Professional Documents
Culture Documents
STKLAL
Mahkemeleri
stiklal Mahkemeleri
Alternatif niversite kitaplar, kltrel bayatn her kesiminin ilgileri dnlerek tasarland. Yerleik niversitenin Bat'da ve bizde aka grlen tek boyutluluuna karlk, Alternatif niversite, oulcu v eletirel bir yaklam hedefliyor. Dolaysyla, byk lde tercmeye dayanan yerleik niversite anlayna ve yerleik kltrel havaya daha sorgulayc farkl bir boyut kazandrmak, Alternatif niversite kitaplarnn nde gelen zellii olacak. Alternatif niversite kitaplarnn bir dier nemli hedefi de, kurumsal eitimle halk arasndaki kopukluu mmkn olduunca gidermeye almak... Bilimin ve kltrn, sadece yerleik kurumsal eitimin tekelinde olduu yanlsamasn amak iin, Alternatif niversite kitaplar uygun bir ortam hazrlayacak. Kitle iletiim aralarnn yol at tahribat nedeniyle, bu anahtar kitaplar, herkesin, her yerde, kolayca ve ksa srede okuyabilecei boyutlarda hazrland. Bat'daki ve bizdeki benzerlerinden farkl olarak, bu kitaplarda-gerekli oldukagrsel malzeme kullanmaktan da kanmayacaz. Onbe gnde bir yaynlanacak olan Alternatif niversite kitaplar insanolunun ilgi duyduu hemen her konuyu kapsayan bir yelpaze izecek. Bylece, bu dizinin kitaplarm dzenli bir biimde izleyenler, ayn zamanda, kendi uzmanlk alanlarnn yol at ufuk daralmasndan da kurtulma imknna kavuacaklar.
NSZ
stikll Mahkemeleri hakknda, son yllarda giderek ykselme eilimi gsteren bir yorum heyecan fark edilmeye balad. Bu heyecan besleyen ana sebep, stikll Mahkemelerinin yaratt olaand hukuk dzeni ve bu uygulamann Trk Hukuk Tarihi iinde kaplad olumsuz alan deildir. Trkiye'de yakn ve uzak tarih, hl gndelik siyasetin kullanmaktan vazgeemedii bir istismar unsuru ve bir inan alandr. Ne var ki tarihi hadiselerin sk sk gndelik siyasete malzeme tekil etmesi bir shhat almeti deildir ve yakn tarihin sk sk siyasetilere malzeme tekil etmesi, beklendii gibi kamuoyunun tarih uurunu olgunlatracak bir gelimeye iaret etmemektedir. Bu tenakuzu izah edebilecek en nemli sebep, bilhassa yakn tarihin kamu gc eliyle tek yanl bir yorum ve anlatm tarzna (versiyon) mahkm edilmi olmasdr. Resm anlatmn dnda kalan btn yakn tarih versiyonlar, her trl istismara msait bir inan alan olarak deta kasten muhafaza edilmektedir. Trkiye'de yakn tarihin hl bir kavga alan olarak korunmasnn vebali, tarih disiplinini meslek olarak seen insanlarn omuzlarnda duruyor. Devletin yakn tarih zerine koyduu resmi versiyon ambargosu, kahir ekseriyeti devlet tarafndan istihdam edilen bu zmre tarafndan belki lzumundan fazla bir hassasiyet ve "vazife uuruyla" ciddiye alnm, ilan edilen "tabu"ya herkesden daha ziyade "tarihiler" sayg gstermitir. "Dikte edilen tarih" anlay dorultusunda yrtlen akademik almalar, bir noktada Trk aydnnn, kendi hakikatine kar taknd tavr izah eder. Trkiye'de ilm dikkat ve muhakemenin "dikte edilen tarih" versiyonu etrafnda kurduu bu garip koalisyon, Trkiye'nin yakn tarihini, politikaclarn, tarih "dilletante'larnn ve kraathane sohbetlerinin arka bahesi haline getirmi bulunuyor. stikll Mahkemeleri, resmi tarihin en beylik konularndan biri olarak hl tartlabilir olma zelliini koruyor, istikll Mahkemelerini konu edinen bu alma, gnn moda tabiriyle bir "hesaplama" arzusunun eseri deildir; sadece tarihe "olduu gibi bakma" yolunda ele alnm mtevaz bir denemedir. stikll Mahkemeleri zerine yaplan yorumlarda fark edilir bir deerlendirme hatasna dikkat ekmek yerinde olacaktr: ou tenkid anlamn tayan deerlendirmelerin byk bir ksm, istikll Mahkemelerinin Cumhuriyet rejimi kurulduktan sonra iletilen ksm zerinde younlamtr. Halbuki istikll Mahkemelerinin ilk dnemi diyebileceimiz 1920-1922 yllan arasnda geen sancl yllar, bu mahkemelerin kurulu ve ileyi mantn kavrayabilmek bakmndan vazgeilmez bir nem tayor. Yirmibirinci yzyla, -tamamen itirak ettiim gerekelerle- byk mitlerle yryen ve hzl bir deiim vetiresine girmi bulunan Trkiye, artk tarihiyle barmak, onu bir kavga alan olmaktan karmak ve kendi tarihini pasl bir kymk gibi etinde tamaktan vazgemek zorundadr. Bu yolda alnacak ilk mesafe, tarihte ideal tiplerin asla yaamad hakikatini kabul etmekle balyor. Tarih insan bir alandr ve tarihin aktrleri tek renk ve boyutla kolayca tarif edilebilecek slkta asla grnmezler. "Tarihi bilmek yetmez, anlamak da gerekir" cmlesiyle zetleyebileceim dstr, tarihle bark yaamann vazgeilmez n artdr.
Bu alma, Alternatif niversite Kitaplarnn tarz gerei, tarih disiplininin "mutfandan ziyade vitrinine" nem atfeden bir bak asyla tertip edilmi, ayrntlar zerinde daha fazla bilgi sahibi olmak isteyen okurlar iin almann son ksmna kapsam dar tutulmu bir kitap listesi eklenmitir. Hadiseler arasnda illiyet ba kurulabilmesi amacyla yine son ksma ilave edilen kronolojinin de faydal olacan mit ederiz. Ahmet Turan Alkan Sivas -1992
"stikll Mahkemeleri dava vekillerinin cambazlna gelmez." Ali (etinkaya) Ankara istikll Mahkemesi Reisi
"Bizim belli, mill bir amacmz vardr. Ona varmak iin ara sra kanunun stne de karz." Ltf i Mfit Bey syan Blgesi stikll Mahkemesi Hkimlerinden
"Hibir devrim ve devrimci, kendisini ykmak isteyen muhalefete imkn tanmaz, tanyamaz. Bu, bir devrim yasasdr. Trk Devrimi'nin bu zamana kadar muhaliflerine kar yumuak davran bile, liderin hmanist oluundan ileri geliyordu." Ergun Aybars "stikll Mahkemeleri" Yazar
Herhalde byle bir muhakemede ben hkim olmaktan ise, mahkm durumunda bulunmay tercih ederim." Hseyin Cahit (Yaln) Gazeteci, Yazar, Fikir Adam "stikll Mahkemelerine de ve hibir kimseye de adam asmak salahiyetini vermeyiniz. dam cezas tavuk ldrmek deildir. Bunlar tavuk deildir, hayat ok yksektir." Hakk Hami Bey I. TBMM'nde Sinop Mebusu
" adamn aklna Byk Millet Meclisi hakk- kazasn terk etmitir htillin de hukuku vardr, fevkaldenin de hukuku vardr". Hseyin Avni Bey I. TBMM'nde Erzurum Mebusu
atmosferinde otoriteyi kabul ettirmenin ve merulatrmann tek yolu g kullanmakt. Kuva-y Milliye veya Kuva-y Seyyare ad altnda babozuk guruplara bile sahip klmas ve bu gibi kuvvetlerin TBMM Hkmeti tarafnda yer ald mddete desteklenip, onlara yar resmi bir nitelik atfedilmesi, isyan ve anari kprtlarnn bastrlmasnda ou kere keyfi usul ve kstaslar kullanmalarna gz yumulmas, daima bu otorite boluunu TBMM Hkmeti namna doldurma endiesinden ve ihtiyacndan kaynaklanyordu. TBMM Ynetiminin o gnlerde kendi otoritesini artracak ve meru gsterecek btn kuvvet odaklaryla ibirlii yapmaktan ekinmemesi, bu ihtiyacn derecesini de aka gstermektedir. Mahalli mukavemet gruplar, eteler, Milli Mcadeleye sempati izhar eden asker ve sivil brokratlar, o gnlerde TBMM Hkmetinden sonra lkenin en organize siyasi kuvveti durumunu hl muhafaza eden ittihatlar, Bolevikler, Halifeye ve Saltanat makamna saygszl bir gn bile aklndan geirmemi dini btn muhafazakrlar, Amerikan mandasn o gn iin en makul zm tarz olarak gren midi krk aydnlar, TBMM Hkmetinin ihtiya duyduu otorite ve meruiyete destek olduklar lde "ittifak ligi" iinde kabul edildiler. Trkiye Cumhuriyeti tarihinin ilk on yl iinde Milli ttifak ligi, son derece siyasi ve hesapl zaman aralklar ile 1930'li yllarn sonuna kadar peyderpey datld ve tasfiye edildi.
karl tarznda ve muhtevasndaki olaanst niteliklere ramen Hyanet-i Vataniye Kanunu, beklenen caydrc tesiri gsteremedi. Kanun bilhassa Yozgat ayaklanmasnda, Anzavur hadiselerinde uyguland. Yozgat ayaklanmasn bastran erkez Ethem'in zanllar " Kuva-y Tedibiye" namna yarglayp, Meclis'in tasdikini beklemeden infaza gemesi, kanunun ou yerde askeri Divan- Harpler vastasyla tatbik edilmesi ve sivil bidayet mahkemelerinde grlen davalarn Meclis komisyonunda tasdik iin sra beklemesi gibi sebepler yznden yeni bir kanun tanzim etmek fikri belirdi. Bu kanun hkmnce yaplan en ilgin Uygulama hi phesiz, Damat Ferit'in gyabnda yaplan yarglama ve neticede verilen idam karar olmutu. Hyanet-i Vataniye Kanunundan mit edilen neticenin alnamamasn bir bakma normal karlamak gerekir. Kanunun etkili olmamas, kt tanzim edilmi olmasnda deil, bu kanunun uygulanabilmesi iin gerekli asayi ortam ve zabta hizmetlerinin eksikliinden kaynaklanyordu. Merutiyet devirlerinde Trk aydnlarn daima etkileyen "iyi kanun yapma" fikri, bir kere daha baarszla uramt. Mteakip gnlerde Bursann Yunan igaline uramas, stanbul hkmetinin " Kuva-y nzibatiye" nam altnda bir silahl birlik tertipleyerek Bat cephesini bask altnda tutmas, birbiri ardna skn eden Dzce, Hendek, Adapazar, Yenihan, Yozgat, Boazl-yan, Konya ve gneydouda Milli aireti isyanlar, Anadolu'da yeni bir dzen fikrinin yerlemesini engelleyen nemli asayisizlik unsurlaryd. 1920 yaznda TBMM Hkmetini en ziyade megul eden husus, TBMM adna hareket etmekle beraber cephede ve cephe gerisinde etkili olabilecek silahl birliklere sahip olmak ve bu gc kontrol altna alabilmek olmutu. Balangta Kuva-y Milliye birlikleri, igal hareketlerine kar mahalli direnileri rgtleyerek bir nevi prestij unsuru olmularsa da, bilhassa Yunan igalinin Anadolu ilerine kadar yaylmasn nleyecek kuvvetten mahrum bulunuyordu. TBMM Hkmeti milletleraras kamuoyu nezdinde daha fazla itibar kazanabilmek iin, kendi adn ve kendi dzen fikrini yanstan iyi tertiplenmi nizami birliklere muhtat. Ancak yeni nizami birlik tertiplenmesi ve bu birliklerin tehiz edilmesinde byk zorluklarla karlald.
keyfi hareket edebilme imknna fiilen sahip olmas, e-rinden zabitine kadar birok ordu mensubunu cezbetmiti. Baz kere adi bir sutan turu olsa bile Kuva-y Milliye'ye snmak, kanuni takipten kurtulmak iin yeterli oluyordu. Tertipli orduya katlma fikrinin neredeyse hi cazibesi kalmad* bir atmosferde TBMM hkmetinin ilk defa I. nn muharebesinde cepheye srd TBMM birliklerinin kurulmu olmasn dahi, o gnn artlarna nazaran byk bir baar saymak icab eder.
isteniyordu. Bunlar Kastamonu, Eskiehir, Konya, Isparta, Ankara, Kayseri, Sivas, Mara, Ma'mretlaziz, Diyarbekir, Bitlis, Refahiye, Erzurum ve Van blgeleriydi. Hkmetin getirdii teklifte daha ziyade cephe mntkalarn genden takviye etmek amacnn kolland barizdir. Erkn- Harbiye-i Umumi Reisi sfatyla teklifi Mecliste savunan Miralay smet Bey (Inn), 14 blge iinden 7'sinin derhal tekili hususunda srar gsterdi. Bunun zerine Ankara, Eskiehir, Konya, sparta, Sivas, Kastamonu, Pozant ve Diyarbekir istikll Mahkemelerinin tekil olunarak, bu mahkemelere Meclis'ten ye seilmesine karar verildi. Bu yelerin blgelere gre dalm ve isimleri yledir; Ankara stikll Mahkemesi Kl Ali Bey - Ayntap hsan Bey - Cebelibereket Cevdet Bey - Ktahya Eskiehir stikll Mahkemesi Rasih Efendi - Antalya Muhittin Baha Bey - Bursa Haydar Bey - Ktahya Yusuf Bey - Denizli Konya stikll Mahkemesi Tevfik Efendi Kengiri Osman Nuri Bey - Bursa Hac Tahir Efendi - sparta sparta stikll Mahkemesi Hamit Bey - Biga Hamdi Bey - Biga Hsrev Sami Bey - Eskiehir Tahsin Bey Mara Sivas stikll Mahkemesi Mustafa Necati Bey - Saruhan Emin Bey - Canik Necat Bey - Bursa Mustafa Zeki - Dersim Kastamonu stikll Mahkemesi Refik evket Bey - Saruhan Dr. Fikret Bey - Kozan Yusuf Ziya Bey - Bitlis Necip Bey - Mardin Pozant stikll Mahkemesi Atf Bey - Bayezit Abdlkadir Kemali Bey - Kastamonu evki Bey - el Srr Bey - Ergani Diyarbekir stikll Mahkemesi Stk Bey - Malatya eyh Servet Efendi - Bursa Sddk Bey - orum
istikll Mahkemesi yelerinin tamamen mebuslardan seilmesi tenkid konusu edilmise de, yargda hzl ve etkili hareket etmek gibi gerekelerle tenkid kaale alnmamt. Firariler hakkndaki kanun henz uygulamaya geilmeden, kanun metnindeki eksik hkmlerin dzeltilmesine ihtiya duyuldu ve 26 Eyll gn, Antalya mebusu Rasih ve Cebelibereket mebusu hsan Beyler, ilgili kanunun ilk maddesine ilave edilmesi isteiyle bir kanun teklifi verdiler(Ek-I-II). Kanun teklifinde, seferberlik durumu gz nne alnarak kumandanlara daha evvelce tannm olan yetkilerin yine geerli olduu ifadesi ilk srada yer a-lyordu. Bu durumda istikll Mahkemelerinin yetki alan cephe gerisiyle snrlandrlm oluyordu. Teklifin devamnda, vatann ve hilfetin kurtuluu ve istiklli iin mcadele eden Byk Millet Meclisi'nin maksatlarna ters decek tarzda, dmann emellerini medh eden propaganda faaliyetinde bulunanlarn ve memleketin maddi ve manevi kuvvetlerini zayflatmaya uraanlarn yannda askeri ve siyasi casusluk edenlerin de mahkemelerin grev alanna alnmas zikredilmiti. Teklifteki bir dier hkm, istikll Mahkemelerinin grev yapt blgelerde Hyanet-i Vataniye kanunu erevesinde yarglanmakta olanlarn, istikll Mahkemelerine devredilmesi idi. Mntka dnda kalanlar, tabii hkim esasna gre teekkl etmi bulunan Bidayet Mahkemeleri'nde yarglanacakt. Henz onbe gn dahi gemeden Meclis'e verilen bu kanun teklifi, Firariler Hakknda Kanun'da zikredilen istikll Mahkemelerinin yaps ve yetki alan hakknda esasl bir kanaat olumadn gsteriyor. 26 Eyll gn Meclis'te yaplan tartmalarda, kanun teklifinde yer alan ''Byk Millet Meclisi'nin amal ve makasdna muhalefet eden, dman tarafn tervi yollu tevikatta, ifsadatta bulunan" ifadesinin hayli ''su gtrr" su tarifleri olduu ileri srld ancak asl tartma teklifin ilk ksmnda yer alan askeri yarg, daha dorusu cephe hukuku ile ilgili hkmn mahfuz tutulmas konusu etrafnda cereyan etti. Meclis'in bu husustaki yorumu, bata da belirttiimiz zere, istikll Mahkemeleri'nin cephe gerisinde yetkili olmas biiminde belirdi ve kanun kabul edildi. Ertesi gn istikll Mahkemesi yeleri kendi aralarnda toplanarak bir beyanname nerettiler ve asker kaaklarna, teslim olduklar takdirde affedileceklerini, ama aksine hareket edenlerin en kk memurdan en byne kadar yarglanacan, istikll Mahkemelerinin, "hi bir kanun maddesine bal olmadan ceza verme yetkisine sahip olduunu" belirttiler. Beyanname, Saruhan mebusu Refik evket Bey tarafndan hazrlanmt ve bu yolla ayn zamanda bir anlamda yeni kanunun tebligat da yaplm oluyordu. Beyannamede yer alan "hi bir kanun maddesine bal kalmadan.." ibaresi, belki caydrc bir etki u-yandrmak amacyla kullanlm abartl bir ifadeydi ama, fiili bir gerei de yanstyordu. Hakikatte Hyanet-i Vataniye Kanunu(Ek-I) ile balayan, Firariler Hakknda Kanun'a kadar uzanan ve 26 Eyll' de kabul edilen zeylle devam eden kanunlar silsilesi, istikll Mahkemelerine neredeyse btn kanun maddelerinin zerine kacak lde geni yetkiler veriyordu.
etkili olamad. 1921 Ylnn 17 ubat'nda mahkemelerin grev sresi, Meclis tarafndan sona erdirildii iin, Diyarbakr mahkemesinin hi tesis edilmemi olmas da mmkndr. stikll Mahkemeleri, o gnn olaanst artlar iinde, normal hukuk dzeninin mevcut olmadndan deil, Ankara'da yeni tesis edilen hkmetin otoritesini fiilen kabul ettirmek, cephede arpmakta olan Byk Millet Meclisi ordularn zaafa dmekten kurtarmak ve ne pahasna olursa olsun, asayii salamak iin kurulmulard. Bu yzden fiiliyatta, kendileri iin zel surette karlm olan kanunun belirttii erevenin dna karak, hemen hemen lzum hissettikleri her dvaya bakarak hkm verdiler, istikll Mahkemesinin el koyduu bir dvada istinaf (temyiz) hkmleri ilemiyor, zanl, savunmasn kendi bana yapmak durumunda kalyor ve cezalar derhal infaz ediliyordu. Mahkemeler kanunla ye ile kurulmutu ve ilerinden birisini reis semeleri uygun grlmt. Meclis almalar esnasnda, bilhassa askerlerle ilgili dvalar grlrken bir askeri mddeiumumi (savc) bulundurulmas teklif edilmise de bu teklif kabul edilmemiti. Uygulama esnasnda, mazereti ya da hastal yznden vazife yapamayan yelerin yerini doldurmak amacyla gerekli grlen mntkalara drdnc ye seilmesi benimsendi. Mahkemeler Meclis adna karar veriyordu ve mevcut anayasaya gre idam cezalarnn Padiah tarafndan tasdik edilmesi ngrlmken, iinde bulunulan olaanst durum sebebiyle Padiah tasdikine lzum grlmeyecei kabul edilmiti. Mahkeme yelerinin mebuslar arasndan seilmesi, Byk Millet Meclisi'nin iinde bulunduu anayasal ereveye aykr deildi. Byk Millet Meclisi bu dnemde yarg, yasama ve yrtme fonksiyonlarn kendi bnyesinde toplamt. Hatt bir ksm mebuslarn ilgili vekletlerde bir brokrat gibi vazife grdkleri de bilinmektedir.
dam 108 Meccelen idam 279 Gyaben idam 48 54 2137 Kalebent ve krek Hafif mahkumiyeti
(Denek ve para cezas) 31 Dier Mahkemelerin Faaliyetleri 20 Ekim 1920 - 17 ubat 1921 tarihleri arasnda grev yapan Eskiehir istikll Mahkemesi, cepheye yakn olmas hasebiyle genellikle askerden firar, Kuva-y nzibatiye'ye katlmak, bozgunculuk, casusluk ve ekyalk gibi sular takip etti. Bu mahkemeye dair ceza listesi yledir: Mahkemeye verilen sank 13489 Beraat ve takipsizlik 470 idam . 57 Muaccelen idam 594 Gyaben idam 20 Kalebent ve krek 272 Hafif mahkumiyet 11270 21 Ekim 1920 gn greve balayan sparta istikll Mahkemesi, sparta, Antalya, Denizli, Mula mntkas ve Aydn' kapsayan blgede almaya yetkiliydi. Mahkeme muhtelif aralklarla yarglamada bulunduktan sonra 22 ubat 1921'de grev sresi sona ererek dald. Bu sre zarfnda hkme balanan ceza listesinden, Ankara ve Eskiehir'e oranla sparta istikll Mahkemesi'nin daha rahat bir alma temposu bulabildii anlalyor: Mahkemeye verilen sank 555 Beraat ve takipsizlik 248 idam 7 Muaccelen idam-Gyaben idam 6 Kalebent ve krek 29 Hafif mahkumiyet 265 istikll Mahkemeleri iinde, en ar dva yk ile almak zorunda kalan herhalde Konya istikll Mahkemesi'ydi. Konya'da zuhur eden byk isyan (Deliba isyan) sebebiyle kurulan mahkeme 8 kasm 1920-18 ubat 1921 tarihleri arasnda grev yapt. Mahkemenin hkm verdii ceza listesi yledir: Mahkemeye verilen sank 3600 Beraat ve takipsizlik 575 idam ' 2 Muaccelen idam-Gyaben idam 1
Kalebent ve krek 105 Hafif mahkumiyet 2917 Byk bir isyann ertesinde hkme balanan bu ceza listesi, gnn llerine nazaran hafif bulunabilir, isyan, 2 Ekim gn balamasna ramen mahkeme, bir ay akn bir sre getikten sonra almaya balam, geen 36 gn zarfnda hadise mahallinde kurulan ve says 10'u aan Harp Divan grev yapm, ikibin civarnda sulunun 700 kadarna idam, kalanna ar hapis cezalar vererek, sert tenkitlere hedef olmutu. Konya stikll Mahkemesi'nin ceza listesindeki hafiflik, kendinden nce alan Harp Divanlarnn hzl ve sert yargs ile izah edilebilir. Ahali arasndaki kanaate gre Harp Divanlar, sua fer'en itirak eden nfuzsuz kiiler hakknda ok sert davranm, buna mukabil itibarl kiileri aikr denecek lde himaye etmiti. Bu arada Kuva-y Tedibiye tarafndan isyana itiraklerinden phe e-dilen pek ok kiinin evinin yklmas, pek ok zanlnn haklarnda delil olgunlamadan tevkif edilmesi ve adeta btn ehir halknn isyankr muamelesine tabi tutularak cezalandrlmasn da hesaba katmak gerekir.
t
Adana mntkasnda grev yapan Pozant stikll Mahkemesi 15.1.1920 tarihli kararla kuruldu ve ounlukla asker firarileri ve casusluk hadiseleri zerinde hassasiyet gsterdi. Bu mahkemenin verdii i-dam cezas says 7'dir. Sivas, Canik, Amasya ve Tokat civarnda almakla yetkili klnan ama Amasya'da grev yapan Sivas istikll Mahkemesi, zellikle Karadeniz blgesinde younluk gsteren Pontus ayaklanmalar ile ilgilendi. Dier mahkemelerle birlikte 20 Ekim 1920'de kurulan Mahkemenin grevi 17 ubat 1921'de sona erdi. Mahkeme, oniki kii hakknda idam cezas verdi. Pontus dvas ve apanoullar, Aynacoullar gibi mtegallibe ayaklanmalar, grev sresinin hitamnda Harp Divanlarna devredildi. Mahkemenin bakt dvlardaki ceza tablosu u ekildedir: Mahkemeye verilen sank 280 Beraat ve takipsizlik 23 dam 12 Muaccelen idam 109 Gyaben idam 1 Kalebent ve krek 34 " Hafif mahkumiyet 101 Kastamonu stikll Mahkemesi, 16 Ekim 1920 il 2 Martl921 tarihleri arasnda fiilen yarg faaliyetinde bulundu ve ounlukla, blgede asayii ihll e-den ekyalk ve askerden firar hadiseleri ile ilgilendi. Bu faaliyet esnasnda yarglanan binlerce kiiden 420'si hakknda eitli cezalar takdir edildi ve bunlardan 11 kiinin idamna karar verildi.
gerekesinde artk lzum kalmad ve gerektiinde yeniden kurulmasnn mmkn olduu grne yer verilerek istikll Mahkemeleri tatil edildi.
zere defa uzatmtr. Bu kanunla, stikll Mahkemeleri, bundan byle Meclis'e deil, bakumandan sfatyla Mustafa Kemal Paa'nn ahsna balanacaktr. Mustafa Kemal Paa, ahsna devredilen olaanst yetkilerini hemen iki gn sonra kullanarak "Teklif-i Milliye Emirleri"ni yaynlad (7-8 Austos 1921). stikll Mahkemeleri de Teklif-i Milliye kararlarnn yrtlmesindeki aksamalar nlemek zere grevlendirildi. stikll Mahkemeleri'nin grev alanlar artk daha da genilemi bulunuyordu. Mahkemeler, grevli bulunduklar mntkalarda TBMM Hkmeti'nin ve Meclis'in tam yetkili bir uzvu gibi almaya baladlar. 8 Eyll 1921'de, bilhassa Kogiri (Zara) mntkasnda kan isyan sndrmek ve Yozgat Isyan'nn o gne kadar devreden etkilerini ortadan kaldrmak gayesiyle Yozgat istikll Mahkemesi kuruldu. Bundan byle stikll Mahkemesi yelerini Meclis deil, yetkisine binaen Bakumandan seiyordu. Bu dnemde (Ankara hari tutulmak zere: zira bu Mahkeme grevine zaten devam etmekteydi) kurulan drt mahkemenin yeleri unlardr; Konya stikll Mahkemesi Hacim Muhittin Bey - Karesi Muhittin Baha Bey - Bursa Saib Bey - Urfa Yusuf Bey - Denizli Ali Efendi - el Kastamonu stikll Mahkemesi Mustafa Necati Bey - Saruhan Neet Bey - Kengiri Hamdi Bey - Canik Mahmud Esat Bey - zmir Hamdi Bey - Trabzon Samsun stikll Mahkemesi Emin Bey - Canik Necati Bey - Bursa Veli Bey - Burdur evket Bey - Sinop Bahri Bey - Yozgat Yozgat stikll Mahkemesi Refik Bey - Konya Ethem Fethi - Mentee Ziya Hurit Bey - Lzistan Mazhar Mfit Bey - Hakkri istikll Mahkemeleri'nin ikinci alma dnemi olarak adlandrlabilecek 24 Temmuz 1921-31 Temmuz 1922 tarihleri arasnda Kastamonu istikll Mahkemesi, Teklif-i Milliye emirlerinin yrtlmesini kolaylatrmak yannda, blgede cereyan eden sair sular da kovuturdu. Bu dnemde mahkemenin verdii cezalarn dalm yledir: Mahkemeye verilen sank 9016 Beraat ve takipsizlik . 648 dam 5 Muaccelen idam-Gyaben idam 3 Kalebent ve krek 69 Hafif mahkumiyet 7477 Verdii rakamlar mehaz olarak aldmz Er-gun Aybars listedeki idam saysnn 5 deil, 35 olmas gerektiini ve stelerin kesinlikle shhatli olmadn belirtmektedir. Kastamonu Mahkemesi, grevli bulunduu mntkada seyyar alm ve ekip halinde gezerek, yargy abuklatrmak gayesiyle almalarda bulunmutu.
31 Temmuz 1922 tarihine kadar grevini srdren Konya stikll Mahkemesi, Kastamonu Mahkemesi gibi seyyar almakla beraber, Konya'y merkez olarak kabul etmiti. Mahkeme Karaman, Pozant, Adana, sparta, Burdur, Anamur, Silifke, Uluborlu, Akehir gibi yerleim yerlerinde de almalarda bulundu. Bu mahkemelerin seyyar karakteri, daha fazla mahkeme kurulmasyla Meclis'teki mebus saysn azaltmamak endiesini ortaya koymaktadr. Mahkemenin bilhassa kaak askerleri toplayp, hafif bir ceza (40 il 100 denek) verdikten sonra yeniden birliklerine gnderme hususunda baarl olduklar anlalyor. Konya stikll Mahkemesi, dierlerinden farkl olarak 1920 Ekim'inde ba gsteren Konya isyannn zanllarn yarglamak grevini de stlenmiti, tik dnemde de ayn ie bakan mahkeme, 17 ubat 1921'de stikll Mahkemelerinin kapatlmasyla dosyalar yeniden Harp Divanlarna devretmise de dierlerine gre nem tayan 22 dva henz sonulanmamt. Mahkeme, bu dvalar sonuca baladktan sonra Denizli blgesinde cereyan eden ve Demirci Efe'nin keyfi hareketleri yznden ba gsteren problemlerle de ilgilendi. Konya stikll Mahkemesi'nin faaliyeti esnasnda zaruret sebebiyle kendi adna alan Tahkik Heyetleri kurmas ve bu heyetleri, kendi yetkileriyle donanm sayarak, bunlar adeta ikinci bir stikll Mahkemesi gibi deerlendirmek istemesi hayli ilgintir. Dhiliye Vekletinin ve Meclis'in tepkisi zerine bu kurullarn faaliyeti snrlandrld. Samsun stikll Mahkemesi Kogiri ve Pontus ayaklanmas dnda, mtad vazifesi saylan asker kaaklar problemiyle ilgilendi ve dierleri gibi seyyar alt; resmi ismi Samsun stikll Mahkemesi olmasna ramen, Sivas istikll Mahkemesi gibi daima Amasya'y merkez edindi. Mahkeme bilhassa asker kaaklarn yeniden orduya kazandrmakta baarl oldu. Pontus isyan erevesinde srdrlen yarg faaliyeti sonucunda 177 kii idam edilirken 74 kiinin hakknda gyabi idam karar verildi. Genellikle btn stiklal Mahkemeleri asker kaaklar hususunda yumuak kararlar vermeyi tercih ederken, Samsun stikll Mahkemesi'nin 60 asker kaan idam etmesi, herhalde blgede firar hadiselerinin bolluu ile izah edilebilir. Kald ki asker firarileri defalarca ayn suu ilemi bile olsalar, firar gerekesiyle deil, firar esnasnda iledikleri soygun, cinayet ve bozgunculua katlmak gibi crmlerden dolay ar cezalara arptrlyordu. Samsun stikll Mahkemesi'nin verdii cezalar gsteren liste yledir: Mahkemeye verilen sank 2420 Beraat ve takipsizlik 395 dam 485 Muaccelen idam-Gyaben idam 1137 Kalebent ve krek 240 Hafif mahkumiyet 1163 Yozgat stikll Mahkemesi, Yozgat syan ve Kogiri hadiselerini takiple grevlendirilmiti. Bu mahkeme de dierleriyle birlikte faaliyetine son verildii 31 Temmuz 1922 tarihine kadar mntkada cereyan eden askerden firar, bozgunculuk, isyan gibi crmler yannda adi sular da takibat altna alarak kamu dzenini yerletirmeye almt. Yozgat stikll Mahkemesi'nin verdii cezalar yle zetlenebilir:
Mahkemeye verilen sank 2673 Beraat ve takipsizlik 862 dam 56 Gyaben idam 24 Kalebent ve krek 537 Hafif mahkumiyet1194
Topal Osman tarafndan ldrlecektir-27 Mart 1923) zetle, mahkemelerin grev alanna yaplan ilave ile (26 Eyll 1920 tarihli zeyli kasdediyor) stikll Mahkemelerinin etkisizletiini, srdrlen olaanst hukuk rejiminin, hkmeti d kamuoyunda menfi tantacan, bilhassa iktisadi mnasebetlerde zaafiyete yol aacan, bundan dolay mevcut hukuk dzenindeki ikiliin giderilerek iin Bidayet Mahkemeleri'ne braklmasn teklif etmiti. O gn stikll Mahkemeleri'nin yeniden tatil edilmesi iin yaplan oylama 8 ekimsere karlk 76 red ve 79 kabul oyuyla kilitlendi ve mesele zmlenmek iin bakanlk divanna havale edildi. Ertesi gn yaplan gizli celsede stikll Mahkemeleri'nin alma usullerini tahkik gayesiyle bir komisyon kurulmas teklifi kabul edildi. Bu komisyonun hazrlad yeni bir kanun teklifi 31 Temmuz 1922 tarihinde kabul edilerek "stikll Mehakimi Kanunu" ad altnda yeni bir kanun kabul edildi (EkIV)ve Meclis, ertesi gn ald bir kararla eski stikll Mahkemeleri'nin kaldrlmasn karara balad (1 Austos 1922).
ramen, "fiili durum"un "hukuki durum"u amas sonucu stikll Mahkemeleri vcut bulmu oldu. Yeni rejim, Anadolu'nun pek ok mntkasnda ilk defa stikll Mahkemeleri yoluyla otoritesini sergilemek ve kabul ettirebilmek imkn bulmutu. Kesin bir l olmamakla birlikte Ankara, Eskiehir, sparta, Sivas ve Konya stikll Mahkemeleri'nin vasati 4 ay zarfnda yrttkleri yarg ilemini rakamlara dkmek, fikir verici olabilir. Bu rakamlarn, stikll Mahkemeleri tarafndan B.M.M'ne verilen raporlardan alnd hesaba katlmaldr. Buna gre 1920 Ekim'i ile 1921 ubat' arasnda bu be mahkemeye 31 bin zanl sevkedilmi, bunlarn % 5'i beraat etmi, yaklak % 8'i gyaben veya vicahen idama mahkm olunmu, % 87'si ise byk ekseriyeti hafif cezalara arptrlmak suretiyle mahkm edilmilerdi. Bu sre iinde adliye mekanizmasna zanl olarak sevk edilen insan saysnn ok daha fazla olduu aikrdr. O gnn tabiriyle Bidayet Mahkemeleri olarak isimlendirilen normal mahkemeler yannda Harp Divanlar (bilhassa Konya civarnda) ve dier stikll Mahkemeleri yarg faaliyetinde bulunduu gibi, askeri birlikler erevesinde ilenen sular, seferberlik hali dolaysyla st komutan tarafndan cezalandrlyor, ayrca Kuva-y Tedibiye ad verilen dzensiz birlikler de ou zaman yarg niteliinde keyfi kararlar vererek kendi mantnca kamu dzenini salamaya alyordu. Su saysnda ve trnde grlen artc bolluk, o gnlerde dman igaline uramam Anadolu topraklarnda yaanan byk kaosu bir lde tarif eder. Bu tablo iinde daha artc olan, stikll Mahkemelerinin, kendisiyle ilgili kanunda tarif edilen sulardan (askerden firar, vatana ihanet, bozgunculuk vb.) ziyade, can ve mal gvenliini tehdide ynelen adi sular (hrszlk, ekavet, gasp) cezalandrmak iin gayret sarfetmi olmasdr. Normal artlar altnda, hukuk teknii asndan grevsizlik sebebiyle reddedilmesi gereken pek ok davann, stikll Mahkemeleri tarafndan karara balanm olmas ilgin bir noktadr. Daha da ilgin bir baka husus, stikll Mahkemelerinin kuruluu zerinden henz be ay bile gemeden ani bir kararla (Ankara haricinde) kapatlm olmasdr. Bu kararn anlalabilmesi iin o gnlerde istikll mcadelesinin hereyi mevkiinde bulunan Byk Millet Meclisi'nin kompozisyonunu tanmak gerekir. stikll Mahkemelerinin ilk dnemi olarak kabul edebileceimiz 1920 Eyll' ile 1922 Temmuz'u arasndaki zaman sresinde bu mahkemeler, hukuk dzeni ve yarglama teknii asndan ne kadar tenkide mstehak olsalar da, ileyiindeki aksamalar, iinde bulunulan olaanst hl ile izah etmek mmkndr, istikll Mahkemeleri bu dnemde, cephedeki orduyu cephe gerisinden takviye etmek amacyla, mutlak bir hsnniyetle alan kurullar olarak Milli Mcadeledeki yerini alm bulunuyor. Bu dnemde olup bitenleri lykyla kavramak, Byk Millet Meclisi'nin ileyi tarz, kompozisyonu ve bu topluluun Milli Mcadele gayesi etrafnda nasl kenetlenmi olduunun bilinmesiyle yakndan ilgilidir. Mahkemelerin ileyiinde grlebilecek kusurlar herhangi bir siyasi kar hesabna balamak mmkn deildir. Esasen, yukarda belirtilen tarihler arasnda Meclis, yelerinin arasndaki itihat farklarnn bile stnde kalan bir birlik uuruyla hareket etmi ama cephedeki tehdit azald zaman, en sert kritikleri yapabilecek (ve tabii buna tahamml edebilecek) olgunluu da gstermiti. istikll Mahkemelerinin bu tarihler arasnda lzumundan fazla sert yargda bulunduu tenkidi ciddiye alnabilir ama bu hususu hkm cinsinden bir ithama
dntrmek, insafla kabil-i te'lif deildir. Bu dnemde istikll Mahkemelerinin yapt i, harp hukukunun cephe gerisinde de tatbik edilmesi olmutur.
Mustafa Kemal Paa, bu seime katlacak adaylar kendisi semi ve adaylar yeni ad Halk Frkas olan Mdafaa-i Hukuk Gurubu'nun dokuz umdesini benimsemi kiiler arasndan belirlenmiti. Muhalefet yapmak Hyanet-i Vataniye kanununda 15 Nisan'da yaplan deiiklikle (ki bu kararn Birinci Meclis'in son karan olmas hayli dikkat ekicidir) imknsz hale gelmiti, ikinci grup yelerinin dnda hibiri yeni Meclis'e giremedi . Mustafa Kemal Paa, seimlerde kendi grubunun kazanmasn salamak iin Mim Mim Grubu'nu dahi devreye sokmak arzusunu gstermi, sonu itibariyle Temmuz 1923'de yaplan seimin, 1912 yl ilkbaharnda, ttihat ve Terakki'nin "tam bir muzafferiyetle" kazand seimden ne fark olduu sualine, hakkaniyet ve demokratlktan yana gnl ferahlatc bir cevap vermek hayli zorlamt. Nitekim resmi tarih versiyonunun en kmil temsilcileri tarafndan dahi bu hadise, "Bu arada yaplan seimlerle ikinci grup mensuplar Millet Meclisi'nden tamamen uzaklatrlm oldu" ibaresiyle teyid edilmektedir. Meclisin feshedilmesinden nce Falih Rfk (A-tay), zmit 'te yaplan mehur basn toplantsnda Gazi'ye, Meclis'te te iki ounluk salanmadan feshin nasl mmkn olabileceini sormutu. Mustafa Kemal Paa, Meclis u veya bu bahane ile kendini feshetmezse istibdada balam demektir, mebuslar sonuna kadar yerlerini korumak isterlerse kanuna kar gelerek, bilinmeyen bir mddet iin milletin egemenliini ellerinden brakmak istemiyorlar mans kar. O zaman millet kendi egemenlik hakkn kullanr, yeni mebuslar seer, mealinde bir cevap vererek, esasen Meclisin feshinde kararl olduunu ortaya koymutu. Milli Mcadeleyi bilfiil yrten ve idare eden Meclis'in Trk siyasi hayatndan uzaklatrlmasyla, en lml muhalefet taraftarlarnn bile varlna tahamml gsterilmedii bir dnem balyordu. "Tek Parti Devri" diye bilinen bu dnemde stikll Mahkemeleri, en masum aykrlklar bile vatana, Cumhuriyete ve inklplara ihanet olarak deerlendirip mahvetmekte gsterdii kararllkla, yeni rejimin temel rknlerinden birisi oldu.
31 Temmuz 1922'de karlm olan "istikll Mehakimi Kanunu" mucibince bir istikll Mahkemesi tekil edilerek, yeler belirlendi. Buna gre mahkeme bakanlna Osmaniye mebusu ihsan (Eryavuz), mddeiumumilie Manisa Mebusu Vsf (nar), yeliklere Konya Mebusu Refik (Koraltan) , Ktahya Mebusu Cevdet (Izrap) ve Hakkri Mebusu Asaf Bey'ler seilmiti. Mahkeme 9 Aralk'ta Ankara'dan hareketle ertesi gn stanbula vard ve ilk i olarak stanbul Barosu Bakan Ltfi Fikri, kdam gazetesi sahibi Ahmet Cevdet, Tanin gazetesi sahibi ve mesul mdr Hseyin Cahit ve Tevhid-i Efkr Gazetesi sahibi Velid Bey'lerle ayn gazetenin mesul mdr Muhiddin Bey gzaltna alnd. Mddeiumumi Vsf Bey Aralk'n 15'inde yaplan ilk durumada zanllarn tevkifini talep etti. Bu arada Meclis, 13 Aralk'ta toplanarak, mahkemenin, ilgili kanunun nc maddesinde tarif edilen sular hakknda kovuturma yapmasna yetki vermiti. Siyasi tarihimize "Gazeteciler dvas " olarak geen bu durumada mddeiumumi 25 Aralk'ta iddianamesini okuyarak sanklarn Hiyanet-i Vataniye Kanunu'nun ilk maddesi gereince cezalandrlmalarn istedi. 2 Ocak 1924 tarihinde aklanan karara gre yarglanan btn gazeteciler beraat ettiler. Ancak ayrca alm olan bir dvada yarglanan Ltfi Fikri Bey, 27 Aralk 1923 tarihinde, Merutiyet idaresini Cumhuriyet'e tercih ettii ve Halifenin siyasi otoriteden tecrid edilmesinin hat olduu yolundaki yazsndan tr, Hyanet-i Vataniye Kanunu'nun tadile urayan ilk maddesi hkmnce be yl hapse mahkm edildi. Cezann kaldrlmas iin Meclis'e mracaat eden Ltfi Fikri Bey, takriben otuzbe gn sonra 13 ubat 1924 tarihinde 412 sayl kanunla affedildi. Bu dva, yeni Cumhuriyet rejimi ile stanbul basn arasndaki ilk ciddi g gsterisi olmak gibi bir anlam tamaktadr, stanbul istikll Mahkemesi, byk bir ihtimalle Ankara'nn arzusu dorultusunda fazla ileri gitmekte fayda grmemi ve sanklara adeta gzda verircesine ksa bir yarglamadan sonra salvererek onlara, bundan byle otorite kaynann hangi merci olduu yolunda ikazda bulunmutu. Bu yarglama tarzndan kan bir baka anlam, aslnda ilendii varsaylan suun kendisi ve dourduu mahzurlar deil, sanklarn yarg merciinin ardndaki kuvvete rm olup olmadklarn tecrbe etmek arzu-sudur. Bundan byle Tek Parti ynetiminde matbuatn hareket serbestisi de, devletin yeni yneticileri ile kuracaklar iyi mnasebetlerin snryla baml kalacaktr. stanbul istikll Mahkemesi, ikinci olarak Mustafa Kemal Paa'ya ve Cumhuriyet'e suikast dvas olarak bilinen dva ele alnd. lk yarglamann 12 Ocak 1924'de yapld dvada lyas Sami, Ali Osman Reis, Heminli Mehmet, Sandalclar Khyas Hasan, Day Mesut ve Kr brahim tutuklu olarak yarglandlarsa da, haklarnda yeterli delil bulanamadndan 5 ubat'ta sanklar salverildiler. Sadece Ali Osman Reis hakknda bir yl mahkmiyet cezas verildi. Mahkeme, "kadnlarn ban ayor" gerekesiyle halk devlete kar kkrtmak suundan yarglanan Hafz brahim Ethem isimli ahs bir yl hapse mahkum ettikten sonra ngilizlerle sk mnasebette bulunduu ileri srlen Hilfet Yaveri Ekrem Bey'i delil yetersizliinden serbest brakt. Bakacak bakaca dva kalmamas zerine 20 Ocak 1924'de Bavekil ismet Paa Meclis'e bavurarak Mahkemenin grevine son verilmesini istedi. Meclis, elindeki dvay sona erdirmesi kaydyla stanbul istikll Mahkemesi'nin grevini sona erdirdi. stanbul matbuat ile gerginleen mnasebetleri yumuatmak gayesiyle baz gazeteciler zmir iktisat Kongresi'ne davet edildiyse de, varlan sun'i uzlama uzun mrl olmad. Merutiyet devirlerinde bile Batl bir program savunduklar iin
muhafazakr evrelerin husumetini kazanan, Hseyin Cahit, Ltfi Fikri ve Ahmet Emin gibi hretli yazar ve gazetecilerin, Cumhuriyetli yllarn henz ilk gnlerinde, yeni rejim tarafndan "vatana ihanetle sulanmas, bilhassa Avrupa kamuoyu nezdinde kt intibalar uyandrmtr. Bu tutarszl hisseden Reisicumhur Mustafa Kemal Paa'nn, havay stmak gayesiyle yapt giriimlerin mspet sonular dourmas da, esasen, hibir trl muhalefete tahamml etmemeyi bir tarz olarak seen yeni rejimin mant erevesinde baarsz kalmaya mahkmdu ve yeni bir hesaplama mukadder grnyordu.
ideolojik izgisi ne olursa olsun, iktidara alternatif olabilecek herhangi bir siyasi oluuma iyi nazarla baklmyor, inklplarn tamamlanmas iin, geici bir sre mddetince muhalefet yaratlmamas bekleniyordu. Terakkiperver Frka'nn kuruluu da, bu gr dorultusunda deta bir ihanet hareketi gibi deerlendirildi. Frka'nn kuruluundan nce I. Ordu Komutan Kzm Karabekir ve II. Ordu Komutan Ali Fuat Paa'nn askeri grevlerinden istifa ederek mebus olarak Meclis'te almay tercih etmeleri ve Refet Paa'nn da mebusluktan istifasn geri almas siyasi bir krize yol amt. Hareketin yaygnlamasndan endie eden Mustafa Kemal Paa, dier Paa mebuslara birer telgraf ekerek derhal mebusluktan istifa etmelerini istedi ve bu emre derhal itaat etmek yerine, sebebini sormak tedbirsizliinde bulunan paalar ikinci bir telgraf emriyle mstafi saydn bildirdi. Meclis'te artk sarih izgilerle birbirinden ayrlm iki siyasi zmre vcut bulmutu. 17 Kasm'da Terakkiperver Frka'nn kuruluunun ardndan Halk Frkas saflarnda belirgin bir tedirginlik balad. Frka'nn programnda yer alan "dine hrmetkr olmak" ibaresi birok tenkid ve demagojiye konu edilerek TCF, Meclis'te ykc tenkidlere uratld. Ama ksa bir sre sonra Halk Frkas da ismini Cumhuriyet Halk Frkas olarak deitirme lzumunu hissetti. Bursa'da yaplan ara seimlerde CHF'ye kar Terakkiperver Frka adaynn seimi kazanmas mukadder bir hesaplamay hzlandran ba'lca amil oldu. Halit Paa'nn 9 ubat 1925 gn Meclis'te istikll Mahkemesi'nin en "gvenilir" hkimlerinden biri olan Ali etinkaya tarafndan vurulmas, basn ve kamuoyunda "muhalefete tahammlszlk" olarak nitelendirilip, hkmetin sulanmas da havay iyice gerginletirdi.
bir nevi olaanst hal rejimi ilan ederek, lkenin her yannda, hkmete ezici bir kudret veren yetkilerin kanunlamasn istedi. Kanun, teklif edildii gn kabul edilerek yrrle girdi ( 4 Mart 1925). Takrir-i Skn Kanunu (Ek-VI), 1924 Anayasas ile tannan kii haklarnn askya alnmasn, son derece esnetilebilir bir hkmet yorumuna muhta brakt gibi, Meclis'i de bir denetim mekanizmas olarak tamamen devre d brakyor ve adeta harp esnasnda altrlan istikll Mahkemelerini hatrlatr bir tarzda, hkmetin beenmedii her trl eylemi bastrmak konusunda hkmete, hzl, kesin ve kapsayc yetkiler tanyordu. Bu kanuna gre ilticaya, isyana, lkenin sosyal dzenini, istikrarn, emniyetini tehdit etmeye ynelik her trl rgtlenme, kkrtma, zendirme ve bu gayelere hizmet eder mahiyetteki yayn nleme konusunda hkmet, Reisicumhurun da onayn alarak yetkilerini kullanabilecek ve zanllar istikll Mahkemesine sevk edebilecekti. Kanun metni dikkatle incelendiinde grlmektedir ki Takrir-i Skn Kanunu ile bask altna alnan tek kurum basndr. Kanunda saylan dier crm ve eylemler, esasen muhtelif kanunlarla ve defalarca yasaklanm bulunuyordu. Kanunun, btn Trkiye'de uygulanacak derecede kapsaml tutulmas da dikkat ekmektedir.
hkm verdi. Bunlardan 28'i vicahen, 21'i gyaben idama mahkm oldular. 47 kiinin beraat ettii durumalarda, 48 kii de muhtelif hapis cezalarna arptrld. Durumalar esnasnda mahkeme heyetinin, isyanclarla Terakkiperver Cumhuriyet Frkas arasnda hi deilse "mnevi" bir iliki aramas dikkat ekmektedir. Nitekim mahkeme bu kanaatini, 25 Mays tarihinde, yetki alanna giren vilayetlerdeki TCF ubelerini kapatarak aa vurmutur. Durumalarn odak noktasn tekil eden eyh Sait dvas, Mays'n 6'snda eyh Sait ve arkadalarnn istikll Mahkemesi'ne teslimi ile balad. eyh Sait, yaplan ilk durumalarda isyann siyasi bir mlahazaya dayanmakszn, sradan bir sebep yznden ktn ileri srd. Mddeiumumi, iddianamesini 27 Haziran'da okuyarak eyh Sait'le birlikte 80 sank hakknda sulamada bulundu. 28 Haziran 1925'de yaplan karar durumasnda aralarnda eyh Sait'in de bulunduu 47 kii idama mahkm edildi. eyh Sait 29 Haziran gn 46 kiiyle birlikte Diyarbakr'da idam edildi. syann bastrlmas ve eyh Sait'in idamyla mesele kapanm saylmad. Temmuz ortasnda Diyarbakr'dan ayrlarak Elaz'a geen syan Blgesi istikll Mahkemesi, burada adi saylabilecek sularla ilgilendikten sonra, istanbul matbuatyla bu defa yeniden hesaplamaya koyuldu.
Gazeteciler Dvas
Henz eyh Sait'in yarglanmas devam ederken baz sanklarn, istanbul gazetelerinin yayn tesiri altnda kaldklarn ifade etmeleri zerine 7 Haziran'da bir ara karar alan istikll Mahkemesi, Sebilrread, Tevhid-i Efkr, Vatan, Son Telgraf, Tann, leri ve stikll gazeteleri hakknda takibata geti. Kararda bu gazetelerin 1924 Ocak'ndan bu yana yaynlanan nshalar ile gazetecilerden Eref Edip, Velid Ebzziya, Abdlkadir Kemali, Fevzi Ltfi ve Sadri Ethem Bey'lerin tutuklu olarak isyan blgesine celbedilmeleri isteniyordu. 11 Austos'da Ahmet Emin ve Ahmet kr Beylerin de tutuklu olarak Elaz'a celbedilmeleri kararlatrld ve Vatan gazetesi kapatld. Tutuklular arasna Suphi Nuri ve smail Mtak isimli gazeteciler de ilave edildiler. Sorgulamalara 16, Austos'da balanarak, gazetecilerin isyanclara etki edip etmedikleri, rejime kar olup olmadklar soruldu. Mddeiumumi'nin iddialar, mahkemenin gerek niyetini de aka izah eder niteliktedir; ddianamede yaplan inklplara kar, eski dzeni yaatmak isteyenlerin varlndan, bunlarn basn hrriyetini su-istimal ettiklerinden, hkmeti diktatrlk ve tedhi idaresi kurmakla itham ettiklerinden, Cumhuriyet dmanlarna cesaret verdiklerinden bahsediliyordu. Ne var ki 1925 Eyll'nn ilk gnlerinde yarglanan gazetecilerin toplu halde Reisicumhur Mustafa Kemal Paa'ya ektikleri af telgraf, mddeiumumi'nin sert tutumunu hayli yumuatc bir etki yapmt, iddianamesini okurken sert sulamalarda bulunan Mddeiumumi, talep ettii ceza faslnda yumuak davranarak dvann kapatlmasn istedi. Mahkeme de sanklarn ark syan ile ilgilerinin grlmediini kabul ederek, Abdlkadir Kemal Bey haricindeki gazetecilerin beraatlerine karar verdi. Bundan sonra isyanla ilgili ikinci dereceden dvalara da bakan mahkeme yaklak 14 ay boyunca blgede kalarak yarg faaliyetlerini yrtt. 1926 Ekim'inden itibaren mahkeme, hem nemli bir dva kalmadndan, hem de uzun sredir blgede vazife yapan hakim heyetinin yorgunluu gibi sebeplerden fiilen faaliyet
gsteremedi, isyan Blgesi istikll Mahkemesi, dier istikll Mahkemesi ile beraber 7 Mart 1927 tarihinde kanunen lavedilerek faaliyetine son verildi. Mahkemenin Meclis Bakanlna verdii rapora gre 12 Nisan 1925'den, 7 Mart 1927 tarihine kadar bakt dvalarn su ve beraat listesi yledir; Yarglanan kii says 5010 Vicahen idam karar 207 Gyaben idam karar 213 Muhtelif hapis karar 1811 Beraat karar 2779 Mahkeme, bu arada askerden firar suu ileyen 13 kiiye de idam cezas vermiti ki bu say, yukardaki listeye dhil deildir. isyan Blgesi istikll Mahkemesi, eyh Sait isyan mnasebetiyle kurulup grevlendirilmesine ramen, kendisine tannan geni yetkileri kullanarak, sadece kamu dzenini korumak gayesiyle deil, hkmetin ve rejimin istei dorultusunda almaktan ekinmemi, ama siyasi otorite yle arzu ettii zaman, btn hukuk prensiplerini ve yapt iin ciddiyetini bir kenara brakarak keyfi ve siyasi kararlar verebilmiti, isyan bahane ederek stanbul matbuatnn nemli isimlerini Elaz'a celbetmesi ve bir mddet sonra Mustafa Kemal Paa'nn mzaheret telgraf zerine sanklar salvermesi, bu mahkemenin siyasi kararlardan ne kadar kolayca etkilenebildiini aka gsterir. syan Blgesi istikll Mahkemesi yelerinden Avni Bey'in(Doan) htralarnda ifade ettiine gre, mahkeme esnasnda eyh Said'e, baz gazete ve yazar isimleri verilerek, bunlar itham etmesi halinde cezasnn hafifletilecei yolunda vaadde bulunulmutu. Avni Doan'n imasna gre bu vaadi, mahkeme heyetinden baz kiilerin yapm olmas gerekir. Ayn ahs, bu dava esnasnda Bavekil ismet Paa'dan sk sk cesaretli davranmas ve bu iin neticesinde itibarnn artaca yolunda ifre telgraflar aldn da aklamaktadr. Mete Tuncay'n verdii bilgiye gre Avni Doan Gazeteciler Davas esnasnda Dhiliye Vekili Cemil Bey'e hususi bir mektup yazarak, "zt- lilerinden bana yryecek doru yolun iraesini hrmetle rica ederim" yollu bir direktif talebinde bulunmu ve mektubuna, gsterilen yola kaytsz artsz uyacan belirtir bir cmle ile son vermiti.
kurulmasndan bu yana onbe gn bile gemeden, sansasyonel bir dva ile kamuoyunun btn ilgisini zerine ekti. Adana Valiliinden iki ahidi Ankara'ya sevk etmelerini isteyen mahkeme, denek yokluu sebebiyle bu istei yerine getiremeyen Adana Valisi Hilmi (Uran) Bey'i yarglamak zere Ankara'ya ard. Hkmetin otoritesini sarsc bu karar karsnda Dahiliye Vekili, Adana Valisi Hilmi Bey'i destekleyerek mahkemenin verdii 250 liralk cezay Vekalet btesinden deyerek Hilmi Bey'i grevine iade etti. Bu hadise istikll Mahkemelerinin yeni ynetim ve rejim iindeki yerini gstermesi bakmndan ok nemlidir. Nitekim ayn heyet, zmir suikast esnasnda bu defa Bavekil ismet Paay da tevkif etmee kalkacaktr. Takrir-i Skn Kanunu'nun tand olaanst yetkileri kullanarak rejimin kaytsz artsz destekisi olma niyetini gizlemeyen mahkeme, bu niyetini Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'na kar taknd tutumla da vurmaktan ekinmemitir. eyh Sait isyan sanklarnn TCF ile ilgisini isbat etmek iin en sradan ifadelerin bile zerine giden mahkeme, nihayet Salih Boo dvasn bahane ederek TCF'nin btn evraknn, incelemek zere muhakemeye celbini kararlatrd. Esasen 25 ubat gn, Bavekili Fethi Bey, TCF lideri Kzm Karabekir ile grerek frkann kapatlmasn istemi ve bu arzunun, kendinden ziyade Reisicumhur Mustafa Kemal Paa'nn istei olduunu da ihsas etmiti. Bu istein reddedilmesinden sonra bu defa istikll Mahkeme'sinin kendisini bu vazifeyle muvazzaf hissederek harekete getii anlalyor. Mahkeme kararn mteakiben TCF stanbul Merkez ubesinin zabtaca aranarak gerekli evraklara el konulmas, bir baka krize yol at. Haberi "Dn Gece TCF Basld" balyla veren Tann gazetesi, bu haberinden dolay 16 Nisan'da kapatld ve bata Hseyin Cahit Bey olmak zere gazete sorumlular tevkif edildi. Nihayet 3 Haziran 1925 tarihinde hkmet, TCF'yi kapattn aklayarak Cumhuriyet tarihinin ilk meru muhalefet hareketine son verdi. Tanin'e mensup gazeteciler Ankara'ya celbedilerek dva gnn beklerken, Takrir-i Skn Kanunu'na muhalefet ettii ileri srlen Resimli Hafta i-simli derginin sorumlular hakknda takibata geildi. Derginin mesul mdr Zekeriya(Sertel) ve Cevad akir (Kabaal) Beyler, er yl srgn cezasna arptrldlar. Hseyin Cahit'in durumas 27 Nisan'da balad ve 7 Mays gn sona erdi. Hseyin Cahit'in son derece parlak bir slupla yapt mdafaa, bugn Trk hukuk edebiyatnda nemli bir yer tutmaktadr. Hseyin Cahit'in bilhassa, "Herhalde byle bir mahkemede hkim olmaktansa mahkm olmay tercih ederim" cmlesi, stikll Mahkemeleri'nin btn safahatna kar yneltilmi en veciz tenkidlerden birisi saylmaktadr. Ankara istikll Mahkemesi buna ramen Hseyin Cahit Bey'e verebilecei cezann en arn tercih ederek mebbed srgnle cezalandrd. Hseyin Cahit, srgn gittii orum'da iten bir alka ile karland ve yeniden sank olarak yargland zmir suikast dvasnda beraat ederek verdii dilekeye istinaden serbest brakld. Mahkeme, Takrir-i Skn'a muhalefet ettii ileri srlen silah kaakl, rvet, memura hakaret gibi dvalara da bakmakla birlikte, daha ziyade siyasi etki uyandrabilecek hadiselerin zerine eiliyordu. Bu cmleden olmak zere cretlerinin azlndan ikyet eden baz vilayet telgraf memurlarnn kanunsuz grevini de ele ald. Greve liderlik ettii iddia edilen be yneticiye hafif hapis cezas verilerek grevci memurlar beraat ettirildi. 1925 Temmuz'unda Tarikat- Salahiye ad verilen ve Milli Mcadele esnasnda zararl faaliyetleri grlen bir gizli cemiyet yelerinin dvasna bakan mahkeme,
cemiyetin Vahidettin'e yeniden iktidar ve prestij kazandrmak amacyla Anadolu'da gizli faaliyet yrttkleri gerekesiyle 11 kiinin idamna karar verdi. Bu dvayla ilikisi grlen, Merutiyet devrinin mehur muhalif mebuslarndan Ltfi Fikri Bey, esasen aleyhindeki deliller yetersiz olduu iin Reisicumhur Mustafa Kemal Paa'nn ricasyla serbest brakld. Austos aynda mahkeme, Trkiye'de tekilatlanm sol eilimli kii ve gazetecilerin yarglanmasyla ilgilendi. Bu mnasebetle dvaya konu tekil eden Orak-eki dergisiyle birlikte sol eilimli yayn organlar kapatld ve 12 Austos'ta yaplan durumada 6 kiiye 7 yl, 6 kiiye 10 yl, aralarnda efik Hsn (Demer) ve Nazm Hikmet (Ran)'in de bulunduu 4 kiiye 15 yl krek cezas verildi. Yarglanan dier sanklar beraat ettiler. Mahkumlar 1926 ylnn Cumhuriyet bayramnda hkmet kararyla serbest brakldlar. Bu gibi dvalarda, mahkemenin davran ve iddias ile hkmetin af kararnda gsterdii efkat, bir tezat gibi grlyorsa da aslnda istikll Mahkemeleri'nin i ve d siyasette bir bask arac olarak kullanldn gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Tek Parti devrinde polis ve adliye takibatndan bir trl kurtulamayan sol akmlar, devletin SSCB ile kurduu ilikinin mevsimden mevsime deien seyrine gre muamele gryorlard.
ettii gibi sulamalarda bulunuldu ve apka aleyhtarlar, ilenen crmle hi de mtenasip saylmayacak derecede iddetli cezalarla sindirildi. Bugn hl halk arasnda kullanlmakta olan "kasket", hkmetin teklif ettii Bat tarz apkay iine sindiremeyenlerin alelacele kefettii uzlatrc bir serpu modeli olarak varln korumaktadr. Ankara stikll Mahkemesi, 1925 Eyll'nn son gnlerinde Bat Anadolu'da bir geziye kt. 19 Ekim'e kadar sren gezi esnasnda Afyon, zmir, Eskiehir, Adana, Mersin ve Gaziantep'i dolaan mahkeme, seyyar bir yarg ekibi olarak genellikle cinayet, ev basmak, soygun, klhanbeylik, ikence, etecilik trnden adi sular hakknda hkmler verdi. Ankara'ya dndkten sonra Mara Mebusu Tahsin Bey'in adnn kart bir dva sebebiyle dokunulmazlnn kaldrlmasn isteyen mahkeme, Kasm sonlarnda, apka Kanunu'na muhalefet hadiselerinin yaygnlamas zerine, yeniden seyyar almak zere Anadolu'ya hareket etti. Bu esnada Meclis, yeni yasama ylna girerek resmen alm olduundan stikll Mahkemesini yeniden idam cezas yetkisiyle mcehhez klmak amacyla Bavekil ismet Paa tarafndan Meclis'e yaplan teklif kabul edildi. Mahkeme 24 Kasm'da Kayseri'ye geldi ve ertesi gn Sivas'a geti. apka aleyhine duvara aslan bir yafta yznden btn mahalle muhtarlar yarglanp susuz bulunduktan sonra, apka giymemekte srar ettii gerekesiyle ehir erafndan baz kiiler sorguland. ehrin eraf arasndaki siyasi kar hesaplamasnn stikll Mahkemesini nasl kulland yolunda, bu dva ilgin bir rnek tekil eder. Dva esnasnda TCF'nin eski mensuplar da mahkeme huzuruna karlarak sorgulandlar ve akl melekelerinden phe duyulan bir kiinin ast yafta yznden yarglandlar. Mahkeme'de sanklarn TCF ile ilgilerinin olup olmad, seimlerde Halk Frkas aleyhinde alp almad, TCFye vaktiyle niin sempati gsterdikleri gibi konuyla ilgisiz ithamlarla sulanmas dikkat ekicidir. Dva sonunda yaftay ast ileri srlen il Mehmed isimli ahsn idam, TCF taraftan ve eraftan iki kii onbeer yl, be kii on yl, kii yedibuuk yl ve iki kii yl srgn cezasna arptrldlar. Bu dva sonucunda, Sivas'ta belli bal btn muhaliflerin u veya bu sebeple mahkemeye celbedilerek cezaya arptrlmalar ve Sivas'tan uzaklatrlmalar, stikll Mahkemesi'nin yarg mantn izah etmesi bakmndan ehemmiyet tamaktadr. 29 Ekim'de Tokat'a geen mahkeme, yaynlad bildiriyle Tokatllar birer apka edinmeye davet ettikten sonra, apkaya muhalefet ettii ileri srlen eski Erbaa Belediye Reisini yl hapse mahkum ederek Amasya, Samsun, Trabzon tarikiyle 6 Aralk'ta Erzurum'a ulat. Kasm sonlarnda meydana gelen bin kiilik bir kalabaln katld apka aleyhtar gsterilerde, kiinin ld, bir zabitin yaraland, Rize civarnda da toplu muhalefet hareketlerinin grld, Mahkeme daha Sivas'ta iken Bavekil smet Paa tarafndan telgrafla haber verilmiti. stikll Mahkemesi, hadise zanllarnn Ankara'ya gnderilerek, yarglamann bilahere Ankara'da yaplmasn uygun buldu ve muhalif tannan baz Erzurum mebuslarnn hadiseyle ilgili olduklar yolunda hkmetin dikkatini ekti. Daha sonra 11 Aralk'ta Rize'ye geen Mahkeme, iki gn sren durumada 143 kiiyi yarglad. 14 Aralk'ta verilen kararda, eleba olduu ileri srlen 8 kii idama, 14 kii onbe yl, 22 kii on yl, 19 kii be yl hapse mahkum edildi. Bu esnada Mahkeme'nin, baz sanklarn ifadesine dayanarak skilipli Atf Hoca'nn Frenk Mukallitlii ve slm isimli risalesini, hadisede kkrtc bir unsur olarak deerlendirmesi nemlidir. Rize'de hadiselerin, mahkemenin iddia ettii zere
stanbuldaki bir gizli tekilatn eseri olduu da doruluu hayli su gtrr bir iddiadr. Bu mnasebetle Meclis'te apka kanunu aleyhinde konuan Nurettin Paa'nn da Mahkeme'nin dikkatini celbettii anlalyor. 15 Aralk'ta Giresun'a gelen mahkeme, "dini siyasete alet ederek, apka aleyhinde bulunan ve halk hkmete isyana tevik ettii" ileri srlen 60 kii hakknda hkm verdi. Ayn 18'inde aklanan karara gre zanllardan ikisi idam edildi; 3 kiiye on-be, 6 kiiye be yl hapis cezas verildi. 21 Aralk'ta stanbula varan mahkeme on gn sonra Ankara'ya geerek, daha nce buraya sevk etmi olduklar sanklarn yarglanmasyla ilgilenmeye balad. 14 Ocak'ta balayan Mara sanklarnn durumas 18 Ocak'ta karara baland, 6 kii idama, 14 kii 15'er yl hapse mahkm edildiler. 21 Ocak'ta stanbulda tevkif edilen Teali-i slam Cemiyeti mensuplar, 1 ubat'ta ise Erzurum ve Giresun hadisesi zanllar yarglanmaya baland. Bu dva bnyesinde skilipli Atf Hoca'nn, apka Kanunu'ndan ok nce yazd risale sebebiyle sank olarak yarglanmas dikkat ekicidir. 3 Ocak'ta verilen karara gre skilipli Atf Hoca ve Ali Rza isimli bir ahs idama mahkum edildiler. Ceza ertesi sabah infaz edildi, skilipli Atf Hoca'nn, su henz tarif edilmeden ve olumadan nce yazd bir risale sebebiyle aslmas, o gnden beri amme vicdann yaralayan bir hkm olarak hatrlanmaktadr. apka Kanunu'na muhalefet ettikleri gerekesiyle istikll Mahkemesi'nde yarglanan kiiler ve aldklar cezalar hakknda kesin rakamlar vermek mmkn deildir. Mahkeme bir yandan seyyar alp gnbirlik kararlar verirken, mahallinde yarglamakta mahzur bulduu baz sanklar Ankara'ya gnderiyor ve apkaya muhalefetin planl ve tekilatl bir organizasyon eseri olduu vehmiyle, birbiriyle ilgisiz kiileri ayn dva iinde mtalaa ederek yarglyordu. Ankara istikll Mahkemesi grevli bulunduu bir yl iinde (7.3.1925 7.3.1926) 1669 san yarglad. Bunlardan 6l8'ini muhtelif cezalara arptran mahkemenin verdii idam cezas 138'dir. istikll Mahkemeleri'nin Takrir-i Skn Kanunu dolaysyla toplam 7446 kiiyi tevkif ettii ve kaanlar haricinde 600 kiiyi idam ettii yolunda bilgiler de vardr. Bilhassa eyh Sait isyan ve apka Kanunu aleyhtarlarnn yarglanmas, istikll Mahkemeleri'nin bir resmi terr ve korku arac olarak iyice nlenmesini temin etti. Yaptklar ile, Cumhuriyeti ve rejimi kurtardklar zehabna kaplan Mahkeme yelerinin, bu fonksiyonlar sebebiyle, siyaset evrelerinde byk itibar kazandklarn da ilave etmeliyiz.
gemek yerine Balkesir'de gecelemeyi tercih eden ve zmir seyahatini ertesi gne erteleyen Gazi, baz gr sahiplerine gre bu tesadfi ertelemeden tr hayatn kurtarrken, baz yazarlara gre suikasttan daha evvel haberdar olduunu da istemeden aa vurmu oluyordu. Bu gr savunanlardan Erik Jan Zrcher'e gre, byle bir hadise bahane edilerek yaplacak tasfiye kararlatrlm olmakla birlikte, btn ayrntlar nceden kestirilmemi, baz hadiseler tabii ak iinde son eklini almt Giritli evki isimli motorcunun yapt ihbar zerine zmir'in muhtelif otellerinde, tertibin beyni ve organizatr durumundaki Ziya Hurit ve suikastte tetiki olarak grev yapacak opur Hilmi, Lz smail ve Grc Yusuf adl kiralk katiller ele geirildi. Ziya Hilmi I. TBMM'nde Rize mebusu olarak bulunmu ve II. Grup'un faal mensuplarndan birisi olarak hret yapmt. Suikastiler herhangi bir direnite bulunmadan teslim alndlar. lk ifadelerine gre bir seneden beri bu suikasti yapmay dnyorlard. Evvela suikasti Ankara'da yapmay planlamlar, daha sonra Gazi'nin Bursa gezisi esnasnda kacak bir frsat aratrmlar ve neticede zmir'de karar klmlar, suikastten sonra Giritli evki'nin motoruyla Sakz adasna kamay kararlatrmlard. nceden kestirilemeyen gecikme yznden suikastin iptal edildiini sanan Giritli evki'nin, korkuya kaplarak herkesten nce saldry ihbar ettii yaygn kanaatti. Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paa, ertesi gn leden sonra (16 Haziran) halkn sevgi gsterileri arasnda zmir'e gelerek yerleti. O gn yapt "Benim niz vcudum bir gn elbette toprak olacaktr. Fakat Trkiye Cumhuriyeti ilelebed payidar kalacaktr" cmlelerini de ihtiva eden konuma, nklp tarihinin klasikleri arasnda yer almtr. Tertip, bir resmi teblile halka duyurulduktan sonra soruturma geniletilerek, hadiseyle ilgisi grlen dier zanllarn da tutuklanmasna baland. Haber Ankara'ya intikal edince Bavekil smet Paa, derhal Ankara istikll Mahkemesi'ni haberdar etti ve mahkemeyi zmire gtrecek hususi bir trenin hazrlanmasn emretti. Mahkemenin, alnan ilk bilgilere dayanarak Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn belli bal yelerinin tevkif edilerek zmire celbine karar vermesi olduka ilgintir. 18 Haziran'da zmire gelen Mahkeme, 26 Haziran'a kadar soruturma ve tevkifleri srdrd. TCF'nin nde gelen yelerinden ikisi hari (Hseyin Rauf ve Abdlhak Adnan Advar Beyler yurtdnda idiler) tamam tevkif edilmiti ve tevkif edilenlerin says bu tarihte yz kiiyi bulmutu. Tevkifler, durumalarn balamasndan sonra da devam etti. Bu arada cereyan eden bir hadise, devletin st katlarnda ciddi bir kriz yaratacak derecede nem kazand. TCF lideri Kzm Karabekir Paa'nn tevkifini mnsz bulan Bavekil smet Paa, Karabekir'in serbest braklmasn emrettiyse de, bunu yetkilerine kar ak bir tecavz sayan Mahkeme, ismet Paa'nn tevkifi iin Ankara Polis Mdrne emir verdi. Hadiseyi iiten Gazi, Bavekilini zmire ararak kendisini Kzm Karabekir'in tevkifi ve istikll Mahkemesi'nden bir anlamda zr dilemesi konusunda ikna etti. smet Paa mahkeme heyetine hitaben yazd tezkerede," heyet-i aliyenize mevdu' salahiyetin istimal deeri olduuna kani oldum" ifadesine de yer vererek resmen zr diledi ve Kzm Karabekir Paa tevkif edilerek zmir'e gnderildi (22 Haziran 1926). Bu hadise, istikll Mahkemesinin olaanst yetkilerini ya da mahkemenin yksek dokunulmazlk ve itibarna deil, suikast ihbarnn ilk gnnden beri zmir'den
ayrlmamaya itina eden Reisicumhur Mustafa Kemal Paa'nn dva ile ilgili kararllna iaret eder. Durumalar 26 Haziran gn balad ve mddeiumumi Necip Ali Bey iddianamesini okudu. ddianamede Ziya Hurit'in eski Ankara Valisi Abdlkadir ve TCF Mebuslarndan kr (ttihat ve Terakki devrinin eski Maarif Nazr) ile anlaarak suikast planladklar, Laz smail ve Grc Yusuf un kr Bey'in adam olarak komploya dhil olduklar, bilahere Miralay Arif Bey'le (Ayc lakabyla bilinir) temas kurduklar, Sar Efe Edip'in de kr Bey'in marifetiyle tertibe dhil edildii ileri srldkten sonra hadisenin daha nce kapatlm bulunan TCF'nin tertibi olduu belirtiliyordu. Esasen Mahkeme heyetinin, daha duruma balamadan nce yapt basn aklamalarnda da suikastn ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ii olduu, yllarca iktidar ele geirmek iin alan Cemiyetin bunda muvaffak olamayarak paravan olarak Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'n kullandklar, TCF kapatlnca Reisicumhur'u ldrerek iktidara gemeyi tasavvur ettikleri ileri srlmt. Daha duruma balamadan nce yaplan bu aklamann, bilhassa d basn tarafndan manidar bulunduunu da kaydetmeliyiz. Durumada Ziya Hurit suu kabullendi ama TCF ile kurulmak istenen ba srarla reddetti. Bu ifadede Ziya Hurit'in, bir hkmet darbesi peinde olmadn, esasen suikastten sonra Sakz'a kamay planladklarn zellikle belirtmesi dikkat ekicidir. Oysaki iddia makamnn btn teorisi, suikast bir hkmet darbesi ile ilikilendirerek sululara azami cezay vermekti. Duruma esnasnda Mahkeme heyetinin, bilhassa ou eski ttihat ve Terakki mensubu olan sanklar sktrarak suikastta ttihat ve Terakki parma aramas nemlidir. Soruturma, zellikle 1923 ylnda ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin eski Maliye Nzr Cavit Bey'in stanbuldaki evinde eski ttihatlarn itirakiyle yaplan toplant zerine bir hayli derinletirilmiti. 4 Temmuz'da "Paalar Durumas" olarak nlenen TCF liderlerinin durumasna baland. Sorgulama esnasnda TCF yneticilerinin suikastle anlaml bir iliki iinde olduklarn gsterir bir unsura raslanmadysa da Mahkeme heyeti TCF'nin vaktiyle kurulmu olmasn bile ihanet sayacak lde tarafgir bir tutum iinde grnyordu. Ne var ki, TCF'nin lider kadrosunu tekil eden Paalarn tevkifinin ve kendilerine isnad edilen sulamalarn ordu saflarnda hayli gerilim yaratt da aikrd. Paalar, mahkemeye getirilirken kapda duran askeri kt'ann hazrola gemesi, bu gibi gsterileri anlamlandrmakta olaanst dikkatli olan Mustafa Kemal Paa'nn gznden kamam olmaldr. Falih Rfk Atay'n ifadesine gre, bu hadiseden sonra eme'de Mahkeme heyetiyle bir grme yapan Reisicumhur'un, Paalarn zerine fazla gidilmemesi yolunda telkinde bulunduu muhakkaktr. Hadiseden takriben bir yl sonra, mahkemede sank olarak yarglanan ocukluk arkada Ali Fuat Paa'ya hitaben Mustafa Kemal Paa, "Paalar senin hatrn iin affettirdim!" diyerek, mahkeme zerindeki tesirini kabullenmitir. 11 Temmuz gn sorgular tamamland ve Necip Ali Bey, sanklar hakknda talep ettii cezalan aklad. Mddeiumumi bu defa ttihat ve Terakki Cemiyeti ile TCF'nin ie karm olduuna ilaveten, tertibin apka Kanunu ve eyh Sait isyan
ile de ilgisi olduunu iddia ediyordu. Mahkeme, kararn 13 Temmuz gn aklad ve aada isimleri verilen 15 kiinin idamna karar verildi: Ziya Hurit (Eski Lzistan Mebusu) Ahmet kr (Eski Maarif Nzn ve izmit Mebusu) Grc Yusuf Lz ismail opur Hilmi Sar Efe Edip Abidin (Saruhan Mebusu) Halis Turgut ( Sivas Mebusu) smail Canbulat ( stanbul Mebusu) Rt Paa ( Erzurum Mebusu) Hafz Mehmet (Eski Trabzon Mebusu) Rasim(Baytar) Miralay Arif (Ayc-Eskiehir Mebusu)) Kara Kemal Abdlkadir (Eski Ankara Valisi) Listede yer alan Halis Turgut ve smail Canbulat'n idamlarna karar verilmesi olduka artc ve ilgin ekilde cereyan etmitir. Mahkeme, karar ilk defa aklad zaman bu iki ahs 10'ar sene krek hapsine mahkm edilmi bulunuyorlard. Son defa savunmalar istendiinde, verilen cezaya itiraz eden Halis Turgut ve smail Canbulat, bu defa hapis yerine idamla cezalandrldlar. Karara gre TCF'nin nde gelen isimlerinden Kzm Karabekir, Ali Fuat (Cebe-soy), Cafer Tayyar, Refet (Bele), Mersinli Cemal Paalarla, Sabit, Mnir Hsrev, Faik, Bekir Sami, Kmil, Zeki, Besim, Feridun Fikri, Halit ve Necati Bey'ler beraat etmilerdi. Karar o gn Reisicumhur Mustafa Kemal Paa tarafndan tasdik edildi ve idamlar, ayn gnn gece yansnda zmirin muhtelif semtlerinde infaz edildi, idama mahkm edilenlerden Kara Kemal Bey, infazdan iki hafta sonra 27 Temmuz gn, stanbulda polis tarafndan sktrld evde intihar etti. Abdlkadir Bey ise Yunanistan'a kamak isterken yakaland ve 31 Austos'ta idam edildi. Her iki ahs da, mahalli gazetelere varana kadar yaplan bir duyuru ile aranmaktaydlar ve ihbarclara gnn parasyla on bin lira mkfat vaad edilmiti. Bu arada suikast ihbar eden Giritli evki de 6500 liralk nakdi mkafat ald.
stanbul Mebusu Rauf (Orbay) ve Adnan (Advar) Beylerin Ankara'ya nakledilerek orada yarglanmalarna karar verdi. Ankara stikll Mahkemesi 17 Temmuz'da zmirdeki iini bitirerek Ankara'ya dnd. Hadiseyle ilgili bulunan baka sanklar da yarglanmak zere daha nce Ankara'ya sevk edilmilerdi. Mahkeme, o gnlerde basnn "Kara ete" adn verdii eski ttihatlarn sorgulamalarna derhal balad. Bu arada tevkif edilenlerin says 58;i bulmutu. Mddeiumumi Necip Ali Bey, iddianamesini 2 Austos'ta okudu ve zmir Suikasti ile eski ittihatlar arasnda manidar bir ba kurmaya gayret gsterdi. 10 Austos'ta Cavit Bey'in, ertesi gn Hseyin Cahit (o esnada istikll Mahkemesi'nin daha nceden verdii cezay tamamlamak zere orum'da srgnde bulunuyordu) ve Salh Cimcoz'un ifadesi alnd. Bu mahkemede eski ttihatlarn Trkiye'de bulunan btn mruf simalar sorguya ekildi. 23 Austos'ta verilen ifadelerin nda Mddeiumumi Necip Ali Bey yeniden iddianamesini okuyarak, ittihatlarn umumi harp esnasnda ekeri drtbuuk kurua mal ettikleri halde ahaliye okkasn yz kurutan sattklarn da ihtiva eden sulamalarda bulunduktan sonra sanklarn mdafaalarna geildi. 25 Austos'da mdafaalar dinlendi ve karar 26 Austos'ta akland. Cavit, Dr. Nazm, Ardahan Mebusu Hilmi ve Nail Beylerin idamlarna, aralarnda Rauf ve Eski zmir Valisi Rahmi Bey'in de bulunduu be kiinin onar yl hapislerine karar verildi. Kalan 37 sann beraatine hkmolundu ki, sanklarn bazlar dva devam ederken susuz bulunarak.
Son Sz ve Deerlendirme
Devlete kar ilendii varsaylan baz sularn, hukuki dzen iinde ileyen normal mahkemeler yerine, zel kanun ve kararlarla kurulmu olaanst mahkemelerde yargya tabi tutulmas, sadece Trkiye'de rastlanan sra d bir hadise deildir. Bilhassa ihtill, isyan, anari ve zellikle sava hallerinde, normal mahkemelerin tbi bulunduu usul kaidelerini hzl ve etkili iletmek gayesiyle bu yola bavurulduu biliniyor. Bu gibi olaanst yarg kurullar, ne kadar makl gerekeler zerine bina edilirse edilsin, belirli bir zaman getikten sonra, eskilerin "mme vicdan", yeni tbirle kamuoyu denilen ey indinde mahkm edilmek akbetinden kurtulamyor.
Yakn tarihimizde kurulmu bulunan ilk olaanst mahkeme, II. Abdlhamid'in, iktidarn pekitirdikten sonra, amcas Sultan Abdlaziz'in katlini soruturmak zere Yldz Saray bahesinde toplad "Yldz Mahkemesi" olmutur. 1881 ylnda cereyan eden bu mahkemede Midhat Paa'nn lme mahkm edilmesine ramen Padiah iradesiyle cezasnn srgne evrilmesi, bugn dahi baz tarih yazarlar tarafndan iddetli tenkidlere hedef tekil etmektedir. Yldz Mahkemesi'ni takib eden yllarda olaanst mahkemeler ikinci defa, 31 Mart Vak'asn takib eden gnlerde kurulan "Divan- Harp'ler oldu. syana katld gerekesiyle yzlerce san yarglayan Divan- Harpler, bir sre sonra rpc ayr'nda kafa eken sarholar, "db- umumiye ve milliyeye muhalif hareket etmek" suundan tr hafifmerep kadnlar bile yarglamaya balamt. Divan- Harp uygulamalar Merutiyet yllarnda tekrar edildi; Ermeni Muhacereti'nin ardndan kurulan Nemrut Mustafa Divan- Harp Mahkemesi'nin. Boazlyan kaymakam Kemal Bey'i ve Bahe Mfts'n siyasi basklar neticesi idam etmesi o yllarda mme vicdann ciddi surette yaralamt. Mahmut evket Paa'nn katillerinin ve ttihatlarn mehur tetikesi Yakup Cemil'in yarglanmalar da yine Divan- Harpler vastasyla olmutu. Divan- Harp ve olaanst mahkeme geleneinin. I. TBMM Hkmeti ve Cumhuriyet devrindeki uzants stikll Mahkemeleridir. 1927'den sonra fiilen iletilmemesine ramen Cumhuriyet tarihinin demokrasili yllarnda bile olaanst" mahkeme kurmak gelenei devam etti. I960 ylndaki askeri darbenin ardndan kurulan Yassada Mahkemelerine mensup bir hkimin sanklara,"sizi buraya tkan kuvvet byle istiyor!" cmlesi, bir anlamda stikll Mahkemesi geleneinin, ok partili siyasi hayatta bile devam edebildiinin ak gstergesiydi. 12 Marttan sonra kurulan Skynetim ve Devlet Gvenlik Mahkemeleri, hl olaanst bir yarg biimi olarak mer'i hukukumuz iindeki yerini korumaktadr. stikll Mahkemeleri'ni deerlendirmek sz konusu olduunda, iki farkl "istikll Mahkemesi" kavram ile karlayoruz. 1920'cle kurulan lk stikll Mahkemesi ile 1927'de faaliyetine son verilen son stikll Mahkemesi tarihi adan her ne kadar birbirinin devam gibi grnyor, ayn hukuk stats iinde alm saylyorsa da. mahkeme heyetlerini motive eden sebepler bakmndan aralarnda mhim farklar bulunduu aikrdr. stikll Harbi devam ederken faaliyette bulunan stikll Mahkemeleri, bir nevi sava hukuku (martial law) erevesinde faaliyet gsterdiler ve o gnlerde ciddi bir problem halini alm bulunan asker kaaklarn caydrmak gayesiyle hizmet ettiler. Mahkemelere hkim olarak mebuslarn tayin edilmesi. I. TBMM'nin anayasal altyapsnn msaade ettii bir uygulamayd. Yasama, yrtme ve yarg fonksiyonlarn uhdesinde toplayan bu Meclisin yeleri, harp mddetince btn dikkatlerini zafere teksif ederek fedakr bir mesai verdiler. Harp devam ederken bu Meclisin yelerinin, herhangi bir siyasi kar hesab iinde bulunduklarn gsterir hi bir ciddi delil yoktur. Meclis Reisi olarak Mustafa Kemal Paa. hemen btn mebuslarn nezdinde tartmasz bir karizma otoritesi olarak destek buluyordu. I. Meclis bnyesinde farkl bir siyasi meslek temsilcisi olarak II. Grup'un km olmas, bir itiraz unsuru olarak kullanlamaz, zira II. Grup'u bir siyasi zmre olarak birbirine yaklatran etkilerin tamam. Mustafa Kemal Paa ve yakn evresinin, bilahere Halk Frkas adn alacak olan gruptan gelmiti. Mustafa Kemal Paa Mays 1921"de Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu'nu kurarken, sonradan II. Grup diye adlandrlacak olan zmreden yaplan mracaatlar geri evirmi, hatt II. Grup'un nderlerinden birisi olan Hseyin
Avni Bey'in bu yoldaki ak tavrna ilgi gstermemiti. phesiz her yenin kendine mahsus bir siyasi meslei ve felsefesi bulunmasna ramen lkenin geleceini ve savan seyrini ilgilendiren konularda tam bir btnleme sergileyebilen Meclis, bylece i siyasete dnk hesaplarn da yapld (ki bugnn llerine gre gayet normal karlanmas gereken) bir siyaset arenas haline gelmiti. istikll Mahkemelerini aibe altnda brakan gelimeler, Trkiye'nin siyasi atmosferinde olumaya balayan normale dn iaretleriyle balad. Yunan ordusunun, sadece kendi kuvvetine dayanarak Anadolu'da artk taarruzi bir harekt yapamayaca iyice belli olduktan sonra, I. TBMM'nin sergiledii tecans, yerini siyasi yelpazenin oksesliliine terketti. Bundan byle ortada kazanlmas gereken bir lm-dirim harbi deil, paylalmas gereken bir siyasi iktidar duruyordu. Sulh anlamas imza edildikten sonra siyasi iktidarn emrindeki Meclis ekseriyetinin kontrolne verilen bir istikll Mahkemesi'nin, bundan byle yakn ve uzak vadeli siyasi hesaplamalar ve menfaatler uruna kullanlmas kanlmazd. istikll Mahkemelerinin ikinci dnemi diye adlandrabileceimiz 1923-1927 yllar arasnda kurulan istikll Mahkemeleri, kurulularnda, ye seiminde ve tek tek yelerinin zihnindeki iyiniyet pay ne olursa olsun siyasi kavgann dnda kalamazd ve yle oldu. Cumhuriyet'in ilann takib eden gnlerde, iki stanbul gazetesinde neredilen bir mektup zerine kurulan stanbul istikll Mahkemesi'nden balamak zere, kurulan son mahkemeye kadar btn heyetler, isteyerek veya istemeyerek olsun, siyaset kavgasnda kullanldlar. Sz konusu sularn, tabii hkim esasna gre kurulmu bulunan normal mahkemelerde yarglanabileceine dair btn muhalif grler, Mecliste hsnkabul grmedikten baka, potansiyel rejim dmanlar olarak da dikkat ekti. Halk Frkas'nn mfrit taraftan olarak bilinen mebuslar, bu gibi Meclis tartmalarnda, inklp edebiyatyla bir arada sunmaya itina ettikleri bir demagojinin kamufle ettii tehditlerle muhalefeti etkisiz hale getirdiler. Yeni rejimin ilk gvde gsterisini, stanbul matbuatnn nl isimlerinin istikll Mahkemesi karsna karlmas tekil eder. Sonu beraatle neticelenmi bile olsa hkmetin setii slp, kamuoyunun serbeste oluturulabilmesinde bundan byle hkmet dnda hibir kuvvetin pay olmadn vurguluyordu. Merutiyet ve hatt Mtareke devrinde bile ileli gayretlerle bir gelenek tesis etmeyen basn, bundan byle Abdlhamid devrini kandille aratr bir sk kontrol rejimine tabi olacakt. Bu mesaj deerlendirmekte zaaf gsteren baz gazeteciler, bu defa eyh Sait tsyan'na ilham ve moral verdikleri iddiasyla yeniden stikll Mahkemesi nne karldlar. ark istikll Mahkemesi, sanklarn Mustafa Kemal Paa'ya yazdklar af dilekesinin de tesiriyle gazetecileri serbest braktysa da, Ankara'daki mahkeme Hseyin Cahit'in izmeyi atna hkmederek kendisini mr boyu srgne mahkum etmekten ekinmedi. stanbul matbuat bylece, yeni dzende kimin daha kuvvetli olduunu ve hangi kuvvete itaat edilmesi gerektiini denemeyanlma yoluyla da olsa renmi oldu. eyh Sait syan'nn ardndan karlan Takrir-i Skn Kanunu'nun, isyan blgesiyle snrl braklmayarak btn Trkiye'ye temil edilmesi, iktidar elinde bulunduran g odann henz kendinden yeterince emin olmadn gsteriyordu. 1924 ylnda tekilatlanmaya balayan legal muhalefet, sradan bir i'tizal hareketi deil, Milli Mcadele'ye imzasn atm komutanlardan mteekkil bir siyasi parti grnmndeydi. Halk nazarnda kredileri vard ve frka
programlarnda, iktidarn husumetini ekebilecek hibir inklp aleyhtar madde bulunmuyordu. TCF muhaliflerince ikiyzllk olarak nitelendiren frka program, aslnda son derece samimidir ve iaret ettii temel siyasi haklar bakmndan Halk Frkas programndan daha Batl ve ilerici bir espri tar. Frka kurucularnn ahsiyeti, hayat felsefesi ve gemileri de bu hkm doallar bir izgi gstermektedir. Siyasi platformda TCF'nin varlna gsterilen tahammlszlk, inklp veya cumhuriyet aleyhtar olmalarndan deil, Halk Frkas'nn ancak iddet gsterileriyle elinde tutabildii iktidar paylaabilme ihtimalinden kaynaklanyordu. Bunun haricinde TCF'nin irtica ya da Cumhuriyet aleyhtarlar ile manal balar tesis ettiine dair her delil ve iddia, hayli zorlanm bir yorum ve (istikll Mahkemelerinin zmir Suikast davasndaki tutumu hatrlanacak olursa) komplo olmaktan baka anlam tamamaktadr. Esasen istikll Mahkemesi hkimlerinin, ne zaman kendilerini adalet datmaya memur bir "hkim" gibi grdkleri ve hissettikleri, ok su gtrr bir meseledir. Mahkeme esnasndaki davranlarna, kaytlara gemi ifadelerine ve ilerinde pek aznn brakt htralarna istinaden rahata ileri srlebilir ki, istikll Mahkemesi hkimleri, mtel bir hukuk ve adalet kavramndan ziyade, gnn ihtiyalarna ve icaplarna, siyasi iktidarn temayl ve direktiflerine uygun davranma endiesini tamlard. Bu hkm, ilk dnem stikll Mahkemeleri iin bir nebze yumuatmak kabildir: ama ikinci dnemde stikll Mahkemesi hkimlerinin siysi arlk tayan her dvada, "yukardakilerin" im ve hatt aikr direktiflerine gre hkm verdiine dair sarih rnekler mevcuttur: Sol eilimli kii ve kurulularn dvalarnda karar tansiyonunun. Sovyet Hkmeti ile ile kurulan siysi mnasebetin seyrine gre ayarlanmas-. 1922'de Garp Cephesinde I. Ordu komutan olarak grev yapan Ali ihsan (Sabis) Paa'nn yarglanmasndan Mustafa Kemal Paann "rica ve srar" zerine vazgeilmesi. erkez Ethem meselesinde Dahiliye Vekili Refet Bey'in yarglanmasndan yine rica zerine vazgeilmesi. stanbul ve ark istikll Mahkemelerinde gazetecilerin iki defa. vki "rica ve ima "zerine salverilmeleri ve zmir Suikast dvasnda TCF'ye mensup paalarn mahkm olmaktan son anda kurtulmalar, kaytlara gemi mdahale hadiselerinden bazlardr. Aslnda stikll Mahkemelerinin kurulmas, yelerinin seimi, hangi sulan yarglayabilecekleri ve verdikleri idam cezalarnn infazna yetkili olup olmadklar gibi hususlarn Meclis tarafndan (yani iktidar ounluunca) kararlatrld gz nne alnacak olursa, siyasetin glgesi, hemen btn dvalar rtecek derecede genilemektedir. Siysi etki, bilhassa zmir Suikast dvasnn ikinci safhasnda, mehur ttihatlar'n Ankara'da yarglanmas esnasnda zirve noktasnda erimi bulunuyordu; yle ki, bu dvada mahkeme heyeti, sanklarn zmir suikast ile ilikilerini bile geri plana atarak, Birinci Dnya Harbi ncesindeki eylemlerini ve kusurlarn su delili olarak kabul etme tarzn benimsemekle, "adli yarg" yerine "siyasi tasfiye" heyeti olarak vazife yapmaktan ekinmemiti. Bu ftursuzluu, elbette mahkeme heyetini motive eden kudretin, kendisini iktidarnn zirve noktasnda grmesiyle izah edebiliriz. istikll Mahkemeleri, bilhassa apka nklabna bal dvalarda, siysi iktidarla kurduklar ilikinin yakn veya uzak oluuna gre tara eraf arasnda da bir tasfiye cihaz gibi almaktan kurtulamadlar. Tarada "efkr- umumiye"yi ekillendirmeye kabiliyet ya da istidad bulunan her g oda, istikll Mahkemeleri vastasyla siysi mcadelenin dna itildi. 1927'den sonra Tek Parti devrinin, 27 ncesine gre siyasetin stabiliteye kavumasnda elbette bu
tasfiyelerin nemli yeri vardr. 1927'den sonra kanunen mmkn olmakla birlikte, yeniden istikll Mahkemeleri kurmak yoluna neden gidilmediinin cevab da yukardaki cmlede bulunabilir. Ne Serbest Frka'nn kapatlmasnda, ne Menemen hadisesinin kovuturulmasnda, ne de Dersim syan'nn bastrlmasnda istikll Mahkemesi tesisine lzum hissedilmeyii olduka anlamldr ve siyasi iktidarn, btn kurumlaryla kendinden emin tavrn aksettirir. istikll Mahkemeleri'nin kurulu ve ileyi tarzn, bir nevi tersinden komplo nazariyesine gre izah etme gayretinde bulunan grler vardr. Bu grn en salahiyetli savunucusu olarak Prof. Dr. Ergun Aybarstan ve onun iki cilt halinde yaymlanan stikll Mahkemeleri isimli eserinden bahsetmek gerekiyor. Prof. Aybars, cidden byk emek mahsul olan aratrmasyla (ki eserin 1920-1923 yllarn kapsayan ilk blm doktora, 1923-1927 yllarn inceleyen ikinci blm doentlik tezi olarak hazrlanmtr), Trkiye Cumhuriyeti tarihinin istikll Mahkemeleri konusunda akademik aratrma yapan ilk ve en nemli yazar olmas sfatyla vazgeilmez bir referans noktasdr. Bu almann plan iskeletinde ve bilhassa temel bilgilerin temininde, ad geen eserlerden istifa edildiini de belirtmeliyiz. Ne var ki Ergun Aybars, istikll Mahkemelerinin varln ve alma tarzn btnyle "inklplar koruma" teorisine dayandrarak, tarih nazarnda istikll Mahkemelerini "ibra" etmek iin bize gre gereksiz bir gayret sarf etmitir. Genel deerlendirmenin son safhasnda, "istikll Mahkemesi" denince akla gelen bu iki eserdeki nemli yorum hatalarndan bazlarn iaret etmek gerekiyor Prof. Aybars, eserinin ilk cildinin 55'inci sayfasnda, stikll Mahkemelerinin varlk sebebini izah etmek iin, mevcut mahkemelerin almalarnn ve sistemlerinin bozuk olduuna iaret ediyor ve bu mahkemeleri "almalar, kendilerine verilmi olan yetkiyle snrlyd... bu uygulama yntemi insanlar uyuturup, davalarn hzn azaltyor, cezann ibret ynn yok ediyordu" cmleleriyle tenkid ediyor. Yazara gre normal mahkeme hkimlerinin ou "ulusal amac anlamas olanaksz" kiilerdi ve bazen "dam gereken' birinin yntem dolaysyla beraat ettii "grlyordu. Bu hkimlerin hemen hepsi "medrese mezunu, alaydan yetime kiiler"di ve ve byk bir ksm "halifeci-padiah" kimselerdi. Yazar ayn cildin 66'nc sayfasnda istikll Mahkemelerinin, "ulusal inantan ve ihtiyatan doan devrim ve ihtill mahkemeleri" olduu belirtmekte, 85'nci sayfada ise mahkemelerin "karar vermek iin delile ihtiyac olmadn, kararlarn vicdani kanaate gre verebileceini, buna ramen haklarnda delil bulunmayanlarn beraat etmesinin, bu mahkemelerin ne derece dil olduuna rnek" tekil ettiini ileri srmektedir. Prof. Aybars, siyasi muhalefetin istikll Mahkemelerini tenkid etmesine de raz deildir. 135'nci sayfadaki ifadeye gre mahkemeleri terr arac olarak gren aleyhtarlar, ilk frsatta kaldrlmasna alyorlard ve bunlarn iinde erkez Ethem taraftarlar bile vard. Muhaliflerin stikll Mahkemelerinden ekinmeleri iin "kiisel sorunlar olmalyd". Mteakip sayfadaki ifadeye gre muhalifler tenkitlerine henz mahkemeler alrken balamlard, bu da "teklifleri yapanlarn pein fikirli olduklarn gsteriyordu". Yazar, 31 Temmuz 1922'de kabul edilen stikll Mehakimi Kanunu'nun getirdii yetki kstlayc hkmleri, "Mahkemelerin ihtillci karakterini yok" ettii gerekesiyle eletirmekte, bu kanunla ihdas edilen mddeiumumilik makamn, "tutuklama ve karar konusunda mahkemeler iin engel durumunda" olmakla
sulamaktadr (s. 181, 183). Bu cildin deerlendirme ksmnda, 1924 ylnda karlan genel aff da eletiren yazar, serbest braklan kiilerin "ilerde Trk Devrimi iin tehlikeli" olacaklarn ngrmektedir (s.224). Aratrmasnn devam niteliindeki ikinci ciltte de yazar, verdii byk gayreti hie sayan ve glgeleyen bir sbjektivite ile bir tarih aratrmasnda yorumun nasl "yaplmamas" gerektii konusunda parlak misaller vermektedir. 16'nc sayfada muhalefeti "kiisel ihtiraslar" peinde komakla sulayan Prof. Aybars, "Muhalif gruplarn faaliyetinin artmas, Trk Devrimi iin tehlikeli olmaya balamt. zellikle stanbul basnnda beliren muhalif yayn endie verecek boyutlara ulayordu" hkmlerini verdikten sonra devrimin gerek amacnn " ada, demokratik bir lke kurmak olduunu" da belirterek, bilhassa devrim yaplrken muhalefet ve hr basn gibi oulcu unsurlardan ne anladn da izah etmektedir (s.21). stanbul basnn yarglayan stanbul stikll Mahkemesinin kuruluunu, devrime kar koyanlara devrimin gcn gstermek ve gerici basn susturmak gibi gerekelerle savunan yazar (s.30), 56. sayfada, stikll Mahkemelerinde hkm giyenlerin temyize bavurabilmesi iin alan evrelerin gayretlerini yle eletirmektedir:" Bir devrim mahkemesi kararlar iin temyiz yolunun ak olduunu dnmek bile, birok kimsenin iinde bulunulan ortam ve devrim srecini anlayamadklarn veya onu yozlatrmaya altklarn gsteriyordu". Yazar'n istikll Mahkemeleri ruhu ile ne derece ayniletiini anlamak asndan 140. sayfada zikredilen bir hadiseye dikkat etmek gerekiyor. ark stikll Mahkemesi'nde, bir duruma esnasnda mddeiumumi ile hakim arasnda anlamazlk km, Mddeiumumi' Sreyya Bey' (rgeevren)in mtalaa iin Ankara'ya bavuracan sylemesi zerine hakimlerden Ltfi Mfit Bey, "Bizim belli bir amacmz vardr. Ona varmak iin arasra kanunun stne de karz" demiti. Yazar, bu hadise hakknda aynen u yorumu yapmakta-dr; "Ltfi Mfit Bey'in szlerinde inklp eylemin ve istikll Mahkemeleri'nin karakterini belirtmesi ynnden byk bir gerek pay vard". Prof. Dr. Ergun Aybars, byk emek ve dikkat sarf ederek yapt bu almay, yukarda yanlmada dahi bulunmadan iktibas etmee altmz -ve tamam zikredilenden herhalde be on kat daha fazla olan-, savunmac bir yorum anlayyla ele almtr. Prof. Aybars'n bu iki ciltlik almasnda, Cumhuriyet tarihimizi bir kavga alan olmaya srkleyen ind ve tekelci tutumdan ok sayda rnek bulmak mmkndr, istikll Mahkemelerini, bir istikll Mahkemesi mensubunun hatratnda dahi grlmeyecek derecede hevesli ve ne yazk ki ilm arl hayli tartma gtrecek keyf yorumlarla savunmaa kalkan yazar, yukarda da belirttiimiz zere, "nasl yaplaca" konusunda deil ama, "nasl yaplmamas gerektii" konusunda, hatr saylr bir metod numunesi ortaya koymu bulunmaktadr. Netice olarak istikll Mahkemeleri'nin yakn tarihimizin iindeki safahatna bir hatime olabileceine inandm ilgin, bir iktibasla, Falih Rfk Atay'n ankaya'sndan aldm bir paragrafla hatm-i kelm etmek istiyorum: "Ne kadar yazk ki, yeni rejimin otoritesi, zmir ve Ankara sehpalar stnde tutundu. Bu kesin tasfiye, her trl aleyhtarln ve gericiliin btn cesaretlerini krd. Mustafa Kemal'e balad inklb tamamlamak frsatn verdi. Nasl ki, Merutiyette ittihat ve Terakki otoritesi de taklib-i hkmet hadisesinin sehpalar stnde tutunmutu.
Fakat hkmet iinde hkmet gibi, bir de istikll Mahkemesi otoritesi meydana geldi. Reisin evi hemen hemen "merci-i enam" idi. Bu hal, ismet Paa'nn devaml srarlar zerine bir akam, Ankara Palas'n bir balosunda Mustafa Kemal'in istikll mahkemecilerini arp hemen orackta vazifelerine nihayet vermelerine kadar srd." Kronoloji 1920(1336) 23 Nisan 1920 29 Nisan 1920 11 Eyll 1920 26 Eyll 1920 2 Ekim 1920 21 Ekim 1920 8 Kasm 1920 15 Kasm 1920 1921 (1337)) 6-10 Ocak 1921 20 Ocak 1921 19 ubat 1921 Byk Millet Meclisinin al Hyanet-i Vataniye Kanunu'nun kabul Firariler Hakknda Kanun'un kabul Firariler Kanunu'nun ilk maddesine yaplan zeylin kabul. Meclis'te stikll Mahkemelerine ye seilmesi Konya syannn balamas sparta istikll Mahkemesinin greve balamas Konya stikll Mahkemesi'nin greve balamas Pozant istikll Mahkemesi'nin kurulmas Birinci inn Muharebesi Tekilt- Esasiye Kanunu'nun kabul istikll Mahkemeleri'nin ilk defa 111 16 Mart 1921 23-31 Mart 1921 10 Tem. 1921 23 Tem. 1921 24 Tem. 1921
5 Austos 1921 7-8 Austos 1921 13 Eyll 1921 20 Ekim 1921 tatil edilmesi (Ankara hari) Moskova Anlamasnn imza edilmesi kinci nn Muharebesi Yunan Taarruzu; Ktahya-Eskiehir ricati stikll Mahkemeleri'nin ikinci defa faaliyete gemesi Yeni stikll Mahkemelerine ye seimi Mustafa Kemal Paa'ya Bakumandanlk yetkisi verilmesi Teklif-i Milliye Kararlar'nn yaynlanmas Sakarya Meydan Muharebesi Ankara Anlamas (Franszlarla)'nn imzalanmas 1922(1338) 20 Tem. 1922 31 Tem. 1922 I Austos 1922 26 Austos 1922 9 Eyll 1922 II Ekim 1922 1 Kasm 1922 20 Kasm 1922 istikll Mahkemeleri'nin geri arlmas stikll Mehkimi Kanunu'nun kabul Eski Kanunlara gre kurulan stikll Mahkemelerinin kapatl Byk taarruzun balamas zmir'in kurtuluu Mudanya Mtarekesi'nin
imzalanmas Saltanatn ilgas Lozan grmelerinin balamas 112 6 Aralk 1922 1923(1339) 22 Ocak 1923 I Nisan 1923 15 Nisan 1923 16 Nisan 1923 II Austos 1923 24 Tem. 1923 1 Ekim 1923 29 Ekim 1923 31 Ekim 1923 5 Aralk 1923 8 Aralk 1923 24 Tem. 1923 zmir, Ktahya ve Bursa stikll Mahkemesi'nin kurulmas Elcezire (Diyarbakr) stikll Mahkemesi'nin kurulmas I.TBMM'nin yenilenmesi iin seime karar verilmesi Hiyanet-i Vataniye Kanunu'nun ilk maddesinin tdili Meclis'in son toplants kinci Dnem TBMM'nin al Lozan Anlamas'nn yrrle girmesi Trk Ordusu'nun istanbul'a girii Cumhuriyetin lan Seferberliin kaldrlmas Aa Han'n mektubunun Tanin ve kdamda, neri istanbul istikll Mahkemesi'ne hkim seimi Lozan Anlamas'nn yrrle girmesi 1924 (1340) 3 Mart 1924
16 Nisan 1924 Haziran 19241 17 Kasm 1924 Hilafetin ilgas ve Tevhid-i Tedrisat Kanunu 'nun kabul Genel Af 50'liklerin yurtd edilmesi Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn kuruluu 113 22 Kasm 1924 27 Kasm 1924 19 Aralk 1924 1925 (1341) 13 ubat 1925 4 Mart 1925 6 Mart I )25 15 Nisan 1925 7 Mays 1925 3 Haziran 1925 28 Haziran 1925 6 Eyll 1925 25 Kasm 1925 1926 (1324) 4 ubat 1926 ismet Paa Hkmetini'nin istifas Fethi (Okyar) Milletvekillerinin ordudan istifasn emreden kanun Bey Hkmeti Asker
eyh Sait Isyan'nn balamas ismet Paa Hkmeti'nin kurulmas, Takrir-i Skn Kanunu'nun kabul, isyan Blgesi ve Ankara istikll Mahkemeleri'nin kurulmas, Baz istanbul gazetelerinin kapatlmas Tanin gazetesinin kapatlmas Hseyin Cahit (Yaln) Bey'in yarglanarak orum'de mebbed srgne mahkum edilmesi Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn hkmete kapatlmas eyh Said'in istikll Mahkemesinde idamna karar verilmesi Gazetecilerin Elaz'da Yarglanmas ve Beraetleri apka Iktisas Hakknda Kanun'un Kabul iskilipli Atf Hoca'nn istikll Mahkemesi kararyla idam 16 Haziran 1926 Gazi Mustafa Kemal Paa'ya 114 I 17 Haziran 1926 22 Haziran 1926 26 Haziran 1926 3 Temmuz 1926 13 Temmuz 1926 14 Temmuz 1926 17 Temmuz 1926
27 Temmuz 1926 2 Austos 1926 10 Austos 1926 25 Austos 1926 26 Austos 1926 27 Austos 1926 29 Austos 1926 31 Austos 1926 izmir'de suikast teebbsnn ortaya kmas Ankara istikll Mahkemesi'nin izmir Sukiast sanklarn yarglamak zere Bavekil ismet nn tarafndan grevlendirilmesi Bavekil ismet Paann Mahkeme Heyetiyle grmesi ve Kzm Karabekir'in tevkifi izmir Suikast Dvasnn balamas TCF nderi Paalarn sorgulanmas istikll Mahkemesi'nin izmir'de yarglanan Suikast sanklar hakknda verdii kararn aklanmas. Paalarn Beraati idam kararlarnn infaz istikll xMahkemesi'nin Ankara'ya intikali ve "ittihat"larn sorgulanmas Kara Kemal Bey'in-Istanbul'da intihan iddianamenin okunmas Cavit Bey'in Mdafaas Sanklarn son mdafaalarnn alnmas Kararn aklanmas idam hkmlerinin infaz Eski Ankara Valisi Abdlkadir Bey'in durumas Abdlkadir Bey'in idam 115 1927 (1343)
2 Mart 1927 7 Mart 1927 4 Mays 1949 Takrir- Skn Kanunu'nun iki yl daha yrrlkte kalmas ve stikll Mahkemeleri'nin grev sresinin uzatlmamas yolundaki teklifin kabul Kararn stikll Mahkemesi'neu teblii ve Mahkeme'nin grev sresinin sona ermesi stikll Mehakimi Kanunu'nun ekleriyle beraber yrrlk'^n kaldrlmasn emrien kanunun kabul 116 KTABYAT (Alternatif niversite Kitaplar dizisinin genel izgisine uyularak, rahat bir okuma salamak amacyla akademik dipnotlama tarzna riayet etmediimiz bu almann kaynaklan aada sralanmtr. Bu liste, konu zerinde derinlemesine okuma arzusu gsteren okurlar iin bir kitap listesi olarak da deerlendirilebilir.) Alkan, Ahmet Turan, "stikll Mahkemesi'nin Sivas Gnleri ve Muhaliflerin Tasfiyesi",Tarih ve Top-. hm, Say: 62,63,64, (ubat-Mart-Nisan 1989) Atay, Falih Rfk, ankaya, istanbul, 1969, 586 s. Aybars, Ergun, stikll Mahkemeleri, Bilgi Yaynevi, istanbul, 1975, 272 s. ---------------, stikll Mahkemeleri 1923-1927, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 1982, , 432 s. Cebesoy, Ali Fuat, Siysi Htralar n. Ksm, istanbul, I960, 254 s. Dstur, (nc Tertip), C.I-6 Erman, Azmi Nihat, zmir Suikasti ve stikll Mahkemeleri, Temel Yaynlar, istanbul, 1971, 191 s. Gololu, Mahmut, Cumhuriyete Doru 1921-1922, Ankara, 1971,420 s. --------------, Trkiye Cumhuriyeti 1923, Ankara, 1971, 329 s. ----------------, Devrimler ve Tepkileri (1924-1930), Ankara, 1972, 326 s. Kandemir, (Feridun), Cumhuriyet Devrinde Siyas Cinayetler, Ekicigil Tarih Yaynlan, istanbul, 1955, 125 s. Kansu, Mazhar Mfit, Erzurum'dan lmne Kadar Atatrkle Beraber, TTK Yay. (C.I-II),Ankara, 1988 Kl Ali, stikll Malkemesi Hatralar, Sel Yaynlar, istanbul, 1955, 108 s. Kutay, Cemal, "stikll Mahkemesinin Esas Dosyalan Ne Oldu?",Tarih Sohbetleri2,Istanbul, 1966,s. 276 Krkolu, mer, Trk-ngiliz likileri (1919-1926), A..S.B.F. Yay., Ankara, 1978, 350 s. Nadi, Yunus, Birinci Byk Millet Meclisi, Sel Yaynlar, istanbul, 1955, 110 s. apolyo, Enver Behnan, Mustafa Kemal Paa ve Mill Mcadelenin lemi, nklp ve Aka Yay., istanbul, 1967 204 s.
Tahir'ul Mevlevi, Matbuat Alemindeki Hayatm ve stikll Mahkemeleri, (Hz.S. Albayrak), Nehir Yay., istanbul, 1990, 430 s. TBMM Gizli Celse Zabtlar, i Bankas Yaynlar, Ankara, 1985, C. 1-4. Tuncay, Mete, Trkiye Cumhuriyeti'nde Tek-Parti Ynetimi'nin Kurulmas (19231931), Yurt Yaynlar, Ankara, 1981,486 s. Zrcher, Erik Jan, Milli Mcadele ttihatlk, Balam Yaynlar, istanbul, 1987, 335 s. EKLER
MADDE 4- stikll Mahkemelerinin kararlar kati olup infazna bilumum kuvayi msellaha ve gayri msallahai devlet memurdur. MADDE 5- stikll Mahkemelerinin evamir ve mukarreratn infaz etmeyenler veya infazda tealll gsterenler ibu mahkemeler tarafndan taht muhakemeye alnr. (Kanun 9 maddeden ibarettir) . Dstur, nc Tertip, C.l. s. 61 STKLL MAHKEMELER KANUNUN BRNC MADDESNE MZEYYEL KANUN Kanun Nor 28 (26 Eyll 1336-1920) Kumandanlarn meratibi askeriye arasnda itaat ve inzibat teminine matuf hukuk ve selahiyetleri mahfuz kalmak zere istihls ve istiklli vatan ve hilfet iin mcahede eden Byk Millet Meclisinin amal ve makasdna mnafi olarak dmann maksat ve menfaatini tervi yollu tevikat ve tahrikat ve ifsa-datta bulunanlar ve memleketin Kuva-y maddiye ve maneviyesini her ne suretle olursa olsun kesiti tenkise syedenler ve dman hesabna asker ve siyas casusluk edenlerle 29 Nisan 1336 tarihli hyaneti vataniye kanununun muhtevi olduu mevaddan dolay maznunualeyh bulunanlarn icray muhakeme ve ve tenfizi hkm selahyeti stikll Mahkemeleri teekkl eden mntakalarda mahakimi mezkureye verilmitir. Elyevm bidayet mahakiminde derdesti r'yet bulunan mevat stikll mahakimine devrediimeyip bidayet mahkemeleri tarafndan inta edilecektir. Dstur, nc Tertip, C. 1, s.78 STKLAL MEHAKM KANUNU Kanun No: 249 (31 temmuz 1338 - 1922) MADDE 1-lcra vekilleri heyetince gsterilecek lzum ve Byk Millet Meclisince ekseriyeti mutlaka ile verilecek karar zerine icap eden mahallerde stikll Mahkemeleri tekil olunur. MADDE 2- Bu mahkemeler Byk Millet Meclisinin ekseriyeti mutlakas ve reyi hafi ile kendi azas meyanndan mntehap bir reis ve iki aza ile bir mddei umumiden teekkl eder. Ancak tflfcyeti mah-* kemeye vaki olacak noksann ikmalini teminen ayrca bir aza daha intihap olunur. MADDE 3- stiklal Mahkemelerinin vezaifi bervechi atidir: A- Muvazzaf ve gnl ile hizmeti askeriyeye dahil olup ta firar edenler ve firara sebebiyet verenler ve firari derdest ve evkinde tekasl gsterenler ve firarileri bilihtiyar ihfa ve iae ve ilbas edenler hakknda ceza kanunnamesile askeri kavaninde muayyen cezai hkm ve esbab muhaffefe ve med-dede mevcut olduu takdirde yalnz bu fkradaki ce-raime mnhasr olmak zere tensip edecei dier gna mukarrarat ittihaz eylemek. B- 29 Nisan 1336 tarihli hyaneti vataniye kanununun muhtevi olduu ceraimi. C- Devletin emniyeti hariciye ve dahiliyesini ihlal edenler hakknda ceza kanununun birinci babnn birinci ve ikinci fasllarnda muharrer ceraimi. D- Askeri ve siyasi casusluk ve suikast siyasi ve asker ailelerine taarruz ceraimi. H- Seferberlikte tedariki vesaiti nakliye komsiyonlarnn Sui istimalat ve msamaha ti hakknda askeri ceza kanununa mzeyyel 12 evval 1332 ve 21 Austos 1330 ta'rihli kanunu muvakkatin birinci maddesini muaddil 28 Rebilahr 1332 ve 2 Mart 1331 tahli kanunda musarrah ceraimi r'yet etmek.
K- htilasta Txilunan, rvet alan bilumum memurini mlkiye ve askeriyeyi ve bunlara hangi snftan olursa olsun itirak ve vesatat eyliyenleri. S- Nfi memuriyetinden istifade ederek halka* zulm ve ikencede bulunan memurini mlkiye ve askeriyeyi muhakeme etmek MADDE 4- Byk Millet Meclisi lzum grd stiklal Mahkemeleri iin nc maddede mu-* harrer vezaiften bir ksmnn istisnasna karar verebilir. MADDE 5- istiklal Mahkemelerinin idamdan gayr hkmleri kat'i olup infazna, bilumum Kuva-y mslleha ve gayr msellehai devlet memurdur. I-dam hkmleri Byk Millet Meclisince bilumum mesaile tercihan tetkik ve tasdik olunduktan sonra infaz olunur. u kadar ki mstacel ve mstesna hal ve zamanda idam hkmlerinin dahi Meclise tasdik edilmeksizin infazna Meclis kararile mezuniyet verilebilir. MADDE* 6- stiklal Mahkemeleri kararlarna bu mahkeme Mddei Umumisinin hakk itiraz vardr. Mddeti itiraz yevmi tefhimin ferdasndan itibaren gndr ve itiraz vaki Byk Millet Meclisince kat'i-yen hallolunur. MADDE 7- stiklal Mahkemesi heyetleri her alt ayda bir intihap olunur ve bu rnuddetir hitamndan evvel heyet tamamen veya ksmen meclis kararile tebdil edilebilecei gibi esbab tekilin zeval ile faaliyeti dahi tatil olunur. (Kanun metni 16 maddedir), Dstur, nc Tertip, C.3. s. 108 HIYANET-I VATANYE KANUNUNUN BRNC MADDESNN TADL HAKKINDA KANUN Kanun No: 334 (15 Nisan 1339-1923) MADDE 1 - Hyaneti Vataniye kanununun birinci maddesi ber vechi ati tadil olunmutur: Saltanatn ilgasna ve hukuku hakimiyet ve h-kmranisinin gayr kabili terk ve tecezzi ve fera olmak zere Trkiye halknn mmessili hakikisi olan Byk Millet Meclisinin ahsiyeti maneviyesinde mndemi bulunduuna dair 1 Terinisani 1338 tarihli karar hilfnda veya Trkiye Byk Millet Meclisinin meruiyetine isyan mutazammn kavlen veya tahriren' veya fiilen an kastin muhalefet veya ifsadat veya neriyatta, bulunan kesan vatan haini addolunur. Dstur. nc Tertip. C. 4. s.81 TAKRR- SKN KANUNU Kanun No: 578 (4 Mart 1341-1925) MADDE 1- rticaa ve isyana ve memleketin itimai nizamn, huzur ve sknunu ve emniyet ve asayiini ihlle bais bilumum tekilat ve tahrikat ve tevikat ve teebbsat ve neriyat, hkmet, reisicumhurun tasdiki ile, re'sen ve idareten men'e mezundur. bu ef al erbabn hkmet stikll Mahkemesine tevdi edebilir. MADDE 2- bu mer'iylicradr. kanun, tarih-i nerinden itibaren iki sene mddetle