EKN BELLETEN BAHAR 91 SAYFA 23-34

BAIMLILIK OKULUNUN ELETRS

Melih Ersoy1 Bamllk Okulu'nun yaratt tartma ortamnn gncelletirdii konularn ana temalar yzyl akn bir gemie sahiptir. Bat Avrupa'da egemenliini pekitiren kapitalist retim tarznn, evre formasyonlarda var olan yapy ne ynde etkileyecei, politik iktisatlarn srekli gndemlerinde tuttuklar bir konu olmutur. Ancak sz konusu tartmann boyutlarnn geniletilerek derinletiril mesi, yaygnlatrlmas ve politik iktisadn ciddi ura alanlarndan birisini oluturmas 20. yzyl balarna ve zellikle de kinci Dnya Sava sonrasna denk der. Kukusuz bir rastlant olmayan bu oluumun nedenlerini bir yana brakp, bu makalenin ana konusunu oluturan tartmann tarihsel geliimine bir gz atalm. 19. yzyl ortalarnda Marx, ngiliz kapitalizminin evre formasyonlarda geleneksel toplumsal yapy kkten ykarak retici glerin gelimesini snrlayan engelleri ortadan kaldracana inanyordu. Bu formasyonlarda retici glerin gelimesine kout olarak duraan i dinamik devinecek, bu da daha st aamalara geii salayacakt. Beraberinde getirecei tm aclara karn, evre formasyonlarn sanayilemeleri ve retici glerinin gelime dzeylerini arttrmalar iin kapitalist retim tarznn bu formasyonlara Bat Avrupa kapitalizmi aracl ile girerek, bu lkelerde kk salmas, tarihsel olarak yaanlmas gereken, zorunlu bir aama olarak grlmekteydi. Ksacas, evre formasyonlarda da kapitalist yolla gelime hem gerekli ve hem de olanakl idi.(Palma, 1978:4) Yaamnn daha sonraki yllarnda, zellikle ngiliz smrgeciliinin rlanda'daki roln inceleyen yazlarnda, evrede geleneksel yapnn yklmasnn zorunlu olarak yeni toplumun maddi koullarn yarataca grn terk etmesine karn (Mohri, 1979), bu konudaki yazlarnn tm gz nne alndnda Marx'n, kapitalist retim tarznn evre formasyonlarda da olanakl olduu ve ta rihsel olarak ilerici bir rol stlendii tezini savunduunu gryoruz. 20.yzyla gelindiinde gncel olgu kapitalizmin ulat yeni evre, yani emperyalizm idi. Luxemburg ve Buharin gibi marksistler emperyalizm olgusunun evrimi ve sonularna hep Avrupa anakaras asndan baktlar. Emperyalizmin evre formasyonlardaki yaplan ne ynde etkilediine ilikin ayrntl almalara girmediler. Bu erevede ulatklar genelleme emperyalizmin evre formasyonlarda sanayilemeyi engelleyecei ve evre formasyonlarn emperyalizme olan balantlar kramadklar srece hzl bir sanayileme srecine giremeyecekleri ynnde idi. Dier bir anlatmla, anlan yazarlar kapitalist retim tarznn merkezde kendi i elikileri ile yklacana olan inanlar nedeniyle, evrenin bu elikilerin hafifletilmesine saladklar katklarla fazla ilgilenmemilerdir. evrede bamsz sanayilemenin ve kapitalist retimin salanabilmesi iin hem var olan geleneksel politik rgtlenme biiminden vazgemeli, hem de emperyalizmle olan balar kopartlmalyd. (O'Brien, 1975:21) Bir evre formasyonda kapitalist gelimenin ayrntl zmlemesini somut bir rnekte yapan ilk alma 1899'da yaymlanan Lenin'in "Rusya'da Kapitalizmin Gelimesi" adl yaptdr. (Lenin, 1967) Bu yapt, Lenin'in emperyalizm kuramnn Avrupa merkezciliini eletirenlere verdii bir yant olarak deerlendirilmektedir. (Sutcliffe, 1972). Bu yantta Rus toplumsal formasyonunda kapitalist retim tarznn gelimesi incelenirken, hem merkez lkelerle olan ilikiler, hem de lkede varln srdren kapitalizm ncesi retim tarzlarnn kapitalist tarzla eklemlenmelerine ilikin somut verilerden yararlanlmaktadr. Dolays ile olgunun bir ynn Rus toplumsal formasyonunun emperyalist lkelerle olan ilikileri olutururken, dier ve bundan daha az nemli olmayan ynn ise, anlan
1

Do.Dr. ODT ehir ve Blge Planlama Blm retim yesi 1

formasyondaki kapitalist ve kapitalizm ncesi tarzlarn eklemlenmesinin yaratt zgn somut yaplar oluturmaktadr. ncelediimiz konu bakmndan, Lenin'in narodniklerle yapt kapitalizmin Rusya'daki rolne ilikin tartmalara ksaca da olsa deinmemiz gerekecek. Bilindii gibi narodnik ya da halk2 iktisatlar Rusya'nm kapitalist bir lke olmadn belirterek, sanayii eme. srecinde ge kalnmas, lkede kapitalizm ncesi retim birimlerinin yaygm olmas ve Avrupa'da retici glerin ulat dzey gz nnde tutulduunda, lkenin kapitalist yolla sanayilemesinin olanaksz olduunu ileri sryorlard. Narodnikler, tekelci sermayeye hcum ederek halk politikalarla ve zellikle kyl komnlerini temel alan rgtler aracl ile dorudan sosyalizme geii neriyorlard. Onlara gre Rusya'da sosyalizme gei iin kapitalist aamann yaanmas gerekmiyordu. Bu aamaya geite ge kalnm olmas nedeniyle artk Rus toplumsal formasyonu iin kapitalist retim tarznn ilerici niteliinden sz edilemezdi. Lenin ise, yukarda sz edilen yaptnda, kapitalizmin Rusya'da gelimekte olduunu ileri srerek, kapitalizmin iki temel tarihsel roln, yani, retici glerin art ve emein toplumsallatrlmas ilevlerini gerekletirmekte olduunu belirtiyordu. (Sutcliffe, 1972) Ksacas, Lenin narodniklerin aksine, bir evre toplumsal formasyonunda da kapitalist sanayilemenin olanakl olduunu savunmak tayd. Narodniklerin evrede kapitalist gelimenin olanakszlna kant olarak gsterdikleri kitlesel isizlik ve eksik istihdam konularnda ise Lenin'in yant, anlan olgularn kapitalist gelimenin temel koullar olduu ve bunlarn kapitalist gelimenin olanakszlna kant olarak gsterilemeyeceidir. (Lenin, 1967) Lenin'e gre Rusya'da kapitalist gelimenin ritmini ve doasn belirlemekte gelimi Avrupa kapitalizmi ile olan ilikilerin yan sra, Rus burjuvazisinin zayfl, rkeklii ve kapitalizm ncesi tarzlarla retim yapan birimlerin varlklarn srdrmekte gsterdikleri direncin de nemli pay vardr. (Palma, 1978:13) 1930'lara gelindiinde Ortodoks marksist gr kapitalizmin evre formasyonlarda gelime ve sanayilemeyi salayaca savn koruyordu. Ancak artk bu srecin gecikmesinde tek nedenin emperyalizm olmayp onunla birlikte bu formasyonlardaki kapitalizm ncesi tarzlarn hakim snflarn (oligari) da byk pay olduu ileri srlmeye balanmt. Bu teze gre, evrede var olan yapnn dntrlmesi, sz konusu snflarn kendi egemenliklerinin de yklmasna neden olacandan, bu snflar var olan yapnn korunmas iin emperyalizmle birlik olmay kendi karlarna uygun grmlerdir. zetle, kapitalizmin tarihsel ilerici rol bu formasyonlarda, kapitalizm ncesi egemen yaplarla emperyalizmin birlikte oluturduklar irtifak nedeniyle snrlandrlmakta ve hedefine ulamas nlenmektedir. Bu bakmdan anti-emperyalist mcadele bir yandan da anti-feodal mcadele ile btnlemelidir. Milli burjuvazinin de yer ald bu savamla sanayilemenin yolu alacaktr. Bu strateji genel izgileri ile baatln 1960'lara kadar korudu. kinci Dnya Sava sonras, smrgeciliin tasfiyesinin hzland ve evre formasyonlarn politik bamszlklarna kavutuklar bir dnem oldu. ite bu dnemde Batnn akademik evrelerinde retilen gelime ve modernleme kuramlarnn byk bir yaygnlk ve prestij kazandn gryoruz. Modernleme Okulu erevesinde toplumbilimciler, yapsal ilevselci okul tarafndan toplumsal deiim ve evrime ilikin olarak Bat toplumlar iin gelitirilen kuramlar evre formasyonlar da kapsayacak biimde evrenselletiren "gelime toplumbilimini, iktisatlar da Ortodoks (neo-klasik) iktisadn ana kavramlarn kullanarak uluslararas dzeyde karlatrmal stnlkler ve ulusal dzeyde faktr stnlkleri kuramlarn, temel alan "gelime iktisad"n gelitirdiler. Modernleme Okulu'nun evre formasyonlarn gelimesine ilikin ana tez ve kuramlar 1960'lann ikinci yansndan balayarak ciddi ve youn eletirilere hedef oldu. Bu erevede ilk bayapt, kukusuz, P. Baran'n "Bymenin Politik ktisaddr. (Baran, 1957) 1950 sonlarnda yaymlanan bu

"Narod" Rusa'da halk, ulus demektir. (Johnson, 1979)

yapt, 1960'larda younlaan eletirilerin ncs niteliindeydi. Baran bu yaptta, hibir evre formasyonunun kapitalist yolla gelimesinin ve ekonomik bamszln korumasnn olanakl ol madn belirterek, evrede kapitalist rerim tarznn ilerici roln yadsyordu. Ancak bu bayapta karn, Bamllk Okulu, evre formasyonlarn ikinci Dnya Sava sonras deneyimlerinin bir rn olarak ortaya 'kt. Bamllk Okulu'nun temel kavramlarn oluturanlar ve kuramsal erevesini izenler Latin Amerikal aratrmaclardr. Modernleme Okuluna ilk kapsaml ve kktenci kar kn, smrgeciliin uzun yllar nce tasfiye edildii ve kapitalist yolla kalknma abalarnn da o denli uzun bir gemie sahip olduu bir anakarada filizlenmesi anlamldr. Modernleme Okulu'nun yeni bamszlna kavuan Asya ve Afrika lkelerine nerdii stratejinin pratiini Latin Amerika yllardr yaamaktayd. Bu nedenle, Latin Amerikan formasyonlarnda kinci Dnya Sava sonras yaanan toplumsal pratiklere ksaca gz atmak, Bamllk kuramnn nasl bir yapsal ileyiin rn olduunu kavramak asndan, yararl olacaktr. Bir yzyl akn bir sre nce smrge statsnden kurtulmasna karn, ikinci Dnya Sava sonras Latin Amerikan toplumsal formasyonlar hala smrge lkelere zg niteliklere sahip azgelimi ekonomilerden oluuyorlard. Merkez lkelerde 1930'larda yaanan Byk Buhran, dsatma ynelik birikim modeli ile gelimeye alan Latin Amerikan formasyonlarn iflasn eiine getirdi. Dnya ticaret hacminin iyice darald bu dnemde, dier tm kapitalist lkeler gi bi Latin Amerikan formasyonlar da kendi iine kapanarak, ulusal kaynaklara dayal bir gelime yolu seti. 1930'lu ve 1940'h yllarda baz sektrlerde bu yolla nemli gelimeler saland; sanayileme yolunda nemli admlar atld, ite EC-LA (Birlemi Milletler Latin Amerika Ekonomik Komisyonu) byle bir deneyimden sonra dodu. (Villamil: 1979:2-2, Booth: 1975:52-54) ECLA, znde, Latin Amerika'nn geri kalmlnn nedenlerini aratran ve Batl izgide hzla kalknmasnn yollarn arayan, BM desteindeki radikal, milliyeti aydnlardan oluan bir kadrodur. ECLA Okulu Latin Amerika'm azgelimiliin nedenlerini dnya ticaret sistemindeki eitsiz ve haka olmayan deiimde bulmutur. Buna gre, Barnn gelimi "merkez" lkeleri "evre'nin azgelimi lkelerinde retilen ham ve yar mamul maddelerini deerlerinin altnda fiyatlarla satn alrken, bu lkelere dsatmn yaptklar makine ve donatm iin onlardan yksek fiyatlar istiyorlard. Dier bir deyile, geleneksel ekonomi kuramnn serbest ticaret koullar altnda uluslararas dzeyde verimlilik artlarnn birincil mallar reten evre lkeler yararna sonular verecei tezi, evre ve merkez lke ler arasnda uzun bir dnemi kapsayan ticaret hadlerine ilikin verilerce yalanlanyordu. Ticaret hadlerindeki bu olumsuz gidi, evre lkelerin demeler dengesinde byk aklara ve onarlmaz darboazlara neden olarak sanayileme abalarn baltalyordu. ECLA'ya gre merkez ile evre arasndaki bu "yapsal" eitsiz deiim ilikilerinin temel nedeni, Ortodoks kuramn geersiz varsaymlar yan sra, sanayilemi ekonomilerin ulat tekelci yap, yani okuluslu irketlerdi. ECLA'nn zm nerileri, "bir yandan dsatm yaplan mallar eitlendirmek, dier yandan da dalm yaplan mallarn lke iinde retilmelerini salamak" biiminde zetlenebilir. Bu stratejinin temel ara ithal ikameci yolla sanayileme ve sermaye birikimi modeli oldu. Kotalar ve yksek gmrk duvarlar ile korunan yerli sanayi, bir yanda dalm iin yaplan harcamalar azaltarak demeler dengesine olumlu katkda bulunurken, dier yandan da, lke iinde isizlik ve eksik istihdam sorunlarna zm getirecekti. (O'Brien, 1975: Chilcote, 1974) Ancak, ECLA'nn ithal ikameci sanayileme modeli zmeyi vaadettii elikiyi bir sre sonra yeniden ve daha gl olarak yaratt. Yeni kurulan sanayilerde yeni sorunlara bu da -Yeni terimi ile- ekonomik bamlla yol at. (Both, 1975:57) ECLA tm kktenci yaklamna karn bu sorunun zmn yine Ortodoks iktisat retisinde aryordu. Yine Harrod-Domar tipi planlama modeli benimseniyor ve bu nedenle de d yardmlar ve yabanc yatrmlar sermaye sorunlarn hafifletilecek teknolojik gelimeyi hzlandracak giriimler olarak deerlendirip destekleniyordu. Ksacas, sorunu yaratanlarla sorunun zmlenmesi neriliyordu. (Godfrey, 1980:1) Frank'm Modernleme Okuluna iddetle kar kan almalarnda, zellikle bu konunun srekli vurgulandn ve youn biimde eletirildiini gryoruz. Bamllk Okulu, 1970'lerden balayarak farkl dzeylerde yneltilen eletirilerle karlat. Bu makalede Bamllk Okulu'na yneltilen eletirileri ampirik, kuramsal ve paradigmatik olmak zere farkl dzeyde ele alan bir yaklamla (Scrker, 1985) inceleyerek geni bir zet sunmaya alacaz.
3

A- AMPRK DZEYDE YAPILAN ELETRLER: Bamllk Okulu, zellikle de Frank ve izleyicileri, kapitalizmi, evre formasyonlarn geri kalmlnn, "arpk" (Amin, 1977) ve "deforme olmu" (Alavi, 1975) ekonomik geli melerinin ana nedeni olarak grmlerdir. Buna gre evrede "normal" kapitalist gelime olanakszdr. Gnmzde artk kapitalist retim tarznn tarihsel bakmdan ilerici olan ilevinden sz edilemez; tersine evrede kapitalist retim tarznn varl bu formasyonlarda geri kalml yaratmakta, yerletirmekte ve yeniden retmektedir. Bu teze gre, azgelimilik denilen olgunun gelimesi evre ile metropol lkeler arasnda var olan ve ksaca bamllk ilikisi diyebileceimiz bir smr zincirinin rndr. Bu nedenle "uydu lkeler"in gelimeleri ancak metropol lkelerle olan ilikilerini en aza indirdikleri dnemlerde gerekleebilmektedir. (Frank, 1967, 1969) Emperyalist aamada evre formasyonlarn bamsz ekonomik gelimeleri veya bamsz sanayilemelerinin olanakszln savunan bu gre ampirik dzeyde ciddi eletiriler yneltildi. "Bamllk" ve "gelime" olgularnn birbirlerini dlamadn savunanlarn banda Brezilyal aratrmac H.Cardoso gelir. Cardoso 1972 ylnda yaymlanan bir makalesinde (Cardoso, 1972), nce Lenin'in emperyalizmi nitelemesi ile kapitalizmin gnmzde ulat aamay karlatrdktan sonra, yzylmzn ikinci yarsndan balayarak dnyann ekonomik ve politik yapsnda ortaya kan nemli deiikliklerin, emperyalist lkelerle baml lkeler arasndaki ilikileri derinden etkilediini, sermaye birikiminin ve yaylmacln gnmzde ald biimlerin klasik emperyalizm kuram ile aklanmasnn gletiini ileri srmektedir. (Cardoso, 1972) Kant olarak ampirik verilerden yararlanan Cardoso, aklamasnda, evre formasyonlarn gelimeleri ile baml yaplarnn elime diini savunarak, gnmzde emperyalist yatrmlarn ekonomik retimde yerel katlm ngrdn belirtmektedir. okuluslu irketler, byk tekeller artk evrede sanayi yatrmlarna ynelmekte ve bu lkelerin i pazarlarm da nemsemektedirler. Bamllk Okulu'nun bu konudaki kat emalarn eletiren Cardoso son olarak u saptamalarda bulunuyor: (a) Artk tek bir emperyalist merkez yoktur, karlar eliik ok merkezli bir yap gereklere daha uygun dmektedir; (b) Frank'n "azgelimiliin gelimesi" tezi, evre formasyonlarda yapsal bir dinamizmin yokluunu savunarak nemli bir yanl yapmaktadr. zgl rneklerde aka grld gibi, "bamllk" ve "gelimesi" pekala bir arada yaayabilir. Warren (Warren, 1973) eitli ekonomik gstergelere dayanarak kinci Dnya Sava sonras dnemde evre formasyonlarda baarl bir kapitalist ekonomik gelime salandn ve bu lkelerde kapitalist sanayileme yolunda nemli admlar atldn ileri srmektedir. Warren'e gre, gnmzde nc Dnya lkelerinde kapitalist toplumsal ilikilerle retici glerin gelime dzeylerinde belir gin bir atlm yaanmaktadr. Bu atlm yavalatan etmenler, emperyalist lkelerin bu ynde yrttkleri bilinli politikalardan ok/sz konusu lkelerin i elikilerinden kaynaklanmaktadr. Warren makalesinde Sutcliffe tarafndan (Sutcliffe, 1972) bamsz sanayilemenin ltleri olarak belirlenen drt zelliin -snai retimin yaps, finansman kaynaklar, teknolojinin nitelii, i pazarn varl- evre formasyonlarda ne llerde salandn inceledikten sonra, bu erevede, anlan formasyonlarn hzl bir bamsz sanayileme srecine girdikleri sonucuna varmaktadr. Ksacas, Warren'de Bamllk Okulu grlerinin tersine evrede bamsz kapitalist gelime olanakldr, gnmzde yaamaktadr ve de gelecei umutludur. Sosyalizme gei ncesinin altyaps olumaktadr. Evans (Evans, 1979) evre formasyonlarda yaanan bu gelime evresine "emperyalizmin ikinci aamas" ya da "dk sanayileme" demektedir. Evans'a gre, Wallerstein'in "yar-evre" diye adlandrd belirli i pazar byklne ulam, gelimeyi srdrebilecek kaynaklara sahip olan, fiziksel ve sosyal altyapsn byk lde tamamlam -evre formasyonlarda gerekleen bu gelime tr, tm ilgili yanlarn- evre lke devletleri, sanayici ve sekinleri ile okuluslu irketler ortak

karlarna uygun dmektedir.3 Bradshaw (Bradshavv, 1985), 1960-1977 yllan arasnda 15 Afrika lkesine ilikin ampirik verileri temel ald almasnda Evans'm tezinin salt "yan-evre" lkeler iin geerli olmayp tm evre lkeleri kapsayacak biimde geniletilmesi gerektiini savunmaktadr.4 Bradshavv'a gre evre formasyonlann zellikle "modem kesim"lerinde gzlemlenen baml gelime, bu lkelerdeki ekonomik ve politik eitsizlikleri arttrarak toplumsal muhalefetin ykselmesine neden olmaktadr. Ksacas, evrede yapsal deiikliin kayna bugn yaanan baml gelimenin yaratt sonular olacaktr. Lall da, bamlln azgelimilik durumunu aklamakta yararl bir kavram olmad grndedir. Bu kavramn totolojik niteliinin ortadan kalkmas iin 1- salt baml lkelere zg olan niteliklerin aka belirlenmesi ve 2- bu zelliklerin baml lkelerin gelimelerini olumsuz ynde etkilediinin gsterilmesi gerekmektedir. (Lall, 1975) Yazar, incelemesinde, bamllk kavramnn her iki lt de doyurmadn, bamllk durumunu betimleyen tm zelliklerin kapi talist sanayileme srecinin genel sorunlar olduunu ve birok "baml olmayan" lke iin de geerli olduunu gstermektedir. (Lall, 1975) Schiffer, S. Amin'i eletiren makalesinde, dier aratrmaclar gibi ampirik verilerden yola karak Amin'in kuramsal emasnn geersiz olduunu ileri srmektedir. Amin'in bamllk kuramna gre, evre formasyonlarda retici yatrmlar okuluslu irketler tarafndan dsatma ynelik olarak ve belirli sektrlerde yaplr. Schiffer ikinci Dnya Sava sonrasnda evre formasyonlann arpc bir gelime gsterdiklerini belirttikten sonra bu gelimenin bir zmlemesini yapmaktadr. Buna gre, toplam yatnmlarda ana pay yerel sermayenindir. Bu yatranlar byk lde lke iin birikime dayanarak ve arlkl olarak sanayi sektrnde yaplmtr. zetle, Schiffer bamllk perspektifinin ada gelime srecini anlamamz kolaylatracak bir ereve oluturmadn ileri srmektedir. (Schiffer, 1981) B- KURAMSAL DZEYDE YAPILAN ELETRLER Kuramsal dzeyde, Bamllk Okulu, zellikle, kulland kavram ve kategorilerin marksgil olmad ileri srlerek, youn biimde eletirildi. Laclau ve Brenner, Frank ve Wallerstein gibi etkin yazarlarn kapitalizmin tanm ve ortaya k konularnda Marx' anlamadan ona gnderme yaptklarn belirtmektedirler. Bu tartmann ayrntlarna girmeden nce Frank ve Wallerstein'in kapitalizmi nasl tanmladklarn grelim. Franka gre, kapitalizm pazar iin retim yapan bir sistemdir ve retimin ana drts kardr. Feodalizm ile kapitalizm arasndaki temel fark geni bir pazarn varldr. Frank bu tanmdan yola karak Latin Amerika'da 16. yzyldan beri bir pazar ekonomisi olduunu, dolaysyla anakaradaki formasyonlarn kapitalist yaplarnn bu yzyla kadar indiini savunduktan

okuluslu irketler evre lkelerdeki hammadde ve ucuz igcnden yararlanarak ileri teknoloji kullanan sanayi birimlerinde maliyetleri drme olana salarken, pazarlamaya ilikin hizmetleri bu lkelerdeki yerel ticaret an iyi tanyan temsilcilerine brakmaktadrlar. Bu kesimlerin gl olmad evre lkelerde ise bu lke devletleri eitli gvenceler vererek okuluslu irketlerin yatrm yapmalarn ekici klacak bir ortam hazrlamakta ve yaplan yatrmlarn salayaca snai ilerlemeyi iktidarlarn glendirmek iin politik d zeyde kullanmaktadrlar (Bradshavv, 1985) Evans (1979) Bu ampirik aklamay baml gelime aamasnn temel nitelii olarak genelletirmektedir. Evans, baml gelimeyi, yerel sermaye, okuluslu ir ketler ve devletin ortaklndan oluan l ittifakn rgtledii bir sermaye birikim modeli olarak tanmlamaktadr.

Kimmel daha da ileri giderek dnya kapitalizm tarihini dnemletirmekte ve "baml gelimenin" Birinci Dnya Savandan bu yana sanayileme abasna giren evre lkelerin uygulamak zorunda kaldklar bir kapitalist gelime modelini oluturduunu ileri srmektedir. (Kimmel, 1982)

sonra, Latin Amerika'nn dnya kapitalist sistemindeki baml konumunun, onun azgelimiliinin ana nedeni olduunu ileri srmektedir. (Frank, 1967; Laclau, 1985) Ayn paradigmatik ereveden yola kan, ancak daha kapsaml bir kuram gelitiren Wallerstein'in Dnya Sistemi kuramnda ortaya att tezler ise yle zetlenebilir: 1- Birincil zmleme birimi dnya sistemidir. Bu sistem, merkez, yan -evre ve evre diye adlandrlan alt sistemlerin oluturduu" birleik bir kapitalist dnya ekonomisidir; 2- Alt sistemlerde ortaya akan elikilerin kayna, sistemin btnnde var olan uzlamaz yapda aranmaldr. Bu nedenle, ana belirleyiciler, alt sistemlere dsal olan glerdir. 3- Alt sistemler deiim ilikileri ile birbirlerine balanrlar. Dnya sistemi gerekte deiim ilikilerinin belirleyici rol stlendikleri bir dnya pazardr. Kapitalizm kar amac ile pazara ynelik retim yaplan bir sistemdir. Bylelikle dnya sistemi temelde sermayenin dolam ile tanmlanmaktadr. Wallerstein, retim ve dolamn tek bir organik btnn farkl kategorilerini oluturduunu ve retimi belirleyenin dnya pazarndaki dolam olduunu ileri srmektedir. Grld gibi, Bamllk Okulu, retim ilikilerinden ok deiim ilikilerine ve dolam evresine nem vermektedirler. Bunu yaparken, de retim ve dolam evrelerinin birbirini btnleyen evreler olduklarn, Marx'a gnderme yaparak savunmaktadr. Ancak, Navarro'nun (Navarro, 1982) aka belirttii gibi, her ne kadar Marx retim, deiim, blm ve tketimin bir btnnn unsurlarn oluturduklarn sylyorsa da, sz geen unsurlar arasnda ayrm da yapmaktadr. Marx'a gre, bir retim tarznn belirleyicisi deiim deil, retimin niteliidir. Organik bir btn oluturan retim tarz iinde retim, deiim, blm ve tketim gibi ayrml momentlerin nasl eklemlendiini belirleyen retim ilikileridir; yani, retim aralarna sahip olanlarla dorudan reticiler arasnda belirli bir retim srecinde var olan ilikilerin trdr. Kukusuz, zmlemede temel vurgunun retim srecinden dolam evresine aktarlmas, snfsal yap ve mcadelenin nemini azaltmaktadr. Kapitalizmin kar amacyla pazara ynelik meta retilen bir sistem olduu dorudur. Ancak, temel soru Brenner'in belirttii gibi bunun tersinin, yani pazara ynelik ve kar iin yaygn bir retimin yapld her sistemde kapitalizmin var olduunun savunulup savunulamayacadr. Bamllk Okulu'nu eletirenlerin buna yant olumsuzdur. nk kapitalizmi dier retim tarzlarndan ayran temel nitelik, greli artk deerin kaynam oluturan ve srekli bir biimde artan miktarlarda retim yaplmasn salayan yeni tekniklerin rerim surecinde kullanlmasdr. ite srekli bir biimde yeni teknoloji reterek verimliliin tarihte yaanmam boyutlarda gelimesini olanakl klan, bunu arzu edilen ve uygulanabilir yapan, retim aralarndan yoksun braklm emekilerle retim aralarnn mlkiyetine sahip kapitalistlerin bir araya geldikleri kapitalist sistemdir, ite sistemin kendisini gelitirerek yeniden retimini olanakl klan, bu bileimin varldr. Kapitalist retim ilikileri, kapitalistleri srekli yatrm yaparak, yeni teknolojiler uygulayarak greli artk deeri arttrmalarn ve bylelikle toplam karlarn maksimize ermelerini olanakl ve gerekli klan bir ortam yaratr. Pazara ynelik ve kar amal olarak retim yaplan her retim ilikisi szn ettiimiz koullar salamaz. nk pazar iin retim yaplan, ancak geniletilmi yeniden retime gerek gstermeyen, bu nedenle de retim srecinde teknolojik gelimenin ok yava gerekletii retim tarzlar vardr ve bu yap iindeki ilikiler kapitalist retim ilikileri deildir. Ksacas, yeniden retimin hzn, temposunu ve niteliini belirleyen ekonominin bir btn olarak snf yapsnn ieriidir. Bu bakmdan kapitalist ekonomik gelimenin ardnda yatan ana drt pazar iin kar amal retimden ok emek gcnn metalat snf-yapl yeniden retim sistemidir. Brenner'e gre (Brenner, 1977) ekonomik gelime, retimin yeni rgtlenme biimine, yeni teknolojik gelimeye ve artan llerde verimli yatrm yapmaya en uygun olan snf ilikilerinin ortaya knn bir sonucu olarak ele alndnda, tam anla myla anlalabilir. evre formasyonlann, pazar aracl ile kapitalist dnya sistemiyle btnletikleri 16. yzyldan bu yana kapitalist olduklarn savunan teze sol kesimden yneltilen youn eletiri, Bamllk Okulu kapsamna alnabilecek dier yazarlarn daha ayrml zmlemeler retmesine neden oldu. Banaji (1972) ve Alavi (1972) evre formasyonlarda baat retim tarznn, bu formasyonlara zg ve kapitalizmin deforme olmu bir biimi niteliindeki "smrge" ve "smrge -sonras tarz" olduunu ileri srdler. Ancak kuramsal bir tutarll olmayan bu yaklam asla yanda bulmad. Amin'in (Amin, 1974, 1977) evre formasyonlarda var olan yapy merkez lkelerdekinden ayrmak iin
6

gelitirdii ''arpk kapitalizm" terimi de benzer biimde eletirildi. Kapitalizmin bir retim tarz olarak kendine zg eilimleri ve bir mant vardr. Kapitalist rerim tarznn ileyi yasalar da diyebileceimiz bu mantn, evre formasyonlarda merkezdekinden farkl olduu savna, yukarda sz edilen yaklamlardan hibiri salam bir kuramsal gereke getirememitir.5 Tm Latin Amerikan formasyonlarn 16. yzyldan bu yana kapitalist olarak niteleyen Frank, bu yaklam ile Modernleme Okuluna ynelttii hakl eletirilerine konu olan hatalar kendi gelitirdii modelde de yinelemektedir. Dier bir deyile, duraan, dinamizmden yoksun bir model vardr karmzda. evre formasyonlann byk farkllklar gsteren zgn yaplan, tmyle d dinamiklere ve dnya kapitalist pazar ile btnleme sorunlanna ynelen yeni modelde bir yana braklm ve bu konuda doyurucu hibir aklama getirilmemitir. Kala ki model, bu farkllamay aklayabilecek kuramsal aralardan da yoksundur. Bamllk Okulu, tarihil olmamakla sulad Modernleme Okulu ile birlikte yine ayn ned enle eletirilmektedir. Modernlemeciler, "geleneksel-modern" ayn mini veri alarak yola kmlardr; Bamllk Okulu yandalan da, benzer biim de evre formasyonlarda 16. yzyldan bu yana kapitalist retim tarznn baat o] duu saptamasn yaptktan sonra, bu formasyonlarda retim ilikilerinin son 40 yllk srede nasl bir evrim gsterdiine ilikin hibir aklama getirmemilerdir. Bamllk Okulunun gelitirdii zmlemelerde zaman boyutu vardr; ancak bu, Leys'in belirttii gibi, tarihle ayn anlama gelmez. "Modelin salt deiiklii gz nne almas veya bugn, gemiteki olaylar zincirinin bir sonucu olarak grmesi onu tarihsel yapmaz". (Leys, 1977:99) Johnson ise eletirisinde daha ok Bamllk Okulunun ideolojik niteliine deinmektedir. Johnson'a gre, evre formasyonlarda yerel (milli) sermaye kesimi, retilen kayb nedeniyle emperyalizme kar tavr almaktadr. Bamllk Okulu gelitirdii kuramda retim yapld yerdeki toplumsal ilikiler elikisini vurgulamak yerine, dikkatleri dolam ve deiim evrelerine ekerken bu kesimin snfsal gereksinimlerine cevap vermektedir. (Johnson, 1979) C- PARADGMA DZEYNDE YAPILAN ELETRLER Paradigmatik adan Bamllk Okulu'nun Modernleme Okulu'na kar doyurucu bir seenek oluturamad ileri srlmektedir. Bamlln yeni bir paradigma yaratmaktan ok modernleme kuramnn kavram ve tezlerini tmyle yadsyan ve bunlar tersyz ederek yenilerini gelitirmeye alan bir yaklam olduu, bu nedenle de aralan okulun tm yetersizliklerini kendi yapsna farkl biimlerde yeniden rettii belirtilmektedir. Bu polemik kar kta akla gelen rnekler olarak unlar sralayabiliriz: Modernleme Okulu'na gre evre formasyonlarda birisi "modern", dieri "geleneksel" olmak zere birbirinden tmyle farkl iyi yap yan yana varlklarm srdrrler. Bu okulun dorusal evrimci modeline gre, azgelimilik, anlan formasyonlarn modernleme sreci iinde aacaklar bir zgn durumdur. Bamllk Okulu ise bu ikili yap tezlerine kar anlan formasyonlardan grnrdeki ikiliin tek ve ayn bir tarihsel srecin rn olduunu azgelimilik ile gelimiliin: ayn madalyonun iki yz olduu monist grn ileri srmlerdir. Ancak, Bamllk Okulu bir yandan bu monist gr savunurken, dier yandan da kapitalizmin merkezde gelimeye, evrede ise azgelimilie neden olduunu sylemektedir. Ksacas, ayn retim tarz farkl mekanlarda, farkl mantklarla ilemektedir. Modernleme Okulu aratrmalarnda ulusal dzeyde yaplan almalara ncelik verirken Bamllk Okulu i dinamikleri tmyle gz ard ederek ararma-1 arn uluslararas dzeyde var olan ilikilerde younlatrmtr. Bu tek yard abartlm nem, zaman zaman i dinamikleri, var olan snfsal yap ve ilikileri, d dinamiklerin bir trevi olarak kavranmasna yol amtr. Sonuta, Modernleme Okulu'na yneltilen btnsel olmama, sistemin tm elemanlarn bir btnn ilikileri Son yllarda evre formasyonlarda varolan zgn yapnn niteliine ilikin olarak geli tirilen en yaygn gr "retim tarzlarnn eklemlenmesi" yaklamdr. Bu konuda yaynlanm bir dizi makale iin bkz. .Keskinok, M.Ersoy (derleyenler), retim Tarzlann Eklen lenmesi zerine, Birey Toplum, Ankara, 1984.
5

iinde ele almama eletirisi farkl biimde, ancak benzer yetersizlikte Bamllk Okulu tarafndan yeniden retilmitir. Modernleme Okulu azgelimiliin ortadan kalkmas ve modernleme srecini hzlandrmak iin dnya leinde kapitalist btnlemenin salanmasn ve bunun iin de gelimi lkelerden gelimekte olanlara sermaye, teknoloji ve bilgi aktarmn nerirken, ideolojik nitelii tm akl ile ortaya kmaktadr. Bamllk Okulu, bu teze kar geri kalmln temel nedeni olarak grd bu uluslararas ilikilerin tmyle kopartlmas gerektiini, yani tam bir otarkiyi nermektedir. Ancak, bu tez ve neri Bemstein'm belirttii gibi Latin Amerika'da ie dnk ithal ikameci politikalarn iflasna kar gelitirilmi ulusu bir kapitalist gelime isteine dnk ideolojiyi de ortaya koymaktadr. (Berstein, 1979:90) zetle, Bamllk Okulu, mantksal bir yap oluturan kavramlar dizisi gelitirerek azgelimilik olgusunu aklamas beklenen yeni bir kuram yerine, eskisinin kartn, onun olumsuz bir yanssn retmitir. Bu nedenle de radikal szcklerle donatlm olmasna karn Bamllk Okulu zmlemelerinde kullanlan sorunsal, paradigmatik bir seenek oluturamamaktadr. Hatta, Bernstein (1979) ve Leys (1977) gibi yazarlar daha da ileri giderek, Bamllk Okulu yandalarnn, tarihsel materyalizmin temel kavramlar ile toplumbilim kategorilerini, hibir ayrm yapmadan veya aralarndaki temel ayrm anlamadan, i ie kullandklarn belirtmekte ve bu nedenle de mevcut paradigmadan kopamadklarn savunmaktadrlar.6 Bilindii gibi Modernleme Okulu'na yneltilen nemli bir eletiri de gelitirilen kuramn teleolojik olduuna ilikindir. Modernleme Okulu evre formasyonlarda modernleme srecini ideal bir koula, var olmayan, ancak gizli olarak gerekleebilir veya salt istenilen bir eree (telos) bavurarak aklamaktadr. Bu erevede somut evre formasyonlarnn yaps, ieriini gnmz Bat toplumlarnn oluturduu ve evrenin de modernleme sreci ile ulaaca beklenen bu erek temel alnarak zmlenmektedir. (Sckopol, 1977; Bernstein, 1979) Ksacas, teleolojik aklamalarda nce ideal bir durum (olgu) tanmlanr-rnein Bat toplumlarnn bugn ulatklar dzey-daha sonra gerek durum-evre formasyonlarn gnmzdeki yaps-bu ideal temelinde incelenerek sz edilen eree ne denli yaklat ve rotada bir sapma ile karlalmas durumunda buna neden olan engeller aratrlr. Teleolojik aklamalarda ana sorun, bilgi nesnesinin ieriinin nceden belirlenip tanmlanm olmas nedeniyle, sz konusu tanmda verilenler tesinde yeni kuramsal bilgi retilememesidir. Bernstein'a gre ayn sorun, Bamllk Okulu iin de geerlidir. Bamllk-Okulu da "normal" gelimeyi klasik kapitalist gelime ile zde tutarak byle bir gelimenin evrede olanakszln vurgulamaktadr. Ancak, evre formasyonlarn ileride ne olamayacaklarnn veya ne tr bir gelime izgisi izleyemeyeceklerini belirtmek olumsuz bir teleolojik olup, bu formasyonlarda ortaya kan gelime biimlerinin aratrlmasna yardmc olacak bir kuramsal ara yaratlmasna katkda bulunmaz.7 rnein, snf tanmlamalarnn tmyle toplumbilim kategorileri (gelir, stat, i gvencesi vb) ile yaplmasnda hibir saknca grlmemektedir. Snf zmlemesi (eitsizlik, belirli ayrcalklara sahip olup olmamak gibi toplumbilimsel sorunsallara indirgenmektedir.
6

Mouzelis bu konuda ayn gr paylamyor. Mouzelis'e gre (Mouzelis, 1984; 179-184) "moderngeleneksel" veya "gelimi-azgelimi" benzeri tiplemeler oluturulmas toplumsal deimenin otomatik olarak teleolojik zmlemesine yol amaz. "ster idealolsun veya olmasn gei srecinin balang ve son noktalarn gsteren bu tipler, deime kuramlarnda aratrma iin nirengi noktas olarak olduka sk kullanlmaktadr. Teleolojik aklamalara yol aan tipletirme deildir, e sas neden daha ok bu tipletirmelerin A noktasndan B noktasna geii ele almak iin kullanlma tarzdr." (Mouzelis, 1984:181). Mouzelis Bamllk Okulunun gelitirdii modellerde gelitirilen gei mekanizmalarnn zgn aklamalar getiren teleolojik nitelii olmayan almalar olduunu savunarak Scorkop, Bernstein ve Taylor'un bu konudaki eletirilerine katlmadn belirtiyor.
7

Son Sz: Yukarda Bamllk Okulu'na yneltilen eletirilerden derlediimiz bir zet sunduk. Burada, son sz olarak, tm eletirilere karn bu okulun gelime yaznna yapt byk katknn hibir zaman gz ard edilemeyeceini vurgulamak istiyoruz. Nitekim, en youn eletirilere maruz kalan Frank'n tezlerinin yirmi yldr gncelliini yitirmemi olmas bile kendi basma bu grmzn bir kantdr. Bamllk Okulu, bir yandan Modernleme Okulu'nun akademik evrelerdeki seeneksiz ve tartmasz liderliine son vermi, dier yandan da sol yaznn, evrenin kalknmas zgn konusuna eilmesine yol amtr. Bugn evre formasyonlarn kalknma sorunlar zerine yazlan her ciddi yapt, merkez evre ve bamllk ilikilerinden, okuluslu irketlerden uluslararas iblmn den, marjinal kesim ve marjinalleme srelerinden sz etmek, modelinin bu ve benzeri konularda ne gibi zm nerileri gelitirdiini belirtmek gereini duymaktadr. Artk neo-klasik iktisat ilkelerinin tm ekonomilerde benzer sonular retecei gr tartmasz benimsenmemekte ve evre fomasyonlarn zgr yaplan gz nnde tutulmaya allmaktadr. Bu makaleden amalanan, evre formasyonlarn gelimesi konusunda kuramsal yaps daha salam yeni bir paradigmann oluturulmas zamannn geldiini vurgulamaktr. Bunun iin de ilk yaplmas gereken ey, Bamllk Okulu'nun ierii retorii kadar yksek olmayan tezlerine yneltilen eletirilerin ciddi bir irdelenmesi olmaldr. Kaynaka Alavi, H. (1972), "The State in Post-Colonial Societies: Pakistan and Bangladesh", NeW Left RevieW, S.74, s.59-82. Alavi, H. (1975), "ndia and the Colonial Mode of Production", Socialist Register, (ed.) R.Miliband, J.Saville; London. Amin, S. (1974), "Accumulation and Development: A Theoretical Model", Revi-eW of African Political Economy, V.l, N.l. Amin, S. (1977), "Acumulation on a World Scale, A Critique of the Theory of Un-derdevelepment, NeW York: Monthly RevieW Press, 1977. Banaji, J. (1972), "For a Theory of Colonial Modes of Production", Economic and Political Weekly, V.7, N.52, s.2498-2502. Baran, P. (1957), The Political Economy of GroWth, Monthly Review Press, NeW York. Bernstein, H., "Sodology of Underdevelopment vs. Sodology of Development", D.Lehman (ed), Development Theory, London: Frank Cass, s.77-106. Booth, D. (1975), Andre Gunder Frank: An introduction and Appredation", I.Oxall, T.Bamett, D.Bptth, Beyond the Sodology of Development, Routledge and Kegan Paul, London. BradshaW, Y.W. (1985), "Dependent Development in Black Africa: A Cross-National Study", American Sodological Review, V.50, s.195-207. Brenner, R. (1977), "The Origins of Capitalist Development A Critique of Neo smithian Marxism", NeW Left RevieW, N.104, s.25-92. BroWett, J. (1982), "Out of the Dependency Perspectives", Journal of Contemporary Asia, V.12, N.2, s.145-157. Cardoso, FH. (1974), "Dependency and Development in Latin America", New Left Review, N.74. s.83-95. Chilcote, R. (1974), "Dependency: A Critical Synthesis of the Literatre", Latin American Perspectives, V.3, N.4, s.4-29. Evans, P. (1979), Dependent Development; The Alliance of Multinational State, and Local Capital in Brazil, N.J; Princeton University Press. Frank, A.G. (1976),-Capitalism and Uderdevelopment in Latin America, New York: Monthly Review Frank, A.G. (1969), Latin America: Underdevelopment or Revolution, New York Modern Reader Godfrey,.M.(1980), "Is Dependency. Dead"; Bulletin, Institute.of Development Studies, Sussexs.. Johnson, C. (1979), Dependency Theory and the Capitalist/Socialist Process,' Centre for Developing Area Studies, McGill Un. Canada.
9

Keskinok,.C., Ersoy, M. (1984), retim Tarzlarnn Eklemlenmesi zerine, Birey-Toplum, Ankara Kimmel, M.S. (1982), "Beyond Dependency", Insurgent Sociology, V.12,N.4. Laclau, E. (1984), "Latin Amerika'da Feodalizm ve Kapitalizm", H.Keskinok, M.Ersoy, retim Tarzlarnn Eklemlenmesi zerine,.Birey Toplum,. Ankara, s.95121. Lall, S.(1975), "s Dependencya Useful Concept in Ahalysing Underdevelop-'ment", World Development, V.13, N.ll-12, s.799-810. Lenin, V.I. (1967), The Development of Capitalism in Russia, Moscow: Progress Publishers. . Leys, C. (1977), "Underdevelopment and Dependency: Critical Notes", Journal of Contemporary Asia, V.7, N.l, s.92-107. Mohri, K. (1979), "Marx and Underdevelopment' ", Monthly Review, V30, N.ll, s.32-42. . / Mouzelis, N. (1984), "Ycni-Marksizmin Eletirisi", H.Keskinok, M.Ersoy, retim Tarzlarnn Eklemlenmesi zerine, Birey-Toplum, Ankara, s.179-199. Navarro, V; (1982),"The Limits of the World Systems Theory in Defining Capitalist and Socialist Formations", Science and Sodety, V.46, N.l, s.77-90. O'Brien (1975), "A Critique of Latin American Theories of Dependency", I.xall, T.Bamett, D. Booth (eds), Beyond The Sociology of Development, London: Routledge-Kegan. Palma, G.(1978), "Underdevelopment and Mandsm: From Marx to the Theories of Imperialism and Dependency", Thames Papers in Political Economy, Thames Polytechnic, London. Schiffer, J. (1981), "The Changing Post-War Patern of Development: The Accu-mulated Wisdon of Samir Amin", World Development, V.9, N.6, .515-537. Sckocpol, T. (1977)- "Wallerstein's Capitalist System: A.Theoretical and Histori-cal Critique", American Journal of Sociology, V.82, N.5, s.1075-1090. Sutcliffe, B. (1972), "Imperialism and Industrialization in the Third World", R.Owen, B.Sutcliffe, Studies in the Theory of imperialism, London, Longman. Vlamil, J.J. (1979), "Introduction", J.J.Villamil, Transnational Capitalism and National Development, Harvester Press, s.1-15. Warren, B. (1973), "imperialism and Capitalist Industrialization", New Left Review, N.81, s.3-44 Werker, S. (1985), "Beyond Dependency Paradigm", Journal Of ontemporary Asia, V.15, N. 1, s.79-95.

10