You are on page 1of 144

T.C.

SLEYMAN DEMREL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU YNETM ANA BLM DALI

OK PARTL DNEME GE SREC VE TRK SYASAL KLTRNDE MUHALEFET OLGUSUNUN GELM(1946-1950)


YKSEK LSANS TEZ

EMN KRMAN DANIMAN: YRD. DO. DR. METN

ISPARTA, 2006

ii

T.C. SLEYMAN DEMREL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEZL YKSEK LSANS TEZ SAVUNMASI VE SZL SINAV TUTANAI

LG:Enstit Ynetim Kurulunun ..../..../20.... Tarih ve ..../.... Sayl Karar, Kamu Ynetimi Anabilim Dalnda ders dnemine ait eitim retim programn baar ile tamamlayan 0230203215 numaral Emin KRMANn hazrlad, ok Partili Dneme Gei Sreci ve Trk Siyasal Kltrnde Muhalefet Olgusunun Geliimi(1946-1950) balkl TEZL YKSEK LSANS TEZ ile ilgili TEZ SAVUNMASI VE SZL SINAVI Lisansst retim Ynetmeliinin ....md.si uyarnca 11/05/2006 gn saat 14:00de yaplm; sorulan sorular ve alnan cevaplar sonunda adayn tez savunmasnn KABULNE OYBRLYLE karar verilmitir.

SINAV JRS

BAKAN
Metin Yrd. Do. Dr.

YE
Faruk TURHAN Do. Dr.

YE
Timuin KODAMAN Yrd. Do. Dr.

ZET OK PARTL DNEME GE SREC VE TRK SYASAL KLTRNDE MUHALEFET OLGUSUNUN GELM(1946-1950) Emin KRMAN Sleyman Demirel niversitesi, Kamu Ynetimi Blm Yksek Lisans Tezi, 133 sayfa, Mart 2006 Danman: Yrd.Do. Dr. Metin Trkiyenin ok partili hayata gei tarihi olan 1946 yl ile 1950 yl arasndaki sre, Trk siyasal tarihinde nemli bir yere sahiptir. 1946 ylnda Demokrat Partinin kurulmas ve ardndan lkeyi uzun bir sre tek bana yneten Cumhuriyet Halk Partisi iktidarna son vermesi, Trkiyede demokrasinin ve zellikle de siyasal muhalefet olgusunun yerleme srecini balatmtr. Bu tez almasnda, ok partili dneme gei sreciyle birlikte, Trk siyasal kltrnde muhalefet olgusunun nasl bir gelime gsterdii sorusuna cevap aranmaya allmtr alma blmden olumaktadr. Birinci blm de; kltr, siyasal kltr, muhalefet, siyasal muhalefet, tek partili, ift partili ve ok partili sistem kavramlar aklanmaya allarak konunun kavramsal ierii hakknda genel bir bilgi verilmeye allmtr. kinci blmde; ok partili dneme gei srecini daha iyi tahlil edebilmek iin gei ncesi Trk siyasal sistemin nitelii hakknda bilgi verilmi, rejimin niteliini belirleyen tek partinin yaps, zellikleri ve bu dnemde oluan muhalefet giriimleri ele alnmtr. nc blmde ise, ok partili dneme geite rol oynayan i etkenler; toplumsal muhalefetin gelimesi, tek parti yneticilerinin demokrasinin kurumsallamasna ynelik istekleri, ekonomide devletiliin getirmi olduu mdahaleci ve otoriter uygulamalar, toplumsal ve ekonomik etkenler bal altnda incelenmitir. ok partili dneme geilmesinde, i etkenlerden daha nemli olduunu dndmz d etkenler de byk rol oynamtr. Bu durum, Trkiyenin d politikas, corafi konumu ve ideolojik etkiler balamnda ele alnmtr. Daha sonra ise, konunun temel noktas olarak ele aldmz ok Partili Dneme Gei ve Siyasal Muhalefetin Ortaya kmas konusu, incelenen 19461950 yllar arasnda muhalefetin nasl kurumsallamaya doru gittiini gstermesi bakmndan nem arz etmektedir. Son olarak, tek parti ynetimine zg olarak niteleyebileceimiz Anayasaya aykr kanun ve uygulamalarn muhalefetin basksyla nasl kaldrld hakknda ksaca bilgi verilmeye allmtr. Anahtar Kelimeler: Kltr, Siyasal Kltr, Muhalefet, Tek Parti, ok Partili Dnem, Cumhuriyet Halk Partisi, Demokrat Parti, Drtl Takrir, 12 Temmuz Beyannamesi

ii

ABSTRACT TRANSITION TO THE MULTI-PARTY PERIOD AND DEVELOPMENT OF OPPOSITION IN TURKISH POLITICAL CULTURE (1946-1950)
Emin KRMAN Sleyman Demirel University, Department of Public Management, Thesis of Graduate Study, 133 pages, 2006 March Supervising Professor: Assistant Prof. Dr. Metin The period between the years 1946 and 1950 incorporating the process of transition to the multi-party period in Turkey has an important place in the Turkish political life. Establishment of Democrat Party (Demokrat Parti) in 1946 and, consequently, the termination of the power of Republican Peoples Party (Cumhuriyet Halk Partisi) that was solely administrating the country for a long period of time had started the efforts of democracy and especially the settlement of opposition movements in Turkey. In this thesis study, the answer to the question of how the opposition movement had developed in the Turkish political culture is searched after this transition to the multi-party period. The study is comprised of three parts. In the first part, concepts of culture, political culture and opposition as well as single-party, double party and multi-party concepts have been explained together with some general information on the conceptual context of the subject. In the second part, information on the properties of Turkish political system prior to this transition to the multi-party period has been conveyed in order to make a better analysis on this transition while the structure and properties of the single party have been discussed besides the opposition initiatives during the period mentioned. The third part discusses topics under the headings the internal factors playing important roles in the transition to the multi-party period, development of opposition in the society, smet nns demand on the institutionalization of democracy, reactions against the party in power due to the intervention and authoritarian implementations of state in economy and social and economic factors of that period. External factors that we think that are of greater importance than internal ones have also played important roles in the transition to multi-party period. This situation has been discussed within the contexts of Turkeys foreign policy, geographical location and ideological factors. The subject Transition to Multi-Party Period and Appearance of Political Opposition that has been discussed later in our study as the basic point of the subject carries a high importance as it shows how the opposition had been institutionalized between the years 1946 and 1950. Finally, brief information has also been given on how the laws and applications violating the Constitution special to the single-party period had been gradually removed under the pressure from the opposition. Key Words: Culture, Political Culture, Opposition, Single Party, Multi-Party Period, Republican Peoples Party, Democrat Party, Memorandum of the Four, Declaration of July 12th.

iii

NDEKLER
NDEKLER..........................................................................................................................iii KISALTMALAR DZN......................................................................................................vii ZELGELER DZN.............................................................................................................x GR ..........................................................................................................................................1

BRNC BLM
KAVRAMSAL EREVE I.KLTR KAVRAMI .............................................................................................................4 II.SYASAL KLTR KAVRAMI VE SYASAL KLTRN TRLER......................7 A.Siyasal Kltr Kavram ........................................................................................................8 B.Siyasal Kltrn Trleri .......................................................................................................8 a.Siyasal ve Sosyal Yapya Gre..........................................................................................9 b.Siyasi Sistemin zelliklerine Gre ...................................................................................9 c.Alt Kltr Gruplarna Gre..............................................................................................10 C.Siyasal Kltr ve Siyasal Sosyalleme ...............................................................................11 III.MUHALEFET VE SYASAL MUHALEFET KAVRAMI ............................................13 A.Muhalefet Kavram.............................................................................................................13 B.Siyasal Muhalefet Kavram.................................................................................................13 a.Siyasal Muhalefet Trleri ................................................................................................14 1.Anayasal Muhalefet ve Anayasal Olmayan Muhalefet ...............................................14 2.Yapsal Muhalefet ve Yapsal Olmayan Muhalefet ....................................................14 3.Parlamento i Muhalefet ve Parlamento D Muhalefet ...........................................15 IV. SYAS PART SSTEMLER ........................................................................................15 A.Tek Partili Sistem ...............................................................................................................16 B.ift Partili Sistem................................................................................................................17 C.ok Partili Sistem ...............................................................................................................17

iv

KNC BLM
OK PARTL DNEME GE NCES TRK SYASAL SSTEMNN NTEL

I.TRK TEK PART SSTEMNN GENEL ZELLKLER ..........................................19 II.TRK YNETM SSTEMNDE TEK PARTNN ORTAYA IKII .......................22 A.Jn Trkler ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin Kurulmas ................................................23 B. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubunun Kuruluu ve Cumhuriyet Halk Frkas Adn Almas ..............................................................................................................28 C.CHP ve Parti-Devlet Btnlemesi.....................................................................................31 III.TEK PART DNEMNDE MUHALEFET GRMLER ........................................33 A.kinci Grup Muhalefeti .......................................................................................................33 B.Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn Kurulmas..............................................................35 C.Serbest Cumhuriyet Frkasnn Kurulmas ........................................................................38 D.Trkiye Komnist Frkas...................................................................................................41 E.Dier Siyasal Parti Kurma almalar ...............................................................................43

NC BLM
OK PARTL DNEME GE SREC VE SYASAL MUHALEFETN ORTAYA IKMASI I.OK PARTL DNEME GETE ROL OYNAYAN ETKENLER...........................45 A.Toplumsal ve Ekonomik Etkenler ......................................................................................45 a.Tek Parti ktidarna Kar Toplumsal Muhalefetin Gelimesi.........................................46 b.Baz CHP li Yneticilerin ok Partili Bir Siyasal Hayata Ynelik stekleri ................49 c.Artan Devletilik Uygulamalar ve Ekonominin Bozulmas...........................................51 1.Varlk Vergisi ..............................................................................................................52 2.Milli Korunma Kanunu ...............................................................................................54 3.Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu.............................................................................54 B.D Etkenler ........................................................................................................................55 a.kinci Dnya Sava Sonrasnda Artan Rus Tehdidi ve Trkiyenin Batl Devletlerle Yaknlama stei ...............................................................................................................56 b.Uluslar aras deolojik Etkiler..........................................................................................58

II.TBMMNDE SYASAL MUHALEFETN ORTAYA IKII......................................60 A.iftiyi Topraklandrma Kanunu Grmeleri...................................................................61 B.Muhalif Vekiller Tarafndan Drtl Takririn Verilmesi ...................................................65 C.Bte Kanunu Grmelerinde Muhalefet .........................................................................73 D.Birlemi Milletler Anlamasnn Grlmesi Srasnda Muhalefet.............................76 E.Muhalif Milletvekillerinin CHPden hra Edilmesi ..........................................................79 III.OK PARTL DNEME GE SREC VE MUHALEFET.................................81 A.rgtl Muhalefet ..............................................................................................................81 a.Milli Kalknma Partisi .....................................................................................................81 b.Demokrat Parti.................................................................................................................83 c.Millet Partisi ....................................................................................................................90 d.Dier Muhalefet Partileri.................................................................................................93 B.rgtsz Muhalefet ............................................................................................................93 a.Basn ................................................................................................................................93 b.Sivil Toplum Kurulular.................................................................................................96 IV.OK PARTL DNEMDE HKMET-MUHALEFET LKLER .....................97 A.Hkmetin Muhalefete Ynelik Basklar..........................................................................97 B.Tek Parti ktidarnn Muhalefet Yanls Basn Kurulularna Ynelik Basklar ...........101 C.Mecliste Hkmet-Muhalefet likileri.............................................................................104 a.Recep Peker Hkmeti Dnemi ....................................................................................104 1.Mecliste Psikopat Olay ve Hkmet-Muhalefet likilerinin Bozulmas.................106 2.Cumhurbakan nnnn Hkmet-Muhalefet likilerini Dzeltme abalar ve 12 Temmuz Beyannamesi .........................................................................107 b.Hasan Saka Hkmeti Dnemi......................................................................................110 c.emsettin Gnaltay Hkmeti Dnemi .........................................................................111 V.DEMOKRAT PART MUHALEFET VE ANAYASAYA AYKIRI KANUNLARIN VE UYGULAMALARIN KALDIRILMASI .........................................113 A.niversite Yasasna likin Dzenlemeler ......................................................................113 B.Basn Yasasna Ynelik Dzenlemeler ...........................................................................114 C.Snf Esasna Dayal Parti ve Dernek Kurma Yasa........................................................115 D.Tek Dereceli Seim Sisteminin Kabul Edilmesi .............................................................117 E.Deimez Genel Bakanln Kaldrlmas .......................................................................119 F.Polis Vazife ve Salahiyetleri Kanununa likin Dzenlemeler........................................120

vi

SONU ....................................................................................................................................122 KAYNAKA...........................................................................................................................126 ZGEM ............................................................................................................................133

vii

KISALTMALAR

ABD A-RMHC A-RMHG A. A..S.B.F B Bkz. BM BMM C CHF CHP ev. Der. D DP MP MKP md. O RKF s. S.

: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :

Amerika Birleik Devletleri Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu Anadolu niversitesi Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Birleim Baknz Birlemi Milletler Byk Millet Meclisi Cilt Cumhuriyet Halk Frkas Cumhuriyet Halk Partisi eviren Derleyen Dnem Demokrat Parti Millet Partisi Milli Kalknma Partisi Madde Oturum Rusya Komnist Frkas Sayfa Say

viii

ss. SSCB SCF TBMM TC TCF TD TKF TSEKP Vd.

: : : : : : : : : :

Sayfalar aras Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Serbest Cumhuriyet Frkas Trkiye Byk Millet Meclisi Trkiye Cumhuriyeti Terakkiperver Cumhuriyet Frkas Tutanak Dergisi Trkiye Komnist Frkas Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi Ve Dierleri

ix

ZELGELER DZN Sayfa No izelge 3.1. 1939-1943 Yllar Arasndaki Baz Tketim Mallarnn Fiyatlar ve Art Oranlar.......................................................................48

izelge 3.2. Tek Parti Dneminde Basn Kurulularnn Kapatlma Sreleri ve Kapatlma Saylar................................................................101

GR
Trkiyede demokrasinin en nemli gstergelerinden biri saylan ok partili siyasal hayata gei sreci, olduka uzun bir dnemi kapsamaktadr. Sz konusu dnemin balangcn Tanzimata kadar gtrmek mmkndr. Tanzimat, ou yazarlarca, siyasal ve hukuki alanda modernlemenin, anayasal rejim ve demokratikleme akmlarnn kayna olarak grlmektedir. Tanzimat Dneminde yaplan reformlar ve bunlara bal olarak oluan siyasal gelimeler, 1876 Anayasas ile balayan I.Merutiyet rejiminin temelini oluturmutur. Osmanl Devleti, I.Merutiyetle birlikte eitli etnik zellikler tayan parlamentolu bir siyasal hayata gei yapmtr. Baarszlkla sonulanan I.Merutiyet Dneminin ardndan II.Abdlhamitin tahttan indirilmesi ve bunun arkasndan gelen ttihat ve Terakki Partisinin iktidar dnemi Trk siyasal hayatna nemli izler brakmtr. 1908de ikinci kez Merutiyet rejimini geri getiren ttihat ve Terakki Partisi, savunduu pozitivist Batc felsefeyi lkede hakim klmaya almtr. Parlamento ve anayasa idealleri ile iktidara gelen ttihat ve Terakki Partisi zamanla bir tek parti diktatrl kurmutur. ttihat ve Terakki Partisinin merkeziyeti ve sekler yaps, tepeden inmeci reformist nitelii, Cumhuriyetin kuruluu ve sonrasnda da etkisini srdrmtr. Bu partinin toplumsal ve kltrel alanda stlendii modernletirmeci rol, Cumhuriyetin ilanyla birlikte Cumhuriyet Halk Partisi tarafndan stlenilmitir. Cumhuriyetin kurulduu, toplumsal ve kltrel reformlarn yapld dnem, Milli Kurtulu Savan baarya ulatran kadronun ynetimine hakim olduu dnemdir. Mustafa Kemal Atatrkn Ebedi ef olduu dnemi, onun lmyle smet nnnn cumhurbakan olduu Milli ef dnemi izlemitir. Milli ef smet nn dneminde, tek parti ynetimi kurumsallam, tek partinin ilkeleri anayasaya geirilerek hukuki bir nitelik kazandrlmtr. Milli ef nn, seim ya da referandum yoluyla gelmedii Cumhurbakanl makamndan lkeyi ynetmitir. Bu nedenle, ok partili hayata gei, ayn zamanda tek kii egemenliine dayanan bir milli ef ynetiminden ok partili demokrasiye gei anlamna da gelmektedir.

Tez almasnn amac, ok partili dneme gei sreci olarak ele aldmz 1946-1950 yllar arasnda CHP ierisinde ortaya kan muhalefet hareketinin hangi aamalardan geerek kurumsallamaya doru gittii ve tek parti ynetiminin 1924 Anayasasnn zne aykr uygulamalarnn, ok partili dneme geilmesiyle birlikte nasl kaldrld konusuna aklk getirmektir. alma ana balk altnda toplanmtr. Birinci blmde; kltr, siyasal kltr, muhalefet ve siyasal parti sistemleri gibi kavramlar teorik olarak aklanmaya allarak, konunun kavramsal boyutu ifade edilmeye allmtr. ok partili ynetime gei srecini daha iyi tahlil edebilmek iin, ok partili hayat ncesi siyasal sistemin niteliinin de aklanmas gerekmektedir. Bu nedenle ikinci blmde ncelikli olarak Trk tek parti sisteminin genel zellikleri farkl grler erevesinde ele alnm, tek partili bir ynetim anlaynn ortaya kmasnda rol oynadn dndmz, Jn Trkler, ttihat ve Terakki Partisi ve Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin Trkiyenin tek partili bir siyasal sisteme doru gitmesinde ne gibi etkilerinin olduu anlatlm, daha sonra ise bu dnemde ortaya kan muhalefet giriimleri ele alnmtr. Tek partili bir ynetim anlayndan ok partili bir demokratik rejimin kurulmasna doru giden srecin daha kolay anlalabilmesi iin, siyasal sistemi demokratikletirmeye zorlayan i ve d etkenlerin de ortaya konulmas gerekmektedir. Bu nedenle ok partili hayata gei srecinde etkili olan i ve d etkenler nc blmde ele alnmtr. Daha sonra, ok partili dneme gei srecini hzlandran, iftiyi Topraklandrma Kanunu, Bte Grmeleri, Birlemi Milletler Anlamas, Drtl Takrir gibi muhalif hareketlerinin nasl ortaya kt incelenmeye allm, nihayetinde, bu dnemde kurulan muhalefet partileri ksaca anlatlmaya allmtr. Daha sonra ise, ok partili dnemde hkmet-muhalefet ilikileri ele alnm, CHP Hkmetinin muhalefeti sindirmeye ynelik uygulamalar, muhalefeti destekleyen ve hkmet uygulamalarn eletiren basn kurulularna ynelik basklar ortaya konulmu, CHP ve DP arasndaki ilikiler, meclis ats altnda ortaya kan ekime ve tartmalar erevesinde ele alnmtr.

nc blmn sonunda ise, tek parti ynetiminin uygulad Basn Yasas, niversite Yasas, Polis Vazife ve Salahiyetleri Kanunu gibi anayasaya aykr kanun ve uygulamalarn ok partili dneme geilmesiyle birlikte nasl kaldrld zerinde durulmutur. Belirtilmesi gereken dier bir nokta ise bu tez almasnda kullanlan yntemin hangi bilimsel ereve esas alnarak ortaya konulmaya allddr. Yaplan bu tez almasnda alan aratrma yntemi kullanlm, literatr tarama ve kaynak toplama gibi aratrma tekniklerine bavurulmutur. Konuyla ilgili olarak, TBMM Tutanaklar, 1940-1950 arasnda yaynlanan gazete ve dergilerden faydalanlmtr. Sonu olarak, 1946-1950 yllar, muhalefetin muhalefet yapmasn, iktidarnda muhalefete almasn renmeye balad bir dnemdir. Bu dnemde parlamenter demokrasinin kurum ve kurallar oluturulmaya ve yerletirilmeye allmtr. Bylece demokrasi, ileriki dnemlerde zaman zaman kesintiye urasa da, Trk devlet geleneinin en nemli ve vazgeilmez bir nitelii haline gelmitir.

BRNC BLM
KAVRAMSAL EREVE Muhalefet, iktidar, siyasi sistem vb. kavramlarn tm, toplumun siyasi kltrnden etkilenmekte ve ekillenmektedir. Bu nedenle btn bu kavramlar etkileyen siyasi kltrn ne olduunun aklanmas da nem arz etmektedir. Bu almada incelenen konunun, ok Partili Dneme Gei Sreci ve Trk Siyasal Kltrnde Muhalefet Olgusunun Geliimi olmas nedeniyle, muhalefet olgusunun incelenmesi tezin temel k noktasn tekil etmektedir. Muhalefet olgusunun daha kolay anlalabilmesi iin de, siyasal muhalefetin iinde yer ald, siyasal sistemin genel niteliklerinin de belirtilmesinde fayda vardr. Bu nedenle, birinci blmde ilk olarak kltr ve siyasal kltr kavramlar ele alnacak, bu kavramlar tanmlandktan ve nitelikleri belirtildikten sonra muhalefet ve siyasal muhalefet kavramlar ile siyasi parti sistemlerinin incelenmesine geilecektir.

I.KLTR KAVRAMI Latince'deki zen gstermek (La.Colere) deyimiyle, ekip bimek, srmek, tarm anlamna gelen (Culture) kelimesinden tretilmi olan kltr kavram, 17. yzyla kadar sadece bu anlam ile kullanlmtr. Kelime, gnmzdeki anlamna yakn olarak ilk defa Voltaire tarafndan; insan zekasnn oluumu, geliimi ve gelitirilmesi anlamnda kullanlmtr1. Kltrn eitli ynleriyle ilgilenen antropolog ve sosyologlar kltr, toplumsal miras, yaam biimi, deerler ve idealler sistemi, deiim sreci gibi niteliklerini dikkate alarak tanmlamaya almlardr. Bu tanmlar, kltr tm ynleriyle aklama amac gtmlerdir. Nitekim, kltrn gnmzde ska kullanlan tanm ngiliz antropolog E.B.Taylor tarafndan yaplmtr. Taylora gre kltr (ya da uygarlk); bilim, inan, sanat, ahlak, yasa ve geleneklerin yan sra,

Ahmet UHR, Kltr ve Uygarlk Kavram zerine, Bilim ve topya Dergisi, Say:104, ubat 2003, s.51.

insann toplumsal bir varlk olarak edindii dier tm yetenek ve alkanlklar da kapsayan karmak bir btndr2. Krobera gre kltr, Toplumu oluturan fertlerin, igdsel ve fizyolojik olmayan, renme ve artlanma yoluyla bir kuaktan dierine geirilen faaliyetlerinin btndr3. Whitea gre kltr ise; Maddi elerin, dnce ve duygularn simgelerden oluan sembollere dayal bir rgtlenmesidir4. Duvergerde kltr, Bir insan topluluundan beklenilen davranlar tayin eden rolleri oluturan, dzenlenmi bir davranlar, dnceler ve duyular btndr5. eklinde tanmlamaktadr. Marx ise, kltrel ieriin son derece kapsaml bir tanmn vermitir: Kltr ya da uygarlk, insann bir toplumun yesi olarak edindii bilgi, inan, sanat, ahlak, gelenek ve greneklerle her trl beceri ve alkanlklarn ieren karmak bir btndr6. Kltr, bat dillerindeki anlamyla Trkede ilk kez Ziya Gkalp tarafndan kullanlmtr. Trk kltr tarihine ilk defa ciddi ve bilimsel bir ekilde yaklaan Gkalp, kltr kelimesine karlk olarak hars kelimesini kullanmtr. Arapa kkenli bir kelime olan hars; tarla srmek ve tarm anlamna gelir7. Gkalpa gre hars; Yalnz bir milletin kendine zg, dini, ahlaki, hukuki, lisani, iktisadi ve fenni hayatlarnn ahenkli bir btndr8. Trk Dil Kurumu da, kltr; Tarihi ve toplumsal gelime sreci iinde yaratlan btn maddi ve manevi deerler ile bunlar yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullanlan, insann doal ve toplumsal evresine egemenliinin lsn gsteren aralarn btn9 olarak tanmlamaktadr.

2 3 4 5

6 7 8

Joseph FCHTER, Sosyoloji Nedir?, ev.Nilgn ELEB, Atilla Kitabevi, Ankara,1996, s. 132. Bozkurt GVEN, nsan ve Kltr, Remzi Kitabevi, Ankara, 2002, s. 97. GVEN, s. 100. Maurice DUVERGER, Siyaset Sosyolojisi, ev. irin Tekeli, Varlk Yaynlar, stanbul, 1982, s.107. <http://historicalsense.com/Archive/Fener64_1.htm > (11.10.2005) UHR, s.51. Ziya GKALP, Trkln Esaslar, Hazrlayan: Mehmet Kaplan, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1972, s.30. TRKE SZLK, Trk Dil Kurumu Yaynlar, No:549, Ankara, 1998, s.1436.

Kltr; maddi kltr ve manevi kltr olarak ikiye ayrlmaktadr. nsanlarn meydana getirdikleri maddi eserlerle, aletlere maddi kltr veya medeniyet ad verilir. Manevi kltr ise, zel ve toplumdan topluma, lkeden lkeye, blgeden blgeye farkllk gsteren kltr tarzdr. Bu kltr rf ve adetlerle geleneklere dayandndan, alnp verilmesi tamiri g problemlere neden olur. Folklor, din, dil vb. deerler bu cmledendir10. Kltr szcnn drt ayr anlamda kullanldn belirten Gven u gruplandrmaya dikkat ekmektedir: 1- Bilim alanndaki kltr: Uygarlktr. 2Beeri alanndaki kltr: Eitim srecinin rndr. 3- Estetik alandaki kltr: Gzel sanatlardr. 4- Madde (teknolojik) ve biyolojik alanda ki kltr: retme, tarm, ekin, oalma ve yetitirmedir11. Birbirine benzer yzlercesi ierisinden seerek aldmz bu tanmlar nda kltrn zellikleri yle sralanabilir: -Kltr Toplumsal nan ve Deerler Btndr: nsanlarn yarattklar maddi ve manevi deerlerin tm ancak, toplum iinde anlam kazanrlar. Bir grubun yeleri tarafndan paylalan alkanlklar, kabul edilen davranlar, tutum ve deerler o grubun kltrn meydana getirir12. -Kltr Sosyal Bir Mirastr: Kltr nesiller boyu anlamn, deerini ve canlln srdren bir olgudur. Toplumsal gelimeyi salamann yolu, bu sosyal miras koruyup, gelimesini salamaktan geer. -Kltr renmeyle Kazanlr: Kltr, igdsel ve kaltmsal deil, her bireyin doduktan sonraki yaants iinde kazand alkanlk ve deerler btndr.13 Bu renme sreci iinde aileden devlete kadar tm sosyal gruplar kltrn aktarlmasna araclk eder. -Kltr Geni Kapsamldr: evremizde gzlemlediimiz tm nesneler ve davranlar dorudan veya dolayl olarak kltrle balantldr. Kltrn ieriini

10

11

Metin , Sosyal Yap ve Sosyal Deime, Der Yaynlar, stanbul, 2000, s.28. GVEN, s.97. 12 GVEN, s.102. 13 GVEN, s.101.

oluturan tm deerler (bilgi, sanat, ahlak, gelenek ve inanlar gibi) insann duygu, akl ve iradesini kullanarak yaam mcadelesi sonucunda kazanlmaktadr14. -Kltr Btnletiricidir: nsanlar kederde ve kvanta bir arada tutan kltrel deerlerdir. nsanlar arasndaki ilikiler de, bir makinenin paralar gibi mekanik deil, maddi ve manevi kltr elemanlarn bir arada ele alan canl ve organik bir btnleme sz konusudur. Bu nedenle, bir kltrn znde deer hkmlerine dayanan milli dnce varsa o kltre sahip olan millet btnlemi demektir15. -Kltr Zaman inde Deiir: Kltrle sosyal yap i iedir. Sosyal yapda meydana gelen deiiklikler kltrel yapy da etkiler. zellikle teknolojik gelimeye bal olarak artan ve farkllaan insan ihtiyalar kltrden beklentileri de etkilemektedir. Kltrel deime, sistemin btnlnde hemen gerekleivermez. Kimi kurumlar hemen kltrel deimelere hzla ayak uydururken kimi kurumlar da deimeyi frenleyip yavalatmaya, baz durumlarda ise destekleyip hzlandrmaya alrlar. Fakat hemen her kltrel deime olaynda kurumlararas bir farkllama ortaya kmaktadr16.

II.SYASAL KLTR KAVRAMI VE SYASAL KLTRN TRLER Siyaset, toplumun ortak yaamn belirleyen ve ona yn veren bir olgu olduu iin, bireyler siyasete kar kolektif bir biimde eitli grler gelitirip, tepki gsterirler. Bu tepkiler siyasi davranlardr. Siyasi davranlar siyasi sistemin ileyii zerinde etkili olduu iin, siyaset bilimi disiplini, siyasi yaamn davransal yn zerinde durmaktadr. nk, bir toplumun siyasi yapsyla siyasi sisteminin ileyii arasnda yakn ilikiler vardr. lkedeki siyasi yap, bireylerin siyasi davranlarn da etkilemektedir. Bu etki bir yandan siyasi kurumlara yansrken, dier yandan siyasi davranlar yeniden biimlendirmektedir. Siyasi yap ve siyasi davranlar arasndaki etki-tepki ilikisinin anlalabilmesi ancak, bir toplumun siyasi kltrnn incelenmesiyle mmkndr.
Nazan BOLU, ada Kltr Politikas, ada Kltrmz-Olgular-Sorunlar, ada Yaam Destekleme Dernei Yaynlar, stanbul, 1991, s. 27. 15 , ss.93-94. 16 GVEN, s.103.
14

A.Siyasal Kltr Kavram

Toplumun siyasal kltrnn genel zelliklerinin yardmyla, siyasi sistemin demokratiklii ve otoriterliine ilikin bilgi sahibi olabiliriz17. nk de siyasi kltrdr18. Siyasal kltr; toplumu oluturan bireylerin benzer siyasi tutum, davran ve deerlere sahip olmasyla ortaya kar. Bylece, lkelerin siyasal yaamna btnlk kazandrr. Siyasal kltr, toplumsal kltrn bir alt sistemini oluturmaktadr. Bu nedenle, siyasal kltrn toplumsal kltrden ve yaplanmadan nemli farkllklar yoktur19. ztekine gre siyasal kltr; Bir toplumun gerek o toplumun siyasi sistemi iinde yer alan gerekse teki siyasal oluumlar dediimiz devlet, parlamento, hkmet, siyasi parti, kamu ynetimi, sendika, dernek, demokrasi vb. gibi kavramlar konusundaki bilgisi, grgs, alkanlklar, yaklamlar, tutum ve davranlarnn tmdr20. Siyasal kltrn siyasi sre asndan fonksiyonu, baz inan ve davran kurallarnn standartlamas yoluyla, siyasi srecin ileyiini kolaylatrmak, mevcut olan siyasi sistemin benimsenmesini, devamlln salamaktr. Siyasal kltr, toplumun maddi ve manevi ihtiyalarndan, toplumun genel kltrnn dier unsurlarndan ve uluslar aras seviyedeki kltr hareketlerinden byk lde etkilenir ve onlar da etkiler21. B.Siyasal Kltrn Trleri Siyasal kltrn incelenmesinde Siyasal ve Sosyal Yapy, Siyasal Sistemin zelliklerini ve Alt Kltr Gruplarn esas alan l bir ayrm yaplmtr.
Taha PARLA, Trkiyede Siyasi Kltrn Resmi Kaynaklar (Atatrkn Nutuku), C: 1, letiim Yaynlar, stanbul, 1991, s.10. 18 PARLA, s.11. 19 Gne BERBEROLU, Siyasi Parti Ynetimi, Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir, 1997, ss.15-16. 20 Ali ZTEKN, Siyaset Bilimine Giri, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2003, s.210. 21 Mimar TRKKAHRAMAN, Trkiyede Siyasal Sosyalleme: Tarih ve Politika, Cumhuriyet zel Says, Yeni Trkiye Medya Hizmetleri, 1998, Yl: 4, Say:23-24, 1998, s.1852.
17

Siyasi

kurumlar ve siyasi yaam zerinde ksa ve orta vadede ektili olan faktrlerden biri

a.Siyasal ve Sosyal Yapya Gre lke ve toplumlarn siyasal, sosyal ve toplumsal zellikleri dikkate alnarak, siyasal kltr eitli snflandrmalara tabi tutulmutur. Buna gre, tr siyasal kltr vardr: Yresel, Uyrukluk ve Katlmac Siyasi Kltr. -Yresel Siyasal Kltr: Bu siyasal kltre, Afrikann kabile topluluklaryla, yerel gruplarda rastlanmaktadr. Bireylerin siyasi nitelikli konulara ilikin duygu, dnce ve inanlar snrldr. Bu nedenle siyasi konulara fazla ilgi duyulmaz -Uyrukluk Siyasal Kltr: Bu siyasal kltr trne zellikle Dou Avrupada, gelimekte olan lkelerin krsal kesimlerinde ve yeni kurulan devletlerde rastlanmaktadr. Uyrukluk siyasi kltrn hakim olduu lkelerde insanlar siyasi sistemin girdi ve ktlar konusunda bilgi sahibidirler22. -Katlmac Siyasal Kltr: Katlmac siyasal kltr trnn belirgin zellii, her trl siyasi konulara ve faaliyetlere youn ilgi gsterilmesidir. Bu kltre sahip olan toplum ve lkelerde siyasi bilin yksektir. Siyasi katlma byk lde siyasal kltrde yerlemi olan normlardan etkilenir23. b.Siyasi Sistemin zelliklerine Gre Siyasi sistemin zellikleri dikkate alnarak yaplan tanmlarda, trl siyasal kltrden sz edilmitir: Anglo-Amerikan Sistemlerindeki Siyasal Kltr, Paralanm Kta Avrupas Siyasal Kltr, Endstri ncesi Toplumlara zg Karma Siyasal Kltr. -Anglo-Amerikan Sistemlerindeki Siyasal Kltr: Bu siyasal kltr trnn youn olarak bulunduu toplum ve lkelerde, egemen olmaya alan farkl siyasi deerler yerine, tm fertlerin benimseyebilecei siyasi deerler yerletirilmeye allr. Bu gerekletirildii takdirde, toplum iindeki farkl gruplar arasnda benimsenen deerler konusunda farkllamalar ortadan kalkar24.

22

Tanju TOSUN, Askeri Mdahalelerin Siyasi Kltre Etkileri, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi Ana Bilim Dal, zmir, 1991, s.13. 23 TOSUN, s.14. 24 TOSUN, s.14.

10

-Paralanm Kta Avrupas Siyasal Kltr: Bu siyasal kltrn belirgin zellii, birbirine rakip olan eitli alt kltrlere25blnm olmasdr. Siyasal kltrdeki bu blnme, kendini siyasi kurumlarda youn olarak hissettirir26. -Endstri ncesi Toplumlara zg Karma Siyasal Kltr: Bu siyasal kltr trne zellikle endstriyel geliimlerini henz tamamlayamam toplumlarda rastlanr. Bu tr toplumlarda siyasi rejimin merutiyeti tartmaldr. lkedeki mevcut rejim konusunda uzlama salanamad gibi, halkn siyasi etkinlik duygusu da gelimemitir27. c.Alt Kltr Gruplarna Gre Siyasal kltre ilikin bir dier snflandrmada, siyasal alt kltrler dikkate alnarak yaplmtr.Buna gre siyasal kltrler; Ahlaki, Bireyci ve Geleneki siyasal kltr olmak zere e ayrlmaktadr: -Ahlaki Siyasal Kltr: Ynetimde drstlk, adalet anlaynn n planda tutulduu siyasal kltr tipidir. Devletin sunduu hizmetlerin temel amac, kamusal fayday salamaktr. Bu siyasal kltre sahip olan toplumlarda siyasi katlma ahlaki bir ykmllk olarak kabul edilir28. -Bireyci Siyasal Kltr: Bu siyasal kltrn felsefesi, siyaseti bireylerin ve gruplarn ekonomik ve sosyal ihtiyalarnn karlanmas iin varolduunu kabul etmesidir. Siyasi faaliyetlerin amac bireysel karlar salamaktr, genel siyasi meseleler ikinci plandadr29. -Geleneki Siyasal Kltr: En nemli zellii, siyasi kadrolarn elit bir grup tarafndan igal edilmesidir. Sradan kimselerin bu kadrolarda grev almalar olduka zordur. nk, bu tr grevlerin elde edilmesinde aile balar, sosyal pozisyon, servet etkilidir. Kamusal nitelikli hizmetlerden ayrcalkl olanlar (belirli ailelerden gelenler) yararlanrlar30.

25

Alt Kltr: bir kltr btn iindeki kltr farkllklar ve ahenksizlikler sonucunda oluan, kendine zg deerler, normlar, tutumlara sahip olan btndr. 26 TOSUN, s.14. 27 TOSUN, s.14-15. 28 TOSUN, s.15. 29 TOSUN, s.16. 30 TOSUN, s.16.

11

C.Siyasal Kltr ve Siyasal Sosyalleme Sosyalleme, bireyin topluma katlncaya kadar geirdii dnemlerin btndr31. Bu yolla birey, toplumun iinde yer alan eitli gruplarn yesi konumuna gelmekte, kurumsallam deer ve tutumlar edinmekte, baka bir deile kltrlenmektedir32. Bu kltrlenme srecinin temeli, daha nce de bahsettiimiz maddi ve manevi kltrn bir bilekesidir. Teknoloji temelli olan maddi kltr, bir anlamda maddi olmayan kltrn tabann olutururken, toplumsal ideoloji olarak ele alnabilecek olan manevi kltr ise, toplumun dnyay alglamasn meydana getirir33. Dar anlamda siyasal sosyalleme, bireyin siyasal kltr edinme sreci olarak tanmlanrken34, geni anlamda siyasal sosyalleme ise, siyasal evre ile birey arasnda yaam boyu sren dolayl veya dorudan etkileim sonucunda, bireyin siyasal sistemle ilgili gr, davran tutum ve deerlerinin
35

gelimesi olarak

tanmlanmaktadr . Siyasal bilgi, tutum ve davranlarn edinilmesinde etkili olan siyasal toplumsallama aralarn u ekilde snflandrmak mmkndr; -Aile: insanlarn meydana getirdii en nemli sosyal tekilat ailedir. nk, aile dzeni salamak ve toplumun geleceini gvence altna almak fonksiyonunu stlenmitir36. Kiinin evresine kar ilk tutumu, yesi olduu ailede biimlenmektedir. Ailelerin ocuklar zerindeki en belirgin etkisi, anne babalarn ocuklarna tercih ettii deerler sistemini retmesidir. Aile yeleri baz siyasi deerleri ve tutumlar bilerek ve isteyerek ocuuna aktarrken, bazen de ocuklar ev ortamnda kendiliinden siyaset ve onunla ilgili konular hakknda bilgi edinirler37.

31 32

, s.6. Kltrlenme: Okul ncesinde, ailede balayp okul dnemi sonunda da etkinleen kltrlenme, deiik aile, eitim, okul, meslek, blge (alt kltr) evrelerinden kalkp belli yer ve zamanlarda bir araya gelen, birbirini etkileyen, akran gruplar arasndaki kltr etkileimidir. 33 Emre KONGAR, Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei, Remzi Kitabevi, stanbul, 1995, s.24. 34 Mimar TRKKAHRAMAN, Trkiyede Siyasal Sosyalleme ve Siyasal Sembolizm, Birey Yaynclk, stanbul, 2000, s.22. 35 Trker ALKAN ve Dou ERGL, Siyaset Psikolojisi, Turan Kitabevi, Ankara, 1980, s.7. 36 C, s.43. 37 TRKKAHRAMAN, 2000, s.31.

12

-Okul: Siyasi edinme srecinde, ideoloji oluumundan, otoriterlik eilimine, siyasi etkinlikten siyasi katlma kadar eitli etkilerde bulunur38. Eitim, planl ve bilinli bir ynlendirmeye uygun olmas nedeniyle iktidarlarn, yneticilerin ve ideolojilerin hedeflerine ulamada kullandklar etkili bir aratr39. -Arkada Grubu: Bireyin ya ilerledike, siyasal konular daha ok arkada gruplarna tanmakta, oradaki eitli eilimlere gre ekillenmektedir. Arkada gruplarnn siyasal kltr edinme srecindeki etkisi zellikle genlerin rencilik dneminde daha fazladr. Bu dnemde, arkada gruplar siyasi tutumlarn gelimesine yardmc olur. Bu gruplar, bireylerin siyasi sistemin sorunlar hakknda bilgi sahibi olmaya, bu sorunlarn zlmesine ynelik zmler retmesine, siyasi yaklama katlmann uygun ve zorunlu siyasi davranlar olup olmadn belirleyen tutumlar gelitirmesine de yardmc olur40. -Kitle letiim Aralar: Televizyon, gazete, dergi gibi kitle iletiim aralarnn fonksiyonlar sadece bilgi aktarmak deildir. Bu mekanizmalar kiinin genel ve siyasal kltrn de etkiler. rnein, bu tr yayn aralarnn sk sk propaganda iin kullanlmas, bu aralarn kiilerin deer ve tutumlar zerinde etkili olduunu gstermektedir41. -Meslek Gruplar ve Dernekler: Dernekler, sendikalar, meslek rgtleri, siyasal partiler gibi kiinin sosyalletike katld rgtler, bireyi siyasi tutum ve davranlar asndan etkilemektedir. rnein, memurlarn hkmetin ald ekonomik kararlardan yakndan etkilenmeleri, onlar hkmetin faaliyetlerine ilgi duymaya ve onlar izlemeye yneltir42.

Trker ALKAN, Siyasal Bilin ve Toplumsal Deiim, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1989, s.86. aban STEMBLKBAI, Parti Semenlerinin Siyasal Ynelimlerine Etki Eden Sosyoekonomik Faktrler, Nobel Yayn Datm, Birinci Bask, Ankara, 2001, s.28. 40 Ersin KALAYCIOLU, ada Siyasal Bilim, Beta Yaynlar, stanbul, 1984, ss.160-163. 41 TRKKAHRAMAN, 2000, s.36. 42 STEMBLKBAI, s.44.
39

38

13

III.MUHALEFET VE SYASAL MUHALEFET KAVRAMI A.Muhalefet Kavram Siyasal iktidarn varolduu bir toplumda, siyasal muhalefetin de bulunmas kanlmazdr. Muhalefet, en kk birim olan aileden balamak zere toplumsal yaamn her dzeyinde ve her dneminde grlebilir. Bir tutuma, bir gre, bir davrana kar olma durumu, aykrl karlayan muhalefet kavramnn, demokrasi de iktidarn dnda olan parti veya partiler anlamnda da kullanld grlr43. erif Mardin, muhalefetin; bir tutum ve davrana kar olma, uymama baka trl olma, kartlk gibi kavramlar ile aklanabilecei gibi, mutlak gc snrlama ve alternatifler nerme ilevlerine sahip bir mekanizma olarak da tanmlanabileceini ifade etmektedir44. Bu nedenle muhalefet en kk birim olan aileden balamak zere toplumun her katmannda karmza kabilir45. B.Siyasal Muhalefet Kavram Siyasal muhalefet kavram ise, genel muhalefet kavramnn siyasal perspektif iinde ele alnmasndan ibarettir. Ancak her zaman iki kavram birbirinden net olarak ayrmak kolay olmad iin araya belirgin bir snr konamaz. Siyasetin toplumsal yapnn her alannda yaygnlamas ve bu yapyla olan karlkl etkileimi yznden, genelde siyasal nitelikte olmayan muhalefetler bile zaman zaman byle bir nitelik kazanabilirler. Yine de bir lt olarak u sylenebilir: Muhalefet olgusu ve muhalifler; kendi evrelerinden kp var olan toplumsal ve ekonomik yapy, siyasal rejimi, onun somut elerini hedef aldklar, bunlardan birine, birkana veya hepsine yneldikleri andan itibaren kavram siyasal nitelie brnmektedir46. Siyasal muhalefetin zellikle iki anlam karlad gzlenmektedir. lk ve asl anlamyla, genel muhalefetin siyasal yzyle karmza kp, farkl dncelerin yansmalarn karlayan partilerin, hkmetin politikalarna kar koyu ya da
43

44

TRKE SZLK, Trk Dil Kurumu Yaynlar, No:549, Ankara, 1998, s.1584. erif MARDN, Trk Modernlemesi (Makaleler 4), letiim Yaynlar, kinci Bask, stanbul, 1992, s.179. 45 Abdullah SLAMOLU, II.Merutiyet Dneminde Siyasal Muhalefet(1908-1913), Gkkubbe Yaynlar, stanbul, 2004, s.19. 46 Nkhet TURGUT, Siyasal Muhalefet: Bat Demokrasileri-Sosyalist lkeler-Trkiye, Birey ve Toplum Yaynclk, Ankara, 1984, s.4.

14

engelleyii olarak aklanrken, ikinci anlamyla, bizzat iktidar karsndaki partileri belirtmektedir47. En kapsaml tanmyla siyasal kltr: Belli bir toplumsal formasyonda, herhangi bir zaman srecinde, var olan siyasal rejime ve ierisinde yaanan sosyoekonomik dzene veya bunlarda yalnzca birine ya da sadece siyasal iktidar ellerinde bulunduranlara ve bunlarn faaliyetlerine kar olmay, bunlar, karlnda alternatif bir program ya da neri sunarak veya sunmayarak, yasal snrlar iinde veya yasal saylmayan eitli yollara bavurarak eletirmeyi ve bu arada istenilen ama dorultusunda etki ve sonular yaratmay ieren bir olgu veya davrantr48. a.Siyasal Muhalefet Trleri 1.Anayasal Muhalefet ve Anayasal Olmayan Muhalefet Bir muhalif hareketin douu, eylemleri, yapl tarz ve amac kurulu yasal dzene uygun ise ona anayasal muhalefet, dzene uygun deilse anayasal olmayan muhalefet denmektedir. Bu ayrmla ayn paralellikte olan bir dier ayrm ise sistem ii ya da sistem d muhalefet kavramlardr. Bir muhalif hareket, mevcut siyasal rejimi ve ekonomik yapy yasa d yollardan zorla deitirmeyi hedefliyorsa sistem d muhalefet, kurulu sistemde deiiklik istemeksizin sadece hkmet deiiklii ya da politika deiikliini amalyor ve meru yollardan mcadele etmeyi tercih ediyorsa sistem ii muhalefet olarak adlandrlmaktadr49. 2.Yapsal Muhalefet ve Yapsal Olmayan Muhalefet Yapsal muhalefet; var olan siyasal rejimde ve sosyo-ekonomik dzende radikal olsun ya da olmasn herhangi bir deiiklii ama edinen muhalefet tarzdr. Bat demokrasilerinde, iinde bulunulan sistemi kabul edip, ksmi sosyo-ekonomik reformlar araclyla yaam dzeyinin ykseltilmesini savunan sosyal demokrat partiler ve parlamento dnda, gizli ya da aka oluturulan rgtlenmi muhalefet hep bu grup iine girmektedir50.
47

SLAMOLU, s.20. TURGUT, s.8. 49 Ahmet TANER, Tek Parti Dneminde ktidar Muhalefet likileri (1923-1945), Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi Ana Bilim Dal, Ankara, 2002, s.10. 50 TURGUT, s.13.
48

15

Yapsal olmayan muhalefet ise, ya da hkmet deiiklii ya hkmet politikasnda deiiklik veya her ikisini birden hedef alr. Partilerin muhalefetinde bunlardan ilki, bask gruplarnn klasik anlamdaki faaliyetlerinde ikincisi asl ama olarak n plandadr. Yapsal nitelikte hedefi bulunmayan bir muhalefet partisinin hemen tm muhalefet mcadelesi iktidarn ele geirilmesine ynelir. stelik bu partinin belirgin bir politikay gerekletirme arzusu yoksa, bu durumda hkmetin politikasn deitirme de sz konusu olmayacandan iktidardaki parti ya da partilere kar yalnzca muhalefet etmek iin muhalefet yapm olur51. 3.Parlamento i Muhalefet ve Parlamento D Muhalefet Parlamento ii muhalefet; parlamentoda temsil edilen siyasi partiler ile bamsz milletvekilleri tarafndan, siyasi iktidarn uygulad politikalara ynelik olarak yaplan her trl muhalefeti ifade etmektedir. Parlamentoda temsil imkan bulamayan partiler bu kapsamn dnda yer almaktadr52. Tun, parlamento ii muhalefetin bir takm niteliklere sahip olmas gerektiini belirtmektedir. Bu nedenle, parlamento ii muhalefet, siyasi partilerce yaplmaldr, srekli olmaldr, belirli bir alternatifi olmaldr ve rekabeti olmaldr53. Parlamento d muhalefet ise, hkmetin deimesini hatta iktidar ele geirmeyi istese bile kendisini iktidar alternatifi olarak gsterip toplumun desteini kazanacak politikalar oluturamam ve bu durumun sonucu olarak parlamentoda temsil imkanna sahip olamayan muhalefet trdr. steyerek parlamento dnda kalmak ve legal veya illegal yollarla iktidara bayrak aan gruplarn eylemleri de parlamento d muhalefetin kapsamna girmektedir. IV. SYAS PART SSTEMLER Partiler, rgtlenmeleri ya da yaplar bakmndan deiik tiplere ayrld gibi, partiler aras ilikiler bakmndan da deiik tiptedirler. Her lkede, partilerin says, her birinin boyutlar, aralarndaki ittifaklar ve stratejileri, nispi bir istikrar
51 52

TURGUT, s.14. Hasan TUN, Parlamento i Muhalefet, Cemre Yaynlar, Konya, 1997, s.11. 53 Parlamento ii muhalefetin zellikleri konusunda daha ayrntl bilgi iin bkz., TUN, ss.28-38.

16

ilikisi btnn oluturur. Bu yap ve ilikiler btnne parti sistemi denir. Bir lkenin gerek siyasi rejiminin ileyiini tanyabilmek iin, parti sisteminin kurumlar sisteminden nasl yararlandn bilmek nemlidir54. Parti sistemleri, herhangi bir lkedeki partilerin saysna, partiler arasndaki ittifaklara ve mcadeleye, partilerin siyasal sistem iindeki konumuna, yaplarna ve ideolojilerine baklarak eitli snflandrmalara tabi tutulmaktadr. Partilerin eitli zellikleri dikkate alnarak yaplan tasnifler iinde en ok, tek partili, ift partili ve ok partili eklindeki snflandrma kullanlmaktadr55. A.Tek Partili Sistem Bir lkedeki siyasal hayatn ileyiini lkede egemen tek partiye brakan ve baka partilerin iktidar iin yarmalarna izin verilmeyen rejimlere tek parti ynetimi ad verilmektedir56. Seimlerin ve parlamento denetiminin pek anlamnn olmad bu sistemde, gerek iktidar, partide olduu iin partinin tzk ve kararlar anayasa ve hukukun stndedir. Partiye girmek ve parti organlarnda grev almak kolay bir i deildir. Parti yeleri, yelie kabul edilmeden nce, genlik rgtnde veya partinin yardmc kurulularnda altrlarak sk bir eitimden geirilirler57. Tek parti sistemleri farkl tasniflere tabi tutulmaktadr. Bu tasnifler iinde en ok kullanlan: Totaliter tek parti sistemi, otoriter tek parti sistemi ve hegemonyac tek parti sistemi eklindeki ayrmdr. Totaliter tek parti sisteminde, iktidar btn toplumu zorlayc ve kapsayc bir ideolojiye sahiptir ve tek partinin dnda hibir partinin varlna izin verilmez. Otoriter tek parti sisteminde ise, btn toplumu kapsayc bir ideoloji yoktur. Topyekn kapsayclk deil, dlayclk bu sistemin en nemli zelliidir. Hegemonyac tek parti sisteminde, birden fazla partinin varlna izin verilmektedir. Ancak bunlar arasnda gerek anlamda bir yarma sz konusu deildir58.

Erdoan TEZ, Anayasa Hukuku, Beta Yaynlar, 2.Bask, stanbul,1991, s.336. Esat Z, Tek Parti Ynetimi ve Siyasal Katlm, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1992 s.31. 56 kr KARATEPE, Tek Parti Dnemi, z Yaynclk, stanbul, 1997, s.11. 57 KARATEPE, 1997, s.12. 58 Z, s.35.
55

54

17

B.ift Partili Sistem ift partili sistemden sz ederken bir lkede iktidar yarnda yalnzca iki partinin varl anlalmamaldr. ift parti sisteminde siyasi hayata, iki byk parti egemendir. Byk partilerin dnda irili ufakl baka partiler olsa da, bunlarn iktidar etkileyebilecek gc yoktur. ktidar mcadelesi, iki byk partiden birinin kesin stnl ya da koalisyon ortakl ile sonulanr. ki parti sistemine rnek olarak ABD ve ngiltere verilebilir59. ki parti sistemini de kendi iinde saf iki parti sistemi ve destekli iki parti sistemi olarak ikiye ayrabiliriz. Saf iki parti sisteminde, byk partilerden biri, parlamentoda ounluu salayabilir ve hkmeti tek bana kurabilir. Saf iki parti sistemi istikrarl hkmetlere, dolaysyla da giderek gl yrtmeye yol amaktadr. Bu sistemde yrtme, bir bakma dorudan halk tarafndan belirlendiinden buna dolaysz demokrasi de denilebilir60. Destekli iki parti sisteminin temel zellii ise; siyasi hayata egemen iki byk partiden birinin seimlerde ounluu salayamamas ve hkmetin ya kendi aralarnda ya da bir byk partinin nc bir parti ile anlamas sonucunda iktidarn kullanlmasdr. Buna iki buuk parti sistemi de denilmektedir61. C.ok Partili Sistem kiden ok parti siyasi hayatta etkili olmakla beraber bunlardan hibirinin iktidar tek bana kullanabilecek ounlua eriememesi durumunda ok partili sistemden sz edilir62. ok parti sistemini de yine kendi iinde lml ok parti ve ar ok parti sistemi olarak ikiye ayrmak mmkndr: Ilml ok parti sisteminde, lkedeki siyasal partiler arasnda ideolojik ayrlklar ok derin deildir, sa ve solda yer alan partilerin rejime kartlklar da ok gl deildir. Partiler rejim ve lke sorunlar konusunda uzlaabilecek ortak

BERBEROLU, s.20. Mustafa KOAK, Siyasal Partiler ve Trkiyede Siyasi Parti Yasaklar, Turhan Kitabevi, Ankara, 2002, s.57. 61 M.KOAK, s.57. 62 M.KOAK, s.56.
60

59

18

noktalar bulabilirler63. Bu partilerin hi biri tek bana iktidara gelebilecek oy potansiyeline sahip deillerdir. Bu nedenle koalisyon hkmetlerinde yer almak veya dardan hkmet zerinde etkili olmak balca hedefleri haline gelmitir64. Ar ok partili sistemlerde lkenin temel sorunlar zerindeki grler bakmndan, ok farkl ve birbirleri ile uyumayacak kadar geni bir partiler yelpazesi vardr. Bu sistemde sa ve sol uta yer alan partilerin varl, ok ynl bir kutuplamaya yol amaktadr. Merkez partilerin utaki partilerle ibirlii yapma gl, ister istemez merkez sa ya da merkez sol hkmetlerinin kurulmasna yol amaktadr. Partiler aras srekli bloklamann olmamas, sk sk hkmet buhranlarna yol aabilmektedir. Kurulan koalisyonlar ksa mrl olmaktadr; fakat hkmet buhranlar sk sk ortaya ksa bile, bir sre sonra gene ayn partilerin hkmeti oluturduklar grlmektedir. Utaki partilerin, hkmet faaliyetlerine ortak olmalarn nlemek amac ile kurulan merkez koalisyonlar, farkl eilimleri bir araya getirmekte, bu da kurulan hkmetlerin, uzun vadeli politika yerine, gnlk ksa vadeli sorunlarla uramalarna yol amaktadr65.

63 64

M.KOAK, s.56. BERBEROLU, s.20. 65 TEZ, 1991, s.337.

19

KNC BLM
OK PARTL DNEME GE NCES TRK SYASAL SSTEMNN NTEL ok partili dneme gei ncesi Trk siyasal sisteminin yapsna bakldnda, tek partili ve monolitik bir yapnn mevcut olduu grlmektedir. Balangta, Cumhuriyeti kuranlarn tek partili bir devlet kurmak gibi bir niyeti olmamasna ramen, 1925 tarihli eyh Sait syan gibi hareketlerle kendini gsteren kar devrimci gler korkusu Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kapatlmasna yol am, Austos 1930da kurulan Serbest Cumhuriyet Frkas da, yine ayn sonuca maruz kalmamak iin 17 Kasm 1930da kendini feshetmitir66. Bu giriiminde baarszlkla sonulanmas sonucunda, 1930-1945 yllar aras Trkiye Cumhuriyeti tarihine oulcu rejimin rafa kaldrld tek parti dnemiolarak damgasn vurmutur. ok partili siyasal hayata gei srecine etki eden faktrlerin ortaya konulabilmesi iin, ok partili dnem ncesi Trk siyasal sisteminin niteliinin aklanmas gerekir. Bu blmde; ok partili dneme gei ncesi Trk siyasal sisteminde tek partinin ortaya k, Jn Trk hareketi, ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin nasl CHPye dnerek tek parti ynetimini meydana getirdii konular ile tek partili dnem de oluan muhalefet hareketleri incelenmitir.

I.TRK TEK PART SSTEMNN GENEL ZELLKLER 16 Mart 1920de stanbulun igal edilmesi ve stanbuldaki son Osmanl Meclis-i Mebusannn datlmasn mteakip, 23 Nisan 1920 tarihinde TBMMnin almas ile yeni Trkiye Cumhuriyeti Devletinin temelleri atlmtr. Yeni seilen ve datlan Meclis-i Mebusann yelerinden oluan TBMM, milli egemenlik ilkesi esas olmak zere, yrtme, yasama ve yarg yetkilerini elinde bulundurmutur. Kuvvetler birlii esasna dayanan bu siyasi sistemde; bakanlar meclisin yeleri arasndan salt ounlukla tek tek seilmi, meclis bakan, ayn zamanda bakanlar
66

Feroz AHMAD, Demokrasi Srecinde Trkiye, Hil Yaynlar, stanbul, 1992, ss.6-17.

20

kurulu ile devlet bakanl grevini de stlenmitir. TBMMde kabul edilen ve 21 Ocak 1921 tarihinde yrrle giren Anayasada meclis hkmeti sistemini ngrmtr. Cumhuriyetin Birinci Meclisi, kinci Grup diye adlandrlan muhalefetin de katklar ile demokratik bir ortam oluturmu, baarlmas imkansz grlen faaliyetleri icra etmi ve 1 Nisan 1923de seime gitme karar alarak kendini feshetmitir. Seimlerde byk lde Mdafaa-i Hukuk Grubunun gsterdii adaylar seildi. kinci gruba dahil milletvekillerinin ise ou meclise girememitir67. Bu durumun demokratik sistemin vazgeilmez unsuru olan muhalefetin yokluuna ve dolaysyla tek parti ynetimine yol at sylenebilir. Trk siyasal hayatnda tek olma zellii ile bir dnemin belirleyicisi olan Cumhuriyet Halk Partisinin tek parti tiplerinden hangisine girdii ynnde deiik grler ileri srlmtr: Parti sistemleri konusunda ayrntl almalar bulunan Maurice Duverger, Trk tek partisini demokratik ideolojiye sahip bir parti olarak nitelendirmektedir. Duverger: (...) Trk tek parti sistemi, hibir zaman bir tek parti doktrinine dayanmam; tekele resmi bir nitelik vermemi; onu, snfsz bir toplumun varlyla ya da parlamenter ekimeleri ve liberal demokrasiyi ortadan kaldrma arzusuyla merulatrmaya almamtr. Sahip olduu tekelden dolay daima rahatszlk, hatta utan duymutur68 demektedir. Atatrkn, mevcut tek parti konusundaki u szleri de Duvergerin ifadelerini dorular niteliktedir: Bugnk manzaramz aa yukar bir diktatr manzarasdr. Vaka bir meclis vardr. Fakat gerek ite gerekse dta bize diktatr nazaryla bakyorlar. (...)Hepimiz faniyiz. Ben ldkten sonra arkamda kalacak messese bir istibdat messesesidir. Fakat ben millete miras olarak bir istibdat messesesi brakmak ve tarihe o surette gemek istemiyorum69.

67 68

KARATEPE, 1997, s.28. Maurice DUVERGER, Siyasi Partiler, ev. Ergun zbudun, Bilgi Yaynevi, 3.Bask, stanbul, 1992, s.360. 69 Ali Fethi OKYAR, Devirde Bir Adam, Hazrlayan: Cemal KUTAY, Tercman Yaynlar, stanbul, 1980, s.393.

21

Duverger, Trk tek partisinin demokratik eler bakmndan da u zellikleri tadn belirtmektedir: yelik herkese akt. hra ve temizlik mekanizmas mevcut deildi. niformalar, geit resimleri ve sert bir disiplin yoktu. Gerekte parti ii demokrasi de olduka ileri grnmekteydi70. Tek partinin yapsna ilikin baka bir deerlendirmede vesayet kavram kullanlarak yaplmtr. Bu dorultuda, tek parti ynetimini vesayeti ideolojiye sahip partiler kategorisinde deerlendiren zbuduna gre, vesayeti bir ideolojiye sahip parti, sonuta liberal ve demokratik bir sisteme gemeyi bilinli olarak amalamtr. Cumhuriyet Halk Partisinin bir kadro partisi grnmnde, yirminci yzyln otoriter-totaliter partilerinden ok, Avrupal bir liberal partiye benzediini belirten zbudun, Cumhuriyet Halk Partisinin temel bileenlerini milliyetilik, aklclk, laiklik olarak ele alm ve partinin nihai hedefinin siyasal demokrasi olduunu belirtmitir71. Ayn ekilde farkl bir yaklamda Tunaya tarafndan yaplmtr. Tunaya, Trk tek partisinin hibir zaman kalc olmay amalamadn, demokratik ve uygar bir dzene gemek iin bir kpr olduunu ve partinin bu ama dorultusunda toplumu hazrlayc bir grev stlendiini ve demokratik sistem kuruluncaya kadar partinin kendi sonunu kendisinin hazrladn belirtmektedir72. kr Karatepe ise; Almanya ve talyada iktidara gelen faist ynetimlerin dnyann dier blgelerindeki rejimleri de etkiledii gibi, Trkiyede de CHP iktidarnn gerek rgtlenme gerekse siyasi mcadelesinde Bat lkelerindeki yntemlerden ounu benimsediini ifade etmektedir73. Trk tek parti sistemine ilikin bu genel deerlendirmelerden sonra Trkiyeyi tek parti sistemine gtren siyasi oluumlarn kkenlerine ksaca gz atabiliriz.

70

< http://www.aydinlanma1923/Ataturk ve Demokrasi II - Ergun Aybars.htm> (09.10.2005) DUVARGER, 1992, s.118. 72 Tark Zafer TUNAYA, Siyasi Kurumlar ve Anayasa Hukuku, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1982, s.314. 73 KARATEPE, 1997, s.25.
71

22

II.TRK YNETM SSTEMNDE TEK PARTNN ORTAYA IKII Osmanl mparatorluu dneminde ilk siyasi amal rgtler, milli bamszlk amac ile aznlklar tarafndan kurulmutur. Merutiyetten nce, Trkler tarafndan kurulan siyasi amal rgtler, parlamentonun ve seimlerin olmad bir ortamda, gizli olarak faaliyet gstermilerdir. 1908 ylnda II. Merutiyetin ilan ile birlikte, Kanun-i Esaside yaplan 1909 deiiklikleri ile dernek kurma hrriyeti kabul edilmitir. Ayn yl karlan Cemiyetler Kanunu, herhangi bir cemiyetin, kavim esasna dayanmamas ve gizli olmamas esaslarn getirmitir. Cumhuriyetin ilanndan sonra ise, 1924 Anayasasnda siyasi partiler konusunda ak bir hkm bulunmad grlmektedir. Ancak 1924 Anayasas, ok partili rejime kapal bir anayasal dzenleme getirmemekteydi. Cumhuriyetin ilk yllarnda CHP dnda iki defa ok partili hayata gei iin deneme yaplm olmasna ramen siyasi ortamn hazr olmamas nedeniyle bu giriimler baarszlkla sonulanmtr. Bylece CHP 1930dan 1946 ylna kadar tek parti olarak Trkiyeyi ynetmitir74. Bu dnem asndan nemli olan sadece bir tek partinin varl deildir. Daha da nemlisi parti ile devlet arasnda bir ayrm olmamasdr. Bu nedenle bir ok durumda partinin il yneticileri ayn zamanda ilin valileriydi ve neredeyse btn devlet memurlar CHP yesiydi75. CHPde tek parti ynetiminin mimar olarak niteleyeceimiz Recep Pekere gre, Trk Devletinde en byk lk, mili birliktir. nk dalan ker, bu nedenle de daima bir, daima toplu olmak gerekir. Bu birlii de ancak CHP salayacaktr76. Trk ynetim sisteminde tek parti olgusu bir anda ortaya kmamtr. Jn Trkler veya Gen Osmanllar olarak bilinen Trk aydnlarnn Osmanl padiahnn otoritesini kstlayarak merutiyet idaresini getirme abalarndan itibaren balayan sre, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin Cumhuriyet Halk Partisi adn almasyla farkl bir srece girmitir.

74 75

Suna KL, CHPde Gelimeler, Boazii niversitesi Yaynlar, stanbul, 1976, s.77. Feroz AHMAD, 1992, s.15. 76 etin YETKN, Trkiyede Tek Parti Ynetimi, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1983, s.130.

23

A.Jn Trkler ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin Kurulmas Osmanl Devletinin son zamanlarnda Hristiyan aznlklara reform ve slahat ad altnda batl devletlerin de basksyla verdii imtiyazlara Mslmanlardan ilk tepki 1859 ylnda geldi. Bu tarihte stanbulda kurulan Fedailer Cemiyeti adl gizli bir tekilat, padiahn Hristiyan unsurlara tand eit haklara kar kyordu. lk ciddi ve byk siyasi kurum ise, 1865 ylnda Paris ve Londrada kurulan Yeni Osmanllar Cemiyeti olmutur. Yeni Osmanllar merutiyet rejimini savunuyor, baz reformlara kar kyordu77. Cemiyetin temel amac, Osmanl mparatorluunda bir parlamentonun kurulmasn brokrasisi stlenecekti78. Siyasi alanda reform, Merutiyet istekleri, Yeni Osmanllk dncelerinin gereklemesi, arzusu ve yabanc devletlerin basks, 23 Aralk 1876 tarihinde I.Merutiyetin ilan ve ilk Osmanl Kanun-i Esasisinin kabul edilmesi sonucunu dourmutur. 1876 Anayasas vatandalara bir takm bireysel haklar tanyor, mebusan ve ayan meclislerinden oluan bir parlamento sistemini ngryordu.79. Ancak, bu ilk Anayasa padiahn egemenlik haklarna hi dokunmuyordu. Padiah, istedii zaman meclisi toplantya arr, istedii zaman databilirdi. II.Abdlhamit, kendisine verilen bu haklar ksa srede kulland ve meclisi sresiz olarak datt80. Yeni Osmanllar Cemiyetinin mr uzun srmedi, kendi aralarndan birinin ihbar etmesi zerine cemiyet yelerinin bir ksm tutukland. Bir ksm ise, Avrupaya kat. Avrupaya kaanlar mcadelelerine burada da devem ettiler. Bunlar zamanla Jn Trkler adyla anlmaya baland81. II.Merutiyetin temelinde yatan Jn Trk hareketi, dinamizmini Yeni Osmanllarda olduu gibi slam tabanna oturtulmu liberal bir Osmanl parlamentarizminden deil,
77

salamak bylelikle de

kuvvetler ayrln

gerekletirmekti. Bu erevede yrtme grevini padiah deil, Babali st

gittike nem

kazanan Trk milliyetiliinden

M.Serhan YCEL, Demokrat Parti, lke Kitaplar, No:10, 2001, stanbul, s.18. MARDN, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s.31. 79 Kemal KARPAT, Trk Demokrasi Tarihi(Sosyal-Ekonomik-Kltrel Temeller), Afa yaynlar, stanbul, 1996, s.36. 80 YCEL, s.18. 81 Fruzan Hsrev TKN, Trkiyede Siyasi Partiler ve Siyasi Dncenin Gelimesi (18391965), Elif Yaynlar, 1965, s.20.
78

24

almaktadr. Bunun da ana nedeni Abdlhamitin ubat 1878de parlamentoyu datmasndan 1908 ylna kadar geen 30 yl sresince imparatorluun byk toprak kayplarna uram olmasdr. Bu dnem boyunca imparatorluk, 3.000.000 km2lik bir alann 1.000.000 km2sini ve 24 milyonluk nfusunda 5 milyonunu yitirmitir82. Bu toprak kayplar imparatorluun ok uluslu niteliinin byk lde azalmasna yol am ve Jn Trklerin ideolojik etkisi ile hareket sosyal bir har olarak Trkle ve Anadoluya ynelmitir. Bu tepkilerin bir sonucu olarak, 1889 ylnn mays aynda stanbulda Tbbiye-i Askeri okulunda Tbbiyeli rencilerden bir grup, ttihat- Osmani adyla bir cemiyet kurdular. Darda Jn Trklerin yaynlarn takip eden bu cemiyet yeleri, Pariste bulunan Jn Trk liderlerinden Ahmet Rzann grubuyla temasa getikten sonra cemiyetin ad ttihat ve Terakki eklinde deitirildi83. Jn Trk hareketin kapsamnn genilii, rgtn tek bir dnce etrafnda btnlemesini gletirmi, rgt iinde blnmelere yol amtr84. Bu blnmeler arasnda en nemlisi Pariste toplanan 1.Jn Trk Kongresinde ortaya kan blnme olmutur85. Bu kongrede, iki grup ortaya kmtr. Bunlardan ilki, Ahmet Rza Grubu adn alan ve daha sonra ttihat ve Terakki Partisini oluturan gruptur. Bu grup, gl bir merkeziyeti anlay savunmu ve ynetim kart hareketlerde yabanc mdahalesini kabul etmemitir. Teebbs-i ahsi adyla anlan Prens Sabahattin Grubu ise, devletin federatif bir biimde yaplanmasn, adem-i merkeziyet esasna gre ynetilmesi gerektiini savunmu, ekonomide de liberal anlay ve yabanc sermaye ile ibirlii grn benimsemitir. lk kez ak ve farkl bir siyasal grn savunuculuunu yapan bu grubun ilerideki muhalefet hareketlerinin kkenini oluturduu sylenebilir86.

82

Feroz AHMAD, ttihat ve Terakki(1908-1914), ev.N. YAVUZ, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1994, s.226. 83 TKN, s.32. 84 Nkhet TURGUT, Siyasal Muhalefet, Birey ve Toplum Yaynlar, stanbul, 1984, s.238. 85 Birinci Jn Trk Kongresinde ortaya kan gr ayrlklarnn temelini, ahsi atmalarn yannda zellikle, tasarlanan ihtilal hareketine ordunun ve yabanclarn dahil edilip edilmeyecei konusu oluturmutur. 86 TURGUT, 1984, s.239.

25

Ali Rza Beyin kurmu olduu cemiyet, 1906 ylnda Selanikte subay ve devlet memurlarndan bir grubun kurmu olduu Osmanl Hrriyet Cemiyeti87 ile birletikten sonra glendi. Bu birleme ve Rumelideki subaylarnda cemiyete katlmas II. Merutiyet hareketinin baarya ulamasnda byk rol oynad88. Gerek Mslmanlar gerekse Hristiyan aznlklar tarafndan da desteklenen bu hareket nemli bir g haline geldi. Ahmet Rza ve Prens Sabahattinin gruplarnn aralarnda yaptklar grmeler de Abdlhamitin istibdat ynetimine son vermek ve Kanun-i Esasiyi tekrar yrrle koymak konusunda ibirlii yapmaya karar verdiler. Balkan halknn da destei ile ortay kan olaylar sonunda Sultan Abdlhamit II. Merutiyeti tekrar ilan etmek zorunda kald89. II.Merutiyetle birlikte sadece sultan 1876 Anayasasn riayete zorlamak amacn gden ttihat ve Terakki Cemiyeti parlamentonun en etkili gcn oluturdu90. Parlamentoya egemen olmasyla birlikte derhal anayasa deiikliklerine giritiler. Sultan Abdlhamit tahttan indirilmi olmasna ramen ters bir tepkiden korkulmaktayd. Bu nedenle, Anayasa deiiklikleri sadece sarayn yetkilerini ksp, parlamentonunkileri glendirmeyi amalyordu91. Yeni Sultan Mehmet Reat ise, saray personelini batan aa temizleyen ve oradaki kilit mevkilere kendi adamlarn getiren ttihat ve Terakkinin denetimi altna girmitir92.

87

88 89 90

91

92

Byk ounluu nc Ordu Subaylarndan olan; Bursal Tahir, Naki, Edib Servet, Kazm Nami, mer Naci, smail Canbolat, Hakk Baha Beyler ile posta ve telgraf idaresi Bakatibi Mehmet Talat, Rahmi ve Mithat kr Beyler tarafndan Selanikte kurulan cemiyet, Sultan Abdlhamiti tahttan indirme gayesini gden, ihtilalci bir hviyete sahip olan ve kurucularnn ekseriyetinin mason olmas ile dikkat ekmekteydi. SLAMOLU, s.56. KARPAT, s.37. ttihat ve Terakki Cemiyeti, ynetim konusunda yeterli tecrbeye sahip olmamasndan dolay kabineyi dorudan doruya kurmak yerine kontrol altnda bulundurmay tercih etmitir. 4 Austos 1908de kurulan Merutiyetin ilk kabinesi olan Said Paa hkmeti, ttihat ve Terakkinin basksna dayanamayarak 13 Austosta ekilmek zorunda kalm, ikinci defa kurulan Said Paa hkmeti ise ancak be gn dayanabilmitir. 21 Austosta ise ttihat ve Terakkinin basksyla Kamil Paa hkmeti kurulmutur. 1908 Anayasa deiikliklerinden en nemlisi; Sadrazama, Harbiye Nazr ve ey-l slam dnda btn bakanlar seme yetkisi verilmesidir. 1909 Ylnda yaplan deiiklikle btn bakanlarn sadrazam tarafndan seilmesi kabul ediliyor, ayrca hkmetin politikas konusunda btn kabine toplu siyasal sorumluluk tar hale geliyordu. Daha ayrntl bilgi iin bkz.Ahmet N. YCETRK, A..S.B.F Yaynlar No:533, Trkiyede Parlamentonun Evrimi, Ankara, 1983, ss.84-89. Bernard LEWS, Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin KIRATLI, Trk Tarih Kurumu, Yaynlar, 2000, stanbul, ss.216-217.

26

Cemiyetin gizli kapakl ynetim modeli93, izledii baskc

politikalar,

cemiyet yelerinin baz kt hareketlerinin94 neden olduu tenkitler karsnda Cemiyet, kendi saflarndan ayrlanlarn kurmu olduklar muhalif partileri yok etmeye kalkt. 13 Nisan 1909 gn beliren bir isyan hareketini-31 Mart Vakas95frsat bilerek, tevik ettikleri gerekesiyle Ahrar, ttihad- Muhammedi, Fedakaran- Millet ve Heyeti Mttefika-i Osmaniye partilerini kapatt96. 31 Mart olayndan sonra ttihat ve Terakki, devlet ynetiminde tek sz sahibi oldu. Yasaklamalar ard ardna geldi. 23 Austosta yaynlanan Cemiyetler Kanunu ile etnik ve milli gruplara dayanan siyasal derneklerin kurulmas yasakland97. Bununla birlikte, ttihat ve Terakkinin egemenlii 1911 ylna kadar ciddi bir muhalefetle karlamad. 1911 balarnda, bir ok evrelerde, olaylarn gidiatndan duyulan honutsuzluk, ttihat saflarnda ilk byk ayrlkta ifadesini buldu. Cemiyetin izledii siyasal ve toplumsal politikalar ciddi olarak eletiren Miralay Sadk ve Abdlaziz Mecdi Beyin liderliinde Hizb-i Cedid adyla bir grup teekkl etti98. Muhalefet, 10 maddelik bir muhtra yaynlayarak, daha demokratik ve anayasal zgrlklere uygun bir ynetim talep ettiler. Osmanl gelenek ve greneklerine uygun, etnik eitlie ynelik bir uygulama istediler. 21 Kasm 1911de btn muhalefet gruplarnn bir araya gelmesiyle Hrriyet ve tilaf Frkas kuruldu99. Meclis-i Mebusandaki hakimiyetin elinden kmakta olduunu gren ttihat ve Terakki, Kanun-i Esaside deiiklikler yaparak hkmetin yetkilerini artrmak
93

94

95

96 97 98 99

Cemiyet; kurulu, tekilatlanma ve faaliyet bakmndan farkl zellikler tayordu. Cemiyetin yneticilerinin ou masondu. Cemiyeti yneten Merkez-i Umumi (genel merkez) yesi yedi kiinin kimlikleri, merutiyet ilan edildikten sonra bile aklanmamtr. yeler, masonlarn merasimlerine benzer usullerle cemiyete alnrd. Meclis iinde, ok az yesi bulunan Ahrar Frkas, Meclis dnda da Serbesti Gazetesi ile muhalefet almalarn srdrmtr. Bu gazete, ttihat ve Terakki yelerinin eski memurlardan antaj yoluyla para aldn gsteren belgeler ve makaleler yaynlamtr. syan bastrmak zere Selanikten Mahmut evket Paa komutasnda stanbula giren Hareket Ordusu, doru Yldz Sarayna geldi. Hazineyi, asrlardan beri toplanm olan kymetli yadigarlar ve dnyann en zengin ktphanelerinden olan saray kitapln yama ettiler. Padiahn arabas bile paralanp paylald. Sultan kinci Abdlhamit Han, ttihat ve Terakki ileri gelenlerince tahttan indirildi, yerine kendinden iki ya kk olan kardei Muhammed Read getirildi. Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bkz. E.Jan ZRCHER, Modernleen Trkiyenin Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul, 1999, ss.143-148. KARPAT, s. 39. LEWS, 2000, s.217. LEWS, 2000, s.219. YCETRK, s.85.

27

abasna girdi. Hkmetle Meclis-i Mebusann aras alnca, meclis de gven oyu alamayan hkmetler ard arda istifa etmek zorunda kald. Bu bunalm sebebiyle Meclis-i Mebusan feshedilerek tekrar seime gitme karar alnd. Sopal seimler100 diye bilinen ve ttihat ve Terakkinin eitli tedhi hareket ve hileleriyle yaplan 1912 seimlerinde, ounluu yine ttihat ve Terakki elde etti101. 13 Nisan 1912de yeni meclis ald. Mecliste muhalefet yoktu. lk i olarak Anayasann nl 35. maddesi102 deitirildi103. ttihat ve Terakki, 1912 ylnda ksa bir zaman iin iktidardan dt; bunun balca sebebi, subaylarn kurmu olduu tedhii, ihtilalci bir grup olan Halaskar Zabitan Grubunun basks idi104. Ocak 1913de bir hkmet darbesiyle105 ttihat ve Terakki tekrar iktidar ele geirdi ve hemen genel kurulunu toplayarak nihayet siyasi bir parti kimliini almak kararn verdi. Bu haliyle de 1918 ylna kadar iktidar elinde tuttu. Almanya ile birlikte katld ve kaybettii Birinci Dnya Savann sonunda kendisini feshetti106. ahsi ihtiras ve ikbal iin bir milleti harbe sokarak Mslman-Trk evlatlarndan en az iki milyon kiiyi cephelerde kar ve tipi altnda veya kavurucu ller ortasnda plak, a, susuz brakarak ehit olmalarna sebep olan ttihat ve Terakkinin ileri gelenleri, birka milyon kilometre kare olarak devraldklar bir
100

Sopal Seimler olarak tarihimize geen 1912 seimleri konusunda daha ayrntl bilgi iin bkz. SLAMOLU, ss.148-150. 101 1912 Seimlerinde ttihat ve Terakki 275 yeli meclisten, 269 vekil karmtr. 102 35.madde; Bakanlar Kurulu ile Meclis arasndaki anlamazlklarn nasl zleceini hkme balamaktadr. Maddeye gre, herhangi bir anlamazlk durumunda bakanlar kendi kararlarnda srar edip Meclis in de bu karar kesin olarak st ste iki defa reddettii durumlarda, Bakanlar Kurulu ya Meclisin kararn kabul eder ya da istifa etmek zorunda kalr. ekilme yolunu setikleri takdirde, yeni Bakanlar Kurulu da ncekinin grnde direnirse ve meclis tekrar bunu reddederse, Padiah, Heyet-i Ayann onay ve ay ierisinde seimlerin yenilenmesi kouluyla Meclisi feshedebilir. ttihat ve Terakkinin yapt dier Anayasal deiikliler konusunda daha ayrntl bilgi iin bkz. SLAMOLU, ss 120-127. 103 SLAMOLU, s.150. 104 ttihat ve Terakkinin gcn krmak, yasal olmayan bir hkmeti devirmek, yeni ve zgr bir seimle anayasal dzene geii salamak amacyla hareket eden Halaskar Zabitan Grubunun ortaya kard en byk sorun, ordunun siyasete sokulmas ve subaylarn ttihat-itilaf olarak ikiye blnmesi yznden Osmanl ordusunun Balkan Harbinde btn cephelerde ksa zamanda yenilgiye uramas olmutur. 105 ttihat ve Terakki, normal yollardan iktidara gelemeyeceini anlaynca, 23 Ocak 1913de Babali Baskn diye bilinen kanl bir baskn dzenleyerek iktidara el koymutur. Balarnda Enver Beyin bulunduu kk bir subay grubu zorla kabine odasna girerek Harbiye Nazr Selim Paay vurmular, silah tehdidi altnda Kamil Paada hemen istifasn yazmtr. 106 KARPAT, s.39.

28

memleketi birka yz bin kilometre kareye kadar klttler. Bu kk toprak parasn da dman izmelerinin altnda brakarak kamlardr. B. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubunun Kuruluu ve Cumhuriyet Halk Frkas Adn Almas Mustafa Kemal Paa, milli mcadele hareketinin balad tarihten 1921 Anayasasnn kabul edildii tarihe kadar geen dnemde, nce bakanln yapt Erzurum ve Sivas Kongreleriyle milli direni hareketini A-RMHC107 bnyesi altnda merkeziletirmi, ttihat baarl politikayla milli ve Terakki adna iktidar mcadelesi giriimlerini direni hareketinin tartmasz lideri konumuna engellemi, direni kart bir tutum izleyen stanbul Hkmetine kar izledii ykselmitir108. A-RMHC(Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti)nin temsil heyeti adna Mustafa Kemal, olaanst yetkilere sahip yeni bir meclisin kurulmas iin seim yaplmasn nermitir. Bu meclis, yeni seilen yeler ve stanbuldan kaarak Ankaraya gelen vekillerinde katlm ile 23 Nisan 1920de almtr109. Ancak milli mcadelenin ynetim sorumluluunu tayan bu meclis, sosyal yap ve anlay ynnden bir gr birlii iinde olamamtr. Zamanla meclis iinde farkl gruplamalar meydana gelmitir110. Mustafa Kemal Paa, TBMMnde mevcut olan bu gruplar111 birletirmek suretiyle meclise ilerlik kazandrmak istediyse de bunda baarl olamamtr. Paa, meclisin byk ounluundan destek grmekle birlikte, mecliste kendisine yakn mebuslardan bir grup oluturarak, meclis desteini rgtl bir yap iine sokmay tasarlad. Byle bir grup sayesinde meclis ounluuna srekli hakim olunacak, atlmas planlanan admlar bu grup kanalyla salanacak ounluun desteiyle

A-RMHC yrrlkteki Cemiyetler Kanununda ngrlen ilemler dorultusunda resmi izin alnarak kurulmutur. Bu durum,ileride stanbulla giriilecek iktidar mcadelesinin, henz ak bir biimde ifade edilmemi olduunun bir gstergesi saylabilir. 108 Ahmet DEMREL, Birinci Mecliste Muhalefet (kinci Grup), letiim Yaynlar, stanbul, 1994, s. 211. 109 KL, s.29. 110 KL, s.39. 111 Bu gruplar:Tesant Grubu, stiklal Grubu, Mdafaa-i Hukuk Zmresi, Halk Zmresi ve slahat Grubudur.

107

29

kolaylkla gerekletirilebilecekti112. Bunun zerine, 10 Mays 1921 gn Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubunu kurdu. Bu teekkl, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin meclis grubunu oluturmutur. 10 Mays tarihli toplantda grubun i tzyle ilgili maddeler113 ve Mustafa Kemal Paann hazrlad A-RMHGnun amalarn gsteren iki temel maddede kabul edildi. Bu maddeler unlardr: -Grup, Misak- Milli ilkeleri erevesinde memleketin btnln ve milletin btn maddi ve manevi kuvvetlerini gereken hedeflere ynelterek kullanacak, memleketin resmi ve zel btn kurulu ve tesisleri, bu ana gayeye hizmet etmeye alacaktr. -Grup, devlet ve milletin tekilatn Tekilat- Esasiye Kanununun koyduu ilkeler erevesinde srasyla imdiden tespite ve hazrlamaya alacaktr114. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu, grup bakanlna Mustafa Kemal Paay, bakan vekilliine de Edirne Milletvekili eref Beyi getirmitir. Meclisin A-RMHC Genel Kurulu yetkisinde olduu kabul edilmitir.115 Ancak bu durumun, baz vekillerin gruba alnmas bazlarnn da alnmamas gibi bir sonucu ortaya karmas nedeniyle, grubun dnda kalan vekiller zamanla birleerek kinci Grup olarak bilinen muhalefet hareketini ortaya karmtr116. Mustafa Kemal Paa, Ankarada 1922 ylnn aralk aynda gazetelere verdii demete117 Halk Frkas adnda bir siyasi parti kurulacan aklamtr. Halk Frkasnn dayand iki temel ilkenin tam bamszlk ve kaytsz artsz millet hakimiyeti olduunu ifade ederek, kurulacak partide btn milletin temsil edileceini belirtmitir118. Muhalefeti oluturan kinci Grup yeleri, bu plann gerekletirilmesinden nce meclis seimlerinin yaplmas iin bask yaparak
112 113

DEMREL s.212. A-RMHGnun ilk toplantsnda kabul edilen Grup Nizamnamesi konusunda daha ayrntl bilgi iin bkz. Trk Parlamento Tarihi(1919-1923), Birinci Dnem, TBMM Vakf Yaynlar, No:4, 1994, Ankara, ss.292-293. 114 Mustafa Kemal ATATRK, Nutuk, Kamer Yaynclk, stanbul, 1999, s.653 115 Mete TUNAY, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1999, stanbul, ss.36-37. 116 Mahmut GOLOLU, Cumhuriyete Doru, Banur Matbaas, Ankara, 1971, s.163. 117 Bu demecin tam metni iin bkz. Suna KL, CHPde Gelimeler, ss.21-23. 118 R.TURAN vd., Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi, Siyasal Kitabevi, Ankara,1997, s.249.

30

inisiyatifi ele geirmeye almlarsa da verdikleri nerge Ocak 1922de kolayca engellenmitir119. TBMM, 1923 yl nisan ay banda seimin yenilenmesi kararn ald. Meclisin o dnemdeki bileimiyle kesintiye uram bulunan Lozan Bar Grmelerinin sonucunda varlacak bir antlama tasarsn kabul etmeyeceinden endie duyuluyordu. Aslnda TBMMnin yenilenmesi isteminin altnda yatan gerek nedeninin de bu olduu sylenebilir. Bu yenileme karar alnrken dikkati eken bir dier nokta da 1921 Anayasasna gre, ancak ye tamsaysnn te iki ounluu ile alnmas gereken bu kararn, basit ounlukla alnabilmi olmasdr120. Bu kararn alnmasndan sonra, meclisin datlmas ve yeni seimlerin yaplmas karar Mustafa Kemal Paa tarafndan akland. Bundan birka gn sonra yeni seim yasas hazrland. Bu yasada, milletvekili saysnn azalmas, semen yann yirmi beten on sekize indirilmesi ve seim evrelerinin yeniden belirlenmesi gibi deiiklikler yer alyordu121. Bir hafta sonrada Mustafa Kemal Paa, dernek bakan sfatyla, meclisteki grubun aklayan Halk Frkasna dneceini dokuz umde bildirisini aklad122. Lozan Bar Grmelerinde

giderek iddetlenen muhalefet, meclisi i yapamaz durumu sokmaktayd. Nasl ayn nedenlerle 10 Mays 1921de Mdafaa-i Hukuk Grubunu kurmusa, imdide ayn nedenlerle dorudan doruya bir siyasal parti kurma yolunu seiyordu123. Halk Frkas, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti gibi Misak- Millide belirtilen amalar gerekletirecek ve devlet tekilatn 1921 Anayasasna gre yaplandracakt. Frkann kurulmasnda bir ok ama gdlmt. Bunlardan belli ballar unlard: Frka meclis iinde muhafazakar ve kiisel rakiplerden oluan muhalefete kar Mustafa Kemale destek salayacak, parlamentodaki grubun lkeye yaylm tekilatlarla balant kurmasna araclk edecek, meclis iinde oy verme disiplinini gerekletirecek ve reformlarn planl, dzenli ve kararl bir ekilde
ZRCHER, 2003, s. 42. TUNAY, 1999, s.42. 121 Eric Jan ZRCHER, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, ev.Gven G.., letiim Yaynlar, stanbul, 2003, ss.45-46. 122 Bildirinin tam metni iin Bkz.Tark Zafer TUNAYA, Trkiyede Siyasi Partiler(1859-1952) Arba Yaynlar, 1995, ss.580-582, ZURCHER, 2003, ss.167-170. 123 mr SEZGN, Trk Kurtulu Sava ve Siyasal Rejim Sorunu, Birey ve Toplum Yaynlar, stanbul, 1984, s.41.
120 119

31

gerekletirilmesi amacyla toplumun siyasal elitin ideolojisi dorultusunda eitilmesi, ynlendirilmesi ve kontrol edilmesini salayacakt124. Mustafa Kemal Paann liderliindeki Halk Frkasnn 1920 ve 30lardaki temel hedefi, Trk Devletinin kurumsal yapsn batl lkelerinkine gre yeniden biimlendirerek Trkiyeyi modernletirmek, ona laik ve milli bir karakter kazandrmakt125. C.CHP ve Parti-Devlet Btnlemesi Serbest Frka giriiminin de baarszlkla sonulanmas sonrasnda yava yava ok partili bir ynetim anlayndan vazgeilmeye baland grlr. Rejim kart unsurlarn hemen muhalefet partisi bnyesinde yer almasnn da bu kararn alnmasnda en nemli etken olduu sylenebilir. Parti devlet btnlemesi ise ancak ok rgtl sosyal dzen anlayndan vazgemekle salanabilirdi. Bu nedenle tek rgtl dzene ulamak amac ile zaten toplumsal farkllamadan tr clz bir kurumsallamann ancak gerekletii ok az saydaki kurumlarda kapatlmaya baland. lk olarak 1931 yl banda Trk Ocaklar kapatld ve CHFna katlmalar karar alnd126. Yetkin,Trk Ocaklarnn kapatlmas ve tm malvarlnn Halkevlerine devredilmesinin, dnemin siyasi yaps iinde gayet doal bir giriim olduunu ifade etmektedir. Neden ilk nce Trk Ocaklar kapatld? Sorusuna verdii yant ise syledir: Trk Ocaklarnn siyasal bir g niteliini kazanmaya balam olmas, bu srecinde(Parti-devlet btnlemesinin)bu kuruluun kapatlmasyla balamasnn temel nedenidir127. Benzer bir gelime ise, Trk Kadnlar Birlii ile Mason Derneinin bana geldi.128 Mason Dernei 10 Ekim 1935 tarihinde malvarlnn, Halkevlerine balanmas suretiyle lavedildi. Trk Kadnlar Birlii ise 10 Mays 1935 tarihinde

124 125

STEMBLKBAI, ss.86-87. STEMBLKBAI, s.86. 126 YCETRK, s.115. 127 etin YETKN, Trkiyede Tek Parti Ynetimi, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1983, s.54. 128 Bu derneklerin kapatlmas konusunda daha ayrntl bilgi iin bkz. YETKN, ss.78-86.

32

kendini lavetti129. Cumhuriyet kurulduundan beri, tek partili bir devlete ynelik eilim glyd ve CHPnin 1935 Tarihli Kongreside bu bakmdan nemli bir dnm noktas olmutur. Kongre srasnda partinin genel sekreteri olan Recep Peker130 parti devlet btnlemesi konusunda yle diyordu: Yeni programn gze arpan ve kendisini duyuran balca zellii Trkiyede batan beri devletle bir ve beraber alan Cumhuriyet Halk Partisi varlnn devlet varl ile birbirine daha sk bir surette yaklamasdr131. Kongrede ayrca, CHFnn devletle ayn seviyede ve devlete hareket kabiliyeti veren bir parti olduu belirtilmitir.132 Kongrede kabul edilen parti tz de partinin devlet organlar ile sk ilikiye gemesini ngrmekteydi. Tzk, parti kongrelerine mahallin en yksek mlki idare amirinin de katlabilmesini ve bu kiilerin kongrelerde aklamalarda bulunabilmesine olanak salyordu. Parti rgtnde ilikiler il dzeyinde il bakanlar ile valiler arasnda kurulacakt. Gerektiinde genel ynetim kurulu karar ve bakanlk divannn onay ile partinin il bakanlar tayin edilebilecekti133. Atatrkn 10 Kasm 1938de lmesinden bir gn sonra toplanan TBMM, smet nny, cumhurbakan olarak seti. 26 Aralk 1938de toplanan partinin Olaanst Kongresinde nn Deimez Bakan ve Milli ef134 unvanlarn ald135. Daha sonra, partinin ald monolitik biim, nl Tek Parti, Tek Millet, Tek Lider sloganyla en iyi ifadesini buldu136.

129

Cemil KOAK, Trkiye Tarihi 4 ada Trkiye (1908-1980) iinde Siyasal Tarih (19231950), Der: Sina AKN, Cem Yaynevi, stanbul, 2002, s.155. 130 Peker, grevden alnaca 15 Haziran 1936 tarihine kadar tek parti ynetimi teorisyenlerinden biri olmu ve tek parti ynetimi ile ideolojisini lkenin her alannda glendirmeye almtr.Peker, tek parti ve devletilik-halklk-inklaplk konularnda bir ok konferans vermi ve bu konularda kendi yorum ve nerilerini parti rgtne, dnemin aydn gruplarna ve halka benimsetmeye almtr. Bu amala da 1931 ylnda CHF Halk Hatipleri Tekilat kurulmutur. 131 YETKN, s.128. 132 TUNAYA, Trkiyede Siyasi Partiler 1859-1952, Arba Yaynlar, stanbul, 1995, s.570. 133 C.KOAK, 2002, s.156. 134 CHP iinde Milli ef kavramn ilk defa kullanan ve rejimin ve rejimin yerlemesi iin gerekli gren Recep Peker olmutur. Peker, milli eflerin emirlerine candan uyan ve inanan disiplinli bir cemiyet kurulmasndan yanayd. 135 KL, CHPde Gelimeler, Boazii niversitesi Yaynlar, stanbul, 1976. s.85. 136 AHMAD, 1996, s.21.

33

Parti ile devletin birletirilmesi konusunda ki son giriim ise, Cumhuriyet Halk Partisinin 6 Okunun 13 ubat 1937 tarihinde Anayasaya girmesi ve parti ilkelerinin ayn zamanda devletin temel ilkeleri haline gelmesi ile gerekleti137.

III.TEK PART DNEMNDE MUHALEFET GRMLER Cumhuriyetin kurulmasndan sonraki ilk muhalif siyasi parti Terakkiperver Cumhuriyet Frkas olmakla beraber, ilk B.M.M.nin almasyla birlikte, siyasi parti hviyeti altnda olmakszn balayan ve gelien bir muhalefet hareketinin olduu grlmektedir. Mustafa Kemal Paann Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubunu kurmasndan nce Erzurum Mebusu Hoca Raif Efendi, Yeilzade Salih Hoca ve arkadalar Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubundan ayrlarak Muhafazaa-i Mukaddesat Cemiyetini kurmulardr. Bu cemiyetin muhalif olduu konulardan birisi komnist faaliyetlerin artmas dieri ise Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinde meydana gelen deiiklikler olarak gsterilmitir. Ancak bu grup partileememitir.
A.kinci Grup Muhalefeti

Yerel ve blgesel nitelikli direni rgtleri, Sivas Kongresinden sonra da Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti bnyesinde topland. Meclis aldktan sonrada Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin yetkileri meclis genel kuruluna geti, tm mebuslar bu cemiyetin doal yesi sayld. Bununla beraber TBMMde zamanla kanlmaz olarak gr ayrlklar138 belirmi ve benzer grleri paylaan mebuslar, eitli ad ve unvanlar altnda grup, zmre, parti biiminde rgtlenmilerdir139. Birinci dnem mebuslarndan Kazm zalp hatralarnda, o dneme ilikin olarak u aklamalar yapmaktadr:

137 138

C.KOAK, 2002, s.157. 20 Ocak 1921 Tarihinde kabul edilen Anayasann 1.Maddesi; Hakimiyet kaytsz artsz milletindir, idare usul halkn mukadderatn bizzat ve bilfiil ynetmesi esasna dayanr eklindedir. Bu Anayasada halifelik ve sultanlktan sz eden herhangi bir madde bulunmamaktadr. Bu durum, meclisteki mebuslar arasnda ilk ciddi gr ayrlklarnn da ortaya kmasna zemin hazrlamtr. Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bkz. GOLOLU, Cumhuriyete Doru(1921-1922), Banur Matbaas, Ankara, 1971, s.159. 139 DEMREL, s.37.

34

Mecliste grmeler genel olarak ok mnakaal oluyor, hkmetin en basit teklifleri bile bir ok itirazlara uruyordu. Her vekil meclisten seildii iin, vekaletlerine ait kanunlar ve teklifleri mecliste ayr ayr mdafaa ediyordu. Hkmetin tamam adna grmeler cereyan etmiyordu. Tabii, bu usuln zararlar ok kereler ortaya kyordu. Bilhassa kinci Grubu tekil eden mebuslar, daha o zaman hkmetin icraatn her sebeple tenkit ettiklerinden, en nemsiz iler bile lzumsuz yere uzuyor ve tabii olarak ok zaman mebuslar memnun edecek sonular alnamyordu140. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubunun kurulmasndan sonra bu grubun iinde yer almayan Hseyin Avni Bey, Selahattin Bey, Emin Bey ve arkadalar 1922 yl balarnda II. Grupu oluturduklarn ifade etmilerdir141. kinci Grup muhalefetinin temel noktalarnn banda, kii tahakkmne kar tavr gelmektedir. kinci Grup, meclis egemenlii kavramna dayanarak, fiilen oluabilecek her trl kiisel ynetime kar tepki gstermi, meclis stnl ve bu gcn zerinde yetkili makam tanmama konusunda olaanst lde duyarl davranmtr142. lkede kanuna dayanan bir ynetim kurulmas ilkesi de kinci Grubun temel ilkelerinden birisidir. Bunun doal bir sonucu olarak kinci Grup, temel hak ve zgrlkler konusunda da olduka duyarl olmutur. Bu anlay ile kendi balarna buyruk stiklal Mahkemeleri ve bu mahkemelerin uygulamalarna kar kmtr143. Birinci ve kinci Grubun nitelii hakknda yaplan deerlendirmelerde; Birinci Grup genellikle devrimci olarak anlmakta, kinci Grup ise muhafazakar olarak deerlendirilmektedir. Balangta Birinci Gruba dahil olup sonralar kinci Grupa gemi olan Ali Fuat (Cebesoy)Beyde, kinci Grupun, meclis reisinin diktatrle doru gittiinden phelenenler tarafndan kurulmu olduunu belirtmektedir. Birinci Grup yesi olan Rauf(Orbay)Bey ise, muhalefetin devlet ve hkmet ilerinin meclis denetiminden karak tek elden yrtlmeye doru gittii
140 141

ZALP, Atatrkten Anlar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1992.s.174. Trk Parlamento Tarihi (1919-1923) -TBMM I.Dnem, TBMM Vakf Yaynlar No:4, Ankara, 1994, s.305. 142 DEMREL, s.10. 143 DEMREL, s.11.

35

ynnde oluan kanaatlerden doduunu belirtiyordu. Buna karlk Mustafa Kemal, kinci Grubun, hkmet tekilatnn Tekilat- Esasiye Kanununa gre yaplmasna engel olmak amacyla kurulduunu belirtmektedir144. kinci Grupun aslnda zgn bir program olmayan, gevek balarla bir araya gelmi bir muhalefetin koalisyonu olduu sylenebilir. Grup, Mustafa Kemalin Grubundan daha muhafazakar bir bak asna sahip olmakla beraber, yelerinin tm din unsurunu ne karan milletvekillerinden olumamaktayd. kinci Grupla ilikili milletvekillerinin says kesin olarak bilinmemekle beraber, yaklak yzyirmi isimden sz edilmektedir145. B.Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn Kurulmas 17 Kasm 1924 tarihinde Kazm Karabekir bakanlnda rgtlenen Terakkiperver Cumhuriyet Frkas(TCF) kurucular, Halk Frkasndan istifa eden milletvekilleridir146. stifalarn nedeni; Lozan Anlamas hkmleri gereince yaplan Rum ve Trk mbadelesi esnasnda, gmenlerin yerleimleri ve bunlara Rumlardan kalan mallarn paylatrlmasnda yolsuzluk yapld gerekesiyle mecliste alan gensorudur147. Grmeler sonunda hkmetin gvenoyu almasnn ertesi gn, Halk Frkasndan istifalar balad. lk istifa edenler 10 kiiydi. Bunlar arasnda, Dr. Adnan(Advar), Rauf(Orbay), Refet(Bele), Feridun Fikri(Dnsel) de yer alyordu. Bunlar takip eden istifalarla, istifa edenlerin says 29u buldu ve bu bamsz milletvekilleri 17 Kasm 1924 tarihinde TCFn kurdular148. 18 Kasm 1924 tarihinde ise TCFnn yedi blmden oluan program yaynlanmtr. Programn ilk blmde genel esaslar ele alnmtr. lk blmn en nemli maddeleri arasnda unlar yer almaktadr: Trk Devleti halkn hakimiyetine dayanan bir cumhuriyettir (md. 1), liberalizm ve demokrasi frkann asl mesleidir (md. 2), Yasalarn karlmasn, dier unsurlarla birlikte halkn eilimi
144 145

SEZGN, 1984, s.82. ZRCHER, 2003, s.41. 146 Naki Cevat AKKERMAN, Demokrasi ve Trkiyede Siyasi Partiler Hakknda Ksa Notlar, Ulus Basmevi, Ankara, 1950, s.42. 147 8 Kasm 1924 gn yaplan oylamada smet Paa Hkmeti 19a kar, 148 oyla gvenoyu almtr. Oylamaya 41 milletvekili katlmam ve 1 milletvekili ekimser oy vermitir. 148 Hakk UYAR, Tek Parti Ynetimi ve CHP, Boyut Kitaplar, stanbul, 1999, s.116.

36

belirleyecektir(md. 3), Tekilat Esasiye Kanunu ancak millet izin verirse deitirilebilecektir149(md.5). kinci blmn en dikkat ekici maddelerinden biri de frka dnce ve din inancna hrmetkardr150 hkmnn yer ald 6.maddesiydi151. Parti programnn ikinci blmnde i siyasete ilikin ilkeler bulunmaktadr. Bu blmde vurgu, ademi merkeziyetilik ve rasyonalizasyon152 zerinedir. kinci blmn en nemli maddeleri arasnda unlar yer almaktadr: brokratlar, her dzeyde seimle ibana gelecektir(stanbul gibi byk kentlerin belediye bakanlar da dahil), (14. ve 23. maddeler), Belediye ve ky dzeyinde rgtsel bir yap oluturulacaktr153.(md.16) nc ve drdnc blmlerde ekonomik konular ele alnmtr. Bu blmdeki maddelerden bazlar ise u ekildedir: kk sanat sahiplerinin ekonomik gelimelerini salamak iin retim kooperatif tekilat kurulmaldr (md. 34), anonim irketlere ait kanun ve nizamnamelerin bu irketlerin daha serbest, daha hzl, daha mdahaleden uzak olarak teekkllerini temin edecek surette olmas gerekmektedir154. (md. 37) 40 ve 41.maddelerde ise, TCFnin liberal politika anlayn gsteren ifadeler kullanlmtr: ilgili maddelerde, lkenin sadece kendi kaynaklar ve sermayesine dayanarak kalknmas grne kar klmaktadr155. Programn beinci blmnde devlet maliyesi, altnc blmnde eitim ve son blmnde siyaseti itimaiye ele alnmtr.

149 150

ZRCHER, 2003, ss.141-142. stiklal Mahkemelerinde, Parti programnda, partinin dine saygl olduu eklindeki hkmn gericilii tevik edici nitelikte olduu ifade edilerek, eyh Sait ayaklanmas ile parti arasnda iliki kurulmutur. Ancak, 1924 Anayasasna baktmzda, devletin dininin slam olduu hkm yer almaktadr. 151 Abdlhamit AVAR, Serbest Cumhuriyet Frkas(Bu Partinin Kapatlmasnda Basnn Rol), Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1998, s.37. 152 Rasyonalizayondan kast, devlet sisteminin yeniden gzden geirilerek, gerekli yerlerin yeniden dzenlenmesi ve ileyiin basitletirilmesidir. 153 ZRCHER, 2003, s.143. 154 TUNAYA, s. 619. 155 ZRCHER, 2003, s.145.

37

Aralk ay banda TCF bakanlna Kazm Paa, genel sekreterlie ise Ali Fuat Paa seilmi ve bylece TCF Heyet-i Merkeziyesi oluturulmutur. Kazm ve Ali Fuat Paalardan baka Heyet-i Merkeziyesi yeleri olarak Adnan Bey, Hseyin Rauf Bey, Rt Paa, smail Bey, Sabit Bey, Ahmet kr, Ahmet Muhtar Bey, Halis Turgut, Necati Bey ve Faik Bey seilmitir156. TCF kurulur kurulmaz aktif bir muhalefet ilevini stlenmi ve smet nnnn istifasna neden olmutur157. nnnn ekilmesiyle, Fethi (Okyar)Bey bakanlnda yeni bir hkmet kurulmutur. TCFnin, ksa zamanda rgtn dou illerine kadar genileterek, Halk Frkasnn nispeten trde yapsnn tersine ok deiik kesimleri kendi iinde toplamaya balamas, Atatrk devrimlerine, onun Batllamaya ynelik laik dzeni hedefleyen dnce ve eylemlerine kar olan kesimleri hemen bu partinin evresinde toplam ve ksa zamanda parti iinde hakim bir gr eklinde ortaya karak muhalefeti amacndan saptrarak yozlatrmtr158. 11 ubat 1925de Dou Anadoluda kan eyh Sait nderliindeki isyan, hkmete ve onun otoritesine kar bir harekettir. Ordu mdahalesi ile bastrlan bu ayaklanmann hemen ardndan kinci smet nn Hkmeti tarafndan sz ve yaz zgrln kstlayan ve hkmete olaanst yetkiler tanyan 4 Mart 1925 Tarihli Takrir-i Skun Kanunu karlm, biri Ankarada dieri isyan blgesinde olmak zere iki stiklal Mahkemesi kurulmutur159. stiklal Mahkemesi savclarnn, baz TCF taraftarlarnn ayaklanmaya maddi ve manevi destek verdiini hkmete bildirmeleri zerine 1 Haziran 1945 gn

156 157

ZRCHER, 2003, ss.96-97. smet Paa Hkmetinin skynetim ilan edilmesi ynndeki nerisi, Halk Frkasnn Meclis Grubunda kabul edilmeyince nn Hkmeti 21 Kasm 1924 tarihinde istifa etmitir. Grup toplantsndan sonra Mustafa Kemal Paann bakanlnda toplanan Frka Ynetim Kurulunda Gazi, smet Paann istedii gibi sert tedbirlerden yana olduunu ihsas ederek benim burnuma barut ve kan kokusu geliyor; inallah ben yanlmmdr diyerek smet Paann istifasn kabul etmi, yerine Fethi Beyi(Okyar)grevlendirmitir. 158 Suna KL, Atatrk Devrimi-Bir adalama Modeli, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 1983, s.205. 159 Necdet EKNC, Trkiyede ok Partili Dzene Geite D Etkenler, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 1997, ss.74-75.

38

Hkmet, Takrir-i Skun Kanununa aykr hareket ettikleri gerekesiyle TCFn tamamen kapatmtr160. TCFnin kapatlmas konusunda yaplan eitli deerlendirmelere

baktmzda bazlar, TCFnin varln srdrmesi ve iktidar devralmas salanabilmi olsayd, demokrasinin ve daha hogrl bir laiklik anlaynn Trkiyede yerleebileceini iddia etmektedir. Bir baka gre gre ise, lke btnlnn ve Cumhuriyet rejiminin tehlikeye girdii ve Trk devriminin henz tamamlanmad bir ortamda, ok partili yaamdan vazgeilmesinin bir zorunluluk olduu eklindedir161. C.Serbest Cumhuriyet Frkasnn Kurulmas Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurulmas, tek parti dnemindeki ikinci nemli muhalefet denemesidir. Ancak bu parti, kapatlan Terakkiperver Cumhuriyet Frkasndan hem kurulu hem de kapan zellikleri bakmndan ayrlmaktadr. Geri her iki partide CHF ierisinden kmakla beraber, TCF, CHF iindeki doal bir muhalefet hareketinin muhalefet partisidir
162

partiden ayrlmas ile kurulmu, SCF ise, tamamen baz kurulmu bir

artlarn zorlamas ile Mustafa Kemalin istei dorultusunda .

Cumhurbakan Mustafa Kemal ve o ana kadar bakanlk ve babakanlk yapm olan Ali Fethi Bey arasnda yaplan karlkl yazma ve grmelerden sonra parti 12 Austos 1930 ylnda kurulmutur. Biranda gre SCFnin kuruluu u ekilde gereklemitir: Scak bir Austos akam Gazi Paa, Yalovadaki bir baloda yakn bir dostu olan Fethi Bey ile Babakan smet Beyi yanna artt. ok partili rejim forml gecikmemeli, bir an nce uygulamaya geilmeliydi. Fethi Beyden bir parti kurmasn istedi. Hatta adn bile koymutu: Serbest Cumhuriyet Frkas. Babakan ile ilerde muhalefet lideri olacak Fethi Beye dnp, rejimin formln de aklad:

160

Yonca ANZERLOLU v.d., 80.Ylnda Trkiye Cumhuriyeti ve Demokrasi, Hacettepe niversitesi Yaynlar, Ankara, 2004, s.93. 161 UYAR, s.118. 162 UYAR, s.118.

39

Ben imdi bir babaym. Siz ikiniz de benim evlatlarmsnz. kiniz arasnda benim gzmde hibir fark yoktur163. kinci bir muhalefet partisini kurmakla grevlendirilen Fethi Bey, SCFnn kurulduunu belirten dilekeyi Yalovadan telgrafla 12 Austos tarihinde stanbul Valiliine gndermi, ertesi gn partinin tescil ilemleri bitirilmi, bylelikle SCF resmen hukuki varlk kazanm ve lkenin siyaset sahnesine dahil olmutur. SCFnn program iki aamada oluturulmutur. Birinci aamada, Fethi Bey tarafndan hazrlanan on bir maddelik program Gazinin onayna sunulmu, daha sonra bu on bir maddelik metin daha da gelitirilmitir. Programn temel ilkeleri unlardr: Programn ilk maddesinde SCFnn Cumhuriyetilik, Milliyetilik ve Laiklik esasna bal olduu belirtilmektedir. Ekonomik ve mali konulardaki esaslara ise, programn iki ile yedinci maddeleri arasnda yer verilmitir. kinci maddede vergilerin hafifletilmesine, nc maddede devlet masraflarnda sk tasarrufa riayet edilmesine ve israftan kanlmasna, drdnc maddede yabanc sermayeyi kolaylatracak nlemler alnmasna ve beinci maddede zel giriime devletin mdahale etmemesine deinilmitir164. Bu maddeler liberal bir anlay sergilerken altnc ve yedinci maddelerde devletilik n plandadr. Altnc maddede Ziraat Bankas vastasyla kyl ve iftiye ucuz faizle para salanmasna, yedinci maddede ise Teviki Sanayi Kanununun getirdii himaye ve kolaylklarn uygulanacana, Sanayi ve Maadin Bankasnn faaliyetlerinin arttrlmasna ve yerli mahsullerin yabanc piyasalara kolay ihra edilebilmesi iin tedbirler alnmasna yer verilmitir165. Programn sekiz, dokuz ve on birinci maddelerinde i politika hedefleri yer almaktadr. Sekizinci maddede rvet ve suiistimalin nlenmesine, dokuzuncu maddede mahkemelerle ilgili dzenlemelerin yaplmasna, on birinci maddede ise tek dereceli seim sistemi ile kadnlara siyasal haklar verilmesine deinilmitir. Onuncu
163

M.Ali BRAND, ve Can DNDAR, Demirkrat (Bir Demokrasinin Douu), Milliyet Yaynlar, stanbul, 1995, ss.14-15 164 Ali Fethi OKYAR, Serbest Cumhuriyet Frkas Nasl Dodu, Nasl Fesh Edildi?, stanbul, 1987. 57. 165 OKYAR, s. 58.

40

maddede d siyasette Trkiye Cumhuriyetinin komu ve bilumum devletlerle mnasebetinin dostluk erevesinde srmesi istenmitir166. SCF giriimini yapay klan, muhalefetin giderek bir iktidar seenei olmasnn gerekten gze alnmam olmasdr. Parti, kurulduktan ksa bir sre sonra umulann aksine, geni halk kitleleri tarafndan tannm ve desteklenmeye balanmtr167. Partinin gerek kuruluunda gerekse de ksa bir sre ierisinde halk arasnda baar kazanmasnda, lkenin iinde bulunduu i ve d artlarn nemli rol oynad sylenebilir. Gerekletirilen reformlar, toplumun ekonomik yapsna dokunmam Osmanldan devralnan ekonomik ilikiler aynen sregelmitir. Uzun sren sava dnemlerinin skntsn zerinden atamam olan halk, bu kez de 1929 ekonomik bunalmnn etkileri ile karlanca daha da kt duruma dmtr168. Balangta Serbest Cumhuriyet Frkas, yalnzca meclis iinde faaliyette bulunabilecek bir muhalefet partisi olarak tasarlanmt. Bu nedenle Cumhuriyet Halk Frkasndan Serbest Frkaya geecek milletvekilleri bile pazarlk yoluyla belirlenmitir. Fethi Bey meclis ye tam saysnn te biri olan 120 milletvekili istemi, ancak Mustafa Kemal Paann araya girmesiyle 70 milletvekilinde anlama salanmtr169. lk aamada, cumhurbakann setii 15 milletvekilinin Serbest Frkaya gemesine izin verilmitir. Bu yaklamla, yeni partinin yalnzca hkmete kar bir siyasal rakip olarak kalmas amalanm ve iktidar seenei olarak gelimesi nlenmek istenmitir. Btn nlemlere ramen, yeni partiyi kalmas istenilen snrda tutmak mmkn olmam, Cumhuriyetin ilanndan beri kendisine temsil ans verilmeyen kitlelerin desteini alan Serbest Frka, zamanla umulann tesinde glenmeye balamtr. Fethi Beyin zmire yapt geziye halkn gstermi olduu ilgi, Serbest Frkann yalnzca mecliste kalacak bir siyasal rakip deil, yakn
166 167

OKYAR, s.59. S.C.Fnn Kurulu tarihi olan 12 Austostan itibaren 12 gn iinde 130 bin kii frkaya ye olmak iin bavurmutur. 168 1928 ylnda budayn kilosundan 13.6 Kuru elde eden bir ifti, 1930 ylnda, yar yarya bir dle ancak 7.3 Kuru elde edebiliyordu. Ayn ekilde arpadan elde ettii gelir de, 7.8 Kurutan 3.7 kurua kadar gerilemiti. 169 OKYAR, ss.416-417.

41

gelecekte lke dzeyinde bir siyasal g ve iktidar alternatifi olacan gsteriyordu170. Serbest Cumhuriyet Frkas muhalefetinin g kazanmasyla birlikte, iktidara ynelik eletirilerde art gstermekteydi. Muhalefetin eletirileri zellikle ekonomik konularda ve parti program dorultusunda kendisini gstermitir. Bu erevede, vergilerin arlndan, toplanmasnda yaplan yolsuzluklardan, tekellerin kamu yarna deil, zel kiilerin yararna alt ve ounun kaldrlmas gerektiinden, iktidarn demiryolu politikasnn yanllndan ve yabanc sermayenin lkeye gelmesi iin gerekli nlemlerin alnmasnn zorunlu olduundan sz etmilerdir171. Fethi Bey, TBMMde belediye seimleri srasnda fesat ve yolsuzluklarla ilgili olarak, Dahiliye Vekili kr Beye bir gensoru nergesi vermi ve 15 Kasmda ateli tartmalardan sonra 10 muhalife kar, meclis ounluu bakana gvenoyu vermitir. Bu gelimeler zerine, muhalefet lideri Fethi Bey, Mustafa Kemal Paaya kar muhalefet yapmann imkanszl172 gerekesiyle Serbest Cumhuriyet Frkasn feshettiini bildirmitir173. D.Trkiye Komnist Frkas TKF, Birinci Dnya Sava sonunda ve milli mcadelenin ilk yllarnda stanbul, Anadolu ve Sovyetler Birliindeki komnist rgtlenmelerin birleimi sonucu ortaya kt. TKPnin kuruluu, ilk kez bir gazete(Hakimiyet-i Milliye) haberi ile kamu oyuna duyurulmutur. Bu haberde, geen hafta iinde Trkiye komnistlerini bir araya toplamak, bir program etrafnda rgtlemek zere TKPnin kurulduu belirtilmekteydi174.

170 171

kr KARATEPE, Osmanl Siyasi Kurumlar, aret Yaynlar, No:28, stanbul, 1989, s.177. Kemal GRMEZ, Trkiyede Devletilik, Sava Yaynlar, Ankara, 1982, s.51. 172 Fethi Okyar, hibir zaman Mustafa Kemal Paa ile kar karya gelmek istememitir. Nitekim, partinin eitli illerde kurulan tekilatlarna girenlerin kontrol edilememesi ve rejime, devrimlere kar olanlarn topland bir parti haline gelmesi zerine Okyar, Mustafa Kemale: Biz bu frkay sizinle mcadele etmek iin kurmadk. Maksadmz bambakayd. imdi bu durumda arzu ediyorsanz partimizi kapatalm. Sizinle mcadele etmek zorunda kalmaktansa bunu tercih ederiz. Demitir. TKN, s.75. 173 TUNAY, 1999, s.276. 174 Trk Parlamento Tarihi(1919-1923), TBMM Birinci Dnem, TBMM Vakf Yaynlar, No:4, Ankara, 1994, s.310.

42

TKF Program, Trkiye Komnist Tekilatlar Birinci Kongresinin 4, 5 ve 6. oturumlarnda grlerek kabul edilmitir175. Mustafa Suphi tarafndan kongreye sunulan program tasla tamamen Marksist bir grle, Trkiyenin artlar gz nnde tutularak hazrlanm ve ok kk deiikliklerle benimsenmitir. Kongre tarafndan kabul edilen TKFnin program, hkmetin ekline, dini ve milli mnasebetlere, iktisadiyata, ky tasarruflarna, bankalara, vergilere, mesken ve iae meselesine, iilere ait teminata, ordu ve zabta ilerine, mahkeme, eitim, salk ve kltr ilerine ait olmak zere 10 maddelik bir giri, 12 blm ve toplam 49 maddeden olumaktadr176. Milli mcadelenin sonuna gelindiinde TKF, legal ve illegal olarak yrtt faaliyetleri erevesinde stanbulda Aydnlk Dergisiyle Orak-eki Gazetesini yaynlamakta ve bunun yan sra iilere ynelik propaganda almalarn yrtmekteydi. 1925 yl balarnda eyh Sait syannn kmasyla ve stiklal Mahkemelerinin kurulmasyla birlikte balayan Takrir-i Skun dnemindeki bask ortam erevesinde, TKP evresinden de tutuklananlar oldu. 1925 tutuklamalarndan sonra, TKF illegal olarak almalarn srdrd. Partinin 1926 ylnda yeni program ve tz kabul edildi177. kinci Dnya Savann ilk yllarnda Almanyann SSCBye saldrmas zerine TKP, Refik Saydam Hkmetini destekleme karar ald. Ancak Refik Saydamn lm ve Almanlarn SSCB ilerinde hzla ilerlemeleri zerine, TKP hkmete kar tavr ald. nk, hkmetin tarafszlk politikas artk yetersiz kalmaktayd. Bu nedenle TKP, Kemalizmin tereddi etmi ekline kar mcadeleslogann ortaya att; kar klan Yurtta Sulh, Cihanda Sulh ilkesiydi. Hkmetin tarafszlktan vazgeerek, SSCB ve mttefikleri safnda yer almas isteniliyordu178.

175

TKFnin Program tamamen Rusya Komnist Frkas Program(RKF) esas alnarak hazrlamtr. RKFnin Program ile TKFnin Program karlatrldnda durum kendiliinden ortaya kmaktadr. Hkmet ekli, dini, milli, iktisadi, adli, siyasi ve askeri meselelerde RKF Programnda bulunan esaslar, TKFnin Programnda da yer almaktadr. 176 Yavuz ASLAN,TKFnin Kuruluu ve Mustafa Suphi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1997, s.244. 177 UYAR, s.136. 178 Aclan SAYILGAN, Trkiyede Sol Hareketler, Ota Yaynlar, stanbul, 1976, s.270-271

43

TKPnin yrtt anti-fait geni cephe politikas179 erevesinde faizm ve vurgunculuk aleyhine geni cephe oluturulmu ve 1943 ylndan itibaren TrkTuranclara kar sava almt. Bu balamda, Faris Erkman adl vatandan En Byk Tehlike adl bror, faizmin memleket iin en byk tehlike olduunu iddia ediyordu180. Ayn yl, Sleymaniye Camiinin iki minaresi arasna Saraolu Hkmeti Faisttir-Vurguncularla Sava Cephesi pankartn asmak isteyen TKPye ynelik de tutuklamalar yapld181. 1945 sonrasnda ok partili yaama geilmesiyle birlikte, illegal TKP iindeki blnmeler ve hiziplemeler, legal olarak kurulan sosyalist partilere de yansmtr.

E.Dier Siyasal Parti Kurma almalar Serbest Cumhuriyet Frkasnn kendisini feshetmek zorunda braklmasndan sonra tekrar tek sz edilebilir. 26 Eyll 1930da Adanada Abdlkadir Kemali Bey tarafndan kurulan Ahali Cumhuriyet Frkasnn tz hkmet tarafndan kabul edilerek onanmt. Ancak aylk mr olan ve birka Gney ili dnda rgt bulunmayan parti, belediye seimlerinde de herhangi baar gsterememitir. Ahali Cumhuriyet Frkas 21 Aralk 1930da Bakanlar Kurulu kararyla kapatlmtr182. 29 Eyll 1937de Edirnede Mimar Kazm Tahsin Bey tarafndan Trkiye Cumhuriyet Amele ve ifti Partisi kurulmaya allm ise de hkmet tarafndan komnist eilimli olarak nitelendirilerek faaliyetine izin verilmemitir. Tunay, bu partinin gerekte Atatrk devrimleri ve Mustafa Kemalin yol gstericiliini partili siyasal yaama dnlmtr. Muhalefet hareketlerinin ortadan kaldrlmasndan sonra birtakm yeni siyasal parti kurma giriimlerinden de

TKPnin 1939dan 1944e ve 1944ten 1946ya kadar sregelen faaliyetleri iinde cephe almalar II.Dnya Savann ald istikametlere gre ayarlanmtr. Ve daima mttefiklerin deil Sovyetler Birliinin menfaatleri n planda tutulmutur. TKPnin Cephe Politikas konusunda daha ayrntl bilgi iin bkz. SAYILGAN, ss.257-299. 180 En Byk Tehlike Bror konusunda daha ayrntl bilgi iin bkz. SERTEL, ss.242-244. 181 UYAR, s.138. 182 TUNAY,1999, ss.273-275.

179

44

benimsediini ve ii ve ifti haklarn koruma dnda tznn Cumhuriyet Halk Frkasna benzediini belirtmektedir183. Bu dnemde, Laik Cumhuriyeti i ve ifti Partisi, Sosyal Demokrasi Partisi gibi parti kurma giriimleri ise sonusuz kalmtr.

183

TUNAY, 1999, ss.275-276.

45

NC BLM
OK PARTL DNEME GE SREC VE SYASAL MUHALEFETN ORTAYA IKMASI

I.OK PARTL DNEME GETE ROL OYNAYAN ETKENLER Trkiyenin tek partili ynetimden ok partili ynetime gei ortamn, siyasal, sosyal ve ekonomik i etkenler ile d etkenler hazrlamtr. lke iindeki siyasal sistemin monolitik yapsnn, sorunlar zmede yetersiz kalmas, sosyal yapnn etkileri ve ekonomik durumun bozulmas ile ortaya kan toplumsal muhalefetin zorlamas, ok partili hayata geite i etkenleri oluturmutur. Birlemi Milletler Anlamasnn imzalanmas, kinci Dnya Savan demokratik cepheyi oluturan lkelerin kazanmas ve dnyada demokratik ideolojilerin egemen olmas lkenin i siyasal yapsn bu yeni duruma gre dzenleme zorunluluunu da beraberinde getirmitir. ok partili siyasal hayata geiin, siyasal muhalefetin oluumu ve demokrasi asndan nemi, muhalefet kurumunun resmi olarak ve bir daha vazgeilemeyecek bir ekilde ortaya kmasdr. Bu ortaya k, 1945lerin i ve d koullar birlikte hazrlamtr. Uluslararas ilikilerde bloklama politikasnn gndeme gelmesi ve bu arada Sovyetler Birliinin boazlarla ilgili olarak Trkiyeye nota vermesi, Trkiyeyi Amerika Birleik Devletlerinin nderliindeki Batya yaklatrrken, bu blokta geerli olan rejimin, yani demokrasinin esas alnmasn zorunlu klmtr. ilikiler alannda ise, toplumsal glerde meydana gelen gelimeler ve geni kitlelerin iinde bulunduu ekonomik durum, etkisini siyasal dzeyde gstermekte gecikmemitir184. A.Toplumsal ve Ekonomik Etkenler ok partili hayata gei dneminde lkenin sosyo-ekonomik yaps ve bu yapnn siyasal sisteme etkileri demokrasiye gei srecini dorudan etkilemitir.

184

Nkhet TURGUT, Trkiyede Siyasal Muhalefet Olgusu ve Anlay, Trk Siyasal Hayatnn Geliimi, Edit:Ersin Kalaycolu, Ali Yaar Sarbay, Beta Yaynlar, stanbul, 1986, s.443.

46

Sosyal yapda oluan deiimler ve ekonomik sorunlar, rejimin temel yapsnn da deimesi sonucunu dourmutur. Trkiyede ok partili hayata gei srecinde sosyal yap ve toplumsal kesimlerin bu sre iindeki yeri, siyasal muhalefetin olumasnda nemli bir role sahiptir. Bunun yannda, ekonomik durumun bozulmas ve bu bozulmaya bal olarak halkta beliren honutsuzluk, iktidara kar gl bir toplumsal muhalefetin olumasna neden olmutur. a.Tek Parti ktidarna Kar Toplumsal Muhalefetin Gelimesi Tek parti dneminde Trkiyede siyasal iktidarn toplumsal taban asker-sivil brokrasi ile ekonomik ynden gl toplum kesimlerinin ortaklna dayanyordu. Temeli, Milli Kurtulu Savann Mdafaa- Hukuk Cemiyetlerinde, Kuvay-i Milliye mfrezelerinde ve kongrelerde atlan bu koalisyona, savan kazanlmasndan sonra gayrimslim burjuvazinin yerini almaya aday byk ehir burjuvazisi de katlmt. Cumhuriyet Halk Partisi kurulduktan sonra, tek parti rejimi ve bu rejime zg bir seim sistemi ile bu koalisyon byk atmalara meydan vermeden lkeyi ynetmiti185. Cumhuriyet Halk Partisi, egemen toplum kesimlerinden, servetlerini ancak devlet yardmyla salam, korumu ve gelitirmi bir kesimi kendi saflarnda tutabilmiti. Ancak bu gruplar, toplum kesimleri arasnda deil, kendi ilerinde bile srkleyici bir gce sahip olmaktan kmlard. Bu nedenle iktidar partisi halk nazarnda brokratik bir bask arac olarak grlyordu.Yakup Kadri Karaosmanolu bu dnem iin Geri benim bildiim bir Halk Partisi vard ama, tekilat valilerin, kaymakamlarn eline teslim ettikten sonra halk ile ilgisi kesilmi, btnyle brokratik bir ekil almt.demektedir186. Trkiye kinci Dnya Savana girmemi olmakla birlikte, 1939-1945 yllar arasnda ekonomik siyasal skntlarla mcadele etmek zorunda kamtr. Bu sava, sosyal adaletsizliin ve iktidar basksnn artmasna neden olurken, dier yandan da

185 186

Taner TMUR, Trkiyede ok Partili Hayata Gei, mge Yaynlar, stanbul, 2003, s.23 TMUR, s.29.

47

ii, memur, kk retici vb. halk kesimlerinin daha da yoksullamasna neden olmutur187. Metin Toker, sava yllarnda halkn yaad yoksulluu u szlerle anlatyor: Evlerde ekmek kavgalar, kim daha ok yedi, kim daha az yedi tartmalar eksik olmazd. Ar ii karneleri szm ona kollaryla alanlarn karnlarn biraz daha iyi doyurmak iindi ama bunlar karaborsa da bol bol satlmaktayd. Hatta francala bile bulmak, bedelini dedikten sonra pek hala kabildi. Halk ile memur iki snf halinde birbirinden ayrlmt ve devlet, kendi memurunu ksmen koruyabilmenin gayreti iindeydi. (...) eker iin memura ve halka deiik bedel detiliyordu. Halbuki bunlar almak da bir meseleydi ve nfus czdanlarnn bandaki beyaz sayfalar eteleye dnmt188. kinci Dnya Sava ve bu sava sresince Trkiyede izlenen iktisat politikas toplumsal dengeyi sarsc sonular yaratt. Bu dnemde bir yandan enflasyonist bir politika izlenirken, te yandan da bu politikann doal sonular olan fiyat artlar bask ve zabta yntemleriyle nlenmek istenmitir. izelge 3.1de 1938-1943 yllar arasnda halkn temel ihtiyac olan maddelerin fiyatlarnda sava dnemi boyunca ne kadar fazla art olduu aka grlmektedir. rnein, temel gda maddesi olan ekmekteki art oran yaklak be yllk srede % 285 e, ekerdeki art %1107ye kadar kmtr189. 1940 banda yrrle konulan Milli Korunma Kanunuda bu enflasyonist politikann temel dayanan oluturuyordu.190 Yasa, hkmete ekonomiyi yeniden dzenlemek amacyla o zaman dek grlmemi lde geni yetkiler ve olanaklar veriyordu.

187

AVDAR, Demokrat Parti, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C:8, stanbul, 1985, s.2064. 188 TOKER, s.27. 189 C.KOAK, 1996b, s.435. 190 TMUR, s.24.

48

izelge 3.1. 1938-1943 Yllar Arasndaki Baz Tketim Mallarnn Fiyatlar ve Art Oranlar(%) Tketim Mallar 1938 (1 kg.) Ekmek 10.05 eker 28 Peynir 48.78 Kmr 5.33 Zeytinya 51.85 Kereste 4000 Et 42.52 Odun 370.08 St 14.79 Kaynak: Cemil KOAK, 1996b, s.435. 1943 38.67 338 155.42 12.21 231.39 20000 198.54 1316.66 51.25 Art Oran(%) 285 1107 218 129 336 400 337 256 237

Milli Korunma Kanunu uygulamas, Saydam Hkmeti dneminde fiyatlarn nispeten daha az ykselmesine katkda bulunmusa da, ekonomik sorunlarn geni ynlarn gnlk yaamn etkilemesini nleyememitir. Genel bir enflasyon ortamnda, mal yokluuna dayal bir karaborsa, karaborsaya dayal bir speklasyon olana dnemin ekonomik hayatna ilikin tabloyu sergiler191. Sava yllarnda byk kazanlar salayanlar da vard. Gelir dalmnn yeniden dzenlenmesi, sosyal adaletin salanmas ve yksek kazan sahibi olanlardan vergi alnabilmesi iin yeni nlemler dnld. Buna gre, kentlerdeki sava zenginlerinden Varlk Vergisi, krsal kesimdeki sava zenginlerinden ise Toprak Mahsulleri Vergisi alnacakt. Yasa, btn sava zenginlerinin vergilendirilmesini ngrmt, ama uygulama daha deiik oldu. Yasaya gre, servet ve kazan sahiplerinin servetleri ve olaanst kazanlar zerinden bir defaya mahsus olmak zere olaanst bir vergi alnacakt. Yine yasaya gre, kurulacak olan takdir komisyonlar, ykmlleri ve vergi miktarn saptayacakt. Ancak, komisyonlarn saptayaca vergi miktarna itiraz olana tannmamt. Uygulamada Mslman Trklere hogr gsterilirken, ekonomide nemli rolleri olan Gayri-Mslim aznlklara kat davranld ve bu grubun Varlk Vergisi miktar olaanst derece de yksek tutuldu. Dier yandan komisyonlarn vergi ykmllerini saptamasnda ve vergi miktarn belirlemesinde, siyasi etki ve kiisel
191

C.KOAK, 2002, s.170.

49

ilikilerin de nemli rol oldu.192 Bu durum ise, toplumsal muhalefetin daha da artmasna neden oldu. b.Baz CHP li Yneticilerin ok Partili Bir Siyasal Hayata Ynelik stekleri Muhalefetin giriiminin baarya ulamasnda, i ve d koullarn yannda ok partili demokrasiyi ve onun getirecei zgrlkler ortamn lkesinin gelimesi asndan yararl gren aydnlarn ve siyasilerin etkisi de kmsenmemelidir. Burada zellikle iktidardaki yneticilerin rol nemlidir CHP yneticilerinin batllama istekleri ve bu dorultuda giritikleri abalar ve Cumhuriyetin temelinde var olan liberal fikirlerin ok partililie geiteki nemine birok yazar tarafndan iaret edilmitir. Ayrca; Cumhuriyet Halk Partisi szcleri de Trkiyede Halk egemenliinin tanndn ve rejimin esasnda demokratik olduunu, bu sebeple Trkiyede demokrasinin Cumhuriyetin ilanndan itibaren var olduunu sylemilerdir 193. ok partili dneme geite smet nnnn kiisel katksnn da nemli bir etken olduu kesindir. nn o dnemde byle bir karar almam olsayd, lkenin ok partili rejime gemesi engellenmi olmazd, fakat gecikirdi. Nitekim, nn, 1940larn ortalarnda, CHP iindeki arkadalar henz zaman olmadn ne srerek ok partili hayata kar ktklarnda onlara yle yant vermiti: ocuunuzu iyi bir nianc yapmak isterseniz ona yalnz nazari bilgiler vermekle bu maksada ulaamazsnz. Eline ateli silah verecek, nasl nian alacan syleyeceksiniz; att ilk kurun, hedefin yaknndaki canl bir mahluku ldrebilir. kinci, nc...beinci kurunlar bir komunun camn krabilir, yahut bir atnn bacasn ykabilir. Ama eninde sonunda tam isabet yapacak ve iyi bir nianc olacaktr. Halk, demokratik bir dzene altrmak iin bu usul kullanmaktan baka bir are yoktur194. nn Mays 1945te ise, ok partili bir rejime gemenin bir zorunluluk olduunu belirtmektedir:
192 193

C.KOAK, 2002, s.171. KARPAT, s.130. 194 Avni DOAN, Kurtulu, Kurtulu ve Sonras, Dnya Yaynlar, stanbul, 1964, s.249.

50

Tek parti rejimleri, normal demokrasi usulleri ile idare ekline intikal edemedikleri, hi deilse bu zaruri olan intikali tam zamannda yapamadklar iin yklmlardr. Ykntnn arasnda da, birok zahmetle meydana getirilen bir ok eserin hepsi heba olmutur. Memleketimizi byle bir akbetten korumalyz195. nn, geiin kendisi hayattayken yaplmas istiyor ve bu durumu da yle izah ediyordu: Ben ie girimeliyiz196. nn, aylardr, hatta yllardr beklenen iareti nihayet 1 Kasm 1945de Meclisi a konumasnda vermitir: Bizim tek eksiimiz hkmet partisinin karsnda bir parti bulunmamasdr diyerek ok partili siyasi hayata geii desteklediini ortaya koymutur197. nnnn kz zden Toker de, smet Paann o dnem de ok partili rejime geme isteini yle ifade etmektedir: Tabii ilk demokrasi kurulmak zereyken babama belki de iyi niyetle gelip, Aman Paam, daha ok erken. Bu ie girmeyelim. Daha halkmz olgunlamad. Biraz daha bekleyelimdiyenler ok oluyordu. Ve, Paam, ilk defa size hcum edecekler, sizi ypratacaklar derlerdi. Bunlara da gene babam glerek cevap verirdi: te ben bunun iin benim salmda bu ie gemek istiyorum. Benden sonra gelecekler benim kadar sabrl olmayabilirler. Ama ben kendime gveniyorum198 derdi. nny bu karar vermeye iten nedenler, Trk ve yabanc yazarlar tarafndan inceleme konusu yaplmtr. Hikmet Bayur, nny demokratik dzene gemek zorunda brakan iki neden zerinde durmutur. Biri, ktlklerin alabildiine yaylm olmasndan dolay halkn her yerde aka hkmeti sulamas ve en ar knamalarn zellikle
199

mrm tek parti rejimi ile geirebilirim. Ama, sonunu

dnyorum. Benden sonrasn dnyorum. Bu nedenle vakit geirmeksizin bu

kendisine

ynelmesi;

dieri

de

iktidarn

ar

ypranmldr

195 196

Metin TOKER, Demokrasimizin smet Paal Yllar, Bilgi Yaynlar, Ankara, 1990, s.59. Metin TOKER, Tek Partiden ok Partiye, Milliyet Yaynlar, Ankara, 1970, ss. 77-78. 197 BRAND ve DNDAR, s.27. 198 BRAND ve DNDAR, s.24. 199 Hikmet Bayur, Atatrk-nn likilerinin yz, Son Havadis, 11 ubat 1968den aktaran Tlay ZERMAN, ok Partili Dnemde Trk Siyasi Hayatna Etki Eden Siyasal Hukuk

51

Duverger de, Trk yneticilerin demokrasiye verdii nemi vurgulam ve tek partili dnemde yaanan iki baarsz deneyimin aslnda toplumu demokrasiye hazrladn, CHPnin parti dnda yasaklanan oulculuu parti iinde uygulamas ile de siyasi rekabeti ortadan kaldrmad iin demokrasi iin uygun ortam hazrlad grn ileri srmtr200. Yneticilerin ok partili bir ynetime geiteki etkilerinin yalnzca Cumhuriyet Dneminin ve tek partinin zellikleriyle aklanmas yanltc olabilir. nk bu etki tek bana gerekten ok nemli olsayd 1945den nce de demokrasiye geilebilirdi. Bu nedenle, yneticilerin rol 1945 ylnn i ve d gelimeleri dikkate alndnda nem kazanmaktadr. Bu gelimeler, yneticilerde var olan oulculua ilikin dnsel potansiyeli uygulamaya dntrmelerinde etkili olmutur. c.Artan Devletilik Uygulamalar ve Ekonominin Bozulmas Trkiyede tek partili ynetimden ok partili ynetime gei srecinde ekonomik faktrlerin etkisi gz ard edilemez. Ekonomide uygulanan devleti ve mdahaleci ynetimin, siyasal hayatta otoriter uygulamalar olarak kendisini gsterdii sylenebilir. 1929 ylnn Ekim aynda New York Borsasnda patlayan byk kriz kapitalist dnyay byk bir felakete srklemi, bir ok lke gibi Trkiyede bu buhrandan ciddi bir biimde etkilenmitir. zel giriime byk darbe indiren kriz, dnyadaki retim fazlasnn fiyatlar korkun bir biimde drmesi sonucu balam ve Trkiyede tarm rn fiyatlarn da olaanst bir biimde etkilemitir. Bu koullar altnda zel giriimciliin yrtlmesinin kolay olmadn gren rejim ister istemez devletilie kaymtr201. CHP devletilii202, ilk kez 1930 ylnda SCFna kar, smet nnnn, azndan savunmutur. nn, Sivasta yapt konumada, SCF tarafndan hkmete
Faktrleri, Yaynlanmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kamu Ynetimi Blm, zmir, 1989, ss.40-41. 200 DUVERGER, 1992, ss.360-362. 201 YCEKK, s.117. 202 Cumhuriyet Halk Partisinin 1931 Tarihli 3.Byk Kongresinde kabul edilen programnda devletilikle ilgili olarak u ifadelere yer verilmitir: Ferdi mesai ve faaliyeti esas tutmakla beraber, mmkn olduu kadar az zaman iinde milleti refaha ve memleketi mamuriyete

52

ve CHPne yneltilen eletirileri yantlyor ve yeni ekonomik politikay yle aklyordu: Liberalizm nazariyat, btn memleketin g anlayaca bir eydir. Biz iktisatta hakikaten mutedil devletiyiz. Bizi bu istikamete sevk eden, bu memleketin ihtiyac ve bu milletin ftri temayldr. Memleketin ihtiyalar iin herkes ve her yer hazineden are arar. Devletilikten bsbtn vazgeip, her nimeti sermayedarlarn faaliyetlerinden beklemeye sevk etmek, bu memleketin anlayaca bir ey midir?203. Gerektende 1930dan sonra, 1923-1930 yllarnda kabul edilen prensipler ilk olarak 1931 ylnda Cumhuriyet Halk Partisinin programna, daha sonra da 1937de Anayasaya konulmutur. Bu nedenle hkmetin ekonomik politikalarnda da deiiklikler olmu, devlet artan otoriter tutumuna uygun olarak sanayi sektrnn ynetiminde daha byk sorumluluk yklenmitir204. Sava ekonomisi dnemi sosyo-ekonomik adan genel olarak

deerlendirildiinde; artan devlet masraflarnn yeni vergilerle karlanlmasna allan ortamda sosyal adaletin ortadan kalkt, sosyal huzurun bozulduu, toplumda zaten adil olmayan gelir dalmnn daha da ktletii ve sava zenginleri denilen yeni bir zmrenin tredii sylenebilir. 1.Varlk Vergisi Cumhuriyet tarihinin tartlan yasalarndan biri olan Varlk Vergisi, kr Saraolu Hkmeti tarafndan 9 Kasm 1942'de TBMM'ye sevk edildi. Yasa, 11 Kasm'da Genel Kurulda kabul edildi ve 12 Kasm 1942de Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girdi205. Kanunun resmi gerekesi: Olaanst sava koullarnn yaratt yksek karlar vergilemek206 olarak aklanmtr. Kanun, temelde kinci Dnya Savann bandan beri geen sre iinde elde edilen servet

eritirmek iin, milletin umumi ve yksek menfaatlerinin icap ettirdii ilerde-bilhassa iktisadi sahada-devleti fiilen alakadar etmek mhim esaslarmzdandr. 203 Herbert MELZG, nn Diyor ki, lk Basmevi, stanbul, 1946, ss.163-164. 204 KARPAT, ss.75-76. 205 <http://www.belgenet.com/arsiv/varlikvergisi.html>16.03.2006. 206 <http://www.turmob.org.tr/turmob/basin/10-08-2000.htm>16.03.2006.

53

ve kazanlara bir lde el koyma biiminde hkmete yetki veren bir dzenlemedir207. Kanun metni bir ayrm yapmamasna ramen, toplam vergi tahsilatnn yardan fazlas aznlklarca denmi ve bylece Varlk Vergisi, din rk ayrmna dayal bir vergi uygulamas olarak tarihimize gemitir. Nitekim, Babakan kr Saraolu da, Bize ekonomik bamszlmz kazandracak bir frsat karsndayz. Piyasamza egemen olan yabanclar, bylece ortadan kaldracak, Trk piyasasn Trklerin hakimiyetine brakacaz diyerek Varlk Vergisinin asl amacn aklamtr208. Tek parti ynetimi altnda Trkiyede varlk vergisinin yasalatrld 1942 ylnn Kasm ay, kinci Dnya Sava koullarnn lkede oluturmu olduu, sknt ve darlktan yararlanan, kii ve evrelerin vurgunculuunun, karaborsaclnn, her trl haksz kazan salamalarnn dorua ulat bir zamandr209. Varlk Vergisi, uygulamada bir ok karklk ve glklere yol am, milletin geni bir ksmnn huzurunu karmtr. Bu vergi, sava yllar iinde elde edilen servet ve kazanlara hkmete el konulmasna imkan vermitir210. Ancak Vergi miktarnn belirlenmesinde kesin bir l yoktur. Vergi miktarlarn belirleme yetkisi komisyonlarda grevli kiilerin keyfiyetine braklmtr. Bu durum ise ou mkellefin deme gcnn zerinde vergi miktar ile ykml olmasna neden olmu211, Trkiye ekonomisinde hakim snflar arasndaki dengeyi sarsmtr. Vergi, salad frsatlarla karaborsaclar zenginletirmi, buna karlk kk esnaf ve iyerlerinin yok olmasna neden olmutur. Bu durum, geimini zaten zorlukla srdren orta snfn daha da yoksullamasna neden olmutur212.

207 208

EKNC, s.181. YCEL, s.38. 209 YETKN, s. 205. 210 C.KOAK, 1996b, s.506. 211 Korkut BORATAV, Trkiye Tarihi-ada Trkiye(1908-1980) iinde ktisat Tarihi, Der. Sina AKN, Cem Yaynevi, stanbul, 2002, s.260, YETKN, s.204. 212 LEWS, s. 300, BORATAV, s.264

54

2.Milli Korunma Kanunu Tek parti dneminin son yllar sava ekonomisi kurallarnn hakim olduu, devletin ekonomik hayat denetim altna almaya alt yllardr. kinci Dnya Sava yllarnda uygulanan iktisadi ve toplumsal politikalarn temelini ve hukuki dayanak noktasn Milli Korunma Kanunu oluturmaktadr. Ekonominin giderek ktleen bir seyir izlemesi zerine bir takm ekonomik nlemler alnmas zorunlu olmu ve 18 Ocak 1940da Milli Korunma Kanunu TBMMnde kabul edilerek yrrle girmitir213. 15.01.1940 tarihli Bavekillik Mazbatasnda kanunun gerekesi u ekilde ifade edilmitir: (...) Memleketimizin halen Avrupada hkm sren harbin dnda bulunduu malumdur. Bununla beraber, milli hayatmzda bu istisnai ahvalin tesirlerini nlemek ve sair bakmlardan olduu kadar, iktisadi bakmdan da tahaffuzu ve tedafi tedbirler almak zarureti muvacehesindeyiz214. Milli Korunma Kanunu, hkmete lkenin btn kaynaklarnn sava ekonomisinin gereklerine uygun olarak kullanmn salamak amacyla zel sektrle ilgili olarak madenlere, endstriyel kurululara, rnlere el koyma, bunlarn tanmasna ve ynetimine mdahale, sat fiyatlarn belirleme, baz maddelerin tketiminin kstlanmas, cretli i ykmll, alma sresinin uzatlmas ve cret snrlamas gibi geni yetkiler vermitir215. Fakat Milli Korunma Kanununun en byk etkisi iiler ve kyller zerinde grlmtr. Her iki kesim angarya olarak nitelendirilebilecek alma ykmllkleri altnda ezilmitir216. 3.Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu Varlk Vergisi boyutlarna ulamam olmakla beraber Toprak Mahsulleri Vergisi, aar vergisinin kaldrlmasndan beri ilk kez tarm rnlerine ynelik byk apta ilk dolaysz vergidir. Vergi, zellikle tarm rnlerini piyasa iin retmeyip kendi tketimine ayran kk ve yoksul kyl zerinde ok ar bir yk

213 214

C.KOAK, 1996b, s.373. Ahmet MAKAL, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri (1920-1946), mge Kitabevi, Ankara, 1999, s.412. 215 lker PARASIZ, Trkiye Ekonomisi, Ezgi Kitabevi, Bursa, 1998, s.60. 216 AVDAR, s.376.

55

oluturmutur217. Kylden rn vergisi olarak istenilen miktar, genellikle kylnn gcnn ok stnde olmaktadr. Bu nedenle, baz kyller vergilerini deyebilmek iin topraklarnn bir blmn aalara satmak zorunda kalmlardr218. Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu ile byk ve kk ifti ayrm yaplmamtr. Vergi kapsamna giren herkes vergisini vermekle ykmldr. Verginin toplanmasnda byk lde Toprak Mahsulleri Ofisi grev almtr. Ancak Ofisin baz uygulamalar ve grevli memurlarn tutumlar ofisle reticiyi kar karya getirmitir. Genel olarak kyller sava dolaysyla olaanst tedbirlerin alnmas gerektiini anlyorlar ama Ofisin tepeden inme, gereklere uymayan hareket tarzn ve ykn herkese eit yklenmi olmasn kabul etmiyorlard219. denecek vergi tutar, tarladan elde edilecek rn miktar zerinden hesaplanmtr. Kylnn tarlasndan ne kadar rn kaca ise baz resmi grevlilerin tahmine braklmtr. Bu durum ise, bir ok sorunu da beraberinde getirmitir. Baz grevliler rastgele tahminlerde bulunmular, bazlar rn miktarn az gstermek karlnda rvet talep etmilerdir. Btn sava yllar sresince bunlarn dedikodusu yaplm ve iftiler tarafndan sk sk ikayet konusu olmutur220. Boratav, Toprak Mahsulleri Vergisinin Ky Enstitleri ve iftiyi Topraklandrma Kanunu gibi byk toprak sahiplerinin tepkisini ve direnmesini douran icraatlarla birlikte toprak aalarnn ve toprak burjuvazisinin CHP iktidarna sava sonunda cephe almasna yol aan ana etkenlerden biri olduunu ifade etmektedir221. B.D Etkenler Trkiyede ok partili rejime geme kararnn veriliine d etkenler asndan bakldnda, kararn o dnemdeki uluslar aras koullarn etki ve basks ile ve

217

Korkut BORATAV, Trkiye ktisat Tarihi(1908-1985), Gerek Yaynevi, stanbul, 1998, s.67. smail CEM, ss.377-378. 219 KARPAT, s.102. 220 Fahir GRTLOLU, Trk Siyasi Tarihinde C.H.Pnin Mevkii, Ayyldz Matbaas, Ankara, 1965, s.363. 221 BORATAV, 2002, s.265.
218

56

Trkiyenin uygulamakta olduu d politikann gerekleri dorultusunda alnd sylenebilir. a.kinci Dnya Sava Sonrasnda Artan Rus Tehdidi ve Trkiyenin Batl Devletlerle Yaknlama stei Sava sonras bir sper g olarak ortaya kan Sovyetler Birliinin Trkiye zerindeki emelleri ve bunlara ynelik ileri srd istekler, Trkiyenin Bat ittifak iinde yer almasn zorunlu klmtr. Ekonomik ve askeri ynden Sovyetler Birlii karsnda olduka gsz bir durumda bulunan Trkiyenin, Batnn desteini salayabilmesi iin siyasal yapsn demokratikletirmesi, ok partili hayata gei srecinde bir gereklilik olarak ortaya kmtr. Sovyetler Birlii-Trkiye ilikileri kinci Dnya Sava srasnda, Trkiyenin izledii tarafszlk politikas nedeniyle belli bir dzeyde devam etmitir. Trk Hkmeti 23 Austos 1939da, Alman-Sovyet Saldrmazlk Paktndan ve bunun sonucunda Sovyetlerin Trkiyeye kar deien politikasndan byk kuku duymutu. Ancak Almanya Ekim 1940da Romanyaya girdikten sonra, ertesi yln baharnda da tm Balkanlar igal edince hem Sovyetler Birliinde hem de Trkiyede byk kayg duyulmutu. Bunun zerine Trk ve Sovyet Hkmetleri 25 Mart 1941de 1925 Saldrmazlk Anlamasn dorulayan bir deme imzalamlar, birbirlerine kar tekrar gven duymak istediklerini gstermilerdir222. Daha sonra Sovyetler Birlii, sava sonras dnyada elde ettii siyasal nufz ve askeri gcne dayanarak, Yalta Konferansn takiben 19 Mart 1945de bitecek olan 17 Aralk 1925 tarihli Trk-Sovyet Dostluk ve Saldrmazlk Antlamasn yenilemek istemediini bildirmitir223. Bu notay aldnda sava sresince izledii

222

223

smail SOYSAL, Trkiyenin Siyasi Anlamalar (1920-1945), Trk Tarih Kurumu Yaynlar No:38, Ankara, 1983, s.637. Bu sorun ilk kez 19 Mart 1945te Moskova Bykelisi Selim Sarperin Rus Bykelisi Molotovla grmesi ile ortaya kmtr. Bu grmede Sarpere, 17 Eyll 1925 Tarihli TrkSovyet Anlamasnn yenilenmeyecei bildirilmitir. Molotov, anlamann savan getirdii gerekler ve deiikliklerle badamadn ne srerek anlamann yeni koullara gre kkten bir deiime tabi tutulmas gerektiini sylemitir. 7 Haziran 1945te Moskova Bykelisi Sarper, Molotovla yeniden grmtr. Bu grme srasnda Sarpere ikinci szl nota verilmitir. Bu notann sralad istekler unlardr: 1.Trkiyenin Dou snrnda Kars ve Ardahan Sovyetlere braklacakt. 2.Trkiye boazlar tek bana savunamayacan kantlamt. Burada Sovyetlerle ortak sler kurulacakt. Daha ayrntl bilgi iin bkz. Selim DERNGL, Denge Oyunu, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1994, ss.251-252.

57

tarafszlk politikas nedeniyle yalnzlk iinde bulunan Trk Hkmeti, ilk olarak anlama zeminini aramtr. Sresi sona ermekte olan 1925 Anlamasnn yerine yeni ve daha kapsaml bir anlama yapmak ynndeki tekliflere olumlu baktn bildirmitir224. Sovyetler Birlii, 19 Mart 1945de Trkiyeye verdii notayla u istekleri ileri srmtr ; 1.Boazlar btn lkelerin ticaret gemilerine ak olmaldr. 2.Karadenizde sahili bulunmayan devletlerin sava gemilerinin boazlardan gemesi zel ekilde belirlenen durumlar dnda yasaktr. 3.Boazlar, Karadeniz Devletlerinin sava gemilerine daima ak olmaldr. 4.Karadenize girmek ve Karadenizden kmak iin doal su yolu olan boazlara ynelik rejimin kurulmas, Trkiyenin ve Karadenize sahili bulunan dier devletlerin yetkisi dahilinde olmaldr. 5.Boazlarda ticari seyrseferin serbestisini ve boaz gvenliini, boazlarn Karadenize sahili bulunan devletlerin aleyhine kullanlmasn nlemek amacyla Trkiye ve Sovyetler Birlii ortak olarak salarlar225. Sovyet istekleri, zellikle boazlarn ortak savunulmas teklifi Trkiyenin egemenlik haklarna ynelik bir hareket olarak yorumlanm ve Trkiye 22 Austos 1946da kar bir nota ile cevap vermitir. Sovyet isteklerinin geri evrilmesinin ardndan Sovyetler Birlii, Trkiye zerindeki basklarn iyice arttrmtr. Sovyetlerin bu tutumu karsnda Trk hkmeti, iki lke arasndaki ilikileri daha fazla bozmamak ve Sovyetlerin bu isteklerini geri almasna olanak salamak amacyla, daha ok susmak yolunu semitir. Ancak Sovyetler birliinin basks, azalacana daha da artmtr. zellikle, Trkiyeyi uluslar aras alanda zor durumda brakmak iin, Sovyet radyosu srekli Trkiyenin demokrasiden uzak, faist

224

Mehmet GNLBOL ve Haluk LMAN, kinci Dnya Savandan Sonra Trk D Politikas, A..S.B.F Yaynlar, No:509, Ankara, 1982, s.150. 225 Kamuran GRN, D likiler ve Trk Politikas, A..S.B.F Yaynlar No:531 Ankara, 1983, s.165.

58

ilkelerle ynetildiini vurgulamakta, bu rejimin mutlaka deimesi gerektiini ne srmekteydi226. Sovyetler Birlii, Trkiyenin notasna verdii cevapta, nceki grlerini tekrarlayarak Trkiyenin aklamalarn yeterli bulmadklarn ve Trkiyenin kinci Dnya Sava srasnda boazlarn gvenliini salayamadn ve dman gemilerinin geiine engel olmadn belirtmitir. Sovyetler Birliinin bu tehditkar aklamalar, Trkiyenin Bat blouna girme ve bunun n art olarak da ok partili siyasete geme kararn hzlandrmtr. Savata stnl elinde tuttuu 1941-1943 yllarnda Almanya ile sk

ilikiler kurmu olan Trkiye, demokratikleme artlarn yerine getirerek mttefikler yannda yer almad takdirde, uluslar aras alanda yalnzla itilebilirdi. Savan son dakikalarnda Almanya ve Japonyaya sava ilan eden Trkiye, San Francisco Konferansna davet edildi. Konferans ncesinde hkmetin ok partili rejim konusundaki tutumunda yumuamalar gzlendi. Artk Halk Partisi iktidar, ok partili siyasete gidite dn olmayan bir yola girmiti. San Francisco Konferansna giden Trk heyetinde yer alan Feridun Erkinin belirttiine gre, smet Paa, Amerikallarn sormas halinde, en ksa zamanda demokrasiye geileceini sylemeleri talimatn vermiti227. b.Uluslar aras deolojik Etkiler kinci Dnya Sava sresince Trkiye, zerinde uygulanan bask228 ve eitli ikna taktiklerine ramen savatan uzak kalmay baarabilmitir. Uygulanan tarafsz politika ile Almanya, ngiltere, Amerika ve Fransa ile ilikiler srdrlmtr. Trkiyenin izledii bu denge politikasnn iki temeli vard. Birincisi, d politikada zerine gelebilecek ar bask karsnda, kar cepheye kayabilme imkan veren hareket serbestisine sahip olmas ve ikincisi de, lkesine herhangi bir saldr olmas halinde, mutlaka sonuna kadar savaacan gsteren ilkeli ve kararl tutumu.229
EKNC, s.265. KARATEPE, 1997, ss.111-112. 228 rnein; 14 Ocak 1944te ABD Ankara Bykelisi, Trkiyenin savaa katlmas gerektiini kesin bir biimde bildirmitir. Bu gelime sonucunda, 3 ubat 1944te Trkiyeye yaplan Amerikan ve ngiliz yardm durdurulmutur. Daha ayrntl bilgi iin bkz., etin YETKN, Trkiyede Tek Parti Ynetimi, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1983, ss.225-241. 229 Cemil KOAK, Milli ef Dnemi (1938-1945), letiim Yaynlar, C:1, stanbul, 1996, s.562.
227 226

59

Trkiyenin bu tutumu, savan sonunda Almanyann yenilmesi zerine, Batl lkelere yaklamasn kolaylatrmtr. Trkiyenin sava sresince, savatan kanmak uruna gtt tarafszlk politikas, sava sonrasnda oluan bloklama ortamnda yalnz kalmasna neden olmutur. Gerek bu yalnzlk gerekse demokratik ideolojinin zaferi ve tek partili otoriter rejimlere kar duyulan kukunun motive edici etkisi ile Trkiye tercihini demokrasi ynnde yapmak durumunda kalmtr. Trkiyenin o dnemdeki koullar bu tercihi kolaylatrmtr. yle ki; lkede uzun yllar tek parti iktidar tarafndan ynetilmenin yaratt olumsuz hava, bir muhalefete dnmtr. 1930dan itibaren dostluk ilikileri yrtlen Nazi Almanyas sava kaybettii gibi, siyasi rejimi de kntye uramtr.Trkiye, 23 ubat 1945de Birlemi Milletlere kurucu ye230 olabilmek iin Japonya ve Almanyaya sava ilan etmek suretiyle sava srasndaki tarafsz tutumunu sava sonrasnda terk etmek zorunda kalm ve Batl devletlerin safnda yer almtr. Bu karardan sonra, 19 Mart 1945de Sovyet Hkmetinin Trk Hkmetine verdii bir notayla Trk-Sovyet ilikileri gerginlemitir231. kinci Dnya Sava biterken, dardaki-zellikle ABDdeki-siyasal ortam, Trkiyenin siyasal yapsn demokratikletirmedike batdan bekledii yardm elde edemeyeceini gsteriyordu. Birlemi Milletler Anlamasn onaylamak zere Nisan 1945de San Franciscoya giden Trk Heyeti Bakan Hasan Saka, Reuter Ajansna verdii demete, Cumhuriyet rejimi siyasi bir kurum olmak zellii ile modern demokrasinin yolunda azimle ilerlemektedir. Anayasamz, en ileri demokratik anayasalarla karlatrlabilir, bakalarn da geride brakr. diyor ve her demokratik tezahrn savatan sonra Trkiyede gelieceini szlerine ekliyordu232.

230

231

232

Ruslarn Yalta Konferansnda, Trkiyenin ve Rusya ile diplomatik iliki kurmayan Gney Amerika Devletlerinin Birlemi Milletler Tekilatna ye olarak alnmamalarn istemesi zerine yaplan tartmalardan sonra 1 Mart 1945e kadar ortak dmana sava ilan edenlerin yelie alnmas kabul edilince, Trkiye 23 ubat 1945de sava ilan etmitir. Daha ayrntl bilgi iin Bkz.Fahir ARMAOLU, 20.Yzyl Tarihi (1914-80), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1984, s.401. Trk-Rus ilikilerinin bozulmas zelliklede komnist eilimli partileri etkilemitir. Nitekim, 14 Mays 1946da kurulan Trkiye Sosyalist Partisi ve 19 Haziran 1946da kurulan Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi, 16 Aralk 1946da Skynetim Komutanl kararyla kapatlmtr. mer KRKOLU, Trk Demokrasinin Kurulu ve leyiinde D Etkenlerin Rol, A..S.B.F. Dergisi, C:33, Mart-Haziran, Ankara, 1978, s.231.

60

25 Nisan 1945de balayan San Francisco Konferans 26 Haziran 1945 gn, Birlemi Milletler Anlamasnn imzalanmasyla son buldu. Trkiyeninde imzasnn bulunduu bu anlamada, nsan Haklar Bildirgesinin 20.maddesinin hibir biimde tek partili bir rejimle uzlamamas ve ayn zamanda vermek zorundayd233. Bu konuda Adnan Menderes, 18 Temmuz 1946da Aydnda yapt konumada yle diyordu: Tek parti usulyle ynetilen lkeler her yerde yeniliyorlar ve tek parti ynetimimin stnlne balanan umutlar tek tek iflas ediyordu. te kinci Dnya Savann kan ve ate tufanlar iinde tek parti zihniyeti byle ykld. Hibir lke dnyada oluan byk olaylarn ve egemen olan fikir akmlarnn etkisinden uzak olamaz. lkemizde de bu etki kendini gsterdi234. Sonu olarak, Trkiyenin 1945de ok partili hayata gemesinde, o srada demokrasinin uluslararas saygnlnn artm olmas, kendisini ideolojik etki olarak gstermitir. Sava sonras, faist ynetimlerin sava kaybetmesi ayn zamanda demokrasinin zaferi olarak yorumlanmtr. Btn dnyada demokrasi ykselen deer haline gelmi, demokratik olmayan lkeler gzden dm, sava sonras ortaya kan bu ortamda tek parti, tek ef sistemi ile ynetilen Trkiyeye ynelik dnya kamuoyunun basks artmtr. Trkiye bu baskya daha fazla dayanamam ve ok partili ynetime geilmesine izin vermek zorunda kalmtr. Sovyet tehdidinin de etkisiyle yalnzlk iinde bulunan Trkiye, tek parti ynetimine son

II.TBMMNDE SYASAL MUHALEFETN ORTAYA IKII lkemizde siyasal muhalefetin kurumsallaarak bir siyasi parti muhalefeti halini almas, TBMMnde 1946 ylnda yaplan iftiyi Topraklandrma Kanunu grmeleri srasnda kendini gstermitir. Bu blmde lkemizde 1945-1950 yllar arasnda muhalefet hareketlerinin nasl bir gelime gsterdii zerinde durulacaktr.

233 234

EKNC, s.276. KRKOLU, s.232.

61

A.iftiyi Topraklandrma Kanunu Grmeleri Cumhuriyet Halk Partisi iinde gelien muhalefetin somut olarak ortaya kmas, hkmetin topraksz veya az topraa sahip olan iftileri toprak sahibi yapmak amacyla TBMMye bir kanun teklifi vermesiyle su yzne kmtr. 1 Ocak 1945de hkmetin Toprak Reformu Yasa Tasars235 meclisin nne geldiinde, hemen parti iinde engelleme ve eletirilere hedef oldu. Bernard Lewisin ifadeleriyle bu yasa tasarsnn hedefleri; Topra hi olmayan yada ok az olan kyllere toprak ve tarm aletleri vermek, lkenin ekilebilir topraklarnn tam ve verimli kullanmn salamakt. Yntem, yirmi yllk faizsiz kalknma kredisi ve dier maddi yardmlarla birlikte bu kyllere toprak vermekti. Bu toprak, kullanlmayan hazine arazileri, belediyelere ve devlete ait dier topraklar, tarma elverili hale getirilen araziler, sahibi belli olmayan topraklar ve zel kiilerden msadere edilecek araziler olacakt. Bu son kategori iin, 500 dnmden fazla btn araziler milliletirilecekti. Milliletirme bedelleri deien llerde denecekti; elde bulundurulan arazi ne kadar bykse oranlar o kadar kk olacakt. 20 yl iinde, %4 hazine bonosu olmak zere taksitler halinde denecekti. Yasa, bu yasayla elde edilen yeni topraklarn miraslar arasnda blnemeyeceini de art kouyordu. Tam uygulandnda Trkiyeyi bamsz bir kk mlk sahibi kyller lkesine dntrerek nemli bir devrime yol aacak olan bu yasadan, krsal nfusun yaklak te biri civarnda -be milyon kadar-kiinin yararlanaca tahmin ediliyordu236. Kanun tasars, Meclis Genel Kurulunda grlmeden nce bu amala oluturulan geici komisyonda ele alnmtr. Komisyonun bakanlna zmir Milletvekili Rahmi Kken, szclne de Aydn Milletvekili Adnan Menderes getirilmiti. Geici komisyonun son toplantsna gelen Babakan kr Saraolu,

Bu kanun tasars ilk olarak iftiye Toprak Datlmas ve ifti Ocaklar Kurulmas adyla meclise sunulmu, daha sonra TBMMnde oluturulan geici Komisyonda iftiyi Topraklandrma Kanun Tasars eklinde deitirilmitir. Bu Kanun tasarsnn gerekeleri ve tasarya ilikin grmeler konusunda daha ayrntl bilgi iin bkz. Mahmut GOLOLU, Milli ef Dnemi, Turhan Kitabevi, Ankara, 1974, ss.315-322. 236 LEWS, s.468.

235

62

tasarda baz yeni deiiklikler yaplmasn istemi237 ve Aydn Milletvekili Menderesin iddetli muhalefetine ramen yeniden grmelere balanarak babakann istedii deiiklikler yaplmtr. Ancak CHP ierisinde ortaya kan bu muhalif gr sadece Menderesle snrl kalmam, Eskiehir Milletvekili Emin Sazak, Aydn Milletvekili Nuri Gktepe, el Milletvekili Turhan Cemal Beriker, Yozgat Milletvekili Ahmet Sungur, Elaz Milletvekili Sabit Sarolu ve ankr Milletvekili Atf nanda baz maddelere muhalif kalmlardr. Nitekim Elaz Milletvekili Sarolu; Komisyon grmeleri bittikten sonra yaplan teklifleri Anayasann ve parti programnn temeli olan ve and iilerek balanlan milli egemenlik esaslarna aykr grdmden hkmetten evvelce gelmi olan tasarnn aynen kabul oyundaym238 diyerek aka yaplanlarn Anayasann ve parti programnn ruhuna aykr olduunu belirtmitir. Kanun tasarsnn meclis genel kurulunda grlmesi olduka sert ve hararetli tartmalara sahne olmutur. zellikle muhalif milletvekillerinin Halk Partisine ynelik eletirileri dikkate deerdir. Muhalif vekillerden el Milletvekili Refik Koraltan ; Kim ne derse desin, bu tasarnn ruhu Alinin maln alp Veliye vermektir diyerek balad konumasnn devamn Bu kanunla izlenen tek dnce zel bir maln bir bakasna verilmesini kamu yarar prensibine yaklatrmaktr. Demokrasi temelleri zerine kurulan, kuruluunun temeli ve yaps halk iin Halklk olan bir devletin bnyesinde bu gibi grlere yer yoktur239 eklinde srdryordu. Eskiehir Milletvekili Emin Sazakn konumas daha serttir: Tasar da, ehirde ve kasabada oturan ve baka i tutana 30 dnmden ok arazi vermemek gibi kt bir zihniyet vardr. Bir de Trk ruhuna uymayan Ocaklar kuruluyor240. Belki toprak sahibi olduum iin byle dndm sanlabilir ama
237

Saraolunun istei zerine, Komisyonda iki defa grlerek son halini alm olan tasarnn 17.Maddesi, Tzk hkmlerine aykr olarak nc defa grlerek kabul edilmi, bunun zerine Menderes de, komisyondaki grevinden istifa etmitir. Bu konudaki aklamalar iin bkz. TMUR, ss.15-16. 238 Mahmut GOLOLU, Milli ef Dnemi, Turhan Kitabevi, Ankara, 1974, ss.322-323. 239 Ahmet YEL, Trkiyede ok Partili Hayata Gei, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 1989, s.39. 240 ifti Ocaklar ile iftilik bamsz bir meslek haline getirilmek istenmitir. Bu ad altnda amalanan, 30-500 dnm arasnda mstakil ifti ailelerinin yaratlmas, oaltlmas, devam

63

eer bunun memlekete yarar olaca kansnda bulunsaydm, memleketin selameti iin cann veren arkadalarm gibi bende malm vermekten ekinmezdim. Ekonomik iler akaya gelmez. Herkes kafasn yormal, yoksa efim byle istedi diye buraya gelmemeli. Bugn bizdeki grn, varlk dmanldr. Bunun memleket iin zararl olduu kansndaym. Sanat ve ticaret alann da zel teebbse brakmadk. Bu gidilen yolda yrnemez. Devam edilirse ben hkmete gvenemem241. Genel Kurulda sz alan Aydn Milletvekili Adnan Menderes yapt

konumayla242 dikkatleri zerine ekecek ve btn Trkiyeye kendisini tantacakt. Menderes gayet uzun olan konumasnda243 ncelikle bu muhalif hareketten duyduu memnuniyeti yle dile getiriyordu: TBMMnin yapt kanunlarn, derinliine ve geniliine etkileri

bakmndan, belki de en nemlisinin zerinde duruyoruz. Benden nce sz alan deerli arkadalarmn emek, dikkat ve bilgi rn olan dnce ve nerilerinden, bu konuda atlacak yanl bir admla esasen gsz olan tarmsal ve ekonomik yapmzn bsbtn sarslaca kukusu aka sezilmektedir. Byle dnmekte ok hakldrlar. nk Toprak Kanunu, iine alaca hkmler bakmndan ve uygulayacaklarn zihniyet, gr ve yeteneklerine gre, ok yararl olabilecei gibi lkeyi tarmsal ve ekonomik perianla drecek bir kanunda olabilir244.

ettirilmesi ve topran paralanmamas gayesiyle krlarda yeni bir kurumsallamaya gidilmesiydi. ifti Ocaklar ad altndaki topraklar iin blnemezlik ve yirmi be yldan nce satlamazlk kayd dlyordu. Bu topraklar yalnz bir kiinin mal olabilecek, aile reisi ldnde de miras olarak ailede yalnz bir kiiye braklabilecekti. Ailenin bakma muhta olmayan dier fertleri topran brakld kiiyi zor duruma drmeden bu kii tarafndan maddi olarak telafi edileceklerdi. Bu toprak hibir ekilde haczolunamayacak ve ipotek edilemeyecekti. lenmeyen topraklar derhal ocak reisinin elinden alnacak, ailedeki baka bir ahsa devredilecekti. Bu tr topraklarda her ne olursa olsun ortak kullanlmayacakt. Burada ki esas ama, topran blnmeler yoluyla klmesine imkan vermemek, dolaysyla da az toprakl veyahut topraksz kyllerin ortaya kmasn engellemekti. 241 GOLOLU, 1974, s.325. 242 Menderesin iftiyi Topraklandrma Kanunu Tasars zerindeki Meclis Genel Kurulunda yapt konumalar hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz.GOLOLU, 1974, ss.326-342 243 Menderesin konumalar hite toprak aas mantnda deildir. Nitekim,1931 ylnda meclise girdiinde Aydnda 20 bin dnmn zerinde olan arazisi, 1960 ylna kadar 5 bin dnme dmtr. Adnan Menderesin toprak varl konusundaki deerlendirmeler iin bkz. .Sreyya AYDEMR, Menderesin Dram, Remzi Kitabevi, 2001, ss.123-124. 244 GOLOLU,1974, s.328.

64

Konumasnn devamnda Menderes, szc olarak grev yapt komisyonda ay gibi uzun bir sre grldkten sonra kabul edilen tasar konusunda Babakan Saraolunun son anda verdii deiiklik tekliflerini de deerlendirmitir: Komisyonda sz alarak iki kez grmesini yapm bulunduumuz madde ve hkmler zerinde bir nc grmenin almasnn itzk hkmlerine aykr olduunu ileri srdm ve Babakann Komisyona gelmezden nce zel kalem mdrlne not ettirdiim baz esaslar diye nitelendirdii teklifin, hkmete yazlm ve formle edilmi bir teklif olup olmadnn dahi incelenmeye muhta bir sorun olduunu szlerime ekledim. (...)Ben, grmde direndim ve baz maddelerin nc grme sonunda yaplan deiikliklerine kar oldum. Komisyon bu grme katlmad. Bunun zerine rapora, baz maddelere muhalifim diye erh vermek ve sizin nnzde de sorunu aklamak zorunluluunu duydum245. Meclis Genel Kurulunda Toprak Kanunu Tasarsnn maddeleri zerinde yaplan grmelerin en tartmal ve eletirili geeni 17.Madde zerinde yaplanlardr246. Grmelerin balad 1 Haziran 1945de Ktahya Mebusu Alaeddin Tiritolu ve 321 yenin imzasyla 17.maddeyle ilgili bir deiiklik nergesi verilmiti. neri zerinde konumak iin sz alan Seyhan Mebusu Cavit Oral, deiiklik nergesine kar karak syledii szlerin hibir zaman toprak sahibi olmasndan ileri gelmediini belirtmi ve konumasnn devamnda maddenin bu ekilde kabul ile memlekette 80-100 bin ifti ailesinin geiminin tehlikeye sokulacan belirtmitir247. nerge zerinde konumak iin sz alan Aydn Milletvekili Adnan Menderes, nergenin elden ele dolatrlarak hazrlandn, 321 imza toplayan baz milletvekillerinin imza sahiplerine ayr ayr mracaatta bulunduklarn, Toprak

245 246

GOLOLU, 1974, s.328. Kanun Tasarsnn 17. Maddesi yleydi: Topraksz veya az toprakl olan ortaklar, kiraclar veya tarm iileri tarafndan ilenmekte bulunan arazi ve blgede 39.md gereince, datlmaya esas tutulan miktarn kendi setii yerde kat sahibine braklmak artyla yukarda yazl ifti ve iilere datlmak zere kamulatrlabilir. Sahibine braklacak arazi elli dnmden aa olamaz. Bu madde hkmnn uygulanmasnda 15. ve 16. maddelerin hkmleri ilemez, geici mevsim iileri hakknda bu hkm uygulanmaz. inin geici mevsim iisi olup olmadn Tarm Bakanl belirler. 247 TBMM Tutanak Dergisi, 17.05.1945.

65

Kanunu mnasebetiyle bu krsden aleyhte konuan milletvekillerinin dahi nergeye imza koyduklarn belirttii konumasna daha sonra yle devam etmitir: Arkadalar bu ekilde hazrlanan bir nerge milli hakimiyet ilkesine ve Anayasaya zararldr. Bu ekilde bir nerge hazrlamakla bir emri vaki hazrlanm oluyor. Bunun iin byle bir nergenin aleyhindeyim ve bu nerge memleket iin zarar verebilir. Anayasamzn, tamamen demokratik dnce ve kanlarn rn olduuna phem yoktur. Demokrasinin varolabilmesi ise, her eyden nce milli egemenliin millet meclisinde tam olarak bulunmasna ve bunun iin de grmelere en geni yer ve imkan verilmesine baldr248. Grmeler sonunda, Alaeddin Tiritolu ve 321 arkadann verdii soru nergesi 17.madde olarak kabul edildi. Sonraki maddeler ise hzl bir ekilde grlp kabul edildi. Tasar, iftiyi Topraklandrma Kanunu olarak 4753 sra says ile kanunlatrld249. iftiyi Topraklandrma Kanununun belki de en dolaysz etkisi CHP iinde bir muhalefet hareketini ortaya karmasdr. Kanunun kabul edilmesi, CHPnin en byk destekilerinden olan byk toprak aalarnn da tepkisini ekmitir. Ancak, kanun tam anlamyla uygulanamam ve 1950 genel seimleri ncesinde toprak aalarna bir dn olarak deitirilmitir. B.Muhalif Vekiller Tarafndan Drtl Takririn Verilmesi iftiyi Topraklandrma Kanununun Takrir adyla bilinen mecliste kabul edildii 11 Haziran

1945 tarihinden drt gn nce, yani 7 Haziran 1945te drt milletvekili Drtl nergeyi verdiler. Bu nergeyi imzalayan milletvekilleri, zmir Milletvekili Celal Bayar, Aydn Milletvekili Adnan Menderes, el Milletvekili Refik Koraltan ve Kars Milletvekili Fuat Kprldr250. 7 Haziran 1945'te Fuat Kprl tarafndan TBMM Bakan Kazm zalp'e verilmi olan metin yleydi:
248 249

GOLOLU, 1974, s.355-358. Toprak reformu sorunu 1937de hkmet programna alnmtr. Ancak 1945te Toprak Kanunu kana kadar hibir ey yasallatrlamad. Bunda dnya sava artlar ve toprak reformuna kar gsterilen byk direnme etkili olmutur. 250 Cem EROUL, Demokrat Parti(Tarihi ve deolojisi), mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1998, s.29.

66

C.H.P Meclis Grubu Yksek Bakanlna 7 Haziran 1945 Daha ilk kuruluundan beri Trkiye Cumhuriyetinin ve C.H.Pnin en esasl umdesini tekil eden demokrasi prensiplerine inanm Trk Milletinin ancak bu prensiplerin tatbiki sayesinde refah ve saadete kavuaca kanaatine balanm olan vatandalarn btn memlekette ve bilhassa partimiz mensuplar arasnda en byk ekseriyeti tekil ettikleri phesizdir. te bu kanaatladr ki, millete zlenen bu amacn gereklemesi iin lzumlu grdmz tedbirleri partimizin meclis grubuna arz ve teklif etmeyi bor bildik. Atatrkn lmez adna bal olan mukaddes Kurtulu Savamzdan doan Trkiye Cumhuriyeti ilk Tekilat- Esasiye Kanunu ile dnyann belki de en demokratik Anayasasn meydana getirmi, gerek ferdi hrriyetleri gerek milli murakabeyi en geni surette salamak imkan vermitir. Memleketi orta adan kalma birtakm zararl messeselerden kurtarabilmek ve irtica krmak maksad ile 1925den sonraki yllarda siyasi hrriyetlerin baz takyitlere uratldn biliyoruz. Lakin Trkiye Cumhuriyeti Devleti, Tekilat- Esasiye Kanununun demokratik bir ekle ulatrma idealinden lnceye kadar ayrlmamtr. Burada izahna lzum grmediimiz sebeplerden dolay, muvaffakiyetsizlikle neticelenen Serbest Frka tecrbesi bu maksatla yaplm bir harekettir. Bu talihsiz tecrbenin uyandrd tepkiler neticesinde siyasi hrriyetlerin yeni birtakm tahditlere uratld inkar edilemez. Bununla beraber, Cumhuriyet idaresinin her eye ramen demokratik tekaml yolunda ilerlemek istediini gsteren teebbslerde vardr. B.M.M seimlerinde mstakil mebuslara gittike artacak bir nispette yer ayrlmas tecrbesini bunun bir delili olarak zikredebiliriz. kinci Dnya Savann belirmeye balamas ve harp tehlikesinin memleketimizi daimi bir tehdit altnda bulundurmas, pek tabi olarak, siyasi hrriyetleri bir kat daha tahdide sebep olmu ve bu suretle Tekilat- Esasiye Kanununun demokratik ruhundan biraz daha uzaklalmtr. Geri C.H.P iinde ayrca bir mstakil grup tekili milli murakabe iinin daha esasl bir ekilde salanmas ve tek parti usulnden doan zararlarn karlanmas yolunda bir tecrbe olmakla beraber, kuruluundaki gayri tabilik dolaysyla bundan da mspet bir netice

67

alnamadn gryoruz. Btn dnyada hrriyet ve demokrasi cereyanlarnn tam bir zafer kazand demokratik hrriyetlere riayet prensibinin milletleraras teminata balanmak zere bulunduu u gnlerde memleketimizde de cumhurbakanlndan en kne kadar btn milletin ayn demokratik lkleri tadndan phe edilemez. Uzun asrlardan beri mstakil bir devlet olarak yaayan Trkiyede, hatta okuyup yazma bilmeyen vatandalarn bile siyasi hrriyetlerini uurla kullanacak bir seviyede bulunduklar inkar edilemez bir hakikattir. Okuyup yazma bilmeyen kyller arasnda bile dnyann en deerli idare ve siyaset adamlarn yetitirmi olan milletimizin, bilhassa Cumhuriyet idaresinin kuruluundan beri yaplan byk hamleler neticesinde bundan 20 yl evveline nispetle ok yksek bir seviyeye erimi bulunduu vnlecek bir gerektir. te bir taraftan i hayatmzdaki bu mesut tekamln yaratt siyasi olgunluk dier taraftan bugnk medeniyet dnyasnn umumi artlar daha ilk Tekilat- Esasiye Kanunumuzda hakim olan demokratik ruhu, bugnk siyasi hayat ve tekilatmzda kuvvetle tecelli ettirmek zaman geldii kanaatine bizi sevk etmi bulunuyor. Bunun bir an evvel gereklemesi ynndeki dncelerimizi yle hlasa ediyoruz: 1. Milli hakimiyetin en tabi neticesi ve ayn zamanda dayana olan Meclis murakabesini, Anayasamzn yalnz ekline deil ruhuna da tamamyla uygun olarak, tecellisini salayacak tedbirlerin aranmas, 2. Yurttalarn siyasi hak ve hrriyetlerinin daha ilk Tekilat- Esasiye Kanunumuzun gerektirdii genilikte kullanabilme imkan salanmas, 3. Btn parti almalarnn yukardaki esaslara tamamyla uygun bir ekilde yeni bakan tanzimi. Muhterem milletvekili arkadalarmzn yksek tasviplerine sunduumuz bu teklifimizle, daha ilk kuruluundan beri milli hakimiyet gayesine erimeyi, onu gerekletirmeyi hedef tutan C.H.Pnin ve btn Trk Milletinin yksek arzularna tercman olduumuza, Atatrkn idealine sadk kaldmza tamamen inanm bulunuyoruz.

68

Cumhurbakanmzn 19 Mays 1945 tarihli mektuplarnda Siyaset ve fikir hayatmzda demokrasi prensiplerinin daha geni bir lde hkm srecei hakkndaki ifadeleri bu teklifimizin vakitsiz ve yersiz olmad hakkndaki inancmz bsbtn kuvvetlendirmitir. Milletimizin btn kuvvet ve idaresini temsil eden B.M.M. Grubu arkadalarmz, Trkiye Cumhuriyetine ve Trk Milletine dnya demokrasileri arasnda erefli bir mevki salayacak olan bu teklifi, kendi z dncelerinin bir ifadesi gibi telakki edeceklerinden asla phe etmediimizi bir defa daha tekrar eder ve bu takririmizin ak oturumda mzakeresini sayglarmzla rica ederiz251.
Celal BAYAR(zmir), Adnan MENDERES(Aydn), Refik KORALTAN(el), Fuat KPRL(Kars)

Cumhuriyet Halk Partisi Grup Bakanlna verilen takrirde, somut olarak milli egemenliin tek tecelli yeri olan Trkiye Byk Millet Meclisinde, hkmetin meclis tarafndan etkili bir biimde denetlenmesinin salanmas, yurttalarn siyasal hak ve zgrlklerinin anayasann getirdii genilikte kullanabilmelerinin salanmas, btn parti almalarnn bu esaslara uygun hale getirilmesi ve takririn ak oturumda grlmesi isteniyordu252. DP kurulduktan sonra Grup Bakan vekillii de yapm olan Baha Akit, drtl takririn asl amacnn ne olduunu u ifadelerde aklamaktadr: Ben Sayn Celal Bayara sordum: Siz Drtl Takriri verdiinizde parti kurmay dnyor muydunuz?dedim. Bana cevap olarak aynen unu sylemitir: Bunun tarihe gemesinde yarar olduunu sanyorum. Demitir ki: Biz Drtl Takriri verdiimiz zaman sadece CHP bnyesinde slahat yaplmasn dnmtk. Ben kendi dncemi naklediyorum, arkadalarmn dncelerine tercman olarak sylemiyorum ama benim kesin surette bir parti kurmak niyetim yoktu. Ve CHPnden ayrlmay dnmyordum253.

251 252

GOLOLU, 1974, ss.365-367. Sina AKN, Demokrat Partinin Kurulmas, Tarih ve Toplum, letiim Yaynlar, C:9, Say:53, stanbul, Mays 1988, s.13. 253 M.A.BRAND ve C.DNDAR, s.25.

69

Menderes ise verdikleri takririn asl amacn daha sonra u szlerle aklamaktadr: (...)te kinci Cihan Harbinin kan ve ate tufanlar iinde tek parti zihniyeti byle ykld. Hibir memleket, dnyada cereyan eden byk hadiseleri ve hakim olan fikir tesirlerinden uzak kalamaz. Memleketimizde de bu tesir kendini gstermee balad. Hkmetin ve tek partinin tamamen murakabesiz kalmasnn milli bnyemizde yaratt zaaflar, harbin yapt sarsntlarla elle tutulur gzle grlr hale gelmiti. Harbin bitmesi zerine harekete geme zamannn geldiine ve geen her gnn memleket aleyhine olacana karar verdik ve drt arkada tatbikini istemekten baka bir ey olmayan bu fikirlerimizin zn bir takrirle toplayarak mensup bulunduumuz Halk Partisine verdik. Anayasa hkmlerinin teebbsmz254. Drtl Takririn verilmesi fikrinin kimden geldii konusu ise tartmaldr. smet Bozdaa gre, CHP Meclis Grubuna bir nerge vererek CHPyi uyarma dncesi Refik Koraltan tarafndan Adnan Menderese ve Fuat Kprlye nerilmitir. Ancak Menderes, byle bir hareketin isim yapm bir politikacnn da aralarna katlarak yaplmasnn daha etkili olacan dnm ve Celal Bayarn ismi zerinde durmutur255. Celal Bayar ise, Drtl Takririn verilmesi fikrinin Kprl ve Menderese ait olduunu, Koraltann takrire imza atmasn ise kendisinin istediini belirtmektedir256. Bayar, Bavekilim Adnan Menderes isimli kitabnda takririn hazrlanmas sreci konusunda unlar sylemektedir: Arkadalarmla mutabk olan fikirlerimizi bir takrirle partiye getirmee karar verdik. Mzakerelere baladk. Ben ahsen, vereceimiz takririn fikirlerimizi aklkla ortaya koymasndan yana idim. Fakat arkadalarm takririn ana hatlar ihtiva etmesini ve bu ana hatlar kabul ettirebilirsek fikirlerimizi, tekil edilecek bir komisyonda aklamann daha faydal olacan ileri srdler. Bende kendilerine

254 255

Adnan Menderesin bu aklamas iin bkz. Vatan, 18.7.1946. smet BOZDA, Demokrat Parti ve tekiler, Kervan Yaynlar, stanbul, 1975, ss.15-18. 256 Samet AAOLU, Demokrat Partinin Dou ve Ykseli Sebepleri, Bir Soru, Baha Matbaas, stanbul, 1972, s.85.

70

katldm. Bu sebeple takrir ksa, zl ve prensip noktasna bal olarak yazlmtr257. Demokrat Partinin drt kurucusundan biri olan Refik Koraltanda Drtl Takririn hazrlanmas ve imzalanmas konusunda, (...)ilkin be kiiydik, Hikmet Bayurda bizimle beraberdi. Tam takrir imzalanaca srada, imza koymaktan cayd. Bayur, takririn drt imza ile deil yalnz benim imzam ile verilmesini de teklif etmiti. Takririn esasn Fuat Kprl yazd258 demektedir. Drtl Takririn hazrlanmas ve imzalanmas konusundaki yaklamlar farkl olmakla beraber, bilahare Demokrat Partiyi kuracak olan ve takrire imza koyan drt kiinin yani Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Kprl ve Refik Koraltann bu iin iinde olduklar ve byle bir takriri nceden grmeler yapmak ve zerinde tartmak suretiyle hazrladklar aka anlalmaktadr. Drtl Takriri veren milletvekilleri, takrirde yer alan gr, dnce ve isteklerinin gerek basn tarafndan gerekse Meclis tarafndan ayrntl olarak renilmesini istiyorlard. Bu nedenle, takririn en sonuna (...)takririmizin ak oturumda mzakeresini sayglarmzla arz ederiz cmlesini eklemilerdi. Ancak, takriri veren milletvekilleri, takrirlerinin CHP ierisinde ve bilhassa st ynetimde hite iyi karlanmayacan ve fikirlerinin kabul edilmeyeceini bilmekteydiler. Nitekim Celal Bayar bu konuda Bugnk Halk Partisinin bu fikirleri kabul etmesi, eyann tabiatna aykrdr. Hele bu takrirde bizim imzalarmz varsa259 diyerek karlaacaklar olumsuz tutum ve davranlar adeta nceden tahmin ettiklerini belirtmeye almtr. Yine Bayar, Bavekilim Adnan Menderes isimli kitabnda; Takrir, partide frtnalar kopard. ankayada nnnn bakanlnda toplantlar yapldn iitiyorduk. Bu toplantlarda, takririn reddedilmesi ve imza sahiplerinin grupta

257

Celal BAYAR, Bavekilim Menderes, Der. smet Bozda, Tercman Gazetesi Yaynlar, stanbul, 1986, s.33. 258 evket Sreyya AYDEMR, Menderesin Dram ( 1889-1960), Remzi Kitabevi, stanbul, 2001, s. 167. 259 smet BOZDA, Deiim afa, Emre Yaynlar, stanbul, 1993, s.33.

71

hrpalanmalar kararlatrlmt. Bu kararlar kulamza geliyordu260 diyerek CHP st ynetiminin takrir konusunda aldklar tutum ve dnceleri belirtmektedir. Takrircilerin Mecliste ak bir grmede ele alnmasn ve grlmesini istedikleri takrir, tam aksine CHP Meclis Grubu tarafndan kapal oturumda grlmtr261. Grup, 12 Haziran Sal gn Meclis Bakan Vekili ve Balkesir Milletvekili olan Kazm zalp bakanlnda toplanm ve 7 saat mddetle takrirle ilgili grmeler yapmtr. Grmelerde, nerge ve nergeciler iddetle eletirilmi, hrpalanm ve hatta kiiliklerine hakaretler niteliinde ar szler sylenmitir262. Nitekim grmeler esnasnda uradklar hakaretler konusunda daha sonraki yllarda yapt bir konumada Adnan Menderes, Yedi saat bize sadece kfr yadrdlar demitir263. Ancak nerge sahibi milletvekilleri btn bu eletiri ve hakaretlere kar dayanma glerini ve kararllklarn bozmamlar, soukkanl olmaya alarak kendilerini ve nergelerini savunmaya almlardr. Adnan Menderesin takrir grmeleri esnasnda sergiledii cesaretli, kararl ve mcadeleci tavrlaryla ilgili olarak Celal Bayar unlar sylemektedir: Takriri reddetmek vazifesini alanlar, bizi iddetle tenkit ediyor, horluyor, hrpalyordu. Biz bunlara kar dncelerimizi metanetle savunduk. Bu mzakereler srasnda Adnan Menderesin bir baka gl yann tandm. Saldrlardan ylmyor, sinirlerini bozmuyor, iinde fikir varm gibi grnen demagojik szlerin parlak balonlarn bir cmle de patlatp sndryordu. Apak grnyordu ki, Adnan Menderes iyi bir polemikidir. Fakat fikirlerimiz ne kadar doru olursa olsun, biz bu fikirleri ne kadar samimiyet ve ehliyetle savunursak savunalm, bu mzakereler mizansen olmaktan ileri gemiyordu. Takrir reddedilecekti. nk ankayada takririn reddedilmesi karara balanmt264. Yaplan eletiri ykl aleyhteki konumalar ve takrircilerin bunlara kar yaptklar aklayc ve savunma konumalarndan sonra krsye Babakan kr Saraolu geldi. ankayada Milli ef ve CHPnin Deimez Genel Bakan olan
BAYAR, s.33. Hilmi URAN, Hatralarm, Ayyldz Matbaas, Ankara, 1959, s.432. 262 BAYAR, s.33. 263 Orhan Cemal FERSOY, Bir Devre Adn Veren Babakan (Adnan Menderes), Hun Yaynlar, stanbul, 1978, ss. 87-88. 264 BAYAR, ss.33-34.
261 260

72

nnnn huzurunda takrir ile takrircilere kar takip edilmesi gereken hareket tarznn belirlenmesiyle ilgili olarak yaplan toplantlarda Babakan kr Saraolu; konunun rtbas edileceini, takririn sahiplerine geri aldrlabilecei dncesindeydi. Saraoluna gre, CHP zaten liberalleme izgisinde hzla ilerliyordu265. Saraolu, Halk Partisinin takrirde yazl olduu ekilde bir demokratik slaha muhta olmadn, temelde demokratik esaslara dayanm bulunduunu anlatarak Tavsiye ederim, arkadalar bu takrirlerini geri alsnlar demiti. Bu esnada baz milletvekilleri onlar arkadalarmz deillerdir! diye barmlard. Bunun zerine takrircilerden Celal Bayar bu takrir geri alnmak iin verilmemitir diyerek bu konudaki kararllklarn ortaya koymutur266. Bu olayla ilgili olarak Celal Bayar Bavekilim Menderes isimli kitabnda unlar sylemektedir: Yanmda oturan Fuat Kprlnn birden ayaa kalktn grdm. Takriri geri almaya niyetli olduu grlyordu. Eteinden ekip oturttum. Sert bir sesle: Biz verdiimiz takrirleri geri alacak insanlardan deiliz dedim. Sesini kartmad. Ve takrir oya konuldu. mza sahibi drt milletvekilinden baka btn eller havaya kalkt. Takririmiz ret olunmutu267. Drtl Takrir konusunda yaplan oylamada, takrire imza atan drt milletvekilinin dnda oturuma katlm bulunan dier btn CHP milletvekillerinin verdikleri ret oyuyla takrir reddedilmiti. Yukarda da ifade edildii gibi aslnda oylamann byle sonulanaca aikard. nk bizzat Milli ef ve CHP Deimez Bakan ve ayn zamanda Cumhurbakan olan smet nn takririn reddedilmesini istemiti268. Drtl Takririn reddedildii, CHP Grubu Bakan Vekilliinin Anadolu Ajans kanalyla yaynlanan teblii ile akland. Bu aklamada takririn, parti tz ile baz kanunlarda deiiklikler yaplmasn hedef tuttuu aklanmakta idi. Aklamada kanunlarda yaplacak deiikliklerin usul dairesinde deiiklik teklifine bavuracaklar, parti tznde deiiklik yaplmasnn da, Kurultaya ait ilerden
265 266

TOKER, 1970, s.91. BAYAR, s. 34. 267 BAYAR, s.34. 268 C.KOAK, 1996a, s.385.

73

olduu belirtilerek bunlarn grupa grlmesine ve bir komisyona havale edilmesine gerek olmad ve nergenin takrircilerin dnda btn milletvekilleri tarafndan reddedildii aklanmtr269. Yaplan bu aklama ile CHP iinde uzun zamandr ortaya kan ve belirginlemi olan muhalefet artk kamuoyunca da renilmitir. Drtl Takririn CHP Meclis Grubunda reddedilmesinin sonular iin bir fikir vermesi asndan Bayarn u szleri olduka anlamldr: Ancak uras muhakkaktr ki bu takririn reddinden sonra Halk Partisi iindeki durumumuz ok ktlemiti. Mzakere srasnda arkadalarmzn ok ar hcumlar karsnda kalmtk. Neredeyse yz yze bakmak imkan bile azalmt270. Drtl Takririn reddedilmesinin asl sebebi ise tartmaldr. Bir gre gre, takrir nnnn istei ile reddedilmitir. Burada asl amalanan; ikinci bir parti kurdurmaktr. Dier bir gr ise; Cumhuriyet Halk Partisi yapsnn henz otoriter tepki alkanln srdrd grdr271. Bu iki grnde ret karar alnmasnda etkili olduu sylenebilir. C.Bte Kanunu Grmelerinde Muhalefet 21-29 Mays 1945deki Bte Kanunu grmelerinde, Toprak Reformu

konusunda rgtlenmeye balayan muhalif gruptan Adnan Menderes, Feridun Fikri Dnsel, Hikmet Bayur, Emin Sazakn dile getirdii eletiriler, bte a dolaysyla artan devlet borlar, hayat pahall, dar gelirlilerin ve zellikle memurlarn ac durumu, vurgunculuk, karaborsa ve vergi sistemindeki verimsizlik ve adaletsizlik zerinde younlamtr272. Meclisteki grmelerin basn yoluyla kamuoyuna duyurulabilmesi, demokratikleme yolunda ilerlendiini ve tek parti rejiminin baskc ynnn yava yava gevetildiini gsteren nemli bir iarettir. TBMMye sunulan 1945 yl Bte Kanunu Tasarsnn zerindeki grmelerde ilk olarak muhalif kanadn temsilcilerinden, Eskiehir Milletvekili Emin Sazak sz almtr. Sazak, bte grmelerini bir anonim irketin yllk

269 270

UYAR, s.98. BAYAR, s.34. 271 EROUL, 1998, ss.30-31. 272 EROUL, 1998, s.27.

74

bilanosu gibi grdn belirterek, sava yllarnda her trl imkann olmasna ramen, hkmetin beceriksizlii yznden bakr ve krom madenlerinin iletilemediini, devlet dairelerinde memur ve para israfnn olduunu, sava sonras ekonomik gidiatn memnunluk verici bir gelime gstermediini sylemitir. Sazak, zel teebbsn nnn almamasnn zararlara neden olduunu, hayat pahallna zel kiilerden ok devletin neden olduunu, aarn kaldrlmasna ramen yerine Toprak Mahsulleri Vergisinin konulduunu, Orman Kanununun kt uygulandn, okul paras(Ky Enstitlerinin yapm ileri iin)nedeniyle kyllerin hayvanlarn, tarlalarn satmak zorunda kaldklarn belirtmitir. Konumasnn devamnda, hkmetin uygulad devletilii de eletiren Sazak, genel mfettilikler gibi kurumlarnda kaldrlmasn talep etmitir273. Daha sonra sz alan Manisa Milletvekili Yusuf Hikmet Bayur: Ekonomik ilerimizde gze arpan balca yn vurgunculuk ve hrszlktr. Bizi sava d tuttuu iin hkmete teekkr edenler bile, ekonomik ilerde tam bir beceriksizlik gsterilmitir demektedir. Bize varlk iinde yokluk ektirilmitir. Bu da byk lde yeteneksizliin rndr. Bayur, konumasnn devamnda, hkmetin halktan uzaklatn belirterek, Ge bakarken ayana taklan ta grmeyen bilginler gibi, devrimleri yaparken halkn bugnk durumunu unutmak doru deildir. Bu nedenle, devrimler iin hkmete teekkr ederken diyorum ki, bu yl baarl bir yl olmamtr274.demitir. iftiyi Topraklandrma Kanununa nazaran Bte Kanun Tasars zerinde uzun ancak lml bir konuma yapan Aydn Milletvekili Adnan Menderes ise konumasnda: Btenin ak olmas, devlet borcunun yldan yla artmas, harcamalarn artmasna karlk vergi gelirlerinin dmesi, emisyon yapmak zorunluluunun ve hayat pahall ile yksek maliyetlerin hala devam etmek eilimini gstermesi gibi zc ve skc durumlar, bte hakknda fazla iyimserlie elverili grlmemektedir demektedir. Konumasnn sonunda ise Menderes; Dnyada yeni almakta olan safhann gereklerine ve gereklerine uyarak yepyeni bir zihniyetle
273 274

GOLOLU, 1974, ss.345-346. GOLOLU, 1974, s.346.

75

hareket edildii takdirde, hite elverili olmayan bu durum dzeltilebilecei gibi kalknmamzn btn alanlarnda sreli ve srekli planlarmzn baar ile gereklemesini grmekte mmkn olabilecektirdemektedir275. Btenin tamam zerindeki grmelerde sz alarak eletirilere yant veren Babakan Saraolunun yapt konuma yledir: Btenin tm zerindeki konumaclar dikkatle izledim, yararlanlacak noktalar, uygulanacak yerleri not ettim. Yalnz daha imdiden syleyebilirim ki, zellikle sert eletiriler benim ekonomik ve mali bakmdan, para bakmndan ilerime olan gvenimi azaltmak yle dursun, tersine kuvvetlendirmitir. Sava ekonomisine de deyinen Saraolu, ekonominin kt gidiatn, lkenin btn kaynaklarnn gl bir ordunun ayakta tutulmas iin aktarldn ifade etmitir276. Babakan Saraolu, Milli Savunma Btesi ve Toprak Mahsulleri Ofisi hakknda da ayrntl bilgiler verdikten sonra szlerini yle bitirmitir: bte hakknda sz alan arkadalarmdan ikisi, mademki daha iyi yaplmyor, hkmetin iktidar brakmas gerekir, dediler. Saraolu Hkmeti her Trk hkmeti gibi, yalnz bir ey iin iktidar yerindedir: kendisine den grevi her gn biraz daha iyi yapmak amacyla uramak, almak iin277. 1945 Yl Btesi, 30 Mays 1945 gn TBMMde oylanarak kabul edilmitir. Ancak hemen belirtilmelidir ki, bu oylama olduka dikkat ekicidir. Bte oylamasna 373 milletvekili katlm, bunlardan 368i kabul oyu verirken 5 ye de ret oyu vermitir278. Bte Kanununa ret oyu verenlere baktmzda bunlarn, zmir Milletvekili Celal Bayar, Aydn Milletvekili Adnan Menderes, el Milletvekili Refik Koraltan, Kars Milletvekili Fuat Kprl ve Eskiehir Milletvekili Emin Sazakn olduu grlr. Gerek iftiyi Topraklandrma Kanunu gerekse Bte Kanunu grmelerinde en sert eletiri ve muhalefeti yine bu kiilerin yapt grlr279. Btenin kabul srasnda verilen be muhalif oyun, sahiplerinden Sazak ve

275 276

GOLOLU, 1974, ss.349-350. GOLOLU, 1974, ss.350-351. 277 GOLOLU, 1974, s.351. 278 TBMM Tutanak Dergisi, 30.05.1945. 279 GOLOLU, s.352.

76

Bayurun hkmete gvenin sarsld yolundaki szleri zerine Babakan gvenoyu istemi ve oylamada yedi milletvekili gvensizlik oyu vermitir280. Bte oylamas ile karlalan muhalefet olduka dikkat ekici olmutur. nk uzun yllardan beri TBMMnde yaplan bte oylamalarnda hkmetlerin bteleri hep ittifakla kabul edilirdi . Oysa imdi, hem bte oylamas hem de gven oyu iin yaplan oylamada ret oylar grlmt. Bu durum bata Milli ef olmak zere CHPnin ileri gelen yneticilerini dehete drmt. Milli ef nnnn bakanlnda oylamann yapld gnn gecesi gerekleen toplantda durum tartlm ve ret oyu veren bu yedi kiinin birlikte hareket etmelerinin CHP iin byk bir tehlike yarataca kanaatine varlmtr281. Bu toplantda, CHPye kar balatlan muhalefet hareketini etkisiz klmak iin ncelikle bu grubu datmak gerektii kararna varlmtr. Bunun iin ncelikle Recep Pekerin kazanlmas yoluna gidilmesi ve hkmete kar beliren havann yumuatlmas iin kabinede baz deiikliklerin yaplmas kararlatrlmtr. D.Birlemi Milletler Anlamasnn Grlmesi Srasnda Muhalefet kinci Dnya Sava yllarnda Trkiye nceleri ihtiyatl bir tarafszlk siyaseti gtmtr282. Zaman zaman yalpalayan bu d siyaset mttefikleri sinirlendirdi ise de Trkiye sava sonuna doru Bat tarafna kayd. Trkiye 1944te Mihver devletleriyle mnasebetlerini kesti ve Birlemi Milletlere ye olabilmek iin 23 ubat 1945te Almanyaya kar sava ilan ederek ikinci gn yani 24 ubatta da Birlemi Milletler Anlamasn imzalad283. Birlemi Milletler Anlamasn kabul etmekle Trkiye, bu anlamann demokratik prensiplerine uygun, daha hr bir rejime gemeyi taahht etmi oluyordu. San Franciscoda 24 Nisan 1945de toplanan konferansa giden Trk Delegesi, Rauters Haber Ajans muhabirine; Trkiyede Cumhuriyet rejiminin

280

Saraolu Hkmetine gvensizlik oyu veren vekiller unlardr: Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Kprl, Refik Koraltan, Emin Sazak, Hikmet Bayur ve Recep Peker. Daha ayrntl bilgi iin bkz. Mahmut GOLOLU, Demokrasiye Gei(1946-1950), Kaynak Yaynlar, stanbul, 1982, ss.32-33. 281 Tekin ERER, Trkiyede Parti Kavgalar, Tekin Yaynevi, 1966, stanbul, s.71. 282 Trkiye, sava sresince kendisini gvence altna almak iin, 1939da Fransa ve ngiltere ile bir anlama ve 1941de de Almanya ile bir Saldrmazlk Pakt imzalamt. 283 KARPAT, s.127.

77

siyasal bakmdan

kesinlikle modern demokrasi yolunda ilerlediini, Trk

Anayasasnn en ileri memleketlerin anayasalar ile kyaslanabileceini, hatta bazlarndan stn bile olduunu belirtiyor ve harpten sonra Trkiyede her trl demokratik tezahrn gelimesine msaade edileceini sylyordu284. Bu beyanattan birka gn sonra da Cumhurbakan nn, Cumhuriyet rejiminde meydana gelmi bulunan siyasi sistemle halk hkmeti eklinin her cephesiyle her bakmdan gelieceini ve harbin zorunlu kld artlar ortadan kalktka memleketin siyasal ve kltrel hayatnda demokrasi prensiplerinin gittike daha fazla yer tutacan tekrar ediyordu285. Birlemi Milletler Anlamasnn onaylanmas ynndeki grmeler 15 Austos 1945 gn balad. Yeni kurulan cemiyetin yaps ve faaliyetleri hakknda bilgi veren Dileri Bakan Hasan Saka, Trkiyenin bu yeni rgte katlm amacn u szlerle ifade ediyordu: Kusurlar ve eksikleri ne olursa olsun, bar ve gvenlii dnya lsnde korumak ve kurtarmak amacn gden her abaya olduu gibi buna da katldk286. Hkmete kar belirmi olan muhalefet, iftiyi Topraklandrma Kanunu ve Bte Kanunu grmelerinde su yzne km, Drtl Takrirle de tescillenmiti. Gerek nnnn verdii beyanat287 gerekse Trkiyenin Birlemi Milletler Anlamasn imzalamas muhalefeti cesaretlendirdi. Tek parti idaresini szn hi saknmadan tenkit eden Adnan Menderes, bu grmelerde de yine tek parti ynetimini eletiriyordu. Menderes, Birlemi Milletler Anlamasnn memleket idaresinde halk egemenliinin salanmasn gerektirdiini, bunun devlet ve kiiye ait
284 285

Ayn Tarihi, No:138, Mays 1945, s.633. KARPAT, s.128. 286 GOLOLU, 1974, s.381.
287

Cumhurbakan nnnn beyanat ksaca yledir: Bizim tek eksiimiz hkmet partisinin karsnda bir parti bulunmamasdr. Bu yolda memlekette gemi tecrbeler vardr. Hatta, iktidarda bulunanlar tevik olunarak teebbsse giriilmitir. lk defa memlekette kan tepkiler karsnda teebbsn muvaffak olmamas bir talihsizliktir. Fakat, memleketlerin ihtiyalar sevkiyle hrriyet ve demokrasi havasnn tabii ilemesi sayesinde baka siyas partilerin de kurulmas mmkn olacaktr. () Tek dereceli olmasn dilediimiz 1947 seiminde milletin oklukla verecei oylar gelecek iktidar tayin edecektir. O zamana kadar bir kar partinin kurulabilip kurulamayacan ve kurulursa bunun meclis iinde mi dnda m ilk eklini gstereceini bilemeyiz. unu biliriz ki, bu siyasi kurul iinde prensipte ve yrtmede arkadalarna taraftar olmayanlarn hizip eklinde almalarndan fazla, bunlarn, kanaatleri ve programlar ile aktan durum almalar, siyasi hayatmzn gelimesi iin daha doru yol, milletin menfaati ve siyasi olgunluu iin daha yapc bir tutumdur.

78

siyasi ve toplumsal haklarn uygulanmasnda karlkl sayg gsterme ve serbest seim yoluyla mmkn olabileceini belirterek, halk idaresini snrlayan engellerin ortadan kaldrlmas ile milletlerin hrriyet ve bamszlnn kuvvetlendirilmi olacan syledi288. Adnan Menderese gre, Trkiye Anayasasnn ruhu millet egemenliine dayand iin Birlemi Milletler Anlamas ile tam bir uyum ierisindeydi. Ancak Halk Partisinin yapm olduu uygulamalar bu ahengi bozuyordu. Birlemi Milletler Anlamasnn kabul ile Trk Hkmetinin girmi olduu taahhtlerin yerine getirilmesi iin, hrriyeti kstlayan tedbirlerin ortadan kaldrlmas gerekiyordu289. Grmelerde zellikle Ankara Milletvekili Mmtaz kmenin, Menderese ynelik sulama ve eletirileri dikkati ekmektedir. kmen, Bir arkadamz, neden bilmiyorum, uluslar aras bir durumun sz konusu olduu bir zamanda bizim fiili durumumuzun buna uygun olmadn ileri srd. diyerek milli anayasann dnyann en ileri anayasas olduunu, fiili durum bakmndan da en ileri de olunduunu syledi290. kmenin isim vermeksizin Menderese satamas zerine Kars Milletvekili Fuat Kprl sz ald: nsanlk tarihinin adeta yeni bir dnemini aacak olan ve btn insanlara amasn dilediimiz bu Anlama zerinde grlrken arkadalarmzdan birinin herhangi bir dncesini, szn, Adnan Menderesin szlerini, Mmtaz kmenin bsbtn baka bir ekilde ve akas(grltler)... kr Koak: -Kendisi gelsin sylesin!... -Sen onun avukat msn? Kprl:

288 289

KARPAT, s.129. Menderesin Meclisteki Birlemi Milletler Anlamasnn onaylanmas grmelerindeki aklamalar iin bkz. etin YETKN, Trkiyede Tek Parti Ynetimi(1930-1943), Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1983, s.251; T.B. M. M Tutanak Dergisi, 15.08.1945. 290 GOLOLU, s.385.

79

-(...)Siyasi terbiye bakalarnn dncelerine sayg gstermek ve onu dinlemektir. te bizim btn dnyadan istediimiz ve btn dnyann imzalad ey budur. Olabilir ki, baz arkadalar dnce zgrlne de kardrlar. Onlara karmyorum. Yalnz, zellikle San Francisco Paktn onayladmz bugn hi olmazsa, bakalarnn dncelerini ktye yormamak gerei anlalmaldr.(ders mi veriyorsun!sesleri)291 Birlemi Milletler Anlamasnn kabul hi phesiz tek parti ynetimine kar koymaya elverili bir ortam hazrlad. Muhaliflere tek parti iktidarna kar kullanabilecekleri manevi ve hukuki deliller salayarak, onlar muhalefetlerini aa vurmaya ve halkn desteini aramaya dolaysyla tevik etmitir292. E.Muhalif Milletvekillerinin CHPden hra Edilmesi 5 Eyll 1945de Babakan Saraolunun M.K.Pnin kurulmasna izin verdii, tek dereceli seim, niversite zerklii, Anayasaya aykr kanunlarn kaldrlmas gibi taleplere ilke olarak kar klmayaca ynndeki demeci sonrasnda siyasal rejim deiiklii kamuoyuna iyice mal olmutur293. Drtl Takrircilerden Menderes ve Kprl mecliste yaptklar muhalefeti Vatan ve Tan gazetelerine tamtr294. Nitekim Menderes, 13 Eyll 1945 tarihli Vatan gazetesinde Babakan Saraolunun bir demecini kesinde yle eletiriyordu: Btn dnyaca mehur olan drt hrriyetin ve siyasi, iktisadi, itimai, btn ynleri ile demokrasinin yurdumuzda yerlemesinin gaye olduunu Babakann lisanndan przsz ifade olunduunu iitmek isterdik. Gnl isterdi ki siyasi olgunluundan kimsenin phesi olmayan Trk milletine karlk demokratik hak ve hrriyetler mezununda sylenecek szler, daha ak ve daha kesin olsun295. 6 Eyllde Menderese ve 11 Eyllde Kprlye Parti Genel

Sekreterliinden, yazlarnn parti tzne uymadna dair birer uyar mektubu

291 292

Bu tartmalar hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz.GOLOLU, 1974, s.385. KARPAT, s.129. 293 EROUL, 1998, s.5. 294 AHMAD, 1976, s.15. 295 Adnan MENDERES, Babakann Demeci Mnasebetiyle, Vatan, 13.09.1945.

80

gnderilmitir. Sonrasnda, 21 Eyllde toplanan CHP Divannca Kprl ve Menderesin CHP ile olan ilikilerinin kesilmesine oybirlii ile karar verilmitir296. hra gerekesi Menderes ve Kprlnn hareket ve faaliyetlerinin, partinin hareket ve faaliyetine aykr grlmesi dir297. Bayar, 29 Eyll 1945de partiden karlan iki arkadayla birlikte olduunu ve zmir milletvekilliinden istifa ettiini, TBMM bakanlna ksa bir mektupla bildirmitir. Adnan Menderes ve Fuat Kprlnn partiden karlmas nedeniyle 1 Ekim 1945 tarihinde basnda u demeleri yaymlanan Refik Koraltan: Ben ve teki arkadalarm, milli egemenlik esaslarnn ve parti prensiplerinin glenmesine almaktan baka bir ey yapmadk. Prensiplerden ayrlan biz deiliz. ki arkadam hakknda karma karar verenlerdir298 diyerek onlarla beraberliini srdreceini aklamtr. Menderes ve Kprlnn partiden ihra edilmesini Vatan gazetesinde eletirerek arkadalarn savunan Koraltan da, bu beyanat ve parti grubuna kar ald tavr nedeniyle partiden karlmtr299. Celal Bayarn da CHPnden istifa etmesinden sonraki bir aylk dnemde Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Kprl parti program zerine almaya balam, parti programnn tamamlanmas ile birlikte Bayar, smet nnden randevu istemi ve nn, kendisinden istenen bu randevuyu hemen vermitir. Bayar nnden randevu istemeye sevk eden neden, parti programnn ileri Bakanlna verilmesinden nce bu program nnye tasdik ettirme isteidir. Yaplan grme sonucunda nn parti programna onay vermi, 7 Ocak 1946 tarihinde ileri Bakanlnn kabul ile Demokrat Parti kurulmu ve Trkiyede baarsz Serbest Frka denemesinden sonra 1946 ylnda siyasal muhalefete bir kez daha izin verilmitir.

296 297

TOKER, 1970, s.100. YCEL, s.50. 298 GOLOLU, 1974, s.395. 299 TUNAYA, s.649.

81

III.OK PARTL DNEME GE SREC VE MUHALEFET A.rgtl Muhalefet kinci Dnya Savandan demokrasi ittifaknn zaferle kmas, lkede liberalleme ve demokratikleme abalarnn younlamasn, CHP iinde ve TBMMnde balayan siyasal muhalefetin gn getike kamuoyu ve basnda destek bulmasn, CHPne kar yeni bir partinin kurulaca beklentisini de beraberinde getirmiti. zellikle Cumhurbakan nnnn isteine ramen, CHPye ve tek parti ynetimine kar ilk muhalefet partisi, CHPnin ve TBMMnin dnda ortaya kmtr. 7 Temmuz 1945 tarihinde iadam Nuri Demira tarafndan kurulu dilekesi verilen Milli Kalknma Partisi(MKP), ok partili yaama tekrar dnn de ilk temsilcisi olmutur. a.Milli Kalknma Partisi kinci Dnya Savann bitmesiyle birlikte diktatrlklerin de kesin bir yenilgisi sz konusuydu. Btn dnyada demokrasi rzgar esiyordu. Bu srete Cumhurbakan nnnn nnde yalnzca bir yol vard: Milli ef rejimini terk edip, ok partili hayata gemek. Bu deiimi ya gerekletirecek ya da nce d dnya tarafndan yalnzla itilecek sonrada iktidarn kaybedecekti. Ancak nn, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve Serbest Cumhuriyet Frkas rneklerinden son derece rahatszd. ok partili hayata gemek demek, CHPnin de sonu demek olabilirdi. Muhalefet grevini yine CHP iinden bir grubun yapmas fikri ise nn evresinde taraftar bulmad300. Cumhurbakan nn, parti iindeki muhalefetin eletirilerini CHP iinde deil de, yeni bir parti kurarak yapmalarn u szlerle ifade etmitir: Bunu parti iinde yapmasnlar. ksnlar,karmza gesinler. Tekilatlarn kursunlar ve ayr bir parti olarak mcadeleye girisinler301 nnnn ok partili bir rejime ynelik bu tr aklamalarndan sonra herkes muhalif vekillerin CHPden ayrlarak yeni bir parti kuracaklarn dnrken, Temmuz banda zengin bir iadam olan Nuri Demira302

300 301

YCEL, s.40. BRAND ve DNDAR, s.26. 302 MKP Genel Bakan olan Nuri Demira, 1886 Ylnda Sivas-Divriide domutur. Karabk Demir-elik Tesisleri, zmir Kat Fabrikas, Bursa Merinos Fabrikas, Sivas-Erzurum Demir

82

Milli Kalknma Partisi(MKP) adyla bir parti kurmak iin stanbul Valiliine bavurdu303. Babakan kr Saraolu bir beyanatla Milli Kalknma Partisinin kurulmasna izin verildiini, tek dereceli seim sistemi, niversite zerklii ve Anayasaya aykr yasalarn kaldrlmas gibi taleplere hkmetin prensip olarak kar kmayabileceini bildirdi304. MKP, devletilii reddetmekte, seimlerin tek dereceli yaplmasn, cumhurbakannn millet tarafndan seilmesini, bir ayan meclisinin kurulmasn ve ekonomide serbest rekabetin esas alnmasn istiyordu305. Bir sanayi ve kyclk programnda sahip olan MKP, eitimde her eyin ahlak ve milli gelenekler erevesinde olmasn istiyordu. Bu nedenle, Mslman ark devletlerinin rencileri iin stanbulda bir Teknik ve Ahlak niversitesi alacakt. Nuri Demira, 31 Mays 1953te MKP Kongresinde bu niversiteye kabul iin din, cins, mezhep, rk fark gzetmeksizin herkesin kabul edileceini, tek artn ise, alt eit ktlkten yani, iretten(alkol), kumardan, iffetsizlikten, erilikten, tembellikten, zulmkarlktan saknmak olduunu ifade etmitir306. lke iinde sanayi burjuvazisinin temsilcisi olmay amalayan parti, d politika alannda da slam Birlii-ark Federasyonunu gerekletirmek istiyordu307. Milli Kalknma Partisi, halk tarafndan gerek program ve gerekse elemanlarnn tutum ve davranlar bakmndan doyurucu bulunmam ve yeterince ciddiye alnmamtr. Hatta partinin ad, Genel Bakan Demiran skdarda gazetecilere verdii kuzu ziyafetlerinden tr, Kuzu Partisine kmt. Nitekim partinin ciddiyetsizlii birka ay sonra ortaya km ve parti kurucularndan Hseyin Avni Ula ve Cevat Rfat Atlhan partiden ayrlmlardr. Onlardan alt ay sonrada

Yolu Hatt projelerini gerekletiren, ahsi abalaryla stanbulda havaalan yapan Demira, Uak Fabrikas ve Pilot Okulunu da kurmutur, ancak yeterli devlet destei grmedii iin bir sre sonra uak fabrikasndaki retimi durdurdu. 303 MKPnin dier kurucu yeleri, Trk Hitleri diye anlan Cevat Rfat Atlhan ve Birinci Mecliste kinci Grubun nderliini yapm olan Hseyin Avni Ulatr. 304 TMUR, 1991, ss.14-15. 305 TKN, s.78. 306 Teknik ve Ahlak niversitesi konusunda daha ayrntl bilgi iin bkz Nuri DEMRA, 31 Mays 1953te Nuri Demiran MKP Kongresindeki Beyanat, aka Matbaas, stanbul, 1953, s.8. 307 UYAR, s.196.

83

Genel Bakan Demira, partiden karlm ancak daha sonra mahkeme kararyla yeniden genel bakan olmutur308. Cumhuriyet tarihinde nc kez ok partili hayata geildiini belgeleyen ilk parti olma zelliini kazanan Milli Kalknma Partisi, Cumhuriyet Halk Partisinin karsnda ilk muhalefet partisi olmasna ramen Milli ef smet nn, Mecliste 1 Kasm 1945de yapt konumada bu partiyi yok saym, Cumhuriyet Halk Partisinin karsnda bir muhalefet partisinin olmadn belirtmitir. Gerektende bu parti siyasal yaamda bir varlk gsterememitir309.
b.Demokrat Parti

Drtl takriri veren vekillerden, Menderes, Koraltan ve Kprlnn CHPden ihra edilmesi ve Celal Bayarnda nce zmir milletvekilliinden sonrasnda ise Halk Partisinden istifa ettiini aklamas artk yeni bir partinin kurulmasnn yakn olduunu iaret ediyordu. Nitekim Celal Bayar anlarnda, Demokrat Partinin kurulmas kararn Menderes ve Kprlnn CHPnden ihra edikleri gnlerde kararlatrdklarn ifade etmitir310. Partinin program tamamlandktan sonraki gelimeleri ise, gazeteci-yazar Metin Toker yle anlatyor: Hazr olunca program, Celal Bayarn bana anlattna gre, Celal Bayar diyor ki: Bunu ileri Bakanlna vermeden evvel gtrp smet Paaya gstereyim. Bu hem iyi bir jest olur, hem de bir zarar yok. nk biz bunu verdiimiz zaman ileri Bakan gtrp smet Paaya gsterecek. Hi olmazsa ben byle bir jest yapm olurum diyordu311. 4 Aralk 1945 gn nn-Bayar arasnda gerekleen grmede DP, Cumhurbakan nn den de onay alyordu. Bu grmede nn, zellikle SCF ve TCF denemelerinin baarszlklarna dikkat ekiyor ve bir anlamda Bayardan teminat alyordu. Metin Tokerin anlattna gre bu bulumada nn-Bayar arasnda u konuma gemiti:
308 309

GOLOLU, 1974, ss.402-403. MKP konusunda daha ayrntl bilgi iin bkz. Trkiyede Siyasi Dernekler, Cilt:2, ileri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1950, s.105-125, TUNAYA, ss.638-645. 310 BAYAR, s.37. 311 BRAND ve DNDAR, s.30.

84

nn program ald ve sordu: msnz? Hayr. D politikada ayrlk var m? Terakkiperverlerde olduu gibi tikadat diniyeye hrmetkarz diye bir Hayr Paam. Laikliin dinsizlik olmad var. Ziyan yok. Ky Enstitleriyle, ilkokul seferberliiyle uraacak madde var m?

- Yok! - O halde, tamam312. Nihayet Demokrat Parti(DP) 7 Ocak 1946da kuruldu. Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Kprl ve Refik Koraltan tarafndan kurulan partinin Genel Bakanlna Celal Bayar getirildi. Ayn gn partinin program ve tz de akland. Aslnda dardan bakldnda DP ile CHP program arasnda nemli ve ciddi bir fark bulmak zordu. Partinin Program u esaslara dayanmaktayd: Partinin genel ilkeleri iki ksmda toplanmtr: Genel Esaslar ve Hkmet ileri. ncelikle belli bal insan hak ve hrriyetleri ngrlm, zellikle dernek kurma hrriyeti zerinde srar edilmitir. Trk toplumumun aile ve mlkiyet esaslarna dayand belirtilmiti. Demokrasi gr ise, dorudan doruya partinin kurulu gayesi olarak ilan ediliyordu. Demokrasinin balca vastas olarak tek dereceli serbest seim ngrlm ve ayrca idarenin halkn emrinde ve hizmetinde bulunmas gerei srarla vurgulanmtr. Programn hkmet ileri blmnde ise, ikinci bir yarg kademesinin kurulmas istenmektedir.(md.27), Bu ksmda, partinin ekonomik grleri de belirtilmitir. zel teebbs ve sermayenin faaliyetinin esas olduu ifade edilmekte(md.42) hatta gerektii takdirde devlet kurulularnn zel sektre devredilebilecei aklanmaktadr.(md.47) Parti programnn 54. maddesi ise, lke kalknmasnn temelinin tarm sektrne dayandrlacan vurgulamaktadr313.
312 313

Daha ayrntl bilgi iin bkz. TOKER, 1970, ss.112-113. EROUL, 1998, ss.33-34, Ayrca DP Program konusunda daha ayrntl bilgi iin bkz. TUNAYA, ss.662-673, Demokrat Parti Tzk ve Program, stiklal Matbaas, Ankara, 1953.

85

Karatepe,

DPnin

programnn,

Halk

Partisininkine gre daha

az

merkeziyeti ve brokratik, daha demokratik ve meclisin stnlne dayanan bir siyasi rejim ngrdn belirtmektedir314. Necmettin Sadak ise, programn ilk okuyuta yaratt tesirin CHPnin esaslarndan fakl olmadn, Halk Partisinin alt oku gibi DPninde cumhuriyeti, laik, inklap, halk, devleti ve milliyeti olduunu, Partinin, yeni bir devlet sistemi getirmek gibi bir niyetinin olmadn, sadece hkmet ve ynetim sisteminde yenilik ve dzeltmeler istediini ifade etmektedir315. CHP, DPnin kuruluunu son derece olumlu karlad. CHP, yeni partiyi hkmet ve ynetimi denetleyecek yeni bir denetim organ olarak grmek eilimindeydi. DPnin ilk zamanlarda karlat en byk glk, kendisinin muvazaa partisi(dankl parti) olmadn ve CHPden farkl bir parti olduunu anlatmak ve toplumu buna inandrmak oldu. Ancak muhalefet partisinin hzla rgtlenmeye balamasna zerine, CHPnin tutumunda nemli bir deiiklik meydana geldi ve bundan sonra yeni parti srekli olarak idari basklardan ikayet etmeye balad. Bununla birlikte DP, hi olmazsa ilk zamanlarda, ynetime kar lml eletirileri ile yumuak bir muhalefet yrtt316. Demokrat Parti kurulduktan bir ay sonra il rgtlerini oluturmaya balad. Anadolunun her kesinde DPye olaanst bir ilgi, olaanst bir kayma sz konusu oldu. CHP tavan yerinde dururken, CHP taban hzla DPye akyordu. lk kurucular kurulu 2 ubat 1946 gn Samsunda Emekli Kurmay Albay Avni zdoru bakanlnda kuruldu. Etem Menderes 4 ubatta Aydn, Avukat Zihni Velibee de 5 ubatta Ankara il tekilatn kurdular. Demokrat Parti kuruluundan bir buuk ay sonra 16 il ve 36 ilede, kuruluundan yalnzca ay sonra ise 26 il ve 75 ile tekilatn tamamlad.317 Kurulduu tarihten on bir ay sonra Bayar, Demokrat Partinin bir milyondan ok yesi olduunu ileri sryordu. Sk sk Halk Partisi ile ve ky tekilatlarnn DPye katld oluyor, bazen ise istifa eden idare heyetlerinin
KARATEPE, 1997, s.116. Necmettin SADAK, Demokrat Parti ye Ho Geldin Deriz, Akam, 09.01.1946dan aktaran, AHMAD, Trkiyede ok Partili Hayatn Aklamal Kronolojisi, stanbul, 1976, ss.16-17. 316 Cemil KOAK, Trkiye Tarihi 4 ada Trkiye (1908-1980) iinde Siyasal Tarih (19231950), Der. Sina AKN, Cem Yaynevi, stanbul, 2002, s.181. 317 YCEL, s.52.
315 314

86

yerini dolduracak kadar yeterli sayda Halk Partisi yeleri bulunamyordu. Bu gibi durumlarda, duvarn veya kapnn zerindeki Halk Partisi levhas, Demokrat Parti olarak deitiriliyordu318. DPnin kurulmasyla ok partili bir dneme geilmiti ancak CHP yine de dizginleri elden brakma niyetinde deildi. Her frsatta DPnin geleceinin kendi ellerinde olduunu hissettirmeye alyorlard319. Ancak byk halk ynlar hzla DP saflarna kayyordu. DPnin hzla tekilatlanmasn srdrmesi zerine, CHPde toplumdaki mevcut olan honutsuzluu kendisine kanalize etmemesi iin bir takm nlemler almaya balad320. Cumhuriyet Halk Partisi yneticileri, lkeyi 23 blgeye ayrarak her blgeden sorumlu olacak parti grevlileri tayin etti. Bu partililer, Demokrat Partinin, iktidarn teviki ile kurulduunu ve aynen Serbest Cumhuriyet Frkasnda olduu gibi bir sre sonra kapatlaca ve o zaman Demokrat Partiyi destekleyen vatandalarn ok g bir duruma decei eklinde propaganda yapmaya baladlar321. nn, hemen ubat ayndan balayarak ald bir dizi kararla, liberalleme bayran DPnin elinden almak iin harekete geti. nce rencilere rgtlenme hakk tannd. Ardndan niversitelere zerklik verildi. Basit sular affedildi ve kstlamalar gevetildi. Kyly ezen baz vergiler kaldrld. iler iin sigorta gvencesi getirildi322. Bu liberalleme politikasnn devamnda, CHP 2.Olaanst Kurultay 10 Mays 1946da Ankarada topland. Kurultayn toplanmasndan ama, CHPnin yapsnda ok partili hayata uyum salayacak baz deiiklikler gerekletirmekti. Bu kurultayda bizzat nnnn verdii bir nergeyle, kendisinin Deimez Bakan sfat kaldrld323. Ayn zamanda, snf esasna dayal derneklerin kurulabilecei
318 319

KARPAT, s.324. Hkmetin siyasi partileri kapatma yetkisinin bulunmas DP tarafnda tedirginlik yaratyordu. Nitekim, Sosyal Demokrat Partisi, milletleraras gruplarla, zelliklede Bulgaristandaki sosyal demokratlarla ilikisi olduu gerekesiyle 29 Mart 1946da kapatlmtr. AHMAD, 1976, s.18. 320 kr KARATEPE, Darbeler Anayasalar ve Modernleme, z Yaynclk, stanbul, 1992, s.206. 321 BAYAR, s.51. 322 BRAND ve DNDAR, s.37. 323 nnnn deimez bakanlnn 1946 ylndaki 2.Olaanst Kurultayda kaldrlmasna ramen, nn 1972 yenilgisine kadar seimler yoluyla CHP Genel Bakan olmaya devam etmitir.

87

kabul edilmi ve Trk tarihinde ilk kez tek dereceli seim sistemi onaylanmtr. Bu arada DPnin kurulmasyla hibir ilevi kalmam olan Mstakil Grupta kaldrld324. Kurultaydan nce seimlerin ne alnmas ynnde CHP Meclis Grubu tarafndan alnan karar, gerek DP ve gerekse MKP tarafndan iddetle eletirildi. Menderes, partisinin g kazanmasn durdurmaktan baka seim tarihini ne almann hibir nedenini gremediini ileri sryordu325. 1947den nce olaca sylenen seimler konusunda deme veren Genel Bakan Bayar ise unlar sylyordu: Seimler nmzdeki seneden evvel de yaplacak olsa bile, tek dereceli seim sistemi ve seimlere mdahale edilmemesi konusunda dzenlemeler yaplrsa, seimlere derhal itirak edebiliriz326. Seimler konusunda taleplerine olumlu yant alamayan DP lideri Bayar, 8 Mays 1946 tarihinde aklad bildirisinde, DPnin belediye seimlerine katlmayacan, seimler normal tarihinde yaplm olsa bile sadece genel seime katlacan ifade ettikten sonra, hkmetin DP zerindeki basksndan ve seimler konusunda gerekli reformlarn yaplmam olmasndan ikayet etti327. DP, 26 Maysta yaplan belediye seimlerine katlmad. Bu seimlerde

Demokrat Parti rgt, gayri resmi olarak kendi semenlerine seime katlmama arsnda bulundu. Muhalefetsiz seimler sonunda, btn belediye bakanlklarn Cumhuriyet Halk Partililer elde etti. Katlmn dk olmas, iktidar partisi iindeki sertlik yanllarn harekete geirdi. Ancak bu durum nnnn ve zellikle de CHP iinde lml eilimleriyle dikkati eken Nihat Erimin de hite houna gitmemiti. Seimler konusunda DP ve CHP arasnda gerilen ilikiler Erimin 30 Mays 1946 da Ulusta kan yazs nedeniyle kopma noktasna geldi. Erimin alc Erim diye anlmasna neden olan yaz zetle yleydi: Sosyal bnyede grlen rahatszln

324 325

TMUR, s.69. AHMAD, 1992, s.28. 326 AHMAD, 1976, s.19. 327 AHMAD, 1976, s.19.

88

giderilmesinin yolu, hrriyetin zerine bir al rtmek ve yukardan aaya bir otorite tesis etmektir328. Durumun ciddiyeti anlayan Bayar, yllarn tecrbesiyle nerede gaza baslacan, nerede frene baslacan ok iyi biliyor, muhalefetin dozunu karanlar yine o uyaryordu. Metin Toker, Bayarn o gnlerdeki endielerini u szlerle ifade etmitir: Celal Bayar bir seyahatimizde bana dedi ki, bunlar hibir eyden habersiz kimseler. Bugn smet Paa iki jandarma gnderir, partinin kapsna kilit asar ve kimsenin sesi kmaz dedi. Bayar, ok partili demokrasinin kaderinin hala nnnn azndan kacak iki kelimeye bal olduunu biliyordu. Tehlike karsnda hemen tutumunu deitirdi ve genel seimlere katlma karar ald329. DPnin belediye seimlerini boykot ederek seimlere katlmamas, CHPyi yeni demokratik almlar yapmaya yneltti. Nitekim 5 Haziran 1946 tarihinde tek dereceli seim sistemine geii salayan seim kanun kabul edildi330. Bu kanunun kabul edilmesinden be gn sonra CHP Krklareli Milletvekili Nafi Tuf Kansuun verdii nergeyle genel seimlerin 21 Temmuz 1946 Tarihinde yaplmasna karar verildi. Ayn zamanda niversitelere zerklik verildi ve Basn Yasasnda liberal deiiklikler yapld331. DP, seim kampanyas srasnda ilk kez geni halk mitingleri dzenleyerek yeni siyasal mcadele biimleri ortaya koydu. Eski seimlerin durgun ve sessiz havasna alm olan milletimiz, birden bire byk meydan mitingleri, ayana kadar gelerek oy isteyen politikaclar, yol yapma, su getirme gibi vaatlerle tant332. Cumhuriyet tarihimizin ilk ok partili Milletvekili Genel Seimi 21 Temmuz 1946 gn yapld. Seime CHP, DP ve MKP ile dier baz yeni kurulmu kk partiler katld. Seimler sonunda, 465 sandalyeden CHP 395, DP 66 ve
328 329

YCEL, s.54, Bu makale iin Bkz. Ulus, 30 Mays 1946. BRAND ve DNDAR, s.40. 330 Grmelerde, kabul edilen 4918 Sayl Milletvekili Seimi Kanunu ile tek dereceli seim sistemi kaldrlm ancak seim sistemi ounluk sistemi olarak kalmtr; gizli oy-ak saym ilkesi ile seimin adli denetim altnda yaplmas gibi muhalefetin baz talepleri iktidar tarafndan reddedilmitir. Daha ayrntl bilgi iin bkz.TMUR, s.71. 331 AHMAD, 1976, s.21. 332 YCEL, s.55.

89

bamszlarda 4 yelik kazandlar333. Ancak seim sonularnn ilan ile birlikte DP, CHPyi ve ynetimi seimlere hile ve bask kartrd gerekesi ile sulad334. Nitekim yllar sonra CHP Genel Sekreterlii de yapm olan Kasm Glek bile 21 Temmuz 1946 Seimlerinin hileli olduu konusunda unlar sylemitir: O seimler drst olmad. Kanm o. (...)Ve o vakit biz bir takm seim sandklarn rmaklarda da bulduk. Aklszca atlm ve deitirilmi335. DPnin kuruluunun birinci ylnda, DP Birinci Byk Kongresi 7 Ocak 1947de 906 delegenin katlmyla Ankarada balad. Demokrat Parti Kurultay, Trkiyede demokratik gsterilerin ilk olarak tarihe gemeye layk bir toplants oldu. Kongre boyunca hibir delegenin konumasna kstlama getirilmedi. Herkes yllarn verdii hasretle demokrasi adna aklna geleni syleme imkan buldu. Krsye kan konumaclar, srekli zgrlk ve demokrasinin ne derece deerli bir ey olduunu sylyorlard336. Kurultayn al konumasn yapan Celal Bayar, Anayasaya aykr yasalarn kaldrlmas, devlet bakanl ve parti bakanlnn birbirinden ayrlmas, seim kanunun demokratik ve gvenceli bir hale getirilmesi, DP zerinde idare basksnn devam ettii gibi konular gndeme getirdi337. Demokrat Partinin lk Kongresinde kabul edilen Ana Davalar Komisyonu Raporu338, siyasal tarihimizde Hrriyet Misak olarak geer. Ana Davalar Komisyonu raporu, temel olarak Celal Bayarn Kongreyi a konumasnda ele ald konular zerine kurulmutur. Raporda, DP taleplerinin yerine getirilmemesi halinde partinin meclisi terk ederek mcadeleyi milletin iinde yrtecei tehdidi yaplmtr. Zira Cumhuriyet tarihinde ilk kez bir siyasal parti, halkn dnda ve

333

21 Temmuz 1946 Tarihinde yaplan Milletvekili Genel seimlerinin sonular tartmaldr. rnein, Feroz Ahmad, 465 sandalyeden CHPnin:390, DPnin:65, Bamszlarn ise:7 sandalye kazandn ifade ederken, Ycel ise, CHP:394, DP:65, Bamszlar: 7 eklinde bir dalmn bulunduunu belirtmektedir. Biz alma srasnda incelediimiz kaynaklarda en fazla yer alan oylama sonularna yer verdik. 334 C.KOAK, 2002, s.183. 335 BRAND ve DNDAR, s.45. 336 evket Sreyya AYDEMR, htilalin Mant, Remzi Kitabevi, 1990, stanbul, s.158. 337 AHMAD, 1976, s.28. 338 Ana Davalar Komisyonu Raporu hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz. kr ESRC, Menderes Diyor ki, Demokrasi Yaynlar, stanbul, 1967, ss.39-43; YCEL, ss.62-64; YEL, ss.159-163.

90

stnde oynanan iktidar oyununa kafa tutuyor ve iktidar, egemenliin gerek sahibi olan halka ikayet etme cesaretini gsteriyordu339. Demokrat Parti Kurultaynn ald kararlar zellikle, hrriyet Misak, Cumhuriyet Halk Partisi ile DP ilikilerin gerilmesine neden oldu. Bunun zerine Bayar ve nn arasnda siyasi havay yumuatmak amacyla bir dizi grme yapld340. Cumhurbakan nn, kongrede Hrriyet Misaknn kabul edilmesini, kendisine kar yaplm bir hakaret saym ve bu tehditlere hibir zaman boyun emeyeceini belirtmitir. Babakan Peker ise, bu konuda nnden daha sert bir tepki gstermi, zmirde yapt bir konumada, Demokrat Partililere stiklal Mahkemeleri Kanunu nun hala yrrlkte olduunu hatrlatmtr341. ileri Bakan kr Skmenserin, Demokrat Partinin meclisten ekilme tehdidini, komnist taktiiolarak nitelendirmesi, zellikle Mareal Fevzi akmakn sert tepkisine neden oldu. 28 Ocakta ileri Bakan, muhalefetin meclisten eklime tehdidini boa karmak iin Mareal ile komnistler arasndaki ilikiyi ortaya kardn iddia ettikleri bir takm belgeleri Cumhuriyet Halk Partisi Grubunda aklad342. Bu aklamadan sonra iktidar ve muhalefet ilikileri ok daha sert bir hal ald. c.Millet Partisi smet nnnn 12 Temmuz Beyannamesi, DP ve CHP arasnda bir uzlama ortam yaratmakla beraber, her iki parti iinde mfritlerin oluturduu hiziplerden kaynaklanan sorunlar ortaya kt. DP iindeki sertlik yanls grup, CHPye kar ok daha sert bir politika uygulanmasn istemekteydi. Bu grup, hkmetin Anayasaya aykr kanunlarn kaldrlmas ynnde gerekli hibir adm atmadn, 12 Temmuz Beyannamesinin bir oyalama ve kandrmacadan ibaret olduunu ifade ederek DP

339 340

KARATEPE, 1997, ss.118-119. AVDAR, 1985, s.2067. 341 EROUL, 1990, s.26. 342 TOKER, 1970, ss.238-239.

91

yneticilerini Hrriyet Misaknda ifade edildii ekilde meclisten ekilmeye davet ediyorlard343. DP iindeki muhalif grup, DP yneticilerinin tavizkar bir politika izlediklerini dnmekteydi. Hatta o kadar ileri gittiler ki, DPnin bir muvazaa partisi yani dankl dv partisi olduunu Bayarn da parti kurulurken hkmetten maddi yardm saladn bile ileri srdler344. Bu muhalifler arasnda Yusuf Kemal Tengirenk, Kenan nder, Sadk Aldoan ve Ahmet Tahtakl nde gelen kiilerdi. 10 Mays 1948 tarihinde parti ii muhalefetten 5 milletvekili ihra edildi. Bunlar; Sadk Aldoan, Kemal Sivrili, Necati Erdem, Mithat Sakarolu ve Osman Nuri Knidir345. Be milletvekilinin ihrac kararn benimsemeyen ve ihra edilen

milletvekilleriyle ayn gr paylaan DP genel idare kurulunda bulunan Yusuf Kemal Tengirenk, Emin Sazak, Ahmet Tahtakl, Ahmet Ouz, Enis Akaygen ve Hasan Diner istifa ettiler. DPden ihra edilenlerin bir blm, 10 Mays 1948 Tarihinde Mstakil Demokratlar Grubunu oluturdular. Dier bir blm ise, 20 Temmuz 1948de stanbul Bamsz Milletvekili Fevzi akmakn fahri liderliinde Millet Partisini kurdular. Partinin kurucular; Fevzi akmak, Enis Akaygen, Enver Kk, Hikmet Bayur, Yusuf Kemal Tengirenk, Ahmet Tahtakl, Hasan Diner, Ahmet Ouz, ahin Lain, Reat Aydnl, Kenan ner, Mustafa Kentli, Osman Blkba, Osman Nuri Kni ve Sadk Aldoandr346. Millet Partisinin program incelendiinde, parti kendini, cumhuriyet, adalet, liberallik lklerine ve milliyetilik esasna bal olarak tanmlamaktadr. MP, Anayasann hakiki demokrasiye uymayan hkmlerinin ve bilhassa Cumhuriyet Halk Partisi siyasi umdelerini devletin ana vasflar haline sokan ikinci maddesinin kaldrlmasn istemekteydi347. Parti programnn 9. maddesinde Trkiye Cumhuriyetinin ana vasflarndan olan milliyetiliin partinin de ana prensiplerinden biri olduu ifade edilmektedir:
343 344

TMUR, s.118. YCEL, s.68. 345 Erdoan TEZ, 100 Soruda Siyasi Partiler, Gerek Yaynlar, stanbul, 1976, s.274. 346 TKN, s.84. 347 Millet Partisi Program ve Tzk, Sakarya Basmevi, Ankara, 1948, ss.3-4.

92

Parti, Ben Trkm diyen ve kendisini Trk sayan her insan Trk olarak kabul eder, Trkln ok eski ve erefli medeni mazisine ve pek byk mitle dolu istikbaline inanr, eitim ve retim messeselerinde milli uurun kuvvetlenmesine elverili bir programn tatbikini milli bir vazife bilir; ve okul dnda dahi genliin bu imanla yetimesine almay lzumlu sayar348. Millet Partililer ncelikle, artan sefaletle servet arasnda bir denge kuracaklarn ifade ediyorlard. Devlet kapitalizmine son verecek, baz vergileri ya kaldracak yada indirecekti. Serbest giriimin n alacakt. Parti, genlere milli ve dini eitimin verilmesiyle ahlaki deerlerin ykseleceini beyan ediyordu349. Din messeselerine ve milli ananelere hrmetkar olduunu belirten MP, din ilerinin devlet ilerinden ayr tutulmasn kabul etmekte ve Trkiyede bulanan muhtelif din ve mezheplere mensup cemaatlerin dini maksatla tekilat vcuda getirmelerini ve dini vakflarn bu tekilata devredilmesini savunmaktadr. Partinin ideolojik alanda hibir yeni fikir ileri srememesi, siyasi amalar iin dini kullanabilecei endiesini douruyordu350. Millet Partisi, her frsatta Demokrat Parti ile Cumhuriyet Halk Partisi da devam etmitir351.

arasnda gizli bir anlamann olduunu iddia ederek, DPden halk soutmaya alm, bu tr iddialar 1950 seimleri ncesine kadar Siyasette nemli bir varlk gsteremeyen MP, 1948 ara seimlerine katlmam, 14 Mays 1950 Seimlerinde ise sadece bir milletvekili karabilmitir352

348 349

Millet Partisi, Program ve Tzk, s.4. YCEL, s.70. 350 AHMAD, 1976, s.44. 351 R.Salim BURAK, Trkiyede Demokrasiye Gei (1945-1950), Olga Yaynlar, stanbul, 1977, s.158. 352 MP, Ocak 1954de Mahkeme kararyla kapatlmtr. MP kapatldktan sonra yerine Cumhuriyeti Millet Partisi kuruldu. Bu parti Trkiye Kyl Partisi ile birleerek, Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi adn almtr. 1960 sonrasnda CKMP, Alparslan Trkein nderliinde Milliyeti Hareket Partisi ad altnda varln srdrmtr.

93

d.Dier Muhalefet Partileri Yukarda szn ettiimiz partilerin dnda 1946-1950 yllar arasnda bir ok kk partide kurulmutur353. Bu partilerin sayca okluu, kinci Merutiyet yllarn hatrlatmaktadr. ok partili yaama gei sreci olarak ele aldmz 1946-950 yllar arasnda kurulan kk partilerden bazlar unlardr: Sosyal Adalet Partisi, Liberal Demokrat Partisi, ifti ve Kyl Partisi, Trk Sosyal Demokrat Partisi, Trkiye Sosyalist i Partisi, Trkiye i ve ifti Partisi, Serbest Demokrat Parti, alma Partisi, z Demokratlar Partisi, slam Koruma Partisi, dealist Parti, Toprak, Emlak ve Serbest Teebbs Partisi. B.rgtsz Muhalefet a.Basn Sava sonlarna doru basnda zellikle de Vatan ve Tan gazetelerinde, yolsuzluk, suiistimal, rvet ve ihtikar haberleri, her gn biraz daha artarak sistemli bir biimde yer alm ve hkmetin ekonomik politikalarn eletiren yazlar daha ak ve sk grlmeye balanmtr354. 1945 yl ise CHP iinde de muhaliflerin seslerini ykselttikleri bir yl oldu. Yeni bir parti kurmaya ynelen muhalif grup, Drtl Takririn reddedilmesinden sonra Vatan ve Tan Gazeteleri etrafnda toplanp, CHP hkmetine eletiriler yneltmileridir355. Tan gazetesinde CHP iktidarna ynelik eletirilerini dozunu gittike artranlarn gazetecilerin banda Zekeriya-Sabiha Sertel ifti gelmekteydi. Sabiha Sertel, 3 Aralk 1945 gn Tan gazetesinde yaynlanan Muvafakatin Feryad balkl yazsnda dnemin muhalif basn kurulularnn balatt demokratikleme mcadelesi iin unlar sylemektedir:

1946-1950 dneminde DP, Milli Kalknma Partisi ve Millet Partisinin dnda yirmiden fazla siyasi parti kurulmutur. Bu dnemde parti kurmann nemli bir koulu,iktidara partinin niyetleri konusunda teminat vermekti. Bu dnemde kurulan partilerin ounun programnda yer alan ortak nokta ise, Anayasada yer alan temel hak ve zgrlklerin uygulamada geerli klnmas ynndeydi. 354 C.KOAK, 1996b, s.474. 355 Hrriyet KONGAR, Ulus Gazetesi (CHP ve Kemalist lkeler), Balam Yaynlar, Ankara, 1999, s.34.

353

94

(...)Trk matbuat iinde bir-iki gazete, hakiki manasyla bir hrriyet ve demokrasinin tahakkuku, halkn mukadderatna hakim olmas, suiistimallerin, ihtikarn(vurgunculuun) nlenmesi, Trk milletinin btn devlet mekanizmasn kontrol altna almas iin muhalefete gemitir356. Bu demokrasi mcadelesine kinci Dnya Savann hemen ertesinde kan ve hkmeti iddetle eletiren baz sol eilimli dergiler de katlmtr. Bu dergilerden birisi olan Dikmen, kendini demokrat, anti-faist, anti-emperyalist olarak tanmlamtr. Dergi, demokrasiye taraftarz. Demokrasinin btn milletlerde tabii hayat haline gelmesi taraftaryz. Anti-faistiz. Faist tefekkr ve hareketle mcadele edeceiz demektedir. Dergiye gre, 20 yzyln rehber fikri; halk demokrasisidir bu ise, halk inklab ve milli kurtulu kna dayanmaktadr357. kinci Dnya Sava sonrasnn sol yaynlar arasnda etkin ve nemli bir yeri olan, Mehmet Ali Aybarn Hr ve Zincirli Hrriyet gazeteleridir. stanbul niversitesi Hukuk Fakltesinde retim yesi olan Do.Dr. Aybar, CHP iktidarna ynelik eletirilerine ilk olarak 1945 ylnda Vatan Gazetesinde balad. Aybar, 1946da yedek subaylk grevini yapt Kayserideki Muhalif Doruyol Gazetesinde; daha sonrada zmir (Demokrat zmir) Gazetesinde, sol eilimli Gn ve Gerek Dergilerinde CHPyi eletiren yazlar yazd. Aybar, Gnde yaynlanan Yeni Dnya adl yazsnda (...)yeni dnya Sovyet dnyas rnei zerine kurulmu bir dnya m olacaktr? Sorusunu sormakta ve u yant vermektedir: zannetmiyorum, Sovyetizm, sosyalizmin gerekleen bir eklidir; fakat gerekleebilecek tek ekil deildir. Sosyalizme dayanan baka hkmet ve idare ekilleri de bulunabilir358 demektedir. CHP iktidarn gizli diktatrlkle sulayan Aybar, Apak Diktatr Olsunlar adl yazsnda, Halk Partisinin yzndeki maskeyi atmasn nermekte ve anayasaya aykr kanunlar deitirmediklerine ve deitirmeyeceklerine gre, bari anayasay u otoriter kanunlara uydursunlar ve dpedz, apak diktatr olsunlar. Halk Partisinden, bir nasyonal-sosyalist partisi, bir faist partisi, bir
356 357

Sabiha SERTEL, Roman Gibi, Belge Yaynlar, stanbul, 1987, ss.304-305. Dikmen, Dikmen Yeniden karken, Dikmen, Say: 43-1, 21 Temmuz 1945, s.2. 358 Mehmet Ali AYBAR, Bamszlk, Demokrasi, Sosyalizm (Semeler-1945-1967), Gerek Yaynlar, stanbul, 1968, ss.75-78.

95

falanjist tekilat kadar drstlk ve aklk beklemek, yle zannediyorum ki hepimizin hakkdr. Hepimiz kimlerin ve neyin karsnda olduumuzu hele bir bilelim demektedir359. Tek parti iktidarna muhalif olan gazetecilerinden birisi de Arif Orutur. Oru, ok partili yaama geildikten sonra 1946-47 yllarnda Yarn Gazetesini yeniden yaynlamaya balad. Yarn, yayn hayat boyunca CHP iktidarna kar sert eletiriler yneltmitir. Arif Oru, bir yazsnda CHPnin zayf yanlarn ele alm ve tek parti iktidar olarak CHPnin hatalar ve eksiklikleri zerinde durmutur. CHPnin 23 yl boyunca, lkede mutlak bir hakimiyet kurduunu, ancak bugn naho bir duruma dtn belirtmektedir. Arif Orua gre; CHPnin bu duruma dmesinin nedenleri arasnda, idare ve siyaset aleminde zamann ypratc ve usandrc tesirleri de yer almaktadr. CHP, rakipsiz olarak yaad uzun yllarn andrd bir temel zerinde yaayabiliyordu. Rakipsiz kalmak, sorumluluktan uzak yaamak demekti. Devletin btn gcn elinde tutmak gibi byk bir gce sahip olmann verdii akr keyif hali, yarn ve yarnlar akla bile getirememek gururunu yaratmtr. Sorumsuz ve keyfi tek parti ynetimi u sakncalar yaratmtr: iltimas ve kayrma, iddetli zabta basks, baz karclarn CHPnin adn ktleyecek tarzdaki ar hareket ve yaaylar, hazineyi doldurmak iin vergi toplama ilerinde iddet uygulamak, israf. Bunlar nedeniyle CHP zayf dt gibi, halkn gznde hrriyet dman durumuna dmtr360. kinci Dnya Sava sonrasnda geilen ok partili ortamda, Birinci Meclisteki kinci Grup yelerinin-Hseyin Avni Ula ve arkadalar-baz dergiler karmaya baladklar grlmektedir. Bu dergilerden bazlar unlardr; Meale, Muhalefet, Yeni Muhalefet, zinsiz Muhalefet, Mesuliyet. Sz konusu dergilerin en nemli zellii, CHP iktidarna ve gemi dnemin tek parti ynetimine kar ald sert tavrdr. Tek parti ynetimi, diktatrlk olarak tanmlanmakta, zellikle de devletilik ve halklk ilkeleri eletirilmektedir361.

359 360

AYBAR, ss.85-86. UYAR, s.217, Daha Ayrntl bilgi iin bkz. Arif ORU, Halk Partisinin Zaaf,Yarn, 14.11.1946, ss.1-3. 361 UYAR, s.219.

96

b.Sivil Toplum Kurulular lk kez tek dereceli ve ok partili seimin yapld 1946da-iktidar olamamasna ramen-Demokrat Partinin gsterdii baar, muhalefetin sesini daha zgrce ykseltmesine imkan vermitir. Cumhuriyet Halk Partisinin 1946da hkmete basn zerinde geici kapatma yetkisi veren dzenlemede deiiklik yaparak, bu dzenlemeyi kaldrmas, alan yeni bir dnemin habercisidir. kinci Dnya Sava sonras uluslararas ortamnda etkisiyle, tek partinin bask362 ve yetersizliklerinden bunalm bulunan Trkiyede demokratiklemeyi ve sivil toplum araylarn birden bire yepyeni boyutlara ulatran muhalefet, basnn nitelik ve nicelike hzla gelimesine yol amtr363. 1939da devlet eliyle kurulan Basn Birlii 1946 ylnda dalm, yeni gazeteciler cemiyetleri kurulmaya balanm, basnn kamuoyu oluturma ilevi zerindeki devlet basks kalktka, sol, sa ve liberal eilimler yeniden glenmeye, partilemeye balamtr. Bir baka ifadeyle, 1946 sonras dnem, Tanzimat, Merutiyet ve tek partili dnemde tohumlar atlan, ancak yeterince geliemeyen demokrasinin, sivil toplumun yeni bir formasyonla biim kazanmaya balad dnemdir. ve d dinamiklerin yaratt toplumsal honutsuzluktan yararlanmasn bilen muhalefet rgtlenmeye balamtr. Bu dnemde milliyetisinden, slamcsna, devletisinden, sosyalistine, 1946-1949 arasnda 23 yeni parti kurulmutur. 1946 seimlerinden sonra etkin bir muhalefet yrten DPnin 1947 ylndaki ilk byk kongresinde kabul edilen Hrriyet Misak, ierik olarak toplumsal talepleri yanstmaktadr. Misakta yer alan talepler; demokrasiye ve anayasaya aykr yasalarn kaldrlmas, cumhurbakanlnn parti bakanlndan ayrlmas, seimlerin yarg organlar tarafndan denetlenmesi dir364. Muhalif grlerin aka dile getirildii bir ortamn hayat bulmasyla birlikte, siyasal partiler ve basn kurulularnn yannda, dernekler ve sendikalarn da

362

Trkiyede tek parti dneminde, Takrir-i Skun Kanunundan itibaren sendikal faaliyetlere fiilen son verilmi, 1938de kabul edilen Cemiyetler Kanunu da snf esasna gre dernek kurulmasn yasaklamt. 363 GEVGLL, s.220. 364 Mete TUNAY, Siyasi Gelimenin Evreleri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C.7, letiim Yaynlar, 1986, stanbul, ss.1976-1977.

97

say ve eitleri artmaya balamtr365. rnein Tan gazetesi etrafnda toplanan Zekeriya Sertel, Cami Baykurtun nc olduu bir grup, 17 Ekim 1946da Mareal Fevzi akmak bakanlnda nsan Haklar Derneini kurmutur366. Rusyann Trkiyeden toprak taleplerini gndeme getirdii bir ortamda kurulan dernek, ar solun uyan olarak deerlendirilmi, komnistlikle zdeletirilmitir367. 1947 banda rgtlenen stanbul Tccar Dernei, kendisini tccarn hr ve serbest bir teekkl olarak nitelemitir. Bununla birlikte, bu yeni rgtlenme bandan itibaren politik bir anlam kazanm ve iktisaden gl snflarn CHPye yakn kesimiyle DPye sempati duyan kesimi birbirine dmtr. stanbul Ticaret Odas, balangta bu yeni rgtlenmeyi nlemeye alm, bunu baaramaynca da, dernein her konuda kendisine danmas ve hareket etmesini istemitir. Fakat bu isteinde de baarl olamamtr. Dernek, devletilik ad altnda tm tek parti uygulamalarna kar sert bir mcadeleye girimi, 1948de toplanan Trkiye ktisat Kongresini byk bir baar olarak nitelemi ve memleket davalar konusunda karar almann sadece devlete ve onun memurlarna ait olmadn beyan etmitir. Dernek, CHPye yakn i evreleri tarafndan aynen DPye yneltilen sulamalara maruz kalmtr368. IV.OK PARTL DNEMDE HKMET-MUHALEFET LKLER A.Hkmetin Muhalefete Ynelik Basklar Demokrat Partinin kuruluunun ilk gnlerinde Cumhuriyet Halk Partisi, tutum ve davranlaryla muhalefetin varlnn kendi rzasna bal olduunu, istedii zaman tekrar eski rejime dnlebileceini hissettirmeye alyordu. Ancak iktidar partisinin bu tutumunun Demokrat Partinin gelimesini nleyemedii de bir gerektir. Demokrat Partinin hzl bir ekilde tekilatlanmas zerine iktidar partisi,
Trkiyede dernek saylarna ilikin olarak rakamlar dikkate alndnda, tek partili dnemden ok partili dneme geile birlikte, dernek saylarnn belirgin bir biimde artt grlmektedir. rnein, dernek saylar; 1938de 205,1946da 733,1950de 2011 olmutur. 366 Dilipak, sol aydnlarnda dernek iinde yer almasn, Demokrat Partinin geni cephe taktiine ve sol aydnlar, Cumhuriyet Halk Partisi emsiyesinden kartmaya ynelik bir giriim olduunu sylemektedir. Bu deerlendirme konusunda daha ayrntl bilgi bkz.DLPAK, Menderes Dnemi, Beyan Yaynlar, stanbul, 1990, s.115. 367 ok Partili Dneme geile birlikte oluan sivil toplum konusunda daha ayrntl bilgi iin bkz. Glsn ERDOAN TOSUN, Demokratikleme Perspektifinden Devlet-Sivil Toplum likisi, Alfa Yaynlar, stanbul, 2001, s.271. 368 TMUR, ss.132-133.
365

98

Demokrat Partinin toplumda mevcut honutsuzluu kendisine kanalize etmemesi iin bir takm nlemler almaya balad369. Bu gelimelerin yannda Demokrat Partinin hibir yasal dayanaa sahip olmadan kurulmas ve parti faaliyetlerinin yasal gvence altnda Demokrat Partilileri kapatlma korkusuyla olmamas kar karya getiriyordu. 9 Martta

kurulan Sosyal Demokrat Partinin yabanc sosyal demokrat partililerle iliki kurduu gerekesiyle kapatlmas da,hkmetin istedii zaman siyasi partileri kapatabileceine bir rnek oluturdu370. Cumhuriyet Halk Partisi, bu dnemde seenekle kar kaya kalmtr. Birincisi, biriken tepkiyi destee evirerek halka dnk reformist tedbirler almak, ikincisi, merkeziyeti ynetimi pekitirip basky artrmak, ncs, partiyi muhalefetle rekabet edebilecek bir kitle partisine dntrmek. Halk Partisi, nce ilk iki seenein karmas olan bir yol izlemi, daha sonra ok partili rejim kesinlikle benimsenince kitle destei iin rekabet edebilecek baz politikalar uygulamaya balamtr371. Demokrat Partinin kuruluundan ksa bir sre sonra, lke genelinde hzla oalan parti rgtleri ve halkn giderek artan ilgisi, Cumhuriyet Halk Partisinin beklemedii gelimelerdi. Muhalefet partisinin iktidar karsnda giderek glenmesi, Cumhuriyet Halk Partisi ileri gelenlerini endielendiriyordu. Bu nedenle Cumhuriyet Halk Partisinin ilk aylarda gsterdii tavrlar yava yava deimeye balad. Demokrat Parti kurucularndan Adnan Menderes iktidarn muhalefet karsnda deien tavrnn nedenlerini bir konumasnda yle dile getiriyordu: Partimizin ilk kurulu zamanlarnda iktidar partisi yumuak ve samimi grnd. Ksa bir sre sonra, partimizin yurdun drt bir tarafnda yaylmaya ve glenmeye balad grlnce, bu durum birdenbire deiti. Anlalyor ki, Halk Partisinin, kurulu zamanlarmzdaki olduka yumuak ve tahammll hareketi,

369 370 371

KARATEPE, 1992, s.206. TOKER, 1970, s.106. lkay SUNAR, DP ve Poplarizm, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, Cilt : 7, stanbul, 1983, s.2076.

99

partimizin hkmet ve iktidar partisi karsnda

bir trl yetiemeyecei,

geliemeyecei ve glenemeyecei dncesinden ileri gelmekte imi372. Cumhuriyet Halk Partisi, karsnda ciddi, akaya gelmeyen bir muhalefet partisinin olduunu yava yava fark etmeye balad zaman DPye olan bak da deimeye balad. Nitekim, Anadolu Ajansnn bltenlerinden ve radyodan Demokrat Partinin rgtlenmesiyle ilgili haberler kayboldu. Ajans ve radyo, ancak Falih Rfk Atayn Demokrat Partiye ynelik dozaj gittike artan hrn ve sert demelerini yaynlyordu373. CHPnin yar resmi bir yayn organ olan Ulus Gazetesinde yazan Atay, 4 Temmuz 1946 tarihli yazsnda DPnin artk bir siyasi parti olmaktan ktn, partinin bir ykc ve intikamclar hareketi haline geldiini yazyordu374. Cumhuriyet Halk Partisi iinde, sertlikten yana olan yneticiler de, baz Demokrat Parti mteebbislerinin zerinde bask oluturmaya baladlar ancak yinede Demokrat Partinin gelimesini engelleyemiyorlard. Demokrat Parti bir buuk ayda 16 il ve 36 ilede tekilat kurmutu. Bu arada Bayar, Cumhuriyet Halk Partisi evrelerinin yaymaya altklar sylentilere cevap olarak, 13 Mart 1946da bir bildiri yaynlad. Bayar, Demokrat Partinin Serbest Frka gibi muvazaal bir siyasal hareket olmadn vurguluyor, bu iddiann Demokrat Partiyi engellemesinden ok, iktidar partisini klttn ileri sryor, ikinci bir siyasal partinin varlnn milli birlii paralayc bir neden deil, demokrasinin bir gerei olduunu vurguluyordu. Demokrat Partiye geenlerin sonunun iyi olmayaca ynndeki tehditleri ise, yasad bir tavr olarak reddediyordu375. Demokrat Parti basklar karsnda geri ekilmiyordu. Basklara kar, aldklar parti kararlar ile tepki gsteriyorlard. Muhalefet, hkmetin belediye seimlerinin ne alnmasna ilikin verdii teklife engel olamaynca belediye seimlerine katlmama karar ald. Muhalefet partisinin bu karar kamuoyu tarafndan da olumlu karland376.
372 373

ESRC, ss.55-56. TOKER, 1970, s.124. 374 Ulus Gazetesi, 4 Temmuz 1946. 375 DLPAK, 1990, s.98. 376 EROUL, 1990, s.15.

100

1947 Genel Seimlerinin iktidar tarafndan, muhalefetin kar kmasna ramen ne alnmas, muhalefet evrelerinde rejimin liberallemesine ynelik umutlarn azalmasna sebep oldu. Demokrat Parti kurmaylarndan Menderes, seimlerin iktidar partisi tarafndan ne alnmasn sert bir dille eletirerek, bu durumun tek parti ynetimini srdrmek amacyla oluturulduunu ileri srd377. Ayn ekilde seim propagandas iin smet nnnn radyoda edilmemitir378. DP eski milletvekili Esat Budakolu, CHPnin 1946 seimlerinde muhalefete ynelik basklarn yle ifade etmektedir: Seim gnnde sandklar dolatm ben. Kanun gerei, rey ak, saym gizliydi. Jandarma silahyla bask yapyor. Kime veriyorsun, tayyare hrsz Bayara m vereceksin? Milli Mcadele Kahraman Atatrkn arkada nnye mi vereceksin? (...) Ve bu devrede biraz Ne karyorsun, ben istediime veririm diyenlere kar ar muamele yaplyordu. Jandarma tarafndan alnp karakola gtrlenler bile vard379. DP gibi sol kesimde CHPnin iktidarnn otoriter ynetiminden ikayetiydi. Sol muhalif kesim Cemiyetler Kanununun yrrle girmesinden sonra 19 Haziran 1946da efik Hsn Deymerin kurduu Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi(TSEKP) ile 20 Ekimde kurulan nsan Haklar Dernei biiminde ve dier kurulan sol partilerle muhalefet hareketini rgtl olarak ve meru bir zemin iinde yrtmek istiyordu. Ancak CHP, bu kesime kar genelde tavizsiz bir politika izlemi ve yeni demokratik harekette sol kesime yaama izni vermemitir. Skynetim ilan ederek, kurulan sendikalarn bir ounu, sol partileri ve yayn organlarn kapatarak ve pek ok solcuyu da eitli cezalara arptrarak bertaraf etmitir380. konumalar yaynlanrken, DP Genel Bakan Bayarn konuma ynndeki istei kabul

377 378

AHMAD, 1976, s.19. GOLOLU, ss.63-64. 379 BRAND ve DNDAR, s.43. 380 H.KONGAR, ss.54-55.

101

B.Tek Parti ktidarnn Muhalefet Yanls Basn Kurulularna Ynelik Basklar Trk basn II.Dnya Sava yllarnda iktidarn btn basklarna ramen, nemli konular gndeme getirmi ve bu yzden de ok defa cezalandrlmtr. 1941 ylnda Ahmet Emin Yalmann Berrakla Doru adl yaz dizisi nedeniyle Vatan gazetesi, Matbuat Kanununun 50.maddesine dayanlarak Bakanlar Kurulu karar ile 45 gn kapatlmtr381.

izelge 3.2 Tek Parti Dneminde Basn Kurulularnn Kapatlmas Sreleri ve Kapatlma Saylar Gazete veya Derginin Ad
Cumhuriyet Tan Vatan Yeni Sabah Son Posta Vakit Haber

Kapatlma Sresi
5 Ay 9 Gn 2 ay 13 gn(12.08.1944ten itibaren sresiz) 7.5 Ay 9 Gn(30.09.1944ten itibaren sresiz) 6 Gn 11 Gn 12 Gn 10 Gn

Kapatma Says
5 7 9 3 4 2 2

Kapatan Makam
3 kez Hkmet, 2 kez Skynetim 4 kez Hkmet 3 kez Skynetim 5 kez Hkmet 4 kez Skynetim 1 kez Hkmet 2 kez Skynetim 4 kez Hkmet 1 kez Hkmet 1 kez Skynetim 2 kez Skynetim

Kaynak: Cemil KOAK, 1996b, s.138-139 kinci Dnya Savann son zamanlarnda ise, Almanya-talya-Japonyadan oluan faist devletlerin yenilgiye uratlmasyla, demokrasi cephesinin sava kazanaca ak bir ekilde ortaya knca, Trkiyede bu gelimelerden etkilenmitir. Cumhurbakan smet nn, 19 Mays 1944 tarihinde yapt konumada; rk ve faist gr ve eylemleri eletirmi ve hemen bunun arkasndan

381

Nilgn GRKAN, Trkiyede Demokrasiye Geite Basn(1945-1950), letiim Yaynlar, stanbul, 1998, s.50.

102

Almanya ile dostluu savunan ve rk-turanc grleri yaymakla sulanan gruplar tutuklanmtr382. Sava nedeniyle ilan edilmi olan Skynetim Komutanl tarafndan sk bir denetim altna alnan basn, 1946 seimleri sonrasnda muhalif hareketlere aka destek vermi ve CHP hkmetinin uygulamalarn eletiren yazlar da daha fazla yer almaya balamtr. Bunun zerine Peker Hkmeti yrrlkteki Basn Kanununu deitirerek basn denetim altna almak iin almalara balamtr. Bu yasann grlmesi srasnda mecliste muhalefet ve iktidar milletvekilleri arasnda sert tartmalar oldu. Recep Peker, mecliste tasary savunurken, Devletin, insann bildii en yksek rgtlenme biimi olduu, devletin anariye kar savunulmas gerektii, yalan ve insan onuruna saldran yazlarn basn hrriyeti kapsamna alnamayaca, herkesin gazete karamayaca, gazete karma konusunun asgari baz artlara balanmas gerektii gibi grleri arka arkasna sdryordu. Adnan Menderes ise, yapt konumada, devlet menfaatlerini korumak amac ile, hkmete muhalif gazetelerin dize getirilmek istendiini syleyerek, tasarnn ardndaki gerek amac ortaya koyuyordu383. Tasar da yer alan hkmlere gre, gazete ve dergi sahibi olanlarn sui hret tayamayacaklar, gazete karabilmek iin beyanname verme ykmll gerektii, beyanname vermemi gazetelerin ise, en byk mlki amir tarafndan kapatlabilecei hkm yer almaktayd. Ayrca, resmi ahsiyetlerin eref ve haysiyetine kar yalan haber yazanlarnda be yla kadar ar hapis cezas ile cezalandrlmalarn ngryordu. Tasar ayn gn CHP milletvekillerinin oylar ile kabul edildi384. Sertel, Halk Partisinin zel toplantlar yaparak muhalif basna kar mcadele edilmesi ynnde kararlar alndn, bayilere Tan, Yeni Dnya gazeteleri ile Grler dergisinin sattrlmamas, devlet memurlarna, rencilere bu gazetelerin

Ali GEVGLL, Trkiye Basn, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C.1, letiim Yaynlar, s.219dan aktaran UYAR, s.207. 383 Tevfik AVDAR, Adalet Partisi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C:8, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s.2066, Basn Kanununun deitirilmesi konusundaki Meclis tartmalar iin bkz. T.B.M.M. T.D., D.8, C.1, 14 Eyll 1946. 384 EKNC, s.331.

382

103

okutulmamas

hakknda ifahi ve tahriri emirler verildiini sylemektedir385.

zellikle Drtl Takririn verilmesinden sonra muhalif gruptan Menderes, Kprl ve Karaosmanolu gibi CHPli muhaliflerin, Vatan ve Tan gazetelerinde hkmeti eletiren yazlar yazmaya balamas barda taran son damla olmutur386. Nitekim, 3 Aralk 1945 Tarihinde CHPli Hseyin Cahit Yalnn Kalkn Ey Ehli Vatan387 adl eylem ars nitelii tayan yazsnn yaynland gn, bir grup niversite genlii, nce Tan gazetesinin matbaasna saldrarak, bask makinalarn tahrip etti, grup, daha sonra da solcu olarak bilinen La Turquie ve Yeni Dnya gazeteleri ile Gn ve Grler dergileriyle Berrak ve ABC Kitabevlerine saldrd. Olaylar ynlendiren CHP yneticisi ise, CHP stanbul Mfettii Alaettin Tiritoluidi388. Olay sonrasnda Skynetim Komutanl tarafndan yaplan aklamada, rencilerin olay nlemeye alan polisi dinlemeyerek su iledikleri ve derhal kovuturmann balatld, bu tr olaylara msamaha gsterilmeyecei ve bu gibi toplantlarn yasak edildii ifade ediliyordu389. Saldr sonucunda Tan Gazetesinin yayn hayat sona erdi, ayrca olaydan ay sonra, Zekeriya Sertel, Sabiha Sertel ve Cami Baykurt hakknda TBMM ve hkmetin manevi ahsiyetini tezyif ve tahrir sulamasyla dava almtr390. Tan ve Vatan gazetelerinin bu dnemdeki yazlarnn hkmete verdii rahatszlk, dnemin Babakannn u szlerinden de anlalmaktadr: Yalnz iki tane fena kokan gazete vard. Onlar susturduk, mesele kalmad artk391. Timur, Tan Olaylarn, ok partili hayat eitli zorluklar altnda kabul eden siyasi iktidarn, muhalefeti kontrol altnda tutmak iin bask ve terr yntemlerine

SERTEL, s.301. AHMAD, 1976, s.15. 387 Hseyin Cahit YALIN, Kalkn Ey Ehli Vatan, Tanin, 03.12 1945, GOLOLU, 1974, s.407, SERTEL, ss.304-306. 388 Sertele gre, Tan gazetesinin tahrip edilmesi emri ilk olarak Babakan Saraolu tarafndan verilmitir. Bunda Saraolu Hkmetinin iki amac vard, birincisi; Halk Partisine kar muhalefete geen Celal Bayar grubununun ilerici kuvvetlerle ibirlii yapmasn nlemek ikincisi de, Amerikaya kar memlekette komnistlerle mcadele edildiini gstermek suretiyle yardm salamak. Daha ayrntl bilgi iin bkz. SERTEL, s.314. 389 GOLOLU, 1974, ss. 407-408. 390 Mehmet Nuri NUUR, Trk Basn Tarihi(1919-1989), Trkiye Gazeteciler Cemiyeti Yaynlar No:37, stanbul, 1992, s.206. 391 GRKAN, ss.62-63.
386

385

104

bavurmaktan ekinmedii eklinde yorumlamaktadr392. Ayn ekilde Karpat ise, Trkiyede demokrasinin balangcnn bir korku ve endie bulutu ile kaplandn, gerektiinde hkmetin beenmedii bir muhalefet hareketini kanun d kuvvet kullanarak da susturabileceini ifade etmitir393. C.Mecliste Hkmet-Muhalefet likileri 21 Temmuz 1946 Seimleri sonucunda TBMMndeki 465 sandalyeden CHP 395, DP 66 ve bamszlarda 4 yelik kazanmt. Bylece CHP drt yl daha iktidarda kalmay garantilemitir. Sekizinci Dnem TBMM 5 Austos 1946 tarihinde toplanmtr. Meclis toplantsnn ilk gn, CHP Cumhurbakanlna nny, DP ise, Genelkurmay Eski Bakan Fevzi akmak aday gsterdi. smet Paa 388 oy alrken, Mareal Fevzi akmak 59 oy almtr. Bylece nn yeniden cumhurbakanlna seildi394. TBMM Bakanlna da CHPnin aday olan Kazm Karabekir getirildi395. Ancak Demokrat Partililer nn yemin etmek iin geldiinde ayaa kalkmayarak, 21 Temmuz 1946 seimlerini protesto etmilerdir. Demokrat Partililerin bu davranlar uzun ve sert tartmalar da beraberinde getirmitir396. nn, Bavekillik grevini Saraoluna deil de otoriter kiilii ile tannan Recep Pekere verdi. Pekerin hkmeti kurmakla grevlendirilmesi, partiler arasndaki gerginlii daha da artran yeni ve nemli bir aama oldu. a.Recep Peker Hkmeti Dnemi Hkmeti kurma grevinin Recep Pekere verilmesi DPyi endielendirirken, CHP iinde uzun zamandr muhalefete kar sert nlemler alnmadndan yaknan ar grubu memnun etmitir397. Recep Peker, hkmet programn meclise getirir getirmez, Halk Partililerle Demokratlar arasnda ilk atma ba gsterdi. Recep Peker, programn ayn gnde grlp kabul edilmesinde srar ediyordu. Muhalefet

392 393

TMUR, 1991, s.113. KARPAT, s.135. 394 5 Austosta alan TBMM, Trk demokrasi tarihinde bir ilke de imza atmtr. Bu Cumhurbakanl seiminde ilk defa iki Cumhurbakan aday gsterilmitir. 395 YCEL, s.57. 396 FERSOY, s.148. 397 KARPAT, s.149.

105

ise her zaman olduu gibi iin aceleye getirilerek DPye sz hakknn bile tannmadn iddia ediyordu398. DP milletvekili Refik Koraltan bu konuda: Daha ilk gnden bu ekilde kurulmu olan bir hkmetin program hakknda muhaliflere konumak frsat verilmez ise demokratik ilerleme vaadedenler iin bu gzel bir balang olur mu? Bu hareket maalesef u manay ortaya koymaktadr. O da tek parti hkmeti konuma hrriyetine asla hrmet etmiyor399 demektedir. DPnin zerinde en nemli konu seim sonular idi. Meclis almadan nce seim sonular zerine CHP ile yapt gizli grmeden bir sonu alamaynca Meclis alr almaz itirazlarn gndeme getirdi. DP, 36 vilayette yaplm olan seimlerin tamamna itiraz ederken, Meclise girmi CHPli 27 yenin mazbatalarnn iptalini istedi. tirazlar incelemek zere kurulan Tutanaklar nceleme Komisyonunun almalar da bir netice vermedi ama Mecliste seim mazbatlarnn grlmesinde DP, itirazlarna karlk be sandalye kaybetti400. Peker Hkmeti, daha yeni bir ayn doldurmutu ki, siyasi tarihimize 7 Eyll Kararlar diye geen liberal kararlar alnd. Trk Lirasnn deeri drld401, thalattaki baz snrlamalar kaldrld, altnn sat serbest brakld402. Bylece Recep Peker Hkmeti, isabetsiz ekonomik tedbirlerle ie balam oldu. Bu durum, hkmetin itibarn drerek halk muhalefete daha da yaklatrd403. Trkiye Byk Millet Meclisi 1 Kasm 1946 tarihinde toplanr toplanmaz, Demokratlar 7 Eyll Kararlarn tenkit eden bir nerge verdiler. ktidar ise, muhalifleri hkmetin ekonomik siyasetini baltalamakla sulad404.

KARPAT, s.149. Mecliste Tartmalar, 15 Austos 1946,Vatan. 400 YEL, s.79. 401 7 Eyll Kararlar sonunda Trk Lirasnn deeri ABD Dolar karsnda %53,6 orannda drlerek, 1.30 TLdan 2.80e drlmtr. 402 AHMAD, 1976, s.25 403 7 Eyll Kararlarnn CHP iktidarna yakn olan kimselere daha nceden bildirildii ve bu ahslara aktan milyonlar kazandrlarak bunun zerinden komisyon alnd sylentileri o dnemde ayyuka kmtr. Bu konuda bkz. smail CEM, Trkiyede Geri Kalmln Tarihi, Cem/Kltr Yaynlar, stanbul, 1995, ss.377-379. 404 KARPAT, s.151.
399

398

106

Partiler arasndaki dier nemli bir atma ise, Matbuat Kanununda405 yaplmak istenen deiiklik nedeni ile oldu. Tasarya gre, gazete ve dergi sahibi olan bir kimsenin suihrete haiz olamayaca belirtilmekte ve gazete karabilmek iin de beyanname verme mecburiyeti getirilmekteydi. Beyanname vermeyen gazeteler hakknda en byk mlki amire gazete kapatma yetkisi veriliyordu. Tasarda ayrca ahslarn eref ve haysiyetleri konusunda suizan davet edecek yaz yazanlara da be yla kadar ar hapis cezas getiriliyordu. DPliler ve hatta baz CHPli vekiller tarafndan deiiklik ile zaten dar kapsaml olan Matbuat Kanunu kullanlarak muhalefetin bask altna alnmak istendii ne srldyse de, tasar CHPnin oylar ile kabul edildi406. 1.Mecliste Psikopat Olay ve Hkmet-Muhalefet likilerinin Bozulmas 18 Aralk Bte Grmeleri partiler arasnda zaten mevcut olan gergin havay daha da artrd. Adnan Menderes, btenin effaf olmad, kt olan mevcut ekonomik durumla ba edebilmek iin gerekli mali ve ekonomik tedbirlerin alnmadn belirtmi, bu kt ekonomik durumun sorumlusu olarak da askeri masraflarn arln ileri srmt407. Bunun zerine krsye gelen Recep Peker, Menderesin szlerini Hastalkl, psikopat bir ruhun ifadesiolarak tanmlaynca, DP Meclis Grubu Meclisi terk etti408. Demokrat Partililer bu boykotlarn dokuz gn boyunca srdrdler. Bunun zerine Cumhurbakan nn, bu ie mdahale ederek, Celal Bayar davet edip, konuarak sorunu zmledi. nn, gelecekte byle olaylarn tekrarlanmayaca gvencesini verdi. Bu szle birlikte DPliler Meclise geri dndler. Ne var ki, nnnn yattrma hareketiyle Babakan Pekerin konumu zayflamt409.

405

Matbuat Kanunu 25 Temmuz 1931de kabul edilmitir. Bu kanunun en nemli maddesi, Bakanlar Kuruluna, lkenin genel politikasna dokunacak yaynlardan dolay gazete kapatma yetkisi veren 50. maddesidir. Bu madde ile basn, hkmet tarafndan mutlak olarak bask altna alnmtr. Bu kanun hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz. Nurettin GZ, Serbest Cumhuriyet Frkas Sonras Basnda Muhalefet Ve 1931 Matbuat Kanunu, Gazi niversitesi Yaynlar No: 184, letiim Fakltesi Yaynlar No: 11, Ankara, 1993; Refik KORKUD, Milli Mcadele Cumhuriyet, nn Devri ve Matbuat, Trkiye Fikir Ajans, Ankara, 1956. 406 YEL, ss.81-82. 407 KARPAT, ss. 151-152. 408 AHMAD, 1976, s.28. 409 AHMAD, 1992, s.35.

107

DP, 1.Byk Kongresi, 7 Ocak 1947de Ankarada topland. Kongrede bir konuma yapan DP Genel Bakan Celal Bayar, son aylarn olaylar hakknda genel deerlendirmeler yaptktan sonra hkmetin muhalefete ka tarafsz davranmadndan ikayet etti. Konumasnda, acil olan taleplerini ise yle sralad: kii hak ve zgrlklerini kstlayan ve aslnda anayasaya da aykr olan tm Anayasaya aykr yasalarn deitirilmesi, oy gvenliini temin edecek yeni bir seim yasasn getirilmesi ve cumhurbakanl ile parti bakanlnn ayrlmas410. Kongrede Bayarn ortaya koyduu ana sorunlarn grlmesi ve bu konuda bir karara varlmas iin zel bir komisyon kuruldu. Ancak komisyonunun almalar srasnda parti iinde iki farkl anlayn bulunduu da ortaya kt. Taraflardan biri, ynetimce halen uygulanmakta olan politikay savunan ve lml muhalefet anlayn temsil eden kanatt; dier taraf ise, ynetimin lml muhalefet anlayn eletiriyor ve sert davranlmasn talep ediyordu. Bununla birlikte, kongrede sertlik yanllar ile lml kanat arasnda bir anlama saland ve Hrriyet Misakad verilen bildiri kabul edildi. Hrriyet Misak ile Bayarn konumasnda ifade ettii demokratik almlarn gerekletirilmesinin salanmas konusunda meclis grubu grevlendirilmi, bu talepler yerine getirilmedii takdirde ise DPnin meclisten ekilip ekilmeyecei kararnn Genel dare Kuruluna ait olduu ifade edilmitir411. 2.Cumhurbakan nnnn Hkmet-Muhalefet likilerini Dzeltme

abalar ve 12 Temmuz Beyannamesi Demokrat Parti Kongresinden sonra, muhalefet ile iktidar arasndaki sert mcadele giderek rejimi tkayacak bir dzeye erimiti. Uzlatrc bir giriim olmazsa ok partili hayat denemesi baarszlkla sonulanabilirdi. Cumhurbakan nn, otoriter bir kii olan Recep Peker ile muhalefet arasnda bir yumuamann salanabilmesi iin bir arabuluculuk grevi stlendi. Bu dorultuda 10 Maysta nn, hkmet bakan ile muhalefet lideri Bayar ankaya Kknde bir araya getirdi. Bu arada iktidar ve muhalefet in ileri gelenleri ile bir dizi grme yapld. Sz konusu grmelerde muhalefet temsilcileri, hkmet memurlarnn ve idare

410 411

KARPAT, s.156. YCEL, s.61.

108

amirlerinin muhalefete ynelik basklarndan ikayet ettiler ve bu basklarn ortadan kaldrlmasn istediler412. Bu arada Demokrat Parti Grubu meclise yeni bir yasa teklifi sundu. Bu yasann amac, Polis Vazife ve Salahiyetleri Kanunu, skan Kanunu gibi Anayasaya aykr kanunlarn kaldrlmas, radyodan dier siyasi partilerin de yararlanmas gibi yeni dzenlemelerin yaplmas idi. Bu tasarlarn getirilmesi, Ana Davalar Komisyonunun ald kararlara uygundu. Ancak komisyonunun ald kararlara gre, tasarlar reddedildii taktirde, genel idare kuruluna grubu meclisten ekme yetkisi veriliyordu. Bu nedenle endie bir kat daha artt ve bunalm dorua ulat413. 7 Haziran 1947de Cumhurbakan nn, muhalefet lideri Bayar ararak bir grme yapt. 14 Haziranda ise, nn, Bayar ve Pekeri birlikte davet etmi ve ortak bir grme yapmtr. Bu grme sonrasnda Bayar, DPnin yasad yntemlere bavurduu ve ihtilalci bir parti olduu ynndeki sulamalar reddetmitir. Babakan Peker de, Bayarn iddialarnn aksini savunmutur. 17 Haziranda nn Bayar ile bir grme daha yapmtr. Bayar, bu grmelerden memnun olduunu ifade etmitir. Peker ise, nn ile yapt grme sonrasnda, TBMM aldktan sonra iktidar-muhalefet arasndaki ilikilerin dzeleceinden mitli olduunu sylemitir414. nnnn parti liderleriyle yapm olduu grmelerin bir neticesi olarak, bir gece nce radyolarda okunan fakat gazetelerde yaynland tarihe atfen Trk demokrasi tarihine 12 Temmuz Beyannamesi415 olarak geen beyanname yaynland416. Cumhurbakan nnnn azndan yaynlanan bildiri, Hkmet reisi ve muhalefet lideri ile son gnlerde memleketin i durumu zerindeki konumalarm ve bu hususta kanaatlerimi ve fikirlerimi sylemek zaman gelmitir diye balyordu. Cumhurbakan, siyasal partilerin, idare mekanizmas karsnda eit

412 413

KARPAT, s.163. EROUL, 1998, s.57. 414 C.KOAK, 2002, s.185. 415 12 Temmuz Beyannamesinin tam metni iin bkz. Ayn Tarihi, Temmuz 1947, ss.15-16; KARPAT, ss.164-166; ESRC, ss.99-102. 416 YEL, s.95.

109

olduklarn ilan ediyor, ayn zamanda bunlarn ihtilalci metotlarla almalar gerektiini dile getiriyordu417. Bu bildirgede temel olarak, siyasi partilerin Trk demokrasisinin vazgeilmez unsurlar olduu ve gelinen noktadan geri dnlemeyeceinin zellikle iktidar tarafndan anlalmas gerektii belirtiliyordu. Bylece iktidar, muhalefetin varlna tahamml etmeyi ve onunla bir arada yaamay kabul ediyordu418. Bu bildiri ile nn, Babakan Recep Pekerin ihtillci bir parti olmakla sulad DPyi savunarak muhalefet partisinin yasal erevede hareket ettiini ve CHP ile ayn artlarda almasna izin verilmesi gerektiini belirtiyordu. Cumhurbakan olarak her iki partiyi de tarafsz bir ekilde koruyacan syleyen nn, Pekerin beklentilerine destek vermemitir419. Bu nedenle Babakan Recep Peker, 12 Temmuz Beyannamesini ilgin bir ekilde demokrasiye ve 1924 Anayasasna aykr bularak eletirmi, 1924 Anayasasna gre, babakann cumhurbakanna deil de, parlamentoya kar sorumlu olmas nedeniyle, kendisini 12 Temmuz Beyannamesi ile bal saymadn sylemitir420. Demokrat Partinin 12 Temmuz Beyannamesine kar tutumu farkl olmutur. Merkezde beyanname desteklenmi, Bayar, beyannamenin partinin manevi ahsiyetine mal edildiini sylemitir. Buna karlk Demokrat Parti rgtnn, beyannamenin iktidar partisi ile bir uzlamay salayacak olmas nedeni ile bu giriimi desteklemedii sylenebilir. Ancak her eye ramen, beyannamenin her iki taraf zerinde yumuatc etkileri olmutur. Muhalefet, iktidara srekli olarak kar kmak yerine, onunla grmeler yapma, ikna etme, hatta baz iktidar partisi yelerini kendi tarafna ekme gibi yeni taktiklere bavurmutur. Ancak, bu da srekli olmam, gensoru silahnn da kullanld hkmeti ypratma giriimleri, hkmet istifasna yol amtr421.

417 418

TOKER, 1970, s.265. Mete TUNAY, Demokrat Parti, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, C: 8, stanbul, 1983, s.2067. 419 Davut DURSUN, Demokratikleemeyen Trkiye, aret Yaynlar, stanbul, 1999, s.50. 420 TMUR, ss.78-79. 421 TURGUT, 1986, s.445.

110

b.Hasan Saka Hkmeti Dnemi Recep Peker, 12 Temmuz Beyannamesi sonrasnda byk prestij kaybna uram ve istifa etmek zorunda kalmtr422. Bu istifadan sonra, lml ve liberal bir yapya sahip olarak bilinen Hasan Saka, hkmeti kurmakla grevlendirildi. Hkmetin programnda; muhalefete ynelik olumlu olarak nitelendirilebilecek ifadeler mevcuttu. zellikle; siyasi partilerin ounlukta veya aznlkta, iktidarda yahut muhalefette devlet idare mekanizmas karsnda farkl muamele grmemeleri ve muhalefetin msait bir alma imkan bulmasnn salanmasn CHP Hkmetinin giriilen hayatn doal bir sonucu olarak sayd belirtilmektedir423. 12 Temmuz Beyannamesinin getirdii skunet ortam, hkmetin Austos 1948de meclise getirdii yeni seim kanunu nedeniyle yeniden bozuldu. DP, yeni seim kanuna ilikin bu dzenlemeleri yetersiz bulduunu beyan ederek, seimlerde yarg denetiminin art olduunu ifade etti424. Bu gelimeler neticesinde Bayar, Normal bir seim iin kanunun yeniden dzenlenmesinin gerekli olduunu ifade ederek, DPnin ara seimlere katlmayacan bildirdi425. Kasm aynda Meclis alr almaz muhalif milletvekilleri, lkedeki kt ekonomik durum ve eker fiyatlarndaki ar ykselme ile ilgili bir gensoru nergesi verdi. CHPliler tarafndan kabul edilen nerge sonrasnda yaplan gven oylamasnda 34 milletvekilinin aleyhte oy vermesine karlk CHP ounluunun gvenoyu vermesiyle nerge reddedildi426. 1949 yl bte grmelerinde, CHP milletvekili iken istifa ederek DPye geen Manisa Milletvekili Yunus Muammer Alakant, Halkevlerine aktarlan bte deneinin karlmasn talep etmi bu nedenle de CHPlilerle DPliler bir kez daha kar karya gelmitir. Yine bu gnlerde meclise gelen milletvekili deneklerinin arttrlmas konusu da DP muhalefetine taklmtr. Aslnda, CHP yaplmas

422

12 Temmuz Beyannamesinden sonra nn ile ters den Babakan Pekere, 26 Austos 1947 tarihinde CHP Meclis grubunda yaplan gven oylamasnda 303 milletvekili olumlu oy verirken, 35 milletvekili ret oyu vermitir. Siyasi tarihimize 35ler Grubu olarak geen bu muhalif vekiller, artk muhalefete kar sert iktidar politikalarnn da sona erdiini gstermektedir. 423 TBMM Tutanak Dergisi, 8.Dnem, C:6, s.672. 424 EROUL, 1998, s.69. 425 AHMAD, 1976, s.44. 426 AHMAD, 1976, s.48.

111

dnlen zam teklifini

DP Grup Bakan Vekili Fuat Kprlye ilettii zaman

olumlu yant alm ve teklife baz DP milletvekilleri de imza koymutu427. Meclis tatilde olduu iin seyahatte olan Bayar dnnce zam konusu parti divannda grlm ve DPnin bu zam teklifine krmz oy vermek suretiyle muhalefet edecei ifade edilmitir428. Konu meclise geldii zaman CHP milletvekili Fikri Dnsel zam konusundaki dncelerini yle ifade ediyordu: Milletvekili ayl u anda 875 lira, ele geen miktar ise 560 liradr. ayet zam yaplr ise 1150 lira olacak ve ele 725 lira geecektir. Fark 153 lira gibi kk bir rakamdr. Memurlarmz bunu politika dnda grecek kadar olgundur429. Ocak 1949da CHP ve DPliler arasnda din eitimi konusunda ateli tartmalar yaanmtr. CHP siyasal nedenlerden olay bu konuda ileri srlen istemleri yerine getirme eilimindeyken, DPliler bu konunun siyaset st olduunu ifade ederek, uzmanlar tarafndan hazrlanacak bir programna gre hareket edilmesi gerektiini ifade etmilerdir430. Hasan Saka Hkmeti, ekonomik konularda zm retememesi nedeniyle ekonominin giderek bozulmas ve CHP iindeki muhalefet gruplarnda eletirileri neticesinde 19 Ocak 1949da istifa etti. c.emsettin Gnaltay Hkmeti Dnemi Saka Hkmetinin istifas zerine yerine 16 Ocak 1949 tarihinde emsettin Gnaltay Hkmeti kuruldu. Gnaltay, lml dengeli ve dindar bir kii olarak bilinmekteydi. Ancak CHPli baz arlar, onun Kemalizme srt dnebileceine bile inanyorlard431.

Mstakil Grup Beyannamesi, Demokrat Parti Kurucular Bu Davann Adam Deildirler, 20 Haziran 1949, s.32. 428 Milletvekili deneklerinin artrlmas konusunda, DPnin nasl bir yol izleyecei parti iinde sert tartmalara neden olmutur. Hatta DP Milletvekili smail Silivrili, aleyhte oy kullanarak zamlar almaktansa, lehte oy kullanp zamlar almann daha namuslu bir davran olduunu beyan etmitir. A.g.e., s.32, KARPAT, s.187. 429 GOLOLU, 1974, s.201. 430 AHMAD, 1976, s.50. 431 AHMAD, 1992, s.42

427

112

Gnaltay Hkmetinin program mecliste okunarak kabul edildi. Program; siyasi ynden lml, ekonomik ynden ise liberal olarak nitelendirilebilecek zelliklere sahipti. Hkmet programnda, 1950 seimlerinin hibir pheye yer brakmayacak ekilde yaplmas iin gerekli tedbirlerin alnaca belirtilmitir432. Seimlerde devlet radyosundan propaganda arac olarak kullanlmasnda CHP tekeli kaldrlarak bu hak dier siyasi partilere de tannmtr. Gnaltay hkmetinin en nemi icraatlarndan birisi de demokrasinin nnde bir engel olarak duran stiklal Mahkemelerinin kaldrlmas olmutur433. Programda ayrca, zel sermayenin girecei teebbsleri tevik etmek ve kolaylatrmak hkmetin balca iar olacaktr denilmekte ve laiklik konusunda ise dier CHP hkmetlerine gre bir yumuama grlmektedir. Btn dier hrriyetler gibi vatandan vicdan hrriyetini de mukaddes sayarz. Din retiminin ihtiyari olmas esasna sadk kalarak, vatandalarn ocuklarna din bilgisi vermek hakkn kullanmalar iin gereken imkanlar hazrlayacaz434. Hkmetin, dini konu ve messeselere ilikin yapt dzenlemeleri Babakan Gnaltay
435

daha sonra u szlerle ifade etmektedir: lkokullarda din

dersleri okutturmaya balayan hkmetin bakanym. Bu memlekette Mslmanlara namazlarn retmek, llerin ykamak iin imam-hatip kurslar aan bir hkmetin bakanym. Bu memlekette, Mslmanln yksek esaslarn retmek iin ilahiyat fakltesi aan bir hkmetin bakanym436. Gnaltay Hkmetinin en nemli giriimi ise, hkmetin kurulmasndan hemen sonra hazrlanmaya balanan yeni seim yasas oldu. 16 ubat 1950de TBMMde kabul edilen seim yasasna437 gre; tek dereceli, genel, eit ve gizli oyla

432 433

TMUR, s.121. YEL, s.125. 434 TMUR, ss.120-121. 435 Gnaltay Hkmetiyle birlikte CHP, kuruluundan beri partinin temel ideolojisi olarak yrtt laiklik ilkesinden ksm bir ayrl grlmektedir. Bu durum, laik kesim arasnda tepki uyandrrken, muhafazakarlar tarafndan memnunluk verici olarak karlanmtr. 436 AHMAD, 1976, s.54. 437 14 Mays 1950 Genel Seimleri 16.02.1946 Tarihli Seim Kanununa gre yaplmtr. DP oylarn %53,59unu alarak 408 milletvekili karrken, CHP % 39, 9 oy alarak 69 milletvekili, Millet Partisi ise sadece bir milletvekili karabilmitir. Dokuz sandalyeyi de bamsz adaylar kazanmtr.

113

serbest seim yaplmas, sandk saym ilkesinin uygulanmas ve seimlerin adli denetim altnda yaplmas olana saland438.

V.DEMOKRAT PART MUHALEFET VE ANAYASAYA AYKIRI KANUNLARIN VE UYGULAMALARIN KALDIRILMASI Trkiyede tek parti dneminde, 1924 Tarihli Tekilat- Esasi Kanununun kii hak ve zgrlklerine ilikin hkmleri tam anlamyla uygulanamamtr. Nitekim 1924 Anayasasnn 103.Maddesi Hibir kanun anayasaya aykr olamaz demektedir. Oysa, tek parti dneminde yrrle giren ve uygulanan; Milli Korunma Kanunu, Cemiyetler Kanunu, Polis Vazife ve Salahiyet Kanunu, niversite Yasas gibi kanunlarn Anayasann 103.maddesine ve temel hak ve hrriyetlere aykr hkmler ihtiva ettii grlmektedir. Ayrca, yneticilerin keyfi uygulamalar, kiilerin fikir, inan ve vicdan hrriyeti gibi Anayasa ile kendisine verilmi olan temel hak ve hrriyetlerine konan kstlamalar toplumun her kesiminde tek parti ynetimine kar sessiz ve derin bir muhalefetin domasna yol amtr. Bu blmde ok partili dneme geilmesiyle birlikte, tek parti iktidar dneminde mevcut olan anayasaya aykr kanun ve uygulamalar konusunda hangi dzenlemelerin yapld konusu zerinde durulacaktr. A.niversite Yasasna likin Dzenlemeler DPnin Programnn 39.Maddesinde439 gereklilii zerinde durduu niversitelerin bilimsel ve ynetimsel zerklie sahip olmalar ynndeki niversiteler Yasas, hkmet tarafndan meclise getirilmi ve 12 Haziran 1946da kabul edilmitir440. Yasann birinci maddesiyle niversiteler, fakltelerden, enstit, okul ve bilimsel kurumlardan olumu, zerklii ve tzel kiilii olan yksek bilim, aratrma ve retim birlikleri olarak kabul edilmitir.441

438 439

C.KOAK, 2002, s.192. Demokrat Parti Programnn Mili Eitim leri Blmnde yer alan 39.Madde ksaca u yledir: niversiteler, ilmi ve idari muhtariyete sahip olmaldr. Muhtelif ilim ubelerinde almak zere, niversite iinde, aratrma enstitleri kurulmasn ve memlekete ait aratrmalara bilhassa nem verilmesini istiyoruz. Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bkz.TUNAYA, ss.666-667. 440 AHMAD, 1976, s.21. 441 EKNC, s.318.

114

Bilindii gibi, 1933 niversite Reformuyla, Darlfnnun yerine stanbul niversitesi alrken, retim grevlilerinin byk bir ksmnn tasfiyesiyle, bilimsel dncelerin farkl grleri bir arada toplayan anlay da yok edilmeye allm, niversitelere de dier kurumlar gibi parti denetimine alnmtr442. Bu yasayla, 1933de niversitelerin partinin bir organ haline getiren tek parti ynetimi, ok partili dnemin balang evresinde, beli bir anlamda bu yanln onarmaya alm, yksek retim kurumlarna bilimsel olabilme imkan tanyacak zerk niversite sistemini iade etmitir. CHP, niversitelere verilen zerklii, bat demokrasinin bir gerei saymakta ve niversitelerin Cumhuriyet devrinin temel bir davas olan bilimi yceltmek amac iinde olduu sylenerek bu zerkleme ile Batdaki niversitelerle ayn dzeye eritii belirtilmektedir443. B.Basn Yasasna Ynelik Dzenlemeler phesiz, tek parti iktidarnn 1924 Anayasasnn zne ters den

uygulamalarndan birisi de Elaz Milletvekili Fazl Ahmet, Aksaray Milletvekili Ahmet Sreyya ve Ordu Milletvekili Ahmet hsan Beyin TBMMne milli varl zehirleyen baz basn organlarna kar nlem alnmasn ieren bir nergeyle ortaya kmtr444. nerge, 25 Temmuz 1931 Tarihinde Matbuat Kanunu adyla kabul edilmitir. Bu kanunun en nemli maddesi, Bakanlar Kuruluna gazete kapatma yetkisi veren 50. maddesidir445.

442 443

Mete TUNAY,YK, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C:3, s.680. H.KONGAR, s.47. 444 nergenin tam metni yledir: Baz gazetelerin takip ettikleri istikamet vatandalarn siyasi izan ve medeni vicdan zerinde sarih bir fikir ekaveti icra ederek masum ruhlar tamamen zehirleyecek mahiyetler almaya balad. Hale hibir faydas olmad gibi, atiye de birok vahamet ve zarar hazrlayan bu felaketli cereyan karsnda hkmet ne dnyor? Milli varl istilaya balayan u zehirli havadan ammenin vicdan pek muzdariptir. Binaenaleyh BMMnin vaziyeti mtalaa ile bu hususta bir karar vermesini elzem gryoruz. Daha ayrntl bilgi iin bkz. YETKN, 1983, s. 69.; Trk Parlamento Tarihi (TBMM 4.Dnem-1931-1935), TBMM Vakf Yaynlar, No:11, Ankara, 1996, ss.329-334. 445 Bu madde yledir: Memleketin umumi siyasetine dokunacak neriyettan dolay Bakanlar Kurulu kararyla gazete veya mecmualar muvakkaten tatil olunabilir. Bu suretle kapatlan gazete veya mecmuann nerine devam edenler hakknda on sekizinci madde hkm tatbik olunur. Bu suretle kapatlan bir gazetenin mesulleri, tatil mddetince baka bir isim ile gazete karamaz Daha ayrntl bilgi iin bkz. Refik KORKUD, Milli Mcadele, Cumhuriyet, nn Devri ve Matbuat, Trkiye Fikir Ajans, Ankara, 1956, s.17.

115

1946 ylnda ok partili hayata geilmesiyle birlikte, halkn yeni kurulan Demokrat partiye ar derecede ilgi gstermesi nedeniyle CHPde baz konularda daha hassas davranmak zellikle de basna birtakm dnler vermek zorunda kalmtr. Demokrat parti kurucularnn basnla yakn ilikilerinin bulunmas ve bu destei arkalarna alm olmalarna ramen, seim hazrlklarna girien CHPde basnn desteine muhtatr. Bu destei salayabilmek iin basn hrriyetine nem vermek ve mevcut basn kanununda bu hrriyetleri snrlayan ve hatta bir bask arac olarak kullanlan maddelerde baz deiiklikler yapmak gerekmektedir. Basn zgrln kstlayan siyasal eletiri hakkn son derece snrlayan en nemli madde ise Basn Kanununun 50.maddesidir446. Muhalefetin de basksyla Basn Yasasnn 50.maddesinin deitirilmesi hakkndaki yasa deiiklii 13 Haziran 1946da kabul edilmitir447. Muhalefet ve iktidar arasnda 50.maddenin kaldrlmasnn demokratikleme yolunda atlmas gereken bir adm olduu zerinde gr birlii salanmtr. 50.maddenin deitirilmesi ile, gazete ve dergilerin ancak mahkeme karar ile kapatlabilecei kabul edilmitir.448 Ancak 50.maddenin deitirilmesiyle gazetelerin kapatlmasnn son bulmad grlmektedir. 21 Temmuz seimlerinin ardndan Celal Bayarn hkmeti seimlere hile kartrmakla sulayan bildirisi, 25 temmuz 1946 tarihinde gazetede yaynlannca, bu gazetelerden Yeni Sabah ve Gerek gazeteleri skynetimce kapatlmtr. CHP yanls Tanin gazetesinin ise kapatlmad grlmektedir449. C.Snf Esasna Dayal Parti ve Dernek Kurma Yasa 28 Haziran 1938 Tarihli Cemiyetler Kanunu, cemiyetlerin kurulmasn izne balad gibi, cemiyetlerin esas nizamnamelerini idare makamlarna vermelerini ve faaliyete geebilmeleri iin de tescil olduklarn gsterir belge almalarn zorunlu klmtr.450 Bu tescil sisteminin tek parti dnemi asndan nemi, btn derneklerin yannda siyasi partilerin kuruluu zerinde de etkili olmasdr. Yasayla getirilen nemli bir dzenleme ise, snf esasna veya adna dayal cemiyetlerin kurulmasnn
446

NUUR, s.218. TBMM.T.D., D.VII., C:24, B:64 O:1, 13.06.1946, s.267-268. 448 EKNC, s.319. 449 GRKAN, s.378. 450 MAKAL, s.182.
447

116

yasaklanmasdr. Yasa, cemiyetlerin denetimi konusunda da hkmete geni yetkiler vermekteydi451. ok partili dneme geilmesiyle birlikte, CHPninde demokratikleme yolunda nemli admlar att grlmektedir. Bu admlardan birisi de, snf esasna dayal cemiyetlerin kurulmasna izin verilmesidir. Nitekim Milli ef nn 10 Mays 1946da CHP kurultaynda bu konuda unlar sylemektedir: Partimizin program, snf esas zerine cemiyet kurulmasn menetmitir. Bu maddenin kaldrlmasn tetkik edeceksiniz. Biz, kendi programmzda snf mcadelesini istemeyen ve snf menfaatleri arasnda ahenk arayan esasta kalacaz. Vatandalardan, snf menfaatleri zerine cemiyet ve parti kurmak isteyenlere, kanun yolu ile, mani olmayacaz. Bizim kanun yolu ile de menetmeye alacamz cemiyet ve partiler, kk darda, yani yabanc aleti olan cemiyet ve partiler ve onlardan mlhem olanlardr452. Bylece sosyalist partilerle birlikte sendikalarn da kurulmasna imkan verecek olan Cemiyetler Kanununda baz yasaklarn kaldrlmas da dahil olmak zere Milli ef'in Olaanst Kurultayda yapt teklifler kabul edilir ve rejimin balangtan beri temel iddialarndan biri olagelmi snfsz toplum ilkesine taban tabana zt bir karar alnr453. Milli ef'in Olaanst Kurultayda tekliflerini dile getirmesinden drt gn sonra TSP(Trkiye Sosyalist Partisi)nin kurulu dilekesi stanbul Valilii Delayetiyle ileri Bakanl'na sunulacaktr. Sosyalist bir partinin kurulabilmesini mmkn klan Cemiyetler Kanunundaki deiikliin 14 Mays 1946'dan neredeyse tam bir ay sonra gerekletirilecek olmas, rejimin tavrnn bir gstergesi olmas asndan byk nem tamaktadr454.

451 452

MAKAL, ss.182-184. MAKAL, s.478, Bu konuma iin bkz., 11 Mays 1946, Cumhuriyet; Ayn Tarihi, Mays 1946. 453 CHP programnn, snf esasna dayanan cemiyetlerle ilgili kaldrlan hkmn ieren 22. madde metni yledir: Trkiyede cins ve snf ve rejional fikirleri koruma ve yayma, snf mcadelesi uyandrma maksatlariyle cemiyet kurulamaz. Devlet, hususi idare ve Belediyelerle Devlete bal messeselerden hizmet karl aylk ve cret alanlar bulunduklar vazifenin sfat ve hviyeti ile cemiyet kuramazlar. Yurtta haklarn dzenleyen 4. maddenin C paragraf da u ekilde deitirilir: Milletvekili seimlerinde tek dereceli seim taraflsyz. AKKERMAN, s.40. 454 Haziran 1946'da yaplan deiiklikle 1938 tarihli Cemiyetler Kanunu'nun 9. Maddesinin B, C ve F fkralar kaldrlm, Aile, cemaat, rk, cins ve snf esasna veya adna dayanan (cemiyetlerin

117

Tek Dereceli Seim Yasasnn kabul edildii gn(5 Haziran 1946), Dernekler Yasasnda da deiiklikler yaplm, idare amirlerine tannm olan dernekleri kapatma yetkisi mahkemelere verilmitir. Siyasi partilerinde dernek kapsamnda deerlendirildii bu yasayla, snf esasna dayal rgtlenmeyi yasaklayan maddelerin kaldrlmas sonucunda, snf esasna dayal parti kurulmas serbest braklm, iilerin de rgtlenmesine olanak salanmtr. Muhalefetin bu yasayla ilgili eletirilerinin odakland en nemli nokta, 29.maddesinin deitirilmemi olmasdr. 29.Madde; zabta, cemiyetlerin, derneklerin, merkez ve messeselerine mahallin en byk mlkiye amirinden verilen ve istenildii zaman gstermeye mecbur olduu yazl emri elinde bulundurarak her zaman girmeye salahiyetlidir.denmektedir455. Dernekler Yasas ile tek parti rejiminin merkeziyeti rgtsel yaps yklmakta, demokratik rejimlerin sivil toplum yapsna bir gei salanmaktadr. Dier yandan, 29.maddenin korunmasyla eski rejimin baskc ve snrl zgrlk anlay st kapal bir ekilde korunmaktadr. CHP yanls basn, muhalefeti gereksiz yere sergiledikleri iddetli eletiriler nedeniyle knamaktadr. Yaln, 29.maddeyi zabta memurlarnn derneklere girip oturmak ve grmeleri izlemek yolunda sahip olduklar yetkileri belirten madde olarak gstermi, DP milletvekillerinden gelen itiraz zerine verilen nergenin oy birlii ile kabul edileceine inandn belirtmektedir456. D.Tek Dereceli Seim Sisteminin Kabul Edilmesi 1946 ylnda ok partili hayata adm atlncaya kadar Trkiyede seimlerle ilgili yaplan tartmalarn, ncelikle seimlerin tek dereceli olmas zerinde younlatn grmekteyiz. I.Merutiyet Parlamentosu tarafndan hazrlanan ve Trk tarihinin ilk seim yasas olan ntihab- Mebusan Kanun- Muvakkatyla getirilen iki dereceli seim sistemi 1908den 1942 ylna kadar eitli deiiklikler geirerek btn seimlerde uygulanmtr457.
tekili yasaktr) hkmn ieren H fkras, cins ve snf esasna veya adna dayanan ksm karlarak deitirilmitir. 455 TBMM.T.D. D: VII, C:24, Oturum:1, 5.6.1946, s.49, s.53. 456 Hseyin .Cahit YALIN, Siyaset Edebiyat, Ayn Tarihi, Haziran 1946, s.151. 457 Z, s.152.

118

ok partili dneme geilmesiyle birlikte en ok tartma konusu yaplan konularn banda uygulanmakta olan Seim Kanununun gelmekte olduunu grmekteyiz. 5 Haziran 1946 ylnda Tek Dereceli Seim Yasa Tasars mecliste grlrken, Hkmet ve DP milletvekilleri arasnda ok sert tartmalar olmu, Demokratlar belediye seimlerinde ortaya koyduklar sulamalar tekrarlamlardr. Belediye seimlerinde yapldn iddia ettikleri yolsuzluklar nedeniyle muhalefetin, devletin seim ileriyle ilgili memurlarna gvensizlii konusunda Erim, u ekilde bir eletiri getirmektedir: (...)Seim ilerinde de emniyetin ilk art, memur vatandalarmza inanmaktr. Eer, hareket noktanz ona inanmamak ise, nazari olarak bulup hazrlayacamz herhangi bir tedbir ktln nne geemeyecektir. Demokrasiyi salamlatrmann esas art: hkmet bask yapar, memur vazifesini iner, yurtta baskya dayanamaz, dncesini terk etmekten ibarettir458. Trkiyede 1946 ylna gelinceye kadar, iki dereceli459 ve ounluk usulne460 dayal bir seim sistemi uygulamtr. 5 Haziran 1946 tarih ve 4918 Sayl Yasa ile Tek Dereceli Seim Sistemi kabul edilmitir. Bu seim kanunu ile, iki dereceli seim sistemi yerini tek dereceli seim sistemine brakrken, semenlerin adaylarn aracsz seebilmelerini, adaylarn da istedikleri partiden ya da bamsz olarak aday olabilmelerine olanak salamas gibi demokratik zellikleri ierirken, seim sonularnn ak oy- gizli tasnif yntemiyle yaplaca hkmnn yer almas tek partinin her eyi kontrol etme politikasnn bir sonucuydu461. Bu yasaya gre yaplan 21 Temmuz 1946 Seimleri, Trk siyasal hayatnn ilk tek dereceli, ok partili ve ayn zamanda ilk erken seimi olmas asndan nem tamaktadr. 9 Temmuz 1948de karlan, 4918 Sayl Yasann baz maddelerini deitiren ve baz maddelerin eklenmesine dair 5258 Sayl Seim Kanunu, 1946 seimlerinin yolsuzluk ve CHPlilerin basks altnda yapld yolunda tartma getiren TBMMnin ilk ana muhalefet partisi olan Demokrat Parti tarafndan
458 459

Nihat ERM, Tek Dereceli Seim Kanunu, Ayn Tarihi, Haziran 1946, s.151. ki Dereceli Seim Sistemi: Birinci aamada semenler delegeleri, ikinci aamada ise, delegeler milletvekillerini seerler. Ancak tek parti dneminde semenlerin delegelerin seiminde de serbest olmad grlmektedir. CHP rgtleri, delegeleri listeler eklinde ilan etmekte ve semenler bu aday(lar) arasndan seimini yapmaktadr. Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bkz. Z, ss.152163. 460 ounluk Usul: Milletvekillii, en ok oy alan adaylar yada partilerce kazanlr. 461 EKNC, s.313.

119

kanunlara aykr olarak nitelendirilmitir. DP, bu yasa uyarnca 17 Ekim 1948de yaplan ara seimlere katlmam, seim gvenlii, serbest ve drst seim tartmalarn 16 ubat 1950 Tarih ve 5545 Sayl Seim Yasas karlncaya kadar srdrmtr. Bu yasa, tek dereceli, genel, eit, gizli oy ve ak saym esasn getiriyor; seimlerin ounluk sistemine gre yaplacan hkme balyordu. Seim sistemine ilikin bir deiiklik ngrmeyen bu yasann nemi; seimlerin yarg kontrol ve denetimi altnda yaplmas yannda, seim anlamazlklarnn zel mahkemelerce zmlenmesi kuraln getirmesi, ayrca gizli oy, ak saym usuln benimsememi olmasdr. Getirilen bu zorunluluklar, bu yasa uyarnca yaplan 14 Mays 1950 Seimlerinin, Trk seim tarihinde drst ve serbest yaplan ilk seim olarak deerlendirilmesine yol amtr. Bu seimler sonunda; iktidar ele geiren DP, %53,59 oy oran ile 408, ana muhalefet partisi olan CHP %39,98 oy oran ile 69 ve Millet Partisi de %3,03 oy oran ile 1 milletvekili karmtr462. E.Deimez Genel Bakanln Kaldrlmas nn'nn cumhurbakan olmasndan sonra 26 Aralk 1938de olaanst olarak toplanan CHP Byk Kurultaynda Deimez Genel Bakan ilan edilmitir nn, lkenin Milli efi, CHPninde
463

. Kurultayda kabul edilen tzk

deiikliklerine gre; Milli ef ancak; vefat, grevini yapamayaca bir hastala tutulmas ve istifa hallerinin birinin vukuu bulmasyla Parti Byk Kurultay derhal toplanarak, partiye mensup ahslardan birini Deimez Genel Bakan seer hkmn getirmitir. Deimez Bakanla getirilen nn, o yllarda totaliter rejimlerin bakanlar iin kullanlan ef teriminden esinlenerek Milli ef olarak anlmaya baland464. ok Partili hayata geiin demokrasiye olan yansmalarndan birisi de, CHPnin 1938 yl sonunda toplanan CHP Byk Kurultaynda nnye verilen, Milli ef ve Deimez Genel Bakan unvanlarnn 10-11 Mays 1946 tarihinde

462 463

AHMAD, 1976, s.66. EKNC, s.127. 464 KL, ss.85-86.

120

toplanan CHP kinci Olaanst Kurultaynda kaldrlmas oldu. Genel Bakann drt ylda bir kongre tarafndan belirlenmesi esas kabul edildi465. Kongrede nn, milli efliin kaldrlmas konusunda u nergeyi vermitir: Her byk seimden nce Kurultay, partimizi seime gtrecek olan bakan tayin edecektir. Arkadalarmn bana muhabbetini bilirim. Ancak; bu byk kurultayn almasnda birinci derecede tesirli olan adamn, yine parti tarafndan deitirilmek imkannn esas kaide olarak kabul edilmesinde, gelecek iin iyi bir teminat grrm. Halk idaresinde, herkesin serbest oylarn tesirinde bulunmasn, bir rnek olarak gelecee devretmekten zevk alacam466. Halk Partisi seimleri kaybedecek olursa nn, parti bakan olarak muhalefete geecekti. Cumhurbakanl ile parti bakanln ahsnda birletirdii iin urad tenkitlere ramen, nn parti bakanln brakmak niyetinde deildi467. F.Polis Vazife ve Salahiyetleri Kanununa likin Dzenlemeler Milli ef Dneminin geni kitleler zerinde olumsuz etkiler brakan ve tek parti ynetimine kar i muhalefetin ve honutsuzluun olumasnda nemli bir rol olan kanun; Polis Vazife ve Salahiyet Kanunudur. 2559 Sayl Polis Vazife ve Salahiyet Kanunu, 04.07.1934te kabul edilmi ve 14.07.1934te yrrle girmitir. Bu kanunu tamamlayc mahiyette 7 Nisan 1938 Tarih ve 8501 Sayl Polis Vazife ve Salahiyet Nizamnamesi neredilmitir468. Bu kanunun 18.maddesi ile polise fevkalade yetkiler tannmtr. Kanunun 18.maddesi, fevkalade hallerde ve devletin emniyet ve hizmetini ve itimai nizam tehdit ve ihlal kabiliyetini haiz vaziyetlerde bu hal ve vaziyetleri ihdas edeceklerinde veya devamna messir olacaklarna phe edilenleri, sebep ortadan kalkncaya kadar polis, nezaret altna alabilir ve umumi ve hususi nakil vastalarna vaziyet edebilir.

465 466

AHMAD, 1976, s.20. GRTLOLU, s.162. 467 KARPAT, s.137. 468 Osman AKANDERE, Trkiyede ok Partili Hayata Geite Rol Oynayan ve D Tesirler, Yaymlanmam Doktora Tezi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Ana Bilim Dal, Konya, 1992. s.186.

121

Bu

hal

ve

vaziyetinde

devamnn

takdiri

en

byk

mlkiye

amirine

aittir469demektedir. Bu maddenin 1924 Tarihli Tekilat- Esasiye Kanununun btn Trk vatandalarna tand tabii bir hak olan kii dokunulmazln snrlad ve bu konuda idarecilere bir keyfilik getirdiini syleyebiliriz. Bu maddeyle; hkmet, serbest kalmalarnda mahsur grd kimseleri, mahkemeden karar almakszn istedii kadar gz altnda tutabilirdi. Maddede yer alan fevkalade haller, devletin emniyet ve hizmeti, itimai, nizam tehdit ve ihlal konularnn takdiri idareye, yani hkmete braklmtr. Yine bu hal ve vaziyetlerin ihdas ve devamnda messir olanlarn, phe zerine idare, yani hkmete tayin edilmesi ve sebep ortadan kalkncaya kadar gz altnda tutulabilecei, hkmete kii dokunulmazl ile ilgili Anayasa teminatna aykr hareket iin serbestlik getirmektedir. Tek parti ynetiminin yrrlkteki anayasaya aykr uygulamalar ierisinde olmasna imkan veren Polis Vazife ve Salahiyet Kanunu, kinci Dnya Sava yllarnda olduka sk uygulanan bir kanun olmutur. Sava yllarnda tek parti ynetimi bu kanuna dayanarak ynetime muhalif olarak grdkleri kiileri, gazetecileri, yazarlar takip ettirmi, haklarnda filer ve raporlar tanzim ettirmilerdir. Polis Vazife ve Salahiyet Kanununun uygulanmasndan en ziyade hakszla urayanlarn banda gazeteciler gelmekteydi. Kanununun kendilerine tand salahiyeti, resmi grevliler keyfi ve haksz bir ekilde uyguluyorlard. Gerektende; sz hrriyeti, vicdan hrriyeti, yaz hrriyeti, toplanma ve tekilatlanma hrriyeti olarak ayrabileceimiz siyasi hrriyetler tam anlamyla yasaklanm ve bask altna alnmtr470. Polis Vazife ve Salahiyet Kanunu, ok partili hayata geildikten sonra DPliler tarafndan iktidarda bulunan CHPnin ar bir ekilde tenkit edilmesine imkan veren bir kanun olmutur. Kanunda yer alan ve Anayasann ilgili hkmlerine aykr olan maddeler 02.02.1948 Tarih ve 5188 Sayl Kanunla kaldrlmtr471.

469 470

AKANDERE, s.186. Nadir NAD, Siyasi Hrriyet ktisadi Hrriyet, Cumhuriyet, 11.09.1945. 471 GRTLOLU, ss.189-190.

122

SONU
Osmanl mparatorluunda 1839 Tanzimat Fermanyla balayan hukuki, siyasi ve askeri reform hareketleri, 1876 Kanun-i Esasisinin kabul edilmesi ve meclisin almasyla birlikte monarik bir idarenin yerini, meruti bir idareye brakmasyla farkl bir srece girmitir. Bu meclisin almasyla birlikte, nceki dnemlere gre kii hak ve zgrlklerinde bir takm iyiletirmeler salanmsa da, demokratik bir mcadelenin aralar olan siyasi partiler konusunda herhangi bir zgrlk sz konusu deildir. Zaten Osmanl-Rus Sava yllarna rastlayan bu meclis, 1878 ylnda Sultan Abdlhamit tarafndan feshedilmitir. Meclisin datlmasndan sonra, tekilatlanmalar daha nceki yllara dayanan Yeni Osmanllar ve Jn Trkler adyla anlan aydn bir grup, memleket iinde ve dnda gizli siyasi teekkller oluturmaya balamtr. Bu aydn grubunun temel amac, padiahn mutlak hakimiyetini snrlandrmak ve 1876 Kanun-i Esasisini tekrar yrrle koydurtmakt. 1908 ylnda Merutiyet idaresinin tekrar yrrle konmasn salayan grup, daha sonra meclise tamamen hakim olmu ve padiahn yetkilerini kstlamtr. Jn Trkler parlamentarizm ve liberalizmi, kurmu olduklar merutiyet rejiminin temeli sayyorlard. Ancak uygulamada, padiahtan devraldklar iktidar vatandala paylamay reddederek, halka ve siyasi ounlua gven gstermemeye baladlar. Bat karsnda aalk duygusu, vatandaa kar kendini yksek grme tutumu ve yklmakta olan imparatorluu eski ihtiaml gnlerine kavuturmak hlyas gibi kark baz sosyal ve kltrel faktrlerin de etkisi altnda hareket eden Jn Trkler, nihayet Osmanl Devletini kurtarmak deil, bilakis kn hzlandrmak suretiyle baarszla uramlardr. Birinci Dnya Sava sonunda imzalanan Mondros Mtarekesi neticesinde Anadolunun byk bir blm igale uram, bu igallere bir tepki olarak da Anadolunun eitli yerlerinde kurulan Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri hem silahl hem de siyasi mcadeleyi yrtmlerdir. Bu cemiyetlerin yeleri daha sonra TBMMnin olumasnda etkin rol oynamlardr. Birinci TBMMnin 23 Nisan 1920 ylnda almasyla birlikte hzl bir ekilde yasama grevini yerine getiren mecliste, 1921 Anayasasnn kabul edilmesiyle

123

birlikte nispi birlik hali bozularak, her biri eitli gr ve programa sahip gruplar ortaya kmtr. Bu gruplar, Mustafa Kemal Paann nderliinde kmelenmi olanlarn oluturduu Birinci Grup ile daha ok muhafazakarlarn oluturduu kinci Gruptur. Bu iki grup arasnda sert tartmalar yaanmas ve meclisin yasama grevini yerine getiremeyecek bir duruma dmesi nedeniyle Mustafa Kemal Paa, 8 Nisan 1923 gn Halk Frkas adnda bir parti kurduunu beyan etmitir. Nitekim Atatrk dnemi CHPsi dier tek parti sistemlerinden farkl olarak ksa bir zaman sonra bir baka siyasi partinin kurulmasna izin verdi. Bamszlk ve hrriyet benim karakterimdir diyen Mustafa Kemal Paa, devletin tek partili bir ekilde ynetilmesine rza gstermemi ve 1924 ylnda Terakkiperver Cumhuriyet Frkas(TCF) kurulmutur. Ancak TCFnin ksa zamanda rejim kartlarnn topland bir teekkl haline gelmesi ve bunun sonucunda ortaya kan eyh Sait isyan neticesinde TCF kapatlmtr. Bylece Trkiye Cumhuriyetinin ilk ok partili hayat tecrbesi baarszlkla sonulanmtr. Ancak, Kemal Paa, TCF deneyiminin baarszlkla sonulanmasna ramen yine de ok partili hayat denemesinden vazgememitir. 12 Austos 1930da Mustafa Kemal Paann yakn arkada Fethi Okyar tarafndan Serbest Cumhuriyet Frkas(SCF) kurulmutur. Halk Partisinin devletilik anlayna kar, liberalizmi savunan frkaya kar ilginin hzla artmas ve rejim muhaliflerinin de destek vermesi zerine kurulduktan ksa bir sre sonra parti kendisini feshetmitir. CHPnin 10 Mart 1931 Tarihli Kongresinde Recep Pekerin genel sekreterlie gelmesiyle birlikte yeni bir dnem balamtr. Peker, partinin devlet rgt ile hkmet zerinde denetim kurabilecek lde parti-devlet btnlemesini salamaya ynelik admlar atm, bu hedefe ynelik olarak Trk Ocaklar, Mason Dernei ve Kadnlar Birlii gibi teekkller feshedilerek tm malvarlklar Halkevlerine devredilmitir. kinci Dnya Savann son yllarna kadar CHP btn muhalefeti susturmay baarmtr. Ancak, kinci Dnya Savann sonlarna doru faistotoriter lkelerin sava kaybedeceinin anlalmas zerine tm dnyada dalga dalga yaylan demokrasi rzgarna CHP iindeki baz vekillerde kaplmtr. Bu

124

durum 21 Mays'ta balayan bte grmelerinde aa kmtr. Artk CHP iinde tek parti dnemi uygulamalarnn sorgulanmas gndeme gelmekte; Menderes tarafndan, 1945 ylna kadar duyulmayan milli egemenlik, meclis stnl ve demokratik rejim konular bte grmelerinde dile getirilmektedir. Daha sonra, Menderes, Bayar, Kprl ve Koraltan verdikleri bir nergeyle CHP hkmetinin uygulamalarn eletirmiler ve iktidarn daha demokratik esaslara gre alma gerektiini ifade etmilerdir. CHP'ye kar balayan muhalefet hareketinin belirginlemesine yol aan nemli bir gelime olan Drtl Takrir, bir bakma da o dnemdeki tek partili ynetimin uygulad siyasi ve sosyal baskya kar bir tepki metnidir. CHPnin bu nergeyi reddetmesiyle birlikte muhalif vekillerinde yeni bir parti kurma yolundaki almalar hz kazanm ve nihayet Bayar, 7 Ocak 1946 gn Demokrat Parti nin kurulduunu beyan etmitir. Kanaatimizce, 1945 muhalefeti Cumhuriyet Dneminin en geni tabanl halk hareketi olarak domutur. kinci Dnya Savann yaratt ekonomik skntlarn yannda CHPnin otoriter uygulamalar ve halktan kopuk bir siyaset izlemesi, insanlarn akn akn DPye komasna neden olmutur. Bir dier nemli husus ise; DPnin nnnn istei dorultusunda anlamal bir parti olarak kuruluu eklindeki iddiasnn aslsz olduudur. Eer byle bir iddia gerek olsayd DP byk bir halk tabanna hitap edemezdi. Nitekim 1950 seimlerinde bu durum, DPnin halkn byk desteini alarak iktidar ele geirmesiyle somut olarak grlmektedir. Celal Bayar'n Cumhurbakan nn ile zaman zaman diyaloa girerek, iki parti arasnda ortaya kan anlamazlklar amaya alm olmas, onun muvazaa anlayyla hareket ettiinin bir kant olamaz. Yirmi yllk bir tek-parti ynetiminden sonra birdenbire siyasette oulculua ynelmenin, gereki bir gzle bakldnda, birtakm skntlar yaratmas normaldir ve byle bir sre iinde sz konusu bir diyalogun gerekletirilmi olmasn bir kazan saymak gerekir. Drtl Takririn CHPnden ayrlarak yeni bir parti kurmak iin nceden tasarland eklindeki iddialar da gerekleri yanstmamaktadr. Nitekim, takrircilerin

125

DP kurulduktan sonra da ifade ettikleri gibi bu takririn asl amac; CHPnde bir liberalleme hareketini balatmaktr. Belirtilmesi gereken bir dier husus ise, Trkiyenin Birlemi Milletler Anlamasn imzalamakla zaten ok partili hayata gemeyi kabul ettii gereidir. nk Birlemi Milletler Anlamasnn temel hkmleri bu anlamay imza edecek devletin demokratiklemesi ve ok partili bir rejime olanak salamasn zorunlu klmaktadr. Bu durum ise, Bayar, Menderes, Koraltan ve dier muhalif vekiller olmasa bile Trkiyenin o tarihlerde ok partili bir yaama gei denemesi yapabileceini ama bu durumun SCFnda olduu gibi bir muvazaa partisi eklinde olacadr zerinde durulmas gereken dier bir nokta da; kinci Dnya Sava sonrasnda faist-otoriter ynetimlerin sava kaybetmesi ve demokratik eilimlerin n plana kmasyla birlikte bu tr rejimlere sahip olan lkeler zerindeki oluan baskdr. Nitekim kinci Dnya Sava olmam olsayd yahut demokrasi cephesi sava kaybetseydi, Trkiyedeki ok partili bir hayata gei ok daha uzun bir zaman alabilirdi. Sonu olarak, nl siyaset bilimci Maurice Duverger'in de ifade ettii gibi, partiler, kkenlerinin etkisi altnda kalrlar sznn gerekten tm siyasi partiler asndan az veya ok gereklik paynn olduu grlmektedir. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nde ve hatta Cumhuriyet Halk Partisinde, ttihat ve Terakki'nin izleri bulunmaktadr. Bu izler yalnz tzklerdeki benzerliklerle snrl kalmayp, sz konusu partilerin eylemlerine yansmtr. ttihat ve Terakkiden miras alnan ve tek parti dneminde de devam eden otoriter demokrasiye ve zellikle de muhalefete pheyle bakan bir ynetim anlay, bir siyasal kltrn

yerlemesine neden olmu, 1950 de iktidar CHP hkmetinden devralan DP ise, tek parti anlaynn baskc ideolojisini devam ettiren bir grnt vermitir.

126

KAYNAKA Kitaplar: AAOLU, S., Demokrat Partinin Dou ve Ykseli Sebepleri, Bir Soru, Baha Matbaas, stanbul, 1972. AHMAD, F., ttihat ve Terakki (1908-1914), ev: YAVUZ N., Kaynak Yaynlar, stanbul, 1994. _______, Demokrasi Srecinde Trkiye, Hil Yaynlar, stanbul, 1992. AHMAD, F., ve AHMAD, B.T, Trkiyede ok Partili Hayatn Aklamal Kronolojisi, (1945-1971), Bilgi Yaynlar, stanbul,1976. AKKERMAN, N.C., Demokrasi ve Trkiyede Siyasi Partiler Hakknda Ksa Notlar, Ulus Basmevi, Ankara, 1950. AKN, S., Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, mge Kitapevi, Ankara, 2001. ALKAN, T., Siyasal Bilin ve Toplumsal Deiim, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1989. ALKAN, T., ve D.ERGL, Siyaset Psikolojisi, Turan Kitabevi, Ankara, 1980. ANZERLOLU, Y., v.d., 80.Ylnda Trkiye Cumhuriyeti ve Demokrasi, Hacettepe niversitesi Yaynlar, Ankara, 2004. ARMAOLU, F., 20.Yzyl Tarihi(1914-80), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1984. ASLAN, Y., Trkiye Komnist Frkasnn Kuruluu ve Mustafa Suphi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, XVI. Dizi, Say: 81, Ankara, 1997. ATATRK, M.K., Nutuk, Kamer Yaynclk, stanbul, 1999. AVAR, A., Serbest Cumhuriyet Frkas(Bu Partinin Kapatlmasnda Basnn Rol), Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1998. AYBAR, M.A., Bamszlk, Demokrasi, Sosyalizm(Semeler:1945-1967), Gerek Yaynlar, stanbul, 1968, AYDEMR, .S., htilalin Mant, Remzi Kitabevi, stanbul, 1990. ______, Menderesin Dram( 1889-1960), Remzi Kitabevi, stanbul, 2001. BAYAR, C., Bavekilim Menderes, Der.smet Bozda, Tercman Gazetesi Yaynlar, stanbul, 1986. BERBEROLU, G., Siyasi Parti Ynetimi, Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir, 1997. BERKES, N., Trkiyede adalama, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2002. BRAND, M.A., ve C.DNDAR., Demirkrat (Bir Demokrasinin Douu), Milliyet Yaynlar, stanbul, 1995. BORATAV, K., Trkiye Tarihi-ada Trkiye(1908-1980) iinde ktisat Tarihi, Der. Sina AKN, Cem Yaynevi, stanbul, 2002. ______, Trkiye ktisat Tarihi(1908-1985), Gerek Yaynevi, stanbul, 1998.

127

BOZDA, ., Demokrat Parti ve tekiler, Kervan Yaynlar, stanbul, 1975. ______, Deiim afa, Emre Yaynlar, stanbul, 1993. BURAK, R.S., Trkiyede Demokrasiye Gei (1945-1950), Olga Yaynlar, stanbul, 1977. CEM, ., Trkiyede Geri Kalmln Tarihi, Cem/Kltr Yaynlar, stanbul, 1995. AVDAR, T., Trkiyenin Demokrasi Tarihi(1839-1950), mge Yaynevi, stanbul, 1995. ______, Adalet Partisi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 8, letiim Yaynlar, stanbul, s.2066, 1985. ______, Demokrat Parti, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C:8, stanbul, s.2064, 1985. DEMRA, N., 31 Mays 1953te Nuri Demiran MKP Kongresindeki Beyanat, aka Matbaas, stanbul, 1953. DEMREL, A., Birinci Mecliste Muhalefet-kinci Grup-, letiim Yaynlar, stanbul, 1994. DERNGL, S., Denge Oyunu, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1994. DEMOKRAT PART TZK VE PROGRAMI, stiklal Matbaas, Ankara, 1953. DLPAK, A., Menderes Dnemi, Beyan Yaynlar, stanbul, 1990. DOAN, A., Kurtulu, Kurtulu ve Sonras, Dnya Yaynlar, stanbul, 1964. DURSUN, D., Demokratikleemeyen Trkiye, aret yaynlar, stanbul, 1999. DUVERGER, M., Siyasi Partiler, ev. Ergun ZBUDUN, Bilgi Yaynevi, 3. Bask, stanbul, 1992. ______, Siyaset Sosyolojisi, ev. TEKEL, ., Varlk Yaynlar, stanbul, 1982. EKNC, N., Trkiyede ok Partili Dzene Geite D Etkenler, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 1997. ERER, T., Trkiyede Parti Kavgalar, Tekin Yaynevi, stanbul, 1966. EROUL, C., Demokrat Parti (Tarihi ve deolojisi), mge Kitapevi, Ankara, 1998 ______, ok Parti Dzeninin Kuruluu, Gei Srecinde Trkiye, Belge Yaynlar, stanbul, 1990. ESRC, ., Menderes Diyor ki, Demokrasi Yaynlar, stanbul,1967. GRTLOLU, F., Trk Siyasi Tarihinde C.H.Pnin Mevkii, Ayyldz Matbaas, Ankara, 1965. GOLOLU, M., Demokrasiye Gei(1946-1950), 1982. Kaynak Yaynlar, stanbul,

______, Milli ef Dnemi, Turhan Kitabevi, Ankara, 1974 ______, Cumhuriyete Doru(1921-1922), Banur Matbaas, Ankara, 1971

128

GKALP, Z., Trkln Esaslar, Hazrlayan: Mehmet Kaplan, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1972. GNLBOL, M. ve H. LMAN, kinci Dnya Savandan Sonra Trk D Politikas, A..S.B.F Yaynlar, No:509, Ankara, 1982. GRMEZ, K., Trkiyede Devletilik, Sava Yaynlar, Ankara, 1982. GRKAN, N., Trkiyede Demokrasiye Geite Basn(1945-1950), letiim Yaynlar, stanbul, 1998. GRN, K., D likiler ve Trk Politikas, A..S.B.F Yaynlar No: 531 Ankara, 1983. GVEN, B., nsan ve Kltr, Remzi Kitabevi, Ankara, 2002. GZ, N., Serbest Cumhuriyet Frkas Sonras Basnda Muhalefet ve 1931 Matbuat Kanunu, Gazi niversitesi Yaynlar No: 184, letiim Fakltesi Yaynlar No: 11, Ankara, 1993. BOLU, N., ada Kltr Politikas, ada Kltrmz-Olgular-Sorunlar, ada Yaam Destekleme Dernei Yaynlar, stanbul, 1991. NUUR, M.N., Trk Basn Tarihi(1919-1989), Trkiye Gazeteciler Cemiyeti Yaynlar No:37, stanbul, 1992. SLAMOLU, A., II.Merutiyet Dneminde Siyasal Muhalefet (1908-1913), Gkkubbe Yaynlar, stanbul, 2004. , M., Sosyal Yap ve Sosyal Deime, Der Yaynlar, stanbul, 2000. FERSOY, O.C., Bir Devre Adn Veren Babakan-Adnan Menderes-, Hun Yaynlar, stanbul, 1978. FCHTER, J., Sosyoloji Nedir?, ev.Nilgn ELEB, Atilla Kitabevi, Ankara, 1996. KALAYCIOLU, E., ada Siyasal Bilim, Beta Yaynlar, stanbul, 1984. KARATEPE, ., Tek Parti Dnemi, z Yaynclk, stanbul, 1997. ______, Darbeler, Anayasalar ve Modernleme, z Yaynlar, stanbul, 1992. ______, Osmanl Siyasi Kurumlar, aret Yaynlar, No:28, stanbul, 1989. KARPAT, K.H., Trk Demokrasi Tarihi (Sosyal, Ekonomik, Kltrel Temeller), AFA Yaynlar, stanbul, 1996. KL, S., Trk Devrim Tarihi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2001. ______, Atatrk Devrimi-Bir adalama Modeli-, Trkiye Bankas Yaynlar, 1983. ______, CHPde Gelimeler, Boazii niversitesi Yaynlar, stanbul, 1976. KOAK, C., Trkiyede Milli ef Dnemi 1938-1945, letiim Yaynlar, Birinci Cilt, stanbul, 1996a. , Trkiyede Milli ef Dnemi 1938-1945, letiim Yaynlar, kinci Cilt, stanbul, 1996b.

129

, Trkiye Tarihi 4-ada Trkiye (1908-1980) iinde Siyasal Tarih (19231950), Der. Sina AKN, Cem Yaynevi, stanbul, 2002. KOAK, M., Siyasal Partiler ve Trkiyede Siyasi Parti Yasaklar, Turhan Kitabevi, Ankara, 2002. KONGAR,E., Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei, Remzi Kitabevi, stanbul, 1995. KONGAR, H., Ulus Gazetesi(CHP ve Kemalist lkeler), Balam Yaynlar, Ankara, 1999. KORKUD, R., Milli Mcadele Cumhuriyet, nn Devri ve Matbuat, Trkiye Fikir Ajans, Ankara, 1956. KRKOLU, ., Trk Demokrasinin Kurulu ve leyiinde D Etkenlerin Rol, A..S.B.F. Dergisi, C:33, Mart-Haziran, Ankara, 1978. LEWIS, B., Modern Trkiyenin Douu, ev: M. KIRATLI., Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2000. MAKAL, A., Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri(1920-1946), mge Kitabevi, Ankara, 1999. MARDN, ., Trk Modernlemesi (Makaleler 4), letiim Yaynlar, stanbul, 1992. ______, MARDN, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, letiim Yaynlar, stanbul, 2002. MELZG, H., nn Diyor ki, lk Basmevi, stanbul, 1946. MLLET PARTS Program ve Tzk, Sakarya Basmevi, Ankara, 1948. MSTAKL GRUP BEYANNAMES, Demokrat Parti Kurucular Bu Davann Adam Deildirler, 20 Haziran 1949. OKYAR, A.F., Serbest Cumhuriyet Frkas Nasl Dodu, Nasl Fesh Edildi?, stanbul, 1987. ______, Devirde Bir Adam, Hazrlayan: Cemal KUTAY, Tercman Yaynlar, stanbul, 1980. Z, E., Tek Parti Ynetimi ve Siyasal Katlm, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1992. ZALP, K., Atatrkten Anlar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1992. ZTEKN, A., Siyaset Bilimine Giri, Siyasal Kitapevi, Ankara, 2003. PARASIZ, ., Trkiye Ekonomisi, Ezgi Kitabevi, Bursa, 1998. PARLA T., Trkiyede Siyasi Kltrn Resmi Kaynaklar (Atatrkn Nutuku), C:1, letiim Yaynlar, stanbul, 1991. SAYILGAN, A., Trkiyede Sol Hareketler, Ota Yaynlar, stanbul, 1976 SERTEL, S., Roman Gibi, Belge Yaynlar, stanbul, 1987.

130

SEZGN, ., Trk Kurtulu Sava ve Siyasal Rejim Sorunu, Birey ve Toplum Yaynlar, stanbul, 1984. STEMBLKBAI, ., Parti Semenlerinin Siyasal Ynelimlerine Etki Eden Sosyoekonomik Faktrler, Nobel Yayn Datm, Ankara, 2001. SOYSAL, ., Trkiyenin Siyasi Anlamalar(1920-1945), Trk Tarih Kurumu Yaynlar No: 38, Ankara,1983. SUNAR, ., DP ve Poplarizm, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, Cilt: 7, stanbul, s.2076, 1983. TEZ, E., Anayasa Hukuku, Beta Yaynlar, 2.Bask, stanbul, 1991. ______, 100 Soruda Siyas Partiler, Gerek Yaynlar, stanbul, 1976. TMUR, T., Trkiyede ok Partili Hayata Gei, mge Yaynevi, stanbul, 2003. TOKER, M., Demokrasimizin smet Paal Yllar, Bilgi Yaynlar, Ankara, 1990. ______, Tek Partiden ok Partiye, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1970. TOSUN, G. E., Demokratikleme Perspektifinden Devlet-Sivil Toplum likisi, Alfa Yaynlar, stanbul, 2001. TKN, F.H., Trkiyede Siyasi Partiler ve Siyasi Dncenin Gelimesi (18391965), Elif Yaynlar, 1965. TUNAYA, T.Z., Trkiyede Siyasi Partiler 1859-1952, Arba Yaynlar, stanbul, 1995. ______, Siyasi Kurumlar ve Anayasa Hukuku, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1982. TUN, H., Parlamento i Muhalefet, Cemre Yaynlar, Konya, 1997. TUNAY, M., Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), Tarih Vakf Yurt Yaynlar: 88, stanbul, 1999. ______, Siyasi Gelimenin Evreleri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 7, letiim Yaynlar, stanbul, s.1976-1977, 1986. ______, YK, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 3, letiim Yaynlar, stanbul, s.680, 1986. ______, Demokrat Parti, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, Cilt 8, stanbul, s.2067, 1983. TURAN, R., vd., Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1997. TURGUT, N., Siyasal Muhalefet: Bat Demokrasileri-Sosyalist lkeler-Trkiye, Birey ve Toplum Yaynlar, Ankara, 1984. ______, Trkiyede Siyasal Muhalefet Olgusu ve Anlay, Trk Siyasal Hayatnn Geliimi, Edit: Ersin Kalaycolu, Ali Yaar Sarbay, Beta Yaynlar, stanbul, 1986. TRK PARLAMENTO TARH (1931-1935), TBMM Drdnc Dnem, TBMM Vakf Yaynlar, No: 11, Ankara, 1996.

131

TRK PARLAMENTO TARH (1919-1923), TBMM Birinci Dnem, TBMM Vakf Yaynlar No: 4, Ankara, 1994. TRKE SZLK, Trk Dil Kurumu Yaynlar No: 549, Ankara, 1998. TRKKAHRAMAN, M., Trkiyede Siyasal Sosyalleme ve Siyasal Sembolizm, Birey Yaynclk, stanbul, 2000. _____, Trkiyede Siyasal Sosyalleme: Tarih ve Politika, Cumhuriyet zel Says, III, Yeni Trkiye Medya Hizmetleri, 1998, Yl: 4 Say: 23-24, 1998. TRKYEDE SYAS DERNEKLER, Cilt: 2, ileri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1950. URAN, H., Hatralarm, Ayyldz Matbaas, Ankara, 1959. US, A., Asm Usun Hatra Notlar: 1930dan 1950 Ylna Kadar Atatrk ve smet nn Devirlerine Ait Seme Fkralar, Vakit Matbaas, stanbul, 1966. UYAR, H., Tek Parti Ynetimi ve CHP, Boyut Kitaplar, stanbul, 1999. YEL, A., Trkiyede ok Partili Hayata Gei, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar No: 897, Ankara, 1988. YETKN, ., Trkiyede Tek Parti Ynetimi, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1983. YCEL, S., Demokrat Parti, lke Kitaplar, stanbul, 2001. YCETRK, A.N., A..S.B.F Yaynlar No: 533, Trkiyede Parlamentonun Evrimi, Ankara, 1983, ZURCHER, E. J., Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, ev: GVEN G., letiim Yaynlar, stanbul, 2003. , Modernleen Trkiyenin Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul, 2000. Makaleler: AKN, S., Demokrat Partinin Kurulmas, Tarih ve Toplum, letiim Yaynlar, C: 9, Say: 53, stanbul, Mays 1988. KRKOLU, ., Trk Demokrasinin Kurulu ve leyiinde D Etkenlerin Rol, A..S.B.F. Dergisi, C: 33, Mart-Haziran, Ankara, 1978. UHR, A., Kltr ve Uygarlk Kavram zerine, Bilim ve topya Dergisi, Say: 104, ubat 2003. Dier: nternet Kaynaklar: <http://www.ataturk.net/imp/ittihat.html> 09.12.2005. < http://www.dallog.com/kurumlar/itterak.htm > 11.10.2005. <http://www.aydinlanma1923/Ataturk ve Demokrasi II-ergunaybars.htm>06.01.2006 <http://www.belgenet.com/arsiv/varlikvergisi.html> 16.03.2006. <http://www.turmob.org.tr/turmob/basin/10-08-2000.htm> 16.03.2006.

132

Tezler: AKANDERE, O., Trkiyede ok Partili Hayata Geite Rol Oynayan ve D Tesirler, Yaymlanmam Doktora Tezi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Ana Bilim Dal, Konya, 1992. ZERMAN, T., ok partili Dnemde Trk Siyasi Hayatna Etki Eden Siyasal Hukuk Faktrleri, Yaynlanmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kamu Ynetimi Blm, zmir, 1989. TANER, A., Tek Parti Dneminde ktidar Muhalefet likileri (1923-1945), Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi Ana Bilim Dal, Ankara, 2002. TOSUN, T., Askeri Mdahalelerin Siyasi Kltre Etkileri, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi Ana Bilim Dal, zmir, 1991. Dergiler: T.B.M.M Tutanak Dergisi: 8.Dnem. T.M.M.M. Tutanak Dergisi: 7.Dnem. Dikmen.1945. Ayn Tarihi.Mays 1945. Ayn Tarihi.Temmuz 1947. Ayn Tarihi.Mays 1946. Ayn Tarihi.Haziran 1946. Gazeteler: Akam.1945-1947. Cumhuriyet.1945-1946. Vakit.1946-1947. Vatan.1946. Ulus.1946-1947. Tanin.1945.

133

ZGEM
Ad ve Soyad: Emin KRMAN Doum Yeri : Ilgn/Konya Doum Yl : 30/08/1979 Medeni Hali : Bekar Eitim Durumu : Lise : 1994-1997-Ilgn Salk Meslek Lisesi

Lisans : 1998-2002-anakkale Onsekiz Mart niversitesi Biga BF / Kamu Ynetimi Yabanc Dil(ler) ve Dzeyi : ngilizce : Yazma (yi) Konuma (Orta) Okuma (yi)

Deneyimi : 2004-. . . Teknisyeni : Argthan Salk Oca Tabiblii-ILGIN-KONYA/Toplum Sal

You might also like