RAPOR

IRAK SIYASETN ANLAMA KILAVUZU

IRAK SYASETN ANLAMA KILAVUZU

COPYRIGHT 2013 SETA

SETA Yaynlar XXVIII I. Bask ISBN Kapak Tasarm Tasarm ve Uygulama Bask letiim : 2013 : 978-605-4023-29-5 : M. Fuat Er : mare Yazar : Pelin Ofset, Ankara : SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakf Nenehatun Cad. No.66 GOP ankaya 06700 Ankara Tel: (0 312) 551 21 00 | Faks: (0 312) 551 21 90 www.setav.org | info@setav.org

IRAK SYASETN ANLAMA KILAVUZU

Levent Batrk Furkan Torlak Saliha Ziya Glah Neslihan Akkaya Mjge Kkkele Zehra Senem Demir

NSZ BRNC BLM

IRAKTA SYAS PARTLER

13

15

KNC BLM
IRAKTA SYAS AKTRLER

57

NC BLM
DN YAPILAR VE AKTRLER

149

DRDNC BLM
IRAKTA KURUMLAR: PARLAMENTO, YARGI VE GVENLK GLER

171

BENC BLM
MEDYA

189

ALTINCI BLM
IRAKTA YATIRIMI OLAN NEML PETROL RKETLER

203

NDEKLER

NSZ | 13 1. IRAKTA SYAS PARTLER | 15

1.1 LER | 17 1.1.1 slami Dava Partisi, (1957) | 17 1.1.2 Irak Yksek slam Konseyi (1982) | 21 1.1.3 Irak Ulusal Uzlama Hareketi (1990) | 23 1.1.4 Milli Islah Hareketi | 26 1.1.5 Hrler Grubu / Sadr Grubu | 27 1.1.6 Bedir Partisi | 28 1.1.7 slami Fazilet Partisi | 29 1.1.8 Bamszlar Blou | 29 1.1.9 Irakn Birlii ttifak | 30 1.2 SNNLER | 30 1.2.1 Irak Ulusal Diyalog (Hivar) Cephesi (2005) | 30 1.2.2 Irak Ulusal Kurtulu Cephesi (2008) | 32 1.2.3 Ulusal Reform ve Kalknma Hareketi | 34 1.2.4 Yenilik (Tecdd) Listesi | 34 1.2.5 El Hadba Listesi | 35 1.2.6 Gelecek Grubu | 36

1.3 KRTLER | 36 1.3.1 Krdistan Demokrat Partisi | 36 1.3.2 Krdistan Yurtseverler Birlii | 40 1.3.3 Krdistan Sosyalist Demokrat Partisi | 42 1.3.4 Irak Krdistan Komnist Partisi | 43 1.3.5 Gorran (Deiim) Hareketi | 43 1.3.6 Krdistan slam Birlii | 44 1.3.7 Krdistanda slami Hareket | 45 1.3.8 Krdistan slami Cemaati | 45 1.3.9 Feyli Krtleri | 46 1.4 TRKMENLER | 47 1.4.1 Irak Trkmen Cephesi | 47 1.4.2 Irak Trkmen slam Birlii | 49 1.4.3 Trkmen Kardelik Hareketi | 50 1.5 DIER PARTILER | 51 1.5.1 Asur Demokratik Hareketi | 51 1.5.2 Keldani Sryani Asur Halk Meclisi | 54

2. IRAKTA SYAS AKTRLER | 57

2.1 LER | 57 2.1.1 Nuri el-Maliki | 57 2.1.2 brahim Caferi | 63 2.1.3 yad Allavi | 66 2.1.4 Ammar El Hekim | 70 2.1.5 Hadi el Amiri | 72 2.1.6 Hseyin El-ehristani | 73 2.1.7 Hudayr el-Huzai | 74 2.1.8 Hemmam Hammudi | 75 2.1.9 Bakr Zubeydi | 76 2.1.10 Kusay El-Suheyl | 77 2.2 SNN ARAPLAR | 77 2.2.1 Usame el-Nuceyfi | 77 2.2.2 Salih el-Mutlak | 80 2.2.3 Rafi el-savi | 84

2.2.4 Tark El-Haimi | 86 2.2.5 Esil El-Nuceyf | 89 2.2.6 Cemal El-Kerbuli | 90 2.2.7 Muhammed El Ceburi | 92 2.3 KRTLER | 93 2.3.1 Celal Talabani | 93 2.3.2 Mesud Barzani | 96 2.3.3 Kusret Resul Ali, | 100 2.3.4 Neirvan Barzani | 102 2.3.5 Berham Salih | 106 2.3.6 Hoyar Zebari | 110 2.3.7 Babekr Bedirhan evket Zebari | 112 2.3.8 Safin Dizai | 113 2.3.9 NoirvanMustafa | 115 2.3.10 Selahaddin Muhammed Bahaddin Sadk | 117 2.3.11 Ali Bapir | 118 2.3.12 Hero brahim Talabani | 120 2.3.13 Mesrur Barzani | 121 2.3.14 Kubat Talabani | 122 2.4 TRKMENLER | 123 2.4.1 Erad Salihi | 123 2.4.2 Abbas Beyati | 125 2.4.3 Fevzi Ekrem Terziolu | 126 2.4.4 Sinan elebi | 127 2.5 DN AZINLIKLAR | 128 2.5.1 Yunadim Kanna | 128 2.5.2 Sarkis Agacan Mamendo | 130 2.6 DASPORA | 131 2.6.1 Ayetullah Seyit Mahmut Haimi ahrudi | 132 2.6.2 Ali Allavi | 135 2.6.3 Muhammed Abdullah Muhammed El ehvani | 138 2.6.4 Sinan El-ebibi | 140 2.6.5 Hamis el Hancer | 142

2.6.6 Saad El-Bezzaz | 142 2.6.7 Kenan Mekiye | 144 2.6.8 Enes el-Tikriti | 147

3. DN YAPILAR VE AKTRLER | 149

3.1 LER | 150 3.1.1 Necef Havzas Dini Merkezi | 150 3.1.2 Ayetullah Uzma Seyyid Ali Sistani | 155 3.1.3 Mukteda Es Sadr | 157 3.1.4 Seyyid Muhammed Cevad ehristani | 159 3.1.5 Seyyid Ahmed Safi | 159 3.2 SNNLER | 160 3.2.1 Irak Snni Vakf Divan | 160 3.2.2 eyh Ahmed Abdulafur El Samarrai | 162 3.2.3 Halil brahim Hammudi el Samarrai | 164 3.2.4 Mslman limler Heyeti | 165 3.2.5 eyh Haris Ed Dari | 168 3.3 DER GRUPLAR | 170 3.3.1 Hristiyanlar ve Dier Dinlerin Vakflar Divan | 170

4. IRAKTA KURUMLAR: PARLAMENTO, YARGI VE GVENLK GLER | 171

4.1 IRAK PARLAMENTOSU | 171 4.2 IRAK YARGISI | 174 4.3 IRAK MERKEZ BANKASI | 176 4.4 IRAK ORDUSU | 178 4.5 IRAK POLS | 180 4.6 IRAK ULUSAL STHBARAT SERVS | 181 4.7 KRT BLGESEL YNETM PARLAMENTOSU | 183 4.8 PEMERGE | 185 4.9 ASAY PARASTN - ZANYAR | 186

5. MEDYA | 189
5.1 Televizyonlar | 193 5.1.1 El Irakiyye TV | 194 5.1.2 El Ryadyye TV | 194

5.1.3 El Furkan TV | 195 5.1.4 El Hurra Irak TV | 195 5.1.5 Biladi TV | 195 5.1.6 Afak TV | 195 5.1.7 Badad TV | 195 5.1.8 El Babiliyye TV | 196 5.1.9 El Badadiyye TV | 196 5.1.10 El Sumeriyye TV | 196 5.1.11 El erkyye TV | 196 5.1.12 El adir TV | 197 5.1.13 El Furat TV | 197 5.1.14 El Feyha TV | 197 5.1.15 Kurdsat TV | 197 5.1.16 Geli Kurdistan TV | 198 5.1.17 Kurdistan TV | 198 5.1.18 Zagros TV | 198 5.1.19 Trkmeneli TV | 198 5.1.20 tar TV | 198 5.1.21 Aur TV | 199 5.2 GAZETELER: | 199 5.2.1 El Sabah Gazetesi | 199 5.2.2 El Merg Gazetesi | 199 5.2.3 El ttihad Gazetesi | 199 5.2.4 Ez Zaman Gazetesi | 199 5.2.5 El Beyyinetul Cedide Gazetesi | 200 5.2.6 El Beyan Gazetesi | 200 5.2.7 Ed Dustur Gazetesi | 200 5.2.8 Ed Dava Gazetesi | 200 5.2.9 El Adale Gazetesi | 200 5.2.10 El Meda Gazetesi | 201 5.2.11 Et Teahi (Kardelik) Gazetesi | 201 5.2.12 Kurdstan Nuve Gazetesi | 201 5.2.13 Habat Gazetesi | 201 5.2.14 Hewler Gazetesi | 202

5.2.15 Rojname Gazetesi | 202 5.2.16 Asuva Gazetesi | 202 5.2.17 Hewelati (Vatanda) Gazetesi | 202 5.2.18 The Kurdsh Globe | 202

6. IRAKTA YATIRIMI OLAN NEML ENERJ RKETLER | 203

6.1 Exxon Mobil, ABD | 204 6.2 BP, ngiltere | 205 6.3 TOTAL, Fransa | 206 6.4 CNPC, in | 206 6.5 Lukoil, Rusya | 207 6.6 STATOIL, Norve | 207 6.7 Petronas, Malezya | 208 6.8 Royal Dutch Shell | 208

NSZ

Ortadouda olup da Irakta olmayan siyasi, toplumsal ve iktisadi bir dinamik bulunmuyor. zellikle blgemizdeki etnik, mezhebi, dini, siyasi ve ekonomik dinamiklerin tamam Irakta mevcut. Irak adeta Ortadounun mikrokozmozu gibi. Dolaysyla Irak zerinden blgesel krizlerin derinlemesi de sakinlemesi de mmkn. 2003 ylnda Amerikan igali ite tam da bu dinamiklerin en ham ve en kontrolsz ekilde hareketlenmesine yol at. galle beraber Irakta siyasi ve toplumsal kimliklerin yllar sren siyasal alkla ve gvenlik arzusuyla arz- endam ediine ahitlik ettik. Ksa sre ierisinde siyasaln varlna kast eden bir manzara ortaya kt. Bylece, siyasal ve toplumsal hayat adeta mahkum eden yeni bir kaos sreci balad. Bu srecin en belirgin olduu an ise 2010 seimleri idi. Neredeyse btn aktrler tam anlamyla kendilerini etnik-sekteryen modele teslim ettiler. Kim olduunuzun ve ne sylediinizin anlamszlat bu srete belirleyici olan etnik ve mezhebi aidiyet oldu. Seim sonular hangi siyasi akmn ne kazandndan ziyade hangi mezhebi grubun veya etnik unsurun ne kadar kazandna odakland. Sonuta etnik-mezhebi ablon zaferini ilan etti. Bu zafer ayn zamanda siyasaln da lm ilanyd. yle ki 2010 seimleri sonras artk hangi pozisyona hangi unsurdan ismin gelecei bir format zmnen kanksand. Cumhurbakanl bir etnik unsura, babakanlk ve meclis bakanl bir mezhebe, d ileri bakanl yine bir etnik unsura gre belirlenir oldu. Seimin bir anlam kalmam, etnik-mezhebi unsurlar sonular belirlemiti. Bu durum elbette Saddam enkaz ve igal ykm zerine Irakn yeniden her ynyle ina edilmesini olduka zora sokacakt. Tah-

13

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

min edildii gibi de oldu. Irak, igal dneminde bile grmedii bir iddet ksr dngsne teslim oldu. Artk her ay yzlerce, bazen binlerce insann lmesi sradanlaan bir gelimeye dnm oldu. Ortaya kan kaosun ierisinde Irak siyasetine kimlerin nasl yn verdiini anlamaya almak bile bal bana nemli bir soruna dnt. Zaten igal sonras kaostan dzen karmaya alan Irak siyaseti iinden klmaz bir anlamszla mahkum oldu. Irakn yakn gelecekte istikrara kavumas da hali hazrdaki siyasi aktrlerin etnik-mezhebi farkllklara yaslanarak siyaset yapmak yerine mezkur kimliklerini ama kapasiteleriyle dorudan alakaldr. Kald ki 2010 seimlerinde etnik-mezhebi ablonu bir nebze ama ihtimali olan hareketi Irakllar seimlerden birinci karmlard. Irakn gelecei Iraktaki farkllklar yatay kesmeyi baaran yeni bir siyasi dil ve platformdan gemektedir. Aksi bir siyaset, Saddam dnemini aratmayan, herkesin kendi dnyasnda mevzi sava verdii koskoca bir siyasal anlamszla tekabl etmektedir. SETA Irak siyasetini daha derinlikli anlamak adna rehber niteliinde olan elinizdeki almay hazrlad. Dorudan saha gzlemlerine, mlakatlara, derinlikli aratrmaya ve igalden bu yana SETAnn Irak takibine dayanan bu alma ortaya kt. Irak igaliyle harekete geen etnik-mezhepsel fay hatlar, Iraktaki siyasi kimlikleri de bu hatlar dorultusunda ayrd. Bu sebepten elinizdeki almada siyasi aktrler, partiler ve dini yaplar tasnif edilirken Snni-ii, Arap-Krt-Trkmen ayrmna gitmek gerekti. Burada belirleyici olan bizim Irak nasl tasnif ettiimizden ziyade Irakl siyasi aktrlerin kendi kimliklerini hangi izgilerle ortaya koyduklar oldu. SETA Irak igaline dair bugne kadar birok almaya imza att. Hem Irak siyasetini anlamak hem de Irak ekonomi-politiine dair derinlikli bir fikir sahibi olmak adna Iraktaki siyasi ve toplumsal aktrlerin yakinen takip edilmesi gerektiine inanyoruz. Irak Siyasetini Anlama Klavuzu sadece Trkiyede Iraka dair bir boluu doldurmakla kalmayacak. Bu almann ayn zamanda yakn gemi ve gelecekte Irak siyasetinin kaotik unsurlarna dair bir rehber eser vazifesi ifa edeceini dnyoruz. Taha zhan SETA Bakan

14

1. IRAKTA SYAS PARTLER

Irakta siyasi partiler, ilk olarak 1908de ttihad ve Terakki Partisinin Irakn nde gelen kentlerinde at ofislerle gndeme gelmitir. ttihad-Terakkinin ardndan Badat ve Basra vilayetlerinde Pan-Arabizm ideolojisine sahip eitli yer alt rgtleri kurulmutur. 1908-1914 yllar arasnda ttihad ve Terakki Partisine muhalif olan eitli Arap partileri Badat, Basra, Musul ve Hille bata olmak zere Irakn birok kentinde faaliyet gstermilerdir. Hrriyet ve tilaf Partisi ise 1912de Badatta faaliyetlere balamtr.1 Irakn ngilizler tarafndan igal edilip manda ynetimine girmesi sonras Badat ve Kerbelada eski Osmanl subay ve brokratlar ngiliz igal glerine kar eitli yer alt faaliyetleri yrtmlerdir. 3 Temmuz 1918de Necef te Ulusal Parti kurulmu, ubat 1919da Badatta Bamszln Koruyucular Cemiyeti faaliyetlerine balam, ayn tarihlerde Ahd Cemiyeti Iraktaki faaliyetlerini yeniden canlandrmtr.2 Irakta ngiliz Manda Ynetimi sonras faaliyet gsteren siyasi partilere bakldnda Kraliyet (1921-1958), Cumhuriyet (1958-1968) Baas Partisi dnemleri (1968-2003) ile ABD igali sonras dnemden (2003-2013) bahsedilebilir. Kraliyet ve Cumhuriyet dnemlerinde snrl sayda siyasi parti kurulmuken bu nispi e-

1. Bidayetit Tekilil Ahzabis Siyasiyyeti fil Irak, Ahmed El Naci, Al Hewar, 2 Haziran 2008, http://www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid=136506. 2. Ibid.

15

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

itlilik Baas Partisi dneminde snrlanm, partiler bu dnemde siyasi faaliyetlerini ancak yer altnda ve yurt dnda rgtlenerek yrtebilmilerdir. ABD igali sonras ise Irak parlamentosuna eitli ittifaklar ve ortak listeler ierisinde 300den fazla siyasi oluumun girmesi mmkn olmutur.3 Iraktaki siyasi partilerin faaliyetlerinin yasal zeminine bakldnda 1921-2003 aras dnemde devletin siyaset alannda kesin otoritesinin olduu; dini, etnik, ulusal veya blgesel partilerin kurulmasna izin verilmedii grlmektedir. Irakta siyasi partileri dzenleyen ilk kanun, 1922 ylnda kartlan Cemiyetler ve Siyasi Partiler Kanunu olmutur. Kanuna gre siyasi parti kurulabilmesi iin hkmetten izin alnmas art koymu, ileri Bakanna partileri gerektiinde kapatabilme yetkisi verilmitir.4 1954te kartlan yeni partiler kanunu ile siyasi parti faaliyetleri kstlanm, siyasi faaliyette bulunma izni toplumun sadece belirli kesimlerine tannm, sosyalistlerin vatandal iptal edilmitir. 14 Haziran 1958de gerekleen askeri darbenin ardndan 1960da kartlan yeni yasayla siyasi partileri izleme ve kapatma yetkisi Temyiz Mahkemesine verilmi, silahl kuvvetler ve diplomatlar dnda herkese siyasi parti faaliyetleri yrtme izni verilmitir.5 1970-1971e gelindiinde ise liderin partisi kavram ortaya km, kurulan Ulusal Cepheye snrl bir katlm ngrlm, sonuta iktidarda tek parti olarak Baas Partisi dnemi balamtr. 1991de kartlan yeni bir kanunla siyasi parti kurmaya yeniden izin verilse de, Baas Partisinin Devrim Konseyinin prensiplerine aykr herhangi bir partinin kurulamayaca ifade edilmitir.6 2003 sonras gei sreci devlet idaresi kanunu kartlm, 62 maddelik bu kanunla devletin siyasi parti oluumu veya ileyiine dair otoritesi tamamen rafa kaldrlmtr. lkeye parlamenter dzeni getiren bu kanun, milletvekili seimleri ve adaylk srelerine dair genel ereveyi belirlemitir. 2005 seimleri ncesinde 2004 ylnda kartlan 96 sayl kararla seimlerde nispi temsil sistemi benimsenmi, bylece her trl siyasi oluumun yeni parlamentoda temsil edilmesinin n almtr.7

3. El Ahzabus Siyasiyye fil Irak, Falih Abdulcebbar, Dirasat Irakiyye, http://www.iraqstudies.com/Home_files/iraqreportarabic1.htm. 4. Ibid. 5. Ibid. 6. Ibid. 7. Ibid.

16

1 .

I R A K TA

S YA S

PA R T L E R

2005te hazrlanan Irak daimi anayasas ise tm Irak vatandalarna siyasi faaliyet yrtme, siyasi parti kurma hakk tanm; terr, rklk, tekfircilik ve mezhepi kymclk yapmamak artyla ok partili bir siyasi hayat ngrlmtr. Bu srete yasaklanan tek parti Baas Partisi olmutur.8 Bununla birlikte siyasi partiler kanunu, devlet finansman, yabanc finansmann yasaklanmas, milis glerin tamamen ilgas vb. konularda tartmalar srm ve halen siyasi partiler kanunu parlamentoda onaylamamtr.9 2005 sonras Irakta ekillenen siyasi srece ve parlamentoya giren partilerin geneline bakldnda etnik ve mezhepsel hassasiyetlerin kuvvetlendiini ve bu hassasiyetler ekseninde politikalar reten birtakm isimlerin ne kt grlmtr. almann ilk iki blmnde zellikle 2003 sonras Irakta ne kan partileri ve bu partiler etrafnda ne kan siyasi figrleri ele alp incelemeye alacaz.

1.1 LER
1.1.1 slami Dava Partisi, (1957)
1957 ylnda Necef ehrinde Cemiyetl-Ulemaid-Din (Din limleri Cemiyeti) nclnde kurulan slami Dava Partisi (DP), Irak siyasetinde sekler Arap milliyetilii ve sosyalizmin etki gstermeye balad dnemde kurulmutur. Iraktaki en eski organize siyasi ii hareketi olarak bilinmektedir.10 Bu hareketle, dinin sosyal ve siyasi hayatta ve fikri alanda referans olma vasfnn zayflad bir ortamda, slami ahlak deerleri zerine oturan bir dnya grn topluma sunmak suretiyle yeni bir siyasi uyan ve hareket oluturmak amalanmtr. Bylece Irakta slamn bir dnya gr ve ideolojik duru eklinde yeniden ihya edilmesini hedeflemitir. Byle bir ihtiyacn hissedilmesinde 1950li ve 1960l yllarda zellikle gneydeki iiler arasnda ok etkin olan Irak Komnist Partisinin nemli bir etkisi olmutur. Komnistlerin ii imamlarn mcadelelerini halk mcadelesi ile zdeletiren ii sembollerini

8. Ibid. 9. El Hilafat Tueccilu cazete Ganunil Ahzabi bil Irak, Ala Yusuf, Al Jazeera, 27 Temmuz 2013, http://www.aljazeera.net/news/pages/681bf4dd-2460-4bd1-8d10-25dd57098f40. 10. Mahan Abedin, Hezb al-Daawa al-Islamiyya, Middle East Intelligence Bulletin, Haziran 2003, http://www.meforum.org/meib/articles/0306_iraqd.htm. Eriim tarihi: 24 ubat 2013.

17

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

iselletirmi sylemleri Irakta zellikle o dnemde ii nfus arasnda kabul grmtr. Bata Muhammed Bakr el-Sadrn nclnde komnistlere rakip ve modern dnyay kavramaya ve modern ideolojilerin gndeme getirdii sorunlara cevap bulmaya ynelik yeni bir slamc syleme Marksist teorinin baz temalar da dahil edilmitir.11 ok geni bir kesimce bir felsefeci ve siyasi dnr olarak da kabul edilen ii din adam Muhammed Bakr el-Sadr hareketin ve partinin nde gelen liderlerinden biri olmutur. Kendisi hem hareketin temellerini atan kii olmu, hem de onun mmetin velayeti yani halkn ynetimi anlayna dayal siyasi ideolojisine yn vermitir.12 Kurucularnn byk ounluu din adamlarndan oluan DP her ne kadar son 20 ylda ii limlerin, siyasilerin ve vatandalarn destekledii bir ii partisi grnmnde olsa da, kurulu aamasndan itibaren Snni muhaliflerin de partide yer ald hatrda tutulmaldr.13 1958 darbesinden sonra DP, dzenledii kampanyalar, kamuoyuna ynelik yapt aklama, bildiri ve yaynlar sayesinde hayli faal bir grnm arz etmeye balamtr. Devlet Bakan General Kasmn geni toplumsal meruiyet araynn neticesi olarak lkedeki eitli etnik, dini ve siyasi gruplarla diyalog ve farkl siyasi yaplanmalar birbirlerine kar dengeleme aray iinde olmas, DPnin faal olmasnn nn aan etmenlerden olmutur. Nasrc Pan-Arabistler ve Baaslara kar denge unsuru olarak Komnistler ile iyi ilikiler gelitirdii iin General Kasma tepkili olan DP, Kasma kar yaplan 1963 darbesini desteklemi ve Komnistlere cephe aan yeni Abdsselam Arif rejimine destek vermitir. Yeni dnemdeki iktidarn ii oluumlarn faaliyetlerine mdahil olmamay tercih etmesine ramen, DP tekilatlanmasn gizlilik esas zerine oturtmu ve ii nfusun youn olduu blgelerde etki alann hzla geniletmeye balamtr.14 Baz aratrmaclar modern ii siyasi hareketlerinin siyasi tekilatlanma ve seferberlik stratejilerinin Komnist siyasi hareketlerden esinlenmi olduunu iddia etmektedirler.15 1970li yllarda Baas Partisine kar iddet eylemleri sergilemeye balayan partinin lider kanad iin 1974 ylnda Irak Devrim Mahkemesi tarafndan idam karar karlmas, partide nemli kayplara sebep olmutur. DPnin 1979 ran Devrimine ynelik tebrik mesaj yaynlamas zerine Irak Devrim Mahkemesi 31 Mart 1980
11. Sami Zubaida, Islam and the Left in Iraq, iinde The Middle East Online Series 2: Iraq 1914-1974 (Reading: Thomson Learning EMEA Ltd, 2006). http://www.gale.cengage.com/pdf/whitepapers/gdc/IslamAndTheLeft.pdf 12. DP Resmi nternet Sitesi: Party History, http://www.islamicdawaparty.com/?module=home&fname=history.php&active=7 13. Yamao Dai, Transformation of the Islamic Dawa Party in Iraq: From the Revolutionary Period to the Diaspora Era, Asian and African Area Studies, Vol.7, No.2, (2008), s.245; Soren Schmidt, Shia-slamist Actors in Iraq: Who are They and What do They Want?, Danish Institute for International Studies Report, s. 9. 14. Abedin, a. g. e. 15. Zubaida, a. g. e.

18

1 .

I R A K TA

S YA S

PA R T L E R

tarihinde partinin btn ye ve sempatizanlarnn idam edileceini aklamtr.16 Bu karar kapsamnda partinin ruhani lideri Muhammed Bakr Es-Sadr ve kz kardei idam edilmitir. Dava Partisinin liderleri ve pek ok mensubu bu olaydan sonra yurt dna kaarak ran ve Suriye bata olmak zere eitli lkelere yerlemitir. 1980lerin sonunda ve 90larn banda parti yeleri Avrupa ve Amerikaya yerlemiler ve almalarna bu lkelerden devam etmilerdir. 1990lar boyunca Irakta faaliyet gsteremeyen parti, ran ve Londra olmak zere iki merkezden ynetilmi, srgndeki dier muhalif gruplarla ortak almalar yrtlmtr.17 Dava Partisinin organizasyon yapsnn en banda Milli Yrtme Kurulu (MYK) bulunmaktadr. MYK ulusal parti kongresinde seilen ve partinin lider kadrosu kabul edilen 15 yeden olumaktadr. Kurulun grevleri partinin genel politikasn belirlemek, iki ylda bir yaplan ulusal parti kongrelerini ve gerektii zaman acil durum kongrelerini dzenlemek ve partinin i organizasyonunu koordine etmektir. Partinin ulusal organizasyonu alt farkl bro tarafndan yrtlmektedir. DPnin siyasi duruunu ve politikalarn belirlemek, ynetmek ve brolar arasndaki iletiimi salamakla ykml ana organ Siyasi Brodur. Bunun yan sra Mali Bro, Basn Brosu, Halkla likiler Brosu ve Koordinasyon Brosu bulunmaktadr. Siyasi Bro kadar nemli olan dier bir bro da Yurtd Organizasyon Brosudur. Bu bro, partinin aktivitelerini Saddam Hseyin rejimi devrilene kadar yurt dnda devam ettirerek parti iin hayati rol oynamtr. Rejimin devrildii 2003 sonrasnda Yurtd Organizasyon Brosu, yurt dnda yaayan Irakl gmenlerin koordinasyonu ve bu gmenlerin sivil toplum kurulularyla balantlarn salamakla grevlendirilmitir. Partinin lke genelindeki faaliyetleri il bakanlklar ve yerel ubeleri araclyla yrtlmektedir. Her ilde be komite bulunmaktadr, bunlar Siyasi Komite, Mali Komite, Organizasyon Komitesi, Medya ve Kltr Komitesi ve Halkla likiler Komitesidir. DP, benimsedii deerleri zgrlk, eitlik ve adalet olarak zetlemitir. Partinin temel amalar ise 10 maddede aklamtr:18 1. Irk ve mezhep fark etmeksizin btn Irakllarn partisi olma 2. Toplumsal bar ve eitlii salamak adna slamn znde olan lmllk ve ilerleme
16. Irak Gei Konseyi Anayasasnn 42. Paragrafna [maddesine? paragrafna deyince fkrasna anlalr] gre, Dava Partisinin yabanclarla balantl olduu, Arap milletine ihanet ettii ve hkmeti ykma amac gtt gerekesiyle partiye ye olan ve sempati besleyen herkesin idam cezasna aptrlacaktr. 17. DP Resmi nternet Sitesi : Organization, http://www.islamicdawaparty.com/?module=home&fname=readabtparty.php&active=6 18. A.g.e.

19

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

3. Ayetullah Muhammed Bakrin teorisinde olduu zere mmetin vilayeti anlay, dier bir deyile: demokrasi 4. Vatandalarn sosyal kalknmaya katlmnn artmasn salayacak sivil toplum 5. Kanun nnde eitlik bata olmak zere btn vatandalk haklarnn benimsenmesi 6. Vatandan gvenliini salamak ve toplumu yeniden ina etmek iin devlet ve toplum birliktelii 7. Btn vatandalar iin frsat eitlii 8. Toplumun temel yap ta olan ailenin temel alnmas 9. Toplumsal rolleri bakmndan kadnlarn desteklenmesi 10. Gelecekte lkeyi ynetecek olan genlie nem verilmesi Dava Partisi her ne kadar 2003te ABDnin Irak igaliyle iktidara ortak olmaya balamsa da, igali resmi olarak desteklememi ve Baas rejiminin d mdahale olmadan yklmas gerektiini vurgulamtr. Bununla beraber destekilerini de ABDye kar kkrtmamtr.19 2005teki Kurucu Hkmetin babakanln o dnemde Dava Partisinin lider kadrosunda yer alan brahim Caferi yapmtr. DPnin 19-21 Nisan 2007deki Ulusal Parti Kongresinde parti yapsnda birtakm deiiklikler yaplm ve bunlarn banda da partide Genel Sekreterlik pozisyonunun almas gelmitir. Bu tarihten sonra partinin bakanln yapmakta olan Nuri El Maliki Genel Sekreter seilmitir. Maliki, ynetimindeki DP Irak Yksek slam Konseyi ve Sadr grubuyla anlamazlk yaaynca, 2009da yaplan yerel seimler ncesinde Irak Ulusal Birliinden ayrlm ve Hukuk Devleti Koalisyonunu (HDK) kurmutur. Dava Partisi, HDK ile birlikte girdii 7 Mart 2010 seimlerinde oylarn yzde 24,02sini alm ve 89 sandalye kazanarak ikinci parti olmutur. Partinin Genel Sekreteri Maliki ise halen Irakn babakandr.20 16 Mart 2013de toplanan parti kurultay Babakan Malikiyi oybirlii ile tekrar parti genel sekreteri semitir.21

19. Iraq: Description of the Islamic Dawa Party since the fall of Saddam Hussein, Birlemi Milletler, 1 Nisan 2004, http://www.unhcr.org/refworld/country,,IRBC,,IRQ,,41501c2215,0.html 20. Mete ubuku ve Taha zhan, gal Altnda stikrar Araylar 2010 Irak Seimleri, SETAV, Nisan 2010, s.19. 21. Dawa Islamic Party re-elects Maliki its Secretary General, http://w.ninanews.com/English/News_Details.asp?ar95_VQ=GGKFMH.

20

1 .

I R A K TA

S YA S

PA R T L E R

1.1.2

Irak Yksek slam Konseyi (1982)

Irak Yksek slam Konseyi (IYK) 11 Mays 2007de ismi deitirilene kadar Irak slam Devrimi Yksek Konseyi olarak faaliyet gstermitir. IYK, 1982 ylnda 1980den beri srgnde yaayan Ayetullah Muhammed Bakr El Hekim tarafndan kurulmu ve rejimin muhaliflerini bir araya getirmitir. Bakr el-Hakim, ii dnyasnn en sayg duyulan din adamlarndan Ayetullah Uzma Muhsin el-Hakimin ikinci oludur. rann tevikiyle bu lkede srgnde yaayan Irakl ii Araplarn katlmyla faaliyete gemitir. Farkl gemilere ve zelliklere sahip kiilerce kurulmu olan slami Dava Partisi, ilk yllarnda bnyesinde Irak slam Hareketi, El Mcahidin Hareketi, slami ler Organizasyonu, Irakl Mcahitler Hareketi ve Iraktaki Mcahit Hareketi hareketlerini barndrmtr. Ayrca ilk kadrolarn, Irak-ran savanda esir alnan Irakl ii askerlerin kurduu Bedir Tugaylar olarak bilinen etkili bir milis gc oluturmutur. lk balarda eitli parti ve oluumlar ats altnda buluturan ve meruiyetini liderinin statsnden alan bir emsiye organizasyon olarak dnlmtr. Ortaya knn ilk gnlerinden itibaren derin bir ekilde ran etkisi altnda kalan parti, Ayetullah Humeyninin velayet-i fakih ynetim anlayn benimsemitir.22 Bu anlaya gre devletin slami kurallara uygun olarak slam limlerinin/fakihlerin liderlii altnda ynetilmesi gerekmektedir. Bakanln Ammar El Hekimin yapmakta olduupartinin en alt kademesini Genel Konsey (GK) oluturmaktadr. 2007de yaplan parti kongresindeki deiiklerden sonra 200 delegeden oluan GKde Irakn btn farkl gruplarndan kiiler temsil edilmektedir. Bir bakan ve iki bakan yardmcsndan oluan GKnin grevleri IYK tarafndan alnan kararlar uygulamak, Merkezi ura Konseyi (MK) yelerini semek ve her alt ayda bir toplant yapmaktr. GK tarafndan seilen MK ise 21 yeden olumaktadr. MKnn grevleri partinin bakann semek, partinin izleyecei yol haritasn belirlemek, Genel Konseyin kararlarn onaylamak ve uygulamaya ilikin esaslar belirlemektir. Danma meclisi grevini yrten MK, lke iindeki dier gruplarla grmeler yapmakta ve yurt dna
22. Fadel Reda Ali al-Kifaee, The Role of Hawza of Najaf and Ayetullah Ali al-Sistani in Restructuring the Iraqi Governance System in Post-Baaathist Iraq, Baslmam Master Tezi, The American University of Cairo, 2010, s. 42-43; International Crisis Group, Iraq Backgrounder: What Lies Beneath, ICG Middle East Report No:6, 1 October 2002, s. 31; International Crisis Group, Shiite Politics in Iraq: The Role of the Supreme Council C, ICGMiddle East Report No:70, 15 November 2007, s. 3.

21

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

delegeler gndermektedir. Konseyin btn toplantlarn Bakan ynetmektedir.23 Partide en yksek yrtme yetkisi bakana aittir. Bakann grev ve sorumluluklarnn banda lke iinde ve dnda partiyi temsil etmek, MKya bakanlk yapmak ve ura Konseyinin de onayyla il bakanlarn atamak gelmektedir. Bunlarn dnda IYKin drt alt ofisi bulunmaktadr. Bu ofisler partinin sahadaki almalarn yrttkleri ofisler olarak deerlendirilmektedir. Her birisi bir ura Konseyi yesi tarafndan ynetilen ofislerden birincisi, partinin finansmann samak iin yardm toplayan, halkla direk balant kurarak sosyal konularda almalar yapan, basn ve bilgilendirmeden sorumlu olan cra Ofisidir. Partinin siyasi aktivitelerinden sorumlu olan Siyasi Ofis, Iraktaki siyasetilerle ve IYKin yurt dndaki ofisleriyle ilikileri yrtmektedir. Kltr ve Medya lerinden sorumlu Ofis, Saddam sonras dnemde Irakta yaananlar dnya kamuoyuna anlatmay grev edinmitir. Son olarak Organizasyon Ofisi de partinin faaliyetlerini organize etmekle ykmldr.24 Partinin bakanlna 2009 ylnda Abdulaziz El Hekimin lmnden sonra ura Konseyi tarafndan seilen Ammar El Hekim getirilmitir. IYKn siyasetinde Ammar El Hekimin bakanlyla beraber birtakm deiiklikler olmutur. Bu deiikliklerden birincisi partinin Krtler ve Kerkk konusunda taknd tutumdur. Daha nce Kerkkn Krt Federasyonuna katlmas desteklenirken, Ammar El Hekim bakanlnda Kerkkn btn Iraka ve Irakllara ait olduu ifade edilmitir. Bu aklamann Kerkkte yaayan Arap ve Trkmenlerin oylarn almay amalayan bir deiim olduu yorumlar yaplmtr.25 Ancak bu deiimin asl nedeni partinin federalist anlayn deitirmesidir. kinci deiimin de partinin ranla olan bana ynelik olduu ileri srlmektedir. Ammar El Hekimin Irak, Arap ve slam dnyasnn bir parasdr ifadesi ran ve partideki iilik etkisinin azaltlmaya allmas olarak yorumlanmtr. Bu izgi de federalizmden merkeziyeti anlaya kayla tutarl bir tutumdur. ran gdml anlay daha ok ii blgesi merkezli bir siyasal tutumu dourmu ve ranla kurulacak ilikilerde Snni Araplar ve Krtlerden gelebilecek tepki ve taleplerden kanmaya gayret gsterilmitir. Bu nedenle, partideki bu tutum deiiminin temel sebebini partinin seimlerde daha geni bir kitlenin oylarna ulamaya almasnda26 aramak indirgemeci bir yaklam olmaktadr.
23. IYK Resmi nternet Sayfas: http://isci-iraq.com/home/about-isci/86-the-islamic-supreme-council-of-iraq-isci-is-made-up-of-the-following-units 24. A.g.e. 25. atha El Cuburi, The softening tone of the Islamic Supreme Council of Iraq, Open Democracy, 1 Aralk 2009, http://www.opendemocracy.net/opensecurity/shatha-al-juburi/softening-tone-of-islamic-supreme-council-of-iraq, Eriim tarihi 28 Mart 2012. 26. A.g.e.

22

1 .

I R A K TA

S YA S

PA R T L E R

IYK, 2005 seimlerinde Birleik Irak ttifak (BI) ile seime girmi ve oylarn yarya yaknn alarak birinci olan ittifakn iinde en fazla oy alan parti olmutur. IYK, BInin dalmasyla birlikte hem 2009 ylndaki yerel seimlere hem de 2010 ylnda yaplan parlamento seimlerine Sadr grubu, Fazilet Partisi, Bedir rgt ve Ulusal Reform Akm ile birlikte Irak Milli ttifak (IM) emsiyesi altnda katlmtr. Parti Mihrap ehidi adndaki listesiyle 2009daki yerel seimlerde hayal krklna uram ve toplam oylarn yzde 6,9unu alarak 440 sandalyenin ancak 53n kazanabilmitir.27 IYK, bata Basra blgesi olmak zere iilerin ounlukta olduu blgelerden oy almaktadr. Parti, 2010 seimlerine de IM ittifakna katlarak girmitir. ttifak, %17,98 oy oranyla il meclislerinde toplam 70 sandalye kazanm ve nc olmutur.28 IYK, 2005 ve 2010 yerel seimleri sonrasnda kurulan Maliki hkmetlerinin her ikisinde de koalisyon orta olarak yer alm ve ortaklar iinde Maliki ile en az sorun yaayan unsur olmutur. Partinin milis gc olan Bedir Tugaylar 2003 sonras dnemde Irakta yeni ve ayr bir siyasi parti olarak yeniden yaplandrlm ve 2010 seimlerine kadar IYK ile birlikte hareket etmitir. Ancak 2010 seimleri sonras Dava Partisi ile yaknlaan Bedir Partisi, 2013 yerel seimlerine Babakan Malikinin Hukuk Devleti ttifak ierisinde girmitir.

1.1.3

Irak Ulusal Uzlama Hareketi (1990)

Irak Ulusal Uzlama Hareketi (Hareket el-Vifak el-Vatani), 1990da yad Allavi liderliinde kurulmu ve Irak dnda rgtlenmitir. Srgndeki eski Baaslar ile rejime muhalif subaylar ve eitimli orta snf zmreden insanlarn katld laik ve milliyeti bir oluum olarak kurulan hareket,29 2003te Saddam rejimi devrilene dek ABDnin Irak ordusu iinden bir darbe yaparak rejimi devirmesi fikrini desteklemitir. Nitekim Haziran 1996 ylnda hazrlklar yaplan darbe plan Saddam Hseyine bal istihbarat ekipleri tarafndan ortaya karlnca IUUH mensubu 100 asker

27. Habib Hrmzl, Iraktaki l Meclisleri Seiminin Analizi Ve Trkmenler, ORSAM, Mart 2009, Cilt 1, Say 3, s.20. 28. Mete ubuku ve Taha zhan, gal Altnda stikrar Araylar 2010 Irak Seimleri, SETAV, Nisan 2010, s.19. 29. Kenneth Katzman, Iraqs Opposition Movements, FAS, 26 Mart 1998, http://www.fas.org/irp/crs/crs-iraq-op.htm; International Crisis Group, Iraqs Secular Opposition, s. 5.

23

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

tutuklanm ve 30 kii de idam edilmitir.30 Hareketin lideri yad Allavi sekler bir ii olmasna ramen destekileri genelde Irakn orta snfndaki Snnilerden olumaktadr.31 Krfez Sava srasnda Saddam Hseyine muhalif olarak kurulan partinin ABD, Suudi Arabistan, Kuveyt ve ngiltereden destek ald yolunda iddialar bulunmaktadr.32 Parti siyasi amalarn Irakn ulusal birliinin korunmas, yargnn bamszlnn salanmas, Saddam Hseyin rejimi tarafndan zorlanarak srgn edilmi kiilerin lkelerine geri dndrlmesi ve dnce zgrlnn salanmas olarak tanmlamtr. Parti, ekonomi alannda Irak petrolnn Irak halk yararna kullanlmas, zel sektrn faaliyet gstermesine izin verilmesi ve rejim deiiklii srasnda oluan sava zararlarnn karlanmasn hedefledii belirtmitir. IUUH, d politikasn milletleraras diyalog ve uluslararas hukuka saygya dayal olarak ekillendirmeyi, Arap ve slam lkeleri ile ortak karlarn salama adna dostane ilikiler gelitirilmesini hedeflemitir.33 2003 ncesinde, parti Irak iinde, lkedeki mevcut bask artlar altnda geni lde popler kabul grmemitir. Ancak parti ileri gelenlerinin gl d balar olmas partiyi Saddam sonras Irakta kayda deer bir aktr haline getirmitir. Ancak IUUH ileri gelenleri, ABDli neoconlarn favorisi olan Ahmed elebiden farkl olarak d evreleri lkedeki rejimin bir d mdahale ile devrilmesi konusunda ikna etmek iin almamlardr.34 2003te Saddam rejimi ykldktan sonra Allavi ve dier partililer Iraka dnm, siyasette aktif rol almlardr. yad Allavi 28 Mays 2004te geici babakanlk grevine getirilmi ve IUUH, Ocak 2005 ve Aralk 2005 seimlerine Ulusal Irak Listesi (el-Irakiye) ats altnda girmitir.35 IUUH, 7 Mart 2010 seimlerine laik iilerle laik Snnilerin oluturduu Irakiye ttifak emsiyesi altnda girmi ve birinci olmutur. 2010 seimlerinde el-Irakiye ittifak altnda birleen partilerin bir araya gelmesinde Trkiyenin nemli katklar olduu gzlemcilerce iddia edilmektedir.36 El-Irakiye listesi seimlerden birinci kmasna ramen hkmeti kurmaya muvaffak olamam ve 10 aylk bir gecikmeden sonra yeni Irak hkmeti tekrar el-Malikinin babakanlnda kurulmutur. Mesud Barzaninin ortaya koyduu
30. A.g.e. 31. Iraktaki balca laik rgtlenmeler, BBC Trke, http://www.bbc.co.uk/turkish/indepth/story/2004/01/printable/040129_irak_laik.shtml 32. A.g.e. 33. Iraqi National Accord, http://www.al-bab.com/arab/docs/iraq/ina02.htm 34. International Crisis Group, Iraqs Secular Opposition, s. 5. 35. Mete ubuku ve Taha zhan, gal Altnda stikrar Araylar 2010 Irak Seimleri, SETAV, Nisan 2010, s.13. 36. Cengiz andar, Mezopotamya Ekspresi: Bir Tarih Yolculuu (stanbul: letiim Yaynlar, 2012), s. 264.

24

1 .

I R A K TA

S YA S

PA R T L E R

prensipler dorultusunda varlan Erbil Anlamas erevesinde el-Irakiye son Maliki hkmetinde koalisyon orta olarak yer almtr. el-Irakiyenin hkmeti kuramamasnda el-Malikinin iktidarda olmasnn verdii avantajlar kullanarak bamsz kurumlar zerinde kurduu hakimiyetin nemli rol olmutur. Federal Yksek Mahkemenin seim sonrasnda kurulacak ittifaklarn Anayasann art kotuu en ok oyu alan parti ya da gruplara hkmeti kurma nceliinin verilecei kuraln karlad ynnde Mart 2010da ald karardr. Bunu Mays 2010da el-Malikinin Hukuk Devleti ttifak ile Irak Ulusal ttifaknn yeni bir birlik oluturmalar izlemitir. El-Irakiye en sonunda Malikinin sonradan yerine getirmeyecei baz taahhtleri ieren Erbil Anlamasnn imzalanmas ile hkmet orta olmay kabul etmitir. Mevcut artlarda el-Irakiye ittifak bir danklk yaamaktadr. ttifak kurulduu andan itibaren potansiyel bir blnmenin tohumlarn iinde tamtr. ok farkl karlar olan, ok deiik unsurlardan ve farkl grlerden insanlar ve siyasi gruplarn bir arada bulunduu ittifak, pek ok kritik anda birlikte hareket etme becerisini gsterememitir. Zamanla nce ittifak iindeki ii milletvekillerinin partiden ayrlmas ve sonrasndaSnni gruplarn da kendi karlarna uygun ekilde farkl dorultularda hareket etmeye balamalar sonucunda ittifak bugn iyice zayflam bir grnm sunmaktadr. ttifak iindeki yangna en son benzin dken olay ise Babakan Yardmcs Salih el-Mutlak ve onunla birlikte hareket eden bir grubun hkmet ve Meclis almalarna dnmesi olmutur. Ocak 2013te Snni vilayetlerdeki gstericilerle dayanma gerekesiyle hkmetten istifa ettiini aklayan el-Mutlak bunu fiiliyata koymam ve ittifak iindeki dier ortaklar ile birlikte hkmet almalarna katlmaya balamtr. Son olarak da Mart ay bte oylamas srasnda kendine bal milletvekilleriyle birlikte Mecliste hazr bulunarak Meclisin toplanmas iin yeterli sayya ulamasn salamas ittifak iinde tepkileri zerine toplamasna neden olmutur. Bu tepkiler zerine el-Mutlakn liderliini yapt Ulusal Diyalog Cephesinden Haydar el-Mollann bir basn toplantsnda el-Irakiye blou artk lmtr demesi yorumcularca ittifakn bittiinin iareti olarak kabul edilmitir.37

37. International Crisis Group, Iraqs Secular Opposition; Ali Abel Sadah, Iraqiya List frays as Constituents splinter, Al-Monitor, 28 Mart 2013, http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2013/03/allawi-iraq-iraqiya-list.html; Joel Wing, The final dissolution of the Iraqi National Movement?, The Musings on Iraq, 1 Nisan 2013, http://musingsoniraq.blogspot.com/2013/04/the-final-dissolution-of-iraqi-national.html.

25

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

1.1.4

Milli Islah Hareketi

Milli Islah Hareketi (MIH) 31 Mays 2008de, brahim Caferi liderliinde kurulmutur. brahim Caferi, daha nce 2005 Kurucu Meclis seimlerinde Dava Partisinden seilerek kurucu hkmetin babakanln yapmtr. ktidar srasnda mezhep atmalarn ve yolsuzluklar engelleyemedii gerekesiyle 2005 genel seimlerinden sonra tekrar babakan olmasna Krtler ve Snnilerin itiraz etmesi zerine, yeni hkmeti kurma grevini Nuri el-Maliki stlenmitir. Siyasete verdii iki yllk aradan sonra Caferi, mezhep siyaseti, kotalar ve farkl mezheplere mensup silahl gruplarla mcadele etme amacn tayan MIH kurmutur. MIH, 2009 yerel seimlerinde 440 vilayet meclisi sandalyesinden 23n kazanmtr.38 Partinin al konumasnda brahim Caferi, Iraktaki btn parti ve siyasi bloklar iine dahil edebilecek bir harekete ihtiya duyduunu ifade etmitir. Caferi, Irak Arap ve slam dnyasnn bir paras olarak konumlandrrken39 MIHn grevini btn Irakllara lkenin yeniden inasnda sz hakk verilmesi ve hukuk devletinin kurulmasn salamak olarak aklamtr. Bu balamda Caferi, ayrmcla, mezhep siyasetine kar km, demokrasi ve vatandalk haklarn savunmu, ynetimde kim olursa olsun amacnn Irakn birlik ve btnln salamak olmas gerektiini vurgulamtr. Parti Irakn slahnda ulusal bir uzlayla hareket edilmesi gerektiine vurgu yapm, buna n koul olarak problemlerin objektif bir ekilde Irak halknn karlar dorultusunda okunmasnn nemini belirtmitir. MIH, toplumun deiik kesimlerini temsil etmeleri asndan bilim insanlarnn, entelektellerin ve meslek gruplarnn fikirlerine bavurulmas gerektiini ifade etmi, bunun yan sra kadnlarn aktif olmadklar alanlarda desteklenmesine ve toplumun alt tabakalarnda olan insanlarn hayat standartlarnn ykseltilmesine de vurgu yapmtr.40 Partinin ekonomik programnda, Irakn doal kaynaklar bakmndan ok zengin olduu ve bu sayede dnyann ileri lkeleri arasnda olabilecei ifade edilmi,

38. Iraqi National Alliance, Carnegie Endowment, http://www.carnegieendowment.org/publications/special/misc/iraqielections2010/index.cfm?fa=ina#nrm 39. Leader and the movements web page: http://al-jaffaary.net/index.php?aa=news&id22=742 40. A.g.e.

26

1 .

I R A K TA

S YA S

PA R T L E R

herhangi bir yntem belirtilmemekle birlikte mevcut potansiyellerin teknoloji, sanayi ve tarmda kullanlmas gerektii vurgulanmtr. Parti programnda bata isizlik sorunu zlerek, kamu ve hizmet sektrnn gelitirilmesi suretiyle sosyal refahn ykseltilmesine dikkat ekilmitir. Sosyal anlamda, en bata yolsuzluk problemine dikkat eken parti, eski rejim yznden kayba urayan aileleri, terr kurbanlarn ve siyasi tutuklular korumaya ynelik yasalar yapmay taahht etmitir. Gvenlik konularna genel erevede deinen parti programnda Amerikan askerleri ve ABD ile ilikilere yer verilmemitir.41 2009 seimlerinden sonra MIHta dalmalar yaanmtr. Babil ve Kadisiye vilayeti yeleri, Caferinin parti yelerini nemsemeden kk bir grupla ibirlii yaptn sebep gstererek partiden ayrlm ve yeni bir grup oluturmutur.42 Bu durum, partinin 2010daki genel seimler ncesinde gcn azaltmtr. MIHn 2009da yaplan yerel seimlerden nce kurulmu olmas, Caferinin eski yesi olduu Dava Partisi tarafndan partiyi blme ve zayflatma giriimi olarak deerlendirilmitir.43 MIH, 7 Mart 2010da yaplan genel seimlere, brahim Caferinin liderliinde Irak Milli ttifak ile birlikte girmitir. Oylarn %17,98ini alan ittifak seimlerden nc olarak kmtr. Toplam 70 sandalye alan ittifakn ierisinde MIHn yalnzca iki sandalyesi bulunmaktadr.

1.1.5

Hrler Grubu / Sadr Grubu

ABDnin Irak igali sonras kurulan hareketin kkleri Irakl Byk Ayetullah Muhammed Sadk es Sadra dayanmaktadr. Hareketin Genel Merkezi Badatn Sadr kentindedir. Irak Ulusal ttifaknn bir paras olarak parlamentoya giren Hrler Grubu, Sadr Hareketinin parlamenter sistem ierisindeki legal faaliyetlerini yrten kanaddr. Hareketin dini lideri Hccetulislam Mukteda es Sadr iken siyasi ncs Dr. Nassar el Rubai, siyasi bro bakan Kerrar el Hafacidir. El Rubai, 2010 sonras kurulan kabinede alma ve Sosyal ler Bakanl grevine getirilmitir. Mukteda Sadrn resmi szcs Salah Ubeydi ile milletvekili Hazm el Areci gibi isimler de hareketin ileri gelenlerindendir.

41. Leader and the movements web page: http://al-jaffaary.net/index.php?aa=news&id22=742 42. Iraqi National Alliance, Carnegie Endowment, http://www.carnegieendowment.org/publications/special/misc/iraqielections2010/index.cfm?fa=ina#nrm 43. A.g.e.

27

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

2011 seimlerinde Irak Ulusal ttifaknn ana unsurlarndan biri olan parti, mecliste 40 sandalye kazanmtr. Sadr Hareketi, 2009 yerel seimlerinde de toplam 440 sandalyeden 43n kazanmay baarmtr.44 Mevcut durumda Irakl ii Araplar ierisindeki en byk ikinci g, Sadr Grubu olarak bilinmektedir. Grubun mevcut kabinedeki dier bakanlar mar ve skan Bakan Muhammed el Derraci, Turizm Bakan Liva Smeysim, Su Kaynaklar Bakan Muhenned el Sadi ve Devlet Bakan Abdulmehdi el Mutayridir. Ayrca Irak Meclis Bakan Birinci Yardmcs Dr. Kusay Sheyl de Sadr Hareketinin aday olarak bu grevde bulunmaktadr.45 Sadr grubu halen Maliki hkmeti iinde yer almakla beraber hkmet ortaklaryla sk sk sorunlar yaamaktadr. Maliki hkmetini drmek iin deiik zamanlarda Snni ve Krt muhalefetle ibirliine girmise de bunlardan bir sonu kmamtr. Hkmeti drme retoriine ramen Sadr grubu ayn zamanda hkmetin yannda duran pozisyonlar da alabilmektedir. Bunun en son rnei, Mukteda Sadrn hkmete ynelik sert eletirilerine ramen Sadr grubunun Mart 2013te btenin lehine oy kullanmas olmutur. Ayn ayn sonunda Sadr grubu szcs Baha el-Arac, grubuntaleplerini hkmetin kabul ettiini ve bakanlarnn kabine almalarna geri dneceini aklamtr.46

1.1.6

Bedir Partisi

Bedir rgt, 1982 ylnda Irak slam Yksek Konseyinin askeri kanad olarak militer bir yapda kurulmutur. Irak igali sonras lkeye giren rgt, askeri faaliyetlerini sonlandrm, Necef kentinde dzenlenen kongre ile Ayetullah Muhammed Bakr el Hakim hareketin silahl kanadn dattn aklamtr. Bu tarihten itibaren rgt yelerinin bir ksm resmi devlet kurumlarnda greve balam, bir ksm da siyasi almalar yrtmtr. nemli ksm gvenlik kuvvetlerine entegre edilen Bedir Tugaylar milisleri, mezhepler aras gerilimin zirveye kt 2004-2007 yllar arasnda Snni kesime kar ilenen sulara zerlerindeki niformalaryla bizzat itirak etmilerdir. 2005-2010 yllar arasnda ileri Bakanl yapm olan ii kkenli Cevad el-Bulani, grevlerini mezhepi intikam

44. Kholoud Ramzi, Final election results, Niqash, 25 ubat 2009, http://www.niqash.org/articles/?id=2395&lang=en. 45. Sadr Haraketi Enformasyon Merkezi iin bkz. http://www.pc-sader.com/. 46. Sadrist back to cabinet, Shafaq News, 1 Nisan 2013.

28

1 .

I R A K TA

S YA S

PA R T L E R

amacyla ktye kullanan bu eski milis kkenlilerin nemli ksmn gvenlik kuvvetlerinden uzaklatrmtr. Siyasi almalar Bedir Partisi ad altnda yrten kanadn banda bulunan Hadi el Amiri, bir dnem Irak slam Yksek Konseyi ile koordineli hareket etmi, 2010 seimlerine de Irak Ulusal ttifak ile girmi, ancak 2010 parlamento seimleri sonras Dava Partisi lideri Nuri el Maliki ile yaknlamtr. nceki dnemde Irak parlamentosu Savunma Komisyonu Bakanl yapan Amiri, 2010 seimleri sonras Malikiye yaknlama sonras hkmette Ulatrma Bakanl grevine getirilmitir. 2011 seimlerinde Irak Ulusal ttifaknn ana unsurlarndan biri olan parti, mecliste 8 sandalye kazanmtr. Hareketin genel merkezi Irakn Necef kentidir.

1.1.7

slami Fazilet Partisi

slami Fazilet Partisi, Irakl Ayetullah Muhammed Yakubinin izleyicilerinin kurduu siyasi organizasyondur. Ayetullah Yakubi, Mukteda Sadrn babas Ayetullah Sadk el Sadrn rencilerinden biridir ve bu bakmdan Fazilet Partisi byk oranda Sadr Grubunun tabanyla benzeen bir yap arz etmektedir. Genel merkezi ve etkinlii Basrada olan hareketin Genel Sekreterliini vekleten Dr. Cemal Abdulzuhre yrtmektedir. Hareketin parlamentodaki lideri ise Dr. Ammar Tamedir. 2011 seimlerinde Irak Ulusal ttifaknn ana unsurlarndan biri olan parti, mecliste 6 sandalye kazanmtr. Parti, 2009 yerel seimlerinde de toplam 440 sandalyeden 6sn almay baarmtr.47 Grubun son kabinedeki bakanlar Adalet Bakan Hasan el ummari ile Devlet Bakan Bra Hseyin Salihtir.48

1.1.8

Bamszlar Blou

2010 seimlerinde Hukuk Devleti ttifak ierisinde yer almay tercih eden ancak Nuri el Malikinin liderliini yapt slami Dava Partisine de katlmayan bamsz isimlerin oluturduu bloktur. Grubun kabinedeki en nemli bakanlar sra47. Kholoud Ramzi, Final election results, Niqash, 25 ubat 2009, http://www.niqash.org/articles/?id=2395&lang=en. 48. slami Fazilet Partisi resmi sitesi iin bkz. http://www.alfadhela.net.iq/.

29

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

syla Babakan Yardmcs Hseyin ehristani, Petrol Bakan Abdulkerim el Luaybi, Parlamentoyla likiler Bakan Safa el Safidir.

1.1.9

Irakn Birlii ttifak

Irakn Birlii ttifak, 2010 Irak seimlerine katlmak zere dnemin ii kkenli ileri Bakan Cevad el-Bulani liderliinde kurulmutur. Snni Arap Airetleri liderlerinden ve slami Uyan Konseyi lideri eyh Ebu Ria ittifakn nde gelen ismi olmutur.49 2010 Irak seimlerinde bekledii destei bulamayan ttifak, parlamentoda sadece 4 sandalyeye sahiptir. Seim ncesi bu ittifakn byk ilgi grme sebebi, Irak ileri Bakanlnn lke apndaki etkinlii ve Bulaninin Bakanlk mensuplarnn desteini alma ihtimali ile Snni Arap airetleri lideri Ebu Rianin 2009 yerel seimlerinde Anbar Vilayetindeki meclis yeliklerinin ounu kazanm olmasdr. Ancak Ebu Riann yereldeki bu baars lke apna yansmam, el-Bulani ise Babakan Malikinin karsnda olduka zayf bir siyasi figr olarak grlmtr. El-Bulani ile Ebu Ria arasndaki bu ittifak douran faktr ncekinin ileri Bakanl dneminde gvenlik kuvvetlerini, grevlerini mezhepi gayelerle ktye kullanan eski milis yelerinden temizlemeye alma gayreti iinde olmas olabilir.

1.2 SNNLER
1.2.1 Irak Ulusal Diyalog (Hivar) Cephesi (2005)
Irakn nemli Snni Arap liderlerinden biri olan Salih el-Mutlak, Aralk 2005te gerekletirilen parlamento seimleri ncesi Irakn en byk Snni birlii olan Tevafuk Koalisyonuna katlmay reddetmi ve bunun zerine kendi partisi olan Irak Ulusal Cephesinin ban ektii Irak Ulusal Diyalog Cephesini kurmutur. El Mutlakn Tevafuka dhil olmay reddetmesinin sebebi, bu koalisyonu oluturan balca parti olan Irak slam Partisinin

49. Political alliances ahead of Iraqs 2010 election, Reuters, 21 Ekim 2009, http://www.reuters.com/article/2009/10/21/idUSLF559498.

30

1 .

I R A K TA

S YA S

PA R T L E R

el-Mutlak ve arkadalarna gre lkenin blnmesine yol aacak olan anayasay kabul etmi olmasdr. Eyll 2005te kurulan Irak Ulusal Diyalog Cephesini oluturan dier partiler zgr ve Birleik Bir Irak in Ulusal Cephe, Irak Hristiyan Demokrat Partisi, Demokrat Arap Cephesi ve Irakn Evlatlar Hareketidir. Irak Ulusal Diyalog Cephesi zellikle d mdahale ve ayrlkla kar olan tavryla bilinmektedir. Diyalog Cephesi Irakn toprak btnlnn korunmas, devletin merkezi bir hkmet tarafndan ynetilmesi ve devlet ile din ilerinin birbirinden ayrlmas taraftardr.50 Salih El Mutlakn yan sra Fahri El Kaysi ve Fahran El Sudayd koalisyonun nde gelen isimleridir. 2005 genel seimlerinde parlamentoda 11 sandalye kazanan Irak Ulusal Diyalog Cephesinin lideri Salih El Mutlaka Meclis Bakanl ve drt milletvekiline ise bakanlk teklif edilmi, fakat seimlerde yolsuzluk yapldn iddia eden Cephe bu teklifleri kabul etmeyip muhalefette kalmay tercih etmitir.51 Haziran 2007de Irakn Snni meclis bakan Mahmud El Mehadaninin azledilmesi zerine Snni gruplar, El Mehadaninin grevine iade edilmesini talep etmi fakat bu talep karlk bulmam ve bu nedenle dier Snni arlkl gruplarla birlikte Irak Ulusal Diyalog Cephesi de parlamentoyu boykot etmitir. Eyll 2007de Cephe, hkmetle gvenlik sorunlarnn grlmesi, petrol ile ilgili yasa grmelerinin ertelenmesi ve iddet nedeniyle yerlerinden olmu kiilerin yurtlarna dnebilmesi iin bir denein salanmas konusunda anlamaya vardktan sonra meclis boykotunu sonlandrma karar almtr.52 Irak Ulusal Diyalog Cephesi, 2010 seimleri ncesi kurulan Irak Ulusal Hareketini, ya da daha ok bilinen ismiyle Irakiye Koalisyonunu, oluturan gruplardan biridir. 2010 seimleri arefesinde, Sorumluluk ve Adalet Yksek Milli Komisyonu Salih El Mutlak bata olmak zere eski Baas ya da Baaslarla balants olduu iddia edilen ou Snni 500 kiiyi 2010 ylnn Mart aynda gerekletirilen genel seimlere aday olarak katlmaktan men etmitir.53 El-Mutlak komisyonun verdii kararlar rann Irak seimlerine mdahalesi olarak nitelemitir.54 Seimlerde aday olmasna izin verilmemesine ramen el-Mutlak seimleri boykot etmemi ve partisinin iinde yer ald el-Irakiyye listesini dardan desteklemitir.55
50. Iraqi Front for National Dialogue, Iraqi National Movement,The Carnegie Endowment, http://www.europarl.europa.eu/meetdocs/2009_2014/documents/d-iq/dv/d-iq20091202_06_/d-iq20091202_06_en.pdf. 51. Iraqi Front for National Dialogue, Iraqi National Movement, The Carnegie Endowment. 52. Sunni bloc boycott in Iraq, BBC News, 8 Eyll 2007. 53. Hoda Abdel-Hamid, Iraqs witch hunt continues, Al Jazeera, 15 Ocak 2010; Iraqs Uncertain Future: Elections and Beyond, International Crisis Group, Report No: 94, February 2010, p. 27. 54. A.g.e., s. 29, dipnot 181. 55. Sunni politician decides against election boycott in Iraq, USA Today, 25 ubat 2010, http://usatoday30.usatoday.com/news/world/iraq/2010-02-25-iraq-election-race_N.htm. Eriim tarihi: 3 Ocak 2013.

31

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

10 Kasm 2010 tarihinde taraflarca kabul edilen Erbil Anlamasnn ardndan Aralk 2012de bir ulusal birlik hkmeti kurulmas salanm ve bu anlamann bir paras olarak aralarnda Salih el-Mutlakn da olduu Snni politikacnn siyaset yasa kaldrlmtr.56 Yasakl durumu sona eren el-Mutlak yeni hkmette babakan yardmcs grevini stlenmitir. Irakiye ittifak iinde yer alan el-Mutlak ve partisi her zaman ittifakla birlikte hareket etmemi ve Babakan el-Maliki ile zaman zaman aralarnda kan srtmelere ramen anlamay tercih etmitir. Mays 2012de el-Irakiyenin meclisi ve hkmeti protesto etme kararna tek tarafl olarak uymayp almalara itirak etmeye balayan Hivar grubu ayn tutumu Mart 2013te de gstermitir. Ocak 2013te, Snni vilayetlerindeki gstericilerle dayanma gerekesiyle hkmetten istifa ettiini aklayan el-Mutlak bunu fiiliyata koymayarak el-Irakiye iindeki dier ortaklar ile birlikte hkmet almalarna katlmaya balamtr. Son olarak da Mart ay bte oylamas srasnda kendine bal milletvekilleriyle birlikte mecliste hazr bulunarak toplant iin yeterli sayya ulalmasn salamas ittifak iinde tepkileri zerine toplamasna neden olmutur. Bu tepkiler ardndan Hivar liderlerinden Haydar el-Molla dzenledii bir basn toplantsnda el-Irakiye blou artk lmtr demitir.57 Hkmetle tekrar almaya balamas ve Meclis almalarna katlmalar konusunda Hivar grubunun gerekesi, Snni vilayetlerdeki vatandalarn ikyetleri konusunda hkmetle yaptklar grmeler sonrasnda halkn taleplerinin hkmete kabul edilmesidir.

1.2.2

Irak Ulusal Kurtulu Cephesi (2008)

Liderliini Dleymi Aireti eyhlerinden Ali Hatem Sleymann yrtt ve 2008 ylnda kurulan Irak Ulusal Kurtulu Cephesi, Snni slami Uyan hareketinden ayrlarak kurulan partiden biridir. Temel desteini etnik olarak Snni Araplarn youn olarak bulunduu Anbar ilinden almaktadr. eyh Ali Hatem, parti kurulmadan nce Irak Airetler Genel Konseyinin bakanln yrtmtr. Hatem zellikle mezhep ayrlklarna dayanan siyasete ynelik seslendirdii eletirileriyle adn duyurmutur. ran-Irak Savanda Anbar kentinde ii karde56. A. g. e., s.13;Iraqi lawmakers lift ban on Sunni politicians, WashingtonTimes, 18 December 2010. 57. International Crisis Group, Iraqs Secular Opposition; Ali Abel Sadah, Iraqiya List frays as Constituents splinter, Al-Monitor, 28 Mart 2013, http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2013/03/allawi-iraq-iraqiya-list.html; Joel Wing, The final dissolution of the Iraqi National Movement?, The Musings on Iraq, 1 Nisan 2013, http://musingsoniraq.blogspot.com/2013/04/the-final-dissolution-of-iraqi-national.html.

32

1 .

I R A K TA

S YA S

PA R T L E R

lerini koruduklarn hatrlatan Hatem, bunun bugn iin de geerli olduunu, amalarnn mezhep ayrlklarna dayanan siyasetle mcadele etmek olduunu belirtmitir.58 Irak igalinin ardndan artan al-Kaide aktivizmine set ekmek iin 2005 ylnda kurulan Snni slami Uyan paramiliter gruplarnn kurulmasna nclk etmitir. Bu mcadele sayesinde Irakn gvenliine ciddi katklarda bulunan Hatem, daha sonra askeri direniten uzaklaarak slami Uyan yelerini Irak hkmetinin gvenlik glerine entegrasyon abas iine girmitir.59 Uyan hareketine ettii nclkle Hatem ABD ile ak bir stratejik ibirliine girmitir.60 ABDnin asker saysnda azaltmaya gitmesine denk den bu ibirlii, Irakta gvenliin yeniden kurulmasna az da olsa katk salamtr. Parti 2009 ylnda yaplan eyalet seimlerinden nce kurulmasna ramen, bu seimlerde aday sunmam, Anbar Kurtulu Konseyi adaylarn desteklemitir. 2010 ylndaki genel seimler ncesinde Babakan Nuri Malikinin ban ektii Hukuk Devleti ttifakna katlmtr. Hateme gre Hukuk Devleti ttifaknn pek ok mezhebi barndran yaps kendi siyasi hedeflerini gerekletirmeye uygun bir ortam hazrlamtr. Hatemin airet arka plan ve hukuk devleti ierisindeki siyasi varl zaman zaman birbiriyle atmtr. Hatem bir yandan siyasete girmesindeki temel motivasyonunun Anbar airetlerinin siyasi etkisini muhafaza etmek olduunu sylerken, dier yandan siyasetteki konumu gerei devletin kurumlarna olan saygsn vurgulam ve airetlerin iktidar peinde komamalar gerektiini, hukuk devleti erevesinde hareket etmeleri gerektiini dile getirmitir.61 Hatemin Malikiye verdii destek uzun srmemitir. Nitekim 2010 ylnda verdii mlakatta hkmeti gvenlii salayamamadan tr eletirmi, hkmet glerine terristlerle mcadelede destek vermeyeceini aklamtr. slami Uyan savalarnn isiz braklarak yerlerine mezhep odakl yerletirmeler yaptn dile getiren Hatem, bunun slami Uyan yelerinin marjinallemelerine neden olduunu ifade etmitir.62 Bir dizi olay Hatemi el-Malikinin kendisini mezhepi olmadn grntde ispat etmek iin kullandn dnmeye itmitir. Kendi kabilesine mensup kiilerin de Baas olduklar iddiasyla aranmaya balamasndan sonra daha ak tepki koymaya balamtr. Ekim 2011de Hatemin Badattaki evine gvenlik gleri baskn dzenlemi ve baz korumalarn tutuklamtr. Ha58. National Front for Salvation of Iraq Leader Vows to Fight Islamic Party, Al-Awsat, 25 Eyll 2008. 59. Al-Suleiman: Awakening Movement is Over,Niqash, 24 Austos 2008. 60. Federico Manfredi, Iraqs Crooked Politicians: Talking With Sheik Ali Hatem, Leader of the Sunni Awakening Councils,Hufftington Post, 16 Austos 2010. 61. State of Law Coalition, Iraqi Elections 2010,Carnegie Institution, http://carnegieendowment.org/publications/special/misc/iraqielections2010/index.cfm?fa=solc#asnf 62. A.g.e

33

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

teme gre Maliki Anbar kabilelerini yok etmek iin ran tarafndan desteklenen bir stratejiyi uygulamaya koymutur.63 Hatem Aralk 2012den beri Anbar eyaletinde Maliki hkmetine kar sren gsterilere destek vermektedir. Hatemin bugnk grne gre, bugn Irak ynetenlerin drtte biri dardan gelmi, Irakllarn gemileri ve kim olduklar bilinmeyen, Irak satm kimselerdir. 64

1.2.3

Ulusal Reform ve Kalknma Hareketi

Liderliini Dleymi aireti eyhlerinden Irak Kzlay Tekilat Bakan Yardmcs Dr. Cemal el-Karbulinin yapt ve Snnilerin arlkta olduu Ulusal Reform ve Kalknma Hareketi, ayn zamanda El-Hall (zm) olarak da bilinmektedir. Hareketi lideri el-Karbuli, el-Irakiye ttifak listesinden Temsilciler Meclisine seilmitir. Partinin bakan yardmcs olan Ahmed Nasr el-Karbuli, Irak hkmetinde Sanayi ve Madencilik Bakan olarak grev yapmaktadr. Salih el-Mutlak ile birlikte hakeret eden Hareketin liderleri el-Irakiye ttifaknnald karara uymayarak Mart ay iinde bir hkmet ve Meclis almalarna katlmaya balamtr. Mart ay bte oylamas srasnda Mecliste hazr bulunarak Meclisin toplanmas iin yeterli sayya ulamasn salamada rol oynamlardr. Irak Uyan Konseyinin lideri Ahmed Ebu Ria 30 Martta el-Mutlak ve el-Karbulilere hkmet ve meclisten ekilme ars yapmtr.

1.2.4

Yenilik (Tecdd) Listesi

2009 ylnda Cumhurbakan Yardmcs Tark El Haimi, 1975den beri ierisinde bulunduu Irak slam Partisi ynetiminden cumhurbakan yardmclna odaklanmak iin istifa ettiini aklam fakat ardndan kendisinin bakanln
63. Elliot Woods, Iraq: Under worse management, Bloomberg, 18 Ocak 2012, http://www.businessweek.com/magazine/iraq-under-worse-management-01182012.html#p1. Eriim tarihi: 26 Mart 2013. 64. Iraqi tribal Sheikh pulls diva strop on live TV, Albawaba, 20 Ocak 2013, http://www.albawaba.com/editorchoice/iraq-tv-sheikh--464906.

34

1 .

I R A K TA

S YA S

PA R T L E R

yrtt Yenilik Listesini kurmutur. Haimi, yeni bir listenin oluturulmasn, Irakn etnik ve mezhepsel kargaadan uzaklap65 nceden olduu gibi mezheplerst bir milliyetilik zerinden toplumsal birliin salanmas iin atlan bir stratejik adm ve milli bir zaruret olarak aklamtr. Haimi ayrca Irak slam Partisi ile bir krgnln sz konusu olmadn ve iyi ilikilerin devam edeceini de sylemitir. Yenilik Listesi, Irak Ulusal Hareketi ya da bilinen ismiyle El Irakiye Koalisyonuna mensuptur.66 Terrizm sulamasyla be ayr davada idam cezasna arptrlan lideri el-Haimi Trkiyede srgnde yaamaktadr.

1.2.5

El Hadba Listesi

El Hadba Listesi, 2009 ylnda dzenlenen yerel seimler ncesinde Irakn Neyneva (Ninova) blgesinde oluturulmutur. Arap milliyetisi bir profile sahip olan listenin bakanln, el-Irakiye Koalisyonunun nde gelen isimlerinden biri olan Usame Nuceyfinin kardei ve Neyneva Blgesi Valisi olan Asil Nuceyfi yrtmektedir. Liste ismini Musuldaki tarihi Byk Nureddin Camiinin Hadba ad verilen minaresinden almaktadr. Neyneva zerinde hak iddia eden Krt ynetiminin taleplerine olan itiraz ve Babakan el-Malikiye muhalefet zerine kurulu bir siyaset yrten El Hadba, katld ilk seim olan 2009 yerel seimlerinde oylarn ounu alm ve listenin lideri Asil Nuceyfi Neyneva blgesinin valisi olmutur.67 Listenin 2009 yerel seimlerine katlmas Saddam sonras Irakta Snnilerin yeniden siyasete dn olarak deerlendirilmi ve bu listenin Baas Partisinin ve/veya arlk yanllarnn etkisi altnda olduu iddia edilmitir. Bunun yan sra, blgedeki Krtlerin etkisini azaltma ynnde izledii siyaset nedeniyle El Hadbann yerel seimlerde vilayet meclisinde ounluu elde etmesi (oylarn yzde 48,468 ile 37 sandalyenin 19u) Neyneva Blgesinde etnik atmay artrabilecek bir sonu olarak deerlendirilmitir.69 El-Hadba, Neyneva ve Anbarda seimlerin ertelendii 20 Nisan yerel seimleri iin erteleme kararndan evvel Irak Meclis Bakan Usame el-Nuceyfi liderliinde
65. Gina Chon Disunity Threatens Sunni Iraq, The Wall Street Journal, 28 Eyll 2009. 66. Renewal List,Iraqi National Movement,The Carnegie Endowment. 67. Daniel Serwer & Sam Parker, Malikis Iraq between Two Elections, USIPEACE Briefing. 68. Mete ubuku & Taha zhan, gal Altnda stikrar Araylar 2010 Irak Seimleri, SETA Analiz, s. 15. 69. Campbell Robertson & Stephen Farrell, Iraqi Sunnis Turn to Politics and Renew Strength, The New York Times, 17 Nisan 2009.

35

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

kurulan seim ittifaknn iinde yer alma karar almtr. Bu ittifak El-Hadbann yansraUsame el-Nuceyfinin Irakiyun Partisi, Irak Trkmen Cephesi, iki tane Anbar merkezli parti, Ebu Riann Irakn Uyan Konseyi ve Rafi el-savinin Gelecek Grubundan olumaktadr.70

1.2.6

Gelecek Grubu

Irak Ulusal Hareketi ya da dier bilinen ismiyle El Irakiye Koalisyonunun bir paras olan Gelecek Grubunun daha nce Cafer El Ani71 tarafndan yrtlen liderliini eski Babakan yardmcs ve Mart ay banda Maliye Bakanlndan istifa eden, terr zanls olarak hakknda tutuklama emri bulunan ve Anbar kabilelerinin korumas altnda olan Rafi El savi srdrmektedir. Gelecek Grubu, Irakta yaplan 2010 genel seimlerinde Irakiye Koalisyonu ierisinde sekiz sandalye kazanmtr.72 Nisan 2013 yerel seimlerinde Gelecek grubu, Usame el-Nuceyfinin liderliini yapt bir ittifak iinde katlacaktr. ttifakta Nuceyfinin Irakiyun Partisi yansra El-Hadba, Irak Trkmen Cephesi, iki tane Anbar merkezli parti ve Ebu Riann Irakn Uyan Konseyi yer almaktadr.

1.3 KRTLER
1.3.1 Krdistan Demokrat Partisi
Molla Mustafa Barzani tarafndan 1946 ylnda kurulan Krdistan Demokrasi Partisi (KDP) en kkl Krt siyasi oluumlarndan birisidir. Krdistan Blgesel Ynetiminde iktidar Krdistan Yurtseverler Birlii (KYB) ile paylaan KDP, yine ayn parti ile birlikte Krt ttifaknn yesi olarak Irak Parlamentosunda temsil edilmektedir. erisinde ideolojik olarak farkl kesimlere yer veren KDP, popler desteini daha ok geleneksel Krt airetlerinden salamtr. Partinin en gl olduu vilayet Erbildir. Gnmzde parti kendini halk ve merkez partisi olarak konumlan-

70. Sam Wyer, Irak Weekly Update, No: 50, Institute for the Study of War, 12 Aralk 2012, http://www.understandingwar.org/backgrounder/weekly-iraq-update-50. Eriim tarihi: 25 Mart 2012. 71. Most significant Members, Iraqi National Movement, The Carnegie Endowment. 72. Iraq 2010-2014 Council of Representatives & The Cabinets, Aralk 2010, GE imagination at work.

36

1 .

I R A K TA

S YA S

PA R T L E R

drmaktadr. Partinin karar alma organ Merkez Komitesidir. Hiyerarik olarak ise en st konumda yer alan Bakan Bakan Yardmcs, Siyasi Bro ve Merkez Komitesi izlemektedir.73 randa srgndeyken partinin genel bakanlna seilen Molla Mustafa Barzani, Krt toplumu nezdinde olduka saygn ve karizmatik bir lider olmutur. Bu zellii Krt siyasal hareketinin airetlerden Sosyalistlere uzanan pek ok kesiminin ksa srede KDPye katlmasnda etkili olmutur. Bu gruplar ierisindeki en nemli iki fraksiyondan biri brahim Ahmet ve Celal Talabaninin ban ektii Soranice konuan sol entelektellerin ncln yapt grup, dieri ise Kurmani konuan, muhafazakar, geleneksel ve airetlere dayanan Molla Barzani taraftarlar idi.74 Bu iki grup, Krtlerin tek sesli hareket edebilmesini salamak amacyla tek bir parti iinde faaliyet gstermilerse de, zaman iinde aralarndaki farkllklar parti ii gerilimi giderek artrmtr. 1950li yllar boyunca Barzaninin rakip airetlerin gcn krmaya ynelik tek tarafl att admlar parti iinde ayrlklar artrmtr.75 1961 ve 1963 yllar arasnda Irak rejimine kar Krdistanda yaanan Krt ayaklanmasnda iki grubun ayaklanmann nasl ynetilecei konusunda anlamaya varamamas Irak hkmetinin elini glendirmitir.76 Molla Mustafann ayaklanma esnasnda Amerika ve ngilterenin desteini aramaya almas KDP iindeki sol eilimli gruplarla var olan gerilimi daha da artrmtr.77 KDP ierisinde Barzaninin temsil ettii airetler ile sol hareket arasndaki atlak Baas destekli rejimin 1963 darbesiyle iktidara gelmesinin ardndan da devam etmitir. Aslnda Baas Partisinin ittifak ile gerekletirilen 1963 darbesi gerek Barzani gerekse brahim Ahmed ve Celal Talabani tarafndan memnuniyetle karlanmtr. Barzani yeni iktidarn Krtlere zerklik vereceini dnrken, Celal Talabani ise Baas ile olan ideolojik yaknlklarndan tr yeni rejimin lkedeki Krt sorununa daha olumlu yaklaacan ummutur. Ancak Irak merkezi ynetimindeki karklklar ve Barzaninin taleplerinin kabul edilemez olduuna karar verildikten sonra yeni idarenin izledii iddet politikas 1968da gerekletirilen Baas darbesine kadar bu konuda herhangi bir ilerleme kaydedilmemesine sebep olmutur. 1968 Baas darbesinin ardndan ise KDP ve Baas Partisi arasnda Bazzaz
73. Bkz Krdistan Demokrat Partisi websitesi http://www.kdp.se, Michael M. Gunter, Historical Dictionary of Kurds(Lanham: Maryland, 2011), s. 172. 74. Gunter, a.g.e., s. 174. 75. Bkz. David McDowall, A Modern History of the Kurds (I.B.Tauris Co. Ltd: London,2007), s.305 76. Richard F Nyrop (ed), Iraq: a country study(US Government Printing Office: Washington, 1979), s. 61. 77. A.g.e, s.297-300.

37

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Anlamas imzalanarak, okul ve niversitelerde Krte eitime izin verilmi, Sleymaniyede ilk Krt niversitesi alm ve Nevruz ulusal bayram ilan edilmitir.78 Ancak bu olumlu atmosfer uzun srmemitir. Krtlere zerklik verilmesine ilikin yaplan grmeler Kerkk konusunda kilitlenmitir. Irak hkmeti 1957 nfus saymnn geerli olmasn isterken, Molla Barzani ise Trkmenleri nemli sayda gsteren bu saym kabul etmemitir. Bunun zerine Irak rejimi Krtler arasndaki blnmlkten yararlanarak, grmeleri KDP dndaki Krt gruplarla devam ettirmitir. Sz konusu grmelerde Irak rejimi Krtlerin zerklik talebini kabul etmi ve anlama metnini Molla Barzaniye imzalamas iin gndermitir. Molla Barzaninin metni belirtilen zaman dilimi iinde imzalamayp d destek aramas KDPnin iki partiye blnmesiyle sonulanmtr.79 1974-1975 yllar arasnda Irak rejimi ile Krtler arasndaki sava KDPnin randan salad destek sayesinde bir trl Baas rejiminin istedii gibi sonulanmaynca, Badat Krtlere olan destein kesilmesi iin ran ile anlama yolu aramtr. Krt isyannn baarl olmas durumunda bunun kendisini de olumsuz etkileyeceinden ekinen ran, Badatn przl konularda Tahrannn taleplerini kabul eden bir anlamay da kabul etmesi zerine Krt isyanna olan desteini kesmitir. Bylece Krt isyanclar zerine yryen Irak ordusu bir ay gibi bir sre iinde ayaklanmay bastrmtr.80 Yenilginin ardndan rana snan Barzaninin brakt siyasal boluktan istifade etmek isteyen Celal Talabani ve destekileri, kurduklar Krdistan Yurtseverler Birlii (KYB) ile Krt siyasi hayatna dahil olmutur.81 Krt sorununda yeni bir bask dnemi 1980lerle birlikte balamtr. Saddam karsnda tek vcut olarak hareket etme ihtiyacnn artmas zerine 1986 ylnda KDP, KYB ve Irak Komnist Partisi (IKP) hep birlikte hareket ederek Kuzey Irakta pek ok kentin kontroln salamlardr. Krtlerin ran destei ile saladklar bu baarya Saddamn yant ise acmasz olmutur. Saddamn kuzeni Ali Hasan El Mecit komutas altnda 1986-1989 arasnda gerekletirilen Enfal Operasyonunda Krtler zerinde kimyasal silah kullanm da dahil olmak zere her trl iddet uygulanmtr. Saddam glerinin bu operasyonlarnda binlerce Krt ldrlm ve pek ok ky yok edilmitir. Tarihe Halepe Katliam olarak geen kimyasal silahlarla Halepe ehrinde 5000 civarnda insann ldrlmesi Enfal Operasyonunun bir paras olarak gerekletirilmitir.82
78. Charles Tripp, A History of Iraq(Cambridge University Press: Cambridge, 2000), s.187 79. Nader Entessar, The Kurds in Post-Revolutionary Iran and Iraq, Third World Quarterly, 6(4), 1984, s.920. 80. Phebe Marr, The Modern History of Iraq, (Boulder: Westview Press, 2011), s. 154. 81. Bkz.Barnabas Christobal, Kurdistan Democratik Party, Cede Publishing, 2011. 82. 1988: The Halabja Massacre, Wildcat English, No. 13, Yaz/Sonbahar 1989.

38

1 .

I R A K TA

S YA S

PA R T L E R

Saddamn 1990da Kuveyti igal etmesi Krtler iin yeni bir dnemin kapsn amtr. Bata ABD olmak zere, Batl devletlerin ve Arap devletlerinin tepkisini eken saldr BM yetkisiyle oluturulan uluslararas koalisyon gcnn mdahalesiyle bir savaa dnmtr. Sava esnasnda ABD Irak ierisindeki muhalif gruplara Baas rejimine kar ayaklanma arsnda bulunmutur.83 Ancak ABD ve mttefiklerinin Irak ordusunun Kuveytten ekilmesine vesile olduktan sonra Badatta bir rejim deiikliine gitmeden operasyonu bitirmesi, Saddam glerine Krt ve ii blgelerine ynelme frsatn vermitir. Krtler zerinde kullanlan fosfor bombalar yine binlerce sivil Krtn lmyle sonulanmtr.84 Saddamn Krtlere ynelik saldrs uluslararas aktrleri Kuzey Irakta uua yasak blge ilan etmeleri dorultusunda harekete geirmitir. ABD, ngiltere ve Fransa nclnde dzenlenen operasyonda Saddam gleri Kuzey Iraktan ekilmi ve blgede Krdistan Blgesel Ynetimi kurulmutur.85 Blgesel ynetimin kuruluunu takip eden 1992 seimleri Ortadou tarihinde olduka tarihi bir neme sahiptir. Seimlerde KDPnin %51, KYBnin ise %49 oranlarnda birbirlerine ok yakn oy almas Celal Talabani ile Mesud Barzaniyi g paylam esasna dayal bir koalisyon ynetimi kurmaya sevk etmitir.86 Ancak iki grup arasndaki anlamazlklar tekrar silahl atmalara ve ayrla yol amtr. Bu da Krt blgesinin KDPnin etkili olduu Erbil ve KYBnin kontrol ettii Sleymaniyeyi merkez alan iki ynetime blnerek ynetilmesi sonucunu dourmutur.87 Buna ramen bile iki parti arasndaki derin ihtilaf yatmamtr. 1994te KDP ve KYB arasnda balayan ve yl sren i savan ardndan ABDnin arabuluculuunda atekes anlamas imzalanmtr.88 ABDnin Irak igalinin ardndan KDP ve KYB Krt Blgesindeki ikili ynetimi sonlandrma konusunda 2003 ylnda anlamaya varmlardr.89 2005 ylnda yaplan seimlerde KDPnin lideri Mesud Barzani Krdistan Blgesel Ynetiminin Cumhurbakan, Neirvan Barzani ise Babakan olmutur. KYB lideri Celal Talabani ise Irak Cumhurbakan olarak greve balamtr. 2009 ylnda Neirvan Barzani babakanl brakp yerini KYBden Berham Sakihe devretmitir. KDP
83. 1991: The South Iraq and Kurdistan uprisings, Libcom, http://libcom.org/history/1991-the-south-iraq-and-kurdistan-uprisings 84. The Crimes of Saddam Hussein: Suppression of the 1991 Uprisings, PBS Frontline, 24 Ocak 2006. 85. Kenneth Katzman, The Kurds in Post Saddam Iraq, Congressional Research Service, 1 Eyll 2009, ss.1-2. 86. Michael M Gunter, A de facto Kurdish state in Northern Iraq, Third World Quarterly, 14(2), 1993, ss. 295-319. 87. Michael M. Gunter, A de facto Kurdish State in Northern Iraq, Third World Quarterly, 14(2), 1993, s.298. 88. The Middle East and North Africa 2003, Regional Surveys of the World, 2002. 89. Iraqi Kurds establish joint leadership, Hurriyet Daily News, 3 Mays 2003.

39

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

ve KYB 2005 ylnda Irak parlamento seimlerine Krt ttifak ad altnda birleerek girmitir.90 KDP 2009 ylnda Krt Blgesel Ynetimi seimlerinde en ok oyu alan parti olmutur. Bu seimlere Krdistan listesi altnda birlikte giren KDPKYB ittifak oylarn %57sini alarak Krt Ulusal Parlamentosuna 59 milletvekili gndermitir.91 Son yllarda hem KDPye hem de KYBye ynelik yolsuzluk ve kayrmaclk (nepotizm) tartmalar Krdistan ve Irakn gndemini ciddi ekilde megul etmitir. Ayrca Krdistan blgesinde farkl siyasi hareketler ve medya zerinde younlaan basklar da hem ieride hem de darda eletiri konusu haline gelmitir.92 Sz konusu eletiriler zellikle Arap Bahar etkisi altnda blgede kan gsterilerde somutluk kazanmtr. Ekonomik ve siyasi skntlar nedeniyle sokaklarda barl gsteri yapan gruplara polisin orantsz g kullanarak lmlere neden olmas Krt Blgesel Ynetiminde demokrasinin durumu hakknda ciddi endielere neden olmutur.93

1.3.2

Krdistan Yurtseverler Birlii

Krdistan Yurtseverler Birlii (KYB), KDPde uzun yllar boyunca hizmet eden Celal Talabani tarafndan 1975 ylnda kurulmutur. KYB, gnmzde Krt milliyetilii temelinde siyaset yapan sosyal demokrat bir parti olarak kendini konumlandrmtr. Sleymaniye ve evresinde gl bir siyasi taban olan KYB, toplumsal desteini genel olarak ehirli, eitimli ve sol entelektellerden salamtr. lk kurulu yllarnda ise, geleneksel, airete dayal ve gerici grd KDP karsndaki pozisyonunu ilerici ve sosyalist bir parti olarak belirlemitir. KYBnin ilk oluum safhasnda balca iki oluumun nemli pay vardr: Noirvan Mustafanin liderliini yapt Marksist-Maoist Komola ve Ali Askerinin liderliini yapt Krdistan Sosyalist Hareketi. Celal Talabani KDPden ayrldktan sonra Irak Komnist Partisinden de ciddi destek almtr.

90. Joel Wing, Kurdistan Democratic Party About To Assume Kurdish Premiership, AKNews, 1 ubat 2012 91. Electoral Commission announces final results of Kurdistan Region elections, Kurdistan Regional Government, 8 Austos 2009. 92. The Iraqi Kurdistan challenge, Al Jazeera, 30 Temmuz 2010; Iraqis protest in Kurdish region, capital, Reuters, 19 Eyll 2011. 93. Gabriel Gatehouse, Iraqi Kurds struggle with democracy, BBC News, 12 Ocak 2012; iraqi kurdistan 2011: a year of demonstration and political debate, Niqash, 29 Aralk 2011.

40

1 .

I R A K TA

S YA S

PA R T L E R

KYBnin kurulmasna varan gelimelerin kayna bizzat KDP ierisinde yaanan anlamazlklar olmutur. lk olarak Mustafa Barzaninin liderlii esnasnda liderlik ile parti politbrosu arasnda grlen sosyal kken ve anlay farkllklar giderek ayrmay ve peinden de rekabet halinde iki farkl hareket olarak mcadele etmelerini dourmutur. Nitekim bu iki grup arasndaki ekime, ihtilaf ve ibirlii Irak Krtlerinin yakn tarihini belirleyen en temel etken olagelmitir. KYB kurulmadan nce KDP ierisinde balayan sosyalist/ilerici/kentli-aireti/ muhafazakar/krsal gerilimi sosyalist bileenlerin KDPden ayrlarak KYByi kurmasnn ardndan da devam etmitir. Hatta iki parti arasndaki gerginlik zaman zaman scak atma ve i savaa da dnmtr. Her ne kadar KYBnin en temel destekileri ehirli snflar olsa da, parti zellikle 1980ler boyunca tabann genileterek kyl kesimlerin ciddi desteini de toplamtr. Bunda partinin sol eilimli siyasetinin rol byktr. Saddamn Kuveyti igal etmesinin ardndan Kuzey Irakta oluturulan uua yasak blge ve ardndan kurulan Krdistan Blgesel Ynetimi, KYBnin nceki yllar boyunca elde ettii toplumsal destei seimlerde somut bir gce dntrmesini kolaylatrmtr. KYB, 1992de Krt Blgesinde yaplan seimlerde oylarn %49nu alarak KDP ile birlikte ynetimin eit orta olmutur.94 Ancak iki grup arasndaki anlamazlklar tekrar silahl atmalara ve ayrla yol amtr. Bu da Krt blgesinin KDPnin etkili olduu Erbil ve KYBnin kontrol ettii Sleymaniyeyi merkez alan iki ynetime blnerek ynetilmesine yol amtr.95 Ancak Krt Blgesinin ikiye blnerek ynetilmesi, taraflardan birinin Saddamla, dierinin de ranla ittifak yapt bir i savala sonulanmtr. 1998 ylnda ABDnin arabuluculuunda KYB ile KDP arasnda imzalanan Washington Anlamasyla i sava sona erdirilmitir. Takip eden dnemde KYB ile KDP arasndaki yaknlama devam etmi, ABDnin 2003 Irak igalinden sonra ise bu iki grup, aralarndaki ihtilafa nokta koyarak Krt Blgesel Ynetiminin iki bal idaresine son vermitir. 2004 ylnda imzaladklar anlama, Krdistan Blgesel Ynetimindeki st dzey makamlarn iki parti arasnda dnmn ngrmtr.96 Ancak her konuda tam anlamyla bir birleme hala salanabilmi deildir. Her iki partiye bal olan pemerge gleri hala birletirilememitir. KYBnin karar alma organ 32 yeden oluan Liderlik Konseyidir. Konsey, genel Bakan ve 11 yelik Siyasi Broyu seer. ABDnin Irak igali sonrasnda KDP
94. Michael M Gunter, A de facto Kurdish state in Northern Iraq, Third World Quarterly, 14(2), 1993, ss. 295-319. 95. Michael M. Gunter, A de facto Kurdish State in Northern Iraq, Third World Quarterly, 14(2), 1993, s.298. 96. Bkz. David McDowall, A Modern History of the Kurds, (I.B.Tauris: London,2007)

41

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

lideri Barzani, Krdistan Blgesel Ynetiminin Cumhurbakan seilirken, KYB lideri Celal Talabani ise Irak Cumhurbakan olmutur. Halen KYBnin genel bakanl grevini yrtmekte olan Celal Talabaninin partinin karar alma mekanizmalarnda ciddi arl bulunmaktadr.97 KYB 2005te yolsuzluk iddialaryla kar karya gelmitir. Krt Blgesel Ynetimindeki doal kaynaklarn ihalelerinde parti yneticilerinin yolsuzlua kartklar ve haksz kazan saladklar iddialar partinin gz yumamayaca boyuta ulamtr.98 Yolsuzluk iddialar karsnda Celal Talabani mal varln aklamak zorunda kalmtr. Partinin kurucularndan Nevirvan Mustafann yolsuzlukla sulad KYBden ayrlarak Gorran (Deiim) Hareketine nclk etmesi partinin toplumsal desteinde ciddi bir krlmaya neden olmutur. 2009 ylnda yaplan seimlerde Gorran Hareketi, Blgesel Ynetimdeki oylarn %25ini, Sleymaniyede ise oylarn %51ini alarak KYBye ciddi bir darbe indirmitir. KYBnin tarihsel olarak en gl olduu Sleymaniyedeki etkisini kaybetmesi parti ierisinde ciddi bir endieye neden olmutur. Gorran Hareketini kendisine ynelik bir tehdit olarak gren KDP de bu tartmalara katlarak, KYBye Sleymaniye ve evresinde yeniden g kazandracak inisiyatiflerinde destek vermitir. Gorran Hareketi iki parti arasndaki ittifak glendirmenin yan sra, KDP ve KYB arasnda 2004ten beri var olan g dengesini de KDP lehine deitirmitir. Nitekim KYBnin 2009 seimlerindeki oy kayb, iki parti arasnda eit g dalmn ngren 2004 anlamasnn tartlmasna neden olmutur. 2012 yl iinde balayan Talabaninin yerini kim alacak tartmalar Talabaninin fel geirmesinden sonra daha fazla younluk kazanmtr. ounlukla hemfikir olunan gr, KYB Genel Sekreterliine Kusret Resul Alinin, Irak Cumhurbakanl grevine de Behram Salihin geecei ynndedir.

1.3.3

Krdistan Sosyalist Demokrat Partisi

KDPden ayrlarak kurulan ve liderliini Mahmut Osmann yrtt Krdistan Sosyalist Demokrat Partisi, Krt Blgesel Ynetiminde faaliyet gsteren sol eilimli bir siyasi partidir. 2009 ylnda yaplan seimlere, iinde Krt slami hareketlerin de yer ald Hizmet ve Reform ttifakndan giren parti Krt Ulusal Parlamentosunda iki sandalye kazanmtr. Parti son zamanlarda eletirilerini Krdistann birlii iin yeterli aba gstermemeleri nedeniyle KDP ve KYB zerinde younlatrmtr.
97. Bkz. Krdistan Yurtseverler Birlii Partisi internet sitesi http://pukmedia.co/english/ 98. Scott Carpenter and Michael Rubin, Kurdistans Troubled Democracy, Washington Post, Nisan 18, 2009.

42

1 .

I R A K TA

S YA S

PA R T L E R

1.3.4

Irak Krdistan Komnist Partisi

1993te Irak Komnist Partisinin Krt yeleri tarafndan kurulan Irak Krdistan Komnist Partisi, 2004e kadar Kerim Ahmed tarafndan ynetilmi, bu tarihten itibaren parti liderlii Kemal akire gemitir. Parti, kuruluundan itibaren federal bir Krt ynetimini hedeflemi ve Kuzey Irakta bulunan Keldaniler, Asurler, Trkmenler gibi pek ok etnik grubun kltrel zelliklerini korumasn ve kendi yerel ynetimlerine sahip olmasn savunmutur. 2003 ABD mdahalesine emperyalist igal nitelemesiyle olduka sert tepki veren partinin bu dnemde Kuzey Irak genelindeki baz kentlerde askeri kamplarnn bulunduu belirtilmektedir.99 Ancak partinin lider kanadndan yaplan aklamalar, amac her ne olursa olsun terrist eylemleri desteklemeyecekleri ynnde olmutur. 2002 yerel seimlerinde Erbilde yzde 10 orannda oy alan Komnist Parti, Krdistan Demokrat Vatansever Birlii ttifak ile girdii 2005 seimleri sonucunda oluan Krt Blgesel Ynetimi Parlamentosunda yer alm, yine ayn dnem kabinede bir bakanla temsil edilmitir.100 Irak Krdistan Komnist Partisi ayrca, KDP ve KYB arasndaki atmalar ve rekabeti sona erdirmek iin eitli giriimlerde de bulunmutur. 101 Partinin Regay ve Kaldu Aur adnda periyodik yaynlar bulunmaktadr. 102

1.3.5

Gorran (Deiim) Hareketi

2007 ylnda Irakn Sleymaniye kentinde kurulmutur.103 Partinin lideri eski KDP liderlerinden Noirvan Mustafa, partinin resmi szcs Dr. aho Said, Krdistan parlamentosundaki lideri Kardo Muhammeddir. Noirvan Mustafa KDPya katlmadan nce Marksist genlik hareketi Komalay kurmu ve liderliini stlenmitir.
99. Profile: Kurdish Satellite Parties, BBC, 13 Ocak 2003, http://news.bbc.co.uk/2/hi/not_in_website/syndication/monitoring/media_reports/2588651.stm 100. Borzou Daragahi, Iraqi opposition leaders gather for key meeting in northern Iraq , AP, 22 ubat 2003, http://www.highbeam.com/doc/1P1-71997276.html 101. Iraqi communists call for peaceful solution, 30 Ocak 2003, http://www.peoplesworld.org/iraqi-communists-call-for-peaceful-solution/ 102. The New Iraqi Press 2003, http://www.al-bab.com/arab/countries/iraq/press2003.htm 103. Hasan Cemal, Noirvan Mustafa: Trkiyede savala bir yere varlmaz, T24, 17 Kasm 2012, http://t24.com.tr/haber/nosirvan-mustafa-turkiyede-savasla-bir-yere-varilmaz/217598.

43

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

2009 Krdistan seimlerine Krdistan ttifak dnda katlan parti Krdistan Parlamentosunda 25 sandalye kazanm ve oylarn %25ini kazanarak seimlerden ikinci srada kmtr. Yerel seimlerde ise KDPnin kalesi Sleymaniyede oylarn yzde 51ini almtr. Yine 2010 Irak seimlerine de bamsz bir blok olarak katlan Gorran Hareketi, Badat Parlamentosunda da 8 sandalye elde etmitir. Gorran Hareketi, Irakta KDP ve KYB arasnda skm Krt siyasetinde nc bir yol olmak iddiasyla ortaya km ve KYBnin oylarnn byk ounu kazanmay baarmtr. Ayrca hareketin KDPnin gl olduu Erbil blgesinde de ciddi bir etkinlii vardr. Partinin nde gelenleri KYBnin Talabani sonras tutunamayacan ve tabannn youn olarak Gorrana geeceini ileri srmektedir.104 KYB geleneinden gelen Noirvan Mustafa, blge siyasetinde rana yakn duraca sinyallerini vermektedir. Kendi partisini kurduktan sonra ilk d ziyaretini rana yapm ve orada krmz hal muamelesi grmtr.

1.3.6

Krdistan slam Birlii

Irakn Krdistan blgesinde Mslman Kardeler izgisinde faaliyet gsteren siyasi ve toplumsal harekettir. 6 ubat 1994 tarihinde siyasi bir partiye dnen hareketin lideri Salahaddin Bahaddindir. Uzun yllar hareketin genel sekreterlii grevini de yrten Bahaddin, 2012 ylnda dzenlenen son kongrede aday olmam ve koltuunu partinin ileri gelenlerinden Muhammed Ferece brakmtr. Ferec partinin ayn zamanda Krdistan Parlamentosu grup bakan vekili olarak grev yapmaktadr. ttihad slami, 2009 ylnda Irak Krdistan seimlerine Hizmet ve Reform Listesinin ats altnda katlm, bu liste Erbil Parlamentosunda 13 sandalye elde etmitir. 2010 Irak seimlerine Krdistan ttifak dndan katlan parti, Badat Parlamentosunda 4 sandalye elde etmitir. Grubun Irak hkmeti ierisindeki tek bakan G ve Mlteciler Bakan Dindar Necmandr.105 Krdistan slam Birliini, Krt blgesindeki dier slami hareketlerden ayran en nemli noktalar, partinin silahl bir rgtlenmeye kar kmas ve 1991 Krt ayaklanmas sonrasnda Krtlerin srekli kendi arasnda atmalarna ynelik eletirisidir. Parti ayrca bamsz bir Krdistan fikrine uzun yllar siyasi ve corafi nedenlerle kar kmtr.106

104. Gorran Hareketi resmi sayfas iin bkz. www.gorran.net. 105. Krdistan slam Birlii resmi sayfas iin bkz. http://www.kurdiu.org/. 106. ttihadul slami el Kurdistani,Al Jazeera, 3 Ekim 2004, http://www.aljazeera.net/analysis/pages/71ae21cb-995e-4c2e-8f09-e6014de47548.

44

1 .

I R A K TA

S YA S

PA R T L E R

1.3.7

Krdistanda slami Hareket

Irakn Krdistan blgesindeki en eski siyasi ve toplumsal hareketlerden birisidir. 1979 ylnda kurulan hareketin genel merkezi Halepe kentinde bulunmaktadr. Dier slami Krt hareketlerinin liderlerinin ou bu hareket ierisinden kmtr. 1992 Krt Blgesi seimlerinde ald % 5.1lik oyla nc parti olan slami Hareketin liderliini uzun sre eyh Osman Abdlaziz, daha sonra da eyh Ali Abdlaziz yapmtr. 2007 ylnda eyh Ali vefat edince yerine eyh Sddk Abdlaziz gemitir. slami Hareket, 2001 ylnda Sleymaniye blgesinde etkin olan KYB ile iddetli silahl atmalara girmi, bu atma sonras hareket byk bir darbe almtr. Ayrca hareketin ierisinde liderlik kavgalar km ve hareketin kendi iinde yaad geni apl blnmeler de zayflama srecini hzlandrmtr. Hareket ii blnmelerde zellikle Abdlaziz ailesinin hareketin ierisindeki etkisini koruma abalar nemli rol oynamtr.107 2005 ylnda KYB ile tekrar uzlaan hareket, KYBnin etkin olduu Sleymaniye hkmetinde 2 bakanlk elde etmitir. 2009 Krdistan seimlerine Krdistan ttifak ierisinde giren slami Hareket, Krt parlamentosunda 2 sandalye kazanmtr. slami Hareket, 2010 Irak seimlerine de Krdistan listesi altnda KDP ve KYB ile birlikte katlm, ancak Badat Parlamentosunda herhangi bir sandalye elde edememitir.

1.3.8

Krdistan slami Cemaati

Irakn Krdistan blgesinde Mslman Kardeler izgisinde faaliyet gsteren siyasi ve toplumsal harekettir. 2001 ylnda Krdistanda slami Hareket grubundan Molla Ali Bapir liderliinde kopanlarn nclnde kurulmutur. Mslman Kardelerden farkl olarak bir dnem Krt blgesine zg artlar nedeniyle silahl kanada sahip olan hareket, silahl kanadn 2003 sonra107. El Cemaatul slamiyye fi Kurdistanil Irak, Al jazeera, 3 Ekim 2004, http://www.aljazeera.net/analysis/pages/37d4dd68-4024-408e-acfb-576dfe774156

45

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

s kaldrmtr.108 Genel merkezi Erbilde bulunan partinin liderliini Molla Ali Bapir yrtmektedir. slami Cemaat, 2009 ylnda Irak Krdistan seimlerine Hizmet ve Reform Listesi ats altnda katlm, bu liste Erbil Parlamentosunda 13 sandalye elde etmitir. 2010 Irak seimlerine Krdistan ttifak dndan katlan parti, Badat Parlamentosunda 2 sandalye elde etmitir.

1.3.9

Feyli Krtleri

Tarihsel olarak nfuslar ran-Irak snrnda younlam olan Feyli Krtleri gnmzde ounlukla Badat ve Diyala ehirlerinde yaamaktadr. ii bir Krt topluluk olan Feylilerin Iraktaki nfusunun 2,5 ila 3 milyon arasnda olduu tahmin edilmektedir. Bunlara randa yaayan Feyliler eklendiinde toplam nfuslar 6 milyonu bulmaktadr.109 Irak devletinin kurulmasnn ardndan nemli bir ekonomik gelime salayan Feyliler, ksa srede Irak rejiminin hedefi haline gelmilerdir. 1958 ylnda ran ile Irak arasnda meydana gelen snr meselesinde Irak devleti tarafndan ranl olduklar ileri srlen Feyliler byk bir ge zorlanmlardr. Ayn ekilde 1970lilerin ortalarnda Irak bakan Ahmet Hasan dneminde yaklak 40 bin Feyli, ran unsuru olmakla sulanarak rana srlmtr. Srgnler Saddam Hseyinin iktidarda olduu 1980li yllar boyunca da devam etmitir. 1981de yaanan ran-Irak savanda Iraka kar ranla ibirlii yapmakla sulanan Feyliler rana ge zorlanm, mallarna el konmu ve vatandalktan karlmlardr. 1980 ile 1990 yllar arasnda yzbinlerce Feyli yerinden edilmi, onbinlercesi yarglanma olmakszn tutuklanm, binlercesi kaybolmu veya ldrlmtr.110 Feylilerin rejimin sistematik bask ve zulmne uramasnn temelde nedeni vardr. Bunlardan ilki Krt ve ii kimliklerinden tr Irak rejimlerinin Snniletirme ve Araplatrma politikalar nndeki en byk engel olarak grlmeleridir. Dier bir neden ise Irak devletinin kurulmasnn ardndan elde ettikleri ekonomik baardr. zellikle Yahudilerin Badattan srlmesinin ardndan Badat pazarn ele geiren Feyliler, kayda deer ekonomik gelime salayarak toplumsal
108. El Hareketul slamiyye fi Kurdistan, Al Jazeera, 3 Ekim 2004, http://www.aljazeera.net/analysis/pages/37d4dd68-4024-408e-acfb-576dfe774156 109. Iraq: Information on the Kurdish Feyli (Faily/Falli) families, including their main area of residence and their relationship with other Kurdish groups and the Iraqi regime, The UN Refugee Agency, 1 Ekim 1996. 110. Gorran Takes up Case of Feyli Kurds, AKNews, 14 Mart 2011.

46

1 .

I R A K TA

S YA S

PA R T L E R

hayatta etkin roller stlenmilerdir. Son olarak Feylilerin maruz kald ayrmclk Feyli toplumunun muhalif olan yapsyla da ilintilidir. Iraktaki birok toplulua nazaran daha fazla da ak, liberal ve eitimli olmalar Feylilere lkede ciddi bir siyasal ve ekonomik nfuz kazandrmtr. Irak rejimine muhalif olan oluumlar destekleyen Feyliler, Krdistan Demokrat Partisi bata olmak zere Krdistan Yurtseverler Birlii, Irak Komnist Partisi ve Ulusal Krt hareketlerinde varlk gstermilerdir. 2003 ylnda Amerikann Irak igali Iraktaki tm gruplar gibi Feyliler asndan da yeni bir dnem balatmtr. Feylilere yaplan insan haklar ihlallerinin kabul edildii bu dnemde rana srlm bulunan Feylilerin bir ksm Iraka geri dnmtr. Ayrca 2009 ylnda balayp 2010da sonulanan Feyli davasnda Irak Mahkemesi, Feyli Krtlerine kar ilenen sular nedeniyle Saddam Hseyinin Dileri bakan Tark Azizi 10 yl hapis cezasna arptrm, kiiye ise idam cezas vermitir.111 Gnmzde Feylilerin en temel talepleri arasnda eski rejimin rk politikalar neticesinde uradklar zararn tazmin edilmesi ve yeniden Irak vatandalna kabul edilmeleri yer almaktadr. Feyliler her ne kadar eski rejimin basklarna topluca maruz kalm olsalar da gnmzn siyasi koullarnda yekpare bir grnt sergilememektedirler. Feyli toplumunun bir ksm ii kimliklerinden tr ii partilerde, bir dier ksm ise Krt kimliklerinden tr Krt siyasi hareketleri ierisinde faaliyet gstermektedirler. Irak genel seimlerine Feyli Krtleri slami Birlik Partisi ve zgrlk Feyli Krtleri rgt ad altnda iki grupla katlan Feyliler 2009 Irak blgesel seimlerine ise Hukuk Devleti ttifakndan girmitir.

1.4 TRKMENLER
1.4.1 Irak Trkmen Cephesi
Irak Trkmen Cephesi (ITC) Irakl Trkmenleri temsil etmek ve haklarn korumak amacyla 5 Nisan 1995te kurulmutur. Kuruluunda Trkiyenin, zellikle de iadam hsan Doramacnn byk destei bulunan112 ITC, Trkmen partileri ve sivil toplum kurulularnn at organizasyon111. Tariq Aziz given additional 10-year jail term for persecution of Shia Kurds, Guardian, 28 Kasm 2010. 112. Raber Talat Jawhar, The Iraqi Turkmen Front (Presses de lIfpo, The Lebanese Center for Policy Studies, 2010), ss.313-328.

47

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

dur. Daha nce KBY Ticaret ve Sanayi Bakan Sinan elebinin de bakanln yrtt ITC, Mays 2011den bu yana Erat Salihi tarafndan ynetilmektedir. Cephenin organizasyon yaps bakan, ynetim kurulu ve Trkmen Meclisinden olumaktadr.113 Merkezi Kerkkte olan ITCnin 71 kiilik bir Trkmen Meclisi ile 9 kiilik bir Yrtme Kurulu vardr. ITCnin Irak ierisinde Badat, Diyala, Musul ve Erbilde; Irak dnda ise Trkiye, ngiltere, Almanya, ABD, Suriye ve Belikada temsilcilikleri bulunmaktadr. ITC bnyesinde 24 saat yayn yapan Trkmeneli TV, iki yerel radyo istasyonu ve haftada iki defa yaynlanan Trkmeneli gazetesi vardr. Buna ek olarak 6 dilde yayn yapan ve ITC Trkiye Temsilcilii tarafndan ynetilen bir internet sitesi de yayn yapmaktadr.114 ITC, Eitim ve Kltr Dairesine bal olarak Irakn pek ok ehrinde okullar araclyla eitim-retim faaliyetleri ve kltrel etkinlikler dzenlemektedir. Cephenin siyasi almalarn koordine eden Siyasi ve D likiler Dairesi ve ITC yetkililerini ve binalarn koruyan Gvenlik Dairesi de Irakta faaliyetlerin yrtlmesini salamaktadr.115 ITCnin amalar 04-07 Ekim 1997de Erbilde dzenlenen ilk kurultaynda dnyann muhtelif lkelerinden faaliyet gsteren Trkmen derneklerinin temsilcilerinin katlmyla belirlenmitir. Buna gre ITCnin amalar, Irakn toprak btnl ierisinde Trkmenlerin ve dier milletlerin meru haklarna kavumas; Irakta demokratik, insan hak ve zgrlklerine saygl oulcu parlamenter bir sistemin kurulmas; Irakta yaayan tm etnik, mezhebi ve dini aznlklar arasnda eitliin salanmas ve siyasi ve idari yapnn eit haklar ilkesi esaslarna gre dzenlenmesi olarak belirlemitir.116 Irakn toprak btnln savunan ITC, federasyon fikrine ve Kerkk hari tutarak Irakn blgelere ayrlmasna kar kmaktadr. Cephe, Irakllarn etnik grup veya mezhep farkllklarna gre deil Irakllk st kimliinde birlemesi gerektiini dillendirmitir. Irak Anayasasnn Kerkkn statsn belirleyen 140. Maddeyi Kerkkn KBYye katlm olarak gren ve buna kar kan ITC, Irakn blgelere ayrlmas halinde Trkmenlerin de bamsz bir blgeye sahip olmas gerektiini savunmutur. ITC, Kerkkn statsnn referandumla belirlenmesi-

113. emsettin Kzeci, 15 Yllk Irak Trkmen Cephesi (ITC) -1, Kerkk Gazetesi, 24 Nisan 2010. 114. nci Muratl, Irak Trklerinin Siyasi Tarihi, TURAN-SAM, 29 Ocak 2009. 115. A.g.e. 116. emsettin Kzeci, 15 Yllk Irak Trkmen Cephesi-2, Kerkk Gazetesi, 27 Nisan 2010.

48

1 .

I R A K TA

S YA S

PA R T L E R

ne kar kmakta ve Kerkkn Krtlerin ynetimine gemesi durumunda blgede yaayan btn aznlklarn haklarnn gasp edileceini savunmaktadr.117 Irak Trkmen Cephesi hlihazrda daha nce Kerkke imdi ise Selahattine bal Tuzhurmatu ve Musula bal Telafer ilelerinin il olmas iin abalamaktadr. Cephe bylelikle Musul ve Kerkkte deitirilmeye allan nfus oranlarnn Trkmenler iin oluturduu dezavantajn ortadan kaldrlabileceini dnmektedir.118 Irak Trkmen Cephesi, ilk olacak 31 Ocak 2005 seimlerine katlm ve 93 bin oyla 3 sandalye kazanmtr. Aralk 2005 seimlerinde ise 82 bin oyla sadece 2 sandalye kazanm ve Trkmen adaylarn farkl listelerden aday olduu 2010 seimlerinde 300 bin civarnda oy almtr. Irak Trkmen Cephesinin 2013 yerel seimlerine Musulda Vali Nuceyfinin listesinde girdii bilinmektedir.

1.4.2

Irak Trkmen slam Birlii

1990l yllarda Irakta Trkmen siyasi hareketi gelitike farkl ideolojiler ve mezhepler arasndaki ayrm da belirginlemitir.119 Bu dorultuda Irak Trkmen slam Birlii (TB), 1991de Irakl ii Trkmenler tarafndan amda kurulmutur. Halen partinin liderliini kurucusu Abbas Beyati yrtmektedir. Birlie ait altm kadar sosyal ve kltrel kurulu, eitli dergi ve gazete bulunmaktadr.120 Beyati, Saddam rejiminin dmesinden sonra parti merkezini amdan Badata tamtr. Partinin Kerkk, Musul, Diyala, Kerbela ve Selahaddinde de temsilcilikleri vardr. Irakn igali sonrasnda yaanan atma srecinde Irak Trkmen slam Birlii, Kerkkte Hristiyanlar hedef alan baz silahl saldrlardan sorumlu tutulmutur.121 Irak siyaset sahnesinde iilerin iktidar olana ve gc arttka Mukteda
117. Raber Talat Jawhar, The Iraqi Turkmen Front (Presses de lIfpo, The Lebanese Center for Policy Studies, 2010), ss.313-328. 118. nci Muratl, Irakta Son Perde nerken Trkmenler, 21.yy Dergisi, Kasm 2009, s.63. 119. Raber Talat Jawhar,A historical overview of the Iraqi Turkmens political responses, http://ifpo.revues.org/1115#tocfrom1n1 120. El ttihad El slamiyye Li Turkmen El Irak, 22 ubat 2009, http://www.alrashead.net/index.php?partd=18&derid=1126 121. Turkoman Islamic Union: Bring Christians killers to justice, http://www.iraqinews.com/politics/turkoman-islamic-union-bring-christians-killers-to-justice/

49

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Es Sadr ve Yksek slam Konseyi ile gl balara sahip ii Trkmenler de glenmitir.122 Mezhep temelli siyasi ittifaklar gelitiren Irak Trkmen slam Birlii, 2005 seimlerinde Irakl iilerin Ulusal Irak ttifakna katlmtr.123 Partinin bakan yardmcs Casim Muhammed Cafer, 2005te kurulan gei hkmetinde skn Bakanl, 2006da ve 2010da kurulan Nuri El Maliki hkmetlerinde ise Genlik ve Spor Bakanl grevlerini stlenmitir. 2010 seimlerinde TB Nuri el Malikinin liderliini yapt Hukuk Devleti ttifaknda yer almtr.124 TBin Irak siyasi haritasnda, Trkmenler arasnda Irak Dava Partisinin bir kolu olarak alglandn sylemek yanl olmayacaktr.125 Irak Trkmen slam Birlii, dier Trkmen Partiler gibi Kerkkteki Trkmen varlnn korunmas konusunda aba sarf etmektedir. Parti lideri Beyati, Kerkk sorununun zm iin gereken unsurlarn, Kerkk oluturan halklarn birbirine karlkl gveni ve Kerkk iin oluturulacak idari bir forml olduunu sylemitir.126 Trkmenlerin sorunlarna sahip kmakla birlikte etnik milliyeti bak asndan uzak duran TB Arapann Irakn resmi dili olarak kalmasn savunmakta ve dini adan da ii mezhebini n planda tutan bir tavr benimsemektedir. Irak hem slam hem de Arap dnyasnn bir paras grmekle beraber TB Irak dini ve etnik adan heterojen bir lke olarak kabul etmektedir. TB, 1991 ylnda yayn hayatna atlan aylk El-Delil Gazetesini kartmaya devam etmektedir. Ayrca TB, www. iuiturkmen.net adl internet sitesinden de sesini duyurmaya almaktadr.127

1.4.3

Trkmen Kardelik Hareketi

1989da Saddamn Kerkkteki etnik gruplara ynelik basks sonucunda kurulan Irak Trkmen Kardelik Partisi (ITKP), 1991den itibaren Kuzey Irakta Krt Blgesel Ynetiminde faaliyet gstermeye balamtr. Trkmen Kardelik Hareketi, 2002 ylnda Trkmen Kltrel Birlii, Trkmen Milli Kurtulu Partisi, Irak Trkmenleri Birlik Partisi ve Trkmen Demokratik Parti ile bir araya gelerek Trkmen Ulusal Birliini kurmutur. Birliin temel hedefi, Krdistan Blgesel Ynetiminde Trkmenlerin ve Krtlerin bir arada kardee yaamasnn salanmas olarak

122. Jawhar, http://ifpo.revues.org/1115#tocfrom1n1 123. Irak Trkmen slam Birlii Resmi Web Sayfas, http://www.iuiturkmen.net/pages/article.php?qid=7&gid=3&sw= 124. Mete ubuku ve Taha zhan, gal Altnda stikrar Araylar 2010 Irak Seimleri, SETA Analiz, Nisan 2010 125. ORSAM, Iraktaki Trkmen Varl, Rapor No: 9, Mart 2011, s. 35. 126. Lawmaker Rules out Solving Kirkuk Issue According to Articles 140, 23, 30 Mays 2009, http://admin.iraqupdates.net/p_articles.php/article/52163 127. ORSAM, a. g. e., s. 35-36.

50

1 .

I R A K TA

S YA S

PA R T L E R

belirtilmitir.128 Trkmen Ulusal Birlii, Krt partilerle, zellikle KDP ile daha uyumlu bir politika gelitirmitir. Ancak Kerkkn stats konusundaki anlamazlklar nedeniyle bu olumlu hava zaman zaman bozulmaktadr.129 ITKP Bakan Velid erike, partisini ve blgesel Krt ynetimi ile ibirlii yapan dier Trkmen siyasi oluumlarn yerli veya milli olarak deerlendirmekte, dier Trkmen oluumlarn ise Trkiye ve rann Irak zerindeki emellerine alet olmakla itham etmektedir. erike ayrca Irak Trkmenlerinin mcadelesinin Irak iinde ve Iraktaki dier yerli unsurlarla ibirlii halinde yrtlmesi gerektiini,Trk milliyetiliine veya ii dayanmasna endeksli bir siyasetin Trkmenlere zarar vereceini savunmaktadr. Irakn blnmesine kar kan erike, Trkmenler iin de bir zerk blgenin sz konusu olabileceini sylemektedir. Kerkk hibir etnik gruba ait olmayan bir kardelik ehri olarak gren erikeye gre Trkiyenin Trkmen politikas Trkmenleri blmekte ve onlara zarar vermektedir. erike bir gazeteye verdii rportajda aylk olarak Barzaniden 2900, Talabaniden ise 1600 dolar aldn sylemitir.130 ITKPnin yayn organlar olarak Arapa ve Trkmence baslan aylk Kardelik Yolu gazetesi, Trkmence yayn yapan Rya radyosu ve Doru Yol adl yerel televizyon kanal faaliyet gstermektedir. Parti 2005teki Irak genel seimlerine Krt ttifak ile birlikte katlm, parti listesinden sadece erike seilebilmitir. erikenin Kerkkten aday gsterildii 2010 genel seimlerine yine ayn ittifak iinde itirak eden TKP hi bir varlk gsterememi, erike de sadece 417 oy alabilmitir.131

1.5
1.5.1

DIER PARTILER
Asur Demokratik Hareketi

Iraktaki etnik siyasi partilerden olan Asur Demokratik Hareketi (Zouva),. lkedeki Asurlerin haklarn korumak, siyasi ve sosyo-kltrel hedeflerini gerekletirmek amacyla 1979da kurulmutur. Partinin kuruluundaki en byk etken,
128. Profile: Turkoman parties, BBC, 12 Ocak 2003, http://news.bbc.co.uk/2/hi/not_in_website/syndication/monitoring/media_reports/2588635.stm; Iraqi Turkoman Form Coalition Organization, http://www.highbeam.com/doc/1G1-94757611.html http://news.bbc.co.uk/2/hi/not_in_website/syndication/monitoring/media_reports/2588635.stm 129. Gareth Stansfield ve Hashem Ahmadzadeh, Kurdish or Kurdistanis?, Reidar Visser ve Gareth Stansfield (ed.), An Irak of Its Regions Cornerstones of a Federal Democracy (New York: Colombia University Press,2008), s.144-145. 130. Irakta Trkmen Varl, ORSAM Rapor, No: 9, Mart 2011, s. 39-41. 131. A.g.e., s. 41.

51

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Baas rejiminin aznlklara ynelik baskc politikalar olmutur. Saddam Hseyinin balatt youn Araplatrma politikas ve Arapa dnda hibir dile ve kltre msamaha gsterilmemesi sonucunda Asurlerin siyasi oluumlar hz kazanmtr. Yasad kurulan ve yer altnda faaliyet gstermek zorunda kalan partinin ideolojisi, Hristiyanlk ncesi Asur medeniyetini, Asur etnik kimliini, kltrn ve dilini yaatmak olarak ekillenmitir.132 Irak devleti iindeki kimlik sorununa ilikin rejimle yaplan mzakerelerin sonusuz kalmas zerine Asurler krsalda milis g olarak rgtlenmeye balamtr. Bu sre dhilinde, Asur Demokratik Hareketi de 1982de Yunadim Kanna liderliinde silahlanarak kuzeyde Krtlerin balatt silahl direnie 1984te katlm, 1990larn balarnda da Krdistan blgesel ynetimine dhil olmutur.133 Hareket, Kuzey Irakta Krtler iin oluturulan otonom blgede 1992de yaplan ilk seimlerde Hristiyanlara ayrlan be sandalyeden drdn kazanmtr. Geri kalan 100 sandalyenin Barzaninin Krdistan Demokratik Partisi ve Talabaninin Krdistan Yurtseverler Birlii arasnda eit paylald dnlnce parlamentodaki dengeler asndan Asurlere ayrlan 5 sandalye nem kazanmtr.134 Iraktaki iki byk Hristiyan topluluunu, Katolik Keldaniler ve Dounun Asur Kilisesi (Nasturiler) oluturmaktadr. Keldaniler, kimliklerini mezhep temelli kurgularken Nasturiler etnik temelli kimlik tanmlamasn tercih etmektedir. Dini kimlik olarak Nasturilerin kurduu Asur Demokratik Hareketi, Asur, Keldani ve Sryanilerin tek bir etnik toplulua (Asur) mensup olduunu ve aralarndaki isim farkllnn mezhep farkllndan ileri geldiini syleyerek etnik anlamda Asur milliyetiliini savunmaktadr. Ancak Asurlik, Sryani Ortodokslar iin birletirici bir tanmlama olmamtr. Partinin Asur milliyetilii temelinde Asur, Keldani ve Sryani toplumlarn temsil ettii iddias, Keldaniler tarafndan da reddedilmekte, hareketin dier halklarla diyalog kurmaktan kanarak sadece Nasturileri temsil ettii ileri srlmektedir.135 Yine de Irakn iki byk Hristiyan topluluu olan Katolik Keldaniler ve Nasturiler, 1994te bir anlamaya vararak birtakm dini ritellerde birlik karar almtr. Dini eksende yaplan bu anlama, siyasi dzleme de yansm, 2003te Asur Genel Konferansnda Keldo-Asur ismiyle Irak Hristiyanlarnn birliine vurgu yaplmtr.136
132. Herman Teule, The Christian Minorities in Iraq, Christiane Timmerman ve Johan Leman (ed.), In Between Spaces, Christian and Muslim Minorities in Transition in Europe and Middle East (Brksel: Peter Lang Publication,2009), s.50. 133. David McDowall, A Modern History of the Kurds (New York: I.B Tauris, 2007), s. 381. 134. Liam Anderson ve Gareth Stansfield, The Future of Iraq: Dictatorship, Democracy, or Division (New York: Palgrave Macmillan,2004), s.172. 135. Hanna Hajjar, Where is the Assyrian Democratic Movement (Zowaa) heading to?, http://www.chaldeansonline.org/umtha/umtha3/umtha3_p14.pdf 136. Gareth Stansfield, Iraq: People, History, Politics (Cambridge: Polity Press, 2007), s.213-214.

52

1 .

I R A K TA

S YA S

PA R T L E R

Asur milliyetiliinin temelini tarihi anayurtlar olarak kabul ettikleri Mezopotamya blgesindeki Ninova topraklarnda Asur vatann tekrar kurmak lks tekil etmektedir. Iraktaki en byk Asur partisi olan Asur Demokratik Hareketi de Ninova ovalarnda Badat ynetimine bal bir Asur otonom blgesi kazanmn hedeflemektedir. Bu balamda Asur Demokratik Hareketi 1970lerden itibaren Baas rejimine kar Krtlerle gelitirdii ibirliinde daha fazla pay almak istemektedir.137 Asur Demokratik Hareketinin kurulmasnda nemli bir motivasyon kayna olan Asur kimliinin asimile edilme tehlikesi de dier bir sorunu tekil etmektedir. Asurlere uygulanan asimilasyon politikasna somut bir rnek olarak eski babakan yardmcs ve Saddama en yakn isimlerden Tark Aziz gsterilmektedir. Asur sorununu zeceini vaat eden Tark Aziz, bir sre sonra Yuhanna olan soyadn Azizle deitirerek Asur kimliini reddetmi ve tm Irakllarn Arap olduunu sylemitir.138 1988dekiHalepe katliam srasnda Krt kylerinin yan sra Asur kyleri de kimyasal silah saldrsna hedef olmu, 2000den fazla Asur hayatn kaybetmitir. 139 Kuzey Irakta pek ok blgede Krtlerle ortak yaam alanna sahip olan Asurler, Irak rejimine kar Krt hareketi ile ibirlii yapsalar da daima kimliklerini koruma abasnda olmulardr.140 Saddam rejiminin devrilmesinin ardndan Asur Demokratik Hareketi, bu kez Kuzey Iraktaki blgesel ynetim yerine Badattaki merkezi ynetimle ibirliini tercih etmitir. Ancak bu durum Krt-Hristiyan ittifakna engel olmam, Zouva Krt parlamentosunda iki sandalye ile temsil edilmeye devam etmitir. Uzun sre tek Asur partisi olarak kalan Asur Demokratik Hareketi, bu sre iinde sadece Krt partiler iindeki baz Asur siyasilerle rekabet etmitir.141 Bununla birlikte, 2005ten bu yana Krt-Hristiyan ittifaknda Hristiyanlar temsilen Krdistan Blgesel Ynetimi babakan Barzani ile yakn iliki iinde olan Sarkis Agacan kuzeydeki Hristiyanlar arasnda n plana kmtr.142 Asur Demokratik Hareketinin Krt partilerle ilikisi, 2005 seimleriyle olduka zayflamtr. Bu seimlerde Zouva, Krt partilerle hareket etmek yerine ii arlkl Birleik Irak ttifaknda yer almtr. Zouva, KDPnin gvenlik glerinin Musul ve Erbildeki Asurleri bezdirme politikas izlediini savunmaya balamtr. Bu sebeple Hareket, Krdistan Blgesel Ynetimi ats altnda yaamak yerine Musulun dousunda Asur blgesel ynetimi kurarak Asurlerin etnik kimliklerini koruyabileceklerini sa137. Augin K. Haninke, Assyrians Dont Want to Be a Part of a Part of Iraq, 25 Kasm 2011, http://www.aina.org/guesteds/20111125105023.htm 138. Lincoln Malik, A progressive and pragmatic program, http://www.atour.com/adm/docs/strategy.htm 139. James Minahan, Encyclopedia of the Stateless Nations: A-C (Westport: Greenwood Publishing,2002), s.209. 140. Gareth Stansfield ve Hashem Ahmadzadeh, Kurdish or Kurdistanis?, Reidar Visser ve Gareth Stansfield (ed.), An Irak of Its Regions Cornerstones of a Federal Democracy (New York: Colombia University Press,2008), s.142. 141. McDowall, s.381. 142. Teule, s.52.

53

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

vunmaktadr. Krt liderler asndan ise Asurler blgede Hristiyan varlnn korunmasn nemseyen ABD siyasetilerini etkileme kapasiteleri dnda nemli grnmemektedir.143 Kltrel olarak ayakta kalmak iin siyasi haklarn nemini vurgulayan Asur Demokratik Hareketi, yeni dnemde Arap, Krt ve Trk komularyla iyi geinmek istediinin de altn izmeye balamtr.144 Asur, Keldani ve Sryani Hristiyanlarn temsilcisi olma iddiasn tayan Asur Demokratik Hareketi, parlamentoda temsil edilen tek Asur partisidir. Parti program, Irak Anayasasnn farkl etnik gruplarn idari, siyasi, kltrel ve eitsel haklarn garanti altna alan 125. maddesinin neminin altn izmektedir. Parti lideri Yunadim Kanna, Avrupa ve Amerika ktalarnda yaayan Asur diasporas ile gl ilikilere sahiptir.145

1.5.2

Keldani Sryani Asur Halk Meclisi

Keldani Sryani Asur Halk Meclisi (KSAHM), Krdistan Demokrat Partisinin nemli isimlerinden olan Katolik Keldani Sarkis Agacan tarafndan 2007de Erbilde kurulmutur. KSAHM, o gne kadar Asurlerin tek siyasi temsilcisi olan Asur Demokratik Hareketine kar rakip siyasi bir g olarak gelimitir. Partinin kendine ait tar Televizyonu ve aylk dergileri bulunmaktadr. KSAHMn temel hedefi, Asurlerin temel haklarnn gvenceye alnmasn salamak ve Asurlerin anavatan olan Ninova ovalarnda Asurlere ait otonom bir ynetim kurmaktr. Musul ve Ninova ovalarn iine alan ve Asurlerin Ninova olarak adlandrd blgedeki Hristiyanlar arlkl olarak Keldani Sryani Asur Halk Meclisi aday lehine oy kullanmaktadr.146 Iraktaki etnik ve dini aznlklarn sosyal, ekonomik ve siyasi hayata katlmn temel hedeflerinden biri olarak gsteren KSAHM, Irakn zengin tarihi ve kltrel yapsnn bir btnlk iinde yeniden canlandrlmas iin kadim Irak tarihinin nemine sk sk vurgu yapmaktadr. KSAHM, Irak Anayasasnda devlet dini ola-

143. Stansfield ve Ahmadzadeh, s.143. 144. Lincoln Malik, A progressive and pragmatic program, http://www.atour.com/adm/docs/strategy.htm 145. David Kenner ve Andrew Swift, The Definitive Guide to the Iraqi Elections, FP, 4 Mart 2010, http://www.foreignpolicy.com/articles/2010/03/03/the_definitive_guide_to_the_iraqi_elections?page=full 146. George Fink , Iraqs Assyrian Christians; More of the same old, New York Times, 17 ubat 2009

54

1 .

I R A K TA

S YA S

PA R T L E R

rak slamn yazlmasnn demokrasi ile badamadn savunmaktadr. Iraktaki dini ve etnik aznlklarn iddet ve terr maduru olduunu ifade eden KSAHM, aznlklarn lkedeki karar alma mekanizmalarndan, nemli grevlerden ve gvenlik birimlerinden uzak tutulmasna kar kmaktadr.147 KSAHM, Iraktaki Keldani, Sryani ve Nasturi Hristiyanlarn ortak etnik kkeninin Asur olduunu belirterek farkl kiliseler zerinden yaplan siyasi kimlik tanmlamasnn lkedeki Hristiyanlar blerek glerini zayflattn savunmaktadr.148

147. Antwan Alsana, Minorities rights in Iraq, 23 Austos 2011, http://www.ishtartv.com/en/viewarticle,35342.html 148. Saving Christians in Iraq, History is at heart of current effort to fortify the faithful, 11 Austos 2011, http:// www.ishtartv.com/en/viewarticle,35319.html

55

2. IRAKTA SYAS AKTRLER

2.1 LER
2.1.1 Nuri el-Maliki
Babakan

Nuri Kamil Muhammed Hasan el-Maliki, 20 Haziran 1950de Babil blgesindeki Hille ehrinde ii bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelmitir. Lisans derecesini Badatta bulunan Usul ed-Din (slam Aratrmalar) Kolejinden, yksek lisans derecesini ise Sleymaniyedeki Selahaddin niversitesinde Arap Edebiyat blmnden alan el-Maliki, daha sonra Hille ehrine dnerek eitim mdrl yapmtr.149 Siyaseten aktif bir aileden gelmektedir. Dedesi 1920de ngilizlere kar isyana katlm, babas da genlik yllarnda Nasrc bir Arap milliyetisi olarak siyasi faaliyetler iinde yer almtr. Genelde Arap dnyasnn sekler Arap milliyetilii ile yaad hayal krkl, zelde babasnn buruk tecrbesi Nuri el-Malikinin slami siyasi oluumlara ilgi duymasna vesile olmutur.150 Bu ilginin sonucu ola149. PM: Nouri Al-El Maliki, slamic Dava Partisi resmi internet sitesi: http://www.islamicdawaparty.com/?module=home&fname=leaderdesc.php&id=78 150. Ned Parker, Raheem Salman, Notes from the Underground: The Rise of Nouri al-Maliki, World Policy Journal, Spring 2013, http://www.worldpolicy.org/journal/spring2013/maliki. Eriim Tarihi: 24 Mart 2013.

57

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

rak, 1970de Saddam Hseyine kar ii muhalefetini temsil eden Dava Partisinde aktif siyasete balamtr.151 ubat 1979daki ran Devriminin ardndan ii siyasi oluumlarnn kendilerini daha grnr klmalar Baas gvenlik glerinin bu oluumlar zerinde bask ve iddetinin artmasn birlikte getirmitir.152 Byle bir ortamda, yasakl olan Dava Partisine mensup olduu gerekesiyle gvenlik glerinin hedefi haline geldii iin 21 Ekim 1979da rdne gitmek durumunda kalan el-Maliki hakknda Saddam Hseyin tarafndan idam karar karlmtr. rdn zerinden Suriyeye geen el-Maliki, 1979dan 13 Ocak 1982ye kadar Cevad takma adyla Suriyede yaam ve gerilla hcrelerinin oluturulmas ve eitilmesi, gazete karlmas ve partinin am ofisinde yneticilik de dhil olmak zere pek ok faaliyetin iinde yer almtr.153 Suriyedeki silahl rgtlenme almalarnn baarl grnmesi zerine rann Ahvaz ehri yaknlarnda Dava Partisine ait bir askeri eitim kampnda hizmet etmesi iin arlmtr. rann Dava Partisini tamamiyle kendi kontrol altna alma abalar ve bu sonu vermeyince parti iinden bir grubu ikna etmeyi baararak ayr bir parti kurdurup kamp Davann elinden almas gibi ranllarla yaanan eitli olumsuz tecrbeler Maliki ve dier Dava yneticilerinde rana kar mesafeli bir tavr olumasna neden olmutur.154 Ebu Esra mahlasn kullanan el-Maliki, Eyll 1989da tekrar ama dnm ve Nisan 2003te Saddam Hseyin iktidar dene kadar burada kalmtr.155 1990 ylnda Irakl muhaliflerin oluturduu am merkezli Ortak Hareket Komitesinde bir dnem bakanlk yapan Nuri El Maliki, Avrupa ve slam lkelerine ziyaretler dzenleyerek Irak muhalefetine destek bulmaya almtr.156 abalarnn ilk sonucu Krfez Sava sonras 11 Mart 1991de ABDnin sponsorluunda157 Beyrut Konferansnn dzenlenmesi olmutur. Bu konferansa Iraktan 17 siyasi parti ve sivil toplum kuruluunun yan sra Lbnan, Suriye, ran ve Kuveytten de delegeler katlmtr.158 Srgnde olsa da Irak siyasetinden uzaklamayan Maliki, Saddam Hseyin rejimi dtkten sonra Iraka dnm, Dava Partisinin ynetim kuruluna seilmi ve parti liderlerinden birisi olarak n plana kmtr. Irakn Amerikan igali altnda olduu 2003-4 yllarnda Nuri el-Maliki, devlet kurumlar
151. Michael M.Gunter, Historical Dictionary of the Kurds (Scarecrow Press, 2011), s.206. 152. Parker, Salman, a. g. e. 153. PM: Nouri Al-El Maliki, slamic Dava Partisi resmi internet sitesi: http://www.islamicdawaparty.com/?module=home&fname=leaderdesc.php&id=78 154. Parker, Salman, a. g. e. 155. PM: Nouri Al-El Maliki, slamic Dava Partisi resmi internet sitesi: http://www.islamicdawaparty.com/?module=home&fname=leaderdesc.php&id=78 156. http://www.islamicdawaparty.com/?module=home&fname=leaderdesc.php&id=78 157. Pierre Tristam, Nouri al El Maliki, Iraqs Prime Minister: A Profile,About.com, http://middleeast.about.com/od/ira1/p/nuri-alEl Maliki-profile.htm.Eriim tarihi: 20 Ocak 2013. 158. PM: Nouri Al-El Maliki, slamic Dava Partisi resmi internet sitesi: http://www.islamicdawaparty.com/?module=home&fname=leaderdesc.php&id=78

58

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

ve ordudan Baaslarn temizlenmesi iin kurulan komitede yer alm ve bu komitenin bakan yardmcln yrtmtr.159 30 Ocak 2005te yaplan ve Dava Partisi genel sekreteri brahim el-Caferinin babakan seildii ilk seimlerde el-Maliki de anayasay yapacak kurucu meclis nitelii olan parlamentoya girmi ve anayasa taslan hazrlayan komitede bakan yardmcs olarak grev almtr. Anayasann 15 Ekimde dzenlenen referandum ile onaylanmasnn ardndan 15 Aralk 2005te drt yl sreli tam dnemli meclis yelerini semek iin genel seimler yaplm, ii blou olan Birleik Irak ttifak (BI) seimden birinci parti olarak kmtr. Yeni dnemde hkmeti kuracak kii olarak BI tekrar brahim el-Caferiyi semitir. Gemi dnemde mezhep atmalarnn nne gemede zaafiyet gsterdiine inanlan El-Caferinin tekrar babakanla gelmesine Snni Araplar, Krtler, Amerikan ve ngiliz hkmet yetkilileri olumlu bakmamlardr.160 Hatta ABDnin Badat Bykelisi Zalmay Halilzad alternatif iktidar bloku oluturma abalar iine girmitir. Bunun zerine BI, Amerikal yetkililere aralarnda Nuri el-Malikinin de olduu drt yeni ismi aday gstermitir. Bu adaylar arasnda en fazla Irakl kimliine sahip ktna ve randan en fazla bamsz olduuna inanlan el-Malikinin yeni hkmeti kurmas kararlatrlmtr.161 Nisan 2006da Cumhurbakan Celal Talabani, BI aday Nuri el-Malikiyi hkmeti kurmakla grevlendirmitir. 20 Mays 2006da gvenoyu alan El-Maliki hkmeti, Saddam rejimi devrildikten sonra Irakta geici olmayan ve tam dnem grev yapmas ngrlen ilk hkmet olmutur.162 Babakanl ncesinde ok n plana kmam olan el-Maliki hakknda Bush ynetiminin Ulusal Gvenlik danman Stephen Hadley lider olmak isteyen ama nasl yapacan bilemeyen birisi olarak beni etkiledi demitir.163 Maliki, baarsnn Amerikann kuklas olmann sonucu olduunu ileri srenlere Kendimi Amerikan dostu gryorum, fakat Amerikann Iraktaki adam deilim cevabn vermitir.164
159. Nouri al-El Maliki, http://www.biography.com/people/nouri-al-maliki-504526. Eriim tarihi: 20 Ocak 2013. 160. Toby Dodge, Iraq: From War to a New Authoritarianism, (London, The International Institute for Strategic Studies, 2013), Kindle basks. Michael Eppel, Krtlerin el-Caferiye itiraz gerekesinin onun Krtlerin federalist eilimlerine kar olmas ve bunu dizginlemek amacyla Krt Blgesel Ynetimine kar Trkiyeye yaknlamas olduunu belirtmektedir. Kurdish Leadership in Post-Saddam Iraq: National Challenges and Changing Conditions, iinde Amatzia Baram, Achim Rohde, ve Ronen Zeidel (der), Iraq between occupations: perspectives from 1920 to the present (New York: St. Martins Press, 2010) , s. 87. 161. David Ignatius, In Iraqs Choice, A Chance For unity, Washington Post, 26 Nisan 2006; Parker, Salman, a. g. e. 162. lke rehberi: Irak, BBC Trke, 15 Nisan 2009, http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2004/01/040112_irak_rehber.shtml 163. Yochi J. Dreazen, Nuri Kamal al-El Maliki, Strong Man, National Journal, 14 Ekim 2011, http://www.nationaljournal.com/magazine/nuri-kamal-al-El Maliki-strong-man-20111013, Eriim tarihi: 20 Mart 2012. 164. Borzou Daragahi, `Not Americas Man In Iraq, Premier Says, LA Times, 28 Ekim 2006, http://articles.latimes.com/2006/oct/28/world/fg-iraq28, Eriim tarihi: 20 Mart 2012.

59

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Nuri El Maliki, iktidarnn ilk zamanlarnda hem Amerikan askerlerine ve Irakl gvenlik glerine saldrlar dzenleyen ii ve Snni silahl gruplarn isyanlar, hem de bu gruplarn arasnda her geen gn artan mezhep atmalar gibi iki devasa sorunla kar karya kalmtr.165 zellikle iktidar paylat Irak slam Yksek Konseyinin gvenlik glerine entegre edilmi eski milis glerine ve Sadr grubunun milis glerine kar harekete gemekte gecikmi ve hatta onlar yer yer koruyucu bir tavr da sergilemitir. Amerikan ordusunun da desteiyle ilk kez, nce 2007nin yaznda Badat ve civarnda, ardndan da 2008in balarnda gney vilayetlerinde ii milislere kar operasyonlar dzenlenmeye balamtr. 2008 ylnda Sadra bal Mehdi Ordusu ve ondan kopan gruplar arasndaki atmalar trmannca, Maliki hkmetiyle Sadr arasnda anlamazlklar artm, Amerikan askeri glerinin aktif destei sayesinde El-Maliki, Sadrn Mehdi Ordusunu ve ondan kopan dier milis gruplarn Sadr ehri ve gney vilayetlerinde bastrmaya muvaffak olmutur.166 Maliki, Mehdi Ordusunu bastrdktan sonra ABD ile Amerikan askerlerinin Iraktan ekilmesi ve ikili ilikilerin geleceine ilikin konular belirleyen Kuvvetlerin Stats Anlamalarn (KSA) yapmtr.167 Nitekim Sadr gleriyle atrken Maliki Amerikann desteini alm, KSAya da Irak devletinin gerek grd takdirde terristlere ve terrist eylemlere kar Amerikan birliklerinden yardm isteyebilmesini mmkn klan maddeler konmutur.168 Bu anlamalarn hemen ardndan 31 Ocak 2009da yerel seimler yaplm, Irak halk gznde poplerlii artan el-Malikinin Hukuk Devleti ttifak (HD), Badat ve Basra gibi byk ehirleri alarak seimlerden galip kmtr.169 Yerel seimlerden baarl kan el-Maliki, 7 Mart 2010 genel seimlerine ii blou BI ile girmeme karar alm ve kendisinin liderliini yapt HD ile seimlere girmi ve 89 sandalye kazanarak ikinci olmutur. Irak Anayasasnn 73. maddesine gre hkmeti kurma grevinin seimlerde en fazla temsilci kazanm bloa verilmesi art nedeniyle, seim sonularna gre dezavantajl bir duruma dm olan Malikinin ikinci dnem babakanlnn nn iki gelime amtr. Birincisi,

165. Adeed Dawisha, Iraq: A Political History from Independence to Occupation,(Princeton: Princeton University Press, 2011), s. 262-264; Dodge, a. g. e., 2. Blm. 166. Marisa Cochrane, The Fragmentation of the Sadrist Movement, Institute for the Study of War, Iraq Report 12, s. 23, Faik Uyank, El Maliki ve Sadrclarn atma nedenleri, BBC Trke, 26 Mart 2008, http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2008/03/080326_hardy_iraq_shia.shtml 167. Nouri al-El Maliki, Biography.com, http://www.biography.com/people/nouri-al-El Maliki-504526, Eriim tarihi: 20 Mart 2012 168. Ufuk Uluta ve Furkan Torlak, ekilme Sonras Irakta Dzen Aray, SETA Analiz, Aralk 2011, s.6 169. Irakta yerel seimlerin galibi El Maliki, NTV, 6 ubat 2009, http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/474533.asp, Eriim tarihi:20 Mart 2012.

60

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

28 Mart 2010da Irak Federal Mahkemesi tarafndan verilen karardr. Bu karara gre, seimlerden sonra oluturulacak bir koalisyon, Anayasann 73. maddesindeki art karlama iin yeterli olduudur. kincisi de, Mays 2010da HD ile dier ii blou Irak Ulusal ttifaknn Ulusal ttifak (U) ad altnda yeni bir blok oluturmasdr. Ancak yeni blok iinde kimin babakan olaca zerinde bir trl anlama salanamamas hkmet krizini Kasm ayna kadar geciktirmitir. Gerek Amerikan hkmetinin arabuluculuu ve basklar, gerekse Malikinin Krdistan ttifaknn 19 artn kabul etmesi sonucunda, Irakiye listesinin de dhil olduu olduka geni tabanl bir hkmetin el-Maliki babakanlnda kurulmasna 10 Ekim 2010da imzalanan Erbil Anlamasnn taraflar arasnda imzalanmas suretiyle karar verilmitir.170 13 Ekimde Cumhurbakan seilen Celal Talabani, 25 Ekimde el-Malikiyi hkmeti kurmakla grevlendirmi ve yeni hkmet 22 Aralkta Irak Parlamentosundan gvenoyu almtr.171 lk hkmetini 2006da kuran Maliki, babakanlnn ilk ylnda zayf bir liderlik performans gstermitir. Ancak 2007 ylndan itibaren pozisyonunu glendirmeye ve siyasi gc kendi elinde younlatrmaya balamtr. Bu yndeki ilk giriimlerinden biri kurumsal yapy saf d brakmak suretiyle aile fertlerini, yakn evresini ve kendisiyle ittifak ba olan kiileri nemli mevkilere atayarak ordu ve gvenlik kuvvetlerini kontrol altna almak olmutur. Bunu yargy ve ardndan da dier bamsz kurumlar kendi denetimi altna almas izlemitir. Babakanlk ofisini devlet gcnn merkezi haline getirerek politikalarn oluturulmas ve uygulanmas srecinde kabine ve parlamentonun etkisini azaltmtr.172 Malikiye bu imkn salayan en byk faktr, muarzlarnn onu anayasaya aykr davranmakla sulamasna ramen, bizzat anayasann kendisi olmutur. Alt ay gibi ksa bir srede anayasay hazrlamak iin seilen Kurucu Meclisin ciddi olarak anayasa zerinde alt sre birka haftay gememi ve ortaya aceleyle yazlm ve birokboluk barndran bir metin kmtr. Maliki de gvenlik, yarg ve dier bamsz kurumlar kendi denetimi altna alp otoriter rejimini tesis ederken bizzat anayasadaki boluklardan istifade etmitir/ etmektedir.173 Maliki, ikinci babakanlk dneminde gcn perinlemek iin siyasi elitler arasndaki blnmeleri krklemi, siyasetilerin davranlarn belirleyen kurallarn eksikliini maniple etmi ve ynetimin her tarafna yaylacak ekilde alternatif
170. Kenneth Katzman, Iraq: Politics, Governance, and Human Rights, 15 Ocak 2013, Congressional Research Service, s. 11-12. 171. A. g. e., s. 13-14. 172. Dodge, State and society in Iraq, s. 245. 173. Zaid al-Ali, Iraq: ten years of hubris and incompetence, Open Democracy, 22 Mart 2013, http://www.opendemocracy.net/zaid-al-ali/iraq-ten-years-of-hubris-and-incompetence. Eriim tarihi: 24 Mart 2013.

61

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

bir informel g yaplanmas oluturmutur. Erbil anlamasnn maddelerini ya hi uygulamam ya da keyfi olarak yorumlayp kendi karlarna uygun ekilde uygulamtr. Atamalar yaplana dek ileri, Savunma ve Ulusal Gvenlikten Sorumlu Devlet Bakanl grevlerini de stlenmitir. Ancak iki yl sonra Savunma ve Ulusal Gvenlikten Sorumlu Devlet Bakanlklarna vekleten ve anlamaya aykr ekilde atamalar yapm ve kendisi vekaleten ileri Bakanln yrtmeye devam etmitir.174 Amerikan askerlerinin ekilmesinin ardndan dzenledii basn toplantsnda Erbil Anlamasn reddetmi, geni tabanl koalisyon hkmetini bozarak ii partilere dayal ounluk hkmetine gidebilecei tehditini savurmutur. Erbil Anlamasnn en nemli unsuru olan ve btn nemli siyasalarda veto hakkna sahip olan Stratejik Siyasa Ulusal Konseyi ise hayata geirilememitir. leride kurumlar ve yarg ile ilgili blmde de greceimiz gibi, iyice uysallatrlm yksek yarg organn var olan bamsz kurumsal denetim kurumlarn zayflatmada ve babakann etkisine ak hale getirmede kullanmtr. Yarg bu srete iki ynl ilev grmtr: Birincisi, yapt yorumlarla, bamsz denetim kurumlarn babakann etki alanna sokmu, ikinci olarak da bu kurumlarn balarndaki etkili kiileri yolsuzluk davalaryla saf d etmede kullanlmtr.175 Hakknda gc kendi elinde toplamaya alt yorumlar yaplan Maliki,176 bu durumla kinci bir Saddam dnemi mi balyor? sorusunu gndeme tamtr. ii Babakan Nuri El Malikinin, Amerikan birliklerinin 15 Aralk 2011de Iraktan ekilmelerinin hemen ardndan 18 Aralkta Cumhurbakan Yardmcs Snni Tark el-Haimi hakknda, terre destek verdiini iddia ederek tutuklama karar karmas, mezhepler aras gerilimi yeniden trmandrm ve ikinci Saddam endielerini de glendirmitir.177 Bu endieler el-Haimiye gyabnda idam cezas verilmesi ve Rafi el-saviye ynelik de benzer bir operasyona gidilmesi zerine daha da artmtr. Her geen gn giderek marjinalletirilen Snni kesim el-savi operasyonundan sonra Aralk 2012de balam olduu merkezi hkmete kar protestolarn srdrmeye devam etmektedir. Irak Blgesel Krt Ynetimi Bakan Mesud Barzani, Dnyann neresinde bir kiinin hem ordunun banda, hem babakan, hem savunma bakan, hem istihbarat

174. Dodge, State and society in Iraq, s. 247-248. 175. Dodge, Iraq: From War to a New Authoritarianism, Kindle. 176. Daniel Serwer ve Sam Parker, El Malikis Iraq between Two Elections, USIP, Mays 2009, s.4. 177. Taha Dal, Ortadounun denklemi: Snni-ii-Krt kutuplamas, Sabah, 7 ubat 2012, http://www.sabah.com.tr/Dunya/2012/02/07/ortadogunun-denklemi-sunnisiikurt-kutuplasmasi

62

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

bakan, hem de ulusal gvenlik konseyi bakan olduu grlmtr diyerek bu tepkiyi dile getirmitir.178 Ayrca Krt Blgesel Ynetimi ile de her geen gn ilikiler ktye gitmektedir. Petrol gelirleri, snr konusundaki anlamazlklar ve ihtilafl topraklar civarnda merkezi hkmetin askeri varlnn artrlmasna ilaveten bte konusundaki anlamazlklar ilikileri normallemeyi zorlatran bir noktaya ekmektedir.

2.1.2

brahim Caferi
Ulusal ttifak Lideri

7 Nisan 2005 ve 20 Mays 2006 tarihleri arasnda Irak Babakan olan brahim Caferi, 1947 ylnda Kerbelada domutur. Ailesi tekstil ticareti ve otelcilikle uraan orta snf ii bir airete mensuptur.179 1966 ylnda Musulda tp fakltesinde renimine balayan Caferi, 1968de rencilii srasnda Komnizm ve Baas sosyalizmiyle mcadele etmek iin 1957 ylndan beri faaliyet gsteren ve Irakn ilk ii partisi180 olan Dava Partisine katlmtr.181 Saddam Hseyin rejimine kar iddeti de ieren ekillerde sert bir muhalefet yapan Dava Partisi, 1970lerin sonunda rejim tarafndan zalimce bastrlmaya allm, partinin nde gelenleri idam edilmi ve 77 bin yesi ldrlmtr.182 brahim Caferi bu bask sonucunda 1980de nce rana, sonra 1984te Suriyeye ve 1989da ngiltereye yerlemitir. Srgnde olduu sre boyunca partinin szcln de yapan Caferi, Saddam rejimine kar yurt dnda bulunan zellikle ii muhalifleri rgtlemeye ve organize etmeye almtr.183 brahim Caferi, Saddam rejiminin devrilmesinden hemen sonra 2003te, pek ok muhalif lider gibi Iraka geri dnmtr. Dnnn ardndan nce Irak Geici
178. Barzaniden El Malikiye sert sulama, Dnya Blteni, 21 Mart 2012, http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=202643, Eriim tarihi: 21 Mart 2012. 179. Portre: Celal Talabani ve brahim Caferi, Radikal, 11 Nisan 2005, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=743592&CategoryID=100 180. A wily politician known for playing his cards close to his chest, Guardian, 22 ubat 2005, http://www.guardian.co.uk/world/2005/feb/22/iraq1 181. Sharon Otterman, IRAQ: Ibrahim Jaafari, CFR, 7 Nisan 2005, http://www.cfr.org/iraq/iraq-ibrahim-jaafari/p8035 182. Portre: Celal Talabani ve brahim Caferi, Radikal, 11 Nisan 2005, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=743592&CategoryID=100 183. Portre: Celal Talabani ve brahim Caferi, Radikal, 11 Nisan 2005, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=743592&CategoryID=100

63

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Hkmet Konseyine seilen Caferi, Haziran 2004te Amerika tarafndan vekaleten Irak cumhurbakanlna atanan Gazi El Yaverin iki bakan yardmcsndan biri olmutur.184 2004 ylnda yaplan bir kamuoyu anketinde brahim Caferi, iki ii din adam Ayetullah Ali El Sistani ve Mukteda El Sadrdan sonra en popler ve sevilen nc kii seilmitir.185 Bu Irakta kurulacak hkmetlerde belirleyici aktr olan Amerikann da gznden kamam, halkn tercihi dikkate alnmtr.186 Nitekim Caferi, 30 Ocak 2005te yaplan ve Birleik Irak ttifaknn 140 sandalye elde ederek birinci bitirdii kurucu parlamento seimlerinden sonra Cumhurbakan Celal Talabani tarafndan babakan olarak hkmeti kurmakla grevlendirilmitir.187 3 Mays 2005te gei hkmetini kuran Caferi yeni anayasay hazrlayan kadronun da banda yer almtr.188 brahim Caferi, babakan seildikten sonra bir dergiye verdii rportajda Amerikann Irak Saddamdan kurtardn ve sonsuza kadar buna mteekkir olacaklarn ifade etmitir.189 Irakn seilmi ilk babakan unvanna sahip olan Caferi, baz analistlere gre mtevaz ve lml bir politikacdr. Zira babakanl sresince siyasette ve toplumda kadnlarn daha aktif roller stlenmesi gerektiini ifade etmi, lkedeki etnik ve dini ayrmann iyiletirilmesi savunmu, slamn siyasetteki rolne dair lml bir duru benimsemi ve din adamlarnn siyasette etkin olmasna kar kmtr.190 Dava Partisi yelerinin genelinin algsna gre de Caferi, dindar bir insan olmaktan ok sekler yan ar basan bir kiidir.191 Dava Partisi yelerinde hkim olan bu kanaate ramen Caferi, selefi yad Allavi tarafndan ranla yakn ilikileri olan siyasal slamc bir siyasetinin gerekte lml dncelere sahip olamayaca eklinde eletirilmitir. brahim Caferi, seim dneminde her ne kadar seilen babakann sadece iilerin deil btn Irakn babakan olacan sylese de192 grevde kald sre boyunca Snniler, Krtler ve iiler arasnda anlamazlklar trmanm, bu da Aralk 2005 seimlerin ardndan Krtler ve Snni Araplarn

184. Phebe Marr, The Modern History of Iraq, (Boulder: Westview Press, 2011), s.271,283. 185. Sharon Otterman, IRAQ: Ibrahim Jaafari, CFR, 7 Nisan 2005, http://www.cfr.org/iraq/iraq-ibrahim-jaafari/p8035 ve Martin Asser, Profile: Ibrahim Jaafari, BBC News, http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/4268143.stm 186. Portre: Celal Talabani ve brahim Caferi, Radikal, 11 Nisan 2005, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=743592&CategoryID=100 187. Mohamed El-Shibiny, Iraq :A Lost War, (New York: Pallgrave Macmillan, 2007), s.143. 188. Ufuk Uluta ve Furkan Torlak, ekilme Sonras Irakta Dzen Aray, SETA Vakf, Aralk 2011, s.9, http://www.setav.org/ups/dosya/101391.pdf 189. Ibrahim al-Jaafari: Prime minister from January 2005 to April 2006, CBC News Online, 27 Nisan 2006, http://www.cbc.ca/news/background/iraq/al-jaafari.html 190. Sharon Otterman, IRAQ: Ibrahim Jaafari, CFR, 7 Nisan 2005, http://www.cfr.org/iraq/iraq-ibrahim-jaafari/p8035 191. El-Shibiny, s. 146. 192. Martin Asser, Profile: Ibrahim Jaafari, BBC, http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/4268143.stm

64

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

Caferinin tekrar babakan olmasna itiraz etmesine neden olmutur. Bu itirazlara ABD tarafndan da destek verilmesinin ardndan Caferi nce 20 Mays 2006 tarihinde babakanl, Mays 2007 tarihinde de Dava Partisi liderliini Nuri El Malikiye kaptrmtr.193 Babakanl ve parti liderliini kaybetme srecinde Dava Partisi ile ihtilaf yaayan brahim Caferi 2008 ylnda Milli Islah Hareketi (MIH) adnda yeni bir parti kurmutur. 194 Caferi, MIHn siyasi, sosyal ve kltrel btn eleri bnyesinde barndrarak, mezhepilik ve mezhep kotalar ile mcadele edeceini ifade etmitir.195 Caferinin liderliindeki MIH 2009daki yerel seimlerde Irak genelinde 23 sandalye kazanmtr. brahim Caferi 7 Mart 2010ya yaplan genel seimlere Ammar El Hekim ve Mukteda El Sadrn da iinde olduu Irak Ulusal ttifakya birlite girmitir. ttifak bu seimlerde yzde 17,98 oy oranyla 70 sandalye kazanmtr.196 Eski Maliye Bakan Rafi el-savinin evi ve ofisine yaplan baskndan sonra balayan gsteriler ve Blgesel Krt Ynetimi ile Maliki arasnda yaanan sorunlardan sonra lkedeki gerilim ortamn yattrmak iin brahim el-Caferi Ocak 2013tan balayarak lkedeki eitli siyasi aktrlerle grmeler yapmak zere teebbslerde bulunmutur. El-Caferi byle bir aba iine girmesinin nedenini lkedeki siyasi liderleri bir mzakere masasna oturtmak sretiyle lkenin sorunlarnn zmne ortaklaa almak olarak aklamtr. Ancak gerek Snni muhalefetin nemli ksm gerekse Krt siyasi liderleri el-Caferinin babakanl dneminin zihinlerinde ac bir hatra braktn ve onun da el-Maliki ile ayn kumatan olduunu syleyerek el-Caferinin giriimlerine fazla scak bakmamlardr.197 Son zamanlarda el-Caferinin Trkiyenin Blgesel Krt Ynetimi ve Iraktaki Snni kesimle olan yakn ililerinden ve Suriye muhalefetine olan desteinden rahatsz olduunu ifade eden grleri basnda yer bulmutur.198

193. Marina Ottaway ve Daniel Kaysi, Who Will Be the Next Prime Minister? Carnegie Endowment, 5 Nisan 2010, http://carnegieendowment.org/2010/04/05/who-will-be-next-prime-minister-of-iraq/3yv4#jaafari, El-Shibiny, s. 185. 194. Iraqi National Alliance, National Reform Movement, Carnegie Endowment, http://carnegieendowment.org/publications/special/misc/iraqielections2010/index.cfm?fa=ina#nrm 195. brahim Caferi Resmi nternet Sitesi: Milli Islah Hareketi National Reform Movement, 19 Nisan 2011, http://www.al-jaffaary.net/index.php?aa=news&id22=742 196. 197. An Alternative Prime Minister, The Majalla, 16 Ocak 2013, http://www.majalla.com/eng/2013/01/article5523738. Eriim tarihi: 25 Mart 2013. 198. brahim Caferiden Trkiyeye Sulama, Onedio, 1 Mart 2013, http://onedio.com/haber/ibrahim-caferi-den-turkiye-ye-suclama-83182. Eriim tarihi:21 Mart 2013.

65

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

2.1.3

yad Allavi
El Irakiyye Lideri

Irak eski Babakan ve El Irakiye Blounun lideri olan yad Allavi, 1945 ylnda Badatta, siyasette de aktif olan, tccar ve ii bir ailenin ocuu olarak domutur. O dnemde Badatn en iyi okullarndan birisi olan, Cizvitler tarafndan kurulmu ve Ahmet elebi ve Adil Abdulmehdi gibi Irak siyasetinde etkin isimlerin de eitim ald Badat Kolejinde okumutur.199 yad Allavi, henz 12 yandayken Baas Partisine katlarak Komnizme kar gsteriler organize eden gruplarn ierisinde yer almtr. Allavi, siyasi faaliyetlerine Badat niversitesindeki tp eitimi sresince de devam etmitir.200 Baas Partisi 1968de bir darbeyle iktidara geldiinde Saddam Hseyin, parti ierisinde bir g oda olmaya ve yerini salamlatrmak adna tehdit olarak grd isimlere saldrmaya balamtr. Allavi, bu yllarda partide elitist bir yaklamn benimsendiini ve istihbarat rgtlenmesine gereinden fazla nem verildiini dnd iin Saddam Hseyinle problemler yaadn belirtmitir.201 Bu anlamazlklarn yannda Saddama muhalefet eden baz kiilerin ldrlmesi zerine yad Allavi 1971 ylnda Londraya yerlemi, burada kald zaman zarfnda 1976da Londra niversitesinde yksek lisansn ve 1979da Guys Hastanesi nroloji blmnde uzmanln tamamlamtr.202 yad Allavi 1970 ylnda Saddam Hseyin ve dier Baas nde gelenleri ile ilikisini kopardn sylese de203 muhalifleri, Allavinin Baas ile olan ilikisinin 1970lerin ortalarna kadar devam ettiini belirtmektedirler. 1971den 1975e kadar geirdii drt yllk srede Avrupada yaayan Irakl gmenlerden Baas Partisine destek toplamaya alm ve partinin ngilteredeki temsilciliini yapmtr. Allavi burada Irak Bykeliliinin yrtt faaliyetlerin dnda parti temsilcisi olarak istihbarat grevinde bulunmu ve Irakl rencilerin partiye kar tutumlarn

199. John Lee Anderson, A Man of the Shadows, NewYorker, 24 Ocak 2005, http://www.newyorker.com/archive/2005/01/24/050124fa_fact1?currentPage=all 200. yad Allavi, resmi internet sayfas: http://wifaq.com/page.asp?pageID=107&lang=arb 201. John Lee Anderson, A Man of the Shadows, NewYorker, 24 Ocak 2005, http://www.newyorker.com/archive/2005/01/24/050124fa_fact1?currentPage=all 202. yad Allavi, resmi internet sayfas: http://wifaq.com/page.asp?pageID=107&lang=arb 203. Anthony Shadid, Iraqs Last Patriot, The New York Times, 4 ubat 2011.

66

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

gzlemlemitir.204 Allavinin bu dnemde ngiliz istihbarat MI6 ile ilikide olduu ve MI6 aracl ile de CIA ile temasa getii belirtilmektedir.205 Saddam Hseyin bu dnemde Allavinin ngiliz istihbarat ile birlikte alt ve Irakl gmenleri kendisine kar rgtledii dncesinden hareketle onu Iraka geri arm, fakat Allavi bu teklifi kabul etmemitir. Baas Partisiyle yaad uyumazlklara bu son olay da eklenince Allavi 1975te partiden istifa etmitir.206 Allavi, Saddam Hseyinin emriyle 4 ubat 1978de Londradaki evinde gece vakti baltal bir saldrya uram207 ve bu saldrda bandan, gsnden ve sa bacandan yaralanmtr. yad Allavi, yaralarnn iyilemesi iin 1 yl boyunca tedavi grm ve bu srede gerek kendisi gerekse ailesi eitli tehditler almtr.208 Allavi tedavisinden sonra Saddam Hseyine kar muhalifleri rgtlemeye alm, bu amala 1980lerde Ortadouda srgnde bulunanlarla toplantlar yapm ve Irak ordusundaki isyan eden askerlerle balantlar gelitirmitir.209 Irakn Kuveyti igalinin ardnda Allavi, siyasi ortamn msait olduu kanaatiyle taraf deitiren Baaslar ve gvenlik grevlileriyle Irak Ulusal Uzlama Hareketini (UUH) kurmutur. Srgndeki eski Baaslar ile rejime muhalif subaylar ve eitimli orta snf zmreden oluan laik ve milliyeti bir oluumdur.210 CIA ve MI6 bata olmak zere Batl istihbarat servisleriyle sk balantlar olan hareket bir sre sonra el-Mstakbel (Gelecek) radyosunu faaliyete geirmitir. Haziran 1996da Beyaz Sarayn onay ve CIAnn finansal desteiyle darbe planlar yapm, fakat Saddam Hseyinin plan renmesiyle, darbe gereklememitir.211 Bu giriimde UUHden 30 asker idam edilmi ve 100 tanesi de tutuklanmtr.212 Bu plann baarszlkla sonulanmasndan sonra Allavi Londraya dnm, fakat Saddam devirme planndan vazgememi ve bu yolda Amerika, ngiltere ve rdn tarafndan desteklenmitir. 11 Eyll 2001den sonra ABDnin Irak igal
204. John Lee Anderson, A Man of the Shadows, NewYorker, 24 Ocak 2005, http://www.newyorker.com/archive/2005/01/24/050124fa_fact1?currentPage=all 205. Shadid, a. g. e. 206. David Ignatius, A Big Man To Watch In Baghdad, The Washington Post, 1 ubat 2004, http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A23-2004Jan30.html 207. Profile: yad Allawi, BBC, 27 Mart 2010, http://news.bbc.co.uk/2/hi/3757923.stm 208. David Ignatius, A Big Man To Watch In Baghdad, The Washington Post, 1 ubat 2004, http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A23-2004Jan30.html 209. Profile: yad Allawi, BBC, 27 Mart 2010, http://news.bbc.co.uk/2/hi/3757923.stm 210. Iraqs Secular Opposition: The Rise and Decline of al-Iraqiya, International Crisis Group, Middle East Report No: 127, 31 Temmuz 2012, http://goo.gl/ps4CiQ. Eriim tarihi: 24 Mart 2013. 211. John Lee Anderson, A Man of the Shadows, NewYorker, 24 Ocak 2005, http://www.newyorker.com/archive/2005/01/24/050124fa_fact1?currentPage=all, Eriim tarihi: 15 Mart 2012. 212. Profile: yad Allawi, BBC, 27 Mart 2010, http://news.bbc.co.uk/2/hi/3757923.stm

67

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

edeceine dair haberler zerine ngiliz ve Amerikan hkmetlerine Irakla ilgili istihbarat bilgileri vererek igal hazrlklarna destek vermitir.213 Saddam rejiminin 2003te yklmasndan sonra ABD tarafndan kurulan Geici Irak Hkmetine seilmitir. 2003 Ekiminde dnml bakanlk yapm ve 28 Mays 2004te oybirlii ile geici babakanlk grevine getirilmitir. Kuzeni Ali Allavi, Franszlarn yad Allaviyi glgelerin adam olarak tanmladklarn belirtirken kendisi Allaviyi gizemli, anlalmas zor, genlik yllarnda Baas sonrasnda da Saddama kar Bat istihbaratlaryla alan bir adam olarak tanmlamaktadr. Ali Allavi, kendisinin savunma bakanl grevinde bulunduu Geici Irak Hkmetine bu zelliklerinden dolay yad Allavinin babakan seildiini ileri srm ve yad, iktidar salamay bir istihbarat oyunu olarak gren bir zihniyete sahip demitir.214 Allavinin Amerikallar tarafndan seilmesinde onun dier dini ve etnik gruplarla iyi ilikileri olan sekler bir ii olmasnn da etkili olduunu dnenler bulunmaktadr.215 gal sonras Iraka dndkten sonra, iiler tarafndan eski Baas, halkn geneli tarafndan CIAin adam, dini liderler tarafndan da ar sekler bulunduu iin Irak ierisinde fazla poplaritesi olmayan Allavi,216 geici ynetim dnemindeki babakanl srasnda silahl gruplarn zerine giderken mezhepler arasnda ayrm yapmamas takdir toplamtr.217 Sekler, mezhepilikten uzak ve Irakl kimliine vurgu yapan bir ii lider olmas onu Snniler nazarnda, zellikle 2010 seimleri ncesinde birletirici bir figr haline getirirken, aada greceimiz gibi, ounluu Snni ve bir ksm eski Baas siyasetilerden olan bir listenin kuruluuna nclk etmesi ve banda olmas iilerce byksz Saddam olarak nitelendirilmesine yol amtr.218 yad Allavi, 2009 ylnda Irak Cumhurbakan Yardmcs Tark El-Haimi ve Snni siyaseti Salih el Mutlak ile beraber Irak Ulusal Hareketini (El Irakiye ttifak) kurmutur. Allavi, Irakta farkl dini ve etnik gruplarn olmasn problem olarak grmediini fakat siyasal sistemin farkllklar kapsamada sorunlu olduunu sa-

213. David Ignatius, A Big Man To Watch In Baghdad, The Washington Post, 1 ubat 2004, http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A23-2004Jan30.html 214. John Lee Anderson, A Man of the Shadows, NewYorker, 24 Ocak 2005, http://www.newyorker.com/archive/2005/01/24/050124fa_fact1?currentPage=all, Eriim tarihi: 15 Mart 2012. 215. John Lee Anderson, A Man of the Shadows, NewYorker, 24 Ocak 2005, http://www.newyorker.com/archive/2005/01/24/050124fa_fact1?currentPage=all, Eriim tarihi: 15 Mart 2012. 216. David Ignatius, A Big Man To Watch In Baghdad, The Washington Post, 1 ubat 2004, http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A23-2004Jan30.html. 217. Iraqs Secular Opposition: The Rise and Decline of al-Iraqiya, s. 5. 218. Shadid, Iraqs last patriot.

68

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

vunmutur.219 El Irakiyyede farkl mezhepten yelerin olmas da bu konuda Allavinin tutarllnn gstergesi olarak alglanmtr.220 Allavi, 2010 seimlerinde de bu politikayla hareket ederek ii ve Snni temsilcilerden oluan Irakiye ttifakyla seime girmi ve 91 sandalye kazanarak birinci olmutur. Etnisite ve mezhep fark gzetmeksizin oluturulmu grup, Irakn gelecei asndan nemli grlm ve ABD ve Trkiye tarafndan da desteklenmitir.221 Aylarca sren hkmet oluturma abalar sonucunda Allavinin partisi el-Maliki babakanlndaki hkmete byk koalisyon orta olarak katlmtr. Allavi kabinede yer almam ve Erbil Anlamasna gre oluturulmas ngrlm Stratejik Siyasa Ulusal Konseyinin bana geirilmesi kararlatrlmtr. Ancak bu messese hi bir zaman kurulamamtr. Amerikan askerlerinin ekilmesinin ardndan Babakan el-Malikinin el-Irakiye ittifaknn nde gelen isimleri olan Tark el-Haimi, Salih el-Mutlak ve Rafi al-savi gibi isimlere kar yargy ve gvenlik glerini kullanarak giritii sindirme ve saf d brakma operasyonlar zerine Irakiye ittifak ile Babakan arasnda gerilimler yaanm, fakat Allavinin liderliini stlendii ittifak zerinde balayc bir etkisinin olmamas ve ittifak iindeki unsurlarn ncelikle kendi karlar dorultusunda hareket etmeyi tercih etmesi nedeniyle el-Malikinin sistem zerindeki hkimiyeti her geen gn salamlamtr. Irak Temsilciler Meclisindeki en kalabalk grubun lideri olan Allavi zaman zaman yurt dnda yapt grmelerle ve dnya kamuoyuna ynelik kaleme ald yazlarla Iraktaki durumun vahametine dikkatleri ekmeye almaktadr. Bu abalarnn bir paras olarak 18 Mart 2013te Trkiyeye gelen Allavi bir dizi nemli grme yapm222 ve basna aklamalarda bulunmutur. Kendilerinin hkmetin en byk orta olmalarna ramen devre d brakldklarn, btn kararlarn babakan ve danmanlarnca alndn, muhaliflerin korkutma, karma ve hapse atma gibi yollarla sindirildiklerini ve lkenin hzla i savaa doru gittiini vurgulayan Allavi, Malikinin Trkiyeye ynelttii Irakn iilerine mdahale eletirisinin yersiz olduunu belirtmitir.223

219. John Lee Anderson, A Man of the Shadows, NewYorker, 24 Ocak 2005, http://www.newyorker.com/archive/2005/01/24/050124fa_fact1?currentPage=all, Eriim tarihi: 15 Mart 2012. 220. Profile: yad Allawi, BBC, 27 Mart 2010, http://news.bbc.co.uk/2/hi/3757923.stm 221. Mete ubuku ve Taha zhan, gal Altnda stikrar Araylar 2010 Irak Seimleri, SETA VAKFI, Nisan 2010, s.26 222. FM Davutolu meets with Allawi for talks on Iraqi crisis, Syria, Todays Zaman, 18 Mart 2013, http://www.todayszaman.com/news-310070-fm-davutoglu-meets-with-allawi-for-talks-on-iraqi-crisis-syria.html. Eriim tarihi: 26 Mart 2013. 223. Irak Hkmetinde Yetki Paylam Sorunu, Haberciniz.com, 20 Mart 2013, http://haberciniz.biz/irak-hukumetinde-yetki-paylasimi-sorunu-1936377h.htm. Eriim tarihi: 23 Mart 2013.

69

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

21 Mart 2013 tarihinde yaynlanan yazsnda Allavi, 2010 seimleri sonucunda yaplan g paylam anlamasyla lkede demokratikleme yolunda yeni bir sayfa almasn ummalarna ramen Babakan el-Malikinin bu anlamay inemesiyle insan haklar ihlallerinin artt ve siyasallatrlm yarg organlar vesilesiyle gcn tamamen kendi elinde topland bir lkenin meydana getirdiini dile getirmitir. Irklk ve mezhepiliin lkedeki siyasi ortamn normal bir vehesi haline geldiini ifade eden Allavi, bu gidie dur denmezse lkede i savan kanlmaz olaca ngrsnde bulunmutur. Nisan 2013te yaplacak yerel seimler iin dnya kamuoyunu gzlemci olmaya davet ettii yazsnda g paylam, mutabakat ve denetime aklk ilkeleri zerine kurulmu bir idarenin tek kurtulu yolu olduuna vurgu yapmtr.224 Babakan Malikinin Irakiye ittifakna kar son hamlesi bizzat Allaviye kar, Allavinin Badattaki evinin gvenlik korumasnn kaldrlmasn emretmesi olmutur. Bu giriim Irakiye yetkililerince ve yorumcularca Allaviye ynelik rtl bir tehdit olarak yorumlanmtr.225

2.1.4

Ammar El Hekim
Irak Yksek slam Konseyi Bakan

Seyyid Ammar El Hekim 1972 ylnda Necef te domutur. Kkl ii bir aileye mensup olan El Hekimin dedesi 20. yzylda Irakn nde gelen ii liderlerinden Ayetullah Muhsin, babas ise Irak Yksek slam Konseyinin (IYK) kurucusu Abdlaziz El Hekimdir.226 70li yllarda Ammar El Hekimin yedi amcas ve 62 akrabas Baas rejimine kar olduklarndan dolay rejim tarafndan idam edilmitir.227 Bu basklar sonucunda El Hekim ve babas Abdlaziz El Hekim, 1979 ylnda rana gitmitir. Ammar El Hekim, yksekrenime kadar Tahranda eitli zel okullarda eitim alm, daha sonra Kumda bulunan Arap
224. Ayad Allawi, Iraqi hope dies last, Project Syndicate, 21 Mart 2013, http://www.project-syndicate.org/commentary/sectarianism-versus-power-sharing-in-iraq-by-ayad-allawi. Eriim tarihi: 25 Mart 2013. 225. Maliki orders security forces protecting Allawis house to withdraw, All of Iraq News Agency, 25 Mart 2013, http://goo.gl/Ucwoho. Eriim tarihi: 26 mart 2013. 226. Current ISCI Leader-His Eminence Ammar Alhakim,ISCI Resmi nternet Sitesi: http://goo.gl/C1Y5ix, Eriim tarihi: 16 Mart 2012. 227. Profile: Ammar al-Hakim, Al Jazeera, 7 Mart 2010, http://www.aljazeera.com/focus/iraqelection2010/2010/03/20103562046419917.html

70

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

slam niversitesi slami limler fakltesinde lisansn tamamlamtr. El Hekim, mezuniyetinden sonra ayn niversitede dil bilimi, mantk, felsefe ve tefsir dersleri de vermitir. Evli ve be ocuk babasdr. Siyasetin yan sra sosyal ve kltrel alanlarda da etkin bir ahsiyet olan Ammar El Hekim, 2003 ylnda El Hekim Vakfn kurmutur. Merkezi Necef te olan, Irakn genelinde 80den fazla ubesi bulunan ve insan haklar, insani yardm, kalknma ve dinler aras diyalog gibi konularda faaliyetlerde bulunan vakfa BM Ekonomik ve Sosyal Konseyi tarafndan temsilci stats verilmitir.228 ii El Hekimin sosyal ve siyasi anlamda etkin olmas nedeniyle, yklan Saddam rejiminin gvenlik ajanlar tarafndan kendisine 14 kez suikast giriiminde bulunulduu iddia edilmitir.229 Ammar El Hekim, 2009 ylnda babasnn vefatndan sonra partinin ura Konseyi tarafndan IYK liderliine seilmitir. IYK geleneksel olarak Irakta kuzeyde Krt, ortada Snni ve gneyde ii olmak zere blgesel ynetime ayrlmas gerektiini savunmaktadr.230 Fakat El Hekimin 2010 seimleri ncesinde blgesel ynetim sylemi semenlerden destek bulamaynca babasnn izgisinde birka deiik yapt gze arpmaktadr.231 Bu balamda partinin uzun yllardr destek verdii Kerkkn Krt blgesel ynetimine katlmas meselesinde El Hekim, Kerkk kk bir Iraktr demi ve gerek mezhebe gerekse rka dayal ynetim anlayna kar olduunu belirtmitir.232 ii bir lider olarak El Hekim, Irakta farkl din ve rka mensup btn gruplarn temsil edilmesi ve ynetimde sz sahibi olmas gerektiini ifade etmi,233 bununla birlikte Saddam taraftarlar hari; zira onlarn elleri kana bulanmtr demitir.234 2010 Irak parlamento seimlerinde partinin iinde bulunduu Ulusal Irak tilaf %18,2 oy oranyla nc srada yer alarak 70 sandalye kazanmtr. Partinin lideri olduktan sonra El Hekimin yapt bir dier deiikliin de partinin ran politikasnda olduu ileri srlmektedir. El Hekimin Irak Arap ve slam dnyasnn bir parasdr sz IYKin randan uzaklamasnn bir iareti olarak

228. El Hekim Vakf Resmi nternet Sitesi: http://www.alhakimfd.org/index.html 229. Current ISCI Leader-His Eminence Ammar Alhakim,ISCI, http://goo.gl/qr9gnX, Eriim tarihi: 16 Mart 2012. 230. Elena Derby ve Anthony H. Cordesman, The Uncertain Politics behind Iraqs Elections, CSIS, s.14, 12 Nisan 2010, http://csis.org/files/publication/100414_Uncertain_Politics_Iraq.pdf, Eriim tarihi: 16 Mart 2012. 231. Shatha Al Juburi, The softening tone of the Islamic Supreme Council of Iraq, Open Democracy, 1 Aralk 2009, http://www.opendemocracy.net/opensecurity/shatha-al-juburi/softening-tone-of-islamic-supreme-council-of-iraq 232. Trkiye blgeye mezhepsel bakmad, Dnya Blteni, 26 Ocak 2012, http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=194443 233. Babak Dehghanpisheh, The Shiite Split-Up, The Daily Beast, 3 Mart 2010, http://www.thedailybeast.com/newsweek/2010/03/03/the-shiite-split-up.html, Eriim tarihi: 16 Mart 2012. 234. Shatha Al Juburi, The softening tone of the Islamic Supreme Council of Iraq, Open Democracy, 1 Aralk 2009, http://www.opendemocracy.net/opensecurity/shatha-al-juburi/softening-tone-of-islamic-supreme-council-of-iraq

71

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

yorumlanmtr.235 El Hekimin sadece rana deil ayn zamanda dier blge lkeleriyle de aktif bir temasta olmas bu deiime kant olarak kabul edilmektedir. Babakan el-Maliki Trkiyeyi Iraka ynelik mezhepi politika izlemek ve lkenin iilerine karmakla sulamken El Hekim ise Trkiyenin Irakn iilerine karmadn sylemitir.236Ancak son zamanlarda rann resmi yayn organlarnda ve bu lkeyi destekleyen yaynlarda El-Hekimin Trkiyenin Irak politikasndan rahatsz olduunu ima eden yaynlar gze arpmaktadr.237

2.1.5

Hadi el Amiri
Irak Ulatrma Bakan

1954te Irakn Diyale kentinde dnyaya gelen Hadi el-Amiri, lisans eitimini Badat niversitesi statistik blmnden 1976da tamamlamtr. Iraktaki ii siyasetin nemli isimlerinden biri olan Amiri Bedir Partisinin Genel bakandr. Bedir rgt, aslnda Saddamla mcadele dneminde ii siyasi parti olan Irak Yksek slam Konseyinin askeri kanad olarak kurulmutur. Saddam basklarnn artt dnemde ran desteinin koordinasyonunu salayan Amiri, Bedir rgtnde gnll askerlerin eitimi ve silahlanmasn organize etmitir. Saddam dneminde ciddi basklara maruz kalan el-Amiri, rana g edip burada Saddan rejimi aleyhine siyasi ve askeri faaliyetlerde bulunmutur. ran Devriminin ardndan Iraktaki mcahit gruplarna katlan Hadi el-Amiri, bu faaliyetleri sebebiyle Saddamn hedefinde olmutur. Irakn gneyinde blgesel bir federasyon kurulmas gerektiine dair arda bulunan ilk ii liderlerden biri olan Amiri, ran ile yakn ilikileri ve Tahran tarafndan desteklenmesi ile bilinmektedir. 1996da Suudi Arabistanda 19 ABDlinin lmne neden olan terr saldrsnda ran Devrim Muhafzlarnn da parma olduunun iddias, Amirinin 2011de Irakn Beyaz Saray ziyaret eden heyette yer almas sonras byk tartmalara yol
235. Shatha Al Juburi, The softening tone of the Islamic Supreme Council of Iraq, Open Democracy, 1 Aralk 2009, http://www.opendemocracy.net/opensecurity/shatha-al-juburi/softening-tone-of-islamic-supreme-council-of-iraq 236. Irakl dini lider Malikiye katlmad, NTV, 27 Ocak 2012, http://www.ntvmsnbc.com/id/25317310/ 237. Hakim Advises Turkey to Change Course of Action on Iraq, Fars News Agency, 19 Ocak 2013, http://english.farsnews.com/newstext.php?nn=9107137061. Eriim tarihi: 24 Mart 2013.

72

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

amtr. Nuri el-Malikinin heyetinde bulunan Amirinin Irakta birok ABDli askere dzenlenen bombal saldrlarda parma olabilecei iddia edilmitir.238 te yandan Suriyeye ran tarafndan silah gnderimi ve bunun Irak zerinden yapld iddialarnn da merkezinde olan Amiri, bu iddialar yalanlasa da Suriye konusunda rana paralel politikalar izledii gzlemlenmektedir.239 Suriyede binlerce iinin savamaya hazr olduunu syleyen240 Hadi el-Amirinin Suriyedeki i sava konusundaki grlerine dair nemli ipular sunmaktadr.

2.1.6

Hseyin El-ehristani
Babakan Yardmcs

Hseyin brahim Salim el-ehristani, 1942de Kerbelada dnyaya gelmitir. ehristani, lisans eitimini kimya mhendislii alannda Londra Emperyal Kolejinde, yksek lisans ve doktora eitimini ise Toronto niversitesinde tamamlamtr. Rusyada nkleer reaktrler tasarlama ve ina etme konusunda eitim alan ehristani, kimya alanndan ziyade siyasette aktif olmutur.241 ehristani, Saddam dneminde kimyasal ve nkleer silah retimi konusundaki teklifleri reddetmesi sebebiyle Saddam tarafndan hapse mahkm edilmitir. 1979da hapse atlmadan nce Irak Atom Enerjisi Komisyonunda bilim danmanl yapan ehristani, 1973te Musul niversitesinde ve Badat niversitesine hocalk yapmtr. 1975-1977 yllar niversitesinde Badat niversitesi Radioizotopi retimi Blm bakanln yapm, 1977-1979 yllarnda ayn niversitede Nkleer Kimya Blmne bakan olmutur.242

238. Ashish Kumar Sen, Ex-Iran Guard commander visits White House with Iraq leader, The Washington Times, 12 Aralk 2011, http://goo.gl/dSzRxI/ 239. Khaled Waleed, Interview with minister of transport: well stop iranian planes, Niqash, 22 Mart 2012, http://www.niqash.org/articles/?id=3017. 240. Samia Nakhoul ve Suadad al-Salhy, Thousands of Shiites ready to fight in Syria, Iraqi says, Reuters, 21 ubat 2013, http://www.reuters.com/article/2013/06/21/us-iraq-syria-shiites-idUSBRE95K0RP20130621 241. Hussein Al-Shahristani, The Free Library, http://www.thefreelibrary.com/IRAQ+-+Profile+-+Hussein+Al-Shahristani.-a0257576298. 242. A.g.e.

73

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Mays 2006da Irak Petrol Bakan olarak atanan ehristani, 2010da ise Elektrik Bakanl yapmtr. Erbil ile Badat arasnda yaanan gerginlikler sonras tekrar Petrol Bakan olamayan ehristani, 2012den itibaren Malikinin yardmcs olarak Enerjiden sorumlu Babakan Yardmclna atanmtr. ehristani, Nisan 2013te Irakta ortaya kan hkmet krizinde Zebarinin yerine vekleten Dileri Bakan olarak atanm,243 ancak Zibarinin greve dnmesi sonucu bu veklet pratikte gereklememitir. Iraktaki en nemli ii siyasi aktrlerden biri olan Hseyin ehristan, zellikle enerji ve petrol konularnda Irakn kilit karar alclarndan birisi konumunda olmutur. Krdistan Blgesel Ynetimi ile petrol konularndaki anlamazlklar yaayan ehristani, zamannda Saddama kar oluturulan ii-Krt koalisyonunun en etkin karakterlerinden birisi olarak ne kmtr. Bir dnem rana g etmek zorunda kalan ehristaninin Tahranla da gl ilikileri vardr. Ancak petrol meselelerinde ABD ile yakn temasta hareket ettii de bilinmektedir.244

2.1.7

Hudayr el-Huzai
Irak Cumhurbakan Vekili ve Yardmcs

Hudayr Musa Cafer el-Huzai, 1947de Irakn Meysan kentinde dnyaya gelmitir. Huzai, gen yata slami ilimler alannda uzmanlam, Badat niversitesinde Arap Dili ve Kuran ilimleri alannda lisans yapm, Msrda Arap Edebiyat alannda yksek lisans, Hindistanda slam Dncesi Felsefesi alannda doktora yapmtr. Huzai, ikinci bir doktoray Kuran limleri alannda Tahran niversitesinde yapm, ayn niversitede retim grevlisi olarak alm245, 2000 ylnda Kanadaya g etmitir. 1970li yllarn balarnda slami Davet Partisi saflarnda siyasi faaliyetler yrten Huzai, Saddam Hseyin ynetimi tarafndan tutuklanm, hapishaneden kamas sonras idama mahkm edilmitir. Malikiye yakn isimlerden birisi olan Huzai, tekilat olarak Malikiin Dava Partisinden ayr olan Dava Partisi Irak rgtnn bir yesi olmu, bir dnem bu rgtn siyasi bro bakanln yapmtr.246
243. Irakta kabine deiiklii, Haber 7, 24 Nisan 2013, http://www.haber7.com/ortadogu/haber/1017822-irakta-kabine-degisikligi 244. Iraq oil minister Shahristani staked future on oil auctions, The National, 9 Temmuz 2009, http://www.thenational.ae/business/iraq-oil-minister-shahristani-staked-future-on-oil-auctions#page2. 245. Hudayr Musa Cafer el-Huzai, http://www.vpo.iq/PageViewer.aspx?id=2. 246. A.g.e.

74

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

2005te Irak Parlamentosunda milletvekili seilen Huzai, Birleik Irak ttifaknda yer almtr. Daha nce Babakan Maliki tarafndan Eitim Bakan olarak atanan Huzai, Adil Abdulmehdinin istifasnn ardndan 2011den itibaren Cumhurbakan yardmclna getirilmitir.247 Huzai, Aralk 2012de rahatszlanan Cumhurbakan Celal Talabaninin yerine vekleten Cumhurbakanl yapmaya balam; bylelikle fiilen Irak Cumhurbakanl da ii Araplarn kontrolne girmitir.

2.1.8

Hemmam Hammudi
Irak Meclisi D ilikiler Komisyonu Bakan

Irak siyasetinin nemli figrlerinden biri olan Hemmam Hammudi 1952de Badatn Kerrade ilesinde dnyaya gelmitir. Hammudinin ailesi Irakn nl Arap kabilelerinden Rabia kabilesine mensuptur ve bu aile Osmanl dnemi, ngiliz igali ve Irakn bamszl olmak zere tarihin birok dneminde Irakta nemli bir rol oynamtr. Hammudinin dedesi Irakta ilk ticaret odasn kuran ahstr.248 Hammudi, eitimini Badat niversitesinde Felsefe ve hukuk alanlarnda tamamlam, yksek lisansn psikoloji ve eitim bilimleri zerine, doktorasn ise ABDdeki Londra niversitesinde slam Ekonomisi alannda tamamlamtr. Hammud, daha sonra slami ilimler alannda kendisini gelitirmitir. Irak Ulusal ttifak ats altnda Irak slam Yksek Konseyinin bir yesi olan Hammudi, ayn zamanda milletvekili ve Irak Parlamentosu D ilikiler Komisyonu Bakandr.249 Hammudi 2005te Irak anayasasn oluturan komisyonun bakanln yapm, zellikle anayasann yazm srecinde gerek Iraktaki Snni gruplar gerekse de Sadr grubuna telkinlerde bulunmutur. Hammudinin zellikle mezhepilik tartmalarnda bamsz hareket eden ender ii kkenli yneticilerden biri olduu belirtilmekle birlikte anayasa yazm srecinde iilerin karlarn korumaya alt da ifade edilmitir.250

247. A.g.e. 248. The Sheikh Dr. Humam Hamoudi, 26 Ocak 2012, http://www.hamoudi.org/arabic/news.php?action=view&id=837 249. A.g.e. 250. Bkz. http://cables.mrkva.eu/cable.php?id=34100

75

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

2.1.9

Bakr Zubeydi
Eski Maliye Bakan

Bakr Cebr Sola El Zubeydi, 1946da Irakn Meysan kentinde dnyaya gelmitir. Zubeydi, Badat niversitesinden 1970de inaat mhendisi olarak mezun olmutur.251 1963te henz rencilik yllarnda siyasi faaliyetlere katlan Zubeydi renci hareketlerinde yer almtr. 1982 ylnda ailesine ynelik idam ve tutuklama operasyonu sonras Iraktan kamtr. Zubeydi, 1990da srgnde iken Beyrutta Nidaur Rafidin Gazetesini kartm ve 2003e kadar bu gazeteyi ynetmitir. am ve Beyrutta yaayan Zubeydi, Irak slam Yksek Konseyinin Arap ilikileri temsilciliini yapmtr.252 Irak igali ncesi Londra, Beyrut ve Selahaddinde dzenlenen Irak muhalefeti konferanslarnn tertip heyetinde yer almtr. 2003te Irak igali sonras mar ve skn Bakanl grevine (2003-2004) getirilen253 Zubeydi, 2005 ylnda Babakan brahim Caferi kabinesinde ileri Bakan olmu, Snni Araplara ynelik operasyonlar yrtmekle sulanmtr.254 2006da Babakan Nuri El Maliki kabinesinde Maliye Bakanl grevine getirilmitir. 2. Maliki hkmeti dneminde koltuunu koruyamayan Zubeydi, Ammar El Hekimin bakanln yapt Irak slam Konseyine bal Irak Meclisi Vatanda Blou Grubu Bakan ve milletvekilidir. Zubeydi, Snni Arap blgelerinde dzenlenen Babakan Maliki kart gsteriler dneminde protestocular yattrmaya alm, sorunlarn parlamento ierisinde zlmesi gerektiini savunmutur. Iraktaki bombal saldrlarn tekrar trmanmasn knayan Zuheydi, Irak parlamentosunu acil toplantya ararak Irakta artan tansiyonunun yattrlmas gerektiini ifade etmitir.255 Zubeydinin ismi, 2010 seimleri sonras babakanlk iin gemi256, Irak slam Yksek Konseyinin Babakanlk iin gndemde tuttuu bir isim olmutur.

251. Interior Minister Bayan Jabr, CBS, http://www.cbsnews.com/2316-100_162-687537-7.html. 252. Iraqs post-war cabinet, BBC, 1 Ocak 2003, http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/3199561.stm. 253. A.g.e. 254. Interview bayan Jabr, PBS, http://to.pbs.org/16trVYu. 255. http://goo.gl/Dca5yR 256. Bkz. http://articlesofinterest-kelley.blogspot.com/2010/07/baqir-al-zubaidi-is-expected-to-be-next.html

76

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

2.1.10 Kusay El-Suheyl

Meclis Bakan 1. Yardmcs

Kusay Abdulvahhab Ali El-Suheyl257, 1965 ylnda Basrada dnyaya gelmitir. lk ve orta renimini Basrada tamamlayan Sheyl, Badat niversitesi Jeoloji blm mezunudur ve bu blmlde Su Kaynaklar alannda doktora yapmtr. Badat ve Basra niversitelerin jeoloji blmlerinde dersler vermitir.258 Irakn 2003te igali sonras parlamentoya Sadr grubu milletvekili olarak seilmitir. Daha sonraki seimde de milletvekillii sandalyesini koruyan Sheyl, Irak parlamentosu Tarm ve Su Komitesi yesi olarak grev yapmtr. Ayn zamanda Ulusal Siyasi Konseyde bir buuk yl Sadr hareketini temsil etmitir.259 2010 ylndaki parlamento seimlerinde milletvekili olarak yeniden seilen Sheyl, Sadr yanls siyasi konseyin ikinci bakan olarak grev yapmtr. Kusay el-Suheyl Irak parlamentosunda Meclis Bakan birinci yardmcs olarak grev yapmaktayken, Haziran 2013te Sadr yanls hareketin iinde yaanan bir tartma nedeniyle grevinden istifa etmi,260 ancak arabulucularn abalar sonras grevini srdrmeye devam etmitir.

2.2
2.2.1

SNN ARAPLAR
Usame el-Nuceyfi
Irak Meclis Bakan

Usame Abdulaziz el-Nuceyfi, 1956 ylnda Kuzey Irakn Musul kentinde varlkl ve nfuzlu bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelmitir.261 Kendisi de nfuz sahibi olan Nuceyfi Snni bir

257. Iraqi parliement, http://www.iraqiparliament.info/en/node/674. 258. Doktor Kusay El Sheyl, http://alsuhel.net/ar/index.php/qossay.html. 259. Ali Abel Sadah, Iraqi First Deputy Speaker, 26 Haziran 2010, http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2013/06/iraq-parliament-deputy-speaker-resigns-without-reason.html. 260. Iraqs Qusai Al-Suhail submits resignation, KUNA, 24 Haziran 2013, http://www.kuna.net.kw/ArticleDetails.aspx?id=2318568&Language=en 261. Parliament approves Nujaifi as speaker, Khaleej Times, 11 Kasm 2010, http://goo.gl/GZ7KDy, Eriim tarihi: 13 Mart 2012.

77

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Arap olan262 Usame el-Nuceyfi, bakenti Musul olan Neyneva blgesinin 2009 ylndan bu yana valiliini yrten Asil el-Nuceyfinin kardeidir. Nuceyfi, eski Babakan yad Allavinin liderliini yrtt muhalefet partisi Irak Ulusal Hareketinin (Irak ttifak) st dzey yelerinden birisidir. 1978 ylnda Musul niversitesini elektrik mhendisi olarak bitiren Nuceyfi, 12 yl Irak Elektrik Bakanlnda altktan sonra 1992 ylnda kendi irketini kurmutur. 2005 ylnda ilk defa parlamentoya seilen Nuceyfi, brahim el-Caferi nclnde kurulan Irak Gei Hkmetinde Sanayi Bakanln yrtmtr.263 Arap milliyetisi olarak bilinen el-Nuceyfinin fikirleri nedeniyle blgedeki Krtlerle ok sk ters dt sylenmektedir.264 Mart 2010da yaplan genel seimlerin ardndan anlamazlklar nedeniyle ancak Aralk 2010da kurulabilen yeni hkmet ile birlikte Meclis Bakanlna seilmitir.265 El-Nuceyfinin Meclis Bakan seilmesinden bu yana Irak siyasetinde ok daha aktif ve etkin bir role sahip olduu grlmektedir. Geleneksel olarak Irakta blgesel ynetimlerin oluturulmasna blnmeye yol aaca gerekesiyle kar kan Snnilerin aksine el-Nuceyfi, lkede zerk blge ynetimlerine olumlu bakan en nemli isimlerden biridir. Snnilerin blgesel ynetim kurabileceklerine dair birok aklamada bulunan el-Nuceyfi, bu yzden sk sk eletirilmitir. Irakta yaayan Snnilerin ikinci snf vatanda muamelesi grdklerini, kendilerini ynetimin bir paras olarak hissetmediklerini ve bu yzden korku iinde olduklar ynndeki aklamalaryla bu meseleyi gndeme getiren Meclis Bakan, sorunun bir an nce zlmemesi durumunda ayrlmay dnebileceklerini ya da haklarn garanti altna almak iin birtakm faaliyetlere giriebilecekleri ynnde aklamalarda bulunmutur. Ayrca el-Nuceyfi bu kt gidiattan verdii szleri yerine getirmeyen ve zamanla siyasi gc neredeyse tamamen tekeline geirmi olan Babakan el-Malikiyi birinci derecede sorumlu tutmutur. El-Nuceyfi bu szleri nedeniyle zellikle iiler tarafndan eletirilmi ve lke ierisinde mezhepilii krklemekle266 ve Irakn glenmesini istemeyen Suudi Arabistann yazd bir komplo senaryosunu uygulamaya koymakla sulanmtr.267 Nitekim Ekim 2011de Snni nfusun youn olarak yaad Selahad262. A government begins to emerge, The Economist, 18 Kasm 2010. 263. Sunni Arab MP Osama al-Nujaifi named Iraqi parliament speaker, Now Lebanon, 11 Kasm 2010, http://www.nowlebanon.com/NewsArchiveDetails.aspx?ID=215721 Eriim tarihi: 13 Mart 2012. 264. Parliament approves Nujaifi as speaker, Khaleej Times, 11 Kasm 2010; Kurdistani coalition walks out Iraqi parliament over Najifi statement, Kuna, 25 Eyll 2006, http://www.kurdishaspect.com/doc925105.html. Eriim tarihi: 14 Mart 2013. 265. Sunni Arab MP Osama al-Nujaifi named Iraqi parliament speaker, Now Lebanon. 266. Fears of a Sunni opt-out, Al-Ahram Weekly On-line, 7-13 July 2011, http://weekly.ahram.org.eg/2011/1055/re9.htm Eriim tarihi: 13 Mart 2012. 267. Jaffar el-Rikabi, Is Iraq edging closer toward partition?, Open Democracy, 15 Kasm 2011, http://www.opendemocracy.net/opensecurity/jaffar-al-rikabi/is-iraq-edging-closer-toward-partition, Eriim tarihi: 26 Aralk 2012.

78

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

din blgesi zerkliini ilan edince el-Nuceyfiye olan eletiriler de artmtr.268 Son zamanlarda cereyan eden ve Krt Blgesel Ynetimi ile Badat arasnda silahl atmaya dnme ihtimalini de iinde barndran toprak ihtilafnda taraflar ortak noktada buluturmak iin el-Nuceyfinin youn gayret gsterdii hesaba katlacak olursa, kendisinin blgesel ynetim konusundaki aklamalarnn el-Maliki ynetiminin keyfi icraatlarna duyduu tepkinin sonucu olduu sylenebilir.269 Bu balamda El-Nuceyfi lkede demokrasinin yerlemesinde nem tayan ve hkmetten bamsz olmas gereken denetim zerinde Malikinin her geen gn hegemonya kurmasn da eletirmitir.270 27 Aralk 2011de ABD askerlerinin lkeden tamamen ekilmesiyle birlikte Irakta siyasi krizin balad sralarda The New York Timesda yaynlanan ve Irakiye ttifaknn nde gelen isimleri yad Allavi ve Maliye Bakan Rafi el-savi ile birlikte Usame el-Nuceyfinin de yazar olarak getii Irak Savatan Nasl Korumal?271 balkl yazda, Irakta kimlik zerinden yrtlen siyasetler nedeniyle demokratiklemenin gereklemedii ve Babakan Malikinin otoriter ve tek parti rejimi kurmaya alt ifade edilmiti. Irakiye ttifak liderleri makalede ABD sonras Irakla ilgili felaket senaryolar izerken ABDden bir birlik hkmeti kurulmas ynnde destek beklediklerini ifade etmilerdi. Ancak Meclis Bakan el-Nuceyfinin makamndan yaplan aklamada, makale kendisinin bilgisi dnda yazlm olduu ve birilerinin Nuceyfi ismini ekleyerek onun liderliinin itibarn zedelemek istedii ifade edilmitir.272 20 Aralk 2012de Maliye Bakan Rafi el-savinin evi ve ofisi baslarak bir aile mensubuna ilaveten 150 civarnda koruma grevlisi ve memurun tutuklanmasnn ardndan ilk tepki verenlerden biri Irakiye ittifaknn nemli isimlerinden biri olarak Meclis Bakan el-Nuceyfi olmutur. El-Nuceyfinin partisi el-savinin partisi ile ayn zamanda 20 Nisan 2013 yerel seimlerinde ibirlii yapmak iin Aralk 2012de kurulmu ve liderliini el-Nuceyfinin yapt siyasi partiler ittifaknda ortaktr.273 ttifak konusunda Krt Blgesel Ynetimi Bakan Mesud Bar268. Bilgay Duman The head of the Iraqi Parliament, Osama Al Nujaifis visit to Turkey, Todays Zaman, 22 Kasm 2011. 269. Iraqi leadar reports progres in Arab-Kurt row, Your Middle East, 24 Kasm 2012, http://www.yourmiddleeast.com/news/iraqi-speaker-reports-progress-in-arabkurd-row_11252, Eriim tarihi: 26 Aralk 2012. 270. Ali Abel Sadah, Speaker Accuses Maliki of Meddling In Iraqs Independent Commissions, Al-Monitor, http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2013/03/maliki-nujaifi-laundry.html, 7 Mart 2013. Eriim tarihi: 24 Mart 2013. 271. How to Save Iraq From Civil War, The New York Times, 27 Aralk 2011. 272. Ammar Karim Iraq row festers as speaker denies op-ed,, Agence France-Presse, 30 Aralk 2011. 273. Tobby Dodge, State and society in Iraq ten years after regime change: the rise of a new authoritarianism, International Affairs, Cilt: 89, Say: 2, 2013.

79

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

zani ile de gren el-Nuceyfi Babakan el-Malikinin istifa etmeye yanamamas durumunda kendisinden gvenoyu ekilerek hkmetin drlmesi gerektiini beyan etmitir.274 Usame el-Nuceyfi, Trkiyenin de yakndan tand bir isimdir. 2010 genel seimlerinin ardndan 10 ay sonra hkmetin kurulmasn salayan g paylam sonucunda el-Nuceyfinin meclis bakan olmasnda Trkiyenin etkisi olduu iddia edilmektedir.275 Nuceyfi, Irak Ulusal Meclisi bakanlna seildiinden bu yana Trkiyeye st dzey birok ziyaret gerekletirmitir.276 Babakan Maliki ve ona mttefik evrelerden ara sra ykselen Trkiyenin Irakn iilerine kart ynndeki eletirilere itiraz eden Nuceyfi, eitli vesilelerle Trkiyenin ekonomi ve dier tm alanlarda her zaman Irakn yannda olduunu sylemitir.277

2.2.2

Salih el-Mutlak
Babakan Yardmcs

Irak Ulusal Hareketinin (Irakiye ttifak) st dzey yelerinden biri olan Salih el-Mutlak, 1947 ylnda Irakn gneyindeki Nasriye blgesinde domutur.278 Tarm uzman olan el-Mutlak, 1968de Badat niversitesinde lisans, 1974de de skoyann Aberdeen niversitesinde doktora eitimini tamamlamtr. Saddam dneminde Baas Partisine katlm ve zamanla nemli yelerden biri olmutur. 1977 ylnda parti ynetimiyle yaad bir ihtilaf zerine partiden ihra edilmitir. Bunun zerine kendini bir sre ticari tarmcla vermi ve lkenin en nde gelen tarm rnleri yetitiricilerinden ve datmclarndan biri olmutur.279
274. Nuceyfiden Badat ile Erbil arasnda Mekim Diplomasi, Dnya Blteni, 24 Aralk 2012, http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=240046 ve Destini Decision wanted, Nujaifi to Barzani Aswat al-Iraq, http://en.aswataliraq.info/(S(ch4u5vfysaqha1v5wh0isgay))/Default1.aspx?page=article_page&id=151843&l=1, Eriim tarihi: 24 Aralk 2012. 275. Cengiz andar, Mezopotamya Ekspresi: Bir Tarih Yolculuu, stanbul: letiim, 2012, s. 268. 276. Bilgay Duman The head of the Iraqi Parliament, Osama Al Nujaifis visit to Turkey, Todays Zaman. 277. El Nuceyfi Trkiyeye arka kt, Dnya Blteni, 01 ubat 2013, http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=245351. Eriim tarihi: 14 Mart 2013. 278. Iraqi National Movement, The Carnegie Endowment, Eriim tarihi: 19 Mart 2012, http://carnegieendowment.org/publications/special/misc/iraqielections2010/index.cfm?fa=inm. 279. Larry Laplov, The Return of the Baathists, The Daily Beast (Newsweek), 27 Mart 2009, http://www.thedailybeast.com/newsweek/2009/03/27/the-return-of-the-baathists.html. Eriim tarihi: 3 Ocak 2013.

80

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

2003 ylndaki Amerikan igalinin ardndan tekrar siyasete atlan el-Mutlak, 2005te Irak anayasann yaplmas srecinde oluturulan komitede lkedeki Snni toplumu temsil eden iki kiiden biri olmutur. Baas Partisinde eskiden aktif grev almakla beraber lider kadroda yer almam olmas, el-Mutlakn lkenin yeniden yaplanmas srecinde tecrbesinden istifade edilebilecek kiilerden biri olarak deerlendirilmesini salamtr. Ancak el-Mutlak, anayasay lkedeki blgeye siyasi zerklik veren federalizmi ierdii ve bylelikle Irakn Arap kimliine vurgu yapmad iin kabul etmek istememitir.280 Ocak 2005te, el-Mutlak lideri olduu Irak Ulusal Diyalog Cephesi281 ile Snni toplumun ounluunun Kurucu Meclis seimlerini boykot etme kararna uymayarak seimlere itirak etmitir. Anayasay yapacak olan mecliste Snniler sadece 17ye ile temsil edilmilerdir. gal sonras dnemde de Baaslarla balantlarn srdrd iddialar nedeniyle Saddam sonras Irak siyasetinden, zellikle iiler tarafndan tasfiye edilmeye allmtr.282 Mutlakn Baasn Irakn gelmi gemi en iyi partisi olduu ynndeki aklamalar muarzlarnca ok eletirilmitir.283 Baasa yaknlnn bilinmesine ramen el-Mutlakn 2003 sonras Irak siyasetinde yer alabilmesi kendisinin Washingtonla olan iyi ilikilerine balanabilir. Gzlemciler, o dnemde ABDnin el-Mutlak zerinden ran gdmndeki ii ounlua kar bir denge oluturduunu iddia etmilerdir.284 El Mutlak, Aralk 2005te gerekletirilen parlamento seimleri ncesi Irakn en byk Snni birlii Tevafuk ittifakna katlmay reddetmitir. Lideri olduu Irak Ulusal Cephesinin ban ektii Irak Ulusal Diyalog Cephesi (Hivar) koalisyonunu kurmutur. Cephe, Irakn merkez bir hkmet tarafndan ynetilmesi, toprak btnlnn korunmas ve devlet ile din ilerinin birbirinden ayrlmas taraftardr.285 2005 genel seimlerinde parlamentoda 11 sandalye kazanan Irak Ulusal Diyalog Cephesinin lideri Salih El Mutlaka Meclis Bakanl ve drt milletvekiline ise bakanlk teklif edilmi, fakat cephe seimlerde yolsuzluk yapldn iddia ederek bu teklifleri kabul etmeyip muhalefette kalmay tercih etmitir.286 Diyalog Cephesi 2009 yerel seimlerinde genel seimlere nazaran daha iyi performans gstermitir.

280. Iraqi National Movement, The Carnegie Endowment. 281. Nada Bakri, The Rise and Fall of a Sunni in Baghdad, The New York Times, 18 Ocak 2010. 282. Regierungskrise im Irak, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 19 Aralk 2011. 283. Allawi, The Occupation of Iraq, s. 405. 284. Mohammad Hussainy, Debaathication vs. reconciliation? The decision to ban Saleh al-Mutlaq from standing in the Iraqi election, Open Democracy, 27 Ocak 2010. 285. Iraqi Front for National Dialogue,Iraqi National Movement, The Carnegie Endowment. 286. Iraqi Front for National Dialogue,Iraqi National Movement, The Carnegie Endowment.

81

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Sorumluluk ve Adalet Yksek Milli Komisyonu, bata Salih el-Mutlak olmak zere eski Baas partisine mensup ya da yakn olduu iddia edilen ou Snni 500 kiiyi 2010 ylnn Mart ayndaki genel seimlere katlmaktan men etmitir.287 Bakan (Ahmet elebi) ve bakan yardmcs (Ali el-Lami) ii ve Irak Ulusal ttifakndan aday olan bu komisyonun bamsz karar vermekten uzak olduu pek ok Snni siyaseti tarafndan dile getirilmi, el-Mutlak da komisyonun verdii kararlar rann Irak seimlerine mdahalesi olarak nitelemitir.288 Buna ramen el-Mutlak seimleri boykot etmemi ve el-Irakiyye listesini dardan desteklemitir.289 Seim sonrasnda uzun zaman alan hkmet kurma almalar ABD Bakan Barack Obamann mdahalesi sonucu imzalanan 10 Kasm 2010 tarihli Erbil Anlamas ile bir zme balanmtr.290 Bylece Aralk 2012de bir ulusal birlik hkmeti kurulmas salanm ve anlamann bir paras olarak aralarnda Salih el-Mutlakn da olduu Snni politikacnn siyaset yasa kaldrlmtr.291 Yasakl durumu sona eren el-Mutlak yeni hkmette babakan yardmcs grevini stlenmitir. Aralk 2011in sonlarnda, son ABD askerlerinin de Iraktan ekilmesiyle patlak veren hkmet krizinde el-Mutlak, verdii rportajlarda Malikinin gelmi gemi en byk diktatr olduunu syleyerek babakann Saddam Hseyinden bile daha kt olduunu iddia etmitir. Bunun zerine el-Maliki, yardmcs Salih el-Mutlaktan gvenoyunu ekerek parlamentonun da bu ynde bir karar almasn, aksi takdirde kendisinin istifa edecei arsnda bulunmutur. Ancak el-Malikinin bu arsnn ardndan Irakiyye ttifak meclis ve kabine toplantlarn 2012 ylnn ubat bana kadar boykot ederek bu ynde karar alnmasn engellemitir.292 Bu kritik dnemde el-Mutlak, stanbulda Babakan Recep Tayyip Erdoan ve Dileri Bakan Ahmet Davutolu ile bir araya gelip grmelerde bulunmutur.293 Bu sre, Cumhurbakan Yardmcs Tark el-Haiminin, Babakan el-Malikiye ynelik suikast sulamalar nedeniyle aranmasna paralel olarak gelimitir.294

287. Hoda Abdel-Hamid, Iraqs witch hunt continues, Al Jazeera, 15 Ocak 2010; Iraqs Uncertain Future: Elections and Beyond, International Crisis Group, Report No: 94, February 2010, p. 27. 288. A.g.e., s. 29, dipnot 181. 289. Sunni politician decides against election boycott in Iraq, USA Today, 25 ubat 2010, http://usatoday30.usatoday.com/news/world/iraq/2010-02-25-iraq-election-race_N.htm. Eriim tarihi: 3 Ocak 2013. 290. Kenneth Katzman, Iraq: Politics, Governance, and Human Rights, Congressional Research Service, 13 December 2012, s.12. 291. A. g. e., s.13;Iraqi lawmakers lift ban on Sunni politicians, WashingtonTimes, 18 December 2010. 292. Katzman, Iraq: Politics, Governance, and Human Rights, s. 16. Sunni backed ministers end cabinet boycott but rifts remain, Al Arabiya News, 7 ubat 2012. 293. Kritik isimden Ankara ziyareti, Milliyet, 7 ubat 2012. 294. Mohammed Tawfeeq & Arwa Damon, Political turmoil flares in Iraq as U.S. pulls out, CNN, 17 Aralk 2011.

82

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

Babakan el-Malikiye ynelik gvensizlik oyu temin etme araylarnn netice vermememesinin ardndan, Maliki, aralarnda el-Mutlakn da olduu baz nde gelen Snni liderlerle ilikileri gelitirme arayna girmitir. Kasm 2012de el-Malikinin liderliini yapt Hukuk Devleti ttifak yelerinden Sami el-Askerinin yapt aklamaya gre, ttifak ile el-Mutlak ve Maliye Bakan Rafi el-savi arasnda, bu iki Snni liderin de ittifaka dhil olmas ynnde grmeler yaplmtr.295 19 Aralk 2012de Rafi el-savinin koruma grevlilerinin Babakan el-Malikiye bal gvenlik kuvvetlerince tutuklanmas zerine lkedeki Snnilerin genelinden gelen tepkilere ramen Salih el-Mutlak hkmette kalmaya devam etmitir. El-Malikinin El-saviye ynelik bu operasyonunun ardndan lkenin eitli merkezlerinde hkmet aleyhine geni katlml gsteriler yaplmaya balanmtr. 30 Aralkta Anbar vilayetinin Ramadi ehrindeki gstericileri ziyarete giden el-Mutlak gstericilerin bir ksmnn tepkisiyle karlam ve korumalar gstericileri datmak iin silah kullanmak zorunda kalmtr. Bir kiinin lm ve alt kiinin yaralanmasna yol aan bu hadisenin ardndan el-Mutlak yapt aklamada, gstericileri ve onlarn hakl taleplerini destekledii, ama baz art niyetli kiilerce kendisine yaplan saldr karsnda korumalarnn silaha bavurmak zorunda kaldn ifade etmitir.296 Salih el-Mutlakn yer yer Malikiye ynelik eletirilerine ramen Maliki ile ilikilerini en iyi ekilde srdren Snni siyasetilerin banda gelmesi hakknda sert eletirilere de sebep olmaktadr.297 28 Ocak 2013de hkmetten istifa ettii sylentilerinin kmasna ramen halen hkmetin an aktif bakanlarndan biri olarak grevini srdrmektedir. Son zamanlarda kabine toplantlarn protesto eden Sadr grubuna mensup iki bakann toplantlara dnmesi iin Mukteda elSadr ile grmelerde bulunmas, Krt milletvekilleri ve Irakiye blou tarafndan boykot edilen 2013 btesinin oylanmasnda kendine yakn Irakiye milletvekillerinin Meclise gelmesini salayarak toplant iin gerekli sayya ulalmasnda kritik rol oynamas ve hkmetin drlmesi abalarna destek vermemesi nedeniyle el-Mutlakn aslnda Babakan Maliki ile iyi bir ibirlii iinde olduu ve Malikinin onu Irakiye blounu zayflatmak iin kulland iddialarna neden olmak-

295. Askari: talks with Saleh al-Mutlaq and al-Issawi to join SLC, Shafaq News, 6 Kasm 2012, http://www.shafaaq.com/en/news/3987-askari-talks-with-saleh-al-mutlaq-and-al-issawi-to-join-slc.html. Eriim tarihi: 12 Ocak 2012. 296. Irakta koruma deheti: 1 l, Dnya Blteni, 30 Aralk 2012, http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=240869. Eriim Tarihi: 12 Ocak 2013. 297. Protests continue in Iraq, The Common Ills, 22 Mart 2012, http://thecommonills.blogspot.com/2013/03/protests-continue-in-iraq.html. Eriim tarihi: 24 Mart 2014.

83

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

tadr.298 El-Mutlakn son tutumlar baz gzlemcilerce el-Irakiye ttifaknn sonu olarak yorumlanmtr. Ulusal Diyalog Cephesinden bir yetkilinin de Mart ay iinde yapt bir basn toplantsnda artk ittifakn ldn sylemesi bu yorumu dorular niteliktedir.

2.2.3

Rafi el-savi
Gelecek Hareketi Lideri

Irakiye ttifaknn nemli isimlerinden biri olan Rafi Hiyad el-savi, 1966 ylnda Fellucede domutur ve Anbar blgesinin etkin airetlerinden biri olan El-Bu saya mensuptur. Tp doktoru olan el-savi, Felluce hastanesinde bahekimlik yapmtr.299 Irakl Snnilerin en nemli temsilcilerinden biri olan el-savi300, Irak Uyum Cephesinden (Tevafuk) girdii 2005 seimlerinin ardndan kurulan El-Maliki hkmetinin Dilerinden Sorumlu Devlet Bakanln yrtm fakat 2007 ylnda Irak Uyum Cephesinin dier drt bakanyla birlikte hkmetten istifa etmitir. 2008 ylnda yeniden hkmete katlan el-savi, bu kez Babakan Yardmcl grevine getirilmitir.301 2010 seimlerine Irakiye ttifak listesinden bakanln kendisinin yrtt Gelecek Hareketi ile giren el-savi, Aralk 2010da kurulan hkmette Maliye Bakan olmutur.302 Kamuoyunda zellikle uzlatrmac zelliiyle bilinen El-savi, desteklemedii bir hkmette grev yapm olmas nedeniyle kartlarnca hkmeti ieriden ykma niyetinde olmakla sulanmtr. Batl bir diplomat kendisi hakknda olumsuz hibir ey bulamadklarn ifade ederek el-savi iin Irakn en temiz siyasetisi demitir. Irakta ABD askerlerinin ekilmesinin ardndan gn yzne kan siyasi kriz esnasnda kendisi hakknda daha nce de ifade edilen Fellucede El-Kaideye destek verdii ynndeki iddialar, bata Babakan Maliki olmak zere, muarzla-

298. National Dialogue bloc refuses to overthrow the government, Shafaq News, 22 Mart 2013, http://www.shafaaq.com/en/news/5596-national-dialogue-bloc-refuses-to-overthrow-the-government.html. Eriim tarihi:24 Mart 2013; Stephen Wicken, Ahmed Ali, Tensions on the border and in parliament, Institute for the Study of War, Update No.10, http://iswiraq.blogspot.com/2013/03/2013-iraq-update-10-tensions-on-border.html. Eriim tarihi: 24 Mart 2013. 299. New York Times Rewrites Fallujah History, Global Policy Forum, 16 Kasm 2004. 300. Jack Healy & Michael R. Gordon, A Moderate Official at Risk in a Fracturing Iraq, The New York Times, 30 Aralk 2011. 301. Huda Al-Jasim A talk with Iraqi Deputy Premier Rafi Al Issawi, Asharq Alawsat, 10 Ocak 2010. 302. http://www.orsam.org.tr/Uploads/file/Tablo.pdf.

84

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

rnca yeniden gndeme getirilmitir. Bu iddialar zerine Iraktaki Amerikan kuvvetleri kumandan General Ray Odierno bizzat Malikiye gnderdii bir mektupla, savi hakknda ABD gizli servisleri tarafndan olduka kapsaml bir aratrlma yapldn ve iddialarn aslsz olduunu tespit ettiklerini belirtmitir.303 Aralk 2011de kendisinin yan sra, Irakiye ttifaknn iki nemli ismi olan Tark el-Haimi ile Salih el-Mutlaka ynelik basklarn artmas sebebiyle, el-savi de rakiye listesinden gelen dier bakanlar gibi kabine toplantlarn 8 ubat 2012 tarihine kadar boykot etmitir.304 El-savi ayrca 1 Ocak 2012de kendisine ynelik dzenlenen bir suikast giriiminden kurtulmutur.305 lkede siyasi krizin balad sralarda The New York Timesda yaynlanan Irak Savatan Nasl Korumal?306 balkl yaznn mellifleri olarak Irakiyye ttifaknn nemli isimlerinden yad el-Allavi ile Usame el-Nuceyfinin yan sra Rafi el-savinin de ad gemektedir. Irakta siyasetin kimlik zerinden yrtlyor olmas nedeniyle demokratiklemenin gerekleemediini ve Babakan el-Malikinin otoriter bir tek parti rejimi kurmaya altn ne srerek ABDden bir birlik hkmeti kurulmas iin destek arayan bu makaleyi Meclis Bakan el-Nuceyfi, kendisinin bilgisi dnda yazlm ve isminin kullanlm olduunu syleyerek reddetmitir.307 Ancak Rafi el-savi buna ynelik hi bir aklamada bulunmamtr. Nisan ayndan Eyll ayna kadar sren Babakan el-Malikiye ynelik gvensizlik oyu salama abalarnn sonusuz kalmasnn ardndan el-Maliki aralarnda el-savinin de bulunduu baz Snni liderlerle arasndaki gerginlii yumuatma arayna girmitir. Kasm 2012de el-Malikinin liderliini yapt Hukuk Devleti ttifak yelerinden Sami el-Askeri yapt aklamada, ttifakn Babakan Yardmcs Salih el-Mutlak ve el-saviyi de kendine dhil etmek iin, bu iki Snni liderle grmelere baladn belirtmitir.308 Ancak 20 Aralk 2012de Babakan el-Malikiye bal gvenlik kuvvetleri Rafi el-savinin ev ve ofisine basknda bulunarak el-savinin aile fertleri, koruma grevli-

303. Jack Healy & Michael R. Gordon, a. g. e. 304. Kenneth Katzman, Iraq: Politics, Governance, and Human Rights, Congressional Research Service, 13 December 2012, s. 16. 305. Essawi escapes assassination attempt north of Baghdad, National Iraqi News Agency, 1 Ocak 2012. 306. How to Save Iraq From Civil War, The New York Times, 27 Aralk 2011. 307. Ammar Karim Iraq row festers as speaker denies op-ed,,Agence France-Presse, 30 Aralk 2011. 308. Askari: talks with Saleh al-Mutlaq and al-Issawi to join SLC, Shafaq News, 6 Kasm 2012, http://www.shafaaq.com/en/news/3987-askari-talks-with-saleh-al-mutlaq-and-al-issawi-to-join-slc.html. Eriim tarihi: 12 Ocak 2013.

85

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

leri ve memurlardan oluan 150 kiiyi tutuklamtr. Bu hadisenin ardndan Snni Arap siyasetiler ile Babakan Maliki arasnda yeni bir siyasi gerilim domu ve Snnilerce lkenin eitli yerlerinde hkmet kart gsteriler dzenlenmeye balamtr.309 El-saviye kar bu operasyonun sebebinin Snnilerin 20 Nisan yerel seimleri iin oluturdklar yeni ittifak ypratmak olduu iddia edilmektedir.310 13 Ocak 2013te Rafi el-savinin konvoyu Abu Gureybten Felluceye yolculuk ettii srada bombal saldrya uram, sekiz kiinin ld bu saldrdan el-savi yara almadan kurtulmutur.311 el-savi, 1 Mart 2013de Ramadi ehrinde el-Maliki hkmetine kar birka aydr devam eden gsteriye katlarak gstericilerin nnde Irakl kanna ve Irak halkna sayg duymayan bir hkmette olmay umursamyorum diyerek istifasn aklamtr. Bu istifa ii arlkl Badat hkmetinden ilk st dzey Snni siyasetinin ayrl olmas asndan zel nem tamaktadr.312 El-savinin istifas zerine Snni din adamlar ve kanaat nderleri dier Snni siyasetileri de hkmetten ekilmeye armlardr. Hakkndaki yolsuzluk iddialar nedeniyle kendisi iin tutuklama emri bulunan savi, Irak terketmeyerek Anbar vilayetinde yaamakta ve kabilelerin korumas altnda bulunmaktadr.

2.2.4

Tark El-Haimi
Cumhurbakan Eski Yardmcs

Snni bir Arap olan Tark Ahmet Bekir el-Haimi,313 1942 ylnda Badatta domutur. El-Haimi, 1959-1962 yllarnda askeri akademide eitimini tamamladktan sonra 33 yana kadar orduda subay olarak hizmet vermitir. Subay olduktan sonra renimine devam eden el-Haimi, lisans renimini 1969 ylnda El Mustan-

309. Irak Maliye Bakanlna baskn, Dnya Blteni, 20 Aralk 2012, http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=239656. Eriim tarihi: 16 Ocak 2013. 310. Dodge, a. g. e. 311. Iraq Finance Minister Escapes Assassination Attempt, AFP, 13 Ocak 2013, http://goo.gl/hvVOYn, Eriim tarihi:15 Ocak 2013. 312. Iraqi finance minister announces resignation, Al Jazeera English, 2 Mart 2013, http://www.aljazeera.com/news/middleeast/2013/03/2013320445546227.html. Eriim tarihi: 24 Mart 2013. 313. TarkEl-Haiminin resm websitesi: http://alhashimi.org/alhashimi.asp#.

86

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

sriyw niversitesinde ekonomi alannda tamamlam ve 1978 ylnda yksek lisans derecesini almtr. El-Haimi, aktif siyasi hayatna entellektel kaynan Mslman Kardeler Hareketinden alan slamc Irak slam Partisi (IP)nde balamtr.314 Erken siyasi hayatnda partinin planlama komitesinde grev alan el-Haimi, Saddam sonras dnemin en gl Snni liderlerinden biri olmutur. El-Haimi, 2009 ylnda genel sekreteri olduu, lkenin en byk Snni siyasi grubu olan Irak slam Partisinden ayrlmtr.315 El-Haimi ayn zamanda, 2005 yl seimlerine katld koalisyon olan ve ksaca Tevafuk olarak bilinen Irak Uyum Cephesinin liderliini Adnan el-Dulaymi ile birlikte yrtmtr.316 Aralk 2005te yaplan seimlerinin ardndan 2006 ylnda Cumhurbakan yardmcl grevine gelen el-Haimi, 2010 yl seimleri ncesinde Yenilik (Tecdid) Listesini kurmu ve seimlere yad Allavi bakanlndaki Irakiyye koalisyonunun nemli bir saaya olarak katlmtr317. El-Haimi Irakta zerk blgelerin oluturulmasna kar kmakta ve gvenlik glerinin ii milislerden temizlenmesi ile eski Baaslarn tasfiyesinin geri alnmasn desteklemektedir.318 ABD askerlerinin Iraktan ekilmesinin ardndan lkede patlak veren krizde el-Haimi, Nuri el-Maliki hkmeti tarafndan terr olaylarnda parma olduu ve bu ynde delil ve tanklarn bulunduu gerekesiyle sulanm ve hakknda tutuklama emri karlmtr.319 El-Haimi, ilerinden birisinin lmne sebep olan korumalarna ikence yaplmas suretiyle elde edilen itiraflara dayal hakkndaki iddialar yalanlamtr.320 Wikileaks tarafndan szdrlan Amerikan Dileri belgelerine gre de, Irak hkmeti 2006dan beri el-Haimi aleyhine delil retebilmek iin sistematik olarak tutuklad kiilerden ikence yoluyla el-Haimiye kar kullanlabilecek bilgiler elde etmeye almtr.321 el-Haimi, tutuklama emrinin ardndan Erbile geerek Blgesel Krt Ynetimine snm, Barzani de Babakan Malikinin iade talebini reddetmitir. Bylece, Maliki hkmetinin giderek otori314. Irakta balca siyasi partiler, BBCTURKISH.com, http://www.bbc.co.uk/turkish/indepth/story/2004/01/040129_irak_islami.shtml. Eriim tarihi: 3 Ocak 2013; Iraqi Accord - Iraqi Islamic Party, The Carnegie Endowment, http://carnegieendowment.org/publications/special/misc/iraqielections2010/index.cfm?fa=ia. Eriim tarihi: 3 Ocak 2013. 315. TariqEl Hashimi, Platform for Global Challenges Board Members. http://www.platformforglobalchallenges.org/boardmember.asp?id=588. Eriim tarihi: 4 Nisan 2012; Iraqi Accord - Iraqi Islamic Party, The Carnegie Endowment. 316. Kenneth Katzman, Iraq: Post-Saddam Governance and Security, Richard N. Dalonge (ed.), Economics and Geopolitics of the Middle East (New York: Nova Science Publishers, Inc., 2008), s. 39. 317. The biggest loser, Niqash, 7 Nisan 2010. 318. Dina Guirguis, Who is Who in Iraqi Politics -Tariq al-Hashimi, Council on Foreign Relations, 13 Aralk 2005. 319. Iraq issues arrest warrant against vice president on terrorism charges, The Washington Times, 20 Aralk 2011. 320. Dodge, a. g. e., s. 241. 321. Toby Dodge, The resistable rise of al-Maliki, Open Democracy, 22 Mart 2012, http://www.opendemocracy.net/toby-dodge/resistible-rise-of-nuri-al-maliki. Eriim tarihi: 31 December 2012.

87

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

terilemesi ve keyfilik arzetmeye balamas, Kerkkn stats konusunda yapt aklamalar ve Arap lkesi olan Irakn cumhurbakannn Arap olmasnn zaruri olduunu savunmas nedeniyle Krtlerden tepki grm olan el-Haiminin322 Krt siyasi liderlerle ilikisinin dzelmesine ve gelimesine vesile olmutur. Nisan aynda Trkiyeye snan el-Haimi iin Temmuz 2012de oturma izni karlmtr.323 El-Haimiye ynelik sz konusu sulamalar zellikle Irakl Snniler tarafndan, Badattaki ii arlkl hkmetin kendilerine kar bir siyasi hamlesi olarak nitelendirilmitir.324 Daha sonra yapt bir aklamada el-Haimi, hkim karsna kmaya hazr olduunu fakat Badattaki mahkemelerin tarafl olaca gerekesiyle ancak Krdistan blgesinde mahkeme karsna kmay kabul edeceini sylemitir.325 El-Haimi, birok kez, srgnde olmasna ramen Cumhurbakan yardmcl grevini srdrmekte olduunu ifade etmitir. Badat dnda bulunduu zaman zarfnda Snni Krfez lkelerinin desteini almak iin bu lkelere ziyarette bulunan el-Haimi, ilk nce Nisan aynn banda Katara resm bir ziyarette bulunurken326 ardndan Suudi Arabistana gitmitir. El-Haimi her iki ziyarette de st dzey kabul grmtr.327 Irak Cumhurbakan yardmcs en son stanbula gelmitir.328 Eyll 2012de grlen davasnda el-Haimi,ii liderlere suikast dzenlemekle grevli lm timleri kurmaktan yarglanm ve Irak mahkemesi tarafndan gyabnda idam cezasna hkmedilmitir.329 Kasm ve Aralk 2012de hakkndaki dier davalardan da verilen cezalarla birlikte, el-Haimi toplam be defa idam cezasna arptrlmtr.330 2 Aralk 2012de Irak Cumhurbakan Celal Talabani, hakknda

322. Salah Hemeid, Iraqi election..., Al-Ahram Weekly, 11-17 March 2010, http://weekly.ahram.org.eg/2010/989/re81.htm. Eriim tarihi: 3 Ocak 2013. El-Haiminin ismi 2010 yl sonras hkmet kurulmas pazarlklarnda cumhurbakan adaylar arasnda gemitir. Bu durum el-Maliki ile arasnda 2008 ylnda Kerkk vilayetine merkezi hkmetin ordu birimlerinin konulandrlmas olaynn ardndan eitli anlamazlklarn yaanmasna ramen Mesud Barzaniyi el-Maliki babakanlnda yeni bir hkmetin kurulmasna iten faktrlerden biri olmutur. Barzani ve Irak Krtlerinin geneli iin cumhurbakanl makamna bir Krtn seilmesi olmazsa olmaz artlardan birisi olmutur. Bkz. andar, a. g. e., s. 268. 323. El-Haimiye Ankara oturma izni verdi, NTVMSNBC, 30 Temmuz 2012; El-Haimiye idam cezas, Hrriyet, 10 Eyll 2012. 324. Vice President of Iraq Voices Sunnis Anger as He Denies Orderin Killings, The New York Times, 20 Aralk 2011. 325. Iraqi VP refusesto face court in Baghdad, Aljazeera, 25 Aralk 2011. 326. Qatar says Iraqs fugitive Vice President Tariq al-Hashemi arrives for official visit, The Washington Post, 1 Nisan 2012. 327. Mohammed Jamjoom, Fugitive Iraqi vice president in Saudi Arabia, CNN, 4 Nisan 2012. 328. Tark El-Haimi stanbula geldi, ntvmsnbc, 10 Nisan 2012. 329. Trkiyeye snan El-Haimiye idam cezas, Radikal, 10 Eyll 2012. 330. El-Haimiye beinci idam, Dnya Blteni, 14 Aralk 2012, http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=238787. Eriim tarihi: 3 Ocak 2013.

88

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

verilen idam kararndan tr, Irak Ceza Kanununun 90. maddesi gerei Tark el-Haiminin cumhurbakan yardmcl grevinin dtn aklamtr.331 Tark el-Haimi, Cumhurbakan Talabaninin 18 Aralk 2012 tarihinde beyin kanamas geirmesinin ardndan yapt aklamada, Irak anayasasna gre cumhurbakannn grev yapamaz hale gelmesi durumunda yardmcsnn grevi devralacan ifade etmi ve Talabaninin salk sorunlar nceden bilindiini ve kendisinin baa geerek lkeyi ynetme ihtimalinin nne gemek iin siyasi konumumunun zayflatlmaya alldn sylemitir.332 20 Aralkta Maliye Bakan Rafi el-savinin makamnn baslarak korumalarnn gzaltna alnmasna ilikin olarak yapt aklamasnda da el-Haimi, yaananlarn beklenen gelimeler olduunu, kendisine kar oynanan senaryonun tekrarlandn belirtmi ve bununla Snnileri siyaset sahnesinin dna itmenin amaland iddiasnda bulunmutur. Haimi, Ramadi, Felluce, Anbar, Musul ve Samarra kentlerinde 2012 ylnn son gnlerinde balayan ve devam etmekte olan Irak hkmeti aleyhine dzenlenen gsterileri de Irak Bahar olarak nitelemitir.333

2.2.5

Esil El-Nuceyf
Musul Valisi

Musulun en kkl ailelerinden birine mensup olan Esil Nuceyfi, 1958de Musulda domutur. Osmanl dneminde Musul idaresiyle yakn iliki ierisinde olan ailenin Nineva iline bal El-Hamedaniye kazasnda geni topraklara sahip olduklar bilinmektedir. Nuceyfi, tarm ve hayvancln yan sra yine turizm ve lojistik sektrlerinde faaliyet gsteren El Nuhayl Trade Company ve El Mamur Real Estate irketlerin sahibidir. Be ocuk sahibi olan Nuceyfi, Musul niversitesi Mhendislik ve Hukuk blmlerinden mezun ol-

331. Talabaniden Haimi aklamas,Dnya Blteni, 2 Aralk 2012, http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=237198. Eriim tarihi: 3 Ocak 2013. 332. El Haimiye Talabani komplosu, A Haber, 19 Aralk 2012, http://www.ahaber.com.tr/Gundem/2012/12/19/el-hasimiye-talabani-komplosu. Eriim tarihi: 3 Ocam 2013. Bu konuda el-Haiminin bakn destekler bir yorum iin bkz: Veysel Ayhan, Irakta Olas bir Cumhurbakanl Krizi, Politik Akademi, 16 ubat 2013, http://www.politikakademi.org/2013/02/irak-ta-olasi-cumhurbaskanligi-krizi/. Eriim Tarihi: 22 ubat 2013. 333. Haimiden Erdoann cesur politikalarna vg, Hrriyet, 29 Aralk 2012.

89

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

mutur.334 Trkiyeye yaknl ile de bilinen Esil Nuceyfi335, ayn zamanda eski maden ve sanayi bakan olan ve 2010dan bu yana Irak Meclis Bakan olan Usame Nuceyfinin kardeidir. Irakn en nde gelen Snni Arap isimlerden biri olan Esil Nuceyfi, bakenti Musul olan Ninevann valisidir. Nisan 2009da Musul valisi olan Nuceyfi, ayn zamanda El-Hadba Hareketi lideridir. 31 Ocak 2009 yerel seimlerinde yaklak bir milyon Nineve semeninin % 48inin oyunu alarak lke apnda en fazla oy alan isim olmutur.336 El-Hadba koalisyonuyla 37 koltuklu l Meclisinin 19unu kazanan Nuceyfi, Irak slam Partisinin ve Yezidilerin vekilleriyle koalisyona giderek yeni mecliste 24 koltuk sahibi olmu, Krt arlkl Nineve Kardelik Listesine kar mecliste gl bir konum kazanmtr.337 Krdistan Demokrat Partisi ile Krdistan Yurtseverler Birliinin Nineva Kardelik Listesiyle kazandklar 2005 Yerel Seimleri ardndan Musulda oluan Krt hakimiyeti, 2009 Yerel Seimleri sonrasnda Esil Nuceyfi nclndeki Snni Araplarn seimleri kazanmasyla son bulmutur. Bu gelime, Musulun eitli etnik gruplarn atma hattnda bulunan corafik konumu dikkate alndnda nemli bir deiim olarak yorumlanmtr.338 Ancak 2013 ylnda gerekleen 3. yerel seimlerde Snni Araplarn kendi aralarnda yaad anlamazlklar sonucu Nuceyfinin kazand sandalye says 8e dmtr.339

2.2.6

Cemal El-Kerbuli
zm Partisi Genel Bakan

Irakn nemli Snni siyasi aktrlerinden olan Cemal El Kerbuli, Snni Araplarn oluturduu el-Hal/ zm Partisinin lideridir. Duleym airetine bal ve Enbar ilinde yerleik olan al-Karabla airetinin lideri Kerbuli, 1965 ylnda Badatn gneyinde olan Babil iline bal Mu334. Ninewa: Bio of Likely Incoming Ninewa Governor, Wikileaks, 15 Mart 2009, http://wikileaks.org/cable/2009/03/09BAGHDAD680.html. 335. http://www.todayszaman.com/columnists-279144-al-nujaifi-turkey-is-mosuls-gate-to-the-world.html 336. Stephen Farrell, Election: Preliminary Results, The New York Times, 5 ubat 2009, http://atwar.blogs.nytimes.com/2009/02/05/election-preliminary-results/?_r=1. 337. Ninewa: Bio of Likely Incoming Ninewa Governor, Wikileaks, 15 Mart 2009, http://wikileaks.org/cable/2009/03/09BAGHDAD680.html. 338. Adel Kamal, New Ninawa Governor Rejects Kurdish Alliance, Niqash, 24 ubat 2009, http://www.niqash.org/articles/?id=2393&lang=en. 339. Mehmet zkan, Furkan Torlak, Irakta yeni denge araylar, Star Gazetesi, 13 Temmuz 2013, http://haber.stargazete.com/acikgorus/irakta-yeni--denge-arayislari/haber-771670.

90

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

sayyipte domutur. Akademik renimini Badat niversitesi Tp Fakltesinde tamamlayan Kerbulinin tp alannda lisans bulunmaktadr.340 Siyasi faaliyetleri ncesinde sosyal ve insani yardm kurulularnda faaliyetlerde bulunan Kerbuli, nce Irak Kzlaynda gnll olarak alm, daha sonra Irak Kzlay Genel Bakan olmutur.341 Siyasi almalarna 2003 ylnda Irakn igaliyle balayan Kerbuli, 2008 ylnda Ulusal Kalknma ve Reform Hareketi Partisini (El-Hal, zm) kurmutur. zm Partisi, Kerbuli tarafndan sadece Snni semeni deil eitli mezhep ve etnik gruplar iinde barndrabilecek bir platform eklinde tasarlanmtr.342 2010 Irak parlamento seimlerine yad Allavi nclnde Irak Ulusal Hareketi (el-Irakiye Listesi) koalisyonuna dhil olan parti, listenin elde ettii 91 sandalyeden 13ne sahip olmutur.343 Dier taraftan Kerbuli, siyasi ve sosyal faaliyetlerinin yan sra eitli yolsuzluk iddialar ve mahkemelerle da gndeme gelmitir. Bu iddialar ierisinde zellikle sahte bir Alman irketi zerinden para aklamas ve bakan olduu Irak Kzlaynda yolsuzluklar yapmas ne kmaktadr. 2004 ylnda para aklama iddialar sonucunda hapse giren Kerbuli, bir ay sonrasnda tekrar serbest kalmtr.344 Hapisten kma srecinde zellikle Kerbulinin Irak igaline ve ABD varlna ynelik tutumunda grlmtr. Yolsuzluk iddialarndan aklanabilmek iin ABDli idareciler tarafndan kaleme alnan bir rapor sunan Kerbuli, raporun kendisinin susuz olduunu ispat ettiini savunmu, netice olarak ABDnin yardmyla hapis mahkmiyetinden kurtulmutur.345 2013 ylnn balarnda Kerbuli hakknda Irak kamuoyunda bakan olacana dair iddialar gndeme gelmitir. Buna gre Babakan Yardmcs Salih el-Mutlak, istifa eden Maliye Bakan Rafi el-savi yerine Kerbuliye teklif etmitir. Ancak bu iddia el-Mutlakn ofisi tarafndan bir kamuoyu aklamasyla yalanlanmtr.346

340. http://understandingwar.org/sites/default/files/Wicken-Sunni-In-Iraq.pdf, p. 11 341. http://w3.ifrc.org/docs/News/pr03/6803.asp 342. http://understandingwar.org/sites/default/files/Wicken-Sunni-In-Iraq.pdf p. 13 343. http://www.huffingtonpost.com/2010/03/26/iraq-to-release-full-elec_n_514342.html http://www.niqash.org/articles/print.php?id=2803&lang=en 344. https://www.youtube.com/watch?v=k_db3kgEZzE 345. https://www.youtube.com/watch?v=k_db3kgEZzE 346. http://www.ninanews.com/english/News_Details.asp?ar95_VQ=GGHMLH

91

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

2.2.7

Muhammed El Ceburi
Milli Eitim Bakan

Muhammed Ali Muhammed Temim El Ceburi, 1 Temmuz 1974 Kerkkte dnyaya gelmitir. 1995 ylnda Badat niversitesi Hukuk Fakltesi ve Musul niversitesi Sanat Tarihi blmlerinden lisans derecesini aldktan sonra 1998 ylnda Musul niversitesi Arap Tarihi blmnden yksek lisans ve 2001 ylnda ayn niversitenin Modern Tarih blmnden doktora derecesini almtr.347 Bir dnem Kerkk niversitesi rektrl yapmtr. 2010 seimlerine Irak Ulusal Diyalog Cephesinden Kerkk aday olarak girmi ve milletvekili seilmitir. Seimlerde baarl olan El Ceburi, Milli Eitim Bakanl grevine getirilmi ve Irakn ulusal eitim stratejisinin belirlenmesine nemli katklarda bulunmutur. 23 Nisan 2013te, Irak ordusunun Kerkkn Havice ilesinde oturma eylemi yapan gstericilere ate amas sonucunda Milli Eitim Bakanl grevinden istifa eden Temim, 22 Maysta grevine geri dnmtr.348 Muhammed El Ceburi, Krtlerin devlet tarafndan 1973 ile 2003 yllar arasnda yerlerinden edildiklerini savunmakta, partisinin eski rejimin bu politikasn bir ayrmclk olarak deerlendirdiini ifade etmektedir. El Ceburi, yerlerinden edilen ailelerin tazminatlar denerek geri dnmelerini istediklerini, bununla beraber Kerkkl Araplara kar herhangi bir saldrnn da kabul edilmez olduunu sylemektedir. Muhammed El Ceburi, Baas Partisi dneminde sadece Krtleri deil Arap ve Trkmenlerin de Kerkkte ge zorladn ifade etmektedir.349

347. Biography of the Minister, Republic of Iraq, Ministry of Education. 348. Ministerial Boycott Of Iraqs Cabinet Over Protests Breaking Down, Musings on Iraq, 23 Mays 2013. 349. Salim Matar, Hiwar maa al-nahib Mohamad Ali Tamim: hakayeek Moujala an Arab Kirkuk, 8 ubat 2008, http://www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid=124284

92

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

2.3 KRTLER
2.3.1 Celal Talabani
Irak Cumhurbakan ve KYB Lideri

Krtler arasnda Celal Amca adyla anlan Celal Talabani Irak Krt hareketine en uzun sre hizmet vermi en nemli siyasi figrlerdendir. Irak Ynetim Konseyinin st dzey yelerinden olan Talabani 2005 ylnda Irak Cumhurbakan seilerek. Irakn Arap kkenli olmayan ilk cumhurbakan olarak tarihe gemitir. Talaban airetinden gelen Talabani 1933 ylnda, Irak Krdistannn Sorani blgesindeki Kelkan kynde domutur. Blgenin kkl ailelerinden birine mensuptur. Aile, blgenin dini hayatna yn vermi Kadiri tarikatna mensup eyhleri ile de bilinmektedir. Talabani, Krt hareketinin nemli fikir ve aksiyon adamlarndan biri ve kendisinin de fikir babas olan brahim Ahmedin kzyla evlidir.350 Kysancak ve Erbilde orta renimini tamamlayan Talabani, Badat niversitesi Hukuk Fakltesinden mezun olmutur. Siyasi kariyerine olduka gen yata balayan Talabani, 1947de Krdistan Demokrat Partisine katlm, 1950lerin balarnda da partinin Krdistan renci Birliini kurarak liderliini yrtmtr. Ksa srede partinin Merkez Komitesine seilerek st dzey grevlerde bulunmutur.351 Uluslarararas Komnist hareket tarihinde nemli bir yeri olduu kabul edilen 1955 Dnya Genlik Kongresine katlmtr. 1958de ine ve Sovyetler Birliine giden Talabani, inli liderlerle ve Moskovada srgnde bulunan Mustafa Barzani ile tanmtr. 1961 ylnda Abdlkerim Kasm hkmetine kar gerekleen Krt ayaklanmasna katlan Talabani, Kerkk ve Sleymaniye cephesinden sorumlu olmutur. Talabaninin Krt hareketi iinde sivrilmesinde en fazla katks olan faktr, bir diplomatik figr olarak ne km olmasdr. 1963 ylnda Kahireye giderek Cemal Abdlnasr ile grm ve onun desteini kazanmtr.352Kasm deviren darbeden sonra 1963 ylnda Abdul Selam Arif hkmetiyle grmeleri gerekletiren Krt delegasyonunun bakanln yapmtr.

350. Gunter, a. g. e. , s. 198. 351. andar, a. g. e., s. 69; The Role Of Talabani & Regional Reaction. APS Diplomat Operations in Oil Diplomacy. 11 April 2005, http://findarticles.com/p/articles/mi_hb6512/is_4_49/ai_n29171381/?tag=content;col1 352. andar, a.g. e., 70-71.

93

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Celal Talabani KDP iinde brahim Ahmed ve izgisine yakn olmutur. Irak Krt hareketi ierisinde, 1940larn ortasndan beri Mustafa Barzani ve brahim Ahmed isimleri etrafnda toplanan iki farkl temayl vardr. Molla Barzani geleneki ve muhafazakr bir sosyal yap ve kesimin nderidir. Sosyal taban airetler ve byk toprak sahibi Krtlerdir. brahim Ahmed ise daha ok Krt toplumunun kentli, okumu ve kendini yeni hissettirmeye balayan entellektel kesimine hitap eden nemli bir solcu aydndr. KDPnin Genel Sektereri olan brahim Ahmed Genel Bakan Mustafa Barzani ve destek ald kesimleri sac, feodal ve gerici olarak grmektedir.353Mustafa Barzaninin liderlii esnasnda karmza kan bu liderlik ile parti politbrosu arasndaki sosyal kken ve anlay farkllklar giderek ayrmay ve peinden de doan rekabet neticesinde iki farkl hareket olarak mcadele etmelerini dourmutur. KYB kurulmadan nce KDP ierisinde balayan sosyalist/ilerici/kentli-aireti/muhafazakr/krsal gerilimi, kendini sosyalist kabul edenlerin KDPden ayrlarak KYByi kurmasnn ardndan da devam etmitir. Hatta iki parti arasndaki gerginlik zaman zaman scak atma ve i savaa da dnmtr. ki grup arasndaki asl kopu Molla Mustafann Baas hkmetini devirerek iktidara gelen Abdsselam Arif ile yakn ilikiler gelitirmesiyle yaanmtr. Molla Mustafa Barzani ile Abdsselam Arif arasnda imzalanan anlamada Krtlere zerk bir ynetim verilmesine dair hibir bahis gememesi, KDP iinde Talabani ve brahim Ahmedin ban ektikleri sosyalist grubun tepkisini ekmitir. Molla Mustafann tepkilere askeri tehditle karlk vermesi ise partinin blnmesiyle sonulanmtr.354Ancak KYBnin ayr bir hareket ve parti olarak ortaya kmas 1975 ylnda Irak Krt hareketinin Irak merkezi hkmetince hezimete uratlmasndan sonra olmutur. Celal Talabani bundan bir yl nce merkezi hkmete kar askeri mcadeleye KDP yannda katlmtr.355 KYB, Saddam rejiminin 1988de Halepede Krtlere ynelik kulland kimyasal silahlardan byk zarar grmtr. Trkiye bu dnemde Barzaniyi desteklerken, ran Talabaninin tarafn tutup g dengesi salamaya almtr. Kuzey Irak terk etmeye zorlanan Talabani rana srgne gitmek durumunda kalmtr. Barzaninin liderliindeki KDP ile Talabaninin liderliindeki KYB arasndaki mcadele 2000li yllarn bana kadar Irakn Krt siyasetini belirleyen en nemli unsur olmutur.356

353. A. g. e., s. 71. 354. David McDowall, A Modern History of the Kurds (London: I.B. Tauris, 2007) s. 316. 355. Profile: Jalal Talabani, BBC, 26 Kasm 2002. 356. A.g.e.

94

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

1991 ylndaki Krfez Sava Talabaninin siyasi kariyerinde yeni bir sayfa amtr. Batl gler tarafndan ilan edilen uua yasak blge KDP ve KYB arasnda yaknlamay beraberinde getirmitir. Ancak sz konusu yaknlama uzun srmemitir. Nitekim 1992 ylnda Kuzey Irakta yaplan seimlerin ardndan kurulan KYB-KDP ortak ynetimi, 1994te iki grup arasnda patlak veren i savaa engel olamamtr. Krdistan Blgesel Ynetimin liderlii iin yaplan seimlerde Barzani ve Talabaninin ayn anda aday olmasyla balayan gerginlik, 1994te KYBnin KDPyi ortak ynetim merkezi Erbilden srmesiyle i savaa dnmtr.357 Sava esnasnda Barzani Erbili geri almak iin Badattaki merkezi hkmetten destek alrken, Talabani randan yardm almtr. ABDnin arabuluculuunda uzun yllar sren bar grmeleri 1998de imzalanan bar anlamasyla sonulanmtr.358 ABDnin igalinin ardndan Saddam sonras Irakta Krtlere federal bir stat salamaya alan Talabani, bu anlamda tm abasn ABDnin desteini elde etmek zerinde younlatrmtr. Amerikan igalinin ardndan Irak Ulusal Parlamentosu tarafndan 2005 ylnda Irak Cumhurbakan olarak atanan Talabani, 2010 ylnda yaplan seimlerde yeniden cumhurbakanlna seilmitir. Cumhurbakanl sresinde Blgesel Krt Ynetimi ile Irak hkmeti arasnda dengeleyici bir rol oynamaya almtr. Ancak bu rol son dnemde Mesud Barzani ile Maliki arasnda yaanan gerilimin artmasyla ii giderek zorlamtr. Barzaninin Maliki hkmetinin giderek otoriterlemesine dair dile getirdii eletiri ve tepki Talabani tarafnda sessizlikle karlanmtr. Barzaninin kzgnl karsnda Talabaninin sessizlii aslnda iki lider arasnda Iraktaki siyasi kargaa ve Krdistan ynetiminin bamszl konularna ilikin ciddi gr farkllklarnn iareti olarak yorumlanabilir.359 rnein Barzaninin Krdistan blgesel ynetiminin bamszl iin yapt grmeler Talabani tarafnda destek bulmamtr. Talabaninin Krdistann bamszl karsnda taknd tutum kendisinin Krtler nezdindeki milliyeti imajn sarsmtr. Bundan en ok fayda salayan ise Barzanidir. Nitekim Talabaninin partisi KYB kendisine ynelik rvet, yolsuzluk ve adam kayrma sulamalarnda bulunan reformist Gorran hareketi karsnda g kaybetmektedir. Deiim anlamna gelen Gorran hareketi KYBden ayrlan Neirvan Mustafa liderliinde kurulmu ve 2009 seimlerinde Krdistanda oylarn % 23n, KYBnin kalesi Sleymaniyede ise %50sini alarak byk bir baarya imza atmtr.360
357. Iraktaki balca etnik rgtlenmeler, BBC Trke, 29 Ocak 2004. 358. Iraq: Country Report 2004, Country Information and Policy Unit Immigration& Nationality Directorate Home Office, United Kingdom, Ekim 2004, http://aceproject.org/ero-en/regions/mideast/IQ/Iraq%20country%20report.pdf 359. Kamal Chomani, President Talabanis Silence, The Kurdistan Tribune, 13 Nisan 2012. 360. Patrick Cockburn, Reformist gains in Kurdish vote shake Iraqs quiet North, The Independent, 27 Temmuz 2009.

95

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

rana yakn olan Talabani Malikiyi karsna alamazken, Trkiyeye yakn Barzani ise Maliki karsnda rahatlkla tutum ortaya koyabilmektedir.361 ki lider arasndaki pozisyon farkll zellikle Irak Cumhurbakan yardmcs Tark El-Haiminin Krdistan blgesine snmasyla tavan yapmtr. Barzani Trkiyenin de El-Haimiye olan desteine paralel bir pozisyon benimseyerek ona destek olurken, Talabaninin konu hakkndaki sessizlii El-Haiminin izinsiz lkeden ayrld aklamasyla bozulmutur.362Bylelikle Talabani Malikiye yakn bir duru sergilemitir. Zaten El-Haimi de tedavi iin geldii stanbulda Talabaniden bu sre zarfnda yeterince destek grmediini ifade etmitir.363 Krtlerin bu konudaki blnml yalnzca liderlerle snrl kalmam, Talabani aireti Kuzey Irakta saklanan El-Haiminin adalete teslim edilmesi arsnda bulunmutur.364

2.3.2

Mesud Barzani
KYB ve KDP lideri

1946 ylnda babas Molla Mustafa Barzani ve arkadalarnn Krdistan Demokrat Partisini kurduu gn rann Mahabad ehrinde domutur. Molla Mustafa Barzani, 1946da Sovyetler Birliinin desteiyle kurulan ve ayn yl bu lkenin randan ekilmesiyle yklan, BM tarafndan tannmam bir Krt devleti olan Mahabad Cumhuriyetinin nde gelen komutanlarndan biriydi.365 Baba Molla Mustafa Barzani Sovyetlere giderken, oul Mesud Barzani Irakta dedesi tarafndan bytlmtr.366 1958 ylnda Irakta yaplan darbenin ardndan lkeye davet edilen Molla Mustafa, Iraka geri dnerek siyasi faaliyetlerini srdrmtr. Ancak Krtlere verilen birok szn yerine getirilmemesi zerine 1961 ylnda tekrar silahl ayaklanma balatmtr. Politik artlar nedeniyle Mesud Barzani lise eitimi iin zel renim grmek zorunda kalmtr.367
361. Rebwar Karim Wali, Barzanis Turkey Visit Exposes Regional Tensions, Rudaw, 26 Nisan 2012. 362. Talabani: El-Haimi lkeyi zinsiz Terk Etti, Gncel Yorum, 7 Nisan 2012. 363. El-Haimi: Celal Talabaniden beklediim destei gremedim, Zaman, 18 Mays 2012. 364. Talabaniye airetinden El-Haimiyi ver ars, Alaturka, http://www.alaturkaonline.com/talabaniye-asiretinden-hasimiyi-ver-cagrisi/ 365. Mahabat Cumhuriyeti hakknda daha fazla bilgi iin bkz Kerim Yildiz, The Kurds of Iraq: Past, Present and Future, London: Pluto Press, 2007; Michael M. Gunter, Historical Dictionary of the Kurds, Scarecrow Press, Birleik Krallk: Plymouth, 2011. 366. Michael M. Gunter, a.g.e, s.54. 367. David Romano, Kurdish Nationalist Movement: Opportunity, Mobilization and Identity, Cambridge: Cambridge University Press, 2006, s. 203.

96

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

Krt hareketinin iinde doan Mesud Barzani ok gen yatan itibaren Krt siyasi ve askeri meselelerinde nemli grevler yrtmtr. lk siyasi almalarna babasnn zel kalemi olarak balayan Barzani, 1963te henz 17 yandaykenpemergelere katlmtr.368 24 yana geldiinde (1970 ylnda) babasyla birlikte Baas iktidar ve Krtler arasnda Krtlere drt yl ierisinde zerklik hakk verilmesini ngren ve Mart Manifestosu olarak da bilinen 11 Mart anlamasnn mzakere heyetinde grev almtr.3691972de drt yl nce ran istihbarat rgtnn yardmlaryla kurulmu olan Krt istihbaratnn bana getirilen Mesud Barzani, bu tarihten itibaren Sovyetler destekli Baas rejimine kar dardan gelen silah ve mali yardmn aktarlmasnda kilit rol stlenmitir.3701973 ylna gelindiinde, babas Molla Mustafa ve kardei drisle beraber Krt hareketinin nde gelen isimlerinden olmulardr. 1975 ylnda KDP Merkez Komitesine ve politbrosuna seilen Mesud Barzani babasnn hastalnn arlamasndan sonra kardeiyle beraber KDP iindeki bir avu karar verici ierisinde yer almtr. 1975 ylnda Iraktaki Krt hareketinin Irak merkezi hkmetince hezimete uratlmasndan sonra, 1976-1979 yllar arasnda babasyla beraber ABDnde srgnde yaayan Mesud Barzani, Krt hareketinin tekrar organize edilmesi ve faal hale getirilmesinde anahtar bir rol stlenmitir. 1979 ylnda babasnn lm zerine kardei dris ile birlikte Krdistan Demokrat Partisinin (KDP) ynetimini stlenen Mesud Barzani, kardeinin de 1987 ylnda lmesinin ardndan partinin kontroln tamamen ele geirmitir.371 Olduka temkinli ve pragmatik bir lider olarak tannan Barzani, liderliini mutabakata dayandrmaya zen gstermitir.372 1980 ylnda ran ve Irak savanda Irakn malup olmas iin ranla ibirliine girmesi373 Barzaninin siyasi hayatnda bir dnm noktas olarak adlandrlabilir. Sava srasnda Mesud Barzaninin bakanlk ettii KDP, Irakta Krt nfusunun youn olduu blgelerde kontroln artrrken, Celal Talabaninin nderliindeki Krdistan Yurtseverler Birlii (KYB) ile zaman zaman i savaa dnen bir

368. Bkz. Masoud Barzani, Kurdistan Regional Government website, http://www.krg.org/articles/detail.asp?rnr=157&lngnr=12&smap=04040000&anr=18707 369. Inga Rogg ve Hans Rimscha, The Kurds as parties to and victims of conflicts in Iraq, International Review of the Red Cross, 89(868), Aralk 2007, s.826. 370. Bryan R. Gibson, In his fathers shadow, The Majalla, 11 Temmuz 2012, http://www.majalla.com/eng/2012/07/article55232990. Eriim Tarihi: 23 Mart 2013. 371. Bkz Kurdistan Regional Government, http://www.krg.org/articles/detail.asp?rnr=157&lngnr=12&smap=04040000&anr=18707. 372. Profile: Massoud Barzani, BBC News, November 26, 2002 373. Romano, a.g.e. p.199.

97

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

rekabete de girmitir.374 Krt toplumunun geleneksel deerlerini yanstan Barzani ve partisi KDP Irak Krdistannn Suriye, ran ve Trkiye snrndaki Kuzey ve Kuzeybat ksmlarn kontrol ederken, daha ehirli bir figr olan Talabani ve KYBsi ran snrndaki blgede daha hkim olmutur. ki grup arasndaki ilikilerde 1994 ylnn bahar ve yaz aylarnda vuku bulan silahl atmalarda yzlerce kiinin hayatn kaybetmesi sz konusu olabildii gibi, ortak karlar sz konusu olduunda aralarnda ibirlii yapld da gzden kamamaktadr. Kuveytin 1991de Irak tarafndan igalinin ardndan patlak veren Birinci Krfez Savann ardndan kurulan ve Irak muhalefetini tek bir at altnda toplayan Irak Ulusal Konseyinin yrtme komitesi yeleri arasnda Mesud Barzani de yer almtr.375 Irakn Krfez Savanda yenilmesinin ardndan Barzani, Badattaki rejime kar Krt ayaklanmasn balatmtr. Badat rejimi ile Krt isyanclar arasndaki atmalarn seyri Kuzey Irakta uua yasak blge ilan edilmesiyle Krtlerin lehine gelimitir. Batl glerin Krtleri koruyan mdahalesi, Krdistandaki boluu doldurmak iin sahneye kan iki grup arasndaki rekabeti kztrmtr. Bu rekabette Mesud Barzani Irak rejimine kar gerilla savan yrten liderden Saddam Hseyinin kontrol dndaki Krt blgelerinde sivil nfustan sorumlu devlet adamlna evrilmitir.376 Irak merkezi hkmetinin silahl glerinin Irak Krdistanndan ekilmesiyle birlikte Kuzey Irak zerk bir ynetime kavumutur. Ancak ne Mesud Barzaninin liderlik ettii KDP ne de Celal Talabaninin nderliindeki KYB resmen bamszlklarn ilan etmilerdir. Bunda blgesel g dengelerinin rol nemlidir. 1992 ylnda Kuzey Irakta yaplan seimlerde her iki parti ve liderlerinin birbirlerine ok yakn oranlarda oy almas Talabani ile Barzaniyi g paylam esasna dayal bir koalisyon ynetimi kurmaya sevk etmitir.377 Ancak iki grup arasndaki anlamazlklar bir i savala sonulanmtr. 1996 ylnda Talabaninin ran ile yaknlamasndan endie duyan Barzani, bu yaknlamay dengelemek iin Badat ile anlama yapmtr.378 Zira Barzani rann muhafazakr slami karakterinden rahatszlk duyduu iin rana mesafeli yaklamtr. Sz konusu anlamayla Erbile giren Irak gleri ehri Barzaniye teslim etmilerdir. Barzani birliklerinin Sleymaniye ehrini kontroln KYBden almalaryla tavan yapan karlkl atma374. Ali-Fuat Boroval, Kurdish Insurgencies, the Gulf War, and Turkeys Changing Role, Conflict Quarterly, Sonbahar1987, ss. 36-37. 375. Kerim Yldz, The Kurds of Iraq: Past, Present and Future, London: Pluto Press, 2007, s. 118. 376. Ibid. 377. Michael M Gunter, A de facto Kurdish state in Northern Iraq, Third World Quarterly, 14(2), 1993, ss. 295-319. 378. John Roberts, The Kurdish Crisis of 1996, IBRU Boundary and Security Bulletin, Sonbahar 1996, p.71.

98

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

lar Amerikann arabuluculuunda 1998 ylnda yaplan atekes ile yatmtr.379 Sz konusu anlama 2002 ylnda Krt parlamentosunun i sava srasnda kayp veren ailelere zr dilemesiyle pekitirilmitir. Amerikann Irak igali Barzani ve Irakl Krtler asndan yeni bir dnemi balatmtr. 2003 igalinden sonra Irak Ynetim Konseyinin yesi olan Barzani 2004 ylnda Konseyin bakan olmutur. Daha sonra yaplan seimlerde Irak Krdistan Parlamentosu tarafndan Kuzey Irakn blgesel Krt Ynetiminin bakan seilmitir.380 2009 ylnda ilki gerekleen bakanlk seimlerinde oylarn yzde 69,9unu alarak yeniden bakan seilen Barzani Krdistandaki siyasi konumunu glendirmitir.381 Uluslararas seim gzlemcileri tarafndan izlenen seimler serbest ve adil olarak deerlendirilmitir.382 Irakta son dnemde pozisyonunun giderek glendiren Barzani, Krdistann bamszl konusunda yapt aklamalar ile adndan sklkla sz ettirmektedir. Badattaki siyasi srecin baarszlkla sonulanmas durumunda Kuzey Iraktaki blgesel Krt ynetiminin bamszlk ilan edeceini ifade eden Barzani,383 2012 ylnn Nisan aynda dzenlendii ABD ve Trkiye ziyaretleriyle uluslararas destek aramaya almtr. Barzani sz konusu ziyaretlerinde gerek Amerikal gerekse Trk siyasilere Malikiye kar siyasi denge salanamamas durumunda bamszlk ilan edeceini bildirmitir.384 Barzani son dnemlerde Trkiye ile olduka yakn ilikiler gelitirmitir. Gelien ilikilerin en ivme kazandrc unsuru ekonomik ilikiler olmutur. 2010 ylnda 5 milyar dolar bulan ticaret hacmi, blgede faaliyet gsteren 1000in zerinde Trkiyeli firmann varlyla art eilimini korumaktadr.385 Trkiyenin yabanc irketler iindeki pay %53e ulam durumdadr.386 te yandan Trkiye ile Kuzey Irak arasnda imzalanan petrol anlamasnn gereince Temmuz 2012de iki taraf arasnda petrol ticareti yaplmaya balanmtr.387 Barzaninin bakanl dneminde artan ekonomik ilikiler, yakn zamanda siyasi alana da sirayet etme379. Iraq: Country Report 2004, Country Information and Policy Unit Immigration& Nationality Directorate Home Office, United Kingdom, Ekim 2004, http://aceproject.org/ero380. Iraqi Kurdistan leader sworn in, BBC News, June 14, 2004. 381. Two main Iraqi Kurd parties won 57 percent of parliamentary vote, Barzani wins re-election , Kurdnet, 30 Temmuz 2009. 382. Democracy Thrives in Kurdistan, The Washington Post, 27 Nisan 2009. 383. Massoud Barzani Skillfully Marches Towards Kurdish Independence, Al Monitor, 20 Nisan 2012. 384. Haim Sylemez, Barzani inisiyatif alyor, Aksiyon Dergisi, 23 Nisan 2012. 385. Trkiye-Kuzey Irak ticareti 5 milyar dolara trmand, Sabah, 11 Ocak 2011. 386. Selman Malta, Kuzey Irak ile entegrasyona doru, Milat Gazetesi, 6 Mays 2012. 387. Kuzey Irak ile petrol ticareti balad, Zaman, 12 Temmuz 2012.

99

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

ye balamtr. PKKya kar mcadelede Trkiyeye destek veren Barzani, Nisan 2012 Trkiye ziyaretinde PKKnn silahl mcadeleye devam etmesi halinde bask, nasihat ve dier yntemleri kullanarak rgtn Irakta kalmasna izin vermeyeceini aklamtr.388 Barzani ayrca PKKnn silah brakmas iin de bizzat aba harcamtr.389 Barzaninin Trkiyeye yaknlamasnda Irakn i siyasi gelimeleri de etkili rol oynamtr. Irak Babakan Malikinin giderek otoriterlemesi karsnda Trkiyeyi Iraktaki ran etkisini dengeleyebilecek bir aktr olarak gren Barzani, bu noktada Badat ynetimi tarafndan hakknda tutuklama karar kartlan Irak Cumhurbakan Tark El-Haimiyi Kuzey Irakta arlamtr.390 Maliki karsnda Irakl Snniler, Krtler ve Trkiye arasnda oluan yaknlama, Barzaninin Irak siyasetindeki arln artrmtr.

2.3.3

Kusret Resul Ali,

KBY Bakan Yardmcs ve KYB 1. Genel Sekreter Yardmcs

1952 ylnda Irakn Erbil kentinde iwaok kynde dnyaya gelmitir. 1974 ylnda Krdistan Demokrat Partisi (KDP)saflarna katlm ve rgtn ynetici kadrolar arasnda yer almtr. Bu dnemde Irakta balayan Krt ayaklanmasna katlm ve aktif rol oynamtr. 1975 ylnda Komala Partisine katlan Kusret Resul, renci hareketlerinin ncs olmu, 1976 ylnda Kerkkte Krdistan rencileri Grubunu kurmutur. 1977 ylnda Irak makamlar tarafndan tutuklanm, uzun sre hapiste kalm ve ar ikencelere maruz kalmtr.391 Kusret Resul Ali, hapishane yllar sonras Pemerge Glerinin saflarna katlm ve Pemerge hareketinin finansmanna da yardmc olmutur. 1981 ylnda Komala Partisinin Tekilatlanma Bakan olarak grev alan Kusret Resul, Erbil ierisinde gizli hcreler oluturmutur. 1983 ylnda nce Komala Partisi, ardndan da
388. Cevdet Akn, Barzani PKKya kar neden sertleti, Radikal, 21 Nisan 2012. 389. Barzani PKKya silah braktrmak iin devrede, NTV MSNBC, 28 Haziran 2012. 390. Barzani: El-Haimiyi Badata teslim etmeyiz, Sabah, 16 Mart 2012; Gknur Akada, ran - Maliki Esad ttifakna Kar Trkiye -El-Haimi - Barzani ttifak, TurkishNY, 9 Mays 2012. 391. Kusret Resul Ali Naib Reisu glim Kurdistan, Rudem, 9 Temmuz 2008, http://rudem.elaphblog.com/posts.aspx?U=349&A=3409

100

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

KYBnin ynetim kuruluna girmi, 1988-1991 yllar arasn Komalann merkezi ynetim ve rgtlenme sorumluluunu devam ettirmitir.392 Kusret Resul, 1984 ylnda KYBnin 4. Blge Sorumlusu olmu, 1985 ylnda bir atma srasnda ar yaralanmtr. 1986 ylnda 3. ve 4. Blgelerin birletirilmesi sonras kurulan genel blgenin bana gemitir. 1991 ylnda Mart ayaklanmasna katlan Resul, Erbil Blgesinin kurtarlmas sorumluluunu stlenerek ayaklanmada kritik bir rol oynamtr. Yine ayn yl Irak ordusu kuvvetlerine kar Kerkkteki atmalar da ynetmitir.393 1991 ylnda Krt hareketlerin oluturduu Krdistan Cephesinin Erbil sorumlusu olan Kusret Resul, 1992 ylnda Krdistan Parlamentosuna milletvekili olarak seilmitir. Krdistan Blgesel Ynetiminin (KBY)ikinci 1993te kurulan ikinci hkmetinin Babakan olmu, 1996 ylnda ise KYB kontrol altndaki blgelerin Babakanl grevine getirilmitir. Kusret Resul, 2001 ylnda KYB Siyasi Bro Yrtme Direktr olmutur. 2006 ylnda KYB tarafndan KBY Bakan Yardmcl grevine aday gsterilen Resul, ayn dnemde KYBnin Genel Sekreter 1. Yardmcl grevine getirilmitir.394 Resul, KBY Bakan Yardmcs ve KYB Genel Sekreter Yardmcs sfatlaryla yurtd gezileri dzenlemi, ABD Bakan George Bush ile grmtr. Kusret Resulun 6 olu, 1 kz dnyaya gelmi, ancak oullarndan Saddam Hseyin dneminde ldrlmtr. Krte, Arapa, Farsa ve balang dzeyinde ngilizce bilmektedir.395 Kusret Resuln Irak Cumhurbakan ve KYB lideri Celal Talabaniden sonra KYBnin bana gelebilecek isim olduu ve Talabaninin vasiyetinin de bu ynde olduu ifade edilmektedir.396 Kusret Resul Ali bakanlndaki bir heyet 15 ubat 2013 tarihinde Trkiyeyi ziyaret etmi ve grmelerde bulunmutur. Dileri Bakan Ahmet Davutolu ile grmesi esnasnda Kusret Ali, KBY ile Trkiye arasndaki ilikilerden memnuniyetini ve bu ilikileri her alanda gelitirmek istediklerini ifade etmitir. Ayrca grme esnasnda Trkiyenin gelimi demokrasisi vesilesiyle blgede ayrcalkl bir konumda olduunu belirten heyet, Trkiyedeki reformlar ve Krt sorununun
392. A.g.e. 393. A.g.e. 394. A.g.e. 395. A.g.e. 396. Et Talabani evsa en yetevella Kusret Resul zaametel hizbi fi hali rahilih, al Najaf News, 12 Mart 2012, http://www.alnajafnews.net/najafnews/news.php?action=fullnews&id=70365; Kamal Chomani, Post Talabani, Kurdish Tribune, 22 Aralk 2012, http://kurdistantribune.com/2012/post-talabani. Eriim tarihi: 25 mart 2013.

101

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

zm konusunda atlan admlar yakndan takip ettiklerini ve desteklediklerini belirtmitir. Krt basnna ayrca Kerkkteki referanduma ilikin Badat hkmeti ile Erbil arasnda yaanan anlamazlkta Trkiyenin sorun karmayacan temenni ettiklerini de sylemitir.397 Kusret Resul son Trkiye ziyaretinin hemen ncesinde ran da ziyaret etmitir. Bu ziyaret esnasnda Krt heyetine Kuds Kuvvetleri Kumandan Kasm Sleymani baz telkin, vaad ve uyarlarda bulunmutur. KBYnin Trkiyeye ok yaknlatn syleyen Sleymani, heyeti Trkiyenin bir mttefiki haline gelmeme, bamszlk konusunda srarc olmama ve Irak iilerinden uzaklamama konularnda uyarm ve kendilerinin Malikiyi Krtlerle ilikileri atma noktasna getirmeme konusunda frenleyecekleri szn vermitir. Bunlara ilaveten Sleymani, Talabani sonras dnemde Irak Cumhurbakanl iin kendilerinin tercihinin Behram Salih olduunu dile getirmitir.398

2.3.4

Neirvan Barzani
KBY Babakan

1966 ylnda Kuzey Irakn Barzan blgesinde doan Neirvan Barzani, Molla Mustafa Barzaninin torunu, lmne kadar KDPnin liderliini kardei Mesud Barzani ile birlikte stlenmi dris Barzaninin de oludur. 1974 ylnda binlerce Krt gibi Neirvan Barzaninin ailesi de rana srgne gnderilmitir. Tahran niversitesi Siyaset Bilimi Blmnde okurken babas drisin ani lm zerine eitimini yarda brakarak Krdistan Demokrat Partisi (KDP) ierisinde aktif siyasi rol stlenmeye balamtr. Mesud Barzaninin kz Nebile Barzani ile evli olan Babakan Barzaninin iki kz ve olu vardr. Krte, Farsa ve ngilizcenin yansra orta derecede Arapa bilmektedir. 1989 ylnda KDPnin Merkez Komitesine seilen Neirvan Barzani, 1993 ylnda Siyasi Broda grev almaya balamtr. 1991 Krfez Savandan sonra Irak hkmetiyle olan mzakerelere katlm, 1996 ylnda KDPnin hakim olduu Krdistan blgelerinden sorumlu Babakan Yardmcs olarak atanmtr. KDPnin

397. Turkish FM receives vice-president of Iraqi Kurdistan, Kurdnet, 15 ubat 2013, http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2013/2/turkey4523.htm. 398. Iran warns Iraqi Kurdistan... a. g. e.

102

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

genlik rgtlerinden istihbarat birimlerine uzanan eitli departmanlarnda grev almas Neirvan Barzaniye siyasi kariyerinde ciddi bir tecrbe kazandrmtr. Bu tecrbe Barzaniye 1999 ylnda Erbildeki Krdistan Blgesel Ynetiminin babakanlk grevini getirmitir. 399 Neirvan Barzani, 2005 ylnda Krt Partileri arasndaki birleme srecini takiben oluturulan Krdistan Blgesel Ynetiminin babakan seilmitir. KDPnin Krdistan Yurtseverler Birlii (KYB) ile gerekletirdii g paylam sonucunda Barzaninin grev sresinin 2008 ylnda bitmesi beklenirken, KYBnin kendi iindeki istifalar sonucu babakan aday belirleyememesi, Neirvan Barzaninin 2009a kadar babakanlk grevini srdrmesine neden olmutur.400 Kurduu hkmette g paylam ilkesine riayet eden Barzani ileri, Maliye, Adalet ve Savunma olmak zere drt nemli bakanla biri KDPden biri KYBden olmak zere iki bakan atamtr.401 Ancak KYBnin zellikle 2009 seimlerinde gsterdii baarszlk KDP ve KYB arasndaki g paylamnn ne derece srdrlebilir olduu tartmalarn beraberinde getirmitir. 2009 ylnn Mart aynda yaplan seimlerde PUK kendi ierinden kan Gorran Hareketi karsnda g kaybna uramtr. Ancak seimlerdeki baarszla ramen Mesud Barzani ykselmekte olan Gorran Hareketi karsnda KDP ve KYBnin siyasal hakimiyetini srdrmek amacyla blgesel ynetiminde g paylamna sadk kalarak, 2009 seimlerinin ardndan babakan KYBden atamtr. Bylelikle Neirvan Barzaninin ardndan 2009 ylnda babakan KYBli Behram Salih olmutur. Bu dnem zarfnda Neirvan Barzani her ne kadar hkmette resmi bir greve sahip olmasa da, KDPnin bakan yardmcs olarak Krt siyasi hareketindeki arln devam ettirmitir. zellikle blgesel ynetimin ekonomik faaliyetlerinde ciddi bir etkinlii vardr. KDPnin mstakbel bakan aday olarak anlmaktadr. Ancak, amcasnn olu ve istihbarattan sorumlu Krdistan Gvenlik Tekilatnn Bakan Mesrur Barzani ile Neirvan Barzaninin arasnda siyasi rekabet olduu genel kabul gren bir durumdur. KDPnin son kongresinde ikisine ait rakip listeler kapm; fakat Mesrur Barzani rakip listedeki isimlerin aday gsterilmesini engelleyerek parti iinde daha fazla arl olduunu gstermitir. Mesrurun katld KDP Siyasi Bro toplantlarna Neirvann gelmedii rivayet edilmektedir.
399. Michael M. Gunter, Historical Dictionary of the Kurds, Scarecrow Press, Birleik Krallk: Plymouth, 2011, s.40 400. Kenneth Katzman, The Kurds in Post-Saddam Iraq, Congressional Research Centre, Eyll 2009, p. 3 401. Michael M. Gunter, Re-Evaluating th Kurdish Question, J. Craig Jenkins ve Esther E. Gottlieb eds., Identity Conflicts: Can Violance Be Regulated?, New Jersey: Transaction Publishers, 2007, ss. 120-124

103

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Bu arada Neirvan henz 18 yanda olmasna ramen siyasette olduka aktif olan olu drisi de ileride parti iinde iyi bir pozisyon iin hazrlamaktadr. Neirvann de Krt Blgesel Ynetiminde ve Pemerge glerinde nemli pozisyonlarda bulunmaktadrlar.402 Neirvan Barzaninin liderlii altnda Krdistan Blgesel Ynetimi daha oulcu ve serbest seimlerin dzenli aralklarla yapld bir siyasi yap hkm srse de demokratikleme asndan ciddi sorunlarn yaand hem insan haklar rgtlerince hem de blge iindeki muhalif seslerce dile getirilmektedir. nsan Haklar zleme Komitesi 2012 yl iinde yaklak 50 gazeteci ve siyasi muhalifin keyfi olarak gzaltnda bulundurulduunu, tutuklama izni olmakszn gvenlik grevlilerince tutuklandklarn ve yarg karsna karlmakszn belirsiz bir sre iin alkonulduklarn aklamtr. eitli gerekelerle tutuklanan veya gzaltna alnanlardan en az 7 kiinin de hapis cezasna arptrld Komite raporunda belirtilmektedir. Barzani ayrca Blgesel Ynetimdeki medyay yozlatrmakla sulanmaktadr. ktidardaki iki partinin de kendilerine ait medya organlarnn yansra, bamsz medyay sindirmede ve siyasi muhaliflere saldrmada kullanmak amacyla birer glge medya oluturduklar baz kritiklerlerce iddia edilmektedir. Bu balamda Neirvan Barzaninin Rudaw medya irketine petrol gelirlerinden ve hkmet fonlarndan byk miktarda kaynak aktarld gndeme gelmitir.403 ddialara gre Rudaw ve Aras Yaynclk gibi medya organlarnn sahibi Barzanidir.404 Ayrca KDP ve KYBnin ibirlii sonucu, dier muhalefet partilerinin tmnn itirazlarna ramen Neirvan Barzani dneminde kurulan Milli Gvenlik Kurulu blgenin otoriter bir rejime kayma temaylnn iareti olarak grlmektedir. Konsey parlamentoya kar sorumlu olmad gibi, konsey bakan da dorudan Blgesel Ynetim Bakan tarafndan seilecektir. 2012 itibariyle blgenin btn projeler iin btesi 450 milyar dolarken, sadece bu Konsey iin 318 milyar dolar bte ayrlmtr.405 Krdistan blgesinde petrol gelirlerinin ve nispi istikrarn sayesinde ekonomik refahn gelime gsterdii, kii bana den milli gelirin ciddi

402. Irak Krt siyaseti zerine yazan bir Irakl Krt gazeteci ile grme sonucu alnan bilgi. 403. Kamal Chobani, Nechirvan Barzanis association with media corruption the Rudaw Company as an example, Kurdistan Tribune, 4 Haziran 2012, http://kurdistantribune.com/2012/nechirvan-barzanis-association-media-corruption-rudaw-company-as-example. Eriim tarihi: 25 Mart 2013. 404. Irakl Krt gazeteci ile grme. 405. Kamal Chobani, Kurdistan heads toward a totalitarian regime, Kurdistan Tribune, 10 Temmuz 2013, http://goo.gl/OkUdIt. Eriim tarihi: 25 Mart 2013.

104

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

art kaydettii, geni lekli kalknma, eitim, altyap ve kamu hizmeti faaliyetlerinin blgenin geliiminde nemli rol oynad406 pek ok gzlemci tarafndan kabul edilmekle birlikte nemli sorunlarn derinleerek devam edegeldiine dair eletiriler bizzat blgenin iinden gelmektedir. Bu eletirilere gre, blgenin ynetiminde sz geen siyasetiler ve brokratlar ayn zamanda blgenin nde gelen iadamlar ve zenginleri arasnda yer almaktadr. Hkmete ait arazi ve binalarn ou pek ok gencin konut yetersizlii yznden evlenemedii bir ortamda, Babakan Barzaninin de aralarnda olduu nfuzlu kiilerce yamalanmtr. Yaplan reformlar yzeysel kald gibi, kayrmaclk ve petrol gelirleri zerindeki suistimaller hat safhaya varmtr. Krt blgesinin en zengin kiilerinden biri olduu rivayet edilen Neirvan Barzani, petrol, inaat, telekomnikasyon, sigara ve demir-elik sektrlerinde faaliyet gsteren birok irketin sahibi olarak bilinmektedir. ddialara gre, irketlerin bir ksm dorudan kendi ismine kaytl olmayp yakn evresinde ok gvendii kiilere ait grnmektedirler. Barzani hakknda Erbilin ticari ve ekonomik adan en stratejik mevkisini kendi mlkiyeti altna geirdii de iddia edilmektedir.407 Neirzan Barzaninin en byk baarszlklarndan biri olarak dnce ve ifade zgrl nndeki kstlamalarn devam etmesi ve sivil toplumun gsz braklmas da saylmaktadr.408 Ayrca pemerge gleri hala birletirilememi olup gvenlik alannda iki ballk devam etmektedir. Eitim ve salk alanlarna da gereken nem gsterilmediinden blgede hala okul yetersizlii yaanmakta ve kolera salgn gibi ciddi bulac hastalklarn n alnamamaktadr. Irak merkez hkmetinin siyasetini lkedeki ana unsurlar arasnda gerilim karan bir politika olarak deerlendiren Neirvan Barzani, blgenin Trkiye ve ranla olan ilikilerine byk nem vermektedir. Hkmette olmamasna ramenylnda PKKnin dzenledii ukurca saldrs sonrasnda Trkiyeyi ziyaret eden Barzani, ziyareti srasnda saldrlar knam, Kuzey Irakn Trkiyenin terrle mcadelesinde yannda olduunu vurgulamtr.409 Trkiye ile ilikileri ileri seviyede tutma arzusu 2012 ylnda yeniden babakanla atanmasnn ardndan da resmi temaslarla devam etmitir. Mays 2012de Trkiyeye bir ziyaret dzenleyen Barzani, Trkiye ile artan ticaretten duyduu memnuniyeti ifade ederek ilikilerin

406. Rubin, a. g. e. 407. Irakl Krt gazeteci ile grme. 408. Kamal Chomani, Hello Nechirvan Barzani, Kurdistan Tribune, 24 Kasm 2012, http://kurdistantribune.com/2012/hello-nechirvan-barzani. Eriim tarihi: 25 Mart 2013. 409. Bilgay Duman, Nechervan Barzanis visit to Turkey, Todays Zaman, 26 Ekim, 2011.

105

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

daha da gelitirilmesi gerektiini dile getirmitir.410 Trkiyenin bamsz bir Krt devleti kurulmasna scak bakmad halde iki taraf arasnda oluan yakn ilikinin son yedi yl iinde oluan karlkl anlay zerine oturduunu sylemekte ve Trkiyenin blgesel ynetim iin bir umut kaps olduuna deinmektedir.411 Trkiyeyi en son 25 Mart 2013 tarihinde ziyaret eden Barzani, Trkiyedeki Krt sorununa zm srecine destek verdiklerini aklamtr. Barzani, ranla Krt blgesel ynetimi arasndaki yakn ilikide komuluktan kaynaklanan ekonomik ilikilerin yansra Halepe Katliamn btn dnyaya duyurmada rann oynad nemli role zellikle vurgu yapmaktadr.412Ancak ABDnin Iraktan ran blgede glendirecek ekilde ayrlmasn Irak iinde bugn yaanan sorunlarn sebeplerinden biri olarak grmektedir.413 Neirvan Barzaniye gre Irakn bugn kar karya olduu sorunlar daha Amerikallar Irakta iken yaanmaya balanm, fakat ABD bunlarn dzeltilmesi iin hibir gayret gstermemitir. Sanki Irakn anahtarn bakalarna devretmek niyetiyle gelmi gibi hareket ettiinden bugn yaananlarn ahlaki sorumluluu ABDye aittir. Ayrca bu da yetmezmi gibi, her eyi gle zmeye alan ve verdii szlerin hibirini tutmayan Malikinin ordusunu F16 uaklar ve M1 tanklar ile donatmas, Iraktaki zmszle katkda bulunmaktan baka bir ie yaramamaktadr.414

2.3.5

Berham Salih
KYB Genel Sekreter Yardmcs

15 Eyll 1960 tarihinde Irakn Sleymaniye kentinde dnyaya gelen Berham Salih,415 1976 ylnda Krdistan Yurtseverler Birlii (KYB)nin saflarna katlmtr. Salih, Krt Hareketine katld gerekesiyle 1979 ylnda iki kez tutuklanm, bu dnemde Kerkkte bulunan zel bir soruturma ekibi tarafndan ikenceye maruz kalmtr. Hapisten kmasnn ardndan lise ei-

410. Neirvan Barzani Trkiyede, Hrriyet, 17 Mays, 2012. 411. Jay Newton-Seal, An Interview with Nechirvan Barzani: Will There Be an Independent Kurdistan? Time, 21 Aralk 2012. 412. Nechirvan Barzani appreciates Iran for introducing Halabja genocide, Kurdpress, 17 Aralk 2013, http://goo.gl/413Oxy. 413. Jay Newton-Seal, a. g. e. 414. A. g. e. 415. Berham Salihin resmi sitesi: http://www.barhamsalih.net/.

106

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

timini tamamlam, ancak youn basklar sebebiyle Irak dna kp ngilterenin bakenti Londrada yaamaya balamtr.416 1980li yllar boyunca KYBnin Londrada d ilikilerini yrten Berham Salih,. bu dnemde yksekretime de balam, 1983te Cardiff niversitesinden naat Mhendisi olarak mezun olDuktan sonra 1987de Liverpool niversitesinde statistik ve Bilgisayar Uygulamalar alannda doktorasn tamamlamtr. Salih, eitimi sonras ngilterede eitli irketlerde danman olarak almtr.417 KYBnin 1992de dzenledii ilk kongrede parti ynetimine seilmi ve ABDde KYBnin d ilikilerini yrtmekle grevlendirilmitir. 1992de Krdistan Blgesel Ynetimi (KBY) blgesinde dzenlenen seimler sonras kurulan ynetimin de ABD temsilcisi olma grevini stlenmitir. KYBnin ve KBYnin Bat lkelerindeki ilikilerinin gelitirilmesi iin alan Salih, Irakta Saddam Hseyin rejimi yklmadan nce Irak muhalefetinin yrtt faaliyetlere de aktif olarak katlmtr. 2001-2004 yllar arasnda KYB temsilcisi olarak KBY Hkmeti Babakan olarak grev alan Berham Salih, 2004 ylnda Irak Babakan Yardmcs olmutur. 2005 ylnda kurulan Geici Irak Hkmetinde ise Planlama Bakanl yapmtr. Salih, geici hkmet sonras kurulan Nuri el Maliki kabinesinde tekrar Babakan Yardmcl grevine getirilmi, kurulan Ekonomi Komitesine hkmet adna bakanlk yapmtr.418 2009 ylnda KBYde dzenlenen seimlerde Krdistan Listesine KDP ve KYB adna bakanlk etmitir. Krdistan Listesinin kazand seimler sonucu da tekrar KBY Babakanl grevine getirilmitir.419 Bu grevini 2012 yl balarnda tekrar bir nceki Babakan Neirvan Barzaniye devretmitir.420 Berham Salihin Irak Cumhurbakan Celal Talabaniden sonra KYBnin ayn makama adaya gsterebilecei isim olduu konuulmaktadr.421 Nitekim Salih, parti iinde pozisyonu daha kuvvetli olduu rivayet edilen Kusret Resul Aliyle birlik-

416. Siyretun Zatiyye, el Mevkur resmi Berham Salih, http://www.barhamsalih.net/pages/16. 417. A.g.e. 418. A.g.e. 419. A.g.e. 420. Reisu glimi Kurdistan yukellifu Neirvan Barzani, Kurdistan Regional Presidency, 7 Mart 2012, http://www.krp.org/arabic/default.aspx. 421. Et Talabani evsa en yetevella Berhem Salih ciasetil cumhuriyye, al Najaf News, 12 Mart 2012, http://www.alnajafnews.net/najafnews/news.php?action=fullnews&id=70365.

107

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

te422 KYB Genel Sekreter Yardmcl makamn paylamaktadr. Talabaniden sonraki Irak Cumhurbakanl iin rann tercihinin de Behram Salih olduu Krt basnnda haber yaplmtr. Kusrat Resul Ali ve Salihin de aralarnda olduu KYB heyetinin 12 ubat 2013te rana yapt ziyaret esnasnda bu temenni kendilerine Kuds Kuvvetleri kumandan Kasm Sleymani tarafndan iletilmitir.423 Iraktaki pek ok siyaseti gibi Salih de terre hedef olmu ve Nisan 2002de El-Kaideye yaknl ile bilinen Ensar el-slam rgtnn stlendii bir suikast giriimine maruz kalmtr. Saldrda Salihin 5 yardmcs ve 1 koruma grevlisi hayatn kaybetmitir.424 Irak dnyada en fazla yolsuzluk olan lkeler sralamasnda en st sralarda yer almaktadr. Merkezi ynetime gre daha verimli bir ynetim olduuna dair dncelere ramen Krt Blgesel Ynetimi de bu durumdan yeterince payn almaktadr. Bu balamda Behram Salihin Babakanl dnemine ilikin Hewelati gazetesinde Nisan 2012de yaynlanan bir belge gndeme gelmitir. Bu belgeye gre, KYB Genel Sekreterliinin talebi ve KBY Babakan Salih ve Maliye ve Ekonomi Bakan Beyiz Talabaninin onay ile Ocak 2011den balayarak 15 ay sre ile KBY hazinesinden Cumhurbakan Celal Talabaninin ofisine yaklak 12 milyon dolarlk bir kaynak aktarm olmutur.425 Birbirlerinden ayr bteleri olan bu iki ynetim arasndaki bu kaynak aktarm Krt basnnda tartmalara yol amtr. Bu durum, Salihin babakanl dneminde meydana gelen 2011 Sleymaniye gsterilerinin nda deerlendirildiinde daha fazla anlam kazanacaktr. Saddam rejiminin yklmasnn ardndan Irakn Krt blgesinde nispeten daha istikrarl bir ynetim ve ekonomik byme grlse de pek ok konuda blge halknn rahatszlklar devam etmitir. Halkn nemli bir ksm kayrmaclk, yolsuzluk, yoksulluk, isizlik, gelir dalmndaki byk eitsizlikler, elektrik ve salk gibi kamu hizmetlerinin salanmasnda gsterilen zaafiyetler ve benzeri pek ok sorundan ciddi derecede ikyeti duruma gelmitir. Aydnlar, eitimli kesimler, tarafsz basn ve muhalif siyasetiler ise gazetecilere kar ilenen insan haklar ihlalleri, dnce ve ifade hrriyetine getirilen ve gittike artan kstlamalar ile

422. Kamal Chomani, Post Talabani, Kurdish Tribune, 22 Aralk 2012, http://kurdistantribune.com/2012/post-talabani. 423. Iran warns Iraqi Kurdistan against thinking about independence or closer ties with Turkey, Kurdnet, 13 ubat 2013, http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2013/2/state6857.htm. Eriim tarihi: 25 Mart 2013. 424. Dr. Barham Salih, Brookings Institute, http://www.brookings.edu/comm/events/20060913Salih_bio.pdf. 425. Kamal Chomani, Jalal Talabani and Dr Barham Salih in $12 million scandal, 19 Nisan 2012, http://kurdistantribune.com/2012/jalal-talabani-dr-barham-salih-multi-million-dollar-scandal. Eriim tarihi: 25 Mart 2013.

108

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

hkim partilerin gitgide daha otoriter bir tavr benimsemeleri gibi durumlara tepki gstermilerdir. Mali ve siyasi gcn iki partinin elinde younlamas giderek toplumun daha geni kesimlerince sorgulanr olmutur. ktidar oluturan partilere mensup olmayanlarn i bulma imknlarnn olduka snrl olduu bir ortam olumutur. Tunus ve Msrda diktatrlerin devrilmesine yol aan isyan dalgas, bu iki lkeye gre siyasi ve ekonomik bakmdan daha iyi durumda bulunan Irak Krt blgesine de yansm ve halkn tepkisini da vurmutur. Dier lkelerde olduu gibi her sosyal kesimden insann itirak ettii bu gsterilerde ekirdek gc genler oluturmutur.426 16 ubat 2011de balayan gsteriler 19 ubatta gvenlik glerinin iddete bavurmas sonucu bastrlmtr. Olaylar srasnda 10 kii hayatn kaybetmitir. Hkmetin olaylar bastrmak iin iddete bavurmas muhalefetin Berham Salihe kar gvensizlik oylamas talebine yol amtr. Hkmetin gvenoyu almasna ramen, meruiyeti ciddi ekilde sorgulanr hale gelmitir. Btn muhalif gler gsterilere destek vermekle birlikte KYBden ayrlarak yeni bir siyasi aktr olarak ortaya kan Gorran (Deiim) Hareketi nc ilevi grmtr. Eyll 2012de kendisiyle yaplan bir rportajda Krt Bahar da denen bu olaylarla ilgili fikri sorulduunda, Salihin olaylara getirdii yorumun olumsuz olmamas dikkat ekmektedir. Salih son 20 yl iinde KDP ve KYBnin Krt toplumu iin elde ettikleri baarlarn kmsenemeyeceini, aslnda Krt Baharnn 20 yldr yaandn belirtmitir. Ancak bu, sorunlarn olmad anlamna gelmemektedir. Sleymaniye gsterilerinde yer alanlarn byk ounluunun genler olduunu ve bunlarn da ounluunu da 1991den sonra doanlarn oluturduunu belirterek onlarn olaylara bak tarznn ok farkl olduunu ve bunun da hakl grnmesi gerektiini sylemi ve gemi baarlarn bugn iin kfi grlemeyeceini, her ne kadar Erbildeki bir insan Badattakine gre daha iyi artlarda yaasa da, blgede kayrmacln ve yolsuzluklarn nne geilmesi gerektiini ve bir liderlik deiiminin art olduunu syleyerek daima reformcu bir izgi zerinde olmalar gerektii zerinde vurgu yapmtr.427 Behram Salih, Trkiye ile KBY arasndaki iyi ilikileri ok olumlu bulmakta ve nemsemektedir. Bu ilikilerin gelimesinde Badatn olumsuz tavrlarnn katksnn byk olduunu belirten Salih, Trk yatrmlarnn ve ticaretinin blgenin ekonomik byme ve kalknmasna katkda bulunduunu ifade etmektedir. Bu426. Kamal Chomani, Jake Hess,Pro-democracy demonstrations in northern Iraq/south Kurdistan, 2 Mart 2011, Open Democracy, http://www.opendemocracy.net/kamal-chomani-jake-hess/pro-democracy-demonstrations-in-northern-iraqsouth-kurdistan. Eriim tarihi: 25 Mart 2013. 427. Andrew Parasiliti, Former KRG Prime Minister says Iraqi politics more polarized than ever, Al-Monitor, 12 Eyll 2013, http://goo.gl/AS4ChW, Eriim tarihi: 25 Mart 2012.

109

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

gn Trkiye ile Badat arasnda ilikilerde bir gerilim olsa da, gelecekte Krt blgesinin oluturaca kpr sayesinde ilikilerin dzeleceine inanmaktadr. Trkiyedeki Krt sorununun zmn siyasette gren Salih, bu konuda umutsuz olmadn, Irak Krt Ynetimi ile Ankara arasndaki iyi ilikilerin ve Trkiyenin demokratik bir lke olmasnn zmn gereklemesine katk salayacan sylemitir.428 30 Eyll 2012de yaplan Adalet ve Kalknma Partisi Kongresine Irak Cumhurbakan Celal Talabaniyi temsilen Berham Salih katlmtr.429 Berham Salih, siyasi almalarnn yansra kltrel ve entelektel hayata yapt katklarla da bilinmektedir. Salih, mit Vaat Edenler sloganyla yola km olan Irak Forumu Akil Adamlar Heyeti Bakandr. Bu forum Irak leinde baarl niversite rencilerini destekleme misyonuna sahiptir. Salih ayrca Sleymaniyede kurulan Amerikan niversitesine de nclk etmi ve Mtevelli Heyeti Bakan olmutur.430

2.3.6

Hoyar Zebari
Irak Dileri Bakan

Irakn Krt kkenli dileri bakan olan Hoyar Zebari 1953 ylnda Akra ehrinde domu ve Musulda bymtr. KDPnin en nde gelen siyasi figrlerinden biri olan Zebarinin ngilterenin Essex niversitesinden Sosyoloji yksek lisans derecesi bulunmaktadr. 1978 ile 1980 yllar arasnda Krt renci Birliinin ngiltere ubesinin bakanl grevini yrten Zebari, 1979 ylnda KDPnin merkez komitesine seilmi ve 1980 ile 1988 yllar arasnda Saddam rejimine kar yrtlen Krt direniine katlmtr. KDPnin siyasi brosuna ye seilen Zebari 1990l yllarda KDPnin d ilikiler bakanln ve partinin ABD ve ngiltere temsilciliini yapmtr. Zebari 1998 ylnda ABDnin arabuluculuunda KDP ve KYB arasnda salanan bar anlamas srecinde nemli bir rol stlenmitir. 2003 ylnda Irak Ynetim Konseyi tarafndan Dileri Bakan olarak atanan Zebari, halen bu grevi srdrmektedir. 431
428. Andrew Parasiliti, a. g. e. 429. Barham Salih to represent Jalal Talabani in Turkeys AKP conference, Kurdnet, 28 Eyll 2013, http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2012/9/state6522.htm. Eriim tarihi: 25 Mart 2013. 430. Siyretun Zatiyye, el Mevkur resmi Berham Salih, http://www.barhamsalih.net/pages/16. 431. Sawsan Abu-Husain, Asharq Al-Awsat Interview: Iraqi FM Hoshyar Zebari, Asharq Alawsat, Mart 13, 2012.

110

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

Zebari yalnzca Krt hareketinin deil, Irak muhalefetinin de nemli bir siyasi figrdr. 1992 ylnda Irak Ulusal Kongresinin yrtme kuruluna seilen Zebari, Irak muhalefetinin d ilikiler brosunun bakan olmutur. 1999 ylnda Kongrenin Liderlik Konseyi yesi olmasnn ardndan 2002 ylnda Irak Muhalefeti Koordinasyon Komitesinin yesi olmutur.432 Hoyar Zebarinin bal olduu Krdistan Demokrasi Partisinin ABDyi bir mttefik olarak grmesi Zebarinin d politika pratiine de yansmtr. gal sonras dnemde, seimlerle ibana gelen iktidarlar zamannda Irakn d politikas tabii olarak iktidar merkezinde daha gl bir rol oynayan ii Araplarn arzular dorultusunda rana ynelik olumlu bir tavr almtr. te yandan Zebari de bakan olarak ald inisiyatifle ABD, Avrupa, Arap lkeleri ve Irakn komularna ynelik yrtt politikalarla bir anlamda Irakta Amerikan igali sonrasnda artan ran etkisini dengelemeye almtr.433 Bu balamda Irak hkmetinin Suudi Arabistan ve zellikle de Kuveyt ile olan iyi ilikileri dikkati ekmektedir. Bunda Maliki tarafndan pasifize edilememi bir Krt Dileri Bakan olarak Zebarinin olumlu rol olmutur. Zebari eitli vesilelerle rann Saddam sonras dnemde Irak zerinde nfuz kurmada baarl olduunu sylemi434 ve bundan duyduu rahatszl ifade etmitir.435 Bamsz bir devlete sahip olmann Krtlerin hakk olduunu dnen Zebariye gre . Krt Blgesel Ynetiminin kendisini Iraktan ayrabilecek kapasitesi olmakla beraber u anki aamada uluslararas basklar buna izin vermeyecektir. Fransz Le Monde gazetesine verdii beyanatta Ben bir Arap devletinde Krt bir bakanm. Bizim Irakn iinde bir blge olmaya bir itirazmz yok. Gururlu bir halk olarak ksa sre iinde bir devletimiz olursa daha iyi olur. Umarm ksa bir sre iinde bunu gerekletirebiliriz ifadelerini kullanmtr. Zebarinin bu izgisi Mesud Barzani nclndeki KDPnin tutumuna paralellik arzetmektedir.436 Zebariya gre ABD ve mttefikkerinin Irakta Saddam rejimini devirmek iin girimi olduu mdahale btn olumsuzluklarna ramen doru bir giriim olmutur. Mdahalenin at yeni sayfa ile Irak blgede bir model olmu ve dier

432. A.g.e. 433. Newsmaker: Hoshyar Zebari, 4 Temmuz 2004, eriim tarihi; 18 Temmuz 2012. http://www.pbs.org/newshour/bb/middle_east/jan-june04/zebari_6-04.html 434. Hoshyar Zebari: Iran seeks to spread its clout in Iraq by influencing Shiites, http://goo.gl/OG3UoQ. 435. Salah Nasrawi, Iraqs ties with Iran alarm US, Al-Ahram Weekly, 11-17 Kasm 2012, http://weekly.ahram.org.eg/2012/1118/re14.htm. Eriim tarihi: 25 Mart 2013. 436. Hoshyar Zebari advocates a Kurdsh State, Kurdistan Tribune, 11 Temmuz 2012, http://kurdistantribune.com/2012/hoshyar-zebari-advocates-kurdish-state/ eriim tarihi: 11 Temmuz 2012.

111

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

blge lkelerinde de halklarn hrriyet ve demokrasi taleplerini dile getirmek iin herekete gemelerine sebep olmutur. Ayrca, mdahaleye itiraz edenlerin beklentilerinin aksine Irak, Saddam sonras dnm srecini i sava, lkenin blnmesi ve sekteryan sava tecrbesi yaamadan atlatmay bilmitir.437 Zebariye gre blgede demokratikleme asndan rnek konumda olan Irakta birtakm nemli sorunlara ksa srede zm bulunamamasnn esas nedeni tarafsz bir arabulucunun ve ciddi bir ulusal diyaloun eksikliidir. Ancak Zebari bunlarn alabilecek sorunlar olduunu dnmektedir.438

2.3.7

Babekr Bedirhan evket Zebari

Irak Genel Kurmay Bakan

ocukluundan beri aktif olarak Krt Ulusal Mcadelesinde yer alan Babekr Zebari, 1947 ylnda aristokrat bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelmitir. Irak Askeri Akademisinden mezun olduktan sonra hava kuvvetlerinde eitim alarak Irak ordusunda nemli grevlerde bulunan Zebari, 1973 ylnda uaksavar topu birlii komutanlndan ayrlarak Barzani glerine katlmtr. Pemerge glerini yeniden rgtleyen Zebari, onlar dzenli bir askeri birlik haline getirmitir. 1975de Irak ordusunun pemergeleri yenilgiye uratmasnn ardndan rana iltica ederek 1979a kadar orada kalmtr. 1979da Iraka dnmesinin ardndan Krdistan Demokrasi Partisi askeri glerinin bana gemi ve ayn zamanda partinin askeri biriminin de yesi olmutur. 1989 ylnda da partinin merkez komitesine seilmitir. Zebari 1991 Birinci Krfez Sava srasnda Saddam idaresine kar yeniden ayaklanan Krt birliklerinin Dohuk ve Musul blgelerindeki kumandanln stlenmitir. 2003 ylndaki mdahale srasnda Kuzey Iraktaki Koalisyon glerine yardmda nemli bir rol oynamtr. 30 yln Saddam Hseyin rejimine kar mcadele ederek geiren Zebari, Amerikann Irak igali sonrasnda gei dnemi Savunma Bakanl tarafndan Irakn

437. Hoshyar Zebari, A Conversation with Hoshyar Zebari, Council on Foreign Affairs, 21 Eyll 2011, http://www.cfr.org/iraq/conversation-hoshyar-zebari/p26000. Eriim tarihi: 25 Mart 2013. 438. Sawsan Abu-Husain, Asharq Al-Awsat Interview: Iraqi Foreign Minister Hoshyar Zebari, Asharq Al-Awsat, 10 ubat 2013, http://m.asharq-e.com/content/1360509297630427800/Published%20-%20Features.

112

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

Genelkurmay Bakan olarak atanmtr.439 Bu atanmann arkasnda ABD liderliindeki koalisyon glerinin isyanclarla mcadelede Irak glerinin sadakatini salama amac yatmtr. Ayrca bylesine st dzey bir greve koalisyon glerine kar hibir isyanda bulunmayan Krtlerden birinin atanmas koalisyon glerinin lkede istikrar salamak iin etnik ve mezhepsel aznlklar dengeleyen karmak bir politika gtt eklinde deerlendirilmitir.440 Zebari Amerikan glerinin Iraktan ekilmesinin ncesinde yapt aklamalarla gndeme gelmitir. Irak ordusunun 2020 ylna kadar yabanc tehditlere kar kendini savunacak yeterlilikte olmadn belirten Zebari, Amerikan askerlerinin bu tarihten nce ekilmesinin Irakn gvenliine zarar vereceini ifade etmitir.441 Zebari Genelkurmay Bakan olmasna ramen ordu zerinde kontrol ve idare kapasitesini byk lde kaybetmi durumdadr. Babakan Maliki kurduu ve dorudan kendisine bal yeni askeri kurumlar ve st dzey komutanlklara atad kendine yakn subaylar sayesinde ordunun denetimini byk lde kendi eline alm ve General Zebariyi neredeyse sembolik bir figr haline getirmitir.442

2.3.8

Safin Dizai
KBY Hkmet Szcs

1963 ylnda Erbilde doan Safin Dizai, ortarenimi srasnda ailesiyle birlikte ngiltereye srgn edilmitir. Maidenheaddeki Gzel Sanatlar ve Tasarm Okulunun Dekorasyon blmnden mezun olmutur. ngilteredeki eitim yllarnda Avrupa Krt rencileri Birliine ye olmu, daha sonra birliin ngiltere ubesinin bana gemitir.443 1992 ile 2003 yllar arasnda Kr-

439. Iraqi Interim Defense Minister Appoints Three Top Generals, The Coalition Provisional Government, http://www.iraqcoalition.org/pressreleases/20040422_generals.html 440. Kenneth Katzman, Iraq: Politics, Governance, and Human Rights, Congressional Research Service, Ocak 24, 2012. 3 Martin Chulov, Iraq tries to play down generals remarks over US withdrawal. Guardian, 12 Austos 2010, http://www.guardian.co.uk/world/2010/aug/12/iraq-general-unease-us-withdrawal, Eriim tarihi: 18 Temmuz 2012. 441. 442. Toby Dodge, Iraqs Road Back to Dictatorship, Survival, Cilt: 54, No: 3. 443. Bkz Safeen Mohsin Dizayee - Minister of Education, Kurdistan Regional Government, http://www.krg.org/articles/detail.asp?lngnr=12&smap=04090200&rnr=136&anr=32577.

113

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

distan Demokrat Partisinin Trkiye temsilciliini yrten Dizainin ei Trkiyeli olup kendisi de iyi derecede Trke bilmektedir.444 1999 ylnda KDPnin Merkez Komite yesi olan Dizai, Irakn igali sonrasnda kurulan Irak Ynetim Konseyinde 2003 ile 2004 yllar arasnda grev yapm, daha sonra KDPnin Halkla likiler Brosunun bakan olmutur. 2009 ylnda yaplan seimlerin ardndan oluturulan Berham Salihin Babakan olduu Krdistan Blgesel Ynetiminin (KBY) altnc kabinesinin Eitim Bakan olarak atanmtr.445 2012de Neirvan Barzani Babakanl altndaki yedinci kabinenin kurulmasndan sonra KBY Szcl grevini stlenmitir. Kerkk referandumunda yaanan sz konusu ertelemelerin Krt ynetiminde Badatn amalarna dair birtakm soru iaretleri dourduunu belirten Dizai, Kerkk konusunda Krtlerin bir kez daha aldatlmay kabul etmeyeceini ifade etmitir.446 Krtlerin demokratik ve federal bir Irak tercih ederek Irak bir arada tutan unsur olduklarn syleyen Dizai, Badattaki merkezi hkmeti de bu ama dorultusunda politikalar yrtrse desteklemeye devam edeceklerini belirtmitir.447 Dizai Trkiyede yrtt grev icab Trkiye siyasetini de yakndan tanmaktadr. Blgesel Krt ynetiminin komularla ilikilerini iyiletirmek niyetinde olduunu ne sren Dizai, Trkiyenin bu noktada nemine deinen ok sayda aklama yapmtr. Dizai zellikle 2008 itibariyle Trkiye ile gelien diplomatik ilikilerde kilit rol oynamtr.448 Son yllarda Ankara ile Erbil arasnda diyaloun st seviyede olduunu vurgulayan Dizai, PKK konusunun ikili ilikileri gelitirmeye bir engel olmamas gerektii kanaatindedir.449 AK Partinin Krtlere ilikin yrtt politikalarn Kuzey Irakta memnuniyet yarattn dile getiren Dizai, PKK sorununun yalnzca gvenlik perspektifiyle zlemeyeceini ifade etmitir.450

444. lnur evik, Do Turkey have a dialogue with the Kurds of Iraq?, Kurdnet, 5 Mart 2007, http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2007/3/turkeykurdistan1087.htm 445. Bkz Bkz Safeen Mohsin Dizayee - Minister of Education, Kurdistan Regional Government, http://www.krg.org/articles/detail.asp?lngnr=12&smap=04090200&rnr=136&anr=32577 446. Safeen Dizayee: Turks and Iraqi Kurds offer different approaches to solving PKK problem, New Anatolian, 25 Eyll 2007, http://www.krg.org/articles/detail.asp?rnr=73&lngnr=12&smap=02010200&anr=20346 447. A.g.e 448. First Turkish official contact with Kurdistan Regional Government, Kurdnet, 28 Mart 2008. 449. Safeen Dizayee: Turks and Iraqi Kurds offer different approaches to solving PKK problem, New Anatolian, 25 Eyll 2007, http://www.krg.org/articles/detail.asp?rnr=73&lngnr=12&smap=02010200&anr=20346 450. Iraqi Kurdistan official welcomes improved ties with Turkey, Kurdnet, 17 Ocak 2009, http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2009/1/independentstate2648.htm

114

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

2.3.9 NoirvanMustafa
22 Aralk 1944te Irakn Sleymaniye kentinde dnyaya gelen Noirvan Mustafann ailesi, 1784 ylnda kurulduundan beri kentin sekin ailelerindendir. Sleymaniyedeki Kral Faysal Kolejinde okuyan Mustafa, 1967de Badat niversitesinden Siyaset Bilimi alannda lisans diplomas alm, Kahire niversitesinde Uluslararas Hukuk alannda yksek lisansn tamamlamtr. 1975 ylnda Viyana Diplomasi Akademisinde Uluslararas ilikiler alannda doktorasn tamamlayan451 Noirvan Mustafa, Krtenin yansra iyi dzeyde Arapa, Farsa, ngilizce ve Almanca bilmektedir.452 17 yanda KDPye katlan Noirvan Mustafa, ksa srede partinin Genlik Kollar Bakan olmutur. KDP ile gr ayrlklar yaayan Mustafa, kendi taraftarlar ile birlikte KDPden ayrlm ve 1970li yllarda gizli bir rgt olarak sosyalist izgideki Komala Partisini kurmutur. Viyana niversitesindeki eitiminin son yllarnda KDP ierisindeki blnme derinletiinde Mustafa da Krt politikaclarn amda dzenledii ve KYBnin kuruluuyla sonulanan toplantlara katlmtr. KYBnin kuruluuyla birlikte Celal Talabani partinin Genel Sekreteri, Noirvan Mustafa da partinin Genel Sekreter Yardmcs olmutur. Kendi aralarndaki uzlama gerei Talabani davay yaymak ve savunmak iin alacak, Mustafa da partinin Kuzey Irakta tekilatlanp rgtlenmesini salayacaktr. Nitekim KYBnin kurulmas sonras Komala Partisi de KYB saflarna katlmtr. 1976-2002 yllar arasnda Pemerge Glerinin Komutanln yapan Noirvan Mustafa, Irak Ordusu glerine kar amansz bir mcadele vermitir. Mustafann zellikle 1991 Krt ayaklanmasndaki rol byk olmu, ad eyh Berzenci, eyh Piran ve eyh Ubeydullah gibi Krt ayaklanmalarn yneten liderlerle birlikte anlmaya balamtr. 1992 ylndan itibaren gndelik Krt politikasndan uzak duran Mustafa, herhangi bir siyasi grev almam, Londraya giderek Krt siyasi tarihi zerine yazlar yazmaya balamtr.

451. Nawshirwan Mustafa, Facebook, http://www.facebook.com/Nawshirwan.Mustafa?sk=info. 452. Rojgar Merdoxi, Nawirwan Mustafa, Suleymaniye olaylar ve baz Kuzey Krdler (1) Newroz.com, http://goo.gl/L38obr

115

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Mustafa, Talabani ve Barzani arasnda atmalarn yaanmasyla birlikte Krt politikasna dn yaparak Londra, Washington, Ankara ve Tahranda gerekleen grmelerde arabulucu rol oynamtr. 1998 anlamasyla birlikte Genel Sekreter Yardmcs yetkilerini yeniden kullanmaya balamtr. Irak igali sonras derhal KYBnin Badat ofisini kurmu, Geici Ynetim Anayasasna Araplatrlm blgelerin normalletirilmesini ngren 58. Maddenin konmasyla Araplarn tersine gn zorunlu hale getirmitir. Yine Irak anayasasna Kerkkn statsne ilikin 140. Maddenin eklenmesinde kritik rol oynamtr. Neirvan Mustafa, Celal Talabani ile yaad anlamazlklar zerine 2006 ylnda KYBden ayrlmtr. Mustafa, 2007 yl Mart aynda Sleymaniyede bir medya grubu olarak Wusha irketini kurmutur.453 Krt politikasnn dardan deil ieriden deimesi midiyle zgr bir medyann olumas anlayn savunan Wusha, 24 saat haber yayn yapan Kurdish News Network adl televizyon kanaln, Dangi Gorran adl radyo kanaln, Rojname adl haftalk gazetesini ve Sbeiy adl haber sitesini kendi bnyesinde yaplandrmtr. 2008 yl Mart aynda Talabaniye muhalefet ettikleri iin KYB saflarnda yaplan ayklama operasyonuna da Rojnameden ciddi tepki gelmitir. Neirvan Mustafa, 2009 ylnda kendisiyle birlikte KYBden kopanlar, baz KDP yeleri ve dier Krt politikaclaryla birlikte Deiim (Gorran) Hareketini kurmutur. Ksa srede Sleymaniye, Erbil ve Dohukta rgtlenmeyi baaran Deiim Hareketi, 2009 ylnda gerekleen blgesel seimlerde bizzat Talabaninin blgesi olan Sleymaniyedeki oylarn % 51ini almay baarmtr. Deiim Hareketi bu seimde ald toplam 445 bin oyla Krt Parlamentosunda 25 sandalye kazanmtr. 2010 Irak parlamentosu seimlerine de bamsz olarak katlan Deiim Hareketi, Erbil ve Sleymaniyeden toplam 8 milletvekili kartmtr. KYB lideri Celal Talabani, Deiim Hareketinin kendi blgesinde salad bu baardan ekinmi ve Mustafa ile anlama arayna girmitir. Talabani ayrca mttefiki Barzaninin kendisine kar Mustafa ile bir uzlamaya girmesinden de ekinmektedir. Bu nedenlerle Mustafaya bir uzlama heyeti gnderen Talabani, bu abasnda baarl olamam, Mustafa Talabani, Deiim Hareketi ile deil halk ile uzlamal aklamasnda bulunmutur.454 nmzdeki srete Mustafa liderliindeki Deiim Hareketinin Krt politikasndaki belirleyiciliini daha da artraca dnlmektedir.

453. Wusha irketinin resmi sayfas iin: http://www.wusha.net/. 454. PUK leader Talabani seeks reconciliation with Gorran leader, Kurdistan Tribune, 7 Kasm 2011, http://kurdistantribune.com/2011/puk-leader-talabani-seeks-reconciliation-gorran-leader.

116

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

2.3.10 Selahaddin Muhammed Bahaddin Sadk

Krdistan slam Birlii Partisi Kurucusu

1950 ylnda Irakn ran snrndaki Halepe kazasnda dnyaya gelmitir. Babas Molla Muhammed ve Dedesi Molla Bahaddin, Sleymaniyenin nde gelen alimlerindendir. lk eitimini babasndan alan Selahaddin Bahaddin,1968 ylnda retmen Okulundan mezun olmu, 1971-1981 yllar arasnda okullarda ders vermeye devam etmitir.455 Selahaddin Bahaddin, Kuzey Irakta erken dnemde nveleri beliren Mslman Kardeler izgisine yakn etkinliklerde bulunmutur. Bu dnemde Krdistan slami Hareketi saflarna katlan Bahaddin, hareketin ynetici kadrosu arasnda yer almtr.456 Bu sre zarfnda faaliyetleri izlenen Bahaddin hakknda Baas Partisine ve Irak ordusuna katlmay reddettii iin tutuklama karar karlm ve retmenlikten atlmtr. Selahaddin Bahaddin, 1980li yllarda Irak makamlar tarafndan kovuturulduu srada lkeden ayrlmak zorunda kalmtr. Bu srete Krdistan slami Hareketi saflarnda etkinlik gsteren Bahaddin yaklak 10 yl boyunca srgnde ran, Trkiye ve Krfez lkelerinde ikamet etmitir. Bahaddin, Iraka 1991 ayaklanmasyla birlikte Baas Partisinin Kuzey Iraktan kartlmasyla dnebilmitir. Selahaddin Bahaddin, 6 ubat 1994 ylnda Krdistan slam Birlii Partisinin kuruluunda nemli bir rol oynamtr. Bahaddin, Mslman Kardeler izgisinde siyasete atlan partinin ilk drt kongresinde st ste Genel Sekreter seilmitir. Krdistan slam Birlii (KB) Partisi Genel Sekreteri sfatyla Irak igali sonras kurulan 25 yeli Ynetim Konseyi yesiolmu, daha sonra da kurulan Geici Irak Ulusal Konseyinde ye olarak etkinlik gstermitir.457 Partisi 2005 ylnda gerekleen Irak parlamentosu seimlerinde 5 milletvekili karmtr. 2009 ylnda dzenlenen Krt Parlamentosu seimlerine Krdistan slami Cemaati, Krdistan Sosyalist Partisi ve Krdistan Emekiler ve iler Partisiyle oluturduklar Hizmet ve Reform Listesi ats altnda katlan Selahaddin Bahad-

455. El Ekreadu bade amin minel harbi alel Irag, Al Jazeera, 31 Mart 2004, http://aljazeera.net/programs/pages/59682c80-9fde-4b99-8ffb-69cece315269. 456. A.g.e. 457. A.g.e.

117

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

din, Krt parlamentosunda koalisyon olarak 13 sandalye kazanmtr. 2010 ylnda dzenlenen Irak parlamentosu seimlerinde ise 243 bin oy alan Bahaddinin partisi toplamda 4 milletvekili kartabilmitir. Bahaddinin partisi 2005 yl seimlerine gre 1 sandalye kaybetse de toplam oy orann yaklak 100 bin kadar artrmtr.458 Selahaddin Bahaddinin aday olmad Mays 2012de toplanan KBnin 6. Kongresinde Muhammed Farac yeni Genel Sekreter olarak seilmitir.459 KB ve lideri Selahaddin Bahaddinin hem ran hem de Suudi Arabistan ile iyi ilikileri bulunmaktadr. Irakl Krt gazeteci Kemal omaniye gre Trkiyeye daha yakn bir durua sahiptir. Bahaddin eitli vesilelerle AK Parti ile iyi iliki iinde olduklarn ifade etmitir. Bir dier Irakl Krt gazeteci Abdullah Havezin iddiasna gre, Bahaddin Trk yetkililerin ricas zerine Suriye Mslman Kardeler hareketi ile ran ve Suriye Krtleri arasnda grmelerin yaplmasn salamak iin arac olarak aba gstermitir.460 Selahaddin Bahaddin KBYye kar olduka eletirel bir tavr iindedir. Blgesel hkmeti gerekli reformlar yapmakta gecikmekle sulayan Bahaddin, blgedeki gelecek seimlerde slamc partilerin oylarnn artracan tahmin etmektedir. Ayrca slamc partilerin gelecek seimlerde Gorran Hareketi ile ittifak yaparak seimlere girmesinin en doru tavr olduunu savunmaktadr.461

2.3.11 Ali Bapir

Krdistan slami Cemaati Lideri

1 Temmuz 1961 ylnda Irakn Sleymaniye kentinde Kencare kynde dnyaya gelmitir. lkrenimini Sengserde tamamlayan Ali Bapir, Badat niversitesinde slami almalar Blmnde okumu, ancak siyasi nedenlerle eitimini tamamlayamamtr. Bunun zerine Bapir,

458. El Eminul Amm lil ttihadil slami el Kurdistani yulinu ademe tereuhihi liriasetil hizb, KURDIU, 6 Mart 2012, http://www.kurdiu.org/ar/hawal/index.php?pageid=98062. 459. KBnin Yeni Genel Sekreteri seildi, kurdiu.org, http://www.kurdiu.org/tr/hawal/?pageid=101985. 460. Kamal Chomani, Nawshirwan Mustafas first regional visit, The Kurdistan Tribune, http://kurdistantribune.com/2012/nawshirwan-mustafas-first-regional-visit; Kurdistan Islamic Union has ties with AKP, http://vvanwilgenburg.blogspot.com/2008/12/kurdistan-islamic-union-has-ties-with.html; Abdullah Hawez, Eager for new alliances, Assads opponents look to Iraqi Kurdistan, Todays Zaman, 23 Ocak 2012, http://www.todayszaman.com/newsDetail_getNewsById.action?newsId=269326. 461. KRG officials neglect reform: former leader, Kurdpress, 7 Mart 2013, http://goo.gl/LoRZmW.

118

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

slami ilimler alanndaki eitimine Erbilde devam etmitir.462 ran-Irak sava srasnda askerlie arld halde gitmedii iin hakknda tutuklama karar karlan Ali Bapir, 1982den itibaren takibata alnmtr. Ali Bapir, siyasi faaliyetlerine ilk olarak 1978 ylnda o dnem kurulan slami Rabta Hareketine katlarak balamtr. Bapir, 1987de slami Hareketin kuruluunda aktif rol oynam ve hareketin Siyasi Birim urasnda grev almtr. 1991de dier Krt partilerle birlikte ayaklanmaya katlan Ali Bapir, zellikle cami cemaatinin ayaklanmaya katlmas noktasnda nemli bir rol oynamtr.463 Ali Bapir, 2002 ylnda Krdistan slami Hareketinden ayrlm ve Krdistan slami Cemaati hareketini kurmutur. Bapir, Irak igali sonras 10 Temmuz 2003te Kuzey Iraka ABD Savunma Bakan Yardmcs Paul Wolfowitzin gelmesinden birka saat sonra ABD ordusu gleri tarafndan tutuklanmtr. 22 ay tutuklu kalan Ali Bapir ancak 28 Nisan 2005 tarihinde serbest braklmtr.464 Ali Bapir, serbest brakldktan sonra yaplan seimle birlikte tekrar slami Cemaat hareketinin emiri olarak grevlendirilmitir. Bapir, 2005 ylnda dzenlenen Krt Parlamentosu seimlerinde 85.000 oy alarak 6 milletvekili karm ve seimlerde ikinci parti olmutur. Ali Bapir, dier slami gruplarn aksine bu seimlere KDP ve KYBnin ban ektii Krdistan Listesi ierisinde katlmamtr. Bununla birlikte ayn yl gerekleen Irak parlamentosu seimlerine Krdistan Listesi ierisinde katlarak Irak parlamentosunda 2 milletvekili ile temsil edilme hakk kazanmtr. 2009 ylnda dzenlenen Krt Blgesel Ynetimi seimlerinde Ali Bapir ve partisinin dahil olduu Hizmet ve Reform Listesi ittifak, Krt parlamentosunda 13 sandalye kazanmtr. 2010 ylnda gerekleen Irak Parlamentosu seimlerinde ise 153 bin civarnda oy alan Bapirin partisi 2 milletvekili kartmtr.40dan fazla yazl eseri bulunan Ali Bapirin gl bir medrese eitimi ald bilinmektedir.465 Ali Bapir hakknda rann adam olduu iddialar eitli medya organlarnda yer almaktadr. Bapirin ranla iyi ilikileri ve bann olduu dorudur; fakat onu ran yanls politikalar izleyen birisi olarak grmek hataldr.

462. Ali Bapir, Miwash, 5 Kasm 2005, http://www.niqash.org/articles/?id=1010&lang=en. 463. A.g.e. 464. A.g.e. 465. A.g.e.

119

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

2.3.12 Hero brahim Talabani

Krdistan ocuklar Koruma rgt Bakan

Irak Devlet Bakan Celal Talabaninin ei ve ayn zamanda Krt hareketinin nemli isimlerinden nl yazar ve avukat brahim Ahmedin kz olan Hero brahim, 1948 ylnda domutur. Krdistan Demokratik Partisi yesi olan Hero brahimin babas brahim Ahmed, 1948 ylnda hapse girmi ve Heronun ocukluk dnemi boyunca Ebu Garib hapishanesinde yatmtr.466 Heronun ailesi 1951de Kerkke srgn edilmi, 1954 ylndan Sleymaniyeye dndkleri 1953 ylna kadar ev hapsinde tutulmutur. Heronun eitimini Badatta devam ettirecek olmas zerine Heronun ailesi 1958 ylnda Badata tanmtr. Fakat Irakta gerekleen darbe ailesini rana kamaya zorlam, Hero ancak 1972 ylnda Badattaki Al- Mustansiriya niversitesi Psikoloji blmnden mezun olabilmitir. Hero brahim ayn zamanda kitlesel Krt glerinin yaand 1991 ylnda kurduu Krdistan ocuklar Koruma rgtnn de bakanl grevini yrtmektedir.467 Hero brahim, Irakta medya alannda olduka aktif bir isimdir ve en byk Krt TV kanallarndan Kurdsat TVnin de kurucusudur. Heronun medya dnyasna ilgi duymas Irak eski lideri Saddam Hseyin rejimine kar mcadele ettii dnemde balamtr. Hero brahim, Kuzey Iraktaki Krtlerin tasfiyesi iin balatlan Enfal operasyonunda kullanlan kimyasal silahla ldrlen pemergelerin grntlerini kaydederek grntleri medyaya tamtr.468 Her ayn bir yarsn Badattaki devlet bakanl saraynda dier yarsn da Irak Krdistan blgesinde halkn arasnda yaadn ifade eden Hero brahim, bugn Sleymaniyede pek ok irketin sahibidir. Hero, cep telefonu irketi Asia Cellin ortadr; KrtSat uydu kanal, yerel Hak TV kanal ve bir gazetenin de patronluunu srdrmektedir. 469
466. Hero brahim 19.01.2006, http://word.world-citizenship.org/wp-archive/318 467. Iraqi first lady survives bombing, BBC, 4 Mays 2008, http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7382641.stm. 468. A.g.e. 469. Allegra Straton, Hero of the People, KURDNET, 22 Haziran 2006, http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2006/6/kurdlocal172.htm

120

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

2.3.13 Mesrur Barzani

Krdistan stihbarat ve Gvenlik Mdr

Irak Krdistan Blgesel Ynetim lideri Mesud Barzaninin olu olan Mesrur Barzani, 1969 doumludur. Mesrur Barzani, Krdistan blgesel hkmetinin gvenlik ve istihbarat kurumlarnn at kuruluu olan Krdistan Gvenlik Ajans bakanl grevini yrtmektedir. Mesrur Barzani, 1985 ylnda henz 16 yandayken Pemerge olarak Krt Direni Hareketine katlmtr. 1988 ylnda Khwakurk Savanda Saddam Hseyinin ordusuna kar savata aktif olarak yer almtr. Birinci Krfez savandan sonra Saddam Hseyine kar 1991de gerekletirilen ayaklanmaya katlmtr.470 Lise eitimini randa tamamlayan Mesrur Barzani, 1992 ylnda ngilizce dil eitimi almak iin bir yllna ngiltereye gitmitir. Sonrasnda Washington D.C. deki Amerikan niversitesinde Uluslararas ilikiler alannda lisans eitimi almtr. Yksek lisansn Bar ve atma Kararlar konusunda yapm, Washingtonda kald srede Krt hareketini anlatmak zere birtakm almalar yrtmtr.471 Bu almalarn srekli hale gelmesi iin Amerikan niversitesinde Barzani Akademik Programn kurmutur. 1998 ylnda Iraka dnen Mesrur Barzani, blgesel hkmetin koalisyon orta olan Krdistan Demokrat Partisinin (KDP) 12. kongresinde Merkez Komite yesi seilmitir. Krdistan Demokratik Partisinin ynetim kurulu yesi olan Barzani, ayn yl Koruma ve stihbarat Dairesi Genel Mdrl grevine getirilmitir. 2010 ylnda 13. KDP kongresinde en fazla oyu alarak liderlik konseyine tekrar seilen Barzani, KDPnin politbro yesi olmutur.472 Kuzey Iraktaki blgesel hkmetin orta olan KDPnin Eyll aynda yaplmas planlanan seimlerden sonra Neirvan Barzaninin yerine Mesrur Barzaninin babakanlk grevine getirilecei iddia edilmektedir. Krte, ngilizce ve Farsa bilen Mesrur Barzani evli ve ocuk babasdr.

470. Krdistan Blgesinde yeni Babakan Mesrur Barzani, Rojeva Kurdistan, 19 Temmuz 2013, http://www.rojevakurdistan.com/index.php/rojevden/10367-kuerdistan-boelgesinde-yeni-babakan-mesrur-barzani 471. Biography, Masrour Barzani, http://www.barzanihistory.com/bio-masrour-barzani.html 472. Historical Dictionary of the Kurds; Barzani, Masrour, http://kurds_history.enacademic.com/60/Barzani,_Masrour

121

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

2.3.14 Kubat Talabani

KBY Koordinasyon ve Takip Bakan

21 Temmuz 1977de dnyaya gelen Kubat Talabani, Irak Cumhurbakan Celal Talabaninin ikinci oludur. ngilterede Kingston niversitesinden Makine Mhendisi olarak mezun olan Kubat, niversite eitimi sonras Lancia, Suzuki ve Maserati otomobil fabrikalarnda mhendis olarak almtr. Kubatn genlik yllarnda ngilterede anne tarafndan dedesi ve KDPnin de ilk Genel Bakan olarak bilinen brahim Ahmedin yannda yetitii bilinmektedir.473 Kubat Talabani, Musevi kkenli Sherri Krahamla evlidir. Kubat Talabani, 2001-2003 yllar arasnda KYBnin Washington temsilcisi olarak grev yapan Berham Salihin yannda nce zel asistan, daha sonra da KYB Temsilci yardmcs sfatyla almtr. Irak igali sonras 2003 ylnda bir yllna Iraka dnen Kubat Talabani, KYB D likiler Sorumlusu sfatyla koalisyon gleri ve Geici Irak Ynetimi ile koordinasyon ilerini yrtmtr.474 Kubat Talabani, 2003 ylnda KYB ve ABD gleri arasnda bir nevi irtibat subay gibi almtr. Geici Ynetim Yasasnn oluumunda KYB adna mzakereci olarak bulunan Kubat, 2004 yl Nisan aynda Amerikaya geri dnmtr. Kubat, bu tarihten itibaren KYBnin ABD temsilcisi olarak greve balamtr. Ancak bir sre KDP ve KYBnin oluturduu KYBnin de temsilcilii sorumluluunu stlenmitir.475 Washington D.C.deki son grevinde Kubat, KBYnin karlarn temsil etme ve bu dorultuda yrtt lobi faaliyetlerinde bulunma ilevlerini yerine getirmitir. Bu grevinden 2012 yaznda ayrlarak Iraka dnen Kubat u an KBY Babakanlk ofisinde Koordinasyon ve Takip Bakan olarak grev yapmaktadr.

473. Laura Rozen, Kurdistans man in Washington, Washington Monthly, Haziran 2007, http://www2.washingtonmonthly.com/features/2007/0706.rozen.html. 474. Qubad J. Talabani, The Huffington Post, http://www.huffingtonpost.com/qubad-j-talabani. 475. A.g.e.

122

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

2.4 TRKMENLER
2.4.1 Erad Salihi
Irak Trkmen Cephesi Lideri ve Kerkk Milletvekili

1959da Kerkkte doan Erad Salihi, ilk ve ortarenimini ayn ehirde tamamlam, 1978de Badat niversitesi Fen Fakltesine girmitir. Gen yalarda aktif siyasete balayan Salihi, 1979da Trkmen Milli Hareketine katlmak suuyla Baas Partisi tarafndan tutuklanm ve 9 yl siyasi mahkm olarak Ebu Garib Hapishanesinde kalmtr. 2003te Saddam Hseyin rejiminin son bulmasnn ardndan Salih nce Irak Trkmen Cephesinin Kerkkn Musalla blgesi temsilcisi olmu, ardndan Trkmen Cephesinin Suriye sorumluluunu stlenmitir.476 Drt yl bu grevi yrten Erad Salihi, 2008de Kerkk temsilcisi olmutur. Erad Salihi, Mart 2010da dzenlenen parlamento seimlerinde Kerkk milletvekili olarak parlamentoya girmi, Mays 2011de ise Irak Trkmen Cephesi liderliine seilmitir. Irak Trkmen Cephesinin liderliine seilmesinin ardndan Salihinin Kerkkteki evine saldr dzenlenmi, Trkmen lider ve ailesi saldrdan yara almadan kurtulmutur.477 Erad Salihi, Saddam dnemindeki Araplatrma politikalarnn ardndan Krdistan Blgesel Ynetiminin de Trkmenlere ynelik bask siyaseti izlediini savunmu ve Iraktaki Trkmenlerin yakn zamana kadar marjinallemeye itildiine dikkat ekmitir. Bu dorultuda Salihi, blgede izlenen politikalarn Musul ve Kerkk bata olmak zere Iraktaki Trkmen varln yok etmeyi amaladn her frsatta vurgulamtr.478 Iraktaki Trkmenlerin haklarnn savunulmas iin youn mesai harcayan Erad Salihi, Kerkkte Trkmenlere ynelik iddet eylemlerinin artmas zerine Irak Parlamentosunda konumalar yaparak, Trkmenlerin sorunlarna deinmi ve Trkmenlerin korunmasn, iddet eylemlerinin nne geilmesi iin gerekli tedbirlerin alnmasn talep etmitir. Konuya ilikin Babakan Nuri El-Maliki ile de gren Salihi, Kerkkteki iddet olaylarn aratrlmas iin Irak Parlamentosunda bir komisyon oluturulmasn salamtr.479

476. EratSalihi, http://www.biyografi.net/kisiayrinti.asp?kisiid=4752, Eriim tarihi: 13 Mart 2012; Salihi byk bir mcahit, Yeni afak, 18 Kasm 2011. 477. Iraqi Turkmen leader survives attack in Kirkuk,Todays Zaman, 12 Mays 2011 478. Telaferin haritas deiecek, Yeni afak, 10 Eyll 2005; Kerkkte Trk varl yok oluyor, 18 Ekim 2005, http://www.haber10.com/haber/4714, Eriim tarihi: 13 Mart 2012 479. Bilgay Duman, Kerkkte iddet Hz Kesmiyor, 5 Ekim 2011, http://goo.gl/ngu2jo, Eriim tarihi: 13 Mart 2012

123

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Saddam dneminde ektikleri skntlarn 2003ten sonra da devam ettiini belirten Salihi, Krt partilerinden KYB ile uzun sredir iyi ilikileri olduunu, fakat KDPden ayn anlay yakn zamana kadar gremediklerini belirtmitir. Son zamanlarda KDP ile de salkl ilikilerin kurulduunu ve bunun da Trkmenlerle Krtler arasndaki ilikilerin normallemesine yaradna deinmitir. Bu balamda, Babakan Maliki tarafndan ksa bir zaman nce oluturulan Dicle Operasyon Kuvvetlerine mevcut durum ve an itibariyle kukuyla baktklarn; fakat eer iki sene nce bu konuda tavr almalar gerekseydi bu kuvvetlere kar tavrlarnn daha farkl olabileceine vurgu yapmtr. Krt taraf ile yaanan normallemeden memnuniyetini ifade eden Salihi btn beklentilerinin henz tam olarak karlanmadn da ifade etmektedir. Ancak bu normallemenin Trkmenlerin Krtlere kar tavrlarnda bir deimeye yol atna da dikkat ekmekte ve rnek olarak 2003teki Kerkk konusunda Badata daha yakn tutumlar ile u anki daha dengeli tavrlar arasndaki farka iaret etmektedir.480 Erad Salihi, Irak Trkmen Cephesi liderliinin ardndan ilk resmi ziyaretini Kasm 2011de Trkiyeye yapmtr. Cumhurbakan Abdullah Gl ile grmesinde Irakn btnlne vurgu yapan Salihi, Trkmenlerin Irak Parlamentosu iinde siyasi glerini ispat etmeye baladn ifade etmitir.481 Trkmen Cephesi Kerkkn dahil olmad ve Neyneva ve Anbarda seimlerin ertelendii 20 Nisan yerel seimleri iin erteleme kararndan evvel Irak Meclis Bakan Usame el-Nuceyfi liderliinde kurulan ittifakn iinde yer alma karar almtr. ttifak el-Nuceyfinin Irakiyun Partisi, iki tane Anbar merkezli parti, Ebu Rianin Irakn Uyan Konseyi ve Rafi el-savinin Gelecek Grubunden olumaktadr.482

480. Interview of the Head of the Iraqi Turkmen Front by Rudaw, Europe Turkmen Friendship, 14 Austos 2012, http://merryabla64.wordpress.com/2012/09/19/interview-of-the-head-of-the-iraqi-turkmen-front-by-rudaw/. Eriim tarihi: 25 Mart 2013. 481. TheHead of theIraqiTurkmen Front (ITF) ErshadSalihisVisittoTurkey, 24 Kasm 2011, http://goo.gl/ik2QkT, Eriim tarihi: 13 Mart 2012 482. Sam Wyer, Irak Weekly Update, No: 50, Institute for the Study of War, 12 Aralk 2012, http://www.understandingwar.org/backgrounder/weekly-iraq-update-50. Eriim tarihi: 25 Mart 2012.

124

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

2.4.2

Abbas Beyati
Irak Trkmenleri slam Birlii Lideri ve Trkmen Milletvekili

Abbas Beyati 1962de Diyala ilinin Karatepe kasabasnn Amirli kynde domutur. Irakl ii Trkmen siyaseti ve Irak Parlamentosu Kerkk milletvekili olan Abbas Beyati, Irak Trkmenleri slam Birlii lideridir. Yksek renimine Kerkk Salk Yksek Okulunda balayan Beyati, siyasi faaliyetleri nedeniyle 1982 ylnda Iraktan ayrlmak zorunda kalm ve rana gitmitir. Sekiz yl randa kalm ve bu sre zarfnda Irak Dava Partisi saflarnda yer almtr. 1990 ylnda ama geen Beyati, burada 1991 ylnda Trkmen slam Birliini kurmu ve Saddam sonras Irakta Trkmen siyasetinin ne kan liderlerinden olmutur.483 Nuri el Malikinin 2005 seimleri iin kurduu Birleik Irak ttifaknn yesi olan ve ittifakn yeniden yaplandrlmas konusunda rol oynayan Beyati, ittifakn farkl unsurlar iine alacak ekilde yeniden ekillenmesi taraftar olmutur.484 Beyati ayrca Irak Parlamentosunda yeni anayasay hazrlayan komisyonun yeliini de yapmtr.485 Mart 2010 seimlerinde Irak Trkmen Cephesi yad Allavinin Irakiyye koalisyonu ile ittifak yaparken, Abbas Beyatinin Irak Trkmenleri slam Birlii oluumu Nuri el Malikinin liderliini yapt Hukuk Devleti ttifaknda yer almtr.486 Abbas Beyati, Trkmenlerin kendi kendini ynetebilmeleri iin Kerkke zel stat verilmesi konusunda hem Irak siyasetinde hem de uluslararas alanda aba harcamaktadr. Barzani liderliindeki Krdistan Blgesel Ynetiminin Kerkke zel stat verilmesine kar olmasna ramen, Beyati bu konuda Irak Babakan Nuri el Malikinin desteini salamtr. Nitekim konuya ilikin olarak Maliki, Kerkkn federal hkmete ait bir kent olduunu ve Krt ynetiminin kontrol alan dnda bulunduunu ifade etmitir.487
483. Trkmen slam Birlii Kerkk Temsilcisi Nurettin Kemal ile yaplan sylei, ORSAM D Politika Analizleri, 23 Temmuz 2010, http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=1023. Eriim tarihi: 27 Eyll 2012; Yeni Irak federasyon olacak, 11 Kasm 2003, http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/243352.asp, Eriim tarihi: 16 Mart 2012 484. Abbas Beyati: ABD Basklarna Boyun Emeyeceiz, 12 Temmuz 2009, http://www.kerkukvakfi.com/digerhaberana.asp?id=3318 Eriim tarihi: 13 Mart 2012 485. Yeni Irak federasyon olacak, 11 Kasm 2003, http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/243352.asp, Eriim tarihi: 16 Mart 2012 486. Mete ubuku, Taha zhan, gal Altnda stikrar Araylar 2010 Irak Seimleri, SETA Analiz, Nisan 2010 487. Bayatl:Kerkke zel Stat Verilsin, http://www.turkmeneliihd.com/Haberler%202/Abbas%20Albayati.htm Eriim tarihi: 16 Mart 2012.

125

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

2.4.3

Fevzi Ekrem Terziolu

Sadr Grubu Eski Milletvekili

Fevzi Ekrem Terziolu, 31 Aralk 1960da Kerkke bal Tuzhurmatuda domutur. lk ve ortaokulu burada tamamlayan Terziolu, gen yata siyasi faaliyetlere katlm, Baas Partisi kart Tanzimat Tekilatnda yer almtr. Siyasi nedenlerden dolay Kerkkteki liselere alnmayan Terziolu, bundan dolay eitimine Badatta devam etmitir.488 Badatta Trkmen Kardelik Oca, Badat Trkmen Radyosu, Yurt Gazetesi ve Birlik Dergisinin almalarna katlan Terziolu, liseyi bitirdikten sonra Badat Teknoloji niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesinde renimine devam etmitir. Bu srete sanatsal faaliyetlerle Trkmenlerin sesini duyurmaya alan Terziolunun yazlar Irak ve Suriye gazetelerinde yaynlanm, Azerbaycan iin yazd destan Azerbaycan Bayra dlne layk grlmtr.489 Kerkk Genleri Bakanl yapan Ekrem Terziolu, Selahaddin vilayeti meclis yeliinde bulunmu, Irak Trkmen Cephesine bal olarak Selahaddinde Enformasyon sorumluluu yapmtr. Terziolu bir takm sorunlar yaad iin Irak Trkmen Cephesinden ayrlarak Mukteda Sadrn grubuyla anlamtr.490 Terziolu Sadr Grubuyla birlikte hareket etmesinin nedenlerinden birisi olarak grubun Irakta mezhep atmasn nleme gayretinde olduunu belirtmitir. 2010 seimlerinde Erbilden aday olan Terziolu, milletvekili seilememitir. Sadr Grubunun Irak Parlamentosundaki Trkmen temsilcisi olan Terziolu, Trkmenlerin Irak igali sonras Irakta siyasi anlamda zor bir dnemden getiini, pek ok hizmetten mahrum brakldklarn ve zellikle Telafer ve Tuzhurmatuda yok olma tehlikesiyle kar karya olduklarn sylemitir. Terziolu, pek ok kez koruma istemelerine ramen Maliki Babakanlndaki merkezi hkmetin Trkmenlerin sorunlarna kar duyarsz davrandn ifade etmitir.491

488. Bilgay Duman ve Ogn Duru, Trkmen Milletvekili Fevzi Ekrem Terziolu le Yaplan Sylei, ktidar Muhalefet, 1 Haziran 2011. 489. Ibid. 490. Furkan Torlak, Trkiye Trkmen ilikilerinde dnm noktas, Kerkk Vakf, 25 Austos 2006, http://www.kerkukvakfi.com/soylesi.asp?id=11. 491. brahim Khalil, Iraqs Turkmens appeal for protection, Turkmen Friendship, 17 Eyll 2007, http://turkmenfriendship.blogspot.com/2007/09/iraqs-turkmens-appeal-for-protection.html.

126

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

Irakta blnmeyi kesinlikle kabul etmeyeceklerini syleyen Terziolu, lkenin kuzeyinde Krtlerin egemenliklerini ilan ettikleri bamsz bir yapnn kurulmaya alldn ve Barzaninin Kerkk de snrlarna dhil etmek istediini sylemektedir. Terziolu bu ama dorultusunda Kerkkte demografik yapnn deitirildiini savunmakta, Irak dndan gelen/getirilen Krtlere nfus czdan verilerek seimlerde Kerkk vatanda olarak oy kullanmalarnn salandn ileri srmektedir.492 2003 ile 2011 arasnda Trkiyenin Iraktaki btn gruplara eit yaklatn fakat son iki yldr Trkiyenin deitiini ne sren Ekrem Terziolu, Trkiyeli ve Irakl siyasilerin medya zerinden atmalarn doru olmadn, bunun Irak halkn inciterek hi kimsenin karna olmadn sylemektedir. Terziolu, Trkiyenin btn gruplara eit davranma politikasn devam ettirmesi durumunda daha da kazanacan savunmaktadr.493

2.4.4

Sinan elebi
KBY Ticaret ve Sanayi Bakan

Krdistan Blgesel Ynetimi Ticaret ve Sanayi Bakan Sinan Abdulhalk elebi, Kuzey Irakn nde gelen Trkmen siyasetilerinden biridir. 1944 ylnda Erbilde doan elebi, 1972 ylnda mimari mhendislik blmnde lisans okumu, Ortadou Teknik niversitesinden yksek lisansn tamamlamtr.494 Irak Mhendislik Danmanl Brosunun kurucusu olan elebi, mimar ve mteahhit olarak alm ve hsan Doramac Vakf Bakan Yardmcl yapmtr.495 hsan Doramac Vakfnn Irak blgesi bakan olan elebinin Irak vatandal yan sra Trk vatandal da bulunmaktadr.496 Uzun yllar Ankarada bulunan Sinan elebinin aile yelerinin ounun Ankarada bulunmas497 dolaysyla Trkiye ile iyi ilikileri vardr. Ticaret ve Sanayi Ba492. Furkan Torlak, Trkiye Trkmen ilikilerinde dnm noktas, Kerkk Vakf, Austos 2006. 493. Koray alkan, Iraktan Erdoana ar: Taraf olmayn, Radikal, 21 Austos 2013. 494. Sinan Abdulkhalq Ahmed elebi - Minister of Trade and Industry, Kurdistan Regional Goverment, 10 Kasm 2009. 495. Ibid. 496. Minister Sinan Celebi tells British friends of Iraq about Turkmen history, Kurdish Globe, 28 Haziran 2011. 497. 10BAGHDAD140 referans numaral Wikileaks belgesi. http://www.cablegatesearch.net/cable.php?id=10BAGHDAD140&version=1314919461

127

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

kanlna getirilmesinde Krdistan Blgesel Ynetimi ile Trkiyenin ekonomik ilikilerinin glendirilmesinin hedeflendii ileri srlmektedir.498 elebinin grev sresi boyunca Trkiye ile ilgili yapt aklamalar ve Trk yatrmclarna ar ve davetleri de bu gr destekler niteliktedir.499 Trkiyeyi Irak iin dnyaya alan bir kap olarak nitelendiren Ticaret ve Sanayi Bakan Sinan elebi, Trkiye ile Krdistan Blgesel ynetimi arasnda ekonomik ilikiler kadar kltrel ilikilerin de gelitirilmesi gerektiini sylemektedir. Bakan elebi, kltrel anlamda entegrasyonun hzlanmas iin Trk niversitelerinin KBYye gelmesini arzuladn ifade etmektedir.500

2.5
2.5.1

DN AZINLIKLAR
Yunadim Kanna
Asur Demokratik Hareketi Lideri

1951de Badatta doan Yunadim Kanna, Asur Hristiyandr. Lideri olduu Asur Demokratik Hareketi, 1979da Irak Baas rejiminin Asur halka uygulad bask ve ayrmcla kar kurulmutur.501 Zuva olarak bilinen ve Asur milliyetiliinin glendirilmesini amalayan Asur Demokratik Hareketi, Iraktaki Keldani, Nasturi ve Sryani tm Asur Hristiyanlarn haklarnn savunulmasn hedefleyen etnik siyasi bir partidir. Bu dorultuda hareketin ncelikli amac, Asur halkn Irakn dier bileenleri gibi eit vatandalk haklarna sahip olmalar ve tm haklarnn korunmasdr. 502 Mhendis olan Kanna 1992 ylnda kurulan ilk Krt blgesel hkmetinde Ulam ve letiim Bakan ve 1996 ylnda kurulan kabinede ise Sanayi ve Ticaret Bakan olarak grev almtr. 2003 ylnda Irakn igalinden sonra kurulan Geici Irak dare Konseyinin de tek Hristiyan yesi olarak grev stlenmitir.

498. 09BAGHDAD2909 referans numaral Wikileaks belgesi. http://www.cablegatesearch.net/cable.php?id=09BAGHDAD2909 499. Sinan Celebi, Minister of Trade and Industry, Kurdistan Regional Government, Iraq, The Free Library, 1 Austos 2010. 500. etin etiner, Sadece yatrm deil kltrel entegrasyon, Yeni afak, 20 ubat 2013. 501. Assyrian Democratic Movement, http://www.atour.com/adm/docs/history.htm Eriim tarihi: 15 Mart 2012; Iraqi Parliament Guide, http://iraqiparliament.info/en/taxonomy/term/120, Eriim tarihi: 15 Mart 2011 502. Yonadem Yousef Kanna Khoshaba, http://iraqiparliament.info/en/node/791, Eriim tarihi: 15 Mart 2012

128

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

Asur Demokratik Hareketinin, Asurleri bir ulus olarak tanmad iin Krt Blgesel Ynetiminin hazrlad anayasadan honut olmadn ifade eden Yunadim Kanna, ok farkl isimlerde anlan ve farkl dinlere mensup olan ancak ayn kkenden gelen Asurlerin tek bir ulus olarak kabul edilmesini savunmaktadr.503 Bu talepleri siyasi platforma tayan Yunadim Kanna, 2005 Irak parlamento seimleri iin Keldani ve Nasturi mezheplerine mensup Asur Hristiyanlar tarafndan oluturulan Rafideyn ya da dier adyla Mezopotamya Koalisyonunun liderliini yapm ve Badat milletvekili olarak meclise girmitir. Irakta Asur kltrn yaatmak iin Irak Eitim Bakanl bnyesinde Asur Eitimi Genel Mdrlnn kurulmasnda nemli rol oynayan Kanna, Irakta Asurcenin Arapa ve Krtenin ardndan nc resmi dil olarak kabul edilmesi iin de almalarn srdrmektedir. 504 Yunadim Kanna liderliindeki Asur Demokratik Hareketi, ABDnin Irak igalinin ardndan yaanan i sava ortamnda hzla darya g veren Hristiyan nfusun Irakta kalmas iin aba sarf etmektedir. Hareket dier yandan da Irakl Hristiyanlara ynelik dzenlenen saldrlara kar uluslararas kamuoyu oluturmaya almaktadr. Kanna, Iraktaki Asurlerin silahl saldrlardan korunmas ve blgedeki Hristiyan nfusun gnn engellenmesi amacyla nceleri Asur otonom blgesinin kurulmasn talep etmitir.505 Daha sonra ise otonomi fikrinden vazgeerek Irakl Hristiyanlarn korunmas iin hukukun stnl ilkesine dayal ve tm vatandalarn koruyabilecek yetenekte bir ynetimden yana olduklarn ifade etmitir.506 ABDnin Irak igali sonras Irak siyasetinde ortaya kan ok sayda Asur siyasi parti iinde en nemlisi Kanna liderliindeki Asur Demokratik Hareketi iken, 2006da tar TVyi kuran Keldani Sryani Asur Halk Meclisi lideri Sarkis Agacan, Asur Demokratik Hareketinin en byk rakibi olmutur.

503. Interview With Yunadem Kanna, 18 Ekim 2002, http://www.zindamagazine.com/html/archives/2002/11.18.02/index.php#ZindaSays Eriim tarihi: 15 Mart 2012 504. Iraqs Parliament approves establishment of Directorate-General for Christian Syriac Education, 1 Eyll 2011, http://goo.gl/s2ivSu, Eriim tarihi: 12 Mart 2012 505. Yonadan Kanna: Yes to Christian Provinance, No to Christian Province, 14 Ocak 2011, http://www.assyrianmedia.com/modules/newbb/viewtopic.php?topic_id=9&forum=5 Eriim tarihi: 15 Mart 2012 506. Some Christians demand establishment of own province east of mosul,http://goo.gl/V7Ia3q, Eriim tarihi: 15 Mart 2012

129

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

2.5.2

Sarkis Agacan Mamendo

Keldani Sryani Asur Halk Meclisi Lideri

Sarkis Agacan, 1962de Erbil Diyanada domutur. Asur Neviya airetinden olan ailesi Hakkari emdinli aslldr. Irakn en zengin isimlerinden ve en nemli Hristiyan figrlerinden birisi olan Sarkis Agacan, Irakl Hristiyan Asurler iin yerleim yerleri, kiliseler, yollar ve okullar kurulmasna nclk etmi, ykl miktarda mali destek salamtr. Bunun yan sra Agacan, Sryanice, Arapa ve Krte olmak zere dilde yayn yapan tar TVnin de kurucusudur. 507 Agacann blge Hristiyanlar iin yapt hizmetler, Austos 2006da Papa Benedict XVI, Ekim 2006da da Dounun Asur Kilisesi (Nasturi) Patrii IV. Mar Dinha tarafndan da dllendirilmitir.508 1982-88 yllar arasnda Krdistan Demokratik Partisi (KDP) iinde siyasi broda grev alan Agacan, bu dnemde Mesud Barzani ile yakn ilikiler gelitirmitir. KDPnin nde gelen isimlerinden biri olan Agacann bu partideki nfuzunu Barzaniler ile gelitirdii kiisel ilikilere borlu olduu sylenmektedir.509 Barzaninin yardmcln yrten Agacan, 1992de ilk kez yaplan Krdistan Ulusal Meclisi seimlerinde milletvekili olarak seilmi, 1999-2006 arasnda Krdistan Blgesel Ynetiminin Ekonomi ve Finans Bakanln, 2004-2006 arasnda Erbil-Dohuk ynetiminin Babakan Yardmcl grevini yrtmtr. Agacan ayrca, 2006da Irak Krdistan Blgesel Ynetimi Ekonomi ve Finans Bakan olarak atanmtr. 510 2008de birdenbire ortadan kaybolan Agacan hakknda suikasta kurban gittii ya da yolsuzluk nedeniyle KDP ile anlamazla dp lkeyi terk ettii ynnde haberler yaynlanmtr. 2009da tekrar Erbile dndnde ise Agacann tedavi iin bir sre Irak dnda kald aklamas yaplmtr. 511

507. Prominent Christian Figure Sarkis Aghajan Returns to Iraq, 23 Haziran 2009, http://goo.gl/xoodWu, Eriim Tarihi: 12 Mart 2012; http://www.ankawa.com/forum/index.php?topic=52067.0 Eriim tarihi: 13 Mart 2012 508. Sarkis Aghajan receives third award for helping Christians, 24 Ekim 2006, http://www.krg.org/articles/detail.asp?lngnr=12&smap=&rnr=95&anr=14448 Eriim tarihi: 13 Mart 2012 509. Mukabele Hame ve Cedide Ma al ustaaz Sarkis Agacan, 24 Ekim 2007, http://www.kaldaya.net/2007/10_DailyNews_Oct2007/Oct24_07_A1_SarkisAgajan.html, Eriim tarihi: 13 Mart 2012; Kurdish Minister - Rich Star, or Pawn?, 12 Mart 2010, http://www.atour.com/news/assyria/20100312b.html Eriim tarihi: 13 Mart 2012 510. Kuzeyde yeni bir devlet douyor,Milliyet, 14 Aralk 2005 511. Mystery Surrounds Disappearance of Assyrian Finance Minister, 5 ubat 2009, http://www.aina.org/releases/20090204183706.htm, Eriim tarihi: 13 Mart 2012; Prominent Christian Figure Sarkis Aghajan Returns to Iraq, 23 Haziran 2009, http://goo.gl/t8iDi9, Eriim tarihi: 13 Mart 2012

130

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

Sarkis Agacan ve Krdistan Blgesel Ynetimi arasndaki sk ibirlii, iki tarafn da kendi karlar iin birbirini kulland yorumlarna neden olmutur. Bu dorultuda Agacann Irakl Hristiyanlarn haklarn korumak iin hatta zerk bir Asur devleti kurmak iin Krtleri ve Krdistan Blgesel Ynetimindeki yetkilerini kulland sylenmektedir. Asurlerin halihazrda blgedeki Krtlerle ibirlii araylarna ve Krdistan zerk ynetimine dahil olmalarna ramen, Sarkis Agacann Krdistan Blgesel Ynetiminde federalizmi savunmas ve Asurlere zerklik talebini dile getirmesiyle bu argman desteklenmektedir.512 Dier yandan, Krt ynetiminin de Agacan kendi karlar dorultusunda kulland sylenmektedir. Bu gre gre de Krdistan Blgesel Ynetimi Hristiyanlarn youn olarak yaad Ninova Eyaletini kontrol etmek iin blgedeki Asur milliyeti hareketine kar Agacan kullanmaktadr. 513 Irak Hristiyanlar arasndaki g mcadelesinde avantaj kendi elinde tutmak isteyen Agacann finans ettii milis gleri, 2009 yerel seimlerinde Ninova blgesindeki Asur adaylara saldrlar dzenlemekle sulanmtr.514 lkedeki Keldani Katolik rahiplerin etkisini krmak amacyla 2010 ylnda Hristiyan topluluklara ynelik her trl mali yardm kestii iddia edilen Agacan, 2012 knda Irakn en byk Asur ehri olan Bagdedada ok amal sosyal tesisin finansmann stlenmitir.515

2.6 DASPORA
Dier blmlerde kendilerinden sz ettiimiz Tark el-Haimi (bkz. Siyasi Aktrler) ve eyh Haris Ed Dari (bkz. Dini Yap ve Aktrler) gibi isimler de aslnda Irak dnda yaamaktadrlar. Hatta Irak Parlamentosuna seilmi olmasna ramen Irakiye Listesi lideri Iyad Allavi de Ammanda yaamakta ve ara sra Badata gelmektedir. Babakan Nuri Malikinin Badattaki evinden korumalar ekmesinden sonra Badata gelip gelmeyecei merak konusu olmutur. Biz bu blmde daha nceki blmlerde ayrca ele almadmz isimlere yer verdik.

512. The Assyrian rights and the Kurdistan Region Option, 22 ubat 2007, http://www.christiansofiraq.com/thekurdistanoption.html Eriim Tarihi: 13 Mart 2012 513. Kurdish Minister - Rich Star, or Pawn?, 12 Mart 2010, http://www.atour.com/news/assyria/20100312b.html Eriim tarihi: 13 Mart 2012. 514. http://www.zahrira.net/?p=5315 515. Sarkis Aghajan Fund New Project in Baghdeda, 1 Ocak 2012, http://www.ishtartv.com/en/viewarticle,35793.html Eriim Tarihi: 26 Eyll 2012.

131

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

2.6.1

Ayetullah Seyit Mahmut Haimi ahrudi

Dava Partisi Kurucusu

Ayetullah Seyit Mahmut Haimi ahrudi 1948 ylnda domutur. Iraka yerlemi ran asll bir ailenin oludur. lkrenimini Necef te yaayan ranllara ait bir okulda tamamladktan sonra, 1960da Necef Havzasnda dini eitimine balamtr. Dava Partisinin kurucular arasnda yer alan ahrudi, 1974de Saddam rejimi tarafndan tutuklanarak iki ay hapiste tutulmutur. Necef te bulunduu yllarda yine Necef te srgnde bulunan Ayetullah Humeyniden de dersler alan Ayetullah ahrudi, 1978 ylnda Ayatullah Muhammed Bakr Sadrn onay ile mtehit mertebesine ulamtr.516 slam Hukuku ve ii fkh zerine uzmanl bulunan ahrudi ran slam Devriminden sonra, Baas rejiminin artan basklarnn maduru olmamak iin rana gelmitir. Ayetullah Humeyni, ahrudiyi Irak ii muhalefeti ve dini liderlii ile irtibat tesis etmekle grevlendirmitir. Yine Humeyninin tavsiyesi zerine, Kum Havzasnda slam hukuku ve usl dersleri vermitir. Yazd pek ok eser ii havzalarnda ders kitaplar olarak okutulmutur.517 1999 ylnda Dini Lider Hamaney tarafndan randa Yarg Erki Bakanlna getirilen ahrudi her ne kadar Irak kkenli olmasndan dolay itirazlara maruz kalsa da bu grevi 2009 ylna kadar yrtmtr. Grevi srasnda rann Ceza kanununda hafifletmelere gitmi ve baz sular su kapsamndan kartmtr. ran gvenlik glerinin birtakm uygulamalarn sert bir dille eletiren ahrudi, gvenlik ekiplerini Iraktaki Ebu Gureyb cezaevindeki Amerikan askerine benzetmitir.518 Adalet sistemine dair gsterdii reformist tavrn aksine, siyasette muhafazakr bir tavr sahibi olmu ve politikalarn onaylamad ve reformist olarak bilinen 5. Cumhurbakan Muhammed Hatemi ile atmalar yaamtr.

516. Disclosure Dawa Party rejection to Shahroudi replacement of Sistani, Shafaq News, 31 Mays 2012, http://goo.gl/imlOAi, Eriim tarihi: 12 Mays 2013; Tim Arango, ran presses for official to be next leader of Shiites, The New York Times, 11 Mays 2013. 517. Biography of Ayatollah Hashemi Shahroudi, Shafaqna, http://india.shafaqna.com/intelligentsia/item/8138-biography-of-ayatollah-hashemi-shahroudi.html, Eriim tarihi: 12 Mays 2013. 518. ran yargs bakanndan sert eletiriler, BBC, 6 Mays 2005, http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2005/05/050505_iran_judiciary.shtml

132

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

Grev sresi sona erdikten sonra Anayasay Koruyucular Kuruluna atanan ahrudi, Hateminin ikinci cumhurbakanl dnemi ncesinde kan anayasa krizinde etkinliini gstermitir. Alts ran Dini Lideri Ayetullah Hamaney tarafndan dorudan atanan ve alts da Yarg Erki Bakan tarafndan nerilen ve Meclis tarafndan seilen sivil hukukulardan oluan Anayasay Koruyucular Konseyi ye seimlerinde Meclis, ahrudi bakanlnda nerilen alt kiiden yalnzca bir tanesini onaylam ve dierlerini ar muhafazakr olduklar gerekesiyle reddetmitir. Bunun zerine Hateminin yemin treni ertelenmi ve daha sonra ahrudi tarafndan nerilen listenin kabul edilmesiyle sorun zlmtr.519 Krizin Cumhurbakan Hatemiyi deil de Anayasay Koruyucular Konseyine kar olan reformcu parlamenterleri hedef ald iddialar seslendirilirken ahrudinin reform yanls milletvekillerini Bat yanls gazeteci ve dier liberalleri desteklemek suretiyle parlamentoyu zayflattklarn sylemesi bu iddiay glendirmitir.520 ahrudinin bir yandan randaki insan haklarnn geliimine katk salad dnlrken bir yandan bakanl srasnda Avukatlar Barosunun ran stihbarat Bakanl tarafndan izlenmesi ve yeterliliklerine dair istihbarat servisi tarafndan onay verilmesi teklifini yapmas, ahrudinin samimiyetini sorgulanr hale getirmitir.521 Yarg Erki Bakanl grevi 2010da sona eren ahrudi, 2011in Temmuz aynda mam Hamaney tarafndan 5 yllna htilaflar zme ve Gler likilerini Koordine Etme Yksek Heyeti Bakanlna atanmtr. Ynetim sisteminde talep edilen reformlara muhalefetiyle bilinen bu heyetin kurulmas ve bana ahrudinin getirilmesi, Ayetullah Hamaneye kendini farkl dini ve siyasi gruplar arasndaki arasnda yaanan atmalarn zerinde durma imkn bularak ahrudi araclyla ihtilaflar kontrol etmesi olarak yorumlanmtr.522 ahrudinin Yarg Erki bakanl yapmasnn yan sra asl nemi, Irakl olmas ve bata Maliki olmak zere Irakl ii siyasetiler zerinde etkisi olmasdr. lmnden nce Lbnanl Ayetullah Hseyin Fadlallah merci olarak kabul eden Maliki bakanlndaki Dava Partisi, Fadlallahn lmnden sonra baka resmi bir ismi manevi otorite olarak benimsememitir. Ancak parti iinde ahrudiyi

519. Hateminin ncelii dini demokrasi, NTVMSNBC, 8 Austos 2001. http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/97982.asp 520. Reformist Islamic Revolution Mujahideen Organization rues Shahroudis response to majlis, Payvand News, 8 ubat 2001, http://payvand.com/news/01/feb/1046.html 521. Iran, Country Of Origin Information (Coi) Report, UK Border Agency, 28 Haziran 2011, s.58. http://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain?docid=4e26ead814 522. Irans top leader names mediator in power struggle between Ahmadinejad and parliament, The National, 27 Temmuz 2011, http://goo.gl/isbJV4

133

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

takip temaylnde olanlarn bir arl bulunmaktadr.523 Hlihazrda Irakta ok etkin olan Ayetullah Ali El Sistani, Irak demokrasisini desteklemi ve igalin ilk gnlerin itibaren randaki gibi bir dini bir ynetime kar olduunu ve dorudan seimler yaplmas gerektiini ifade etmitir. Bu noktada ahrudi ran iin daha da nem kazanmaktadr; zira rann Iraktaki Byk Ayetullahlk grevine Irak halk zerinde daha etkili olmasn salayacak sertlik yanls bir din adam getirmeye alt iddia edilmektedir.524Ayetullah ahrudinin Necef Havzasnn lideri olmas durumunda, rann halen Irak zerinde var olan siyasi etkisinin ayrca Irak halknn geneli zerinde dini bir tesir de salanmas yoluyla ok ynl bir hegemonyaya dnmesi mmkn olacaktr. Ayetullah Sistaninin 81 yanda olmas ve son yllarda kamuoyunun nne kmamas Sistaninin sal konusunda endieleri iyice artrm ve rann son dnemlerde Iraka srekli temsilci gndermesi de rann Sistani sonras dnem iin hazrlk yapt konusunda iddialar glendirmitir. Irak Babakan Nuri El Malikinin Tahran ziyareti srasnda Ayetullah ahrudi ile grmesi de bu noktada nem arz etmitir.525 Washington Institute for Near East Policy ahrudi kendisini Sistani sonrasna hazrlyor yorumunu yapmtr. Bu balamda ahrudinin Iraktaki dini kesimlerle yakndan ilgilenmesi ve maddi anlamda Iraktaki dini kurumlara yardmda bulunmas da bunun gstergesi olarak deerlendirilmektedir.526 te yandan Ayetullah seiminin dindar iiler arasnda gayet demokratik bir sre olduunu, Necef Havzasnn bu anlamda siyasi gelimelerden muhafaza edildiini ileri sren fikirlerin yan sra527 dini lider seilirken gei srecinin salam mekanizmalar tarafndan iletildii ve buna srece maddi ve siyasi gcyle mdahale etmek isteyenlerin baarsz olaca belirtilmitir.528 Buna ek olarak Necef Havzasnda yetimesine ramen ahrudinin 30 yllk ran tecrbesinin onu deitirdii, ahrudinin siyasi aktivizminin ve resmi grevlerinin Necef geleneine ters dt529 zerine vurgu yapan gzlemciler, bunun da rann aksine din ve siyasetin kol kola
523. Hayder al-Khoei, Why Iran-Sponsored Cleric cant Become Iraqs Next Religious Leader Niqash, 28 Haziran 2012, http://www.niqash.org/articles/?id=3081 524. ran iilerin Ruhani Liderini Semek stiyor, Sabah, 21 Mays 2012. http://www.sabah.com.tr/NewYorkTimes/2012/05/21/iran-siilerin-ruhani-liderini-secmek-istiyor 525. ran yargs bakanndan sert eletiriler, BBC, 6 Mays 2005, http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2005/05/050505_iran_judiciary.shtml 526. Tim Arango, Iran Presses for Official to Be Next Leader of Shiites, NY Times, 11 Mays 2012, http://goo.gl/zuc4aw 527. Hayder al-Khoei, Why Iran-Sponsored Cleric cant Become Iraqs Next Religious Leader Niqash, 28 Haziran 2012. 528. Hayder al-Khoei, Why Iran-Sponsored Cleric cant Become Iraqs Next Religious Leader Niqash, 28 Haziran 2012. 529. Tim Arango, Iran Presses for Official to Be Next Leader of Shiites, NY Times, 11 Mays 2012.

134

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

olmad Necef te, ahrudinin Iraka dnse bile dini lider olarak kabul edilmesini zorlatraca ileri srmtr.530 Hizbullahn lideri Hasan Nasrallahn ahrudinin Kumdaki rencilerinden birisi olmas bu noktada dikkat ekicidir. ahrudinin bir baka rencisi Mehdi Haleji, Ayetullah Sistaninin tam aksine ahrudinin iadam yn, zengin olmas ve lks ierisinde yaamasnn dindar iilerin din adamlarndan bekledikleri mtevaz hayat karlamadna da dikkat ekmitir.531 ran devletinin tavrna paralel olarak ahrudi, Suriye devrimi konusunda da tavrn aka ortaya koyarak Esed rejiminden yana olmu ve hatta Suriye halkn destekledii iin Trkiyeyi hedef alan demeler vermitir. ahrudi, Trkiyenin blge lkelerinde liberal slam tevik ederek gelimeleri kendi lehine evirmeye altn iddia etmitir.532

2.6.2

Ali Allavi
Eski Savunma ve Maliye Bakan

1947 ylnda Badatta doan Ali Allavi, 1968 ylnda Amerikann prestijli okulu Massachusetts Teknoloji Enstits naat Mhendislii Blmnden (MIT) mezun oldu. Irakn nde gelen isimlerinden Ahmet elebinin yeeni, Iyad Allavinin ise kuzenidir. Saddam Hseyin dneminde Londrada srgnde yaamtr. Yksek Lisansn London School of Economics ve Harvard niversitelerinde tamamlayan Allavi, Dnya Bankasnda bir mddet altktan sonra pek ok uluslararas finans kuruluunda grev yapt. zel sektrdeki deneyiminin yan sra Malezya slam niversitesi, Oxford ve Princeton gibi eitli niversitelerin Ortadou merkezlerinde almalar yrtt. 2003te Irakn igalinin ardndan Irakn tm etnik unsurlar eve arsna uyarak lkesine dnd ve Maliye Bakan oldu. 2004 ylnda Saddam sonras dnemin ilk sivil Savunma Bakanln yapt; 2005 ylnda ii Birleik Irak ttifak listesinden Geici Ulusal Meclise seilerek brahim el Caferi hkmetinin Maliye Bakan grevine getirildi. 2006 ylnda Irakn iine girdii sreten duyduu hayal krkl ierisinde Londraya geri dnd ve akademik almalarna arlk verdi. 2007 ylnda Yale ni530. Hayder al-Khoei, Why Iran-Sponsored Cleric cant Become Iraqs Next Religious Leader Niqash, 28 Haziran 2012. 531. Tim Arango, Iran Presses for Official to Be Next Leader of Shiites, NY Times, 11 Mays 2012, 532. Ayatollah Shahroudi: Turkey seeking to promote liberal Islam, ABNA, 25 Austos 2011, http://abna.ir/data.asp?lang=3&Id=261694

135

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

versitesi Yaynlarndan kan Irakn gali: Sava Kazanmak, Bar Kaybetmek adl kitab byk dikkat ekti. 1990daki Krfez Savann ardndan Irak siyasi hayatn detayl bir biimde irdeleyen bu kitap zellikle Amerikan igali srasnda ve sonrasnda Irak siyasetinde nemli roller stlenen Allavinin kaleminden yazlm olmas itibariyle ayr bir neme sahiptir. Allavi kitabnda Irakl muhalefetin ykseliinden Paul Bremer liderliindeki Geici Koalisyon Ynetimine, lkedeki mezhep mcadelesinden 2007 ylnda danmanln yapt Nuri El Maliki ynetimine kadar pek ok farkl konuyu ele almtr. slamn Snni, ii ve Vahhabi gibi farkl yorumlaryla Irakn toplumsal ve siyasal hayatndaki nemine odaklanan Allavi, bugnk mezhep siyasetinin temelini aklamada Irakl nl sosyolog Ali El Vardinin merkez-evre perspektifine bavurmutur. Vardi bu balamda Irakn ehirli merkezi ile kabileci ve bedevi kesiminin oluturduu evre arasnda ayrm yapar. Irakn modernleme sreci lkenin evresinde etkin olan kabileci ve mezhepi toplumsal yapy maskeleme grevi stlenmitir; ancak Irakn siyasal evriminde modernleme son derece sathi kalmtr.533 Modernlemenin yaad her trl aksama evredeki mezhepi toplumsal rgtlenme biimini yeniden diriltmi ve glendirmitir. Allavi 1980-1988 arasnda yaanan savalarn baarszlkla sonulanmasyla Irakn yeniden mezhepi fay hattna kaydn belirtir.534 zellikle bir yandan BM yaptrmlar altnda ehirli orta snfn zayflamas, dier yandan Saddamn kendi meruiyetini salamak iin Snni slami sembollere bavurmas lkedeki merkez-evre dengesini evre lehine evirmitir. Bu toplumsal taban kaymas ii ve Selefi slami formlarn toplum genelinde yaylmasna neden olmutur. Allavi ayrca 2009 ylnda yaynlad slam Medeniyetinin Krizi adl kitabyla yeniden isminden sz ettirdi.535 evreden yaylan mezhepi toplumsal rgtlenme biiminin Amerikan igalinin ardndan glenerek devam ettiini belirten Allavi, 2006 ylnda El Kaidenin iilerin kutsal sayd Askeri Camiini bombalamalarnn ii-Snni gerilimini trmandrdn ileri srmektedir.536 Allaviye gre, Saddamn devrilmesiyle ortaya kan siyasi boluun artan mezhepilikle doldurulmaya alld ortamda milis gleri olmayan Sistaninin saduyu ars, ykselen ii tepkisini dindirmede anlamsz kalmtr. iilerin artan tepkisini milis gleri ile harekete geiren Sadr ise hkmetin gvenlik glerinin desteini arkasna alarak pek ok Snninin lmyle sonulanan saldrlar dzenlemitir.

533. Ahmed H. Al-Rahim (2008), Inside Iraqs Confessional Politics, Journal of Democracy, 19(1), s.171. 534. Ali Allawi (2007), Occupation of Iraq: Winning the War, Losing the Peace, Yale University Press, ss. 57-58. 535. Ali Allavinin detayl biografisi iin bkz. http://www.aliallawi.com/ 536. Ali Allawi, The Iraq Crisis and the Future of the Middle East Order, 4 Kasm 2009, http://www.aliallawi.com/art_iraqCrisis.php

136

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

Allaviye gre Amerikann Irak politikasnn baarszl, slamn lkenin toplumsal ve siyasi rgtlenme biiminde farkl formlaryla oynad rol anlamam olmasndan kaynaklanmaktadr.537 te tam bu nedenle Amerikallar Irak igal ettiklerinde beklentileriyle uyumayan bir Irak toplumu ile kar karya kalmlardr. Irak toplumu ne neo-konlarn anlad anlamda demokrasi ve zgrlklere a, ne de Amerikaya kendisini zgrletirdii iin mteekkirdi. Aksine Amerikallarn Irakta karlat Irak toplumu dindar ve srail ve Bat kartyd.538 Amerikann Irak ngrszl, akabinde pek ok taktiksel ve stratejik hatay beraberinde getirdi. Allavi Amerikann Iraka ynelik Saddamn devrilmesi dnda bir plannn olmamasn hala hayretle karlamaktadr.539 Bremer liderliindeki geici koalisyon ynetimde yaanan yolsuzluklar ve yanl politikalar Allavinin ynelttii eletirilerden payn almtr. Allavi zellikle Bremerin Irak devletinin ve brokrasisinin Baasszlatrlmas politikasnn eksikliklerini dile getirir.540 Bilindii gibi Bremer, Baas partisi yetkililerinin ynetimde olmasn yasaklamt. Sz konusu karar pek ok Snni tarafndan eletirilmi; ardndan Bush ynetimi ii arlkl Irak ynetimine baz eski Baasl yetkililerin yeniden grevlerine getirilmesi arsnda bulunmutu. Allavi pek ok uzmann aksine sz konusu Baasszlatrma politikasnn yeterince kapsaml olmadn, yalnzca st dzey Baasl yetkililerle snrl kaldn ifade ederek Geici Koalisyon Ynetiminin reformlarn ekingen bulmaktadr.541 Hlbuki ona gre yaplmas gereken Saddamdan kalan idari ve brokratik yapnn topyekn revizyonuydu. Allavinin eletirileri yalnzca Amerikann Irak politikasyla snrl kalmamtr. Irakl siyasi elit, partiler, kurumlar ve brokratlar da yazarn eletirilerinin hedefindedir. Allavi ii olmasna ramen 2005 ylnda iktidara gelen ii ounluklu hkmetin lkede mezhep ayrln derinletiren uygulamalarnn farkndadr. Kitabnda ii hkmetin gvenlik aygtn iilerle doldurmasndan ve ynetimi Baasszlatrma politikasndan bahseden Allavi, sz konusu politikann Irakn demokratikleme srecine yansmalarnn olumsuz olaca grn savunmaktadr.542 te yandan Allavi, Snni Araplarn bundan sonraki siyasal srete iilerin demografik ounluklarndan tr hkim pozisyonda olmalarn kabul

537. Ali Allawi, a.g.e. 538. Louis Werner, Ali Allawi and his neocon exploiters, Middle East Times, 25 Nisan 2007. 539. To Save Iraq, open up the Green Zone, The Sunday Times, 29 Nisan 2007. 540. Ali Allawi, a.g.e. ss.107-113. 541. Rajiv Chandrasekaran, The Insider: The Occupation of Iraq: Winning the War, Losing the Peace, The Washington Post, 15 Nisan 2007. 542. Edward Wong, Tribal Loyalties, The New York Times, 27 Mays 2007.

137

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

etmesi gerektiinin altn izmitir.543 ii ve Snni brokrat ve siyasilerin mezhep ayrlklarnn tesine geerek Iraktaki tm kesimlerin haklarn koruyan ortak bir ulusal kimlik oluturmalarnn ncelik arzeden bir ihtiya olduu zerine vurgu yapmtr. Ancak Allaviye gre mevcut durum bunun yakn zamanda gereklemeyecei algsn glendirmektedir. Brokrasideki adam kayrma uygulamalar, patronaj sistemi, yolsuzluklar ve mezhebe dayal atamalar umutlar her geen gn azaltmaktadr.

2.6.3

Muhammed Abdullah Muhammed El ehvani

Irak Eski Milli stihbarat efi

Muhammed Abdullah Muhammed El ehvani, 1938 yl Nisan aynda Beni Hamdan kabilesinin bir yesi olarak Musulda dodu. 1957 ylnda Harp Akademisinden 35. Dnem mezunu olarak diplomasn ald. Irak zel Kuvvetleri ve Hava Kuvvetleri kapsamnda yurt iinde ve Amerika Birleik Devletleri dhil yurt dnda eitim ald. zel Kuvvetler Komutanlnda eitim verdi. 1983 ylnda Irak Savunma Bakanl Hava Kuvvetlerinden sorumlu Mstearlk grevine getirildi.544 ehvani Irak-ran Savanda Irak Ordusunun kahramanlarndan biri olarak ne kt. 1984de Irak Krdistanndaki bir dalk blgeyi ele geiren ran birliklerine kar, 150 helikopter eliinde giritii harektta baarl olmu ve stratejik adan nemli olan blgenin yeniden Irak kontrol altna alnmasn salamtr.545 ehvaninin hreti Saddam Hseyinin daysnn olu olan Orgeneral Adnan Hayrullahn bir uak kazasnda lmesinden sonra riske girdi. Ordu stihbarat Mdrl tarafndan defalarca sorgulanan ehvani, 1990 ylnda rdne, oradan da ayn yl ierisinde ngiltereye kat.546

543. Ali Allawi, For the First Time, A Real Blueprint for Peace in Iraq, 4 Kasm 2009, http://www.aliallawi.com/art_iraqPeace.php 544. Furkan Torlak, Irakn Gehleni devre d m kald?, Dnya Blteni, 25 Austos 2009, http://www.dunyabulteni.net/index.php?aType=haberArchive&ArticleID=87315&q=ap, Eriim Tarihi: 29 Mays 2013. 545. Michael Iskoff, David Corn, Hubris: The Inside Story of Spin, Scandal, and the Selling of the Iraq War (New York: Crown, 2006), s. 103. 546. Torlak, Irakn Gehleni

138

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

Birka yl sonra rdne geri dnen ehvani, Ammanda bir ithalat-ihracat irketi kurmu ve ayn zamanda Irakta bir darbe gerekletirmek amacyla Ammanda Irak zel kuvvetleri ve hava kuvvetlerinden oluan subaylardan gizli bir tekilat faaliyete geirmitir. Bu tekilattan tannm silah tccarlarndan Sarkis Soanalyan sayesinde haberdar olan CIA, el ehvani ile balant kurarak birlikte almaya balamtr. CIA 1995de Clinton ynetimini Saddama kar darbe giriimi iin ikna etmeye alm, ancak Ahmet elebi Amerikan ynetimini bu giriimden vazgemeye ikna etmitir. Saddamn istihbarat birimlerinin 1996 ylnda bu tekilat deifre etmMesinin ardndan ehvaninin olu Enmar, Esir ve yadn da ierisinde bulunduu 85 subay idam edilmitir.547 Saddamn istihbarat rgt ehvaniye rdnde 12 kez suikast denemesi gerekletirmitir. CIA ile tekrar temasa geen ehvani, Amerika Birleik Devletlerinde yine zel kuvvetler ve hava kuvvetleri bnyesinden daha nce kendi anda olan 100 kadar Irakly biraraya getirerek Nevada eyaletinde ilerideki bir operasyon iin hazrlklarn srdrmlerdir.548 Muhammed El ehvani, Amerikann Irak igaliyle birlikte lkesine geri dnm, ksa bir sre ierisinde Amerikan Valisi Bremerin himayesinde, kendi elemanlarndan destek alan bir istihbarat rgt kurmutur. Bu tekilat ierisinde Saddam Hseyin dneminden kalma unsurlarn etkin bir ekilde yer ald dikkati ekmitir. Tekilatn youn olarak Snni Araplardan ve bir ksm Krtlerden olutuu yer yer ikyet konusu olmutur. Irakl kaynaklar bir ynyle ehvaniyi, Nazi Almanyasnn yklmasnn ardndan Sovyetler Birliine kar Amerikan saflarna katlan Reinhard Gehlene benzetmitir. Zira ehvani, Saddamn saf deitiren tekilat ile birlikte kendisine himaye ve finans salayan Amerikallara almtr. ehvani, d istihbaratta ran ve Suriye, i istihbaratta ise zellikle Nuri El Malikinin Dava Partisi ve Abdulaziz El Hekimin Yksek Konseyinin faaliyetlerini izlemi, tekilat da Sadr grubunun faaliyetleri konusunda Amerikan glerini etkin bir biimde bilgilendirdirmitir. Basna szan baz raporlarda Maliki ve El Hekimin adamlaryla ilgili filemeler yapld ve Saddam dneminde bu parti yeleri hakknda aml (ibirliki, ajan) ifadesi kullanld grlmutr. Zamanla ehvani, Babakan Maliki asndan iki adan risk ifade etmeye balamtr. Birincisi, devlet iinde kontrol edilemeyen
547. Iskoff, Corn, Hubris, s. 104. 548. Iskoff, Corn, Hubris, s. 104-105.

139

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

gl bir birim olumas, ikincisi de, ehvaninin ayn zamanda Irak hkmetine kar olas bir darbeyi rgtleyebilecek bir subay olma kapasitesinde olmasdr. Austos 2009da Irakta yz kiinin lm ve yaklak bin kiinin yaralanmasyla sonulanan bombal saldr sonras Babakan Nuri El Maliki, Irak Milli stihbarat Tekilat (Cihaz El Muhaberat El Vataniyye) efi Muhammed El ehvaniyi gvenlik ve istihbarat zaaf yaand gerekesi ile grevden almtr.549 Ancak Maliki ile el ehvani arasndaki asl sorunun rann Irak zerindeki nfuzu zerine olan anlamazlklar olduu da sylenebilir. El ehvani, rivayetlere gre Malikiye aralarnda 19 Austos bombalamasnn da olduu bir dizi bombalamann arkasnda rann olduunun delillerini sunmu, Maliki de bunu reddetmitir.550 Aslnda, Amerikan valisi Paul Bremer tarafndan greve getirilen ehvani, Maliki tarafndan defalarca grevden alnmaya allm, ancak her seferinde Amerikan vetosuyla grevinde kalabilmiti.Muhammed El ehvaninin grevden alnmas Amerikann Irakta nemli bir kalesini kaybetmesine sebep olmutur. Bunun yan sra Suudi Arabistan, Msr, rdn ve Trkiye asndan Irak gvenlik gleri ierisindeki nemli bir denge unsuru tasfiye edilmitir.551

2.6.4

Sinan El-ebibi
Merkez Bankas Eski Bakan

Dr. Sinan El-ebibi Irak Merkez Bankasna 2003 Eyll ve 2012 Ekim tarihleri arasnda bakanlk etmi Irakl bir ekonomisttir. 1 Temmuz 1941de Badatta doan El-ebibi mehur Irakl air ve edebiyat Muhammed Rida El-ebibinin oludur. Dr. El ebibi 1966 ylnda Badat niversitesi ktisat blmnden mezun olmutur. Bunun yansra ekonomik kalknma alannda bir diplomaya da sahiptir. 1970 ylnda Manchester niversitesinde yksek lisansn tamamlam, 1975 ylnda ise Bristol niversitesinden ekonomi doktorasn almtr. Nisan 1977 ve Aralk 1980 arasnda Sinan El-ebibi Irak Planlama Bakanlnda Hazrlk ve Koordinasyon Birimi Bakanln ve Mays
549. Torlak, a.g.e. 550. Saad El-Bezzaz tarafndan baslan El-Zaman gazetesinden aktarlan haber: Intelligence Report: Iran Financing Al-Qaeda in Iraq, Memri Blog, http://www.thememriblog.org/blog_personal/en/19444.htm, Eriim tarihi: 10 Mays 2013. 551. Torlak, a.g.e.

140

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

1975 ile Mart 1977 arasnda Irak Petrol Bakanlnda thalat ve Pazarlama Birimi Bakanln yrtmtr. ran-Irak savann balangcndan sonra Cenevreye tanm ve orada Aralk 1980 ve Ekim 2001 tarihleri arasnda Birlemi Milletler Ticaret ve Kalknma Konferans (UNCTAD) bnyesinde ynetici ekonomist olarak almtr. 1 Austos 2002de ABD Senatosunun D ilikiler Komitesinde Irakta gerekleecek muhtemel bir askeri operasyon iin danlan isimlerden birisi olmutur. El-ebibiye danlan konular, Irak ekonomisinin durumu ve muhtemel bir askeri operasyondan sonra Irak ekonomisinin stabilizasyonu olmutur. El-ebibi 2003 Eyllde Irak Merkez Bankasna bakan olarak atandktan sonra bankay modern finansla tantrmtr. Irakn 2003 ncesinde kullanlan ve zerinde bulunan Saddam resmiyle hatrlanan banknotlar Ekim 2003 ile Ocak 2004 arasnda yeni Irak dinaryla deitirmitir. Dr. El-ebibi kuruluunda sermayesi 100 milyar dinar olan Irak Merkez Bankasn hzla modernletirmi, dnya dviz piyasalarna uyumu salam ve lkedeki istikrarszla ramen Irak dinarnn dviz piyasalarnda istikrarn temin etmitir. Iraktaki gvensiz d ortamn bankacl etkilediini syleyen El-ebibi bir rportajnda bulunduu pozisyon sebebiyle hayatnn byk bir risk altnda olduunu belirtmitir.552 Belirsiz i ve d koullara ramen El-ebibi Irak dinarn 1,170 ABD dolar civarnda tutmay baarmtr. Enflasyonu tek haneye indirmi ve Merkez Bankasnn bamszlnn nemli bir savunucusu olmutur. 2012 ylnda yaanan gelimeler, Merkez Bankasnn bamsz statsne darbe vurmutur. Ocak 2011 yl banda Yksek Federal Mahkemeden istedii gr alan Babakan Maliki, dier bamsz kurumlarn zerinde hkimiyet kurmaya alt gibi, Merkez Bankasna da mdahale etmitir. El-Maliki nce Mart 2012de bu kurum zerinde hkmet denetimi tesis etmi, Ekim 2012de ise kurumun bakan Dr. El-ebibiyi vazife gerei yurtdnda olduu bir srada grevinden uzaklatrmtr.553 Ayrca Dr. El ebibi ve ekibinden 10 kii hakknda grevini ktye kullanmak, yolsuzluk ve dviz speklasyonu yapmaktan dava amtr.554 El-ebibi Ocak 2011de El-Maliki hkmetine bamsz kurumlar zerinde denetim hakk veren Yksek Federal Mahkeme kararna eletirel yaklam ile de bilinmektedir.
552. Sinan al-Shabibi: Central Bank of Iraq, Time, 17 Aralk 2004, http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1009781,00.html, Eriim Tarihi: 9 Mays 2013. 553. Power games in Iraq over ousted Central Bank chief , Albawaba, 24 Ekim 2012, http://www.albawaba.com/business/iraq-central-bank-447941, Eriim Tarihi: 9 Mays 2012. 554. Sinan Salaheddin, Sinan al-Shabibi, Iraqi Central Bank Chief, Issued Arrest Warrant Over Corruption Allegations, Huffington Post, 18 Ekim 2012, http://www.huffingtonpost.com/2012/10/18/sinan-al-shabibi-iraqi-central-bank_n_1978726.html, Eriim Tarihi: 9 Mays 2012.

141

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

2.6.5

Hamis el Hancer
adam

Tam ad Hamis Ferhan Ali el Hancer El savidir. rdnde ikamet eden Hamis el Hancer, Selahaddin vilayetinin Tikrit kentinde dnyaya gelmitir. Gen yata rdn-Irak arasnda ticarete balam, zellikle de Iraka BM ambargosunun uyguland dnemde ticari faaliyetlerini arttrmtr. Devrik Irak lideri Saddam Hseyinle yaad anlamazlk sonucu rdnn bakenti Ammana kamak zorunda kalmtr. Irak igali sonras rdn ve dier lkelere g etmek zorunda kalan ailelere ve Irak ierisindeki fakirlere ynelik yardmlaryla ne kmtr. Bilimsel kalknma iin Hancer Enstitsn kurmu, pek ok Iraklya burs salayarak eitim grmelerine vesile olmutur. Merkezi rdnde bulunan Irak Stratejik Aratrmalar Merkezinin onursal bakan olan Hamis el Hancer, Arap dnyasnda Irakla ilgili dzenlenen nemli konferans ve toplantlara destek vermitir. 2010 Irak seimleri ncesi oluturulan El Irakiyye grubunun kuruluunda aktif rol oynam ve ana sponsorlar arasnda yer almtr.555 Ancak 2012 ortalarnda el Hancer ile Irakiye listesi lideri Iyad Allavi arasnda sorunlar yaanmaya balamtr.556 Yine bu dnemde kan rivayetlere gre, el Hancer ile Babakan Maliki arasnda bir grmenin gereklemesi iin baz temaslar sz konusu olmutur.557

2.6.6

Saad El-Bezzaz
adam ve gazeteci

Saad El-Bezzaz, Arab-Sat, Nile-Sat ve Hot-Bird zerinden uluslararas yayn yapan Irak televizyonlarndan biri olan ve sekler Snni Araplara yakn bir duru sergileyen El-arkiyye kanalnn sahibidir. Snni ve sekler bir gre sahip olan

555. Khanjar Khamis supports Iraqiya List without influencing decisions, Jamal Karbouli, http://www.alsumaria.tv/news/46192/khanjar-khamis-supports-iraqiya-list-wit. 556. Dahlaki describes disputes between Allawi, Khanjar as Personal ones, Iraqi News, 13 Haziran 2013, h ttp://goo.gl/Su6zh8 557. Attempts to bring closer between Maliki and Khanjar Shafaq News, 29 Temmuz 2012, http://www.shafaaq.com/en/politics/3106-attempts-to-bring-closer-between-maliki-and-khanjar.html.

142

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

Saad El-Bezzaz hlen Londrada yaayan Irakl bir iadamdr. 1952 ylnda Musulda doan el-Bezzaz, Badat niversitesi Siyaset Bilimi blmn tamamladktan sonra ayn niversitenin Modern Tarih alannda ve Arap Birliine bal Arap Aratrmalar ve almalar Enstitsnde Uluslararas likiler dalnda yksek lisans dereceleri almtr.558 1979-1984 yllar arasnda Londra Irak Kltr Merkezinin direktrln yrtmtr ve bu dnemde ngiliz vatandal almtr. Londrada yaad dnemde Gizli Sava: ran-Irak Savandaki Enformasyon Mcadelesi adl kitab kaleme almtr. 1986-1988 yllar arasnda Irak Haber Ajansnn yneticiliini stlenmitir.1988-1990 yllarnda Irak Televizyonu ve Radyosu Genel Direktrl yapmtr. El-Bezzaz bu vazifenin hemen arkasndan 1990-1992 yllarnda Al-Cumhuriyye gazetesinin editrln yrtmtr.559 Saddam Hseyinin Kuveyti igaline muhalif olduktan sonra 1992de Irak terk etmitir. Saad El-Bezzaz Ammanda kald dnemde Sava Douran Sava (1992) ve Irak Sorununda Krtler (1996) adl kitaplarn kaleme almtr. Irakta yaad yllarla ilgili verdii demete Batda geirdii yllarn ve ngiliz vatandalna sahip olmasnn Irakta birok grup tarafndan kendisine pheyle yaklalmasna sebep olduuna deinmitir.560 El-Bazzaz 1997de ngilterede Azzaman Yaynclk irketini kurmutur. Bu yaynclk irketi gnlk Azzaman Arapa gazetesini ve Azzaman al-Jadeed Arapa aylk dergisini yaynlamtr. Bu bamsz gazete ve derginin Arap dnyasnda, Avrupada ve ABDde datm yaplmaktadr. Basm ise Londra ve Bahreynde gereklemektedir. Amerikan igalinin ardndan El-Bezzazn 2004 ylnda at kanal, Saddam rejiminin devrilmesinden sonra Irakta faaliyete geen ilk medya irketidir. Bu medya irketi televizyon kanalnn yan sra Azzaman yaynlarn da Irakta aktif hale getirmitir. 2005 ylnda ngiliz mahkemesinin iddialarna gre bu proje Irakn ilk bamsz medyas Suud rejiminin milyonlarca poundluk desteiyle srdrlmtr.561 Irakta en ok okunan gazete olan Azzaman gazetesi 2006da Maliki hkmetinin husumetini zerine ekmi ve lkenin ii nfusuna kar ayrmc yayn yapmakla sulamtr. Irak hkmetinin kanaln Badat ofisini kapatmas zerine El-Bezzaz
558. Saad Albazzaz, CV, http://www.saadbazzaz.com/index.asp?code=cv, Eriim Tarihi: 9 Mays 2013. 559. James Siver, My Life as Saddams Editor, The Independent, 8 Temmuz 2003. 560. Saad al-Bazzaz: An Insiders View of Iraq, The Middle East Quarterly, Aralk 1995, Vol. 2, No: 4. http://www.meforum.org/277/saad-al-bazzaz-an-insiders-view-of-iraq. 561. David Pallister, Media mogul accused of running Saudi-funded propaganda campaign, The Guardian, 26 Ocak 2005, http://www.guardian.co.uk/world/2005/jan/26/pressandpublishing.media, Eriim tarihi: 9 Ocak 2005.

143

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

merkezini Dubaiye tamtr. 2010 seimlerinde ak bir ekilde Allaviin Irakiye listesini desteklemitir. Irakta ofisi kapatldktan sonra muhabir bulundurmayan kanal Irak iinden cretli olarak anlat kiilerden ulatrlan haber ve grntlerle Irakta olanlar aktarmaya almaktadr. Saddam dnemi sonrasnda Iraktaki medya algs deimitir. Iraktaki ou ailenin uydu televizyonuna sahip olduunu sylemek doru bir tespit olacaktr. Bu sebepten tr El-arkiyye zamanla izledii politika sebebiyle ii ve Snni izleyici kitlesi edindii gibi, Suudi finansrlerin de desteini kazanmtr.562 Uydu vastasyla yayn yapan bir televizyon kanaln artk Iraktan uzak tutmak g, belki de imknszdr. Bu yzden her ne kadar Londrada ikamet etse de El-Bezzazn Iraktaki belli bir etki alannn olduu sylenebilir. El Bezzaz 2012de yaynlanan Arap dnyasnn 500 en gl ismi listesinde yer almtr. OPEC yardmlar ve Irak ekonomisi alannda yaynlanm eitli akademik yaynlar vardr.

2.6.7

Kenan Mekiye
Irakl Yazar

1949 ylnda Badatta doan Kenan Mekiye, gen yata eitimini srdrmek iin ABDye gitmi, Massachusetts Teknoloji Enstitsnde (MIT) mimarlk okumutur. Ardndan Mekiye Ortakln kurarak Ortadou ve Kuzey Afrika blgesinde inaat alannda hizmet vermitir. Mekiye Brendeis niversitesinde slam ve Ortadou alannda dersler vermektedir. Srgnde olan Irakllar iinde nemli bir yere sahip olan Mekiye, zellikle ABDnin 2003 Irak igaline verdii destekle adndan ska sz ettirdi. Savan en ateli taraftarlarndan biri olan Mekiye, igal ncesi ABD Bakan George Bush, Bakan yardmcs Dick Cheney ve Dileri Bakan Condoleezza Rice ile gren Irakldan biriydi. Mekiyenin 1989 ylnda kaleme ald ve 1990 ylnda ABD ve ngilterede en ok satanlar listesinin bana oturan Korku Cumhuriyeti563 adl kitab 2003 igalini merulatrma ilevi stlendi.
562. Deborah Amos, Eclipse of the Sunnis: Power, Exile, and Upheaval in the Middle East (New York: Public Affairs, 2010, New York, s.4. 563. Kanan Makiya (1989), Republic of Fear: The Politics of Modern Iraq, University of California Press: Berkley.

144

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

Mekiye, Korku Cumhuriyeti adl eserinde Saddam rejimini siyaset, ekonomi ve gvenlik unsurlaryla detayl bir biimde ele almtr. Mekiye kitabnda Saddam rejimini 1920lerde Avrupada ortaya kan totaliter rejimlerin Ortadou versiyonu olarak niteler. Ona gre Saddam Hseyin rejimi rdn ve Suudi Arabistandaki klasik anlamdaki otoriter rejimlere benzemiyordu. Saddam rejimi daha ok Mussolini talyas ya da Stalin dneminin Sovyetler Birlii ile kyaslanabilecek dzeyde totaliter bir rejimdi. Irak, Saddam rejimi altnda bizzat Saddamn kendisi, Baas partisi ve onlara bal gvenlik gleriyle toplumsal alann her bir noktasn kontrol altnda tutulduu, toplumun rejimin yayd korku dalgas iinde sindirildii bir lkeydi.564 Mekiyeye gre rejimin brakt korku bugn hala Irakta kendisini hissettirmektedir. Korku Cumhuriyeti ilk basldnda pek fark edilmemi; ama Saddamn Kuveyti igal etmesi ve ardndan Amerikann savaa girmesiyle 1990 ylnda ABD ve ngilterede en ok satan kitap olmutur. Kitabn poplaritesinin artmasyla birlikte Mekiye, Bat medyasnda tannan bir figr haline gelerek Irakn srgndeki toplumunun gayriresmi szcs konumuna ykseltilmitir.565 1993 ylnda yaynlad Zalimlik ve Sessizlik: Sava, Despotluk, syan ve Arap Dnyas adl bir baka kitabnda Arap entelektellerini Saddam rejiminin vahetini grmezden gelmek ve Ortadouda yaanan tm problemlerin kaynan Batda bulmakla sulamtr.566 Korku Cumhuriyeti 1990 ylndaki Krfez Savanda ABDnin Saddam aleyhine balatt propagandann en nemli aralarndan biri olmutur. Mekiye bu kitabnda Saddamn devrilmesi gerektiini ahlaki bir argmana dayandrm; fakat d glere mdahale arsnda bulunmamtr. Ancak ABDnin 2003te Iraka mdahale etme ihtimali belirdiinde Mekiye ABD ynetiminin sz konusu kararnn en ateli savunucularndan biri olmutur. Bu balamda bir yandan ABD ynetiminin Dick Cheney, Paul Wolfowitz ve Donald Rumsfeld gibi igal yanls ahin kanadyla grerek sava yanls kesimin ABDnin Irak halkn zgrletirmek iin Iraka gidecei ynnde ikna abalarnda nemli bir rol stlenmitir. gal ncesi Beyaz Sarayda Bush ve Condoleezza Rice ile gren Mekiye, grmenin ardndan dzenlenen basn toplantsnda aynen yle demitir: Eer Bakan (Bush) bu mdahaleye tek bana girse bile ki bu sz konusu deil, tarih onu eletirenlerin stesinden gelecektir.567 Mekiye, dier bir yandan gl insan haklar ve demokrasi argmanlaryla demokrat ve liberalleri de sava lehine harekete geirmeye almtr.

564. A.g.e., bkz. Intoduction. 565. Jordan Michael Smith, Makiya has no regret about pressing the war in Iraq, Globe Correspondant, 17 Mart 2013. 566. Kanan Makiya (1993), Cruelty and Silence: War, Tyranny, Uprising, and the Arab World, W.W. Nortan Company: New York. 567. Jordan Michael Smith, a.g.e.

145

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Irakn igalinin ardndan patlak veren direni, mezhep atmalar ve seimlerden sonra oluan hkmetlerin de istikrar salamada baarszlklar Mekiyenin igaldeki roln daha da tartlr klmtr. Hatta Paul Wolfowitz bile aralarnda Mekiyenin de bulunduu bir grubu ABDyi yanl ynlendirdii eletirisinde bulunmutur. Mekiye ise Irakn igaline verdii destein arkasnda durmutur. Irakta ilerin beklendii gibi gitmemesinden ABDnin igalin ardndan yapt hatalardan ziyade Irakn siyasi elitlerinin sorumlu olduunu iddia etmitir.568 Ona gre Irakn Saddam rejimi altnda demokratiklemesi imknszd; igal en azndan demokratikleme frsatna bir kap aralamt, ama Irakl siyasi gruplarn mezhep ayrmlarn bir yana brakarak Irakn ortak yarar iin almay tercih etmemeleri mevcut durumu dourmutur. Mekiye, yapt bir hata varsa, o hatann da, Irak elitinin lkenin karlarn dnerek hareket edeceklerini varsaymasdr.569 Mekiyenin Irak igalinin arkasndaki tavr Arap Baharna yaklamnda da grlmektedir. 6 Nisan 2013 tarihinde New York Timesta kaleme ald makalede Mekiye, Arap devrimlerinin Irakn igalinin ardndan ortaya kan siyasi kltr ve ahlaki deerlerin neticesinde yaandn iddia etmitir.570 Her ne kadar devrimciler bunu kabul etmek istemese de, Mekiyeye gre, Saddamn devrilmesi Arap dnyasn sarsan otoriter rejimler kart isyan hareketlerine zemin hazrlamtr. Mekiyenin sz konusu argmannda kard nokta Irak igal ederek zgrletirdiini dnd Amerikann ayn zamanda Arap devrimlerine sahne olan lkelerdeki otoriter rejimlere on yllarca verdii destektir.571 Amerikann desteini alarak lkelerindeki halklar her trl zgrlkten mahrum brakan bu rejimlere kar balayan halk hareketleri Irakn igalini meru saymadklarn ve onu rnek alnacak bir model olarak kabul etmediklerini grmezden gelmektedir. Mekiye son zamanlarda almalarn kendisinin kurduu Irak Bellek Vakf zerine younlatrmtr. Vakf faaliyetleri kapsamnda Saddam Hseyin rejimin iledii insan haklar ihlalleri, katliamlar, lmler ve ikenceleri belgeleriyle ortaya koymaya alyor. u ana kadar Baas rejimine ait 10 milyon sayfaya yakn belge ve dokman toplayan Vakf, Amerikan ve Irak hkmetlerince desteklenmektedir.

568. Kanan Makiya, The Road to Tahrir Square Ran Through Baghdad, Asharq Al-Awsat, 14 Nisan 2013. 569. Dexter Filkins, Regrets Only, The New York Times, 7 Ekim 2007. 570. Kenan Makiya, Arab Spring started in Iraq, The New York Times, 6 NisN 2013. 571. Haytham Bahoora, On Iraq War Revisionism: Kanan Makiya and the Arab Revolutions, Jadalliya, 17 Nisan 2013.

146

2 .

I R A K TA

S YA S

A K T R L E R

2.6.8

Enes el-Tikriti
Kurtuba Vakf Bakan

1968 ylnda Badatda doan Enes el-Tikriti, Mslman Kardelerin ngilteredeki lobi kurulularndan olan sivil toplum rgt Kurtuba Vakfnn (Cordoba Foundation) kurucusu ve bakandr.572 Irak slam Partisi lideri Usame el-Tikritinin oludur. El-Tikriti henz 2 yandayken ailesi ile beraber Londraya yerlemi,babas tannm muhaliflerden ve Mslman Kardeler mensuplarndan olduu iin 33 yl Irak ziyaret edemememilerdir. Tercme ve Yorumlama sahasnda master derecesine sahip olan el-Tikriti Leeds niversitesinde bu alanda yarm-zamanl olarak dersler vermektedir.573 Ortadounun ve ngilterenin nde gelen eitli grsel ve yazl medya organlarnda siyasi konularda grleri alnmakta ve yazlar kmaktadr. Enes el-Tikriti asl ngilterede kanaat nderi olarak yapt faaliyetlerle kendisini tantmtr. Mslman toplumun siyasi srece daha aktif katlm iin abalar yrtm ve Mslmanlarn ngiliz kamuoyunun geneliyle daha salkl ilikiler gelitirmesini tevik etmitir. El-Tikriti 2001 ylnda ortaya kan sava kartl hareketinin nde gelen isimlerinden biri olmu ve ngilterede giderek artan slamofobi ve rklk kart kampanyalarda aktif liderlik roln stlenen isimlerden olmutur. Britanya Mslmanlar Dernei szcs ve Bakan olarak Irak ve Afganistandaki savalar ve Filistindeki srail igalini protesto eden pek ok gsteriye nderlik etmitir. 15 ubat 2003de Irakn igalini protesto etmek iin dzenlenen ve ehir tarihinin en byk gsterisi olan, tahminlere gre 2 milyona yakn kiinin katld gsterinin de organizatrleri arasndadr. Enes El-Tikriti 2004 ylnda George Gallowayin Sayg Partisine katlm ve Yorkshire ve Humberside blgesinden Avrupa Parlamentosu seimleri iin aday olmutur. El-Tikriti 2005 ylnda ngiliz sava kartlar hareketi tarafndan Irakta ngiliz rehine Norman Kember ve iki

572. Vakfn resmi websitesi iin bkz. http://www.thecordobafoundation.com/ 573. Kidnap envoy meeting Iraqi Sunnis, BBC News, 4 Aralk 2005, http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/4494456.stm, Eriim Tarihi: 10 Mays 2013.

147

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

arkadann serbest braklmasn salamak iin grmeci olarak seilmitir.574 2007 ylnda Britanya Mslmanlar Derneiinden bir grup arkadayla ayrlan Enes el-Tikriti Britanya Mslman Giriimi adl oluumu faaliyete geirmilerdir. Bu ayrlkta, nceki kurumda gelenekiler ile yenilikiler arasnda ngiliz siyasetinde alnacak tavra dair gr ayr rol oynamtr. Sol siyasi partiler iinde aktif siyasi mcadeleyi savunanlar Giriim iinde faaliyetlerine devam etmeyi tercih etmilerdir. Enes el-Tikriti nclnde kurulan Kurtuba Vakf, slam ve Bat arasnda yaknlama ve diyalou tesis etmeyi ve akl ve hogrnn sesi olmay amalamaktadr. Kurtubann ehir, medeniyet ve insanlk olarak gerekletirdii deneyime yn veren ruhu gnmzde klavuz edinen bir anlay benimsemitir. Kurtuba Vakf bamsz bir halkla ilikiler kurumu olmann yansra bir aratrma ve dnce merkezi olarak da ilev grmektedir. ngilterede ve kresel bazda toplumlar ve dini gruplar aras meselelerin kabullenme ve anlamay tevik eden bir eylem ve diyalog ortam iinde ele alnmasn ilke edinmitir.575

574. UK Muslim Brotherhood Leader Says Israel Puppet Master In Syria, The Global Muslim Brotherhood Daily Watch, 6 Mays 2013, http://www.globalmbwatch.com/2013/05/06/uk-muslim-brotherhood-leader-israel-puppet-master-syria/, Eriim tarihi: 10 Mays 2013. 575. Who are We?, The Cordoba Foundation, http://www.thecordobafoundation.com/about_us.php?load=20.

148

3. DN YAPILAR VE AKTRLER

Dileri Bakan Ahmet Davutolunun da ska ifade ettii gibi Irak Ortadounun mikrokosmosudur. Ortadouda olup da Irakta olmayan siyasi, etnik ve mezhebi bir unsur neredeyse bulunmamaktadr.576 Resmi verilere gre bugn Irak nfusunun % 97si Mslman, % 3 ise Hristiyan ve dier dinlere mensuptur. Mslmanlar ierisinde de ii Arap, Trkmen ve Krtlerin toplam oran % 60 65 iken, Snni Arap, Krt ve Trkmenlerin oran % 32 37 civarndadr.577 Irak, gnmz slam dnyasnda iilerin ounluu oluturduu drt lkeden biridir.578 Iraktaki Hristiyan gruplar ise olduka eitlilik arz etmekte, 13 farkl kilise Irakta faaliyet gstermektedir. Bunlar Keldani Kilisesi, Dou Asur Kilisesi, Kadim Dou Asur Kilisesi, Ortodoks Sryani Kilisesi, Katolik Sryani Kilisesi, Ortodoks Ermeni Kilisesi, Katolik Ermeni Kilisesi, Ortodoks Rum Kilisesi, Katolik Rum Kilisesi, Kpti Ortodoks Kilisesi, Advenist Kilisesi, Anglikan Ulusal Protestan Kilisesi, Asur Protestan Anglikan Kilisesidir.579 Irakta Mslman Krt, Arap ve Trkmenler ile Hristiyanlarn dnda Yezidiler ve Sabiiler yaamaktadr.580 Irakta tarihi boyunca Yahudilerin yaad bilinmekle

576. zm Sreci ve Irak Dersleri, Taha zhan, Sabah Gazetesi, 4 Mays 2013. 577. People and Society, Iraq, CIA World Factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/iz.html. 578. Dier lke: ran, Azerbaycan ve Bahreyn. 579. http://www.cese-iq.net/christian.htm. 580. A.g.e.

149

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

birlikte gnmzde saylarnn yok denecek kadar az olduu ifade edilmektedir. srailin ilk kadn meclis bakan Dalia Itzik, srailde Savunma Bakanl yapm Yitzhak Mordechai ve Binyamin Ben-Eliezer, Seferat Yahudileri Bahahaml yapm Ovadia Yusuf ne kan Irak kkenli Yahudilerden birkadr. 1952 ylnda Irakta saylar 120 bini bulan Yahudilerin, Arap-srail savalar sonucu sraile g ettikleri bilinmektedir.581 Irakta Saddam Hseyin, devrilmeden nce lkedeki dini gruplarn faaliyetlerini devlet dzeyinde takip eden Vakflar ve Din leri Bakanl bulunmaktayd. Ancak Saddam Hseyinin 2003 ylnda devrilmesinden sonra Vakflar ve Din leri Bakanl kaldrlm ve Snni, ii ve Hristiyan ve dier dinler olmak zere toplam vakf kurulmu ve bu vakflar dorudan bakanlar kuruluna bal olarak hizmet vermeye balamtr. Bu erevede sz konusu vakflar, yasal olarak tm faaliyetleri iin Bakanlar Kurulundan fon almaya balamtr.582 Bunun dnda iilerin din adam yetitirme ve geleneksel faaliyetleri yrtme bakmndan bir otorite olarak grdkleri Necef Havzas bulunmaktadr. Ayn zamanda iiler ierisinde devletin kurduu niversitelerde din eitimi alan isimler de vardr. Snniler ise devlet niversiteleri ve snrl olarak medrese eitimini tercih etmektedirler. Snnilerin nde gelen din eitim kurumlarndan biri, alt vilayette faaliyet gsteren mam- Azam Klliyesidir. Ayrca Irak igali sonras baz Snni Arap limlerin dini bir otorite olarak oluturduklar Mslman limler Heyeti de faaliyetleriyle ne km bir yapdr. Bu blmde, dini gruplarn etkileimde olduklar kurumlar ve bu kurumlarda ne kan baz isimler ele alnacaktr.

3.1 LER
3.1.1 Necef Havzas Dini Merkezi
Havza dini merkezleri ii Mslmanlarn din adamlar yetitirmek iin tesis ettikleri dini yksek eitim kurumlardr. Gemite bu merkezlerin en sekin ve kdemli alimleri ii kitlelerce din zerine yegane otorite olarak bilinirlerdi. Ancak son zamanlarda Mukteda el-Sadr gibi dardan bir din adamnn ne kabilmesi

581. Israelis from Iraq remember Babylon, Lipika Pelham, BBC, 7 Mays 2007, http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/6611667.stm. 582. Iraq, July-December, 2010 International Religious Freedom Report, U.S State Department, 13 Eyll 2011, http://www.state.gov/j/drl/rls/irf/2010_5/168265.htm, Eriim tarihi: 9 Mays 2012.

150

3 .

D N YA P I L A R V E

A K T R L E R

havzalardaki en kdemli alimlerin otoritesini sorgulanr klabilmitir.583 Bu kurumlarda geleneksel slami eitim verilir. Irakn Necef ehri ile rann Kum ehrindeki havzalar ii Mslmanlarn dnyann en nde gelen ve birbirleriyle rekabet iinde olan havzalardr.584 Bunlarn yan sra dnya zerinde ii toplumlarn din eitimi aldklar kk havzalar da bulunur, ancak bunlarn etkileri snrldr. Necef Havzas dini ilimler merkezi ii inancnn en nemli dini limlerinden, ii hukukunu sistematik hale getiren balca kii olarak bilinen ve 1056 ylnda Badattan ayrlmak zorunda braklm olan eyh Muhammed bin el-Hasan el-Tusi (995-1067) tarafndan Necef ehrinde kurulmutur.585 Necef Havzas, ii slam tarihinin en eski ilim merkezi olarak kurulduu yldan gnmze yaklak 1000 yldr, baz dnemlerde stnl baka havzalara kaybetmi olmakla birlikte, ii eitiminin en nemli merkezlerinden olmay srdrmtr.586 18. yzyln ortalarndan itibaren, zellikle de 19. yzylda, Kerbela ile birlikte en nemli ii ilim merkezi olma zelliini kazanmtr.587 Bu derece nem kazanmalarna ramen, bu merkezler ran etkisinden uzak kalamamlar; yine ilgintir ki bu havzalar kstl da olsa ran da etkileyebilmilerdir. randan gelen ok sayda alim ve renci Iraktaki havzalarda yaamlardr. Iraktaki havzalara randa gsterilen yksek sayg nedeniyledir ki, Iraktaki ii ulema 20. yzyln ilk eyreinde randaki siyasi olaylara mdahele edebilmilerdir.588 Ancak bu stnlk kinci Dnya Savann sonundan itibaren ve zellikle Saddam Hseyin rejimi srasnda randaki Kum havzasna kaymtr. Bu srete Kum merkezli Ayetullah Seyyid Hseyin Burucerdinin almalarnn zel bir yeri olmutur. Osmanl devletinin gevek otoritesi altnda izafi bir muhtariyete sahip olan Necef Havzas, Irakn ayr bir siyasi birim olarak ortaya kmasndan sonra uzun yllar boyunca Irakta i bana gelen ynetimlerin basklarna maruz kalm, dini trenler yasaklanm, ii limler rejim tarafndan ldrlm, srgne gnderilmi ya da ev hapsine maruz braklm ve iilerce dini ehemmiyeti olan bina ve eserlere zarar verilmitir. kinci Dnya Savan izleyen dnemde Irak havzalarnda eitim alan renci saysnda 1960lar ve 1970lerin bandaki ksa

583. Christopher Marcinkowski, Thinking Ahead: Shiite Islam in Iraq and Its Seminaries (hazwah ilmiyyah), Position Paper, S. Rajaratham School of International Studies, Nanyang Technological University, Singapore, 2007, s. 2. 584. Augustus R. Norton, al-Najaf: Its Resurgence As a Religious and University Center, Middle East Policy Center, http://www.mepc.org/journal/middle-east-policy-archives/al-najaf-its-resurgence. Eriim Tarihi: 4 Mart 2013. 585. Hamid Dabashi, Shiism: A Religion of Protest, London: The Belknap Press of Harvard University Press, 2011. s. 66. 586. Fadel Reda Ali al-Kifaee, The Role of Hawza of Najaf and Ayetullah Ali al-Sistani in Restructuring the Iraqi Governance System in Post-Baaathist Iraq, Baslmam Master Tezi, The American University of Cairo, 2010. Arap-slam dnyasnn ise en eski drdnc yksek renim kurumudur. Bkz. Norton, a. g. e. 587. A.g.e. s. 17. 588. Marcinkowski, a. g. e., s. 12.

151

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

dnem dnda srekli d yaanmtr. 1970lerin sonunda Necef Havzasndaki toplam hoca ve renci says 600 iken, 1985de ise yalnzca 150 civarndadr.589 ran Devrimi sonrasnda Kumun ii ilimlerin merkezi haline ykselmesiyle rann dnyadaki iiler zerindeki etkisi artmtr. Buna paralel olarak dini almalarda Farsann etkisi de artmtr. Kum lehine gelien bu etki kaymasna ramen, Ayetullah Seyyid Muhammed Bakr el-Sadr (1935-1980) rneinde grdmz gibi, Necef Havzas entellektel adan nemini koruyabilmitir.590 ABDnin 2003 ylnda gerekletirdii Irak igali sonrasnda Necef Havzas yeniden ii din eitiminin merkezi olma yolunda bir canlanma dnemine girmitir. 2009da Necef te 500 Irak dndan olmak zere yaklak 5000 renci bulunmaktadr. Gnmzde nde gelen ii ulemasnn ou Necef te yaamaktadr. Ancak Kum ile mukayese edildiinde, Necef gerek refah ve altyap, gerekse eitim kurumlarnn ve rencilerin says, kalitesi ve eitlilii asndan daha zayf bir grnt arzetmektedir. Bu sebepledir ki, Ayetullah Ali Sistani Necef te yaamasna ramen internet faaliyeti (www.sistani.org) iin merkez olarak Kumu semitir.591 Ulemann asl ilevinin iktidar ve g sahibi olmak deil, halka atlacak en doru adm atmalarn salamak iin rehberlik yapmak olduunu dnen Necef limleri arasnda ranin resmi doktrini velayet-i fakih (fakihlerin ynetimi)592 fazlasyla reva bulmaktadr. -Kum ulemasnn ran devletinin ideolojik hegemonyas altnda olduu dncesi Necef te hkimdir. Ayetullah Uzma el-Hakime gre mercinin grevi siyasetilerin doru istikamete ynelmelerinde yardmc olacak nasihatlerde bulunmak ve rehberlik yapmaktr. Bu durum Necef ulemasnn siyaseten pasif (dinginci, quietist) olmay kabullendii eklinde yorumlanmamaldr. ran rneindeki din adamlarnn ynetimden sorumlu olmas Necef te genel kabul grmemekle beraber, Necef ulemas siyasetilere rehberlik yapmakta ve kendilerine danlmasn beklemektedirler. Kesinlikle inzivaya ekilmi birer mistik olmayp lkenin ve blgenin siyasi gndemini yakndan takip etmektedirler. Ayrca devletten kendi bamszlklarn korumak konusunda yeterince hassas davranmaktadrlar.593 Havzalar ynetici veya siyasi elitlerce kurulan ve finanse edilen kurumlar olmayp ulemann gayretleri ile kurulmu ve gelimelerini srdrmlerdir. Havzada F589. Norton, a. g. e. 590. Vali Nasr, The Shia Revival: How Conflicts within Islam Will Shape the Future (New York: W. W. Norton and Company, 2007), s. 218;Marcinkowski, a. g. e., s. 13-15. 591. Norton, a. g. e.; Nasr, a. g. e., s. 218. 592. Hayrettin Karaman, iada mamlk ve Velayet-i Fakih anlay, http://www.hayrettinkaraman.net/kitap/meseleler/0652.htm. 593. Norton, a. g. e.

152

3 .

D N YA P I L A R V E

A K T R L E R

kh, Hadis, Kelam, slam Tarihi, Felsefe, Mantk gibi dini derslerin yan sra Psikoloji, Siyaset Bilimi, Corafya ve Sosyoloji gibi dier branlar da retilmektedir.594 Her ne kadar tm havzalarn uymakla ykml olduu standart bir ders program mevcut olmasa da, klasik olarak adlandrlan temel derslerden tm renciler ykmldr. Gnmzde Necef Havzasna gelen rencilerin yaklak yzde 85i lise renimlerini tamamlam olarak gelmektedir. Eitimin balca aamas vardr: Birinci aama (mukaddemat): Yaklak 3-4 yl srer. Dersler kk snflarda, eitimlerinin nc aamasnda olan havza elemanlarnca verilir. kinci aama (sutuh): 6 yl civarnda srer. renciler genellikle derslerde fkh, usl ve felsefe alanlarndaki eserler zerine alrlar. nc aama (mezuniyet aamas, ders el-haric): Eitim daha ok fkh ve usl zerinedir ve ders kitaplarnn allmas ile snrl deildir. Dersler havzadaki kdemli limlerce verilir. Belli bir konuya ilikin grler sunulur ve onlarn analitik tartmas yaplr. Ama rencinin entellektel kapasitesini gelitirmektir. Mtehit olmak isteyenler bu aamada verilen bir imtihan gemek zorundadrlar. rencinin sarf ettii gayrete gre bu imtihan geebilecek derecede yetkinlie ulamak 7 ila 10 yl bulabilmektedir.595 2009 yl itibaryla, havzadaki st dzey rencilere aylk 250 dolar civarnda burs verilmektedir.596 Necef havzasnn dnya iileri nezdindeki nemi ehrin ii inanc bakmndan tad nemden de kaynaklanmaktadr. Necef, Hz. Ali Trbesi etrafnda kurulmu kutsal bir yerleim birimidir. Din ve ticaret, ehrin tarih boyunca varln srdren iki temel faaliyeti olagelmitir. Aslnda ticaretin kayna da ehrin dini nemidir. Zira ehir her yl milyonlarca ziyaretiye ev sahiplii yapmaktadr.597 Son 10 yl iinde Necef Havzas ile birlikte Necef ehrinin de ehresi deimeye balamtr. Hzla artan din turizminin etkisi altnda ehirde ticari hayat canlanm ve evrede yatrmlar hzla artmtr. Onlarca yeni otel yaplm ve pek ou da inaat halindedir. Restorasyon ve yenileme almalarnn yansra yeni altyap yatrmlar da devrededir. zellikle ranl yatrmclar Necef e byk ilgi gstermektedir. Necef Havzas ilim merkezi aslnda gnmz anlamnda dini eitim veren bir niversite olarak dnlmelidir. Havza, her biri kdemli bir limin himayesindeki 20den fazla sekin okuldan olumaktadr. lim hiyerarisinin en tepesinde Merci olarak kabul edilen Ayetullah Uzma unvanna sahip limler yer alr. Necef
594. al-Kifaee 595. Education at Hawzah, Hawzah Studies, http://hawzahstudies.blogspot.com/2008/04/education-at-hawzah.html. Eriim tarihi: 5 Mart 2013. 596. Norton, a. g. e. 597. Marcinkowski, a. g. e., s. 7,8; Najaf: Sistanis City, A Glimpse of Iraq, webblog, http://glimpseofiraq.blogspot.com/2005/11/najaf-sistanis-city.html

153

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Havzasnda be tane Ayetullah Uzma vardr. Bunlarn iinde, zellikle Irak iileri arasnda en popler olan Ayetullah Ali Sistanidir. Onun dnda dier Ayetullahlar Muhammed el-Yakubi, Muhammed shak el Feyyad, Muhammed Said el-Hkim ve Beir Hseyin el-Necefidir.598 Bir alt srada kdemli din adamlar olan mtehitler bulunur ki bu unvana sahip kiiler dini meselelerde fikir verme ve onlar yorumlama yetkisine sahiptir. Daha alt srada ise mctehitlerin retilerini izleyen mukallitler bulunur. Necef Havzasnda eitim gren rencilerin masraflar havza tarafndan karlanr. Ciddi bir mali kaynaa sahip havzann balca para kaynan dindar iilerin yaptklar balar oluturur. Kiisel balarn yan sra devlet adamlar da havzaya balarda bulunmulardr.599 Irakn Cumhuriyet ilan edildii 1958den sonra, zellikle de Saddam rejimi dneminde Necef Havzasnn para kaynaklar zerinde kontroller artrlmaya allm, bu da iiler ile Irak rejimi arasndaki gerilimi trmandrmtr.600 Necef Havzasnn sahip olduu ekonomik g, havzann siyasi etkilere kar bamsz kalabilmesinde ve ounlukla muhalif saflarda yer almasnda etkili olmutur. Dolaysyla havza limleri iiler zerinde ciddi bir etkiye sahiptir. Necef, Amerikan igalinin ardndan ii toplumu iinde nemli gerilimlere ve atmalara sahne olmutur. 10 Nisan 2003te, nemli ii limlerinden 1992 ylnda vefat etmi Ayetullah Uzma Seyyid Ebu el-Kasm el-Hoinin olu, Londradaki srgn hayatndan yeni dnen ve Amerikallarla iyi ilkiler iinde olan Seyyid Abdlmecit el-Hoi Mukteda el-Sadra bal kiilerce Hz. Alinin trbesinin yaknnda ldrlmtr. Yine Nisan 2003te Ali Sistaninin evi el-Sadra bal militanlarca kuatlm, ancak Sistaniye bal byk bir topluluun yardma gelmesi zerine militanlar geri ekilmitir. 29 Austos 2003te Hz. Ali trbesinin olduka yaknlarnda, bir arabaya yerletirilen bombann patlamas sonucu eski Ayetullah Uzmalardan birinin olu olan Seyyid Muhammed Bakr el-Hakim ve evredeki 100e yakn insan hayatn kaybetmitir. Bu hadisenin dier nemli taraf, el-Hakimin Irakta nde gelen ii siyasi partilerinden Irak slam Devrimi Yksek Konseyi bakan olmasdr. 2004 yl iinde de, ii toplumu iindeki gerilim ve atmalar devam etmi ve Sadra bal Mehdi Ordusu eitli vesilelerle Amerikan igal ve Irak gvenlik kuvvetleri ile atmalara girmitir. Ayrca 2006dan sonra zaman zaman Necef i ziyarete gelenlere kar bombalama eylemleri yaplm ve birok kii hayatn kaybetmitir. Belli aralklarla Necef iddet ve terr eylemle598. Norton, a. g. e. 599. Marcinkowski, a. g. e., s. 8, 11. 600. Marcinkowski, a. g. e., s. 8, 9.

154

3 .

D N YA P I L A R V E

A K T R L E R

rine sahne olmakla birlikte, dier baz Irak ehirleriyle mukayese edilirse makul lde istikrar ve sknete kavutuu sylenebilir.601

3.1.2

Ayetullah Uzma Seyyid Ali Sistani

Mercei Taklit

Irakn en nemli ii lideri olarak kabul edilen Ayetullah Uzma Seyyid Ali Sistani 1930 ylnda rann iiler iin kutsal kabul edilen ehri olan Mehedde domutur. Din limleri ile tannan bir aileden gelmektedir. Be yandayken Kuran renmeye balayan Sistani, ilk dini ilimler renimini ailesinin yannda aldktan sonra renimine daha ileri seviyede devam etmek iin rann Kum ehrine gitmitir. Kumda yl kalm ve dnemin en nde gelen limlerinden Ayetullah Hseyin Burucerdi ile almtr. 1951 ylnda Irakn Necef ehrine tanarak, aralarnda ii slam dnyasnn en nde gelen limlerinden kabul edilen Ayetullah EbulKasm el-Hoinin de olduu Necef Havzasnn saygn dini limlerinden dersler almtr.602 Hocas el-Hoinin vefatnn ardndan Necef Havzas Dini Merkezinin bana gemitir. slam zerine pek ok eseri vardr. Sistani, Necef Havzasnda slam hukuku bilgisi en st dzeyde olan merci unvanna sahiptir. slam hukukunu yorumlama ve iilere gnlk hayatlarnda rehberlik etme otoritesi olan merciler snrlar aan etkiye sahiptirler. Sessiz kiiliiyle tannan Sistaninin kamusal alanlardaki grnrl nadirdir. slami devlet anlayn kabul etmekle beraber, randa geerli olan, din adamlarnn sistem zerinde egemen olduu ynetim anlayn Sistani kabul etmemektedir. Sistani, randaki gibi din adamlarnn siyasette resmi olarak rol stlendii bir hkmet modeline kardr. Ayetullah Humeyniye gre devlet din adamlar vastasyla ynetilmeliyken, Sistaninin benimsedii Dingincilik (Quietism) anlayna gre din adamlar devletin gnlk ileyiine mdahil olmamal, siyasetten bamsz bir otorite olarak hareket etmelidir.603 Ayrca Sistaniye gre, Irak yneten kanunlar slami hukukla atmamaldr; bununla beraber serbest seimler, din zgrl ve dier medeni haklar da vazgeilmez esaslardr.
601. Norton, a. g. e. 602. Juan Cole, The Ayetollahs and Democracy n Iraq, s. 34, http://goo.gl/qaWHra, Eriim tarihi: 29 Aralk 2012; Kifaee, The Role of the Hawza..., s. 49. 603. Sharon Otterman, Iraq: Grand Ayatollah Ali al-Sistani, http://www.cfr.org/iraq/iraq-grand-ayatollah-ali-al-sistani/p7636 Eriim tarihi: 29 Aralk 2012.

155

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Sistaninin slam devleti anlaynda seimler, dini zgrlkler ve temel zgrlkler garanti nemli yer tutar. gal ncesi Sistaninin ABD ile atmay artracak bir tutumdan uzak durmu olmas ve sessiz profili koalisyon glerinin onun gcn ve nemini yanl anlamalarna neden olmu ve her ynden onaylayc bir tavr iinde olaca beklentisini meydana getirmitir. Nadiren aklama yapan Sistani, destekilerini koalisyon glerine kar silaha bavurmamalar konusunda uyarmtr. Ancak igal sonrasnda ABD ile gr ayrlna dmtr. Bu anlamda Irakn ABD tarafndan igalinin ardndan atanmas dnlen anayasay yapacak komite yelerinin eilmesi gerektii onusunda bir fetva yaynlayarak Amerikan igal ynetiminden farkl bir tavr almtr. Ayrca Sistani, hazrlanacak olan anayasann onaylanmas iin referandum yaplmas gerektiini savunan tavryla halkn egemenlii ilkesini iselletirmi olduunu ortaya koymutur. Bu tavryla igal sonrasnda Irakn siyasetini kendi atadklar geici komiteler veya meclislerle ynlendireceini dnen Amerikallarn planlarn geersiz klmtr.604 Kimilerine gre Sistani seimleri taktik gerei desteklemektedir. Bu gr destekleyenler nfusunun yzde 60n iilerin oluturduu Irakta seimlerin ii iktidar gvence altna alan en temel siyasi ara olmas nedeniyle Sistaninin seimleri desteklediini ileri srmektedirler. Sistani ise seimleri Irak halknn taleplerini siyasete yanstabilecek en iyi ara olmas nedeniyle desteklediini belirtmektedir.605 Ayetullah Ali Sistani, Saddam Hseyin dneminde ciddi baskya maruz kalmtr. Ak bir siyasi faaliyette bulunmamasna ramen rejime tehdit olarak alglanan Sistani ev hapsinde tutulmutur. Iraktaki varln srdrebilmesi iin olduka dk profilde bir hayat srmesi, gen iiler ve Sadr gibi radikal liderler tarafndan eletirilmitir. Sadrn sert eletirilerine ve saldrgan tutumuna sessiz kalan Sistani bu ekilde Sadrn halk nezdinde saygnlnn kendiliinden azalmasn salamtr. Sistaninin Irak siyasetinde ve uluslararas aktrler nezdinde en gl kn yapt olay ise Mukteda el-Sadr milisleri ile Amerikan gleri arasnda meydana gelen ve hafta sren atmalar sona erdiren atekeste gerekletirdii arabuluculuktur. Atekesin ardndan tedavi iin Londraya gitmesi, siyasi bakmdan lider pozisyonunu Sadra kaybetme endiesini dourmutur. Ancak bu endie gereklememi, Sistaninin Necef e dnmesiyle desteini yeniden artrmtr.

604. Babak Rahimi, Ayotullah Sistani and the Democratization of Post-Baathist Iraq, USIP Special Report, s. 8, http://www.usip.org/files/resources/sr187.pdf Eriim tarihi: 29 Aralk 2012. Ayrca bkz. Norton, a. g. e.. 605. Otterman, Iraq: Grand Ayatollah...

156

3 .

D N YA P I L A R V E

A K T R L E R

3.1.3

Mukteda Es Sadr
Hccetl-slam

1973te Irakta doan Mukteda Es Sadr, ii dini lider Muhammed Sadk Es Sadrn oludur. Muktedann banas, sekler felsefe ve ideolijilerle de ainal ile bilinen, hatta din adam olmasnn yansra bir dnce adam olarak kabul edilen mehur dini lider Ayetullah Muhammed Bakr Es Sadrn yeenidir. Bakr es Sadr Irak iileri arasnda 20. yzyln etkin isimlerinden birisi olup 1958de ii Dava Partisinin kurucular arasnda yer almtr. Bakr eEs Sadrn Saddam Hseyin tarafndan 1980de idam edilmesinin ardndan Mukteda Es Sadrn babas Ayetullah Muhammed Sadk Es Sadr ruhani liderlii stlenmitir. Ancak 1999da Muhammed Sadk da iki oluyla birlikte Saddamn Baas rejimi tarafndan ldrlnce yerine en kk olu Mukteda Es Sadr gemitir.606 Mukteda Es Sadr, henz 30 yanda olmasna ve Ayetullah unvanna sahip olmamasna karn geni kitlelere ulamada baarl olmutur. Sadr, zellikle Irakn igali sonrasnda ABD kartl ile daha geni kitleler tarafndan tannmaya balanm, lkenin en etkin figrlerinden biri haline gelmitir.607 gal sonras oluturulan Sadr Hareketi de dini-sosyal bir halk hareketi olmu, dini retiler ve geleneksel pratikleri birletiren bir sosyal dzen kurmay hedeflemitir.608 ABD igalinin ilk dnemlerinde Sadrn takipileri yoksul ii halkn yaad banliylerde halkn yiyecek ihtiyacn ve salk hizmetini karlamtr. Badatn banliylerinde yaayan iki milyondan fazla yoksul ii, Sadr nclnde kendi belediyelerini, salk ve sosyal hizmetlerini kurmu, Saddam ehri adndaki bu blgeye Sadr ehri adn vermitir.609 Sadr, Amerikan kart sylemini Cuma namazlarnda verdii vaazlarda da srdrm ve halk ABD igaline kar direnie armtr. Bu dorultuda Sadr, 2003 ylnda 500-1000 kadar eitimli asker ve 5000-6000 civarnda gnllnn katlmyla Mehdi Ordusu ad altnda askeri bir birim kurmu ve kendisine bal bu glerle ABD askerlerine kar savamtr.610

606. Greg Bruno, Muqtada al-Sadr, Council on Foreign Relations, 16 Mays 2008, http://www.cfr.org/iraq/muqtada-al-sadr/p7637 607. Muqtada al-Sadr, http://www.globalsecurity.org/military/world/iraq/al-sadr.htm 608. Profile: Moqtada Sadr, BBC, 19 Ocak 2011, http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-12135160 609. Nimrod Raphaeli, Understanding Muqtada al-Sadr, Middle East Quarterly, Fall 2004, http://www.meforum.org/655/understanding-muqtada-al-sadr 610. Al-Mahdi Army / Active Religious Seminary / Al-Sadrs Group, http://www.globalsecurity.org/military/world/para/al-sadr.htm

157

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Sadra bal bir ordunun Amerikan askerleriyle atmas, Sadrn prestijini artrm ve Sadr Hareketini yabanc igaline kar direniin sembollerinden biri haline getirmitir. Ayetullah Ali Sistaninin arabuluculuu ile 2004te salanan atekesin bozulmasnn ardndan 2006 ve 2007de tekrar iddetlenen mezhep savanda Sadrn kurduu Mehdi Ordusu, Snni Araplara ynelik iddet kullanmakla sulanmtr. 2007de ABD Bakan Bush Iraktaki askeri birliklerin saysn artrma emri verdiinde Sadr Iraktan ayrlarak rana yerlemi, Ayetullah olabilmek iin Kum ehrinde dini eitim almaya devam etmitir.611 Sadr, randa olduu dnemde dahi Iraktaki yoksul ii kitleler zerindeki etkisini kaybetmemitir. 2008de trmanan iddet ortamnda silah brakmayan Mehdi Ordusuna ynelik Babakan Malikinin sert tutumu ve rann atekes iin devreye girmesiyle birlikte Sadr, Mehdi Ordusunun operasyonlarn sonlandrmas karar almtr. Sadr ayrca, Mehdi Ordusunun zel sava bir birlii barndrmaya devam etmekle birlikte sosyal ve kltrel bir organizasyona dntn aklamtr.612 Dini ve sosyal bir oluum olarak ortaya kan Sadr Hareketi, Irak siyasetinde de nemli rol oynamaktadr. 2005 genel seimlerine ii rakipleri olan Irak slam Yksek Konseyi ve Dava Partisinin Birleik Irak Koalisyonuna katlan Sadr Partisi, 275 sandalyeli mecliste tek bana 32 sandalye kazanmtr.613 Sadr, seimlerden ilk parti olarak kan Birleik Irak Koalisyonunda hkmet iin mzakereler devam ederken, Dava Partisinden Nuri Malikinin babakan olarak atanmasnda etkili olmutur. Balangta Malikinin koalisyon hkmetinde yer alan Sadr Partisi, Temmuz 2007de koalisyondan ekilmi ve muhalefet safna gemitir.614 2009 yerel seimlerinde Malikinin ardndan ikinci parti olarak kan Sadr, bu baarnn ardndan 2010 genel seimlerinde dhil olduu Irak Ulusal Birliine 40 sandalye kazandrmtr.615 Sadr, 2007de ayrld Iraka Ocak 2011de, ABD askerlerinin Iraktan ekilmesine birka hafta kala dnmtr. Badat ve Washington arasnda Iraktaki ABD misyonunun uzatlmasna ilikin mzakerelerin devam ettii bu dnemde Sadr, ekilme olmad takdirde Mehdi Ordusunun tekrar faaliyete balayaca tehdidinde bulunmutur. 616

611. Anti-U.S. cleric Muqtada Sadr returns to Iraq, Los Angeles Times, 5 Ocak 2011 612. Profile: Moqtada Sadr, 19 Ocak 2011, http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-12135160 613. Greg Bruno, Muqtada al-Sadr, Council on Foreign Relations, 16 Mays 2008, http://www.cfr.org/iraq/muqtada-al-sadr/p7637 614. Moktada al-Sadr, The New York Times, 27 Aralk 2011 615. Michael Schmidt ve Jack Healy, In Blow to Government, Sadr Followers Call for New Elections, The New York Times, 26 Aralk 2011, http://goo.gl/YlTH56 616. Profile: Moqtada Sadr, 19 Ocak 2011, http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-12135160

158

3 .

D N YA P I L A R V E

A K T R L E R

Mukteda Es Sadr, ranla olan balantsna her zaman dikkat ekmi ve konumalarnda sk sk slam devleti kurma hedefine vurgu yapmtr. Sadr ayrca geleneksel olarak siyasetten uzak kalma eiliminde olan ii ruhani liderleri Irakn yeniden yaplanmasnda grev almaya armtr.617 Sadr, bir ii din adam olarak Irakl iiler zerinde daha etkin hale gelebilmek ve ii din adamlar karsnda liderlik meruiyeti salayabilmek iin Ayetullah unvann almak iin almaktadr.618 Son dnemde Irak Krt ynetimi ve merkezi ynetimi arasnda arabuluculuk almalar ile gndeme gelen Mukteda Es Sadr, Irakn birlik ve beraberliini savunmaktadr.619

3.1.4

Seyyid Muhammed Cevad ehristani

Hccetl-slam

Irakl ii din adam Ayetullah Sistaninin ran temsilcisi, merkezi Kumda bulunan Uluslararas Ehli Beyt Kurumu Bakandr. Kerbela doumludur ve Ayetullah Sistaninin damaddr. Newsweek dergisi ehristaninin randa en etkili 20 isimden birisi olduunu yazmtr. ehristaninin Ayetullah Sistani ile ran rehberi Ayetullah Hamaney arasndaki balant olduu ifade edilmekte ve Kum ile Necef arasndaki ilikileri ynettii belirtilmektedir. ehristani ayrca dnyann eitli lkelerinde Ayetullah Sistaniye bal olarak faaliyet gsteren brolarnn tamamnn da yneticisi konumundadr.

3.1.5

Seyyid Ahmed Safi

Hccetl-slam

Irakn Necef kentinde bulunan ii dini otoritelerinin Kerbela kentindeki vekili ve Kerbela kentinin Cuma imamdr. Irak anayasasnn hazrlan srasnda Necef teki Ayetullahlar tarafndan grevlendirilmi ve anayasay hazrlayan ekip ierisinde yer almtr.
617. Iraq: Al-Sadrs Political Ambitions, Council on Foreign Relations, 12 Ekim 2004, http://www.cfr.org/iraq/iraq-al-sadrs-political-ambitions/p7632#p6 618. Profile: Moqtada Sadr 619. Kriz, Malikiyi yalnz brakt, Sabah, 29 Nisan 2012

159

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

3.2 SNNLER
3.2.1 Irak Snni Vakf Divan
2003 ylnda yeni dzenlemeyle Babakanlka balanan Snni Vakf, kurulu amalarndan bazlarn slam dnyas ve dier lkelerle yakn ilikiler kurmak, vakf ilerini dzenlemek ve kontrol etmek, hayr kurumlarn denetlemek ve gelitirmek, slam kltr ve mirasnn korunmas ve din eitimi verilmesini salamak olarak belirtmitir.620 Vakfn yaplanmas iki koldan yrtlmektedir: Merkezi dzenlemeler ve vakf bakan ile ilgili dzenlemeler. Vakfn merkezi yaplanmas vakf faaliyetlerinin yrtlmesinden sorumlu 13 blmden olumaktadr. Bu blmlerden bazlar dare Servisi ve Maliye, slami Eitim Blm, slami Kurumlar ve Hayr Blm, Hukuk Blm ve Hkmet Szlemeleri Blmdr. Vakf bakan ile ilgili yaplanma ise 4 alt birimden olumaktadr: Ynetim birimi, Byk mam Fakltesi, Zekt Fonu ve Bilimsel Konsey.621 Vakfn bakanln 2005ten bu yana eyh Ahmed Abdulafur El Samarrai yapmaktadr. Vakfn bnyesinde Kuran ve snnetteki bilimsel konulara aklk getirmek zere Kuran Mucizeleri Komitesi; slami kurumlar arasnda uzlama salamak ve genleri hayr ilerine ilgisini ekmek amacyla kurulan Spor Komitesi ve Bilimsel Komite olmak zere komite bulunmaktadr.622 Bunlarn yan sra vakfn bnyesinde Zekt Fonu bulunmaktadr. Iraktaki btn valiliklerde ubesi bulunan fon, zekt miktarnn belirlenmesi ve toplanmasndan sorumludur.623 Snni Vakf Divan, Mslman limler Heyeti ile birlikte Irakta Snnilerin oluturduu iki nemli dini oluumdan biri kabul edilmektedir. Ancak bu iki oluum, igale kar iddet kullanarak mcadele etme konusunda farkl durulara sahip olmulardr. Kasm 2007de eyh El Samarrai, Mslman limler Heyetinin merkezi olarak hizmet gren mml-Kura Camiinin kapatlmasna karar vermi ve buna gereke olarak da Heyetin El-Kaide iddetini olumlu karlayan bir tavr

620. Ehdaf Divan El Vakf Essan, Sunni Affairs OfficialWeb Page, http://sunniaffairs.gov.iq/aime_ar.htm, Eriim tarihi: 8 Mays 2012. 621. Divanl Vakfus Snni, Sunni Affairs OfficialWeb Page, http://sunniaffairs.gov.iq/about1_ar.htm, Eriim tarihi: 8 Mays 2012. 622. Divanl Vakfus Snni, Sunni Affairs OfficialWeb Page, http://sunniaffairs.gov.iq/qran.htm, Eriim tarihi: 8 Mays 2012. 623. Zekt, Sunni Affairs OfficialWeb Page,http://sunniaffairs.gov.iq/box1_ar.htm, Eriim tarihi: 8 Mays 2012.

160

3 .

D N YA P I L A R V E

A K T R L E R

iinde olduu gerekesini gstermitir.624 Divann Heyeti eletirdii dier hususlar da unlardr: Heyetin el-Kaideye kar merkezi hkmeti ve Amerikan askerleriyle ibirlii yapan airetleri eletirmesi, bu airet yelerine, siyasi srece katlan Snnilere ve srf kimliklerinden dolay iilere kar kanl saldrlar dzenleyen el-Kaideyi knamamas ve Snnileri seimleri boykot etmeye ve polis glerine katlmamaya ararak Snni toplumun yeni siyasi yaplanmada marjinallemesine neden olmas.625 Din ve siyaset ilikisinin hayli girift olduu Irakta dini kurumlar siyasetten tamamen bamsz deildir. Bu balamda Snni Vakf, sosyal, kltrel ve ekonomik faaliyetlerin yan sra Saddam sonras dnemde siyasi olarak da etkinlik gstermitir. Snnilerin byk ounluu Saddam rejimi devrildikten sonraki ilk seimi boykot ederek oy kullanmamtr. Snni Vakf Bakan El Samarrai bu duruma mdahale ederek, 2009daki yerel seimler ncesinde 2000den fazla din limi, camii imam ve vaizin katld bir konferansta oy vermenin bir grev olduunu ifade etmi ve Snnilerin bu grevi yerine getirerek ynetimde sz hakkna sahip olmalar gerektiini sylemitir.626 Dini faaliyetlerin Irakn siyasi gndemindeki istikrarszlktan dorudan etkilendiini dikkate alan Vakf Bakan El Samarrai, 2010 seimlerinden sonra hkmetin uzun sre kurulamam olmasna ilikin Irakn hkmet kurmak iin Amerikann, Trkiyenin veya Suudi Arabistann yardmna ihtiya duymas aalayc bir durum aklamasnda bulunmu ve Irakn her anlamda yabanc mdahaleden kurtulmas gerektiini belirtmitir.627 Irak Snni Vakfnn mlkiyetinde geni araziler bulunmaktadr. Vakf bu arazileri Iraktaki konut sorununun giderilmesine katkda bulunmak iin toplu konut inaatna amaya balamtr. Bu amala Ekim 2012de Vakf ile Marmara Mhendislik ve naat A. arasnda, bakent Badatn gneyindeki Cumhurbakanl Saraynn karsnda yaplmas planlanan Dicle City Toplu Konutlarnn yapm anlamas imzalanmtr.628

624. Bill Roggio, Sunni clerics turn on Association of Muslim Scholars, Long War Journal, 17 Kasm 2007. http://www.longwarjournal.org/archives/2007/11/sunni_clerics_turn_o.php.Eriim tarihi: 3 Mart 2013. 625. A. g. e. 626. Ayman Ameen, Sunni Waqf Endowment Calls on Preachers in Mosques to Encourage Iraqis to Participate in Elections, Mawtani, http://www.mawtani.com/cocoon/iii/xhtml/en_GB/features/iii/features/2009/01/13/feature-05, eriim tarihi 9 Mays 2012. 627. Sunni Waqf: an insult that the government is formed by external blows to Iraqs politicians, Nenos Place, 9 Eyll 2010, http://goo.gl/qmijf4, Eriim tarihi 9 Mays 2012. 628. Trk firmadan Badata dev proje, Milliyet, 10 Ekim 2012.

161

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

3.2.2

eyh Ahmed Abdulafur El Samarrai

Irak Snni Vakf Divan Genel Mdr

8 Mart 1955te Samarra ehrinde domu, ilk ve orta renimini yine bu ehirde tamamlamtr. Dneminin nde gelen slam limlerinden dersler alan El Samarrai, 1997 ylnda slam Bilimleri Fakltesinden lisans derecesini almtr. El Samarrai daha sonra 2001 ylnda Arap Tarihi ve slam Miras Enstitsnde yksek lisansn ve 2003 ylnda ayn blmde doktorasn onur dl alarak tamamlamtr.629 1985 ylndan bu yana Badatta bulunan Umm-l Kura Camiinde Cuma vaazlar veren El Samarrai, Irak iinde ve dnda slami konularda 200 televizyon program ve 250 blmden fazla radyo program yapmtr. El Samarrai bu programlarda slamda din ve devlet ilikisi, kadn haklar, aile ve miras konularna yer vermitir. eyh Ahmed Abdulafur El Samarrai, 2003te Saddam Hseyinin devrilmesinden be gn sonra Snni kurumlar savunmak ve desteklemek amacyla kurulan Mslman limler Heyetinin630 kurucular arasnda yer almtr. Heyetin kuruluundan iki yl sonra El Samarrainin de aralarnda olduu 64 Snni din adam bir fetva imzalayarak yaynlamtr. Bu fetva ile Irak Snnileri lkenin gvenliini salamak ve kendi karlarn korumak iin gvenlik glerine katlmaya tevik edilmi, aksi halde yeniden yeniden yaplanan Irakta bir aznlk olarak siyasi ve her alanda tecrit edilmeleri gibi bir sonula karlaacaklar sylenmitir.631 Fetvay dnemin Mslman limler Heyeti bakan Haris El Dari imzalamam ve Heyet El Samarraiye, fetvann imzalanmasnda oynad rolden dolay kar eletiriler yneltmitir. Bunun zerine El Samarrai Mslman limler Heyetinden ayrlmtr.632 23 ubat 2004te Irak Snni Vakf Divan Genel Mdrlne atanan El Samarrai, 1 Austos 2005te de Divann bakanlna atanmtr.633

629. Siretl Zat El Reisl Vakf, Official Webpage of Sunni Affairs, http://sunniaffairs.gov.iq/headd.htm, Eriim tarihi: 7 Mays 2012. 630. Roel Meijer, The Association of Muslim Scholars in Iraq, MERIP, http://www.merip.org/mer/mer237/association-muslim-scholars-iraq, Eriim tarihi: 8 Mays 2012. 631. Robert F. Worth, Clerics Urge Sunni Arabs to Join Iraqs Police and Army, The New York Time, 1 Nisan 2005, http://goo.gl/b3wq2t, Eriim tarihi: 8 Mays 2012. 632. Rod Meijer, Muslim Politics Under Occupation: The Association of Muslim Scholars and the Politics of Resistance in Iraq, Arab Studies Journal, Vol. 13/14, No. 2/1 (Fall 2005/Spring 2006), s.104. 633. Siretl Zat: Ahmed Abdulgafur El Samarrai, Official Webpage of Al Samarraie, http://www.alsamrraie.com/ar/cv.php, Eriim tarihi: 7 Mays 2012.

162

3 .

D N YA P I L A R V E

A K T R L E R

eyh Ahmed Abdulafur El Samarrainin baz konulardaki tutumu Saddam Hseyin iktidar ve sonrasnda farkllk gstermitir. El Samarrai igal ncesi Baas Partisine yakn durmu ve konumalarnda iileri uyarc ve knayc aklamalarda bulunmutur. Ayrca igalin ilk zamanlarnda Saddam Hseyinin tarafnda yer alm ve Amerikan birliklerinin Iraktaki varlna kar kmtr. El Samarrai, 2005 ylnda Irak Snni Vakf bakan olduktan sonraki dnemde, lkede igal glerinin varlndan olan honutsuzluunu dile getirmeye devam etmesine ramen, Snni kesimin yeniden ekillenen Irakta marjinallemesinin nne gemek iin lkenin istikrara kavumasna katkda bulunduunu dnd durumlarda dier kesimlerle ve g merkeziyle birlikte adm atmakta bir saknca grmemitir. Snni Vakf Bakanlna geldikten sonra ise El Kaideye kar eletirel sylemlerini artrm ve iilere kar daha uzlamac bir tavr sergilemeye balamtr.634 Hatta Irakn nde gelen Snni limlerinden oluan, lkede el-Kaide etkisini krmak ve Mslmanlar arasnda anlay ortamn glendirmek gayesiyle fetva vermek iin oluturulan Irak limler Konseyinin kurulmasnda nclk yapmtr.635 ii arlkl Irak hkmetine kar eletirel olmaya devam etmekle beraber yapc ibirliinden kanmayan el-Samarrai ile Babakan Maliki arasnda ubat 2007de grevden alma krizi yaanmtr. ii gvenlik grevlilerince tutuklu olan bir Snni gen kadnn tecavze urad iddialarnn hkmete yeterince ciddiye alnarak incelenmedii eletirisini yapmas zerine, Babakan Maliki, El-Samarraiyi Snni Vakf divan bakanlndan azlettiini aklamtr. El-Samarrai ise, Anayasaya gre Babakannn Snni bir kurumun yetkilisini grevden almaya hakk olmadn sylemitir.636 kisi arasndaki sorun daha sonra el-Malikinin grevden alma kararn iptal etmesi ile son bulmutur.637 Haziran 2008de kendisi ile yaplan bir rportajda Maliki hkmeti ilk ibana geldiinde, Snni kesimde ona kar baz kayglar olduunu, fakat Malikinin lkedeki her kesimle diyaloa girerek bu endielerin bir ksmnn almasn saladn ve hkmetin nceki hkmetlerden farkl olarak gvenlik meselesinde nemli mesafeler kaydettiini sylemitir.638 eyh Ahmed Abdulafur El Samarrai Haziran 2009da, Irak Misak Topluluu adnda mezhepler aras bir parti kurmu ve partinin Snniler ve iileri bir ara634. Unity Alliance of Iraq: The Charter Gathering, Carnegie Endowment, http://goo.gl/Q3uqhu, Eriim tarihi: 8 Mays 2012. 635. Suleiman al-Khalidi, Iraqi Sunnis set up fatwa body to combat al Qaeda, Reuters, 9 Nisan 2007, http://goo.gl/psR42m. Eriim tarihi: 4 Mart 2013 636. Mark Santora, Iraqi Official Fired for Criticizing Maliki in Rape Case, The New York Times, 21 ubat 2007, http://www.nytimes.com/2007/02/21/world/middleeast/21cnd-accuse.html. Eriim tarihi: 3 Mar. 2013 637. Kholoud Ramzi, Al-Samarrai: Awakening Councils Infiltrated by al-Qaeda, Niqash: briefings from inside and across Iraq, 6 Austos 2008, http://www.niqash.org/articles/?id=2263. Eriim tarihi: 4 Mart 2013. 638. A. g. e.

163

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

ya getirerek iddet ve mezhep ayrmclna son verme amac tadn belirtmitir.639 Irak Misak Topluluu 2010da yaplan parlamento seimlerine kendisini mezhepilikten uzak milliyeti bir izgide tanmlayan, ii kkenli, 2006-2010 yllarnda ileri Bakan olan Cevad el-Bulaninin lideri olduu Irakn Birlii ittifakna dhil olarak katlmtr. ttifak %2,7 oy oranyla toplam 4 sandalye kazanmtr. Farkl mezheplere mensup kiilerin oluturduu partilerin bir araya geldii siyasi ittifaklarn seimlerde rekabet etmesine ramen, Irakta mezhep siyaseti ve mezhep odakl iddet eylemlerigl bir ekilde bu gne kadar devam etmitir. 28 Austos 2011 tarihinde Badatta meydana gelen ve Snnileri hedef alan intihar saldrsnda 29 kii lm ve aralarnda eyh Ahmet Abdulafur El Samarrainin de olduu 50 kii de yaralanmtr.640 El Samarrai saldrdan El Kaideyi sorumlu tutmutur.rgtn daha nce Snni Vakfna bal imam ve hatip olmak zere 400 din grevlisini ldrdn, kendi ahsna 38 kez suikast dzenlediini ve Ramazan aynda Mslmanlara ve camilere sayg gstermediini ve lkedeki deiik kesimler arasnda uzla ortamnn gelimesine katkda bulunmaya alanlar hedef aldn sylemitir.641

3.2.3

Halil brahim Hammudi el Samarrai

Dr. Halil el Samarrai, Irakta nde gelen Snni din adamlarndandr. Dr. Halil, merkezi Badatta bulunan ancak Irakn farkl kentlerinde de eitli blmleri faaliyette olan mam- Azam Klliyesinin rektrdr.642 Badat slam niversitesinde eitim grm olan Dr. Halil el Samarrainin uzmanlk alan Kuran- Kerim aratrmalar ve Arap uygarlk tarihidir. Dr. Halil el Samarrai, akademik bir greve sahip olmasnn yansra Irakl Snni Araplarn dini eitimlerini ve sosyal faaliyetlerini yrtmelerindenc isimlerden birisidir. 2003 Irak igali sonras Irakta kalmay srdren Dr. Halil, Irakta Hanefi din adamlarnn yetitirilmesi iin almalar yrtmtr.

639. Unity Alliance of Iraq: The Charter Gathering, Carnegie Endowment, http://carnegieendowment.org/publications/special/misc/iraqielections2010/index.cfm?fa=uai#gathering, Eriim tarihi: 8 Mays 2012. 640. Badatta intihar saldrs: 29 l, 50 yaral, Zaman, 29 Austos 2011, http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=1174372, Eriim tarihi: 7 Mays 2012. 641. Iraktaki saldrdan El Kaide sorumlu tutuluyor, Zaman, 29 Austos 2011, http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=1174602&title=iraktaki-saldiridan-el-kaide-sorumlu-tutuluyor, Eriim tarihi: 8 Mays 2012. 642. mam- Azam Klliyetsi resmi sayfas iin bkz. http://www.imamaladham.edu.iq/

164

3 .

D N YA P I L A R V E

A K T R L E R

Dr. Halil el Samarrainin eserleri arasnda Kuran- Kerim Ettleri, Kuranda Taaccup Metotlar, Zeyd b. Ali Kraati, Nbvvet Dneminde Medine-i Mnevverede Uygarlk Grntleri, Arap Dnce Tarihi Ettleri, Bat Arap Tarihi, bn- Batuta Seyahatnamesinde slam Dnyasnda Siyasi Ortam, Endlste Arap Tarihi ve Medeniyeti, Murabtlarn Endlsteki spanyol Krallar Ve slam lkeleriyle likileri ve Endls lkeleri Gramercileri gibi telifler bulunmaktadr.

3.2.4

Mslman limler Heyeti643

Irakl bir grup Snni Arap din adam tarafndan 2003 ylnda, Saddam rejiminin dmesinden be gn sonra kurulmu ve igal sonrasnda ii Araplar iin Necef in oynad role benzer biimde Snnilerin dini otoritesi olma iddiasn tamtr. Merkezi Badattaki mml Kura Camiidir.644Heyeti kuran Irakl Snni Arap din adamlar arasnda Dr. Muhsin Abdulhamid, eyh Haris el Dari, eyh Muhenned el ariri, eyh Abdulcelil el Fehdavi, eyh Bear el Feyzi, eyh Abdusselam el Kubeysi ve eyh Abdulkerim Cuma gibi isimler yer almtr. Heyet Iraktaki btn Snnileri temsil ettiini iddia etse de daha ok Snni Arap imam ve din adamlarn ats altnda toplayan bir yap olmutur. fade gc yksek ve dier mslman lkelerde de sayg duyulan tannm yeleri vardr. Siyasi olarak Snni toplumda nemli rol oynam olmasna ramen, lider kadro kendilerinin bir siyasi parti veya hareket olduklarn inkr etmi ve amalarnn Snni toplumu bir at altnda tutmak olduunu belirtmitir.645 Irakn en st Snni otoritesi olmas gayesi ile kurulan Mslman limler Heyeti, siyasi, sosyal, ekonomik ve dini alanda faaliyetlerde bulunmakta, cami ve mescitlerin bakmndan ehit ve yaral ailelerinin ihtiyalarnn karlanmasna kadar pek ok konuda hizmet vermektedir.646 Mslman limler Heyeti, Genel Sekreterlik, ura Meclisi, aktif yeler ve destekleyicilerden olumaktadr. Hareketin fiili ynetimi olan Genel Sekreterlik 13 yeden mteekkildir ve hareketin bakanln genel sekreter, vekili ve iki yardmcs stlenmektedir. Mslman limler He-

643. Mslman limler Heyeti resmi sayfas iin bkz. http://www.iraq-amsi.com. 644. Roel Meijer, The Association of Muslim Scholars in Iraq, Middle East Research and nformation Project, Yaz 2005, http://www.merip.org/mer/mer237/association-muslim-scholars-iraq. Eriim tarihi: 4 Mart 2013. 645. A. g. e. 646. Association of Muslim Scholars, http://www.globalsecurity.org/military/world/iraq/ams.htm

165

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

yetinin bakanln Dr. Haris el Dari stlenmitir. Mslman limler Heyetinin ura meclisi ise 50 yeden olumaktadr. Heyetin el Basair adl haftalk yaynlanan bir gazetesi bulunmaktadr.647 Gazetenin banda Dr. Muhammed Bear el Feyzi ile Heyet Bakannn olu Dr. Msenna el Dari bulunmaktadr. Ayrca heyetin Felluce ubesince El Menabir adl bir gazete kartlmaktadr.648 Mslman limler Heyeti, Irakn igaline tepki gstermi, Snni Araplarn igal glerine kar direni hareketleri oluturmalarn tevik etmi ve direni hareketlerine ynlendirici konumda olmutur. Heyetin siyasi adan nemli lde ne kmas 2004 Felluce krizi esnasnda olmutur. Heyet sadece direniilere destek olmakla kalmam, pek ok camiyi kapsayan geni bir dayanma a kurarak kuatma altndaki Felluce halk iin yiyecek ve yardm toplamtr. Lider kadrosunun direni fkh zerine yazd, olduka karmak unsurlardan oluan ve direniilere mcadelelerini merulatracak ideolojik/entellektel bir sylem sunan649 Heyet, ayrca igal altnda hr iradenin yanstlmasnn mmkn olmayacan ileri srerek Snni halk Ocak 2005 seimlerini boykota armtr.650 Ancak boykot karar alnmadan nce Heyet temsilcileri Badattaki Amerikan eliliinin st dzey grevlileri ile grm ve Amerikan askerlerinin ekilecei tarih belirlenmesi halinde seimlere destek vereceklerini bildirmitir. Boykot karar Amerikan makamlarnn teklifi reddetmeleri zerine alnmtr.651 Bu srete Heyet merkezleri ve liderlerinin evleri gvenlik kuvvetlerince baskna uram652 ve Heyete yakn eitli din adamlarna ynelik tutuklamalar653 ve suikastlar gerekletirilmitir.654 2005 ylnda yaplan Anayasa referandumunda ise boykot yerine halk hayr oyu vermeye tevik eden Heyet, yl sonunda yaplan tam dnem meclisi oluturmak iin yaplan genel seimde ise hi bir siyasi oluuma destek vermemekle beraber tarafsz kalmay tercih etmitir.

647. El Basair gazetesi resmi sayfas iin bkz. http://www.basaernews.com/. 648. IMAH ksa tarihe, Irak Mslman limler Heyeti, 8 Ocak 2007, http://www.heyetnet.org/tur/imah/45-imah-ktarih.html. 649. Meijer, The Association...; Meijer, Muslim Politics under Occupation..., s. 95-97. 650. Iraqi groups call for election boycott, Al Jazeera English, 18 Kasm 2004, http://www.aljazeera.com/archive/2004/11/200849145057120234.html. Eriim tarihi: 4 Mart 2013. 651. US rejects AMS poll conditions,Al Jazeera English, 10 Ocak 2005, http://www.aljazeera.com/archive/2005/01/2008410112926354682.html. Eriim tarihi: 4 Mart 2013. 652. US forces surrounds AMS chief s house, Al Jazeera English, 14 Kasm 2004, http://www.aljazeera.com/archive/2004/11/2008410121641858594.html. Eriim tarihi: 4 Mart 2013. 653. Muslim scholars arrested in Iraq, Al Jazeera English , 22 Ekim 2004, http://www.aljazeera.com/archive/2004/10/200849125640525470.html. Eriim tarihi: 4 Mart 2013. 654. Second Iraqi cleric assasinated, Al Jazeera English, 23 Kasm 2004, http://www.aljazeera.com/archive/2004/11/2008410133139740555.html. Eriim tarihi, 4 Mart 2013; Meijer, The Association...

166

3 .

D N YA P I L A R V E

A K T R L E R

Ancak lkede devam eden iddet olaylar Heyet ve liderlerine kar olan basklarn artmasna neden olmutur. 2006da Irak hkmeti tarafndan kovuturulan eyh Haris ed Dari hakknda tutuklama karar kartlmtr.655 Heyetin Amerikan igaline kar uzlamaz tavr ve Maliki hkmetine kar tavizsiz muhalefeti Snni Vakf ile ilililerinin de bozulmasna sebep olmu ve Vakf Kasm 2007de eyh El Samarrai Mslman limler Heyetinin merkezi olarak hizmet gren mml Kura Camiinin kapatlmasna karar vermitir.656 25 Mart 2010 tarihinde Gvenlik Konseyi El-Kaide ve Taliban Yaptrmlar Komitesi, Heyet Bakannn olu ve szcs Dr. Msenna el Darinin adn varlklar dondurularak, seyahat yasa ve silah ambargosu uygulanan kiilerin dahil olduu konsolide listesine eklemeyi kabul etmitir.657 Heyet hem hkmete hem de Snni Vakf ileri gelenlerince El-Kaide terrne destek vermekle itham edilmitir. Ed Dari ve dier Heyet nde gelenleri eitli vesilelerle bu ithamlar reddetmi, ii dmanl iinde olan el-Kaideden farkl olarak iilere, hatta gvenlik grevlisi olanlarna kar bile iddet kullanlmasna cevaz vermediklerini, direniin sadece igalci glere kar olmas gerektiini ve Irak halknn kannn her ne sebeple olursa olsun dklmemesini savunduklarn defalarca belirtmilerdir. Hatta Hz. Hseyinin ehadetini bir simge olarak kendi sylemlerine dhil etmilerdir. Bu arada igal glerine kar mcadele eden ii milislerin lideri Mukteda el-Sadr ile de yer yer ittifak aray iinde olmulardr. 2004de, Ed Dari, el-Kaideyi ayrm gzetmeden Irakl kan dken bir rgt olarak tanmlayarak knam ve lideri Ebu Musab el-Zerkaviyi de ulusal direni dnda baka amalar tayan Irakl olmayan bir yabanc olarak nitelemitir.658 Ed Dari 2007de kendisi ile yaplan bir rportajda da, Mslman limler Heyetinin mezhep temelli olduu iddialarn eletirmi ve tekilatn El Kaide ile balantl olduu sylentilerini yalanlayarak kendi slam vizyonunun El Kaideninkiyle rtmediini ve kendilerinin igale kar yurtsever Irakllarn direniini desteklerini, ama masum sivillerin ldrlmesine kesinlikle kar olduklarn sylemitir.659 Heyet halen Irakn kuzeyinde Maliki hkmetine kar devam eden gsterilerin balangcnn 25 ubat 2011 gsterileri olduunu kabul etmekte ve gsterileri bir devrim hareketi olarak nitelendirmektedir.660
655. Kirk Semple, Iraq Issues Warrant for Arrest of Sunni Cleric, New York Times, 16 Kasm 2006 656. Riggio, a. g. e. 657. Security Council Al-Qaida and Taliban Sanctions Committee adds name of one individual to Consolidated List, Security Council Department of Public Information, 25 Mart 2010, http://www.un.org/News/Press/docs/2010/sc9893.doc.htm. Eriim tarihi: 5 Mart 2013. 658. Meijer, The Association...; Meijer, Muslim Politics under Occupation..., s. 94. 659. Al-Qaeda Loses an Iraqi Friend, 14 Mays 2007, http://www.time.com/time/world/article/0,8599,1620607,00.html 660. Prof. Dri: Devrim, Hedeflerini Gerekletirinceye Kadar Devam Eder, Irak Mslman Alimleri Heyeti Resmi Websitesi, 14 ubat 2013, http://goo.gl/lryHMK. Eriim tarihi: 4 Mart 2013

167

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

3.2.5

eyh Haris Ed Dari

Mslman limler Heyeti Bakan

eyh Haris Sleyman Ed Dari, 1941 ylnda Anbarda domutur. Kahire El Ezher niversitesinde dini eitim alan Ed Dari, 1969da tefsir, 1971de hadis zerine yksek lisans derecesi almtr. 1978de Hadis zerine tamamlad doktora tezinin ardndan Badat niversitesi slam Hukuku Blmnde dersler vermitir. Snni bir din adam olan Ed Dari, ayn zamanda Zuba airetinin de lideridir.661 Haris Sleyman Ed Dari, 1920 ylnda ngiliz smrge subaylarndan Albay Gerard Leachman ldren eyh Dari ile ayn aileden gelmektedir.662 Ed Dari, 1990larn sonunda Iraktan ayrlmak zorunda kalm ve Saddam rejiminin yklmasnn ardndan dnmtr.663 eyh Haris Ed Dari, Saddam Hseyinin devrilmesinin hemen ardndan 14 Nisan 2003te kurulan Mslman limler Heyetinin bakanln yrtmektedir. Ed Dari Iraktaki ABD igalinin nde gelen muarzlarndan olmutur. gal glerinin geri ekilme tarihinin belli olmamas durumunda igale kar direnii meru bir hak olarak grmtr. 16 Kasm 2006 tarihinde Irak hkmeti, rdnde bulunan Ed Dari hakknda, terr ve iddeti tahrik ve tevik suu iledii gerekesi ile tutuklama emri karmtr.664 Aklamay devlet televizyonundan bizzat ileri Bakan Cevad el-Bulani yapmtr.665 Tutuklama emri Snni kesimin genelinin ve hkmet yanls olmayan bamsz ii evrelerin tepkisini ekmitir.666 Tutuklama emrinin ilannn ardndan Snnilerin ounluk olarak yaad blgelerde hkmet kart gsteriler olmutur. nemli Snni siyasi oluumlardan biri olan Irak slam Partisi bu karar lkede milli uzla abalarna sklan bir kurun olarak deerlendirmi ve Snni evrelerin genelince karar kendilerini marjinalletirme

661. Harith A-Dari, http://goo.gl/o8pExy 662. Profile: Dr Harith Sulayman al-Dhari, Al Jazeera English, 11 Eyll 2004, http://www.aljazeera.com/archive/2004/02/2008410134450869724.html. Eriim tarihi: 2 Mart 2013. Leachmann ldrlmesi, Irakta Snni ve ii Araplar ve Krtleri birletiren ngiliz igaline kar mehur 1920 isyannn balamasn tetikleyen hadise olmutur. 663. Meijer, The Association.... 664. Iraqis react to al-Dari warrant, Al Jazeera English, 18 Kasm 2006, http://www.aljazeera.com/news/middleeast/2006/11/2008525123139351806.html. Eriim tarihi: 2 Mart 2013. 665. Kirk Semple, a. g. e. 666. Lydia Khalil, Harith al-Dari: Iraqs Most Wanted Sunni Leader, Jamestown Foundation, 27 Aralk 2006, http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=997. Eriim tarihi: 2 Mart 2013. Muhafazakar Amerikan dnce kuruluunun websitesinde kan bu yaz tutuklama kararn destekler ieriktedir.

168

3 .

D N YA P I L A R V E

A K T R L E R

abalarnn bir devam olarak deerlendirilmitir. Kazimiye havzas ii limlerinden Hadi el-Halisi de karar hkmetin zihin karklnn ve dengeyi kaybetmi olmasnn bir iareti olarak deerlendirmitir. El-Halisi bu kararn din adamlarnn taciz edilmemeleri gerektiini ngren Anayasaya ve hkmet ile eitli toplum temsilcileri arasnda bir ay nce imzalanan uzlama araynn sonucu olarak ortaya km Mekke belgelerine de aykr olduunu belirtmitir.667 ABDnin Iraktaki otoritesinin meruiyetini kabul etmeyen Ed Dari, igalin reddine ynelik eitli konferans ve toplantlara katlm, igal sonras kurulacak ilk Irak hkmetinin tamamen Irakl temsilcilerden olumasn ve hibir ekilde Amerikan mdahalesinin yer almamas gerektiini savunmutur.668 Ed Dari, Amerikan askerlerinin Iraktan ekilmesi konusunda, ABDnin Irakta bir kaos ortam yaratt, ekilme sonrasnda lkenin daha kt bir hal alaca yorumunu yapmtr. Ed Dari ayrca, Irakn iinde bulunduu tehlikeli durumun, igalin brakt kt mirasn yan sra ynetimdeki kadrolarn yanl idare ve uygulamalarnn bir neticesi olduunu dile getirmitir.669 eyh Haris Ed Dari, Babakan ve Dava Partisi lideri Nuri El Malikiyi Irak tek adam ve tek parti iktidar ile ynetmek istemekle sulamaktadr. Malikinin, kendisini bugne kadar her koulda destekleyen el-Haimiye kar tutumunu eletiren Ed Dari, Irakn en nemli yap talarndan birisi olan Snni bileenin Maliki tarafndan gz ard edildiini ifade etmi ve Malikinin Irakllarn yerine ran ve ABDnin karlarn gzettiini savunmutur. Irakl iilerin de rana kar tepki iinde olduunu syleyen Ed Dari, Snni liderlerin Irak siyasetinden dlanmasnn mezhep kavgas grnmnde siyasi bir sava olduunu ifade etmitir. Ed Dari, Mslman limler Heyetinin siyasi konumu hakknda ise Heyetin bugn ya da gelecekte siyasi srece dahil olmayacan belirterek tek arzularnn tam bamsz ve btn bir Irakta dindar bir devlet bakan tarafndan ynetilmek olduunu ancak dini kurallara dayal bir devletin kurulmasnn bugnk koullarda mmkn grnmediini kaydetmitir. eyh Haris Ed Dari, yrrlkte olan anayasa ile garanti altna alnm federasyon ynetimine de kar kmaktadr. Federasyon kararnn sadece Barzani ve Talabaninin karna hizmet ettiini savunan Ed Dari, Irakn %10-12sini oluturan Krtlerin arzularnn tm Irak halknn karlarndan stn tutulmasnn lkenin birliine, istikrarna, refah ve barna aykr olduuna inanmaktadr. 670
667. Iraqis react to al-Dari warrant 668. Muslim Ulama Council, http://www.globalsecurity.org/military/world/iraq/muc.htm 669. Amerikallar Irak Mahvetti, Yeni Asya, 26 Kasm 2011. 670. Asharq Al-Awsat Interview: Sheikh Harith al-Dari, 20 Mart 2012, http://www.asharq-e.com/news.asp?section=3&id=28925

169

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

3.3
3.3.1

DER GRUPLAR
Hristiyanlar ve Dier Dinlerin Vakflar Divan671

Irakta Hristiyanlar ve Irakta yaayan dier dinlerin mensuplarnn dini ibadet ve faaliyetlerini dzenleyen resmi kurumdur. Vakflar ve Dini ler Bakanlnn ilga edilmesi sonras 3 Eyll 2003 tarihinde kurulan Divan, herhangi bir bakanla deil dorudan Bakanlar Kuruluna baldr. Divan Bakan da herhangi bir bakanla tabi olmamakla birlikte Daire Bakan yetkilerine sahiptir. Divann alanlarn ve ibadet yerlerini finanse ettii bir btesi bulunmaktadr.672 Divan gnmzde, Hristiyan Vakflar Genel Mdrl, Yezidiler Vakflar Genel Mdrl ve Sabii Vakflar Genel Mdrl eklinde ayr genel mdrlkten olumaktadr. Bu farkl dini grubun da kendi mtevelli heyetleri bulunmakta ve banda da o dini grubun lideri bakanlk etmektedir. Divan ayrca, kltrel, toplumsal ve tarihi ierie sahip Sadan Nehreyn dergisini kartmaktadr. Bu dergi hem Hristiyanlarn hem Yezidilerin hem de Sabiilerin almalarna yer vermektedir.673 Hristiyan Vakflar Genel Mdrl altnda ise farkl Hristiyan kiliseleri kendi dini faaliyetlerini organize etmektedir. Bu kiliselerin nde gelenleri unlardr: Keldani Kilisesi, Dou Asur Kilisesi, Kadim Dou Asur Kilisesi, Ortodoks Sryani Kilisesi, Katolik Sryani Kilisesi, Ortodoks Ermeni Kilisesi, Katolik Ermeni Kilisesi, Ortodoks Rum Kilisesi, Katolik Rum Kilisesi, Kpti Ortodoks Kilisesi, Advenist Kilisesi, Anglikan Ulusal Protestan Kilisesi, Asur Protestan Anglikan Kilisesi.674

671. Hristiyanlar ve Dier Dinlerin Vakflar Divan resmi sayfas iin bkz. http://www.cese-iq.net/. 672. Men nahnu, Divanu evgafil mesihiyyin ved diyanatil uhra, http://www.cese-iq.net/we-are.htm. 673. A.g.e. 674. http://www.cese-iq.net/christian.htm.

170

4. IRAKTA KURUMLAR: PARLAMENTO, YARGI VE GVENLK GLER

4.1

IRAK PARLAMENTOSU675

Irak Cumhuriyetinin federal dzeyde yasama ilerini yrten organdr. 2010 seimlerinde sandalye says 325e kartlan Irak Parlamentosunun Bakan el-Irakiyye Listesinden Usame Nuceyfidir. Parlamento 1. Bakan Yardmcs Ulusal ttifak yesi Kusay Suheyl, Parlamento Bakan Yardmcs ise Krdistan Listesinden Arif Tayfurdur. yeleri yarg dokunulmazlna sahip olan parlamento iin seimler be ylda bir yenilenmektedir. Anayasal bir zorunluluk olmasa dahi 2003den bu yana lkedeki g paylam zemininde Irak Parlamentosu bakanlar Snni Araplardan seilmitir. Irakta parlamenter demokrasi deneyimi ve serbest, adil ve oulcu seimler Saddam Hseyinin devrilmesi sonucu gelen rejim deiikliinin rn deildir. Irak tarihinde ilk iki parlamento seimleri (1908 ve 1912) Osmanl dneminde vuku bulmutur. Bu seimlerin o dnemin artlar altnda olduka adil ekilde gerekletirildii, dnemi yakndan alanlarca da kabul grmektedir. Bir ilk olmas asndan 1908 seimleri geni halk ynlarnda pek heyecan yaratmamsa da, blgenin siyasi adan duyarl ve eitimli kesimlerince seslerini duyurabilmeleri ve karar verme merkezlerine yaknlamalarn salamas asndan bir frsat olarak olarak grlmtr. 1912 seimleri ise ok daha farkl bir duyarllk ortamnda gereklemi ve hem farkl siyasi durularn hem de
675. Irak Parlamentosu resmi sitesi: http://www.parliament.iq/.

171

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

ok eitli kar topluluklarnn daha aktif katlmn ve rekabetini beraberinde getirmitir.676 Birinci Dnya Savann bitmesinden 1932 ylna kadar devam ngiliz manda ynetimi ile birlikte Irakta iki aamal dorudan seim sistemi ile oluan bir parlamenter sisteme geilmitir. Bu uygulama ilk olarak 1923 ylnda dzenlenen kurucu meclis seimlerinde yrrle konmutur. Dolayl seimler 1932de kt zerinde kazanlan bamszlk sonras dnemde de 1953 ylna kadar devam etmitir. Ocak 1953 seimleri ncesinde seim sistemi deitirilmi ve krallk dneminin ilk dorudan genel seimleri gerekletirilmitir. Baz yaynlar bu seimlerin Osmanl sonras dnemin ilk adil genel seimleri olduunu iddia etse de677 bunun gereklik pay bulunmamaktadr. Parlamentodaki sandalyelerin yaklak yzde 60 iin ilgili seim blgelerinde sadece tek aday vardr. Geriye kalanlar iin de, hkmet istedii adaylarn seilmesi iin eitli mdahalelerde bulunmutur. 1953 seimlerinden sonra oluturulan Parlamentonun feshedilmesinden sonra Haziran 1954te tekrar genel seimlere gidilmitir. 1958 askeri darbesiyle sona eren ngiltere vesayeti altndaki krallk dneminin en serbest ve adil denilebilecek seimleri 1954 seimleridir. Hemen hemen her eit oluumun katlma imkan bulduu canl bir seim kampanyasnn yrtld ve hkmet mdahelesinin nispeten daha az hissedildii bir ortamda gerekletirilmitir.678 Krallk dnemi Irak Parlamentosu, Kral karsnda gsz klnm, ngilizlerin srekli basklar altnda olmu ve Kral Naibi Abdullah ve Nuri el-Said gibi gl siyasetilerin devaml mdahelelerine maruz kalm olmakla beraber, her dnemde yer yer etkili olmay becerebilen belli bir muhalif damar iinde bulundurmu ve zayf da olsa lkede bir muhalefet geleneinin olumasnda etkisi olmutur. Bu parlamento 1958de Abdulkerim Kasmn gerekletirdii darbe sonras ortadan kaldrlmtr. Saddam Hseyin dneminde ise parlamento 1980 ylnda dzenlenen bir seimle Ulusal Meclis ad altnda toplanmtr. Ancak oluan parlamentonun tm yeleri Baas Partisi yesi olduu ve parlamentoya iktidar erki ierisinde bir alan braklmad iin Ulusal Meclisin nemli bir etkinlii olamamtr. 2003 ylnda Irak igali sonras oluturulan Geici Koalisyon Ynetimi, Mart 2004te imzalad geici anayasayla Ocak 2005e kadar seimlerin dzenlenmesini ngrmtr. 2005te

676. Adeed Dawisha, Iraq: A Political History from Independence to Occupation, (Princeton: Princeton University Press, 2011), s. 43-44. 677. Courtney Hunt, The History of Iraq (Westport, CT: Greenwood Press, 2005), s. 74. 678. Dawesha, a. g. e., s. 111.

172

4. IR AK TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YAR GI VE GVENLK GLER

oluturulacak meclise yeni anayasay hazrlama yetkisi de bu geici anayasayla verilmitir. Geici Koalisyon Ynetiminin yerine 28 Haziran 2004te Geici Irak Hkmeti lke ynetimini stlenmitir. Amerikal yetkili Paul Bremer tarafndan desteklenen sekler ii kkenli siyasi lider yad Allavi bu hkmetin babakan olarak seilmitir. Cumhurbakanln Snni Arap Gazi Yaverin stlendii bu dnemde idam yasas yeniden yrrle girmi, olaansthal durumu uygulanm ve bu artlarda lke kurucu meclis seimlerinegitmitir. 30 Ocak 2005te Kurucu Meclis seimleri ve yerel seimler birlikte dzenlenmitir. Olaanst artlar altnda gerekletirilen bu seimlerde zellikle Snni Araplar seimleri boykot etmitir. Kurucu Meclisin olumas sonrasnda kurulan yeni hkmetin babakan olarak Nisan 2005te brahim el-Caferi ibasna gelmitir ve Mays 2006ya kadar bu grevde kalmtr. Kurucu meclisin hazrlad anayasa 15 Ekim 2005te dzenlenen referandumla kabul edilmitir. Yeni anayasann kabul sonras 15 Aralk 2005te parlamento seimleri yaplm ve 2005 genel seimleriyle oluan 275 sandalyeli Parlamentonun Bakan Mahmud el Mehedani olmu679, ancak 2009 ylnda Mehedani, korumalaryla ilgili olarak yrtlen bir soruturma srasnda grevi Mslman Kardeler kkenli Snni Arap liderlerden yad el Samarraiye devretmitir. Bu dnemde Irak Babakanl grevini Nuri el-Maliki stlenmitir. 7 Mart 2010da gerekleen seimlerde ise parlamentodaki sandalye says 325e kartlmtr. Seim sonucu eski babakanlardan yad Allavi liderliindeki Irak Ulusal Hareketi (El Irakiyye) 91, Babakan Nuri el-Maliki liderliindeki Hukuk Devleti Koalisyonu 89, eski babakanlardan brahim el-Caferi liderliindeki Irak Ulusal ttifak 70, Krdistan Blgesel Ynetim Babakan Berham Salih liderliindeki Krdistan ttifak 43, Deiim Hareketi 8, Irak Birlii ttifak 4, Irak Uzlama Cephesi 6, Krdistan slam Birlii 4, Krdistanda slami Cemaat 2, aznlklar ise 8 sandalye kazanmtr. Seimlerin ardndan ikinci olan Hukuk Devleti Koalisyonu ile nc olan Irak Ulusal ttifak, Ulusal ttifak ad altnda birleerek 159 sandalyeyle meclis ounluunu ele geirmitir. Krdistan ttifak ile anlaan Ulusal ttifak, KYB lideri Celal Talabaniyi Cumhurbakanlnasemi, Talabani de Ulusal ttifakn Babakan aday Nuri el Malikiyi hkmetkurmakla grevlendirmitir. Irak Ulusal Hareketi, balangta seimlerde birinci kanittifak olarak hkmet kurma grevinin kendisine verilmesi gerektiini savunsa da kurulanhkmetin dnda kalmam, baz bakanlklar kendilerine tevdi edilmesi karlndaUlusal ttifak ile uzlamtr.
679. Mahmud el Mehedaninin resmi sitesi: http://www.almashhadani.com/.

173

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Nitekim bu uzlama sonucu Parlamento Bakan olarak el Irakiyye Listesinden Musullu Snni Arap siyaseti same el Nuceyfi seilmitir.680 Irak parlamentosunda 26 komisyon aktif olarak faaliyet gstermektedir.681 Federal dzeyde yasama faaliyeti yrten Irak parlamentosunda ilgili komisyonlarn nemli bir etkinlii vardr. Komisyonlar paralel bakanlklardaki faaliyetlere ve ileyie dair bir denetleyici rol oynamakta, ilgili bakanlar gerekli durumlarda meclise arp szl sorular yneltebilmektedir. Bununla birlikte Irakn tamamn temsil eden federal parlamentonun yasama faaliyetlerinin blgesel parlamento zerindeki etkisi snrl kalmaktadr.

4.2

IRAK YARGISI682

Irak Cumhuriyeti Devleti adna hukuku yorumlayan ve uygulayan mahkemeler dzenidir. Modern Irak tarihi boyunca Irak yargs iktidardaki yneticilerin basklar karsnda bamszln oluturma mcadelesi vermitir. lkede yarg erkinin devlet ierisinde bamsz ve saygn bir konumunu ina etme abas ilk olarak 1963 ylnda 26 sayl Yarg Otoritesi Kanunu ile belirginlemitir. Bu yasayla Mahkeme ve Yarglar leri Komisyonu yerine Yarglar Konseyi kurulmu, Konsey yeliine Yargtay Bakan, eri Yargtay Konseyi Bakan, Adli Denetim Heyeti Bakan, Yargtay Bakan Yardmcs ve Adalet Bakanlndan st dzey bir brokrat getirilmitir.683 Yarg Konseyi 1977ye kadar grevini srdrm, bu tarihte ilga edilen konseyin yerine Adalet Bakan bakanlndaki Adalet Konseyi kurulmutur. Adalet Konseyi, siyasi otoriteyi temsil eden yrtme erkinin yarg erki zerindeki kontrol olarak kendisini gstermitir. 9 Nisan 2003te siyasi rejim devrilene kadar ayn ekliyle kalan Irak yargs, 18 Eyll 2003te kan 35 sayl bildirgeyle yeniden ekillendirilmitir. Bu bildirgede Adalet Bakanlndan bamsz olarak Irak yarg dzenini idare edecek ve hukuk devletinin tesisi iin alacak bir Yarg Konseyinin kurulmas syleminin alt izilmitir.684
680. Irak Ulusal Hareketi, kurulan yeni hkmetle birlikte Parlamento Bakanl, Stratejik Politikalar Ulusal Konseyi Bakanl, Cumhurbakan yardmcl, Babakan yardmcl, Maliye Bakanl, Tarm Bakanl, letiim Bakanl, Eitim Bakanl, Elektrik Bakanl, Endstri ve Maden Bakanl, Bilim ve Teknoloji Bakanl ve devlet bakanl elde etmitir. Ayrca Irak Ulusal Hareketinin gvenlik bakanlklarndan birine aday gstermesi hususunda anlamaya varlmtr. 681. El lican, Meclisun Nuvvab, http://goo.gl/O4U1E2. 682. Irak Yksek Yarg Konseyi resmi sitesi: http://www.iraqja.iq/. 683. Lemha tarihiyye Meclisul Gazail Ala, El Sultatul Gazaiyye, http://www.iraqja.iq/history_assembly.php. 684. A.g.e.

174

4. IR AK TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YAR GI VE GVENLK GLER

Irak Yarg Konseyinin ad yeni dzenlemeyle Yksek Yarg Konseyi olarak deitirilmi ve yeleri Yargtay Bakan ve iki yardmcs, Devlet ura Konseyi Bakan, Genel Savclk Bakan, Yarg Denetim Heyeti Bakan, Temyiz Mahkemeleri Bakanlar ve Yarg Otoritesi Genel daresi Bakan olan bir yarg ya da Basavclk yelerinden birisi olarak belirlenmitir. Yksek Yarg Konseyine Yksek Federal Mahkeme Bakannn bakanlk etmesi onaylanm ve bu konseyde KBY Yargtay Bakan ve yardmclar ile KBY Basavc ve Yarg Denetim Heyeti Bakanlarnn bulunmas kararlatrlmtr. Irak anayasasnn 87. maddesiyle de bu kurumsal yap glendirilmitir.685 Bugn Irak Yargs tekilat emasna bakldnda Yksek Federal Mahkeme, Yksek Yarg Konseyi, Federal Yargtay, Basavclk Kurumu, Yarg Denetim Heyeti, Federal Mahkemeler, Yarg Otoritesi Genel daresi ne kmaktadr.686 Bu organlar arasnda en nemlisi kabul edilen Irak Yksek Federal Mahkemesi, 2005 ylnda 30 sayl kararla kurulmutur. Merkezi Badatta bulunan Yksek Federal Mahkemeye federal hkmet ile blgesel hkmetler arasndaki anlamazlklara, kanun ve yasalarn anayasayla uyumuna ve idari yarg kararlarna ilikin itirazlara bakma gibi grevler verilmitir. Daha sonra bu yasada yaplan bir dzenlemeyle slam Hukuku uzmanlarnn da Yksek Federal Mahkeme yesi olmas ve Anayasa Mahkemesine anayasa hkmlerini yorumlama hakk verilmesi gibi deiiklikler gerekletirilmitir.687 Yeni dnemde Irak yargsnn bamsz ve tarafszl meselesi eitli vesilelerle tartma konusu olmaya balamtr. Babakan el-Malikinin kendi gc zerindeki snrlar kaldrma ve muhaliflerini sindirmek iin ara haline getirmeye alt yarg zerinde dorudan ve artan ekilde etki kurduuna dair bir kanaat olumaya balamtr.688 Bu kannn olumasna sebep olan gelimelerin ilki, 2010 seimleri sonras parlamentoda en fazla sandalye kazanan ve hkmeti kurma grevi verilmesi beklenen oluuma dair anayasa maddesinin yorumlanmas konusunda olmutur. Yksek Federal Mahkeme, hkmet kurma grevini seimlerden galip kan Irak Ulusal Hareketi yerine seim sonras Ulusal ttifak ad altnda birleerek mecliste en fazla sandalye saysna ulaan Hukuk Devleti Koalisyonu ve Irak Ulusal ttifakna verilmesi noktasnda bir anayasa yorumunun arkasnda durmutur. kinci olarak, Federal Yksek Mahkemenin el-Malikinin talebi zeri-

685. A.g.e. 686. El Heyetil Gaziyye lil Sultatil Gazaiyye, El Sultatul Gazaiyye, http://www.iraqja.iq/ktahea.php. 687. Lemha tarihiyye el Mahkemetul ttihadiyye, El Sultatul Gazaiyye, http://www.iraqja.iq/history_federal.php. 688. Toby Dodge, Iraq: From War to a New Authoritarianism (London: The International Institute For Strategic Studies, 2013), Kindle basks.

175

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

ne, hkmetin zerk ve gl kurumlar zerinde dorudan gzetim hakk olduunu ynnde hkm vermesidir. Bu erevede, Yolsuzluklar Komitesi, Bamsz Yksek Seim Komisyonu, Merkez bankas ve nsan Haklar Yksek Komisyonu gibi kurumlar zerinde el-Malikinin etki kurmasnn yolunu amtr. Irak Yargsna ynelik bir diger eletiri de, yargnn Irak Cumhurbakan Yardmcs Tark el Haiminin lke ierisinde terr olaylarna kartna dair dorudan Irak Babakanl tarafndan yrtlen bir operasyonun paras haline geldiidir.689 Ayrca effaf olmayan yarglamalar sonucu verilen ve infaz edilen idam cezalar uluslararas insan haklar rgtlerini alarma geirmitir. damlarn ok yksek rakamlara ulamas, bunun siyasal sindirme giriimi olarak grlmesine ve yargnn da buna alet edildii yorumlarna sebep olmaktadr.690 Irakta yaanan etnik-sekteryen blnmlkten muaf olmayan bir yap olarak Irak yargsnn kar karya sorunlardan birisi de can gvenliidir. Irak yargsnn eitli dzeyde yeleri can gvenlii balamnda ciddi tehdit altndadr. Nitekim Irakta 2003ten bu yana muvazzaf 48 st dzey yargcn farkl zamanlarda kimlii belirlenemeyen silahl gruplar tarafndan ldrld bilinmektedir.691

4.3

IRAK MERKEZ BANKASI692

Irakta, Osmanl egemenlii dneminde Osmanl Lirasnn yansra eitli Avrupa lkelerinin de para birimleri kullanlmaktayd. ngiliz egemenlii dnemindeyse Irak, Hindistan ekonomik sistemiyle birletirilmi ve bu dnemde Rupi dolama girmitir. 1931de Londrada Irak Para Komitesi oluturulmu ve Irak Dinar ngiliz Paunduyla ilikilendirilmitir. Krallk talimatyla 1947de Irak Ulusal Bankas kurulmu ve 1949da Irak Para Komitesi ilga edilmitir. 693 Irakta balangta d ticaret iin verilen kredilerin alan, devletin bankacl sanayi ve ziraat alanna yaymasyla genilemitir. Bu dnemde Irakta Ziraat ve Sanayi Bankas, Emlak Bankas, birlii Bankas ve potek Bankas gibi bankalar kurulmutur. 1956 ylnda Irak Ulusal Bankas, Irak Merkezi Bankas ilan edilmi ve bu tarihten itibaren lkedeki tm bankaclk faaliyetleri kontrol edilmeye ba-

689. A. g. e. 690. nsan Haklar zleme rgt Iraktaki idamlarda effaflk eksikliini knad, Yeni Trkiye, 18 Eyll 2012, http://goo.gl/8ahBRw. Eriim tarihi: 14ubat 2013. 691. heda Guzat, el Sultatul Gazaiyye, http://www.iraqja.iq/shheedq.php. 692. Irak Merkez Bankas resmi sitesi: http://www.cbi.iq/. 693. Tarihul bankul merkeziyyul Iraki, el Bankul Merkezi el Iraki, http://www.cbi.iq/arabic/history.html.

176

4. IR AK TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YAR GI VE GVENLK GLER

lanmtr. Yine bu tarihte Irak dinar ngiliz poundu yerine Amerikan dolaryla ilikilendirilmi ve 1 Irak dinar 3.37 dolar seviyesini grmtr.694 14 Temmuz 1964te tm bankaclk ve sigortaclk ilemleri yapan kurulular kamulatrlmtr. 1987 ylna gelindiinde Irakta bankaclk sektrnde sadece Irak Merkez Bankas, Rafideyn Bankas, Ziraat Bankas, Sanayi Bankas ve Emlak Bankas bulunmaktayd. 1991 Krfez Savayla birlikte Irak dinar byk bir k yaam ve 3000 Irak dinar 1 dolar seviyesini grmtr. Saddam Hseyin rejiminin devrilmesiyle birlikte Irakta bankaclk da yeni bir dneme girmitir.695 gal srecinde bankaclk tarihinin en byk hrszlk vakalarndan biri yaanm, Saddam Hseyinin olu Kusey, Irak Merkez Bankasndan 1 milyar dolar zimmetine geirmitir.696 Mevcut Irak Merkez Bankasnn temellerinin atld yeni dnemde, 19 Eyll 2003 tarihli Bankalar Kanunu karlmtr. 15 Ekim 2003 15 Ocak 2004 tarihleri arasnda yeni Irak dinar baslmtr. 6 Mart 2004 tarihinde ise Irak Merkez Bankas Kanununu kartlarak bamsz Irak Merkezi Bankas kurulmutur. Kuruluunda 100 milyar dinar sermayesi bulunan bankann bakan Irakl ekonomist Dr. Sinan el-ebibi olmutur.697 Dr. el-ebibi zamannda Irak Merkez Bankas hzla modernletirilmi, dnya dviz piyasalarna uyumu salanm ve lkedeki siyasal istikrarszlna ramen Irak dinarnn dviz piyasalarnda istikrar temin edilmitir. Irak Merkez Bankasnn sorumluluklar arasnda enflasyon ve mali istikrar kontrol etmek, para politikalarn uygulamak, devlet rezervlerini idare etmek, Irak Dinar basmak ve bankaclk alann dzenlemek gibi grevler bulunmaktadr.698 Bankann Dinar rezervi 2006 yl Aralk aynda 33 trilyon Dinar amtr. Merkezi Badatta bulunan Irak Merkez Bankasnn Basra, Musul, Sleymaniye ve Erbilde drt ubesi vardr. Ancak 2012 yl iindeki gelimeler, Merkez Bankasnn bamsz statsne darbe vurmutur. Ocak 2011 yl banda Yksek Federal Mahkemeden istedii gr alan Bsbakan Maliki, dier bamsz kurumlarn zerinde hkimiyet kurmaya alt gibi, Merkez Bankasna da mdahele etmitir. El-Maliki nce Mart

694. A.g.e. 695. A.g.e. 696. Largest bank heist, ANEKI, http://www.aneki.com/largest_bank_heist.html. 697. Muhafzul bankul merkeziyyul Iraki, el Bankul Merkezi el Iraki, http://www.cbi.iq/arabic/thecbi.html. 698. Tarihul bankul merkeziyyul Iraki, el Bankul Merkezi el Iraki, http://www.cbi.iq/arabic/history.html.

177

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

2012de bu kurum zerinde hkmet denetimi tesis etmi, Ekim 2012de de kurumun bakan Dr. el-ebibiyi, vazife gerei yurtdnda olduu bir srada, grevinden uzaklatrmtr. Ayrca Dr. El-ebibi ve ekibinden 10 kii hakknda, grevini ktye kullanmak, yolsuzluk ve dviz speklasyonu yapmaktan dava almtr. El-ebibi Ocak 2011de el-Maliki hkmetine bamsz kurumlar zerinde denetim hakk veren Yksek Federal Mahkeme kararna eletirel yaklam ile de bilinmektetir.699

4.4

IRAK ORDUSU700

1920lerde kurulan ve yedi kez darbe giriiminde bulunan Irak Ordusu, modern Irak tarihi boyunca siyaset zerindeki etkinliini hep korumutur.701 ngiliz igal dneminde ilk olarak Musa Kazm alay kurulmu ve Irak Silahl Kuvvetlerinin merkezi Badat olmutur. 1931de Irak Hava Kuvvetleri, 1937de de Irak Deniz Kuvvetleri kurulmutur. Irak ordusu, Irak-ran sava srasnda 1 milyon mevcuda ulamtr. ABDnin 2003te Irak igalinin ardndan Irak ordusunu tasfiye etmesinin gerekeleri arasnda ordunun yeni dnemde siyasete mdahele etme imkan kaldrmak da vard.702 Ancak 23 Mays 2003te datlan Irak ordusunun yerine kurulan Yeni Irak Ordusunun Irakn i siyasi dengelerinde nemli bir unsur olarak tekrar belirmitir. Yeni srete Irak Ordusu siyasette dorudan etkin olmasa bile, orduyu kontrol altnda tutan g, siyasetteki etkinliini arttrmaktadr. Irak Ordusu, teorik olarak Savunma Bakanlna bal olarak faaliyet gstermektedir. Irak Savunma Bakan vekleten Snni kkenli Sadun Duleymi tarafndan ynetilmekte, Irak Genelkurmay ve Mterek Kuvvetler Bakanln ise Krt kkenli Babekr evket Zebari yrtmektedir. Irakta fiili olarak bakomutanlk sfat ise Babakan olarak Nuri el Malikidedir. Irak Savunma Bakanlna bal bulunan ordu, hava ve deniz gcnden ziyade kara ordusu olarak yaplandrlmtr. Toplam asker says kara kuvvetlerinde 193 bin, hava kuvvetlerinde ise, 5 bin civarndadr. iieri Bakanlna ait birimler
699. Kenneth Katzman, Iraq: Politics, Governance, and Human Rights, Congressional Research Service, s. 15; Sinan Salahedddin, Sinan al-Shabibi, Iraqi Central Bank Chief, Issued Arrest Warrant Over Corruption Allegations, Huffington Post, 20 Aralk 2012, http://goo.gl/RRI9Qa. Eriim tarihi: 18 ubat 2013. 700. Irak Savunma bakanl resmi sitesi: http://www.mod.mil.iq. 701. Miel Goba, nsihabul Guvvatil Emrikiyye minel Irak ve avakbih, El Cezire Aratrmalar Merkezi, 21 Mays 2011, http://www.aljazeera.net/NR/exeres/8B092274-190F-431E-A5A9-60D30E309116.htm. 702. Dodge, a. g. e.

178

4. IR AK TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YAR GI VE GVENLK GLER

de dahil olmak zere, Irakta gvenlik glerinin ana ilevi, lkeyi d tehditlere kar korumak deil, lkede dzeni tesis etmek ve devlet otoritesini nfusa kabul ettirmektir.703 gvenlik alannda Badat ve lkenin dier blgelerinde iddet eylemlerinin hala srd grlmektedir. Bununla birlikte 2009 ve 2010dan itibaren gvenlik dosyasnn Irak hkmetine devredilmesi sonras gvenlik alannda gzle grlr bir gerileme de yaanmamtr. Irak gvenlik glerine d gvenlik misyonu asndan baktmzda, Irakn drt Arap ve iki Arap olmayan komusu ile snrlar olduuna dikkat ekmek gerekmektedir. Irak, kendi ifadesiyle komu lkelerden Iraka terristlerin szmasn engelleyemedii gibi kendi topraklarndan komu lkelere ynelik gvenlik tehditlerine de mani olamamaktadr. Dolaysyla yaklak 3500 km uzunluundaki Irak snrlarnn gvenliinden bahsetmek mmkn deildir. stelik Irakn bu zaafiyetin giderilmesi noktasnda komu lkelerle ibirlii de olduka snrl kalmaktadr. Irak Genelkurmay Bakan Babekr Zebari, Irak ordusunun ancak 2020 ylnda tam anlamyla hazr olabileceini ve bu tarihten nce d saldrlara cevap veremeyeceini ifade etmektedir.704 Bu artlar altnda Irakn olas bir d mdahaleye kar kendisini koruma imknnn bulunmad grlmektedir. Ayrca Irak ordusunun tehizat bakmndan Amerikan envanterindeki tehizat ile donatld bilinmektedir. Bu durum ordunun ABDye bamllnn srecei anlamna gelmekte ve Irak-ABD askeri ilikilerinin uzun soluklu olacana iaret etmektedir. Irak ordusunun, devletin dier tm kurumlarnda olduu gibi bir temsil sorununun da bulunduu bilinmektedir.705 Irak ordusunun yaps, ulusal olmaktan ok lkedeki blnml temsil etmekte ve bu blnmlk ierisinde belirli bir grubun hkimiyetini barndrmaktadr. Nitekim Irak Ordusundaki temsil sorunu Irak halknn farkl kesimlerinin gvenlik glerini sahiplenmesinin nnde bir engel oluturmaktadr. zellikle Snni kesimler yeni dnemde askeri brokraside ykselme imknnn olduka zor olduundan ikayet etmektedir. Bu artlarda Amerikann ekilmesiyle birlikte Snni kesimlerde yeniden silahlanmann bagstereceine dair kayglar gndeme gelmektedir.706

703. A. g. e. 704. Gaidun askeri: el Irag len yestedyad difa an nefsihi bieklin kamil gable 2020, Reuters Arabic, 30 Ekim 2011, http://ara.reuters.com/article/topNews/idARACAE79T0LJ20111030. 705. Irak anayasasnn 9. maddesi Irak gvenlik glerinin hibir ayrmcla maruz braklmakszn tm kesimlerin arl gzetilerek oluturulmasn ngrmektedir. Bkz. http://www.parliament.iq/dirrasd/2009/01/tad.pdf. 706. Kenneth M. Pollack, With a Whimper, Not a Bang, Brookings, 21 Ekim 2011, http://www.brookings.edu/ opinions/2011/1021_iraq_pollack.aspx.

179

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Mevcut yapda Irak Ordusunun subay snfnda eski ordudan kalma subaylarla eski rejime muhalif olan siyasi hareketlerin silahl kollarndan gelen subaylar baat rol oynamaktadr. Bu noktada eski ordudan kalan subaylar yeni rejime ballk snav vermekte, yeni subaylar ise dzenli ordu eitimi ve deneyimi noktasnda skntlar yaamaktadr. Eski subaylar yeni subaylar ehliyetsizlikle ve rann nfuz ajan olmakla, yeni subaylar da eski subaylar Baas Partisi yanls olmakla ve muhtemel darbelere zemin hazrlamakla sulamaktadr.707

4.5

IRAK POLS708

Irak Polis Gc, ilk olarak 1920 ylnda 72 sayl Polis Beyannamesi ile Irakl svari, piyade ve snr birliklerinden oluturulmutur. lk Irak polis gc ynetiminde 2 Irakl Subay, 92 Irakl ve Hindistanl komiser, 22 ngiliz subay ve 71 ngiliz personel grev almtr. 1921 ylnda kurulan hkmetle Irak ileri Bakanlna bal olarak polis gc yaplandrlm, 1922de ise tm vilayetlere bir polis mdr atanmtr. Ancak bu dnemde Irak polis glerinin ynetimi Irak ve ngiliz subaylarnn ortak kontrolnde olmutur.709 1930 ylnda Irak ve ngiltere arasnda anlama imzalandktan sonra Irak polisinin tm kontrol Irakl subaylara gemitir. Bununla birlikte bu tarihten itibaren Irakl st dzey polis memurlarnn eitimi iin her yl Londraya renci gnderilmitir. 1940, 1941, 1943, 1944, 1950, 1951 ve 1952 yllarnda Irak polisinin kurumsal yapsn dzenleyen eitli kanun ve kararnameler kartlmtr. Kurumsal yaps glendirilen Irak polisi bal altnda Irak Gizli Polisi ve Irak Genel stihbarat Mdrl faaliyet gstermi, bu durum 2003te Irakn igal edilmesine kadar devam etmitir.710 Irak igali sonras Irak ordusunun aksine Irak polis gc ilga edilmemi, ancak Irak ileri Bakanlna bal olarak 9 Nisan 2003 tarihinde yeniden yaplandrlmtr. Says bugn 125 bini bulduu sylenen Irak polis gcne katlan memurlar birka haftalk eitimden geirilmi, tekilat ierisinde eskiden grev yapm kiilerse sadece 3 haftalk bir eitim programna tabi tutulmutur.711 Irak ileri
707. Beir Nafi, El Irak, Tehaddiyat ma badel insihabil askeri el Emeriki er Resmi, El Cezire Aratrmalar Merkezi, 17 Kasm 2011, http://www.aljazeera.net/NR/exeres/84405CDC-B737-44C8-93CD-AD0D12C8E223.htm. 708. Irak ileri Bakanl resmi sitesi: http://www.moi.gov.iq/. 709. Tarihu urtatil Irakiyye, el Mevkur resmi lil mdiriyyetil amme li urtati muhafazati Babil, http://www.ipbabylon.com/news.php?action=view&id=42. 710. A.g.e. 711. El urdatul Irakiyye, El Cezire, http://www.aljazeera.net/news/pages/01b7993d-198f-4aa9-a92e-8369d1fec4ee.

180

4. IR AK TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YAR GI VE GVENLK GLER

Bakanlna712 bal faaliyet gsteren Irak polisi zerinde 2003ten bu yana 5 bakan etkinlik gstermitir.713 Irak Polis Gc, Irak ileri Bakanlnn tanmlad zere bakanla bal olarak faaliyet gsteren ve kanunlarn uygulanmas sorumluluu olan bir birimdir. Irak polisi, rejimi korumak, gvenlik devriyeleri dzenlemek, sulular yakalamak ve trafik akn salamak gibi bilinen polis grevlerini yerine getirmektedir. Balangta ABD tarafndan silahlanmasna izin verilmeyen Irak polisi, gvenlik sorununun trmanmas sonrasnda silahlanabilmitir.714 Irak Polisi, Irak Polis Hizmeti, Federal Polis ve Destek Gleri adl ayr yapdan olumaktadr. Irak Polis Hizmeti birimi lke apnda asayii salamaktan sorumlu iken, Federal Polis zel operasyonlardan sorumlu birim olarak almakta, Destek Gleri ise snr gvenlii, koruma hizmetleri ve hapishanelerin kontrol gibi alanlarda faaliyet gstermektedir. Ayrca Irak ileri Bakanlna bal olarak Irak polis gc erevesinde faaliyet gsteren bir istihbarat birimi de bulunmaktadr. Irak polisinin temel sorunlarndan birisi de Irak ordusunda olduu gibi temsil sorunudur. Irakta i sava tansiyonunun artt dnemde Irak polis gcnn de bu kanl savaa kart, hatta gndz polis, gece milis g olarak faaliyet gsterdii ifade edilmitir.715 lke ierisindeki blnm yapy temsil eden bir kurum olarak Irak Polis Gc ierisinde ve eski-yeni polis subaylar arasnda da belirli bir uyumun yakalandn sylemek zordur.

4.6

IRAK ULUSAL STHBARAT SERVS716

Irak Ulusal stihbarat Servisi, 2003 sonras ilga edilen Irak Genel stihbarat Servisinin yerine kurulan ulusal istihbarat servisidir. lga edilen Irak Genel stihbarat Servisi, daha ok d istihbarat alannda almakta, i istihbarat konusunda ise Irak Emniyet Genel Mdrl ile koordineli hareket etmekteydi. Kurumsal olarak ileri Bakanlna bal olan eski Irak Genel stihbarat Servisi, dorudan Devrim Komuta Konseyinden direktifler almaktayd.
712. Irak ileri Bakanl resmi sitesi: http://www.moi.gov.iq. 713. A.g.e. 2003 sonras ileri Bakanl yapan isimler srasyla yledir: Nuri el Bediran (1.9.2003-6.4.2004), Semir el Sumaydai (7.4.2004-6.5.2004), Felah el Nakip (7.5.004-31.5.2004), Bakr Cebr el Zubeydi (1.6.20052006), Cevad Bolani (2006-2010). 714. El urdatul Irakiyye, El Cezire, http://www.aljazeera.net/news/pages/01b7993d-198f-4aa9-a92e-8369d1fec4ee. 715. A.g.e. 716. Irak Ulusal stihbarat Servisinin resmi sitesi: http://www.inis.iq/.

181

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

lga edilen Irak Genel stihbarat Servisinin kkleri 1964-1966 yllarnda Baas Partisi zel Gvenlik Birimini kurma grevi verilen Saddam Hseyinin kurduu Hanin Servisine dayanmaktayd. Bu kurum 1968te zel Servis, 1973te stihbarat Bakanl, 1983te ise stihbarat Servisi adn almtr. 1980lerden sonra kurumun bana srasyla Saddamn kardeleri Barzan Tikriti ve Sebavi Hasan getirilmitir. Saddam dnemi boyunca Genel stihbarat Servisinin yansra Genel Askeri stihbarat Mdrl, zel Gvenlik Servisi, Emniyet Genel Mdrl ve ileri Bakanl gibi kurumlar da Cumhurbakanlna bal ekilde eitli istihbarat faaliyetleri yrtmtr. 2003 igalinin ardndan Paul Bremer, Irak gvenlik glerinin ilga edildiini duyurmu, ancak igale kar direniin ykselmesiyle Irak gvenlik glerinin hzl bir ekilde yeniden yaplandrlmas gndeme gelmitir. Aralk 2003te yad Allavi ve igal sonras ilk ileri Bakan olan Nuri Bedirann Washington ziyareti srasnda CIAnn da desteiyle Irak istihbaratnn yeniden yaplandrlmas meselesi grlm ve bu dnemde Genel Gvenlik Direktrl kurumsal ad altnda almalar yaplmtr.717 Bu srete Irak ileri Bakan Nuri Bediran ayn zamanda Genel Gvenlik Direktrlnn oluturulmas almalarn yrtm ve eski dneminin Irak stihbarat Servisi mensuplarndan bu kuruma almlar yaplmtr. brahim el Cenabinin adnn kurum bakanl iin getiini dnemde kurum iin 500 ila 2000 kiilik bir kadro alm gerekletirildii medyaya yansmtr. Ancak CIA ile gl balantlaryla bilinen bir baka Irakl politikac Ahmed elebi, kurulmakta olan gizli servisin Baas Partisi yelerinden oluturulmasn iddetle eletirmitir. Nihayet Nisan 2004te Paul Bremerin imzasyla Geici Irak Ynetimine Genel Gvenlik Direktrl yerine Irak Ulusal stihbarat Servisi (INIS) ad altnda bir yaplanmaya gidilmesi yetkisi verilmi ve kurumun bana General Muhammed ehvani getirilmitir. ehvani, 1955-1984 yllar arasnda Irak ordusunda grev yapm, 1990da ngiltereye snm bir subaydr. 1996ta CIAnn Irakta baarsz bir darbe giriiminde rol alan ehvani, Iraka 2003 sonras girmitir. ehvani, zellikle rann Iraktaki faaliyetlerini ve rana yakn gruplar takip altna alm, bu dnemde INISn baz ajanlar Bedir Organizasyonu tarafndan tasfiye edilmitir.718Ancak Irak hkmeti ile INIS efi Muhammed ehvani de anlaamam, Beyaz Saray ile

717. Dana Priest, Robin Wright, Iraq Spy Service Planned by U.S. To Stem Attacks, Washington Post, 11 Aralk 2003. 718. Ned Parker, Iraqs spy chief accuses Badr militia of killing agents, Middle East Online, 14 Ekim 2004, http://www.middle-east-online.com/english/?id=11578.

182

4. IR AK TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YAR GI VE GVENLK GLER

Irak Bakanlar Kurulu arasnda ehvani gerilimi bir sre devam etmitir.719 Sonunda Irak Babakan Nuri el Maliki, INIS efi ehvaniyi grevden almtr. Babakan Malikinin INIS ierisindeki temizlik operasyonu devam etmi, kurumun Bakan Vekili General Zheyr el urbavi de bir sre sonra grevinden alnmtr.720 Bu dnemde Babakan Malikinin kendi bro mdr Tark Necm Abdullah INIS efi olarak atamak istedii konuulmutur. Nitekim Tark Necm, INIS eflii grevinin bo kald srete Babakanlk ile INIS arasndaki ilikiyi ynetmitir.721 Son gnlerde ise Badat Operasyonlar Birimi Szcs Tugeneral Kasm Atann Korgeneral rtbesine ykseltilip vekleten INIS efi olarak atand konuulmaktadr.722 Irak yasalarna gre Irak Ulusal stihbarat Servisi efi, Babakan ve Bakanlar Kurulu nezdinde mstear olarak almakta ve ulusal gvenlik politikalarnn belirlenmesine katkda bulunmaktadr.723 INISn temel grevi Irak Ulusal Gvenliini tehdit edebilecek, terrizm ve isyan, uyuturucu, silah kaakl, organize sular, casusluk gibi alanlarda istihbarat toplamak ve istihbarat faaliyetleri yrtmektir.724

4.7

KRT BLGESEL YNETM PARLAMENTOSU725

Erbil, Sleymaniye ve Dohuku ierisine alan Krdistan Blgesel Ynetimi erevesinde yasama grevini srdren parlamentonun addr. 1991 Krfez sava sonras 36. Paralelin kuzeyinde uua yasak blge ilan edilmesiyle Saddam Hseyin bu blgedeki tm kamu kurumu hizmetlerini dondurmu ve bu srete blge kendi imknlaryla bu kurumlar tekrar oluturmutur. Bugn KBY parlamentosunda, blgede etkin olan KDP, KYB, Gorran, Krdistan slam Birlii, Krdistan slami Cemaati, Krdistan slami Hareketi, Trkmen Demokratik Hareketi, Keldani Sryani Asur Halk Konseyi gibi partiler bulunmaktadr. 111 sandalyeli KBY Parlamentosunun Bakan KDP yesi Dr. Kemal Kerkki, Bakan Yardmcs ise KYB yesi Dr. Arslan Bayezdr.
719. Mareke samta beyne Badad ve Vainton havle cihazil muhaberat, Mareb Press, 8 Mart 2007, http://marebpress.net/news_details.php?lng=arabic&sid=4970. 720. El Maliki yugilu mesulul cihazil muhaberat bi sebebi gazayal fesad, al Maraya News, 3 Ekim 2009, http://almarayanews.com/new/permalink/749.html. 721. El Maliki yemnahu mdire mektebihi icaze meftuha ve tuayyinu mdiren bil vikale, Nakhel News, 23 Ocak 2011, http://www.nakhelnews.com/pages/news.php?nid=5307. 722. Ata seyetesellemu mansaben refiul musteva fil muhaberat, Baghdad News, 9 ubat 2012, http://www.baghdad-news.com/home.asp?mode=more&NewsID=45233&catID=21. 723. Cihazul muhaberatil vatani el Iraki, Iraqi National Intelligence Service, http://www.inis.iq/. 724. Coalition Provisional Authority Order Number 69, http://goo.gl/W0vEpR. 725. KBY Parlamento resmi sitesi: http://www.kurdistan-parliament.org/.

183

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

KBY Parlamentosunun oluturulduu 1992 ylnda blge apnda ilk genel seimler gerekletirilmi, bu tarihten itibaren 13 yl boyunca herhangi bir seim yaplmamtr. 105 yeli parlamento iin 1992de Erbil, Sleymaniye ve Dohukun yansra Diyalann baz blgeleri de seim srecine katlm, bu seimlerde Mesud Barzani liderliindeki KDP 51, Celal Talabani liderliindeki KYB 49 sandalye kazanmtr. % 7 barajnn uyguland seimlerde Asurlere 5 sandalye kotas ayrlmtr. 971.953 oyun kullanld1992 seimleri sonucu KDP ve KYB koalisyon hkmeti kurmu, ancak bu birliktelik taraflar aras atmalarn balad 19941995li yllarda son bulmutur.726 2005 ylnda Irak genelinde gerekletirilen yerel seimlere paralel olarak KBYnin hkim olduu Erbil, Sleymaniye ve Dohukta da parlamento seimleri gerekletirilmitir. KDP ve KYB 30 Ocak 2005te gerekletirilen bu seimlere KDP kkenli Neirvan Barzani liderliindeki Krdistan Listesi emsiyesi altnda ittifak yaparak girmi ve sandalye says 111e kartlan parlamentoda 104 sandalye kazanmtr. Ali Bapir liderliindeki Krdistan slami Cemaatinin 6 milletvekili kard seimlerde Krdistan Emekiler ve iler Partisi 1 milletvekili kartabilmitir. 13 yl sonra gerekleen 2. KBY Parlamento seimlerinde oy kullananlarn says 1992 seimlerine gre neredeyse iki kat artarak 1.753.919u bulmutur. stelik bu seimlere Diyala blgesi katlmamtr.727 KBY parlamentosu iin dzenlenen nc seimler, yine Irak apnda dzenlenen yerel seimlere paralel olarak 2009 ylnda gerekletirilmitir. Bu kez liderliini KYB kkenli Berham Salihin yapt KDP-KYB ittifak olan Krdistan Listesi 59, Gorran Listesi 25, Krdistan slam Birlii, Krdistan slami Cemaati, Krdistan Sosyalist Partisi ve Krdistan Emekiler ve iler Partisinin oluturduu Hizmet ve Reform Listesi 13, Krdistan slami Hareketi 2 sandalye kazanmtr. 11 sandalyenin Trkmen, Asur ve Ermeni aznlklara ayrld bu seimlerde Trkmen Demokratik Hareketi ve Keldani Sryani Asur Halk Konseyi gibi partiler 3er sandalye kazanmtr. 2009 seimlerinde oy kullananlarn says ise 1.866.264 olmutur.728 KBY parlamentosunda faaliyet gsteren ok sayda komisyon bulunmaktadr. Bu komisyonlar Tarm ve Sulama, letiim ve Belediyeler, Kltr, Maliye Ekonomi leri, Genel ve Yksekretim, Salk ve Sosyal ler, ileri, Konut ve mar, nsan Haklar,
726. Kurdistan Elections 19 Mays 1992, http://www.oocities.org/capitolhill/congress/1154/parl.htm. 727. Tarihu intihabatid devretis saniye, Kurdistan Parliament, http://www.kurdistan-parliament.org/default.aspx?page=sitecontents&c=Parliament-History2005. 728. Third Term 2009, Kurdistan Parliament, http://www.kurdistan-parliament.org/default.aspx?page=sitecontents&c=Parliament-History2009.

184

4. IR AK TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YAR GI VE GVENLK GLER

Endstri, Enerji ve Mineraller, Krdistan Anayasas, Hukuk leri, Pemerge, Diyanet leri ve Vakflar, Ulam ve Kadn Haklar komisyonlardr. Bu gibi alanlarda KBY parlamentosunun kard yasalar, Irakn federal anayasasna blge asndan ncelikli uygulama imkn salamaktadr. Nitekim Irak Anayasasnn 162/2.maddesi blgesel ynetimin yasalar ile federal yasalar attnda blgesel ynetiminfederal yasalarn uygulamasnda deiiklie gidebileceinden sz etmektedir.

4.8 PEMERGE729
Krdistan Blgesel Ynetimi ierisinde faaliyet gsteren resmi gvenlik kurumudur. KBY ordusu olarak da tanmlanabilecek bu kurum,730 1920lerden itibaren Iraktaki merkezi otoriteye kar uzun sre mcadele etmitir. Berzenci isyanndan beri eitli ayaklanmalar yrten bu oluum Molla Mustafa Barzani kontrolndeki KDPnin milis/gerilla gleri olarak ne kmtr. Molla Mustafa Barzani, pemerge kuvvetleriyle 1961 ve 1974 yllarnda Badat ynetimine kar iki ayr ayaklanmay ynetmitir. Bununla birlikte 1975ten itibaren KDP ierisinde blnme yaanm, Talabani-Barzani atmas olarak su yzne kan gerilimde pemerge gleri de blnmtr. KYBnin ortaya kt dnemde KDP ve KYBye bal pemerge gleri arasnda iddetli atmalar yaanmtr. 1980 ylnda ran-Irak savanda rol alan pemerge gleri, 1990da Krfez Savana katlmtr. 1991 ylnda ayaklanan KDP ve KYB nclndeki Krt gruplar, 1995 ylnda yine kendi aralarnda iddetli bir atmaya tutumular, bu atma ancak 1998de imzalanan Washington anlamasyla son bulmutur. Pemerge kuvvetleri 2003te gerekleen Irak igali srecinde zellikle Sleymaniye, Erbil, Dohuk, Kerkk ve Musul evrelerinde Krt nfusun yaad blgelerde operasyonel faaliyetler yrtmtr. 2005 ylnda Irak Genel Kurmay Bakanl Pemerge kuvvetlerinin yeni Irak ordusu bnyesine katlacan aklamtr.731 Resmi olarak bu katlm salansa da KBY bu glerin kontroln elinde tutmu, kurulan Pemerge Bakanlyla saylar 200 bini bulan KDP ve KYB gerilla kuvvetleri yeniden organize edilmitir.732 Gnmzde Pemerge Bakan Cafer Musta729. Pemerge Bakanl resmi sitesi: http://www.witebej.com. 730. Irak anayasasnn 166/5. maddesi blgesel ynetimlerin polis ve dier gvenlik kurumlarn oluturma hakkna sahip olduunu kayt altna almaktadr. Bkz. http://www.parliament.iq/dirrasd/2009/01/tad.pdf. 731. Babekr Zibari: el Bemerge lem teud miliiyyen ve setudmecu fil ceyil cedid, Kurdistan Regional Government, 15 Nisan 2005, http://www.krg.org/articles/detail.asp?rnr=81&lngnr=14&smap=01010100&anr=2357. 732. Vezirul bemerge: Adedi guvvat bemerge 200 elf, Ministery of Peshmarga, 3 ubat 2011, http://witebej. com/A_WitarDireje.aspx?Cor=Chawpekewtin&Jimare=28.

185

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

fa Ali, Bakanlk Mstear Enver Osman Ferec, Bakanlk Genel Sekreteri ise Cabbar Yaverdir. Ayrca KBY bnyesinde Genelkurmay Bakanl da oluturulmu ve bu yap da Pemerge Bakanlna balanmtr. Pemerge gleri, lke apnda gvenliin salanmas grevinin merkezi ynetim ve blgesel ynetim arasnda paylalm olmas nedeniyle eitli sorunlara da neden olmaktadr. Badattaki merkezi ynetim kendisine tehdit olarak grd Pemerge glerinin saysnn azaltlmasn istemektedir.733 Nitekim Diyala gibi Araplar ve Krtler arasnda anlamazlk yaanan blgelerde Irak Ordusu ile pemerge gleri arasnda scak atmalarn yaand bilinmektedir.734 Gvenlik glerinin kontrol konusunda yaanan bu ikilem ve blgesel ynetimin kendi gvenlik gcne sahip olmas ileride taraflar arasnda yaanabilecek scak atmalarn da habercisi gibidir. Badat ile Erbil arasnda konuya ilikin sorunlardan bir dieri de pemerge glerinin btesidir. Badat ynetimi, Erbildeki ynetimin gvenlik konsepti erevesinde beslemekte olduu bu byk gc finanse etmek istememektedir. Buna karlk Irak gvenlik glerinin btesi noktasnda da Erbil ynetiminin eitli itirazlar sz konusudur. yle ki Irak ordusunun ar silahlarla donatlmas abalar, ieride Krt gruplarn koyduu bariyerlerle karlamaktadr. rnein Badatn 18 adet F-16 ua siparii vermesi Irak i politikasnda hararetli tartmalara sebep olmutur.735

4.9 ASAY736 PARASTN - ZANYAR

Krdistan Blgesel Ynetimi (KBY) ierisinde faaliyet gsteren resmi gvenlik kurumudur. KBY polisi olarak da tanmlanabilecek bu kurum 1992 ylnda kurulmu, 1993 ylnda aktif hale gelmitir. Bununla birlikte blgede en etkili iki parti olan KDP ve KYB, kendi blgelerinde kendi asayi birimlerini oluturup kontrol etmilerdir. 20 Kasm 2004te Krdistan Parlamentosunun kard yasa ile bu kurulular bakan dzeyinde ve dorudan Krdistan Blgesel Ynetim liderine bal olacak ekilde birletirilmitir.737

733. A.g.e. 734. tibakat beyne cunud Iragiyyin ve miliiyatil bemerge, Al Watan Online, http://www.alwatanonline.com/ flash_news.php?id=6219. 735. El Ubeydi mundehiun min itirazil Ekrad ala azmi Badad erae tairatin mugatile, Radio Al Nas, 11 Eyll 2008, http://www.radioalnas.com/news_view_851.html. 736. KBY ileri Bakanl tarafndan ynetilen Nawxo News Agency iin: http://www.radionawxo.org. 737. Human Rights in the Kurdistan Region of Iraq, Amnesty International, s. 9, http://goo.gl/oP8VOD.

186

4. IR AK TA KURUMLAR: PARLAMENTO, YAR GI VE GVENLK GLER

KBYdeki yasal stat bakmndan Asayiin grevi halk korumak, gvenlik ve istikrar salamak, terrizm, casusluk ve uyuturucu ticaretiyle mcadele etmek eklinde belirlenmitir. Mali ve idari olarak zerk bir kurulu olan Asayiin bakan dorudan KBY Bakan tarafndan belirlenmektedir. Bununla birlikte resmiyette tek bir kurum olan Asayi, fiili olarak KDP ve KYBnin kontrolleri altnda ayr iki yap olarak almaktadr. Asayiin Sleymaniye blge sorumlusu Seyfeddin Ali Ahmed, Erbil blge sorumlusu ise smet Arguidir.738 Uluslararas Af rgt gibi insan haklar kurulular Asayiin hukuk st bir yap olduuna dikkat ekmekte, kurumun paral yapsndan bahsetmekte ve hukuksuz uygulamalarnn altn izmektedir. Af rgtne gre Asayi Kurumu, KBY parlamentosu dhil herhangi bir kurumun denetime tabi tutulmamaktadr. Yine Af rgt, Asayi Kurumunun tutuklulara ikence ve kt muamele uyguladn ve insan haklar standartlarna riayet etmediini savunmaktadr.739 KBY ise Af rgtnn bu raporuna olduka sert bir dille tepki vermi, raporda bilgilerin eski, verilerin nyargl olduunu ne srerek Af rgtnn belirli bir ajanda erevesinde bu raporu yaymladn iddia etmitir.740 Krdistan Blgesel Ynetimi ierisinde istihbarat faaliyetleri yrten gvenlik kurumlarna bakldnda bu alanda da bir blnmlkle karlalmaktadr. Blgede etkin olan KDPnin Parastin adl istihbarat tekilat, KYBnin de Zaniyari adl ayr bir istihbarat tekilat vardr. Parastin Tekilatnn banda Mesud Barzaninin olu Mesrur Barzani, Zaniyarinin banda ise Celal Talabaninin olu Pavel Talabani bulunmaktadr. Her iki kurumunda kendilerine ait gizli tutukevleri bulunduu iddia edilmekte, KDP ve KYB aleyhine faaliyette bulunan gazeteci, yazar ve akademisyenlerin bask altnda tutulduuna dikkat ekilmektedir.741 Hlihazrda bu iki rgtn birletirilmesi noktasnda hem Kuzey Iraktaki muhalefet partisi Gorrann hem de uluslararas insan haklar rgtlerinin tavsiyeleri bulunmaktadr. Nitekim Kuzey Irak parlamentosu byle bir birlemenin yasal altyapsnn hazrlanmas noktasnda admlar atarak her iki rgtn efini parlamentoya davet etmitir.742 Ancak u ana kadar bu iki yap birletirilemedii gibi belirli bir yarg denetimi ve gzetimi altna da alnamamtr.
738. A.g.e. s. 9. 739. A.g.e. s. 9. 740. Statement in response to Amnesty International Report, Kurdistan Regional Government, 20 Nisan 2009, http://www.krg.org/articles/detail.asp?anr=28956&rnr=&areanr=60&smap=02010000&lngnr=12. 741. Human Rights in the Kurdistan Region of Iraq, Amnesty International, s. 10, http://goo.gl/xWOUpy. 742. Barleman Kurdistan yagidu ictimaan li tevhidi muessesetey Parastin ve Zaniyari el usbuul mugbil, Lalish Duhok, 8 Ocak 2011, http://www.lalishduhok.com/2010-10-12-15-22-02/2011-01-05-15-02-34/1191--qq-qq-.html.

187

5. MEDYA

Irakta, modern manada ilk gazete Curnal el Irak adyla 1816 ylnda Badatta baslmaya balanmtr.743 William A. Rugh bu gazetenin, Arap dnyasnda, Arap yazarlar tarafndan Arap okuyucular iin yazlm ilk gerek anlamda Arap gazetesi olduunu belirtmektedir. Iraktaki Osmanl idaresi tarafndan Arapa ve Trke baslmtr. Okuyucu kitlesi asker ve sivil brokrasi ve eitimli elit zmrelerdir.744 Osmanl ynetimi yanls tutum ald ve genelde yerel olaylara yer verdii rivayet edilen gazetenin bugn elde kalm bir basl nshas olmad iin745 gnmzde Irakta Basn Gn olarak kutlanan 15 Haziran, Osmanl Valisi Midhat Paann kurduu, 1869da yayn hayatna balayan ve yazl nshalar hala korunmakta olan haftalk El-Zevre gazetesinin ilk saysnn piyasaya sunulduu gndr.746 kinci Merutiyet dnemi ncesi medyas siyasi muhalefetin sesi olmak gibi bir nitelik tamam, daha ok merkezi hkmetin reform gayretleri konusunda halk aydnlatmaya alr bir aba iinde olduu grnmn vermitir. 1908de kinci Merutiyetin ilan ile birlikte sansrn hayli gevetilmesi adeta bir medya

743. Philip Mattar (ed), Encyclopedia of the Modern Middle East and North Africa, (Detroit: Macmillan Reference USA, 2 edition, 2004), Vol. 4, s. 1678. 744. William A. Rugh, Arab Cultures and Newspapers, iinde Shannon E. Martin, David A. Copeland, The Function of Newspapers in Society: A Global Perspective (Wesport, CT: Praeger Publishers, 2003), s. 16. 745. A History of Media in Iraq, Woolly Days, http://nebuchadnezzarwoollyd.blogspot.com/2007/10/history-of-media-in-iraq.html, Eriim tarihi: 2 Mays 2012. 746. A.g.e. ve Edmund A. Ghareeb, Historical Dictionary of Iraq (Lanham, Maryland: Scarecrow Press, Inc., 2004), s. 159.

189

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

devrimine yol amtr. Yaynlarn ounun uzun soluklu olmay baaramad bu ortamda, halkn endielerine tercman olmay becerenler ve yneticilerle yaanan skntlar gndeme tayanlar kalc olmay becerebilmitir. Bu dnemde ou hkmet hakknda eletirel grlere sahip yaklak 70 sreli yayn Irakta ounlukla Badat, Basra ve Musulda olmak zere- faaliyet gstermitir. Mesela Arapa konuan blgelerin Osmanl idaresi tarafndan ihmal edildii algsn ve Trkenin Arapaya tercih edilmesinin btn Araplar Osmanlya kar birletirebileceini iddia eden yazlar o dnemin Irak basnnda yer alabilmitir. 1912 yl Badatn gzlemleyen bir ngiliz grevlisi Trklere eletirel yaklaan fikirlerin serbeste ifade edilmesinden duyduu aknln gizleyememitir.747 1914 sonrasnda yayn dnyas baz kstlamalarla karlamaya balamtr. Bunlara ramen, Osmanl Devletinin 1917 ylnda blgeden ekildii srada Irakta yaynlanmaya devam edebilmi ok sayda gazete ve dergi mevcuttur. 1917-1921 ngiliz igali dneminde bu yaynlarn ou kapanmken, yenileri yaynlanmaya balam ve 1921 ylnda Kral Faysaln tahta oturmas sonras medya faaliyetleri ksmi bir serbestlik iinde devam etmitir. 1925 ylnda kartlan Irak Anayasas ile salanan bir takm haklarla basn-yayn alannda gazeteciler yeni gvenceler kazanmlardr. 1958 ylna kadar sren krallk dneminde pek ok skntlar yaanm olmakla birlikte nispeten bir rekabet ve serberstlik tecrbesi yaanmtr. 1919-1933 arasnda, lkenin ngilterenin manda ynetimi altnda olduu dnemde, Irakta 61 adet gazete yaynlanmtr ve byk ounluu muhalefetin sesi olmutur. Bunlarn nemli ksm sadece bir veya iki sene yayn hayatnda kalabilmitir. Bir ksm hkmetlerin ve ngilizlerin basks neticesinde yayn hayatna devam edememi; ama daha ok maddi imknszlklar nedeniyle kapanmak zorunda kalmlardr.748 Krallk dnemi boyunca, lkedeki oulcu siyasi ve medya rekabeti ortamna ramen, Irak medyas, aynen lke siyaseti gibi, srekli olarak ngilizler ve onlarla ittifak iindeki lke siyasi elitinin mdahalelerine maruz kalmtr.749 Irak ilk radyo yaynna 22 Mart 1932de, ilk televizyon yayna da 1956da balamtr. Arap dnyasnda televizyon yayncln ilk balatan lke olarak kaytlara gemitir.1958 darbesi ve peinden gelen Cumhuriyetin ilan sonras dnemin en belirgin zelliklerinden biri, liderlerin basn kitleleri mobilize etmek iin youn olarak kullanmasdr. Ancak 1958-1963 aras, General Abdlkerim Kasmn dev747. Adid Dawisha, Iraq: A Political History from Independence to Occupation (Princeton: Princeton University Press, 2009), s. 63. 748. Dawisha, a.g.e., s. 65-66. 749. Benjamin Isakhan, Manufacturing Consent in Iraq: Interference in the Post-Saddam media Sector, International Journal of Iraqi Studies, Vol.3 No. 1. , 2009. s. 8.

190

5 .

M E DYA

let bakanl dnemi nispeten basn hrriyetinin temin edildii bir dnemdir. ii siyasi oluumlar da bu dnemde aktif olarak yayn dnyasna dhil olmulardr. Ancak Kasmn lm ile sonulanan 1963 darbesinin ardndan basn her geen gn daha fazla kstlanmaya balamtr.750 Baas Partisinin btn lkede tartmasz hkim olduu 1968-2003 yllar arasnda bu eilim daha baskn hale gelmi ve sadece partinin ideolojisini beimsemi gazetelerin yayn hayatnda kalmasna izin verilmitir. 1968 darbesinin ardndan eitli gazetelere el konulmas, bazlarnn kapatlmas ve muhalif gazetecilerin can gvenliklerine kastederek veya tehdit ederek medya zerinde kurulan tahakkm 1979da Saddam Hseyinin Devlet Bakan olmasndan sonra en kesif halini almtr. Saddam idaresi altnda her trl medya faaliyeti, rejimin propaganda arac olarak devletin denetimi altna girmitir. Her trl alternatif ses sistematik bir biimde bastrlmtr. Bu dnemde Irak Haber Ajans, be gnlk gazete, drt radyo istasyonu, iki televizyon kanal devlet denetimi altnda yayn yapmtr.751 Gazeteciler Baas Partisi ve bakanln 2003 ncesinde Saddam Hseyinin olu Udeyin yapt Irak Gazeteciler Birlii yesi olmak zorunda kalmlardr. letiim Bakanl gazeteler ve televizyon kanallar zerinde denetim hakkna sahip olmutur. 1999 ylnda Udey Hseyin, Devlet Bakan Saddam Hseyini yeterince cokulu olarak vmedikleri iin 1000 civarnda gazetecinin iine son vermitir. Saddam dneminde 500n zerinde gazeteci, yazar ve aydn ldrlm ya da ortadan kaybolmutur. lke dnda baslm gazeteler ve uydu antenleri yasaklanm ve yabanc radyolarn ve televizyon kanallarnn sinyalleri etkisiz hale getirilmitir.752 9 Nisan 2003de Badatn Amerikan askeri gleri tarafndan ele geirilmesinin hemen ardndan Irakn medya ortam dnyann en eitli, en snrlamasz ve en kompleks olanlarndan biri haline gelmitir. 2003n ortalarna doru, Irak 20den fazla radyo istasyonuna, 17 civarnda televizyon kanalna ve 200 civarnda Irakllara ait olan gazeteye ev sahiplii yapmaya balamtr. 300 bin civarnda nfusu olan Necef te bile 30dan fazla gazete faaliyet gsterir hale gelmitir. galin ardndan, ok pahal olmasna ramen, uydu antenleri Irakta en popler rn haline gelmitir.753
750. A. g. e., s. 8. 751. Deborah Amos, Confusion, Contradiction and Irony: The Iraqi Media in 2010, Joan Shrorenstein Center on the Press, Politics, and Public Policy, Discussion Paper Series, no: D-58, June 2010, s. 10. 752. Isakhan, a. g. e., s. 9; Sherry Ricchiardi, Iraqi News Media After Saddam: Liberation, Repression, and Future Prospects, Center for the nternational Media Assistance, 10 Mart 2011, s. 8; Amos, a. g. e., s. 10. 753. Isakhan, a. g. e., s. 11; Ricchiardi, a. g. e., s. 9.

191

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

galden sonra lavedilen Baas dnemi devlet basn ve basn denetim sistemi, Geici Koalisyon Ynetiminin greve balamasndan sonra yeniden dzenlenmitir. Yzlerce yeni devlet-d yayn organnn faaliyete gemi olmasna ramen, igal idaresi, kendisine meruiyet temin etme amal rza retimi vastas olarak grd devlet yaynclndan vazgememitir. Ortadan kaldrlan Irak Radyo Televizyon Kurumu yerine 21 Nisan 2003te Irak Medya A (el-Irakiye) kurulmutur. Balangta bir karasal vericiyle yayn yapan televizyon kanal, iki radyo istasyonu ve el-Sabah gazetesi ile yayna balamtr. 2004 ylnda ise Irak Medya ve letiim Kurumu kurulmu ve bu a lke apnda sadece resmi hkmet medyasn ynetmekle grevlendirilmitir. Bunun yansra yzlerce gazete ve onlarca televizyon kanal devlet d dini, siyasi ve etnik oluumlarca ve/veya zel ahslarca yayn hayatna sokulmutur. Bununla gelen bir deiiklik, basnda ii, Snni ve Krt gibi terimlerin artk aka medyada zikredilmesidir. Saddam dneminde, tm topluluklar rejim tarafndan ezilmesine ramen bu ifadelere basnda pek seyrek olarak yer verilmi ve zellikle bu ifadelere negatif anlamlar ykl olarak sunulmas ulusal gvenlik asndan sakncal bulunmutur. 2003 sonras dnemin ilk evrelerinde bu ifadelere aka yer verildii, ama bunun ulusal birlik ve beraberlik vurgusu ile birlikte yapld grlmektedir. Ancak etnik ve mezhep farkllk odakl sorun, anlamazlk ve atmalarn artmasna paralel olarak Irak medyasnda ayrmc bir etnik ve dini/ mezhebi sylem hkim olmaya balamtr. atma iinde olan siyasi (ya da etnik-mezhepsel) gruplarn sahipliini yapt zel Irak medyas, her geen gn daha fazla artan seviyede lkenin etnik-mezhepsel gndemini yanstmaya balamtr.754 2003 sonras dnemi medyasnn nemli zelliklerinden biri de medyann bir hak savunuculuu platformu olarak belirmesidir. Ancak bu da zamanla etnik ve mezhepsel kesimleri temsil eden yaynlarn sadece temsil ettikleri kesim iin hak telep etme halini almtr. Irakta medyann etnik-mezhepsel hatlar zerinden ayrmaskeskin bir blnmlk ve atma iin psikolojik bir zemin salamaktadr. Bu blnml daha da koyulatran bir yayn anlay topluluklar arasndaki uurumun daha da derinlemesine yol amakta ve her tri ortak aidiyet ban yok etmektedir. Mevcut haliyle medya Irak halklarnn kimlik ekseninde hzla ayrma istikametindeki gidiatn tevik eden bir grnm sunmaktadr. Irakta televizyon kanallarnn saysnda 2004-2005 yllarnda hzl bir art olmutur. Ancak bu kanallarn genelde ok amatr olmalar Irakllarn daha ok
754. Ibarahim al-Marashi, The Dynamics of Iraqs Media: Etno-Sectarian Violence, Political slam, Public Advocacy and Globalization, Open Society Institute, 2007, s. 5-7.

192

5 .

M E DYA

yine 2003 sonrasnda izlemeye balam olduklar El-Cezire gibi blgesel kanallara daha ok rabet etmelerine neden olmutur. Yeni dnemde yaanan bu nispi bahar havas, Ekim 2005te kabul edilen Anayasadaki temel insan haklar ve ifade zgrlnn korunmas taahhtne ramen ksa mrl olmutur. Basn organlarnn kapatlabileceini ngren baz Geici Koalisyon Ynetimi kararnameleri ve Saddam dneminden kalma baz ceza kanunu maddelerinin hala geerliliini korumas yeni dnemde basn engelleyici faktrler olarak ilev grmeye devam etmitir. Ekim 2011de yrrle giren Gazetecileri Koruma Kanunu anlaml bir koruma salamad gibi, gazetecilerin mesleklerini icra etmesinin ve bilgiye ulamasnn nne eitli kstlamalar getirmektedir. Bu kanunda kullanlan belirsiz ifadeler hem gazetecileri hem de yayn organlarn ve hatta blogcular bile cezalandran bir nitelik arzetmektedir. Ayrca 1968 ve 1969 tarihli Yaynclk Kanunu ve Ceza Kanunu basn dnyasna ilikin olarak hala geerliliini korumakta ve bu kanunlara gre bir gazeteciye yedi yla kadar hapis cezas verilebilmektedir. Bu arada basn dnyas hem Irak merkezi hkmeti hem de Krt Blgesel Ynetiminde nemli kstlamalara ve basklara maruz kalmaktadr. Tehdit, taciz, hakaret, saldr ve hapis cezasna maruz kalmak olaan durum halindedir. Her iki ynetim de basn kendi istedikleri istikamette ynlendirmeye almakta veya en azndan etkisiz hale getirmeye almaktadrlar. Irakta 2003den beri zmlenmemi 93 gazeteci cinayeti vakas vardr ve bunlarn zmlenmesi iin bir gayret de sarfedilmemektedir.755

5.1 TELEVIZYONLAR
Iraktaki pek ok resmi ve zel televizyon kanal Nile-Sat, Arab-Sat ve Hot-Bird gibi uydular zerinden yayn yapmaktadr. Bu erevede yayn yapan ve 2003 ylnda Saddam Hseyin rejiminin devrilmesinin ardndan kurulan Irak Medya A (http://www.imn.iq/) resmi devlet televizyon, radyo ve gazetelerinin at kuruluudur ve bu kurulua bal olarak yayn yapan eitli kanallar bulunmaktadr.. Irak medya A Mdr Dr. Abdulkerim el Sudanidir. Irak Medya Ana bal

755. Attacks on the Press in 2012: Iraq, Committee to Protect Journalists, http://www.cpj.org/2013/02/attacks-on-the-press-in-2012-iraq.php; Iraqs journalists protection law doesnt protect them, Committee to Protect Journalists, http://cpj.org/2012/01/iraqs-journalist-protection-law-doesnt-protect-the.php, Iraqi Kurdistan: Free speech under attack, Human Rights Watch, 9 ubat 2013, http://www.hrw.org/news/2013/02/09/iraqi-kurdistan-free-speech-under-attack.

193

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

olarak yayn yapan eitli yerel televizyon kanallar bulunsa da ulusal ve uluslararas dzeyde yayn yapan kanallar olarak el Irakiyye TV, el Riyadiyye TV ve el Furkan TV saylabilir.

5.1.1

El Irakiyye TV

Nile-Sat ve Arab-Sat zerinden uluslararas yayn yapan Irakn resmi televizyon kanaldr. Irak Medya Ana bal olarak Mays aynda 2003te yayn hayatna balamtr. El-Irakiyyenin geliimi igal sonras dnemde Iraktali siyasi srecin evrimini yanstmaktadr. Geici Koalisyon Ynetimi dneminde Amerikallarn Irak halkyla iletiim kurma vastas olarak kullanlmtr. Geici Irak Hkmeti dneminde ise Babakan yad Allavinin gndemini yanstan bir yayn organna dntrlm ve 2005 seimlerinde Allavinin nderliindeki siyasi bloun destekisi olarak kullanlmtr. Maliki hkmetleri dneminde ise adeta onun zel televizyon kanal gibi faaliyet gstermeye balamtr. 2010 genel seimleri esnasnda dier partilerden paral reklam kabul etmezken, seim ncesinde Malikinin att her adm ve ettii her sz el-Irakiyye kanalnda geni yer bulmutur. Seim sonrasnda yaanan hkmet kurma krizi esnasnda da hala grevi banda kalmaya devam eden Malikinin savurduu tehditleri kamuoyuna duyurma arac olarak ilev grmtr.756 Kanaln yayn program http://www.imn.iq/pages/iraqia-schedule/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.1.2

El Ryadyye TV

Irak Medya Ana bal olarak 12 Haziran 2005 tarihinde yayn hayatna balamtr. Balangta Badat, Kerbela, Basra ve Nasriyyede karasal yayn yapm, daha sonra Nile-Sat zerinden yaynlarn srdrmtr. u anda gnlk ve haftalk toplam 34 program yaynlamaktadr. Kanaln yayn program http://www. imn.iq/pages/sport-schedule/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.757

756. Al-Marashi, a. g. e., s. 15-16, Amos, a. g. e., s. 4-6. 757. El ebeke bidayat vet tesis, ebeketul lamil Iragi, http://www.imn.iq/data/IraqiMediaNetwork(1).pdf.

194

5 .

M E DYA

5.1.3

El Furkan TV

Irak Medya Ana bal olarak Temmuz 2007de kurulmu, 2008 ylnda yayna balamtr. Daha ok dini ierikli yayn yapan kanalda Kuran- Kerim tilaveti, dini mar, ilahi ve mersiye klipleri yaynlanmaktadr. Kanaln yayn program http:// www.imn.iq/pages/forqan-schedule/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.1.4

El Hurra Irak TV

Arab-Sat, Nile-Sat ve Hot-Bird zerinden uluslararas yayn yapan kanal, Irakta Saddam Hseyin rejiminin devrilmesi sonras 14 ubat 2004 ylnda Middle East Broadcasting Networks tarafndan kurulmutur. ABD tarafndan finanse edilen kanal 22 Arap lkesine yayn yapmaktadr. Kanaln yaynlar http://www.alhurra. com/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.1.5

Biladi TV

Nile-Sat zerinden uluslararas yayn yapan bir kanaldr. Eski Babakanlardan brahim Caferi liderliindeki Ulusal Reform Hareketi izgisinde yayn yapmaktadr. Kanal Caferinin Babakanl dneminde 2005 ylnda kurulmutur. Kanaln yaynlar http://www.beladitv.net/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.1.6

Afak TV

Nile-Sat ve Arab-Sat zerinden uluslararas yayn yapan bir kanaldr. 4 Eyll 2007 tarihinde kurulan kanaln, Babakan Nuri el Maliki liderliindeki slami Dava Partisi izgisinde yayn yapt belirtilmektedir. Kanaln yaynlar http://www. afaqtv.com/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.1.7

Badad TV

Saddam Hseyin rejiminin devrilmesinin ardndan kurulan ve uydu zerinden uluslararas yayn yapan bir Irak kanaldr. Irak slam Partisi izgisinde yayn yapan kanaln finansmann Irakl iadam Hamis el Hancerin yapt sylenmektedir. Kanaln yaynlar http://www.baghdadch.tv adresi zerinden takip edilebilmektedir.

195

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

5.1.8

El Babiliyye TV

Saddam Hseyin rejiminin devrilmesinin ardndan kurulan ve uydu zerinden uluslararas yayn yapan bir Irak kanaldr. Merkezi stdyolar Ammanda bulunan kanal, Salih Mutlak liderliindeki Irak Ulusal Diyalog Cephesi izgisinde yayn yapmaktadr. Kanaln yaynlar http://www.albabelyia.tv/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.1.9

El Badadiyye TV

Arab-Sat ve Hot-Bird zerinden uluslararas yayn yapan Irak televizyonlarndan birisidir. Eyll 2005te yayn hayatna balayan kanaln kurucusu Irakl iadam Dr. Avn Hseyin El Haluktur. Irak hkmetine kar muhalif izgide duran kanal, yaynlarn Kahireden gerekletirmektedir. Kanaln Sadr grubu tarafndan finanse edildii iddia edilmektedir. Kanaln yaynlar www.albaghdadia.com adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.1.10 El Sumeriyye TV
Arab-Sat, Nile-Sat ve Hot-Bird zerinden uluslararas yayn yapan Irak televizyonlarndan birisidir. Merkez ofisi Beyrutta bulunan kanal, 2004 ylnda Irak, rdn, Lbnan ve Birleik Arap Emirliklerinden ok sayda televizyoncunun destei ve iadamlarnn finansmanyla kurulmutur. Kanaln yaynlar http://www. alsumaria.tv/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.1.11 El erkyye TV
Arab-Sat, Nile-Sat ve Hot-Bird zerinden uluslararas yayn yapan Irak televizyonlarndan birisidir. Sekler Snni Araplara yakn izgide bulunan kanal, Mays 2004ten itibaren yayn hayatna balamtr. Kanaln sahibi Saad el Bezzaz, Saddam Hseyin dneminde Irak Radyo ve Televizyon Kurumu Mdrl yapan ve u an Londrada yaayan Irakl bir iadamdr.758 2004 ylnda alan kanal, Saddam rejiminin devrilmesinden sonra Irakta faaliyete geen ilk medya irketidir. 2006da Maliki hkmetinin husumetini zerine ekmi ve lkenin ii

758. Riccihiardi, a. g. e., s. 9.

196

5 .

M E DYA

nfusuna kar ayrmc yayn yapmakla sulanmtr. Irak hkmetinin kanaln Badat ofisini kapatmas zerine el-Bezzaz merkezini Dubaiya tamtr. 2010 seimlerinde ak bir ekilde Allaviin Irakiye listesini desteklemitir. Irakta ofisi kapatldktan sonra muhabir bulunduramayan kanal Irak iinden cretli olarak anlat kiilerden ulatrlan haber ve grntlerle Irakta olanlar aktarmaya almaktadr.759 Kanaln yaynlar http://www.alsharqiya.com/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.1.12 El adir TV
Nile-Sat ve Hot-Bird zerinden uluslararas yayn yapan Irak televizyonlarndan birisidir. Arapa kltr-sanat ve haber programlar yaynlayan kanal, Saddam Hseyin rejiminin devrilmesi sonras kurulmu, ilk drt yl karasal yayn yapmtr. Kanaln Hadi el Amiri liderliindeki Bedir Partisi izgisinde yayn yapt bilinmektedir. Kanaln yaynlar http://www.alghadeertv.com adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.1.13 El Furat TV
Nile-Sat ve Hot-Bird zerinden Arapa uluslararas yayn yapan Irak televizyonlarndan birisidir. Irak slam Yksek Konseyine bal olarak Badattan yayn yapmaktadr. Kanaln yaynlar http://www.alforattv.com/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.1.14 El Feyha TV
Nile-Sat ve Hot-Bird zerinden uluslararas yayn yapan Irak televizyonlarndan birisidir. Haziran 2004te Birleik Arap Emirliklerinden yayna balayan kanaln merkezi daha sonra Sleymaniyeye tanmtr. Kanaln yaynlar http://www.alfayhaa.tv/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.1.15 Kurdsat TV
Nile-Sat ve Hot-Bird zerinden Krte yayn yapan Irak televizyonlarndan birisidir. Ocak 2000de yayn hayatna balayan kanal, Krdistan Yurtseverler Birliine

759. Amos, a. g. e., s. 6.

197

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

yakn izgide yaynlarn srdrmektedir. Kanaln yaynlar http://www.kurdsat. tv/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.1.16 Geli Kurdistan TV

Hot-Bird ve Nile-Sat zerinden Krte yayn yapman kanal ilk olarak 1991 ylnda Zahoda yayna balam, ayn yl Dohuka tanmtr. Bir dnem kapanan kanal Haziran 2008de yeniden yayna balamtr. Irak Cumhurbakan Celal Talabani liderliindeki Krdistan Yurtseverler Birlii izgisinde yayn politikas izlemektedir. Kanaln yaynlar www.gksat.tv adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.1.17 Kurdistan TV
Hot-Bird uydusu zerinden Krte yayn yapan kanal, Ocak 1999da yayn hayatna balamtr. Krdistan Blgesel Ynetim lideri Mesud Barzani liderliindeki Krdistan Demokrat Partisi izgisinde yayn politikas izleyen kanaln internet sitesi Krtenin yan sra Trke ve Arapa yayn yapmaktadr. Kanaln yaynlar http://kurdistantv.net/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.1.18 Zagros TV
Nile-Sat zerinden Krte ve Arapa uluslararas yayn yapan Irak televizyonlarndan biri olan Zagros TV, Krdistan Blgesel Ynetimi lideri Mesud Barzaniye yakn izgisiyle bilinmektedir. Kanaln yaynlar http://www.zagrostv.com/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.1.19 Trkmeneli TV
Irak Trkmen Cephesi ynetiminde Irakta youn olarak Trke yayn yapan Trkmen kanaldr. Nisan 2004te Kerkkte kurulan kanal, Trkmeneli Vakf tarafndan finanse edilmekte ve Irakl Trkmenler ve Trk dnyasna ilikin yaynlar yapmaktadr. Kanaln yaynlar http://www.turkmenelitv.com adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.1.20 tar TV
Irakta Krte, Arapa ve Sryanice yayn yapan zel bir uydu kanaldr. Daha ok Keldani, Sryani ve Asurlerin gndemine ilikin yaynlar yapan kanaln mer-

198

5 .

M E DYA

kezi Erbildir. 2005 yl yaz aylarnda yayn hayatna balayan kanaln finansr Asur politikac ve Krdistan Blgesel Ynetimi eski Maliye Bakan Sarkis Aacan Mamendodur. Kanaln yaynlar http://www.ishtartv.com/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.1.21 Aur TV
Irakta Arapa ve Sryanice yayn yapan zel bir uydu kanal olan Aur TV, Asur Demokratik Hareketine bal bir televizyon kanaldr. Kanaln yaynlar http:// www.assyrianvoice.net/ashurtv/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.2 GAZETELER:
5.2.1 El Sabah Gazetesi
Saddam Hseyinin 2003 ylnda devrilmesinin ardndan kurulan ve Irak Medya A tarafndan yaynlanan El Sabah,Arapa yayn yapan gnlk resmi siyasi gazetedir. Adnan eyrehan tarafndan ynetilen gazetenin yaynlar http://www. alsabaah.com/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.2.2

El Merg Gazetesi

Ulusal dzeyde Arapa yayn yapan gnlk siyasi gazetedir. Badatta baslp eitli lkelerde datm bulunan ilk gazete olduu belirtilmektedir. Ynetim Kurulu Bakan Gandi Muhammed Abdulkerim, Genel Yayn Ynetmeni Sabah el Lamidir. Gazetenin yaynlar http://www.al-mashriq.net/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.2.3

El ttihad Gazetesi

Krdistan Yurtseverler Birliine bal olarak Arapa yayn yapan gnlk siyasi gazetedir. mtiyaz sahibi Dr. Kemal Fuad, Genel Yayn Ynetmeni Feryad Revandezidir. Gazetenin yaynlar http://www.alitthad.com/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.2.4

Ez Zaman Gazetesi

Ulusal dzeyde datm bulunan, Arapa yayn yapan gnlk siyasi gazetedir. Gazetenin Londrada yaynlanan ikinci bir basks daha bulunmaktadr. ki bas-

199

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

knn st yayn ynetmeni Saddam Hseyin dneminde Irak stihbaratnn efi olarak grev yapm Saad el Bezzazdr. Uluslararas basksnn genel yayn ynetmeni Dr. Fatih Abdusselam, Irak basksnn genel yayn ynetmeni ise Dr. Ahmed Abdulmeciddir. Londra, Badat ve Ammanda yayn mdrleri bulunan gazetenin yaynlar http://www.azzaman.com/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.2.5

El Beyyinetul Cedide Gazetesi

Ulusal dzeyde datm bulunan ve Arapa yayn yapan Badat merkezli gnlk siyasi gazetedir. Sitar Cebbar tarafndan kurulan ve genel yayn ynetmeni Abdulvahhap Cebbar Lazm olan gazetenin yaynlar http://www.albayyna-new.com adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.2.6

El Beyan Gazetesi

Arapa yayn yapan gnlk siyasi gazete olan El Beyan, yayn hayatna 2009da balamtr. Genel Yayn Ynetmeni Yasin El Mecid olan gazete, Irak Babakan Nuri el Malikinin Hukuk Devleti Listesi izgisinde yayn yapmaktadr. Gazetenin yaynlar http://www.albayaniq.com/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.2.7

Ed Dustur Gazetesi

Ulusal dzeyde datm bulunan, Arapa yayn yapan gnlk siyasi gazetedir. Haziran 2003te yayn hayatna balayan Ed Dustur, Basn Yayn Neriyat Evi tarafndan kartlmaktadr. Ynetim Kurulu Bakan ve Genel Yayn Ynetmeni Basim el eyh olan gazetenin yaynlar http://www.daraddustour.com/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.2.8

Ed Dava Gazetesi

Ulusal dzeyde datm bulunan, Arapa yayn yapan gnlk siyasi gazetedir. slami Dava Partisi / Irak rgtne bal olarak yayn yapan gazetenin Genel Yayn Ynetmeni Hasan el Saiddir. Gazetenin yaynlar http://www.adawaanews. net/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.2.9

El Adale Gazetesi

Ulusal dzeyde datm bulunan, Arapa yayn yapan gnlk siyasi gazetedir. Irak slam Yksek Konseyine ait Adalet Basn Yayn Datm Grubu tarafndan

200

5 .

M E DYA

baslmaktadr. Kurucusu ve imtiyaz sahibi Irak eski Cumhurbakan Yardmcs Dr. Adil Abdulmehdi olan gazetenin yaynlar http://www.aladalanews.net adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.2.10 El Meda Gazetesi

Ulusal dzeyde datm bulunan, Arapa yayn yapan gnlk siyasi gazetedir. Saddam Hseyin rejiminin devrilmesinin ardndan kurulan gazete yayn hayatna Austos 2003te balamtr. Genel yayn ynetmeni Fahri Kerim olan gazetenin yaynlar http://www.almadapaper.net/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.2.11 Et Teahi (Kardelik) Gazetesi

Ulusal dzeyde datm bulunan, Arapa yayn yapan gnlk siyasi gazetedir. 1967 ylnda Badatta kurulan et Teahi Basn Yayn Evi tarafndan kartlmaktadr. Kurulduu yldan bu gne kadar genel yayn ynetmeni deitiren gazetenin bugnk Genel yayn ynetmeni Dr. Bedirhan el Senedidir.760 Gazetenin yaynlar http://www.altaakhipress.com adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.2.12 Kurdstan Nuve Gazetesi

Kuzey Irakta Sleymaniye kentinde baslan ve Krte yayn yapan gnlk siyasi bir gazetedir. Krdistan Yurtseverler Birlii izgisinde yayn yapan gazetenin imtiyaz sahibi Dr. Fuad Masum, genel yayn ynetmeni Salih Abdullahtr. Gazetenin yaynlar www.knwe.org adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.2.13 Habat Gazetesi

Kuzey Irakta Krte yayn yapan siyasi bir gazetedir. Gazete Krdistan Demokrat Partisi izgisinde yayn yapmaktadr. Sahibi Ali Abdullah, genel yayn ynetmeni ise Nezhet Aziz Srmedir. Gazetenin yaynlar http://www.xebat.net/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

760. Anit Teahi, Al Taakhi Press, http://www.altaakhipress.com/aboutus.php, Eriim tarihi: 16 ubat 2012.

201

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

5.2.14 Hewler Gazetesi

Kuzey Irakta Erbil kentinde baslan ve Krte yayn yapan gnlk siyasi bir gazetedir. Krdistan Demokrat Partisi izgisinde yayn yapan gazetenin imtiyaz sahibi Aryan Ferec, genel yayn ynetmeni Cevad Kadirdir. Gazetenin yaynlar http:// www.hawler.in/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.2.15 Rojname Gazetesi

Kuzey Irakta Sleymaniye kentinde baslan ve Krte yayn yapan gnlk siyasi bir gazetedir. 2007de yayn hayatna balayan gazetenin kuruluunda Gorran Hareketinin lideri Neirvan Mustafann destei olmutur. Yaz ileri mdr Azad alak olan gazetenin yaynlar http://www.rozhnama.net/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.2.16 Asuva Gazetesi

Kuzey Irakta Sleymaniye kentinde baslan ve Krte yayn yapan gnlk siyasi bir gazetedir. Nisan 2004ten beri yaynlarn srdren gazete, Hendan Yayn ve Neriyat Kurumu tarafndan kartlmaktadr.

5.2.17 Hewelati (Vatanda) Gazetesi

Kuzey Irak ve Londrada Krte baslan bamsz bir gazetedir. ki haftada bir yayn yapan gazetenin sahibi Tark Fatihtir. Kasm 2000de Sleymaniyede, Nisan 2009da Londra balayan gazete, BBC tarafndan Kuzey Irakta KDP ve KYB medyasnn dnda ilk bamsz medya giriimi olarak deerlendirilmitir.761 Yaz ileri mdr Kemal Rauf olan gazetenin yaynlar http://www.hawlati.co/ adresi zerinden takip edilebilmektedir.

5.2.18 The Kurdsh Globe

Kuzey Irakta Erbil kentinde baslan ve ngilizce yayn yapan siyasi bir gazetedir. lk basksn 2005 ylnda gerekletiren gazetenin genel yayn ynetmeni Cevad Kadir, yaz ileri mdr Azad Emindir. Gazetenin yaynlar http://www.kurdishglobe.net adresi zerinden takip edilebilmektedir
761. Kareem Abdulrahman, Guide: Iraqs Kurdish media, BBC, 4 Aralk 2007, http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7094973.stm, Eriim tarihi: 16 ubat 2012.

202

6. IRAKTA YATIRIMI OLAN NEML ENERJ RKETLER

Irak petrolleri, bulunduu tarihten itibaren 21. yzyln bana kadar toplamda yedi savaa konu olmu,762 1972 ylnda milliletirilene kadar byk lde yabanclar tarafndan kontrol edilmitir. 1972 yl sonrasnda zellikle 80li ve 90l yllarda Rusya, in, Japonya ve Fransa gibi byk devletler Irak petrolleri konusunda bir rekabet ierisine girmi, ancak hibiri 1990 ylnda uluslar aras yaptrmlara maruz kalan Badat ynetimi ile nemli anlamalar salayamamtr.763 1990 ylnda uluslar aras yaptrmlar ncesi Irakn gnlk 3.5 milyon varile ulaan retimi durma noktasna gelmi, ancak BMnin 1995te petrol karl gda programn balatmas zerine 1996da 740 bin varile kabilmitir.764 zellikle 1997de uluslar aras yaptrmlarn delindii srete Rus Lukoilin, Fransz Totalin, in Ulusal Petrol irketinin ve dier uluslar aras irketlerin Irak hkmeti ile petrol anlamalar yapt grlmtr.765 Ancak bu anlamalar 2003te Irakn igal edildii srete aksamalarla karlamtr. ABD igali sonras Irakn petrol retimi tekrar dm, ancak ksa sre sonra 2004te 2.3 milyon varile, 2012de ise 2.6 milyon varile ulamtr. Bu srete
762. Oil Companies in Iraq, James A. Paul, Global Policy Forum, Kasm 2013, http://www.globalpolicy.org/component/content/article/185/40586.html#notes. 763. irkatun Nefti fil Irak, Muhammed Selman, Al Jazeera, 27 Ekim 2010, http://www.aljazeera.net/specialfiles/pages/4e619a46-5001-48ce-a016-01609cf7444a. 764. En Neftul Iraki, El htiyati vel ntac, Sidi Ahmed Veled, 5 Kasm 2007, http://www.aljazeera.net/specialfiles/pages/71684a9a-631d-4fca-beed-2871c93d3d77. 765. irkatun Nefti fil Irak, Muhammed Selman, Al Jazeera, 27 Ekim 2010, http://www.aljazeera.net/specialfiles/pages/4e619a46-5001-48ce-a016-01609cf7444a.

203

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Iraktaki petrol sektrne bata ABD Savunma Bakan Donald Rumsfeldin bir dnem bakanln yapt Halliburton olmak zere Amerikan firmalar girmitir.766 yle ki 2007 ylnda Irakn rettii petrol gnlk 1.54 milyon varilken ABDnin Iraktan petrol ithalat gnlk 1.2 milyon varile kmtr.767 Irak petrolleri, Irak Ulusal Petrol irketi tarafndan ynetilmekle birlikte gerek faaliyet alanlar gerekse de faaliyet blgeleri bakmndan kurulmu devlet irketleri tarafndan idare edilmektedir.768 Irak petrolnn pazarlanmasn ise Irak Petrol Bakanlna bal SOMO irketi gerekletirmektedir. Uzmanlar, Irakn petrol retim kapasitesinin altyap sorunlarnn giderilmesi durumunda gnlk 12 milyon varile karlabileceini ifade etmektedir.769 Buna karlk Irak hkmeti, gerek petrolle ilgili hukuki altyap sorunlar, gerek KBY ile yaanan anlamazlklar, gerek alt yap ve gvenlik sorunlar nedeniyle petrol gelirlerini arttrma noktasnda sorunlar yaamaktadr. Bununla birlikte gnmzde Irak ekonomisinin en nemli sektr olarak bilinen petrol retimi, ayn zamanda Irak devletinin en nemli gelir kaynadr ve Irak hkmetinin gelirlerinin % 90 da petrol satndan gelmektedir.770 Bu artlarda pek ok uluslar aras enerji irketi Irakta faaliyet gstermekte, Irak petroln uluslar aras piyasalara pazarlamaktadr.

6.1

EXXON MOBIL, ABD

Standard Oil Company ismiyle 1870de Rockefeller ailesi tarafndan ABDde kurulan irket 1911 ylnda yasal gerekeler nedeniyle 34 ayr irkete ayrld. 771ok uluslu bir petrol rnleri irketi olup merkezi Teksas eyaletinin Irwin ehrindedir. 1998de Merkezi Kanada olan Imperial Oil irketi de ExxonMobile baldr. Fortune dergi-

766. Halliburtons Iraq role expands, BBC, 7 Mays 2003, http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/3006149.stm. 767. En Neftul Iraki, El htiyati vel ntac, Sidi Ahmed Veled, 5 Kasm 2007, http://www.aljazeera.net/specialfiles/pages/71684a9a-631d-4fca-beed-2871c93d3d77. 768. Ibid. 769. En Neftul Iraki, El htiyati vel ntac, Sidi Ahmed Veled, 5 Kasm 2007, http://www.aljazeera.net/specialfiles/pages/71684a9a-631d-4fca-beed-2871c93d3d77. 770. Iraq, Ecocomy, CIA The World Factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/iz.html. 771. Our history, ExxonMobil, http://www.exxonmobil.com/Corporate/history/about_who_history_alt.aspx

204

6.

I R A K TA YAT I R I M I

O L A N

N E M L

E N E R J

R K E T L E R

sine gre ABDnin en byk irketi olan ExxonMobil,772 2012de 452.9 milyar dolar gelir elde ederek ABDde birinci sraya yerlemi ve dnyann en byk petrol irketi haline gelmitir. En son 2012de Kuzey Irak Blgesel Krt Ynetiminden ihale alan ExxonMobil773 daha nce de Irakta farkl petrol ihalelerine girmitir.774 Iraktaki merkezi hkmet ile 2010da anlaan ve Gney Petrol irketi ile anlama imzalayarak Basrann batsnda bulunan ve Irakn en byk petrol rezervlerinin olduu Bat Kurnada yatrmlar bulunmaktadr.775 Son dnemlerde Kuzey Iraka younlamaya almaktadr.

6.2

BP, NGILTERE

Merkezi Londrada olan British Petroleum (BP) ilk petroln 1908 ylnda randa bulmu ve 1909 ylnda Anglo-Oil Persian Company ismiyle kurulmutur.776 kinci dnya savandan sonra zellikle Avrupa lkelerinde faaliyet gstermeye balayan irketin ismi 1954 ylndan sonra bugn ki ismiyle yani British Petroleum ismi ile yoluna devam etmitir.777 Dnyann en nemli enerji irketlerinden biri olmasnn yannda faaliyet gsterdii lke says ve piyasa deeri ile dnyan en byk irketlerinden biridir. Dnyann birok lkesinde yatrmlar bulunan BP, ok uluslu bir irket olup halen ok sayda petrol yatan da iletmektedir. Krfez lkelerinin petrol rezervlerini ileten BPnin Iraktaki yatrmlar da ciddi oranlardadr. Kasm 2009 ylnda Irak petroln ileten devlet kurumu South Oil Company ile CNPC ve BP ortakl arasndaki anlamayla BP Iraktaki petrol yataklarnn yaklak %38ini778iletmeye balamtr.779BP, Rumeylede ki petrol ya772. ABDnin en by Exxon Mobil, CNNTrk, 8 Mays 2012, http://www.cnnturk.com/2012/ekonomi/sirketler/05/08/abdnin.en.buyugu.exxon.mobil/660303.0/index.htm 773. Exxon Confirms Deals With Iraqi Kurds,The Wall Street Journal, 27 ubat 2012, http://goo.gl/d8EDwj 774. Iraq Announces List of Oil Companies Able to Bid for Oil and Gas Service, None Have Done Deals with KRG, 15 Nisan 2008, http://memrieconomicblog.org/bin/content.cgi?news=1881 775. Exxon Mobil Bat Kurnay gelitirme ve iyietirmek iin bu anlamay Royal Dutch Shell ile birlikte yapmtr. Bkz.http://exxonmobiliraq.com/operations.html 776. History of BP, BP resmi websitesi, http://www.bp.com/multipleimagesection.do?categoryId=2010123&contentId=7059226. 777. Post war, BP, http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9014443&contentId=7027523. 778. Iraktaki yabanc petrol irketleri, Hrriyet, 19 Nisan 2011, http://www.hurriyet.com.tr/planet/17585508.asp. 779. BP in Iraq, BP, http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9031482&contentId=7057672

205

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

taklarna odaklanm durumdadr.780 Irakn Petrol kapasitesinin %12sini ve dnyann nc en byk petrol yataklarna sahip Rumeyleyi ileten BPnin Irakn dier blgelerinde de yatrmlar olduu bilinmektedir.

6.3

TOTAL, FRANSA

Mart 1924de Compagnie franaise des ptroles(CFP) adyla Fransa tarafndan kurulan irket 1991 ylnda Total ismi ile yoluna devam etmitir.781 130 lkede faaliyet gsteren irket enerji hammadde karm, rafinerisi ve pazarlamas alanlarnn hepsinde alyor.782 Totalin Irak ile balar ise ok eskiye dayanyor. lk defa 1920 ylnda Kerkkte petrol karan irket o gnden sonra da Irakta ki faaliyetlerini srdrd. Hlihazrda Irakn Halfaya blgesinde faaliyetlerini srdren Total 27 Haziran 2010 ylnda imzalan anlama ile bu blgeyi dier ortaklar PetroChina, Petronas Carigali ve State Partner South Oil Company ile paylayor. irketin buradaki pay ise %18.75 iken blgeden gnde 535.000 varil petrol karlyor.783

6.4

CNPC, IN

China National Petroleum Company, 1955 ylnda in Halk Cumhuriyeti tarafndan kurulmutur. CNPC, in Petrol Endstri bakanlna bal olarak almaktadr. Bnyesinde PetroChina irketini de bulunduran irket dnya apnda 29 lkede arama almalarn srdrmektedir. 784

780. Dahr Jamail, Western oil firms remain as US exits Iraq, Al Jazeera, http://www.aljazeera.com/indepth/features/2011/12/2011122813134071641.html. 781. The importance of history of the Group, http://www.total.com/en/about-total/group-presentation/group-history-940553.html 782. Our energies, http://www.total.com/en/energies-940837.html 783. Iraq: Total and partners PetroChina and Petronas start production from the Halfaya oil field, http://www.total.com/en/investors/press-releases/press-releases-922799.html&idActu=2822. 784. History, CNPS resmi websitesi, http://www.cnpc.com.cn/en/aboutcnpc/companyprofile/history/

206

6.

I R A K TA YAT I R I M I

O L A N

N E M L

E N E R J

R K E T L E R

Iraktaki faaliyetlerine 1997 ylnda dnemin devlet bakan Saddam Hseyin ile varlan anlamayla balayan irket BMnin ambargolar nedeniyle ertelenen almalarna Kasm 2008de Irak Petrol Bakanl ile anlaarak yeniden balamtr. irketin alma yapt alan Al-Ahdab blgesidir. 2009 ylnda bu kez de BP ile ortak Rumaila blgesine giren irket 2010 ylnda ise Total ve Petronas ile Halfayada faaliyetlerine balamtr.785

6.5

LUKOIL, RUSYA

Rusyann Gazpromdan sonraki ikinci byk enerji irketi olan Lukoil dnya ham petrolnn %2.2sini karmaktadr. 12 lkede aratrma ve retimine devam eden irketin faaliyet gsterdii lkelerden bir tanesi de Irak.786 Lukoil de Saddam Hseyin dneminde anlamalar olmasna ramen bunlar ertelemek zorunda kalan irketlerden biridir. Son yaplan anlamalarla birlikte ise Lukoil, Bat Kurna petrol sahalarn %56.25ine sahip olmutur.787

6.6

STATOIL, NORVE

1972 ylnda Norve devleti tarafndan kurulan irket 2 yl sonra ilk defa Norve Stadfjord Fieldda petrol bulmutur. 2007 ylnda Norsk Hydro ile birleen irket ismini StatoilHydro olarak deitirmi ancak 2009 ylnda irket Statoil ismine geri dnmtr. Norvein Enerji piyasasndaki nemli aktrlerden biri olmasnn altndaki en byk irket Statoildir788 Lukoil ile birlikte konsorsiyum kuran irket Bat Kurna blgesi petrol alanlarnn %18.75ini ald.789

785. CNPC in Iraq, http://www.cnpc.com.cn/en/cnpcworldwide/iraq/?COLLCC=399908879& 786. Company history, Lukeoil resmi websitesi, http://www.lukoil.com/new/history/ 787. James Kanter, Oil Field Project in Iraq Won by Lukoil and Statoil, The New York Times, 29 Aralk 2009, http://www.nytimes.com/2009/12/30/business/global/30iraqoil.html?ref=lukoil. 788. Our history, Statoil, http://www.statoil.com/en/About/History/Pages/default3.aspx 789. Lukoil and Statoil with winning bid on the West Qurna 2 field in Iraq, http://www.statoil.com/en/NewsAndMedia/News/2009/Pages/12DecIraq.aspx.

207

I R A K

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

6.7

PETRONAS, MALEZYA

17 Austos 1974 ylnda Malezya tarafndan kendi petrol kaynaklarnn kontrol iin kurulmutur. Dnyann en byk 500 irketi arasnda gsterilen Petronas ayn zamanda Asyann da en deerli 12. irketi olarak gsterilmitir. 40 bine yakn alan olan irket hali hazrda 40a yakn lkede aratrma ve karma almalar yapmaya devam ediyor.790

6.8

ROYAL DUTCH SHELL

19. Asrn sonuna doru bir tccar tarafndan Hollanda meneli Enerji irketidir. Uzakdouya ticaret yapan bir irket iken Sumatra adasnda 1890da bulunan petrol alan ile irket bir petrol irketine dnmtr. irket Uzakdou, Meksika Krfezi, Ortadou gibi faaliyet yapt zengin alanlardan sonra dnyan en byk irketlerinden biri olarak gnmze kadar gelmitir.791 Irak petrolleri iin Exxon Mobil ile birlikte Rus irketleri ile rekabete giren Shell West Qurna-1 blgesinden % 30luk bir hisse almay baard. Shell buna ek olarak Irakta doalgaz karma anlamasna vard.792

790. Corporate Profile, Petronas resmi websitesi, http://www.petronas.com.my/about-us/Pages/corporate-profile.aspx 791. Post-war expansion, Shell resmi sitesi, http://www.shell.com/global/aboutshell/who-we-are/our-history/post-war-expansion.html 792. lShell, Mitsubishi Sign $17 Billion Iraq Agreement to Develop Natural Gas, Bloomberg, 27 Kasm 2011, http://goo.gl/31JC4Y.

208

RAPOR

IRAK SIYASETN ANLAMA KILAVUZU

SETA Irak igaline dair bugne kadar birok almaya imza att. Hem Irak siyasetini anlamak hem de Irak ekonomi-politiine dair derinlikli bir fikir sahibi olmak adna Iraktaki siyasi ve toplumsal aktrlerin yakinen takip edilmesi gerektiine inanyoruz. Bu inancmzn bir gerei olarak, Irak siyasetini daha derinlikli anlamak adna, dorudan saha gzlemlerine, mlakatlara, derinlikli aratrmaya ve igalden bu yana SETAnn Irak takibine dayanan elinizdeki almay hazrladk. Irak igaliyle harekete geen etnik-mezhepsel fay hatlar, Iraktaki siyasi kimlikleri de bu hatlar dorultusunda ayrd. Bu sebepten bu almada siyasi aktrler, partiler ve dini yaplar tasnif edilirken Snni-ii, Arap-KrtTrkmen ayrmna gitmek gerekti. Burada belirleyici olan bizim Irak nasl tasnif ettiimizden ziyade Irakl siyasi aktrlerin kendi kimliklerini hangi izgilerle ortaya koyduklar oldu. Irak Siyasetini Anlama Klavuzu sadece Trkiyede Iraka dair bir boluu doldurmakla kalmayacak. Bu almann ayn zamanda yakn gemi ve gelecekte Irak siyasetinin kaotik unsurlarna dair bir rehber eser vazifesi ifa edeceini dnyoruz.

SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakf Nenehatun Caddesi No:66, GOP, ankaya 06700 Ankara, TRKYE Tel: +90 312 551 21 00 | Faks: +90 312 551 21 90 www.setav.org | info@setav.org