtr. Dantay On nc Daire tarafndan, () yaynlarn nceden durdurulamayaca, denetlenemeyecei ilkesine bir istisna oluturan sz konusu kstlamann bu haliyle yasaklama nitelii tamas karsnda kapsam ve snrlarnn ak ve somut bir
468

RTUK Basn Bildirileri, Hakkaride Meydana Gelen Terrist Saldrlarla lgili Yaynlarn Men Edilmesine Karar Verilmitir. http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=c952dcee72d4-4c59-843a-18430726b57d ((23.10.2007)

146

biimde belirlenmesinin zorunlu olduunu ()469 bildirerek, bu yasak engellemitir. Ancak Babakanlk bu karara itiraz ederek konunun bir kez de Dantay dari Davalar Kurulunda ele alnmasn salamtr. Kurul, yayn yasann srdrlmesine ynelik iptal kararna itiraz son kez reddetmitir. Ancak daha nce sz geen yasa tasars, siyasal iktidarn bu durumdan ders kard ve kamuoyu basksnn bir daha yaanmamasn garanti altna almak isteyip, 3984 sayl Kanun Madde 25 erevesinde alabilecei yayn durdurma kararna yarg yoluyla itiraz hakkn kapatt grlmektedir. Bu rnek, aslnda bir yandan Trkiyede kamuoyunun gcn tescillerken, dier yandan da siyasal iktidarn kamuoyunun denetlenemedii durumlarla karlamak istemedii de ortaya kmaktadr. Bu erevede, siyasal iktidarn mevcut medya dzeninde, zellikle ekonomik kar ilikileri araclyla denetleyebildii medya kartelleri dnda alternatif basn organlarna yer vermek istemeyiinin nedenleri de daha da grnr hale gelmektedir. 3.2. GNMZ TRKYESNDE MEDYA 1980lerden bu yana yaanan dnm ile Trkiyedeki medya, bir yandan karteller arasnda bllrken, dier yandan da basnn kamu hizmeti ilevi gerilemi ve hatta zaman iinde izleyicilerde bunlarn birer ticari kurulu olduu algs yerlemeye balamtr. Artk dnyada ve Trkiyede, medyann kamu hizmeti ilevi geri plana itilmi, medya gruplarnn siyasal iktidarla olan ilikilerine bal olarak oluturduu haber ve programlarnn ne kadar ok izlendii/okunduu ve gndeminde neye yer verdii ne kmtr. 3.2.1. Trk Medyasnn Kartellemesi Sorunu 1982 Anayasas, Madde 167; Devlet, para, kredi, sermaye, mal ve hizmet piyasalarnn salkl ve dzenli ilemelerini salayc ve gelitirici tedbirleri alr; piyasalarda fiil veya anlama sonucu doacak tekelleme ve kartellemeyi nler. denmektedir. Bu ifade tekelleme ve kartellemeyi sadece yasaklamaz hatta yasak olduunu zaten kabul edildii dncesinden hareket eder- ve devlete bunlarn
469

Milliyet Gazetesi, Dantay Yayn Yasan Durdurdu, 25 Ekim 2007

147

gelimesini engelleyecek bir sorumluluk ve dev yklemektedir. Ancak devlet bunu nlemek bir yana zellikle yasama organ TBMMnin kard 2001 tarih ve 4676 sayl yasa ile tam tersi ynde tekelleme ve kartellemeyi tevik edici bir nitelie brnmtr. 2001 ylnda en ok tartlan konulardan biri, Dantay tarafndan, farkl mahkemelerde farkl sonulara varlan TV sahiplerinin kamu ihalelerine girip taahht iine kabul ile ilgili bir konunun itihat birletirme yoluyla hkme balanmas olmutur. Dantay, tihatlar Birletirme Kurulu ald bu kararda470, 3984 sayl Radyo ve Televizyon st Kurulu Kanunu'nun 29'uncu maddesinin 10'uncu fkrasnda ngrlen ve Devletten, dier kamu tzel kiilerinden ve bunlarn dorudan veya dolayl olarak katld teebbs ve ortaklklardan herhangi bir taahht iine giren irketleri oluturan irketler ve hissedarlarnn zel radyo ve televizyon kuruluundaki hisselerinin toplamnn % 10'u amas halinde de bu taahht iini kabulne yasal olanak bulunmad anlalmaktadr. demektedir. Yukarda aktarlan kararn anlam, bir Radyo-TV kuruluunda dolayl ve dolaysz olarak bulunan hissesi %10u aan bir kii kamu ihalelerine girip taahhtte bulunamayacaktr. Bu dzenleme medya patronlarnn kamu kesimiyle kar ilikisini nlemeyi amalamtr. Medya tarafndan anti-demokratik nitelemesiyle ok youn eletirilere maruz kalmtr. Buna karn Dantayn karar alma aamasndaki ncelii kamu yarar olduu ortadadr. Bu durum, Dantayn tutanaklarndan da anlalmaktadr. Ayn kararn nceleme ve zmleme bal altnda u ifadelere yer verilmitir; Grsel ve iitsel basnn sahip olduu toplumu etkileme gcnn bykl, kamu yararnn korunmas ynnde bir takm yasaklar da ieren kurallar konulmasn; sz konusu gcn ktye kullanlmasnn engellenmesini zorunlu klmaktadr. Bu balamda, kamu ihalelerinde aklk ve rekabet yoluyla kamu yararnn salanmas iin radyo ve televizyon kurulularna belli oranda hissedar olanlara, kamu idarelerinden taahht ii alma yasa getirilmesi doal bulunmaktadr.
470

Dantay, tihat Birletirme Kurulu - Karar No:4 -Esas Yl 2001- Karar Tarihi: 10.04.2001

148

Esasen hukukun stnl ilkesine gre rgtlenen ada demokratik toplumlarda, tekellemeler ve kartellemeler nlenerek her alanda aklk ve rekabetin salanmas zel nem tamakta, kamu ihalelerinin kamu yarar dorultusunda yaplabilmesi iin yntemler gelitirilip, nlemler alnmaktadr. Dantayn anti-tekel dzenlemesine karn 07.06.2001 tarih 4676 sayl bir yasa ile RTK ve 5680 sayl Basn Kanununda deiiklikler yaplm ve bir tr kar-devrim gerekletirilmitir. Her ne kadar dnemin Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer tarafndan veto edildiyse de 2002 ylnda yrrle girmi olan bu Kanun ile medya tekelleri yararna dzenlemeler yrrle girmitir. Kanuna gre, sahip olduklar televizyon kanallar ya da radyolarn yllk ortalama izlenme ve dinlenme oran % 20'yi gememek kouluyla bir gerek ya da tzel kii ya da sermaye grubuna, bir ya da birden fazla televizyon ya da radyo kuruluunun tmne ya da bir ksmna sahip olabilme; Televizyon ya da radyo kuruluu sahiplerine kamu ihalelerine girebilme ve menkul kymetler borsalarnda ilem yapabilme olana salanmtr. Yaplan aratrmalar, Trkiye'de en yksek izlenme orannn %14-16 dolaynda olduunu ve bu orana da yalnzca bir yayn kuruluunun ulatn ortaya koymaktadr. lmleme glkleri de gz nnde bulundurulduunda, getirilen snrn uygulanabilir olmad aka anlalacaktr. Bu nedenledir ki, Batl lkelerde, yaynn ulat kii says l olarak alnm ya da bir kiinin sahip olaca kanal says snrlandrlmtr. Yayn izleme orann l alan lkelerde ise bu oran ok dk tutulmutur471. Cezalarn o dnemin milyarlar ile ok yksek meblalara ulat ve gncel tutulmas grevi de Maliye Bakanlna verilerek, i salama alnmtr. rnein bir yayn organ sadece bir adres deiiklii beyan aksaklndan dolay 15 bin TL demek zere cezalandrlmtr. Bu tip ar cezalar, medya karteli dnda kalan yaynclar susturucu niteliktedir.

471

Cumhurbakanl B.01.0.KKB.01, Kan.Kar. 39-18/A-1-2001-427 18/06/2001, TBMMye geri gnderme gerekesi

149

Tm bunlar, Dantayn bir sene nce yapm olduu dzenlemeye kar, medya patronlar tarafndan verilen yant gibi grlmektedir. Ancak sorun, bunun bir devlet organ olan TBMM aracl ile yaplm olmasdr. yle ki 2001de oylanan ve veto nedeniyle ancak 2002 yrrle giren yasa, siyasal iktidar-medya kartel ilikisini ok net bir ekilde resmederek tarihe geirmitir. Yrrle girmeden nce muhalefette olan milletvekilleri tasarya kar karken, iktidara geldiklerinde de yasaya drt elle sarlmlar; benzer bir ekilde o dnemde iktidarda olup Kasm 2002 genel seimleri ile muhalefete geen parti ve milletvekilleri de yasaya kar kmlar ancak yeterince etkili olamamlardr. 15.05.2002 Tarih ve 4756 Sayl yasa ile 1994 Tarih ve 3984 Sayl kanunun RTKn mali kaynaklarnn dzenlendii madde aadaki ekilde deitirilmitir: Kanun Madde 12.-(Deiik:15/05/2002-4756/7) st Kurulun gelirleri unlardr: a) zel radyo ve televizyon kurulularndan alnacak TV kanal ve radyo frekans yllk tahsis bedelleri. b) zel radyo ve televizyon kurulularnn yllk brt reklam gelirlerinden % 5 orannda ayrlacak paylar. c) Gerektiinde Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanl btesinin transfer tertibinde yer alacak denek. d) Radyo ve televizyon kurulularna 33 nc madde uyarnca verilecek idar para cezalar. Yukarda aktarlan yeni dzenlemeyle medyann sahip olduu gelirlerle RTKn gelirleri arasndaki doru orantl iliki glendirilmitir. Bu noktada, gl ve ok reklm gelirine sahip medya kurulular, Kurulun maddi karlar dorultusunda bir yer edinmektedir. Tekellemeyi besleyen bu unsurlar karsnda tarafsz olmas beklenen haberlerin sunumu, siyasal eilimleri alenen bilinen kiilere teslim edilmi, haberler aras reklamlar genel geer bir kural grmtr. Bu durum, kendisinden demokratik bir rol beklenen medyann ideal halinin bir topya haline geldiinin, kapitalist sistemin ihtiya ve beklentilerine gre ekillendiinin ve siyasal iktidarla karlkl kar ilikisine girildiinin bir gstergesidir. 1980lerin bandan bu yana siyasal iktidarn, toplumla iletiiminde medyay istedii ynde kullanmak iin, onu birka byk medya karteli haline dntrp

150

kendisine ekonomik karlarla balama amalarken472, medya kartellerinin de gittike byd ve neredeyse siyasal iktidarla e deer gce sahip hale geldii grlmektedir. yle ki 2000lerin Trkiyesinde yaptrm gc, medyasz aklanamaz hale gelmitir denilebilir. 3.2.2. Gndemi Belirleyen Trk Medya Kurulular Gnmz Trk medyasnn ve ilevinin nasl olduunu belirleyen tpk dnyann dier yerlerinde olduu gibi- byk lde tiraj ve izlenme olgular ile ekonomik balantlar oluturmaktadr. () televizyon izlenme pay, hatta abonelik, tiraj tm medya sistemini izlenme oran rakamlara bal klar. Medya elencesinin finanse edilip edilmeyecei, hatta hakl grlp grlmedii hangi medya kesimi sz konusu olursa olsun, izlenme oranlarnda st sralara ulap ulamamasna baldr.473 Tiraj rakamlarnn denetlenmesini ve uluslararas standartlara uygun olarak oluturulmasn salayan; tm Avrupada yllardr uygulanmakta olan bir modeldir. International Federation of Audit Bureaux of Circulation - Uluslararas Tiraj Denetim Kurullar Federasyonuna bal olarak kurulan bamsz ve kar amac gtmeyen ABC Trkiye Tiraj Denetim Kurulu tarafndan yrtlr
474

. Trkiyedeki tiraj

bilgilendirmesi konusunda Doan Grubunun datm kanal Yay-Sat ile Ciner Grubunun datm kanal olan Merkez Datm da kaynaklk yapmaktadrlar.
Tablo 4: 01.01.2007 - 07.01.2007 Aras Gazete Tirajlar ve Sahipleri Arkasndaki Grup Gazete POSTA HRRYET MLLYET GZC Doan RADKAL 1-07.01.2007 tarihleri aras tiraj 632.984 582.579 249.979 115.579 36.720
475

Toplam Sat indeki Oranlar

%32

472

Sosyal demokratlarn tek bir gnlk yaynn bulunmamas, solda Aydnlk denemesinin baarszl, byk sermayeye dayanmayanlarn yaayamayaca ortam yaratldnn kantdr. Kololu, s.136. Cumhuriyet gazetesi sol grl bir gazete olmasna ramen ortaklklar arasnda ukurova Holding gibi gl sermayeler bulunmaktadr. Ayrca Cumhuriyet gazetesinin tirajnn fazla olmamasna ramen, tarihsel ve siyasal nemli bir yeri vardr. Okuyucu profiline bal olarak e deer tirajnn stnde reklam almay srdrebilmektedir. Nitekim Aydn Doan da Cumhuriyet gazetesinin bu nemini bilerek, lhan Seluka kendisi ld zaman bu gazeteyi alacan bildirmitir. 473 Meyer, s. 53. 474 Merkez Datm, Hrriyet Gazetesi, Sabah Gazetesi, Atlas Dergisi, Yeni Aktel Dergisi, Doan datm, Reklamclar Dernei, Reklamverenler Dernei kurucu yeleridir. http ://www.abcturkiye.org/ 475 01.01.2007-07.01.2007 aras gazete sat raporu http://www.medyatava.net/tiraj.asp (10.01.2007)

151

REFERANS Toplam Glene yakn olanlar ZAMAN BUGUN STAR Toplam SABAH TAKVM Ciner AKAM GNE HO.TERCMAN ukurova 476 Bamsz hls Albayrak Grubu Nuri Aykon Toplam VATAN TRKYE Toplam

15.782 1.633.623 610.055 148.109 102.185 860.349 526.631 293.330 819.961 212.246 143.114 37.976 393.336 218.711 206.450 112.136 63.980 59.216 %7,7 4,2 4 2,1 1,2 1,1 %85,1 %16 %16,8

YEN AFAK A.VAKT CUMHURYET Toplam Tiraj (Burada yer almayanlarla birlikte 477 5.092.658 toplam tiraj ierisindeki oranlar)

Yukardaki tablodan da anlalaca zere gnlk gazete satlarnn yaklak %80i medya kartelleri ile gerekletirilmektedir. Yukardaki tabloda yer almayan baz gazeteler de bu medya kartelleri tarafndan karlmakta olup ma ve spor gazeteleri olmalar nedeniyle listede yer almamaktadr. Buradan gndem koyma ve biimlendirmenin belli bal ekonomik g odaklar tarafndan gerekletirildii sylenebilir. Konu televizyon habercilii bakmndan ele alndnda ise durum daha da netlemektedir. Televizyonlarn tiraji olarak deerlendirebilecek izlenme oranlar ilgili olarak iki kavram nemlidir. Rating ve Share. Rating; Bir dakika bana den ortalama izleyici says iken, Share de belirli bir TV kanalnn bir program veya zaman diliminde toplam izlenmeden elde ettii pay anlamnda kullanlmaktadr. Bu paradigmalar erevesinde, Trkiyedeki ocak ay iinde hafta ii bir gnde izlenme oranlarna gre ilk yz program ierisinden haberler bazndaki sralamaya bakldnda da aadaki gibi bir dalm gzlenmektedir:

476

Vatan gazetesinin sahibi Zafer Mutlu, gazetesinin arkasnda byk bir holdingin bulunmamasndan yola karak Bamsz Gazete slogan ile medya sektrnde yer almaktayd. Ancak gazete, 2007nin sonlarnda -iki sene sonra bir bakasna satmak artyla- Aydn Doana satlmtr. Aydn Doan, gazetelerde yer alan iddialara gre gazete sat gereklemeden nce de Vatan gazetesini maddi olarak desteklemekteydi. Nitekim Vatan gazetesi Aydn Doana borlaryla beraber 90 milyon YTL gibi olduka yksek bir miktara mal olmutur. 477 Toplam paydaki yeri %1den kk olanlar ve ma ve spor gazeteleri listede yer almamaktadr.

152

Tablo 5: Kanal Baznda Ana Haber Programlar zlenme Ocak 2007 Oranlar lk Yz programdaki sras 4 6 7 9 13 18 23 36 49 86

Holding- Grup ukurova Doan Ciner Doan Glen Ciner Fox

Kanal Ad SHOW STAR ATV Kanal D Kanal 7 STV TRT1 Kanal 1 TGRT TRT2

Rating 7,2 5,6 5,4 5,2 4,7 3,9 3,3 2,5 1,6 1

Pay 20 15,5 14,5 14,3 13,7 11,3 8,5 6,3 4,4 3

Yukardaki veriler, bir stte yer alan medya kartelleri bazndaki gazete tiraj oranlar ile birlikte deerlendirildiinde de aadaki gibi bir tablo ortaya kmaktadr.
Tablo 6: Medya Kartelleri Baznda Gndem Koyma ve Biimlendirme Ocak 2007 Oranlar Arkasndaki Grup Doan Ciner Glen ukurova hls Pastadaki Gazete Tiraj oran 32 16 16,8 7,7 4 TV Ana Haber Oranlarndaki Toplam Pay 29,8 20,8 11,3 20 4,4 En ok zlenen TV Ana Haber -Gazete Sat toplam oranlar 61,8 44,8 28,1 27,7 8,4

Bu tablo ile Trkiyede gazete okuyan ve haberleri televizyondan seyreden kiiler en ok Doan Grubunun eik bekilii erevesinde bilgi ve habere ulaabilmektedirler. Bunu, Ciner Grubu, Glene yaknl ile bilinen medya organlar, ukurova Grup ve hls Holding takip etmektedir. Ancak bu grnm, TMSFnin 2 Nisan 2007de ATV-Sabah Grubuna el koymas ile deimitir478. 3.2.2.1. Doan Grubu- Doan Yayn Holding

Doan Grubu iki holdingden olumaktadr. Doan irketler Grubu Holding A.. (enerji, turizm, sanayi, ticaret ve pazarlama) ve Doan Yayn Holding A.. (medya ve ilikili alanlar). Doan Yayn Holding, Posta, Hrriyet, Milliyet, Radikal, Referans, Gzc gazeteleri479, Doan Burada bnyesinde karlan dergiler, Doan Online ile Doan

478

El koyma ilemi ile ATV gibi yksek izlenme oranlarna sahip televizyonun yannda, Sabah, Takvim, Gnaydn ve Yeni Asr gibi ok tirajl gazetelerin de ynetimi TMSFye gemitir. 479 Trkiyenin en ok satan 2., 3., 7., 1 5. ve 24. siyasal gazeteleri Doan Grubu tarafndan karlmaktadr.

153

TVyi480 bnyesinde toplayan bir medya holding kuruluudur. Bu haliyle Trkiyede 2007 Ocak aynda gnlk 1,5 milyondan fazla bir miktarda gazete satn gerekletirmektedir. Dier bir deyile Trkiye gndemi younlukla Doan Grubu tarafndan belirlenmektedir. Ayrca yine holding bnyesinde bulunan Doan Datm ve Pazarlama isimli irketi ile bu reklm ve pazarlama faaliyetleri gerekletirilmekte, Yay-Sat (1992) isimli datm irketi ile belirtilen gazetelerin datm da salanmaktadr. Bunlarn yannda, kitap dergi, yabanc gazete basm, sat, reklm ve datm iin D&R, Dergi Planlama ve Pazarlama A. . (DPP) adl irket de bulunmaktadr. lk defa 1943 ylnda Doan Ofset adyla stanbulda matbaa olarak faaliyete balayan kurulu, 1973 ylnda Doan Ofset adyla irketleerek, 1979 ylnda daha nceden kurulmu olan Milliyet gazetesini (1950) daha sonra 1994 ylnda da Hrriyet gazetesini (1948) satn almtr. Aydn Doan, Eyll 2005 tarihi itibaryla da Star TVyi Ciner grubu ile girdii rekabet sonunda satn alarak portfyne eklemitir. Holdingin 2007 deeri 1,9 milyar avro olarak belirlenmi olup Doan TV hisselerinin % 25i Alman medya devi Axel Springer481a aittir. Hem Hrriyet hem de Milliyet gazeteleri kkl gazeteler olarak bilinmekte ve gnmzde de hem sa, hem merkez, hem de sol grl yazarlara yer vererek catch all newspaper tr bir tutum sergiledii gzlemlenmektedir. ktidara ynelik eletirilerinde fazla ileri gitmedii ayrca genel olarak var olan siyasal gelimelerle ilgili olarak rnein AB ile ilgili gelimeler konusunda- var olandan daha olumlu bir hava aktarld da sylenebilir. Doan Grubu en ok sat yapan 2. gazete olan Posta gazetesini de karmaktadr. Posta gazetesi, bir tr bulvar gazetesidir. Bol resimli, cinsel ierik ve gnlk kaza, magazin vb haber youn, bulmaca hediyeli ve aslnda siyasal

480

Kanal D, -Doan Yayn Holding ve AOL Time Warner ortak giriimi - CNN Turk, Mzik Kanal Dream Tv, Takm kanallar Fenerbahe Tv ve BJK Tv, Ultra Kablo Tv 481 Axel Springer, Avrupa'nn en byk yaynevi olan Axel Springer Verlag'n sahip olduu yaynlarn arasnda Almanya'da en ok okunan ve gnlk 6.5 milyon tiraj bulunan Bild gazetesi ve dnyaca nl Der Spiegel dergisi de bulunuyor () SAT1 ve Pro7 ile televizyona giren Axel Springer, Bertelsman AGden sonra Almanyann en byk ikinci medya grubu Toplam 32 lkede 150'nin zerinde gazete ve dergi basm gerekletiren irketin bnyesinde 10 bin 166 kii almakta, yllk cirosu da 2.4 milyar Eurodur.. CNNTURK, Alman Medya Devi Doan Medyaya Ortak Oldu, 16.11.2006, http://www.cnnturk.com/2006/ekonomi/sirketler/11/16/alman.medya.devi.dogan.tvye.ortak.oldu/260312. 0/index.html (25.11.2006) Axel Springern Doan Medya ile ilgilenmesi, Almanya bata olmak zere Avrupada medya tekeline doru bir gidiin izlerini tamaktadr.

154

bilgilendirmeden ziyade apolitizasyon srecine hizmet eden bir gazete konumunda olduu izlenimi vermektedir. NTV482, NTVMSNBC, NTV Radyo, Radyo Eksen, Vision Plus, Discovery Channel yayn organlarn bnyesinde toplayan holding ayn zamanda National Geographic Trkiye dergisinin de sahibidir. Ekonomi kanal CNBC ve Kanal E ibirlii ile 16 Ekim 2000de kurulan CNBC-e, gndz kua formatn Amerikal CNBCden alrken, ieriini ise Dou Yayn Grubu oluturmaktadr483. Dou Grubu ierisinde de Garanti Bankas ve onun yan kurulular da bulunmaktadr. Trkiyede en ok satlan beinci gazete olan Vatan gazetesi 2002 ylnda Serdar Mutlu tarafndan Bamsz Gazeteciler Yaynclk A. adl irket tarafndan kartlmaya balamtr. Ancak, kardei Zafer Mutlunun ynetim kurulu bakanlnda batan gazeteye, borlarndan dolay kimsenin talip olmamas nedeniyle tek talibi ve alacaklarnn byk bir ksmnn sahibi Doan Grubuna satlmas gndeme gelmitir. Rekabet Kurulunun, Vatan gazetesinin satna artl onay verdii Doan Grubu, sektrde hkim durumda bulunduundan, iki yl iinde elinden karmak kaydyla Vatan alacaktr. ki yl iinde satamazsa, bu kez Rekabet Kurulu gzetiminde sat ihalesi alacaktr. Bu ihalede de sat yaplamazsa, be yl sonra Doan Grubunun, Vatana ilikin marka haklarnn tamamna sahibi olaca hkme balanmtr484. Doan Grubunun bnyesinde yer alan datm irketi, sadece kendi yaynlarn deil, dier medya gruplarnn rnlerini de datmaktadr. Bylece medya gruplar arasnda yatay bir bamllk ilikisi ortaya kt grlmektedir. rnein bunlardan biri olarak gnlk 600 bin civar tiraja sahip Zaman gazetesinin datmnn Doan Medya tarafndan gerekletirilmesi, yine Doan Grubu
482

Trkiyede tematik haber televizyonculuu 1996da NTV ile balamtr. Cavit alar tarafndan Yeim Holding bnyesinde Bursada Nergis Tv adyla yayna balayan kanal, 1999 ylnn Ocak aynda, Dou Grubu bnyesine NTV adyla katld. Merkezi stanbulda bulunan NTV; Ankara, zmir ve Diyarbakrdaki temsilcilikleri, muhabirleri ve bata eitli haber ajanslarnn desteiyle yurtiindeki gelimeleri takip ederken, d gndemi ise Brkseldeki temsilcilii, Washington, Paris, Strasburg, Berlin, Atina, Lefkoa, Badat ve Tahrandaki muhabirleri ve Reuters, ENEX, APTN gibi haber kurulular araclyla izleyiciye aktarmaktadr. Dou Grubu NTV, Eriim: http://www.dogusgrubu.com.tr/tr/icerik/48/22, (13.03.2008) 483 Dou Grubu, CNBC-e, Eriim: http://www.dogusgrubu.com.tr/tr/icerik/49/22/web_medya/cnbce/, (13.03 2008) 484 Stargazete, Vatan'n Aydn Doan'a Satlmasna artl Onay, 13 Mart 2008

155

bnyesinde yer alan Hrriyet gazetesinde Fethullah Glen ve Zaman gazetesi ile ilgili sansr uygulanmas yolunda bask arac olmutur485. 3.2.2.2. ukurova Grup- ukurova Holding

Grup ve Holding Bakan Mehmet Emin Karamehmettir. Bnyesinde yer alan Asl Gazetecilik, Basn Yatrm, TurkMedya, AKS, Eksen, Zedpa ve Mepa adl irketler altnda, Akam, Gne, Tercman Gazeteleri; Alem ve Platin Dergiler; Show TV, Digiturk, Skyturk ve LigTV televizyonlar, Alem Radyosu ve Superonline nternet bulunmaktadr. Trkiyenin en eski ve kkl gazetelerinden biri olan Akam gazetesi 1919 ylnda Necmettin Sadak tarafndan kurulduktan sonra 1998 ylnda ukurova Holding bnyesine gemitir. Bu sre ierisinde birok kere el deitirmi ve son olarak Ilcak ailesinden satn alnmtr. Tercman gazetesi, 1955te Kemal Ilcak tarafndan ilk defa karlmaya balanmtr486. lk sahibi 1993te vefat edince mali krize giren gazete 1994te Sedat olaka satlmtr. Daha sonra Kemal Ilcakn olu isim hakkn geri satn almasna karn, mali kriz devam etmesi ve sz verilen promosyonlarn yerine getirilememesi zerine, gazetenin isim haklar ukurova Holdinge satlmtr487. Mart 1992de AKS Filmcilik ve Reklmclk San. ve Tic.A.. Ad altnda kurulan ve Fransadan uydu araclyla yayn hayatna balayan Show TVnin ilk sahibi Erol Aksoydur. Kendisinin sahibi bulunduu ktisat Bankasnn Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu'na devredilmesinin yannda o dnemde ukurova Holding Bnyesinde yer alan Yap Kredi Bankas ve Pamukbanktan ald kredilere karlk olarak haciz karar alnmas zerine ukurova Holding ad geen televizyon kurumuna sahip olmutur. Zedpa 3 Ekim 2002 tarihinde Trkiyenin en ok izlenen iki ulusal kanalnn (Show TV/ATV) bir araya gelmesi ile Din Bilgin tarafndan kurulmu bir reklam pazarlama irketidir. Daha sonra ukurova Holdinge gemitir. Zedpan ana

485 486

Emin laan, Kovulduk Eyl Halkm Unutma Bizi, Bilgi Yay., stanbul: 2007, s.45. lk yazarlar arasnda Yakup Kadri Karaosmanolu ve Tark Bura yer almaktadr. Milliyeti ve muhafazakr bir izgide; sola muhalefet ve sada birlik sylemiyle yer almtr. 487 Gazete zerindeki hak iddiasn devam ettiren Ilcak ailesi, Dnden Bugne Tercman adnda bir baka gazete karmaya balad. Anlamazln yargya intikal etmesi zerine, 2005 ylnda mahkeme kararyla isim haklarnn ukurova Holding'e getii tescil edildi.

156

faaliyet alan, ukurova Holding ve Merkez Holdinge bal iki ulusal kanaln reklam mecralarnn pazarlanmas eklinde belirlenmitir. 1999 ylnda kurulan Digiturk, son olarak Yap Kredi Bankasnn sahibi olduu %72,5 oranlk hissesi ukurova Grubu tarafndan 2006 ylnda ncelikli satn alma yoluyla satn alnmtr488. 3.2.2.3. Vatan Gazetesi

Gazete yazarlar, Asaf Sava Akat ve Taner Berksoy Bilgi niversitesi kurucu ve retim yelerindendir. Bunun yannda Gazete sahibi Serdar Mutlu ve Gazete Ynetim Kurulu Bakan Zafer Mutlu, yine gazete yazarlarndan Blent Akarcal, Bilgi niversitesi mtevelli heyeti yeleridir489. Gazete ve Bilgi niversitesi arasnda organik bir ban varl ispatlanamasa da ideolojik bir paralellik dikkati ekmektedir. Ad geen retim yeleri ve yazarlar ayn zamanda; Ak Toplum Enstits, TESEV, Ar Hareketi, Liberal Dnce Hareketi, Yeniden CHP Hareketi gibi oluumlarla dorudan ya da dolayl iliki ierisindedirler. Bu veriler, gazetenin genel yayn ierii ile birlikte deerlendirildiinde gazetenin izgisinin liberal olduu ve CHP zerinde de bu ynde deiiklikler olmas ynnde abalara destek olduu grlmektedir. Gazete, Trkiyenin gemitir490. 3.2.2.4. Cumhuriyet Gazetesi ve Kanal Trk Bamsz Gazetesi slogann kullanarak Trk basn tarihine

Cumhuriyet gazetesinin sahibi, Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yay.A.yi temsilen Cumhuriyet Vakf adna lhan Seluktur.

488

Yap Kredi Bankas ukurova Grubu bnyesinde yer alyordu ancak bankann 2006 ylnda Ko Holdinge satlmas ile birlikte bankann sahip olduu varlklar ierisinde yer alan Digiturk de satlm oldu. Bankadan bu hisselerin satn alnmasyla, daha nce de Pamukbank elinden karan ukurova grubu finansman sektrnden iletiim-medya sektrne doru tam gei yapm bulunmaktadr. 489 Bilgi niversitesi ise eski ili ANAPl Belediye Bakan (yine Bilgi niversitesi Mtevelli Heyeti yesi ) Glay (At) Asltrk zamannda, mlkiyeti ili belediyesine ait Mecidiyeky Mahallesi'nde bulunan (2) parsel halinde toplam 7.006 metrekare arsa ve bu arsa zerinde takriben 10.500 metrekare kapal alan bulunan binann intifa hakk yllk bir milyon lira bedelle 49 yllna kiralanarak kurulmutur. 490 Ancak; 2006 yl Mart aynda, talya'nn nemli medya gruplarndan Corierra Della Sera, Vatan gazetesi ve dergi grubunun yzde 25 hissesini satn almtr. Bu satla birlikte Vatan' yaynlayan ve mtiyaz sahibi Serdar Mutlu olan Bamsz Gazeteciler ve Yaynclk hisselerinin yzde 25'i talyanlara devredilmitir.

157

Kanaltrk ise 28 Mays 2004 tarihinde 524486 sicil numaral ve 2 milyon YTL (2 trilyon lira) sermayeli Gkcan Prodksiyon ve Ticaret Anonim irketi kurulmasyla medya sektrne adm atmtr. irket ortaklar ise Mjdat Kerimcan Kamal, Havva Gksu ve Ahmet Burak Mzrak iken daha sonra bu irket kapanp 13 Kasm 2006da 605768 sicil numaras ve 400 bin YTL (400 milyar lira) sermayeyle Dneme Televizyon Yayn Hizmetleri Anonim irketi kurulmutur. Ortaklar ise Mjdat Kerimcan Kamal, Havva Gksu ve Merdan Yanardadr. Trkiyenin 2007 yl Ocak ay gazete tirajlar sralamasnda gnlk 60 bin civar ile 19. srada yer alan Cumhuriyet gazetesinin isim babas Atatrk olup Yeni Gn' yaynlamakta olan Yunus Nadi 7 Mays 1924'te Cumhuriyeti iki ortakla Nebizade Hamdi ve Zekeriya Sertel'le kurmutur. Yunus Nadi, 1924'ten 1945'e kadar bayazar olarak grev almtr. Yunus Nadi'den sonra 1945ten 1988'e kadar gazetenin bayazar olu Nadir Nadi olmutur. Nadir Nadi'nin ei Berrin Nadi, bina zerindeki yzde 25 hissesini kurucusu olduu Cumhuriyet Vakfna balad iin binann yzde 25'i vakfa ait. Dier miraslarn yzde 12,5 hissesi vardr. Nitekim gazeteyi yaymlayan vakfn irketi Yenign A.., miraslara kira demektedir. Yine, gazeteye gelir salamak iin kurulan Yenign Holding'de ise aralarnda Turgay Ciner ve Mehmet
491

Emin

Karamehmet'in

olduu

birok

kiinin

hissesi

bulunmaktadr.

Cumhuriyet gazetesi, kurulutan II. Dnya Savana kadar CHPyi desteklemitir492. Austos/Kasm 1930'da, 99 gnlk Serbest Cumhuriyet Frkas deneyiminde SCFye destek vermitir. lk kapatlma 29 Ekim 1934'de 10 gndr. II. Dnya Savandaki tutum sebebiyle 1940'da devletin yayn politikasna aykrlktan 90 gn kapal kalmtr. Gazete, 1946'dan 1954'e kadar DPyi desteklemi, 1954'ten sonra ise karsna gemitir; 27 Mays darbesini desteklemi, 1962'ye kadar yaynlarnda darbecileri korumutur493. adi Alkl'n komnizm propagandas olarak grlen yazs zerine gazetede tasfiye balam ve Nadir Nadi ekilmitir. 12

491

Radikal Gazetesi, Cumhuriyete Ciner Binas, 24 Austos 2005 Yunus Nadi 39 seimleriyle meclisteydi, 6 dnem zmir, Mentee, Mula mebusluklar yapmtr. Abidin Daver ile Yunus Nadi 1943'de aday gsterilmediler. 493 27 Mays maneti: Kahraman Trk ordusu btn memlekette dn gece sabaha kar idareyi ele ald, Cumhurbakan, meclis bakan ve bakanlar ordumuzun muhafazas altna alnd. Cumhuriyet, 27 Mays 1960
492

158

Marta

yaklaan

dnemde
494

Cumhuriyetin

Marksist

sol

bir

izgisi

olduu

gzlemlenmektedir.

Cumhuriyet 7 Kasm seimlerinde tarafsz495 iken 28 ubat ve 90'larda da SHP'yi destekledii iddia edilmektedir. 1992'de yeni ynetim gazetenin bana gemitir. 63 ve 71'deki sa darbelerden sonra gazete iinde bu defa liberal bir darbe yaplmak istendiyse de sonuta Cumhuriyet yine lhan Seluk'la eski izgisine dnmtr496. Gnmzde sylemsel izgisi CHPye yakn ve ulusalc niteliktedir. 3.2.2.5. Ciner Grubu (Park Grubu)- Merkez Yayn Holding

24 Aralk 2004 Tarihinde gerekleen Basn Toplantsnda Grup Bakan Turgay CNER Park Grubu ad altnda faaliyet gsteren Holding ve irketlerin Ciner Grubu emsiyesi altnda yer alacan aklamtr. Bylece Ciner Grubu, "kiracs" durumunda olduu ATV-Sabah Grubunu 2005 yl Nisan aynda 435 milyon dolara satn almtr497. Holdingte yer alan irketler498 araclyla, ATV, Kanal 1, televizyonlar ile balca Sabah, Yeni Asr, Takvim, Fotoma, Aktel gibi gazete ve dergileri bnyesinde barndrm ve bunlarn datm iin de yine holding bnyesinde yer alan Merkez Datm A.yi kullanmtr. Ancak 2 Nisan 2007 tarihinde Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu (TMSF), Medya Grubu (Din Bilgin Grubu) ve Merkez Grubu irketlerinin temett hari ortaklk haklaryla ynetim ve denetimlerini devralmtr Duyuruda ihalenin 9 Kasm 2007 tarihinde yaplaca da ilan edilmi fakat ihale 4 Aralk 2007de gerekletirilmitir. El koymann zerinden geen 8 aylk srede499 sz konusu yayn aralar TMSF ynetiminde kalmtr.

494

Topuz, s.239-240. 7 Kasm 1983'deki birinci sayfa: ANAP kazand, tek bana iktidar ounluu zal'da, HP ikinci parti 496 Aysun Kktener, Bir Gazetenin Tarihi Cumhuriyet, YKY, stanbul 2004. 497 TMSF ile yaplan yeni anlamaya gre Ciner, Sabah ve ATV iin TMSF'ye 10 yl vade ile 435 milyo n dolar deyecekti. 498 Merkez Gazete, Merkez zmir Gazete, Merkez Sreli Yaynlar, Gd Gazete Dergi, Merkez Dergi, Merkez Atv, Merkez Televizyon, Ciner Televizyon, Merkez Filmcilik, Merkez Prodksiyon, Merkez Haber Ajans, Merkez Datm, Merkez Pazarlama, Merkez Kitaplk, Merkez Matbaaclk, Ciner Grsel itsel, Merkez Reklam, Merkez Teknik, Ciner Mobil Hizmetleri 499 2 Nisan 2007- El Koyma. 22 Temmuz 2007- Genel Seimler. 4 Aralk 2007- Sat. Bu kronolojide grld gibi, TMSF, genel seimlerden yaklak olarak 4 ay nce el koyma ileminde bulunarak, yine genel seimlerden tam 4 ay sonra satn gerekletirmi olmas dikkat ekicidir.
495

159

3.2.2.6.

alk Grubu

TMSF tarafndan 1,1 milyar dolar muhammen bedelle sata karlan ATVSabah Grubu ihalesi, 4 Aralk 2007 tarihinde gerekletirilmi ve ihaleyi, tek katlmc alk Grubu nderliindeki Turkuaz konsorsiyumu yine 1,1 milyar dolarlk teklifle kazanmtr. Medya Grubunun ierdii kanal ve gazetelerin tarihine inildiinde, kkeninde yer alan ilk kurulu olarak nce Sabah ve arkasndan Yeni Asr gazeteleri grlecektir. Sabah gazetesi 1875 ylnda stanbul Rumlarndan biri tarafndan kurulmu olup sansr vd. sorunlardan dolay 1880de gazetenin idare mdr olan Kayserili Ermeni bir gazeteciye satlmtr. Bu, gazetenin yayn anlaynda bir dnm noktasdr. Gazete yazarlarnn kelerinden Abdlhamite dualar yazd bir dnemin ardndan II. Merutiyetle birlikte, gazetenin ttihat bir izgiye kayd iddia edilmektedir. Ayrca bir baka iddia da gazete sahibinin, M. Kemal ve arkadalarnn baar kazanmas zerine, gazeteyi kapatp Fransaya katdr. 1938e kadar faaliyetine ara verilen gazete, Cumhuriyet gazetesinin eski yaz ileri mdr lhami Safa tarafndan Yeni Sabah adyla tekrar karlmaya baland.1939da dier gazeteci ortana devrederek gazeteden ayrlan lhami Safann arndan bir sene sonra Cemalettin Saraolu da gazeteyi Safa Kloluna devretmitir500. evket Bilgin, 1885 ylnda Selanikte babasnn kuzeninin kurduu Yeni Asr gazetesini, 1924te zmire tamtr. Olu Din Bilgin
501

, gazetenin bana

gemesinden sonra stanbula giderek 1985 ylnda ulusal gazete olarak Sabah gazetesi, ilerleyen gnlerde Bugn, Yeni Yzyl, Fotoma, Sabah Yldz gazetelerini de km ve daha sonra da ATVyi kurmutur
502

Etibank' satn alarak eitli alanlarda faaliyet gsteren Turgay Ciner, Sabah Grubunun arlkl orta olmutur. 23 Ekim tarihindeki bu hisse devrinden tam be gn sonra, Din Bilgin'in sahibi olduu Etibank'a Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurulu tarafndan el konmutur ve ynetimi Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu'na devredilmitir. Din Bilgin ise ertesi gn piyasaya kacak SABAH
500 501

Yaln. Din Bilgin, sert tutumu nedeniyle basn imparatoru Murdocha benzetilmitir. Yeni Asr gazetesi, 1950li yllarda DPyi aka desteklemitir. Nitekim evket Bilginin kardei 3 dnem DP milletvekillii yapmtr. Yaln. 502 Karamehmet Grubu, Trker nanolu, Birleik Basn Datm bu ortaklklardan bir kadr.

160

gazetesinde, tm gazete ve televizyon kanallarn (Sabah, Yeni Asr, ATV, Kanal 6), Holding, Pazarlama, datm irketlerinin tmn, Karamehmet ve Ciner'e brakp medya dnyasna veda ettiini yazmtr. Bu sat ilemleri "bedelsiz devir" esasna gre "borcuna" karlk gereklemitir503. 2 Nisan 2007de Din Bilgin ve taraflar arasnda gazete ve televizyon kurulularnn ileride kendisine devri yolunda yapld ileri srlen gizli bir antlama ortaya kmtr. TMSF'den yaplan aklamada ise 5411 sayl Bankaclk Kanunu'nun ilgili hkmleri gereince Medya Grubu (Din Bilgin Grubu) ve Merkez Grubu irketlerinin temett hari ortaklk haklaryla ynetim ve denetimlerinin devralnd belirtilmitir504. El koyma ileminin zerinden 8 ay kadar bir sre sonra 4 Aralk 2007de gerekleen ihaleyi kazanan alk grubunun ilk temelleri Ortadou Tekstil Tic. ve San A..nin kuruluu ile 1980li yllarda atlmtr. Ynetim Kurulu Bakan Ahmet alkn aklamalarna gre (AKPnin iktidara geldii) 2002 yl ile 2006 yl aras toplam aktiflerinin %101,33 byme kaydetmi oluu, dikkat ekici nemli bir noktadr505. Ekim 2007de Arnavutluk Telekomu olan Albtelecomu bnyesine alan holding, rakipsiz gerekletirilen ihale ile medya sektrne de girmi ve ATV-Sabah Grubunu satn alabilmitir. Bu hzl bir ivmeye sahip bymenin arkasndaki siyasal ilikilere bakldnda ncelikle alk ailesinden znur alkna AKPnin MKYK

503

Serdar Bapolu, Din Bilgin: Bir mparatorluk yks, 20.12.2006, Eriim: http://www.bigglook.com/Bigglook_Guncel/TextExpress.html (10.01.2007) 504 Fon'dan yaplan aklama zetle u ekilde gereklemitir: " Etibank A.. hkim orta Din Bilgin ile Turgay Ciner arasnda imzalanm olan gizli szlemelerin yeni ortaya kmas sonucunda, Bilgin ve Merkez Grubu'nun medya sektrnde faaliyet gsteren 63 adet irketinin ynetim ve denetimleri 5411 Sayl Bankaclk Kanunu'nun ilgili hkmleri uyarnca TMSF tarafndan devralnmtr. TMSF, Bilgin ve Merkez Grubu Medya irketlerinin Ynetim ve Denetimleri TMSFye geti., 1 Nisan 2007, Eriim: http://www.tmsf.org.tr/documents/ilanlar/tr/ba010407.pdf (10.10.2008), Sata konu Ticari ve ktisadi Btnlk kapsamnda balca ATV Televizyonu, Radyo City, Sabah, Takvim, Gnaydn, Yeni Asr ve Pas Fotoma Gazeteleri ile Bebeim ve Biz Merkez, Sinema Merkez, Sofra Merkez, Home Art Merkez, amdan Plus, Yeni Aktel, Para, Global Enerji Merkez, Transport, Hukuki Perspektifler Dergileri bulunmaktadr. 505 Bu katlamal bymenin perde arkasnda zellikle enerji sektryle ilgili olarak ayrcalkl olarak kazanlm avantajlarn byk etkisi olduu grlmektedir. rnein ankr-Orta Linyit Maden Sahas'nn 25 yl sre ile iletilmesini, ihale ile alk Enerji (kurulu 1998) almtr. alk Enerji, ankr Orta Linyit Maden Sahas'nda bir de termik enerji santral kuracaktr. Kmr sahasnn iletimi 25 yl sre ile verilmi olmasna ramen, EPDK'dan 49 yllk sre ile santral elektrik retim lisans verilmesi, kmr sahasnn bir sonraki ihalesinin de kendilerine kalmasn salayacak uzun vadeli bir ayrcalk olarak alglanabilir. Ayrca 1,5 milyar dolarlk Samsun-Ceyhan Petrol Boru Hatt Projesi ihalesiz olarak kendilerine verilmitir. Yine Kayseri, Bursa gibi illerde doal gaz iletmelerini stlenmitir. Devrim Dergisi, Enerji Savalar Kskacnda Trkiye, Mart -Nisan 2006, 21 Nisan 2006, Eriim: http://www.sendika.org/yazi.php?yazi_no=5861, (12.10.2007)

161

yesi olduu ortaya kmaktadr. Ayrca, Holdingin Genel Mdr, Babakan Erdoann damad Berat Albayraktr506. 3.2.2.7. Glen Grubu ve Medya Yaknlar

Samanyolu Yayn A.. bnyesinde 1993 ylnda kurulan Samanyolu-TV Genel Mdr Hidayet Karaca zmirde Zaman gazetesi Ege Blge Temsilcisi olarak almtr. Ege Blgesi Temsilciliinden sonra, iki yl ayn Gazetenin Ankara Temsilciliini yapmtr. Uluslararas yayn yapan (STV) Samanyolu Televizyonu'nun 1999'dan beri Genel Mdr olarak grevine devam ettii grlmtr. Feza Gazetecilik A.. bnyesinde Zaman gazetesi ve Aksiyon Dergisi yer almaktadr. Zaman gazetesi 1986 ylnda kurulmu olup sahibi Ali Akbulut, Genel Yayn ynetmeni Ekrem Dumanldr. irket bnyesinde yer alan Aksiyon dergisinin Genel Yayn Ynetmeni Mehmet Ylmazdr. Gnmzde Trkiyenin en ok satan gazetesi durumundadr ancak cretsiz olarak datld da bilinmektedir. Cihan Haber Ajans ve Reklamclk A, 1994 ylnda yayn hayatna balamtr ve Genel Mdr Blent Korucudur. Trkiyede yayn yapan ulusal televizyonlarn yzde 78ine, ulusal gazetelerin yzde 53ne haber servisi yapmaktadr. Bununla birlikte, ajansn eriim sayfasnda sadece Samanyolu-TV, Mehtap-TV, Aksiyon dergisi ve Zaman gazetesinin eriim sayfalarnn ksa yolu bulunmaktadr. Bugn gazetesi ile medya sektrne giren Koza pek Holding bu alanda Koza pek Gazetecilik ve Yaynclk A.. ile faaliyet gstermektedir. Bugn gazetesi ise 17 Ocak 2003 tarihinde Ilcaklarn Dnden Bugne Tercman adyla piyasaya kardklar gazetesidir Ocak 2005te Ciner Grubu tarafndan satn alnmtr. Mahkeme kararyla isim ve yayn hakknn Ciner Grubuna ait olduunun

506

AKPnin iktidar olmasnn ardndan TPAOnun Genel Mdr olan Saim Din, alk Grubu bnyesindeki daha nce ihalesiz proje verildii belirtilen alk Enerjiye transfer edilmitir. Kamu grevlerinden ayrlanlarn yapamayacaklar iler hakknda Kanuna gre kamu kuruluu ya da bal kurululardan ayrlanlar 3 yl boyunca faaliyet alanna giren kurulularda almalar yasaktr. 2531 sayl Kanunda aykr davrananlar hakknda, alt aydan iki yla kadar hapis ve 10.000 liradan az olmamak zere ar para cezas ile cezalandrlrlar yaptrm ngrlmektedir. Ancak Enerji Bakan Hilmi Gler, zel sektre gitmek onlarn hakkdr diyerek kendisini savunmutur. Hrriyet, TPAO Mdr ALIKa Transfer Oldu, 27 Mart 2007.

162

kesinlemesi zerine 6 Eyll 2005ten bu yana Bugn isminde kan gazete, bylece son ylda kez patron deitirmitir. Star gazetesini almak iin de artname alan Koza pek Holding, muhammen bedeli yksek bularak teklif vermemitir507. lerleyen dnemlerde yeni bir medya karteli oluturma hedefi bulunduu sylenebilecek Holdingin u aamada bunun iin yeterli sermayesi olmad gzlemlenmektedir. te yandan Koza pek Holdingin satn alamad Star gazetesi, Ciner Grubundan yine Glene yaknl ile bilinen bir baka grup tarafndan alnmtr. KKTCli i adam Ali zmen Safaya ihale edilen Star gazetesinin srpriz bir ekilde Zaman gazetesinin kurucularndan Aleddin Kayaya devredilmesi, gzlerin
508

Nur

Cemaatinin

medyadaki

yatrmlarna

evrilmesinde etkili olmutur

. Ayrca Babakan Erdoann dnr ve Yeni afak

gazetesinin eski yazar Sadk Albayrak'n byk olu ve ayn dnemde AKP stanbul l ynetim Kurulu yesi olan Serhat Albayrak, Austos 2006-Mays 2007 dnemi boyunca Star gazetesi Genel Mdrl grevinde bulunmutur. Yukardaki irketler ve Fethullah Glen arasnda dorudan bir ba kurulamamakla birlikte Glenin deyimiyle gr paralellii yer almaktadr. Bu paralellik, Glenin kendisine ait eriim sayfasnda yer alan televizyon haberlerinin sadece Samanyolu TVye ait oluunda ve gazete haberlerinin bir iki istisnas dnda neredeyse tamamnn Zaman gazetesi ve Aksiyon dergisinden oluunda net bir ekilde gzlemlenebilmektedir. Glen ile Zaman gazetesi arasnda paralellik kuran akademik yaynlar da bulunmaktadr. Ruen akr, Ayet ve Slogan adl almasnda Zaman gazetesinin 1988 ylndan itibaren Fethullah Glen ve grubunun eline getiini iddia etmektedir.509 Ancak Gl makalesinde bu ilikiyi daha geriye tamaktadr: Fethullah Glen, A.F.ahin takma adyla 9 Temmuz 1986 ylndan itibaren a ve Nesil ve Buhranlar Anaforunda nsan adl kelerde iki ay boyunca yazlar yazm ve 1988 sonrasnda da zaman zaman gerek kendisiyle yaplan rportajlar ve yazd kitapklarla gazetenin gndeminde yer almtr.() Koru510, gazetenin Glenin,

507

Daha sonra ad geen gazete Kbrsl Adam Ali zmen Safa tarafndan satn alnarak Star Tvden ayrld. Radikal, Star Ald, Gz Emlakta, 26 Ocak 2006. 508 Tercman, Cemaat Medyada Byyor, 23 Mart 2006 509 Songl Sallan Gl, Muhafazakrlk Tartmalar ve Muhafazakr Bir Gazete Olarak Zaman Gazetesi, Mlkiye, Cilt XXV, Say: 127, s.156. 510 Fehmi Koru, Zaman Gazetesinin Bayazardr.

163

slam leminin nemli bir simas ve lideri olduu iin yazlarna yer verildiini belirtse de akrn iddiasnn doru olduu anlalmakta, gazetenin Batllama kart politikalar Glenin yazlaryla biimlendirmektedir.511. Aksiyon dergisinde Fethullah Glen isminin 302 kez getii, Zaman gazetesinde ise sadece Aralk 2005-Aralk 2006 arasnda 170 kez getii grlmektedir. Ancak bu haberlerin hibirinde kendisini eletiren bir haber yer almamaktadr512. Buradan, gazeteleri arasnda tutum benzerlikleri olduu ve paralel yaynclk yaptklar sylenebilir. Yine Zaman gazetesinin eriim sayfasnda aralarnda aklanan herhangi bir maddi ortaklk bulunmamasna ramen Samanyolu-TVnin eriim sayfas iin ulam butonu yer almas dikkat ekmektedir. te yandan Fethullah Glene yaknl ile bilinen ancak sonradan yollarn ayran, bir dnem Zaman gazetesi genel mdrl ve Samanyolu Televizyonunun ynetim kurulu yelii yapan Nurettin Veren, aklamalarnda gerek Zaman gazetesinin ve gerekse Samanyolu-TVnin satn alnmasnn halktan toplanan balarla gerekletirildiini dile getirmektedir: Samanyolu Televizyonu aynen bir cami gibi milletin maldr aslnda... Biz dinimizi anlatmak, lkemizi anlatmak, ilmi ve bilimsel yaynlar yapmak zere, zellikle Fethullah Glenin vaaz kasetlerini yaynlanmas iin byle bir televizyon dncesi var deyince, insanlar cotu ve bu paralar verdi. Zaman gazetesi de yle.513. 3.2.2.8. Yabanc Medya Kartellerinin Trkiyedeki Yayncl

Murdochun uluslararas arenada nasl bir kartel haline geldii nceki blmlerde deinilmiti. Murdochun 1980li yllarda Amerikada yayn pazarndak i giderek artan hkimiyetinin yan sra pazarna girmek istedii lkelerden biri Trkiye olmutur.

511 512

Gl, s.157. Aralk 2006 Says dhil. 513 Ayrca Samanyolu Televizyonu ve dier gazetelerin isim babasnn da Fethullah Glen olduunu ileri sren Verenin bu aklamalarn pekitiren bir nokta da yukarda yer alan tm yayn organlar az birlii yapmasna Fethullah Glen iin bir nevi tarikat az kullanarak, Fethullah Glen Hocaefendi eklinde bahsetmektedirler. Merdan Yanarda, Fethullah Glen Hareketinin Perde Arkas, Trkiye Nasl Kuatld? 35 yllk yol arkada Nurettin Veren Anlatyor, 7.b. Siyah Beyaz Kitap, stanbul, 2007, s.35-36

164

TGRTnin TMSF tarafndan el konulmas srecinden sonra Murdocha ait News adl irkete sat gereklemi ancak 3984 Sayl yasada bulunan yabanc ortaklklarn %25 pay oran snr nedeniyle Murdoch kendisine Trk vatanda bir ortak bulmak durumunda kalmtr. Bu srete Ahmet Ertegn ile ortak olan Murdoch, kt zerinde hisselerin %75ini devretmitir. Ancak Ertegnn 2006 sonunda lmesi zerine, Ertegnn ei Mica Ertegnn Trk vatanda olmamas hisselerinin tamamnn devrini gerektirmitir. Hisselerden bir ksm, Ertegnn yakn dostu olan ve ayn zamanda Recep Tayip Erdoann danmanyla yaknl ile bilinen yine Erdoann
514

ei

Emine

Erdoann

hemerisi

Lale

Candere

devredilmitir

. Bir dier kalan ksm ise Metin Negrin, Engin Gner ve Grhan

Berker arasnda pay edilmitir515. Bu deiikliklerle birlikte TGRT, 27 ubat 2007 tarihinden bu yana Fox-TV adyla yaynclk yapmaktadr. Konuyla ilgili olarak dikkat ekici noktalardan biri, Murdochun Amerikan yayn hayatna girebilmesi iin Amerikan vatandaln almay kabul ederken, Trk yaynclna girebilmek iin Trk ortaklar bulmay tercih etmesidir. Ancak her ekilde hkmet daha uzun ve kalc bir zm olarak yasadaki %25lik pay snrlayan hkmn, %50ye karlmas yolunda yasa tasars hazrlamtr516. Hkmetin medyadaki yabanc pay st snrn ykseltmeye ynelik almalar srrken ATV-Sabah ihalesine 1,1 milyar dolarlk teklifle tek katlmc olan alk Grubu, bu varlklar satn aldktan sonra ortaklk yapmak zere baz yabanc medya irketleriyle grt belirtilmektedir517. 1980lerde yaad basn d irketleme ve kk basnn eritilmesi eilimi 1990larda kendini kartellemeye brakrken gnmzde gndem koyma yetisi bakmndan belli bir baar dzeyinin zerinde bulunanlarn yabanc sermayeye devri gzlemlenmektedir. Bu dnmde, 60. Hkmetin istei zerine RTK'n hazrlad ve medya sahipliinde nemli bir deiiklikler ngren taslakta, zel radyo ve televizyon irketlerinde yzde 25 olan yabanc sermaye st snrnn yzde 50'ye karlmasnn planlanm olmas, siyasal iktidarn da srecin bu ynde ilemesi yolunda destek verdiini gstermektedir.

514 515

Akam, Siirtli Medya Patroniesi, 24 Aralk 2006. Haber 7, Fox TV'nin, 4 Trk orta belli oldu, 06 Nisan 2007, Eriim: http://www.haber7.com/haber/20070406/Fox-Tvnin-4-Turk-ortagi-belli-oldu.php, (20.04.2007) 516 Milliyet, Babakana Yayn Durdurma Hakk, 30 Aralk 2007 517 Milliyet, alk Grubu, ATV - Sabah iin yabanc ortak araynda, 16 Ocak 2008

165

3.2.3. Gnmz Trk Medyas ile Siyasal ktidar likisi Medya, dnyann dier tm lkelerinde olduu gibi, Trkiyede de kimi zaman organik, kimi zaman ekonomik ama her daim hukuki bir iliki ierisindedir. Bu ilikilerin topluma bilgilendirici geri dnm, medya ve rnlerinin -yine bu ilikilere ramen- siyasal iktidardan bamszl oranda gereklemektedir. Trkiyede ise durum biraz daha karktr. Bu balamda farkl alardan rneklendirerek deerlendirmek yerinde olacaktr. 3.2.3.1. Ekonomik likiler Araclyla Karlkl Denetim

Ekonomik ilikiler araclyla denetimin tarihteki en gze arpan rneini Menderes dneminde grmek mmkndr. 1958 ylnda kard bir kararname ile ilan ve reklmlarn tek elden datmn stlenen hkmet, 1959 Austosundan itibaren, gazeteleri tiraj ve abone says gz nne alnmakszn kategorize etmitir; DP organ gazeteler birinci, DPyi destekleyenler ikinci, tarafszlar nc kategoriye alnm muhalif gazetelerin adlar ilan listesinden karlmtr. Buna karn yine o dnemde eitli gazetelerin sahibi ve yazarlar olan Necip Fazl Ksakrek, Orhan Seyfi Orhon, Peyami Safa, Burhan Belge ve Yusuf Ziya Ortaa rtl denekten 100 bin lira aktarld da kaytlara geen nemli noktalardan biridir518. Bu durum, siyasal iktidarn ekonomik ilikiler araclyla basnn kendi yannda yer almasn salayan bir denetim trdr. te yandan, 2 Ocak 1961den beri yrrlkte olan 195 sayl Kanunla kurulmu olan Basn lan Kurumu Genel Kurulu, Trkiyede yaynlanacak olan resmi ilanlarn hangi gazetelerde yaynlanaca konusunda geni yetkiye sahiptir. Dzenleme her ne kadar ilan veren kurumun, ilann hangi gazetelerde yaynlanacan belirtmesi konusunda bir hak vermise de bu gazetenin vasflar uygun olmas art ya da uygun olmamas durumunda da nedeninin aklanmas art getirilmitir. Yine Kanunun 34. Maddesine gre; Resmi ilan verilecek mevkutelerin vasflar: a) Mnderecat [ierik], b) Sayfa say ve ls, c) Kadro, ) Fiili sat, d) En az yayn hayat sresi bakmlarndan ve uygun grlecek dier ynlerden Basnlan Kurumu Genel Kurulunca tespit olunur. Genel Kurul, Kurumun ubesi
518

Topuz, ss.203224.

166

bulunmayan yerlerdeki mevkutelerin vasflarn yukardaki fkrada yazl kaytlara bal olmakszn tespit eder. denilmektedir. Denetim denilince sadece iktidarn medya zerindeki deil, medyann da iktidar zerindeki denetiminden bahsetmek gerekmektedir. rnein, gnmz byk medya kartellerinden biri olan Doan Holding bnyesinde yer alan Hrriyet gazetesindeki ke yazarl iinden kartlan Emin laann, iten kartlma srecini aktard kitabnda siyasal iktidarn medya zerinde nasl gl bir kontrol mekanizmas uyguladn yer yer verdii rneklerle gzler nne serdii grlmektedir. laana gre () koalisyon hkmetleri dneminde patronun (Aydn Doann) aras bir partiyle bozulursa, mutlaka teki iyi oluyor ve bu yolla ileri aksamyordu. Dahas gazetecilik dnda fazla yan ii yoktu ama giderek baka alanlara giriyor ve byyordu.519. Bu bymeye yasal engel olmasna ramen hibir iktidarn bu yasalar iletmedii grlmektedir520. Daha da nemlisi, bu satn alnm kurumlardan doan vergi alaca da yine siyasal iktidarn kontrol dhilinde ertelenirken, ayn zamanda Aydn Doan ve dolaysyla yaynlar zerinde bir tehdit unsuru olarak ortaya kmtr521. te yandan 2002 yl Mays aynda 3984 sayl kanunda yaplan deiiklikle, kartellemenin yolu iyice almtr. Medya irketlerinin kamu ihalelerine girmesi
519 520

laan s.14 Bankas ve Aydn Doan'n irketi, Petrol Ofisini satn almak iin -Doan A.'yi kurdu. Daha sonra bu irket, aralarnda devletin bankas Vakfbank'n da olduu bankalar konsorsiyumundan bor alarak POA' Temmuz 2000de satn ald. Bylece irket 1.2 milyar dolarlk ykn altna girdi. Ancak - Doan, halka ak karl Petrol Ofisi ile birleerek, borcu Petrol Ofisi'ne detmek istedi. Bu operasyon sonunda, ceplerinden para kmayacak, kendi kendini deyen Petrol Ofisi'ne de sahip olacaklard. Bu dnyadaki zelletirme uygulamalarnda bir ilkti. nk -Doan, Petrol Ofisi'ni satn alrken borca giriyor, hem bu borcu dettirmek, hem de teminat gstermek iin, satn ald irketle birleiyordu. Devlet satt POA hissesinin parasn, yine satt POA tan istiyordu. Alamaynca da satt irkete vade yapyordu. stelik bu operasyon Doan Grubu'nu zengin ederken, devlet hem parasn zamannda alamyor hem de trilyonlarca lira Kurumlar Vergisi'nden vazgeiyordu. Cumhurbakanl Devlet Denetleme Kurulunun 2001 yl Vakfbank raporunda Doan Grubu bankann en yksek borcu olan holdingler sralamasnda toplam 137 trilyon lira borla birinci oldu. - Doan'n, Petrol Ofisi'ni almak iin Vakfbank'tan kulland kredi yaklak 100 trilyondu. Daha sonra halka arz edilmesi gereken yzde 25.8'lik POA hissesi de blok halde -Doan'a satld. stelik teminat mektubu almadan ve 3 yl vade ile. Ancak Doan Grubu'nu rahatlatan tm bu usulsz yntemlere ramen, Aydn Doan borcunu deyemedi. zelletirme Yksek Kurulu ise ok bir kararla 271.3 trilyon liralk borcu 2007 ylna yayd. Tuncay Mollaveisolu, POA Gerei 1-2, Akam Gazetesi,1516.10.2003 521 Nitekim seim ncesi dnemde, 2007 Mart aynda POA nedeniyle 985.5 milyon YTL vergi asl ve denmeyen verginin cezas borcu kartlmt. Bunun 360 milyon YTL'si vergi asl, 625.5 milyon YTL'si ise vergi cezasyd. imdi medya devi Aydn Doan'a ait POA, vergi asl ve vergi cezas olarak toplam sadece 275.3 milyon YTL deme yapacak. POA tan yaplan aklamada 'Bu cezay hak etmemitik. Ancak mahkemeye uzun srer diye uzlamay uygun bulduk' denildi. 12 Mays 2007, Sabah Gazetesi.

167

yolundaki engel de ortadan kalkmtr. Ancak medyann kartel haline gelmesinin, sadece kendi zerinde bir tehdit deil, ayn zamanda siyasal iktidar zerinde de bir tehdit arac olarak kullanld gzlemlenmektedir522. 2009 ylnda yaplan Gazetecilik Dnyalar aratrmasna523 gre,

reklamcln, haber gazeteciliinin gnlk ilerini etkiledii yolundaki etkisini Trkiyedeki gazeteciler, aratrmaya katlan lkelerin ortalamasnn zerinde yorumlamlardr. Ancak Trkiyede, medya zerindeki hukuksal dzenlemelerin etkisi, gazetecilerin gndelik ileri zerinde reklamlarn etkisinden de yksek alglanmaktadr. Trkiyedeki gazeteciler arasndan rnekleme dhil olanlarn verdikleri yantlara gre, gazetecilerin gndelik ilerini yaparken en ok etkili d faktrler arasnda, sansr, medya alanndaki hukuksal dzenlemeler, hkmet yetkilileri, siyasetiler, hassasiyetler ve reklamclarn yan sra, medya gzetleme rgtleri de yer almaktadr524. Bunun karlnda da aratrmaya gre, 18 lke arasnda siyasetiler, hkmet ile siyasal partilere ynelik haber gazetecileri tarafndan duyulan gven seviyesinin en dk olduu lke yine Trkiyedir. Klbay, halkn bedelini demedii medyann ayakta kalmas mmkn mdr, eklinde asli neme sahip bir soru ortaya atarak, ngilteredeki basn zgrlnn gelimesindeki asl aktre vurgu yapmaktadr. Eer halk bedel demiyorsa, medya ya resmi, yani iktidarn sesi olur, ya da onu kendi

522

Yine Aydn Doan rneinden yola klarak Ekim ay balarndaki Malezyalama tartmalar ile Aydn Doann stanbulda yaptrmay dnd Hilton iin bekledii kararn kmasnn zamanlamasna dikkat etmek gerekir. Aydn Doan, Hilton arazisine i ve alveri merkezleri yaam merkezleri ina edecekti. Burada inaat izni binde 7 idi. Buna gre ancak 43 bin metrekare inaat yaplabilecekti. Oysa Doan, burada en az 230 bin metrekare inaat yapmay planlamt. Ancak, Antlar Yksek Kurulunun ald kararla ilgili alann ST alan ilan edilmesiyle Aydn Doann Hilton projesi iptal aamasna gelmiti. Malezya tartmalarnn alevlendii bir dnemde ise Bykehirin Bayndrlk ve mar Komisyonunda plan tadilat, Aydn Doann istedii gibi kt grlmtr. 5i AK PARTL 9 kiilik komisyon, Aydn Doann istedii tadilat aynen geirdi ve inaat izni 5 kat artarak 43 bin metrekareden 238 bin metrekareye ykseldi, Antlar Yksek kurulunun kararnn da bu blgeyi iermedii akland. Uzmanlar Emekli Sandndan 255 milyon dolara satn alnan arazinin ve otelin deerinin bu plan deiiklii ile birlikte 3 milyar dolara kacan ve kamunun en az 2.5 milyar dolar zarara uratlacan sylyor. Akam, Bu Rezalete zin Vermeyin, 12 Eyll 2007 523 EK-4te orijinal aratrmada yer ald ekilde verilmitir. Worlds of Journalisms Project. 524 Gazetecilerin, gnlk ilerini yaparken olduka yksek oranda etkisini alglad d faktrlerin arasnda siyasetilerin ve hkmet yetkililerinin bulunduu bir dier lke indir. almaya gre, Trkiye ve inden sonra, ara fark ile Msr ve Uganda da bu lkeler arasnda yer almaktadr. Trkiyedeki gazetecilerin algs erevesinde, demokrasinin basn hrriyeti asndan pratikteki bu grnmn, az gelimi ve gelimekte olan lkeler ile demokratik olmayan lkelerdeki gazetecilerin alglar erevesinde ortaya kan bu grnmlerle benzemesi Trkiyedeki basn hrriyetinin kritik duruunu betimlemektedir.

168

dorultularnda kullanmak isteyen kar gruplarnn ve siyasal veya dier cemaatlerin dorultusunda yayn yapar.525 3.2.3.2. Medyann Kurumsal Aralarla Kontrol: RTK

RTK, 1994 ylnda 3984 Sayl kanunla radyo ve televizyon faaliyetlerini dzenlemek amacyla, zerk ve tarafsz bir kamu tzel kiilii niteliinde kurulmutur. st Kurul, en az drt yllk yksek renim grm, meslekleriyle ilgili konularda kamu veya zel kurulularda en az on yl grev yapm, meslek adan yeterli bilgiye, deneyime ve Devlet memuru olma niteliine sahip, otuz yan doldurmu kiiler arasndan Trkiye Byk Millet Meclisince seilen dokuz yeden oluur. Metnin orijinal halinde ise () bei iktidar partisi veya partilerinin, drd muhalefet partilerinin gsterecei adaylar arasndan Trkiye Byk Millet Meclisince seilen dokuz yeden oluur. denilmekteydi. Kanunun 2005 ylnda yaplan bu deiiklikle Kurul, siyasallam ve hkmet yanls bir nitelik kazanmtr. rnein bu deiiklikle, 5 AKPli, 4 muhalefetin temsilcisi bulunacakken, bu deiiklikten itibaren 6 AKPli 3 CHPli ye bulunmaktadr ve seim sistemimizdeki d'hondt barajndan kaynaklanan seim sonu oranlar/meclis temsil oran arasndaki dengesizlik bylelikle RTKe de yansm olmaktadr. Bu deiiklie gre seim iin, sadece mecliste grubu bulunan siyasal partilerin ye says orannda belirlenecek ye saysnn ikier kat aday gsterilir ve st Kurul yeleri bu adaylar arasndan her siyasal parti grubuna den ye says esas alnmak suretiyle Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulunca seilir. rnein 2005526 ylndaki yelerin seiminde AKP alt yelik iin 12, CHP de yelik iin alt aday belirlemi, AKP'nin adaylarndan Zahit Akman, Abdullah Darendeli, Davut Dursun, lhan Yerlikaya, Taha Ycel, Paa Yaar, CHP'nin adaylarndan da zer Grbz, aban Sevin ve Mehmet Dadak seilmitir. zer Grbz ya haddinden emekli olunca da yerine yine CHP kontenjanndan Arif Merdol seilmitir. 3984 Sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanunun 6. maddesine gre, Radyo ve Televizyon st Kurulu yelerinin grev sresi alt yl olup st Kurul yelerinin te biri iki ylda bir yenilenmesi
525 526

Klbay, Medya ve ktidar, s.143. Radikal, RTK iin Acil Toplant, 12 Temmuz 2005.

169

gerekmektedir. te yandan kanunun yrrle girmesi ile tm yeler yeniden seildii iin 3984 Sayl Kanunun Geici 11. maddesi gereince de kanunun yrrle giriinden iki yl sonraki yenilenecek yelikleri belirlemek zere, seimden iki ay nce ad ekmeye bavurulmas hkm ilave edilmitir. Yine bu hkme gre, kanunun yrrle giriinden drt yl sonra yenilenecek olan yelerin tespiti iin ayn esasa uyularak ad ekilir, ancak ikinci yln sonunda seilmi olan yeler bu ad ekmeye giremez. Bu yasal dzenlemenin pratikteki uygulamas ise AKPnin belirledii ve 2005te seilen 2 ismin en az 6 yl sreyle kurulda kalmasnn salanm olmasdr. Radyo ve Televizyon st Kurulu 14 Mays 2007 Pazartesi gn, anlan yasa hkmleri gereince grev sreleri 14 Temmuz 2007 tarihinde sona erecek Radyo ve Televizyon st Kurulu yelerini belirlemek amacyla bir toplant yapm ve toplantda noter huzurunda gerekletirilen kura ekimi sonucunda, 14 Temmuz 2007 tarihi itibaryla grev sreleri sona erecek st Kurul yeleri (AKP)Dr. A. Zahid Akman, (CHP)Arif Merdol ve (AKP) Prof.Dr.lhan Yerlikaya olarak belirlenmitir. 2007 seimlerinde ise TBMM Genel Kurulu'ndaki gizli oylamaya 298 ye katld. Oylama sonucunda, RTK yelii iin AKP Grubunca yeniden aday gsterilen Dr. A. Zahid Akman, Prof. Dr. lhan Yerlikaya ile CHP grubunca ilk kez aday gsterilen Hlya Alp seilmitir. Bylece yasaya gre iki ylda bir 3te 1i yenilenmesi gereken RTK yeleri, 9da 1i yenilenmitir. 3984 sayl kanunun 8. Maddesinde kurulun grev ve yetkileri yer almaktadr. Ancak bu grevlerin arasnda yer alan frekans ihaleleri kurulun kuruluundan 13 yl gemi olmasna ramen halen bu grevini yerine getirmemitir. Nuri Kaya gre devletin buradan beklenen geliri 7 yl ncesi itibaryla 2-5 milyon dolardr. RTKn yerine getirmedii ve olas yolsuzluklara kar denetimi ise Cumhurbakanlna bal olarak alan Devlet Denetleme Kurulu tarafndan gerekletirilmekte iken 2002 ylnda yaplan bir deiiklikle kurulu denetleme gre vi Babakanlk Yksek Denetleme Kuruluna verilerek, kurumun bir kez daha siyasal bir nitelik kazanmas salanmtr. Cumhurbakan Sezer Bu dzenlemeye gidilmeden nce 2003 ylnda hazrlatlp Cumhurbakanlnn eriim tarafndan

sitesinde527 kamuoyu ile paylalan raporda da bu soruna iaret edilmitir: Frekans

527

Cumhurbakanl, Devlet Denetleme Kurulu, RTK Raporu, 26 Eyll 2003, Eriim: http://www.cankaya.gov.tr/tr_html/DDK/rtuk.htm#VI_C, (12.10.2006) Cumhurbakann deimesiyle beraber raporun eriim sitesinden kaldrlmas dikkat ekici bir noktadr.

170

plnlamas hazrlatlmas ve kanal ve frekans ihalesi srecinde; kararl bir siyasal ve ynetsel iradenin iin sonulandrlmas iin aba gstermemesi, konuyla ilgili dier kamu kurum ve kurulularnn mdahaleleri ve ska mevzuat deiiklii yaplmas nedeniyle almalar ok yava ilerlemitir.. Ayrca raporda st kurul yelerinin tam mesai eklinde almaya zen gstermedikleri, katldklar toplantlar da erkenden terk edip yarm braktklar ve bylelikle de birok kararn -ye karar yeter saysn yani 5 kiiyi yakalayamamas nedeniyle- alnamadan dt de belirtilmitir528. Dolays ile bir televizyon kanal hakknda cezai bir durum olusa bile, toplant yeter saysn oluturulmamas yoluyla cezasz kalmas salanabilmektedir. Kurulun 6 iktidar kadrosundan ve 3 de muhalefet kadrosundan olutuu gz nne alnrsa, iktidar yanls ve cezai bir yayn gerektiren bir televizyonla ilgili konunun kurulun gndemine gelse bile, ceza almas olanaksz hale getirilebilmektedir. Nitekim RTK Bakan (AKP tarafndan yeniden aday gsterilip seilmi olan Kanal 7 Washington eski temsilcisi) Zahid Akman hakknda baz televizyon kanallarnn, seim yasaklarna uymadna ilikin uzman raporlarn st kurul gndemine zamannda almayarak, "grevini ktye kulland" iddiasyla 1 yldan 3 yla kadar hapisle cezalandrlmas istemiyle dava almtr529. Yine 3984 sayl Kanunun 11. Maddesine gre "Geerli mazereti olmakszn st ste kez toplantya katlmayan st Kurul yeleri ekilmi saylr." biimindeki kural erevesinde deerlendirilmesi gerekir. Ancak imdiye kadar bu ekilde yelii den bir ye kaytlara gememitir. Tm bunlarn ardndan RTK adl kurumun etkili ve verimli altn sylemek gerekten zordur. Daha da kts kurumun siyasallam olmasdr. zetle, RTK adl denetim kurumu ile ideal bir demokraside dengeli ve tarafsz bilgi edinme yollar aracl ile olumas beklenen kamuoyunun pratikte byle bir ortama sahip olmadn sylemek mmkndr. RTK adl kurum da hem kartellerin oluumuna araclk etmi hem de bunlarn tarafl yayncln onaylar bir iktidar arac haline dnmtr.

528

Bu tutum sonucu, izleme ve deerlendirme raporlarndan; 2001 ylnda 62 adedi, 2002 ylnda 52 adedi ve 2003 yl mays ay sonuna kadar 10 adedi st Kurulca karara balanamadndan gndemden dm, ilgili yayn kurulularna yaptrm uygulanamamtr. 529 Vatan, RTK Bakannn 3 Yl Hapsi steniyor, 29 Eyll 2007.

171

3.2.3.3.

Bir Medya Ynetim Birimi Olarak TMSF

Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu, 5411 sayl Kanun ve ilgili dier mevzuat ile verilen yetkiler erevesinde tasarruf sahiplerinin hak ve menfaatlerinin korunmas amacyla, mevduatn ve katlm fonlarnn sigorta edilmesi, Fon bankalarnn ynetilmesi, mali bnyelerinin glendirilmesi, yeniden yaplandrlmas, devri, birletirilmesi, sat, tasfiyesi, Fon alacaklarnn takip ve tahsili ilemlerinin yrtlmesi ve sonulandrlmas, Fon varlk ve kaynaklarnn idare edilmesi ve Kanunla verilen dier grevlerin ifas iin kurulmu olup kamu tzel kiiliini haiz, idar ve mali zerklie sahip bir kurulutur. Fonun merkezi stanbul'dadr. yeleri Bakanlar Kurulunca atanr530. TMSF yelerinin, Bakanlar Kurulu tarafndan atanmas, kurumun tamamen siyasal iktidarn kontrol altnda olduunun bir gstergesidir. RTKten farl olarak, yelerde muhalefet parti temsilcilerine ya da brokrasiye yer yoktur. te yandan kurumun temelde bir fon oluu, bir medya denetim kuruluu gibi deerlendirmeyi de engeller. Ancak seime 3 buuk ay kala, olduka yksek izlenme ve tiraj oranlarna sahip televizyon ve gazetelere kurum tarafndan el konup, genel seim ve Cumhurbakanl seimin zerinden 2 ay gibi bir sre getikten sonra satnn gndeme gelmesi, zellikle muhalif kanat szclerini TMSFyi bu boyutta deerlendirmeye ynlendirmitir. Fonun zellikle son be yl dikkate alndnda mutlaka bir veya daha fazla medya kanalna sahip olduu dikkati ekmektedir.
Tablo 7: TMSF Tarafndan El Konulan Medya Aralarnn Bir Ksm (2007 Yl tibaryla) El Konma Tarihi 27.10.2000 Sat tarihi 29.04.2005 Satlan Grup Ciner Grubu (2003ten bu yana kiracs durumunda olan) Glen Grubu (Ali Sefa zmen- Zaman gazetesi ) Doan Grubu

El Konulan Medya ATV-Sabah Grubu

Eski Sahibi Din Bilgin

14.02.2004 14.02.2004 14.02.2004 28.11.2005

Star Gazetesi Star Televizyon Hizmetleri A.. Kral TV .Z.R.T (zmir TV) Aksoy Grubu

Uzan Uzan Uzan EGS Grubu

21.03.2006 26.09.2005 -

530

19.10.2005 tarih ve 5411 sayl Bankaclk Kanunu, Madde 111 -112-113

172

Vatan Gazetesi 14.11.2006 01.04.2007 01.04.2007 Satel ATV-Sabah Kanal 1 Ciner Grubu Ciner Grubu 05.12.2007 28.08.2007

Doan Grubu artl sat alk Grubu Ciner Grubuna anlamal iade

2004 yl ubat aynda Uzan Grubundan devredilen Star medya paralanarak satlma yolunda gidilmitir. Star TV'yi 2005'in Ekim aynda satan TMSF, Kral TV'yi Ekim 2005'te 45 milyon dolara ihale edip, sonra da "Tek firma girdi, rekabet olumad" gerekesiyle geri almtr. Bu tarihten bu yana Kral TVnin hem ieriinde hem de ynetici kadrosunda olduka deiiklie gidildii grlmtr. Kral TV asl olarak bir mzik kanal iken, artk haber ve tartma programlar yer alan dier kanallara benzeme eilimine girmitir. te yandan 2005 yl ubat aynda TMSFnin elinde, 17 televizyon, 10 radyo kanal, 1 gnlk gazete ve 6 dergi ile bir medya devi haline geldii ileri srlmtr531. Bunlardan, 2007 yl Nisan ay banda el koyduu Sabah gazetesi ve ATVnin kadrolarnda ciddi deiikliklere gittikleri grlmtr. rnein Yeni afak gazetesinden Fehmi Koru, -yine TMSF kontrolndeki ATVye geirilirken-2007 Genel Seimlerinde AKPden milletvekili aday aday olmu ancak listede yer alamam- Nazl Ilcak da Sabah gazetesine transfer edilmitir. Yine Sabah gazetesi Karikatristi Salih Memecann ei, 22 Temmuz 2007 genel seimlerinde AKPden aday olarak Meclise girmitir532. te yandan siyasal iktidarn ve onun ynetimindeki TMSFnin aleyhine olabilecek yazlardan dolay iten karmalar da sz konusu olmutur533. Bu srete, ilgili kurumlarn satnn srekli olarak bir ertelemeye maruz

531

Bunun siyasal hayata yansmas ise reklm sansr eklinde ortaya kmtr: 2007 Temmuz Genel Seimlerinde CHPnin verdii ilanlar TMSFnin elinde olan Sabah, Takvim ve Ege blgesinin en kkl ve en okunan gazetelerinden Yeni Asr gazetelerinde yaymlanmamtr. 532 Kadrodan karlanlar arasnda, alanlarn sendikal olmas iin ura veren Sabah Gazetesi eski Editr Cengiz Erdin, Burak Ersemiz ile Ozan Pezek, yine muhalif yazlar ile bilinen Baliek Pamir, Aydn Ayaydn, Sabah'n Ankara temsilcisi Asl Aydntaba, iten kartlrken Takvim Gazetesinin Genel Yayn Mdr skender Baydar, yine Sabah Gazetesinin muhalif yazarlarndan Ylmaz zdil, Nazl Ilcakn sabah gazetesine transferini reddetmi olan Fatih Altaylnn istifa ettii ya da ettirildii gndeme gelmitir. Bunlarn dnda Gen Partiden milletvekili aday olan brahim Tatlsesin programna da ehit haberleri srasnda dansz oynatmak iddias ile- son verilmitir. 533 rnein, Gerek Gndem adl internet haber sitesinde yer alan habere gre Sabah Gazetesi Eski Yaz leri mdr aya Atillann iten atlmas da u ekilde cereyan etmitir: ANKAnn abonelerine servis ettii SONAR aratrmasnda AKPnin oylar yzde 30larn altnda gsteriliyordu. Habere gre gazetenin yaz ileri toplantsna katlan TMSF yetkilisi,Gazetede bu tr anket istemiyoruz. Bunu daha nce de syledik. Uyarlarmz dinleyin dedi. Akam saatlerinde ise haberi internet sitesine giren editr Aya Atillann iine son verildi. Gelimeleri dorulayan Aya Atilla, Yaz leri toplantsnda ne konuulduunu bilmiyorum. Ancak neden iten atldm biliyorum dedi. Atilla, Sabah Gazetesi'ni bir sreden beri TMSF'nin ynettiini belirterek Bir haberi sayfaya koyduktan sonra yukardan gelecek telefonu bekliyorduk. nk; haberlere mdahale ediliyordu. TMSF yneticileri, gazetede kedinin

173

kald grlmektedir. ATV-Sabah Grubunun sat 2007 Kasm aynda yaplacak iken, youn talepler ve araya giren bayram tatili nedeniyle Aralk 2007ye bir ay sreyle ertelenmitir. Bu ertelemeyle daha sonra ihaleyi kazanacak olan alk Grubu da ihaleye katlabilme imkn elde etmitir. Aralk 2007de gerekletirilen, ATV-Sabah Grubu ihalesine katlmak zere alk Grubundan baka, CME, medya devi Rupert Murdoch (News Corporation), Yunanistan'n balca medya grubu Antenna, sahip Alman ProSiebenSat.1 Group(RTL), Nurol Holding-Carlyle ortakl da ihale artnamesi almtr. Bunlarn ierisinde alk Grubu, Nurol-Carlyle ve RTL-pek-Sancak ortaklklar n yeterlilik iin bavurmutur. n yeterlilik iin bavurmu olan iki grubun varlna ramen ihaleye sadece alk grubu katlmtr. 5 Aralk 2007 tarihinde, tek firmal ihale ile alk Grubuna satlmasna ramen, bu kez, "tek firma girdi, rekabet olumad" gerekesinin iletilmedii grlmektedir. Rekabet Kurulunun 10 Ocak 2008deki toplantsyla kan onayn ardndan, RTK de 7 ubat 2008 tarihli toplantsyla sat tescillemitir. Buradaki baka bir dikkat ekici nokta, alk Grubunun pein bedel olarak sunduu 1 milyar 100 milyon dolarn, ihaleden bir ay sonra gerekleen Rekabet Kurulu toplants srasnda ya da ihaleden iki ay sonra gerekleen ilgili RTK toplants srasnda halen denmemi olmasdr. RTKn tescil kararn, 21 ubat 2008 tarihinde, 2 ay daha uzatm olmas alk Grubuna deme asndan (toplamda yaklak 4,5 aylk) nemli bir zaman kazandrmtr. Bu erteleme ise olduka yksek bir bedelin aylk faizinin kayb ile kamuya zarar olarak dnmektedir. Ancak kamunun urad zarar sadece ertelemeden kaynakl deildir. alk Grubunun ilerleyen srete sahibi olaca ATV-Sabah Grubu, haber bltenini sunmak zere, kendi deyimiyle liberal gazeteci Mehmet Barlas534 900 bin
fareyle oynad gibi oynuyordu ifadesini kulland. Gerek Gndem, Sabahta Yeni AKP Skandal, 19.07.2007, Eriim: http://www.gercekgundem.com/index.php?p=75969, (10.02.2008) 534 Mehmet Barlas, NTV programnda yaynlanan Yorum Fark programnda Emre Kongarn sol tarafta kendisinin sa tarafta yer alarak muhafazakr liberalleri temsil etmektedir. Yorumlar ve sylemi incelendiinde ncelikle AK PART tanmlamasn tercih ettii ve AKPyi Kongarn getirdii eletirilere kar koruduu grlmektedir. Avrupa Birlii politikasn destekliyorum. Ama AK PARTnin btn politikalarn desteklediim anlamna gelmiyor. Ama siz AK PARTyi kayts artsz hem AK PARTL olmayp hem de kaytsz artsz desteklediiniz zaman acaba bir kar ilikisi mi var diye i nsanlar kukuya der. 21 ubat 2008 tarihli Yorum Fark Program Metni Irak Operasyonu ve Babakann fkesi, Eriim: http://www.ntvmsnbc.com/ntv/metinler/Yorum_Farki/subat_2008/21.asp, (20.03.2008) Yine Barlasn, Babakann yanan okamas srasnda ekilen fotorafla ilgili yaplan rportajnda unlar dile getirmitir; Refleksti. Sen de bilirsin, gazetedekiler de; ben sevdiim insann yanan

174

YTL ve Engin Ard535 500 bin YTL cretle 3 yllna transfer ettii iddia edilmitir. Mehmet Barlasn Haber 24'te katld canl yaynda 2 Mart 2008 tarihinde katld haber blteninde yapt aklamaya gre; bizzat Ahmet alk arayp kendisini davet etmi, transfer grmesini alk Grubu Bakan Ahmet alk ile yapm ancak transfer paras, ATV-Sabah Grubu ortak btesinden demitir
536

. Ancak o

dnemde TMSFnin elinde olan kanaln btesi de TMSF tarafndan kontrol edilmekte ve ynetilmektedir. Sat bedelinin denmedii ve devir/teslim ileri henz tamamlanmad bir srete, alk Grubunun kanal ve gazeteler zerinde hibir hukuki ynetim hakk bulunmamaktadr. Yine bir baka nemli konu, transferin haber program ile balantl olmasdr. Haberler yukarda da belirtildii zere, siyasetle ilgili ya da ilgisiz bireyler zerinde siyasal anlamda en etkili kanallardan biridir. Dolaysyla haberlerin tarafsz olmas kamunun kamuoyunu, eik bekileri dnda kendi serbest iradesiyle oluturmas nemlidir. Ancak Trkiyede zellikle ana haber bltenleri sunumunda, grnr bir bozulma yaand ortaya kmaktadr. En ok izlenen televizyon kanallar ve haber sunucular u ekildedir; Kanal D- Mehmet Ali Birand; ATVMehmet Barlas, Star TV- Uur Dndar; Show TV-Ali Krca. Ali Krca hari bu sunucularn hi birinin asli grevi anchorman- spikerlik deildir. Yer yer yorumlarn serpitirildii yeni bir tr haber program sunuculuu ile dorudan kamuoyu liderli i yaplmaktadr. Mehmet Barlasn halen kamunun elinde olan bir haber kanalna tarafl habercilik ile transfer edilmesi TMSFnin siyasal medya gc roln aklamaktadr537. RTKn ihaleyi, 3984 sayl Kanun erevesinde deerlendirmesi ve uygun olup olmadna bal olarak onaylamas ya da reddetmesi gerekmektedir. 13.04.1994 tarih ve 3984 sayl Kanunun Kurulu ve Hisse Oranlarn dzenleyen Madde 29da konuyla ilgili olarak u ekilde bir hkm bulunmaktadr: Madde 29
okarm, perim. Yani insani temas dedikleri bir ey(...) Yani Tayyip Erdoan'n ilk defa yanan tutmuyorum ki! Sabah, En Kts Yana Okanan Gazeteci Olmak, 4 Mart 2007 . 535 Engin Ard 6 Mart 2008 tarihli Sabah gazetesindeki yazsnda byle bir parann sz konusu olmadn ancak Vatan gazetesinden ok daha fazla maa aldn ifade etmitir. Ayrca Vatan gazetesine girdiinde gazetenin liberal ve demokrat; ktnda ise ulusalc olduunu ifade etmektedir. Engin Ard, Ofuna Of, Sabah, 6 Mart 2008. 536 Haber 5, Yllk Transfer cretimi Pein Aldm, 2 Mart 2008. Eriim: http://www.haber5.com/archive_details?id=309788, (05.03.2008) 537 RTKn CHP kadrosundan yesi aban Sevin, Mehmet Barlasn Sabah gazet esine transfer creti olan 900 bin YTLnin TMSF tarafndan dendiinin ne srlmesi zerine, TMSF Bakan Ahmet Ertrk hakknda su duyurusunda bulunmu bunun zerine Barlas transfer paras iade etmitir. Milliyet, Barlas, Transfer cretini ade Etti, 29 Mart 2008.

175

(Deiik:15/05/2002-4756/13 md.) Radyo ve televizyon yayn izni verilen veya verilecek anonim irketlerin hisse oranlar ve irket yapsyla ilgili uyulmas gereken dier hususlar unlardr:() retim, yatrm, ihracat, ithalat, pazarlama ve finans kurum ve kurulularna radyo ve televizyon yayn izni verilmez; bu kurulular radyo ve televizyon yayn izni alm irketlere ortak olamazlar. RTK incelemesini, Turkuvaz Radyo ve Televizyon Gazetecilik ve Yaynclk A.'nin bu tarz bir ortaklklar olup olmadn incelemi ve inceleme sonunda da olmadn tespit etmesiyle ihaleyi onaylamtr538. te yandan Turkuvaz Radyo ve Televizyon Gazetecilik ve Yaynclk A'nin sahibi olan alk Grubu bnyesinde yukardaki hkmde yasakl saylan tm faaliyetlere yer verildii dikkat ekmektedir. Bu rnekten de anlalaca zere, yasa, aka satn alan irketin faaliyetlerini incelerken, irketin sahibinin dier faaliyetlerini kapsam dnda brakmaktadr. Gnmzde ise bir medya aracnn kartel biimindeki sahiplii dorudan tek bir irket sahiplii ile deil, irketlerin topland holdingleri bir arada tutan grup sahiplii eklinde gereklemektedir539. Dier bir deyile, sermaye medyada, grup ierisinde yer alan holdinglerden birindeki irket(ler) aracl ile yer almaktadr. Oysa Kanunla amalanan, basnn, sermayenin zorunlu kar ilikileri ile denetim altnda tutulmasn engellemektir. Kanunun bu hali, yukarda bahsedilen irketlerin pratikteki medya kartellerinin oluum srecini engellemekten ok uzaktr. Ayn maddenin yabanclarla ilgili (I) hkmnde yer alan gerek ve tzel kiiler ifadesinin bu hkmde tercih edilmeyip, onun yerine sadece irketlerin yasak kapsamnda tutulmas, yasadaki bu boluun, kanun koyucu tarafndan bilinli bir tercihle gerekletirildiini dndrtmektedir. Yine 1994ten beri bu ekliyle uygulanan dzenlemenin, medya kartel oluumunu engelleyecek ihtiyalara yant vermediinin aka bilinmesine ramen, uygulanmaya devam edilmesi, bu srete yer alan iktidarlarn, medya kartellerinin oluumunu ya da basnn sermaye yoluyla denetimini engellemeye ynelik olarak ne kadar istekli olduuna dair bir gsterge niteliindedir.

538

RTK, Basn Bildirisi, ATV Televizyonunun, st Kurul nezdindeki izin ve lisanslar ile kanal ve frekans kullanm haklar, Turkuvaz Radyo Televizyon Gazetecilik ve Yaynclk A.. adna tescil edilmitir, 7 ubat 2008, Eriim: http://www.rtuk.gov.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=928828c4-ba8c-47ae-9420-5a3dbc1de34a, (08.02.2008) 539 Bylece 3984 Sayl Kanun, Madde 29/b) ()Ayn irket ancak bir radyo ve bir televizyon iletmesi kurabilir eklindeki hkmn, pratikte bir anlam kalmamaktadr. rnein, Aydn Doan, farkl irketleri araclyla, Star Tv, CNN Turk, Kanal D eklinde 3 farkl ve yksek izlenme oranlarna sahip televizyon kanalna sahiptir.

176

ATV-Sabah ihalesi ve sonrasndaki sre, dier yasal dzenlemeler asndan deerlendirildiinde, TMSFnin ilgili ynetmelie aykr hareket ettii de gzlemlenmektedir. 18 Haziran 2005 tarih ve 25849 sayl Resmi Gazetede yaynlanan Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu Tarafndan Ticari ve ktisadi Btnlk Oluturan Mahcuzlarn Satna likin Ynetmelikte ihale bedelinin deme ekli, Madde 23te yle dzenlenmitir: hale Bedelinin deme ekli, Madde 23- hale bedeli kural olarak ihalenin Kurul tarafndan onaylanmasn mteakiben pein olarak denir.() Ayn ynetmeliin ihalenin iptalini dzenleyen 24. Maddesi ise aadaki gibi dzenlenmitir: halenin ptali, Madde 24- hale, Kurul tarafndan onaylanm olsa dahi aada belirlenen artlardan birinin gereklemesi halinde Kurul tarafndan alnacak ikinci bir karar ile iptal edilebilir. a) hale alcsnn, sat artnamesinde belirlenen ekil, sre ve artlara uygun olarak ihale bedelini dememesi, () Ynetmelikte ad geen kurul, TMSF Kuruludur. ATV- Sabah Grubu sat ihalesi, sat pein denmek kouluyla gereklemi ancak ne Fon Kurulu onayndan nce ne de Rekabet Kurulu ve RTK onayndan nce teminat d herhangi bir deme gereklememi ve hatta daha nce de belirtildii gibi, Kurul, alk Grubuna bedeli demesi iin ekstra 2 aylk ek sre tanmtr. Ynetmelikte ihalelerde uygulanacak usullerin dzenlendii 16. Maddeye gre; Ticari ve iktisadi btnln sat, sat artnamesinde belirlenen nitelikleri haiz teklif sahipleri arasnda, kapal zarf veya ak artrma usullerinden biri veya ikisi birlikte uygulanmak suretiyle yaplr. ATV-Sabah ihalesi artnamesinde hem kapal zarf hem de ak arttrma usulleri birlikte uygulanmas n grlmtr. Ancak tek bir katlmcnn olmas nedeniyle ak arttrma usul uygulanamamtr. Bu noktada ihalenin yine geersiz saylmas gerekir540. haleye tek firmayla girilemeyecei kansn glendiren bir baka dzenleme ihalenin iptali durumunda nasl bir yol izilecei ile ilintilidir. halenin ptali, Madde 24- () halenin iptali halinde ihaleye konu ticari ve iktisadi btnlk; Sat Komisyonu tarafndan ikinci en yksek pey srene/teklif verene teklif edilebilir. () Kurul tarafndan ikinci en yksek pey srene teklif edilmesinin uygun grlmemesi veya yaplan teklife ramen teklifin kabul edilmemesi veya teklif sahibine ulalamamas hallerinde, ticari ve iktisadi btnlk tekrar sata karlr. Bu
540

Kral TV'yi muhammen bedelin 100 bin dolar zerine, 45.1 milyon dolara tek alc ukurova'ya satt. Ertrk'n bakan olduu Fon Kurulu, rekabet artlarn yeterli bulmad ve ukurova'nn o gn itibariyle Fon'a borlar olduu gerekesiyle sat onaylamamtr.

177

dzenlemede ihalede ikinci bir katlmcnn varlna gre dzenleme yapld, ikinci en yksek pey sren/teklif eden olmamas durumunda gibi bir dzenlemeye yer verilmemesinden tr, ikinci bir katlmcnn olmad bir ihalenin/ak arttrmann var olamayaca grnden hareket edildii aka grlmektedir. Nitekim kamunun ihale bedelinin tahsil edememesinden kaynaklanan zararnn tespiti iin de ikinci bir katlmcya ihtiya vardr: () ki ihale bedeli arasndaki fark, ilk ihale tarihinden farkn tahsiline kadar geen sre iin sat artnamesinde belirlenen oranda ileyecek faiz ile dier zararlar, teklifinden veya ticari ve iktisadi btnl almaktan vazgeen ihale alcsndan tahsil edilir. Yukardaki aktarlan tm dzenlemeler dorultusunda aslnda ATV-Sabah satnn, daha ihale aamasnda geersiz bir nitelik kazand grlmektedir. Ancak bu hkmlerin uygulanmasndan sorumlu TMSF Bakan Ahmet Ertrkn bu ynde bir aklamas bulunmamaktadr. Tam tersine, Haberturk adl televizyon kanalnda Gazeteci Yavuz Semerci'nin hazrlayp sunduu Bilgi Odas'nn 22 Ocak 2008 tarihinde yaynlanan programnda konuyla ilgili olarak u aklamay yapmtr: Normalde biz teslim ederken paray alrz.(...) Burada ilk defa medya varlnn zellii dolaysyla, buraya macerac insanlar girmesin diye bir madde koyduk.(...) Bunu da baardk.(...) Bu konuda hi kukumuz yok. Sabah-ATV satnda, bize defaatle teyit etti. Ben de ona inanyorum. Ertrkn medyann varlnn zellii dolaysyla macerac insanlarn girmesin diye koyduu n art olan pein demenin, konuma tarihinde -yani ihaleden yaklak iki ay sonrasnda bilegereklememesine ramen, bu barajn baarl bir ekilde uygulandn ileri srmesi, bir brokratn kiisel kanaatine dayanarak ald ve karln deyemeyecei yksek bir maddi risktir ve hakl olarak bu cesaretin siyasal bir boyutu bulunduunu dndrtmektedir. Satn gereklemesi srecinde yaananlar da ayr bir neme sahiptir. alk Grubu, pein deme garantisiyle girdii ihalenin bedeli iin krediye bavurmak durumunda, kalm ancak zel bankalardan kredi temin edememitir. ki devlet bankas; Halk Bankas ve Vakflar Bankas yzde 50-yzde 50 olmak zere, 750 milyon dolar 12 yl vadeli kredi vermitir541. Toplamda 1.1 milyar dolarn kalan 350
541

Bu krediyle ilgili olarak CHP Konya Milletvekili Atilla Kart, alk Grubuna kredi veren Halk Bank ile Vakflar Bankasnn denetimi iin Bankaclk Denetleme ve Dzenleme Kurumuna (BDDK) bavuruda bulunmutur. Anadolu Ajans, 1 Mays 2008. Ayrca gensoru grmesi srasnda Bamsz milletvekili Mesut Ylmaz tarafndan krediye imza atmayan banka yneticilerinin grevden alnarak, yeni iki ye atandn ve kredinin bu yelerce onaylandn ileri srmtr. Milliyet Gazetesi, 21 Mays 2008.

178

milyon ksmn da Katarda yeni kurulan, Al Wasaeel International Media CO karlamtr. te yandan bu satla ilgili olarak yarg sreci de devreye girmitir. Yeniasr gazetesinin ortaklarndan evket Bilgin'in kz enol Devrim, Sabah ve ATV grubunun, TMSF'nin yapt ihaleyle TMSF'nin hizmet kusuru bulunduunu, grup iindeki kk ortaklardan Yeniasr gazetesinin maddi olarak byk zarara uradn iddia etmi ve alk Grubuna satlmasnn tedbiren durdurulmas veya iptali talebiyle dava almas iin avukat araclyla bavuruda bulunmutur542. Konu ile ilgili olarak, CHPnin, ATV-Sabahn satyla ilgili olarak Babakan Recep Tayyip Erdoan hakknda verdii gensoru nergesinin gndeme alnmas, Mecliste 20 Mays 2008 tarihinde grlerek 134e kar 318 oyla reddedilmitir543. ATV-Sabah Grubunun el konmasndan sata kadar geen sre, Trkiyede medyann kartel eklinde siyasal arasallatrlmasnn ve devamnda hukuksal zeminin bu aralara adapte edilmesinin dikkat ekici bir rneini, adeta alma laboratuarn oluturmas bakmndan incelenmeye deer bir sretir. TMSFnin kurulu esasna gre, onun bir fon kurumu olmas, dorudan medya zerindeki etkisinin yasal bakmdan dikkatlerden karmasna ya da karlmasna- neden olmaktadr. Ancak gnmzde varlan nokta, siyasal iktidarlar, kontrol altndaki TMSF ile TRT dnda ve ok daha etkili bir ekilde basn, televizyon, radyo, dergi alanlarnn tmne nfuz edebilen bir tr yaynclk olana elde etmi grnmektedirler. 3.3. TRKYEDE MEDYANIN DNM ZERNE DEERLENDRME Kresel lekte olduu gibi, Trkiyede de liberal ekonomi politikalarnn dntrc gc karsnda medya, demokratik bir sistemin ileyiindeki baat rol ve kamu hizmeti rol ou zaman gz ard edilerek, dier herhangi bir alanda
542 543

Milliyet Gazetesi, evket Bilginin kz Sabah ve Atvnin Satna Dava At 2 ubat 2008 CHP Genel Bakan Deniz Baykaln gensoru grmesinde u aklamay yapmtr. Sabah-ATV ihalesiyle 10 firma ilgilendi, 3 firma yete rlilik belgesi ald. Burada nemli olan soru u: haleye katlma isteindeki firmalar Babakan ekil dedi mi? Babakann bu ihaleye ilgi gstermesi nemlidir. Babakann u soruyu aklamaya kavuturmas lazmdr: 14 Kasm 2007de Praga hareket etmed en nce bu konuya talip olan bir iadamyla Ankarada VIP salonunda grtnz m, grmediniz mi?(...) Bir de ihalenin alk grubuna verilmesi noktasndan sonra yaananlar var. Para hazr denildii halde kredi ihtiyac ortaya kmtr. Bu noktada kamu bankalarndan kredi alnyor. Peki yerli ve yabanc zel bankalarla irtibat kuruldu mu, kurulmad m? ki kamu bankasndan kredi alnmtr. Bunun aklanmas lazm. Ayrca alnan kredi, bir proje kredisi. Bu nasl bir proje kredisi konusu olabilir? Proje kredisi ortada olmayan bir faaliyetin gerekletirilmesi amacyla verilir. Burada Sabah bildiimiz Sabah, Atv bildiimiz Atv. Bunun neresi proje? Peki proje kredisi almann anlam ne? Proje olursa denmesi sreli olur. 3 yl demesiz sre, 10 yl vade ile alnm. Byle baka kimseye verilmiyor. Ayrca 750 milyon dolar kredi alm bir tek yerli kurulu var m ki bu artlarda veriyorsun? (15.07.2008). Eriim adresi: http://www.ntvmsnbc.com/news/447072.asp

179

faaliyet gsteren ticari kurulular haline gelmilerdir. Dnyann geri kalannda yaanlan ekonomik ve siyasal gelimelerden bamsz olmamakla beraber, srecin balca tayclar siyasal aktrler olagelmitir. Yine kresel lekte meydana gelen teknolojik dnmn medyadaki etkisi Trkiyede de yaanmakta ve teknolojik bakmdan donanml medya kartellerinin rekabet gcn yukar tamaktadr. te yandan internet kullanm544 dnyada yeni yeni yaylmaya balarken, Trkiyenin sadece corafi deil teknolojik adan da gei noktasnda bulunduunu resmeder bir ekilde Asya ve Avrupa lkelerinin arasnda bir oranda yer alan internet kullanm, toplum dzeyinin genelinde bir deiiklik yaratacak gce erimesi iin daha zaman olduunu aktarmaktadr. Gnmzn, gemie gre hayal edilebileceklerin tesinde kalan, ancak ayn zamanda sermaye ve teknolojik bakmdan kontrol edilerek kstlanm medya ve sylemi, Trkiyede liberal ekonominin ve Amerikann ekonomi zerindeki etkilerinin grlmeye baland 50lili yllardan bu yana uygulanan hukuki ve siyasal uygulamalarn sonucudur. Gnmz koullarnda Trkiyede oluturulan hukuksal zemin bir yandan medya kartellerinin oluumuna kolaylk verip sreci hzlandrmaktaysa da dier yandan da siyasal iktidarn kontrolndeki dier kurumlar araclyla dizginlenmeye allmaktadr. te yandan Trkiyedeki medya yapsna bakldnda da kamuoyunun belli snrl sermayelerde birikmi belli saydaki televizyon, gazete vb. medya aralaryla ekillendirildii grlmektedir. Medyann snrl sahiplii, bireylerin sadece snrl sayda belirlenmi gndemleri takip etmesini salamamakta, ayn zamanda bu konularda ne ynde ve nasl dnmesi gerektiini de garanti etmektedir. Toplum, merkez etrafnda ylarak, bu medyalar dnda kalan kiilerin takip ettii medya ve okuyucusu, tartmalar ve fikirleri, marjinallemektedir. Ayn zamanda kendini ifade edemeyen fikirler, toplumda yer edinememekte ve bir sre sonra sessizlie gmlmektedir. Baz durumlarda toplum kendini siyasal sosyal hareket araclyla ifade edebilmektedir. Ancak bu durumlarda bile, hareketin bir kamuoyu oluturarak siyasal alanda deiiklik yaratacak gce ulaabilmesi iin medyaya ihtiyac vardr ve bu
544

Avrupa lkelerinde kullanm oran ortalamas %52; Asya lkelerinde %18; Orta Douda %28,5dedir. World Statistics, Eriim: http://www.internetworldstats.com/stats.htm,(17.12.2009).

180

noktada da Trkiyedeki liberal ekonominin paras olarak medya irketleri, ancak kendi karlar ile atmayacak nitelikteki hareketleri haber yapacaktr ya da haberin nitelii, hareketin nne gemektedir. Sa sylemi arlkta olan Samanyolu televizyonunda iilerin hak arama talepleriyle ilgili haberlerini, yine kavga kardklar sokaklar yine sava alanna dndrdler gibi balklarla vermesi bu formatlamann rnekleri arasnda yer alr. Bu ve buna benzer rnekler Trkiyedeki medyann, dnyann dier yerlerindeki rnekleri gibi siyasal olay ve olgular belli bir ereveden verme eilimindedirler. Bunu yaparken de kartel yaplarnn sermaye sahiplii ve siyasal iktidara yaknl, ekonomik politik grleri etkili olmaktadr. Yasama organ, kartellerin oluumuna olanak verecek dzenlemeleri olutururken, bunlarn dzenleme olarak yrrle girebilmesi noktasnda muhalefetten de destek grd anlalmaktadr. Dolaysyla bu sorun, belli bir parti ya da partiler deil, genel anlayla ilgili bir sorundur. Bugnn ya da yarnn siyasal iktidarnn, medya olan ilikisinde onu kontrol altna alp arasallatrma amacndan vazgemesi gerekmektedir.

181

DRDNC BLM 4. CUMHURBAKANLII SEM ve 2007 GENEL SEMLER SRECNE YNELK ARATIRMA Aratrmann iki aya bulunmaktadr: Medya analizi ve alan almas. Gerek Genel Seimler, Cumhurbakanl seimi ve gerekse Cumhuriyet Mitingleri ile ilgili analizlerde aadaki siyasal gelimelerin gz nnde bulundurulmas gerekmektedir.
Tablo 8: Medya Analizi, Alan almas ve Siyasal Gelimeler Tarihsel Sreci Medya Analizi 1. Dnem Medya Analizi (ilk 3 ay) 2007 Yl inde 1 Ocak 25-26 Ocak 31 Mart 1Nisan 14 Nisan 24 Nisan 26 Nisan 27 Nisan Alan almas 1. Uygulama Siyasal Gelimeler Erdoann Adaylk Tartmalar

Tandoan Mitingi Gln adayl 2. Uygulama Cumhurbakan seimi 1. Tur E-Muhtra alayan Mitingi Anayasa Mahkemesi ptal Karar Meclisin 367yi yakalayamamas Gndodu Mitingi 3. Uygulama Genel Seimler

2. Dnem Medya Analizi (son 3 ay)

29 Nisan 1 Mays 6 Mays 13 Mays 14 Haziran 30 Haziran 22 Temmuz

Bu srete gz nne alnmas gereken ilk nemli nokta Nisan ayna kadar aday olarak Erdoan deerlendirilirken, Nisan aynda Abdullah Gln adayl aklanm olmasdr. Ayrca yine 27 Nisan 2007de Cumhurbakanl seimi iin birinci tur gerekletirilmi, 357 kabul oyu kmasna karn 367 saysna ulalamad iin, seim ikinci tura kalmtr. Ayn gn akam Genelkurmayn bildirisi yaynlanmtr. 29 Nisan 2007de Cumhurbakanl Seim srecini protesto etmek amacyla stanbulda (polis kaytlarna gre 750 bin kiini katld) alayan Mitingi gerekletirilmitir. Anayasann ilgili hkm gerei, ilk oturumun alabilmesi iin

182

367 yenin Mecliste hazr bulunmas gerektii gerekesi ile 27 Nisan tarihinde yaplan Cumhurbakanl seimi birinci oturumun iptali iin Cumhuriyet Halk Partisi tarafndan Anayasa Mahkemesi'ne dava almtr. Alan dava sonucu, Anayasa Mahkemesi'nin 1 Mays tarihli ile karar birinci oturum iptal edilmi ve bu karar ayn gn saat 16.13'de kamuoyuna aklanmtr. 6 Mays 2007 tarihinde Mecliste yaplan iki yoklamada da toplant yeter saysnn bulunamay yznden 11. Cumhurbakan seilememi ve bu seim, 22 Temmuz Genel Seimlerinin sonrasna kalmtr. Yukardaki gelimeler nda deerlendirilmek zere gerekletirilen aratrmann yntemi aadaki gibi belirlenmitir. 4.1. ARATIRMANIN KONUSU, PROBLEM ve AMACI Medya ve demokrasi arasndaki ilikiye bakldnda demokrasilerde halkn seimini hr irade ile gerekletirebilmesi iin ihtiyac olan bilgi akn ve iletiim araclyla nemli bir ba kurulduu grlmektedir. Bunun arkasndaki dnce ise ideal olarak demokrasilerde, ynetilenlerinin, ynetenler zerinde seim dnda da siyasal yarg dnda- kullanabilecei kamuoyunun yaptrm ve denetimi aralarnn gereklii ile siyasal seimlerin ancak serbest tartmalar ve bilgi akyla olabileceine olan inanca dayanmaktadr. Sre ierisinde medyada, pazar liberalizasyonu koullaryla ekonomik kar, rating, tiraj gibi olgularn ncelik kazand ve son aamada halk bunu istiyor gerekesiyle depolitizasyona ya da (kontroll ve tek ynde) siyasallamasna katk yolunda yaynsal deiim gzlemlenmektedir. Her iki durumda da siyasal iktidar, pazarlk edebilecei bir alan olarak medya kartellerinin medya d sektrlere, kamu ihalelerine katlmasna olanak yaratacak ekilde bymesine izin verirken karlnda medya sektrnn elinde pazarlk unsuru olarak okuyucu ve izleyici kitlesinin ynlendirilebilir kamuoyu ve kamu gndemi yatmaktadr. Medya toplumdaki kanaatleri yeniden reterek baskn kanaatin kime ait olduunu duyurmakta ve muhalif grlerin de gittike sessizlemesine yol amaktadr. Aslnda bata var olmayan gereklik olgusu medya retimiyle gerek

183

hale getirilmektedir. Bu durum medyann kamuoyu zerindeki maniplasyon, tektipletirme, susturma gibi etkileriyle ortaya kabilmektedir. Siyasal iktidara pazarlk gc vermesi asndan medyann kontrol bymesi bir noktadan sonra mmkn olmayabilmekte, medyann sosyal rol sadece fikir ve kanaatleri yeniden biimlendirmenin de tesine gemekte, siyasetin bizzat kendisini etkileyen, biimlendiren ve reten bir drdnc kuvvet olarak belirmektedir. Drdnc kuvvet haline dnmesinde en etkili unsur medyadaki kartelleme olgusudur. Basn ve yaym zgrl konusundaki pazar liberali gr erevesinde varlan bu noktada, medya kartelleri halk farkl kanallardan tek bir mesaj dorultusunda eitme gcn elinde bulundurmaktadr. Yasa koyucular ise bu zgrln kartellemeye varabileceini ngrebilecek yetenekte olmalarna ramen, kamu yarar yerine kartel oluumuna ortam yaratacak dzenlemeler yrrle koymaktadrlar. nceki blmde Trk Medyasnn ekonomi-politii erevesinde eletirel bir analizi yer alrken bu blmle Lasswellin klasikleen kim, neyi, nasl, kime ve hangi etkiyle ilettii sorularnn eksik kalan yantlar aranacaktr. Yukarda zetlenen durum erevesinde, aratrmadaki ama da drdnc kuvvet medyann bireylerin siyasal tutum ve alglaylarndaki roln saptamak ve bu balamda, toplumun siyasal srelerini ne ynde ve nasl etkilediini tespit etmeye almaktr. Aratrmann medya analizi ksmnda, siyasal sylemleri dorultusunda farkllaan medya organlarnn, bu ierik analizine yer verilecek ve bu analizler iktidar ve muhalefetin sylemleri ile ilikilendirilerek paralellikler ve farkllklar ortaya kartlacaktr. Aratrmann alan almasnda ise seilecek deneklerin, belirlenen sre dilimleri iindeki siyasal ilgi, siyasal bilgi, siyasal tutumlar ve siyasal katlmalarndaki deiimleri gzlemlenecektir. almada deneklerin, medyann bizzat kendisine ait tutumlar llecek ve siyasal bilgi kayna olarak gvenilirlii, nceliklilii deerlendirilecektir. Deneklerin seim tercihleri, tahminleri, iktidar-muhalefet sylemleri ile ncelikli olarak takip

184

ettikleri medya organnn sylemi ile ilikilendirilerek analiz edilecektir. Son aamada her iki yntem sonucunda elde edilen veriler birlikte deerlendirilecektir. 4.2. MEDYA ANALZ Medya analizi kapsamnda 5 ulusal gazete seilerek 3 aylk iki dnemden oluan toplam 6 ay boyunca kan ilk sayfa haberleri zerinde 15 anahtar kelime taramas yaplm ve bulunan haberler, nitelik ve nicelik bakmndan analiz edilmitir. Bu srete medya analizinin yntemi aadaki gibi belirlenmitir. 4.2.1. Analizin Hipotezi Medya analizi balamnda u sorulara yant aranacaktr; - Medya ilgili siyasetin temel aktrleri ve partileri ile ilgili kamu tartmasn nasl erevelemektedir? (Kimlere ve hangi partilere daha ok yer vermekte, alnt yapmakta, tekrar etmektedir?) - Haberlerin hangileri, hangi medya organlarnca haber yaplrken, hangi medya organlar bunlar grmezden gelmitir? - Medya organlarndan hangileri, hangi haberleri resimlerle ve gazetenin daha byk bir alann kapsayacak ekilde sunarken, hangi haberleri resimsiz ve daha kk bir alannda aktarmtr? - Hangi kiiler, olaylar ve partiler olumlu, hangileri olumsuz ierikte aktarlmtr? - Ayn ya da yakn siyasal pozisyonlar paylaan gazeteler ve siyasal liderlerin sylemleri de paralel midir? Yukarda yer alan sorularn yantlarn bulmak amacyla medya analizi srecinin ksmen kapsad 3 siyasal gelime inceleme alan olarak seilmitir: Cumhurbakanl Seimi, Cumhuriyet Mitingleri, 22 Temmuz 2007 Genel Seimleri. Konuyla ilgili olarak aratrmada u sorulara yant aranmaktadr:

185

- Cumhurbakanl seimi, Cumhuriyet Mitingleri ve Genel Seim konularnda hangi gazete daha ok yer vermektedir? - Seilen gazetelerin ilk sayfalarnda, Mecliste yer alan siyasal partiler iinde hangi partiler grmezden gelinmi hangilerine daha ok yer verilmitir? - Hangi siyasal lider gl ya da madur, atmac ya da uzlamac, hakl, baarl ya da haksz, baarsz vurgularyla aktarlm, hangi siyasal liderin dierlerine stnl vurgulanmtr? - Hangi siyasal gelime, lider ya da parti olumlu daha ok haber yaplrken, gazetelerin durduklar yere gre olumlu, resimli ve gazetenin daha byk alannda yer almtr? - Tm yukarda yer alan sorularn yantlar ile gazetenin duruu ve medya sahipliine gre anlaml bir deiiklik var mdr? Aratrmann yukarda sralanan sorular erevesinde gelitirilen hipotezi u ekildedir: Medya aralar, sahiplerinin bulunduklar siyasal pozisyona bal olarak, haber yapmnda ve sunumunda editryal bir seicilikte bulunmakta, editryal perspektiften geen haberler, okuyuculara ulatnda, onlarn siyasal dnyay alglaylarnda ilgili medya organn sahibinin siyasal duruuna paralel bir deiiklie uratacak biimde formatlanmaktadr. 4.2.2. Analizin Deikenleri Baml Deiken: Medya Sylemi Bamsz Deiken: Siyasal pozisyon, Medya sahiplii ve Editryal Tercih, Gncel Siyasal Gelimeler, Siyasal Partiler ve Liderleri 4.2.3. Medya Analizinin Evren ve rneklemi almann evrenini 1 Ocak 200730 Haziran 2007 tarihleri arasnda kan tm ulusal basn gazetelerinin ilk sayfalar olutururken, rneklem de bu evrenden

186

olaslkl olmayan rneklem teknii ile 5 gazeteye ait ilk sayfalarn seilmesiyle gerekletirilmitir. rneklemi taranmtr. oluturan olay says (5[gazete] x 6[ay])=900 sayfadan

Bu gazeteler seilirken evren, u katmanlara ayrlmtr: gazetenin

siyasal sylemi; gazetenin tiraj; gazetenin sahibi. Yukardaki ltler dorultusunda gruplandrlarak seilen aadaki be gazetenin seilme sebebi ayrca aklanmaktadr: Cumhuriyet gazetesi; Gazete, dk tirajna ramen, Cumhuriyet

deerleriyle ilgili olarak Mecliste yer alan ikinci parti konumundaki CHP ile sahip olduu paralel sylemi ve yine sylemi baznda sol gr temsil etmesi ve deneklerden zellikle renciler arasndaki okunurluluu gerekesiyle tercih edilmitir. Vatan gazetesi: Gazete merkeze yakn sol grl duruunun dnda, analizin yapld 6 aylk dnemde herhangi bir Medya Holdinginden bamsz oluuyla da tercih edilmitir. Hrriyet gazetesi; Gazete nceki blmde aktarld gibi Trkiyede hem en ok medya kuruluuna sahip hem de en ok takip edilen medya tekeli Doan Holdingin lokomotif yayn organ olup ana-akm (mainstream), merkez gazetesidir. Sabah gazetesi: Gazete merkeze yakn yayn politikas dnda, medya analizinin ikinci ayandan sonra, seimlere 3,5 ay kala TMSF tarafndan el koyulmu olmas nedeniyle seilmitir. Sabah gazetesiyle birlikte el konulmu olan ATV kanalnn haber programlar en ok seyredilen haber programlar arasnda yer almas nedeniyle ayr bir neme sahiptir. Zaman gazetesi: Gazetenin Fethullah Glen ile organiklii ispatlanmam ancak sylem bazndaki dorudan ilikisi ve iktidar partisi ile paralellik izen sylemlerine daha nce deinilmitir. Bu balamda hem sada hem de iktidar partisi ile paralel bir izgide yer almas nedeniyle Zaman gazetesi de analize dhil edilmitir. Gazetenin en ok tiraja sahip gazete olmas da etkenler arasnda yer almaktadr.

187

4.2.4. Medya Analizinin zmleme Birimleri ncelenen gazetelerin ilk sayfa haberleri, yukarda seilen siyasal inceleme alanlar erevesinde belirlemi 15 anahtar kelime ile taranm ve elde edilen haberlerin zmleme birimleri ise aadaki gibi oluturulmutur: 1) Fiziksel Birim: Haberin tam gazete sayfasnda kaplad alan bykl, resimli olup olmamas ve ilgili anahtar kelime ile ilgili haber says 2) nermesel Birim: Gl, Madur, Olumlu, Tarafsz, Olumsuz, Greceli stn Haberleri yukardaki zmleme birimlerine ynlendirecek 15 anahtar kelime ise unlardr: Erdoan, Gl, Baykal, Baheli, AKP, AK PART, CHP, MHP, Tandoan Mitingi, alayan Mitingi, Gndodu Mitingi, Cumhuriyet Mitingleri. 4.2.5. Medya Analizinin Snrllklar Medya analizi gerekletirilirken belirlenmi olan anahtar kelimeleri, maliyet ve zaman asndan ancak basl gazetelerde taramak mmkn olabilmitir. Oysa medya, gnmz gren insan (homo videns) zerinde, zellikle televizyon yoluyla etkinlik gsteren bir aratr. Ancak almann siyasal ve sosyal bilimler almas olmas balamnda, almann literatr ksmnda belirtildii zere, gazetenin, siyasal bilgilendirme ve var olan siyasal tutumlar glendirme asndan daha etkili bir ara olmas nedeniyle bu snrlln kendi iinde zldne inanlmtr. almann siyasal ilgileri ve bilgileri televizyonla biimlendirilen, siyaseten az ilgili denekler, gazeteyi daha az okuyan ve televizyonu da daha ok elence amal takip eden deneklerdir. Ayrca almann btnl asndan, almann uygulama ksmndaki denekler ierisinde yksek bir oranda renci kesiminin olmas ve bunlarn da gazeteye eriim olanann, televizyona eriim olanandan daha ok olmas da medya analiz birimi asndan gazetenin daha doru bir tercih olarak benimsenmi olmasnda nemli bir katkda bulunmutur.

188

Son kertede, genel kabul grm olan inan da bir medya grubu iindeki gazete ve televizyonun, bir medya organndaki medya ak etkisi gibi, toplamda ayn sermaye grubundaki tm medya organlarnn paralel sylemler iinde olduu yolundadr. Bu srete karlalan bir baka snrllk da arivinden yararlanlan medya analiz irketinin hata paynn aynen geirilmek zorunda kalnm olmasdr. Sz konusu hata paynn en dk seviyede kalmas iin, arivinden yararlanlm olan medya analiz irketinden, daha nce dier baz byk niversitelere medya analizi temin ettiine dair referans alnmtr. Ayrca, elektronik arivi bulunan gazetelerle irketin medya arivi birka anahtar kelimeyle karlatrlmak suretiyle tutarll test edilmi ve dorulanmtr. Ancak tm ariv taranp test edilemeyecei iin, halen kk bir oranda da olsa, hata pay bulunabileceini gz nnde bulundurmak gerekmektedir. 4.2.6. Medya Analizi le lgili Bulgular almann bu blmnde yukarda aklanan yntem erevesinde gerekletirilen medya analizinin sonularna yer verilmitir. alma, Microsoft Excel ve SPSS programlar araclyla tablolatrlm ve istatiksel olarak siyasal gelimeler nda deerlendirilmitir. 4.2.6.1. Medya ve Siyasal Partilerin Sunumu

Medya analizinde deerlendirilmeye alnan 5 gazetenin (Cumhuriyet, Vatan, Hrriyet, Sabah, Zaman), 6 ay boyunca kardklar gazetelerin tm sayfalarnda ve zel olarak ilk sayfalarnda, aratrmann yrtld srada Mecliste yer alan AKP, CHP ve MHPnin adlar taranmtr. Elde edilen veriler dorultusunda bu gazetelerin tmnde ve zel olarak da ilk sayfalarnda yer alan haber saylarnn dnemlere gre zet deiimini aadaki tablodan gzlemlemek mmkndr:

189

Tablo 9: Gazetelerin Partilerle lgili Tm Gazetede ve lk Sayfalarndaki Haberleri

Parti Gazete Dnem Cumhuriyet lk ay Son ay Toplam Vatan lk ay Son ay Toplam Hrriyet lk ay Son ay Toplam Sabah lk ay Son ay Toplam Zaman lk ay Son ay Toplam Genel Toplam AKP lk Sayfa 129 226 355 52 112 164 24 124 148 35 72 107 0 6 6 780 Tm Gazete 1053 1685 2738 176 1035 1211 642 1009 1651 381 573 954 0 215 215 6769 AK PART lk Tm Sayfa Gazete 0 10 12 0 0 22 0 26 36 0 0 62 0 11 2 25 2 36 5 304 21 455 26 759 20 324 65 729 85 1053 1932 113 CHP lk Sayfa 93 128 221 28 83 111 21 106 127 27 69 96 20 85 105 660 Tm Gazete 777 1041 1818 326 684 1010 393 622 1015 478 682 1160 307 757 1064 6067 MHP lk Tm Sayfa Gazete 12 119 193 8 20 312 12 103 23 222 35 325 3 88 12 222 15 310 5 107 25 271 30 378 8 95 17 193 25 268 1613 125

Cumhuriyet gazetesi AKP ile ilgili haberlerini seime doru dnemde arttrrken, oransal olarak ilk sayfa haberlerinin toplam haberler iindeki orann da arttrmtr. Gazetenin AKP ile ilgili bu kadar ok sayda yer alan haberine karlk AK PART ad altnda gz ard edilebilir sayda bir haber yapmas da editryal bir seime iaret etmektedir. Cumhuriyet gazetesinin, CHP ile ilgili haberlerinin tm sayfalardaki haberlerinden ilk sayfa haberlerinin oranlar iki dnemde de birbirine yakndr ve genel olarak artmtr. Ancak MHP ile ilgili ilk sayfa haberlerinin tm sayfalarda yer alan haberler iindeki oran, ikinci dnemde yar yarya azald grlmektedir. Gazete, AKP ve CHP ile ilgili olarak hem ilk sayfa hem de gazetenin tmnde haberlerini arttrmtr. Vatan gazetesi AKP ile ilgili haberlerini seime doru olan dnemde son derece arttrd ancak bunlarn ounu i sayfalarnda vermeyi tercih ettii grlmektedir. Yine de seime doru dnemde AKP ile ilgili ilk sayfa haberlerindeki iki kat art kayda deer bir gelimedir. Vatan gazetesinin, CHP ilk sayfa haberlerinin tm sayfalar iindeki orannn ikinci dnemde daha yksek olduu grlmektedir. MHP ile ilgili haberlerinin her iki dnemdeki ilk sayfa oranlar birbiriyle eit kalmtr, Bu balamda gazetede, seime doru olan dnemde genel bir haber says art kaydetmi ve bunlar iinden ilk iki partinin baskn bir ekilde daha ok yer verilmitir.

190

Hrriyet gazetesi AKP ile ilgili ilk sayfa haberlerinin tm haberler iindeki oranyla beraber genel olarak haber saylarnn da artt grlmektedir. AK PART adyla ilgili habere ilk defa ilk sayfada ikinci dnemde yer vermitir ve tm gazete iindeki AK PART adyla yaplan haberlerde de seime doru olan dnemde art kaydedilmitir. Hrriyet gazetesinin, CHP ile ilgili haberlerinin de genel olarak artt ve ilk sayfa haberlerinin tm sayfa haberleri iindeki orann, ikinci dnemde ok daha yksek olduu grlmektedir. Ayrca gazete, ilk sayfa haberlerinde CHPye AKP kadar yer vermitir. Toplamda AKP ile ilgili haberleri gazetenin tmnde daha ok yer edinmise de gazetenin vitrini saylabilecek ilk sayfasnda daha dengeli bir tutum benimsedii gzlemlenmektedir. Hrriyet gazetesinin, MHP ile ilgili haberlerini de artmsa da dier iki partinin haberleriyle rekabet gc bulunacak kadar haber yaplmamtr. Sabah gazetesi ilk sayfa haberleri arasnda AKP ile ilgili ilk sayfa haberlerinin tm haberler iindeki orannn ikinci dnemde artt grlmektedir. Gazetenin TMSFnin eline getikten sonra da AKP eklindeki haberlerinin devam etmesi, seim ncesi dnemde siyasal liderlerin konumalarna yer vermesiyle dorudan ilgilidir. Gazetenin, AK PART ad altnda parti ile ilgili yapt haberlerin bilinli seimi dikkat ekmektedir. Bu isim zerinden yaplan haberler ikinci dnemde artarken ilk sayfadaki haberlerin tm haberler iindeki oran da ikinci dnemde son derece yksektir. Sabah gazetesinin CHP ile ilgili haberlerinin de hem genel olarak hem de ilk sayfa haberlerinin tm sayfa haberleri iindeki orannn ikinci dnemde artt grlmektedir. lk sayfa haberleri asndan AKP ve CHP ile ilgili haberlerin says birbirine yakndr. te yandan MHP ile ilgili haberlerin analiz kapsamndaki tm gazeteler iinde en yksek Sabah gazetesinde yer almas dikkat ekicidir. Zaman gazetesi ilk sayfa haberleri arasnda AKP haberlerinden, AKP ismiyle olanlarna ilk dnemde hi yer verilmezken, ikinci dnemde ilk sayfada snrl sayda olmakla beraber daha ok i sayfalarda yer verildii grlmektedir. Parti ile ilgili haberlerden AK PART ismiyle olanlarnn ilk sayfada yer alanlarn, tm sayfalar

191

iindeki orannn ikinci dnemde artt grlmektedir. Zaman gazetesinin, CHP ile ilgili haberlerinin ikinci dnemde hem ilk sayfada hem de genel olarak tm sayfalarda artm olmasna ramen, bu partiyle ilgili haberlerin, gazetenin arlkl olarak i sayfalarda verildii gzlemlenmektedir. Zaman gazetesinin, MHP ile ilgili haberlerinin genel olarak artt ancak yine de dier iki partiyle ilgili haberlerin gerisinde kald gzlemlenmektedir. MHP bir sa parti olmasna ve Zaman gazetesinin muhafazakr sylemiyle paralel yanlar bulunmasna ramen, gazetenin dorudan ak desteini verdii bir parti olmad gzlemlenmektedir. Tm bu oransal artlar ve dler ilerleyen blmde ele alnacak ayrntl analiz ile anlam kazanabilecektir. Ancak eldeki ilk veriler, medya ne sylyor sorusuna yant verirken, editryal erevenin kapsamn belirlemektedir. Bu verilerden biri, AK PART adnn, gazetelerin siyasal durular balamnda soldan saa gidildike daha ok tercih edilir hale geldiidir545. Zaman gazetesinin AK PART ve CHP ile ilgili haberlerinin says birbirine yakn olmakla beraber gazetenin CHP ile ilgili ilk sayfa haberlerinin AK PART ile ilgili ilk sayfa haberlerin yksek oluu, dikkat ekici bir noktadr. Gazetelerin MHP ile ilgili yaklamlar benzer olup genelde tm gazetelerin ikinci dnem haberlerinde tm partilerin haberlerinin artt da bir baka bulgudur. Ayrca CHP ile ilgili en ok haberin Cumhuriyet gazetesi tarafndan yapld, dier gazetelerin ise CHP ile ilgili olarak yakn oranlarda ancak Cumhuriyet gazetesinin haberlerinden daha az haber yapt grlmektedir. Gazetelerin partilerle ilgili olarak genel yayn politikasnn izgileri yukarda izilmi olmakla beraber aklayc ve tamamlayc analiz ilk sayfada kan haberlerin ierik analiziyle mmkn olabilecektir.

545

AK PART ad her ne kadar partinin resmi ad olarak belirlenmise de TDK kurallarna aykr bir ksaltmadr. Partinin adnn TBTAK ksaltmasnda benimsenen yntemle ksaltld belirtilmesine karn, bu yntemle benimsenen ksaltmann AKP olmas gerektii, AK PART eklindeki bir yazmn TBTA KURUMU gibi bir yazma karlk geldii ve ismin bir kann ilk harfleri ile kurumun tam adn yazarak bir ksaltma Trkede yer almad aka grlmektedir.

192

Aada Cumhuriyet gazetesinin mecliste yer alan 3 parti ile ilgili gazetenin ilk sayfasnda kan haber politikasnn zmlendirildii tablolar546 yer almaktadr. Bu tablolardan ilki, Cumhuriyet gazetesinin AKP ile ilgili iki dnem boyunca karm olduu 355 haberin zmlemelerini gstermektedir.
Tablo 10: Cumhuriyet Gazetesi AKP ile lgili Haberleri
Parti Olumluluk lk ay Olumsuz Son ay Toplam lk ay Tarafsz AKP Son ay Toplam lk ay Olumlu Son ay Toplam Haberin Gazete Alan indeki Oran Kk Haber Orta Byk Haber 0 - 1/24 1/24 1/12 1/12 - 1/6 1/6 - 1/2 1 2 45 36 16 0 45,5% 2,0% 36,4% 16,2% ,0% 12 86 38 30 4 50,6% 7,1% 22,4% 17,6% 2,4% 14 131 74 46 4 48,7% 5,2% 27,5% 17,1% 1,5% 1 20 5 2 0 3,6% 71,4% 17,9% 7,1% ,0% 6 28 13 6 1 51,9% 11,1% 24,1% 11,1% 1,9% 7 48 18 8 1 58,5% 8,5% 22,0% 9,8% 1,2% 0 1 1 50% 50% ,0% 1 0 1 50% 50% ,0% 1 1 2 50% 25% 25% Toplam

Toplam 99 100% 170 100% 269 100% 28 100% 54 100% 82 100% 2 100% 2 100% 4 100% 355

n % Dnem n % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem n % Dnem n % Dnem

Yukardaki tabloya bakldnda Cumhuriyet gazetesinin547 AKP ile ilgili haberlerinin byk bir ounluu kk ve orta byklkte bir alanda haber yaplm olup CHP ve MHP ile ilgili haberlerinin tablolarna bakldnda aa yukar ayn oran paylamakta olduu grlecektir. Gazetenin AKP ile ilgili haberleri dnemsel olarak deerlendirildiinde ilk ayda yapt olumsuz haberlerin ve tarafsz haberlerin saysnn ikinci ayda iki katna km olmas dikkat ekicidir. Ayrca ilgin bir ekilde oluml u haberlerin says ve kaplad alan ortalamas ayn kalmtr. Gerek AKPnin ve gazetenin sylemsel farkllndan ve gerekse Cumhuriyet gazetesi parti ve parti lideriyle ilgili grece yksek muhalif yaynlarna bal olarak
546

Tablolarda yer alan oranlar bahsi geen haberin toplam sayfa ierisinde kaplad alann orann belirtmektedir. En byk alan -1 yani yarm sayfa ile tam sayfa arasndaki deeri ifade ederken, en az alan da 0-1/24, yani gazetenin 24te 1inden az alan ifadelendirmektedir. lk ay ve Son ay, 1 Ocak 2007-31 Mart 2007 ile 1 Nisan 2007-30 Haziran 2007 dnemlerini ifade etmektedir. 547 Cumhuriyet gazetesinin AKP ile ilgili olarak 6 ay boyunca yaynlad ilk sayfa haberlerinin olumlu olanlarnn, tarafsz ve olumsuz olanlara gre daha az yer kaplad aka gzlemlenmektedir. Bu fark, 4 olumlu habere karn (toplam haber ierisinde yalnzca %1), 82 tarafsz (%23) ve 269 olumsuz haberle (%75) birlikte nicel olarak da aka gzlemlenmektedir.

193

okurlar arasnda AKP semeni olmas beklenilen bir durum deildir. Ancak siyasal yelpazeden bamsz kalarak farkl gazetelere ak bireyler gz nne alndnda Cumhuriyet gazetesi okurlar arasnda da AKP semeni bulunmas sz konusu olabilir. Hlihazrda Cumhuriyet gazetesi yaynlar iinde ne AKP ne de partinin lideri iin mutlak bir olumsuz tutum yer almamakta, ilgili balklar altnda (zellikle partinin kendisi iin) olumlu veya tarafsz haberlere de yer verilmektedir. Yine de bu tip okurlarn saysnn ok fazla olmayaca beklenilmektedir. Ancak zellikle ikinci dnem ykselen muhalif sesle birlikte Cumhuriyet gazetesi okuru AKP semeninin de azalaca beklenmektedir. Cumhuriyet gazetesinin CHP ile ilgili haberlerine bakldnda aadaki gibi bir tablo elde edilmektedir:
Tablo 11: Cumhuriyet Gazetesi CHP ile lgili Haberleri
Parti Olumluluk lk ay Olumsuz Son ay Toplam lk ay Tarafsz CHP Son ay Toplam lk ay Olumlu Son ay Toplam Haberin Gazete Alan indeki Oran Kk Haber Orta Byk Haber 0 -1/24 1/24 1/12 1/12 - 1/6 1/6 - 1/2 - 1 0 1 0 100% ,0% ,0% 2 3 1 50% 33,3% 16,7% 2 4 1 57,1% 28,6% 14,3% 0 31 17 11 0 52,5% ,0% 28,8% 18,6% ,0% 10 24 21 17 1 32,9% 13,7% 28,8% 23,3% 1,4% 10 55 38 28 1 41,7% 7,6% 28,8% 21,2% ,8% 1 8 17 6 1 51,5% 18,2% 3,0% 24,2% 3,0% 16 1 17 14 1 34,7% 2,0% 28,6% 32,7% 2,0% 25 2 31 22 2 30,5% 37,8% 26,8% 2,4% 2,4% Toplam

Toplam 1 100% 6 100% 7 100% 59 100% 73 100% 132 100% 33 100% 49 100% 82 100% 221

n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem N % Dnem

Bu tablo, gazetenin AKP ile ilgili haberlerinin tam tersi bir grnm vermekte, olumsuz haberlerin fazla alan hcrelerini bo brakmaktadr. Buna karn olumlu haberlerin alanlar dolu ve olumsuz haberlerle karlatrldnda daha fazla sayda olduu grlmektedir548.

548

Nicelik ve nitelik olarak bakldnda Cumhuriyet gazetesi, CHP ile ilgili olumsuz haberlerini ilk ayda 1 adet ile snrlamken, seime doru olan ikinci dnemde 6 habere karm olup bunlarndan biri gazetenin yarsna yakn bir alan kaplamaktadr (1/61/2). Gazetenin CHP ile ilgili tarafsz haberlerinin says 132 olup (toplam haberin %60) iki dnem arasnda bir art olmasna ramen (birinci dnem 59 haber ikinci dnem 73) dikkate deer bir deime gzlemlenmemektedir. Benzer bir

194

Cumhuriyet gazetesinin CHP ile ilgili olumlu haberleri, AKP ile ilgili olumlu haberlerinin oranndan fazladr. Yine de Cumhuriyet gazetesinin CHP ile ilgili olarak eletirel bir tutumu da sylemlerinde kullandn belirtmek yerine olacaktr. Bu balamda bu gazete okuyucularnn ounlukla CHP semeni olmas beklenmekle beraber, kararszlarn da byk oranda yer edinecei beklenmektedir. Cumhuriyet gazetesinin MHP ile ilgili ilk sayfa haberlerine bakldnda aadaki gibi bir tablo elde edilmektedir:
Tablo 12: Cumhuriyet Gazetesi MHP ile lgili Haberleri
Parti Objektiflik
Olumsuz

lk ay lk ay

Son ay Toplam lk ay

Son ay Toplam

n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem

Haberin Gazete Alan indeki Oran Kk Haber Orta Byk Haber 0 - 1/24 1/24 - 1/12 1/12 - 1/6 1/6 - 1/2 - 1 1 1 50% 50% 4 2 3 44,4% 22,2% 33,3% 0 1 2 66,7% ,0% 33,3% 4 3 5 41,7% 33,3% 25,0% 1 0 100,0% ,0% 1 4 80,0% 20,0% 5 1 83,3% 16,7% Toplam

Toplam 2 100% 9 100% 3 100% 12 100% 1 100% 5 100% 6 100% 20

MHP

Cumhuriyet gazetesinin549 MHP ile ilgili haberlerinin tablosundan anlalaca zere, gazete, MHP konusunda eletirel bir yayn politikasndan kanmtr ve bu politika Cumhuriyet Mitingleri sresince gsterilen muhalif partiler dayanmas ile paralellik tamaktadr. Bu da bir nceki veri gibi, mitingler sresince gsterilen muhalif partilerin dayanmas ile paralel bir sunumdur. Ancak dayanma iindeki sunumlarn aslnda AKP semeninden ziyade CHP ve MHP iinde bir oy paylam gerekletirdii de bir baka gerektir.

ekilde gazetenin parti ile ilgili olumlu haberlerinin saysnda iki dnem arasnda belirgin bir deiiklik olmad gzlemlenmektedir. Olumsuz haberlerin toplamdaki oran ise %3 ile snrl kalmtr. 549 Cumhuriyet gazetesinin MHP haberleri ierisinde ilk ayda olumsuz sadece 2 kk haber bulunmakla birlikte ikinci ay ierisinde hibir olumsuz haber yaplmad grlmektedir. Gazetenin ilgili haberlerinin yarsndan fazlas tarafsz bir dille aktarlrken olumlu 6 habere yer verildii gzlemlenmektedir. Olumlu haberler ierisinde 1 haber ilk dnemde kalan 5 olumlu haber de i kinci dnemde aktarlmtr.

Olumlu

Tarafsz

195

Aada Vatan gazetesinin mecliste yer alan 3 parti ile ilgili gazetenin 6 aylk dnem boyunca ilk sayfasnda kan haber politikasnn zmlendirildii tablolar yer almaktadr.
Tablo 13: Vatan Gazetesi AKP ile lgili Haberleri
Parti Olumluluk lk ay Olumsuz Son ay Toplam lk ay Tarafsz AKP Son ay Toplam lk ay Olumlu Son ay Toplam Haberin Gazete Alan indeki Oran Kk Haber Orta Byk Haber 0 - 1/24 1/24 1/12 1/12 1/6 1/6 - 1/2 1 4 3 4 1 0 33,3% 25,0% 33,3% 8,3% ,0% 8 7 8 4 1 28,6% 25,0% 28,6% 14,3% 3,6% 11 11 9 8 1 27,5% 27,5% 22,5% 20,0% 2,5% 7 8 8 4 0 25,9% 29,6% 29,6% 14,8% ,0% 13 13 15 6 1 27,1% 27,1% 31,3% 12,5% 2,1% 21 21 19 13 1 28,0% 28,0% 25,3% 17,3% 1,3% 4 3 3 3 0 30,8% 23,1% 23,1% 23,1% ,0% 11 11 9 4 1 30,6% 30,6% 25,0% 11,1% 2,8% 14 14 7 13 1 Toplam

Toplam 12 100,0% 28 100% 40 100% 27 100% 48 100% 75 100% 13 100% 36 100% 49 164

N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N

Vatan gazetesinin550 AKP ile ilgili haberleri, Erdoana gre daha tarafsz bir yol izlerken, eletirilerini de partiden ok parti liderine ynlendirmitir. Seime doru olan dnemde de parti ile ilgili olumlu yaklamnn artt grlmektedir. Vatan gazetesi okurlar arasnda ilk dnemden ok zellikle Nisan ayndan itibaren AKP semeni olmas beklenebilir. Ancak zellikle hem parti lideri hem de partinin bizzat kendisiyle ilgili olumsuz yaynlara bal olarak AKP semeninin fazla olmamas beklenmektedir. Yine de gazete yaynlarnda partinin ve parti liderinin hakknda bolca haber yaplmas ve karsnda belirgin bir alternatifin yer almamas, okuyucular olumsuzdan ok olumlu haberlere ynlendirip, partiyi tercih edilebilir klmas mmkndr.

550

Yukardaki tabloya bakldnda, Vatan gazetesinin AKP ile ilgili olarak 6 ay boyunca yaynlad ilk sayfa haberlerinin tarafsz olanlarnn, olumlu ve olumsuz olanlara gre daha fazla yer kaplad aka gzlemlenmektedir. Bu fark, 75 tarafsz habere karn (toplam haber ierisinde %45), 49 olumlu (%29) ve 49 olumsuz haberle (%24) birlikte nicel olarak da aka gzlemlenmektedir. Vatan gazetesinin AKP ile ilgili haberlerinin byk bir ounluu orta byklkte bir alanda haber yaplm olup; olumlu haberlerin iinde byk haberlerin oranlarnn (%27,8), olumsuz haberlerin iinde byk haberlerin oranlarndan (%25den) fazla olmas dikkat ekmektedir. Vatan gazetesinin AKP ilgili haberleri dnemsel olarak deerlendirildiinde, ilk ayda yapt olumsuz ve olumsuz haberler denk grnmekle beraber ikinci ayda olumsuz haberler yaklak iki kat artarken olumlu haberlerin yaklak kat artt dikkat ekmektedir. Ayrca tarafsz haber says da yaklak iki kat artmtr.

196

Vatan gazetesinin CHP ile ilgili haberlerinin dnemlere ve olumluluk durumuna gre gazete zerinde kaplad alan dalm tablosu aada yer almaktadr.
Tablo 14: Vatan Gazetesi CHP ile lgili Haberleri
Haberin Gazete Alan indeki Oran Kk Haber Orta Byk Haber 0 - 1/24 1/24 - 1/12 1/12 1/6 1/6 - 1/2 1 1 4 1 1 1 12,5% 50% 12,5% 12,5% 12,5% 7 8 1 1 0 41,2% 47,1% 5,9% 5,9% ,0% 2 11 9 2 1 8% 44% 36% 8% 4% 6 4 3 2 0 40% 26,7% 20,0% 13,3% ,0% 17 14 5 7 2 37,8% 31,1% 11,1% 15,6% 4,4% 23 16 8 11 2 38,3% 26,7% 13,3% 18,3% 3,3% 3 0 1 1 60% ,0% 20% 20% 8 7 1 5 38,1% 33,3% 4,8% 23,8% 1 9 8 8 3,8% 34,6% 30,8% 30,8% Toplam

Parti Olumluluk lk ay Olumsuz Son ay Total lk ay Tarafsz CHP Son ay Toplam lk ay Olumlu Son ay Toplam N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem

Toplam 8 100% 17 100% 25 100% 15 100% 45 100% 60 100% 5 100% 21 100% 26 100% 111

Yukardaki bu tablo551, gazetenin AKP ile ilgili haberlerinin tam tersi bir grnm vermekte, olumlu haberlerin tam sayfaya yakn hcrelerini bo brakmaktadr. Olumsuz haberlerin alanlar ile olumlu haberlere gre daha ok yer kaplad gzlemlenmektedir. Bu durum ilk bakta iktidar partisine gre, muhalefet partisinin daha ok eletirildii izlenimini vermektedir. En ok haber tr ise tarafsz haberdir. Vatan gazetesinin CHP ile ilgili olarak eletirel yan olumlu yanna gre ar basan ancak genel olarak dengeli yayn politikas benimsedii izlenimi vermektedir. Gazetenin CHP ile ilgili olumlu haberlerinin saysnda iki dnem arasnda belirgin bir art olduu (ilk dnem 5 haber iken ikinci dnemde 21 haber) gzlemlenmektedir. Vatan gazetesinin CHP ile ilgili olarak olumlu ve olumsuz eletirel bir tutumu sylemlerinde birlikte kullandn belirtmek yerine olacaktr.

551

Aadaki tabloya nicelik ve nitelik olarak dalma bakldnda Vatan Gazetesi, CHP ile ilgili olumsuz haberlerini ilk ayda 8 adet ile snrlamken, seime doru olan ikinci dnemde bunu 17 habere karm olup bunlarndan biri gazetenin yarsna yakn bir alan kaplad grlmektedir. (1/6 1/2 gazete sayfas orannda). Gazetenin CHP ile ilgili tarafsz haberlerinin says 60 (toplam haberin %54) olup ilk aydaki tarafsz haberler, ikinci ayda katna kmtr

197

Seime doru olan dnemde de parti ile ilgili olumlu yaklamnn artt grlmektedir. Buradan yola karak, Vatan gazetesi okurlar arasnda ilk dnemden ok zellikle Nisan ayndan itibaren CHP semeni olmas beklenebilir. Vatan gazetesinin MHP ile ilgili haberlerinin dnemlere ve olumluluk durumuna gre gazete zerinde kaplad alan dalm tablosu aadaki gibidir.
Tablo 15: Vatan Gazetesi MHP ile lgili Haberleri
Parti Olumluluk lk ay Olumsuz Son ay Toplam lk ay Tarafsz MHP Son ay Toplam lk ay Olumlu Son ay Toplam Haberin Gazete Alan indeki Oran Kk Haber Orta Byk Haber 0 - /24 1/24 -1/12 1/12 - 1/6 1/6 - 1/2 1/2 - 1 2 1 0 1 1 40,0% 20,0% ,0% 20,0% 20,0% 1 0 0 1 0 50,0% ,0% ,0% 50,0% ,0% 2 1 1 2 1 28,6% 14,3% 14,3% 28,6% 14,3% 2 0 1 2 40,0% ,0% 20,0% 40,0% 4 2 0 2 50,0% 25,0% ,0% 25,0% 6 2 1 4 46,2% 15,4% 7,7% 30,8% 1 1 0 0 50,0% 50,0% ,0% ,0% 4 4 3 2 30,8% 30,8% 23,1% 15,4% 2 4 5 4 26,7% 33,3% 26,7% 13,3% Toplam

Toplam 5 100% 2 100% 7 100% 5 100% 8 100% 13 100% 2 100% 13 100% 15 100% 35

N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem

Vatan gazetesinin552 MHP ile ilgili olarak ilk dnemde takip ettii eletiri politikasnn ikinci dnemde terk ettii ve olumlu haberlere arlk verildii grlmektedir. Bu deiimde muhalif partiler arasnda kurulan dolayl ittifakn etkisi olduu dnlmektedir. Seime doru olan dnemde de parti ile ilgili olumlu yaklamnn artt grlmektedir. Buradan yola karak, Vatan gazetesi okurlar arasnda ilk dnemden ok zellikle Nisan ayndan itibaren MHP semeni olmas beklenebilir. Ancak ilk dnemde gerek siyasal pozisyon farkndan ve gerekse gazetenin yayn politikasna bal olarak MHP semeninden ziyade CHP semeninin varl daha yksek bir ihtimal olarak grnmektedir.
552

Yukardaki tablo MHP ile ilgili olarak olumlu, tarafsz ve olumsuz haberlerinin dnemlere ve kaplad alana gre dalmn vermektedir. Bu tablo, gazetenin olumlu haberlerin tam sayfaya yakn hcrelerini bo brakmaktadr. Genel olarak bakldnda MHP ile ilgili haber saylarnn fazla olmay dikkati ekmektedir. Ayrca olumsuz haberler iinde tam sayfaya yakn haber yer alrken dier haberler ounlukla kk haberler olmutur. En ok haber tr ise olumlu haberdir ve bu 15 haberin 13 ikinci dnemde yaplmtr.

198

Aadaki tabloda Hrriyet gazetesinin AKP ile ilgili olarak ilk sayfada kan haberlerinin olumlu olup olmamasna ve dnemlere gre gazete sayfasnda kaplad haberlerin alan dalm oranlar yer almaktadr. Anahtar kelime taramas yaplrken hem AKP hem de AK PART eklinde iki ayr taramaya yer verilmitir.
Tablo 16: Hrriyet Gazetesi AKP/AK PART ile lgili Haberleri
Parti Olumluluk AKP Olumsuz lk ay Son ay Toplam lk ay Tarafsz Son ay Toplam lk ay Olumlu Son ay Toplam Son ay N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem Haberin Gazete Alan indeki Oran Kk Haber Orta Byk Haber 0 -1/24 1/24 -1/12 1/12 -1/6 1/6 -1/2 1/2 1 1 2 1 2 16,7% 33,3% 16,7% 33,3% 4 9 11 8 12,5% 28,1% 34,4% 25,0% 11 12 10 5 28,9% 31,6% 26,3% 13,2% 7 1 2 4 0 50,0% 7,1% 14,3% 28,6% ,0% 25 22 12 11 4 33,8% 29,7% 16,2% 14,9% 5,4% 32 13 13 26 4 36,4% 14,8% 14,8% 29,5% 4,5% 2 2 0 0 50,0% 50,0% ,0% ,0% 6 4 4 4 33,3% 22,2% 22,2% 22,2% 8 4 6 4 36,4% 18,2% 27,3% 18,2% 2 100, Toplam

Toplam 6 100% 32 100% 38 100% 14 100% 74 100% 88 100% 4 100,0% 18 100,0% 22 100,0% 2 100% 150

AK PART

Tarafsz

Hrriyet gazetesinin553 Erdoan iin iki dnemde karlatrmal yaynlar ileride ele alnacaktr ancak, imdilik gazetenin lider bazndaki eletirel tutumunun parti baznda daha olumluya dnt ancak eletirel tutumun korunduu gzlemlendii belirtmek gerekir. Hrriyet gazetesi ile ilgili bu veriler Vatan gazetesinin verileriyle karlatrldnda daha eletirel kalmaktadr. Bu veriler nda, Hrriyet gazetesi okurlar arasnda ilk dnemden ok zellikle Nisan ayndan itibaren AKP semeni olmas beklenebilir. Ancak zellikle
553

Yukardaki tabloya gre, AKP ile ilgili olarak 6 ay boyunca yaynlad ilk sayfa haberlerinin toplam (150 haber) tarafsz olanlarnn (88 haber), olumlu ve olumsuz olanlara gre daha fazla yer kaplad aka gzlemlenmektedir. Son ayda kan 4 tarafsz haber tam sayfaya yakn yer bulmuken olumlu ya da olumsuz tam sayfaya yakn haber bulunmamaktadr. Bu fark, 88 tarafsz habere karn (toplam haber ierisinde %58), 22 olumlu (%14) ve 38 olumsuz haberle (%25) birlikte nicel olarak da aka gzlemlenmektedir. Hrriyet gazetesinin AKP ile ilgili haberlerinin ounluu orta byklkte bir alanda haber yaplm olup olumlu haberlerin iinde byk haberlerin oranlarnn (%36,3), olumsuz haberlerin iinde byk haberlerin oranlarndan (%26,3den) fazla olmas dikkat ekmektedir. kinci ayda olumsuz haberler yaklak alt kat artarken (32) olumlu haberlerin yaklak drt buuk kat (18) artt dikkat ekmektedir. Ayrca tarafsz haber says da yaklak be kat artmtr. Seime doru olan dnemde de parti ile ilgili tarafsz yaklamnn artt grlmektedir. Gazetenin AK PART anahtar kelimesi ile ilk sayfasnda kan 2 haberi bulunmutur. Bu iki haber de son ayda kan tarafsz haber olup orta byklkte yer kaplamtr.

199

hem parti lideri hem de partinin bizzat kendisiyle ilgili olumsuz yaynlara bal olarak AKP semeninin fazla olmamas beklenmektedir. Ayrca parti lideri ve parti arasndaki eletiri fark da denekleri kararszla itebilecektir. CHP ilgili Hrriyet gazetesi haberlerinin dnemlere, olumlulua ve gazete alanndaki oranna gre deerlendirildii tablo aada yer almaktadr:
Tablo 17: Hrriyet Gazetesi CHP ile lgili Haberleri
Parti Olumluluk lk ay Olumsuz Son ay Toplam lk ay Tarafsz Son ay Toplam lk ay Olumlu Son ay Toplam Haberin Gazete Alan indeki Oran Kk Haber Orta Byk Haber 0 - 1/24 1/24 1/12 1/12 - 1/6 1/6 - 1/2 1 0 0 1 ,0% ,0% 100,0% 6 4 2 50,0% 33,3% 16,7% 6 5 2 46,2% 38,5% 15,4% 5 4 1 3 0 38,5% 30,8% 23,1% 7,7% ,0% 16 14 10 14 2 28,6% 25,0% 17,9% 25,0% 3,6% 19 17 17 14 2 27,5% 24,6% 20,3% 24,6% 2,9% 3 3 1 0 42,9% 42,9% 14,3% ,0% 12 14 6 6 31,6% 36,8% 15,8% 15,8% 15 15 9 6 33,3% 33,3% 13,3% 20,0% Toplam

Toplam 1 100% 12 100% 13 100% 13 100% 56 100% 69 100% 7 100% 38 100% 45 100% 127

CHP

n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem N % Dnem

Yukardaki tablo554 gazetenin AKP ile ilgili haberlerinin benzer bir grnmn vermektedir. Gazetenin CHP ile ilgili olarak olumlu ynde bir politika benimsedii ve AKP ile karlatrldnda muhalefete daha yakn durduu dikkati ekmektedir. Hrriyet gazetesinin CHP ile ilgili olarak olumlu ve olumsuz eletirel bir tutumu sylemlerinde birlikte kullandn ancak olumlu ve tarafsz sylemin ar bastn belirtmek yerine olacaktr.

554

Tarafsz haberler tam sayfaya yetiirken olumsuz ve olumlu haberler arasnda tam sayfaya yakn haber bulunmamaktadr. Ayrca nicel olarak da tarafsz haber says 69 olup olumsuz haber says 13 ve olumlu haber says 45te kalmtr. Nicelik ve nitelik olarak bakldnda Hrriyet Gazetesi, CHP ile ilgili olumsuz haberlerini ilk ayda 1 adet ile snrlamken, seime doru olan ikinci dnemde bunu 12 habere karm olup bunlarn hepsi de orta ve kk haberlerden olumaktadr. Gazetenin CHP ile ilgili tarafsz haberlerinin says 69 (toplam haberin %54) olup ilk aydaki tarafsz haberler, ikinci ayda drt katna kmtr. Gazetenin CHP ile ilgili olumlu haberlerinin saysnda iki dnem arasnda belirgin bir art olduu (ilk dnem 7 haber iken ikinci dnemde 38 haber) gzlemlenmektedir.

200

Buradan yola karak, Hrriyet gazetesi okurlar arasnda ilk dnemden ok zellikle Nisan ayndan itibaren CHP semeni olmas beklenebilir. Ancak parti liderinin bizzat kendisiyle ilgili olumsuz yaynlara bal olarak CHP semeni olup kararsz kalan deneklerin olmas beklenebilir. Hrriyet gazetesinin MHP ile ilgili haberlerinin dnemlere ve olumluluk durumuna gre gazete zerinde kaplad alan dalm tablosu aadaki gibidir;
Tablo 18: Hrriyet Gazetesi MHP ile lgili Haberleri
Parti Olumluluk lk ay Tarafsz Son ay Toplam lk ay Olumlu Son ay Toplam Haberin Gazete Alan indeki Oran Kk Haber Orta Byk Haber 0 - 1/24 n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem 1 50,0% 2 33,3% 3 37,5% 1/24 1/12 1 50% 0 ,0% 1 12,5% 1 100% 4 66,7% 5 71,4% 1/12 - 1/6 1/6 - 0 ,0% 4 66,7% 4 50,0% 0 ,0% 2 33,3% 2 28,6% Toplam 1/2 1 2 100% 6 100% 8 100% 1 100% 6 100% 7 100% 15

Toplam

MHP

Genel olarak bakldnda Hrriyet gazetesinde555 MHP ile ilgili haber saylarnn fazla olmay dikkati ekmektedir. Bunda MHPnin mecliste yer alan nc, muhalefette ikinci parti olmasnn etkisi byk olmakla beraber, MHP ve Doan Grubu arasndaki sylemsel farklln etkisi byktr. Ayrca olumsuz haberler iinde 4 byk haber yer alrken olumlu haberler iinde yalnzca orta ve kk haberler bulunmaktadr. Ancak yine de ilk dneme gre olumlu haberlerin artt da dikkati eken bir baka noktadr. Bu deiimde tpk Vatan gazetesi yaynlarnda olduu gibi muhalif partiler arasnda, siyasal iktidara kar kurulan dolayl ittifakn etkisi olduu dnlmektedir. kinci dnemde etkisi gittike hissedilen muhalefetin sylemsel birliine bal olarak zellikle dier iki partide kararsz olan deneklerin MHPyi alternatif olarak grebilecekleri dnlmektedir. Ayrca CHPnin Cumhurbakanl seim srecindeki tavr sa eilimli merkez
555

lk ayda 2 kk olumsuz habere karn sadece 1 kk olumlu habere yer verilmitir. kinci ayda ise 4 byk olumsuz habere karn 4 kk ve 2 orta byklkte habere yer verilmitir. Toplamda haberlerin %53 olumsuz, %47si olumlu gibi grnse de kaplanlan alan asndan deerlendirildiinde younluklu olarak eletirel bir tutumun izlendii dikkati ekmektedir.

201

semenleri zerinde bumerang etkisi yaratarak MHPye ynelmelerine yol am olabilir. Tm bu d gelimelerin etkisini Hrriyet gazetesi yaynlarnn etkisinden ayrmak olanaksz grnmektedir.
Tablo 19: Sabah Gazetesi AKP/AK PART ile lgili Haberleri
Parti Olumluluk lk ay Olumsuz Son ay Toplam lk ay Tarafsz Son ay Toplam lk ay Olumlu Son ay Toplam lk ay Olumsuz Son ay Toplam lk ay Tarafsz Son ay Toplam lk ay Olumlu Son ay Toplam Haberin Gazete Alan indeki Oran Kk Haber Orta Byk Haber 0 -1/24 1/24 -1/12 1/12 -1/6 1/6 -1/2 1 4 3 1 1 44,4% 33,3% 11,1% 11,1% 2 2 0 1 40,0% 40,0% ,0% 20,0% 4 4 3 3 28,6% 28,6% 21,4% 21,4% 5 3 3 4 1 31,3% 18,8% 18,8% 25,0% 6,3% 10 8 6 4 3 32,3% 25,8% 19,4% 12,9% 9,7% 15 9 7 12 4 31,9% 19,1% 14,9% 25,5% 8,5% 0 8 1 1 0 ,0% 80,0% 10,0% 10,0% ,0% 11 10 7 7 1 30,6% 27,8% 19,4% 19,4% 2,8% 18 11 8 8 1 39,1% 23,9% 17,4% 17,4% 2,2% AKP iin Toplam 1 100% 1 100% 2 100% 2 0 0 1 0 66,7% ,0% ,0% 33,3% ,0% 5 1 1 1 0 62,5% 12,5% 12,5% 12,5% ,0% 5 1 2 1 2 45,5% 9,1% 18,2% 9,1% 18,2% 0 0 1 0 ,0% ,0% 100% ,0% 4 4 3 1 33,3% 33,3% 25,0% 8,3% 4 5 3 1 30,8% 38,5% 23,1% 7,7% AK PART iin Toplam Genel Toplam

Toplam 9 100% 5 100% 14 100% 16 100% 31 100% 47 100% 10 100% 36 100% 46 100% 107 1 100% 1 100% 2 100% 3 100% 8 100% 11 100% 1 100% 12 100% 13 100% 26 133

AKP

n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem

AK PART

Sabah gazetesinin556 AKP/AK PART kelimeleriyle ve partinin bizzat kendisiyle ilgili yayn politikasndaki deiikliin TMSFnin el koyma ilemiyle paralel

556

AKP ile ilgili olarak 6 ay boyunca yaynlad ilk sayfa haberlerinin (107 haberden) tarafsz olanlar (47 adet) ile olumlu olanlar (46 adet) birbirine ok yakn olduu ve bunlarn da olumsuz olanlara gre daha fazla yer kaplad aka gzlemlenmektedir. Son ayda kan 4 tarafsz ve 1 olumlu haber tam sayfaya yakn yer bulmuken olumsuz haberlerden tam sayfaya yakn haber bulunmamaktadr. Bu fark, 47 (%31) tarafsz, 46 (%30) olumlu habere karn 38 olumsuz haberle (%25) birlikte nicel olarak da aka gzlemlenmektedir. ki ayda kan AKP haberleri iinde 9 olumsuz haberle karn 16 tarafsz ve 10 olumlu haberle dengeli bir tutum gzlemlenirken ikinci ayda (TMSFnin el koymasndan sonraki dnemde) 5 olumsuz habere karn, 31 tarafsz ve 36 olumlu habere yer verildii

202

gereklemesi

gazetenin

yaynclk

politikasn

dorudan

etkiledii

izlenimi

vermektedir. Sz konusu etkilenme gazetenin AKP veya AK PART isimlerini kullanmas zerinde de etkili olduu grlmektedir. Gazetenin, Erdoan iin iki dnemde karlatrmal yaynlar hatrlanacak olursa eer, gazetenin gerek lider ve gerekse parti baznda ikinci aylk dnemde hem eletiriyi azaltt hem de olumlu ve tarafsz haberlerin artt dikkat ekmektedir. Gazete bu haliyle TMSFnin el koymasyla birlikte tam bir sa merkez gazetesi haline geldii anlalmaktadr. Bu balamda gazetenin semen profilinin ilk dnemde ve zellikle artan bir ekilde ikinci dnemde AKP semeninden olutuu izlenimi vermektedir. Ayrca gazetenin el deitirmesinin etkisinden habersiz merkez semenleri, gazetedeki artan sa eilimin etkisiyle kararszlar grubunu oluturabileceini ileri srmek mmkndr. CHP ilgili Sabah gazetesi haberlerinin dnemlere, olumlulua ve gazete alanndaki oranna gre deerlendirildii tablo aada yer almaktadr:
Tablo 20: Sabah Gazetesi CHP ile lgili Haberleri
Parti Olumluluk lk ay Olumsuz Son ay Toplam lk ay Tarafsz Son ay Toplam lk ay Olumlu Son ay Toplam Haberin Gazete Alan indeki Oran Kk Haber Orta Byk Haber 0 -1/24 1/24 -1/12 1/12 -1/6 1/6 -1/2 1 1 5 3 0 0 11,1% 55,6% 33,3% ,0% ,0% 1 6 4 2 1 7,1% 42,9% 28,6% 14,3% 7,1% 2 1 2 11 7 8,7% 4,3% 8,7% 47,8% 30,4% 3 4 3 2 2 21,4% 28,6% 21,4% 14,3% 14,3% 8 9 5 8 5 22,9% 25,7% 14,3% 22,9% 14,3% 10 7 11 13 8 20,4% 14,3% 22,4% 26,5% 16,3% 0 1 2 1 ,0% 25,0% 50,0% 25,0% 5 5 5 5 25,0% 25,0% 25,0% 25,0% 5 6 7 6 20,8% 25,0% 29,2% 25,0% Toplam

Toplam 9 100% 14 100% 23 100% 14 100% 35 100% 49 100% 4 100% 20 100% 24 100% 96

CHP

N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem n % Dnem n % Dnem N % Dnem n % Dnem n % Dnem

Yukardaki tablo557 gazetenin AKP ile ilgili haberlerinin tersi bir grnmn vermektedir. Tarafsz haberler ve olumsuz haberler tam sayfaya yetiirken olumlu haberler arasnda tam sayfaya yakn haber bulunmamaktadr.

dikkati ekmektedir. AKP ile ilgili olarak eletirel tutumun yar yarya azald ve AKPnin daha ok haber yaplp kat olumlu ve iki kat tarafsz haberine yer verildii grlmektedir. 557 Ayrca nicel olarak ise tarafsz haber says 49 olup olumsuz haber says 23 ve olumlu haber says 24te kalmtr. Gazetenin CHP ile ilgili olarak zellikle AKP ile kyaslandnda daha eletirel bir politika

203

Sabah gazetesinin CHP ile ilgili olarak olumlu ve olumsuz eletirel bir tutumu sylemlerinde birlikte kullandn ancak olumlu ve tarafsz sylemin zellikle haberlerin gazetede kapladklar alan bakmndan ar bastn belirtmek yerine olacaktr. Bu durum gazete iinde merkez yazarlarnn haberlerinin daha kk bir alanda verildii ancak sa eilimli yazarlarn haberlerinin daha ok yer kapladn gstermektedir. Sz konusu tercih belirgin bir editryal tercih olup TMSFnin etkisi olarak deerlendirilebilmekle birlikte iki olgu arasnda kesin bir kant sunmak mmkn grnmemektedir. Gazetenin TMSFnin el koymasndan sonra ald sa eilimli yazarlara karn, sol merkez eilimli yazarlarn iten karlm olmas az nceki alma bulgularyla paralel noktalardr. Buradan yola karak, Sabah gazetesi okurlar arasnda ilk dnemden ok zellikle Nisan ayndan itibaren CHP semeninin azalm olmas beklenebilir. Bu balamda Parti liderinin bizzat kendisiyle ve parti ilgili olumsuz yaynlara bal olarak CHP semeni olup kararsz kalan deneklerin olabilecei ve yine merkez semeni olup muhalefet iinde CHPye oy verme eiliminde olan ve yaynlardan dolay kararszlk yaayp MHPye ynelme potansiyeli bulunduran kararszlar grubu da bulunabilecei dnlmektedir. Sabah gazetesinin MHP ile ilgili haberlerinin analiz edildii tablo da aada yer almaktadr:
Tablo 21: Sabah Gazetesi MHP ile lgili Haberleri
Parti Olumluluk lk ay Olumsuz Son ay Toplam lk ay Tarafsz Son ay Toplam lk ay Haberin Gazete Alan indeki Oran Kk Haber Orta Byk Haber 0 -1/24 1/24 -1/12 1/12 -1/6 1/6 -1/2 1/2 1 0 1 0 ,0% 100% ,0% 2 1 1 50,0% 25,0% 25,0% 2 2 1 40,0% 40,0% 20,0% 3 0 0 0 1 75,0% ,0% ,0% ,0% 25,0% 7 4 1 1 1 50,0% 28,6% 7,1% 7,1% 7,1% 1 2 10 4 1 5,6% 11,1% 55,6% 22,2% 5,6% 2 3 2 28,6% 42,9% 28,6% Toplam

Toplam 1 100% 4 100% 5 100% 4 100% 14 100% 18 100% 7 100% 30

MHP

Olumlu

n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem

benimsedii izlenimi vermektedir. Nicelik ve nitelik olarak bakldnda Sabah Gazetesi, CHP ile ilgili olumsuz haberlerini ilk ayda 9 adet ile snrlamken, seime doru olan ikinci dnemde bunu 1 4 habere karm olup bunlarn 3 tanesi byk haber kategorisindedir. Gazetenin CHP ile ilgili tarafsz haberlerinin says 49 (toplam haberin %47si) olup ilk aydaki tarafsz haberler, ikinci ayda iki katna kmtr. Gazetenin CHP ile ilgili olumlu haberlerinin saysnda iki dnem arasnda belirgin bir art olduu (ilk dnem 4 haber iken ikinci dnemde 20 haber) gzlemlenmektedir.

204

Sabah gazetesinin558 MHP ile ilgili olarak CHPye gre ok daha az eletirel yaklat ancak AKP karsnda bir rakip kartacak kadar da olumlu bir yayn erevesine girmedii anlalmaktadr. Bu balamda okurlar arasnda genel olarak gazetenin gerek partinin kendisiyle ilgili ve gerekse partinin lideriyle ilgili takip ettii greceli az olmakla beraber eletirel yayn politikalarna bal olarak ve ayrca siyasal pozisyon farkllndan dolay MHP semeni bulunmas beklenilmemektedir. Ancak ikinci dnemde etkisi gittike hissedilen muhalefet birliine bal olarak zellikle dier iki partide kararsz olan deneklerin MHPyi alternatif olarak grebilecekleri dnlmektedir. Ancak yine de gazetenin AKPye ynelik olumlu yayn politikasnn okuyucular zerinde etkili daha ok olup dier partilere olan eilimi azaltaca izlenimi vermektedir. Zaman gazetesinin ilk sayfa haberlerine bakldnda, AKP/AK PART ile ilgili aadaki ekilde bir tablo edilmitir:
Tablo 22: Zaman Gazetesi AKP/AK PART ile lgili Haberleri
Parti Olumluluk AKP Olumsuz Tarafsz Olumlu Tarafsz AK PART Son ay Son ay Son ay lk ay Son ay Toplam lk ay Olumlu Son ay Toplam N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem Haberin Gazete Alan indeki Oran Kk Haber Orta Byk Haber 0 -1/24 1/24 -1/12 1/12 -1/6 1/6 -1/2 1/2 1 1 100% 1 1 50,0% 50,0% 1 2 33,3% 66,7% 7 4 0 2 0 53,8% 30,8% ,0% 15,4% ,0% 3 1 13 12 10 7,7% 2,6% 33,3% 30,8% 25,6% 3 1 20 16 12 5,8% 1,9% 38,5% 30,8% 23,1% 4 1 2 57,1% 14,3% 28,6% 12 9 5 46,2% 34,6% 19,2% 14 10 9 42,4% 30,3% 27,3% Toplam

Toplam 1 100% 2 100% 3 100% 13 100% 39 100% 52 100% 7 100% 26 100% 33 100% 88

558

Sabah gazetesinde MHP ile ilgili haber saylarnn fazla olmay dikkati ekmektedir. Ancak yine de Hrriyet gazetesi MHP ile ilgili haber saysnn iki kat olmas MHP ve Sabah gazetesinin siyasal sylemlerinin greceli yaknlnn etkisi olduunu ileri srmek mmkndr. Ayrca olumsuz haberler iinde sadece 1 byk haber yer alrken, 2si tam sayfaya yakn toplam 3 tarafsz ve 7 kk ve orta byklkte olumlu haber yer almaktadr. lk ayda 1 kk olumsuz habere karn sadece 2si orta toplam 7 olumlu habere yer verilmitir. lk ayda ayn zamanda 1i tam sayfaya yakn byklkte olan 4 tarafsz haber bulunmaktadr. kinci ayda ise 4 byk olumsuz habere karn hibir olumlu haberin bulunmamas dikkat ekicidir. kinci ayda 2si tam sayfaya yakn toplam 14 tarafsz haberlerin bulunduu grlmektedir. Toplamda haberlerin %23 olumlu, %16si olumsuz gibi grn se de kaplanlan alan asndan deerlendirildiinde younluklu olarak eletirel bir tutumun takip edildii dikkati ekmektedir. zellikle ikinci dnemde olumlu habere yer verilmemi olmas nemli bir noktadr.

205

Zaman gazetesinin559 yukarda yer alan verileri dorultusunda; Cumhuriyet gazetesinin CHP ile ilgili eletirel tutumunu zellikle ikinci dnemde arttrmasna karn, Zaman gazetesinin AKP/AK PART ile ilgili hibir eletirel yayna yer vermemi olmas, ikincisinin partiyle daha yakn bir sylemsel ban bulunduu sonucunu karmaktadr. Gazetenin, Erdoan iin iki dnemde karlatrmal yaynlar gz nne alndnda, gazetenin gerek lider ve gerekse parti baznda ikinci aylk dnemde hem olumlu ve hem de tarafsz haberlerin zellikle alan baznda artt dikkat ekmektedir. Bu balamda gazetenin semen profilinin ilk dnemde ve zellikle artan bir ekilde ikinci dnemde AKP semeninden olutuu izlenimi vermektedir. CHP ilgili Zaman gazetesi haberlerinin dnemlere, olumlulua ve gazete alanndaki oranna gre deerlendirildii tablo aada yer almaktadr:
Tablo 23: Zaman Gazetesi CHP ile lgili Haberleri
Parti Olumluluk lk ay Olumsuz Son ay Toplam lk ay Tarafsz Son ay Toplam lk ay Olumlu Son ay Toplam Haberin Gazete Alan indeki Oran Kk Haber Orta Byk Haber 0 -1/24 1/24 -1/12 1/12 -1/6 1/6 -1/2 1/2 1 2 2 0 1 0 40,0% 40,0% ,0% 20,0% ,0% 13 9 2 1 6 41,9% 29,0% 6,5% 3,2% 19,4% 14 11 2 1 8 38,9% 30,6% 5,6% 2,8% 22,2% 4 4 0 3 1 33,3% 33,3% ,0% 25,0% 8,3% 3 16 13 16 1 6,1% 32,7% 26,5% 32,7% 2,0% 19 17 20 3 2 31,1% 27,9% 32,8% 4,9% 3,3% 1 2 0 66,7% 33,3% ,0% 3 0 2 60,0% ,0% 40,0% 5 1 2 62,5% 12,5% 25,0% Toplam

Toplam 5 100% 31 100% 36 100% 12 100% 49 100% 61 100% 3 100% 5 100% 8 100% 105

CHP

N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem

559

Yukardaki tabloda tercihin, AK PARTden (88 haber) yana kulland grlmektedir. Parti ile ilgili tek olumsuz haber de AKP ksaltmasnn alntland haberde yaplmtr. Orta byklkte olan bu haber sanki bir gazetenin genel yayn politikasna bakldnda baka partiye aitmi gibi durmaktadr. AKP ile ilgili dier iki haber byk haber olup olumlu ve tarafsz niteliktedirler. te yandan gazetenin parti ile ilgili asl yayn politikas AK PART ksaltmasnn medya analizi ile mmkndr. AK PART ile ilgili olarak 6 ay boyunca yaynlad ilk sayfa haberlerinin (88 haberden) tarafsz olanlar (52 adet) ile olumlu olanlar (33 adet) karn hibir olumsuz haber yaplmad grlmektedir. lk ayda tam sayfa haberi yokken ikinci ayda kan 3 tarafsz haber tam sayfaya yakn yer bulmutur ve toplamda haberlerin %32si byk haberlerden olumutur. Olumlu haberler ilk dnemden ikinci dneme yaklak drt kat artarken tarafsz haberler de kat artmtr.

206

Yukardaki tablo,560 Zaman gazetesinin CHP ile ilgili tablosu olup yukarda deerlendirilmi olan AKP ile ilgili haberlerinin tersi bir grnmn vermektedir. Zaman gazetesinin CHP ile ilgili olarak tarafsz ve olumsuz eletirel bir tutumu sylemlerinde birlikte kulland ancak zellikle parti liderine ynelik eletirel tutumla birlikte dnldnde genel olarak olumsuz bir yayn politikas benimsendii grlmektedir. Ancak bu veriler, Cumhuriyet gazetesinin AKP ve partinin lideri iin benimsedii eletirel tutumun saysal olarak olduka gerisinde kalmaktadr. Yukardaki veriler nda, Parti liderinin bizzat kendisiyle ve parti ilgili olumsuz yaynlara bal olarak CHP semeni olup kararsz kalan deneklerin olabilecei ve yine merkez semeni olup muhalefet iinde CHPye oy verme eiliminde olan ve yaynlardan dolay kararszlk yaayp MHPye ynelme potansiyeli bulunduran kararszlar grubu da bulunabilecei dnlmektedir. Ancak gazetenin AKP ile ilgili yayn politikas dnldnde bu durum kk bir ihtimal olarak kalmaktadr. Zaman gazetesinin MHP ile ilgili haberlerinin analiz edildii tablo aada yer almaktadr:
Tablo 24: Zaman Gazetesi MHP ile lgili Haberleri
Parti Olumluluk MHP Olumsuz Son ay lk ay Tarafsz Son ay Toplam lk ay Olumlu Son ay Toplam N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem Haberin Gazete Alan indeki Oran Kk Haber Orta Byk Haber 0 -1/24 1/24 -1/12 1/12 -1/6 1/6 -1/2 1/2 1 2 1 66,7% 33,3% 2 3 1 0 33,3% 50,0% 16,7% ,0% 4 3 1 1 44,4% 33,3% 11,1% 11,1% 6 4 4 1 40,0% 26,7% 26,7% 6,7% 0 2 0 ,0% 100% ,0% 3 1 1 60,0% 20,0% 20,0% 5 1 1 71,4% 14,3% 14,3% Toplam

Toplam 3 100% 6 100% 9 100% 15 100% 2 100% 5 100% 7 100% 25

560

Tabloda, tarafsz haberler ve olumsuz haberler tam sayfaya yetiirken olumlu haberler arasnda tam sayfaya yakn haber bulunmamaktadr. Ayrca nicel olarak ise tarafsz haber says 61 olup olumsuz haber says 36 ve olumlu haber says 8te kalmtr. Gazetenin CHP ile ilgili olarak zellikle AKP ile kyaslandnda kesin bir eletirel politika benimsedii izlenimi vermektedir. Nicelik ve nitelik olarak bakldnda Zaman Gazetesi, CHP ile ilgili olumsuz haberlerini ilk ayda 5 adet ile snrlamken, seime doru olan ikinci dnemde bunu 36 habere karm olup bunlarn 2si tam sayfaya yakn toplamda 10u byk haber kategorisindedir. Gazetenin CHP ile ilgili tarafsz haberlerinin says 61 (toplam haberin %58i) olup ilk aydaki tarafsz haberler, ikinci ayda be katna kmtr. Gazetenin CHP ile ilgili olumsuz haberlerinin saysnda iki dnem arasnda belirgin bir art olduu (ilk dnem 5 haber iken ikinci dnemde 31 haber) gzlemlenmektedir.

207

Zaman gazetesi,561 Sabah gazetesi ile karlatrldnda MHP ile ilgili olarak, CHPye gre ok daha az eletirel yaklat ancak AKP karsnda bir rakip kartacak kadar da olumlu bir yayn erevesine girmedii anlalmaktadr. zellikle iktidar partisinin icraatlarndan memnun olmayan sa semenin oylarnn MHPye ynelecei ileri srlebilir. Zaman gazetesinin AKPye ynelik olumlu yayn politikasnn okuyucular zerinde etkili olup dier partilere olan eilimi azaltaca izlenimi vermektedir. 4.2.6.2. Medya ve Siyasal Liderlerin Sunumu

Deerlendirilmeye alnan 6 ay boyunca kan gazetelerin tm sayfalarnda ve zel olarak ilk sayfalarnda, aratrmann yrtld srada Mecliste bulunan partinin liderlerinin ka haberde yer verildiine baklmtr. Bu liderlerin adlarnn getii ilk sayfa haber saylarnn ve tm gazetedeki haberlerinin saylarnn dnemlere gre zet deiimini aadaki tablodan gzlemlemek mmkndr:
Tablo 25: Gazetelerin Liderlerle lgili lk Sayfa ve Tm Gazete Haberleri Lider Baykal lk Tm Sayfa Gazete 43 168 326 62 105 494 30 173 316 56 86 489 15 205 274 32 47 479 23 213 327 32 55 530 6 220 309 37 43 529 336 2531

Gazete Dnem lk ay Son ay Toplam Vatan lk ay Son ay Toplam Hrriyet lk ay Son ay Toplam Sabah lk ay Son ay Toplam Zaman lk ay Son ay Toplam Genel Toplam Cumhuriyet

Erdoan lk Tm Sayfa Gazete 968 149 152 613 301 1581 127 886 1436 143 270 2322 69 905 977 90 159 1882 103 926 986 93 196 1912 66 679 765 86 152 1435 1078 9141

Baheli lk Tm Sayfa Gazete 6 92 137 3 9 229 6 31 177 7 13 208 2 37 160 5 7 197 5 101 157 5 10 258 5 125 157 0 5 282 44 1174

561

Zaman gazetesi, dier gazetelerde olduu gibi MHP ile ilgili haber saylarnn fazla olmay dikkati ekmektedir. Ayrca olumsuz haberler iinde ikinci ayda kan 3 habere karn 1i tam sayfaya yakn 15 tarafsz haber ve 7 kk ve orta byklkte olumlu haber yer almaktadr. Bu veriler Sabah gazetesinin MHP ile ilgili yayn politikasn artrmaktadr. lk ayda herhangi bir o lumsuz haber yaplmazken 2si olumlu ve 6s tarafsz toplam 8 habere yer verilmitir. Ancak ikinci dnemde MHPnin ana muhalefetle birlikte yrtt politikalara da bal olarak ikinci ayda 3 olumsuz haberin yannda 9 tarafsz ve 5 olumlu habere yer verilmitir.

208

Cumhuriyet gazetesi, Erdoan ile ilgili haberlerini seime doru dnemde azaltmken, oransal olarak ilk sayfa haberlerinin toplam haberler iindeki orann arttrmtr. Gazetenin Erdoan ile ilgili bu kadar ok sayda yer alan haberine karlk, Baykal ile ilgili haber says her iki dnemde de ok daha az olduu grlmekte ve ilk sayfa haberlerinde de iki dnem arasnda belirgin bir oransal art gzlemlenmemektedir. Gazetenin iki liderle ilgili haberlerinin karlatrmal analizi, gazetenin Erdoann karsna dengeleyici bir g olarak Baykal nermediini gstermektedir. Cumhuriyet gazetesinin, Baheli ile ilgili ilk sayfa haberlerinin tm sayfalarda yer alan haberler iindeki oran, her iki dnemde de gz ard edilebilir bir saydadr. Tm gazete iindeki haber saylar artm olsa da dier iki liderin haberleriyle rekabet edebilir sayda bir art gzlemlenmemektedir. Vatan gazetesi Erdoan ile ilgili haberlerini seime doru olan dnemde son derece arttrd ancak bunlarn ounu i sayfalarnda vermeyi tercih ettii grlmektedir. Erdoan ile ilgili ilk sayfa haberlerinde iki dnem arasnda, tm gazete haberleri iindeki art kadar belirgin bir art gzlemlenmemektedir. Vatan gazetesinin Baykal ile ilgili ilk sayfa haberlerinin, tm sayfalar iindeki orannn ikinci dnemde daha yksek olduu grlmektedir. Baykal ile ilgili haber art gzlemlense de Erdoan ile ilgili haberlerin ok gerisinde kalmtr. Baheli ile ilgili haberlerin, her iki dnemdeki ilk sayfa oranlar birbiriyle eit kalmtr. Vatan gazetesi, seime doru olan dnemde genel bir haber says art kaydetmi ve bunlar iinden ilk iki parti liderinin ama zel olarak da Erdoan ile ilgili haberlerin baskn bir ekilde fazla olduu grlmektedir. Hrriyet gazetesi Erdoan ile ilgili haberlerinin, tm gazete genelinde ikinci dnemde belirgin bir ekilde artm olmasna karn ilk sayfa haberlerinin bu kadar artmad grlmektedir. Gazetenin, Erdoan ile ilgili haberlerinin ierik analizine bal olarak genel yayn politikasnn gazetenin iine yedirildii anlalmaktadr. Hrriyet gazetesinin, Baykal ile ilgili haberlerinin de genel olarak artt ve ilk sayfa haberlerinin tm sayfa haberleri iindeki orann, ikinci dnemde daha yksek olduu grlmektedir. Ayrca gazete, ilk sayfa haberlerinde Baykala Erdoana verdiinden ok daha az yer vermitir. Gazete, Baheli ile ilgili haberlerini de artmsa da dier iki parti liderinin haberleriyle rekabet gc bulunacak kadar haber yaplmamtr.

209

Sabah gazetesi ilk sayfa haberleri arasnda Erdoan ile ilgili ilk sayfa haberlerinin tm haberler iindeki orannn ikinci dnemde azald grlmektedir. Gazetenin TMSFnin eline getikten sonra ilk sayfa haberlerinde Erdoandan daha az bahsetmesi dikkat ekicidir. Ancak gazetenin tm genelinde Erdoan ile ilgili haberler artmtr. Sabah gazetesinin, Baykal ve Baheli ile ilgili haberlerinin genel olarak artt ancak yine de Erdoan ile ilgili haberlerin ok gerisinde kald ve ancak iki dnem arasnda ilk sayfa haberlerinde oransal bir artn olmad grlmektedir. Zaman gazetesi ilk sayfa haberleri arasnda Erdoan ile ilgili haberlerinden, ikinci dnemde ilk sayfada yer alanlarla tm gazetede yer alanlarn artmtr. Ancak bu haberler, Cumhuriyet gazetesinin Erdoan ile ilgili ilk sayfa haberlerinin ok gerisinde kalmtr. Zaman gazetesinin, Baykal ile ilgili haberlerin snrl sayda olmakla beraber daha ok i sayfalarda yer verilmitir. Baykal ile ilgili haberlerinin ikinci dnemde, hem ilk sayfada hem de genel olarak tm sayfalarda artm olmasna ramen, arlkl olarak i sayfada verildii grlr ve bu haberler Erdoann glgesinde kalacak nitelikte azdr. Zaman gazetesinin, Baykal ile ilgili tm haberlerinin saysnn, Cumhuriyet gazetesinin Baykal ile ilgili tm haberlerin saysndan fazla olmas dikkat ekmektedir. erik analiziyle aklanabilecek bu durum seime doru olan dnemde, Cumhuriyet gazetesinin Erdoan ile ilgili ilk sayfa haberleri hari olmak zere tersine dnmtr. Zaman gazetesinin, Baheli ile ilgili haberlerinin genel olarak artt; ancak yine de dier iki parti lideriyle ilgili haberlerin olduka gerisinde kald gzlemlenmektedir. Bahelinin bir sa parti lideri olmasna ve Zaman gazetesinin muhafazakr sylemiyle paralel yanlar bulunmasna ramen, ikinci dnemde, bu gazetenin ilk sayfasnda hibir haberine yer vermedii grlmektedir. rnein, MHP liderinin ve partisinin Cumhurbakanl seimine katlm olmas ilk sayfada yer almas beklenen bir haber olmasna karn, Zaman gazetesinin bu konuya ilk sayfada yer vermemesi dikkat ekicidir. Ancak bu konuda ayrntl ierik analizi daha somut veriler salayabilecektir. Gazetelerin liderlerle ilgili ilk sayfa haberlerine bakldnda dnemlere gre gllk vurgularna ve bu haberin o liderle dorudan ilgili olup olmadna dair aadaki tablo562 elde edilmektedir.

562

6 ay boyunca kan haberlerden toplam 208 haberde gllk vurgusunun yer ald ve bu haberlerin de %28,8i Sabah gazetesinde; %28,3, Zaman gazetesinde; %22,5i, Vatan gazetesinde %14,4 Hrriyet gazetesinde ve en az olarak da %5,7sinin Cumhuriyet gazetesinde yapld gzlemlenmektedir.

210

Tablo 26:Gazetelerin Liderlerle lgili Haberlerinde Dnemlere Gre Gllk Vurgusu

Lider (Gl) Erdoan Cumhuriyet Gazetesi Gl Vurgusu Dnem lk ay % Dnem %Toplam Son ay n % Dnem % Toplam n % Dnem n % Toplam n % Dnem %Toplam n % Dnem % Toplam n % Toplam n % Toplam n % Dnem %Toplam n % Dnem % Toplam n % Dnem n % Toplam n % Toplam n % Dnem %Toplam n % Dnem % Toplam n % Dnem n % Toplam n % Toplam n % Dnem %Toplam n % Dnem % Toplam n % Dnem n lgililik Dolayl lgili Dorudan lgili 2 1 66,7% 33,3% 40% 20% 0 2 ,0% 100% ,0% 40% 3 2 60% 40% 7 100% 1 18 5,3% 94,7% 2,2% 39,1% 1 26 3,7% 96,3% 2,2% 56,5% 44 2 95,7% 4,3% 1 100% 1 9 10% 90% 3,8% 34,6% 16 0 100% ,0% 61,5% ,0% 25 1 96,2% 3,8% 3 100% 1 100% 2 20 9,1% 90,9% 3,7% 37,0% 30 2 93,8% 6,3% 55,6% 3,7% 50 4 92,6% 7,4% 5 100% 1 100% 3 18 14,3% 85,7% 5,1% 30,5% 28 10 73,7% 26,3% 47,5% 16,9% 46 13 78,0% 22,0% Genel Toplam Toplam 3 100% 60% 2 100% 40% 5 100% 7 100% 19 100% 41,3% 27 100% 58,7% 46 100% 1 100% 10 100% 38,5% 16 100% 61,5% 26 100% 3 100% 1 100% 22 100% 40,7% 32 100% 59,3% 54 100% 5 100% 1 100% 21 100% 35,6% 38 100% 64,4% 59 100% 208

Toplam Baykal Erdoan Son ay lk ay Son ay

Vatan Gazetesinde Gl Vurgusu

Toplam Baykal Erdoan Son ay lk ay Son ay

Hrriyet Gazetesi, Gl Haberleri

Toplam Baykal Baheli Erdoan Son ay Son ay lk ay Son ay

Sabah Gazetesi Gl Vurgusu

Toplam Baykal Baheli Erdoan Son ay Son ay lk ay Son ay

Zaman Gazetesi Gl Vurgusu

Toplam

Tablodan sa merkezden Sabah gazetesi ve merkezden Hrriyet gazetesi hari, Baheli ile ilgili olarak gllk vurgusunun bulunduu bir haber yaplmad ilk gzlemlenebilecek olgudur. Sylemsel yaknlna ramen, Cumhuriyet gazetesi haberlerindeki gllk vurgusu ilk aylk dneminde Baykal iin kullanlmamasna ramen, Erdoan iin

211

kullanm dikkat ekmektedir. Son aylk dneme bakldnda da Erdoan ile ilgili gllk vurgusunun yer ald 2 ve Baykal ile ilgili 7 haberin yer ald grlmektedir. Seime doru gerekleen bu dnm, Cumhuriyet gazetesinin siyasal sylemleri dnldnde, olas bir Bumerang etkisi sonucu oluan dolayl destek sesinin, AKP liderinden CHP lideri lehine evrildii grlmektedir. Dier bir deyile, Cumhuriyet gazetesinde ilk ayda Baykala ynelik

gl lider imajyla bir destek sz konusu deilken, Erdoan iin bu tr bir vurgu yer almtr ancak seime doru olan dnemde bu dengeler tersi yne doru deimitir. Zaman gazetesinde gl vurgusunun sadece Erdoan iin kullanld grlmektedir.563 Bu haberlerden birinin 14 Nisan Tandoan; bir dierinin 29 Nisan stanbul alayan Mitinginin; bir dierinin de 13 Mays zmir Gndodu Mitinginin gerekletirildii gn ve ertesi gnlerinde yaplm olmas editryal bir tercih olup Cumhuriyet Mitinglerinin, gazete tarafndan baarsz bulunduuna dair bir gnderme niteliindedir. Zaman gazetesi iin, madur temasnda incelendii gibi, mitingler dnda Erdoann haberleriyle ilgili madurluk vurgusu ok tercih edilen bir yntem olmad tam tersine, Zaman gazetesinde, Erdoan iin ilenen asl temann g etrafnda younlat dikkat ekmektedir. Cumhuriyet gazetesinin, Baykal ile ilgili haberleri ile Zaman gazetesinin Erdoan ile ilgili haberleri karlatrldnda, ikililer arasnda, ikincisinin arasnda daha gl bir dolayl ittifak grnmektedir. Gazeteler iinde merkeze doru yaklaldnda, Vatan gazetesinin564 ilk sayfa haberleri, gazetenin zellikle de dier

563

Zaman Gazetesi gllk vurgusunun bulunduu 59 haberin tamam Erdoan iin yaplrken bu haberlerin %64,4 ikinci dnemde yaplmtr. Bu haberlerin %78inin (46 haber) Erdoan ile dorudan ilgisinin olmad dikkati ekmektedir. 564 Baykal ile ilgili gl vurgusunun bulunduu sadece 1 haberi yer al maktayken Erdoan ile ilgili olarak 46 haberinin bulunmaktadr Erdoan ile ilgili haberlerin %60 ikinci dnemde yaynlanm olup%95,7si Erdoann kendisiyle dorudan ilgili haberlerdir. Vatan Gazetesi gllk vurgusunun bulunduu 47 haberinden biri dnda hepsi Erdoan ile ilgili olup bunlarn (58,7si) 27si son ayda yer almtr. Bu haberlerin %95,7sinin (44 haber) dorudan Erdoan ile i lgilidir.

212

liderlerle ilgili tutumu gz nne alndnda, Erdoann gl portresini izmekte olduu anlalmaktadr Merkez gazetesi olarak deerlendirilen Hrriyet gazetesi565 de Erdoan iin gl bir portre izerken, Vatan gazetesinden farkl olarak bu tip haberlerini dier liderler iin de az olsa kulland gzlemlenmektedir. Erdoan iin gllk vurgusunun bulunduu haberlerden biri Genelkurmayn 27 Nisan tarihli bildirisi zerine 29 Nisanda adeta sular durulduktan sonra yaynlanmtr Sabah gazetesinin566 Erdoan ile ilgili gllk vurgusunun bulunduu haberlerin Cumhurbakan adaynn aklanaca gn, bir dierinin Erdoann aday olmamasnn hemen ardndan kmas ve bunun sonraki gn de devam etmesi dikkat ekici olmutur. 14 Nisan Mitingi ertesi kan gazetede de Erdoan iin gllk vurgusunun yer ald gzlemlenmektedir. Bu veriler, gazetenin tm bu siyasal srete siyasal pozisyonu ve tercihini aka belirtmektedir. Sa merkez syleme sahip ve Nisan ayndan itibaren TMSF idaresinde olan Sabah gazetesinin gl vurgusunun bulunduu haberlere bakldnda, TMSFnin Erdoan ile ilgili gllk vurgusundaki artta bir etkisi olduu ileri srlebilinir. Ancak merkeze yakn ve merkezde yer alan her gazetenin Erdoan ile ilgili gllk vurgusu aa yukar ayn oranlardadr ve bu oranlar ikinci dnemde ortalama %20 arta gemitir. Gazetelerin gl yerine madur vurgusunun yer ald haberlere bakldnda dnemlere gre ayrlm aadaki tablo elde edilmektedir567.

565

Hrriyet gazetesinin haberlerinde, Erdoan iin gllk vurgusunun bulunduu 26 haberi bulunmaktadr. Hrriyet gazetesinin de Erdoann gl bir ekilde sunulduu haberlerinin ounluk ksm (%62lik ksm) ikinci dnemde yer almaktadr. Bu haberlerin %96,2si, Erdoan ile ilgili dorudan haberlerdir. Gazetenin Baykal ve Baheli ile ilgili sadece ikinci dneme ait toplam 4 (Baykal iin 3 adet ve Baheli iin 1 adet) haberi bulunduu grlmektedir. Bu haberlerin dnemsel oranlarna bakldnda, ikinci dnemde bir art kaydedildii grlr (%61,5). Ayrca bu haberlerin %95,2si (25 haber) dorudan Erdoan ile ilgili olduu da dikkati ekmektedir 566 Sabah gazetesi haberlerinde Erdoan ile ilgili toplam 54 haberi bulunmaktadr. Bu haberlerin %60 (33 haber) ikinci dneme aitken; %92,6s da Erdoan ile dorudan ilgili haberlerdir. Gazetenin Baykal ve Baheli ile ilgili sadece ikinci dneme ait toplam 6 (Baykal iin 5 adet ve Baheli iin 1adet) haberi bulunduu grlmektedir. 567 Seilen 5 gazetede, 6 ay boyunca kan haberlerden toplam 40 haberde madurluk vurgusunun yer ald ve bu haberlerin de %42,5i (17 haber) Sabah gazetesinde; %20si (8 haber) Vatan

213

Tablo 27: Gazetelerin Liderlerle lgili Haberlerinde Madurluk Vurgusu

Lider Dnem lk ay lgililik Dorudan lgili 1 50,0% 1 50,0% 2 100% 0 5 ,0% 100% ,0% 62,5% 1 2 33,3% 66,7% 12,5% 25,0% 7 1 87,5% 12,5% 5 1 83,3% 16,7% 3 8 27,3% 72,7% 17,6% 47,1% 4 2 66,7% 33,3% 23,5% 11,8% 10 7 58,8% 41,2% 1 1 50,0% 50,0% 14,3% 14,3% 3 2 60,0% 40,0% 42,9% 28,6% 4 3 57,1% 42,9% 13 27

Dolayl ilgili

Toplam 1 50,0% 1 50,0% 2 100% 5 100% 62,5% 3 100% 37,5% 8 100% 6 100% 11 100% 64,7% 6 100% 35,3% 17 100% 2 100% 28,6% 5 100% 71,4% 7 100% 40

Cumhuriyet Gazetesi Madur Vurgusu

Baykal

Erdoan Vatan Gazetesi Madur Vurgusu

Hrriyet Gazetesi M. Sabah Gazetesi Madur Vurgusu

Erdoan Erdoan

Yukardaki tablodan Cumhuriyet gazetesinde568 madurluk temasnn pek ilenmedii anlalmaktadr. Ayrca Baykal ile ilgili olarak da baka bir gazetenin madurluk vurgusuna yer vermedii de dikkati ekmektedir. Dier tm gazeteler bu temay yalnzca Erdoan iin kullanmlardr. Vatan gazetesinin569 Erdoan ile ilgili gl vurgusunun yer ald haberleri dikkate alndnda, ilk dnemde daha ok madur edildii, ikinci dnemde de daha ok gl bulunduu haberlerinin yapld grlr. Bu deiimde, Erdoann ikinci dnem ierisinde Cumhurbakanlna aday olmayacan aklamasnn etkisi gzlemlenmektedir. kinci aydaki madur haberlerinden ikisi mitinglerle ilgiliyken

gazetesinde; %17,5i (7 haber) Zaman gazetesinde, %15i (6 haber) Hrriyet Gazetesi nde ve en az olarak da %5inin (2 haber) Cumhuriyet gazetesinde yapld gzlemlenmektedir. 568 Cumhuriyet Gazetesi haberlerinde madurluk vurgusunun sadece Baykal ile ilgili ve sadece 2 haberle yapld ve bu iki haberden birinin ilk ayda dierinin de ikinci ayda yer ald gzlemlenmektedir. 569 Vatan gazetesinde yer alan 8 haber, madur vurgusuyla yer alan haberlerdir ve 8 haberin 7si (%87,5) Erdoan ile dorudan ilgili olup5i (%62,5) ilk dnemde kan haberlerdir.

Zaman Gazetesi Madur Vurgusu

Erdoan

N %Toplam Son ay N % Toplam Toplam N % Dnem lk ay N % Dnem %Toplam Son ay N % Dnem % Toplam Toplam N % Dnem Son ay N % Toplam lk ay N % Dnem %Toplam Son ay N % Dnem % Toplam Toplam N % Dnem lk ay N % Dnem %Toplam Son ay N % Dnem % Toplam Toplam N % Dnem Genel Toplam

214

bir dierinin d basnda kan haberlerin zeti olduu gzlemlenmektedir. Dier bir deyile, Vatan gazetesi dorudan kendi fikri olmamakla beraber, The Economist vd. gazetelerde kan, Erdoan ile ilgili olarak kendisinin madur edildii haberlere ilk sayfada yer vermitir. Hrriyet gazetesi570 madurluk vurgusunun bulunduu haberlerden birinin 29 Nisan stanbul alayan Mitinginin, bir dierinin de 13 Mays zmir Gndodu Mitinginin gerekletirildii gn yaplm olmas, ana-akm medya olarak Hrriyet gazetesinin yayn politikasn zetler niteliktedir. Ancak Sabah gazetesine571 bakldnda, Hrriyet gazetesi gibi Erdoann madur edildii haberlerinin Nisan aynn bandan itibaren yer buluyor olmas, Sabah gazetesinin bu ynde bilinli bir politika yrttn dndrmektedir. kinci dnem ierisinde meydana gelmi olan bir baka nemli gelime, Genel Kurmay Bildirisidir. Erdoann ikinci dnemde madur edildii haberlerinden 4nn dolayl haberler olmas, bunlardan da 2sinin Cumhuriyet Mitingleri ve 2sinin de Genel Kurmay bildirisiyle ilgili olmas bu durumu aklamaktadr. Zaman gazetesinde572 madurluk vurgusunun bulunduu haberlerden birinin 29 Nisan stanbul alayan Mitinginin, bir dierinin de 13 Mays zmir Gndodu Mitinginin gerekletirildii gn yaplm olmas editryal bir tercih olup Cumhuriyet Mitinglerinin, gazete tarafndan haksz bulunduuna dair bir gnderme niteliindedir. Ancak yine de Zaman gazetesi iin, mitingler dnda Erdoann haberleriyle ilgili madurluk vurgusu ok tercih edilen bir yntem olmamtr. Dier bir deyile, Zaman gazetesi ana temann Erdoan olmad haberlerde Erdoana yer vererek madur edildii ile ilgili haberlere zellikle ikinci dnemde yer vermitir. Bu temalarn, Cumhuriyet Mitingleri, Cumhurbakanl Seimi ve Genel Kurmay Bildirisi olduu grlmektedir.

570

Hrriyet gazetesi haberlerinden 6 haberin tamam hem Erdoan iin hem de ikinci aylk dnemde yaplmtr. Bu haberlerin %83,3nn (5 haber) dorudan Erdoan ile ilgili olduu dikkati ekmektedir. 571 Sabah gazetesi haberlerinden Erdoan ile ilgili toplam 17 madur haberinin yapld ve bunlarn %58,8i (10 haber) Erdoan ile dorudan ilgili haber olup%64,7si (11 haber) ilk dnemde yer alrken kalann ikinci dnemde yer ald grlmektedir. 572 Zaman gazetesi madur haberlerinden 7 haberin tamam Erdoan olup; bu haberlerin %71,4 ikinci dnemde yaplmtr. Bu haberlerin %57,1inin (4 haber) Erdoan ile dolayl ilgili olduu dikkati ekmektedir.

215

4.2.6.3.

Liderler Haberlerinin Gazetelere Gre Ayrntl Analizi

Cumhuriyet gazetesinin liderlerle ilgili tutumunu daha net bir ekilde ortaya koyabilecek greceli stnlk tablosu aada yer almaktadr. Bu tabloda ayn haberde deerlendirilen liderler arasnda, hangisi karsnda kime arlk verildiine dikkat edilmektedir
Tablo 28: Cumhuriyet Gazetesindeki Liderlerle lgili Greceli stnlk Tablosu Lider Greceli stn Olan Lider lk ay Baykal Son ay Dolayl lgili 6 50% 3 60% 9 52,9% 1 50% 1 100% 2 66,7% 1 100% 0 ,0% 2 100% 2 50% 1 100% 0 ,0% 1 50% 0 ,0% 3 75% 3 60% lgililik Dorudan lgili 6 50% 2 40% 8 47,1% 1 50% 0 ,0% 1 33,3% Toplam lgili 12 100% 5 100% 17 100% 2 100% 1 100% 3 100% 1 100% 2 100% 2 100% 4 100% 1 100% 1 100% 2 100% 1 100% 4 100% 5 100%

Erdoan

lk ay Baheli Son ay

AKP'li Dier Liderler Dier Liderler

lk ay lk ay Son ay

lk ay Ordu Son ay

lk ay ABD Son ay

N % Dnem N % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem

2 100% 0 ,0% 2 50% 0 ,0% 1 100% 1 50% 1 100% 1 25% 2 40%

Yukardaki tablodan da anlalaca zere Cumhuriyet gazetesinin 573 greceli stnlk veren haberlerinin, seim dnemine ynelik bir alma olduunu dnmek yanl olacaktr. Son aylk dnemde greceli stnln bulunduu
573

Cumhuriyet gazetesinde greceli olarak stnln bulunduu haberler (toplam 32 haber) sadece Erdoan ile ilgili haberlerdir. Bu haberlerin %78i ilk dnemde gerekletirilmiken kalan %22si ikinci dnemde gerekletirilmitir. Yine bu haberler ierisinde Baykala greceli stnlk verilen haberlerden (toplam haberlerin %53 olan17 haberden) 12 haber ilk ayda yer alyorken, kalan 5 haber ikinci ayda aktarlmtr.

216

haberlerin artt tek durum, ABD liderleri lehine olan haberlerde gzlemlenmektedir. Dier bir deyile Erdoann, d politikalar konusunda ikinci dnemde daha ok eletirildii ortaya kmaktadr. Haberler Erdoan ve Ordu arasndaki tercih asndan deerlendirildiinde her iki dnemde de birer haberle Ordu lehine tercihte bulunmutur. Dikkati eken unsur, Ordunun, 29 Nisanda yaynlad e-muhtra niteliindeki belgenin, Cumhuriyet gazetesi yaynlarnda, en azndan ilk sayfalarndaki yayn politikasnda belirgin bir deiiklik yaratmam olmasdr. Vatan gazetesinin liderlerle ilgili tutumunu betimleyen almalardan biri olarak greceli stnlk tablosu aada yer almaktadr.
Tablo 29: Vatan Gazetesi Liderlerle lgili Greceli stnlk Haberlerinin Tablosu Lider Erdoan Greceli stn lk ay Baykal Son ay Toplam lk ay Baheli Son ay Toplam lk ay Gl Toplam lk ay Dier Liderler Son ay Toplam lk ay lk ay Erdoan Son ay Toplam lk ay Son ay Son ay lk ay n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem lgililik Dolayl lgili Dorudan lgili 1 13 7,1% 92,9% 4 3 57,1% 42,9% 4 17 19,0% 81,0% 1 100% 2 100% 3 100% 1 100% 1 100% 0 2 ,0% 100% 1 1 50,0% 50,0% 1 3 25,0% 75,0% 1 100% 4 3 57,1% 42,9% 1 2 33,3% 66,7% 5 5 50,0% 50,0% 1 100% 1 100% 1 100% 1 100%

Toplam 14 100% 7 100% 21 100% 1 100% 2 100% 3 100% 1 100% 1 100% 2 100% 2 100% 4 100% 1 100% 7 100% 3 100% 10 100% 1 100% 1 100% 1 100% 1 100%

Ordu Baykal

AKPli Liderler Dier Liderler Baheli Erdoan TSAD

217

Yukardaki tabloda Vatan gazetesinin574 greceli stnlk veren haber dalm yer almaktadr. Elde edilen veriler dorultusunda Erdoann, d politikalar konusunda ikinci dnemde nispeten daha ok eletirildii ortaya kmaktadr. Haberler Erdoan ve Ordu arasndaki tercih asndan deerlendirildiinde sadece ilk dnemde 1 haberle Ordu lehine tercihte bulunduu grlmektedir. Ordunun Nisan aynda yaynlad elektronik muhtra niteliindeki belge, Vatan gazetesi yaynlarnda, en azndan ilk sayfalarndaki yayn politikasnda liderler aras bir fark oluturacak belirgin bir deiiklik yaratmamtr. Bunda uluslararas konjonktrn ve ABnin arkasnda olmaynn etkisi olduu dnlmektedir. Emuhtra sylemini srdrecek uluslararas destekten yoksun kalmtr ve bu gazetelerin ekimser yaklamasna yol amtr. Vatan gazetesi haberlerinde kendisinden greceli stn lider vb. unsurlarn bulunduu haberlerin arasnda Baykal ile ilgili olarak yaplan haberler 575 de yer almaktadr. (Hatrlanaca zere Cumhuriyet gazetesi bu tip haberlerini yalnzca Erdoan iin kulland gzlemlenmitir.) Bu saylarn Erdoan ile ilgili greceli stnlk haberlerinin saylara gre yar yarya azalmakta olduu grlmektedir. Yine de tm gazetelerin Erdoan ile ilgili ok daha fazla haber yapt da elde edilen veriler arasndadr. Dolaysyla Vatan gazetesinin de Erdoan ile ilgili yapt haberlerin says ve greceli stnlk haberlerin says arasnda olduka byk bir fark kmaktadr. Hrriyet gazetesinin liderlerle ilgili tutumunu betimleyen almalardan biri olarak greceli stnlk tablosu aada yer almaktadr.

574

Erdoan ile ilgili 30, Baykal ile ilgili olarak 12, Baheli ile ilgili 2 greceli stnln bulunduu haber grlmektedir. Erdoan ile ilgili 30 habere bakldnda bunlarn 21inde Baykaln stnl dikkati ekmektedir. Bu say Cumhuriyet gazetesi gazetesinin ilgili saylarndan fazladr. Yine bu haberler ierisinde Baykala greceli stnlk verilen haberlerden 14 haber ilk ayda yer alyorken, kalan 7 haber ikinci ayda aktarlmtr. Bu oran azalm Cumhuriyet gazetesi ile uyum ierisindedir. Son aylk dnemde greceli stnln bulunduu haberlerin artt durumlar, yalnzca 1er haberle ABD liderleri ve Baheli lehine olan haberlerde gzlemlenmektedir. 575 Baykal ile ilgili bu tip haberlere bakldnda da bunlarn toplam 12 haber olduu ve bunlarn 10unda Erdoann stn aktarld ve bunlarn da 7sinin de ilk ayda yapld gzlemlenmektedir. Dier AKPli liderlerin greceli stnlne yer verilen 1 haber ilk ayda yaplmken, dier siya sal liderlerin greceli stnlne yer verilen 1 haberin de ikinci ayda yapld grlmektedir.

218

Tablo 30: Hrriyet Gazetesi Liderlerle lgili Greceli stnlk Haberlerinin Tablosu
Lider Greceli stn Erdoan Baykal TSAD Dier Liderler Aydn Doan Baykal Erdoan Son ay Son ay Son ay lk ay lk ay Son ay Toplam lk ay Son ay n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem lgililik Dolayl lgili Dorudan lgili 2 1 66,7% 33,3% 1 100% 1 100% 1 100% 1 100% 2 100% 3 100% 1 100% 1 100% Toplam 3 100% 1 100% 1 100% 1 100% 1 100% 2 100% 3 100% 1 100% 1 100%

Dier AKPli Liderler Baheli Baykal

Hrriyet gazetesinin576 haberlerinde, Erdoandan stn olarak aktarlan lider-kii iinde Aydn Doann ve TSADn bulunmas dikkat ekicidir. TSAD Bakannn, Aydn Doann kz olmas gazetenin tarafn belirlemesinde nemli bir noktadr. Bu da TSAD ile birlikte Aydn Doann eline ok gl bir koz vermektedir. Dier bir deyile, medyann siyasete mdahalesi, medyann bask gruplarlaryla olan yakn ilikisi sayesinde de gerekleebilmektedir. lk dnem iinde Erdoandan stn olarak aktarlan tek kii-kurum Aydn Doan olmutur. Tm bu karlkl stnlkler merkez kararsz semeni iin phesiz daha ok kafa kartrcdr. Sabah gazetesinin liderlerle ilgili tutumunu betimleyen almalardan biri olarak greceli stnlk tablosu aada yer almaktadr.

576

Yukarda aktarlm olan greceli stnlk tablosuna bakldnda, Erdoan iin 6, Baykal iin 4, Baheli iin 1 haberinin bulunduu grlmektedir. Bu haberlerin biri hari hepsi ikinci dnemde, yani seime doru olan dnemde gerekletirilmitir. kinci dnem haberlerine bakldnda da Baykal 3 kez, TSAD ve dier liderler 1er kez, greceli stn olarak habere konu edilmilerdir. Ancak yine Hrriyet Gazetesi Erdoann Baykala gre stn aktarld haberlerin says ilk dnemde 1, ikinci dnemde 3 olmutur. Ayrca gazete Baykaln Baheliden stn olarak aktarld 1 habere de yer vermitir.

219

Tablo 31: Sabah Gazetesi Liderlerle lgili Greceli stnlk Haberlerinin Tablosu
Lider Greceli stn Erdoan Baykal lk ay Son ay Toplam Dier Liderler Baykal Erdoan lk ay lk ay Son ay Toplam lk ay Son ay lk ay Toplam N % Dnem N % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem n % Dnem lgililik Dolayl lgili Dorudan lgili 4 1 80,0% 20,0% 1 0 100% ,0% 5 1 83,3% 16,7% 1 100% 0 2 ,0% 100% 4 0 100% ,0% 4 2 66,7% 33,3% 1 100% 1 100% 1 100% Toplam 5 100% 1 100% 6 100% 1 100% 2 100% 4 100% 6 100% 1 100% 1 100% 1 100%

Gl Dier AKPliler Baheli TSAD

Sabah gazetesi577 haberlerinden yukardaki tablodan iki dnem arasnda aka gzlemlenen Sabah gazetesindeki bu deiim, TMSFnin el koymasyla aklanabilecek bir olgu olarak grlebilir. Zaman gazetesinin liderlerle ilgili tutumunu betimleyen almalardan biri olarak greceli stnlk tablosu aada yer almaktadr.
Tablo 32: Zaman Gazetesi Liderlerle lgili Greceli stnlk Haberlerinin Tablosu Lider Greceli stn Baykal Erdoan Dier Liderler Son ay Son ay n % Dnem n % Dnem lgililik Dolayl lgili Dorudan lgili 5 3 62,5% 37,5% 1 100%

Toplam 8 100% 1 100%

Yukarda yer alan Zaman gazetesi greceli stnlk tablosundan da anlalaca zere, Zaman gazetesi toplam 9 haberinin tamamn da ikinci dnemde Baykala ynelik olarak gerekletirmitir. Bu haberlerin 8inde Erdoan ve 1inde
577

Sabah gazetesi, Erdoan iin 7, Baykal iin 8, Baheli iin 1 haberde kendisinden greceli stnn bulunduu habere yer verdii grlmektedir. Erdoandan stn olarak aktarlan haberlere bakldnda bunlarn 6snn Baykal olduu grlmekte ve bu haberlerin 5inin ilk dnemde gerekletirildii grlmektedir. Baykaldan stn olarak aktarlan haberlerde de 6 haber Erdoann stn olarak aktarld haberler olup bunlarn 4 ikinci dnemde yer almaktadr.

220

dier liderler Baykal a gre stn deerlerle haber edilmilerdir. Bu durum Zaman gazetesinin sylemsel alt yaps ile uyum ierisindedir. 4.2.6.4. Cumhurbakanl Seimi

Cumhurbakanl seim srecinde, adayn akland Nisan ayna kadar, daha ok Erdoann adayl ile ilgili haberler kmtr. Nisan aynda hem Gl hem de Erdoan ile ilgili haberlere yer verilirken, Nisan ayndan itibaren de Gln adayl ile ilgili haberler artmtr. Aadaki tabloda Erdoan ve Gln Cumhurbakanl adayl ile ilgili olarak seilmi olan be gazetenin ilk sayfasnda kan haberlerin frekans ve yzde dalmlar grlmektedir.
Tablo 33: Cumhurbakanl Adayl ile lgili Haberlerin Aylara Dalm
Erdoan Aylar Ocak ubat Mart Nisan Mays Haziran Toplam Frekans 13 10 41 43 0 0 107 Yzde 12,1 9,3 38,3 40,2 0 0 100,0 Frekans 1 1 1 32 24 2 61 Gl Yzde 1,6 1,6 1,6 52,5 39,3 3,3 100,0

Yukardaki tablodan hareketle, ilk olarak Erdoann adayl ve sonraki aamada Gln adayl ile ilgili haberlerin analizine yer verilecektir. 4.2.6.4.1. Erdoann Adayl Aadaki tabloda Erdoann adayl ile ilgili kan haber says ile bunlarn ierik bakmndan ksa dkmne yer verilmitir:
Tablo 34: Erdoann Adayl ile lgili Haberlerin erik Dalm

Olumsuz

Tarafsz

Geerli Yzde

107 %100

37 % 34,5

48 %44,9

33 %30,8

25 %23,3

85 %79,4

%14,6

Madur 16

Resimli

Olumlu

Haber

lgili

221

Yukardaki tablodan578 da anlalaca zere, medya genel hatlaryla Erdoann Cumhurbakanl adaylk srecine ilgi gstermesine karn bu ilgi genel hatlaryla olumsuz ynde yer almtr. Erdoann adayln olumlu karlayan haberler az da olsa bulunmakla beraber bu haberlerin hangi gazeteler tarafndan ne kadar byklkteki bir okuyucu kitlesine ulat nemlidir. Erdoann adayl ile ilgili km olan 107 haberin gazeteler iindeki dalmna bakldnda aadaki gibi bir tablo edilmektedir:
Tablo 35: Erdoann Adayl le lgili Haberlerinin Gazetelerde Dalm

Gazete Cumhuriyet Vatan Hrriyet Sabah Zaman Toplam

Frekans 31 22 14 31 9 107

Yzde 29,0 20,6 13,1 29,0 8,4 100,0

Kmltif Yzde 29,0 49,5 62,6 91,6 100,0

Yukardaki tabloya bakldnda Zaman gazetesinin Erdoann adayl ile ilgili haberlere dier gazetelere gre ok daha az yer verdii grlmektedir. Buradan hareketle Zaman gazetesinin, Erdoann sylemlerine yaknl gz nne alndnda, adayl ile ilgili olarak olumsuz haber yapmad ancak adaylna da scak bakmad eklinde bir sonu karmak mmkndr. Hrriyet gazetesi merkez gazetesi olarak, Zaman gazetesi hari dier gazetelere gre daha az yer vermi olmas, ne destekledii ne de desteklemedii yolunda bir izlenim vermektedir. Cumhuriyet gazetesi ve Sabah gazetesi saysal olarak eit oranda bir nem verdii grlmektedir. Ancak haberlerin olumlu ya da olumsuz vb. nitelikte olmas gazetenin tutumu hakknda daha ayrntl bilgi vermektedir. Cumhuriyet gazetesinde, Erdoann adayl ile ilgili olarak kan olumlu ve olumsuz haberler, hangi ayda olduklarna ve sayfada kapladklar alan oranlarna gre aada tablolatrlmtr.

578

Erdoann adayl ile ilgili kan 107 haberin, %79,4 dorudan ilgili haberlerdir ve %34,5i re simle aktarlacak kadar nem seviyesindedir. Haberlerin %44,5i adayl olumsuz bir adan deerlendirirken % 23,3 olumlu olup %14 Erdoan madur konumda aktarmtr.

222

Tablo 36: Cumhuriyet Gazetesinde Erdoann Adayl le lgili lk Sayfa Haberleri Haber Tr Ay Ocak Haber Alan/Tm Sayfa Oran Kk Orta Byk 1/24 - 1/12 1/12 - 1/6 1/6 - 3 2 1 13,0% 8,7% 4,3% 3 0 1 13,0% ,0% 4,3% 4 2 2 17,4% 8,7% 8,7% 3 1 1 13,0% 4,3% 4,3% 11 7 5 47,8% 30,4% 21,7% 1 1 50,0% 50,0% 3 2 1 50,0% 33,3% 16,7% 15 10 6 48,38% 32,25% 19,35%

Tarafsz Olumlu

N Toplam % ubat N Toplam % Mart N Toplam % Nisan N Toplam % N Toplam % Mart N Toplam % Nisan N Toplam % Genel Toplam N GENEL TOPLAM%

Toplam 6 26,1% 4 17,4% 8 34,8% 5 21,7% 23 100% 2 100% 6 100% 31 100%

Yukardaki tablodan da anlalaca zere Cumhuriyet gazetesi579, sylemsel yaklamyla uyumlu olarak Erdoann adayl ile ilgili olarak olumsuz haberlere 580 daha ok alanda ve daha ok sklkta yer vermitir. Tablodaki bu durum, medyann ne sylediinden ok ne kadar sylediinin nemli olduu tezini de glendirmektedir. Olumlu 6 habere bakldnda bunlarn tamam Nisan aynda, Erdoann adaylktan vazgemesiyle ilgili olmas, haberin nitelik olarak olumlu olmasna karn ierik olarak yine Erdoann adaylna kar olumsuz olduu anlalmaktadr. Vatan gazetesinde kan, Erdoann adayl ile ilgili olumlu ve olumsuz haberler, hangi ayda olduklarna ve sayfada kapladklar alan oranlarna gre aada tablolatrlmtr.

579

Cumhuriyet gazetesi Erdoann adayl ile ilgili toplam 31 haber yaparken, bu haberlerin %74 olumsuz haber olup%6s tarafsz ve %19u olumlu haberdir. Cumhuriyet gazetesi, Erdoann adayl ile ilgili toplam haberlerin, %48,3, tm sayfann olduka kk bir haber alannda yer almtr. Haberlerin %32,2si, tm sayfann 1/12-1/6si aralnda yer kaplarken, tm sayfann 1/6 -1/2sine kadar eriebilen, tm haberlerin %19,3, olabilmitir. 580 Cumhuriyet gazetesinin olumsuz haberlerinin %34,8i, Mart aynda karken, yine bu haberlerin yars, tm sayfann kk haber olarak yer kaplamaktadr. Tm olumsuz haberlerine bakldnda, bunlarn %47,8i yine bu kk haber alannda yer ald grlmektedir.

Olumsuz

223

Tablo 37: Vatan Gazetesinde Erdoann Adayl le lgili lk Sayfa Haberleri

Haber Tr Ay Ocak

Haber Alan/Tm Sayfa Oran Kk Orta Byk

0 - 1/24 0 ,0% 0 ,0% 1 8,3% 0 ,0% 1 8,3% 1/24 - 1/12 0 ,0% 0 ,0% 3 25,0% 0 ,0% 3 25,0% 1 20,0% 1 20,0% 2 40,0% 1/12 - 1/6 1 8,3% 0 ,0% 3 25,0% 0 ,0% 4 33,3% 0 ,0% 2 40,0% 2 40,0% 1 20,0% 0 ,0% 3 60,0% 4 80,0% 10 45,4% 1/6 - 1/2 0 ,0% 2 16,7% 0 ,0% 2 16,7% 4 33,3% 0 ,0% 1 20,0% 1 20,0% Toplam 1 8,3% 2 16,7% 7 58,3% 2 16,7% 12 100% 1 20,0% 4 80,0% 5 100% 1 20,0% 1 20,0% 3 60,0% 5 100% 22 100%

N Toplam % ubat N Toplam % Mart N Toplam % Nisan N Toplam % N Toplam % Mart N Toplam % Nisan N Toplam % N Toplam % ubat N Toplam % Mart N Toplam % Nisan N Toplam % N Toplam % Genel Toplam N GENEL TOPLAM%

Tarafsz

Olumsuz

0 ,0% 1 20,0% 0 ,0% 1 20,0% 2 9,0%

Olumlu

5 22,7%

5 22,7%

Yukardaki tablodan da anlalaca zere Vatan gazetesi581, Cumhuriyet gazetesi ile karlatrldnda, genel olarak oranlarn daha dengeli bir dalm gstermesine karn, Erdoann adayl iin eletirel bir tutumun devam ettii sylenebilir. Olumlu 5 habere bakldnda bunlardan birer haber ubat ve Mart aynda karken, kalan (3 haber) Nisan aynda, Erdoann adaylktan vazgemesiyle ilgili olduu gzlemlenmektedir. Cumhuriyet gazetesinde olduu gibi, haberin nitelik olarak olumlu olmasna karn ierik olarak yine Erdoann adaylna kar olumsuz olduu anlalmaktadr. Gazetenin olumsuz haberleri582 de gz nne alndnda, Erdoann adayl ile ilgili olarak Vatan gazetesi, Cumhuriyet

581

Vatan gazetesi, Erdoann adayl ile ilgili toplam 22 haber yaparken, bu haberlerin %54 olumsuz haber olup %22,7s tarafsz ve yine %22,7si olumlu haberdir. Vatan gazetesi, Erdoann adayl ile ilgili toplam haberlerin, %45,4 tm sayfann orta bir haber alannda yer almtr. Haberlerin %22,7sii tm sayfann 1/24-1/12si aralnda yer kaplarken, tm sayfann 1/6 -1/2sine kadar eriebilen, haberlerin %22,7si yaplmtr. 582 Vatan gazetesinin Erdoann adayl ile ilgili olumsuz haberlerinin %58,3, Mart aynda karken, yine bu haberlerin %33,3, tm sayfann 1/12 -1/6s aralnda yer kaplarken bir dier %33,3, de byk haberdir. Tarafsz haberler ise 5 haberden olumakta ve bunlar orta ve byk haberlerden; olumlu haberler ise orta ve kk haberlerden olumaktadr.

224

gazetesinin haberlerine gre daha dengeli olmasna karn, gerek say ve gerekse alan olarak eletirel bir tavrla yaklat gzlemlenmektedir. Hrriyet gazetesinde kan, Erdoann adayl ile ilgili olumlu ve olumsuz haberler, hangi ayda olduklarna ve sayfada kapladklar alan oranlarna gre aada tablolatrlmtr.
Tablo 38: Hrriyet Gazetesinde Erdoann Adayl le lgili lk Sayfa Haberleri Haber Tr Ay ubat Haber Alan/Tm Sayfa Oran Kk Byk 0 - 1/24 1/24 - 1/12 1/6 - 0 2 ,0% 50,0% 1 1 25,0% 25,0% 3 1 75,0% 25,0% 1 0 25,0% ,0% 1 0 25,0% ,0% 1 1 25,0% 25,0% 3 1 75,0% 25,0% 1 1 16,7% 16,7% 3 1 50,0% 16,7% 4 2 66,7% 33,3% 10 1 3 7,1% 71% 21,4%

Olumsuz

Tarafsz

Olumlu

N Toplam % Mart N Toplam % N Toplam % Ocak N Toplam % Mart N Toplam % Nisan N Toplam % N Toplam % Mart N Toplam % Nisan N Toplam % N Toplam % Genel Toplam N GENEL TOPLAM%

Toplam 2 50,0% 2 50,0% 4 100% 1 25,0% 1 25,0% 2 50,0% 4 100% 2 33,3% 4 66,7% 6 100% 14 100%

Yukardaki tablodan da anlalaca zere583 Hrriyet gazetesi, Cumhuriyet gazetesi ile karlatrldnda, oranlarn daha dengeli bir dalm gstermesiyle birlikte, Erdoann adayl iin eletirel bir tutumun devam ettii sylenebilir. Byk 3 habere bakldnda bunlarn bir tarafsz dier 2 haber de olumlu olup hepsi Nisan aynda kmtr. Bu haberler Nisan aynda, Erdoann adaylktan vazgemesiyle ilgili olduu gzlemlenmektedir. Cumhuriyet gazetesinde olduu gibi, haberin nitelik olarak olumlu olmasna karn ierik olarak yine Erdoann

583

Hrriyet Gazetesi, Erdoann adayl ile ilgili toplam 14 haber yaparken, bu haberlerin %28,5 i olumsuz haber olup %28,5i tarafsz ve %42,8i olumlu haberdir. Hrriyet Gazetesi, Erdoann adayl ile ilgili toplam haberlerin %71i, tm sayfann kk bir haber alannda yer almtr. Haberlerin %21,4, tm sayfann 1/6-1/2si aralnda yer kaplamtr

225

adaylna kar olumsuz olduu anlalmaktadr. Hrriyet gazetesinin Erdoann adayl ile ilgili olumsuz haberlerinin (4 haber), ubat ve Mart aynda karken, yine bu haberlerin olduu gzlemlenmektedir. Erdoann adayl ile ilgili olarak Hrriyet gazetesinin haberlerinin, Cumhuriyet gazetesinin haberlerine gre daha dengeli olmasna karn, Vatan gazetesi haberlerine gre gerek say ve gerekse alan olarak eletirel bir tavrla yaklat gzlemlenmektedir. Sabah gazetesinde, Erdoann adayl ile ilgili kan olumlu ve olumsuz haberler, hangi ayda olduklarna ve sayfada kapladklar alan oranlarna gre aada tablolatrlmtr.
Tablo 39: Sabah Gazetesinde Erdoann Adayl le lgili lk Sayfa Haberleri
Haber Tr Ay ubat Olumsuz Haber Alan/Tm Sayfa Oran Kk Orta Byk 0 - 1/24 1/24 - 1/12 1/12 - 1/6 1/6 - 1/2 - 1 1 0 0 14,3% ,0% ,0% 2 1 1 28,6% 14,3% 14,3% 1 1 0 14,3% 14,3% ,0% 4 2 1 57,1% 28,6% 14,3% 1 1 0 0 0 5,6% 5,6% ,0% ,0% ,0% 4 4 1 0 0 22,2% 22,2% 5,6% ,0% ,0% 2 0 3 1 1 ,0% 16,7% 5,6% 5,6% 11,1% 8 5 2 1 2 44,4% 27,8% 11,1% 5,6% 11,1% 2 0 0 33,3% ,0% ,0% 0 1 1 ,0% 16,7% 16,7% 0 1 1 ,0% 16,7% 16,7% 2 2 2 33,3% 33,3% 33,3% 12 9 5 3 2 38,7% 29% 16,1% 9,6% 6,4%

N Toplam % Mart N Toplam % Nisan N Toplam % N Toplam % Ocak N Toplam % Mart N Toplam % Nisan N Toplam % N Toplam % Ocak N Toplam % Mart N Toplam % Nisan N Toplam % N % Toplam Genel Toplam N GENEL TOPLAM%

Toplam 1 14,3% 4 57,1% 2 28,6% 7 100% 2 11,1% 9 50,0% 7 38,9% 18 100% 2 33,3% 2 33,3% 2 33,3% 6 100% 31 100%

Yukardaki tablodan584 da anlalaca zere Sabah gazetesinin ilk dnemde Erdoann adayl ile ilgili greceli olarak mesafeli bir tutum taknrken, ikinci
584

Sabah gazetesi, Erdoann adayl ile ilgili toplam 31 haber yaparken, bu haberlerin %22,5i olumsuz haber olup%58i tarafsz ve %19,3 olumlu haberdir. Sabah gazetesi, Erdoann adayl ile ilgili toplam haberlerin, %38,7si, tm sayfada kk bir yer kaplarken, tam sayfaya yakn haberler tarafsz haberler olduu ve ikisin de Nisan aynda Erdoann aday olmadnn aklanmasyla yapld gzlemlenmektedir. Olumlu 6 haberden ikier haber Ocak, Mart ve Nisan aylarnda karken,

Olumlu

Tarafsz

226

dnemde yani Nisan ayndan itibaren adayl destekleyici yndeki tutum deiikliinin TMSF etkisinde gerekletii gzlemlenmektedir. Ayrca Sabah gazetesi, Cumhuriyet Mitingleri sonrasnda kan haberlerinde de Erdoann Cumhurbakanl konusunda madur edildii vurgusuna yer vermitir. Sabah gazetesinin Erdoann adayl ile ilgili olumsuz haberlerinin585 son derece kk haber aralnda yer kaplad gzlemlenmektedir. Ayrca bu haberlerde Erdoan yine madur durumda aktarlmtr. Tarafsz haberler ise 18 haberden olumakta ve bunlar orta ve byk haberlerden; olumlu haberler ise orta ve kk haberlerden olumaktadr. Bu ekliyle Erdoann adayl ile ilgili olarak Sabah gazetesinin olumsuz bir tavr iinde olmamakla beraber temkinli yaklat gzlemlenmektedir. Sabah gazetesinin haberleri, Gln adayl ile karlatrldnda, temkinli tavrn, Glde ak destee dnt gzlemlenmekle birlikte, bu durumun Gle ynelik editryal bir tercih mi yoksa TMSFnin eline gemi olmasndan kaynaklanan nc bir faktre mi dayal olduu sorunsal bu erevede akla kavumamaktadr. Zaman gazetesinde, Erdoann adayl ile ilgili kan olumlu ve olumsuz haberler, hangi ayda olduklarna ve sayfada kapladklar alan oranlarna gre aada tablolatrlmtr.

Nisan ayndaki olumlu haberlerde, Erdoann adaylktan vazgemesiyle ilgili olduu gzlemlenmektedir. Bu haberlerde Erdoan ayn zamanda madur olduu vurgusu yer almaktadr. 585 Sabah gazetesinin Erdoann adayl ile ilgili olumsuz haberlerinin %58,3, Mart aynda karken, yine bu haberlerin %33,3, tm sayfann 1/12 -1/6s aralnda yer kaplarken bir dier %33,3, de byk haberdir. Tarafsz haberler ise 5 haberden olumakta ve bunlar orta ve byk haberlerden; olumlu haberler ise orta ve kk haberlerden olumaktadr.

227

Tablo 40: Zaman Gazetesinde Erdoann Adayl le lgili lk Sayfa Haberleri Haber Tr Ay Nisan Toplam % Tarafsz Mart Toplam % Nisan Toplam % N Toplam % Olumlu Ocak Toplam % Mart Toplam % N Toplam % Genel Toplam GENEL TOPLAM% N N N N Alan Oran Orta Byk 1/12 - 1/6 1/6 - 1 100% 1 0 16,7% ,0% 1 4 16,7% 66,7% 4 2 66,7% 33,3% 0 1 ,0% 50% 1 0 50% ,0% 1 1 50% 50% 4 5 44,4% 55,5%

Toplam 1 100% 1 16,7% 5 83,3% 6 100% 1 50% 1 50% 2 100% 9 100%

Olumsuz

Yukardaki tablodan586 da anlalaca zere Zaman gazetesi, Erdoann adayl ile haberlerin Ocak-Nisan aras dnemde younlat grlmektedir. Genel olarak Zaman gazetesinin Erdoann adayl ile ilgili olarak yalnzca 2 olumlu habere bal olarak ok da destekleyici bir yayn politikas izlem emekle beraber, kendisinin madur edildii ynnde yaynlaryla dolayl bir destek verdii grlmektedir. Zaman gazetesi Erdoann adayl ile ilgili greceli olarak mesafeli bir tutum taknrken, ikinci dnemde yani Nisan ayndan itibaren olumlu bir t utum taknd gzlemlenmektedir. Bu deiimde muhalefetin Erdoann aday olabilme ihtimaline kar gsterdii tepkinin ve Cumhuriyet Mitinglerinin etkisi olduu ileri srlebilinir. Nitekim Zaman gazetesi yaynlarnda Erdoann adayln dorudan destekleyen deil ancak Erdoann madur edildii ile ilgili haberler bu teoriyi destekleyen trden verilerdir. 4.2.6.4.2. Gln adayl Gln Cumhurbakanl adayl ile ilgili olarak Nisan ayndan itibaren balayan haberlerin ierik bakmndan ksa dkm aada aktarlmtr:

586

Zaman gazetesi toplam 9 haber yaparken, bu haberlerin %1i olumsuz haber olup %66,6s tarafsz ve %22,2si olumlu haberdir. Zaman gazetesi, Erdoann adayl ile ilgili toplam haberlerin , %55,5i, tm sayfann yarsna yakn yer kaplarken, kalan 4 haber de tam sayfaya 1/12-1/6 oran aralnda haberlerdir. Tam sayfaya yakn haberlerin %80i tarafsz haberler olup bunlarn tamam Nisan aynda yaynlanmtr. Bu haberlerden biri, adayn Gl olduunun aklanmas ertesinde kan haberdir .

228

Tablo 41: Gl ile lgili Haberlerin erik Dalm

Olumsuz

Tarafsz

Geerli Yzde

61 100

46 %75.5

32 %19.7

12 %31.1

19 %52.5

52 %85

%29.5

Yukardaki tablodan587 da anlalaca zere, Erdoann adayl ile ilgili haberlerle kyaslandnda Gln adayl ile ilgili haberlerin dorudan konu edilmekte ve hakknda daha az olumsuz haberlere yer verilmektedir. Buradan yola karak genel olarak gazetelerin iinde ideolojik adan farkl sebeplere dayanmakla beraber Erdoann adayl konusunda greceli olarak olumsuz bir tavr taknrken, Gln adayln kamuoyu adna onaylama noktasnda -gazetelere bal ierik analizi sonucuna gre ayrca deerlendirmek zere- bu aamada bir tr konsenss oluturduklarn sylemek mmkndr. Gln adayl ile ilgili km olan 61 ilk sayfa haberinin gazeteler iindeki dalm aadaki tabloda izlenebilir.
Tablo 42: Gln Adayl ile lgili Haberlerin Gazetelere Gre Dalm

Gazete Cumhuriyet Vatan Hrriyet Sabah Zaman Toplam

Frekans 5 22 15 9 10 61

Yzde 8,2 36,1 24,6 14,8 16,4 100,0

Kmltif Yzde 8,2 44,3 68,9 83,6 100,0

Gazetelere bakldnda Hrriyet ve Vatan gazetelerinin, Gln adayl ile ilgili haberlere dier gazetelere gre ve ayn zamanda bu gazetelerin Erdoann adayl ile ilgili haberlerinin saysna gre ok daha fazla yer verdii grlmektedir.

587

Gln adayl ile ilgili kan 61 haberin %85i dorudan ilgili haberlerdir ve %75,5i resimle aktarlacak kadar nem seviyesindedir. Haberlerin %19,7si adayl olumsuz bir adan deerlendirirken %52,5i olumlu olup %29,5i Gl madur konumda aktarmtr. Bu haberler ayn zamanda Erdoann adayl ile ilgili kan resimli haberlerden ok daha fazladr. Erdoann adayl ile ilgili haberlerin %44,5i adayl olumsuz bir adan deerlendirirken Gln adayl ile ilgili olumsuz haberler %20de kalmtr. Olumlu haberlerde oranlar Erdoan iin % 23,3te kalrken, Gl iin bu oran 52,5 olmutur. Erdoann adaylk srecini %14 madur konumda aktaran haberlere karn Gl iin bu oran yaklak olarak iki katna km, %29 olmutur.

Madur 18

Resimli

Olumlu

Haber

lgili

229

Cumhuriyet gazetesinin olduka belirgin bir ekilde bu haberleri gz ard ederek tercihini belirttiini iddia etmek mmkndr. Ancak ayrntl yorum iin ierik analizine bakmak gerekmektedir. Bu verilerden yola karak merkez ve merkeze yakn gazetelerin Gln adaylna scak bakarken, Erdoann adayl hakknda olumsuz bir tutum iinde olduklarn sylemek mmkndr. Cumhuriyet gazetesinde kan, Gln adayl ile ilgili olumlu ve olumsuz haberler, hangi ayda olduklarna ve sayfada kapladklar alan oranlarna gre aada tablolatrlmtr.
Tablo 43: Cumhuriyet Gazetesinde Gln Adayl le lgili lk Sayfa Haberleri Haber Tr Ay Ocak Olumsuz Haber Alan/Tm Sayfa Oran Orta Byk 1/12 - 1/6 1/6 - 1/2 0 1 ,0% 20,0% 1 0 20,0% ,0% 2 1 40,0% 20,0% 3 2 60,0% 40,0% 2 3 40,0% 60,0%

N Toplam % ubat N Toplam % Nisan N Toplam % N Toplam % Genel Toplam N GENEL TOPLAM%

Toplam 1 20,0% 1 20,0% 3 60,0% 5 100% 5 100%

Yukardaki

tabloya588

gre,

Cumhuriyet

gazetesi,

Cumhurbakanl

seimlerinin ilk turunun gerekletirilmi olmas nedeniyle Gln adayl ile ilgili haber alanlarn arttrmken, saysal olarak Erdoanla ilgili haberlerinin ok altnda haber yapt grlr. Ancak Cumhuriyet gazetesi, her iki aday iin de olumsuz yaklamn tutarl bir ekilde srdrmtr. Vatan gazetesinde kan, Gln adayl ile ilgili olumlu ve olumsuz haberler, hangi ayda olduklarna ve sayfada kapladklar alan oranlarna gre aada tablolatrlmtr.

588

Cumhuriyet gazetesi, Gln adayl ile ilgili toplam 5 haber yaparken, bu haberlerin tamam olumsuz haberdir. Gln adayl ile ilgili toplam haberlerin, %60, (3 haber), tm sayfann 1/6 -1/2si gibi greceli olarak yksek bir haber alannda ve Nisan aynda yer almtr. Haberlerin %40, (2 haber), tm sayfann 1/12-1/6si aralnda yer kaplarken, bu oranlar Erdoann adayl ile ilgili haberlerle karlatrldnda, saysal olarak ok daha az olmakla beraber; yksek alana sahip haberlerin toplam haberler iindeki orannda daha fazla olduu gzlemlenmektedir.

230

Tablo 44: Vatan Gazetesinde Gln Adayl le lgili lk Sayfa Haberleri Haber Tr Ay Mays Haber Alan/Tm Sayfa Oran Kk Orta Byk 0 - 1/24 1/24 - 1/12 1/12 - 1/6 1/6 - 1/2 - 1 1 1 1 25,0% 25,0% 25,0% 0 0 1 ,0% ,0% 25,0% 2 1 1 50,0% 25,0% 25,0% 3 1 25,0% 75,0% 0 1 0 0 ,0% 7,1% ,0% ,0% 0 2 3 1 ,0% 14,3% 21,4% 7,1% 3 1 2 0 21,4% 7,1% 14,3% ,0% 0 1 0 0 ,0% 7,1% ,0% ,0% 5 5 3 1 35,7% 35,7% 21,4% 7,1% 1 4 6 10 1 4,5% 18,1% 27,2% 45,4% 4,5%

Olumsuz

Tarafsz Olumlu

N Toplam % Haziran N Toplam % N Toplam % Nisan N Toplam % Mart N Toplam % Nisan N Toplam % Mays N Toplam % Haziran N Toplam % N Toplam % Genel Toplam N GENEL TOPLAM%

Toplam 3 75,0% 1 25,0% 4 100% 4 100% 1 7,1% 6 42,9% 6 42,9% 1 7,1% 14 100% 22 100%

Yukardaki alanlarn

tablodan589

da

anlalaca ilgili

zere ayn

Vatan sayda

gazetesi, olduu

Cumhurbakanl seimlerinin ilk turunun gerekletirilmi olmas nedeniyle haber arttrmken, Erdoanla haberleriyle gzlemlenmektedir. Tam sayfaya yakn haberlerinden Gln adayl ile ilgili olarak sadece bir haberi bulunduu ve bunun da olumlu bir haber olmutur. Bu haber, 24 Nisan tarihinde adayn Gl olduunun aklanmasyla ertesi gn kan olumlu haberdir. Vatan gazetesi Erdoan yerine Gln adaylnn aklanmasna olumlu bir bak asyla yaklamtr. Genelkurmayn 27 Nisan gecesi yaynlanan emuhtrann ertesi gn kan Vatan gazetesinde kan haberlerinde Gln adayl ile ilgili haberlere tarafsz yaklarken, bu haberler (1/6-1/2 orannda) byk haberlerdir. Cumhurbakanl seiminin birinci turun iptal edilmesinden sonra, 6 Maysta meclisin 367yi yakalayamamasnn ertesi gn kan basksnda Vatan gazetesi, konuyla ilgili haberinde Gln adaylna olumlu yaklarken ayn

589

Vatan gazetesi, Gln adayl ile ilgili toplam 22 haber yaparken, bu haberlerin sadece %18,1i olumsuz iken, 63,6s olumlu haberlerden olutuu gzlemlenmektedir. Gazete, Gln adayl ile il gili toplam haberlerin, %45,4, tm sayfann 1/6 -1/2si gibi greceli olarak yksek bir haber alannda yer almtr. Haberlerin %27,2si, tm sayfann 1/12-1/6si aralnda yer kaplarken, bu oranlar Erdoann adayl ile ilgili haberlerle karlatrldnda saysal olarak ok daha az olmakla beraber yksek alann toplam haberler iindeki orann olarak daha fazla olduu gzlemlenmektedir.

231

zamanda madur olduunun da haberini yapt gzlemlenmektedir. Gazetenin bu haberleri byk haber kategorisinde (1/6-1/2 orannda) yer almtr. Hrriyet gazetesinde kan, Gln adayl ile ilgili olumlu ve olumsuz haberler, hangi ayda olduklarna ve sayfada kapladklar alan oranlarna gre aada tablolatrlmtr.
Tablo 45: Hrriyet Gazetesinde Gln Adayl le lgili lk Sayfa Haberleri
Haber Tr Ay Nisan Olumsuz

Haber Alan/Tm Sayfa Oran Kk Orta Byk

0 - 1/24 1/24 - 1/12 1 50,0% 0 ,0% 1 50,0% 2 25,0% 1 12,5% 3 37,5% 0 ,0% 1 20,0% 1 20,0% 5 33,3% 1/12 - 1/6 0 ,0% 1 50,0% 1 50,0% 2 25,0% 0 ,0% 2 25,0% 1/6 - 1/2 1/2 - 1 Toplam 1 50,0% 1 50,0% 2 100% 6 75,0% 2 25,0% 8 100% 2 40,0% 3 60,0% 5 100% 15 100%

N Toplam % Mays N Toplam % N Toplam % Nisan N Toplam % Mays N Toplam % N Toplam % Nisan N Toplam % Mays N Toplam % N Toplam % Genel Toplam N GENEL TOPLAM%

1 20,0% 0 ,0% 1 20,0% 1 6,6%

3 20%

1 12,5% 1 12,5% 2 25,0% 0 ,0% 2 40,0% 2 40,0% 4 26,6%

1 12,5% 0 ,0% 1 12,5% 1 20,0% 0 ,0% 1 20,0% 2 13,3%

Olumlu

Tarafsz

Yukardaki

tablodan590

da

anlalaca

zere

Hrriyet

gazetesi,

Cumhurbakanl seimlerinin ilk turunun gerekletirilmi olmas nedeniyle Gln adayl ile ilgili haber alanlarn arttrmken, Erdoanla ilgili haberleriyle ayn sayda olduu gzlemlenmektedir. Gazete, tam sayfaya yakn haberlerinden Gln adayl ile ilgili olarak sadece iki haberi bulunduu ve bunlarn da bir olumlu bir de tarafsz haber olduu; her ikisinin de Nisan aynda yaynland gzlemlenmektedir. Bu haberlerden tarafsz olan 27 Nisan e-muhtradan sonra kan haberdir. Tam sayfaya yakn olumlu haber, 24 Nisan tarihinde adayn Gl olduunun aklanmasyla ertesi gn kan olumlu haberdir. Gazetenin Erdoann adayl ile ilgili yayn politikasyla karlatrldnda Cumhuriyet gazetesinden farkl olarak

590

Hrriyet gazetesi tarafndan Gln adayl ile ilgili toplam 15 haber yaparken, bu haberlerin sadece %13,3 olumsuz iken, %33,6s olumlu haberlerden olutuu gzlemlenmektedir. Gazetenin, Gln adayl ile ilgili toplam haberlerin %13,3, tm sayfann yarsndan fazlas kadar yksek bir haber alannda yer almtr. Haberlerin %26,6s, tm sayfann 1/6 -1/2si aralnda yer kaplarken, bu oranlar Erdoann adayl ile ilgili haberlerle karlatrldnda saysal olarak belirgin bir fark olmamakla beraber yksek alann toplam haberler iindeki orann olarak daha fazla olduu gzlemlenmektedir

232

Vatan gazetesi gibi genel olarak tam tersi ynde bir deiim geirdii gzlemlenmektedir. Yukardaki veriler dorultusunda Hrriyet gazetesi de Erdoan yerine Gln adaylnn aklanmasna olumlu bir bak asyla yaklatn ileri srmek mmkndr. Cumhurbakanl seiminin birinci turun 1 Mays 2007 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararyla iptal edilmesinden sonra, 3 Maysta kan ilgili haberde Gln madur edildii vurgusuna yer verildii ve gazetenin bu haberleri byk bir alanda haber yapt gzlemlenmektedir. Sabah gazetesinde kan, Gln adayl ile ilgili olumlu ve olumsuz haberler, hangi ayda olduklarna ve sayfada kapladklar alan oranlarna gre aada tablolatrlmtr.
Tablo 46: Sabah Gazetesinde Gln Adayl le lgili lk Sayfa Ha berleri
Haber Nitelii Ay Nisan Haber Alan/Tm Sayfa Oran Kk Orta Byk 0 1/24 1/24 - 1/12 1/12 - 1/6 1/6 - 1/2 1/2 - 1 1 100% 0 2 ,0% 66,7% 1 0 33,3% ,0% 2 1 66,7% 33,3% 1 0 1 1 20% ,0% 20% 20% 0 1 0 1 ,0% 20% ,0% 20% 2 1 1 1 40% 20% 20% 20% 2 1 1 1 4 22,2% 11,1% 11,1% 11,1% 44,4%

Olumsuz Tarafsz

Olumlu

N Toplam % Nisan N Toplam % Mays N Toplam % N Toplam % Nisan N Toplam % Mays N Toplam % N Toplam % Genel Toplam N GENEL TOPLAM%

Toplam 1 100% 2 66,7% 1 33,3% 3 100% 3 60% 2 40% 5 100% 9 100%

Yukardaki

tablodan591

da

anlalaca

zere

Sabah

gazetesi,

Cumhurbakanl seimlerinin ilk turunun gerekletirilmi olmas nedeniyle haber alanlarn arttrmken, tek olumsuz haberin, Gln madur edildii vurgusunun bulunduu ve tm sayfann 1/24-!-/12 si kadar kk bir alanda verildii gzlemlenmektedir.

591

Sabah gazetesi Gln adayl ile ilgili toplam 9 haber yaparken, bu haberlerin sadece %11,1i olumsuz iken, %55,5i olumlu haberlerdir. Sabah gazetesi, Gln adayl ile ilgili toplam haberlerin, %44,4, tm sayfann yarsndan fazlas kadar yksek bir haber alannda yer almtr. Sabah gazetesi tam sayfaya yakn haberlerinden Gln adayl ile ilgili olarak 4 haberin 2si olumlu 2si tarafsz haberlerdir. Bu haberlerin 3 Nisan aynda 1i Mays aynda yaynlanmtr.

233

Nisan aynda yaynlanan tam sayfaya yakn haberlere bakldnda, bunlardan iki haberin, Gln adaylnn aklanmasnn hemen ertesi gn ve sonraki gn kan gazetedeki haberler olduu; bir dierininse 27 Nisan birinci tur seiminden sonra ayn gece yaynlanan e-muhtrann ertesi gn kan gazete haberi olduu gzlemlenmektedir. Gazetenin Erdoann adayl ile ilgili yayn politikasyla karlatrldnda saysal olarak azalmakla beraber alan-oransal olarak art gzlemlenmitir. 28 Nisan gn kan Sabah gazetesi, Gln adayl ile ilgili tam sayfaya yakn haberini ve ilgili e-muhtray tarafsz bir perspektifte vermitir. Cumhurbakanl seiminin birinci turun 1 Mays 2007 tarihinde Anayasa Mahkemesi kararyla iptal edilmesinden sonra, 2 Maysta kan ilgili haberde Gln madur edildii vurgusuna yer verildii ve gazetenin bu haberleri tam sayfaya yakn bir alanda haber yapt gzlemlenmektedir. Zaman gazetesinde kan, Gln adayl ile ilgili olumlu ve olumsuz haberler, hangi ayda olduklarna ve sayfada kapladklar alan oranlarna gre aada tablolatrlmtr.
Tablo 47: Zaman Gazetesinde Gln Adayl le lgili lk Sayfa Haberleri Haber Tr Ay Mays Haber Alan/Tm Sayfa Oran Kk Orta Byk 1/24 1/12 1/12 - 1/6 1/6 - 1/2 1/2 - 1 1 1 50,0% 50,0% 0 3 1 ,0% 37,5% 12,5% 1 2 1 12,5% 25,0% 12,5% 5 2 1 62,5% 25,0% 12,5% 2 1 5 2 20% 10% 50% 20%

Tarafsz Olumlu

N Toplam % Nisan N Toplam % Mays N Toplam % N Toplam % Genel Toplam N GENEL TOPLAM%

Toplam 2 100% 4 50,0% 4 50,0% 8 100% 10 100%

Yukardaki tablodan592 da anlalaca zere Zaman gazetesinin Erdoann adayl ile ilgili yayn politikasyla karlatrldnda saysal olarak azalmakla beraber, gerek alan-oransal olarak ve gerekse ierik adan destekleyen bir yayn politikas izledii gzlemlenmektedir. Zaman gazetesi okuyucularnn da zellikle Nisan ayndan itibaren iktidar partisinin Cumhurbakann belirleme srecini gittike daha
592

demokratik

bulmalar

beklenmektedir.

Ayrca

gazetenin

madurluk

Zaman gazetesi Gln adayl ile ilgili olarak haberleri Nisan ayndan itibaren balamaktadr. Bu erevede toplam 10 haber yaplm olup bunlarn yarsndan fazlas (%70) byk haberdir. Haberler arasnda gazetenin sylemsel izgisiyle paralel olarak olumsuz habere rastlanma maktayken olumlu haberlerin says 8 olup bunlarn iinde 2 haber tam sayfaya yakn byklkte yer almtr.

234

vurgusunun, AKP semeni olmad Zaman gazetesi okuru olan denekler zerinde zellikle Gln adaylnn aklanmasndan itibaren meydana gelen gelimeler ve Cumhuriyet Mitinglerinin bumerang etkisi altna girebilecekleri ve srele ilgili fikrini deitirerek demokratik bulmaya ynelebilecekleri beklenebilir. 4.2.6.5. Cumhuriyet Mitingleri

2007 Mart ayndan itibaren Trkiyenin pek ok yerinde Atatrk Dnce Derneinin nderliinde dzenlemi mitinglerin ortak vurgusu irtica ve laiklik zerine gereklemitir. Bu mitinglerde ayrca Erdoann Cumhurbakan aday olabilme ihtimali, hkmetin AB ve ABD ile yrtlen d politikas protesto edilen unsurlar arasnda yer almtr. Mitinglerin medyada ele aln biimi ve uygulamaya katlan deneklerin sre ierisindeki tepki deiimi, medyann siyasal hareketler zerindeki etkisini anlamak bakmndan nemlidir. Her Mitingin analizi, deneklerin ve medyann sre ierisindeki deiimini verirken, Cumhuriyet Mitingleri ile ilgili tarama, konuyla ilgili genel eilimi vermektedir. Cumhuriyet Mitinglerinden593 en nde gelenleri, Ankarada (Tandoan,14 Nisan), stanbulda (alayan, 29 Nisan) ve zmirde (Gndodu, 13 Mays) gerekletirilmitir. Medya analizinde tarama yaplrken, bu miting ad dnda genel olarak Cumhuriyet Mitingleri adyla da tarama yaplmtr. Bu mitinglerle ilgili haberlerin says aadaki tabloda yer verilmitir:
Tablo 48: Gazetelerin lk Sayfada kan Miting Haberlerinin Dalm

Miting Tandoan alayan Gndodu C.Mitingleri Toplam

Frekans 75 18 32 60 185

Yzde 40,5 9,7 17,3 32,4 100,0

Kmltif Yzde 40,5 50,3 67,6 100,0

593

Cumhuriyet Mitingleri Mart 2007den itibaren gerekletirilmeye balam olan demokratik kitle rgtlerince organize edilip, CHP, MHP P gibi eitli partilerin ve liderlerinin dorudan destek verdikleri siyasal gsteriler zinciridir.

235

Tm gazetelerin ilk sayfasnda kan miting haberlerinde594, Mitingin ertesi gn yaplan haberlerin kaplad alan ve ierik asndan olumlu ya da olumsuz olup olmad, resimli olup olmad Mitingin gazeteler tarafndan ne kadar deerlendirildiini anlamak asndan nemlidir. Bu balamda, Mitingin ertesi gnk kan haberler hari tutulduunda, alayan Mitinginin sonraki gnlerde yaplan haber says asndan kayda deer bir kapsam d tutulma sreci yaand grlmektedir. Ayn srete, 27 Nisan 2007 Cumhurbakanl seiminin yapld gn saat 23.15'de Genelkurmay Bakanl'nn internet yoluyla yapt aklama kamuoyunda 'e-muhtra' olarak yank bulmutur. Aklamann arkasndan 29 Nisanda gerekleen alayan Mitinginin, muhtra ile ortak yn olan iktidara ynelik eletirel tutuma bal olarak, ordunun siyasete mdahalesini onaylama olarak deerlendirilmi olma riskini tamtr595. Ordunun siyasete mdahalesini uzaktan yakndan ho grme durumu ise zelikle AB ve pazar ekonomisiyle rtmeyen bir durumdur. Nitekim aklamay izleyen gnlerde AB liderlerinden siyasal iktidar destekleyen ve genelkurmay bildirisini eletiren aklamalar gndeme gelmitir. Bu balamda alayan Mitingi ile ilgili haberlerdeki dn, miting ncesinde gerekletirilen Genelkurmay mdahalesi ile ilikisi olduu dnlmektedir. Ayrca ikinci dnemde yer alan Erdoan ile ilgili madur deerlerle ykl haberler zellikle yukarda bahsi geen iki konu etrafnda yer almtr. Aadaki tabloda gazetelerin 6 ay boyunca ilk sayfalarnda kan miting haberleri yer almaktadr.
Tablo 49: Gazetelere Gre Miting Haberleri Tarih 14 Nisan 29 Nisan 13 Mays Miting Cumhuriyet Vatan Hrriyet Sabah Zaman Toplam 12 4 4 8 28(20) 6 4 6 11 27(16) 13 1 5 8 27(15) 10 1 3 10 75 18 32 60

Tandoan 34 alayan 8 Gndodu 14

Mart-Mays C.Mitingleri 23 Toplam 79 (56)

24(14) 185(135)

594

14 Nisan 2009da Ankarada gerekletirilmi olan Tandoan Mitingi ile ilgili 75 haber olup saysal olarak arlk gstermektedir ( miting haberlerinden %60 Tandoan haberleridir). Tandoan Mitinginden iki hafta sonra, stanbulda gerekletirilmi olan alayan Mitingi ile ilgili haberlerde ok ciddi bir d yaand (18 haber) grlmektedir. 595 Mitinge katlanlar arasnda ordunun mdahalesini meru grenlerden ok sivil iraden in yine mitingler araclyla daha etkin kullanmndan taraf katlmclar bulunmaktadr. Bu durumu mitingler sresince alan pankartlardan gzlemlemek mmkndr. (Ne eriat ne darbe sylemi ikisinin de e deer lde antidemokratik ve istenmeyen olgu olarak deerlendirildiini gstermektedir.)

236

Gerekletirilen

haberlerin

gazeteler

bazndaki

dalmn

gsteren

yukardaki tabloda Cumhuriyet gazetesinin dier gazetelerin haberlerinden 2,5 kat kadar fazladan haberi olduu grlmektedir. Bu durum, Cumhuriyet gazetesinin muhalif tavr ile rtmekte ve ayn zamanda medyann editryal erevesinin, o medyann ne sylediinin ve ne sklkta sylediinin, nasl sylediinden daha belirleyici olduuna da rnek tamaktadr. Dier drt gazetenin, yine ieriklerine ve nasl sunulduklarna baklmakszn benzer saylarda yer verdikleri grlmektedir. Tablo daha ayrntl olarak incelendiinde, Vatan gazetesinin ilk miting ile ilgili olarak verdii haberlerin dier iki Mitingin haberlerinden 3 kat kadar yer verildii grlmektedir. Bu d yukardaki aklamayla ilikilendirmek mmkn olabilir. Ancak daha ayrntl bir analiz iin aada aktarlacak olan ierik analizine gerek vardr. Hrriyet gazetesinin, her miting haberini de kendi iinde dengeli bir sayda sunduu grlmektedir. Ancak Sabah gazetesi, TMSFnin Nisan ay banda el koymasndan sonra gerekleen tm bu mitingler arasnda, ilk mitinge 13 haberle yer vermi olmasna ramen, Nisan ay sonundaki alayan Mitingine sadece 1 haberle yer vermi olmas dikkat ekicidir. Zaman gazetesi ve Sabah gazetesi miting haberlerinin says balamnda paralel bir sunum gerekletirmilerdir. Gazetelerin ilk sayfalarnda Cumhuriyet Mitingleri ad altnda tarama yapldnda kan haberlere bakldnda yine Cumhuriyet gazetesinde kan haberler dier gazetelerdeki haberlerin yaklak 2,5 kat kadardr. Dier gazeteler greceli olarak dengeli bir sayda haber yapmlardr.

237

ekil 6:Miting Haberlerinin Olumsuz-Tarafsz-Olumlu Sunumuna Gre Gazetelerde Dalm

45

40

35

30

25

20

15

10

Tand ala Gnd C.Miti Tand ala Gnd C.Miti Tand ala Gnd C.Miti oan yan odu ngleri oan yan odu ngleri oan yan odu ngleri (-) (-) (-) (-) (+) (+) (+) (+) 9 4 0 1 0 0 0 0 0 0 3 1 1 1 0 7 2 1 3 0 1 7 3 7 2 1 0 2 3 0 0 1 1 0 2 2 1 4 3 2 0 2 3 4 32 0 1 2 1 8 0 3 4 3 12 1 5 6 2 21

Zaman Sabah Hrriyet Vatan Cumhuriyet

Yukardaki grafiin ilk ksmnda mitinglerle ilgili olumsuz haberlerin gazeteler bazndaki dalmna yer verilmektedir. lk olarak Zaman gazetesi haberlerin bakldnda Tandoan ile ilgili 9, Gndodu ile ilgili 3 ve genel olarak Cumhuriyet Mitingleri ile ilgili 7 olumsuz habere yer verdii grlmek tedir. Arada yer alan alayan Mitingi ile ilgili hibir olumsuz haber yapmam olmas yine muhtra ile ilgili olduu dnlmektedir. Nitekim alayan Mitingi ile ilgili hibir gazete olumsuz haber yapmamtr.

238

Tablonun orta ksmnda yer alan tarafsz haberlere bakldnda Zaman gazetesinin alayan ve Tandoan Mitinglerini tarafsz birer haberle aktard grlmekte ve genel olarak Cumhuriyet Mitingleriyle ilgili olarak 2 haberi bulunduu grlmektedir. alayan Mitingini tarafsz bir erevede tek bir haberle gemi olmas yine ordunun siyasete mdahalesi ertesi temkinli bir duru erevesinde aklanabilir. 13 Mays Gndoan Miting gn, Zaman gazetesinde Erdoan ve ailesinin Erzurumda gerekletirdii miting ile ilgili haberin daha geni kapsaml ve resimli olarak yer verilmi olmas dolayl bir tercihi gstermektedir. Ertesi gn kan Zaman gazetesi, mitingle ilgili olarak Solda Birlik Atmas bal ile verdii haberde sadece CHP ve DSP liderlerinin resimlerini kulland grlmektedir. erik olarak da Mitingin baka herhangi bir grnt ya da ieriine deinilmemekte amacnn solda birlik olmasna karn bunu da baaramadna iaret edilmektedir596. Tablonun sa ksmnda yer alan olumlu haberler kapsamnda Zaman gazetesinin mitinglerle ilgili olarak olumlu hibir haberi bulunmad grlmektedir. Bu durum gazetenin siyasal sylemiyle dorudan rtmekte ve Smith ve arkadalarnn sosyal hareketlerin medya ile akan karlara bal olarak, haber yaplamad ya da formatlanarak aktarld ile ilgili almalarn dorulamaktadr. Bu ynde bir baka kant da bata Tandoan Mitingiyle ilgili olarak en ok olumsuz haber yapan Zaman gazetesinden sonra (Tandoan miting iin 4 haber ve dierleri ile ilgili toplam 7 haber yapmtr), olumsuz haber haberle ikinci srada Sabah gazetesinin oluudur. Ancak Sabah gazetesi, 11 olumlu habere ve 9 tarafsz habere de yer vermitir. Bu haberleriyle gazete, tutumunu merkeze doru ynlendirmi olmakla beraber belirleyici editryal tutumu, ierik balamndaki seimlerin gazetenin alannda ne kadar yer igal ettii ile ilgilidir. Kronolojik olarak olumsuz haberlerin ilerleyen gnlerde arlk basmas TMSFnin el koyma operasyonuyla da ilikilendirilebilinir ancak bunun iin yeterli kant bulunmamaktadr. Vatan gazetesinin ise miting haberlerini en ok tarafsz bir ekilde verdii ve eletirel bir yaklamda da bulunduu ancak olumlu haberlere de yer verdii
596

Zaman Gazetesi, 14 Mays 2007, zmir Basks

239

grlmektedir. Gazetenin olumlu haberlerine bakldnda, bu haberlerin Tandoan Mitinginde en yksek deerine ulamken sonrakilerinde, Zaman gazetesinden sonraki en az sayda olumlu habere yer veren gazete olduu dikkati ekmektedir. Hrriyet gazetesi, (Cumhuriyet gazetesinin hi olumsuz haber yapmad dnldnde) en az olumsuz haber yapan gazete olmutur. Tersi ekilde, yine Cumhuriyet gazetesinden sonra en ok olumlu haber yapan gazete yine Hrriyet gazetesidir. Dolaysyla ilk zmleme balamnda Cumhuriyet Mitinglerinde analiz kapsamnda yer alan ikinci en byk destein Hrriyet gazetesinden geldii grlmektedir. Aada yer alan tablolarda gazetelerin ilk sayfasnda mitinglerle ilgili olarak kan haberler tarafszlna gre ve resimli olup olmadna gre ve son olarak da tm gazete sayfas ierisindeki kaplad alana gre dalm yer almaktadr.
Tablo 50: Cumhuriyet Gazetesi Cumhuriyet Mitingleri ile lgili Haberleri
Miting Resimli Haber Tarafsz Tandoan Resimsiz Haber Olumlu Toplam %Olumluluk n % Toplam Olumlu n %Olumluluk Olumlu n %Olumluluk Tarafsz n %Olumluluk Olumlu n %Olumluluk Toplam n % Toplam Tarafsz n %Olumluluk Olumlu n %Olumluluk Toplam n % Toplam Tarafsz n %Olumluluk Olumlu n %Olumluluk Toplam n %Toplam Olumlu n %Olumluluk Genel Toplam Olumlu Haber Alan/Tm Sayfa Oran Kk Orta Byk 0 - 1/24 1/24 - 1/12 1/12 - 1/6 1/6 1/2 1 0 1 1 0 ,0% 50% 50% ,0% 18 2 2 5 66,7% 7,4% 7,4% 18,5% 19 2 3 5 65,5% 6,9% 10,3% 17,2% 1 2 2 20% 40% 40% 5 1 83,3% 16,7% 1 1 50% 50% 1 0 0 0 100,% ,0% ,0% ,0% 4 0 1 2 57,1% ,0% 14,3% 28,6% 4 1 1 2 50,0% 12,5% 12,5% 25,0% 0 1 0 ,0% 100,% ,0% 3 1 1 60% 20% 20% 4 1 1 66,7% 16,7% 16,7% 1 0 1 0 50% ,0% 50% ,0% 9 1 4 1 60% 6,7% 26,7% 6,7% 10 1 4 2 58,8% 5,9% 23,5% 11,8% 2 3 1 33,3% 50% 16,7% 4 39 13 18 5

Toplam 2 100% 27 100% 29 100% 5 100% 6 100% 2 100% 1 100% 7 100% 8 100% 1 100% 5 100% 6 100% 2 100% 15 100% 17 100% 6 100%

n %Olumluluk n %Olumluluk

Resimli Haber Resimsiz Haber Resimli Haber Resimsiz Haber Resimli Haber Resimsiz Haber Resimli Haber

C.Mitingleri

Gndodu

alayan

240

Cumhuriyet gazetesi, Cumhuriyet Mitingleri iin yaynlad haberlerden (en yksek deeriyle)597 43 kk, 13 orta ve 23 byk haberlerdir. Haberler arlkl olarak kk haber olmasna karn, byk haber kategorisinde olduka fazla sayda haber yer almaktadr. Cumhuriyet gazetesinin, Tandoan Mitingiyle598, alayan Mitingiyle599 veya Gndodu Mitingiyle600 ilgili olarak hibir olumsuz haber yapmam olmas, zellikle dier gazetelerin tutumu gz nne alndnda dikkat ekicidir. Ayrca alayan Mitinginden sonraki miting haberlerinde, dn yerini tekrar toparlanmaya brakt gzlemlenmektedir. En ok resimli ve yer kaplayan miting haberlerinin bu mitingle ilgili olduu grlmektedir. Cumhuriyet Mitingleriyle601 ilgili genel bir tarama yapldnda elde edilen verilerle birlikte yukardaki veriler nda, gazetenin gerek siyasal sylemine bal olarak ve gerekse muhalif duruuyla paralel bir ekilde Cumhuriyet Mitinglerine koulsuz tam destek politikas benimseyerek mitingleri sylemsel bazda iselletirdii anlalmaktadr. Cumhuriyet gazetesi okuru deneklerin de genel olarak medyay

deerlendirdiinde, medyann yeterince haber yapmad yolunda bir gre sahip olmas ve en ok katlmcnn da bu gazete okurlar arasndan kmas beklenebilir.

597

Cumhuriyet Mitingleri anahtar szc ile tarama yapldnda karlalan haberlerin bir ksm dier mitinglerle de ilgili haberlerdir. Bu nedenle toplamda oluan haber says, ayr ayr yaplm net haber saysn vermemektedir. 598 Tandoan Mitingiyle ilgili olarak yaplan 34 haberin, 5i resimli 29u resimsizdir. 5 resimli haberin 4 byk haber olup tamam olumlu haberlerdir. 29 resimsiz haberin ise 5i yine byk haber olup tamam olumlu haberlerdir. Orta ve kk byklkteki haberlerin kalan, tarafsz haberlerden olumaktadr. 599 alayan Mitingiyle ilgili olarak yaplan sadece 8 haberin, 2si resimli 6s resimsizdir. Haberlerin tamam olumlu olup 1 resimli haber tam sayfaya yakn boyda verilmitir. Ancak e -muhtrann hemen arkasndan gelmi olmas dolaysyla haber saysnda ciddi bir d yaand dikkati ekmektedir. 600 Gndodu Mitingiyle ilgili olarak yaplan 14 haberin, 8i resimsiz 6s resimlidir. 6 resimli haberin 5i byk haber olup bunlarn da 4 olumlu haberlerdir. 8 resimsiz haberin ise 2si yine byk haber olup 7si olumlu haberlerdir. Geri kalan orta ve kk haberler tarafsz haberlerdir. 601 Cumhuriyet Mitingleriyle ilgili 23 haber kmtr ve bunlarn 17si resimsiz haber olup 6s resimli haberdir. 17 resimsiz haberin 2si byk ve bunlarn da 1i olumludur. Kk ve orta byklkteki haberlerle 15 resimsiz ve olumlu haber yer almtr. 6 resimli haberin 4 byk olup 6s da olumlu haberdir. Cumhuriyet gazetesi mitinglerle ilgili haberlerinde herhangi bir olumsuz habere yer vermemitir. Olumlu haberlerde olduka fazla sayda resimli ve byk alanda haber yaplmtr.

241

Tablo 51: Vatan Gazetesi Cumhuriyet Mitingleri ile lgili Haberleri

Miting Resimli Haber Tarafsz Resimsiz Haber Olumlu Toplam Olumsuz Resimli Haber Tarafsz Olumlu Toplam Tarafsz Tarafsz Resimli Haber Olumlu Toplam Olumlu Olumsuz Resimli Haber Olumlu Toplam Olumsuz Resimsiz Haber Olumlu Toplam Olumsuz Resimli Haber Tarafsz Olumlu Toplam Haber Alan/Tm Sayfa Oran Kk Orta Byk 0 - /24 1/24 -1/12 1/12 -1/6 1/6 -1/2 1/2 1 1 0 100% ,0% 0 1 ,0% 100% 1 1 50% 50% 0 0 1 0 ,0% ,0% 100% ,0% 5 1 0 0 83,3% 16,7% ,0% ,0% 0 2 0 1 ,0% 66,7% ,0% 33,3% 7 1 1 1 70,0% 10,0% 10,0% 10,0% 1 100% 1 1 50% 50,0% 0 1 ,0% 100,0% 2 1 66,7% 33,3% 1 100% 0 1 0 ,0% 100% ,0% 1 0 1 50% ,0% 50,0% 1 1 1 33,3% 33,3% 33,3% 1 100% 1 100% 2 100% 2 0 0 100% ,0% ,0% 2 0 1 66,7% ,0% 33,3% 0 1 0 ,0% 100% ,0% 2 2 2 33,3% 33,3% 33,3% 1 7 12 3 2

Toplam 1 100% 1 100% 2 100% 1 100% 6 100% 3 100% 10 100% 1 100% 2 100% 1 100% 3 100% 1 100% 1 100% 2 100% 3 100% 1 100% 1 100% 2 100% 2 100% 3 100% 1 100% 6 100%

Resimsiz Haber alayan

Resimsiz Haber Gndodu

n % Olumluluk n % Olumluluk n % Toplam n % Olumluluk n % Olumluluk n % Olumluluk n % Toplam n % Toplam n % Olumluluk n % Olumluluk n % Toplam n % Toplam n % Olumluluk n % Olumluluk n % Toplam n % Olumluluk n % Olumluluk n % Toplam n % Olumluluk n % Olumluluk n % Olumluluk n % Toplam Genel Toplam

C.Mitingleri

Tandoan

Vatan gazetesi Cumhuriyet Mitingleri iin yaynlad haberlerden 8i kk, 12si orta ve 5i byk haberdir. Grld zere haberler arlkl olarak orta byklkte haber olmasna karn, byk haber kategorisinde de yeterince sayda haber yer almaktadr. Bu ekliyle Vatan gazetesinin ilgili haberlerinin temkinli ancak yine de ncelikli haberler kategorisinde yer ald grlmektedir.

242

Vatan gazetesinin, Tandoan Mitingiyle602, alayan Mitingiyle603 veya Gndodu Mitingiyle604 ilgili haberleri Cumhuriyet gazetesininkiler ile kyaslandnda, mitingleri sylemsel bazda iselletirmedii ve hatta az da olsa eletirdii grlmektedir. Vatan gazetesi alayan Mitingi ile ilgili olarak da hibir olumsuz habere yer vermemitir. Ancak Cumhuriyet gazetesi gibi, e-muhtrann hemen arkasndan gelmi olmas dolaysyla haber saysnda ciddi bir d yaand dikkati ekmektedir. Bu, haberin, adeta geitirildii izlenimi vermektedir. Yukardaki veriler nda Vatan gazetesinin gerek siyasal sylemine bal olarak Cumhuriyet Mitinglerine605 temkinli bir politika izledii, hatta yer yer eletirdii grlmektedir. Ancak yine de alan asndan bakldnda 4 byk ve resimli olumlu habere karn 1 byk ve resimli olumsuz haberin varl Vatan gazetesinin dolayl bir destek politikas benimsediini gstermektedir. Bu balamda Vatan gazetesi okuru deneklerin de genel olarak medyay deerlendirdiinde, medyann yeterince haber yapmad yolunda bir gre sahip olmas beklenebilir. Ancak deneklerin bu grleri yine siyasal pozisyonlarndan ve oy verecekleri partilerden bamsz deildir. zellikle Vatan gazetesinin mitinglerle ilgili ok da belirgin olmayan izgisi nedeniyle kararszlarn ve hatta eletirel yaklaanlarn da olmas beklenebilir.

602

Tandoan Mitingiyle ilgili olarak yaplan 12 haberin, 10u resimli 2s i resimsizdir. 10 resimli haberin 1i byk ve olumlu, 1i de byk ve olumsuzdur. Dier haberlerin tarafsz (6) ya da olumlu (3) olduu grlmektedir. 2 resimsiz haberin ise tamam kk haber olup 1 tarafsz ve 1 olumlu haberlerdir. 603 alayan Mitingiyle ilgili olarak yaplan sadece 4 haberin, 3 resimli 1i resimsizdir. Resimsiz tek haber tarafsz bir haber olup ayn zamanda kk bir haberdir. Resimli haberlerden byk haber bulunmamakta 2 tarafsz 1 de orta byklkte olumlu haber yer almaktadr. 604 Gndodu Mitingiyle ilgili olarak yaplan 4 haberin, 1i resimsiz 3 resimlidir. Resimsiz tek haber tarafsz bir haber olup ayn zamanda kk bir haberdir. Resimli haberlerden 1 tane byk olumlu haber bulunmakta, 1 de orta byklkte olumsuz haber yer almaktadr. Vatan gazetesi bu mitingle ilgili olarak az da olsa olumsuz habere yer vermi olmas, muhtrann etkisinin zld izlenimi vermektedir. Geri kalan orta ve kk haberler tarafsz haberlerdir. 605 Cumhuriyet Mitingleriyle ilgili genel bir tarama yapldnda ise 8 haber karmza kmakta ve bunlarn 2si resimsiz haber olup 6s resimli haberdir. 2 resimsiz haberin 2si de kk olup 1i olumlu 1i de olumsuzdur. 6 resimli haberin 2si byk olup 2si de olumlu haberdir. Ayrca resimli haberler arasnda 2 de kk olmak zere olumsuz haber yer almaktadr.

243

Tablo 52: Hrriyet Gazetesi Cumhuriyet Mitingleri ile lgili Haberleri

Miting Resimli Haber Tarafsz Resimsiz Haber Olumlu Toplam Tarafsz Resimli Haber Olumlu Toplam Tarafsz Olumlu Tarafsz Olumsuz Resimli Haber Olumlu Toplam Olumsuz Resimsiz Haber Tarafsz Toplam Tarafsz Resimli Haber Olumlu Toplam Haber Alan/Tm Sayfa Oran Kk Orta Byk 0 - 1/24 1/24 - 1/12 1/12 - 1/6 1/6 - 1/2 - 1 1 1 50% 50% 0 2 ,0% 100% 1 3 25% 75,0% 1 0 100% ,0% 0 1 ,0% 100% 1 1 50% 50% 1 1 50% 50% 1 1 50% 50% 1 100% 1 0 0 100% ,0% ,0% 1 2 1 25,0% 50% 25% 2 2 1 40% 40% 20% 1 0 100% ,0% 1 2 33,3% 66,7% 2 2 50% 50% 0 1 ,0% 100% 2 4 33,3% 66,7% 2 5 28,6% 71,4%

Toplam 2 100% 2 100% 4 100% 1 100% 1 100% 2 100% 2 100% 2 100% 1 100% 1 100% 4 100% 5 100% 1 100% 3 100% 4 100% 1 100% 6 100% 7 100% 27

Resimsiz Haber Resimli Haber Resimsiz Haber

n %Olumluluk n n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n Toplam

C.Mitingleri
606

Gndodu

alayan

Tandoan

Hrriyet gazetesi, Cumhuriyet Mitingleri iin yaynlad 27 haberden 12si kk, 4 orta ve 11i byk haberlerdir. Grld zere haberler byk ve kk haberler arasnda dengeli bir tutum izlenmitir. Hrriyet gazetesinin, Gndodu Mitingine606 kadar, Tandoan Mitingiyle 607 alayan Mitingiyle608 eletirel bir tutum izlemedii grlmektedir. Bylece emuhtradan sonra mitingle ilgili olarak eletirel tavrn ykseldii gzlemlenmektedir.

Gndodu Mitingiyle ilgili olarak yaplan 6 haberin, 1i resimsiz 5i resimlidir. 5 resimli haberin 3 byk ve olumlu haber olup dier 2 haberin orta byklkte olup bunlardan birinin olums uz haber olmas dikkati ekmektedir. 1 resimsiz haber hem kk hem de olumsuz haberdir.

244

te yandan merkez gazetesi olmasnn yannda yukardak i analizlerde de grld zere iktidara kar muhalif tavrn katksyla tam sayfaya yakn resimli haberlerde olumlu miting haberleri az sayda da olsa yerini bulabilmitir. Cumhuriyet Mitingleri609 eklindeki taramaya bal kan sonulara gre de olumlu haberlerde az da olsa resimli ve byk alanda haber yaplmtr. Hrriyet gazetesinin genel politikasnn da terazinin olumlu tarafnn ar bast gzlemlenmektedir. Ancak gazete az da olsa eletiriye de yer vermektedir. Yukardaki veriler nda gazetenin, merkez gazete olmasnn verdii eklektik yapsyla, iinde barndrd dier grten insanlar da kaybetmemek adna, mitinglerle ilgili olarak eletirel yaynlara da yer vermi ya da en azndan bu haberleri tarafsz bir haber vermekle yetinmitir. Bu balamda Hrriyet gazetesi okuru deneklerin de genel olarak medyay deerlendirdiinde, mitinge katlm olsa bile medyann konuyu gereinden fazla yer verdiini dnebilir ya da konuyla ilgili kararsz da kalabilir. Ancak deneklerin bu grleri, siyasal pozisyonlarndan ve oy verecekleri partilerden bamsz deildir. Bunlarn karlatrmal apraz tablosu okunulan mitinge katlm asndan gazetenin etkisi hakknda fikir verebilecektir.

607

Tandoan Mitingiyle ilgili olarak yaplan 4 resimsiz haberin 4 de kk haber olup 2 olumlu ve 2 de tarafsz haberlerden olumaktadr. 2 resimli haberin olumlu olan byk olup kk olan tarafsz haberdir. Gazete bu mitingle ilgili 6 haber yapmtr. 608 alayan Mitingiyle ilgili olarak yaplan sadece 4 haberin, 2si resimli ve byk ayn zamanda olumludur. Dier 2si de resimsiz, kk ve tarafsz haberdir. Hrri yet gazetesi de e-muhtrann etkisiyle olsa gerek, bu mitingle ilgili olarak hibir olumsuz habere yer vermemitir. 609 Cumhuriyet Mitingleriyle ilgili genel bir tarama yapldnda ise 11 haber karmza kmakta ve bunlarn 4 resimsiz haber olup 7si resimli haberdir. 4 resimsiz haberin 4 de kk ve bunlardan da 1i olumsuzdur. 7 resimli haberin 6s olumlu, 5i byk olup bunlarn da 4 olumlu haberdir.

245

Tablo 53: Sabah Gazetesi Cumhuriyet Mitingleri le lgili Haberleri

Miting Resimli Haber Olumsuz Resimsiz Haber Tarafsz Olumlu Toplam Olumsuz Resimli Haber Tarafsz Olumlu Toplam Olumlu Olumsuz Resimsiz Haber Tarafsz Olumlu Toplam Olumlu Olumsuz Resimsiz Haber Olumlu Toplam Olumsuz Resimli Haber Tarafsz Olumlu Toplam Gndodu Haber Alan/Tm Sayfa Oran Kk Orta Byk 0 -1/24 1/24 -1/12 1/12 -1/6 1/6 1/2 - 1 0 1 ,0% 100% 2 1 66,7% 33,3% 1 0 100% ,0% 3 2 60% 40% 2 1 0 0 66,7% 33,3% ,0% ,0% 2 1 0 1 50% 25% ,0% 25% 0 0 1 0 ,0% ,0% 100% ,0% 2 2 3 1 25% 25% 37,5% 12,5% 1 100% 1 100% 1 100% 2 100% 4 100% 1 100% 0 1 ,0% 100% 1 0 100% ,0% 1 1 50% 50% 1 0 0 0 100% ,0% ,0% ,0% 0 0 1 0 ,0% ,0% 100% ,0% 0 1 2 1 ,0% 25% 50% 25% 1 1 3 1 16,7% 16,7% 50% 16,7% 9 6 5 5 2

Toplam 1 100% 3 100% 1 100% 5 100% 3 100% 4 100% 1 100% 8 100% 1 100% 1 100% 1 100% 2 100% 4 100% 1 100% 1 100% 1 100% 2 100% 1 100% 1 100% 4 100% 6 100% 27

alayan

Resimli Haber

Resimli Haber

n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n % Toplam n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk n %Olumluluk Toplam

C.Mitingleri

Tandoan

Sabah

gazetesi,

Cumhuriyet

Mitingleri

iin

yaynlad

toplam

27

haberlerden 15i kk, 5i orta ve 7si byk haberlerdir. Haberler, arlkl olarak kk haber olmasna karn orta ve byk haber kategorisinde birbirine yakn sayda haber yer almaktadr.

246

Sabah gazetesinin, Tandoan Mitingiyle610, alayan Mitingiyle611 veya Gndodu Mitingiyle612 genel olarak hem olumlu veya olumsuz hem de tarafsz haberlere yer verirken, editryal seim, tablodan da aka grlecei zere, haber iin ayrlan alan zerinden gerekletirilmitir. byk lekli olumlu Ayrca alayan Mitinginin etkisi arkasndan yaplan haberde, e-muhtrann

gzlemlenmektedir. Cumhuriyet Mitingleri613 ilgili olarak az saydaki olumsuz habere yer vermesine ramen, zellikle alayan Mitinginden itibaren eletirel ynetimini, mitinglere ayrd zaman ve mekn daraltarak ykseltmitir. Yukardaki veriler nda gazetenin gerek siyasal pozisyonuna bal olarak ve gerekse TMSFnin el koymasyla paralel bir ekilde Sabah gazetesi okurlarnn arasnda mitinge katlabilecek kiiler bulunmasna karn bunlarn saysnn fazla olmamas beklenmektedir. Ayrca deneklerin, medyann tutumuyla ilgili olarak gereinden fazla yer verdii grne yakn olmalar beklenebilir. Ancak yine deneklerin bu grleri siyasal pozisyonlarndan ve oy verecekleri partilerden bamsz deildir. Bunlarn karlatrmal apraz tablosu okunulan mitinge katlm asndan gazetenin etkisi hakknda fikir verebilecektir.

610

Tandoan Mitingiyle ilgili olarak Tandoan Mitingiyle ilgili olarak yaplan 13 haberin, 5i resimsiz, 8i resimlidir. 8 resimli haberin 4 byk haber olup 2si olumsuz, 1i tarafsz ve dieri de 5 resimli haberin 1i olumlu,1i olumsuz kalanlar tarafsz olup hepsi kk haberdir. Genel olarak en ok haber yaplan miting Tandoan Mitingi olmutur. 611 alayan Mitingiyle ilgili olarak yaplan sadece 1 haber yaplm olup tam sayfaya yakn resimli ve olumlu haberdir. Ancak bu haberin arkasnn gelmedii grlmektedir. Sadece Mitingin ertesi gn yaplan bir haber olup gazetede o gne dair bir istisna niteliindedir. 612 Gndodu Mitingiyle ilgili yaplan 5 haberin 4 resimsiz haber olup1i resimli ve byk, olumlu haberdir. alayan Mitingine gre daha az bir alanda verilmi olan haberle gittike azalan destein de sesi tablodan daha zor okunmaktadr. 4 resimsiz haberin hepsi de en kk boyda olup 1i olumsuzdur. 613 Cumhuriyet Mitingleriyle ilgili genel bir taramaya gre de toplam 8 haberin, 2si resimsiz 6s resimlidir. Bunlarn iinde sadece 1 haber olumlu ve byk haberdir. Toplamda 4 olumlu 1 tarafsz ve 1 de olumsuz haber olmutur.

247

Tablo 54: Zaman Gazetesi Miting Haberleri

Miting Resimli Haber Resimsiz Olumsuz Haber Olumsuz Resimli Haber Tarafsz Toplam Tarafsz Olumsuz Olumsuz Resimsiz Haber Tarafsz Toplam Olumsuz Resimli Haber Tarafsz Olumlu Toplam Haber Alan/Tm Sayfa Oran Kk Orta Byk 0 - 1/24 1/24 - 1/12 1/12 - 1/6 1/6 - 1/2 1/2 1 1 1 50% 50% 4 3 57,1% 42,9% 0 1 ,0% 100% 4 4 50% 50,0% 1 100,% 2 1 66,7% 33,3% 2 2 2 33,3% 33,3% 33,3% 0 1 0 ,0% 100% ,0% 2 3 2 28,6% 42,9% 28,6% 1 0 100% ,0% 0 1 ,0% 100% 1 0 100% ,0% 2 1 66,7% 33,3% 4 12 8

Toplam 2 100% 7 100% 1 100% 8 100% 1 100% 3 100% 6 100% 1 100% 7 100% 1 100% 1 100% 1 100% 3 100% 24

n % Toplam n % Olumluluk n % Olumluluk n % Toplam n % Toplam n % Toplam n % Olumluluk n % Olumluluk n % Toplam n % Olumluluk n % Olumluluk n % Olumluluk n % Toplam Toplam

alayan Gndodu

Tandoan C.Mitingleri
614

Resimsiz Haber Resimli Haber

Zaman gazetesi, Cumhuriyet Mitingleri iin yaynlad haberlerden 4 kk 12si orta ve 8i byk haberlerdir. Grld zere haberler arlkl olarak orta ve byk haberler yer almaktadr. Bu ekliyle Zaman gazetesinin genel eilimi konuyla ilgili fazla haber yapmamakla beraber, habere deer grdnde ise nem verdii anlalmaktadr. Bu erevede ikincil olarak belirleyici olan zaman ierisindeki deiimi olup olmad ve ayrca bu haberlerin ierikleridir. Zaman gazetesinin, Tandoan Mitingiyle614, alayan Mitingiyle615 veya Gndodu Mitingiyle616 ilgili hibir olumlu habere yer vermemitir alayan Mitinginden tarafsz bir ekilde bahseden kk bir haber bulunmaktadr. Gndodu Miting ile ilgili olarak e-muhtrann etkisinin getii ve gazetenin tekrar eletirel bakna geri dnd gzlemlenmektedir.

Tandoan Mitingiyle ilgili olarak yaplan 10 haberin, 2i resimsiz, 8s resimlidir. 8 resimli haberin 7si olumsuz haber olup bunlarn da 3 byk haberdir. 4 byk haber olup tamam olumlu haberlerdir. 2 resimsiz haberin ise tamam olumsuz haber olup orta ve kk haberlerden olumaktadr. 615 alayan Mitingiyle ilgili olarak yaplan sadece 1 haber bulunmaktadr. Bu haber hem resimsiz olup hem de kk bir haberdir. Ancak e-muhtrann hemen arkasndan gelmi olmas dolaysyla olumsuz bir haber nitelii de tamamaktadr. 616 Gndodu Mitingiyle ilgili olarak ilgili olarak yaplan 3 haberin, 8 tamam resimli ancak kk ve orta haberlerden olumaktadr. Bu haberlerin yine tamam olumsuz haberlerdir.

248

Cumhuriyet Mitingleri617 genel taramasndan elde edilen verilerle beraber deerlendirildiinde yukardaki tabloda yer alan 7 byk ve olumsuz haberden aka grld zere mitinglere kar eletirel bir tutum benimsenmitir. Ayrca gazetenin sadece orta byklkte bir olumlu haberi olduu ve dier tm haberlerin arlkl olarak olumsuz haberler olduu grlmektedir. Gazetenin gerek siyasal pozisyonuna bal olarak ve gerekse iktidarla olan paralel sylemleri dorultusunda bir politika izlemitir. Bu balamda Zaman gazetesi okuru deneklerin de genel olarak medyay deerlendirdiinde, medyann abartt yolunda bir gre sahip olmas beklenebilir. Ancak deneklerin bu grleri siyasal pozisyonlarndan ve oy verecekleri partiler dnldnde sz konusu kanlarn daha da pekiecei bir durum ortaya kacaktr. Bu balamda aralarnda Zaman gazetesi okurlarnn mitinge katlmas beklenmemektedir. 4.3. ALAN ARATIRMASI Aratrma renci ve idari personelden oluturulan rneklem zerinde, soru formu aracl ile 15-26 Ocak 2007 tarihlerinde, 27 Nisan 2007 tarihinde ve 14 Haziran tarihinde uygulanarak toplamda 719 adet tam doldurulmu ve geerli formlarn elde edilmesiyle gerekletirilmitir. Soru formlar deneklere datlm, yantlama sresinde soru olmas durumunda aratrmac tarafndan banda beklenmi olmasna karn, yantlama srecinin ve formunun gizlilii salanmtr.. Denekler doldurduklar formlar isteklerine bal olarak kapal zarfla ya da dorudan byk zarflar iine kendileri brakmtr. Deneklerin hibir ekilde kiilik tanmlamasna ilikin vb. bilgileri alnmam ve bunun garantisi kendilerine verilmitir. Son aamada elde edilen veriler SPSS program ile deerlendirilmitir.

4.3.1. Aratrmann Hipotezi

Alan aratrmasnda u sorularn yantlar aranmaktadr:

617

Cumhuriyet Mitingleriyle ilgili genel bir tarama yapldnda ise 10 haber karmza kmakta ve bunlarn 7si resimsiz haber olup 3 resimli haberdir. 7 resimsiz haberin 2si byk ve olumsuzdur. Kk ve orta byklkteki haberlerle birlikte 6 resimsiz haber olumsuzd ur. 3 resimli haberden biri olumlu, biri tarafsz biri de olumsuzdur.

249

Birey siyasal tercih ya da tercihsizliine bal olarak medya organn semekte ve bu medya organ da ilgili medya organn takip ettii oranda sonraki siyasal tutum ve davranlarn biimlendirebilmekte midir?

Medya sylemiyle uyumsuzluk lsnde, bireyler, suskunluk sarmalna dhil edilmekte midirler?

Medyann sylemiyle uyumluluk lsnde bireyler, siyasal adan kendini daha ok ve sk ifade edebilmekte midir?

Medya, bireylerin siyasal tutum ve davranlarn biimlendirmekte, sre ierisinde maniple etmekte ve dolaysyla siyasal iktidara destek ya da bask unsuru yaratabilmekte midir?

Bu erevede gelitirilen hipotezi: Drdnc kuvvet medya, bireylerin siyasal tutum ve davranlarn, alglarn ynlendirmekte; bazen susturmakta ve depolitizasyona uratmakta, bazen maniple etmekte, kamuoyunu baskn ideoloji dorultusunda biimlendirip, siyaseti yeniden retmektedir. 4.3.2. Aratrmann Deikenleri Aratrmann baml ve bamsz deikenleri aadaki gibi belirlenmitir. Deneklerin siyasal tutum ve davranlar, siyasal eilimleri, siyasal kararllklar ve siyasal fikirlerini aklayabilmeleri ve eitli dzeylerdeki siyasal katlm ifadeleri, aratrmann baml deikenlerini oluturmaktadr. Aratrmann bamsz deikenleri ise aadaki gibi belirlenmitir; Ya, Cinsiyeti, Eitimi, Medya kullanm skl ve biimi, Medya ierii, Genel kamuoyu algs, Medya ile ilgili genel kans ve Medya rnleri, Siyasal Gelimeler

4.3.3. Aratrmann Evreni ve rneklemi

Aratrmann iki ana evreni bulunmaktadr. lki Dokuz Eyll niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi dari Personeli. Dier ise ayn fakltenin Kamu Ynetimi ve Ekonometri Blmleri 1. ve 4. snf rencileridir.

250

almann panel almas olmas nedeniyle ayn gruba tekrar ulaabilme gerei, almann ayn niversite iinde yer alan gruplardan seilmesi zorunluluunu dourmutur. Ancak oluturulan deneysel grubun kendi iinde dengeli olabilmesi iin sosyal ve saysal arlk iki blmden renciler almaya dhil edilmitir. Kamu Ynetimi ders ierikleri nedeniyle siyasetle nispeten daha ilgili olabilecekleri dnlen gruptur. Bunu da ayn blmn 1. ve 4. snflarndan renciler seilerek test edilmesi amalanmtr. Saysal arlkl bir blm olarak da Ekonometri blm rencilerinden de 1. ve 4. snf rencileri denek olarak seilmitir.
Tablo 55: 1. ve 4. Snf renci Deneklerin Saysal Dalm Tablosu Ekonometri 1. snf rgn retim renci/ denek says renci Says 60 Ekonometri 4. snf rgn retim renci/denek says 99 Kamu Ynetimi 1. snf rgn retim renci/denek says 73 Kamu Ynetimi 4. snf rgn retim renci/denek says 84

Toplam 316

Yukardaki tabloda yer alan renci saylarna karn anketler 1. ve 4. snf derslerinin snav ncesinde (2006 - 2007 Gz Dnemi Finalleri, 2006 - 2007 Bahar Dnemi Vizeleri, 2006-2007 Bahar Dnemi Finalleri srasnda) gerekletirilmi olmas nedeniyle her bir uygulamaya farkl sayda renciler katlmtr. dari personel asndan ise toplamda 96 personel grnmesine karn bir ksm izinli bir ksm darda grevde ve bir ksm da siyasal adan gvensiz bulduundan tr uygulamalara katlamamtr.

251

Aadaki tabloda, tarihsel srasyla yer alan uygulamaya katlan deneklerin personel, snf ve cinsiyet dalmlar yer almaktadr.
Tablo 56: Her Uygulamaya Katlan Deneklerin Nitelii, Cinsiyeti ve Uygulama i Oranlar Uygulama Grup Eko.-3&4 1.Uygulama Kamu-3&4 Eko-1&2 Kamu- 1&2 dari Personel Eko.-3&4 2. Uygulama Kamu-3&4 Eko-1&2 Kamu- 1&2 dari Personel Eko.-3&4 3.Uygulama Kamu-3&4 Eko-1&2 Kamu- 1&2 dari Personel Genel Toplam Cinsiyet Kadn Erkek 37 24 60,7% 39,3% 23 34 40,4% 59,6% 34 26 56,7% 43,3% 30 32 48,4% 51,6% 13 43 23,2% 76,8% 30 26 53,6% 46,4% 26 35 42,6% 57,4% 17 18 48,6% 51,4% 31 29 51,7% 48,3% 12 30 28,6% 71,4% 21 15 58,3% 41,7% 10 21 32,3% 67,7% 21 21 50,0% 50,0% 17 11 60,7% 39,3% 9 23 28,1% 71,9% 331 388 46,0% 54,0%

N % Uygulama N % Uygulama N % Uygulama N % Uygulama N % Uygulama N % Uygulama N % Uygulama N % Uygulama N % Uygulama N % Uygulama N % Uygulama N % Uygulama N % Uygulama N % Uygulama N % Uygulama N % Toplam

Toplam 61 100% 57 100% 60 100% 62 100% 56 100% 56 100% 61 100% 35 100% 60 100% 42 100% 36 100% 31 100% 42 100% 28 100% 32 100% 719 100%

Grld zere toplamda 719 anket geerli ve tam doldurularak deerlendirilmeye alnm olup bunlarn %46s kadn, %54! erkek katlmclar tarafndan gerekletirilmitir. Anketler, 25-26 Ocak; 26-27 Nisan ve 14 Haziran 2007 tarihlerinde gerekletirilmitir. lk uygulamada 296 kii; ikinci uygulamada 254 ve nc uygulamada 169 kii anketleri yantlandrmtr. Son uygulamaya katlmclarn az olmasnn sebepleri arasnda idari personelin bir ksmnn izinli olmas yer almaktadr. Dier bir etken de anketlerin uygulanaca final snavlarna katlan rencilerin beklenenden az olmasdr.

252

4.3.4. Aratrmann Snrllklar Aratrmann en nemli snrll konunun kapsam, yani siyasal oluudur. Bireyler bu tarz konularda ya konumama eiliminde ya da sylediklerini sorann grleri ve soru biimine gre uydurma eilimindedir. Bunu nlemek iin soru formunun bana uyar yazs eklenmitir618. Ayrca soru formunda yer alan kanaat ifadeleri srekli evet ya da srekli hayr demelerini engelleyecek ekilde sralanmtr. Bu ekilde anket formunun herhangi ideolojik bir grnm kazanmamas ve objektif salanmas amalanmtr. Bir dier snrllk da almann, kamuoyu anketlerinin etkisini dorudan lmek iin en gerekli zaman dilimi olan 22 Temmuz 2007 genel seimlerine son bir ay kala olan sreci (deneklerin niversiteli renciler ve idari personel olmas nedeniyle) kapsayamam olmasdr. Bu balamda, alt ay ierisinde yaynlanm kamuoyu anketlerinin etkisi de ancak dolayl olarak gazetelerin Nitekim genel yayn politikas ierisinde ilk deerlendirilebilinecektir. deerlendirmeye alnan gazetelerin

sayfalarnda yer alan seimle ilgili kamuoyu anketlerinin de analiz yapmaya yetecek sayda olmad grlmtr. Shy Tory Factor (Utanga Muhafazakr Faktr)619 olarak bilinen ve 1992de ngiltere genel seimlerinde gzlemlenmi olan olgunun bir benzerinin zmirde ve zellikle genler arasnda yine bir baka muhafazakr parti olan AKP iin gzlemlenebilme riskinin bu almada da yer ald dnlmektedir.

618

Anket banda yer alan aklama u ekildedir: Sayn Katlmc, Bu anket almas sadece bilimsel bir almada kullanlmak zere uygulanmaktadr. Bir test deildir. Doru ya da yanl yant bulunmamaktadr. Verdiiniz yantlar arasnda kimliinize dair sorular yer almamaktadr. Yantlarnzn size herhangi bir etkisi bulunmayacaktr. Mmkn olduunca size en uygun cevab veriniz. Yardmnz iin teekkr ederiz. 619 Shy Tory Factor deyimi, ngiliz kamuoyu irketleri tarafndan 1990lardaki iki seim sonucunda da Toryler olarak bilinen muhafazakr partinin oyunun seim ncesindeki anketlerde kan oyundan ok daha fazla km olmas eklinde gzlemlenmi fenomendir. Ayrntl bilgi iin bkz. Election '97: Last-minute rescue by cavalry of 'don't knows' is a party myth, The Independent (London, England), 7 Nisan 1997: Bu faktrn bir benzeri Amerikada siyahlara oy vermeyeceini sylemekten ekinen semenlere bal gelien Brandley Etkisidir. Ayrntl bilgi iin bkz. Raphael J. Sonenshein, The Bradley Effect , Politics in Black and White: Race and Power in Los Angeles (Princeton University Press), 1993.

253

Aratrmada panel eklinde dzenlenebilmesi nedeniyle ayn gruba defa ulalmas zorunluluu aratrmay daha geni bir alanda rastgele rneklem yoluyla dorudan halk ierisinde uygulama olanan ortadan kaldrmtr. te yandan aratrma mmkn olabildiince ayn kiilere tekrar ulaabilme gayreti ierisinde gerekletirilmitir. Son olarak ilgili gazete/gazete grubunun okuyucular iinde o medyadan etkilenip etkilenmedii anlalmaya allan bu uygulamada, etkinin, editrn sbjektif amalarndan m yoksa objektif yaynclndan m, dier bir deyile haberin bizzat kendinden mi etkilendiinin net bir ekilde ayrt edilmesi mmkn grnmemektedir. Bu snrlln etkisini minimize etmek amacyla, tamamlayc olarak medya analizinde ilgili haberin byklnn ilgili yayn organnda ne sklkta ve ne nemde verildii sorularnn cevab aranm ve bulunan veriler dorultusunda karmlarda bulunulmutur. 4.3.5. Alan Aratrmas le lgili Bulgular Alan aratrmasndan elde edilen medya tketim alkanlklar, medya algs, gvenirlilii gibi konularla ilgili veriler bu blmde deerlendirilecektir. 4.3.5.1. Deneklerin Medya Kullanm Alkanlklar

ncelikle katlmclarn medya tketim alkanlklarna bakldnda yle bir tablo elde edilmitir:

254

Tablo 57: Deneklerin Gazete ve Televizyon Kullanm Alkanlklar Gazete Okuma Her gn Haftada 34 kez Sadece hafta sonlar Ayda bir iki kez Hi gazete okumam Siyasal Haber ncelikli Okuma Hibir zaman ok ender Ara sra Olduka sk Her zaman Siyasal Ke Yazs ncelikli Okuma Hibir zaman ok ender Ara sra Olduka sk Her zaman TV Kullanm Hi TV izlemem 2 saatten az 24 saat 46 saat 6 saat ve st Frekans 142 109 38 6 1 Frekans 7 37 70 94 88 Frekans 46 63 99 55 33 Frekans 17 137 110 28 4 Yzde 48,0 36,8 12,8 2,0 ,3 Yzde 2,4 12,5 23,6 31,8 29,7 Yzde 15,5 21,3 33,4 18,6 11,1 Yzde 5,7 46,3 37,2 9,5 1,4 Toplam Yzde 48,0 84,8 97,6 99,7 100,0 Toplam Yzde 2,4 14,9 38,5 70,3 100,0 Toplam Yzde 15,5 36,8 70,3 88,9 100,0 Toplam Yzde 5,7 52,0 89,2 98,6 100,0

Tabloya620 gre; renciler daha az televizyon seyredip, basl ya da internetten daha ok gazete okuma eiliminde olduklar grlmektedir. Konuyla ilgili tablolar aada yer almaktadr. Ayrca yine deneklerin televizyon seyrederken haber program tercih sralamas konusundaki cevaplar aadaki gibidir:
Tablo 58:Televizyonda Haber Seyretme ncelii Televizyonda haber 1. srada 2. srada 3. srada 4. srada Toplam lk 4te yer vermeyen TV zlemiyor Toplam Frekans 90 35 7 1 133 148 15 296 Yzde 30,4 11,8 2,4 ,3 44,9 50,0 5,1 100,0 Geerli Yzde 67,7 26,3 5,3 ,8 100,0 Kmltif Yzde 67,7 94,0 99,2 100,0

620

Tablodan deneklerin %48i her gn gazete okuduu ve ayda bir iki kez gazete okuyan ya da hi okumayan kesimin, deneklerin ancak %2,3lk grubu oluturduu gzlemlenmektedir. Buna karn toplamda %83,5 ile 4 saate kadar televizyon izleyen bir kesim saptanmtr. Hi televizyon izlemeyen %5,7lik kesim ile hi gazete okumayan kesimden daha fazlasn oluturmaktadr. Bu durum ilk uygulamaya katlan deneklerin %81inin renciler olmas ile aklanabilmektedir.

255

Televizyon seyreden deneklerin yars iin haber programlar ilk drt tercihte yer almamaktadr. Televizyon seyredip de haber programlarn ilk tercihi olarak belirten grup, tm denekler iinde %30,4 oluturmaktadr. Bu veriler deneklerin byk ounluunun televizyonu ncelikli olarak haber d programlar iin seyrettiini gstermektedir. Televizyondaki haber programlarn ilk drt tercihi arasnda belirtmeyen %50lik kesimi, gazetede siyasal haberleri ncelikli okumayan (%2,4) ve ke yazlarn hi okumayan (%15,5) kesim ile karlatrldnda, televizyonun gazeteye gre, daha ok haber d programlar iin tercih edildiini, ancak haber almak iin deneklerin daha ok gazete (basl ya da internetten) gazeteyi tercih ettiini gstermektedir. Ancak deneklere siyasal bilgi edinme kaynaklar sorulduunda deneklerin %53nn televizyonu ilk referans olarak gsterdii grlmektedir. Gen deneklerin, daha ileri yalardan oluan idari personel deneklerine gre siyasal bilgi edinme kaynak tercihlerinde televizyon yerine gazeteye daha ok yneldikleri de bir baka bulgudur. Yine de rencilerin %48,2si ve idari personelin % 75i televizyonu birincil siyasal kayna olarak belirtmilerdir. rencilerin %32,5i, idari personelin %16,1i gazeteyi birincil siyasal bilgi edinme kayna olarak gsterirken, tm deneklerin %3 yakn evreyi siyasal bilgi edinme kayna olarak belirtmilerdir. 4.3.5.2. Medya Gvenilirlii ve Bilgi Edinme ile lgili Bulgular

Denekler siyasal bilgi edinme kaynaklar bakmndan deerlendirildiklerinde aadaki gibi bir tablo elde edilmektedir:

256

Tablo 59: Denek Gruplarnn Siyasal Bilgi Edinme Kaynaklarnn Dalm Grup dari Personel 1 1,8% ,3% 9 16,1% 3,0% 4 7,1% 1,4% 42 75,0% 14,2% 0 ,0% ,0% 0 ,0% ,0% 56 100,0% 18,9%

Siyasal Kaynak Yakn evre N Grup iinde % Genel Toplamda % Gazete N Grup iinde % Genel Toplamda % 621 nternet N Grup iinde % Genel Toplamda % TV N Grup iinde % Genel Toplamda % Radyo N Grup iinde % Genel Toplamda % Dier N Grup iinde % Genel Toplamda % Toplam N Grup iinde % Genel Toplamda %

renciler 8 3,3% 2,7% 78 32,5% 26,4% 36 15,0% 12,2% 116 48,3% 39,2% 1 ,4% ,3% 1 ,4% ,3% 240 100,0% 81,1%

Toplam 9 3,0% 3,0% 87 29,4% 29,4% 40 13,5% 13,5% 158 53,4% 53,4% 1 ,3% ,3% 1 ,3% ,3% 296 100,0% 100,0%

renciler ve idari personelin farkllat bir baka nokta da internet ile ilgilidir. rencilerin %15i interneti birincil siyasal bilgi edinme kayna olarak referans verirken, bu oran idari personel iin %7,1e dmektedir. Sonuta tablodan da anlalaca zere, denekler iin birincil kaynak olarak televizyon ve gazete kapsamndaki medya olup bu oran tm denekler iin %82,8dir. Ayn anda hem gazete hem de televizyon kanal bulunan medya gruplarnn rktc gc bu sonularda kendisini gstermektedir. Siyasal bilgi edinme kaynaklar ierisinde ilk veya daha alt sralarda belirtilen kaynaklarn dalm aadaki gibidir;
Tablo 60: Deneklerin Siyasal Bilgi Edinme Kaynaklar Siyasal Kaynak Televizyon Gazete nternet Yakn evre Radyo Dier N 266 257 212 205 149 76 Oran 89,9% 86,8% 71,6% 69,3% 50,3% 25,7%

621

Burada yer alan nternet kk ierisinde basl gazetelerin web sayfalar hari tutulmutur.

257

Denekler iin siyasal bilgi edinme kaynaklar arasnda televizyon deneklerin %89,9u gazete %86,8i, nternet 71,6s, yakn evresi %69,3, radyo %50,3 dier kaynaklar da %25,7si tarafndan saylmaktadr. rencilerin ve idari personelin siyasal bilgi edinme kayna tercih sralamasyla ilgili olarak ortalamalar karlatrldnda aadaki gibi bir tablo elde edilmektedir;
Tablo 61: Denek Gruplarnn Siyasal Kaynak Sralama Ortalamalar Standart Sapma 1,029 ,700 ,850 ,640 1,224 ,970 1,022 ,988 ,883 ,756 ,826 . Std. Hata Ortalamas ,071 ,095 ,057 ,105 ,088 ,229 ,075 ,221 ,074 ,267 ,095 .

Grup Televizyon Gazete nternet Yakn evre Radyo Dier renciler dari Personel renciler dari Personel renciler dari Personel renciler dari Personel renciler dari Personel renciler dari Personel

N 212 54 220 37 194 18 185 20 141 8 75 1

Ortalama 1,74 1,33 1,91 1,92 2,72 2,33 3,52 3,15 4,62 4,50 5,56 3,00

rencilerin

ve

idari

personelin

siyasal

bilgi

edinme

kaynaklarnn

sralamasndaki ortalamalar karlatrldnda ok belirgin bir fark olmamakla beraber, burada da televizyonun idari personel tarafndan daha ncelikle tercih edildii grlmektedir (dari personel TV Sra Ortalama:1,33/renci TV Sra Ort:1,74). Gazete sralamalar birbirlerine olduka yakn olup (renci: 1,91/dari personel:1,92/) nternetin renciler tarafndan daha ok tercih edilmesine ramen, ncelik sralamas asndan idari personel iin binde drt eklindeki az bir farkla da olsa daha ncelikli bir kaynak olarak grld anlalmaktadr, (dari personel:2,33/renciler: 2,72). Yakn evre ise her iki grup tarafndan drdnc srada tercih edilmekte fakat idari personel iin rencilere gre daha ncelikle belirtilmekte olduu grlmektedir (dari personel: 3,15/renciler:3,52). Tablodan da anlalaca zere rencilerden oluan 18-24 ya aras genler, siyasal bilgi edinme kaynaklar asndan daha geni bir perspektif sunmaktayken yalar daha ileri bir ortalamaya sahip idari personel iin siyasal bilgi edinme kaynalar bata televizyon ve gazete olup medya younluklu bir sralamaya sahiptir.

258

4.3.5.3.

Medya Hakkndaki Kanaatler ve Siyasal Bilgilere Dair

Bulgular Deneklerin medya kullanm alkanlklarn len sorularn yantlar, en az ya da hi cevabnn kod karl olan 1den, en yksek medya tketimi ifade eden 5inci koda kadar puanlandrlmtr. 1 koduna 0 deerinden balayarak, 4e kadar deer verilmitir. Bu deerler deneklerin medya ile ilgili kanaatlerini len bunlarn 31. ve 34. sorular arasndaki kanaat cmlelerine622 katlma dereceleriyle llm olan medyaya dair kanaatlerinin ortalamalaryla karlatrldnda aadaki tablo elde edilmitir:
Tablo 62: Medya Kanaati ile Medya Kullanm Karlatrmas
TV Seyretme veya Gazete Okuma Likert Puan 0 1 2 3 4 Toplam/ Ortalama Likert kanaat Ortalamalar TV Gazete Seyretme Okuma -1,06 ,00 -,37 ,06 ,18 1,25 -,18 -,50 -,13 -,06 -,27 -,18 Likert kanaati olay says TV Gazete Seyretme Okuma 17 1 137 110 28 4 296 6 38 109 142 296 Standart sapmalar TV Seyretme 2,076 2,015 1,819 1,945 1,500 1,954 Gazete Okuma . 1,049 1,614 2,036 2,017 1,954

Tablo, ncelikle televizyon izleme alkanl asndan deerlendirildiinde az televizyon izleyen deneklerin medya kanaatlerinin de olumsuz olduu ( -1,06 ve 0,37) , ancak televizyon izleme sklnn artmasyla olumsuz kanaatlerin olumluya doru dnt (0,06, 0,18 ve 1,25) grlmektedir. Bu sonular, birincil siyasal bilgi edinme kayna olarak medyann tekrar etme frsat doduu oranda gvenilirliini de arttrdn gstermektedir. Tablo, gazete okuma alkanl asndan deerlendirildiinde, az gazete okuyan ya da hi okumayan ile ok gazete okuyan arasnda ok anlaml bir farkllk grlmemektedir. Ancak ilgin olan nokta ok gazete okuyan denekler iin medya kanaatleri, ok televizyon seyredenlerden farkl olarak halen negatif bir deer (-0,27)

622

Kanaat cmleleri u ekildedir: Televizyonda siyasal haberler ncelikle dikkatimi eker ve takip ederim, Medyann haber ve programlarnda siyasal konularla ilgili syledikleri etkili deildir, Medyann haber ve programlarnda siyasal konularla ilgili syledikleri ounlukla gerektir, Medyann haber ve programlarnda siyasal gelimelerle ilgili syledikleri ounlukla yzeyseldir.

259

tayor olmasdr. Bu balamda televizyon izleyicisi ile gazete okuyucusu arasndaki medyaya yaklam fark ortaya kmaktadr. Deneklerden az ya da ok gazete okuyanlar (ki bunlarn bir ksm ayn zamanda az televizyon izleyen kiilerdir), ok televizyon seyreden deneklere gre medyadan sunulan siyasal haberlere daha tedbirli yaklamaktadrlar. Ancak zellikle ok televizyon seyreden denekler, televizyondan gelen her trl siyasal bilgi akna daha ak olduklar gzlemlenmektedir. Yine de az televizyon seyreden denekler ile ok gazete okuyan denekler iin standart sapmalarn daha yksek olduunu ve ayn zamanda bu grubun genel dalm ierisinde daha ok yer tuttuunu da belirtmek gerekmektedir Birinci uygulamada, 13. ve 16. aras sorular623 ile deneklerin siyasal bilgileri llmesi amalanmtr. Deneklerin siyasal bilgileri ile medya kullanm alkanlklar arasndaki ilikinin incelendii aadaki tablo, medya kullanm alkanlklarnn 0 ila 4 aras bir deerle ifade edilmesi ve siyasal bilgileri 0 ila 4 aras bir deere dntrlmesinin sonucunda bu verilerin ortalamalarnn karlatrlmasyla elde edilmitir.
Tablo 63: Gazete ve Televizyon Kullanm ile Siyasal Bilgi
TV Seyretme veya Gazete Okuma Likert Puan 0 1 2 3 4 Toplamda Siyasal Bilgi Ortalamalar TV iin 1,94 1,88 1,78 1,71 2,00 1,83 Gazete iin ,00 1,50 1,79 1,74 1,94 1,83 Siyasal Bilgi olay says TV Gazete iin iin 17 1 137 6 110 38 28 109 4 142 296 296 Standart sapmalar TV iin 1,088 ,870 ,871 1,117 ,816 ,905 Gazete iin . ,837 ,843 ,897 ,916 ,905

Yukardaki tablodan da anlalaca zere televizyonu hi seyretmeyen ve ok seyreden arasnda anlaml bir farkllk llememitir. Bunda televizyonu hi

623

Bu sorular u ekilde hazrlanmtr: 13. u an mecliste bulunan partileri yaznz. ,14. Bir sonraki cumhurbakanl seimi ne zaman olacaktr? , 15. 1982 Anayasasna gre TC Cumhurbakann kim seer?, 16. Bir ynetimin demokratik saylabilmesi iin gerekli ilk zellii sizce ned ir, sizin belirleyeceiniz nem srasna gre yaznz (daha fazla da yazabilirsiniz): Sorularn yantlar kendi iinde kademelendirilerek, verilen her bir yant deeri iin 1 puan verilmi (rnein, bir sonraki Cumhurbakanl seimi sorusuna, 2007 cevab iin 1 puan, nmzdeki birka ay iinde cevab iin ek 1 puan, Nisan 2007 cevab iin de ek 1 puan daha verilmitir) ve sonunda toplam siyasal puanlar elde edilmitir. Bu puanlar 1den 5e kadar eit aralklarda leklendirilmi ve en dk puan araln kapsayan 1 koduna 0 deerinden balayarak, 4e kadar deer verilmitir.

260

seyretmeyen ve ok seyreden kii saysnn az olmas etkili olabilecei gibi, az televizyon seyreden kiilerin ayn zamanda ok gazete okuyan kiiler olmas da etkili olabilir. Nitekim gazete okuma ve siyasal bilgi ortalamalarna bakldnda, kiinin gazete okumasyla siyasal bilgisinin artmas arasnda doru orantl bir iliki kurulduu grlecektir. te yandan yine televizyon seyretme ile ilgili olarak 2 saat ve stne doru kullanm sklnda siyasal bilgi ortalamasnn dt de dikkati ekmektedir. Bu balamda gazetenin, televizyona gre daha bilgilendirici bir kaynak olduu dnlmektedir. Bununla birlikte hlihazrda siyasetle ilgili ve siyasal habere ak kiilerin gazeteyi televizyona tercih ettii de sylenebilir. Sk televizyon seyreden 4 kii standart sapma olarak ele alndnda, televizyon seyretme arttka siyasal bilgi seviyesinin dt de gzlemlenmektedir. Bu verileri tersten okumak da mmkndr: Bireylerin siyasal bilgileri arttka daha az televizyon seyretmektedir. Ancak doru olan okuma, bu iki deikenin birbirini ters ynde besledii eklinde olmas beklenmektedir. 4.3.5.4. Medyann Siyasal Yarglar zerindeki Etkileriyle lgili

Bulgular Birinci uygulamada yer alan 31. ve 34. aras sorular, Likert leinde deerlendirilmitir: Medya ile ilgili olumsuz kanaatler -2den +2ye kadar puanlandrlarak toplanm ve deneklerin medya ile ilgili kanaatleri puana dntrlmtr. Aadaki tabloda deneklerin medya kanaat ortalamas ile 28. soruda yer alan medyann siyasal yarglar zerine etkisi olup olmad sorusuna verdikleri yantlar zerinde dalm yer almaktadr:
Tablo 64: Medya Kanaatleri ile Medyann Siyasal Yarglar zerindeki Etkisi S.31-34 Likert Std. Sapmalar 2,031 1,763 1,608 1,952 2,695 1,954

Medyann Siyasal Yarglar zerindeki etkisi Hayr, hi etkisi yok Biraz etkili Bilmiyorum Etkili Olduka etkili Toplam

S.31-34 Likert Ortalamas -,56 ,07 -,77 ,16 ,53 -,18

S.31-34 Likert Olay says 99 116 26 38 17 296

261

Likert ile leklendirilmi medya kanaat ortalamalarnn, medyann siyasal yarglar zerindeki etkisi arasndaki ilikiyi deerlendiren yukardaki tablodan, medyann siyasal yarglar zerinde etkisi olduunu reddetme eiliminde olanlarn, medya ile ilgili kanaatleri toplam puanlarnn negatif bir deere sahip olduklar anlalmaktadr. Soruya bilmiyorum cevabn verenlerin kanaat puan ortalamalar da en belirgin bir ekilde hem negatif, hem de en yksek deerde olduu grlmektedir. Medyann siyasal yarglara etkisi hi yok diyenler ile olduka etkili diyenlerin, medya kanaat ortalamalaryla ilgili standart sapmalarnn ykseklii, bu iki grupta normal bir dalm grlmediini ifade etmektedir. Ancak siyasal yarglar zerinde medyay, olduka etkili ve etkili bulanlarn, medya ile ilgili kanaatlerinin de olumlu ynde arlkl olduu grlmektedir. 4.3.5.5. Medyann levi ve Etkisi ile lgili Alglara Dair Bulgular

Deneklere medyann ideal olarak ilevlerinin srasyla, ideal olarak ne olmas gerektii ve gerekte ne olduu sorulmutur. Bu balamda elde edilen yantlar ideal ve gerek bakmndan aadaki ekilde karlatrlmtr:
Tablo 65: Deneklerin deal ve Gerek Medya Alglamalar Medya levi: Elendirmek Oyalamak Haber vermek Eitmek rn tantmak Siyaseti Ynlendirmek * Medya levi N Medya levi MODE deal Gerek deal Gerek 92 214 7* 3 17 218 5 1 275 207 7 1 183 180 7 6 34 196 7 3 43 189 7 4 Herhangi bir sralamada belirtilmemi olan seenek 7 rakam ile kodlanmtr.

Yukardaki tabloda grld zere medyann ideal ilevinin haber vermek olduunu belirtenlerin says en yksek orana ularken; gerek ilevinin en ok oyalamak ve elendirmek olduu belirtilmektedir. Yine de gerekte medyann haber vermek ilevini birinci srada grenlerin says bu ilevi alt sralarda grenlerden fazladr. Bir baka arpc nokta medyann oyalamak ilevini birinci srada grenlerin says alt sralarda grenlerden fazla oluudur. Dier bir deyile, medyann haber vermek ilevi ile oyalamak ilevini seenler bu iki ilevi ilk srada grmektedirler. Yine tablodan grld zere 296 denein 43 medyann siyaseti ynlendirmek

262

ilevini ideal olarak kabul etmektedir. Gerekteki duruma bakldnda medyann siyaseti ynlendirme eklinde bir ilev grdn belirtenlerin says 189 olmutur. Deneklerin medyann kendilerini nasl hissettirdiklerine dair soruya verdikleri yantlar aadaki gibi basamaklandrlarak frekans tablosu ekline dntrlmtr.
Tablo 66: Medya Etkisi Frekans Tablosu Toplayc Yzde 10,1 39,6 72,6 74,0 88,9 90,6 92,7 100

Medya Etkisi Olumsuz Ynde Etkilemiyor Huzursuz edici Endie verici Tehdit edici Huzursuz edici ve Endie verici Tehdit edici ve Huzursuz edici Tehdit edici ve Endie verici Tehdit edici, Endie verici ve Huzursuz edici Toplam Yantsz Toplam

Frekans 29 85 95 4 43 5 6 21 288 8 296

Yzde 9,8 28,7 32,1 1,4 14,5 1,7 2,0 7,1 97,3 2,7 100

Geerli Yzde 10,1 29,5 33,0 1,4 14,9 1,7 2,1 7,3 100

Medyann denekleri nasl hissettirdii ile ilgili yukardaki tabloya bakldnda, deneklerin bu soruya yant verenler ierisinde 223 kii yani deneklerin %75,3nn medyay huzursuz edici ve/veya endie verici bulduklar grlmektedir. Bu soruya yant verenler ierisinden olumsuz ynde etkilenmediklerini belirtenlerin oran %10da kalrken, tehdit edici bulanlarn oran toplamda yzde %13e ulamaktadr. Yukarda yer alan olumsuz ifadeler en dk olumsuz etkiden en yksek olumsuz etkiye doru sralandrlmtr. Bu balamda deneklerin %87,5i medyann kendileri zerinde olumsuz bir etkide bulunduklarn ifade etmektedir. Deneklerin, medyann kendileri zerinde bu kadar yksek oranda olumsuz etkisi ile medyaya kar olan gvensizlikleri arasnda iliki olduunu ileri srmek mmkndr. Denekler, medyaya gvenmedikleri srece olumsuz etkiyi daha ok hissedeceklerdir. 4.3.5.6. Deneklerin Gazetelere Gre Siyasal Tutum ve Davranlar

Aadaki tablo, birinci uygulamaya katlan deneklerin bilgi seviyelerini len sorulardan aldklar puanlarla, ait olduklar gruplar ve takip ettikleri gazeteleri zetler:

263

Tablo 67: Birinci Uygulamada Denek Gruplarnn Gazete Tercihleri & Siyasal Bilgi Seviyeleri
Denek Grubu Gazete okuru Doan Sabah Grubu Grubu 6 1 9,8% 1,6% 10 7 16,4% 11,5% 11 8 18,0% 13,1% 7 0 11,5% ,0% 0 0 ,0% ,0% 34 16 55,7% 26,2% 2 0 3,5% ,0% 6 3 10,5% 5,3% 10 3 17,5% 5,3% 12 3 21,1% 5,3% 0 1 ,0% 1,8% 30 10 52,6% 17,5% 2 2 3,4% 3,4% 11 5 18,6% 8,5% 16 1 27,1% 1,7% 2 2 3,4% 3,4% 31 10 52,5% 16,9% 0 0 ,0% ,0% 5 3 8,1% 4,8% 13 0 21,0% ,0% 4 3 6,5% 4,8% 22 6 35,5% 9,7% 4 1 7,1% 1,8% 7 3 12,5% 5,4% 14 5 25,0% 8,9% 7 4 12,5% 7,1% 32 13 57,1% 23,2%

Siyasal Bilgi Seviyesi 0 N % Toplam 1 N % Toplam 2 N % Toplam 3 N % Toplam 4 N % Toplam N % Toplam 0 N % Toplam 1 N % Toplam 2 N % Toplam 3 N % Toplam 4 N % Toplam N % Toplam 0 N % Toplam 1 N % Toplam 2 N % Toplam 3 N % Toplam N % Toplam 0 N % Toplam 1 N % Toplam 2 N % Toplam 3 N % Toplam N % Toplam 0 N % Toplam 1 N % Toplam 2 N % Toplam 3 N % Toplam N % Toplam

Cumhuriyet 0 ,0% 0 ,0% 4 6,6% 2 3,3% 1 1,6% 7 11,5% 0 ,0% 0 ,0% 2 3,5% 3 5,3% 0 ,0% 5 8,8% 1 1,7% 2 3,4% 5 8,5% 1 1,7% 9 15,3% 2 3,2% 6 9,7% 15 24,2% 3 4,8% 26 41,9% 0 ,0% 0 ,0% 0 ,0% 2 3,6% 2 3,6%

Vatan 0 ,0% 0 ,0% 1 1,6% 0 ,0% 0 ,0% 1 1,6% 0 ,0% 1 1,8% 0 ,0% 2 3,5% 0 ,0% 3 5,3%

Zaman 0 ,0% 1 1,6% 0 ,0% 1 1,6% 0 ,0% 2 3,3% 0 ,0% 2 3,5% 1 1,8% 4 7,0% 0 ,0% 7 12,3% 0 ,0% 1 1,7% 3 5,1% 0 ,0% 4 6,8%

Dier 0 ,0% 0 ,0% 1 1,6% 0 ,0% 0 ,0% 1 1,6% 0 ,0% 0 ,0% 2 3,5% 0 ,0% 0 ,0% 2 3,5% 1 1,7% 2 3,4% 2 3,4% 0 ,0% 5 8,5% 0 ,0% 0 ,0% 0 ,0% 2 3,2% 2 3,2% 0 ,0% 0 ,0% 1 1,8% 1 1,8% 2 3,6%

0 ,0% 1 1,6% 4 6,5% 1 1,6% 6 9,7%

1 1,8% 0 ,0% 2 3,6% 4 7,1% 7 12,5%

Toplam 7 11,5% 18 29,5% 25 41,0% 10 16,4% 1 1,6% 61 100% 2 3,5% 12 21,1% 18 31,6% 24 42,1% 1 1,8% 57 100,0% 6 10,2% 21 35,6% 27 45,8% 5 8,5% 59 100% 2 3,2% 15 24,2% 32 51,6% 13 21,0% 62 100% 6 10,7% 10 17,9% 22 39,3% 18 32,1% 56 100%

1.uyg.-dari personel

1.uyg-Kamu-1.snf

1.uyg-Eko-1.snf

1.uyg-Kamu-4.snf

1.uyg-Eko-4.snf

Yukardaki karlatrmal uygulama tablosunda aka gzlemlendii zere, birinci snfta yer alan Kamu Ynetimi ve Ekonometri rencileri arasnda ok ar bir farkllk olmamakla beraber bilgi seviyeleri 1. ve 2. seviyelerde younlamaktadr. 3. seviyeye kadar kan renciler daha ok Kamu Ynetimi rencileri olmutur.

264

Ayrca bilgi seviyesi bakmndan 0da kalan renciler de arlkl olarak Ekonometri rencileridir. Buradaki farkllamann, birinci snfta yer alan derslerin rencilerin ortalamasn yukar ekmekte etkili olduu ancak bunun tesinde belirgin bir fark yaratmad grlmektedir. Birinci snf rencilerinin gazete tercihlerine bakldnda, Kam Ynetimi rencilerinin, arlkl olarak sola yakn sylemlerde bulunan gazeteleri tercih ettikleri grlr. Ekonometri rencileri ise daha geni bir yelpazede tercihte bulunurken, Cumhuriyet gazetesinden daha az oranda Zaman gazetesini tercih eden rencilerin de bulunduu grlmektedir. Birinci snf rencileri arasnda Ekonometri Blmnde renci olup en dk bilgi dzeyine sahip olanlarn gazete tercihi, arlkl olarak Doan ve Sabah gruplar ile Cumhuriyet gazetesidir Kamu Ynetimi 1.snf rencilerinden en dk seviyede bilgi sahibi olan rencilerin says yalnzca 2 olmas nedeniyle gz ard edilebilir bir saydadr. Drdnc snf rencilerine bakldnda Kamu Ynetimi rencileri ile Ekonometri rencileri arasndaki farkn, daha yksek dzeylerdeki bilgi seviyesi arasnda dald grlmektedir. Ekonometri rencileri arasnda son derece dk bilgi dzeyinde rencilerin %11,5 oluu, blmn saysall ile dorudan ilgilidir. Kamu Ynetimi blm dersleri, ierik olarak, rencileri siyasal alanda yaanlanlar konusunda daha duyarl hale getirmektedir. Ancak yine de genel olarak en yksek bilgi dzeyini yakalayabilen Ekonometriden bir renci ve Kamu Ynetiminden, yine bir rencidir. Ekonometri Blmnden en yksek bilgi dzeyini yakalayan renci Cumhuriyet okuru iken, Kamu Ynetimi Blm rencisi, Sabah Grubu okurudur. Bu balamda siyasal ilgi ve bilgi birbirini besleyen unsurlardr ve gazete tercihleri de bu unsurlarn etkinliini arttrmaktadr. te yandan 4. snf rencileri arasnda en dk bilgi dzeyinde kalan renciler arasnda Ekonometri Blm rencilerinin gazete tercihi, bir rencininki hari, Doan Grubudur. Kamu Ynetimi Blm rencileri arasnda en dk dzeyde bilgi seviyesinde kalanlarn gazete tercihi ise sadece, yine Doan Grubudur. Bylece siyasal bakmdan ilgisiz ve bilgisiz bireyler, ana-akm medya ile birlikte bu davran kalbn srdrme eyleminde bulunmaktadrlar.

265

rencilerin genel olarak gazete tercihlerine bakldnda, Ekonometri 4. snf rencilerinin, 1. snf rencilerine gre sylemsel adan merkezde yer alan gazetelerde younlat grlmektedir. Ancak her iki snftaki rencilerin nc sradaki tercihi Cumhuriyet gazetesidir. Kamu Ynetimi, 4. snf rencilerin gazete tercihlerine bakldnda da 1. snf rencilerine gre sylemsel adan daha ok sada yer alan gazetelerde younlatklar gzlemlenmektedir. Merkez gazetelerindeki ylmalar hari tutulduunda, 1. snf Kamu Ynetimi rencileri en ok Cumhuriyet ve Vatan gazetelerini okuyorken, 4. snf rencileri srasyla en ok Sabah Grubu ve Zaman gazetelerini okumaktadrlar. Siyasal bilgilerin bu gruplar arasnda karlatrlmas durumunda, dari Personelin siyasal bilgi ortalamalarn, birinci snf rencilerinden yksek, drdnc snf rencilerinden dk olduu grlr. dari Personelin siyasal bilgi ortalamas, Ekonometri 4. snf rencilerine yakndr. Bu grupta yer alan deneklerin en youn tercihlerinin merkez yayn organ Doan Grubu hari tutulduunda- Sabah Grubu ve Zaman gazetesi olmas dikkat ekicidir. Bu denekler arasnda siyasal bilgilerinin en yksek olanlarn gazete tercihi nispeten daha dengeli bir dalm gsterirken, siyasal bilgi seviyelerinin dk olanlarn gazete tercihini, gz ard edilebilir 2 denek dnda, Doan Grubu oluturmutur. Tm deneklerin hepsi bir arada deerlendirildiinde merkez yayn organ olarak Doan Grubunun, siyasal ilgisi olmayanlar yakalamakta baarl olduu gzlemlenmektedir. Bu ilgisizlik, yaynlarla devam ettirilerek bilgisizlik srecini de beraberinde getirmektedir. Siyaseten ilgili bireylerle Doan Grubu okuru olan deneklerin ortalamas, Kamu Ynetimi 4. snf rencileri hari, 2. seviyede kalmtr. Aadaki tablolarda, uygulamada yer alan deneklerin gazete tercihlerinin yannda oy verecekleri partilerin deiimi zetlenmitir. lk tabloda almann odan oluturan AKP, CHP ve MHP semenlerinin tablosu yer alrken, ardndan gelen tabloda bu soruyu yantsz brakan, kararsz olduunu belirten ya da alma kapsam dnda kalan dier partilerin semenleri olan deneklere yer verilmitir.

266

Tablo 68: Gazete Okurlarnn lk Parti inde Dnemlere Gre Semen Tercihleri
Gelecek oyu Uygulama Dnemi 1 N 2 AKP 3 Gazete Okuru Doan Gr. Sabah Gr. 12 9 42,9% 32,1% 2 3 10,5% 15,8% 3 1 23,1% 7,7% 17 13 28,3% 21,7% 32 11 45,7% 15,7% 17 3 27,0% 4,8% 17 1 34,7% 2,0% 66 15 36,3% 8,2% 6 3 60,0% 30,0% 5 3 31,3% 18,8% 7 4 41,2% 23,5% 18 10 41,9% 23,3%

1 2 CHP 3

1 2 MHP 3

% Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem

Cumhuriyet 0 ,0% 3 15,8% 0 ,0% 3 5,0% 23 32,9% 36 57,1% 26 53,1% 85 46,7% 0 ,0% 2 12,5% 4 23,5% 6 14,0%

Vatan 1 0,0%

3 4,3% 7 11,1% 5 10,2% 15 8,2% 0 ,0% 1 6,3% 1 5,9% 2 4,7%

Zaman 7 25,0% 11 57,9% 9 69,2% 27 45,0% 1 1,4% 0 ,0% 0 ,0% 1 ,5% 1 10,0% 5 31,3% 1 5,9% 7 16,3%

Toplam 28 100% 19 100% 13 100% 60 100% 70 100% 63 100% 49 100% 182 100% 10 100% 16 100% 17 100% 43 100%

Yukardaki tabloda uygulamadan elde edilen veriler, gazete okurlarnn dnemlere gre siyasal tercih deiimini zetlemektedir. Yukardaki tablo dnemleraras karlatrmal deerlendirilirken semenlerin saysal stnlkleri dikkate alnmayacaktr. Tablodan amalanan her bir parti semeninin arlkl olarak hangi gazeteyi tercih ettii ve her bir gazete okurunun dnemsel siyasal tercih kaymasn resmetmektir. Tablodan624 elde edilen verilere dayanarak, AKP semeninin sadan merkeze doru yaylan bir okur kitlesinden kt aka grlmektedir. Dikkati eken nokta nc uygulamada AKP semenleri arasnda merkez yayncl olarak Doan Grubu oransal artmtr.

624

AKP semenleri, birinci dnemde en ok (%42 ile) Doan Grubu okurlar arasndan karken, ikinci srada Sabah Grubu (%32,1), ardndan Zaman gazetesi (%25) okurlar arasndan kmakta ve Vatan gazetesi okurlar arasnda AKP semeni grlmemektedir. kinci uygulamada saysal olarak daha az kii katlm olmasnn da etkisiyle genel olarak d grnmekle beraber Doan Grubu okuyucular arasndaki AKP semeni oranndaki hzl d (%42den %10a) dikkat ekicidir. Bu uygulamaya katlan deneklerdeki saysal de ramen Zaman gazetesi okurlar arasnda AKP semeninin art aka grlmektedir. Sabah gazetesi okurlar iinde yer alan AKP semeni oran en yksek ilk uygulamada elde edilmitir.

267

CHP semeni okurlarnn en ok birinci uygulamada Doan Grubu okurlar arasndan kt grlmektedir. kinci srada Cumhuriyet gazetesi gelmektedir. Ancak ikinci uygulamada Cumhuriyet gazetesi okurlar saysal art gsterirken Doan Grubu okurlar arasnda byk bir d grlmektedir. Dnemin gelimeleri ile birlikte baz okurlarn durularn gazetelerle birlikte netletirdii anlalmaktadr. CHP semenleri arasnda Vatan gazetesi okurlar ilk uygulamadan ok ikinci ve nc uygulamada grlmektedir. Sabah Grubu okurlar arasnda CHP semenlerinin ilk dnemden itibaren gittike de getii aka belirgindir. Zaman gazetesi okurlar iinde ise ilk uygulama hari hibir CHP semeni bulunmamaktadr. MHP semenleri ierisinde ilk uygulamada en yksek Doan Grubu okuyucular yer almas olduka ilgin bir veridir. Sylemsel adan, ar sa milliyeti partinin siyasal pozisyonu merkez semenine kadar uzand izlenimi veren bu tablo, ikinci uygulamada partinin soldan saa doru daha da yaylarak siyasal yelpazeyi genilettiini gstermektedir. Bu durumda zellikle ikinci uygulama ncesi ve sonrasnda muhalefetin birlikte hareket edii ve daha solda yer alan muhalif semenlerin MHPyi de daha solda bir parti gibi alglaylarnn etkisi sz konusudur. nc parti olarak MHPden beklenebilecek sktran parti rolnn CHPnin gcn azaltacak ekilde ters ynde iledii bir tablo ortaya kt grlmektedir.

268

Tablo 69: Gazete Okurlarnn Dnemlere Gre Dier Siyasal Tercihleri

Gelecek oyu Uygulama Dnemi 1 N Yantsz 2 3 Hangi Gazete Doan Gr. Sabah Gr. 6 2 75,0% 25,0% 2 0 40,0% ,0% 1 1 25,0% 25,0% 9 3 52,9% 17,6% 82 28 57,3% 19,6% 76 10 58,5% 7,7% 35 6 56,5% 9,7% 193 44 57,6% 13,1% 11 2 45,8% 8,3% 5 1 38,5% 7,7% 9 1 64,3% 7,1% 25 4 49,0% 7,8%

1 Kararsz 2 3

1 2 Dier 3

% Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem N % Dnem

Cumhuriyet 0 ,0% 2 40,0% 1 25,0% 3 17,6% 19 13,3% 28 21,5% 13 21,0% 60 17,9% 7 29,2% 6 46,2% 3 21,4% 16 31,4%

Vatan 0 ,0% 1 20,0% 1 25,0% 2 11,8% 7 4,9% 7 5,4% 4 6,5% 18 5,4% 0 ,0% 1 7,7% 1 7,1% 2 3,9%

Zaman

7 4,9% 9 6,9% 4 6,5% 20 6,0% 4 16,7% 0 ,0% 0 ,0% 4 7,8%

Toplam 8 100% 5 100% 4 100,0% 17 100% 143 100% 130 100% 62 100% 335 100% 24 100% 13 100% 14 100% 51 100%

Birinci uygulamada siyasal pozisyonlarn belirgin olduu iki gazetede Cumhuriyet ve Zaman gazetelerinde oy verecei parti sorusuna yant vermeyenlerin bulunmad grlmektedir. Bu durum bu gruptaki deneklerin kararsz olmalar dnda oy verecekleri partiyi aklamakta bir saknca grmediklerini ya da Zaman gazetesi okurlar hari olmak zere Utanga Troy etkisi altnda algladklar kamuoyu dorultusunda aklama yaptklarn gstermektedir. kinci uygulamada ise yantsz brakan denekler daha sola doru kaymtr. Bu deneklerin siyasal yelpazenin soluna doru yer almalarna ramen oy vermeyi planladklar partinin saa doru yer alyor olmas denekleri yantsz brakmaya yol aacak faktrlerden biri olabilecekken, yine zmirin CHP arlkl bir ehir olmasna bal olarak bir suskunluk sarmal ierisine girmi olabilecekleri olasdr. Kararsz deneklere bakldnda en fazla denein Doan Grubu okuyucular arasndan kt grlmektedir. Doan Grubunun okuyucusunun greceli fazlalna da bal olan bu durum daha fazla olarak yayn grubunun, hepsini yakala (catch all) izgisini baaryla uygulamasndan kaynaklanmaktadr. uygulamann ortalamasna bakldnda %57,6 ile en yksek kararszlar grubu Doan Grubu

269

okuyucular arasnda yer alrken ikinci srada %17,9 ile Cumhuriyet gazetesi okuyucular arasnda yer almas dikkat ekicidir. Siyasal sylemi belirgin bir gazete olarak, gazetenin okuyucusunun da oy verecei partinin belirgin olmas beklenirken, sz konusu yksek kararsz oran gnn siyasal gelimeleri karsnda muhalefetin beraber ve ayr hareket ettii noktalarla birlikte, gazetenin muhalefetle ilgili yayn politikasyla ilgilidir. Gazete okurlar arasnda ikinci ve nc dnemde ortaya kan yksek kararsz grubu bu teoriyi destekler niteliktedir. nc srada yer alan kararszlar grubu Sabah Grubu okuyucular arasndan kmaktadr. Bu denekler TMSF tarafndan yeni el konduu bir dnemde yaplan ikinci uygulamada, ilk uygulamaya gre daha az bir oranda kararszlar pay ieriyorken, nc uygulamaya geildiinde 2 puan kadar hafif oransal bir kararszlar oran art grlmektedir. (Ancak saysal olarak bakldnda bir d sz konusudur.) Yukardaki verilere dayanlarak genel hatlaryla Sabah Grubu okuyucularnn semen davran konusunda dnem ierisinde Doan Grubu okuyucularna gre daha kararl bir ilerleyi kaydettiini ancak gncel siyasal gelimelere bal kararszlklar kaydettiini sylemek mmkndr. almada kapsam d tutulan partilere oy vereceini belirten deneklerin yine ounlukla Doan Grubu okuyucular arasndan kt grlmektedir. Bu grupta yer alan denekler en az Sabah Grubu ve Vatan gazetesi okuyucusu olarak ortaya kmaktadr. Siyasal pozisyonlar belirgin olan deneklerin ideolojik ballklar gerei verecei oylarn yerleri okumakta olduklar gazetelerle de Cumhuriyet ve Zaman gazeteleriyle tespit edilmektedir. Aada yer alan tablo, ilk uygulamadan elde edilmi olup Cumhuriyet gazetesi okuyucular ierisinde, 18 denein hangi partiye oy verecei konusunda kararsz kaldn gstermektedir. Bunlarn ierisinde 3 denek CHPnin kazanacan dnd halde CHPye (ya da bir baka partiye) oy verme konusunda kararsz kalm olmas, CHP, Cumhuriyet gazetesi ve okuru arasnda beklenildii kadar bir rtme bulunmadn gstermektedir. Bu durumu teyit eden bir baka gsterge, parti dnda bir partiye oy verecekler arasnda gzlemlenmektedir: Cumhuriyet

270

gazetesi okuru olan denekler, CHPnin kazanacan dnseler bile o partiye oy vermemeyi tercih edebilmektedirler.
Tablo 70: Cumhuriyet Gazetesi Okuyucular (1. Uygulama) Alg ve Tutumlar
Hangi Partiye Oy Verecek Seim kazanan Yantsz N % Toplam AKP N % Toplam CHP N % Toplam Toplam N % Toplam Yantsz N % Toplam AKP N % Toplam CHP N % Toplam Toplam N % Toplam AKP N % Toplam CHP N % Toplam Dier N % Toplam N % Toplam Parti iin Siyasal Katlma Hibirini Birini /Birkan Yantsz Yapmazd Yapard 7 38,9% 8 44,4% 3 16,7% 18 100% 0 0 1 ,0% ,0% 4,0% 4 12 0 16% 48% ,0% 3 4 1 12% 16,0% 4% 17 1 7 68% 4% 28% 0 0 2 ,0% ,0% 40% 1 0 1 20% ,0% 20% 0 1 0 ,0% 20% ,0% 3 1 1 60% 20% 20%

Toplam 7 38,9% 8 44,4% 3 16,7% 18 100% 1 4,0% 16 64% 8 32,0% 25 100% 2 40% 2 40% 1 20% 5 100%

Yukardaki tabloda, birinci uygulamada Meclisteki partilerden CHP dnda bir partiye oy vermeyi kararlatrm bir denein bulunmad grlmektedir. CHPye oy verecek olan deneklerin %68i bu parti iin aktif bir siyasal katlmda bulunabileceini belirtmektedirler. te yandan aktif katlmda bulunabileceklerini belirten 17 denekten 12si, seim sonucu olarak AKPnin kazanacan n grmektedirler. CHPye oy vereceklerin %64 AKPnin kazanacan dnmektedir. Bu deneklerin drtte biri, oy verecei parti iin herhangi bir siyasal katlmda bulunmayacaklar ifade etmilerdir. Ancak drtte lk ksm ise seimi AKPnin kazanacan n grmesine ramen CHPye oy vereceini belirtmi ve bu parti iin siyasal katlmda bulunabileceini belirtmitir. Cumhuriyet gazetesinin, CHP ile paralel bir siyasal syleme sahip olmas nedeniyle CHP semeni deneklerin, suskunluk sarmal dnda kalarak kendilerini siyaseten ifade edebilecekleri grlmektedir. Cumhuriyet gazetesi okurlar iinde, 1. uygulamaya katlanlarn te biri kadarnn kararszlar oluturmas, siyasal sylemi belirgin bir gazete iin ar

Dier

CHP

Kararsz

271

grnmektedir. Ancak 1. uygulama seime henz 6 ay kala yaplmtr, bu nedenle kesinlemi kararlar beklemek iin henz erken olduu ileri srlebilir. Bununla birlikte, seim kazananyla ilgili tahminlerde, kararszlarn yarsnn AKPyi doru tahmin ettii de grlmektedir. Bu balamda, Cumhuriyet okurlar iinde Shy Troy etkisi altnda AKP semeni olduunu saklam olmas sz konusu olabilir
Tablo 71: Cumhuriyet Okurlarnn Dnemlere Gre Oy Verecei Parti Deiimi
Uygulama Gelecek Oyu Kararsz N Toplam % CHP N Toplam % Dier N Toplam % N Toplam % Kararsz N Toplam % AKP N Toplam % CHP N Toplam % MHP N Toplam % Dier N Toplam % N Toplam % Kararsz N Toplam % CHP N Toplam % MHP N Toplam % Dier N Toplam % N Toplam % 3. Uygulama 2.Uygulama 1.Uygulama Oy Verecei Partinin Kendine Gre Siyasal Duruu Yantsz Daha sol Ayn duruta Daha sa 19 0 0 0 38,8% ,0% ,0% ,0% 15 1 1 6 30,6% 2,0% 2,0% 12,2% 1 1 5 0 2,0% 2,0% 10,2% ,0% 21 2 20 6 42,9% 4,1% 40,8% 12,2% 30 0 0 0 39% ,0% ,0% ,0% 0 2 1 0 ,0% 2,6% 1,3% ,0% 31 0 1 4 40,3% ,0% 1,3% 5,2% 0 0 0 2 ,0% ,0% ,0% 2,6% 0 0 5 1 ,0% ,0% 6,5% 1,3% 30 37 3 7 39,0% 48,1% 3,9% 9,1% 13 0 1 0 27,7% ,0% 2,1% ,0% 5 13 7 1 10,6% 27,7% 14,9% 2,1% 0 0 3 1 ,0% ,0% 6,4% 2,1% 0 0 3 0 ,0% ,0% 6,4% ,0% 20 14 5 8 42,6% 29,8% 10,6% 17,0%

Toplam 19 38,8% 23 46,9% 7 14,3% 49 100% 30 39% 3 3,9% 36 46,8% 2 2,6% 6 7,8% 77 100% 14 29,8 26 55,3% 4 8,5% 3 6,4% 47 100%

Tablodan625 elde edilen veriler dorultusunda, ilk iki uygulamadaki kararsz semenin oransal olarak bir deiim gstermemesine karn, seime doru gerekletirilen nc uygulamada, kararszlarn oylarnn MHP, CHP dier partiler arasnda paylalmaya doru bir eilim gstermekte olduudur. Ayn zamanda

625

Yukardaki tablo, Cumhuriyet gazetesi okurlarnn her uygulamada hangi partiye oy vereceklerinin sorulmas ve bu oy verecekleri parti ile siyasal yelpazedeki yerleri kyaslamalar istenmesi suretiyle elde edilmitir. uygulamada farkl sayda denek yer almakla beraber, uygulamann karlatrlmasnda denek oranlar kullanlacaktr. Birinci uygulamaya bakldnda, Cumhuriyet gazetesi okuyucusu olan deneklerin %46,9unun CHP semeni olduu ve bunlarn da %65,2sinin siyasal yelpazede ayn duruta olduu gzlemlenmektedir. kinci uygulamada ise bu gazete okuru deneklerin %46,2si CHP semeni olup yine bu deneklerin %86s CHP ile ayn duruta olduu gzlemlenmektedir. Son olarak nc uygulamaya bakldnda Cumhuriyet gazetesi okuru olan deneklerin %55,3inin CHP semeni olduu ve bunlarn da %50sinin CHP ile ayn duruta olduu gzlemlenmektedir.

272

denekler seime doru kendi siyasal pozisyonlarna gre daha sada bulunan partilere oy verme eilimde olduklar grlmektedir. Cumhuriyet gazetesi okuru olan denekler arasnda siyasal pozisyonla da balantl olarak CHP semeni arlkl olmakla beraber, MHPnin ilk uygulamada denekler iinde hi semeni bulunmazken ikinci uygulamada %2,6 ve nc uygulamada %8,5lk bir orana sahip olduu grlmektedir. Bu veriler, gazetenin MHP ve Baheli ile ilgili yayn politikasyla elimektedir. MHP semenlerinin yannda, ikinci uygulamada beliren AKP semeni deneklerin bulunuu, gazetenin ve Cumhuriyet Mitinglerinin, Erdoan ve Gln Cumhurbakanl adaylna kar muhalif tutumu ile gerek parti ad ve gerekse liderlerle ilgili ok fazla saydaki haberin bumerang etkisinin bir sonucu fikir deitirmi denekler olabilir. Bu etki, merkez semeni olup Erdoan ve Gln seimi gndeminin etkisinin madur edildii inancn tayan bireyler zerinde etkili olmas beklenmektedir. Cumhuriyet Mitinglerinin ve Cumhurbakanl souduu haziran ay sonunda yaplan nc uygulamada AKP oyunun bulunmamas, bu etkinin varl konusunda gsterge niteliindedir.
Tablo 72: Vatan Okurlarnn (1. Uygulama) Seim Sonucu Alglar ve Oy Verecekleri Parti
Hangi Partiye Oy Verecek Seim kazanan AKP N % Toplam AKP N % Toplam AKP N % Toplam CHP N % Toplam Toplam N % Toplam S.22 Siyasal Katlma
Yantsz Hibirini Yapmazd Birini/ Birkan yapard

Kararsz AKP CHP

6 100% 1 100% 1 33,3% 0 ,0% 1 33,3%

0 ,0% 1 33,3% 1 33,3%

1 33,3% 0 ,0% 1 33,3%

Toplam 6 100% 1 100% 2 66,7% 1 33,3% 3 100%

Yukardaki

tablonun

oluturulduu

ilk

uygulamada,

Vatan

gazetesi

okuyucularnn yarsndan fazlasnn oy verecekleri parti konusunda kararsz olmalarna ramen seimin sonucunu (bir kii dnda) byk oranda doru tahmin edebildikleri ortaya kmaktadr. Ayrca gazete analizinde de ileri srld zere bu gazete okuyucusu ierisinde birinci uygulamada MHP semeni kmamtr.

273

Tablo 73 Vatan Gazetesi Okurlarnn Dnemlere Gre Oy Verecei Parti Deiimi

Uygulama Gelecek Oyu Kararsz 1. Uygulama AKP CHP Oy Verecei Partinin Kendine Gre Siyasal Duruu Ayn Yantsz Daha sol duruta Daha sa 7 0 0 0 63% ,0% ,0% ,0% 1 9% 0 1 1 1 ,0% 9% 9% 9% 8 1 1 1 72% 9% 9% 9% 8 0 0 47,1% ,0% ,0% 4 1 2 23,5% 5,9% 11,8% 0 0 1 ,0% ,0% 5,9% 0 1 0 ,0% 5,9% ,0% 5 9 3 29,4% 52,9% 17,6% 4 1 0 33,3% 8,3% ,0% 3 2 0 25,0% 16,7% ,0% 0 1 0 ,0% 8,3% ,0% 0 1 0 ,0% 8,3% ,0% 6 4 2 50,0% 33,3% 16,7%

Kararsz 2. Uygulama CHP MHP Dier

Kararsz 3. Uygulama CHP MHP Dier

N Toplam % N Toplam % N Toplam % N Toplam % N Toplam % N Toplam % N Toplam % N Toplam % N Toplam % N Toplam % N Toplam % N Toplam % N Toplam % N Toplam %

Toplam 7 63% 10% 3 27% 11 100% 8 47,1% 7 41,2% 1 5,9% 1 5,9% 17 100% 5 41,6% 5 41,7% 1 8,3% 1 8,3% 12 100%

Yukardaki

tabloda

birinci

uygulamaya

bakldnda

Vatan

gazetesi

okuyucusu olan deneklerin saysnn dier gazetelerin okuyucu saylarna gre az olmasna ramen okuyucusu deneklerinin genel eilimini yansttn ve kararszlarn ounlukta olduu gzlemlenmektedir. kinci uygulamada ise bu gazete okuru deneklerin kararsz olanlar (%47,1) greceli ounlua sahip olmakla beraber bir nceki uygulamaya gre olduka d yaad yava yava parti eilimlerinin ortaya kt gzlemlenmektedir. rnein bu gruptaki deneklerin %41,2si CHP semeni olup yine bu deneklerin %57si CHP ile ayn duruta olduu gzlemlenmektedir. Ayrca CHPye oy vereceini belirten iki kiinin siyasal yelpazedeki yerinin daha solda olduu ancak - solda oy verip kazanmaya en yakn olduuna inand bir parti olduundan- bu partiye oy verdii anlalmaktadr. Bu durum farkl bir bando-vagonu ve mazlum (bandwagon ve underdog) etkilerinin bir karm nitelii gstermektedir. Kazanma ihtimali bulunduunu dnd iin bando-vagonu etkisi ancak herhangi bir sa partisi kazanmasn diye ama kaybetme ihtimaline en yakn ancak destee ihtiyac olan sol partiye oy verdii iin mazlum etkisi altnda gibi grlmektedir. Ancak almann teorik ksmnda aktarld zere, bu tip oy davran taktiksel oy balamnda ele alnmaktadr. kinci uygulamada MHP ve dier partilerin semenleri olumaya balad

274

gzlemlenmektedir. Son olarak nc uygulamaya bakldnda Vatan gazetesi okuru olan deneklerin kararszlar ile CHP semeni oranlarnn (%41,6) eit olduu gzlemlenmektedir. Vatan gazetesi okuru olan deneklerin sre ierisinde CHP ve MHPden uzaklat ve kararszlar grubuna dhil olduklar anlalmaktadr. Aada yer alan tablo, alan almasnda yer alan ilk uygulamadan elde edilmi olup Doan Grubu okuyucular ierisinde, seim sonucuna dair alglar ile oy verecekleri parti arasndaki iliki, bu partiyle ilgili olarak aktif bir katlmda bulunup bulunmayaca sorularak betimlenmitir.
Tablo 74: Doan Okurlarnn (1. Uygulama) Seim Sonucu Alglar ve Oy Verecekleri Parti
Hangi Partiye Oy Verecek Seim kazanan Yantsz N % Toplam AKP N % Toplam CHP N % Toplam MHP N % Toplam Dier N % Toplam Toplam N % Toplam Yantsz N % Toplam AKP N % Toplam Toplam N % Toplam Yantsz N % Toplam AKP N % Toplam CHP N % Toplam MHP N % Toplam Toplam N % Toplam Yantsz N % Toplam AKP N % Toplam CHP N % Toplam Toplam N % Toplam Yantsz N % Toplam AKP N % Toplam Toplam N % Toplam S.22 Siyasal Katlma Hibirini Birini/Birkan Yantsz Yapmazd Yapard 18 0 21,8% ,0% 47 1 59,0% 1,3% 9 1 11,5% 1,3% 3 0 2,6% ,0% 2 0 2,6% ,0% 76 2 97,4% 2,6% 0 1 0 ,0% 7,1% ,0% 1 5 7 7,1% 35,7% 50% 6 7 1 42,9% 50% 7,1% 4 1 0 11,1% 2,8% ,0% 17 3 5 47,2% 8,3% 13,9% 4 0 1 11,1% ,0% 2,8% 0 0 1 ,0% ,0% 2,8% 7 7 22 19,4% 19,4% 61,1% 2 0 0 28,6% ,0% ,0% 2 1 1 28,6% 14,3% 14,3% 1 0 0 14,3% ,0% ,0% 5 1 1 71,4% 14,3% 14,3% 0 0 1 ,0% ,0% 9,1% 5 4 1 45,5% 36,4% 9,1% 5 4 2 45,5% 36,4% 18,2%

Kararsz

AKP

CHP

MHP

Dier

Toplam 18 21,8% 48 60,3% 10 12,8% 3 2,6% 2 2,6% 81 100% 1 7,1% 13 92,9% 14 100% 5 13,9% 25 69,4% 5 13,9% 1 2,8% 36 100% 2 28,6% 4 57,1% 1 14,3% 7 100% 1 9,1% 10 90,9% 11 100%

275

Bu tabloya gre 149 denein 81i oy verecei parti konusunda kararsz olduunu belirtmitir. Dier bir deyile Doan Grubu okuyucularnn yars hangi partiye oy verecekleri konusunda kararszdr. Bu olduka byk bir oran olmasna ramen bu sonularn henz ilk uygulamadan (Ocak ay sonunda) elde edildiini de belirtmek gerekmektedir. Tablodan da grld zere, oy verecekleri parti konusunda kararsz olan deneklerin %60 seimin kazanan olarak AKPyi grmektedirler. Geri kalan %40 seim kazanan konusunda srasyla CHP, MHP ve dier partileri ileri srmektedirler. Bu durum, seim sonular gz nne alndnda bireylerin istatiksel bir duyusu olduunu belirten Noelle-Neumannn grlerine yakn sonulardr. Ancak bu veriler ayn zamanda karlkl cehalete de atf yapmakta ve bu istatistiksel duyunun yanltc olabileceini gstermektedir. Doan Grubu okuyucular ierisinde birinci uygulamaya gre AKPye oy verecek olan (deneklerden biri hari), deneklerin tamamna yakn (14 denek), seimi AKPnin kazanacan dnmesine karn, bunlardan biri partiyle ilgili bir siyasal katlmda bulunup bulunmayaca sorusuna yant vermemi, 5i bir siyasal katlmda bulunmayaca ynnde yant vermitir. 7 denek de oy verecei partiyle ilgili olarak siyasal katlmda bulunabileceini ifade ederek partiyle ideolojik olarak bal olduunu gstermektedir. lk uygulama balamnda merkez yayn arlkl Doan Grubu, yine merkez partisi olduunu iddia eden AKP626 semeni iinde hem aktif hem de pasif olarak yer alan okuyucuya sahip olduu ortaya kmaktadr. Yine ilk uygulamadan elde edilen sonulara gre, Doan Grubu okuru kapsamnda 36 kii CHPye oy vermeye karar vermi olup bunlardan %70i (25 denek) seim kazanan olarak AKPyi tahmin etmilerdir. Bu grup ierisinde oy vermeyi planlad parti ile ilgili olarak aktif bir siyasal katlmda bulunup bulunmayaca ile ilgili soruyu yantsz brakan 3, soruya olumsuz yant veren 5 denek yer almaktadr. Bu deneklerin CHPye oy verme konusunda ideolojik bir ballk tamad dnlebilinir. AKPnin kazanacan dnp oy verecei parti iin herhangi bir siyasal katlmda bulunmayacaklarn ifade eden bu deneklerin underdog etkisiyle oy verdiklerini iddia etmek mmkndr. Merkez gazete okuyucusu olan deneklerin sol merkez partisi olan CHP ile olan ilikilerini oy verme ile snrlandrmalar bu teoriyi destekler niteliktedir. Ancak AKPnin kazanacan dnp, CHP iin aktif siyasal katlmda bulunacan belirten 17 denek, (Doan Grubu okuru, CHP semeninin %47si) hem

626

NTVMSNBC,Erdoan: AK PART Bir Merkez Partisidir, 13 Haziran 2007 Eriim: http://arsiv.nTVmsnbc.com/news/410987.asp, (14.06.2007). Erdoann bu gr bilimsel olarak paylalmamakla beraber, semenleri iinde merkez yayn organn (mainstream) takip eden aktif ve pasif semeni bulunduu anlalmaktadr.

276

merkez sol semeni olup hem de merkez yayn grubunu (mainstream) takip ettiini gstermektedir. Ayn tabloda Cumhuriyet ve Vatan gazetesi okur profilinden farkl olarak Doan Grubu okuyucular iinde 7 denekle snrl olmakla birlikte MHP semeninin de yer ald dikkati ekmektedir. Doan Grubu okuyucularnn arasnda yer alan MHP semeni deneklerin %71i partiyle ilgili bir siyasal katlmda bulunabileceini belirtirken partiyle ideolojik paralellik tad anlalmaktadr. Doan Grubu okuyucusu olan denekler ierisinde AKP, CHP ve MHP dnda bir partiye oy verecek olan 11 denek bulunmaktadr, ancak bu denekler seim sonucunda birinci gelecek parti olarak tahminini (deneklerden biri dnda) AKP lehine yrtrken oy verecekleri parti ile ilgili siyasal katlmlarn ya hi aklamamlar ya da siyasal katlmda bulunmayacaklarn belirtmilerdir.
Tablo 75: Doan Okurlarnn Dnemlere Gre Oy Verecei Parti Deiimi
Uygulama Gelecek Oyu Kararsz N Toplam % AKP N Toplam % CHP N Toplam % MHP N Toplam % Dier N Toplam % N Toplam % Kararsz N Toplam % AKP N Toplam % CHP N Toplam % MHP N Toplam % Dier N Toplam % N Toplam % Kararsz N Toplam % AKP N Toplam % CHP N Toplam % MHP N Toplam % Dier N Toplam % N Toplam % Oy Verecei Partinin Kendine Gre Siyasal Duruu Ayn Yantsz Daha sol duruta Daha sa 88 0 0 0 59% ,0% ,0% ,0% 0 2 5 5 ,0% 1,3% 3,4% 3,4% 22 0 6 4 14,8% ,0% 4,0% 2,7% 0 0 5 1 ,0% ,0% 3,4% ,7% 2 1 6 2 1,3% ,7% 4,0% 1,3% 38 12 90 9 25,5% 8,1% 60,4% 6,0% 75 0 2 1 70,1% ,0% 1,8% ,0% 0 0 1 1 ,0% ,0% ,9% ,9% 1 4 10 2 ,9% 3,7% 9,3% 1,9% 0 0 3 2 ,0% ,0% 2,8% 1,9% 0 1 4 0 ,0% ,9% 3,7% ,0% 20 6 76 5 18,7% 5,6% 71,0% 4,7% 35 1 0 0 48,6% 1,4% ,0% ,0% 1 1 1 0 1,4% 1,4% 1,4% ,0% 15 1 1 0 20,8% 1,4% 1,4% ,0% 0 0 4 3 ,0% ,0% 5,6% 4,2% 1 1 6 1 1,4% 1,4% 8,3% 1,4% 26 38 4 4 36,1% 52,8% 5,6% 5,6%

Toplam 88 59% 12 8,1% 32 21,5% 6 4,0% 11 7,4% 149 100% 78 72,9% 2 1,9% 17 15,9% 5 4,7% 5 4,7% 107 100% 36 50% 3 4,2% 17 23,6% 7 9,7% 9 12,5% 72 100%

3. Uygulama

2. Uygulama

1. Uygulama

277

Yukardaki tabloya bakldnda Doan Grubu okuyucusu olan deneklerin saysnn dier gazetelerin okuyucu saylarna gre fazla olmasna bal olarak Doan Grubu okuyucusu deneklerinin genel eilimini yansttn ve kararszlarn her dnemde de ounlukta olduu gzlemlenmektedir. Birinci uygulama sonucunda dikkati eken bir nokta, semen dalmnn farkllamas, %21,5 CHP semeninden sonra %8,1 ile AKP semeninin bulunmasdr. Uygulamalarn zmirde bir niversitede renciler ve idari personel zerinde uyguland hatrlanrsa, CHP semeni orannn genel olarak Trkiye genelinden neden daha yksek olduu anlalacaktr. Ancak bu aratrma, semen davranlar yerine medya etkisi zerine younlat iin aratrmada uygulama arasnda meydana gelen deiimler ve genel eilimler zerine odaklanmaktadr. Birinci uygulama sonucunda %4 ile MHP ve %7,4 ile dier parti semenleri bulunduu grlmektedir. Kararszlar dnda kalan deneklerin byk ounluu kendisi ile ayn siyasal pozisyonu paylaan partiye oy verecekken; kendisinden daha sada yer alan partilere oy vermeye eilimli olan deneklerin kendilerinden daha solda yer alan partilere oy vermeye eilimli olan deneklerden fazla olduu dikkati ekmektedir. kinci uygulamada ise bu deneklerin kararsz olanlar (%47,1) greceli ounlua sahip olmakla beraber, yava yava parti eilimlerinin ortaya kt gzlemlenmektedir. rnein bu gruptaki deneklerin %41,2si CHP semeni olup yine bu deneklerin %57si CHP ile ayn duruta olduu gzlemlenmektedir. Ayrca CHPye oy vereceini belirten iki kiinin siyasal yelpazedeki yerinin daha solda olduu ancak -solda oy verip kazanmaya en yakn olduuna inand bir parti olduundan- bu partiye oy verdii anlalmaktadr. Bu durum Vatan gazetesi okuyucular arasnda gzlemlenmi olan taktiksel oya benzer bir nitelik tamaktadr. Bu uygulamada MHP ve dier partilerin semenlerinin olumaya balad gzlemlenmektedir. Son olarak nc uygulamaya bakldnda Doan Grubu okuru olan deneklerin kararszlar ile CHP semeni oranlarnn (%41,6) eit olduu gzlemlenmektedir. Bir nceki uygulama sonucuyla karlatrldnda, -bu grupta

278

yer alan denek saysnn genellemelere gidecek ounlukta olmamasndan dolaykesin yarglara varmak mmkn olmamakla beraber oransal olarak Doan Grubu okuru olan deneklerin CHP, MHP ve dier partiler arasnda dalm gsterdii gzlemlenmektedir. Ancak kararszlarn oranna bakldnda %50 orannda bir pay grlmektedir ki bu oran seime bir ay kala halen olduka yksek bir oran olarak dikkati ekmektedir. nc uygulamadaki kararszlarn oranlar dier gazete okuyucularnnki ile karlatrldnda aadaki gibi bir tablo elde edilmektedir: Her uygulamaya bakldnda MHP semeni orannn gittike artt gzlemlenmektedir. Bu oran ve saylar kk olmakla beraber bir eilime iaret etmektedir. Buna gre Doan Grubu okuyucular arasnda nc partinin sktrmas olgusu tersin ilemekte kazanma ihtimali daha yakn olan parti/partilerden oy almaktadr. Ayrca bu gelime, Doan Grubu kapsamnda yer alan Hrriyet gazetesinin medya analizi balamnda elde edilmi MHP ile ilgili yayn politikasyla da rtmemektedir. Bu balamda daha nce sz edilen d gelimelerin bumerang etkisi altnda bu tip bir gelime yaandn ileri srmek mmkndr. Aada yer alan tablo, ilk uygulamadan elde edilmi olup Sabah Grubu627 okuyucular ierisinde, 65 denein hangi partiye oy verecei sorusunu 1 denek yantsz brakm, kalan 25 denek de kararsz olduunu belirtmitir. Dier bir deyile Sabah Grubu okuyucu deneklerin yaklak %40 oy verecekleri parti konusunda kararszdrlar.

627

Sabah Grubu okuyucular ierisinde arlkl olarak tercih edilen Sabah Gazetesi olup Gnaydn ve Yeni Asr Gazeteleri de denekler arasnda tercih edilmi olan gazeteler arasndadr.

279

Tablo 76: Sabah Okurlarnn (1. Uygulama) Seim Sonucu Alglar ve Oy Verecekleri Parti
Hangi Partiye Oy Verecek Seim kazanan Yantsz N % Toplam Yantsz N % Toplam AKP N % Toplam CHP N % Toplam Dier N % Toplam Toplam N % Toplam Yantsz N % Toplam AKP N % Toplam CHP N % Toplam Toplam N % Toplam Yantsz N % Toplam AKP N % Toplam CHP N % Toplam Dier N % Toplam Toplam N % Toplam AKP N % Toplam CHP N % Toplam MHP N % Toplam Toplam N % Toplam Yantsz N % Toplam AKP N % Toplam Toplam N % Toplam S.22 Siyasal Katlma Birini / Hibirini Birkan Yantsz Yapmazd yapard 1 100,0% 7 0 0 28,0% ,0% ,0% 12 0 0 48,0% ,0% ,0% 3 1 1 12,0% 4,0% 4,0% 1 0 0 4,0% ,0% ,0% 23 1 1 92,0% 4,0% 4,0% 0 0 1 ,0% ,0% 10,0% 5 1 2 50,0% 10,0% 20,0% 1 0 0 10,0% ,0% ,0% 6 2 2 60,0% 20,0% 20,0% 0 0 1 ,0% ,0% 10,0% 1 1 3 10,0% 10,0% 30,0% 0 1 2 ,0% 10,0% 20,0% 1 0 0 10,0% ,0% ,0% 6 2 2 60,0% 20,0% 20,0% 2 50,0% 1 25,0% 1 25,0% 4 100,0% 0 1 ,0% 20,0% 3 1 60,0% 20,0% 4 1 80,0% 20,0%

Yantsz Kararsz

,, AKP

CHP

MHP

Dier

Toplam 1 100,0% 7 28,0% 12 48,0% 5 20,0% 1 4,0% 25 100% 1 10,0% 8 80,0% 1 10,0% 10 100% 1 10,0% 5 50,0% 3 30,0% 1 10,0% 10 100,0% 2 50,0% 1 25,0% 1 25,0% 4 100,0% 1 20,0% 4 80,0% 5 100,0%

Sabah Grubunda628 yer alan medya organlarnn TMSF tarafndan 4 Nisanda el konmasyla balayan sre ncesi yaplm olan uygulamann birinci ayandaki sonulara gre Sabah Grubu okuyucusu sa ve sol partiler arasnda greceli olarak dengeli bir siyasal yelpazeye sahip olduu grlmektedir. Ancak

628

Kararszlarn oran, Doan Grubu okuyucular iin %50 olduu hatrlanacak olursa, yukardaki tablodan, Sabah Grubu okuyucusunun siyasal eilimlerinin daha belirgin olduu grlmektedir. Bu eilim hangi yne doru belirginletiini anlamak iin deneklerin oy verecekleri partilere bakldnda AKP ve CHP semenlerinin 10ar denekle bir eitlikte olduu grlmektedir. MHP daha az semen (4 denek) bulundururken, bu parti dnda Dier kapsamnda yer alan partilere oy vereceini belirten 5 denek yer almaktadr.

280

merkez gazetesi olmasnn da getirisi olarak byk bir ounluun farkl ynlerdeki mesajlardan dolay kararsz kald gzlemlenmektedir. Sabah Grubu okuyucusu denekler, seim sonucunu kazanan tahminleri ile oy verecekleri partinin tutarllna629 bal olarak, ounlukla, siyasal anlamda kendilerini ifade edebilmekte ve bu parti iin siyasal katlmda bulunabileceklerini ifade etmektedirler. Yukardaki sonular CHP semeni ile karlatrldnda CHP semeni olup AKPnin kazanacan dnen 5 denek (toplam CHP semeni olan deneklerin yars) iinde 3 denek (CHP semeni olan denekler iersinde %30luk grup) seimin kazanan olarak AKPyi grd halde oy verecei parti ile ilgili siyasal katlmda bulunabileceini belirtmitir. ki parti semeni, denek says nicel olarak eit grnmesine ramen nitel olarak partiye ballk ve seim kazanan ile ilgili pozisyonlar konularnda farkllamaktadrlar. Sabah Grubu okuyucular iinde partisinin kazanacan dnerek630 yine partisi iin siyasal katlmda bulunan denekler iinde en ok AKP semeni yer almaktadr. Ancak rakip partinin kazanacan dnmesi durumunda en az siyasal katlmda bulunan da yine AKP semenidir. Bylece Sabah Grubu okuyucular arasnda birinci uygulamaya katlanlar arasnda parti bann, partinin kazanma potansiyeli ile dorudan ilintili olduu ortaya kmaktadr. Ayrca MHP semeni olan 4 denein 2si AKPnin, 1i CHPnin kalan dier semenin de MHPnin kazanacan tahmin etmekteyken, bu deneklerin hepsi partileri iin siyasal katlmda bulunabileceklerini ifade etmilerdir. sa medyasn takip ettikleri grlmektedir. Buradan bu deneklerin seim sonucundan bamsz olarak MHP semeni olduklar ve merkez

629

Sabah gazetesi grubu okuyucusu kararsz deneklerin %50si (12 denek) AKPnin seimi kazanaca yolunda tahminde bulunurken %20sinin tahminini CHP lehine belirtmilerdir. AKP semeni olan deneklerin (10 denein) %80ini (8 denek), seim tahminini yine AKP lehine belirtirken, deneklerin %50si (5 denek) bu partiyle ilgili olarak siyasal katlmda bulunabileceklerini belirtmilerdir. 630 Her iki parti semeninin %60nn siyasal katlmda bulunabileceini belirtmesine karn bu semenlerden AKP semeni olup kendi partisinin kazanacan dnen %50lik bir kesim bulunmaktadr. te yandan CHP semeni ierisinde siyasal katlmda bulunabileceini belirtip, kendi partisinin kazanacan dnen %20lik grup ve bundan daha fazla olarak AKPnin kazanacan belirten %30luk grup bulunmaktadr.

281

Tablo 77: Sabah Okurlarnn Dnemlere Gre Oy Verecei Parti Deiimi

Oy Verecei Partinin Kendine Gre Siyasal Duruu Yantsz Daha sol Ayn duruta Daha sa 29 0 1 0 52,7% ,0% 1,8% ,0% 2 4 3 0 3,6% 7,3% 5,5% ,0% 2 9 0 0 3,6% 16,4% ,0% ,0% 0 1 1 1 ,0% 1,8% 1,8% 1,8% 0 0 2 0 ,0% ,0% 3,6% ,0% 29 5 17 4 52,7% 9,1% 30,9% 7,3% 10 0 0 0 50,0% ,0% ,0% ,0% 0 1 1 1 ,0% 5,0% 5,0% 5,0% 0 0 3 0 ,0% ,0% 15,0% ,0% 0 0 3 0 ,0% ,0% 15,0% ,0% 0 1 0 0 ,0% 5,0% ,0% ,0% 10 2 7 1 50,0% 10,0% 35,0% 5,0% 7 0 0 50% ,0% ,0% 0 1 0 ,0% 7,1% ,0% 0 1 0 ,0% 7,1% ,0% 0 3 1 ,0% 21,4% 7,1% 0 1 0 ,0% 7,1% ,0% 7 6 1 50,0% 42,9% 7,1%

Uygulama

Gelecek Oyu Kararsz N Toplam % AKP N Toplam % CHP N Toplam % MHP N Toplam % Dier N Toplam % N Toplam % Kararsz N Toplam % AKP N Toplam % CHP N Toplam % MHP N Toplam % Dier N Toplam % N Toplam % Kararsz N Toplam % AKP N Toplam % CHP N Toplam % MHP N Toplam % Dier N Toplam % N Toplam %

Toplam 30 54,5% 9 16,4% 11 20,0% 3 5,5% 2 3,6% 55 100% 10 50,0% 3 15,0% 3 15,0% 3 15,0% 1 5,0% 20 100% 7 50% 1 7,1% 1 7,1% 4 28,6% 1 7,1% 14 100%

okuyucusu

3. Uygulama

2. Uygulama

1. Uygulama

Yukardaki tablodan birinci uygulamaya bakldnda631 Sabah Grubu deneklerinin genel eiliminde kararszlarn ounlukta olduu gzlemlenmektedir. Birinci uygulama sonucunda dikkati eken bir baka nokta, semen dalmnn giderek saa doru belirginlemesidir: Deneklerin byk ounluu kendisi ile ayn siyasal pozisyonu paylaan partiye oy verecekken; kendisinden daha solda yer alan partilere oy vermeye eilimli olan deneklerin, kendilerinden daha sada yer alan partilere oy vermeye eilimli olan deneklerden fazla olduu dikkati ekmektedir. Siyasal yelpazede yer alan partiye bal yer deitirme, kiilerin siyasal partilerin konumlarn nasl algladklaryla da ilgilidir. rnein AKP ve MHP sol partisi olmamakla beraber 3
631

Tablodan, Sabah Grubu okuyucusu deneklerin %54,5ini olutururken (Doan Grubu okuru deneklerin kararszlarn oranlarndan (%59) greceli dk olduu) olduka yksek bir kararszlar grubu bulunduu gzlemlenmektedir. Doan Grubu okuyucularndaki %21,5 CHP semeni Sabah Grubunda %20ye derken, yine Doan Grubu okuyucular arasndaki %8,1 AKP semeninin oran Sabah Grubu okuyucular arasnda %16ya kmtr.

282

semenin kiisel konumlandrmasna gre bu partiler daha solda alglanmtr. Bu alglamada medyada bu partilerin sylem baznda kendilerini merkez partisi olarak pazarlamalarnn etkisi gzlemlenmektedir. kinci uygulamada ise bu deneklerin kararsz olanlar (%50) ounlua sahip olmakla beraber yava yava 3 parti semen orannn birbirlerine eit bir ekilde ortaya kt gzlemlenmektedir. Son olarak nc uygulamaya bakldnda, Doan Grubu okuru olan deneklerin kararszlarnn oran hala %41lerdeyken, Sabah Grubunda bu oran %50de kalmtr. Bu srete deneklerin MHPye doru kaydklar da bir baka nemli bulgudur.
Tablo 78: Zaman Okurlarnn (1. Uygulama) Seim Sonucu Alglar ve Oy Verecekleri Parti
Hangi Partiye Oy Verecek Seim kazanan AKP Kararsz CHP Toplam AKP MHP AKP MHP Dier Toplam Yantsz 6 75,0% 1 12,5% 7 87,5% S.22 Siyasal Katlma Hibirini Birini/Birkan Yapmazd yapard 1 12,5% 0 ,0% 1 12,5% 5 2 71,4% 28,6% 1 100, 1 33,3% 2 66,7% 3 100,0%

N % Toplam N % Toplam N % Toplam N % Toplam N % Toplam N % Toplam N % Toplam N % Toplam

Toplam 7 87,5% 1 12,5% 8 100% 7 100% 1 100% 1 33,3% 2 66,7% 3 100,0%

zamanda AKPnin kazanacan dnmektedir. ve bunlar ierisinde 5 denek bu partiyle ilgili aktif siyasal katlmda bulunabileceini belirtmitir. Dier bir deyile, bu denekler, Zaman gazetesi okuyucusu olmann verdii gle, Suskunluk Sarmal dnda kalarak, aktif olarak kendilerini ifade edebilecekleri bir ortamda bulunmaktadrlar.

M H P

A K P

Zaman gazetesi toplam okuyucusunun 7si ( %37si) AKP semeni olup ayn

283

Tablo 79: Zaman Okurlarnn Dnemlere Gre Oy Verecei Parti Deiimi

Uygulama Gelecek Oyu Kararsz N Toplam % AKP N Toplam % CHP N Toplam % MHP N Toplam % Dier N Toplam % N Toplam % Kararsz N Toplam % AKP N Toplam % MHP N Toplam % N Toplam % Kararsz N Toplam % AKP N Toplam % MHP N Toplam % N Toplam % Oy Verecei Partinin Kendine Gre Siyasal Duruu Yantsz Daha sol Ayn duruta Daha sa 7 0 0 0 35,0% ,0% ,0% ,0% 3 3 0 1 15,0% 15,0% ,0% 5,0% 0 0 1 0 ,0% ,0% 5,0% ,0% 0 0 1 0 ,0% ,0% 5,0% ,0% 0 2 2 0 ,0% 10,0% 10,0% ,0% 3 7 3 7 15,0% 35,0% 15,0% 35,0% 9 0 0 0 36,0% ,0% ,0% ,0% 7 0 1 3 28,0% ,0% 4,0% 12,0% 0 0 4 1 ,0% ,0% 16,0% 4,0% 1 11 5 8 4,0% 44,0% 16,0% 36,0% 4 0 0 28,6% ,0% ,0% 6 2 1 42,9% 14,3% 7,1% 0 1 0 ,0% 7,1% ,0% 2 6 6 14,3% 42,9% 42,9%

Toplam 7 35,0% 7 35,0% 1 5,0% 1 5,0% 4 20,0% 20 100% 9 36,0% 11 44,0% 5 20,0% 25 100% 4 28,6% 9 64,3% 1 7,1% 14 100%

Birinci uygulama sonucunda AKP semeni ile kararszlarn oranlarn eit (%35) olduu ve MHP ile dier parti semenlerinin dnda ayrca bir de CHP semeni bulunduu dikkati ekmektedir. kinci uygulamada ise bu gazete okuru deneklerin kararsz olanlar artarak %36ya ulamken, bu artn AKP ve MHP d semenlerden gerekletii anlalmaktadr. Nitekim AKP semeni oran da %44e, MHP semeni oran %20ye ulamtr. Cumhurbakanl birinci tur seimi ncesi yaplan ikinci uygulamada sa eilimlerin netletii gzlemlenmektedir. Ayrca bu eilimler ikinci uygulamada, birinci uygulamaya gre denein siyasal pozisyonu ve oy verecei partinin siyasal pozisyonu arasnda daha tutarl hale geldii grlmektedir. Yine de hangi partiye oy vereceine karar vermi denekler arasnda bu partilerden kendisiyle ayn siyasal pozisyonu paylamayan partilerin siyasal pozisyonunu ounlukla (%29) daha sada tanmlamlardr. Dier bir deyile, %39 kararszlar dnda kalan AKP ve MHP semenleri arasnda bu partilerin siyasal pozisyonunu kendisine gre daha sada (%16) ya da daha solda (%4) olduunu belirten denekler yer almaktadr. Aslen AKP ile ayn siyasal payday paylamad halde bu partiye oy veren Zaman gazetesi okuru deneklerin bandwagon etkisi altnda olduu izlenimi

3. Uygulama

2. Uygulama

1. Uygulama

285

vermektedir. Ancak bunu savn geerlilii o deneklerin hangi partinin kazanacan dndn belirtmeleri ile anlalabilir. MHP semeni olup ayn siyasal payday paylamayan deneklerin de underdog etkisi altnda oy verdii dnlebilinir. Ancak burada da savn geerlilii denklerin seimi kimin kazanamayaca ya da seime doru kimin oy kaybettii sorularna verecei yantlara baldr. Son olarak nc uygulamaya bakldnda Zaman gazetesi okuru olan deneklerin kararszlar (%28,6) ile AKP semeni oranlarnn (%64,3) arasnda byk bir fark ortaya kmaktadr. MHP semeni oranna (%7) bakldnda da te bir oranna d gzlemlenmektedir. Zaman gazetesi okuru deneklerin Nisan aynda yaad dnsel karkl iktidar partisinden yana yer alarak at grlrken, MHP semeninde de ciddi bir d yaad anlalmaktadr. Bu srete sa semen MHP semeni ve Zaman gazetesi okuru olan deneklerin de AKPye kayd anlalmaktadr. Bu deneklerin kendisinin ve oy verecekleri partinin siyasal pozisyonu karlatrmas istendiinde de %75 orannda bir tutarllk gzlemlenmektedir. 4.3.5.7. Deneklerin Cumhurbakanl Seim Sreci ile lgili

Deerlendirmeleri Cumhurbakan seim sreci ile ilgili olarak deneklere 3 ayr uygulamada u soru sorulmutur: Gerekli saysal ounluu yakalam bir partinin, muhalefete ramen, Cumhurbakann tek bana belirlemesini demokratik buluyor musunuz? Bu soru, Cumhurbakanl srecinde AKPnin Cumhurbakann belirlemesi aamasnda yalnz hareket etmesiyle ilgili tutumlarn deerlendirmeleriyle ilgilidir. Deneklerden yasal bir durum olarak gerekli saysal ounluu yakalam bir partinin Cumhurbakann tek bana belirlemesi srecinin, meruluunu demokratik adan deerlendirmeleri istenmitir. Aadaki okurlarndan tablolar, Ocak, Nisan ve ilgili Haziran tutumlarn 2007 tarihlerinde

gerekletirilmi olan uygulamadan elde edilmi olup her bir gazete/gazete grubu Cumhurbakanl sreciyle deerlendirmeleri istenmesi ve hangi partiye oy vereceklerini sorulmalaryla dzenlenmitir. Sorunun cevab 5li Likert lei kullanlarak Kesinlikle demokratiktir- Kesinlikle demokratik deildir arasnda derecelendirilerek klara blnmtr.

286

Tablo 80: Cumhuriyet Okurlarnn Cumhurbakan Seim Deerlendirmesi ve Gelecek Oyu

Cumhurbakan Seimi Gelecek Oyu Kararsz 1 0 ,0% 0 ,0% 1 100% 0 ,0% 0 ,0% 1 100% 11,1% 4 100% 0 ,0% 4 100% 8,1% 2 50,0% 1 25,0% 1 25,0% 4 100% 8,1% 6 54,5% 3 27,3% 0 ,0% 2 18,2% 11 100% 22,4% 7 24,1% 0 ,0% 18 62,1% 0 ,0% 4 13,8% 29 100% 59,1% 49 Uygulama 2 1 33,3% 1 33,3% 0 ,0% 0 ,0% 1 33,3% 3 100% 3,8% 2 100% 0 ,0% 2 100% 2,5% 2 50,0% 0 ,0% 2 50,0% 4 100% 5,1% 7 53,9% 4 30,8% 1 7,7% 1 7,7% 13 100% 16,8% 18 32,7% 2 3,6% 32 58,2% 1 1,8% 2 3,6% 55 100% 71,4% 77 3 0 ,0% 0 ,0% 1 50,0% 1 50,0% 0 ,0% 2 100% 2,5% 3 60,0% 2 40,0% 5 100% 10,6% 2 40,0% 3 60,0% 0 ,0% 5 100% 10,6% 4 26,7% 8 53,3% 1 6,7% 2 13,3% 15 100% 31,9% 5 25,0% 0 ,0% 12 60,0% 2 10,0% 1 5,0% 20 100% 47,5% 47 Toplam 1 16,7% 1 16,7% 2 33,3% 1 16,7% 1 16,7% 6 100% 9 81,8% 2 18,2% 11 100% 6 46,2% 4 30,8% 3 23,1% 13 100% 16 43,6% 15 38,5% 2 5,1% 5 12,8% 39 100% 30 28,9% 2 1,9% 62 59,6% 3 2,9% 7 6,7% 104 100%

N % Toplam AKP N % Toplam CHP N % Toplam MHP N % Toplam Dier N % Toplam N % Toplam Uygulama ii oran Kararsz N % Toplam CHP N % Toplam N % Toplam Uygulama ii oran Kararsz N % Toplam CHP N % Toplam Dier N % Toplam N % Toplam Uygulama ii oran Kararsz N % Toplam CHP N % Toplam MHP N % Toplam Dier N % Toplam N % Toplam Uygulama ii oran Kararsz N % Toplam AKP N % Toplam CHP N % Toplam MHP N % Toplam Dier N % Toplam N % Toplam Uygulama ii oran Uygulama i Toplamlar

Cumhuriyet gazetesi okurlarndan632 Nisan ayndaki e-muhtradan hemen nce uygulanan ikinci uygulamaya kadar, seim srecini kesinlikle demokratik
632

Cumhuriyet gazetesi okurlarndan birinci uygulamaya katlm olan 49 denein %59,1i (29 denek), Cumhurbakanl seim srecini kesinlikle demokratik bulmazken, bu gruptaki deneklerin %62si (18

Kesinlikle demokratik deildir

Demokratik deildir

Fark etmez-fikrim yok

Demokratiktir

Kesinlikle demokratiktir

287

bulmayanlarn oran artmken, Haziran ayndaki uygulamada bu orann %30a yakn bir oranda dt gzlemlenmektedir. Seim sreci ve sonrasnda yaananlarn denekler zerinde sreci alglama asndan deiiklik gzlemlendii anlalmaktadr. Ayrca ilk uygulamada da CHP semeni birbirine yakn oranda yksektir, uygulamann ortalamasna bakldnda da en yksek oranda (%59) CHP semeni bulunduu gzlemlenmektedir. Bu deiim, srecin demokratik bulmuyorum633 eklindeki ifadede yansmasyla da izlenmektedir. Nisan ayndaki emuhtradan hemen nce uygulanan ikinci uygulamaya kadar, seim srecini demokratik bulmayanlarn oran artmken, Haziran ayndaki uygulamada bu orann %16 bir oranda dt gzlemlenmektedir. Cumhuriyet tarafndan anti gazetesi demokratik okuru olarak olan deneklerdeki genel eilimde, uygulamaya

Cumhurbakanl seimi birinci turuna kadar, sre zellikle CHP semeni deerlendirilirken, nc gelindiinde, Haziran aynda sre demokratik bulunmaya eilimli hale gelinmitir. Bu deiimde, e-muhtrann, adayn Gl olmas ve kararszlarn orann artmasnn etkili olduu dnlmektedir. Ayrca, Cumhurbakan aday Gl ile ilgili olarak Cumhuriyet gazetesi yaynlarna bakldnda, konunun sadece 5 kez ilenmi olmas ve sonuncunun da Nisan aynda yaplm olmas, deneklerdeki muhalif dncenin azalm olmasnda etkili olduu dnlebilinir. Nitekim gazetenin Cumhurbakanl seim srecindeki muhalif yaynlar Mart aynda ve Erdoann adayl zerine younlamtr. Tekrar uygulama sonularna dnldnde, son uygulamada sreci kesinlikle demokratik bulanlarn iinde CHP ve MHP semeni bile bulunduu grlecektir. Bu deiimde yine bumerang etkisi aka gzlemlenmektedir.
Tablo 81: Vatan Okurlarnn Cumhurbakan Seim Deerlendirmesi ve Gelecek Oyu
Cumhurbakan Seimi Uygulama Toplam

denek) CHP semeni olduunu belirtmitir. kinci uygulamada 77 denein %71,4 (55 denek), Cumhurbakanl seim srecini kesinlikle demokratik bulmazken bu gruptaki deneklerin %58,2si (32 denek) CHP semeni olduunu belirtmitir. nc uygulamada 47 denein %47,5i (20 denek), Cumhurbakanl seim srecini kesinlikle demokratik bulmazken bu gruptaki deneklerin %60 (12 denek) CHP semeni olduunu belirtmitir. 633 Cumhuriyet gazetesi okurlarndan birinci uygulamaya katlm olan 49 denein %22,4 (11 denek), Cumhurbakanl seim srecini demokratik bulmazken bu gruptaki deneklerin %54,5i (6 denek) seim konusunda kararsz olduunu belirtmitir. kinci uygulamada 77 denein %,16,8i (13 de nek), Cumhurbakanl seim srecini demokratik bulmazken bu gruptaki deneklerin %53,9u (7 denek) seim konusunda kararsz olduunu belirtmitir. nc uygulamada 47 denein %31,9u (15 denek), Cumhurbakanl seim srecini demokratik bulmazken bu gruptaki deneklerin %53,3 (8 denek) CHP semeni olduunu belirtmitir.

288

Kesinlikle demokratiktir Demokratiktir

Gelecek Oyu Kararsz

2 1 100% 6,2% 1 50,0% 1 50,0% 2 100% % 1 100% 6,2% 0 ,0% 2 100% 2 100% 12,5% 4 40,0% 5 50,0% 1 10,0% 10 100% 62,5% 16

3 1 100% 0% 1 50,0% 1 50,0% 2 100% 16,6% 2 100% 16,6% 2 66,7% 1 33,3% 3 100% 25% 0 ,0% 4 80,0% 1 20,0% 5 100% 41,6% 12 3 60,0% 2 40,0% 5 100% 3 100% 4 57,1% 3 42,9% 7 100% 8 36,4% 12 54,5% 2 9,1% 22 100%

Fark etmezFikrim yok Demokratik deildir

N % Toplam Uygulama ii oran Kararsz N % Toplam MHP N % Toplam N % Toplam Uygulama ii oran Kararsz N % Toplam Uygulama ii oran Kararsz N % Toplam CHP N % Toplam N % Toplam Uygulama ii oran Kararsz N % Toplam CHP N % Toplam Dier N % Toplam N % Toplam Uygulama ii oran Uygulama i Toplamlar

0% 1 100% 0 ,0% 1 100% 10%

0% 2 100% 0 ,0% 2 100% 20% 4 57,1% 3 42,9% 0 ,0% 7 100% 70% 10

Vatan gazetesi634 okurlar arasnda, her uygulamada sreci kesinlikle demokratik bulmayanlarn oran azalmtr ve en az orana nc uygulamada ulamtr. te yandan bu gruptakilerin oy verecei partiler konusunda CHP lehine gittike daha byk bir art gzlemlenmektedir. Oy verecekleri parti konusunda kararsz olan semenler de sreci demokratik bulma eilimde olduklar gzlemlenmektedir. Cumhurbakan aday olarak Erdoan ve Gl ile ilgili Vatan gazetesi yaynlarna bakldnda, Nisan ayna kadar devam etmi olan Erdoan ile ilgili olumsuz haber younluunu dikkati ekmektedir. Gl ile ilgili olum suz haberler, Gln aday olmasndan itibaren hem alan hem de saysal olarak azalm olup Gln adayl ile ilgili olumlu haberler hem say hem de alan olarak artmtr. Vatan gazetesi okurlarndan elde edilmi olan yukardaki sonular, Vatan gazetesi yaynlaryla rtt gzlemlenmektedir.

634

Vatan gazetesi okurlarndan birinci uygulamaya katlm olan 10 denein %70i Cumhurbakanl seim srecini kesinlikle demokratik bulmazken, bu gruptaki deneklerin %57,1igelecek seimler iin kararsz olduunu belirtmitir. kinci uygulamada 16 denein %62,5i Cumhurbakanl seim srecini kesinlikle demokratik bulmazken, bu gruptaki deneklerin %50si CHP semeni olduunu belirtmitir. nc uygulamada 12 denein %41,6s Cumhurbakanl seim srecini kesinlikle demokratik bulmazken, bu gruptaki deneklerin %80i CHP semeni olduunu belirtmitir.

Kesinlikle demokratik deildir

289

Tablo 82:Doan Okurlarnn Cumhurbakan Seim Deerlendirmesi ve Gelecek Oyu

Cumhurbakan Seimi Gelecek Oyu Kararsz Kesinlikle demokratiktir AKP CHP MHP Dier Uygulama 2 7 87,5% 0 ,0% 0 ,0% 0 ,0% 1 12,5% 8 100%
7,6%

1 N % Toplam N % Toplam N % Toplam N % Toplam N % Toplam N % Toplam

Uygulama ii oran

3 2 33,3% 2 33,3% 1 16,7% 1 16,7% 0 ,0% 6 100%

8,3%

2 40,0% 2 40,0% 0 ,0% 1 20,0% 0 ,0% 5 100%

3,3%

Toplam 11 52,6% 4 21,1% 1 5,3% 2 10,5% 1 5,3% 19 100% 21 48,8% 5 11,6% 9 20,9% 3 7,0% 5 11,6% 43 100% 37 77,1% 3 6,3% 4 8,3% 3 6,3% 1 2,1% 48 100% 56 53,0% 4 4,5% 18 20,2% 5 5,6% 6 6,7% 89 100% 75 58,1% 1 ,8% 34 26,8% 5 3,9% 12 9,4% 127 100%

Kararsz AKP Demokratiktir CHP MHP Dier

N % Toplam N % Toplam N % Toplam N % Toplam N % Toplam N % Toplam

Uygulama ii oran

6 37,5% 4 25,0% 3 18,8% 1 6,3% 2 12,5% 16 100%

10,7%

8 66,7% 0 ,0% 3 25,0% 1 8,3% 0 ,0% 12 100%

11,4%

7 46,7% 1 6,7% 3 20,0% 1 6,7% 3 20,0% 15 100%

20,8%

Kararsz Fark etmez-fikrim yok AKP CHP MHP Dier

N % Toplam N % Toplam N % Toplam N % Toplam N % Toplam N % Toplam

Uygulama ii oran

12 80,0% 2 13,3% 0 ,0% 1 6,7% 0 ,0% 15 100%

10%

16 84,2% 1 5,3% 1 5,3% 1 5,3% 0 ,0% 19 100%

18%

9 64,3% 0 ,0% 3 21,4% 1 7,1% 1 7,1% 14 100%

19,4%

Kararsz Demokratik deildir AKP CHP MHP Dier

N % Toplam N % Toplam N % Toplam N % Toplam N % Toplam N % Toplam

Uygulama ii oran

33 67,4% 3 6,1% 9 18,4% 1 2,0% 3 6,1% 49 100%

32,8%

14 66,7% 1 4,8% 3 14,3% 2 9,5% 1 4,8% 21 100%

23,8%

9 47,4% 0 ,0% 6 31,6% 2 10,5% 2 10,5% 19 100%

26,3%

Kararsz Kesinlikle demokratik deildir AKP CHP MHP Dier

N % Toplam N % Toplam N % Toplam N % Toplam N % Toplam N % Toplam

Uygulama ii oran

35 54,7% 1 1,6% 20 31,3% 2 3,1% 6 9,4% 64 100%

42,9%

31 68,9% 0 ,0% 10 22,2% 1 2,2% 3 6,7% 45 100%

42,8%

9 50,0% 0 ,0% 4 22,2% 2 11,1% 3 16,7% 18 100%

25%

Uygulama i Toplamlar

149

105

72

290

Yukardaki tabloda,635

Doan Grubu okuyucular arasnda CHP semeni

olan denekler arasnda genel eilim srecin anti-demokratik bulunmas ynnde olmasna ramen, demokratik olarak deerlendiren denekler de dikkati ekmektedir. Benzer bir ekilde, AKP semeni olan denekler arasnda sreci antidemokratik deerlendiren denekler bulunmakla beraber, nc uygulamada bu grupta yer alan AKP semeninin yer almad gzlemlenmektedir. Doan Grubu okuru olan deneklerdeki genel eilimde, Cumhurbakanl seimi birinci turuna kadar, sre zellikle kararsz semen tarafndan anti demokratik olarak deerlendirilirken, nc uygulamaya gelindiinde, Haziran aynda sre demokratik bulunmaya eilimli hale gelinmitir. Sz konusu deiimde, e-muhtrann, adayn Gl olmas ve kararszlarn orann artmasnn etkili olduu dnlmektedir. Bu balamda Doan Grubu yaynlarnn etkisi de dikkate alnmaldr. Cumhurbakan aday olarak Erdoan ve Gl ile ilgili Doan Grubundan en ok satan gazetesi olan Hrriyet gazetesi yaynlar hatrlandnda, Vatan gazetesinin yaynlaryla paralel bir ekilde, Nisan ayna kadar devam etmi olan Erdoan ile ilgili olumsuz haberler dikkati ekmektedir. Buna karn, Gl ile ilgili olumsuz haberler, Gln aday olmasndan itibaren hem alan hem de saysal olarak azalm olup Nisan ayndan itibaren Gln adayl ile ilgili olumlu haberler hem say hem de alan olarak artmtr. Doan Grubu okurlarndan elde edilmi olan yukardaki sonular da Hrriyet gazetesi yaynlaryla rtt gzlemlenmektedir. Ayrca gazetenin hem eletiren hem de olumlu ynde gerekletirilen yaynlar ile merkez gazetesi okuru olan kararsz semenlerin konuyla ilgili yksek kararszlklarn da aklar niteliktedir.

635

Doan Grubu okurlarndan birinci uygulamaya katlm olan 149 denein Cumhurbakanl seim srecini kesinlikle demokratik bulmazken bu gruptaki deneklerin seimler konusunda kararsz olduunu belirtmitir. kinci uygulamada 105 denein Cumhurbakanl seim srecini kesinlikle demokratik bulmazken bu gruptaki deneklerin seimler konusunda kararsz olduunu belirtmitir. nc uygulamada 72 denein Cumhurbakanl seim srecini demokratik bulmazken bu gruptaki deneklerin %47,4 konusunda kararsz olduunu belirtmitir.

%42,9u %54,7si %42,8i %68,9u %26s seimler

291

Tablo 83:Sabah Okurlarnn Cumhurbakan Seim Deerlendirmesi ve Gelecek Oyu

Cumhurbakan Seimi Gelecek Oyu AKP Kesinlikle demokratiktir 1 5 100% 0 ,0% 0 ,0% 5 100% 9,2% 1 16,7% 1 16,7% 1 16,7% 2 33,3% 1 16,7% 6 100% 11,1% 8 80,0% 1 10,0% 1 10,0% 0 ,0% 10 100% 18,5% 8 61,5% 2 15,4% 3 23,1% 13 100% 24% 14 60% 0 ,0% 6 30,0% 1 5,0% 1 5,0% 20 100% 37% 54 Uygulama 2 3 1 33,3% 1 33,3% 1 33,3% 3 100% 21,4% 1 50,0% 0 ,0% 0 ,0% 1 50,0% 0 ,0% 2 100% 14,2% 2 66,6% 0 ,0% 0 ,0% 1 33,3% 3 100% 21,4% Toplam 6 75,0% 1 12,5% 1 12,5% 8 100% 4 28,6% 2 14,3% 2 14,3% 5 35,7% 1 7,1% 14 100% 11 63,4% 2 13,3% 1 6,7% 1 6,7% 15 100% 11 64,7% 2 11,8% 4 23,5% 17 100% 0% 4 66,7% 0 ,0% 1 16,7% 1 16,7% 0 ,0% 6 100% 42,8% 14 20 58,8% 1 2,9% 8 23,5% 3 8,8% 2 5,9% 34 100%

N % Toplam MHP N % Toplam Dier N % Toplam N % Toplam Uygulama ii oran Kararsz N % Toplam AKP N % Toplam CHP N % Toplam MHP N % Toplam Dier N % Toplam N % Toplam Uygulama ii oran Kararsz N % Toplam AKP N % Toplam CHP N % Toplam MHP N % Toplam N % Toplam Uygulama ii oran Kararsz N % Toplam AKP N % Toplam CHP N % Toplam N % Toplam Uygulama ii oran Kararsz N % Toplam AKP N % Toplam CHP N % Toplam MHP N % Toplam Dier N % Toplam N % Toplam Uygulama ii oran Uygulama i Toplamlar

0% 2 33,3% 1 16,7% 1 16,7% 2 33,3% 0 ,0% 6 100% 30% 1 50,0% 1 50,0% 0 ,0% 0 ,0% 2 100% 10% 3 75,0% 0 ,0% 1 25,0% 4 100% 20% 4 50% 1 12,5% 1 12,5% 1 12,5% 1 12,5% 8 100% 40% 20

Kesinlikle demokratik deildir

Demokratik deildir

Fark etmez-fikrim yok

Demokratiktir

292

Yukardaki tabloya gre636 Sabah Grubu okuyucular arasnda ounlukla kararsz semen bulunmakta ve bu semenler de sreci -nc uygulamaya doru azalmakla birlikte- anti-demokratik bulmaktadr. CHP semeni olan denekler arasnda, srecin anti-demokratik olarak deerlendirilmesi eilimi bulunmasna ramen demokratik olarak deerlendiren denekler de dikkati ekmektedir. Ancak daha net bir ekilde tavr koyan AKP semeni olan denekler arasnda sreci antidemokratik deerlendiren denekler sadece 3 denektir ve son uygulamada bu kapsamda hibir denek yer almamaktadr. Sabah Grubu okuru olan deneklerdeki genel eilim, grubun en ok satan gazetesi, Sabah gazetesinin Cumhurbakan aday olarak Erdoan ve Gl ile ilgili yaynlarna bakldnda, Nisan ayna kadar devam etmi olan Erdoan ile ilgili greceli olarak az olumsuz haber younluuna kar, Gl ile ilgili olumsuz haber sadece bir tane ve o da kk bir haber alannda yer almtr. Olumlu haberler Gln aday olmasndan itibaren hem alan hem de saysal olarak artmtr. Ancak analizi yaplan 5 gazete okuru iinde kararszln belirten en yksek kitlenin, bu haber ierii dnm karsnda yaad kararszl anlattn belirtmek gerekmektedir.

636

Sabah Grubu okurlarndan birinci uygulamaya katlm olan 54 denein %37si Cumhurbakanl seim srecini kesinlikle demokratik bulmazken, bu gruptaki deneklerin %60 seimler konusunda kararsz olduunu belirtmitir. kinci uygulamada 20 denein %40 Cumhurbakanl seim srecini kesinlikle demokratik bulmazken, bu gruptaki deneklerin %50si seimler konusunda kararsz olduunu belirtmitir. nc uygulamada 14 denein %42,8i Cumhurbakanl seim srecini kesinlikle demokratik bulmazken, bu gruptaki deneklerin %66,7si seimler konusunda kararsz olduunu belirtmitir.

293

Tablo 84:Zaman Okurlarnn Cumhurbakan Seim Deerlendirmesi ve Gelecek Oyu

Cumhurbakan Seimi Gelecek Oyu AKP Kesinlikle demokratiktir 1 1 50,0% 0 ,0% 1 50,0% 2 100% 10% 7 53,8% 5 38,5% 0 ,0% 1 7,7% 13 100% 65% Uygulama 2 8 88,9% 1 11,1% 0 ,0% 9 100% 36% 3 50,0% 2 33,3% 1 16,7% 0 ,0% 6 100% 24% 1 50,0% 1 50,0% 2 100% 8% 3 50,0% 1 16,7% 2 33,3% 0 ,0% 6 100% 24% 2 100% 0 ,0% 0 ,0% 2 100% 8% 25 3 2 66,7% 1 33,3% 0 ,0% 3 100% 21,4% 2 25,0% 6 75,0% 0 ,0% 0 ,0% 8 100% 57,1% Toplam 11 78,6% 2 14,3% 1 7,1% 14 100% 12 44,4% 13 48,1% 1 3,7% 1 3,7% 27 100% 1 50,0% 1 50,0% 2 100% 0% 2 66,7% 1 33,3% 0 ,0% 0 ,0% 3 100% 21,4% 5 41,7% 3 25,0% 3 25,0% 1 8,3% 12 100% 2 50,0% 1 25,0% 1 25,0% 4 100% 0% 14

N % Toplam MHP N % Toplam Dier N % Toplam N % Toplam Uygulama ii oran Kararsz N % Toplam AKP N % Toplam MHP N % Toplam Dier N % Toplam N % Toplam Uygulama ii oran Kararsz N % Toplam MHP N % Toplam N % Toplam Uygulama ii oran Kararsz N % Toplam AKP N % Toplam MHP N % Toplam Dier N % Toplam N % Toplam Uygulama ii oran Kararsz N % Toplam CHP N % Toplam Dier N % Toplam N % Toplam Uygulama ii oran Uygulama i Toplamlar

Fark etmezfikrim yok

Demokratiktir

0% 0 ,0% 1 33,3% 1 33,3% 1 33,3% 3 100% 15% 0 ,0% 1 50,0% 1 50,0% 2 100% 10% 20

Yukardaki tabloya gre,637 Zaman gazetesi okuyucular arasnda ounlukla AKP semeni bulunmakta ve bu semenler de sreci -nc uygulamaya doru

637

Zaman gazetesi okurlarndan birinci uygulamaya katlm olan 20 denein %37si Cumhurbakanl seim srecini demokratik bulurken bu gruptaki deneklerin %53,8i seimler konusunda kararsz olduunu belirtmitir. kinci uygulamada 25 denein %36s Cumhurbakanl seim srecini kesinlikle demokratik bulurken bu gruptaki deneklerin %88,9u AKP semeni olduunu belirtmitir. nc uygulamada 14 denein %57,1i Cumhurbakanl seim srecini demokratik bu lurken bu gruptaki deneklerin %75i AKP semeni olduunu belirtmitir.

Kesinlikle demokratik deildir

Demokratik deildir

294

artmakla birlikte- demokratik bulmaktadr. Gazete, okurlar arasnda hibir CHP semeni bulunmazken, sreci anti-demokratik bulmaya eilimli 16 denein younlukla ya kararsz semen ya da MHP semeni olduu gzlemlenmektedir. Zaman gazetesi okurlarndan elde edilmi olan yukardaki sonularn, Erdoann adayl ile ilgili olarak, Zaman gazetesinin zellikle Nisan ayndan itibaren arttrd olumlu haberlerin gerisinde kalm bir olumsuzluk tad sylenebilir. Bu olumsuzluun partisel farkllklardan kaynakland gz nne alndnda, deneklerin gazetenin yayn politikasyla uyum iinde olduu gzlemlenecektir. Bu balamda yukardaki tablo, bilinli semen davranna bal ideolojik temelde gazete seimiyle doan kanaatlerin kkl fikirlere dnmesinin kant niteliindedir. 4.3.5.8. Cumhuriyet Mitingleri ile ilgili Deerlendirmeleri Dair

Bulgular Aadaki tablolar, Haziran 2007deki nc uygulamadan elde edilmi olup Cumhuriyet gazetesi okurlarndan 13 Maysta zmirde gerekletirilmi olan Cumhuriyet Mitingine katlm ve katlmam olanlara genel olarak medyann bu mitingle ilgili tutumlarn deerlendirmeleri istenerek ve hangi partiye oy vereceklerini sorulmalaryla dzenlenmitir. Bireylerin sosyal hareketlere katlm ya da katlmama ynndeki kararlar, siyasal pozisyonlarndan ve oy verecekleri partilerden bamsz deildir. Bunlarn karlatrmal apraz tablosu okunulan mitinge katlm asndan gazetenin etkisi hakknda fikir verebilecektir.

295

Tablo 85: Cumhuriyet Okurlarnn Gelecek Oyu ve Medyada Miting Deerlendirmesi

13 Mays'a Katld m? Meydann Mitinge Kar Tutumu Gerektiind Gerektii en Gerektiinden kadar yer az yer ok az yer Abartld verildi verildi verildi 3 3 0 1 10,0% 10,0% ,0% 3,3% 10 1 7 2 33,3% 3,3% 23,3% 6,7% 0 1 1 0 ,0% 3,3% 3,3% ,0% 0 1 0 0 ,0% 3,3% ,0% ,0% 15 1 11 3 50% 3,3% 36,7% 10,0% 3 0 3 0 18,8% ,0% 18,8% ,0% 3 1 0 1 18,8% 6,3% ,0% 6,3% 2 0 0 0 12,5% ,0% ,0% ,0% 0 1 1 0 ,0% 6,3% 6,3% ,0% 9 1 4 1 56,3% 6,3% 25,0% 6,3%

Gelecek Oyu Kararsz N % Toplam CHP N % Toplam MHP N % Toplam Dier N % Toplam N % Toplam Kararsz N % Toplam CHP N % Toplam MHP N % Toplam Dier N % Toplam N % Toplam

ok abartld

0 ,0% 0 ,0% 0 ,0% 1 6,3% 1 6,3%

Toplam 7 23,3% 20 66,7% 2 6,7% 1 3,3% 30 100% 6 37,5% 5 31,3% 2 12,5% 3 18,8% 16 100%

Katlmad
638

Katld

Tabloya638 gre Cumhuriyet gazetesi okurlarndan mitinge katlanlarn yarsna yakn bir oran medyann mitinge gerektii kadar yer vermedii grnde birlemektedir. Ayrca bu grup iinde %23,3lk bir kesim (7 denek) hangi partiye oy verecei konusunda kararsz olduu gzlemlenmektedir. Dolaysyla Mitingin CHP semenlerinden olutuu yolundaki varsaym, Cumhuriyet gazetesi okurlar balamnda tartmal hale gelirken, Cumhuriyet gazetesi ve CHP arasndaki var olduu dnlen dorudan iliki de en azndan okurlar balamnda tamamen bir rtme salamamaktadr. zellikle Cumhuriyet gazetesi okurlarndan mitinge katlmam olanlardan (16 denein), %37si (6 denek) hangi partiye oy verecekleri konusunda kararsz kalmlardr. Bu gruptaki denekler, mitinge katlanlarla karlatrldnda, say olarak daha az olmalarna ramen yzde olarak daha yksek bir orandadrlar. Dier bir deyile, mitinge katlmayan Cumhuriyet okurlar, oy verecekleri parti konusunda
Uygulamaya katlm olan deneklerden Cumhuriyet gazetesi okurlarnn says 46 olup bunlarn %65i (30 denek) zmirde 13 Maysta gerekletirilen Cumhuriyet Mitingine katlmlardr. Cumhuriyet gazetesi okuru olup mitinge katlanlardan (30 denekten), %66,7si (20 denek) CHP semeni olup bunlarn da yars (10 denek) medyann 13 Mays Mitingi iin tutumunu gerektii kadar yer verdi eklinde deerlendirmektedir. Mitinge katlan tm denekler ierisinde de 15 denek (%50) bu ynde gr belirtirken, %36s (11 denek) gerektiinden az ve %10u (3 denek) gerektiinden ok az yer verildiini dnmektedir.

296

daha kararszlardr. Bu durum, siyasal partiye ballk ve siyasal katlm arasndaki paralel baa iaret ederken tpk Cumhuriyet gazetesinin CHPnin yayn organ gibi almadn da teyit etmektedir. Cumhuriyet gazetesi okurlar iinde mitinge katlmayanlarn yars Mitingin medyadaki sunumunu gerektii kadar yer verildi eklinde deerlendirmektedir. Bu oran mitinge katlanlarla karlatrldnda %0.6lk bir fark elde edilmektedir. Bu fark ok anlaml olmamakla birlikte, deneklerin medyann miting tutumu Likert leinde639 elde edilen puanlarna bakldnda, mitinge katlanlarn Likert puanlar: -0,50 mitinge katlmayanlarn Likert puanlar: -0,18 olduu grlmektedir. Mitinge katlanlar, medyann mitinge gerektii kadar yer vermedii sonucuna daha yakn iken, mitinge katlmayanlarn, medyann mitinge gerektii kadar yer verdii sonucuna yakn olduu anlalmaktadr.
Tablo 86: Vatan Okurlarnn Gelecek Oyu ve Medyada Miting Deerlendirmesi
13 Mays'a Katld m? Meydann Mitinge Kar Tutumu Gerektii Gerektiinden ok kadar yer az yer abartld Abartld Verildi verildi 0 2 0 ,0% 28,6% ,0% 1 2 2 14,3% 28,6% 28,6% 4 1 2 57,1% 14,3% 28,6% 0 0 2 0 ,0% ,0% 40,0% ,0% 0 1 0 0 ,0% 20,0% ,0% ,0% 1 0 0 1 20,0% ,0% ,0% 20,0% 2 1 1 1 40,0% 20,0% 20,0% 20,0%

Gelecek Oyu Kararsz N % Toplam CHP N % Toplam N % Toplam Kararsz N % Toplam MHP N % Toplam Dier N % Toplam N % Toplam

Toplam 2 28,6% 5 71,4% 7 100,0% 2 40,0% 1 20,0% 2 40,0% 5 100,0%

639

Likert lei balamnda ifadeler u ekilde puanlandrlmtr: ok abartld: 2puan; Abartld: 1puan; Gerektii kadar yer verildi: 0 puan; Gerektiinden az yer verildi: -1 puan; Gerektiinden ok az yer verildi: -2 puan. lgili ifadelere katlan deneklerin saylar, ifadelerin deeri ile arplp toplanm ve aritmetik ortalamalar alnmtr. Cumhuriyet Gazetesi okurlar olan denekler iin: Mitinge katlanlar grubu iin ortalama Likert deeri: . {[1x1] + [15x0] + [11x (1)] + [3x (-2)]}:30 = -0,50 (Gerektiinden az yer verildii deerine yakn bir sonu) Katlmad grubu toplam Likert deeri= {[1x2] + [1x1] + [9x0] + [4x (1)] + [1x (-2)]}:16 = -0,18 (Gerektii kadar yer verildi deerine yakn bir sonu).

Katlmad

Katld

297

Tabloya640 gre Vatan gazetesi okurlar Cumhuriyet gazetesine gre mitinglere daha az katlmlardr. Vatan gazetesi okurlarndan mitinge katlanlarn yarsndan fazlas medyann mitinge gerektii kadar yer vermedii grnde birlemektedir Cumhuriyet gazetesi okurlar ile karlatrldnda, bu sonular, gazete -miting ile parti- miting arasndaki balantda, Vatan gazetesi okurlar arasnda parti-miting bann (CHP ve mitinge katlm) daha gl olduu gzlemlenmektedir. Vatan gazetesi okurlarndan mitinge katlmam olanlardan (5 denein), %40 kalmlardr. Mitinge katlmayan Vatan gazetesi okurlar, oy verecekleri parti konusunda mitinge katlanlarla daha kararszlardr. Bu durum, siyasal partiye ballk ve siyasal katlm arasndaki paralel baa iaret ederken tpk Cumhuriyet gazetesinin CHPnin yayn organ gibi almadn da teyit etmektedir. Cumhuriyet gazetesi okurlar iinde mitinge katlmayanlarn yars Mitingin medyadaki sunumunu gerektii kadar yer verildi eklinde deerlendirmektedir. Bu oran mitinge katlanlarla karlatrldnda daha az bir oranda medyann tutumunu gerektii kadar yer verdi eklinde deerlendirdikleri grlmektedir. Vatan gazetesi okurlar iinde mitinge katlanlarla katlmayanlarn medya ile ilgili deerlendirmeleri Likert leinde karlatrldnda u sonu elde edilmektedir641: Mitinge katlanlarn Likert puanlar: -0,14; mitinge katlmayanlarn Likert puanlar: 0,40. Yani, mitinge katlanlar, medyann mitinge gerektii kadar yer vermedii sonucuna daha yakn iken, mitinge katlanlarn medyann mitinge (2 denek) hangi partiye oy verecekleri konusunda kararsz

640

Uygulamaya katlm olan deneklerden Vatan gazetesi okurlarnn says 12 olup bunlarn %58i (7 denek), zmirde 13 Maysta gerekletirilen Cumhuriyet Mitingine katlmlardr. Bu oran Cumhuriyet gazetesi okurlarna gre (%65) daha dk bir oran olduu gzlemlenmektedir. Vatan gazetesi okuru olup mitinge katlanlardan (7 denekten) %71i (5 denek), CHP semeni olup bunlarn da %28i (2 denek) medyann 13 Mays Mitingi iin tutumunu gerektii kadar yer verdi eklinde deerlendirmektedir. Mitinge katlan tm denekler ierisinde de 4 denek (%57) bu ynde gr belirtirken, %28i (2 denek) gerektiinden az yer verildiini ve %14 (1 denek) abartldn dnmektedir.. Ayrca bu grup iinde %28,6lk bir kesim (2 denek) hangi partiye oy verecei konusunda kararsz olduu gzlemlenmektedir. 641 Likert lei balamnda ifadeler u ekilde puanlandrlmtr: ok abartld: 2 puan; Abartld: 1 puan; Gerektii kadar yer verildi: 0 puan; Gerektiinden az yer verildi: -1 puan; Gerektiinden ok az yer verildi: -2 puan. lgili ifadelere katlan deneklerin saylar, ifadelerin deeri ile arplp toplanm ve aritmetik ortalamalar alnmtr. Vatan Gazetesi okurlar olan denekler iin: Mitinge katlanlar grubu iin ortalama Likert deeri: . {[1x1] + [4x0] + [2x (1)] :7 = -0,14 (Gerektiinden az yer verildii ifadesinden Gerektii kadar yer verildi ifadesine yakn bir sonu) Katlmad grubu toplam Likert deeri= {[1x2] + [1x1] + [2x0] + [1x (1)]}:5 = 0,40 (Gerektii kadar yer verildi ifadesinden Abartld ifadesine yakn bir sonu).

298

gerektii kadar yer verdii sonucuna yakn olduu anlalmaktadr. Bu sonular Cumhuriyet gazetesi okurlarnn sonularna yakndr.
Tablo 87: Doan Okurlarnn Gelecek Oyu ve Medyada Miting Deerlendirmesi
13 Mays'a Katld m? ok abartld 0 ,0% 1 3,8% 0 ,0% 0 ,0% 1 3,8% 3 6,5% 1 2,2% 0 ,0% 0 ,0% 1 2,2% 5 10,9% Meydann Mitinge Kar Tutumu Gerektii Gerektiinden kadar yer az yer Abartld verildi verildi 7 2 26,9% 7,7% 5 2 19,2% 7,7% 1 2 3,8% 7,7% 3 0 11,5% ,0% 13 9 50,0% 34,6% 12 5 5 26,1% 10,9% 10,9% 1 1 0 2,2% 2,2% ,0% 5 1 1 10,9% 2,2% 2,2% 1 2 0 2,2% 4,3% ,0% 2 3 0 4,3% 6,5% ,0% 23 10 6 50,0% 21,7% 13,0%

Gelecek Oyu Kararsz % Toplam CHP % Toplam MHP % Toplam Dier % Toplam % Toplam Kararsz % Toplam AKP % Toplam

N N N N N N N N

Katlmad

CHP % Toplam MHP % Toplam Dier % Toplam

N N N % Toplam

Gerektiinden ok az yer verildi 0 ,0% 1 3,8% 1 3,8% 1 3,8% 3 11,5% 1 2,2% 0 ,0% 1 2,2% 0 ,0% 0 ,0% 2 4,3%

Toplam 9 34,6% 9 34,6% 4 15,4% 4 15,4% 26 100% 26 56,5% 3 6,5% 8 17,4% 3 6,5% 6 13,0% 46 100%

Katld

Tablodan grld zere sylemsel adan soldan merkeze doru yaklaldka mitinge katlm oran da dmektedir. Uygulamaya katlm olan deneklerden Doan Grubu okurlarndan642 mitinge katlar ierisindeki kararszlar grubu oy oran, dier gazetelerle karlatrldnda, en yksek orana ulat grlmektedir. Dier bir deyile, mitinge katlanlarla ortak gr paylatklar halde siyasal parti noktasnda ayran deneklerin, en ok Doan Grubu okuru olduu anlalmaktadr. Doan Grubu okurlarndan mitinge katlmam olanlardan (46 denein), %56s (26 denek) hangi partiye oy verecekleri konusunda kararsz kalmlardr. Dier bir deyile, mitinge katlmayan Doan Grubu okurlar, oy verecekleri parti konusunda mitinge katlanlardan daha kararszlardr. Bu durum, siyasal partiye ballk ve siyasal katlm arasndaki paralel baa iaret ederken

642

Doan Grubu okurlarnn says 72 olup bunlarn %36s (26 denek) zmirde 13 Maysta gerekletirilen Cumhuriyet Mitingine katlmlardr. Bu orann, Cumhuriyet gazetesi okurlarna (%65) ve Vatan gazetesi okurlarna (%58) gre ok daha dk bir oran olduu gzlemlenmektedir. Doan Grubu okuru olup mitinge katlanlardan (26 denekten) %34 (9 denek) CHP semenidir. Bunlarn da %55i (5 denek), medyann 13 Mays Mitingi iin tutumunu gerektiinden az yer verdi eklinde deerlendirmektedir. Mitinge katlan tm denekler arasnda 13 denek (%50), medyann tutumunu gerektii kadar yer verdi eklinde deerlendirmektedir. Katlanlarn %34 (9 denek), medyann gerektiinden az yer verdiini dnmektedir. Ayrca bu grup iinde %34lk bir kesimin (9 denek) hangi partiye oy verecei konusunda kararsz olduu gzlemlenmektedir.

299

Doan Grubu yaynlarn merkezi catch all tr yaynclk yaptn da onaylamaktadr. Doan Grubu okurlar iinde mitinge katlmayanlarn yars (23 denek), mitingin medyadaki sunumunu gerektii kadar yer verildi eklinde deerlendirmektedir. Bu oran mitinge katlanlarla karlatrldnda eit grnmekle beraber, saysal olarak bir fark elde edilmektedir. Bu fark Likert lei ile anlam kazanmaktadr. Doan Grubu medyann miting tutumu Likert leinde643 elde edilen puanlarna bakldnda, mitinge katlanlarn Likert puanlar: -0,53 mitinge katlmayanlarn Likert puanlar:0,2 olduu grlmektedir. Mitinge katlanlar, medyann mitinge gerektii kadar yer vermedii sonucuna daha yakn iken, mitinge katlmayanlar, medyann mitinge gerektii kadar yer verdii sonucunda, abartld ifadesinden yaklat anlalmaktadr.
Tablo 88: Sabah Okurlarnn Gelecek Oyu ve Medyada Miting Deerlendirmesi 13 Mays'a Katld m? Gelecek Oyu Yantsz N % Toplam Kararsz N % Toplam MHP N % Toplam N % Toplam Kararsz N % Toplam AKP N % Toplam CHP N % Toplam MHP N % Toplam Dier N % Toplam N % Toplam
Meydann Mitinge Kar Tutumu ok Gerektii kadar Gerektiinden abartld yer verildi az yer verildi

Toplam

0 ,0% 1 10,0% 0 ,0% 2 20,0% 1 10,0% 4 40,0%

1 25,0% 1 25,0% 2 50,0% 4 100% 4 40,0% 0 ,0% 1 10,0% 0 ,0% 0 ,0% 5 50,0%

1 10,0% 0 ,0% 0 ,0% 0 ,0% 0 ,0% 1 10,0%

1 25,0% 1 25,0% 2 50,0% 4 100% 5 50,0% 1 10,0% 1 10,0% 2 20,0% 1 10,0% 10 100%

643

Likert lei balamnda ifadeler u ekilde puanlandrlmtr: ok abartld: 2puan; Abartld: 1puan; Gerektii kadar yer verildi: 0 puan; Gerektiinden az yer verildi: -1 puan; Gerektiinden ok az yer verildi: -2 puan. lgili ifadelere katlan deneklerin saylar, ifadelerin deeri ile arplp toplanm ve aritmetik ortalamalar alnmtr. Doan Grubu okuru denekler iin; Mitinge katlanlar grubu iin ortalama Likert deeri: . {[1x2] + [13x0] + [9x (1)] + [3x (-2)]}:26 = -0,53. (Gerektiinden az yer verildii deerine yakn sonu) Katlmad grubu toplam Likert deeri= {5x2] + [10x1] + [23x0] + [6x (1)] + [2x (-2)]}:30 = 0,2 (Gerektii kadar yer verildi deerine, Abartld ifadesi tarafndan yakn bir sonu)

Katlmad

Katld

300

Uygulamaya katlm olan deneklerden Sabah Grubu okurlarndan644 MHP semeninin varl, sol ve sa muhalif semenler arasndaki ittifaka iaret etmektedir. Dikkati eken bir baka nokta bu grupta herhangi bir CHP semeni de bulunmamaktadr. Ayrca bu durum Sabah Grubunun merkez sa karakterini de onaylamaktadr. Merkez ve merkez sa gazetelerinin siyasal parti ba tamayanlar iin kararszlar grubu oluturmaya ve/veya kararszlklar srdrmeye eilimli olduu gzlemlenmektedir. Sabah Grubu okurlar iinde mitinge katlmayanlarn yars (5 denek) Mitingin medyadaki sunumunu gerektii kadar yer verildi eklinde deerlendirmektedir. Bu oran mitinge katlanlarla karlatrldnda dk grnmekle beraber, saysal olarak bir yksektir. Ayrca imdiye kadar incelenmi olan gazete okuyucular iinde ilk defa medyann tutumunu ok abartl bulan yksek bir oran elde edilmitir (4 denekle elde edilen %40lk oran). Bu fark Likert lei ile anlam kazanmaktadr. Sabah Grubu medyann miting tutumu Likert leinde645 elde edilen puanlarna bakldnda, mitinge katlanlarn Likert puan: 0; mitinge katlmayanlarn Likert puan:0,70 olduu grlmektedir. Mitinge katlanlar, medyann mitinge gerektii kadar yer verdii grnde birleirken; mitinge katlmayanlar, medyann mitingle ilgili tutumunda, abartld ifadesine yaklat anlalmaktadr.

644

Sabah Grubu okurlarnn says 14 olup bunlarn %28i (4 denek) zmirde 13 Maysta gerekletirilen Cumhuriyet Mitingine katlmlardr. Bu oran Cumhuriyet gazetesi okurlarna (%65) ve Vatan gazetesi okurlarna (%58), Doan Grubu okurlarna (%36) gre ok daha dk bir oran olduu gzlemlenmektedir. Soldan merkeze doru yaklaldka mitinge katlm oran da dmeye devam ettii gzlemlenmektedir. Sabah Grubu okuru olup mitinge katlanlardan (4 denekten) %50si (2 denek) MHP semeni olup bunlarn tamam (2 denek) medyann 13 Mays Mitingi iin tutumunu gerektii kadar yer verdi eklinde deerlendirmektedir. Mitinge katlan tm denekler ierisinde ise tm denekler 4 denek (%100) medyann tutumunu gerektii kadar yer verdi eklinde deerlendirmektedir. Sabah Grubu okurlarndan mitinge katlmam olanlardan (10 denein), %50si (5 denek) hangi partiye oy verecekleri konusunda kararsz kalmlardr. Bu oran Doan Grubu okurlarna gre (%56) daha dk bir oran olmakla beraber, genel olarak yksek bir orandr. 645 Likert lei balamnda ifadeler u ekilde puanlandrlmtr: ok abartld: 2 puan; Abartld: 1 puan; Gerektii kadar yer verildi: 0 puan; Gerektiinden az yer verildi: -1 puan; Gerektiinden ok az yer verildi: -2 puan lgili ifadelere katlan deneklerin saylar, ifadelerin deeri ile arplp toplanm ve aritmetik ortalamalar alnmtr. Sabah Grubu denekleri arasnda; Mitinge katlanlardan Sabah Grubu iin ortalama Likert deeri: . (4x0):4 = 0. (Gerekti kadar yer verildii tam deeri) Katlmad grubu toplam Likert deeri= {4x2] + [5x0] + [1x (1)]}:10 = 0,70 (Gerektii kadar yer verildi deerine, Abartld ifadesi tarafndan yakn bir sonu)

301

Tablo 89: Zaman Okurlarnn Gelecek Oyu ve Medyada Miting Deerlendirmesi 13 Mays'a Katld m? Meydann Mitinge Kar Tutumu Gerektii Gerektiinden ok az yer kadar yer Abartld Abartld verildi Verildi 0 2 1 1 ,0% 14,3% 7,1% 7,1% 6 1 2 0 42,9% 7,1% 14,3% ,0% 1 0 0 0 7,1% ,0% ,0% ,0% 7 3 3 1 50,0% 21,4% 21,4% 7,1%

Gelecek Oyu Kararsz N % Toplam AKP N % Toplam MHP N % Toplam N % Toplam

Toplam 4 28,6% 9 64,3% 1 7,1% 14 100%

Yukardaki tabloya646 gre, gazeteler arasnda sylemsel adan soldan merkeze doru yaklaldka mitinge katlm oran da dmeye devam ederek ve son aamada en sa gazetesinde sfra eritii gzlemlenmektedir. Zaman gazetesi okuru iinde kararsz olan denekler, %29 (4 denek) ile merkez gazetelerine gre ok daha dk bir oran olup Cumhuriyet gazetesi okuru olanlarn oranlarna da (%28) ok yakndr. Ancak Cumhuriyet gazetesi okurlar iinde mitinge katlmak ynnde bir gr birlii bulunmazken, Zaman gazetesi okurlar arasnda mitinge katlmamak ynnde bir gr birlii bulunduu gzlemlenmektedir. Zaman gazetesi okurlar iinde mitinge katlmayanlarn yars (7 denek) Mitingin medyadaki sunumunu ok abartld eklinde deerlendirmektedir. Ayrca bu deneklerin %21i (3 denek) medya tutumunu abartld olarak deerlendirmektedir. Bu ifadeler, Likert leinde deerlendirildiinde647 Zaman gazetesi okuyucularnn medya tutum deerlendirmesi Likert lei zerinden 1,14 puan karlndadr. Ak bir ifadeyle denekler medya tutumunu abartl

646

Uygulamaya katlm olan deneklerden Zaman gazetesi okurlarnn says 14 olup bunlarn arasnda zmirde 13 Maysta gerekletirilen Cumhuriyet Mitingine katlan kimse bulunmamaktadr. Bu %0lk oran Cumhuriyet gazetesi okurlarna (%65), Vatan gazetesi okurlarna (%58), Doan Grubu okurlarna (%36), Sabah Grubu okurlarna (%28) gre varlm son nokta olduu gzlemlenmektedir. Zaman gazetesi okurlarndan mitinge katlmam olanlardan (14 denein), %64 (9 denek) hangi partiye oy verecekleri konusunda AKPyi belirtmilerdir. Bu oran Cumhuriyet gazetesi tm okurlar iinde (mitinge katlan ve katlmayan) %54lk oranla CHPnin sahip olduu orandan yksek bir oran olduu dikkati ekmektedir. 647 Likert lei balamnda ifadeler u ekilde puanlandrlmtr: ok abartld: 2 puan; Abartld: 1 puan; Gerektii kadar yer verildi: 0 puan; Gerektiinden az yer verildi: -1 puan; Gerektiinden ok az yer verildi: -2 puan lgili ifadelere katlan deneklerin saylar, ifadelerin deeri ile arplp toplanm ve aritmetik ortalamalar alnmtr. Zaman gazetesi okuru olan denekler iin: (Katlmad grubu toplam Likert deeri= {7x2] + [3x1] + [3x0] + [1x (1)]}:14 = 1,14 (Abartld ifadesine ok abartld ifadesi tarafndan yakn bir sonu).

Katlmad

302

bulmulardr. Ayrca bu, imdiye kadar ki incelenen gazetelerin denekleri ile karlatrldnda en yksek Likert deeri olmutur. 4.4. UYGULAMA ZERNE SONU ve DEERLENDRME Atabekin de belirttii gibi, ierik zmlemesi, medya etkileri konusundaki iddialara tek bana dayanak oluturmaz.648 Bu balamda her iki almann ortak paydalarndan elde edilen veriler, genellemelere gitmeksizin betimleyici aratrma perspektifinde deerlendirilecek; ortaya kan paralellikler dorultusunda karmlarda bulunulacaktr te yandan, denekler iinde ilk gazete tercihi arasnda Doan Grubu ve Sabah Grubu bnyelerinde yer alan Hrriyet ve Sabah dnda dier gazeteleri de daha ncelikli tercih eden denekler yer almaktadr. Gazete grubunun etkisine vurgu yapmas amacyla, bu denekler, Sabah ya da Hrriyet yerine Sabah ya da Doan Grubu okuyucusu olarak anlmlardr. Aratrma kapsamnda yer alan medya analizi inceleme konularna bal olarak aadaki sorulara cevap aramtr: Cumhurbakanl seimi, Cumhuriyet mitingleri ve Genel Seim konularnda hangi gazete daha ok yer vermektedir? Seilen gazetelerin ilk sayfalarnda, Mecliste yer alan siyasal partiler iinde hangi partiler grmezden gelinmi hangilerine daha ok yer verilmitir? Hangi siyasal lider gl ya da madur vurgularyla aktarlm, hangi siyasal liderin dierlerine stnl vurgulanmtr? Hangi siyasal gelime, lider ya da parti hakknda daha ok olumlu, resimli ve gazetenin daha byk alannda yer alan haberler yaplmtr? Bu sorularn cevaplar ile gazetenin duruu ve medya sahipliine gre anlaml bir deiiklik var mdr? Gazetelerin o dnemde Mecliste bulunan partiler ile ilgili izledii yayn politikasna bakldnda, rnein Vatan gazetesinin, siyasal iktidardan ok muhalefeti eletirdii sonucuna varlmas dikkat ekici olmutur. Cumhuriyet gazetesi de dhil olmak zere tm gazeteler, AKP ve siyasal lideri Erdoan ile ilgili

648

Glseren endur Atabek vd. Medya Metinlerini zmleme, Siyasal Kitabevi, Ankara:2007, s. 25

303

olarak, dier parti ve liderleri ile ilgili yaplan haberlerin kyaslanabileceinin ok zerinde bir oranda haber yapmtr. . Medya analizinde genel olarak incelemeye alnan be gazeteye bakldnda, gazetelerin, ilk sayfalarnda, mecliste o dnemde yer alan partiye de yer verdii, ancak bunu yaparken zellikle saysal olarak stnle sahip ilk iki partinin ve liderlerinin haberlerinin daha fazla olduu, bunlar iinde de iktidar partisi ve liderinin haberlerine ezici bir ounlukla yer verildii gzlemlenmitir. Hrriyet gazetesinin sylemini arlkl olarak lider baznda yrtrken, parti baznda daha lml bir politika izlerken, siyasetin kii baznda eletirilmesi, medyann siyaseti kiiselletirme rneklerinden sadece biridir. Gazete, AKP ile CHP arasnda ikincisinin lehine bir seimde bulunurken, Erdoan ile Baykal arasnda byle bir seimde bulunmamaktadr. Gazete, ana-akm medyas olarak, Erdoan ile ilgili olarak daha gl eletiride bulunurken, yaratt bolukta, Erdoan karsnda dengeleyici g olarak kendisini konumlandrmaktadr. Cumhuriyet gazetesi Erdoan ile ilgili haberlerini seime doru dnemde azaltmken, oransal olarak ilk sayfa haberlerinin toplam haberler iindeki orann arttrmtr. Gazetenin Erdoan ile ilgili bu kadar ok sayda yer alan haberine karlk Baykal ile ilgili haber says her iki dnemde de ok daha az olduu grlmekte ve ilk sayfa haberlerinde de iki dnem arasnda belirgin bir oransal art gzlemlenmemektedir. Gazeteler ve siyasal liderler arasnda yer alan sylemsel paralelliin, Zaman gazetesi ve Erdoan arasnda en yksek uyumlulua ulat grlmtr. Hatta Zaman gazetesinin, baz haberlerinde Erdoann baz cmlelerinden haber bal retirken, bunlar trnak iinde aktarmak yerine dorudan vermesi dikkat ekici bulunmutur. Bu, bilinli bir editryal seim olup siyasal liderin sylemine, objektiflik unsuru katarken, onu, okuyucu katnda dolayl yoldan dorulamaktadr. Bahelinin bir sa parti lideri olmasna ve Zaman gazetesinin muhafazakr sylemiyle paralel yanlar bulunmasna ramen, bu gazetenin ikinci dnemde ilk sayfada hibir haberine yer verilmedii grlmtr. Buradan, gazetenin partiler

304

iinde en ok AKPye yer verirken, muhafazakr okuyucu kitlesinin oylarn blebilecek, ynlendirebilecek bir baka partiye yer vermedii gzlemlenmektedir. Gazeteler iinde Sabah Grubunun, Nisan ay banda TMSF kontrolne gemesinden dolay ayr bir neme sahiptir. Aratrma sonucunda TMSF ynetimine geen Sabah gazetesinin yaynlarnda, her eyden nce sylemsel bir farkllk yakalanm ve AKP yerine AK PART ksaltmasnn daha sk kullanld tespit edilmitir. Ayrca TMSF ynetimindeki Sabah gazetesinde, partiler aras nispeten dengeli bir tutuma yer verilirken, liderler baznda farkllamaya gidilmitir. Siyasetin kiiselletirilmesine bir baka rnek olan bu durumda, siyasal iktidar liderinin, dierlerine gre stn konumda aktarld haberlere yer verilmesi dikkati ekmitir. Gazetenin el deitirmesi, mitinglerin nasl haber yapt ya da haber yapmad noktasnda da etkili olmutur. Bu deiimler sonucunda, Doan Grubundan sonra en ok kararszlar grubunun bu gazete grubu okuyucular arasndan kmas da doal bir sonu olsa gerekir. AK PART649 ksaltmasnn, gazetelerin siyasal sylemleri balamnda soldan saa gidildike daha ok tercih edilir hale geldii grlmtr. Gazeteler, sosyal hareketleri haber yapma tutumu bakmndan

karlatrldnda nemli bir veri, liderlerle ilgili gllk vurgusunun bulunduu haberlerine bakldnda elde edilmitir. Vatan, Sabah ve Zaman gazeteleri, Erdoan iin gllk vurgusunun bulunduu haberlerini, mitinglerin gerekletirildii ve ertesi gn kan nshalarnda yer vermi olmalar dikkat ekici olmutur. Bununla birlikte bu haberlerde Erdoan iin ayn zamanda madur edildii de ilenen konular arasnda yer almtr. Madurluk temasnn, Cumhuriyet gazetesi hari tm gazetelerde yalnz Erdoan iin kullanlm olmas bu algy desteklemitir. te yandan tm bunlar arasnda madurluk temas, 27 Nisan 2007 tarihinde Genelkurmay tarafndan yaynlanan e-muhtradan sonra, Cumhuriyet Mitingleriyle birlikte yaynlanan haberlerde yer aldn belirtmek gerekir. Bylece,
649

AK PART ksaltmas, her ne kadar partinin resmi ksaltmas olarak belirlenmise de TDK kurallarna aykr bir ksaltmadr. Partinin adnn TBTAK ksaltmasnda benimsenen yntemle ksaltld belirtilmesine karn, bu yntemle benimsenen ksaltmann AKP olmas gerektii, AK PART eklindeki bir yazmn TBTA KURUMU gibi bir yazma karlk geldii ve isimde yer alan kelimelerin birkann ilk harfleri ile kurumun tam adn yazarak bir ksaltma Trkede yer almad aka grlmektedir. Dolaysyla AK PART eklindeki ksaltma, aslnda ksaltma olmayp ideolojik bir vurguya, partinin temiz olduuna iaret etmektedir. Bu gr destekleyen bir baka nokta, kurum ad ksaltmalarnn tamamnn byk harfle yazlmas gerekirken, AK PART ksaltmasnn, sanki sfat tamlamas gibi Ak Parti olarak zellikle ayn partililerce yaygn kullanmna dayanmaktadr.

305

Erdoan, birden bire hem sosyal eylemler hem de asker tarafndan hakszla uratlan siyasal lider olarak ele alnmaya balanmtr. Bu deiimin, okuyucular zerindeki etkisi aka gzlemlenmitir. rnein o tarihlere kadar, adayn tek bir siyasal parti tarafndan belirlendii Cumhurbakanl seim sreci anti-demokratik bulunuyorken, o tarihlerden itibaren demokratik bulma eilimi artmtr. Mitingleri, savunarak haberletiren Cumhuriyet gazetesi bir tarafa

brakldnda, dier gazetelerin hem olumlu hem olumsuz hem de tarafsz haberlerle, yine editryal tercihe bal olarak deien byklkte ve resimli-resimsiz ekilde haber yaptklar gzlemlenmitir. Cumhurbakanl seim srecinde gazetelerin tutumunun olduka belirleyici bir role sahip olduu anlalmtr. Nisan aynda Erdoann aday olmayacan aklad zamana kadar geen sre iinde, Erdoann adayl ile ilgili olarak arlkla olumsuz haber yapld, Zaman ve Sabah gazetelerininse aka destekleyen yaynlardan kand dikkat ekmektedir. Zaman gazetesi bu sre iinde sadece Erdoann madur edildii vurgusuna yer verirken Erdoann aktif siyasette kalmasn tercih ettii grlmektedir. Ancak Cumhuriyet gazetesi hari tutulduunda, incelemeye alnan tm gazetelerde, Gln adaylna ynelik olumlu ynde bir tr kampanyaya giritii gzlemlenmitir. Aslnda eletirilmesi gereken, kiiler yerine seim srecindeki yntemin yasall deil fakat meruluu olabilecekken, kiiler zerinden siyasetin yrtld bir ortamda, medya da kendi adna bir zafer kazanm grnmektedir. Denekler arasnda televizyon izleyenlerin byk ounluunun, televizyonu ncelikli olarak haber d programlar iin seyretmesine ramen; deneklerin yarsndan fazlas, siyasal bilgi kayna olarak ilk srada yine televizyonu belirtmilerdir. te yandan daha gen denekler, televizyon yerine gazeteyi siyasal bilgi edinme kayna olarak tercih etmilerdir. Sonuta, deneklerin birincil haber kayna, televizyon ve gazete kapsamndaki medya olup tm deneklerin %82,8lik bir orannn siyasal bilgi edinme ihtiyacn birincil dzeyde karlamaktadr. Yine de rencilerden oluan 18-24 ya aras genler, siyasal bilgi edinme kaynaklar asndan daha geni bir perspektif sunmaktayken yalar daha ileri bir ortalamaya sahip idari personel iin siyasal bilgi edinme kaynaklar, bata televizyon ve gazete olup medya younluklu bir sralamaya sahiptir.

306

Denekler

iin

bu

kadar

nemli

bir

kaynak

olan

medyaya

dair

deerlendirmelerine bakldnda, ok gazete okuyan deneklerin televizyon seyredenlerden daha olumsuz bir kanaate sahip olduklar grlmtr. Bu balamda televizyon izleyicisi ile gazete okuyucusu arasndaki medyaya yaklam fark ortaya kmtr. zellikle ok televizyon seyreden deneklerin, televizyondan gelen her trl siyasal bilgi akna daha ak olduklar, ok gazete okuyan deneklerinse bunlara kar tedbirli olduklar ortaya kmtr. Uygulama sonucunda 2 saat ve st televizyon seyreden deneklerin siyasal bilgi ortalamasnn dmesi dikkati ekmitir. Gazete, televizyona gre daha bilgilendirici bir kaynak olduu dnlmektedir. Hlihazrda siyasetle ilgili, bilgili ve siyasal habere ak bireyler, gazeteyi televizyona tercih etmekte, televizyonu ok seyreden bireyler de siyasal ilgililerini yitirip bilgilenmekten uzaklamaktadr. Uygulama sonucunda, deneklerin medyaya gvenmedikleri ortaya kmtr. 2009 ylnda gerekletirilen, Gazeteciliin Dnyalar Aratrma Projesinin 650 ilk verilerine gre de haber gazetecileri iinde, haber medyalar iin en az gveni Trkiyedeki gazeteciler paylamaktadr. Dier bir deyile, bir yandan haber medyas iin alp dier yandan yine haber medyasn en gvensiz bulan gazeteciler, 18 lke arasnda Trkiyedeki gazeteciler olup ortalama gven endeksinin de olduka altnda kalmaktadr651. Trkiyedeki gazetecilerden sonra en az gven duyan lkeler srasyla Rusya ve Bulgaristandr. Trkiyedeki gazetecilerin paras olduklar sistem iin duyduklar bu gvensizlik, kamuoyunun ve dolaysyla zerinde allan deneklerin, medya iin gelitirdikleri dk gven dzeyinin sebepsiz olmadn gstermektedir. Deneklerin yarsndan fazlas medyann siyaseti ynlendirdii grne katlmaktadr ve deneklerin greceli olarak da az bir ksm bu durumu ideal olarak grmektedir. Byle bir yaklam medyay, siyasal iktidar zerinde ynlendirici bir g olarak alglamann, kamuoyunu bilinlendirme greviyle zde bir alglamaya doru yneldii ya da medyann, kamuoyunu bilinlendirme grevinin nne getii yolunda fikir vermektedir. Bu durum, medyakrasinin en azndan deneklerin bir ksm
650 651

EK-4te orijinal aratrmada yer ald ekilde verilmitir. Worlds of Journalisms Project Endekse gre, gazeteciler tarafndan Trkiyedeki haber medyacl iin duyulan dk dzeydeki bu gven, siyasal partiler, hkmet ve genel olarak siyasetiler, byk irketler ile dini liderler iin duyulan gvenin ok zerinde yer almaktadr. Medyaya ynelik bu gven, gazetecilerin, Birlemi Milletler, Polis, Yarg ve Parlamento iin duyduklar gven dzeyine aa yukar denk gelmektedir. Dolaysyla genel bir gvensizlik ortam iinde gazeteciler de temkinli yaklamakta Ordu ve Gnll Kurulular dndaki tm kurulularla ilgili dk bir dzeyde gven duymaktadrlar.

307

tarafndan -tam bir bilin dzeyinde alglanmasa da- kabul edilebilir olduunu gstermektedir. Gazeteciliin Dnyalar aratrmas, karlatrmal gazetecilik kltr analizinin652 sonularna gre, 18 lkenin gazetecileri arasnda en ok Trk ve Ugandal gazeteciler, medyann siyasal gndemi belirleme ilevini, gazetecilik ii iin en nemli ilevlerden biri olarak grmektedir. Az gelimi/gelimekte olan lkeler ile otokratik eilimler barndran komnizm sonras lkelerde, medya alanlarnn, medyann kurumsal rolleri arasnda, siyasal gndemi belirleme gibi bir ilevin medyann en nemli ilevleri arasnda grd anlalmaktadr. Kamuoyunu oluturan bireylerin, medyann siyasal hayat ynlendirme ilevinin kabul edilebilirlii, medya alan asndan siyasal gndemi belirleme ilevinin ya da belirlemeye almasnn, gazeteciler iin medyann en nemli kurumsal rolleri arasnda bulunmas ile rtmektedir. Bu ilevin, azgelimilik, siyasal hayata kar gvensizlik ve demokrasinin kurumsallaamam olmasyla dorudan bir ilikisi olduu anlalmaktadr. Ayn aratrmaya gre, medyann kamuoyunu etkiledii ya da etkilemeye almas -ortalamann zerinde bir deerleTrkiyedeki gazeteciler arasnda haber medyasnn en nemli kurumsal rolleri arasnda saylmtr. Trkiyedeki benzer oran paylaan dier lkeler arasnda in, Rusya, Endonezya, Uganda yer almas yukardaki benzer sonular beraberinde getirmektedir. Bu aratrmaya gre haber medyasnn halk sivil katlma ve siyasal tartmalara katlmaya motive etmesi veya etmeye almas eklindeki bir ilevin gazeteciler arasnda en yksek nem derecesine ulat drt lkeden biri Meksika, dieri Msr, bir dieri Trkiye ve sonuncusu Ugandadr. Az gelimi ve gelimekte olan demokratik kurumsallamann olmad ya da ksmen olduu lkelerde, haber medyasnn, kamuoyunu siyasal konular etrafnda harekete geirme gibi bir grev edinip bunlarn gazetecilerin haber anlay zerinde olduka nemli bir etkisi olduu anlalmaktadr. Bu ilev, dier ilevlerle birletiinde ve kamuoyunun da medya iin duyduu gvensizlie karn siyasal haber kayna olarak verdii ncelikle, demokrasinin kurumsallamad ve gelimekte olan lkelerde medyaya fazladan bir g vermektedir. Deneklerin %87,5i, medyann, kendileri zerinde olumsuz bir etkide bulunduklarn ifade etmektedir. Deneklerin, medyann kendileri zerinde bu kadar yksek oranda olumsuz etkisi ile medyaya kar olan gvensizlikleri arasnda iliki
652

Tablolar EK-4te orijinal aratrmada yer ald ekilde verilmitir. Worlds of Journalisms Project.

308

olduunu ileri srmek mmkndr. Denekler, medyaya gvenmedikleri srece olumsuz etkiyi daha ok hissedecekler ve medyada da haber d programlar izlemeye daha ok eilimli hale geleceklerdir. Bu durum, siyasal bilgisizliin siyasal haberdarlk olarak tanmlanabilecek kulaktan dolma bilgiler seviyesine indii maniple edilebilir bir dzeyini beraberinde getirmektedir. Denekler arasndaki eitim farkna inildiinde siyasal bilginin yksek eitimin ileri aamalarnda anlaml bir fark oluturduu grlmtr. Yksek eitimin ileri aamalar, siyasal tutumlarn ve gazetelerin belirlenmesi aamasnda da belirleyici bir faktr olmutur. Tm deneklerin hepsi bir arada deerlendirildiinde ana-akm yayn organ olarak Doan Grubunun, siyasal ilgisi olmayanlar yakalamakta baarl olduu gzlemlenmektedir. Bu ilgisizlik, yaynlarla devam ettirilerek, yukarda ifade edilen kulaktan dolma bilgisizlik srecini de beraberinde getirmektedir. Deneklerin siyasal tutumlarna bakldnda, bunlarn takip ettikleri

gazetelerin tutumlaryla ounlukla paralel olduu grlmtr. te yandan AKP semeni olan deneklerin bu partiyle olan ilikileri kazanma potansiyeli dorultusunda artmayken kazanma potansiyelinin alglanmad durumlarda, semenlerinin suskunluk sarmal iinde kalmaya eilimli olduklar grlmtr. Buna karn dier iki partinin semenleri, siyasal eilimlerinin daha belirgin olmasndan da kaynakl olarak, kazanma potansiyelinin bulunmad durumlarda bile partileri iin aktif katlmda bulunmaya hazrdrlar. Yine de bu denekler iinde taktiksel oy veren deneklerle karlaldn da belirtmek gerekir. Ar sa milliyeti partinin ana-akm medya organ olarak Hrriyet gazetesi okurlar arasndan km olmasnda zellikle ikinci uygulama ncesi ve sonrasnda muhalefetin birlikte hareket edii ve daha solda yer alan muhalif semenlerin MHPyi de daha solda bir parti gibi alglaylarnn etkisi sz konusudur. MHPnin sktran parti rolnn CHPnin gcn azaltacak ekilde ters ynde iledii bir tablo ortaya kt grlmtr. te yandan, medya ve siyasal partiler daha ok kiiye ulamak iin kendilerini merkez olarak pazarlarken, bireylerde bu partilerin alglanmasyla ilgili sorunlar oluturduu gzlemlenmitir. Sylemsel bazda sada olduu bilinen bir

309

parti, kendini merkeze konumlandrmasyla birlikte, kendi hareket alann da geniletme olana elde etmektedir. Deneklerin, Cumhurbakanl seim sreci ile ilgili deerlendirmelerinin, takip ettikleri gazetelerin mevcut adaya ynelik yayn politikas ile uyum iinde olduu gzlemlenmitir. Siyasal sylemleri belirgin Zaman ve Cumhuriyet gazetelerinin, siyasal tercihler dorultusunda seildiinden yola karak, bu gazeteler bir kenara brakldnda, dier gazetenin okurlar zerindeki maniplatif etkisi aka ortaya kmtr. Zaman ve Cumhuriyet gazetelerinin, daha ok belirli siyasal eilimlerin bir sonucu olarak tercih edildiini ve bu gazetelerin etkilerinin de var olan kanaatlerin kkl fikirlere dntrlmesi aamasnda etkili olduunu, bu gazetelerin okurlarnn semen davranlar ve siyasal katlmlar ile ilgili tablolarndan gzlemlemek mmkndr. Bireylerin istatiksel bir duyusu olduunu belirten Noelle-Neumannn grleri bu almayla da bir kez daha ortaya konulmutur. Ancak yine bu almayla ortaya konan bir baka bulgu da karlkl cehalet olgusu olup bu istatiksel duyunun yanltc olabilecei gereidir. Karlkl cehalet olgusu, deneklerin seim sonucunda kazanacak partileri tahmin etmeleri istendiinde aka ortaya kmtr. uygulama sonucunda kararszlarn en ok Doan Grubu okuyucular arasndan kt grlmtr. Nicelik olarak en ok katlmc da yine Doan Grubu okuyucular arasnda yer almtr. Aadaki tabloda, her bir gazete okuyucusunun, uygulamadaki kararszlarn oranlarnn ortalamas alnmtr.
Tablo 90:nc Uygulamada Okuyucularn Kararsz Oran Dalm Gazeteler Yzde Cumhuriyet 29,8 Vatan 41,6 Doan Gr 50 Sabah Gr 50 Zaman 28,6

Yukardaki tablodan da grld zere sylemsel adan en sol ve en sada yer alan gazete okuyucularnn kararszlar grubu oranlar birbirine olduka yakn olup dier merkez ve merkeze yakn gazetelerin oranlarndan belirgin bir ekilde daha dktr. Doan Grubu okuyucular catch all gazete olmasnn verdii bir zellikle, siyasal yelpazenin sa ve soluna doru yer edinen semenleri okuyucu yapabilmektedir. Ancak bu durumun, okuyucularn kafasn daha ok

310

kartrd at anlalmaktadr. %50 orannda kararsz bir semen grubu ayn zamanda maniplasyona ak bir okuyucu kitlesidir ki bu, zellikle seim zaman olduka byk bir gtr. Sabah Grubunda yer alan %50lik oran, grubun yaynlarnn Nisan aynda gerekletirilen el koyma ilemi ile ilgili olduu dnlebilinir. Ayrca Sabah Grubu okuyucu kitlesi, Doan Grubu okuyucu kitlesinin saysal olarak ok altnda yer almaktadr. Gazetelerin, deneklerin siyasal tercihleri zerinde bumerang etkisi balamnda deerlendirilebilecek etkilere sahip olduu grlmtr. rnein Doan Grubunun ya da Zaman gazetesinin MHP ile ilgili yayn politikasna ramen, bu gazete okuyucular arasnda MHP semeninin gittike artan varl, bu etkinin sonucu olarak deerlendirilmitir. Sosyal hareketlere katlm balamnda deerlendirilen Cumhuriyet

Mitinglerine katlm ve bunlarn medyadaki sunumunun etkisi, takip edilen gazetelere gre deimesi olduka nemli bir veridir. rnein Cumhuriyet gazetesi okurlar, gazetenin sunumuyla paralel bir ekilde en ok katlma oranndaki deneklere sahiptir ve bu denekler mitinglerin medyadaki sunumunu yetersiz bulmaya eilimlidirler. Mitinge katlan denekler, medyadaki haberleri, mitinge katlmayanlara gre daha ok yetersiz bulmulardr. Bu, gerek ve yaratlan iki dnya arasndaki fark aklamaktadr. te yandan Cumhuriyet gazetesi okurlar arasnda mit inge katlmak ynnde bir gr birlii bulunmazken, Zaman gazetesi okurlar arasnda mitinge katlmamak yolunda bir gr birliinin bulunmas, ikincisinin kendi iinde daha tutarl bir yayn politikas izlediini ve okur kitlesinin de daha homojen olduunu gstermektedir. Medya analizinin yukarda yer alan sonular erevesinde kabul edilen hipotezi u ekilde belirlenmiti: Medya aralar, sahiplerinin bulunduklar siyasal pozisyona bal olarak, haber yapmnda ve sunumunda editryal bir seicilikte bulunmakta, editryal perspektiften geen haberler, okuyuculara ulatnda, onlarn siyasal dnyay alglaylarnda ilgili medya organn sahibinin siyasal duruuna paralel bir deiiklie uratacak biimde formatlanmaktadr Alan aratrmann hipotezi ise u ekilde belirlenmiti: Drdnc kuvvet medya, bireylerin siyasal tutum ve davranlarn, alglarn ynlendirmekte; bazen

311

susturmakta ve depolitizasyona uratmakta, bazen maniple etmekte, kamuoyunu baskn ideoloji dorultusunda biimlendirip, siyaseti yeniden retmektedir. Hipotez, alan aratrma sonular dorultusunda baz ekincelerle kabul edilmitir. Bu ekincelerin kayna, aratrmann snrllklar bal altnda aktarlmtr.

312

SONU Si Siyasal iktidarn devamll, rza gsterenlere baldr ve bu rza, kendini her gn kamuoyunun sesinde ve hatta sessizliinde yeniler. ktidarn demokratikliinin ls ise siyasal karar ve eylemlerinde kamuoyunu gz nne alarak hareket etmesi ve onu, karsna alacak trden eylemlerden saknmasna bal olarak deerlendirilebilir. Rza mekanizmasn iletecek kamuoyu gndemini, kim belirlemekte ve kamuoyunun sesi hangi arala ve ortamlarda duyulmaktadr? sorularnn cevaplar da sistemin demokratiklii konusunda nemli fikirler vermekte demokratik kurumsallamann var olup olmadna iaret etmektedirler. alma kapsamnda yer alan tarihsel sre ve literatr aratrmalar sonucunda ortaya konulmutur ki, yukardaki sorularn yantlar, snrl saydaki gl medya ve bu medyalarn sahipleri ile editrleri zerine younlamaktadr. Bu erevede elde edilen sonular medyann demokrasilerde etkisi balamnda siyasetin unsurlar zerinde deerlendirilecektir. A. Birey a. Depolitizasyon etkisi; Siyasal iktidar mcadelesi alannn, medya tarafndan fazlasyla kark sunumu, ,siyasetin ekonomik karlar kontrol edenler dndakilere kapal olduu bireyin yapabilecei ok fazla bir eyi olmad telkininin karsnda elencelik medya ile birlikte bireyler kendilerini siyasetle ilgisizleme srecinde bulmaktadr. Alan almasnda bu srece deneklerin yaklak te birinin dhil olduu gzlemlenmitir. Greceli olarak yksek bir eitim ortalamasnda karlalm olan bu ilgisizlik oran olduka dikkat ekici olup gnmz bireyinin yksek oranda medya tketimleriyle birlikte siyasete kar olan ilgisizliini resmetmektedir. te yandan bu depolitizasyonun, yine en bata medya tarafndan izilen snrlar bulunmaktadr. Bu snrlar erevesinde medya, bireyi seim zaman sandk bana giderek oy vermesini ya da gerekli durumlarda ihtiyac olan kamuoyu desteini salayacak kadar siyasallamasn; ancak seimler aras dnemde gelimelerden ve siyasal liderlerden az ok haberdar olup suskunluunu koruyarak rejimin meruluunu devam ettirmesini salayacak dzeyde de siyasetten uzaklatrmaktadr. Bylece, skt ikrardan gelir sznn toplumsal-siyasal hayata

313

uyarland, sessiz kalnd srece rzann ve meruluun devam ettii bir sre yaand grlmektedir. Bu toplumsal algda 80 sonras dnemin koullarnn ve 1982 Anayasasnn nemli rolleri bulunmaktadr. Hlihazrda 1982 Anayasas da meruluunu plebisitten ok Anayasann uygulanmas srasnda gnmze kadar geen bu sreteki sessizlikte kazanmtr. Medya bu noktada, yerleik bu algnn glenmesi ynnde etkide bulunmaktadr. Yine 80 sonras srele ilgili olarak gren insann (homo videns), okuma ve soyut dnebilme yetenei gerilemitir. nternetin de devreye girmesiyle, uzun soluklu okuma yeteneinin bu durumdan en ok zarar gren unsur olduu eitli aratrmalar erevesinde ortaya koyulmutur. Bireylerin her geen gn daha ksa, hap okumalarla geitirdii bilgilenme sreci, siyasetin derin bilgi, donanm, okuma ve aratrma gerektiren dnyasndan her geen gn daha da uzaklatrmaktadr. Medyann internetteki grnmleri de (slayt haber, video haber, resim stne ksa haber serileri vb.) bu sreci besler niteliktedir. Tm bunlar yukarda sz edilen depolitizasyon erevesini izmektedir. b. Suskunluk Sarmal; Medya her geen gn sylemsel ereveyi izerken, kamuoyu adna konumakta ve ounluun sesi iddiasyla sylemlerini kamuoyuna ve siyasal hayatn dier unsurlarna iletmektedir. ounluun sesi olarak alglanan bu sylemler bireyleri ayn ynde dnme ya da sessiz kalma yolunda zorlamaktadr. Bu ekliyle medya, yaratt medya gerekliklerinin sre iinde gerek sonularn almaktadr. Sosyal hareketlere katlm balamnda, gazetelerin editryal erevesinde deien tutumlarndan, bu gazete okuyucularnn da etkilendii belirlenmitir. Me dya tutumuna ramen, sosyal hareketlere katlm, medyann yaratt dnya ile gerek dnya arasndaki fark alglama olana vermektedir. Bunlar arasndaki fark, suskunluk sarmalnn krld ve devam ettii durumlar arasndaki fark aklamaktadr. Medyadan kast, genel olarak yazl, iitsel ve grsel basnn olduu dnldnde, denekler bu deerlendirmeyi yaparken takip ettikleri gazete ve Trkiyedeki dier medya organlarndan genel olarak duyduklar ve okuduklar arasndaki fark ortaya kmaktadr. Aratrmaya katlan deneklerin gazete ve televizyon kullanc olmalarna gre, siyasal bilgileri ve medyaya dair tutumlar karlatrldnda, gazete

314

okuyucusu deneklerin, medyaya kar daha temkinli yaklatklar ve bunlarn ayn zamanda daha yksek bilgi seviyesine sahip olduklar grlmtr. Bu olgu, yukarda sz edilen, eitim seviyesinin artmas ve siyasal tutumlarn belirginlemesi ile dorudan ilintilidir. Bylece, siyasal bilgi ve ilginin birbirini gelitirdii, tersi durumda, siyasal bilgisizlik ve ilgisizliin de birbirini gelitirdii ortaya kmaktadr. Buradan, zellikle televizyonun fazla tketimiyle beraber, suskunluk sarmalnn glenerek kapsamn genilettii, bireylerin daha az bildike, daha az ilgi gsterdikleri, bildikleri kadarnn da ifade edilmedii bir ortamda tamamen susma ynnde tutuma yneldikleri anlalmaktadr. c. Medyann Birey zerinde Btnletirici Rol; zellikle haber ieriklerine

bakldnda, haberlerin sunumunda, ayrlan zamanda ve yaplan yorumlarda siyasal bir duru olduu ortaya kmaktadr. Bu duru dorultusunda yaplan yaynlarla, ar ular yok saylp ortada bir yol izilmekte, bireyler de bu ortadaki yolda birletirilmektedir. Belirlenen orta yol, medyann taraf olduu konuya/kiiye ncelik, olumlu bir bak as ya da daha ok yer vermesi eklinde somutlaan siyasal duru olarak ortaya kmaktadr. Bu srete, bireylerin, siyasal tercihleri dorultusunda medya tercihlerini belirlemelerinden ok, medya tarafndan tercihlerinin ynlendirildii ileri srlebilir. Medyann stlendii bu rol, onun uluslararas ekonominin ve konjonktrn bir getirisi olup ilerleyen ksmda ayrca ele alnaca zere, siyasetin ekseninin saa doru kaymas ve Amerikan tipi demokrasinin idealize ediliiyle dorudan ilgilidir. Birbirine benzeyen iki partili sisteme ek olarak tek bir liderin etkin rol ald ve tm halkn bir kiide vcut bulduu bu demokrasi anlay, siyasal hayatn ekonomik kliklerce daha kolay ynlendirilebilir bir formu olup kamuoyunu gerekli durumlarda kullanlan bir yaptrm arac olarak grmektedir. Bu srete medya, siyasal iktidar toplum ilikisinde, kamuoyunu iki farkl parti hakknda bilgilendirirken, aslnda birbirine benzer bu iki partinin kiilerinin farkllklar zerine odaklayp kendi iinde trde gruplar oluturmaktadr. Aktarlan bu yapy, Obama hkmetinin, Bush hkmetinin birok yasama faaliyetini ve programn devam ettirmesinin yannda, medya her geen gn Demokratlarn baarl olmak istiyorlarsa, Cumhuriyetilere daha ok yaknlamas gerektii konusunda aklamalara gzlemlemek mmkndr. yer vermesinde

315

d. Maniplasyon; Alan almasnda yer alan denekler iin, birincil haber kayna olan televizyon ve gazete kapsamndaki medyann oran, %82,8dir. Ayn anda hem gazete hem de televizyon kanal bulunan medya gruplarnn rktc gc bu sonularda kendisini gstermektedir. Televizyon izleme alkanl asndan deerlendirildiinde, az televizyon izleyen deneklerin medya kanaatlerinin de olumsuz olduu, ancak televizyon izleme sklnn artmasyla olumsuz kanaatlerin olumluya doru dnt grlmektedir. Bu sonular, birincil siyasal kaynak olarak medyann kendini tekrar frsat doduu oranda gvenilirliini de arttrdn gstermektedir. Ayrca gnmz gren insan (homo videns) asndan gazete ya da herhangi bir dier basl rn, televizyonun pasifletirici rol karsnda mcadele edebilir yetenekte grnmemektedir. Bu durum Trk tipi gazetecilik anlayn, yani vitrin tipi sayfa dzenini653 beraberinde getirmitir. lk sayfada bolca resim ve ksa ksa birbirine geen haber zetlerinin yer ald bu teknikte, okuyucu fotorafla yakalanmaya ve haberin bal ya da ufak bir metni ile i sayfaya ynlendirilmeye allmaktadr. Medya analizi bu abalarn sonu verdiini, gazetelerin medya analizinde ortaya konan sylemsel izgileriyle okuyucularn alan almasnda ortaya koyulan seimsel tercihleri arasnda uyumluluk saptanmasna bal olarak ileri srmek mmkndr. Maniplasyonun az grlen ama daha az nemde olmayan bir teknii, medya analizi srasnda grlmtr; gazete ve liderler arasndaki sylemsel paralelliin baz durumlarda, liderlerin szlerinin trnak iinde almak yerine dorudan bala tanmas eklinde kendini gstermitir. Bylece medya ne olduunu deil ayn zamanda kimin doru syledii konusunda dolayl bir yorumda bulunarak taraf haline gelmitir. Medya, maniplatif deer ve doru yaratm sreci, medya analizinde sylemsel adan farkllamann en belirgin rnei olarak AKP/AK PART kullanm farkllnda yer almtr. nceleme kapsamnda yer alan gazeteler, sylemsel adan en soldan en saa doru siyasal yelpazeye oturtulduunda, AKPden AK PART kelimesine doru artan bir kullanm skll aka gzlemlenmitir. Sabah gazetesinin, TMSFnin ynetimine getikten sonra AK PART ad altnda parti ile ilgili yapt haberlerin bilinli seimi dikkat ekmektedir.
653

Milli Eitim Bakanl, MEGEP, Gazetecilik, Gazete Sayfas Hazrlama, Ankara: 2007, http://cygm.meb.gov.tr/modulerprogramlar/kursprogramlari/gazetecilik/moduller/gazete_sayfasi_hazirla ma.pdf, s.8.

316

Deneklerin yzde doksana yakn bir oran medyann, kendileri zerinde olumsuz bir etkide bulunduklarn ifade etmektedir. Deneklerin, medyann kendileri zerinde bu kadar yksek oranda olumsuz etkisi ile medyaya kar olan gvensizlikleri arasnda iliki olduunu ileri srmek mmkndr. Denekler, medyaya gvenmedikleri srece olumsuz etkiyi daha ok hissedecekler ve medyada da haber d programlar izlemeye daha ok eilimli hale geleceklerdir. Genel ak izgisinde ou kez farknda olmadan alnan siyasal bilgi ve haberler ile siyasal bilgisizliin siyasal haberdarlk olarak tanmlanabilecek kulaktan dolma bilgiler seviyesine indii maniple edilebilir bir dzeyini beraberinde getirmektedir. Alan almas verilerine gre, merkez yayn organlar yerine, sylemleri ve siyasal eilimleri belirgin yayn organlarna ynelik tercihlerin, yerleik siyasal eilimler dorultusunda gelitii grlmektedir ve byle bir durumda medya etkisi, var olan siyasal tutumlarn pekitirmesi dorultusundadr. Bu durum zellikle eitim seviyesinin ykseldii ve siyasal-sosyal eitim alan deneklerde gzlemlenmitir. B. Kamuoyu Medya artk ubikuitz (ayn anda birden fazla yerde olan) bir yapdadr ve yine ayn anda sadece televizyon ve gazete deil, radyo, internet, film yapm irketleri, kitap-dergi yaynevleri ve datm irketleri giderek snrl saydaki gl ekonomik gruplarda toplanmaktadr. Bunlarn tm, ilerinde farkl sesler barndrsa da genel ak izgisinde tek sesli bir koroya dnebilecek yetenek ve maddi kapasitededirler. Bu kapasite, kamuoyunun gndemini belirleme ve gerektiinde belli bir yne kanalize edebilme, siyasal kararlar zerinde demokratik tartmalar araclyla kanaat nderleri yaratarak siyasal srete dorudan etkili olabilmeyi salamaktadr. a. Kamuoyu zerinde Etkinlik; Cumhurbakanl seim srecindeki medya tutumu analizi, medyann, siyasal liderlerin adaylk aamasnda olduka gl bir etkiye sahip olduunu gstermitir. Ayrca bu g, kamuoyu tarafndan da desteklenmi olmasnn yannda, kamuoyunu da bu ynde ynlendirdiini de ortaya koymaktadr ve bu durum siyasal yelpazedeki farkl dnmesi muhtemel dier gazetelerin belirgin bir diren gstermemi olmasyla da dorudan ilintilidir. Deneklerin adaylar ve srele ilgili deerlendirmeleri ve takip ettikleri medyann

317

sylemi ile ortaya kan paralellik, medyann siyasal hayatn bizzat kendisi zerindeki belirleyici rolne iaret etmektedir. Ancak bu paralelliin, siyasal tutumlar belirgin ve parti ba bulunduran deneklerde snrl kaldn belirtmek gerekmektedir. Medya analizinde kiisel olarak pazarlanan veya yerilen siyasal lider ve partisi karsnda belirgin bir dengeleyici sunumun yer almad ortaya konulmutur. Yaratlan bu bolukta bir yandan muhalefetin yokluu yanklanrken dier yandan da medya kendisini oturtarak, yapt siyasal klar kamuoyu nnde merulatrmaktadr. Kamuoyunun etkinlii noktasnda kamuoyu yoklamalar olduka nem kazanmaktadr. Aratrma dneminde yeteri kadar kamuoyu yoklamasnn yaynlanmam olmasndan dolay bu konuda lm yaplamam olmasna karn, denekler zerinde mazlum etkisi (underdog effect), bumerang etkisi (Boomerang effect) ve bando-vagonu etkisi (bandwagon effect) gzlemlenmi olup bu etkilerin bireylerin oy verme ve siyasal-sosyal hareketlere katlm ve siyasal hayata dair genel kans zerinde olduka belirleyici olduu anlalmtr. Ancak bando-vagonu ve mazlum etkisini daha net bir ekilde lebilme noktasnda, kamuoyu yoklamalarnn youn bir ekilde yaynland seimden hemen nceki bir ay kapsayan dnem zerinde yaplacak bir aratrma sebep ve sonu ilikisini daha aklayc olacaktr. Medyann Amerikan tipi demokrasiyi idealize ettiini gsteren bir baka unsur olarak deerlendirilebilecek kamuoyu yoklamalar araclyla medya, siyasal hayat srekli seim dnemi gibi yeniden deerlendirirken ve kamuoyu zerinde ynlendirici etkilerde bulunmaktadr. Trkiyede artk hemen her hafta kan yeni bir kamuoyu yoklamasyla birbirine yaklaan -sadece amblemlerden ibaret- iki siyasal partiden birini seme zorunluluu telkin edilmektedir. Bu srete yine medyann siyasal iktidara gre konumu belirleyici olmaktadr. Ayrca aratrma sresince karlkl cehalet (Pluristic ignorance) olgusuyla da kar karya kalnm olup, semeni olduklar siyasal partilerin pozisyonu ile uyum gsteren medya takip eden deneklerin kendi partilerinin potansiyellerini abartma eiliminde olduklar grlmtr. Tersi durumda da denekler semeni olduklar partinin potansiyelini azmsamaktadrlar.

318

b. Medyakrasi; Kartellemenin getirdii ekonomik avantajlarla nicelik olarak artan nitelik olarak snrl bilgi kaynaklar ile sanal bir demokrasi rnts meydana gelmekte ve bireyler bir yandan zgr olduuna inandrlrken, dier yandan da dnceleri ynlendirilerek snrlandrld bir srece girilmitir. Literatr almalar gstermektedir ki bu srecin yn, drdnc kuvvet medyann, sistemin asli unsurlarndan bir olup aktif rol alarak siyasal hayat ynlendirdii medyakrasiye dorudur. Yukardaki gelimeler kresel lekte, zellikle Amerika gibi liberal ekonominin baat bir rol stlendii lkede en youn bir biimde ortaya karken, demokrasi asndan en tehlikeli uygulamalardan biri de talyadaki gibi, kendisine ait ve toplumun ounluunun kansnn ekillendirildii medya organ sahiplii ile siyasal iktidarn ayn kiide bulumasdr. Siyasal iktidar ve medya arasndaki g dengesi, birinin dierini yutmas eklinde ortaya kt talya rneinde, medyakrasinin zel bir formunun yaandn ileri srmek mmkndr. Trkiyenin ise daha ok Amerikan tipi bir medyakrasi srecinin paras olduu ileri srlebilir. Drdnc g medyann, Yargnn ilevlerine zaman zaman tecavz etmesiyle Yargnn bamszlnn zedelenmesi ve kuruma ynelik sosyal gvenin azalmasnda nemli bir etkisi olmutur. Sren davalar srasnda gzaltna alnan ve sadece ifade vermeye arlan kiilerin de sanki yarglamas tamamlanm ve sulu grlm gibi medyaya yanstld, dorudan yargnn konusunu oluturan sorunlarn ya da meclis ats altnda tartlmas gereken konu ve olaylarn medyada program malzemesi olarak kullanld ve medyann tehir direi yaptrml yarglk rolne soyunduu durumlar giderek sklamaktadr. Tm bu srete medyann kendini hem savunmak hem de pazarlamak zere kulland argman, kamuoyunun sesi olduu ve bunu halk adna, halk iin yapt iddialar zerine kuruludur. Halkn ne dnd noktasnda alan almasndaki verilere bakldnda, siyasal yarglar zerinde medyay olduka etkili bulanlarn, medya ile ilgili kanaatlerinin de arlkl olarak olumlu ynde olduu grlmektedir. Uygulamaya katlanlarn ou, medyann siyaseti ynlendirdii grne katlmaktadr ve deneklerin greceli olarak da az bir ksm, bu durumu ideal olarak grmektedir. Byle bir yaklam, medyay siyasal iktidar ynlendirici bir g olarak alglamann,

319

medyann siyasal iktidara kar bekilik greviyle zde olmaya doru yneldii ya da medyann kamuoyunu bilinlendirme grevinin nne getii yolunda fikir vermektedir. Bu durum medyakrasinin en azndan deneklerin bir ksm tarafndan tam bir bilin dzeyinde alglanmasa da- kabul edilebilir olduunu gstermektedir. Ancak demokrasileri dier sistemlerden ayran, muhalefetin varldr ve ideal olan, medyann, bir yandan siyasal gelimeleri kamuoyuna aktarrken dier yandan da kamuoyunun sesi olarak grev yapmas gerektiidir; siyaseti ynlendirmesi gereken, siyasal partiler ve kamuoyunun bizzat kendisidir. C. Siyasal ktidar sizliin ok olduu lkelerde bir gazetede almak; yorum, aratrma, deerlendirme ve sunumdan ziyade basit ve popler haberlerin editre sunumunda younlamaktadr. Sermayenin bol reklam alabilecei popler gazetecilik, dk cretle yaplan dk kalitede ilerin bir toplam iken medyann ne syledii noktasnda asl belirleyici olan, editr olarak ortaya kmaktadr. Gazetecinin, rettii rnden bu kadar koparlmas, medya sahibi kiilerin, rn ktlar zerinde daha ok sz sahibi olmasn da beraberinde getirmektedir. Bu, siyasal iktidar asndan da medya sahibi ile olan ynlendirilebilir kar ilikisi asndan tercih edilir bir durumdur. 50li yllardan bu yana yaplan yasal dzenlemelerin de bu gr destekler nitelikte olduu saptanmtr. a. Sosyal Denetim ve Kontrol; Seime indirgenmi demokrasilerde ynetilenlerin, kendilerine tannan effaf duvarlar iinde dnce zgrl ile tercih hakk bulunmaktadr ve medya da byle bir ortamda, devletin effaf duvarlarn ren ideolojik aralarndan biri olarak ortaya kmaktadr. Bu balamda basnn bir g olarak belirdii ilk zamanlardan bu yana siyasal iktidarlar da bu gc, dorudan ya da dolayl olarak, ekonomik ve/veya hukuksal yollarla, en etkin bir ekilde kullanmaya abalamlardr. Eriilen bilgilerin ve haberlerin denetimi, siyasal tutum ve davranlarn erevesini oluturarak, medya araclyla sosyal denetimi salamakta olduu bu aratrma srasnda da ortaya kmtr. Ancak buradaki kritik soru, medyann bu sreteki rolnn, zne mi yoksa nesne mi olduudur. Medya, drdnc g olarak ekonomik karlar dorultusunda faaliyet gsterirken, siyasal iktidar bu g

320

karsnda kendi olanaklaryla direnmek ve hatta bu gc kontrol altna alarak arasallatrma abasna girdiinde, srecin hangi tarafn lehine gelieceinin belirleyicisi, medya ve siyasal iktidar arasndaki konjonktrel g dengesi olmaktadr. Bu noktada medyann rol, siyasal iktidarn sylemleri dorultusunda arasallaabilecei gibi, tam tersine siyasal iktidar yola getirmek amal kamuoyunu ynlendirme giriimleriyle siyasal hayatn zerindeki dorudan etkilerde sistemin belirleyicisi olarak ortaya kabilmektedir. Medya kitleselletii oranda reklm gelirlerini de arttrmakta ve daha byk bir ticari kurulu olarak varln srdrmekteyken farkl sesleri duyma ve farkl mesajlar benimseme ve hatta daha da nemlisi bunlar ifade edebilme hakk, siyasal iktidarla karlkl kar ilikilerinden bamsz medyalar aracl ile olanakldr. Oysa ekonomi-politik balamnda medyann Trkiyedeki grnm, merkez yayn organlarna -tirajlar ile balantl olarak- daha ok ilan verilmesi, bu medyalarn sahiplerinin de ekonomik olarak siyasal iktidara daha da baml hale gelmesi gereini dourmaktadr. Bylece merkezde yer alan bir gazete hem zerinde pazarlk yapabilecei kitleden hem de bunlar zerinden elde edecei reklam gelirlerinden g elde etmektedir. Nitekim alan almasnda da deneklerin byk bir ounluu, medyaya gvenmedikleri halde birincil siyasal bilgi kayna olarak grdklerini belirtmilerdir. Bu balamda, bir merkez gazetesi, aslnda popler kltrn ve greceli tarafszln rn olmas gerekirken, buradaki ekonomik iliki dorultusunda siyasal iktidarn taraf olarak ortaya kmas kanlmaz olmaktadr. Bu durumda medyaya ulaan ounluun hangi konuda ve nasl dnmesi gerektiinin erevesi siyasal iktidarn pazarlklar karlnda belirlenecektir. b. Medya Karteli-Siyasal ktidar likisi; Gnmz iletmelerinin ideolojilerini zetleyen kresel dn, yerel davran stratejisinin belki de en iyi uygulayclar olan medya kartelleri, ok seslilik adna, televizyon, gazete, internet sayfas, radyo gibi farkl kanallardan belli snrlar/politikalar/ideolojiler ierisinde tketici durumundaki kitleye ilenmi bilgi ve haber aktarmaktadr. Siyasal iktidar -toplum ilikisinde iletiim kanal olarak ilev gren basnn, iktidar tarafndan kapsama ve denetleme abasnn ykselie getii 20. yzylda, kapitalizmin karsnda duran dengeleyici bir gcn yokluunun da verdii itici gle, basnn krl bir yatrm alan

321

olarak deerlendirildii, kamu hizmeti anlaynn geriletildii ve son kertede kartelleme olgusunun kresel lekte yaygnlat grlmektedir. Trkiyede kamu hizmeti grevinin geri plana itilmekte olduu srecin ban, 1950lerden bu yana gazetecilik anlaynda gerekleen deimelerde gzlemlemek mmkndr. Bu deiikliklerin en nemlisi gazeteciliin bir yatrm alanna dnmesine ve bunun sonularna baldr. Gazeteci ve gazete patronluu ilikisi yeni bir biim alm; aralarndaki dorudan iliki koparak, gazeteci ile patronu kar karya getirebilmitir. O yllarda, Truman Doktrini ve Marshall yardmlarnn ardndan IMFden alnan borlar da gz nne alndnda, bu gelimelerin, Amerikann lke ekonomisindeki etkisinin, basna yansmas olduu anlalacaktr. 1980 sonras sre, Reagann liberal politikalarnn Trkiyedeki uygulamalarna sahne olurken, zelletirmelerle beraber basn organ sahibi ilk kartellerin filizlendii bir dnem olmutur. Bugn medya bir g olmasna ramen, tpk Yarg gibi, dier tm kurumlardan daha fazla olarak zgrlkler asndan sorunlu bir alan oluturmaktadr. Hatta daha ileri olarak iddia edilebilir ki bu sorun, rejimin demokratiklemesinin nnde, en nemli engellerden birini oluturmaktadr. Yasama organnda yer alan ve kartellemeyi kolaylatran bu tr dzenlemelere katlarak onay veren muhalefetin ounlukla gelecekteki kendi konumunu ve siyasal iktidar olmas durumunda sahip olaca gc gz nne alarak hareket ettii grlmektedir. te yandan muhalefetteyken ka kan gruplar da siyasal iktidara geldiklerinde bu tr dzenlemelere tm gcyle sahip kmaktadrlar. almaya, medyann drdnc g olarak siyasal hayat ve demokrasi zerinde deitirici etkiye sahip olduu hipoteziyle balanm ve medyann belirleyici rolne odaklanmken alma boyunca ve sonunda bu gcn karsnda dengeleyici mekanizma olarak siyasal iktidarn, medya gcn kontrol altna almaya alt ve baarabildii oranda da rejim zerinde kontrol gcne yaklat ortaya kmtr. Trkiyede gnmz medyasnn ekonomi politiine ynelik incelemelerde, yukarda siyasal iktidar ve medya arasndaki g dengesinin srekli olarak kar ataklarla srdrld gzlemlenmitir. Hemen hemen her zaman, mevcut siyasal iktidarn talepleri dorultusunda, yasa koyucunun dzenlemeleriyle uygun hukuki zemini yaratlan medya kartellerinin oluum ve paralanma srecinde, ayn siyasal

322

iktidarlarn, yanda bir medya karteli yaratmak ya da en azndan, siyasal zeminden ekonomik zemine ekebilecei bir uzlamada buluabilen medya kartelini, ok sayda ve siyasal adan eletirel, bamsz basna tercih ederek kurtulma amac tad grlr. Bylece gerektiinde onu, yine ekonomik ve hukuki aralarla bl, sat mant erevesinde, devirebilecei garantisi tad grlmektedir. c. Medya kontrol arac olarak kurumlar; TMSF yelerinin Bakanlar Kurulu tarafndan atanmas, kurumun tamamen siyasal iktidarn kontrol altnda olduunun bir gstergesidir. RTKten farkl olarak, yelerin seiminde muhalefet parti temsilcilerine ya da brokrasiye yer yoktur ve fon oluu nedeniyle, bir medya denetim kuruluu gibi deerlendirilmesini de engellemektedir. Gnmz Trkiyesindeki medyann sosyal sorumluluu erevesinde hizmet grmesi iin denetiminden sorumlu RTK, yap olarak siyasal iktidarn medya zerinde kontroln salamaktadr. Ayrca RTK Yasasnda 2001 ylnda getirilen deiiklikler, medya tekelleri asndan nemli avantajlar salarken siyasal iktidarn RTK zerindeki denetim ve karar alc etkinliini arttrmtr. Menderesten bu yana, siyasal iktidarn -gazetecilerden ok tccarlarla daha kolay kontrol edilebilecei dncesine dayanarak- ekonomik ve hukuki aralarn kontrolnde srdrlen gazetecilik, kendisinin kamu hizmeti roln, halkla ilikiler almasnn bir unsuru olarak sylemsel dzeyde devam ettirirken, bunu, g dengesinin belirledii effaf bir duvar erevesinde gerekletirmektedir. Gnmzde siyasal iktidar, ortaklk yapabilecei byk medya kartellerini yaratmakta ancak bunlar iinde eletirel yaklaanlar ya da pazarlk masasnda uzlamayanlar, TMSFnin denetimine geirilmektedir. Medya analizi sresince TMSFnin ynetimine geen ATV-Sabah Grubunun, syleminde siyasal iktidara ynelik daha olumlu bir tutum gelitirdii ve TMSFnin, genel olarak siyasal iktidar tarafndan bir medya kontrol kuruluu gibi arasallatrld aka gzlemlenmitir. Bu gzlemlerden, sadece medyann deil, medya ile bir ekilde organik ba kuran kurum ve kurulularn da siyasal iktidarlardan bamszlatrlarak zerk bir yapya brndrlmesi gerekmekte olduu sonucu karlabilir.

323

D. Seim ve Siyasal Partiler Medya bireylerin semen tercihi zerinde etkili olduu bilinmesine ramen, bireylerin tercihleri zerinde mutlak bir etkisi olduu iddias yeterli kantlara dayanmamaktadr. Her ne kadar alan almasnda deneklerin taktiksel oy verme eilimleri ve takip ettikleri gazetelerle ounlukla uyum iindeki siyasal tercihleri tespit edilmise de, zellikle eitim medyann etkisi balamnda daha ncelikli ve belirleyici bir role sahip olduu grlmtr. te yandan seim ve siyasal partilerle ilgili olarak daha ayrntl irdelenmesi gereken aadaki sonular da yer almaktadr. a. Seim- Siyasetin ekseninin kaymas; Dnyada ve Trkiyede gittike artan bir sylemsel merkez eiliminin varl kendini hissettirmektedir. Postmodern srete, demokrasi, zgrlk gibi dier pek ok kavramda olduu gibi sol ve sa kavramlarnn da sylemsel adan ileri boaltlrken, aralarndaki ayrm da effaflatrlmtr. Bylece siyaset ekseninin saa doru ekilmesi, sol merkezin bile radikal bir grnm kazanmasn da beraberinde getirmektedir. Bu gelime de uluslararas kreselleen ekonomi politikalarndan bamsz deildir. Ekonomik karlar gerei sol eilimli partilere oy vermesi beklenen sermaye d geni kitleler, ounluk balamnda karar verici bir gce sahip olmasna ramen, siyasal kararlarn; din, etnik kimlik, popler sylemler ve lider zellikleri gibi medya araclyla maniple edilebilir aralarla oluturur hale gelmitir. te byle bir ortamda bireyler, kendi siyasal konumlar ile oy verecekleri partinin siyasal konumunu tanmlama konusunda sorun yaamakta ve ekonomik adan beklentilerle oy verdii partinin politikalar arasnda tutarszlklarn sonularna katlanmak durumunda kalmaktadrlar. Medya analizinde ana-akm medyann, merkez medyas olarak yayn yaparken ataa geip bir siyasal karar mekanizmas gibi hareket etmesi gerektiine karar verdii durumlarda, sylemlerini de belli bir yne doru ynelttii grlmtr. Merkezde gibi grnen bir medya organn takip eden bir izleyici, hem sa hem de sol perspektiften haberler alyormu gibi dnebilir. Ancak bu tip bir medya organnn merkezilii, sylemde merkezde grnp kritik siyasalarda sa ya da sol uygulamalar yrrle koyan bir partinin merkezilii kadar olacaktr. Sylemsel adan merkezde olma durumu her zaman iin daha ok kiiye ulama

324

olana tanmaktadr ki ATV-Sabah Grubunun sat, bu anlamda ayr bir nem kazanmaktadr. Siyasetin ekseninin kaymasndan doan kafa karklnn besleyici unsuru ana-akm medya kodlar ile siyasal liderlerin, siyasal partilerin programlarn bir yana brakarak yaptklar aklamalardr. Alan almas sonularna gre ana-akm medya grubu okuyucular iinde her dnemde %50den fazla bir kararszlar grubunun oluu, ana-akm medya karteli asndan zerinde pazarlk edilebilir, maniple edilebilir bir grup olarak ayr bir nem tamaktadr. Bu medyann yapaca yaynlar, siyasal duru asndan yakn olmayanlara bile ulamasnn yannda kaynaa (medya organna) bal olarak sylemin de sa ya da sol deil de merkezi nitelii olduu gibi bir kanya sahip olabileceklerdir. Bu noktada McLuhann ara mesajdr szndeki doruluk pay gze arpmaktadr. b. Siyasal partilerSiyasetin Siyasetsizlemesi; Medya, siyaseti

basitletirerek, siyasal programlardan ve ideolojilerden soyutlayp adaylar zerinde kiiselletirmektedir. Bu durum medya analizinde aka gzlemlenirken, ana-akm medyasnn daha nce sz edildii gibi yine Amerikan tipi demokrasiyi idealize ettiini gstermektedir. Eletiriler ve vgler, siyasal partilerden ok liderlerine yneliktir. Siyasal ideolojisinden, parti programndan sadeletirilmi siyasal aday, sradan bir bireyin ok da fazla teknik bilgi gerektirmeksizin aday iyi ya da kt, gl ya da zayf, baarl ya da baarsz gibi basit, anlalabilir ve ounlukla da grlebilir zelliklerinden yola karak seilebilir ya da elenebilir hale getirilmektedir.

E. neriler
Bu almada ele alnan medya analizi ve alan almasnn makro lekte uygulanmasyla, gazete ve televizyon analizi yaplarak ve halk zerinde daha kapsayc bir almada elde edilecek verilere dayanarak, yine medyann halk zerindeki siyasal ynlendirici etkisini, medya organ sahipliine gre aklayan genel kurallar ortaya konulabilir. Ayrca byle bir alma, bir medya tekeli iinde yer alan gazete ve televizyonlarn siyasal sylemleri arasndaki farkllk ve bu medya aralarnn izleyicilerinin siyasal tutumlarnda, buna bal bir dier farkllk oluup olumadnn aklaycs olacaktr.

325

almann snrllklar nedeniyle ele alnamayan aadaki konular, baka almalara kaynaklk edebilecek nerilere dntrlmtr. rnein gnmz medyasnn byk ounluunu oluturan Doan Grubu yaynlarnn kendi iindeki siyasal farkllamas zerine yaplacak bir inceleme, bu gazetelerin kendi iinde de bir siyasal yelpaze oluturduu ancak ortak bir noktada Doan Grubunun editryal sesini duyurduu hipotezini test edebilecektir. Bir baka almada, liderlerin sylem analizi yaplmak suretiyle gazete okuyucusunun, o gazetenin syleminden mi, yoksa o gazetede yer alan liderin syleminden mi etkilendiinin aratrlmas rol yararl olacaktr. Trkiyede mevcut iletiimsel sistem olan Karma sistemin dier aya, kamu sektr, yani TRT yayncl zerine de bir aratrma yaplmaldr. 3984 sayl yasada 2002de yaplan deiikliklerle mutlak bir siyasal iktidar otoritesi altna giren TRT yaynclnn analizi, Althousserin devletin ideolojik aralar balamnda deerlendirilmesi gereken nemli bir alma olacaktr. Sonsz almann banda tezin temel hipotezi, Siyasal iktidar-toplum

ilikisinde medya, siyasetin bizzat doasn ve demokrasiyi deitirecek gce sahiptir. eklinde kurulmutu. almann sonucunda hipotezin, siyasal iktidar ve medya arasndaki konjonktrel g dengesine bal olarak, bireylerin siyasal eilimlerinin belirginlii erevesinde geerli olduu saptanmtr. alma sonunda, iki kutuplu sistemin sona eriinden bu yana,

alternatifsizlik ve zgrlk sylemiyle kapitalizmin nnn ardna kadar almasnn, en ok yine zgrle ve demokrasiye zarar verdii grlmtr. Bu srete kilit rol oynayan medyann da yine basn zgrl adna kartelletii ve retimlerinde dezenformasyona yneldii grlmektedir. Medya, halk adna popler kltr rnlerini sunmakta, haber kapsamnda magazin ya da sosyal bunalm ve kayglar aktarmakta ve dolaysyla mevcut siyasal iktidara olan ihtiyac vurgulamakta, siyasal partileri bu srecin mmkn olduunca siyaset dna itip siyaseti kiiselletirilip markalatrmakta ya da damgalamaktadr. Demokrasiye geleneksellik kazandracak kurumsallamann olmad siyasal sistemlerde, kamuoyunun medya araclyla kolay maniple edilebilir halde olmas sonucunu da beraberinde getirmektedir. Trkiye gibi az gelimi ve/veya gelimekte

326

olan ve demokrasinin henz kurumsallamaktan uzak olduu lkelerde de siyasal iktidarn toplumla ve toplumun da siyasal iktidarla iletiiminde baat role sahip medyann, ne siyasal iktidarn emrinde ne de siyasal iktidarn stnde yer almas iin tm evreler zerine den grevi yerine getirmesi gerekmektedir. Bu balamda medyann zel konumu nedeniyle medya irketlerine el konulmas operasyonlarnn, hkmetten zerk kurumlarla yrtlmesi gerekmektedir. Siyasal iktidar ve toplum arasnda iletiim kanal olarak grev yapmas beklenen medyann, bu sreteki rolnn demokratik adan tanmlanabilmesi iin, kamu hizmeti n plana alnarak, kartellemeye olanak vermeyecek bamsz, zerk bir ekilde yeniden yaplandrlmas ve gazete ktlarnn fiyatlar vb. alanlarda, tm sektrn desteklenmesi gerekmektedir. Ayrca siyasal partilerin temsilcilerinin sz haklarnn belli kurallara balanmal ve hepsi iin geerli olabilecek yasal bir ereve oluturulmaldr. Ayrca medya kartellerinin demokrasi iin yaratt tehdit, belli bir medya kartelinin seilip datlmas, baka bir sermaye grubuna satlmasyla zlebilecek bir sorundan daha fazlasn iermektedir. Sorun makro dzeyde ele alnarak, Yasama dzeyinde zlmeli, medya kartellerinin oluum sreci, yzdelik oranlarn yukar ekilmesi yerine tam tersine aa indirilmesiyle engellenmelidir. Byle bir dzenlemeye gidilmedii bir durumda, medya kartellerinin arasndan seilen baz gruplarn devri ya da paralanarak sat, mevcut bozuk yapnn, siyasal iktidar destekleyen medya kartelleri lehine yeniden dzenlenmesinden baka bir durumu ifade etmemektedir. Son kertede, medyann kime hizmet edecei, onu kimin sahiplendii ile dorudan ilintilidir. Medya sahipleri sonuta birer yatrmc olmalarndan dolay, tiraj artyla beraber gelen reklam gelirlerinin art, onu, reklam gelirleri dolaysyla sermaye odaklarna baml hale getirebilir. Ancak gazete ve gazetecilerin geni kitleler tarafndan takibi, medyay irketler yerine okur odakl hale getirecektir. Bu durumda sz konusu medyann editryal sunumunda meydana gelecek bir deiiklie kar, tepki vererek bu medyay takip etmek yerine tavr koyacak bilinli okurun gelimesi sosyal bir proje olup demokrasinin kurumsallamasnn ekonomik, sosyal ve siyasal kararln gsterecek siyasal iktidarn ve yasa koyucunun eylemlerine baldr. Nitekim tarafsz medya ve bilinli okur yaratma amac ve bu yndeki siyasalar, demokratik samimiyetin nemli bir lsdr.

327

328

KAYNAKA AHMAD, Feroz. Demokrasiye lk Adm, Cumhuriyet Ansiklopedisi 1941-1960, Cilt 2 YKY, 4.b., stanbul:2003. ALEMDAR, Korkmaz. Medya Gc ve Demokratik Kurumlar, Afa Yaynlar, stanbul:1999. ALKAN, Ahmet Turan. Medyaya Kar Fert, Trkiye Gnl, 24 Gz 1993. ss.5-8.. ALKAN, Trker. Siyasal Bilin ve Sosyal Deiim, Gndoan Basm, Ankara:1989. ALKAN, Trker & Dou Ergil, Siyaset Psikolojisi, Turhan Kitabevi, Ankara:1980. ALLPORT, Floyd H. Toward a Science of Public Opinion. The Public Opinion Quarterly, Vol.1, No.1, Jan., 1937, ss.7-23. ALLPORT, Floyd H. Polls and the Science of Public Opinion, The Public Opinion Quarterly, Vol. 4, No. 2, June 1940, ss. 249-257. ALTHUSSER, Lois. Yeniden retim zerine,deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar ile Birlikte, thaki, stanbul:2006. ALVER, Fsun. Niklas Luhmannn Hayat, Kadife Karanlk 2, Su Yay., stanbul:2006, ss.147-163. ARDI, Engin, Ofuna Of, Sabah, 6 Mart 2008 ARIK, Bilal Raymond Williams, Hayat ve Kuramlarna Genel Bir Bak, Kadife Karanlk 2, Su Yay., stanbul:2006, ss.117-139. ARISTOTELES; Politika, ev. Mete Tunay, Remzi Kitabevi, 9.b., stanbul: 2006. ATABEK Glseren endur. Medya Metinlerini zmleme, Siyasal Kitabevi, Ankara:2007. AYSAN, Mustafa. Atatrkn Ekonomi Politikas, Sosyal Dnm Yay., stanbul:2000. BAKER, C. Edwin. The Media That Citizens Need, University of Pennsylvania Law Review , Vol. 147, No. 2 ss. 317-408 Published by: The University of Pennsylvania Law Review, Dec., 1998. BAPOLU, Serdar. Din Bilgin: Bir mparatorluk yks, 20.12.2006, Eriim:

www.bigglook.com/Bigglook_Guncel/TextExpress.html, (10.01.2007). BARBIER, Frdric & Catherine Bertho Lavenir. Diderotdan nternete Medya Tarihi, ev: Kerem Eksen), Okuyanus Yay. stanbul:2001.

329

BARKER, Michael. Mass Media and Social Movements ; A Critical Examination of the Relation Between the Mainstream Media and Social Movements, Global Research, 2008, Eriim:www.globalresearch.ca/index.php?context=va&aid=8761, (11.12.2009) BARNETT, Michael. Raymond Duvall, Power in International Politics, International Organization, Vol. 59, No. 1 (Winter, 2005), ss. 39-75. BAUDRILLARD, Jean. Simlakrlar ve Simlasyon, ev.Ouz Adanr, DEU Yaynlar, zmir: 1998. BEKTA, Arsev. Kamuoyu, letiim ve Demokrasi, Balam Yaynlar, 2.b., stanbul: 2000. BENNET, W.Lance. Politik llzyon ve Medya, ev. Seyfi Say, 1.b., Nehir Yaynlar, stanbul:2000. BERNAYS, Edward L. Attitude Polls-Servants or Masters? The Public Opinion Quarterly, Vol. 9, No. 3. (Autumn, 1945), ss.264-268. BREED, Warren & Thomas Ktsanes. Pluralistic Ignorance in the Process of Opinion Formation, The Public Opinion Quarterly, Vol. 25, No. 3, (Autumn, 1961), ss. 382-392 CAIN, Bruce E. Strategic Voting in Britain, American Journal of Political Science, Vol. 22, No. 3. (Aug., 1978), ss.639-655. CANETTI, Elias. Kitle ve ktidar, ev.Glat Aygen, Ayrnt Yay.2.b., stanbul:2003 CASTELLS, Manuel. The Information Age: Economy, Society, and Culture: Volume I, The Rise of the Network Society, Blackwell, 1996. CECI, Stephen J.& Edward L. Kain. Jumping on the Bandwagon with the Underdog: The Impact of Attitude Polls on Polling Behavior, The Public Opinion Quarterly, Vol.46: 1982, ss.228-242. CHARTIER Roger, Libraries without Walls, Representations, No. 42, Special Issue: Future Libraries. (Spring, 1993), ss. 38-52. CHILDS, Harwood L. A Reference Guide to the Study of Public Opinion, Princeton: Princeton University Press, 1934. CHOMSKY, Noam. Medya Denetimi, Immediast Bildirgesi, Tmzamanlar Yay., 2.b., stanbul:1995. CHOMSKY, Noam. Medya Gerei, ev.Abdullah Ylamaz, Tmzamanlar Yay., stanbul:1993. CRESPI, Irving. Polls as Journalism, The Public Opinion Quarterly, Vol. 44, No. 4, Polls and the News Media: A Symposium. (Winter, 1980), ss.462-476. CRUTCHFELD Richard S. & David Krech. Theory and Problems of Social Psychology, McGrawHill, New York:1948.

330

ETN, Halis. Liberalizmin Tarihsel Kkenleri, C BF Dergisi, (3), 1, ss.79-96, 2002. I, nsal. George Gerbnerin Kuramlarna Giri, Kadife Karanlk 2, Su Yay., stanbul, 2006, s.1727. LAAN, Emin. Kovulduk Eyl Halkm Unutma Bizi, Bilgi Yay., stanbul:2007. DALBUDAK ulecan, Trkiyede Basn letmeleri, Eriim: www.dorduncukuvvetmedya.com/arsiv/sule.html (15.08.2008) DANIELS, Norman. Merit and Meritocracy, Philosophy and Public Affairs, Vol. 7, No. 3. (Spring, 1978), ss. 206-223. DIJK, Teun A.van. Sylemin Yaplar ve ktidarn Yaplar, Medya, ktidar, deoloji, Der. Ve ev. Mehmet Kk, 3.b. Ankara: Bilim ve Sanat, 2005, ss.271 -327. DJANKOV, Tatiana Nenova, Caralee McLiesh & Andrei Shleifer Who Owns the Media?, Journal of Law and Economics, Vol. 46, No. 2 (Oct., 2003), ss. 341-381 DURSUN, iler ve Korkmaz Alemdar. lan ve Reklam Gelirleri, Medyann Gc ve Demokratik Kurumlar, stanbul: Afa Yaynclk:1999. DUVERGER, Maurice. Siyaset Sosyolojisi, ev.irin Tekeli, Varlk Yay., stanbul:1996 DUVERGER, Maurice. Siyasi Partiler, ev. Ergn zbudun, 4.b., Bilgi Yay., stanbul:1993 DUVERGER, Maurice. Seimle Gelen Krallar, Kelebek Yay. stanbul:1986 EASTON, David. A Systems Analysis of Political Life. New York: John Wiley & Sons, 1965. ERCAN, Hasan. Sendikaszlatrma Mdrlerden Balad, 14.08.2002, Eriim: http://bianet.org/2002/08/14/12444.htm (24.01.2008). EROUL, Cem. Devlet Ynetimine Katlma Hakk, 2.b., mge Kitabevi, Ankara:1999. FIELDS, James M. & Howard Schuman. Public Beliefs About the Beliefs of the Public , The Public Opinion Quarterly, Vol. 40, No. 4. (Winter, 1976-1977), ss. 427-448. FLEITAS, Daniel W. Bandwagon and Underdog Effects in Minimal -Information Elections, American Political Science Review, Vol.65, No:2, June 1973, ss.434-438 FOUCAULT, Michael. ktidarn Gz, Ayrnt Yay. stanbul:2003. FREEMAN, Charles. Msr, Yunan ve Roma Antik Akdeniz Uygarlklar, ev.S.Kemal Ang, Dost Yay. Ankara:2005.

331

GABRIEL Ralph H. Review of Daniel J. Boorstin, The Image: Or What Happened to the American Dream, The American Historical Review, Vol. 68, No. 4. (Jul., 1963), ss.1076-1078. GALLUP, George & Saul Forbes Rae. Is There a Bandwagon Effect?, The Public Opinion Quarterly, Vol. 4, No. 2. (Jun., 1940), ss.244-249. GALLUP George. Polls and the Political Process-Past, Present, and Future The Public Opinion Quarterly, Vol. 29, No. 4. (Winter, 1965-1966), ss. 544-549. GENOVA, B.K.L.& Bradley S. Greenberg, Interests in News and the Knowledge Gap, The Public Opinion Quarterly, Vol. 43, No. 1. (Spring, 1979), ss. 79-91. GERAY Haluk. letiim ve Teknoloji, Uluslar aras Birikim Dzeninde Medya Politikalar , topya Yay., Ankara:2003. GERBNER, George. Towards a General Model of Communication, Audio-Visual Communication Review 4; 1956, ss.177-199. GINSBORG, Paul. Silvio Berlusconi: Television, Power And Patrimony, Verso, London:2004. GLASER, William A.. Television and Voting Turnout, The Public Opinion Quarterly, Vol. 29, No. 1. (Spring, 1965), ss. 85-95. GODKIN Edwin L. Unforeseen Tendencies of Democracy, Cambridge: Houghton, Mifflin & Co., 1898. GOIDEL, Robert K. & Todd G. Shields. The Vanishing Marginals, the Bandwagon, and the Mass Media, The Journal of Politics, Vol. 56, No. 3. (Aug., 1994), ss.802-810. GOLDMAN, Eric. "Poll on the Polls," The Public Opinion Quarterly, 8, 1944, ss.461-467. GKE, Orhan. erik zmlemesinin Sosyal Bilimlerdeki Yeri ve nemi, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, cilt 7, Say 1-2, 1990, ss.87-98. GL, Songl Sallan. Muhafazakrlk Tartmalar ve Muhafazakr B ir Gazete Olarak Zaman Gazetesi, Mlkiye, Cilt XXV, Say: 127, ss.155-170. HABERMAS, Jrgen. Kamusalln Yapsal Dnm, letiim Yay. stanbul, 1998. HENNESSY, Bernard C. Public Opinion, Wadsworth Publishing Co,California:1965. HENSHEL, Richard L & William Johnston. The Emerge of Bandwagon Effects: A Theory, The Sociological Quarterly, Volume 28, No:4, 1987, ss.493-511.

332

HOFFMAN, Nicholas Von. Public Opinion Polls: Newspapers Making Their Own News?, The Public Opinion Quarterly, Vol. 44, No. 4, Polls and the News Media: A Symposium. (Winter, 1980), ss.572-573. HONG, Chew Soo & Kai A. Konrad. Bandwagon Effects and Two-Party Majority Voting, Journal of Risk and Uncertainty, 16:2, 1998, ss. 165172. HUNTINGTON, Samuel. P. & Jorge I. Dominguez. Siyasal Gelime, S Yaynlar, Ankara:1985. NCEOLU, Yasemin Giritli. Uluslararas Medya, Medya Eletirileri, Der Yay.stanbul, 2004 INNIS, Harold. mparatorluk ve letiim Aralar, topya Yay., stanbul, 2007. JACOBS, Lawrence R. & Robert Y. Shapiro; Presidential Manipulation of Polls and Public Opinion: The Nixon Administration and the Pollsters, Political Science Quarterly, Vol. 110, No. 4. (Winter, 1995-1996), ss. 519-538. JACOBS, Lawrence R. & Robert Y. Shapiro. Politicians Don't Pander: Political Manipulation and the Loss of Democratic Responsiveness, University of Chicago Press, 2000. JEANNENEY, Jean-Noel. Balangtan Gnmze Medya Tarihi, ev. Esra Atuk, YKY, 2.b., stanbul:2006. KAIN, Edward L. Jumping on the Bandwagon With the Underdog: The Imp act of Attitude Polls on Polling Behavior , The Public Opinion Quarterly, Vol. 46, No. 2, Summer, 1982, ss. 228-242. KARAYALIN, Yaar. Trk Hukukunda eref ve Haysiyetinin Korunmas, AHF Dergisi, Cilt 19, Say 1, 1962, ss.251-275. KATZ, Daniel & Hadley Cantril. Public Opinion Polls, Sociometry, Vol. 1, No. 1/2. ss. 155-179, Jul. Oct., 1937. KEJANLIOLU, Beybin. Trkiyede Medyann Dnm, mge Kit., Ankara: 2004. KILIBAY, Mehmet Ali Medya ve ktidar, Siyasetsiz Siyaset, mge Kit.1998, ss.139-144. KILIBAY, Mehmet Ali Siyasetsiz Siyaset, Siyasetsiz Siyaset, mge Kit.1998, ss.232-236. KILIBAY, Mehmet Ali. Medium Size Media, Trkiye Gnl 24/ Gz 1993, ss.18.21 KILALI, Ahmet Taner. Siyaset Bilimi, 5.b., mge kitabevi, Ankara:2000. KILALI, Ahmet Taner. Siyasal Sistemler, mge kitabevi, Ankara:2000.

333

KING, James & Jason McConnell. The Cumulative Effect of Negative Campaign Adv ertising on Vote Choice" , The annual meeting of the APSA, Boston Marriott Copley Place, Sheraton Boston & Hynes Convention Center, Boston, Massachusetts, Aug 28, 2002. KLEINNIJENHUIS Jan & Ewald M. Rietberg. Parties, Media, The Public And The Economy: Pa tterns Of Societal Agenda-Setting, European Journal of Political Research 28, ss.95-118, 1995. KKTENER, Aysun. Bir Gazetenin Tarihi Cumhuriyet, YKY, stanbul 2004 KOLOLOLU, Orhan.Liberal Ekonomi Dzeninde Basn Rejimi, Yzyl Biterken Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 11, stanbul: letiim Yaynlar:1995. KRECH, David & Richard S. Crutchfield. Sosyal Psikoloji Teori ve Problemler, tken Neriyat, 1980. KURTZ, Paul. Mediacracy 23.041998, Eriim:www.csicop.org/articles/mediacracy/, (20.12.2007) KK, Mehmet., Medya, ktidar, deoloji, Ark Yaynlar, Ankara:1999. LANE, Neal F. Science and the American Dream, Science, Vol. 271, 23.02.1966. LASSWELL, Harold D. Structure and function of communication in society, The Communication of Ideas. NY, The Ins. for Religious and Social Studies, 1948. LAZARSFELD, Paul F. & Robert Merton. Mass Communication, Popular Taste, and Organized Social Action, Lyman Bryson, ed. Communication of Ideas. New York: Harper & Brothers, ss.95-118, 1948. LANE, Neal F. Science and the American Dream, Science, Vol. 271, 1966, ss.1037-1044 LIPPMANN, Walter. Public opinion, Macmillan, New York:1960. LIPSKY, Michael. "Protest as a Political Resource." American Political Science Review 62, 1968, ss.1144-1158. LOCKE, John. Hkmet zerine kinci nceleme, Orj.Bask: 1662, ev.Fahri Bakrc, Ebabil Yay. 2004. LOWELL, A. Lawrence. Public Opinion and Popular Government, American Citizen Series, New York: Longmans, 1913. LUHMANN, Niklas.& Kertsin Behnke. Speaking and Silence, New German Critique, No. 61, Special Issue on Niklas Luhmann, ss.25-37, Winter, 1994. MACHIAVELLI, Niccolo. Prens, Orj. Bas.1532, stanbul:Olak Yaynclk, 1999.

334

MARSH, Catherine. Back on the Bandwagon: The Effect of Opinion Polls on Public Opinion, British Journal of Political Science, Vol. 15, No. 1, Jan., 1985, ss.51-74. MAXWELL, Evereth, Malcolm McCombs & Donald L. Shaw, The Agenda -Setting Function of Mass Media The Public Opinion Quarterly, Vol.36, No.2. (Sum. 1972), ss. 176-187. McALLISTER, Ian & Donley T. Studlar. Bandwagon, Underdog, or Projection? Opinion Polls and Electoral Choice in Britain, 1979-1987, The Journal of Politics, Vol.53, No.3, ss.720-741. Aug., 1991. McDONALD, Daniel G., Carrol J. Glynn, Sei-Hill Kim & Ronald E. Ostman, The Spiral of Silence in The 1948 Presidential Election Communication Research, Vol. 28, No. 2, ss.139-155, 2001. McGARVIE, Richard E. Are We Lurching Towards 'Mediacracy'? The Age, 12.05.2003, Eriim www.theage.com.au/articles/2003/05/12/1052591733187.html, (23.12.2007) McLUHAN, Marshall. Yaradanmz Medya, ev.nsal Oskay, Merkez Kitaplar, stanbul: 2005. McLUHAN Marshall & Bruce R. Powers, The Global Village, Transformations in World Life and Media in the 21st Century, Oxford University Press, 1989. McQUAIL, Denis. Media and Politics: The Role of Research , Medya ve Siyaset Sempozyumu Kitab Cilt II, 15-17 Kasm 2007, Ege niversitesi letiim Fakltesi, zmir, XXIII-XIX McQUAIL, Denis. letiim Modelleri, Kitle iletiim almalarnda, ev. Konca Yumlu, mge Yay. Ankara:1997. MEYER, Thomas. Medya Demokrasisi, Medya Siyaseti Nasl Smrgeletirir, ev. Ahmet Fethi, Bankas Kltr Yay. stanbul: 2002. MILBRATH, Lester. Political Participation, Chicago: Rand Mc Nally, 1965. MILBURN, Michael. Sosyal Psikolojik Adan Kamuoyu ve Siyaset, ev. Ali Dnmez-Vali Duyan, mge Kit., Ankara:1998. MILJAN, Lydia. Reporting of Public Opinion Polls: Results of Local Polling published in the Windsor Star, Paper prepared for the ACPSA Conference, June 2 -5, 2005, London Ontario. MILL, John Stuart. On Liberty, Chapter 4, Orijinal Basm:1869, Eriim: http://ebooks.adelaide.edu.au/m/mill/john_stuart/m645o/chapter4.html, (20.10.2007). MILLER, Dale T. & Cathy, McFarland. Pluralistic ignorance: When similarity is interpreted as dissimilarity, Journal of Personality and Social Psychology. Vol 53(2) ss.298-305, Aug.,1987. MILLS, C. Wright. ktidar Sekinleri, ev.nsal Oksay, Bilgi Yaynevi, Ankara:1974.

335

MOLLAVESOLU Tuncay, POA Gerei 1-2, Akam,15-16.10.2003 MONTESQUIEU, Charles-Louis. Kanunlarn Ruhu zerine, Orijinal Basm: 1748, ev. Fehmi Balda, stanbul: Se Yay. Da., 2004. MORRIS Richard B. Seven, Who Shaped Our Destiny: The Founding Fathers as Revolutionaries , Harper & Row, New York:1973. MUMCU, Uur, Tarikat, Siyaset, Ticaret, Uur Mumcu Btn Yaptlar Dizisi, Tekin Yaynevi, Ankara: 1997. MUMCU, Uur. Alaturka Kapitalizm, Cumhuriyet, 23 Haziran 1982. MYATT, David s. On the Theory of Strategic Voting, Review of Economic Studies (2007) 74, ss.255281. NADEAU, Richard, Edouard Cloutier & J.H. Guay. New Evidence About the Existence of a Bandwagon Effect in the Opinion Formation Process, International Political Science Review , Vol. 14, No. 2, ss.203-213, 1993. NAISBITT John, Megatrends 2000, Avon Books New York:1991 NELSON, Thomas E., Rosalee A. Clausen & Zoe M. Oxley. "Media Framing of a Civil Liberties Conflict and Its Effect on Tolerance." The American Political Science Review 91, ss.567-83, 1997. NEWTON, Kenneth. Mass media effects: Mobilization or media malaise? British Journal of Political Science, 29, ss.577-600, 2002. NOELLE-NEUMANN Elisabeth. Kamuoyu Suskunluk Sarmalnn Kefi, ev.M.zkk, Dost Kit. Ankara:1993. NOELLE-NEUMANN Elisabeth. Public Opinion and the Classical Tradition: A Re -Evaluation, The Public Opinion Quarterly, Vol. 43, No. 2., ss. 143-156, Summer, 1979. NORA Simon & Alain Minc The computerization of society : a report to the President of France, Cambridge, Mass. MIT Press, 1980 (orj.ad: L'informatisation de la Societe; La Documentation Franca ise 1978). OGBURN, W. F. & A. Goldweiser. The Social Sciences and Their Interrelations., Boston: Houghton Mifflin Company, 1927. O'GORMAN, Hubert J. & Stephen L. GARRY. Pluralistic Ignorance-A Replication and Extension, The Public Opinion Quarterly, Vol. 40, No. 4., ss. 449-458.Winter,1976-1977.

336

OSGOOD, Charles E., George Suci & Percy H. Tannenbaum. The measurement of Meaning, 9th ed. 1975. ZBUDUN, Ergn. Anayasa Hukuku, 2.b. Anadolu niv. Akretim Fak. Yay. Eskiehir:2004 ZBUDUN, Ergun. Trkiyede Sosyal Deime ve Siyasal Katlma, A Hukuk Fak. Yay. No:363, Ankara:1975 ZEK, etin. Basn zgrlnden Bilgilenme Hakkna, Alfa Basm, stanbul:1999. ZER, nan. Medyann Sosyal Deiime Etkileri, 29 Mart 2001, Denizli, BYEGM www.byegm.gov.tr/seminerler/denizli_iv/denizli-4.htm (10.02.2007) ZERMAN, Tlay. Yeni Totalitarizm, Cumhuriyet, 3 Mart 2007 ZERMAN, Tlay. Trkiye in Nasl Bir Anayasa, Bilim Teknik Yaynevi, stanbul:1992, PALMER, Paul A.Ferdinand Tonnies's Theory of Public Opinion, The Public Opinion Quarterly, Vol. 2, No. 4. (Oct., 1938), ss. 584-595. PARENTI, Michael. Monopoly Media Manipulation, Mediterranean Quarterly, Spring, 2002, ss.5666. PARKINSON, C. Northcote. Siyasal Dncenin Evrimi, 2.b., Remzi Kitabevi, stanbul:1986. PEER, Limor, Edward C. Malthouse & Bobby J.Calder. Estimating The Effect Of News Media Consumption On Political Participation Paper presented at the 2003 Annual Meeting of the APSA, Philadelphia, PA, 27-31 August, 2003. PEKMAN, Cem. "Avrupa Standartlar ve Radyo-TV Kanunu." Ayna. Yl 1, 1994, no.3-4, Yaz-Gz, s.6873. PETERSON, Theodore. The Social Responsibility Theory of The Press, Four Theories of Press, Fred S. Siebert, Theodore Peterson, Wilbur Schramm, 6nd ed., Illini Books Edition, Illinios:1971. PHILLIPS, Kevin P. Mediacracy: American Parties And Politics In The Communication Age , Doubleday, & Company, Inc., Garden City: 1975. PIERCE, Walter M. Climbing on The Bandwagon, The Public Opinion Quarterly, Vol. 4, No. 2. (June 1940), ss.241-245. POOL Ithel De Sola, Technologes Wthout Boundares, on Telecommunications in a Global Age, Harvard Univ. Press, 1990. POSTMAN, Neil. Televizyon: ldren Elence, ev. Osman Aknhay, Ayrnt Yay. 2004.

337

PRICE, Vincent & John Zaller. Who Gets The News? Alternative Measures of News Reception and Their Implications For Research, Public Opinion Quarterly, Summer 1993, Vol.53, No:2, ss.133164. PRIEST, Susanna Hornig. Public Discourse and Scientific Controversy , Science Communication, Vol. 28, No. 2, ss.195-215, 2006. ROBERT, Hassan. Media, Politics And The Network Society, McGraw-Hill House, Berkshire:2004. ROGERS, Evereth M. & James W. Dearing. Agenda-setting research: Where has it been? Where is it going?, Communication Yearbook 11, 1988, CA: Sage, ss.555-594. ROLAND Jon. Consititution Society, 2002, John Swinton on The ndependence Of The Press, Eriim: www.constitution.org/pub/swinton_press.htm, (22.09.2007) ROUSSEAU, Jean Jacques. Toplum Szlemesi, Orj.Basm: 1762, 3.b. Ankara: teki Yay., 1999. RUSSEL, Bertrand. ktidar, Cem Yaynevi, stanbul:2002 SARTORI, Giovanni. Demokrasi Teorisine Geri Dn, Yetkin Yay.:Ankara, 1996 SARTORI, Giovanni. Grmenin ktidar, ev.Gl Batu-Bahar Ulukan, stanbul: letiim Yaynlar, 2004. SENETT, Richard. Kamusal nsann k, Ayrnt Yaynlar, stanbul:1996. SCHIFFRIN, Andr. Funds for a wider range of voices, Frances new model of media control, La Monde Diplomatique, 14.10.2007, http://mondediplo.com/2007/10/14france, (29.10.2007). SCHMIDT, Manfred G. Demokrasi Kuramlarna Giri, ev. M.Emin Kkta, Vadi Yay., Ankara:2002. SHARLIN, Harold Issadore. Review of Minc The comput erization of society : a report to the President of France, Technology and Culture, Vol. 22, No. 2 (Apr., 1981), ss.352-354 SIEBERT Fred S., Theodore Peterson & Wilbur Schramm. Four Theories Of The Press, 6th edition, University of Illinois Pres, 1971. SIMON, Herbert A. Bandwagon and Underdog Effects and the Possibility of Election Predictions, The Public Opinion Quarterly, Vol. 18, No. 3., ss.245-246, Autumn, 1954. SKALABAN, Andrew. Do the Polls Affect Elections? Some 1980 Evidence, Political Behavior, Vol. 10, No. 2. 1988, ss.136-150.

338

SMITH, Jackie, John McCarthy, Clark McPhail & Boguslaw Augustyn. From Protest to Agenda Building: Description Bias in Media Coverage of Protest Events in Washington, Social Force, 79:4, June 1, 2001, ss.1397-1423. SPEIER, Hans. Historical Development of Public Opinion, The American Journal of Sociology, Vol. 55, No. 4., ss.376-388, Jan., 1950. SONENSHEN, Raphael J. The Bradley Effect , Politics in Black and White: Race and Power in Los Angeles (Princeton University Press), 1993. STANCIU, Bogdan. "The Fourth Power: Mass Media and Campaign Finance in South Eastern Europe" Paper presented at the annual meeting of the The Midwest Political Science Association, Palmer House Hilton, 25.05.2009, Chicago, Illinois STEIGER, Paul E. Going Online With Watchdog Journalism, Nieman Reports, Harvard Univ., Spring 2008, Eriim: http://www.nieman.harvard.edu/reportsitem.aspx?id=100064 (12.11.2009) STEVENSON Nick, Medya Kltrleri, topya Yay., stanbul:2008. STONE, Deborah. Policy paradox: The art of political decision making. W.W. Nortion & Company, Inc New York: 2002. STREET, John. Politics and Technology, The Guildford Press, New York, 1992 TAYLOR, D. Garth. Pluralistic Ignorance and the Spiral of Silence: A Formal Analysis, The Public Opinion Quarterly, Vol. 46, No. 3, (Autumn, 1982), ss. 311-335 TANILLI, Server. Dnyay Deitiren 10 Yl, 4.b., stanbul:Alkm Yay.2007. TIB, Bassam. Islam Between Culture and Politics, 2
nd

Ed. New York:Palgrave, 2005.

TICHENOR, Phillip J., George. A. Donohue & Clarice N. Olien, Mass Media Flow and Differential Growth in Knowledge, The Public Opinion Quarterly, Vol. 34, No. 2. (Summer, 1970), ss:159170. TILLY, Charles.Changing Forms of Inequality, Sociological Theory, Vol.21, No.1 (2003), ss.31-36 TILLY, Charles.Social Movements and (All Sorts of) Other Polit ical Interactions - Local, National, and International - Including Identities, Theory and Society, Vol. 27, No. 4, Special Issue on Interpreting Historical Change at the End of the Twentieth Century (Aug., 1998), Springer, ss.453480. TOPUZ, Hfz. II.Mahmuttan Holdinglere, Trk Basn Tarihi, Remzi Kit. stanbul:2003.

339

TOCQUEVILLE, Alexis De. Amerikada Demokrasi, Orj. Bas. 1835, ev. Taner Timur, Trk Siyasi limler Dernei Yay. Siyasi limler Serisi-4, stanbul: 1962. TOKGZ, Oya; Siyasal Haberleme ve Kadn, Sevin Matbaas, Ankara:1979. TURAN, Erturul. Kskn Tanrlar Uykusuz Ozanlar, simsiz Aclar, Dou Bat, Yl:10, Say:40, 2007. TURAN, lter. Siyasal Sistem ve Siyasal Davran, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi, stanbul:1977. TURHAN, Mehmet. Siyasal Elitler, Gndoan Yay. Ankara:1991. ULAGAY, Osman. Reagann Miras Tartlyor, Milliyet, 14 Haziran 2004. VEDEL Georges. Siyasetle lgisizleme, Efsane Mi Yoksa Realite Mi? eviren: Hamide Topuolu, Ankara Hukuk Fakltesi 40. Yl Armaan, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar No. 210, Ankara, 1966, Sayfa: 437-454. VIRILIO, Paul. The Vision Machine, Indiana University Press, 1994. VOLTMER, Katrin. Mass Media And Political Communication in New Democracies , Routledge, New York:2006 WEST, Darrell M. Polling Effects in Election Campaigns, Political Behavior, Vol. 13, No. 2. (Jun., 1991), ss.151-163. WHITTEN-WOODRING, Jenifer; Watchdog or Lapdog? Media Freedom, Regime Type and Government Respect for Human Rights, International Studies Quarterly, 2009. (53), ss.595625. WORCESTER, Robert M. Pollsters, the Press, and Political Polling in Britain, The Public Opinion Quarterly, Vol. 44, No. 4, Polls and the News Media: A Symposium. (Winter, 1980), ss.548-566. YANARDA, Merdan. Fethullah Glen Hareketinin Perde Arkas, Trkiye Nas Kuatld? 35 yllk yol arkada Nurettin Veren Anlatyor, 7.b. Siyah Beyaz Kitap, stanbul, 2007. YILDIZ, Nuran. Demokrat Parti ktidar ve Basn, A Siyasal Bilgiler Fak. Dergisi, Cilt: 51,Say:1, ss.481-501. YUMLU, Konca. letiim Alanndaki Teknolojik Gelimeler: Demokratikleme ve Tekelleme, E letiim Fakltesi, Dnceler, Yl:9, Say: 8, ubat 1995, ss. 13-18 YCEKK, Ahmet. 100 Soruda Trkiyede Din ve Siyaset, Gerek Yay. stanbul: 1976

340

ZALLER, John. Political Awareness, Elite Opinion Leadership, and the Mass Survey Response. Social Cognition 8 (1990), ss.125-53. ZALLER, John. Information, Values, and Opinion American Political Science Review, Vol.85, No:4, (12.1991), ss.1215-1248. ZALLER, John. The Nature and Origins of Mass Opinion. Cambridge University Press, Cambridge:1992. ZALLER, John: A Simple Theory of the Survey Response: Answering Questions Versus Revealing Preferences, American Journal Of Political Science, Vol.36, No:3, (1992), ss.579-616. ZALLER, John. "The Myth of Massive Media Impact Revived: New Support for a Discredited Idea." In Political Persuasion and Attitude Change. Edited by Diana C. Mutz, Paul M. Sniderman, and Richard A. Brody. (1996), ss.17-78. Kurumsal Yayn, Rapor ve Aklamalar: Associated Press, About Us, www.ap.org/pages/about/about.html, (16.04.2007) BYEGM, D Basnda Trkiye AB likileri, 23.12.203, Eriim: . www.byegm.gov.tr/yayinlarimiz/avrupabirligi/2003/12/23x12x03.htm, (25.12.2004). Commission on Freedom of Press, Robert M. Hutchins vd., A Free and Responsible Press, A General Report on Mass Communication, Newspapers, Radio, Motion Pictures, Magazines and Books, The University of Chicago Illinois: !947. Cumhurbakanl, Devlet Denetleme Kurulu, RTK Raporu, 26 Eyll 2003, Eriim: www.cankaya.gov.tr/tr_html/DDK/rtuk.htm#VI_C, (12.10.2006) Denizli Sosyal Hizmetler, Kkleri Muzr Neriyattan Koruma Kanunu'nun Yrrlkten Kaldrlm Hkmleri, Eriim: http://denizlisosyalhizmetler.gov.tr/pdf/kanun/kmnk.pdf, (10.12.2007) Digithque De Matriaux Juridiques Et Politiques, Rfrendum sur la constitution de l'an III (1795) Eriim: http://mjp.univ-perp.fr/france/ref1795.htm, (16.05.2007). Dou Grubu NTV, Eriim: www.dogusgrubu.com.tr/tr/icerik/48/22, (13.03.2008) Dou Grubu, CNBC-e,Eriim: www.dogusgrubu.com.tr/tr/icerik/49/22/web_medya/cnbce/, (13.03 2008) Forbes, "The World's Billionaires #73 Rupert Murdoch", 3.8.2007, Eriim: www.forbes.com/lists/2007/10/07billionaires_Rupert-Murdoch_639W.html (17.1.2008)

341

Forbes, The Worlds Billionaires#70 Silvio Berlusoni & his Family, 3.11.2009, Eriim: www.forbes.com/lists/2009/10/billionaires-2009-richest-people_Silvio-Berlusconifamily_EEPT.html, (17.12.2009) Forbes, The Worlds Most Powerful People, 11.11.2009, Eriim: www.forbes.com/2009/11/11/worldsmost-powerful-leadership-power-09-people_land.html, (17.12.2009) Institute of Mass Communication and Media Research University of Zurich, Worlds of Journalisms Project, Eriim: www.worldsofjournalisms.org, (16.11.2009) Lander University, Introduction to Logic, Eriim: http://philosophy.lander.edu/logic/popular.html, (10.07.2007). Medyatava, 01.01.2007-07.01.2007 Aras Gazete Sat Raporu www.medyatava.net/tiraj.asp (10.01.2007) Primary Sources on Copyright (1450-1900), Licensing Act (parchment copy) (1662), eds L. Bently & M. Kretschmer, Eriim: www.copyrighthistory.org (16.04.2007). RTK, Ynetmelikler ve Tebliler, Ankara, 1996. RTK, Basn Bildirisi, ATV Televizyonunun, st Kurul nezdindeki izin ve lisanslar ile kanal ve frekan s kullanm haklar, Turkuvaz Radyo Televizyon Gazetecilik ve Yaynclk A.. adna tescil edilmitir., 7 ubat 2008, Eriim: www.rtuk.gov.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=928828c4-ba8c-47ae9420-5a3dbc1de34a, (08.02.2008) RTUK Basn Bildirileri, Hakkaride Meydana Gelen Terrist Saldrlarla lgili Yaynlarn Men Edilmesine Karar Verilmitir. www.rtuk.org.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=c952dcee-72d4-4c59-843a18430726b57d, (23.10.2007) TMSF, Bilgin ve Merkez Grubu Medya irketlerinin Ynetim ve Denetimleri TMSFye geti., 1 Nisan 2007, Eriim: www.tmsf.org.tr/documents/ilanlar/tr/ba010407.pdf (10.10.2008). TRT, Kurumsal Kii erik, Adnan ztrak, Eriim: www.trt.net.tr/Kurumsal/KisiIcerik.aspx?IcerikKodu=46586a9f-819f-4014-9847-a0f8284b2db8 (10.11.2007) TRT, Tarihe, 1984, Eriim: www.trt.net.tr/wwwtrt/tarihce.aspx?Yil=1984 (20.03.2007) TK, 20 Kasm 2007 ve TK, Eyll 2009, Eriim : www.tuik.gov.tr/AltKategori.do?ust_id=2&ust_adi=Bilim%2C+Teknoloji+ve+Bili%FEim, (12.12.2007)

342

Trk Tarih Vakf, 6-7 Eyll 1955, 50 Yl Sonra, 1.9.2005, Eriim:www.tarihvakfi.org.tr/haberayrinti.asp?ID=382. (03.04.2007) Trk Telekom, Hakkmzda, Eriim: www.turktelekom.com.tr/tt/portal/TTHakkinda/KurumsalTanitim/Hakkinda,(20.06.2008). Trkiye Gazeteciler Cemiyet, Dnya Basn zgrl Gn, 2 Mays 2000, Eriim: http://byegm.gov.tr/ayintarihidetay.aspx?Id=118&Yil=2000&Ay=5, (06.03.2007) Virginia University Library, Thomas Jefferson on Politics & Government, Eriim: http://etext.virginia.edu/jefferson/quotations/jeff1600.htm, (06.09.2007) World Statistics, Eriim: www.internetworldstats.com/stats.htm,(17.12.2009). Szlk ve Ansiklopediler: Assemble Lgislative, Encyclopedia Britannica, Academic Edition, Eriim: http://search.eb.com/eb/article-9047642, (12.052007). EtatsGeneraux:, Encyclopdia Britannica, Academic Edition, Eriim:: http://search.eb.com/eb/article-9033071, (12.05.2007) Procrustes." Encyclopdia Britannica, Eriim www.britannica.com/eb/article-9061475/Procrustes (20.03.2007) The Unword Dictionary, Mediacracy, Eriim: www.unwords.com/unword/mediacracy.html (01.03.2007) Collins English Dictionary & Thesaurus, Medicore, 2nd Ed.HarperCollins:2006. Cumhuriyet Ansiklopedisi 1923-1940, Cilt 1 YKY, 4.b., stanbul:2003 Cumhuriyet Ansiklopedisi 1941-1960, Cilt 2 YKY, 4.b., stanbul:2003 Cumhuriyet Ansiklopedisi 1981-2001, Cilt 4 YKY, 4.b., stanbul:2003 Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, TRT/ Televizyon, Cilt 10, letiim Yaynlar,1985. HANERLOLU, Orhan. Felsefe Ansiklopedisi, Kavramlar ve Akmlar Cilt 3, Remzi Kitabevi, stanbul:1977. Encyclopdia Britannica, Academic Edition, Assemble Lgislative, Eriim: http://search.eb.com/eb/article-9047642, (12.05.2007)

343

Encyclopdia Britannica, Academic Edition, EtatsGeneraux, Eriim: http://search.eb.com/eb/article9033071 (12.05.2007). Encyclopdia Britannica, Academic Edition, Jacobeans, Eriim: http://search.eb.com/eb/article9072074 (15.05.2007) Online Etymology Dictionary, Cynic Eriim:: www.etymonline.com/index.php?term=cynic, (20.03.2007) Online Etymology Dictionary, Public, Eriim: www.etymonline.com/index.php?term=public, (13.01.2007) TDK, Kamu, Eriim: www.tdk.gov.tr/TR/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF4376734BED947CDE &Kelime=kamu, (12.01.2007) TDK, Kamuoyu Eriim: www.tdk.gov.tr/TR/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF4376734BED947CDE &Kelime=kamuoyu, (12.01.2007) Gazeteler ve Dergiler: Akam, 15-16 Ekim 2003 Akam, Siirtli Medya Patroniesi, 24 Aralk 2006. Akam, Bu Rezalete zin Vermeyin, 12 Eyll 2007 Akam, Koza pek Holding, medyaya adm att, 16 Kasm 2005 Cumhuriyet, Medyada Tekelleme zni, 4 Haziran 2003. CNNTURK, Alman Medya Devi Doan Medyaya Ortak Oldu, 16.11.2006, www.cnnturk.com/2006/ekonomi/sirketler/11/16/alman.medya.devi.dogan.tvye.ortak.oldu/260312. 0/index.html (25.11.2006) Cumhuriyet, 19 Mart 1955 Cumhuriyet, Kahraman Trk ordusu btn memlekette dn gece sabaha kar idareyi ele ald , 27 Mays 1960 Devrim Dergisi, Enerji Savalar Kskacnda Trkiye, Mart-Nisan 2006, 21 Nisan 2006, Eriim: www.sendika.org/yazi.php?yazi_no=5861, (12.10.2007)

344

Gerek Gndem, Sabahta Yeni AKP Skandal, 19.07.2007, Eriim: www.gercekgundem.com/index.php?p=75969, (10.02.2008) Haber 5, Barlas: Yllk Transfer cretimi Pein Aldm, 2 Mart 2008. Eriim: www.haber5.com/archive_details?id=309788, (05.03.2008) Haber 7, Fox Tv'nin, 4 Trk orta belli oldu, 06 Nisan 2007, Eriim: www.haber7.com/haber/20070406/Fox-Tvnin-4-Turk-ortagi-belli-oldu.php, (20.04.2007) Milliyet, Barlas, Transfer cretini ade Etti, 29 Mart 2008. Milliyet, evket Bilginin kz Sabah ve Atvnin Satna Dava At 2 ubat 2008 Milliyet, alk Grubu, ATV - Sabah iin yabanc Ortak Araynda, 16 Ocak 2008 Hrriyet, Soner Yaln, Bir Gazetenin arpc Hikyesi, 8 Nisan 2007. Hrriyet, TPAO Mdr ALIKa Transfer Oldu, 27 Mart 2007. Hrriyet, Birlemelerin n Ald, 4 Haziran 2003. Hrriyet, 28 Austos 1955 Milliyet, Babakana Yayn Durdurma Hakk, 30 Aralk 2007 Milliyet, Dantay Yayn Yasan Durdurdu, 25 Ekim 2007 NTV, 21 ubat 2008 tarihli Yorum Fark Program Metni, Irak Operasyonu ve Babakann fkesi, Eriim: www.ntvmsnbc.com/ntv/metinler/Yorum_Farki/subat_2008/21.asp, (20.03.2008) NTVMSNBC,Erdoan: AK PART Bir Merkez Partisidir, 13 Haziran 2007, Eriim: http://arsiv.nTVmsnbc.com/news/410987.asp, (14.06.2007). Radikal, Star Ald, Gz Emlakta, 26 Ocak 2006. Radikal, RTK iin Acil Toplant, 12 Temmuz 2005. Sabah, En Kts Yana Okanan Gazeteci Olmak, 4 Mart 2007. Stargazete, Vatan'n Aydn Doan'a Satlmasna artl Onay, 13 Mart 2008 Tercman, Cemaat Medyada Byyor, 23 Mart 2003 The Independent, Election '97: Last-minute rescue by cavalry of 'don't knows' is a party myth, (London, England), 7 Nisan 1997

345

Tbider Biliim Dergisi, Trkiyede nternet kullanm Artyor, 15 Kasm 2007, www.tubiderbd.com/index.php?module=news&news_id=7164&cat_id=4 , (15.12.2007) Vatan, RTK Bakannn 3 Yl Hapsi steniyor, 29 Eyll 2007. Zaman, 14 Mays 2007, zmir Basks Yasalar, Szlemeler ve Dier Belgeler 15.06.1215, Magna Carta Libertatum (Byk zgrlkler Szlemesi), Tam metni iin eriim: Yale niversitesi, www.yale.edu/lawweb/avalon/medieva l/magframe.htm, 1689, English Bill Of The Rights (ngiliz nsan Haklar Bildirisi) (1689), Tam metin iin eriim; www.yale.edu/lawweb/avalon/england.htm 26.08.1789, Dclaration des Droits de l'homme et du citoyen du 26 aot 1789 Fransz Anayasa Komisyonu, Eriim Adresi: www.conseil-constitutionnel.fr/textes/d1789.htm, ngilizcesi iin bkz: www.conseil-constitutionnel.fr/langues/anglais/cst2.pdf (12.05.2007) 03.09.1791, The Constitution of 3 September 1791, Eriim Adresi: http://sourcebook.fsc.edu/history/constitutionof1791.html (12.05.2007) 24.06.1793, La Constitution Du 24 Juin 1793, Fransz Anayasa Komisyonu, Eriim Adresi www.conseil-constitutionnel.fr/textes/constitution/c1793.htm (15.05.2007) 1795 Tarihli Fransz Anayasa Referandumu, Rfrendum sur la constitution de l' an III (1795) http://mjp.univ-perp.fr/france/ref1795.htm (15.05.2007) 22.08.1795, Constitution de 1795 Directoire 1ere Rpublique, 5 Fructidor an III (22 Aot 1795), www.roi-president.com/bio/bio-fait-constitution+de+1795+directoire+1ere+republique+.html, (18.05.2007) 13.12.1799, Constitution of December 13, 1799 (23 Frimaire, Year VIII) Eriim adresi: www.napoleonseries.org/research/government/legislation/c_constitution8.html (18.05.2007) 28.04.1909 Tarihli Matbuat Kanunu 7 Ekim 1923 Tarihli TBMM Bakanlar Kurulu Kararnamesi 20 Nisan 1924 Tarihli 1924 Anayasas 04.03.1925 Takrir-i Skn Kanunu 17.02.1926 tarih 756 Sayl Ceza Kanunu

346

21.06.1927 Tarihli ve 1117 Sayl Kkleri Muzr Neriyattan Koruma Kanunu 19.10.1930 Tarihli talyan Ceza Yasas (Codice Rocco) 15.07.1931 Tarih ve 1881 Sayl Matbuat Kanunu. 29.06.1938 Tarih ve 3531 Sayl, Ceza Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun. 15.07.1950 Tarih ve 5680 Sayl Basn Kanunu. 13.06.1952 Tarih ve 5953 Sayl Basn Mesleinde alanlarla altranlar Arasndaki Mnasebetlerin Tanzimi Hakknda Kanunun 09.03.1954 Tarih ve 6334 Sayl Neir Yoluyla veya Radyo ile lenecek Baz Crmler Hakkn daki Kanun. 07.06.1956 Tarih ve 6732 Sayl Neir Yoluyla veya Radyo ile lenecek Baz Crmler Hakknda Kanunda Deiiklik Yapan Kanun. 02.01.1961 Tarih ve 195 Sayl Basn lan Kurumu Tekiline Dair Kanun 09.07.1961 Tarih ve 334 Sayl TC Anayasas 04.05.1964 Tarihli ve 7/3018 Sayl Kararname 13.05.1971 Tarih ve 1402 Sayl Skynetim Kanunu 02.10.1981 Tarih ve 2531 Sayl Kamu Grevlerinden Ayrlanlarn Yapamayaca ler Hakknda Kanun 07.11.1982 Tarih ve 2709 Sayl TC Anayasas 05.04.1983 Tarih ve 2813 Sayl Telsiz Kanunu 05.05.1983 Tarih ve 2822 Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt Kanunu. 05.05.1983 Tarih ve 2821 Sayl Sendikalar Kanunu. 10.11.1983 Tarih ve 83/7376 Numaral Kollar Tz. 11.11.1983 Tarih ve 2954 Sayl Trkiye Radyo ve Televizyon Kanunu 06.03.1986 Tarih ve 3266 Sayl Baz Kanunlarda Deiiklik Yapan Kanun

347

12.01.1989 Tarih ve 3517 Sayl Radyo ve Televizyon Verici stasyonlarnn Posta Telgraf ve Telefon letmesi Genel Mdrl Tarafndan Kurulmas ve letilmesi Hakknda Kanun 05.05.1989 Avrupa Snr-tesi Televizyon Szlemesi 12.04.1991 tarih ve 3713 sayl Terrle Mcadele Kanunu 04.11.1993 Tarih ve 3915 Sayl Avrupa Snr-tesi Televizyon Szlemesinin Uygun Bulunduuna Dair Kanun 05.05.1983 Tarih ve 2822 Sayl Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt Kanunu 05.05.1983 Tarih ve 2821 Sayl Sendikalar Kanunu, 10.11.1983 Tarih ve 83/7376 numaral Kollar Tz 06.03.1986 Tarih ve 3266 Sayl, 1117 Sayl Kanunda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun 13.04.1994 Tarih ve 3984 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanun 10.04.2001, Dantay, tihat Birletirme Kurulu Karar Yl 2001- Karar No:4. 07.06.2001 tarih ve 4676 Sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanun. 18.06.2001, Cumhurbakanl B.01.0.KKB.01, Kan.Kar. : 39-18/A-1-2001-427, TBMMye geri gnderme gerekesi 09.04.2002 Tarih ve 4748 Sayl eitli Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna likin Kanun (2. Uyum Yasalar Paketi) 15.05.2002 Tarih ve 4756 Sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu Ve Yaynlar Hakknda Kanun, Basn Kanunu, Gelir Vergisi Kanunu le Kurumlar Vergisi Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun 03.08.2002 Tarihli ve 4771 Sayl eitli Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna likin Kanun (3. Uyum Paketi) 02.01.2003 Tarihli ve 4778 Sayl eitli Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna likin Kanun (4. Uyum Paketi) 12.06.2003 Tarih ve 4903 Sayl eitli Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna likin Kanun, (6. Uyum Paketi) 26.04.2004 Tarihli ve 5187 Sayl Basn Kanunu 26.09.2004 Tarihli ve 5237 Sayl Trk Ceza Kanunu

348

18.06.2005 Tarih ve 25849 sayl Resmi Gazetede yaynlanan Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu Tarafndan Ticari ve ktisadi Btnlk Oluturan Mahcuzlarn Satna likin Ynetmelik 19.10.2005 Tarih ve 5411 Sayl Bankaclk Kanunu 31.05.2006 Tarih ve 5510 Sayl Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Kanunu. 05.07.2007 Tarih ve 5373 Sayl Radyo Ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanunda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun 17.04.2008 Tarih ve 5754 Sayl Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Kanunu ile Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun.

349

EKLER

350

351

EK-I. : 1. Uygulama renci

Anketi rnei
Sayn Katlmc, Bu anket almas sadece bilimsel bir almada kullanlmak zere uygulanmaktadr. Bir test deildir. Doru ya da yanl cevap bulunmamaktadr. Verdiiniz cevaplar arasnda kimliinize dair sorular yer almamaktadr. Cevaplarnzn size herhangi bir etkisi bulunmayacaktr. Mmkn olduunca size en uygun cevab veriniz. Toplam 40 soru bulunmaktadr. Yardmnz iin teekkr ederiz. 1) Ne kadar sklkta gazete okursunuz? a) Her gn b) Hafta 3-4 kez c) Sadece hafta sonlar d) Ayda bir iki kez, e) Hi gazete okumam (3.soruya geiniz) nternetten ya da basl olarak, hangi gazete ve gazeteleri okursunuz, ncelik srasna gre yaznz.

d) 4 6 saat aras e) 6 saat ve st 9) nternette siyasal parti, siyasal forum, tartma gibi siyasal ierikli siteleri ziyaret ediyor musunuz? a) Evet b) Hayr 10) Siyasal ierikli e-postalar okur ve bakalarna iletir misiniz? a) Okumadan silerim b) Sadece okurum ve sonra silerim c) Okurum ve saklarm d) Okurum arkadalarma/yaknlarma iletirim e) Okurum, bakalarna iletirim ve ayn zamanda gnlk hayatta tartrm 11) nternette siyasal konularda konuurken kendimi gnlk hayattan daha gvenli olarak hissediyor musunuz? a) Hibir zaman b) ok ender (gndeme bal olarak) c) Ara sra d) Olduka sk e) Her zaman 12) Siyasal hayatla ilgili gelimeleri en ok hangi kanaldan ediniyorsunuz. En sk kullandnza 1 vererek sralaynz. a) TV( ) b) Gazete ( ) c) nternet ( ) d) Aile ve Arkadalar ( ) e) Radyo ( ) f) Dier ( ). 13) u an mecliste bulunan partileri yaznz. a) Bilmiyorum b) Bildiinizi yaznz: .. 14) Bir sonraki cumhurbakanl seimi ne zaman olacaktr? a) Bilmiyorum b) Bildiinizi yaznz: 15) 1982 Anayasasna gre TC Cumhurbakann kim seer? a) Bilmiyorum b) Bildiinizi yaznz: 16) Bir ynetimin demokratik saylabilmesi iin gerekli ilk zellii sizce nedir, sizin belirleyeceiniz nem srasna gre yaznz (daha fazla da yazabilirsiniz): a) b) c) 17) Siyasal duruunuzu tanmlamanz gerekirse siyasal yelpazenin neresinde yer alrdnz, bulunduunuz yerin rakamn daire iine alnz. (1 en sol - 5 en sa)

2)

Aadaki ifadelere katlma derecenizi iaretleyiniz. 3) Gazete okurken siyasal haberleri ncelikle okurum. a) Hibir zaman b) ok ender (gndeme bal olarak) c) Ara sra d) Olduka sk e) Her zaman 4) zellikle siyasal konularda yazan beendiim ke yazarlar iin gazete alrm ve nce onlar okurum. a) Hibir zaman b) ok ender (gndeme bal olarak) c) Ara sra d) Olduka sk e) Her zaman Ortalama olarak gnde ka saat televizyon izlersiniz? a) Hi televizyon izlemem b) 2 saatten az c) 2 4 saat d) 4 6 saat aras e) 6 saat ve st Hangi televizyon kanallarn izlersiniz? Sizin iin ncelik srasna gre yaznz.

5)

1 Sol

5 Sa

6)

18) Son seimlerde hangi partiye oy verdiniz? a) Oy vermedim b)Yaznz: . 19) nmzdeki seimlerde hangi partiye oy vermeyi dnyorsunuz? a) Kararszm (Soru 23e geiniz) b)Yaznz: .. 20) Sizce bu partinin siyasal duruunu tanmlamanz gerekirse siyasal yelpazenin neresinde yer almaktadr, bulunduunuz yerin rakamn daire iine alnz (1 en sol - 5 en sa) 1 Sol 2 3 4 5 Sa

.. 7) ,Televizyonda en ok hangi programlar seyredersiniz? Sizin iin ncelik srasna gre yaznz. .. 8) Ortalama olarak gnde ka saat internete girersiniz? a) Hi internete girmem (Soru 12ye geiniz) b) 2 saatten az c) 2 4 saat

352

21) Bu partiye oy vermede ne kadar kararl olduunuzu belirtiniz. a) Olduka kararlym b) Kararlym c) Kararszm d) Kararl deilim e) Kesinlikle kararl deilim 22) Sizce bu parti iin neler yapabileceiniz sorulursa aada yazl olanlardan en ok hangisini yapmak isterdiniz? ( ) Genel tartmalara katlp parti lehine konuurum ( ) Partinin rozetini takarm ( ) Parti toplantlarna dinleyici olarak katlrm ( ) Tanmadm insanlarn kapsn alarak partinin propagandasn yaparm. ( ) Partinin toplantlarnda tartmalara katlr, nemli bulduum eyler hakknda gr bildiririm ( ) Partinin grlerini, baka partilerin toplantlarnda da savunurum ( )Tercih ettiim parti iin bunlarn hibirini yapmazdm. 23) Gerekli saysal ounluu yakalam bir partinin, muhalefete ramen, Cumhurbakann tek bana belirlemesini demokratik buluyor musunuz? a) Kesinlikle demokratiktir b) Demokratiktir c) Fark etmez Fikrim yok d) Demokratik deildir. e) Kesinlikle demokratik deildir. 24) nmzdeki milletvekili seimlerini sizce hangi parti kazanacak, en ok oyu hangi parti alacak? Yaznz:.. 25) Bu partinin en ok oyu alacak parti olacana ne kadar emin olduunuzu belirtiniz. a) Olduka eminim b) Eminim c) Kararszm d) Emin deilim e) Kesinlikle emin deilim 26) Sizce ideal olarak medyann ilevleri neler olmaldr? ( ) Elendirmek ( ) Oyalamak ( ) Haber vermek, gelimelerden bilgilendirmek ( ) Eitmek ( ) rn tantmak ( ) Siyaseti ynlendirmek 27) Gnmzde medyann asl ilevlerini seiniz, sizin anzdan rakam vererek sralaynz. (stediinizi seebilirsiniz, ekleyebilirsiniz.) ( ) Elendirmek ( ) Oyalamak ( ) Haber vermek, gelimelerden bilgilendirmek ( ) Eitmek ( ) rn tantmak ( ) Siyaseti ynlendirmek

28) Sizce siyasal yarglarnzn deiiminde medyann etkisi var mdr? a) Hayr hi etkisi yok b) Biraz Etkili c) Bilmiyorum d) Etkili e) Olduka etkili 29) Trk medyasn genel olarak dndnzde sizce hangi partiye daha ok yer veriliyor? Yaznz: 30) Genel olarak medyada okuduunuz duyduunuz siyasal haberler kendinizi olumsuz ynde nasl hissettiriyor? (Birden fazla seenek iaretleyebilirsiniz.) a) Tehdit edici b) Endie verici c) Huzursuz edici d) Etkilemiyor Medyann mesajlar ile ilgili aadaki cmlelere katlma derecenizi belirtiniz. 31) Televizyonda siyasal haberleri ncelikle dikkatimi eker ve takip ederim. a) Tamamen Katlyorum b) Katlyorum c) Kararszm d) Katlmyorum e) Kesinlikle Katlmyorum 32) Medyann haber ve programlarnda siyasal konularla ilgili syledikleri etkili deildir a) Tamamen Katlyorum b) Katlyorum c) Kararszm d) Katlmyorum e) Kesinlikle Katlmyorum 33) Medyann haber ve programlarnda siyasal konularla ilgili syledikleri ounlukla gerektir. a) Tamamen Katlyorum b) Katlyorum c) Kararszm d) Katlmyorum e) Kesinlikle Katlmyorum 34) Medyann haber ve programlarnda siyasal gelimelerle ilgili syledikleri ounlukla yzeyseldir. a) Tamamen Katlyorum b) Katlyorum c) Kararszm d) Katlmyorum e) Kesinlikle Katlmyorum 35) Cinsiyet: a) Kadn b) Erkek 36) Doum yl : 37) Eitim Dzeyi (ikinci niversite ise iaretleyiniz) a) Lisans 1. snf b) Lisans 2. Snf c) Lisans 3.snf d) Lisans 4.snf e) Lisans uzatmada ( ) kinci niversite 38) Medeni Durum a) Evli b) Bekr c) Boanm d) Ei lm e) Ayr 39) Aylk ortalama aile ii (hane iin) geliriniz a) 500 YTL ve alt b)500-1000 YTL aras c) 1000-2000 YTL aras d)2 000-5000 YTL Aras e) 5.000 YTL ve st 40) Aileniz nfus younlu bakmndan nerede yaamaktadr? a)20.000 ve alt (ky, kasaba) b)20.000 - 200.000 (kk ehir) c)200.000- 500.000 aras ( Orta byklkte ehir) d)500 bin -3 milyon aras (Bykehir) e)3 milyon ve st (Ankara-zmir-stanbul)

353

354

EK-II. : 2. Uygulama

Personel Anketi rnei

Sayn Katlmc, Bu anket almas sadece bilimsel bir almada kullanlmak zere uygulanmaktadr. Bir test deildir. Doru ya da yanl cevap bulunmamaktadr. Verdiiniz cevaplar arasnda kimliinize dair sorular yer almamaktadr. Cevaplarnzn size herhangi bir etkisi bulunmayacaktr. Mmkn olduunca size en uygun cevab veriniz. Toplam 30 soru bulunmaktadr. Yardmnz iin teekkr ederiz. 1) Ne kadar sklkta gazete okursunuz? a) Her gn b) Hafta 3-4 kez c) Sadece hafta sonlar d) Ayda bir iki kez, e) Hi gazete okumam (5.soruya geiniz) 2) nternetten ya da basl olarak, hangi gazete ve gazeteleri okursunuz, aada alfabetik sradaki gazetelerden takip ettiklerinizden en fazla 5ini sizin iin ncelik srasna gre sralaynz. ( ) Cumhuriyet ( ) Hrriyet ( ) Haberturk (internette) ( ) Milliyet ( ) Ntvmsnbc (internette) ( ) Posta ( ) Radikal ( ) Tercman ( ) Trkiye ( ) Vatan ( ) Yeni afak ( ) Zaman ( ) Sizin ekleyeceiniz : Aadaki ifadelere katlma derecenizi iaretleyiniz. 3) Gazete okurken siyasal haberleri ncelikle okurum. a) Hibir zaman b) ok ender (gndeme bal olarak) c) Ara sra d) Olduka sk e) Her zaman 4) zellikle siyasal konularda yazan beendiim ke yazarlar iin gazete alrm ve nce onlar okurum. a) Hibir zaman b) ok ender (gndeme bal olarak) c) Ara sra d) Olduka sk e) Her zaman 5)Ortalama olarak gnde ka saat televizyon izlersiniz? a) Hi televizyon izlemem ( Soru 8e geiniz) b) 2 saatten az c) 2 4 saat d) 4 6 saat aras e) 6 saat ve st

6) Haberleri gz nne aldnzda aadaki hangi televizyon kanallarn izlersiniz? Alfabetik srada yer alan kanallardan takip ettiklerinizi, sizin iin ncelik srasna gre sralaynz. (Eksik varsa ekleyebilirsiniz) ( ) ATV ( ) CNN Turk ( ) Haber Turk ( ) Kanal D ( ) NTV ( ) Samanyolu ( ) Show Tv ( ) Star ( ) TRT ( ) TV 8 7)Ortalama olarak gnde ka saat internete girersiniz? a) Hi internete girmem (Soru 10a geiniz) b) 2 saatten az c) 2 4 saat d) 4 6 saat aras e) 6 saat ve st 8)Siyasal hayatla ilgili gelimeleri en ok hangi kanaldan ediniyorsunuz? En sk kullandnza 1 vererek sralaynz. ( ) Aile ve Arkadalar ( ) Gazete ( ) nternet (Basl Gazete ve Televizyon Web Sayfalar Hari) ( ) Tv ( ) ( ) Radyo ( ) ( ) Dier ( yaznz:). 9)Siyasal duruunuzu tanmlamanz gerekirse siyasal yelpazenin neresinde yer alrdnz, bulunduunuz yerin rakamn daire iine alnz. (1 en sol - 5 en sa)

1 Sol

5 Sa

10)Son seimlerde hangi partiye oy verdiniz? a) Oy vermedim b)Yaznz: . 11)nmzdeki seimlerde hangi partiye oy vermeyi dnyorsunuz? a) Kararszm (Soru 15e geiniz) b)Yaznz: .. 12) Sizce bu partinin siyasal duruunu tanmlamanz gerekirse siyasal yelpazenin neresinde yer almaktadr, bulunduu yerin rakamn daire iine alnz (1 2 en sol - 5 en 3 sa)

1 Sol

5 Sa

13) Bu partiye oy vermede ne kadar kararl olduunuzu belirtiniz. a) Olduka kararlym b) Kararlym c) Kararszm d) Kararl deilim e) Kesinlikle kararl deilim 14) Sizce bu parti iin neler yapabileceiniz sorulursa aada yazl olanlardan en ok hangisini yapmak isterdiniz? ( ) Genel tartmalara katlp parti lehine konuurum ( ) Partinin rozetini takarm ( ) Parti toplantlarna dinleyici olarak katlrm

355

( ) Tanmadm insanlarn kapsn alarak partinin propagandasn yaparm. ( ) Partinin toplantlarnda tartmalara katlr, nemli bulduum eyler hakknda gr bildiririm ( ) Partinin grlerini, baka partilerin toplantlarnda da savunurum ( )Tercih ettiim parti iin bunlarn hibirini yapmazdm. 15) Son 3 ay ierisinde oyunuzla ilgili olarak fikrinizi deitirdiniz mi? a) Evet b) Hayr (Soru 17ye geiniz) 16)Bu konuda sizi en ok etkileyen kaynaa 1 vererek sralaynz. ( ) Aile ve Arkadalar ( ) Gazete ( ) nternet ( ) Tv ( ) ( ) Radyo ( ) ( ) Dier ( yaznz:). 17) nmzdeki milletvekili seimlerde sizce sralama nasl olacak, en ok oyu hangi parti alacak? 1. srada ( . ) 2. srada ( . ) 3. srada (. ) 18) Birinci srada yer alan bu partinin en ok oyu alacak parti olacana ne kadar emin olduunuzu belirtiniz. a) Olduka eminim b) Eminim c) Kararszm d) Emin deilim e) Kesinlikle emn deilim 19) Sizce seim zaman yaklatka hangi parti en ok oy kaybetmektedir, belirtiniz. Yaznz: . 20) Sizce seim zaman yaklatka en ok hangi partinin oyu artmaktadr, belirtiniz. Yaznz: . 21) Sizce siyasal yarglarnzn deiiminde medyann etkisi var mdr? a) Hayr hi etkisi yok b) Biraz Etkili c) Bilmiyorum d) Etkili e) Olduka etkili 22)Trk medyasn genel olarak dndnzde sizce 14 Nisan Mitingi ile ilgili olarak tutumu nasld? a) ok abartld b) Abartld c) Gerektii kadar yer verildi d) Gerektiinden az yer verildi e) Gerektiinden ok az yer verildi. 23) Genel olarak medyada okuduunuz duyduunuz siyasal haberler kendinizi olumsuz ynde nasl hissettiriyor? (Birden fazla seenek iaretleyebilirsiniz.) a) Etkilemiyor b) Huzursuz edici c) Endie verici

e) Tehdit edici 24)Gerekli saysal ounluu yakalam bir partinin, muhalefete ramen, Cumhurbakann tek bana belirlemesini demokratik buluyor musunuz? a) Kesinlikle demokratiktir b) Demokratiktir c) Fark etmez Fikrim yok d) Demokratik deildir. e) Kesinlikle demokratik deildir. 25)Cinsiyet: 26)Doum Yl: a) Kadn b) Erkek

27)Eitim Dzeyi (ikinci niversite ise iaretleyiniz) a) lk ve Ortaokul b) Lise c) n Lisans d) Lisans e) Yksek Lisans ve st ( ) kinci niversite 28)Medeni Durum a) Evli b) Bekr c) Boanm d) Ei lm e) Ayr 29)Aylk ortalama aile ii (hane iin) geliriniz a) 500 YTL ve alt b) 5001000 YTL aras c) 10002000 YTL aras d) 20005000 YTL Aras e) 5.000 YTL ve st 30)Aileniz nfus younlu bakmndan nerede yaamaktadr? a) 20.000 ve alt (ky, kasaba) b) 20.000 200.000 (kk ehir) c) 200.000- 500.000 aras ( Orta byklkte ehir) d) 500 bin -3 milyon aras (Bykehir) e) 3 milyon ve st (Ankara-zmir-stanbul) TEEKKR EDERZ. Anketinizin geerli olabilmesi iin ltfen soru atlamadnzdan emin olunuz. Bu uyar ynlendirmeler iin geerli deildir.

356

EK-III. : 3. Uygulama Anket

rnei
Sayn Katlmc, Bu anket almas sadece bilimsel bir almada kullanlmak zere uygulanmaktadr. Bir test deildir. Doru ya da yanl cevap bulunmamaktadr. Verdiiniz cevaplar arasnda kimliinize dair sorular yer almamaktadr. Cevaplarnzn size herhangi bir etkisi bulunmayacaktr. Mmkn olduunca size en uygun cevab veriniz. Toplam 30 soru bulunmaktadr. Yardmnz iin teekkr ederiz. 1) Ne kadar sklkta gazete okursunuz? a) Her gn b) Hafta 3-4 kez c) Sadece hafta sonlar d) Ayda bir iki kez, e) Hi gazete okumam (5.soruya geiniz) 2) nternetten ya da basl olarak, hangi gazete ve gazeteleri okursunuz, aada alfabetik sradaki gazetelerden takip ettiklerinizden en fazla 5ini sizin iin ncelik srasna gre sralaynz. ( ) Cumhuriyet ( ) Hrriyet ( ) Haberturk (internette) ( ) Milliyet ( ) Ntvmsnbc (internette) ( ) Posta ( ) Radikal ( ) Tercman ( ) Trkiye ( ) Vatan ( ) Yeni afak ( ) Zaman ( ) Sizin ekleyeceiniz : Aadaki ifadelere katlma derecenizi iaretleyiniz. 3) Gazete okurken siyasal haberleri ncelikle okurum. a) Hibir zaman b) ok ender (gndeme bal olarak) c) Ara sra d) Olduka sk e) Her zaman 4) zellikle siyasal konularda yazan beendiim ke yazarlar iin gazete alrm ve nce onlar okurum. a) Hibir zaman b) ok ender (gndeme bal olarak) c) Ara sra d) Olduka sk e) Her zaman 5)Ortalama olarak gnde ka saat televizyon izlersiniz? a) Hi televizyon izlemem ( Soru 8e geiniz) b) 2 saatten az c) 2 4 saat d) 4 6 saat aras e) 6 saat ve st

6) Haberleri gz nne aldnzda aadaki hangi televizyon kanallarn izlersiniz? Alfabetik srada yer alan kanallardan takip ettiklerinizi, sizin iin ncelik srasna gre sralaynz. (Eksik varsa ekleyebilirsiniz) ( ) ATV ( ) CNN Turk ( ) Haber Turk ( ) Kanal D ( ) NTV ( ) Samanyolu ( ) Show Tv ( ) Star ( ) TRT ( ) TV 8 7)Ortalama olarak gnde ka saat internete girersiniz? a) Hi internete girmem (Soru 10a geiniz) b) 2 saatten az c) 2 4 saat d) 4 6 saat aras e) 6 saat ve st 8)Siyasal hayatla ilgili gelimeleri en ok hangi kanaldan ediniyorsunuz? En sk kullandnza 1 vererek sralaynz. ( ) Aile ve Arkadalar ( ) Gazete ( ) nternet (Basl Gazete ve Televizyon Web Sayfalar Hari) ( ) Tv ( ) ( ) Radyo ( ) ( ) Dier ( yaznz:). 9)Siyasal duruunuzu tanmlamanz gerekirse siyasal yelpazenin neresinde yer alrdnz, bulunduunuz yerin rakamn daire iine alnz. (1 en sol - 5 en sa)

1 Sol

5 Sa

10)Son seimlerde hangi partiye oy verdiniz? a) Oy vermedim b)Yaznz: . 11)nmzdeki seimlerde hangi partiye oy vermeyi dnyorsunuz? a) Kararszm (Soru 15e geiniz) b)Yaznz: .. 12) Sizce bu partinin siyasal duruunu tanmlamanz gerekirse siyasal yelpazenin neresinde yer almaktadr, bulunduu yerin rakamn daire iine alnz

1 Sol

(1 en sol - 5 en sa) 2 3

5 Sa

13) Bu partiye oy vermede ne kadar kararl olduunuzu belirtiniz. a) Olduka kararlym b) Kararlym c) Kararszm d) Kararl deilim e) Kesinlikle kararl deilim 14) Sizce bu parti iin neler yapabileceiniz sorulursa aada yazl olanlardan en ok hangisini yapmak isterdiniz? ( ) Genel tartmalara katlp parti lehine konuurum ( ) Partinin rozetini takarm ( ) Parti toplantlarna dinleyici olarak katlrm

357

( ) Tanmadm insanlarn kapsn alarak partinin propagandasn yaparm. ( ) Partinin toplantlarnda tartmalara katlr, nemli bulduum eyler hakknda gr bildiririm ( ) Partinin grlerini, baka partilerin toplantlarnda da savunurum ( )Tercih ettiim parti iin bunlarn hibirini yapmazdm. 15) Son 3 ay ierisinde oyunuzla ilgili olarak fikrinizi deitirdiniz mi? a) Evet b) Hayr (Soru 17ye geiniz) 16)Bu konuda sizi en ok etkileyen kaynaa 1 vererek sralaynz. ( ) Aile ve Arkadalar ( ) Gazete ( ) nternet ( ) Tv ( ) ( ) Radyo ( ) ( ) Dier ( yaznz:). 17) nmzdeki milletvekili seimlerde sizce sralama nasl olacak, en ok oyu hangi parti alacak? 1. srada ( . ) 2. srada ( . ) 3. srada (. ) 18) Birinci srada yer alan bu partinin en ok oyu alacak parti olacana ne kadar emin olduunuzu belirtiniz. a) Olduka eminim b) Eminim c) Kararszm d) Emin deilim e) Kesinlikle emn deilim 19) Sizce seim zaman yaklatka hangi parti en ok oy kaybetmektedir, belirtiniz. Yaznz: . 20) Sizce seim zaman yaklatka en ok hangi partinin oyu artmaktadr, belirtiniz. Yaznz: . 21) Sizce siyasal yarglarnzn deiiminde medyann etkisi var mdr? a) Hayr hi etkisi yok b) Biraz Etkili c) Bilmiyorum d) Etkili e) Olduka etkili 22) 13 Maysta zmirde gerekletirilen mitinge katldnz m? a)Evet b)Hayr 23)Trk medyasn genel olarak dndnzde sizce 14 Nisan Mitingi ile ilgili olarak tutumu nasld? a) ok abartld b) Abartld c) Gerektii kadar yer verildi d) Gerektiinden az yer verildi e) Gerektiinden ok az yer verildi. 24) Genel olarak medyada okuduunuz duyduunuz siyasal haberler kendinizi olumsuz ynde nasl hissettiriyor? (Birden fazla seenek iaretleyebilirsiniz.) a) Etkilemiyor

b) Huzursuz edici c) Endie verici e) Tehdit edici 25)Gerekli saysal ounluu yakalam bir partinin, muhalefete ramen, Cumhurbakann tek bana belirlemesini demokratik buluyor musunuz? a) Kesinlikle demokratiktir b) Demokratiktir c) Fark etmez Fikrim yok d) Demokratik deildir. e) Kesinlikle demokratik deildir. 26)Cinsiyet: 27)Doum Yl: a) Kadn b) Erkek

28)Eitim Dzeyi (ikinci niversite ise iaretleyiniz) a) lk ve Ortaokul b) Lise c) n Lisans d) Lisans e) Yksek Lisans ve st ( ) kinci niversite 29)Medeni Durum a) Evli b) Bekr c) Boanm d) Ei lm e) Ayr 30)Aylk ortalama aile ii (hane iin) geliriniz a) 500 YTL ve alt b) 5001000 YTL aras c) 10002000 YTL aras d) 20005000 YTL Aras e) 5.000 YTL ve st 31)Aileniz nfus younlu bakmndan nerede yaamaktadr? a) 20.000 ve alt (ky, kasaba) b) 20.000 200.000 (kk ehir) c) 200.000- 500.000 aras ( Orta byklkte ehir) d) 500 bin -3 milyon aras (Bykehir) e) 3 milyon ve st (Ankara-zmir-stanbul) TEEKKR EDERZ. Anketinizin geerli olabilmesi iin ltfen soru atlamadnzdan emin olunuz. Bu uyar ynlendirmeler iin geerli deildir.

358

EK-IV. : 2009 Yl Gazetecilik Dnyalar Aratrma Projesi Verileri Tablo 91: 2009 Yl Karlatrmal Medya almas, Sosyal Kurumlara Gven Endeksi

Kaynak: Thomas Hanitzsch, Worlds of Journalisms" Project

654

Bu veriler 18 lkedeki 356 haber rgt iin alan 1800 gazeteciyle yaplan mla katlara dayanmaktadr. Bu lkeler (tablolardaki sralamaya gre): Avustralya, Avusturya, Brezilya, Bulgaristan,

359

ile, in, Msr, Almanya, Endonezya, srail, Meksika, Romanya, Rusya, spanya, svire, Trkiye, Uganda, Amerika. Thomas Hanitzsch, Worlds of Journalisms" Project, Institute of Mass Communication and Media Research University of Zurich, www.worldsofjournalisms.org, Ayrntl Bilgi in bkz: The Handbook of Journalism Studies, Ek. Wahl-Jorgensen and T. Hanitzsch, Routledge, 2009.

360

Tablo 92: Medya alanlarnn i zerindeki D Etkileri Endeksi

361

Tablo 93: Medya alanlarnn i zerindeki Etkiler Endeksi

362

Tablo 94: Gazetecilik Kltr, Kurumsal Roller Endeksi

363