Fen 5 1

Ortaokul
Fen Bilimleri
5. Snf
1. Kitap
Yazarlar
Komisyon
DEVLET KTAPLARI
BRNC BASKI
......................................, 2013
MILL ETM BAKANLII YAYINLARI ..........................................................................: 4658. 5880

DERS KTAPLARI DZS ...............................................................................................: 4658. 1616
13.06.Y.0002.435 4
Bu kitap Mill Eitim Bakanl, Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanl ile TBTAK arasnda imzalanan
Eitimde birlii protokol kapsamnda hazrlanmtr.
Kitabn her hakk sakldr ve Mill Eitim Bakanlna aittir. Kitabn dzeni, metni, soru ve ekilleri
ksmen de olsa hibir ekilde alnp yaymlanamaz.
ETM MATERYALLER GELTRME EDTRLER

Do. Dr. Osman Nafiz KAYA
Do. Dr. Yasin NSAL
Do. Dr. Ali Gnay BALIM
Do. Dr. Mehmet ERDOAN
Do. Dr. Cengiz TYSZ
ETM MATERYALLER GELTRME GRUBU
Do. Dr. Ahmet KILIN
Do. Dr. Hakan SARIAYIR
Do. Dr. Hseyin KKZER
Do. Dr. Muammer ALIK
Do. Dr. Murat DEMRBA
Do. Dr. Tuncay ZSEVGE
Yrd. Do. Dr. Didem NEL
Yrd. Do. Dr. Sinan ZGELEN
Yrd. Do. Dr. Yavuz SAKA
Ara. Gr. mit DEMRAL
retmen Abdullah ETN

retmen Dilek BALABAN
retmen Funda TUNABOYLU
retmen Mete ZKTK
retmen Nilgn ERENTAY
retmen Nurcan ERTURUL
retmen Suphiye BALTACI
retmen lhan TRKOLU
retmen Ramazan ENOL
GRSEL TASARIM UZMANI

Semih Volkan PKN
DL UZMANI
Mehmet SIIRCI
PROGRAM GELTRME UZMANI
Dr. Seluk ZDEMR
LME DEERLENDRME UZMANLARI
Dr. Beng BRKAN - Dr. Burcu ATAR
REHBERLK VE PSKOLOJK DANIMANLIK UZMANI
Yrd. Do. Dr. Yasin ZTRK
ISBN 978-975-11-3765-4
Mill Eitim Bakanl, Talim ve Terbiye Kurulunun 31.07.2013 gn ve 96 sayl karar ile ders
kitab olarak kabul edilmi, Destek Hizmetleri Genel Mdrlnn 07.08.2013 gn ve 2036478
sayl yazs ile birinci defa 191.000 adet baslmtr.
Korkma, snmez bu afaklarda yzen al sancak;

Snmeden yurdumun stnde tten en son ocak.
O benim milletimin yldzdr, parlayacak;
O benimdir, o benim milletimindir ancak.
Bastn yerleri toprak diyerek geme, tan:

Dn altndaki binlerce kefensiz yatan.
Sen ehit olusun, incitme, yazktr, atan:
Verme, dnyalar alsan da bu cennet vatan.
atma, kurban olaym, ehreni ey nazl hill!

Kahraman rkma bir gl! Ne bu iddet, bu cell?
Sana olmaz dklen kanlarmz sonra hell.
Hakkdr Hakka tapan milletimin istikll.
Kim bu cennet vatann uruna olmaz ki feda?

heda fkracak topra sksan, heda!
Cn, cnn, btn varm alsn da Huda,
Etmesin tek vatanmdan beni dnyada cda.
Ben ezelden beridir hr yaadm, hr yaarm.

Hangi lgn bana zincir vuracakm? aarm!
Kkremi sel gibiyim, bendimi iner, aarm.
Yrtarm dalar, enginlere smam, taarm.
Ruhumun senden lh, udur ancak emeli:

Demesin mabedimin gsne nmahrem eli.
Bu ezanlar -ki ehadetleri dinin temeliEbed yurdumun stnde benim inlemeli.
Garbn fkn sarmsa elik zrhl duvar,

Benim iman dolu gsm gibi serhaddim var.
Ulusun, korkma! Nasl byle bir iman boar,
Medeniyyet dediin tek dii kalm canavar?
O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- tam,

Her cerhamdan lh, boanp kanl yam,
Fkrr ruh- mcerret gibi yerden nam;
O zaman ykselerek ara deer belki bam.
Arkada, yurduma alaklar uratma sakn;

Siper et gvdeni, dursun bu hayszca akn.
Doacaktr sana vadettii gnler Hakkn;
Kim bilir, belki yarn, belki yarndan da yakn
Dalgalan sen de afaklar gibi ey anl hill!

Olsun artk dklen kanlarmn hepsi hell.
Ebediyyen sana yok, rkma yok izmihll;
Hakkdr hr yaam bayramn hrriyyet;
Hakkdr Hakka tapan milletimin istikll!
Mehmet kif Ersoy
GENLE HTABE
Ey Trk genlii! Birinci vazifen, Trk istikllini, Trk Cumhuriyetini,
ilelebet muhafaza ve mdafaa etmektir.
Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegne temeli budur. Bu temel, senin en
kymetli hazinendir. stikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek
isteyecek dhil ve hric bedhahlarn olacaktr. Bir gn, istikll ve cumhuriyeti
mdafaa mecburiyetine dersen, vazifeye atlmak iin, iinde bulunacan
vaziyetin imkn ve eraitini dnmeyeceksin! Bu imkn ve erait, ok
namsait bir mahiyette tezahr edebilir. stikll ve cumhuriyetine kastedecek
dmanlar, btn dnyada emsali grlmemi bir galibiyetin mmessili
olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatann btn kaleleri zapt edilmi, btn
tersanelerine girilmi, btn ordular datlm ve memleketin her kesi bilfiil
igal edilmi olabilir. Btn bu eraitten daha elm ve daha vahim olmak zere,
memleketin dhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dallet ve hatt hyanet
iinde bulunabilirler. Hatt bu iktidar sahipleri ahs menfaatlerini,
mstevllerin siyas emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret iinde
harap ve btap dm olabilir.
Ey Trk istikbalinin evld! te, bu ahval ve erait iinde dahi vazifen,
Trk istikll ve cumhuriyetini kurtarmaktr. Muhta olduun kudret,
damarlarndaki asil kanda mevcuttur.
Mustafa Kemal Atatrk
NDEKLER
1. nite: Vcudumuzun Bilmecesini zelim................................................1
1. Blm: Besinler ve zellikleri......................................................................2
Besin nedir?................................................................................................................................................ 4
Temel besin ierikleri.............................................................................................................................. 4
Proteinler..................................................................................................................................................... 4
Karbonhidratlar......................................................................................................................................... 7
Yalar............................................................................................................................................................ 9
Vitaminler..................................................................................................................................................13
Su ve mineraller......................................................................................................................................15
Dengeli ve salkl beslenme.............................................................................................................17
Besinlerimizin tazeliinin nemi......................................................................................................20
Sigara ve zararlar...................................................................................................................................23
Alkol ve zararlar......................................................................................................................................24
Neler rendik?.......................................................................................................................................25
rendiklerimizi deerlendirelim....................................................................................................26
2. Blm: Besinlerin Sindirimi..........................................................................32
Besinlerin sindirimi................................................................................................................................34
Sindirimde grevli yap ve organlar nelerdir?..............................................................................35
Az..............................................................................................................................................................35
Dilerimiz...................................................................................................................................................36
Yutak...........................................................................................................................................................40
Yemek borusu..........................................................................................................................................40
Mide............................................................................................................................................................40
nce barsak............................................................................................................................................41
Kaln barsak...........................................................................................................................................41
Besin maddeleri vcudumuzda nasl tanr?...............................................................................43
Dilerimizin sal.................................................................................................................................43
Neler rendik?.......................................................................................................................................47
3. Blm: Vcudumuzda Boaltm.................................................................52
Boaltm nedir?........................................................................................................................................54
Boaltm salayan yap ve organlar nelerdir?.............................................................................54
Bbrekler...................................................................................................................................................55
Farkl boaltm ekilleri.........................................................................................................................57
Bbreklerimizin saln nasl korumalyz?.................................................................................59
Bbrek yetmezlii..................................................................................................................................59
vii
Bbrek ta................................................................................................................................................60
Ne kadar tuz?...........................................................................................................................................61
Neler rendik?.......................................................................................................................................62
2. nite: Kuvvetin Byklnn llmesi............................................67

1. Blm: Kuvvetin llmesi..........................................................................68
Kuvvetin byklnn llmesi..................................................................................................70
Kuvvetler: Dinamometre.................................................................................................................74
Neler rendik?.......................................................................................................................................82
2. Blm: Srtnme Kuvveti.............................................................................88
Srtnme kuvveti...................................................................................................................................90
Hava ortamnda srtnme kuvveti..................................................................................................98
Sv ortamda srtnme kuvveti...................................................................................................... 100
Neler rendik?.................................................................................................................................... 103
rendiklerimizi deerlendirelim................................................................................................. 104
3. nite: Maddenin Deiimi........................................................................... 111

1. Blm: Maddenin Hl Deiimi................................................................. 112
Hl deiimi........................................................................................................................................... 114
Erime ve donma................................................................................................................................... 115
Buharlama, kaynama ve youma.............................................................................................. 116
Sblimleme ve kralama............................................................................................................ 119
Neler rendik?................................................................................................................................... 122
2. Blm: Maddenin Ayrt Edici zellikleri.............................................. 128
Maddenin ayrt edici zellikleri...................................................................................................... 130
Erime ve donma noktas................................................................................................................... 131
Kaynama noktas................................................................................................................................. 134
Neler rendik?................................................................................................................................... 137
viii
3. Blm: s ve scaklk.................................................................................... 140

Is ve scaklk.......................................................................................................................................... 142
Is alverii............................................................................................................................................. 144
Neler rendik?.................................................................................................................................... 146
4. Blm: Is Maddeleri Etkiler..................................................................... 150
Genleme ve bzlme....................................................................................................................... 152
Katlarda genleme ve bzlme.................................................................................................... 152
Svlarda genleme ve bzlme..................................................................................................... 154
Gazlarda genleme ve bzlme..................................................................................................... 156
Neler rendik?................................................................................................................................... 157
ix
N SZ
zverili bir alma sonucunda ortaya kan bu kitapla; fen bilimlerinin uygulamalarn gnlk yaamda kullanabilen, doal evrede meydana gelen olaylara ilgi duyan, bu olaylar aratran-sorgulayan, sonularna ynelik tahminlerde bulunan, yaad topluma kar sorumlu,
lkenin milli, manevi, kltrel deerlerine saygl, fen bilimlerine ynelik kariyer bilincine ve
doal kaynaklar etkili ve verimli kullanma anlayna sahip aktif bireylerin yetitirilmesi amalanmtr. Bu nitelikler, fen okuryazar bir bireyde olmas gereken temel zelliklerdir.
Fen okuryazar bireyler, fen bilimlerine ilikin temel bilgilere (Biyoloji, Fizik, Kimya, Yer, Gk
ve evre Bilimleri, Salk ve Doal Afetler) ve doal evrenin kefedilmesine ynelik bilimsel
sre becerilerine sahiptir. Bu bireyler, kendilerini toplumsal problemlerin zm konusunda
sorumlu hisseder, yaratc ve analitik dnme becerileri yardmyla bireysel veya ibirliine
dayal alternatif zm nerileri retebilirler. Fen okuryazar bireylerde ve bilim insanlarnda
olmas gereken yukarda saydmz zelliklere pheci olma ve merak etme ilave edilebilir. Bu
kitap; tm bu ilke ve anlaylar dikkate alnarak hazrlanmtr. Etkinliklerin tasarlanmasnda
deney ve kefetmenin yan sra aklama ve nedensel dnme esas alnmtr. rnein kitapta; sizlerin bilginin ina edilmesinde etkin rol almanz salamak amacyla, sunulan etkinliklerde meydana gelebilecek olaylara ve bu olaylarn sonularna ilikin tahminlerde bulunmanz,
tahminlerinizin nedenlerini aklamanz, deney ve gzlemler yapmanz ve tahminlerinizle gzlemlerinizi karlatrarak bireysel veya ibirliine dayal tartmalar sonucunda ortak bir fikre
ulamaya almanz beklenmektedir.
Bu kitabn; gelecekte lkemizin gelimesine katkda bulunacak olan sizlerin bireysel geliiminizde, renim hayatnzda ve kariyerinizde faydal olmas dileiyle.
ETM MATERYALLER GELTRME EDTRLER
KTABIMIZI TANIYALIM
nitenin numaras ve ad
verilmitir.
Her bir nitede yer alan
blm balklar verilmitir.
nitede belirtilen
konularn gnlk yaamla
ilikisi eitli rneklerle
belirtilmitir.
Blmn numaras ve ad
verilmitir.
Blmde kazandrlmak
istenilen temel amalar
verilmitir.
Blmde ele alnacak
anahtar kavram ve
terimler sunulmutur.
Blmde ele alnacak
temel kavramlara ilikin
resim verilmitir. Resmin
yannda verilen metin
ve sorularla blm
ncesinde sizlerin
nedensel dnmenizin
salanmas amalanmtr.
xi
nitedeki etkinlik ad ve
numaras verilmitir.
Etkinlik srasnda alnmas
gereken gvenlik
tedbirleri, uyarlar ve
aklamalar verilmitir.
Belirtilen etkinliin
yaplmas iin gerekli aragereler verilmitir.
Etkinliin yaplmas
srasnda izlenmesi
gereken temel aamalar
belirtilmitir.
renilen konu ve
kavramlara ilikin teknoloji
uygulamalarna ynelik
gnlk hayattan ilgi ekici
rnekler verilmitir.
Kariyer bilinci oluturmak
amacyla konulara ilikin
meslek ya da meslek
gruplarnn tantmna yer
verilmitir.
Blmde renilmesi
amalanan temel konular
ksaca zetlenmitir.
Her blmn sonunda,

renilen konu ve
kavramlarla ilgili geri
dnt salamak
amacyla farkl trlerde
deerlendirme sorularna
yer verilmitir.
xii
1. NTE
VCUDUMUZUN BLMECESN ZELM

BLMLER

Besinler ve zellikleri

Besinlerin sindirimi
Vcudumuzda boaltm
Bu konular neden nemli?
Gnmzde beslenmeye bal salk sorunlar ska grlmektedir. Bu sorunlar yaamamak
iin salkl ve dengeli beslenmeye nem gsterilmelidir. Beslenme srasnda aldmz besinleri
tanyarak, bu besinlerin yaamsal faaliyetlerde kullanlabilmeleri iin nasl ilemlerden getiklerini ve oluan atklarn vcut dna nasl atldn renmemiz gerekmektedir.
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
1. BLM
BESNLER ve
zellikleri
AMALAR
Bu blmde besinlerin ieriklerini, dengeli beslenme ve
nemini kavrarken sigara ve alkoln insan sal zerindeki olumsuz etkilerini reneceiz.
KAVRAMLAR ve TERMLER
Besin
Beslenme
Protein
Karbonhidrat
Ya
Vitamin
Su ve mineraller
Dengeli beslenme
Sigara ve alkol
Fotorafta eitli besinleri grmekteyiz. Bu besinler yaamsal faaliyetlerimizi srdrebilmek iin gereklidir. Gnlk yaantmzda baz besinleri ok tketirken baz besinleri ise daha az tketiriz. Yiyeceklerin iinde bulunan bu
besin maddelerinden hangileri bizlere yararl olmaktadr?
Gn ierisinde tkettiimiz bu besinler ile salmz arasnda nasl bir iliki vardr?
2
Vcudumuzun Bilmecesini zelim
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
Besin nedir?
Tm canllar yaamsal faaliyetlerini gerekletirebilmek iin besinlere ihtiya duyar. Canllarn yaamlarn srdrebilmeleri, byyp gelimeleri iin tkettikleri yiyecek ve ieceklerin
tmne besin denir. Beslenme ise salkl yaamak iin gerekli olan bu besin maddelerinin
vcudumuza alnmasdr. Besinlerin bazlar hayvanlardan, bazlar ise bitkilerden elde edilir.
Temel besin ierikleri

Tkettiimiz besinlerde farkl besin ierikleri bulunur. Bu besin ierikleri proteinler, karbonhidratlar, yalar, vitaminler, su ve minerallerdir. Bu besin ieriklerine ait baz rnekler aadaki
ekilde yer almaktadr.
Proteinler
Mineraller
Besin
ierikleri
Karbonhidratlar
Su
Vitaminler
Yalar
Proteinler
Proteinler yaamsal faaliyetlerimizin dzenlenmesinde rol alr. Proteinler, yapc ve onarc
besin grubuna girer. Vcudumuzun byyp gelimesi ve yaralarmzn iyilemesi iin proteinler gereklidir. Vcudun mikroplara kar direncini artrarak vcudu hastalklara kar korurlar.
Salarn ve trnaklarn uzamasn proteinler salar. Proteinler hem hayvansal hem de bitkisel
besinlerde bulunur. Et ve et rnleri, st ve st rnleri, yumurta, baklagiller, tahllar ve kuruyemiler proteince zengin besinlerdir.
4
Etkinlik 1.1. Kolum hzla iyileiyor

Ali, futbol oynarken sol kolunun stne der. Kolunun ok armas zerine ailesiyle hastaneye gittiinde kolunun krlm olduunu renir. Kolunu alya alan doktor 21 gn sonra Aliyi
kontrole arr. Doktor, Aliye tedavisi boyunca aadaki besinleri bol miktarda tketmesini
tavsiye eder. Doktorun nerdii beslenme listesi aadaki gibidir.
Beslenme Listesi
Et ve et rnleri
St ve st rnleri
Yumurta
Kuru baklagiller
Fndk, fstk, badem
Ali, ilalarn kullanr ama beslenme listesinde yer alan yiyecekleri pek tketmez. Kontrole
gittiinde, krnn tam iyilememi olduunu ve kolunun yedi gn daha alda kalmas gerektiini renir. Bir hafta sonra kolunun als alr.
Ali yaklak iki yl sonra bisiklet srerken sa kolunun stne der. Alinin bu kez de sa kolu
krlr ve tekrar alya alnr. Bu defa Ali, doktorun yazd ilalarla birlikte, nerdii beslenme
listesine gre beslenir. 21 gn sonra kontrole gittiinde kolunun iyiletiini renir.
Alinin kolunun krlmasn ve iyileme srelerini gsteren aadaki grafii inceleyelim ve
grafiin altndaki soruyu cevaplayalm.
yileme Sresi / Gn
30
25
20
15
10
5
0
1. krlma
2. krlma
Krlma
Yukardaki grafie gre Alinin kollarnn iyileme srelerinin farkl olmasnn sebepleri nelerdir? Aklayalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
5
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
Etkinlik 1.2. Hangi besinde protein var?
Neler gerekiyor?

Nitrik asidin solunmas ya

da vcutla temas durumunda
tehlikeler oluabilir.
Nitrik asit buharn solumayalm.
Deneyi retmenimizin
gzetiminde ve gvenlik nlemlerine uygun olarak gerekletirelim.
Deney gzl ve koruyucu
eldiven kullanalm.
Nitrik asit buharn solumayalm.
Ba kullanrken retmenimizden yardm alalm.
Seyreltik nitrik asit zeltesi

Kvet veya plastik leen
Damlalk
6 adet deney tp
Meyve ba
Besin paralar: st, ekmek, patates,
yourt, fndk, halanm yumurta
Nasl bir yol izleyelim?
3-5 kiilik gruplar oluturalm.

Besinleri ok keskin olmayan bir bak yardm ile kk paralara blelim.
Her besinden birer kk para alarak bu paralar deney tplerine ayr ayr koyalm ve daha
sonra tpleri tple yerletirelim.
Tplerdeki besin paralar zerine nitrik asit damlattmzda neler olabilir?
..................
..................
Deneyi yapmadan nce hangi besinde protein olabileceini tahmin edelim. Tahminlerimizi
nedenleriyle birlikte yazalm.
..................
..................
imdi tplerdeki besin paralarna damlalk kullanarak birka damla nitrik asit zeltisi damlatalm ve en az 1 dakika bekleyelim. Besinlerin zerinde renk deiimi olup olmadn gzlemleyerek verileri tabloya kaydedelim.
Veri Tablosu
Besinler
Renk Deiimi (var/yok)
Gzlemlenen Renk
Halanm yumurta ak
Ekmek
Patates
Yourt
Fndk
St
Tahminlerimizle gzlemlerimiz uyumlu mu? Aklayalm.

Elde ettiimiz sonular snf arkadalarmzla paylaalm.
Sizin gzlemlerinizle arkadalarnzn gzlemleri arasnda fark var mdr? Varsa bu farkllklar
nelerdir? Farkllklarn sebepleri neler olabilir? Benzer durumlar bilim insanlarnn arasnda
da olabilir mi? Aklayalm.
..................
..................
Karbonhidratlar
Karbonhidratlar temel besin maddelerimizden olup birinci dereceden enerji verici olarak
kullanlan besin ierii grubudur. Vcudumuz iin gerekli olan enerji, besinlerde ncelikle bu
gruptan salanr. Pirin, bulgur, arpa, yulaf, msr, buday, meyve ve sebzelerin ou karbonhidrata zengindir.
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
Etkinlik 1.3. Patatesin gizemini kefedelim
Neler gerekiyor?

yot zeltisi
Damlalk
Kahvalt ba
1 adet orta boy patates

Soyduumuz patatesi kk paralara blelim.
Bir para patates alp zerine damlalk yardmyla iyot zeltisinden birka damla damlattmzda neler olabilir? Tahmin edelim.
..................
..................
Bir para patates alalm ve parann zerine damlalk yardmyla iyot zeltisinden birka damla damlatalm ve gzlemlerimizi yazalm.
..................
..................


8
Yalar
Yalar da karbonhidratlar gibi enerji veren besin ierii grubudur. Karbonhidratlardan saladmz enerji vcudumuz iin yetersiz kaldnda, gerekli enerjiyi yalardan elde ederiz. Yalar,
bitkisel veya hayvansal kaynakl olabilir. Zeytin, soya, susam, ayiei, ceviz, badem ve fndk
ya bitkisel kaynakl ya grubuna girer. te yandan tereya, balk ya ve kuyruk ya hayvansal kaynakl ya grubuna girer.
Etkinlik 1.4. Kutup aylar neden iridir?

Yunus, kutup aylarnn neden iri bir vcut yapsna sahip
olduunu merak eder ve bu problemi aratrmaya balar.
Bu srada arkadalaryla karlar ve onlardan yardm ister.
Bu durumun nedenlerini arkadalarna sorar. Aada Yunusun arkadalarnn verdii cevaplar yer almaktadr.
Souktan korunmak
amacyla ok fazla
ya depoladklar iin.
Hastalklara kar
daha dayankl olmak iin.
Yiit
Ali
Darbelere kar daha
dayankl olmak iin.
Besin ihtiyacn
karlamak iin.
Avlarn daha kolay
yakalayabilmek iin.
Tuba
Fatma
Beyza
Siz, Yunusun yerinde olsaydnz hangi arkada ya da arkadalarnzn dncesine katlrdnz?

Aklayalm.
....................................................................
....................................................................
Bu grler dnda farkl bir dnceniz var m? Aklayalm.
....................................................................
....................................................................
9
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
Etkinlik 1.5. Yalar iz brakr m?

Neler gerekiyor?

Pamuk
Kahvalt ba
Etiket
A-4 dosya kd
Laboratuvar eldiveni
Su, sv ya, tereya (veya margarin),
kuyruk ya
Laboratuvar eldiveni takalm. Bak kullanrken retmenimizden yardm alalm.

A4 dosya kdndan erit hlinde bir dikdrtgen para keselim ve aadaki izimde grld gibi bu kt parasnn zerine bozuk para byklnde be adet daire izelim.
Su
Sv ya
Tereya
(veya margarin)
Kuyruk ya
Dairelerin altlarna sra ile su, sv ya, tereya (veya margarin) ve kuyruk ya yazalm.
Besinleri dairelerin iine srp bir sre beklediimizde neler olabilir? Tahmin edelim.
....................................................................
....................................................................
10
imdi eldivenlerimizi takalm. Belirtilen besinleri dairelerin iine srp bir sre bekleyelim.
Gzlemlerimizi yazalm.
....................................................................
...................................................................
Tahminlerimiz gzlemlerimizle uyumlu mu? Aklayalm.
....................................................................
....................................................................
Bu etkinlikte hazrladmz eridi bir sonraki etkinlikte kullanacamz iin atmayalm.
11
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
Etkinlik 1.6. Yalar nasl iz brakr?

imdi grubumuzla birlikte etkinliimizin 2. aamasn gerekletirelim.
Neler gerekiyor?

10 adet petri kab (ay taba da olabilir)

Besin maddeleri: st, badem, zeytin,
fndk, elma, salatalk,
halanm et (tavuk, balk, krmz et gibi)
halanm nohut,
ekmek, halanm yumurta ak
A4 dosya kd
Laboratuvar eldiveni
takalm. Bak kullanrken retmenimizden
yardm alalm.

Malzeme listesinde belirtilen besinleri, kk paralar hlinde kesip bo bulunan petri kaplarna (ay tabaklarna) yerletirelim. Sv besinleri ise petri kabna sacak miktarda aktaralm.
A4 dosya kdndan erit hlinde bir dikdrtgen para keselim ve bir nceki deneyde grld gibi bu kt parasnn zerine bozuk para byklnde daireler izelim.
Petri kaplarnda bulunan besinlerden bir para alp A4 kdna srdmzde neler olabileceini tahmin edelim.
....................................................................
....................................................................
imdi laboratuvar eldivenlerimizi takalm. Petri kaplarndaki besin rneklerini eride srerek gzlemleyelim.
....................................................................
....................................................................
12
Yaptmz bu deneyden yola karak, besinlerin iinde ya bulunup bulunmad ile ilgili
hangi sonuca varabiliriz? Aklayalm.
....................................................................
....................................................................
Bu izleri bir nceki deneyde hazrlam olduumuz eritteki ya izleri ile karlatralm.
Vitaminler
Vitaminlerin en nemli grevi vcudumuzun direncini artrmaktr. Dier besinlerle birlikte
byyp gelimemizi salar. Vitaminler vcudumuzu hastalklardan korur ve iyilememize yardmc olur. Vitaminlerin eksiklii durumunda vcudumuzda eitli hastalklar meydana gelir.
Besin maddelerinin ierisinde eitli vitaminler bulunur. Vitaminler zellikle meyve ve sebzelerde bol miktarda bulunur ve vcudumuzda farkl grevleri stlenir. Aada vitamin eitleri
ve vitaminlerin vcudumuzdaki grevlerine ilikin ema yer almaktadr.
13
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
Vitamini
Yumurta, st, baklagiller, mantar, taze fasulye, domates, havu, karacier, ceviz, kereviz ve fstk A vitamini bakmndan zengindir. Deri
ve gz sal iin gereklidir.
Vitamini
Tahllar, kuru baklagiller, yumurta, st ve st rnleri ve krmz et

B vitamini bakmndan zengindir. Hafzay glendirir, dikkat dankln nler ve beynin grevlerini yerine getirmesine yardmc
olur.
Turungiller, maydanoz, domates, lahana, brtlen ve yeil yaprakl sebzeler C vitamini bakmndan zengindir. Di ve di eti sal
iin gereklidir. Vcudun mikroplara kar direnli olmasn salar.
Vitamini
Vitamini
Balk, balk ya, karacier, yumurta, kurutulmu meyve ve sebzeler

D vitamini bakmndan zengindir. Kemik ve di geliimi iin gereklidir.
Vitamini
Yeil sebzeler, tahllar, kuru yemiler, domates ve yumurta sars E

vitamini bakmndan zengindir. Vcudun bymesi iin gereklidir.
Vitamini
Yeil sebzeler, krmz et, ay, domates, muz, karacier ve msr

K vitamini bakmndan zengindir. Kemiklerimizin glenmesine,
kesik ve yaralanmalarda kann phtlamasna yardmc olur.
Besinlerdeki vitamin kaybn en aza indirmek iin besinlerin saklama koullarna, sebze ve
meyvelerin olabildiince i ve taze olarak tketilmesine dikkat edilmelidir.
14
C Vitamininin srr

1400l yllarda denizlere alan ve uzun sre denizde kalan denizciler kuru gdalarla (pirin, nohut, kuru
fasulye gibi) beslenirlerdi. Bir sre sonra gemiciler nedeni
belli olmayan bir hastala yakalanmaya baladlar. Hasta
olan denizcilerin di etleri ierek kanamaya balyor, dileri dklyor ve yaralar ok ge iyileiyordu. Hasta olan
denizciler gten dyor ve lyordu. Gemisinde benzer bir durumla karlaan bir kaptan, bu hastaln bulac olabilecei ihtimalini dnerek hastalar ssz bir
adada lme terk etti. Adaya braklan gemiciler, a kalmamak iin adada bulduklar yeillik ve meyveleri yedikDenize alan gemiciler
lerinde iyiletiler. Bilim insanlar, bu hastaln nedeninin
beslenme dzeninden kaynaklanabileceini dnerek bir grup denizci ile yaptklar almada,
turungiller (limon, portakal, mandalina gibi) ile beslenenlerin daha abuk iyiletiini gzlemledi.
Sizce turungillerde bulunan hangi maddeler bu hastala iyi gelmi olabilir? Aklayalm.
....................................................................
....................................................................
Su ve mineraller
Vcudumuzun yaklak olarak drtte nn sudan olutuunu biliyor muydunuz? Vcudumuzun su ihtiyacn ncelikle su ierek karlarz. Vcudumuzdaki kan ve idrarn byk bir blm de sudan oluur. Su, vcutta gerekleen tm yaamsal olaylar iin gerekli ortam salar.
Mineraller, vcudumuzdaki yaamsal olaylar dzenleyen besin grubudur. rnein kalsiyum,
potasyum ve demir en ok bilinen minerallerdendir. Mineralleri yiyecek ve ieceklerle birlikte
vcudumuza alrz. Mineraller kemiklerin yapsnda bol miktarda bulunur ve bymeyi salar.
Sofra tuzu ve maden sularnda yksek dzeyde mineraller bulunur. Vcudumuz iin gerekli
besin maddelerini alrken bu besin maddeleriyle birlikte su ve mineralleri de alrz. Tm besin
maddelerinin ierisinde az veya ok miktarda su ve mineraller bulunur. Su taze meyve ve sebzelerde ok miktarda bulunurken nohut, buday ve pirin gibi kuru besinlerde daha az bulunur.
Demir ve fosfor gibi mineraller et, balk, kmes hayvanlar ve meyvelerde bulunur. Kalsiyum,
st ve st rnlerinde, sodyum ise sofra tuzu, sebzeler ve ime sularnda bol miktarda vardr.
Bilgi daarcm
Mineraller sadece tkettiimiz besinlerde bulunmaz. Doadaki eitli kayalarda da mineraller bulunur.
15
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
Etkinlik 1.7. Susuz besin olur mu?

Neler gerekiyor?

Keskin ve sivri ulu aralar

kullanrken ok dikkatli olmalyz!
1-2 adet taze sebze veya meyve

(yeil biber, taze faslye ve elma gibi)
1 dilim peynir
1 dilim ekmek
3 adet saydam saklama poeti
zole bant
3 adet kk etiket
Makas


1-2 adet taze sebze/meyveyi retmenimizin yardmyla dilimleyelim.
Setiimiz bir taze sebze veya meyveyi, 1 dilim peynir ve 1 dilim ekmei ayr ayr
poetlere koyalm.
Poetleri hava almayacak ekilde kapatarak etiketleyelim.
Etiketlerin zerine grubumuzun adn yazarak etiketi poetin bir kesine yaptralm.
Pencere kenarna koyulan poetleri gn sre ile bekletelim.
gn boyunca poetlerde oluan deiimleri gzlemleyerek tabloya yazalm.
GZLEM SONULARIM
1. GN
2. GN
1-2 adet taze

sebze / meyve
1 dilim peynir
Ekmek poeti
16
3. GN
Hazrlam olduumuz tablodaki verilerden yararlanarak nasl bir sonuca varabiliriz?
....................................................................
....................................................................
Besinlerin kurumu hlleri mi yoksa ilk hlleri mi daha salkl grnyor? Aklayalm.
....................................................................
....................................................................
Besinlerin iindeki suyu incelemek iin siz de farkl yollar nerebilir misiniz? Tartalm.
Susuz besin olur mu, sorusuna cevap bulmak iin elmay rendeleyip bir tlbent iinde
skarak suyunu elde edebiliriz. Buradan da anlalaca gibi bilim insanlar ayn aratrma
sorusuna farkl yntem ve aralarla cevap arayabilirler.
Dengeli ve salkl beslenme

Salkl byme ve gelimemiz iin besinlerin, vcudumuzun ihtiya duyduu kadaryla alnmasna dengeli beslenme denir. Salkl beslenme ise insanlarn yaamsal faaliyetlerini srdrebilmeleri iin eitli besin gruplarndan yeterli ve dengeli miktarda tketmeleridir. Aldmz
besinler ile zayflamadan, imanlamadan ve hastalanmadan yaammz srdrdmzde
dengeli ve salkl beslendiimizi syleyebiliriz.
lgili meslekleri tanyalm
Diyetisyenlik, alk ve gda mhendislii gibi meslekleri duydunuz mu?
evrenizde bu meslekleri yapan tandklarnz var m? Bu mesleklerde alanlar neler yapar?
Gnmzde beslenme alkanlklarmzn deimesi ile birlikte dengesiz ve ar beslenme,

egzersiz eksiklii, hareketsiz yaam gibi birok nedenden dolay evremizde ar kilolu kiiler
gryoruz. Ar kilo vcudumuzdaki ya miktarnn ar ekilde artmas sonucunda olumaktadr. Bu, bir hastalktr ve buna obezite denir.
Bilgi daarcm
Egzersizin obezite, eker, kalp-damar ve yksek tansiyon gibi hastalklarn
tedavisinde etkili olduu bilinmektedir.
17
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
Etkinlik 1.8. Kahvaltm hazrlyorum

Aadaki tabloda, kahvaltda tketilen baz besin eitleri verilmitir.
Verilen besinleri kullanarak en fazla sekiz eitten oluan bir kahvalt listesi hazrlayalm.
Setiimiz besin eitlerini aadaki tabloya yerletirelim. Listedeki besinlerin en ok ierdii
besin gruplarna ( { ) iareti koyalm.
BESNLER
peynir
yumurta
bal
patates kzartmas
reel
domates
st
meyve suyu
zeytin
tereya
ekmek
meyve
18
BESN ERKLER
Setiim Yiyecek
ve ecekler
Karbonhidrat
Protein
Ya
Vitamin
1
2
3
4
5
6
7
8
1. Hazrladmz listede yer alan besinler en ok hangi besin ieriinden olumaktadr?
....................................................................
2. Bu listede yer alan besinlerin vcudumuzdaki grevleri nelerdir?

....................................................................
....................................................................
3. Bu listeye gre dengeli beslenebileceinizi dnyor musunuz? Aklayalm.
....................................................................
....................................................................
4. Dengeli beslenmenin insan sal asndan nemini aratralm ve snfmzda sunalm.
19
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
Besinlerimizin tazeliinin nemi

Besinlerimizi uzun sre hi bozulmadan ve salkl bir ekilde tketmek iin uygun koullarda saklamalyz. Satn aldmz rnlerin paketlenmi olmasna ve son kullanma tarihlerine
dikkat etmeliyiz. Ayrca dondurulmu gdalar satn aldktan sonra hemen tketmeli ve znm gdalar tekrar dondurmamalyz. Dondurulmu gdalar tketmek yerine besinleri taze
olarak tketmeliyiz.
Bilinli bir tketici olabilmek iin satn alm olduumuz, paketlenmi rnlerin zerinde
belirtilen baz sembol ve aklamalara dikkat etmeli ve bunlar okumalyz. Bu sembol ve aklamalardan bazlar aadaki tabloda yer almaktadr.
BLNL TKETC
Alo Gda 174 tkettiimiz besin maddeleri ile ilgili problemlerimizi iletebileceimiz danma hattdr.
lkemizde her bakanln kendine zg amblemi vardr. Bu amblem besin maddesinin salmza uygun olduunun gstergesidir.
Paketlenmi rnleri satn alrken paket zerinde Trk Mal

ambleminin bulunmas nemlidir. lkemizin fabrikalarnda retilen
rnleri kullanmak lke ekonomisine katk salar.
da Kodeksi Uyar
nc
rk G
a
T
Hibir koruyucu
madde iermez.
.T.: 17/08/2012
S.T.: 17/08/2014
P.N.05
05:19
Satn aldmz, paketlenmi rnlerde bulunan bu

amblem besinlerin katk maddesi iermediini gsterir.
Her rnn bir son kullanma tarihi olmas gerekir. Bu, son kullanma tarihine kadar rnn tazeliini koruduunun gstergesidir.
Bu amblem, Trk Standartlar Enstitsnn kalite

standartlarna gre rnn sala uygun retildiinin ve gvenle
tketilebilir olduunun gstergesidir.
Geri dnm amblemi gda rn paketlerinin yeniden kullanlabilir olduunu gsterir. Bu rnleri toplamak ve rnlerin geri
dnmn salamak lke ekonomisine ok byk katk salar.
20
Son yllarda gda maddelerine koruyucu, renklendirici, tatlandrc gibi katk maddeleri eklenmektedir. Bu gdalar, ocuklarn ve genlerin ilgisini ekmektedir. Ancak bu katk maddelerinden bazlar salk sorunlarna yol aabilir.
Etkinlik 1.9. Bilinli tketiciler

Neler gerekiyor?

4 adet yiyecek paketi

Bu etkinlik iin 3-5 kiilik gruplar oluturalm.

Setiimiz yiyeceklerden birinin paketini snfa getirelim.
Her grupta en az drt farkl besin paketi olmasna dikkat edelim.
Getirdiimiz besin paketlerini inceleyerek zerindeki retim ve son kullanma tarihlerini tabloya yazalm.
Tabloda verilen amblemler getirdiimiz besin paketinin zerinde varsa ( { ) iareti koyalm.
Besin Paketleri
retim
Tarihi
Son
Kullanma
Tarihi
da Kodeksi Uyar
nc
rk G
a
T
Hibir koruyucu
madde iermez.
1. Besin Paketi
2. Besin Paketi
3. Besin Paketi
4. Besin Paketi
Paketlenmi besinler retim ve son kullanma tarihleri arasndaki srede tketilmelidir. Bu
sre, rnlerin zelliklerine gre deiebilir. Tablodaki besinlerin tketim sresini hesaplayalm
ve aralarndaki farkllklar tartalm.
21
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
Etkinlik 1.10. Gda katk maddeleri

Teknolojinin hzla ilerlemesi ve tketim alkanlklarmzn deimesi ile birlikte yiyeceklerimize baz katk maddeleri eklenmektedir. Ancak binlerce yldr besinlere renklendirici bitkilerin
katld da bilinmektedir. Kimya sektrnn gelimesiyle gda katk maddeleri eitlenmi ve
yediimiz birok gdann iine girmitir. Bu maddeler besinlerin renklendirilmesinde, tatlarnn
artrlmasnda ve raf mrlerinin uzatlmasnda kullanlmaktadr. Gda katk maddelerinin kullanm konusunda lkemizde baz snrlamalar yaplmaktadr. Her bir gda katk maddesi ile ilgili
en yksek miktarlar belirlenmekte ve gdalarn bu miktarlarn zerinde katk maddesi ierip
iermedii kontrol edilmektedir.
Gda katk maddelerinin kullanm ile ilgili baz farkl grler ortaya kmtr. Aada bu
grlerden bazlarna yer verilmitir.
1. gr: Gda katk maddeleri sala zararldr. Bu maddeler alerji ve kansere neden olmaktadr.
2. gr: Gda katk maddeleri gereklidir. Bu maddeler besinlerin uzun sre saklanmasn,
renklerinin gzel, tatlarnn ise daha lezzetli olmasn salamaktadr.
Bu grler dikkate alndnda, sizce gdalarda katk maddeleri kullanlmal m? Cevabmz
nedenleriyle birlikte aklayalm.
....................................................................
....................................................................
Not: Arkadalarmzla tartrken bilimsel bilgileri kullanmaya gayret gsterelim.
22
Sigara ve zararlar
Sigara kullanm, insan saln tehdit eden kt bir alkanlktr. nsanlar sigara itikten sonra, iindeki nikotin nedeniyle sigaraya baml hle gelirler. Sigara, vcudumuzda bata akcier
olmak zere birok organmza zarar verir. Sigara kullanm az kokusu yapar, di ve di eti
hastalklarna, cildimizin bozulmasna, tat alma, grme ve duyma bozukluklarna yol aar. Sigara vcutta yorgunluk ve uykusuzluk hli yapar ve ekonomik adan aile btesine zarar verir.
Sigara ien kiinin yaknnda olanlar da dumanndan etkilendikleri iin pasif iici olurlar. evre
kirliliine yol amasnn yan sra yangnlarn da en nemli sebeplerinden biri, sndrlmeden
atlan sigara izmaritleridir.
Sigarada 4000 civarnda zehirli madde vardr.
Btan
(tp gaz)
Kadmiyum
(pil metali)
Tiner
Naftalin
(gve kovucu)
Aseton
(oje skc)
Arsenik
(fare zehiri)
Karbonmonoksit
(egzoz gaz)
Nikotin
(uyuturucu)
Boya
Bilgi daarcm
ALO 171 Sigara Brakma Hatt sigaray brakmak isteyenlere destek olmak
amacyla kurulmutur.
23
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
Alkol ve zararlar
Alkol, insann salkl dnmesine engel olan bir maddedir ve baz hastalklara yakalanma olasln artrmaktadr. rnein alkol kullanan insanlarn karacierleri zamanla grevlerini
yerine getirememektedir. Alkol kullanmnn ayn zamanda bilin ve denge kayb, grme ve
konuma bozukluu gibi olumsuz etkileri de vardr. Alkol kullanarak trafie kan insanlar trafik
kazalarna neden olabilmektedir.
ER HAZIRLAYALIM
T
S
O
P
Sigara ve alkol salmz olumsuz etkilemektedir. Sigara ve alkol kullanmnn
zararlaryla ilgili gazete ve dergilerde haberler yer almaktadr. Gazete ya da dergilerden sigara ve alkoln zararlar ile ilgili bulduumuz haber, afi veya fotoraflar
kullanarak bir poster hazrlayalm. Daha sonra hazrladmz posteri snfmzda
sunalm. Belirlediimiz ltlere gre kendi hazrladmz ve arkadalarmzn
hazrladklar posterleri deerlendirelim.
Posterimize dikkat ekici bir slogan yazmay unutmayalm.
24
25
Ekmek
Sebze ve meyve
Et-yumurta kuru baklagil
St ve st rnleri
Dondurulmu gdalar
Katk maddeleri
Son kullanma tarihi
DENGEL BESLENME
BESN MADDELER
SALII TEHDT EDENLER
BESLENME VE SALIK
PAKETLENM BESNLER
Neler rendik?
Alkol
Alkol
Sigara
Su
Mineraller
Vitaminler
Proteinler
Yalar
Karbonhidratlar
Kanamay durdurma
reme ve byme
Diler ve kemik
Vcut direnci
Sinir faaliyetleri
Gz sal
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
rendiklerimizi deerlendirelim
1. Besinlerin son kullanma tarihini neden dikkate alrz? Son kullanma tarihinin insan sal
asndan nemini aklayalm.
.....................................................................
.....................................................................
2. A, B ve C maddelerinin protein miktarlar aadaki grafikte belirtilmitir.

Protein Miktar
30
25
20
15
10
5
0
Madde Ad
Grafii inceleyen Yiit, A ile gsterilen yiyecein peynirli tost, B ile gsterilen yiyecein patatesli gzleme ve C ile gsterilen yiyecein kymal yumurta olduunu dnmektedir. Yiitin
bu dncesine katlyor musunuz? Aklayalm.
...................................................................
...................................................................
26
I. Beherde (A) Besini
II. Beherde (B) Besini
III. Beherde (C) Besini
3. Alinin retmeni, laboratuvarda adet zde beherden birine para (A) besini, dierine para (B) besini ve sonuncusuna da para (C) besini yerletiriyor. Bu besinlere ayr
ayr gda testleri uygulayarak ierdikleri temel besin maddelerini deneysel yntem ile aratryor. Gzlemleri sonucunda aada belirtilen verileri elde ediyor:
I. A, B ve C besinleri birbirinden farkldr.
II. A besininin 1. parasna iyot zeltisi damlatldnda besin zerinde mor ya da lacivert
renk dnm gzlenmektedir. A besininin 2. parasna nitrik asit damlatldnda besin zerinde renk deiimi gzlenmemektedir.
III. B besininin 1. parasna nitrik asit damlatldnda besin zerinde sar renk dnm
gzlenmektedir. B besininin 2. parasna iyot zeltisi damlatldnda renk deiimi gzlenmemektedir.
IV. C besininin 1. parasna nitrik asit damlatldnda renk deiimi gzlenmemektedir.
C besininin 2. parasna iyot zeltisi damlatldnda renk deiimi gzlenmemektedir.
V. A, B ve C besinlerinin 3. paralar kda srldnde ise;
A: Leke brakmamakta,

B: Az leke oluturmakta,
C: effaf ve kalc bir leke brakmaktadr.
Buna gre A, B ve C besinlerinin ierdii temel besin maddeleri neler olabilir? Aklayalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
27
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
4. ehirler aras yiyecek nakliyesi yapan bir firmaya ait depoda aadaki besinler bulunmaktadr. Bu besinlerin ayr ayr trenlerle gnderilmesi gerekmektedir. Sizce hangi besin, hangi
trene yklenmelidir?
Gruplandrma yaparken besinlerin ierisinde en ok bulunan besin maddesini dikkate alalm ve herbir besini bir vagona ykleyelim.
BESN TABLOSU
Ekmek
Yumurta
Un
Maydanoz
Tavuk
Patates
Ceviz
Makarna
Ispanak
Limon
Nohut
Kaymak
Karbonhidrat
Treni
Protein Treni
Ya Treni
Vitamin Treni
28
5. Aadaki tabloda vitamin eitleri ve bu vitaminlerce zengin olan baz besinlerin resimleri verilmitir. Aada ise vitaminlerin vcuttaki baz grevleri yer almaktadr. ncelikle aada
belirtilen grevlerin hangi vitamine ait olduunu belirleyelim. Daha sonra, belirlediimiz vitamini vcuttaki grevinin karsna yazalm.
A VTAMN
VTAMN
VTAMN
K VTAMN
VTAMN
Kemiklerin ve dilerin yapsna katlr. (.)

Byme ve gelimeyi salar. (.)
Deri ve gz sal iin gereklidir. (.)
Vcut dna akan kann phtlamasna yardmc olur. (..)
Vcudu hastalklara kar korur. (.)
Hafzay glendirir. (..)
29
VTAMN
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
6. Bir aratrma grubu drt kyde sigara kullanmna ilikin bir aratrma yapmaktadr. Bu
kylerde yaayan birey says birbirine eittir. Aadaki izelgede A, B, C, D kylerinde bir gnde alnan sigara paketi saylar verilmitir. Her kiinin gnde 1 paket sigara itiini dnelim.
KYLER
50
PAKET
100
PAKET
150
PAKET
250
PAKET
300
PAKET
200
PAKET
Bu tabloya gre aadaki tahminleri okuyarak tahminlerin doru olup olamayacana ilikin
grmz, altndaki seeneklerden birini iaretleyerek belirtelim.
D kynde, C kyne gre daha fazla insann kalp ve damar hastalna yakalanma riski vardr.
( ) Doru ( ) Yanl
C kynde, daha fazla insann erken yalanmas beklenebilir.

( ) Doru ( ) Yanl
B kynde daha fazla insann, akcier hastalklarna yakalanma riski vardr.

( ) Doru ( ) Yanl
30
NOTLARIM
31
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
2. BLM
BESNLERN
SNDRM
AMALAR
Bu blmde, besinlerin vcudumuzdaki sindirimi srasnda izledii yolu ve sindirimde grevli olan yap ve organlar
reneceiz.
Sindirim
Az
Di
Yutak
Yemek borusu
Mide
nce barsak
Kaln barsak
Resimde besinlerin insan vcudunda yararl hle

gelebilmeleri iin nasl bir yolculuk yaptn grmekteyiz.
Sizce bu yolculuk srasnda besinleri vcudumuza yararl
hle getirmekle grevli organ ve yaplar nelerdir?
Sindirimin gerekleebilmesi iin besinler hangi ilem
basamaklarndan geer? Sindirimin balad yer olan
dilerimizin saln nasl koruyabiliriz?
32
33
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
Besinlerin sindirimi
Vcudumuz iin gereken enerjiyi yediimiz besinlerden salarz. Bu enerjiyi elde edebilmemiz iin besinlerin vcudumuzda farkl ilemlerden gemesi gerekir. Elde edilen enerji vcudumuzda yaamsal faaliyetler iin kullanlr. Canllara yararl hle gelebilmeleri iin besinleri,
vcudumuzda uzun bir yolculuk beklemektedir. Bu yolculuk srasnda besinler vcudumuzda
baz yap ve organlar sayesinde faydal hle gelmektedir.
Besinlerin enerjiye dnebilmesi iin en kk paralara ayrlmas ve vcudumuzun her
alanna dalmas gerekir. Besin maddelerinin vcut tarafndan kullanlabilmesi iin en kk
paralara ayrlmasna sindirim denir. Vcudumuzda besinlerin sindirimi, sindirimde grevli
olan yap ve organlar tarafndan gerekletirilir. Aada yer alan ekil, yediimiz besinlerin
sindirilmesinde grevli olan yap ve organlar gstermektedir.
Yutak
Az
Yemek borusu
Mide
nce barsak
Kaln barsak
34
Sindirimde grevli yap ve organlar nelerdir?

Az
Sindirimin balad ilk yer azdr. Azda dil ve diler

bulunur. Tkrk bezleri tarafndan salglanan tkrk svs, yediimiz besinleri ncelikle slatr ve yumuatr. Diler,
besinleri ineme yoluyla kk paralara ayrmaya yardmc olur. Dil ise besinlerin tatlarnn alnmasn ve yutaa
iletilmesini salar.
Bilgi daarcm
Vcudumuz gnde yaklak 1,5 litre tkrk salgs retmektedir. Bu tkrk salglar besinlerin sindirimi iin gereklidir.
Etkinlik 1.11. inemek nemli mi?

Neler gerekiyor?

2 adet kt tabak
2 dilim ekmek
Meyve ba
2 adet kapakl cam kavanoz
2 adet etiket
Su

ki dilim ekmekten bir dilimi btn brakarak dierini bakla kk paralara ayralm.
Btn ve paralanm ekmek dilimlerini ayr ayr kavanozlara koyarak 2/3n su ile dolduralm.
Kavanozlarn zerine sras ile I ve II etiketlerini yaptralm.
35
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
Kavanozlar bir sre alkaladmzda neler olabileceini tahmin edelim.

....................................................................
....................................................................
imdi, kavanozlar ayn ekilde ve ayn srede alkalayalm. Her iki kavanozdaki ekmekleri
gzlemleyelim. Gzlemlerimizi aklayalm.
....................................................................
....................................................................
Tahminlerimizle gzlemlerimiz uyumlu mu? Nedenleriyle birlikte aklayalm.
....................................................................
....................................................................
Dilerimiz
Azmzda, yediimiz besinlerin ineme yoluyla kk paralara ayrlmasn salayan yap
dilerimizdir. Dilerimiz besinleri paralama, ezme, koparma ve tme grevlerini yapar. Bu
grevlerin yan sra konumaya da yardm eder. Dilerimiz besinlerin inenerek yutulmasn
kolaylatrr. Bylece besinlerin sindirimine de yardmc olur.
36
Kesici diler
Kpek dileri
Kk az
dileri
Byk az
dileri
St dileri
Kalc diler
Yeni doan bebeklerin dileri yoktur. Bu nedenle

yeni doan bebekler dileri kana kadar sv ya da
ezilmi gdalarla beslenirler. Bebeklerin dileri, kemik
geliimine bal olarak bebek alt aylk olunca kmaya balar. kan bu dilere st dileri denir. St dileri
toplam 20 tanedir. 7-8 yana gelindiinde st dileri
dklmeye balar ve bu dilerin yerini kalc diler
alr. Yetikin ve salkl bir insann aznda 32 tane di
bulunur.
Dilerimiz, ekil ve byklk bakmndan birbirinden farkllk gsterir. Farkl yapdaki bu dilerimiz,
farkl grevleri yerine getirmektedir. Yap ve grevlerine gre diler kesici diler, kpek dileri ve az dileri
olmak zere eittir. Genellikle 18-22 yalar arasnda kan az dileri ise yirmi ya dileridir.
KESC DLER
KPEK DLER
Kesici diler azmzn n

tarafnda bulunur. Besinleri
srarak, kesip koparmamz
salar. Alt ve st enede
drder tane olup azmzda
toplam sekiz kesici di
bulunmaktadr.
Kesici dilerin sa ve sol

olmak zere iki yannda yer
alr. Ular sivri yapdadr,
besinleri koparp
paralamamz salar. Alt ve
st enede ikier tane olup
azmzda toplam drt kpek
dii bulunmaktadr.
AZI DLER
YRM YA DLER
Az dileri, zeri dz ve geni

olan dilerimizdir. Besinleri
ezerek besinlerin klmesini
ve tlmesini salar. Alt ve
st enede sekizer tane olup
azmzda toplam on alt az
dii bulunmaktadr.
Alt ve st enede ikier tane

olup azmzda toplam drt
yirmi ya dii bulunmaktadr.
Besinlerin tlmesini
salar.
37
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
Etkinlik 1.12. Dilerimize benzetelim
Bu etkinlikte diler aadaki aletlere benzetilmitir. Benzetmeler her zaman gereiyle bire bir benzemeyebilir.
Gnlk hayatmzda kullandmz eyann resimleri yukarda numaralandrlmtr. Bu eyalarn grevlerini hatrlayalm. Aada verilen emadaki harfler di eitlerini gstermektedir.
Buna gre aada sa tarafta harflerle gsterilmi dilerle yukarda numaralandrlm eyalar
tabloda eletirelim.
Eletirme Tablosu
Eyalar
Diler
38
Etkinlik 1.13. Di modeli yapyorum
Neler gerekiyor?

Krmz renk oyun hamuru

Beyaz renk oyun hamuru
A4 kd

Bir kt zerine, krmz renk oyun hamuru ile alt ve st ene modelini yapalm.
Beyaz hamurlarla 8 adet kesici di, 4 adet kpek dii ve 16 adet az dii modelini hazrlayalm.
Di eitlerini alt ve st ene zerine yerletirelim.
Yaptmz di modelini snfmzda sergileyelim.
39
5.
Snf
Fen Bilimleri
Yutak
1. nite
Yutak
Yutak, az ve burun boluunun arka ksm ile yemek

borusunun birletii ksmdr. Vcudumuzda nefes alma,
konuma ve yutma grevlerini yerine getirir. inenen ve
tkrkle yumuatlan besinlerin yemek borusuna getii
bir yapdr. Dilimiz azmzdaki besinleri yutaa iter. Yutak
ise yutkunma yoluyla besinlerin yemek borusuna iletilmesini salar. Yutakta sindirim olay gereklemez.
Bilgi daarcm
Kk dilimiz yutan balangcnda bulunur. Yemek yerken yukar doru
hareket ederek besinlerin burun kanalna kamasn nler. Bu srada soluk
borumuzu kapatarak besinlerin yemek borusuna kaymasn salar.
Yemek borusu
Yemek borusu, az ile mideyi birletirir. Vcudumuzda

nefes borusunun arkasnda bulunur. Yaklak olarak 25 cm
boyunda olan, esnek bir yapdr. Yemek borusu kaslma ve
geveme hareketleri yaparak besinleri mideye iletir. Yemek
borusunda sindirim olay gereklemez.
Mide
Yemek borusu
Mide
Besinlerin sindiriminden sorumlu nemli organlarmzdan biridir. Midede, besinler bir sre depolanr ve salglanan mide svlar ile kk paralara ayrlr. Midede de yemek borusundaki gibi kaslar yer alr. Mide, kaslp geveme
hareketi yaparak paralanm besinleri kartrr, bulama
hline getirir ve sindirir. Sindirilen besinler ince barsaa
iletilir. Mide svlar ayn zamanda besinlerde bulunan mikroplarn lmesini salar.
40
nce Barsak
Kaln barsak
nce barsak
nce barsak sindirim olaynn nemli blmlerinden biridir. Sindirim kanalnda mideden
sonra gelen ve yaklak olarak 8 metre uzunluunda kvrml bir yapdr. Karn boluunu doldurur. nce barsaktaki salglar sayesinde besinler ufak paralara ayrlr ve ierisindeki yararl
maddeler emilerek kana karr. Sindirilen besinlerden geri kalan atk maddeler ise kaln barsaa gnderilir.
Kaln barsak:
nce barsaktan sonra sindirilmeyen besin atklarnn topland yerdir. Boyu, ince barsan yaklak olarak 1/5i kadardr.
Besinlerde kalan fazla su burada emilir ve geri kalan posa ans yolu ile dar atlr. Kaln barsak besin atklar ierisindeki su ve minerallerin emilerek kana getii son yerdir.
Etkinlik 1.14. Besinler vcutta nasl bir yol izler?

Neler gerekiyor?

Etkinlik ncesinde
eldivenlerimizi takmay
unutmayalm!
1 adet orta boy halanm patates

Kilitli buzdolab poeti
Plastik eldiven
nce bayan orab
Kaln orap
Huni
Bo pet ie veya balon
1 bardak su
20 cm uzunluunda plastik su borusu
p
Bu etkinlikte sindirim organlarnn benzetilmi modeli yaplacaktr. Benzetmeler her

zaman gereiyle bire
bir rtmeyebilir.
41
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite


Halanm patatesi kilitli buzdolab poetine koyalm ve poeti kapatalm.
Patatesleri ellerimizle ezelim.
Poetimizi aarak poete bir miktar su ilave edelim.
Poetimizi kapatarak patatesleri bir sre daha ezmeye devam edelim.
Hunimizin altna plastik boruyu takalm.
Plastik borunun altna bo pet ie veya balonu balayalm.
Bo pet ie veya balonun azna ince bayan orabn takalm.
orabn ucunu kaln orabn iine geirelim.
Ezdiimiz patatesleri hazrladmz dzenekten geirelim.
Pet ieyi veya balonu skarak patates presinin ince ve kaln oraplara geiini salayalm.
kan preyi kt havlu zerine brakalm.
Hazrladmz etkinlik dzeneinde kullanm olduumuz malzemeler hangi organlarmz

temsil etmektedir? Nedenleri ile birlikte aadaki tabloya yazalm.
Kullanlan malzemeler
Temsil ettii
yap ve organ
Kilitli buzdolab poeti+ su

1 ay barda su
Huni
20 cm uzunluunda plastik
su borusu
Bo pet ie + su
nce bayan orab
Kaln orap
42
Nedenini aklayalm
Eklediimiz suyun grevi ne olabilir? Aklayalm.

....................................................................
....................................................................
Patatesin ezilip pre hline gelmesinde hangi yap ve organlar rol almtr? Aklayalm.
....................................................................
....................................................................
Besin maddeleri vcudumuzda nasl tanr?

Besinlerin sindiriminin, ineme yoluyla azda baladn rendik. Besinler srasyla azdan yutaa daha sonra yemek borusuna, mideye, ince barsaa ve kaln barsaa geer. nce
barsakta ok kk paralara ayrlm olan besinlerin, vcudumuz iin yararl ksm emilerek
kana geer. Kan svs vcudumuzda srekli olarak dolaan, yaammz iin olduka nemli bir
svdr. Peki, sindirilen besinler vcudumuzda kullanlmak zere nasl tanyor olabilir?
nce barsakta sindirilen bu besin maddeleri kana karr ve kanla tanr. Kaln barsaa
gelen besinlerin ierisindeki su ve mineraller ise kaln barsaktan kanmza geer. Kanmzda
bulunan bu besin maddeleri, su ve mineraller vcudumuzdaki yaamsal faaliyetlerde kullanlmak zere tm vcudumuzda tanr.
Dilerimizin sal
Salkl diler genellikle beyaz renktedir. Besin kalntlar, uzun sre azmzda kalrsa dilerin rmesine sebep olur. ryen diler zamanla siyah veya
kahverengi renge dnr ve di zerinde oyuklar
oluur. Di rn tedavi ettirmezsek rk zamanla salmz tehdit edebilir. Di rkleri, az
kokusuna ve di arlarna sebep olur. Bu nedenle di
hekimine dzenli olarak dilerimizi kontrol ettirmeli,
dzenli fralamal, az ve di salmza dikkat etmeliyiz.
43
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
Dilerimizi, gnde en az iki defa fralayalm. Fralarken di frasnn dilerimizin tm yzeylerine ulaabilmesine dikkat edelim.
Di saln korumak iin u noktalara dikkat etmeliyiz:

St ve st rnleri, meyve ve sebze tketmeliyiz.

Fazla karbonhidrat ieren eker ve ikolata gibi yiyeceklerin tketimini azaltmalyz.
Asidik iecekleri tketmemeliyiz.
Fndk, ceviz gibi sert kabuklu yiyecekleri dilerimizle krmamalyz.
ok scak ve ok souk yiyecekleri tketmekten kanmalyz.
Krdan gibi sivri cisimlerle dilerimizi temizlememeliyiz.
Salkl Diler
Salksz Diler
44
Ayrca eitli beslenme bozukluklar ve genetik faktrler di geliiminde sorunlar oluturmaktadr. Eer ailenizde erken yata di
problemi yaayan bykleriniz var ise, genetik olarak sizler de benzer problemler yaayabilirsiniz. Ancak di salnza nem verir,
kontrollerinizi yaptrsanz dilerinizin mrn uzatabilirsiniz. Bazen dilerde d grn ve gzellik bakmndan da bozukluklar
oluabilir. Dilerdeki bu ekil ve geliim bozukluklar ortodonti uzmanlar tarafndan, di telleri ve dilere taklan di aletleri ile dzeltilebilir. Tedavi boyunca di teli kullanan kiilerde, teller ktktan sonra dzenli diler ve gzel bir gl elde edilmektedir.
Sonu olarak dzenli bir ekilde di kontrol yaptralm. Dilerimizde sorunlar olumadan di hekimine gidelim. Salkl bir gle, gzel kokan bir nefese sahip olalm. Salkl bedenleri olan mutlu bireyler olarak toplumda yerimizi alalm.
lgili meslekleri tanyalm

Di hekimi, az ve di salnn korunmasnda almaktadr. evrenizde bu
meslei yapan tandklarnz var m? Bu meslekte alanlar neler yapar?
Bu meslekte alanlar baka neler yapar? Aratralm ve snftaki arkadalarmzla paylaalm.
Di fralar zamanla ypranr ve zelliini kaybeder. Bu nedenle ayda bir di

fralarmz yenilemeliyiz.
Dilerimizi her nden sonra ortalama 2 dakika fralamalyz.
evre Bilinci
Di fralarken ak braklan musluklar nedeniyle su israf ortaya kmaktadr. Her fralamada ak braklan musluktan ortalama 15 litre suyu boa aktm oluruz. Gnde 2 defa diini
fralayan bir kii ylda yaklak 10 ton su tketmi olur. Bouna akan sular, hem kendi btemize, hem lke ekonomisine
hem de dnya su kaynaklarna byk zarar vermektedir.
45
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
Etkinlik 1.15. Di arlarna dur diyelim!
Fotoraftaki ocuun rahatszl ne olabilir?

..
..
Bu rahatszla sebep olan etkenler neler olabilir?
..
..
Fotoraftaki ocua hangi tavsiyelerde bulunabiliriz?
..
..
46
47
(3) Yemek borusu
Paralama
Depolama
Besinleri iletir
Besinleri iletir
Neler rendik?
(4) Mide
(2) Yutak
SNDRM
Dil
Dar atma
Yumuatma
letme
Di sal
Besinlerdeki yararl madde emilimi
Paralama
Su ve mineral emilimi
Tkrk
(6) Kaln barsak
(5) nce barsak
(1) Az
Di
Di eitleri
Kpek dileri
Kesici diler
Az dii
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
1. Vcudumuz, yaamsal faaliyetlerimizi srdrebilmek iin gerekli enerjiyi, yapm ve onarm maddelerini besinlerden salar. Besinlerin daha kk paralara ayrlarak, vcudumuzun
kullanabilecei ekle dnmesi olayna sindirim denir. Sindirim olay sindirim organlarnda
gerekleir.
Aadaki insan vcudu modelinde, sindirimde grevli organlar okla gsterilmitir. Kutucuklarn iine sindirim organnn adn yazalm. Organlar, grevleri ile ilgili konuturalm.
NOT: Sindirim srasnda besinlerin izledii yolun srasna dikkat edelim.
Benim adm:
............................
Benim grevim:
............................
Benim adm:
............................
Benim grevim:
............................
Benim adm:
............................
Benim grevim:
............................
Benim adm:
............................
Benim grevim:
............................
Benim adm:
............................
Benim grevim:
............................
Benim adm:
............................
Benim grevim:
............................
Sindirim yap ve organlarnn adn srasyla aadaki, kutucuklara yazalm.
48
2. Aadaki tabloda sindirim sistemini oluturan yap ve organlarn grevleri verilmitir.

Verilen grevler, sindirim sistemini oluturan hangi yap ya da organlara aittir? Tabloda ilgili
alana () areti koyalm.
Grevleri
Az
Dil
Diler
Besinlerin bir sre depoland

ve sindirildii yerdir.
Sindirilen besin maddelerinin
kana getii yerdir.
Sindirimin balad yapdr.
Besinleri paralamamz, kesmemizi ve tmemizi salar.
Besinlerin azdan mideye
geiini salar.
Yutkunma yoluyla besinlerin
iletilmesini salar.
Tat almay ve besinlerin
yutaa iletilmesini salar.
49
Yutak
nce
Kaln
Yemek
Mide barsak barsak
borusu
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
3. I- Besinlerin koparlarak paralara ayrlmas

II- Besin maddelerinin kana gemesi
III-Besinlerin mideye iletilmesi
IV-Kat atklarn vcuttan dar atlmas
Yukarda verilen bilgilere gre besinlerin sindiriminin gerekleme srasn yazarak aklayalm.
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
4. Dilerimizin farkl grevleri vardr. Dilerin grevlerine gre aadaki eletirmeyi yapalm.
Kesici diler
A) Besinleri ezer ve tr.
Kpek dileri
B) Besinleri koparr ve paralar.
Az dileri
C) Besinleri keser ve koparr.
5. Aadakilerden hangisi besinlerin sindiriminin nedeni deildir?

A) Besinlerin kk paralara ayrlmas
B) Besin maddelerinin klerek kana gemesi
C) Yaamsal faaliyetlerimiz iin besinlerin yararl ve kullanlabilir hle gelmesi
D) Besinlerin yararl olmayan sv ksmlarnn ayrlmas
EV DEV:
Geri dnm malzemelerinden sindirim modeli hazrlayalm.

Evimizde, sindirimde grevli yap ve organlar temsil edebilecek malzemeleri dnelim.

Hangi malzemelerle modelimizi oluturacamza karar verelim.
Getirdiimiz malzemeler ile modelimizi snfta hazrlayalm.
Hazrladmz sindirim modelini arkadalarmza snfta sunum yaparak tantalm.
50
NOTLARIM
51
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
3. BLM
VCUDUMUZDA
BOALTIM
AMALAR
Bu blmde, vcudumuzda oluan zararl madde ve atklarn boaltmnda grevli yap ve organlar yoluyla vcut dna nasl atldn reneceiz.
Boaltm
Bbrek
drar borusu
drar kesesi
drar kanal
drar
Bbrek sal
Fotorafta, sv atklarn vcuttan darya atlma rneklerini grmekteyiz. Sv atk maddelerin boaltmnda grevli
olan yap ve organlar nelerdir? Bu sv atk maddelerin atlamamas durumunda vcudumuzda ne tr rahatszlklar
oluur?
52
53
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
Boaltm nedir?
Besin maddelerinin yararl olan blmleri vcudumuzda kullanldktan sonra, vcudumuz
iin zararl olan baz atk sv maddeler de oluur. te, bu atk sv maddelerin vcudumuzun
dna atlmas ilemine boaltm denir. Atk maddeleri ieren ve vcudumuzdan uzaklatrlan
sv, idrar olarak adlandrlr. Vcudumuzda idrar olumasn ve idrarn vcut dna atlmasn
salayan yap ve organlara boaltm yap ve organlar denir.
Boaltm salayan yap ve organlar nelerdir?

Vcudumuzda boaltm salayan yap ve organlar bbreklerimiz, idrar borular, idrar kesesi
ve idrar kanaldr. Aadaki ekilde, vcudumuzda boaltm salayan yap ve organlar grmekteyiz.
Szme
Bbrekler
Tama
drar borular
(reter)
BOALTIM
Dar atma
Depolama
drar kanal
(retra)
drar kesesi
(mesane)
54
Bbrekler
Boaltm sistemimiz tpk bir artma tesisi gibi alr. Kanmz atk maddelerden srekli temizler. Fasulye biiminde olan
bbrekler, belimizin sa ve sol tarafnda olmak zere iki adettir. Bbrekler, ellerimizi ap bel blgesinin iki yanna koyduumuzda parmaklarmzn i tarafnda kalan yerde bulunur. Kanmz bbreklere ulatnda, bbreklerimizde bulunan yaplar
bir szge gibi kanmz szer. Bu ilem srasnda kanmzda
bulunan atk maddeler idrar dediimiz svyla dar atlr.
Bbreklerin yeri
Vcudumuz iin yararl olan maddeler ise kanmzda dolamaya devam eder. Bbreklerimizde oluan idrar, idrar borular
yoluyla idrar kesesine gelir. drar kesesinde birikir ve bir sre
depolanr. Daha sonra ise idrar kanal ile vcut dna atlr.
Bilgi daarcm
Bbreklerimiz her 10-20 dakikada bir vcudumuzdaki kan szer. Bu ilem
gnde 100-150 defa tekrar edilir. Bir gnde yaklak 500 litre kan bbreklerimiz tarafndan szlerek 1,5 litre idrar retilir.
55
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
Vcudumuzda boaltm salayan yap ve organlar ile grevleri aadaki emada gsterilmitir.
Bbrekler:
Vcudumuzda iki adet
bbrek vardr.
Bbrekler kan szerek
zararl maddelerden
arndrr.
drar borusu (reter):

Bbrekler tarafndan
oluturulan idrar, idrar
kesesine tayan
kanaldr.
drar kanal (retra):

drarn vcuttan dar
atlmasn salar.
drar kesesi (mesane):

drarn vcuttan
atlncaya kadar biriktii
yerdir.
Boaltmda grevli yap ve organlar
Etkinlik 1.16. Grevlerine gre eletirelim

Aada bulunan grselleri, boaltmda grev alan yap ve organlarn ilevlerini
dikkate alarak eletirip grevlerini aklayalm.
Boaltmdaki grevim
Boaltmdaki grevim
Boaltmdaki grevim
Boaltmdaki grevim
............................................
............................................
............................................
............................................
A
drar borusu
(reter)
drar kesesi
(mesane)
D
Bbrekler
56
drar kanal
(retra)
Farkl boaltm ekilleri
Vcudumuzda yaamsal faaliyetler sonucunda oluan atk maddeler, yalnzca bbrekler tarafndan uzaklatrlamaz. Vcudumuzda oluan farkl atk maddeleri uzaklatrmak iin eitli
yap ve organlar birlikte alr. Farkl atk maddeler, farkl organlar tarafndan vcut dna atlr.
Atk maddeleri uzaklatran dier organlarmz ise akcierler ve deridir.
Akcierlerimiz vcudumuzda yaamsal faaliyetler sonucunda oluan karbondioksitin (atk

gazlarn) ve fazla suyun uzaklatrlmasnda grevlidir. Terleme yoluyla vcut dna fazla tuz ve
suyun atlmasn derimiz salamaktadr. Ayrca derimiz, deri solunumu yoluyla da atk gazlarn
vcudumuzdan uzaklatrlmasna yardmc olur.
Bilgi daarcm
Bir ift ayak yaklak 500 bin ter bezine sahiptir ve gnde yarm litre ter
oluturabilir.
57
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
Vcudumuzdaki farkl boaltm ekillerinde grevli organlar
Deri
Terleme
Akcierler
Solunum
Deri solunumu
ATIK MADDELER
UZAKLATIRAN
ORGANLAR
Bbrekler
58
Bbreklerimizin saln nasl korumalyz?
Boaltmn salkl bir ekilde gerekletirilebilmesi iin bbreklerimizin saln korumalyz. Bbreklerimizin saln koruyamazsak eitli bbrek rahatszlklar yaayabiliriz. Bu hastalklardan dolay bbreklerimiz grevlerini yerine getiremeyebilir. Ska karlalan bbrek hastalklarndan bazlar bbrek yetmezlii ve bbrek talardr.
Bbrek Yetmezlii
Bbrein kan atk maddelerden temizleme grevini yerine getirememesi durumuna bbrek
yetmezlii denir. Bbrek yetmezlii atk maddelerin vcutta birikmesine, fazla suyun vcutta kalmasna dolaysyla da kan basncnn artmasna neden olur. Bbrek yetmezlii, bbrek
saln etkileyen eitli nedenlerden kaynaklanabilmektedir. Bbrek yetmezlii olan hastalar,
bbrek grevini yerine getiren diyaliz cihazna haftann belli gnlerinde balanrlar. Ancak bu
hastalar bbrek nakli ile tekrar salkl bir birey olabilirler. Yukardaki fotorafta bbrek yetmezlii olan bir kiiyi grmekteyiz. Bu kii diyaliz makinesi yardm ile boaltm yapmaktadr.
59
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
Bbrek Ta
Bbrek ta, bbreklerde baz minerallerin birikmesi
sonucunda oluur. iddetli arya neden olan bu rahatszlk gnmzde eitli yntemler kullanlarak tedavi
edilmektedir.
Bbrek rahatszlklarna yakalanmamak iin bbreklerimizin saln korumalyz. Bbrek saln korumak
iin,
Gnde en az 2 litre su tketmeliyiz.
Scak havalarda terleme yoluyla sv kaybettiimiz
iin tkettiimiz su miktarn artrmalyz.
Dengeli beslenmeliyiz.
Besinlerin ve suyun temizliine dikkat etmeliyiz.
Acl, baharatl ve ar tuzlu besinleri tketmekten
kanmalyz.
Deri ve vcut temizlii iin sk sk banyo yapmalyz.
Salmz iin sigara ve alkol tketiminden uzak durmalyz.
Bilgi daarcm
Uzun sre idrar yapmamak bbreklerin saln olumsuz etkiler.
Bbrek Nakli
Bbrek nakli, lm bir kiiden ya da canl bir vericiden alnan salkl bbrein, bbrek yetmezlii olan kiiye nakledilmesiyle gerekletirilir. Salk Bakanl 2012 yl verilerine gre, lkemizde 19 bin 531 hasta bbrek nakli iin srada beklemektedir. 2012 ylnda
sadece 2 bin 517 hastaya bbrek nakli gerekletirilmitir. Bu nedenle bbrek hastas olan
kiilerin salna kavumalar iin bbrek nakli konusunda bilinli olmal ve evremizdeki
kiileri uyarmalyz.
Aratralm ve Paylaalm
Boaltm salmz korumak iin nelere dikkat etmeliyiz?
Yaptmz aratrmay poster hazrlayarak sunalm.
60
Ne kadar tuz?
Yemeklerimize lezzet katan tuzu gnlk hayatmzda hepimiz tketiyoruz. Besinlerin pek
ounun iinde de bulunan tuz, vcudumuzda yaamsal faaliyetlerin gerekletirilmesinde
nemli bir rol oynamaktadr. Peki, fazla tuzun vcudumuzdan atk maddeleri uzaklatran en
nemli organmz olan bbreklerimize zarar verdiini biliyor muydunuz?
Fazla tketilen tuz kan basncn artrr. Kan basncndaki srekli art yksek tansiyona neden olur. Ayrca fazla tuz tketimi bbrek yetmezlii ve kalp damar hastalklarna neden olabilir.
Bu nedenle Dnya Salk rgtnn nerdii gibi gnde en fazla 5 gram tuz tketmeli, fazla
tuz ieren gdalar tketmekten kanmalyz.
lkemizde insanlar ok fazla tuz tketmekte ve bu da bata bbrek rahatszlklar
olmak zere eitli hastalklara yol amaktadr. Uzmanlar tuz tketimini azaltmak iin
eitli kampanyalarla insanlar uyarmaktadrlar. imdi bizler de tuz tketimini azaltmak
iin neler yaplabileceine ilikin bir zm nerisi gelitirelim. zm nerilerimizi arkadalarmzla paylaalm.
61
Tuz
Deri
62
Solunum
Bol su
Az tuz
Su
Karbondioksit
Bbrek sal
drar kesesi
drar kanal
Fen Bilimleri
Akcier
VCUDUMUZDA
BOALTIM
Bbrekler
drar yolu
drar atm
Snf
Su
Terleme
Neler rendik?
5.
1. nite
1. Aada yer alan tabloda, vcudumuzda sindirim ve boaltm faaliyetlerinde grevli olan
yap ve organlarn isimlerini gryoruz. imdi, hangi yap ya da organn sindirimde hangi yap
ya da organn boaltmda grevli olduunu belirleyelim.
Yap ve organlar
Sindirim
Boaltm
drar kesesi
Bbrek
Mide
Kaln barsak
Akcier
Deri
nce barsak
Az
Yemek borusu
drar kanal
Yutak
2. Yan taraftaki resimde, boaltmda grevli yap ve

organlar verilmi ancak isimleri verilmemitir. Gsterilen yerlerdeki yap veya organn ismini yazalm.
63
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite
3. Aadaki tabloda, vcudumuzda oluan farkl atk maddelerini uzaklatran yap

ve organlar verilmitir. Tabloda verilen grevleri hangi yap ve organlarn
gerekletirdiini () iareti koyarak belirtelim.
Grevi
Bbrekler
Deri
Akcierler
drarn olumasn
salar.
Fazla suyun ve tuzun
atlmasn salar.
Karbondioksiti ve
suyu vcut dna atar.
Terlemenin gerekletii
yapdr.
4. Aadaki tabloda, baz yap ve organlarn adlar ile bunlarn grevleri

verilmitir. Grevine gre bu yap ve organlar belirleyelim.
fadelerin kesitii yere () iareti koyalm.
Bbrek
drar borusu
drarn biriktii
yapdr.
Kandaki atk maddelerin
szlmesini salar.
drarn dar atlmasn
salar.
drar bbreklerden idrar
kesesine tayan kanaldr.
64
drar kesesi
drar kanal
5. Tuba, boaltm konusu ile ilgili devini hazrlamak zere internette aratrma yapyor ve
aadaki tablolarda yer alan bilgilere ulayor.
TABLO 1
Normal Koullarda Vcuttan
Gnlk Olarak Atlan Ortalama Su Miktar
Deri
Akcier
Bbrek
500 mL
400 mL
1500 mL
eceklerden
Besinlerden
Vcutta oluan
sudan
1300 mL
1000 mL
300 mL
TABLO 2
Normal Koullarda Vcuda Gnlk
Olarak Alnan Yaklak Su Miktar
TABLO 3
Aktif Bir Bireyin Normal Koullarda
Yaklak Olarak Gnlk Sv Gereksinimi
Ilman klimde
Scak klimde
2000 mL 4000 mL
8000 mL 16000 mL
Tubann tablolardaki verilere gre grlerini yanstan ifadeler aada belirtilmitir.

Gr I. Vcudun ihtiyac olan suyun ounu besinlerden elde ederiz.
Tubann bu ifadesine katlyor musunuz? Aklayalm.
....................................................................
....................................................................
Gr II. Scak iklimde yaayan aktif bir bireyin, normal koullarda su ihtiyac yaklak olarak
lman iklimde yaayan bir bireyden drt kat fazladr.
....................................................................
....................................................................
Gr III. Normal koullarda, bir bireyin gnlk solunum ile kaybettii su miktar terleme ile
kaybettii su miktarndan biraz daha fazladr.
65
5.
Snf
Fen Bilimleri
1. nite

....................................................................
....................................................................
Gr IV. Vcuttan gnlk olarak atlan su miktarna etki eden iki koul bulunmaktadr. Bunlar, iklim ve beslenme biimidir.
....................................................................
....................................................................
EV DEV:
Boaltm yap ve organlar modeli hazrlayalm
Eski ve kullanlmayan atk malzemelerden yararlanarak boaltm yap ve organlarn gsteren kendi boaltm modelimizi oluturalm. Oluturduumuz bu modeli snfa getirerek snf
arkadalarmza sunalm.
Bu etkinlikte boaltm organlarnn benzetilmi modeli yaplacaktr. Benzetmeler her zaman gereiyle bire bir benzemeyebilir.
66
Kuvvetin Byklnn llmesi
2. NTE
KUVVETN BYKLNN LLMES

BLMLER

Kuvvetin llmesi
Srtnme Kuvveti
Gnlk hayatmzda oturma, kalkma, yrme, yaz yazma ve sportif faaliyetler gibi eitli durumlarda kuvvetlerle i ieyiz. Kuvvetin llebilir bir byklk olmas ve bu sayede eitli
durumlarda uygulanan kuvvetlerin byklklerinin bilinmesi yaammz kolaylatrr. Ayrca,
kuvvetin bir eidi olan srtnme kuvveti; gnlk hayatmzda, sanayide, fen bilimleri ve teknoloji uygulamalarnda dikkate alnmaldr. Bu konularn renilmesi, kuvvetin etkisiyle meydana
gelen olaylarn daha iyi anlalmasn ve yorumlanmasn salayacaktr.
67
5.
Snf
Fen Bilimleri
2. nite
1. BLM
kuvvetin
llmesi
AMALAR
Bu blmde, kuvvetin llebilir bir byklk olduunu
reneceiz. Ayrca yapacamz uygulamalarla kuvvetin
bykln lecek ve lm sonucunu kuvvet birimiyle
birlikte ifade edeceiz.
Kuvvet
Dinamometre
Esnek cisim
Newton
Fotoraftaki ocuklar halat ekme oyunu oynamaktadr. Bu

oyunda, halatn ularndan karlkl olarak tutan iki grup
ipe aslarak birbirini ekmeye alr. Dier grubu kendi tarafna ekebilen oyunu kazanr. Oyunu kazanan grup, dier
gruba nasl stnlk salayabilir? Eer gruplar birbirine stnlk salayamazsa bu durum nasl yorumlanabilir?
68
69
5.
Snf
Fen Bilimleri
2. nite
Kuvvetin byklnn llmesi

Kuvvet, cisimlerin hareketini etkiler. Uygulanan itme
ve ekme kuvvetlerinin etkisiyle cisimler hzlanabilir, yavalayabilir veya cisimlerin hareket yn deitirilebilir.
Ayrca cisimlere uyguladmz bkme, germe, skma ve
vurma gibi kuvvetlerle cisimlerin eklini deitirebiliriz.
Gnlk hayatmzn pek ok alannda kuvvetlerle i
ieyiz. Bir heykeltra, tasarlad heykeli olutururken
iledii tan eklini deitirir. Bir baklava ustas yufka
aarken hamura, bir di hekimi ekim esnasnda die
kuvvet uygular. Yine yaz yazarken kaleme bir kuvvet
uygularz. Benzer ekilde frtnal bir gnde emsiyemizi
amaya alrken rzgrn uygulad kuvveti hissederiz.
Topla oynanan tm spor msabakalarnda oyuncular
topa kuvvet uygular. rnein eski mill futbolcularmzdan Metin Oktay, oynad bir mata topa yle kuvvetli
vurmutur ki kaleye giren top alar delmitir. Atlan bu
ilgin gol futbol tarihine gemitir.
Doal kuvvetler, gemiten gnmze dnyamzn
eklini deitirmitir ve deitirmeye devam etmektedir.
Akarsularn andrd yerlerde vadiler, volkanik kuvvetlerin etkili olduu yerlerde dalar, gktalarnn arpt
yerlerde ise byk ukurlar olumutur. Kuvvetin etkilerine evremizden daha birok rnek verebiliriz. Bu
rnekler, kuvvetin cisimler zerindeki etkilerini gstermektedir. Peki, kuvvetin bykl llebilir mi? Kuvvetin bykl, kuvvetin cisimler zerindeki hareket
ve ekil deiikliinden yararlanlarak llebilir.
70
Dnelim tartalm
Aadaki resimleri inceleyerek hangi cisimlere kuvvet uygulandn ve uygulanan kuvvetlerin byklklerini tartalm. Uygulanan kuvvetleri bykten ke doru sralayalm. Sralamamz resimlerin altnda verilen boluklara yazalm.
A-Yunusun otomobili itmeye almas
B-Yunusun el arabasn srmesi
C-Yunusun oyuncak kamyonu hareket ettirmesi
D-Yunusun bir kamyonu itmeye almas
Uygulanan kuvvetlerin byklk sralamas:

...........................................................................................................................................
Cisimlere uygulanan kuvvetlerin byklklerine nasl karar verdiniz?

........
71
5.
Snf
Fen Bilimleri
2. nite
Etkinlik 2.1. Kuvvetlerin byklklerini karlatryorum

Neler gerekiyor?

Keskin ve sivri ulu aralar kullanrken retmenimizden

yardm alalm.
3 adet kitap
p (70 - 80 cm)
1 adet geni paket lastii
Makas
Cetvel

Bir kitab lastikle ektiimizi dnelim. ekme esnasnda lastikte nasl bir deiiklik olur?
Tahminlerimizi yazalm.
....................................................................
....................................................................
imdi kitaplardan birine paket lastiini geirdiimiz ipi balayalm.
Lastii ekerek kitabn hareket etmeye balad anda lastiin uzunluunu cetvelle lerek
tabloya kaydedelim.
Ayn ilemleri iki, daha sonra kitap iin tekrarlayalm. Her defasnda lastiin boyunu lp
uzama miktarlarn belirleyelim.
72
Kitap Says
Lastiin
balangtaki
boyu (cm)
Lastiin ekilme
esnasndaki
boyu (cm)
Lastikteki
uzama
miktar (cm)
1
2
3
Tabloya bakarak kitap saysndaki artn lastiin boyunu nasl etkilediini yorumlayalm. Kitaplar ekerken uyguladmz kuvvetlerin byklkleriyle lastikteki uzama miktarlar arasnda nasl bir iliki vardr?
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
Yaptmz etkinlikten yola karak kuvvetin llebilirlii ile ilgili nasl bir sonuca varabiliriz?
....................................................................
....................................................................
Bu deney, farkl ara ve gereler kullanlarak nasl tasarlanabilir? Aklayalm.
....................................................................
....................................................................
73
5.
Snf
Fen Bilimleri
2. nite
Kuvvetler: Dinamometre
Uygulanan kuvvetin bykln bilmek,
bu kuvvetin sebep olaca etkiyi tahmin edebilmemizi salar. Kuvvetin etkisi ile ekil deitiren, kuvvet ortadan kalktnda tekrar eski
hlini alan cisimlere esnek cisim denir. Lastik,
yay ve snger esnek cisimlere rnektir. Kuvvetin bykl, kuvvetin esnek cisimler zerindeki geici ekil deiiklii etkisinden yararlanlarak llr.
Kuvvetin bykln len aralara
kuvvetler ad verilir. Gnlk hayatta yayl
el kantar olarak bilinen kuvvetlerlerin bilimsel ad dinamometre ve llen kuvvetin
birimi Newton olarak ifade edilmektedir. Dinamometrelerin yapsnda genellikle sarmal
yaydan oluan bir i ksm ve silindir yapl bir
d ksm bulunmaktadr. Silindir yapl d ksmn zerinde kuvvetin bykln gstermek iin bir gsterge bulunur.
Elle tutulan
kulp ksm
Sarmal yay
Silindir yapl
d ksm
Gsterge
Kuvvetin birimi, ngiliz bilim insan Isaac

Newtonun bilime yapt katklardan dolay
Newton olarak adlandrlmtr. Newton
birimi, ksaca N harfi ile gsterilir. Bu gelenek, daha baka birok bykln birimi
iin de geerlidir. Hatta, ileride bilime katk
salayacanz bir deney, bir konu, bir byklk veya bir birim sizin adnzla veya soyadnzla anlabilir.
Dinamometre ve
kuvvetin llmesi
74
Dinamometrelerin yapmnda esnek cisimler kullanlr. Dinamometrelerin en yaygn sarmal yayl olanlardr.
Bu tr dinamometrelerde uygulanan kuvvetin etkisiyle
dinamometrenin yay gerilir ve yayn boyu uzar. Yayn
uzamas sonucu dinamometre zerinde okunan deer,
uygulanan kuvvetin bykln verir.
Teknolojinin gelimesiyle birlikte dinamometrelerdeki eitlilik de artmtr.
Dijital ve analog gstergeli
dinamometreler
Yaygn olarak kullanlan

dinamometreler
Farkl bir dinamometre

rnei
Sarmal yay dndaki esnek cisimlerle de eitli dinamometreler tasarlanabilir.

Cetvel
Cetvel
Lastik
Esnek cisim
Bykl llecek
olan kuvvet
Bykl llecek
olan kuvvet
75
Destek
ubuklar
5.
Snf
Fen Bilimleri
2. nite
Siz olsanz
Nasl bir dinamometre tasarlarsnz? Tasarladmz dinamometreyi aadaki bolua
izelim.
Uygulanan kuvvet ne kadar byk olursa dinamometredeki yayn uzama miktar da o kadar byk olur. Dinamometrenin lebilecei en byk kuvvet deeri; kullanlan sarmal yayn cinsine, kalnlna ve boyuna baldr.
Bu deer, dinamometrelerin gsterge ksmnda belirtilir.
Bir dinamometre ile dinamometrenin en fazla lebilecei kuvvetten daha byk bir kuvveti lmeye alrsak yayn esneklik zellii bozulur ve yay eski hline dnemez.
Esneklik snr alm ve zelliini
kaybetmi sarmal yaylar.
Bilgi daarcm
rmceklerin a yapmak iin rettikleri ipeksi
ipliklerin ayn kalnlktaki elikten yaklak olarak
be kat daha salam ve esnek yapda olduunu biliyor muydunuz? Bu iplikler, kendi uzunluklarnn
drt kat kadar esneyebilmektedir.
76
Etkinlik 2.2. Dinamometre kullanarak kuvveti lyorum
Neler gerekiyor?

Dinamometre
Silgi
Kalem kutusu
Defter
anta

Dinamometreyi inceleyerek dinamometrenin en fazla ka Newtonluk kuvvet leceini
tabloya kaydedelim.
Srasyla silgi, kalem kutusu ve defterimizi dinamometreye takp dinamometreyi kaldralm.
Uyguladmz kuvveti belirleyerek deerleri tabloya kaydedelim.
Cisim
Dinamometrenin
lebilecei
en byk kuvvet deeri
llen kuvvetin
bykl (N)
Silgi
Kalem kutusu
.......... N
Defter
Elimizdeki dinamometre ile her kuvvetin bykln lebilir miyiz? Neden?

....................................................................
....................................................................
77
5.
Snf
Fen Bilimleri
2. nite
Dnelim tartalm
Aadaki tabloyu inceleyelim ve retmenimizin verecei dinamometre ile lebileceimiz
kuvvetleri belirleyelim. Bu koulu salayan eyalar iin () iaretini koyalm.
Su iesi (500 mL) kaldrlrken

uygulanan kuvveti lmede
Masa ekilirken uygulanan

kuvveti lmede
anta kaldrlrken uygulanan

kuvveti lmede
Ayakkab ekilirken uygulanan

kuvveti lmede
78
Ev devi: Dinamometre yapalm

Neler gerekiyor?

Sa tokasnn kancalar elimize
zarar verebilir. Bu nedenle kancalar
bkerken bir bymzden yardm
isteyelim.
Oluklu mukavva ya da fon kartonu

Mukavva
Kancal lastik sa tokas
Silindirik yapda draje eker kutusu
Silindir mukavva
Anahtarlk halkas
Yaptrc
Makas
Kalem
Cetvel

Fon kartonunu (ya da oluklu mukavvay) silindir mukavvann zerini kaplayacak ekilde keselim. Kartonu mukavvann zerine yaptralm.
Draje kutusunun plastik kapan karalm. Alt ksmnda
bulunan daire eklindeki taban da karalm. Bu tabann
ortasna sa tokasnn kancasn geirelim.
Silindir mukavvann bir taban iin daire eklinde mukavva keselim. Bir yzn renkli kartonla kaplayalm. Tokann
dier kancasn kestiimiz parann tam ortasndan geirelim. (Kancay geirirken zorlanrsanz mukavvann ortasna
bir toplu ine ile delik ap daha sonra kancay geirebilirsiniz.)
79
5.
Snf
Fen Bilimleri
2. nite
Draje kutusunun zerini kaplayacak byklkte kt keselim. Kdn zerine cetvel yardmyla eit aralklarla yatay
izgiler izelim. Her bir izgiyi numaralar yazarak leklendirelim. leklendirdiimiz kd kutunun zerine yaptralm.
Sa tokasn draje kutusunun iine yerletirelim.
Draje kutusunu da silindir mukavvann iine yerletirip

daire eklindeki mukavvay silindir mukavvaya yaptralm.
Mukavvann st ksmnda kalan kancaya anahtar halkasn

geirelim ve bir bymzden yardm alarak kancay bkelim.
Mukavvalarn birleme yerine kartondan erit kesip yaptralm.
Altta bulunan kancann kaymamas iin kancann kt

yere yaptrc srelim ve kancay sabitleyelim. Dinamometremiz artk kuvvet lm iin hazrdr.
80
Bir bilim insann tanyalm: Isaac Newton (1642-1727)

Bilim tarihinin en ok iz brakan insanlarndan biri olarak
kabul edilen Newton, 1642 ylnda ngilterede ifti bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelmitir. Henz ocuk yatayken
yel deirmeni, su saati ve gne saati gibi aatan modeller
yapmaya balad.
Newton stn renme yeteneini ald eitimle birletirerek fizik alannda bilime nemli katklarda bulunmutur.
Newton Yasalar yaklak 300 yl boyunca bilim dnyasna
egemen olmutur. Hlen birok olay Newton Yasalar ile
aklanabilmektedir. Ancak baz konularn aklanmasnda,
yapm olduu deneysel almalara dayal olarak ne srd grler yetersiz kalmtr. Byle olmasna ramen,
Newtonun bilime yapm olduu katklar o dnemde mutlak doru olarak alglanmtr. Oysa bilimsel bilgiler yaplacak
olan yeni aratrmalar sonucunda zamanla deiebilir. Bu nedenle kayna ne olursa olsun, bilimsel bilgiye pheci ve sorgulayc bir gzle bakmalyz.
Newton, etrafn srekli gzlemleyen yaps ile daha ocukken bile dikkatleri zerine ekmitir. Baarsn, bilimsel bir probleme zm ararken youn ve srekli bir ekilde dnebilme
ve deney yapma becerisi ile aklamtr. Newton, 1727 ylnda hayata gzlerini yumdu. Fizik
bilimine yapt katklardan dolay kuvvet birimine Isaac Newtonun soyad verilmitir.
Bilim insanlar, doaya farkl bak alaryla etrafmzda meydana gelen olaylarn bilimsel
bir aklamasnn olduunu ortaya koymulardr. lkeler bilime ve bilim insanna verdikleri
nemle gelimelerini srdrebilirler.
Bilgi daarcm
Newtondan nce bn-i Sin da kuvvetle ilgili konularda alm ve fen bilimlerine birok katkda
bulunmutur. Buradan da anlalaca zere, bilimsel bilgiler sadece belirli kltrler tarafndan
oluturulmu deildir. Bilimsel bilgilere zaman ierisinde farkl
milletlerden bilim insanlar katk salamtr.
81
5.
Snf
Fen Bilimleri
2. nite
Neler rendik?
llebilir
bir byklktr.
Birimi Newtondur.
KUVVET
Dinamometre
Cisimlerin esneklik
zelliinden
yararlanlarak
yaplmtr.
Kuvvetin
bykln
ler.
1. Dn sabah saatlerinde, fen laboratuvarnda bulunan btn dinamometreler fen hastanesine kaldrld. Bu durum dier laboratuvar
malzemeleri arasnda panik yaanmasna yol at. Salgn hastalk endiesi tayan malzemeler, hastaneden yaplan aklama ile rahat bir
nefes ald. Hastane ynetimi, endielenecek bir durumun olmadn
sadece rutin bir kontrol yapldn bildirdi. Aklamada dinamometrelerin gayet salkl olduklar belirtilerek rencilere teekkr edildi.
Yaplan aklamann ardndan dinamometreler tekrar laboratuvara getirildi.
Bu hayal rn haber dorultusunda aadaki sorular cevaplandralm.
82
A) Dinamometrelerin hastaneye kaldrlma sebebi ne olabilir?

...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
B) Hastane ynetimi rencilere neden teekkr etmi olabilir?
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
C) Dinamometreleri kullanrken nelere dikkat etmeliyiz?
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
2. ekildeki dinamometreler zdetir. Bu dinamometrelere farkl cisimler taklm ve uygulanan kuvvetler ekilde grld gibi llmtr. lk dinamometrede okunan deer 6 N olduuna gre dier dinamometrelerde okunan deerler ka N olmaldr? Vereceimiz yantlar
ilgili kutucuklara yazalm.
.............
.............
83
.............
5.
Snf
Fen Bilimleri
2. nite
3. Kuvvetlerin bykln lmek isteyen Aye, dinamometrenin ucuna farkl byklkte

cisimler takm ve dinamometredeki uzama miktarlarn kaydetmitir. Bu verilere gre kuvvet
ile uzama miktar arasndaki ilikiyi gsteren stun grafiini oluturalm.
Cisim
Kuvvetin bykl (N)
Uzama miktar (cm)
1. Cisim
10
10
2. Cisim
20
20
3. Cisim
30
30
Uzama miktar (cm)
50
40
30
20
10
Kuvvet (N)
10
20
30
40
84
50
4. Aada, retmen ve renciler arasnda geen konumalarda retmenin sorusu hangi

renci ya da renciler tarafndan doru cevaplandrlmtr?
ocuklar, dinamometrelerin
yapsnda neden esnek
cisimler kullanlr?
Kuvvetin etkisi ile ekil

deitirip tekrar eski
hline dnebildii iin
retmenim.
retmen
Yunus
Esnek cisimler uygulanan

kuvvetlere kar daha
dayankl olduu iin
olabilir mi retmenim?
Esnek cisimlerle yaplan

dinamometreler daha
estetik grnd
iin olabilir mi?
Beyza
Tuba
A) Yalnz Yunus B) Tuba ve Yunus C) Beyza ve Yunus D) Tuba, Beyza ve Yunus

Cevabmzn nedenini aklayalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
85
5.
Snf
Fen Bilimleri
2. nite
5. Yunus, Tuba ve Beyza aada resimleri verilen kalem, ii dolu anta, defter ve kitaptan oluan eyalardan ikisini seerler. Daha sonra her biri, setii her iki eyay ayr ayr dinamometreye takp kuvvetin byklklerini ler. Son olarak her lmde elde edilen kuvvet
byklklerinin deerlerini gsteren stun grafii izerler. Grafikleri inceleyerek Yunus, Tuba
ve Beyzann birinci ve ikinci lmlerinde hangi eyalar kullandklarn belirleyerek verilen
tabloya yazalm.
Kuvvet (N)
Kuvvet (N)
Kuvvet (N)
16
16
16
14
14
14
12
12
12
10
10
10
1.lm 2.lm
Yunusun Grai
1.lm 2.lm
Tubann Grai
1. lmde kullanlan eya
Yunus
Tuba
Beyza
86
1.lm 2.lm
Beyzann Grai
2. lmde kullanlan eya
6. Dinamometre ile ilgili olarak aadakilerden hangisi sylenemez?

A) Kuvvetin bykln lmeye yarar
B) Snrl bir aralkta lm yapar
C) Cisimlerin esneklik zelliinden yararlanlarak yaplmtr
D) Dinamometrede llen kuvvetin birimi kilogramdr
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
7. Beyza, aadaki resimlerde grld gibi kuvvetin etkilerini gzlemlemek iin eitli
etkinlikler yapmaktadr.
Lastii ekmesi
Kapnn kolunu evirmesi
Sandalyeyi hareket ettirmesi
Sngeri skmas
Beyza, kuvvetin hangi etkinlik veya etkinliklerdeki etkisinden yararlanarak bir dinamometre tasarlayabilir?
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
87
5.
Snf
Fen Bilimleri
2. nite
2. BLM
SRTNME
KUVVET
AMALAR
Bu blmde, srtnme kuvvetinin eitli ortamlarda hareket
zerindeki etkilerini kefedecek ve srtnme kuvvetinin gnlk
hayattaki uygulamalarn reneceiz.
Srtnme kuvveti
Przl yzey
Kaygan yzey
Hava direnci
Su direnci
lkemizde ilk olarak Seydiehir-Akehir otoyoluna daha sonra da

Pozant-Tarsus otoyoluna ka rampas yapld. Yllarca otoyollarn birok arataki fren arzalar nedeniyle lml kazalarn meydana geldii blmlerine yaplan ka rampalar birok kazay
nledi. Kum, akl veya mcr havuzundan oluan ka rampalar,
genellikle 7 metre geniliinde ve 180 ile 340 metre uzunluunda
ina edilmektedir. Peki, sizce bu uygulamada rampa yolunun kum,
akl veya mcrdan olumasnn sebebi ne olabilir? Bu rampalarda
kumlu, akll ve mcrl yol nasl bir etki salamaktadr? Bu etkiye
gnlk hayattan baka rnekler verilebilir mi?
88
89
5.
Snf
Fen Bilimleri
2. nite
Srtnme kuvveti
Cisimlere uygulanan kuvvetler her zaman onlarn hareket
etmelerini, yavalama veya hzlanma gibi farkl hareketler yapmalarn salamaz. Baz kuvvetler cisimlerin hareket etmelerini
engeller veya zorlatrr. Hareketi engelleyici ya da zorlatrc bu
etki, hem cismin hem de cismin temas ettii yzeyin zelliinden
kaynaklanabilir. nk bu durumda cisim, temas ettii yzey ile
etkileim iindedir. Przl yzeylerde cismin hareketi zorlarken, przleri az olan kaygan yzeylerde ise cismin hareketi kolaylar. rnein buzlu bir zeminde kaymak kolayken, toprak bir zeminde kaymak olduka zordur.
Cisimle yzey arasnda oluan ve cismin hareketini zorlatran ya da engelleyen kuvvete
srtnme kuvveti denir. Srtnme kuvveti, birbirine temas eden yzeyler arasnda cismin hareketini salayan kuvvete ters ynde oluur.
Yerde hareket eden top bir sre sonra yavalar ve durur. Bu
duruma topla yzey arasnda oluan srtnme kuvveti sebep olmaktadr. Oyuncak arabamz itip braktmzda araba bir sre
sonra duracaktr. Bu durum srtnme kuvvetiyle aklanabilir.
Ayn ekilde salncakta sallanan bir ocuun bir sre sonra hareketsiz kalmasnn sebebi yine srtnme kuvvetidir. lk insanlarn
kibrit ya da akmak olmadan odun paralarn birbirine srterek
ate yakmalar da srtnme kuvvetinin bir sonucudur.
Przl bir yzey zerinde bir cismi hareket ettirdiimizde
yzeyde bulunan tmsekler ve ukurlar hareket eden cisimde
bulunan tmsek ve ukurlarla i ie geer. Tmsek ve ukurlarn
i ie gemesi ise cismin hareketini zorlatrr ve cismi yavalatr.
Bazen bu i ie gemeler o kadar ok olur ki kuvvet uygulanmasna ramen cisim hareket edemez. ou zaman bu tmsek ve
ukurlar plak gzle ayrt etmemiz zordur. Bu tr yzeyleri bir
byte ya da mikroskop yardmyla daha net grebiliriz. Kaygan olduunu dndmz bir kt yzeyi mikroskop altnda
incelenirse kt yzeyinde ok sayda tmsek ve ukurlar gzlenecektir. Bu nedenle tamamen przsz bir yzeyden sz edemeyiz; dolaysyla przsz yzey yerine az przl yzey
ifadesini kullanmak daha dorudur.
90
Przl yzeylerde
Kaygan (az przl) yzeylerde
Girinti ve knt fazladr. Bu durum

hareketi zorlatrr.
Bu yzeylere uzaktan baklnca
przszm gibi grlr.
Girinti ve knt daha azdr. Bu durum

hareketi kolaylatrr.
Mikroskop altnda bakldnda bu
yzeylerin przl olduu grlr.
Etkinlik 2.3. Przl ve kaygan (az przl) yzeylerde srtnme kuvveti
Neler gerekiyor?

Kancalar elimize batabilir.
Kancalar takoza takarken retmenimizden yardm alalm.
1 adet tahta takoz

3 N kapasiteli dinamometre
1 adet kanca
Yal kt
p (25-30 cm)
2 adet zmpara kd
zole bant

3 - 5 kiilik gruplar oluturalm.
Ucuna dinamometre taktmz takozu srasyla sra, zmpara kd ve yal kt yzeyi zerine koyup ektiimizi dnelim. Takozu bu yzeylerde harekete geirebilecek kuvvetlerin
byklklerini kkten bye doru tahmini olarak sralayalm. Bu sralamay yaparken
yzeylerin zelliklerini dikkate alalm.
1) .............. 2) .............. 3) ..............
.............................
91
5.
Snf
Fen Bilimleri
2. nite
Ucuna dinamometre taktmz takozu srasyla sra, zmpara kd ve yal kt yzeyi zerine koyalm. Her bir yzey iin takozu bu yzeylerde harekete geiren kuvvetlerin byklklerini dinamometre kullanarak lelim ve dinamometrede okuduumuz deerleri tabloya kaydedelim.
Zemin cinsi
Dinamometrede okunan deer (N)
Sra yzeyi
Zmpara yzeyi
Yal kt yzeyi
Dinamometrede okuduumuz deerleri kkten bye doru sralayarak deney ncesinde yaptmz tahminlerimizle karlatralm.
....................................................................
....................................................................
Yaptmz bu deneyden yola karak, dinamometrelerde okuduumuz deerlerle srtnme
kuvvetinin byklkleri arasnda nasl bir iliki kurabiliriz? Aklayalm.
....................................................................
....................................................................
92
Bilimsel bilginin elde edilmesinde birden fazla yol ve yntem kullanlabilir. rnein ayn ara
ve gerelerle farkl zeminden oluan bir eik dzlem zerinde, ayn noktadan braklan kalem kutusunun hareketini gzlemleyerek benzer bir sonuca ulaabiliriz.
Srtnme kuvveti gnlk yaammz iin her zaman hareketi zorlatrc veya engelleyici bir
kuvvet deildir. Baz olaylar gerekletirmek veya ileri yapmak iin srtnme kuvvetine ihtiyacmz vardr. Krmz kta otomobilimizi durdurmak veya bisikletimizi yavalatmak iin frene
basarz. Fren yaparak tekerlek ile fren pabular arasndaki srtnme kuvvetini artrrz ve gvenli bir ekilde aracmz durdururuz.
Kn araba lastiklerine taklan

zincirler, lastiin yola temas eden
yzeyini daha przl bir hle getirir. Bylece buzlu ve karl yollarda arabalarn kaymas engellenmi
olur.
93
5.
Snf
Fen Bilimleri
2. nite
Srtnme kuvveti sayesinde yryebilir, yaz yazabilir, cisimleri tutabilir ve daha pek ok
eyi yapabiliriz. Srtnme kuvveti olmasayd bunlar yapamazdk.
Gnlk yaantmzda srtnmenin artmasn istediimiz durumlar olduu gibi azalmasn istediimiz durumlar
da vardr. rnein halterciler halteri kaldrmadan nce ellerine toz srerler. Sizce bunun sebebi ne olabilir?
Islak yzeylerde ve merdivenlerde kullanlan

kaydrmaz bantlar przl yzeyleri ile srtnmeyi artrd iin kayma nedeniyle yaanabilecek
olas kazalar nler. Kaleci eldivenlerinin i yzeyi
topu daha iyi tutabilmek iin przl yapdadr.
Fren arzalar nedeniyle kazalarn meydana geldii eimli karayollarnda yaplan ka rampalar, kazalar nleyici bir rol oynamaktadr. Ka rampalarnda bulunan kum, akl ve mcrlar
srtnme kuvveti nedeniyle aracn durmasn salamaktadr.
94
Makineler alrken ilerindeki hareketli paralar birbirine srtnr ve zamanla anr. Bunu nlemek iin birbirine temas eden paralar yalanarak srtnme kuvveti
azaltlm olur.
lkemizde dzenlenen geleneksel yal gre msabakalarnda greiler vcutlarna zeytinya srerler.
Greilerin ya nedeniyle birbirlerini tutmalar zorlatndan yal gre, byk g ve ustalk gerektiren bir
ata sporumuzdur.
Fatih Sultan Mehmet, stanbulun fethi srasnda yollara yalanm tomruk ve kalaslar detip gemilerle toprak arasndaki srtnme kuvvetini azaltp Osmanl donanmasndaki gemileri karadan denize indirmitir.
Kayak, buz pateni ve kaykay, az przl (kaygan) yzeylerde yaplan sporlardr. Bu sporlarda oyuncularn giydikleri ayakkablar ve kullandklar kayaklarn da yzeylerinin kaygan (az
przl) olmas dikkatinizi ekti mi? Ayrca sporcular kayak takmlarna ve kaykaylarna mum
srerler. Kayaklarn ya da patencilerin kayak takmlarna veya patenlerine mum srmeleriyle
srtnme kuvveti arasnda nasl bir iliki vardr?
95
5.
Snf
Fen Bilimleri
2. nite
Kap ve pencerelerimizin menteelerinin zamanla anarak alamaz hle geldiini grmzdr. Ayakkabmzn taban ayakkabmz kullandka anr ve eskir. Benzer ekilde bisikletimizin fren pabularnn fren yaptka andn ve inceldiini fark etmisinizdir. Tm bu olaylarn srtnme kuvveti ile bir ilgisi olabilir mi?
Kap ve pencere menteelerine alp kapanma esnasndaki anmay azaltmak iin makine
ya srlr. Bisikletimizin zincirine dokunduumuzda elimize ya bular. Otomobillerin motorlarnn ierisine motor ya konularak motorun paralarndaki anmalar azaltlmaya allr.
Alnan tm bu nlemler srtnme kuvvetini azaltmak iindir.
Bilgi daarcm
Gzya, gz ile gz kapa arasnda nemlendirici grevi grr. Bu nemlenme sayesinde, gz ile gz kapa arasndaki hareket nedeniyle oluan srtnme
kuvveti azalr. Bylece gzn ve gz kapann anarak
zarar grmesi ve bunlarn birbirine yapmas engellenmi olur.
Dnelim tartalm
1. Yandaki resimleri yorumlayalm. Sincap

ve kedinin dmeden yzeye tutunabilmesini
nasl aklarsnz? Trmanlan yzey duvar
veya aa yerine cam olsayd neler olurdu? Neden?
96
2. Aadaki resimlerden yararlanarak srtnme kuvvetinin bykl ile hareket arasnda iliki kurmaya alalm. Sorulara cevap verelim.
1.
2.
4.
5.
3.
7.
6.
Hangi olaylarda srtnme kuvvetinin varl hareketimizi kolaylatrr?
Hangi olaylarda srtnme kuvvetinin varl hareketimizi zorlatrr?
97
5.
Snf
Fen Bilimleri
2. nite
Hava ortamnda srtnme kuvveti

Havada hareket eden bir cisimle hava arasnda hava direnci veya hava srtnmesi ad verilen bir srtnme kuvveti sz konusudur. Bu tr durumlarda cismin havayla temas eden yzeyinin byk olmas srtnme kuvvetini artrr. Havayla cisimler arasnda oluan bu kuvvet, cismin
hareketini zorlatrr.
rnein fotoraftaki paratn yzey alannn geni olmas daha fazla havayla etkilemesini salar. Bylece parat daha yava ve gvenli bir ekilde yere iner. Salncakta sallanan
bir ocuun bir sre sonra hareketsiz kalmasnn nedeni de ocukla hava arasndaki srtnme
kuvvetidir. Hayvanlarn vcut ekilleri srtnme kuvvetini azaltacak ekilde vcut yaplarna
sahiptir. eitli hayvanlarn vcut yaplar model alnarak hava ve kara tatlarnda zel tasarmlar yaplmtr.
Uzun mesafeli uularda uaklarn 10 000-15 000 m yksekten
umalarnn bir nedeni de yakt tketimini azaltmaktr. Bu durum nasl
aklanabilir? Aratralm.
98
Etkinlik 2.4. Havada srtnme

Neler gerekiyor?

Diki inesini kullanrken

retmenimizden yardm alalm.
Naylon poet
Makas
Diki inesi
p (150-200 cm)

Naylon poetten kare eklinde ayn byklkte iki para
keselim.
Her bir parann kenar ksmna yakn bir yerden bir diki
inesi yardmyla eit uzunlukta ip geirelim.
Naylon paralardan birinin ipini ok, dierini ise daha az ekerek bzelim.
Her ikisini de ayn ykseklikten yere braktmzda hangisinin daha ksa srede deceini tahmin edelim. Tahminimizi nedenleriyle birlikte yazalm.
......................................
......................................
Hazrladmz naylon paralarn ayn ykseklikten brakalm. Ne gzlemledik?
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
Tahminlerimizle gzlemlerimizi karlatralm ve grup arkadalarmzla birlikte deneyin sonucu ile ilgili ortak bir fikre ulamaya alalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
99
5.
Snf
Fen Bilimleri
2. nite
Sv ortamda srtnme kuvveti

Hava gibi su da cisimlerin hareketini engelleyici bir etki gsterir. Bu durumda su ile su ierisinde bulunan cisimlerin yzeyleri arasnda hareketi zorlatrc bir kuvvet sz konusudur. Oluan bu hareketi zorlatrc ya da engelleyici etkiye su direnci ya da su srtnmesi ad verilir. Bu
durum sadece suya zg bir durum deil tm svlar iin geerlidir.
Suda yaayan hayvanlarn vcut ekilleri srtnme kuvvetini azaltacak ekildedir. rnein
balklarn vcut ekilleri ve kaygan pullar srtnme kuvvetini azaltr.
Gemilerin n ksmlarnn V eklinde tasarlanmas, srtnme kuvvetini azaltmak iindir.

Dalglar, su altnda srtnme kuvvetini azaltmak iin zel tasarlanm dal kyafetleri giyerler.
Srat tekneleri, daha hzl gidebilmek iin hem hava hem de su ile arasndaki srtnme kuvveti
en az olacak ekilde tasarlanr.
100
Etkinlik 2.5. Svlarda srtnme

Neler gerekiyor?

1 adet cam bardak

1 adet ay ka
1 litre su
2 adet zde cam bilye
2 adet zde pet ie

ay kan, bo bir bardan ierisinde eker kartryormu gibi hareket ettirelim.
Daha sonra bardaa su dolduralm ve ay kan ayn ekilde hareket ettirelim.
Ne gzlemledik? Hangi durumda ka hareket ettirmek daha kolay oldu? Gzlemlerimizi
nedenleriyle birlikte yazalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
imdi de biri su dolu dieri bo iki adet pet ieyi hazrlayalm.
zde bilyeleri, yandaki resimdeki gibi ayn anda ve ayn
ykseklikten pet ienin iine brakalm. Hangisinin daha
nce dtn gzlemleyelim. Gzlem sonucunu nedenleriyle birlikte yazalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
Yaptmz her iki etkinliin sonunda nasl bir genel sonuca varabiliriz? Aklayalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
101
5.
Snf
Fen Bilimleri
2. nite
lgili meslekleri tanyalm:

Gnmzn ve gelecein gzde meslei: Tasarmclk
Tasarmclk gnmzn gzde mesleklerinden biridir. Tasarmclar, srtnme kuvvetinin etkilerini azaltmak iin dnceler gelitirir. rnein
denizaltlarn ve gemilerin sularda srtnme kuvvetinden en az ekilde
etkilenmesi iin mhendisler alma yaparak daha uygun tasarmlar ortaya koymaya
alrlar. Bu amala gemi mhendisleri, tasarm mhendisleri, grafik tasarmclar,
makine mhendisleri ve makine ressamlar bilimsel bilgileri kullanarak en iyi tasarmlarn gelitirmek isterler. Yine uaklarn da hava direncinden en az ekilde etkilenmesi iin uak mhendisleri farkl uak tasarmlar olutururlar.
Biraz da glelim
Nasrettin Hoca bir gn akam yemei iin et alp evine gtrm. Eine: Hanm, akama
bunlar gzelce piirip yiyelim. demi. Ei, eti yahni yapmak iin ocaa koymu ve sohbet
etmek iin komusuna gitmi. Uzayan sohbetin arasnda birden ocaktaki yemei hatrlam. Hemen telala eve dnm. Bir de ne grsn, tenceredeki yahni ocakta fazla kald
iin kmr gibi olmu Bu duruma ok zlm ve Nasrettin Hocaya ne cevap vereceini
dnmeye balam. Akam Hoca kapdan girer girmez: Hanm, karnm da ok ackt, yemeimiz hazrsa sofray kuralm da yahniyi yiyelim. demi. Nasrettin Hocann ei telala:
Hoca Efendi, aldn eti kedi yedi. diye bir yalan uydurmu. Hoca, durumdan phelenmi
ve Gel pisi, pisi pisi diyerek kediyi arm. Kedinin dinamometreye uygulad kuvvetin
bykln lm ve hanmna: Hanm syle bakalm. demi. Getirdiim et 20 Newton geliyordu. Kedi de 20 Newton geliyor. Eer bu kediyse aldm et nerede? Yok, bu etse
bizim kedi nerede?
102
Neler rendik?
Bir kuvvet
eididir.
Birbirine
temas eden
tm yzeylerde
oluur.
SRTNME
KUVVET
eitli
uygulamalarla
artrlp
azaltlabilir.
103
Cismin
hareketini
zorlatrr.
5.
Snf
Fen Bilimleri
2. nite
1. Aadaki grselleri inceleyelim. Her bir grselle ilgili srtnme kuvvetinin artma ve azalma durumunu belirleyerek () iareti koyalm.
Aralarda kar
lastiklerinin
kullanlmas
Bisiklet
zincirinin
yalanmas
Jet uaklarnn
durdurulmasnda
paratn
kullanlmas
Suya ellerin
birletirilerek
atlanmas
Srtnme
kuvveti
artar.
Srtnme
kuvveti
azalr.
2. Japonyada gelitirilen Maglev ad verilen bir trende tekerlek bulunmamaktadr. Tren

ok gl mknatslarla raylardan bir miktar yukar doru kaldrlmaktadr. Srtnme kuvvetiyle
ilgili rendiklerimizi dikkate alarak bu durumun trenin hareketi zerindeki etkisini nasl aklarz?
....................................................................
....................................................................
104
3. Aadaki grafikte, iki farkl durum iin srtnme kuvvetindeki deiim gsterilmektedir.
Srtnme Kuvveti (N)
50
40
30
20
10
0
II
Durum
Grafikte srtnme kuvveti birinci ve ikinci durumda nasl deimitir?

........................
......................................
Srtnme kuvvetinin deiebilecei iki duruma rnek veriniz.
........................
......................................
4. Son dakika haberi: Srtnmesiz bir dnya m srtnmeli bir dnya m?

Sabah uyandnzda btn televizyon kanallarnda son dakika haberi olarak aadaki haberin verildiini dnelim: Bilim insanlar yapt aklamada gece yarsndan itibaren dnyann
srtnmesiz hle geldiini akladlar ve bu srtnmesiz ortamn ne kadar sreceinin bilinmediini belirttiler.
Gne srtnmesiz bir dnyada uyandmzda nelerin olmasn bekleriz? Gnlk hayatmzda hangi ileri yapmamz daha kolay, hangilerini yapmamz daha zor olurdu? rnekler verelim.
Kolaylaan iler:
........................
......................................
Zorlaan iler:
.........................
.......................................
105
5.
Snf
Fen Bilimleri
2. nite
5. Beyza ve Ali, aadaki zeminlerden iki tanesini kullanarak ayn eime sahip yollar oluturuyorlar. Hazrladklar eimli yollardan zde oyuncak arabalar brakp, arabalarn gittii mesafeleri lerek stun grafii iziyorlar. Grafikleri inceleyerek etkinliklerinde hangi zeminlerin
kullandn belirleyelim ve aadaki tabloya yazalm.
Toprak Zemin Tal Zemin
Cam Zemin Mukavva Zemin
Arabalarn gittii mesafe (cm)
Arabalarn gittii mesafe (cm)
50
50
45
45
40
40
35
35
30
30
25
25
20
20
15
15
10
10
1. Zemin
2. Zemin
Zemin
1. Zemin
Beyzann grai
2. Zemin
Alinin grai
1. Zemin
2. Zemin
Beyza
Ali
106
Zemin
6. Aadaki grselleri inceleyelim. Her bir resimdeki tasarmn hareketi nasl etkileyeceini resimlerin altndaki boluklara yazalm.
.................................................
.................................................
.................................................
.................................................
.................................................
.................................................
107
5.
Snf
Fen Bilimleri
2. nite
7. Fatma, gnlk yaamda srtnmenin artrld durumlarla ilgili bir poster hazrlyor.
Buna gre aadakilerden hangisi Fatmann posterinde yer almamaldr?
A) Kar lastii
B) Kayak
C) Karl yollarn kumlanmas
D) Jetlerin paratle inii
8. Aadaki bilgilerden hangisi ya da hangileri dorudur?

I. Kaygan yzeylerde srtnme gereklemez
II. Srtnme kuvveti cismin hareketini etkiler
III. Srtnme kuvveti yzeyin przllk durumuna baldr
A) Yalnz II
B) II ve III
C) I ve III
D) I, II ve III

....................................................................
....................................................................
108
9. Yiit ve arkadalar bisiklete binmek iin sokaa karlar. Arkadalaryla bir sre dolatktan sonra yar yapmaya karar verirler. Yiit, asfalt yolda yar yapma fikrini ortaya atar. Arkada Tuba ise bu yarn kumsalda daha ekimeli olaca fikrini ileri srer. Yiit, kumsalda ok
zorlanacaklarn sylese de Tubann dedii olur ve kumsala giderler. Kumsalda ayn hizaya
geip yara balarlar. Yar herkes iin o kadar yorucu olmutur ki hibiri biti izgisine ulaamamtr.
Yiit ve arkadalarnn biti izgisine ulaamamalarnn nedeni ne olabilir? Sizce asfalt yolda
m yoksa kumsalda m yarmak daha uygundur? Neden?
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
109
5.
Snf
Fen Bilimleri
2. nite
NOTLARIM
110
Maddenin Deiimi
3. NTE
MADDENN DEM
BLMLER

Maddenin Hl Deiimi

Maddenin ayrt edici zellikleri
Is ve scaklk
Is maddeleri etkiler
tiimiz su, yediimiz yemek, soluduumuz hava, canl ve cansz tm varlklar maddelerden
meydana gelmitir. Bindiimiz arabalar, yaadmz evler, snfmzdaki sralar, oyuncaklarmz
ve daha birok ara ve gere maddelerden yaplmtr. Bu yzden maddelerin zelliklerini ve bu
maddelerin zelliklerinde meydana gelen deiimleri bilmek yaammz kolaylatrr ve oluabilecek tehlikeli durumlar iin nlem almamz salar.
111
5.
Snf
Fen Bilimleri
3. nite
1. BLM
MADDENN HL
DEM
AMALAR
Bu blmde, maddelerin s etkisi ile hl deitirebileceini
reneceiz.
Hl Deiimi
Erime
Donma
Kaynama
Youma
Buharlama
Sblimleme
Kralama
Fotorafta, Arnn Diyadin ilesinde bulunan ve su scakl yaklak 78 0C olan termal bir kaplca yer almaktadr.
Fotorafta suyun hangi hlleri grlmektedir? Suyun etrafnda kar bulunurken neden suyun iinde kar bulunmamaktadr? 78 0Cdeki scak suyun yzeyinde buharlama
olduu hlde su neden kaynamamaktadr?
112
Maddenin Deiimi
113
5.
Snf
Fen Bilimleri
3. nite
Hl deiimi
Maddeler doada kat, sv ve gaz hlinde bulunur. Maddelerin bir hlden baka bir hle
gemesine hl deiimi denir. Gnlk hayatta hl deiimi olaylarna ok sk rastlarz. Buzluktan kardmz buzun bir sre sonra suya dnmesi, kat hlden sv hle geie bir rnektir.
Ayn ekilde ay yapmak iin sttmz sudan kan buhar, suyun sv hlden gaz hline getiini
gsterir.
Erime ve donma
Yazn daha dondurmamz bitirmeden dondurmann klahtan akmaya baladn, kn ise ok souk havalarda su birikintilerinin ve hatta gllerin buz tuttuunu grmsnzdr. Peki,
maddelerdeki bu deiimler sizce neden olmaktadr?
Bir maddenin s alarak kat hlden sv hle gemesine erime denir. Buzun, demirin ve altnn s
alarak kat hlden sv hle gemesi
erime olayna rnektir. Benzer ekilde yemek yaparken tereyann sv hle gemesi de erime olayna rnektir. Erime olaynn gereklemesi iin maddeler evrelerinden s alrlar. Elimize aldmz buz elimizden s alarak erirken,
elimiz s kaybettii iin r.
Erime olaynn tersinde ise bir madde s vererek sv hlden
kat hle geer. Bu olaya donma denir. Kn ok souk havalarda gllerin buz tutmas, buzdolabna konulan erimi hldeki ikolatann katlamas donma olayna rnektir. Donan madde s verdii iin evresindeki maddeler snr. Bu nedenle kar yaarken
hava snr. Benzer ekilde buz kalplarna su koyup buzlua yerletirdiimizde, kalptaki su s verip buz olarak kat hle geer.
Erime ve donma olaylar birbirinin tersidir.
114
Maddenin Deiimi
Erime ve donma olaylar sayesinde maddelere ekil verebiliriz. rnein buzdolabndan kardmz ikolata scak havalarda belirli bir sre darda braklrsa erir. ikolatann tekrar
ekil alp donmas iin ikolatay buzdolabna koyarz. Benzer ekilde demir, plastik, cam ve
altn gibi katlar s alarak erir ve sv hle geer. Daha sonra sv hldeki bu maddeler kalplara
dklerek dondurulur ve bu maddelerin ekil almas salanr. Erime ve donma olaylarndan
faydalanlarak eitli eya, ara ve gereler yaplr. Ayn zamanda atk demir, plastik ve cam gibi
maddeler erime ve donma olaylar sayesinde yeniden kullanlabilir hle getirilir.
Etkinlik 3.1. Erime ve donma

Neler gerekiyor?

2 adet deney tp
2 adet beher
Beyaz mum
Sade ikolata
spirto oca
Tahta maa
Buz
Istma ile ilgili ilemlerde retmenimizden yardm alalm.

ki deney tpnden birine bir para kat ikolata, dierine bir para mum koyalm.
spirto oca yardm ile iinde ikolata ve mum paralar bulunan deney tplerini sttmzda neler olabileceini tahmin edelim.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
115
5.
Snf
Fen Bilimleri
3. nite
spirto oca yardm ile iinde ikolata ve mum paralar bulunan deney tplerini stalm.
Bu esnadaki gzlemlerimizi yazalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
Beherleri yarsna kadar buz paracklar ile dolduralm.
inde erimi hlde ikolata ve mum bulunan deney tplerini iine buz koyduumuz beherlerin iine koyarsak sizce ne tr deiimler meydana gelebilir? Tahmin edelim.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
inde erimi hlde ikolata ve mum bulunan deney tplerini iine buz koyduumuz beherlerin iine koyalm. Meydana gelen deiimleri gzlemleyerek yazalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
Snf arkadalarmzla tartarak bu deneylerden elde ettiimiz sonular yazalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
Buharlama, kaynama ve youma

Sabah uyandktan sonra yzmz ykadmzda, yzmz kurulamasak bile bir sre sonra kendiliinden kurur. Yzmzn kendiliinden kurumasnn sebebi ne olabilir? Ya da,
evinizin camna veya banyo yaptnzda banyodaki aynaya hi
yaz yazdnz m? Aynaya ya da cama yaz yazlmasn salayan
nedir?
Ykadmz amarlarmzn ve slak ellerimizin zamanla
kuruduunu grrz. Bu olaylar esnasnda madde s alarak
sv hlden gaz hline geer. Bir maddenin s alarak sv hlden
gaz hline gemesine buharlama denir.
116
Maddenin Deiimi
Buharlamann olabilmesi iin madde evresinden s alr.

Bu yzden madde snrken evresinde souma olur. rnein,
elimize kolonya dktmzde kolonya elimizden s alarak
buharlar, elimiz ise s verdii iin elimizde serinleme hissederiz. Ayn ekilde denizden ktmzda slak olan tenimizde
bulunan su, vcudumuzdan s alarak buharlar. Bu durumda
vcudumuz s verdii iin dmz hissederiz.
Gnlk yaamda tuz elde edilmesinde, sala ve reel yapmnda ve konsantre meyve sularnn retiminde buharlama
olayndan faydalanlr.
Deniz suyundan tuz eldesi

Buharlama ve kaynama olaylar birbirinden farkl olmasna
ramen genellikle birbiriyle kartrlmaktadr. Svlar her scaklkta buharlar ve buharlama sadece svnn yzeyinde olur.
Svlar stldnda buharlama miktar artar. Bir sre sonra svnn ierisinde kabarcklar oluur. Bu kabarcklar sv hlden
gaz hline geen buhardr. Bu ekilde, buharlamann en hzl olduu duruma kaynama denir. rnein makarna yapmak
iin suyu sttmzda buharlama her scaklkta gerekleir. Ancak bu durum, suyun kaynad
anlamna gelmez. Yeterli buhar olutuktan ve suyun scakl belli bir noktaya geldikten sonra
kaynamaya baladn grrz. Buharlama sadece yzeyde, kaynama ise svnn her tarafnda
meydana gelir. Ayrca buharlama her scaklkta olurken, kaynama belirli bir scaklkta olur. Bu
nedenle saf maddelerin belirli bir kaynama noktas vardr. Deniz seviyesinde su 1000Cde kaynarken, etil alkol 780Cde kaynar.
117
5.
Snf
Fen Bilimleri
3. nite
Buharlama olaynn tersinde ise, madde s vererek gaz

hlinden sv hle geer. Bu olaya youma denir. Su buharndan yamur olutuunu, kn
evimizin camlarnn buulandn, buzdolabndan kardmz ienin yzeyinde ve imlerin
zerinde su damlacklarnn olutuunu grmsnzdr. Bu
olaylarn sebebi, havada bulunan su buharnn souk bir ortamla karlap youmasdr. Benzer ekilde, yemeklerimizi piirirken oluan buhar da souk olan tencere kapana arparak
youur. Bylece kapak zerinde su damlalar oluur. Youma srasnda maddeler s verdii
iin evreleri snr.
Buharlama ve youma olaylar birbirinin tersidir.
Etkinlik 3.2. Buharlama ve youma

Neler gerekiyor?

Buz torbas ya da 2-3 adet buz paras

1 adet 100 mLlik erlen
1 adet ift delikli mantar tpa
1 adet ispirto oca
1 adet cam bardak
1 adet cam boru ya da pipet
1 adet sac aya
Amyant tel
Su
Termometre
Maa

Erlene yarsna kadar su ilave edip, cam boru ve termometreyi delikli mantar tpaya yerletirerek ekildeki dzenei kuralm.
Cam borunun az ksmna cam barda ters olarak tutalm ve bardan zerine buz torbas
ya da 2-3 adet buz paras koyalm.
118
Maddenin Deiimi
spirto oca yardm ile erlende bulunan suyun stlmas durumunda meydana gelebilecek
deiimleri tahmin ederek yazalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
spirto oca yardm ile erlende bulunan suyu 60 0Cye kadar stalm ve snma srasnda
meydana gelen deiimleri gzlemleyerek yazalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
nce grup olarak, sonra snf arkadalarmzla tartarak bu deneylerden elde ettiimiz sonular yazalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
Sblimleme ve kralama
Elbiselerimizi gveden korumak ve tuvaletlerdeki kokuyu
gidermek iin naftalin kullanrz. Dondurmann erimesini engellemek iin kuru buz olarak bilinen kat karbondioksit kullanlr. Hem naftalin hem de kuru buz, sv hle gemeden kat
hlden dorudan gaz hline geer. Bu ekilde kat bir maddenin s alarak sv hle gemeden dorudan gaz hline gemesine sblimleme denir.
Smlimlemenin tersine, gaz hlindeki bir maddenin s vererek sv hle gemeden dorudan kat hle gemesine ise kralama denir. Kralamaya, su buharnn ok souk yzeylerde
kat hle geerek yapraklarn, imlerin ve arabalarn zerinde buz
kristalleri oluturmas rnek olarak verilebilir. Ayrca gkyzne baktmzda uan getii ksmlarda izler grrz. Uaklar
genellikle 10.000 m ykseklikte uar ve bu ykseklikteki scaklk
yaklak 50 0Cdir. Bundan dolay uak motorundan, karbondioksitin yannda kan su buhar bu scaklkta aniden donar.
Bu durum kralama olay iin
bilinen rneklerden birisidir.
119
5.
Snf
Fen Bilimleri
3. nite
Etkinlik 3.3. Sblimleme ve kralama
Neler gerekiyor?

1 adet cam su barda

1 adet kahve fincan
1 adet ispirto oca
1 adet sac aya
Szge kd/beyaz kt
Naftalin
Buz
Maa
Istma ile ilgili ilemlerde

Naftaline dokunmayalm ve buharn solumayalm. Eldiven ve maske
kullanalm.

Szge kdnda kalemimiz yardmyla delikler aalm.
1 adet naftalin tableti alp, kahve fincannn ierisine koyarak ekildeki deney dzeneini
kuralm.
Kahve fincannn azna szge kdn yerletirip, su bardan ters evirerek kahve fincannn zerine koyalm.
Su bardann zerine 2-3 para buz koyalm.
spirto oca yardm ile kahve fincannda bulunan naftalini yava yava sttmzda ne tr
deiimler olabileceini tahmin ederek yazalm.
................................................
................................................
spirto oca yardmyla kahve fincannda bulunan naftalini yava yava stalm. Meydana
gelen deiimleri gzlemleyerek yazalm.
................................................
................................................
nce grup olarak, sonra snf arkadalarmzla tartarak bu deneyden elde ettiimiz sonular yazalm.
................................................
................................................
120
Maddenin Deiimi
Dnelim tartalm
Naftalini gnlk hayatmzda tuvaletlerde koku gidermek
ve elbiselerimizi gvelerden korumak iin kullanrz. Ancak
son yllarda yaplan aratrmalar naftalinin bitkinlik, halsizlik,
mide bulants, ba dnmesi, kusma, baylma gibi rahatszlklara sebep olabileceini gstermitir. Bu nedenle naftalinin, salmza zarar verme ihtimaline ramen giysilerimizi gvelere
kar korumak iin kullanlp
kullanlmamas gerektii tarNaftalin
tlmaktadr. Bu tartmalarn bir sonucu olarak mor kekik, lavanta, sedef ve rek otu
gibi doal bitkilerin naftalinin yerine kullanlmas nerilmektedir. Ancak naftalinin ucuz ve kolay elde ediliyor olmas hl
kullanlmasna neden olmaktadr.
1. Siz tuvaletlerde koku gidermek ve elbiselerinizi gvelerden korumak iin naftalini mi bitkiyi mi kullanrdnz? Nedenlerini yazalm.
Sedef
2. Dncemizi snfmzdaki arkadalarmzla paylaarak

ortak bir fikre ulamaya alalm.
rek otu
Mor kekik
121
Snf
Fen Bilimleri
3. nite
Is a
Is
ir
ma
ver ou
Y
Is
la verir
ma
lr
Sb
a
m
rla alr
ha
Is
Bu
lim
le
me
Neler rendik?
Kr
a
5.
Is verir
Donma
Erime
Is alr
Her scaklkta olur.
Belirli scaklkta olur.
Svnn yzeyinde olur.
Svnn her yerinde olur.
Buharlama
Kaynama
122
Maddenin Deiimi
1. Yiit, balk tutaym derken dengesini kaybederek nehre dmtr. Yiitin slanan elbiselerini kurutmas iin baz arkadalar aadaki tavsiyelerde bulunmutur.
Su 100 0Cde kaynar ve sadece

bu scaklkta buharlar. Bu nedenle
elbiseleri kurutmak iin
100 0Cde stmalsn.
Gnete kurutman yeterli

olur, nk su her
scaklkta buharlar.
Elbiseler senin zerindeyken

kurumaz. Elbiseleri balkona
asp kurutmalsn.
Yiit elbiselerini hemen

karmalsn, yoksa rsn.
Ali
Yunus
Tuba
Beyza
Yiit elbiselerini kurutmak iin arkadalarnn syledii fikirlerden hangisi ya da hangilerini

yapmaldr? Aklayalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
123
5.
Snf
Fen Bilimleri
3. nite
2. Basketbol oynayan Yunus Emrenin formasnn terden slandn gren annesi, Yunus Emreye memesi iin hemen formasn
deitirmesini ve havluyla kurulanmasn syler. Yunus Emrenin terden slanan formasn karmamas durumunda neden yeceini
aklayalm.
........................................................................................................
........................................................................................................
3. Su buhar souk bir hava ile karlatnda yamur eklinde, daha souk bir hava ile karlatnda ise kar eklinde yaar.
A) Yamur ve kar oluumu srasnda maddede hangi hl
deiimlerinin meydana geldiini nedenleriyle birlikte aklayalm.
.............................................................................................
.............................................................................................
.............................................................................................
B) Bu olaylar srasnda havann snmas veya soumas ile
ilgili ne sylenebilir? Aklayalm.
.............................................................................................
.............................................................................................
.............................................................................................
4. Bir ilkbahar mevsiminde Fatma, haberleri izlerken yazn babasyla balk tutmaya gittikleri yksek bir dan eteinde bulunan kylerindeki derenin tatn ve kyn evresindeki
tarlalarn sular altnda kaldn renir. Fatma, derenin neden tatn merak etmeye balar.
Daha sonra kn dan karlarla kapl olduunu hatrlar. Fatma derenin tamas ile ilgili nasl bir
aklama yapm olabilir? Aklayalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
124
Maddenin Deiimi
5. Sabah erken saatlerde bahesine giden Mahmut Bey,

yamur yamamasna ramen domateslerin zerinde su
damlacklar olduunu fark eder. leden sonra gittiinde ise
su damlacklarnn kalmadn grr. Bu iki durumun sebebi
ne olabilir? Aklayalm.
.............................................................................................
.............................................................................................
6. Beyza ve ailesi gl kenarnda yaamaktadr. Beyza bir sabah uyandnda ay demlemek

iin emeyi aar. Ancak eme suyunun souktan donduunu ve sularn akmadn fark eder.
Glden su almay dnr, ancak gl de donmutur. Beyzann ay demleyebilmesi iin baz
arkadalar aadaki tavsiyelerde bulunmutur.
Buzdan ay demlemek iin

ok enerji harcamak gerekir,
dolaysyla buzdan
ay demlenmez.
Glden bir para buz getirip

eriterek ay demlerim.
Yiit
Glden buz almak tehlikelidir.
Onun iin donan musluu
stp su elde etmek daha
kolay ve gvenilirdir.
Bence kat olan buzdan

ay demlenmez.
Ali
Fatma
Tuba
Evde su bulamayan Beyza, ay demlemek iin yukarda arkadalarnn syledii fikirlerden

hangisi yada hangilerini yapmaldr? Aklayalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
125
5.
Snf
Fen Bilimleri
3. nite
7. Yandaki 1. silindirin ierisine kat iyot konulmu ve az

kapatlmtr. Hibir slaklk olmadan silindir 10 dakika sonra
2. resimdeki, 30 dakika sonra ise 3. resimdeki gibi deiiklik
gstermitir. Buna gre bu srete hangi hl deiimi yaanmtr? Aklayalm.
.............................................................................................
.............................................................................................
8.
1
3
5
Sblimleme
Erime
Buharlama
2
4
6
Donma
Youma
Kralama
A) Yukardaki olaylardan hangisi ya da hangilerinin gereklemesi iin maddenin s almas

gerekir?
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
B) Yukardaki olaylarn hangisi ya da hangilerinin gereklemesi esnasnda sv hl gzlenmez?
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
C) amarlarn kurumas esnasnda yukardaki olaylardan hangisi ya da hangileri gerekleir?
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
126
Maddenin Deiimi
9. Aada buharlama ve kaynamann baz zellikleri verilmitir. Bu zelliklerin hangi kavrama ait olduunu iaretleyelim.
zellikler
Buharlama
Her scaklkta olur.

Belirli scaklkta olur.
Svnn yzeyinde olur.
Svnn her yerinde olur.
Svnn her yerinde kabarcklar oluur.
Buharlamann en hzl olduu andr.
127
Kaynama
5.
Snf
Fen Bilimleri
3. nite
2. BLM
MADDELERN AYIRT
EDC ZELLKLER
AMALAR
Bu blmde, maddelerin ayrt edici zelliklerinden erime,
donma ve kaynama noktalarn reneceiz.
Erime noktas
Donma noktas
Kaynama noktas
Yandaki resimde farkl saf maddelerin birbirine kartrlmas sonucu yaplm ve kullanmdan kalkm paralar
bulunmaktadr. Sizce bu paralar oluturan saf maddeler
hangi ayrt edici zellikler kullanlarak birbirinden ayrtrlabilir?
128
Maddenin Deiimi
129
5.
Snf
Fen Bilimleri
3. nite
Maddenin ayrt edici zellikleri
Sulu kim oyunu

Snfmzdaki baz rencilerin sa baparmaklarn nce stampaya sonra da beyaz kartona
bastrarak, saa ve sola oynatmadan parmak izlerini alalm ve izlerin altna hangi renciye ait
olduklarn yazalm. Aramzdan bir renciye polis roln vererek renciyi snfn dna karalm. Bir renciye de sulu roln vererek parmak izini ayr bir kartona alalm. Polis roln
verdiimiz arkadamz snfa ararak ondan sulunun parmak iziyle snftaki tm parmak
izlerini karlatrmasn ve suluyu bulmasn isteyelim.
Polis roln verdiimiz arkadamz suluyu bulabildi mi?
Suluyu bulmasnda ona yardmc olan neydi?
Doada binlerce madde vardr. Bu maddelerin baz zellikleri birbirine benzerken, bazlar
ise sadece kendisine zgdr. Snftaki arkadalarmzn parmak izlerinin kendilerine zg olmas gibi maddelerin de kendilerine ait zellikleri vardr. Saf bir maddeyi dier maddelerden
ayran bu zelliklere, maddenin ayrt edici zellikleri denir.
Maddenin ayrt edici zelliklerinden bazlar erime, donma ve kaynama noktalardr.
130
Maddenin Deiimi
Erime ve donma noktas

Gnlk hayatta, ayn ortamlarda scaklk ayn olmasna ramen baz maddeler kat hlde
iken baz maddeler sv hldedir. Bu durumun sebebi sizce ne olabilir?
nceki yllarda ktle ve hacmin maddenin llebilir zellikleri olduunu ama ayrt edici zellikler olmadklarn renmitik. Maddenin ayrt edici zelliklerini kullanarak bir maddeyi tanyabilir ve dierlerinden ayrt edebiliriz. Renk, koku,
tat gibi grlebilen veya hissedilebilen zellikler maddeleri
ayrt etmede kullanlabilir. Fakat baz maddelerin renk ve kokularnn ayn olmasndan dolay, bu zellikler maddeleri ayrt
etmede etkili bir ekilde kullanlamaz. Bu nedenle erime ve
donma noktalar, srasyla saf kat ve sv hldeki maddelerin
ayrt edici zellikleri olarak kullanlmaktadr.
Kat maddeler stlr ya da ortamdan s alrsa bu maddelerin scaklklar artar. Belirli bir scaklk deerine ulatnda
madde erimeye balar. Saf maddelerin tamam eriyip sv hle
geinceye kadar bu scaklk deeri deimez. Maddenin erimeye balad bu scaklk
deerine erime noktas deSaf Madde Erime-Donma
Noktas(C)
nir. Madde miktar erime noktasn deitirmez, fakat erime
sresini deitirir. Saf bir maddenin erime noktas o maddeye
0
Su
zgdr ve maddeyi dier maddelerden ayrt etmemizi salar.
1535
Demir
Yandaki tabloda grld gibi farkl maddelerin erime nokta1083
Bakr
lar birbirinden farkldr.
Tungsten
3442
Oksijen
-218
Sv hldeki maddeler s vererek soursa belirli bir scaklk

-117
Etil Alkol
deerine dtnde donmaya balar. Saf maddelerin tama660
Alminyum
m donup kat hle geinceye kadar bu scaklk deeri deimez. Maddenin donmaya balad bu scaklk deerine donma noktas denir. Madde miktar
donma noktasn deitirmez, fakat donma sresini deitirir. rnein, bir bardaktaki su da bir
srahideki su da 0 0Cde donar. Saf bir maddenin donma noktas o maddeye zgdr ve maddeyi dier maddelerden ayrt etmemizi salar. Yukardaki tabloda grld gibi farkl maddelerin donma noktalar birbirinden farkldr.
131
5.
Snf
Fen Bilimleri
3. nite
Etkinlik 3.4. Erime ve donma noktas
Neler gerekiyor?

Buz
Parafin (beyaz mum)
2 adet ispirto oca
Sac aya
Amyant tel
2 adet 500 mLlik beher
2 adet deney tp
2 adet termometre
Kibrit
Saat
Tuz
ay ka
Destek ubuklar

Scakken beherlere dokunmayalm.

Deney tplerine ayr ayr mum ve buz koyarak tplerin scaklklarn lelim.
Bu tpleri, iinde yarsna kadar su olan 500 mLlik beherlerin iine yerletirelim.
Deney dzeneini resimdeki gibi kurarak 500 mLlik beherleri sac ayan zerine koyalm.
Her iki deney tpnde bulunan maddeleri sttmzda ne tr deiimler meydana gelebileceini tahmin edelim.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
Istma ilemine baladktan sonra birer dakika arayla her iki maddenin scaklklarn lp
maddenin hlini de belirterek kaydedelim.
132
Maddenin Deiimi
Zaman (dk)
SU
MUM
Scaklk
Hli
Scaklk
Hli
Mum ve buz hangi scaklklarda erimeye balad?

...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
Mum ve buzun erimeye baladklar scaklk ile erimenin tamamland andaki scaklk deerlerini karlatrarak deneyden kardmz sonucu yazalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
500 mLlik beherlerin iindeki suyu dkerek, beherleri yarsna kadar buz paracklar ile
doldurup buzun iine 3 ay ka tuz koyalm.
inde erimi maddeler bulunan deney tplerini 500 mLlik beherlerin iine koyduumuzda
ne tr deiimler meydana gelebilir? Tahmin edelim.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
Beherlerin iine yerletirdiimiz deney tplerinde bulunan maddelerin scaklklarn birer
dakika arayla lerek not edelim. Gzlemlerimize bal olarak aadaki tabloyu dolduralm.
Zaman (dk)
SU
MUM
Scaklk
Hli
Scaklk
Hli
133
5.
Snf
Fen Bilimleri
3. nite
Mum ve buzun donmaya balad scaklklar belirleyelim.

...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
Maddelerin donmaya balad scaklk ile donmann tamamland andaki scaklk deerlerini karlatrarak deneyden kardmz sonucu yazalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
Mum ve buzun erime ve donma noktalarn karlatralm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
Kaynama noktas
Resimdeki svlar, renksiz ve grnm olarak ayn zelliklere sahiptir. Bu iki maddenin birisinin aseton, dierinin ise metil
alkol olduu biliniyor. Fakat hangi iede hangi madde olduu
bilinmiyor. Hangi iede hangi maddenin olduunu nasl belirlersiniz?
Kimyasal maddeler
koklanmaz, tadna
baklmaz ve bu maddelere
plak elle dokunulmaz.
Kaynama noktas da erime ve donma noktas gibi saf maddeleri ayrt etmede kullanlan ayrt edici zelliklerdendir. Saf svlarn kaynamaya balad belirli bir scaklk deeri vardr. Bu
scaklk deerine kaynama noktas denir. Saf svlarn kaynama
sresince scakl deimez.
Baz saf maddelerin kaynama noktalar yandaki tabloda verilmitir.
Adn bilmediimiz bir sv 56 0Cye gelip kaynamaya baladnda ve scaklk deiimi olmadnda bu svnn aseton olabileceini anlarz. Eer sv 65 0Cde kaynamsa bu svnn metil
alkol olabileceini anlarz.
134
Saf Madde
Kaynama
Noktas(C)
Etil alkol
78
Oksijen
-182
Su
100
Naftalin
218
Demir
2750
Bakr
2567
Alminyum
2467
Aseton
56
Metil alkol
65
Etil eter
35
Maddenin Deiimi
Etkinlik 3.5. Maddenin ayrt edici zellikleri: Kaynama noktas
Neler gerekiyor?

Etil alkol
Su
2 adet ispirto oca
2 adet sac aya
2 adet amyant tel
1 adet 500 mLlik cam beher
2 adet termometre
Kibrit
Saat
2 adet ift delikli mantar tpa
2 adet cam boru veya pipet
Maa
Istma ile ilgili ilemlerde retmenimizden yardm

alalm. Scakken beherlere
dokunmayalm. Etil alkol scak
su iinde kaynatalm. Koruyucu
gzlk takalm.

Deney tplerinin yarsna kadar srasyla etil alkol ve su koyup tplerin zerini ift delikli
mantar tpa ile kapatalm.
Mantar tpann deliinin birinden termometreyi, dierinden cam boruyu geirerek svlarn
ilk scaklklarn lelim.
Deney dzeneini resimdeki gibi kuralm. inde etil alkol bulunan deney tpn iinde su
bulunan behere yerletirelim. inde su bulunan deney tpn ise suyun iine koymadan
ekildeki dzenei kuralm.
Etil alkol ve suyu sttmzda ne tr deiimler meydana gelebileceini tahmin ederek yazalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
135
5.
Snf
Fen Bilimleri
3. nite
retmenimiz s kaynaklarn yaktktan sonra meydana gelen olaylar gzlemleyelim. Istma

ilemi sresince, belirli zaman aralklarnda termometredeki scaklklar lp not edelim.
Etil alkol ve su kaynamaya baladktan sonra da birka kez lm yapalm ve sonular kaydedelim.
Zaman (dk)
Scaklk
(0C)
Etil
Alkol
Su
Not ettiimiz lm sonularn kullanarak aadaki alana scaklk-zaman ilikisini gsteren

grafii izelim.
Scaklk
Scaklk
Etil alkol
Su
Zaman
Zaman
Etil alkol ve suyun kaynamaya balad andaki scaklklarn karlatrarak deneyden kardmz sonucu yazalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
Maddelerin erime, donma ve kaynama noktalarnn ayrt
edici zellik olarak bilinmesi gnlk hayatmzdaki maddelerin
kullanm amalarnn belirlenmesinde iimize yarar. rnein,
yemek piirmek iin kullandmz metal kaplar, arabalarn
motorlarnda kullanlan metaller gibi birok maddenin kullanmna; erime, donma ve kaynama noktalarna baklarak karar
verilir.
136
Maddenin Deiimi
Neler rendik?
Aadaki ekilde saf maddelerin baz ayrt edici zellikleri verilmitir. Donma noktas ve
kaynama noktas saf svlar iin ayrt edici bir zellikken, erime noktas da saf katlar iin ayrt
edici bir zelliktir. Erime, donma ve kaynama sresince saf maddelerin scaklklar deimez.
Saf maddenin ayrt

edici zellikleri
Erime noktas
Donma noktas
Kaynama noktas
Saf katlar iin

ayrt edici
zelliktir.
Saf svlar iin

ayrt edici
zelliktir.
Saf svlar iin

ayrt edici
zelliktir.
Buz 0 0C
Etil alkol -117 0C
Su 0 0C
Etil alkol -117 0C
Su 100 0C
Etil alkol 78 0C
1. Deniz seviyesinde saf svy kaynatan renci eterin 64 0Cde, etil alkoln 78 0Cde ve
suyun 100 0Cde kaynadn gryor ve bu olay defalarca tekrarlyor ve ayn sonuca ulayor.
Bu deneyden renci hangi sonular karabilir?
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
2. Aye Hanm yeni ald saklama kaplarna eker, tuz ve kabartma tozunu koyduktan sonra hangi
kaba hangi maddeyi koyduunu kartrmtr. Aye
Hanm tatlarna bakmadan, yanda verilen tablodaki bilgileri kullanarak bu maddeleri nasl ayrt eder?
Aklayalm.
............................................................................
.............................................................................
137
Saf Madde
Erime
Noktas(C)
Tuz
801
eker
185
Kabartma tozu
300
Snf
Fen Bilimleri
3. nite
3. Aralarn motor ksmnda radyatr ad verilen ve motoru

ar snma ve donmalara kar koruyan bir para vardr. Baz
blgelerde radyatre su konulurken baz blgelerde ise antifriz denilen bir sv kullanlr. Sizce neden farkl svlar kullanlr?
Acaba tm blgelerde su kullanlsayd ne olurdu?
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
4. Kn souk havalarda uan kanatlar etil alkol ile ykanr. Sizce uan kanatlar neden ykanr ve ykama ileminde
neden su deil de etil alkol kullanlr?
.............................................................................................
.............................................................................................
Saf Madde
Buz
Erime
Noktas(C)
5. A) Sizce 420 0Cde donan bir madde yandaki maddelerden hangisi olabilir? Bu maddeyi, maddenin hangi ayrt edici
zelliinden faydalanarak buldunuz? Aklayalm.
inko
420
Kalsiyum
839
Karbon
3552
............................................................................................
............................................................................................
B) 500 0Cde tablodaki hangi madde veya maddeler kat
halde bulunur? Aklayalm.
................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................
6. Saf bir svnn scaklnn zamanla deiimi

ekildeki stn grafiinde gsterilmitir. Grafie
gre maddenin kaynama scakl nedir? Gerekesiyle birlikte aklayalm.
............................................................................
............................................................................
138
Scaklk (0C)
5.
78
70
60
50
40
30
20
10
0
Zaman (dk)
Maddenin Deiimi
7.
ocuklar,
Saf maddelerin ayrt edici
zellikleri nelerdir?
Bence kaynama noktasdr.
Hlya retmen
Yunus
Tabii ki ktle ve hacimdir.
Bence erime ve donma

noktalardr.
Beyza
Tuba
Hlya retmenin sorduu soruya verilen cevaplardan hangisi ya da hangilerine katlyorsunuz? Aklayalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
139
5.
Snf
Fen Bilimleri
3. nite
3. BLM
ISI VE
SICAKLIK
AMALAR
Bu blmde, s ve scaklk arasndaki temel farklar ve

scakl farkl olan svlar arasnda s alverii olduunu
reneceiz.
Is
Scaklk
Is birimi: Joule ve Kalori
Scaklk birimi: Santigrat derece (0C)
Is alverii
Gney Kutbunda -60 0Cde yaayan penguenler, bu dondurucu souktan korunmak iin nemli bir dayanma rnei
sergileyerek bir araya toplanr. Isnn darya akn engellemek iin gagalarn gslerine yaptrrlar ve arada hi
boluk kalmayacak ekilde tyden bir tavan olutururlar.
emberin dnda kalanlar ise ierideki dier arkadalaryla
srekli yer deitirir.
Sizce penguenlerin byle davranmasnn sebebi ne olabilir?
140
Maddenin Deiimi
141
5.
Snf
Fen Bilimleri
3. nite
Is ve scaklk
Gne, s ve k kaynadr. Dnyadan ok uzak olmasna
ramen enerjisi ile bizi str ve aydnlatr. Ayn zamanda snmak iin kullandmz odun, kmr, petrol ve doal gaz gibi
yaktlarn balca kayna da Gnetir. Biz de bu yaktlardan s
enerjisi elde ederiz. Buradan da anlalaca zere, s bir enerji eididir. Isnn ak ynn bir byklk olarak gstermek
iin scaklk kavramn kullanrz. Baka bir ifadeyle scaklk bir
ldr ve bir maddenin dier maddelerden ne kadar scak
veya souk olduunu gsterir.
Is ve scaklk birbirinden farkl
kavramlardr. rnein, yanan bir mumun sahip olduu s miktar odamz
stmaya yetmeyecek kadar azken, scakl elimizi yakacak kadar yksektir.
Fakat kalorifer peteinin sahip olduu
s miktar odamz stmak iin yeterliyken, kaloriferin scakl yanan mumun scaklndan dk olduu
iin elimizi mumun yakt kadar yakmaz.
ISI
SICAKLIK
Bir enerji trdr.

Grevleri
Birimi joule ve kaloridir.
Kalorimetre ile hesaplanr.
Maddeler arasnda alnp verilebilir.
Enerji deildir.
Birimi santigrat derecedir.
Termometre ile llr.
Maddeler arasnda alnp verilmez.
Etkinlik 3.6. Doruyu bulalm

Is ve scaklk farkl kavramlar olmasna ramen gnlk hayatta bazen yanllkla birbirlerinin
yerine kullanlmaktadr. Aada yanl kullanm verilen baz ifadeler bulunmaktadr. Bu ifadelerin dorularn yazarak aklayalm.
Yanl ifade
Doru ifade
Dk slarda mkemmel temizlik.
Grevleri
Doktor, Emirin vcut ssn lt.

Maddelerin slar eit oluncaya kadar
scaklk alverii oldu.
stanbulda havann ss 30 C olarak lld.
Odun yandnda evresine scaklk verir.
142
Aklama
Maddenin Deiimi
Etkinlik 3.7. Is ve scaklk

alalm.
Neler gerekiyor?

2 adet termometre
Yarm litre su
4-5 para buz

zde 500 mL iki beherden birine 100 mL, dierine ise 300 mL ayn scaklkta su koyalm.
Her iki beherdeki suyun scaklklarn lelim ve lScaklk
m sonularmz yandaki tabloya kaydedelim.
zde iki buz parasn ayn anda iki behere de koyI. Beher
duumuzda meydana gelebilecek deiimleri tahII. Beher
min edelim.
.................................................................................
.................................................................................
Buz paralarn beherlere koyarak deiimleri gzlemleyerek yazalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
Buz paralarnn tamam eridii anda termometrelerde gzlemlediimiz scaklk deerlerini
not edelim.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
Yaptmz bu etkinlikten yola karak s ve scaklk kavram ile ilgili neler syleyebiliriz?
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
143
5.
Snf
Fen Bilimleri
3. nite
Is alverii
Souk havada ay ierken yen ellerimizi stmak iin
barda skca kavrarz. Buzu avucumuza aldmzda ise elimiz r. Her iki olayn da ortak yan scaklklar farkl olan iki
madde arasndaki s alveriidir. Barda kavradmzda scak
olan bardaktan elimize s ak olurken, buzu avucumuza
aldmzda ise scak olan elimizden buza s ak olur. Kalorifer peteinin oday stmas, aymz uzun sre imediimizde
aymzn soumas, atei snen sobann bir sre sonra soumas ve scak ortamdan souk ortama girdiimizde titrememiz
s alverii olaylarna rneklerdir.
Gney Kutbunda -60 0Cde yaayan penguenlerin souktan korunmak iin oluturduklar
halkann en dnda kalanlar eer yer deitirmezlerse ok r ve souktan lrler. D halkadaki penguenler yer deitirip i halkaya geerlerse kendilerinden daha scak olan dier arkadalarndan s alr. Bylece vcut scaklklarn dengeleyerek souktan korunabilirler.
Farkl scaklktaki iki madde kartrldnda ya da birbirine temas ettiinde aralarnda s
alverii olur. Scakl yksek olan madde s verdii iin scakl azalrken, scakl dk olan
madde verilen bu sy ald iin scakl artar. Bir sre sonra iki maddenin scakl eit olur.
Etkinlik 3.8. Is alverii

retmenimizden yardm
alalm.
Neler gerekiyor?

2 adet termometre
1 adet ispirto oca
Sac aya
Maa
Amyant tel
1. durum
144
2. durum
Maddenin Deiimi

ine termometre yerletirdiimiz 100 mLlik beheri yarsna kadar su koyarak 60 0C scakla
kadar stalm.
250 mLlik beheri yarsna kadar eme suyu doldurarak scakln not edelim.
100 mLlik beherin 250 mLlik beherin ierisine yerletirilmesi durumunda meydana gelebilecek deiimleri tahmin ederek yazalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
100 mLlik beheri 250 mLlik beherin ierisine yerletirip termometrelerdeki scaklk deiimlerini tabloya kaydedelim.
Zaman
(dk)
100 mLlik
Beher
250 mLlik
Beher
Deneyden yola karak bulduunuz sonular kullanarak zaman-scaklk grafiini izelim.
Scaklk
100 mLlik beher
Scaklk
Zaman
250 mLlik beher
Zaman
Elde ettiimiz verilere dayal olarak vardmz sonucu yazalm.

...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
145
5.
Snf
Fen Bilimleri
3. nite
Neler rendik
Is ve scaklk kavramyla ilgili rendiklerimiz aada ksaca zetlenmitir.
Enerji deildir.
Enerjidir.
Birimi Joule
ve Kaloridir.
Kalorimetre
ile hesaplanr
Madde s aldnda
maddenin scakl artar.
Termometre
ile llr
Madde s verdiinde
maddenin scakl azalr.
Birimi Santigrat
derecedir(OC).
Isnn ak ynn
gsterir.
Scak maddeden
souk maddeye doru akar.
1. Fatma, halanm yumurtay soymak isterken yumurta ok scak olduu iin Fatmann eli
yanyor. Hemen yumurtay iinde souk su bulunan kabn iine brakp bir sre bekliyor. Fatma
bu durumdan hangi sonucu karamaz?
A) Scak maddeden souk maddeye s akar
B) Yumurtann scakl azalr
C) Scak madde temas ettii souk maddeyi str
D) Yumurta konulan suyun scakl deimez
2. Meteoroloji verilerine gre baz illerimiz iin beklenen hava slar u ekildedir:
zmir: 26 0C,
Ankara: 32 0C,
anlurfa: 39 0C,
Elaz: 38 0C
Yukarda verilen aklamada bir hata var mdr? Varsa dzelterek belirtelim.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
146
Maddenin Deiimi
3.
I. Durum
II. Durum
A ve B beherlerinde srasyla scak su ve souk su bulunmaktadr. Bu maddeler I. durumda birbirine temas etmezken, II. durumda birbirine temas ettirilip yeterince bekletilmektedir.
Buna gre II. durumda gerekleen olaylarla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
A) A kabndaki su s vermitir
B) B kabndaki suyun scakl artmtr
C) B kabndaki sudan A kabndaki suya s akmtr
D) Son durumda iki kaptaki suyun scaklklar eittir
4. Aada verilen tablodaki ifadelerin hangi kavram iin geerli olduunu ( { ) iareti koyarak belirtiniz.
Scaklk
fadeler
Enerjidir.
Termometre ile llr.
Birimi joule ve kaloridir.
Scaklklar farkl olan maddeler arasnda alnp verilir.
Birimi santigrat derecedir.
Kalorimetre ile hesaplanr.
Isnn ak ynn gsterir.
147
Is
5.
Snf
Fen Bilimleri
3. nite
5. Souk bir k gnnde, bulunduumuz odann kaloriferi kapatldnda bir sre sonra
odamz sour. Bu durumun sebebi nedir? Aklayalm.
....................................................................
....................................................................
6. Scaklklar farkl iki svnn kartrlmas sonucu oluan karmn scakl 30 C dir. Svlar
kartrlmadan nce svlardan bir tanesinin scakl 20 C olduuna gre dier svnn scakl
iin ne syleyebiliriz? Aklayalm.
....................................................................
....................................................................
7.
II
III
Yukardaki kaplarn her birinin zerine ellier mL 50 0Clik su ilave ediliyor. Tm kaplardaki
sularn son scaklklar hakknda ne sylenebilir? Gerekesiyle birlikte aklayalm.
....................................................................
....................................................................
8. Yunus ve Tuba, yzmeyi ok sevmekte ve yzme sezonunun almasn iple ekmektedirler.

Yzme sezonunun almasyla ilgili Yunus ve Tuba arasnda aadaki konuma gemektedir.
Yunus: Havalar yeterince sndnda yzmeyi dnyorum.
Tuba: Ben de deniz suyunun scakl yeterince ykseldiinde yzmeyi dnyorum.
Yunus ve Tubann dncelerine katlyor musunuz? Aklayalm.
....................................................................
....................................................................
148
Maddenin Deiimi
9. Eski Yunanllarn ortaya attklar teori, Is, scaklk hissi oluturan eydir ifadesine dayanmaktadr. Bu teoriye gre bir kimse sa elini souk suya soktuunda, suyun souk olduunu
hissediyordu; sol elini ise scak suya soktuunda, suyun scak olduunu hissediyordu. Buraya
kadar artc bir ey yoktu. Ancak ardndan iki elini birden lk suya soktuunda, sa eli (souk
suya sokulan) suyun scak, sol eli (scak suya sokulan) ise suyun souk olduunu hissediyordu.
Bu durum teorinin deimesine neden oldu. Sonu olarak bilim insanlar, snn scaklk hissi
oluturan bir ey olmadn kabul etmek zorunda kaldlar; bu hissi oluturan ey s akyd.
Bu gerein fark edilmesi yeni bir teorinin ortaya atlmasn salad; s vcudumuza doru aktnda bu durum scaklk hissi oluturur. Is vcudumuzdan dar aktnda ise bizde soukluk
hissi oluturur.
A) Eski Yunanllarn ortaya koyduu teoriyi kabul edilemez yapan nedir?
....................................................................
....................................................................
B) Yukardaki metne gre bir insan souk suya dtnde s akyla ilgili hangisi dorudur?
a. Is ak olmaz
b. Is ak sudan kiinin vcuduna dorudur
c. Is ak kiinin vcudundan suya dorudur
d. Isnn ak yn kiinin me hissinin olup olmamasna gre deiir
....................................................................
....................................................................
C) Yukardaki metne gre souk bir k gn, dardan eve gelip normal musluk suyu ile
m ellerimizi ykadmzda aadakilerden hangisi gerekleir?
a. Musluk suyundan elimize s akar
b. Elimizden musluk suyuna s akar
c. Musluk suyundan elimize scaklk akar
d. Elimizden musluk suyuna scaklk akar
....................................................................
....................................................................
149
5.
Snf
Fen Bilimleri
3. nite
4. BLM
ISI MADDELER
ETKLER
AMALAR
Bu blmde, s etkisiyle maddelerde meydana gelen genleme ve bzlme olaylarn reneceiz.
Genleme
Bzlme
Kprlerin balang, orta ve biti blmlerinde ekildeki

gibi balant noktalar bulunabilmektedir. Bu balant noktalarnda sizce neden boluk braklmaktadr?
150
Maddenin Deiimi
151
5.
Snf
Fen Bilimleri
3. nite
Genleme ve bzlme
3 Austos 2010da Adanadan Malatya ynne giden yk
treni Kahramanmaran Pazarck ilesinde raydan km ve iki
yk vagonu devrilmitir. Resme bakarak trenin neden raydan
km olabileceini yorumlaynz.
Kalorifer petekleri ve soba borular snrken ya da sourken trt sesleri duyulur. Bu sesler
peteklerin ve borularn hacimlerindeki artma ya da azalmadan kaynaklanr. Maddelerin s
almas sonucunda hacimlerinin artmasna genleme denir. Maddelerin s vermesi sonucunda
hacimlerinin azalmasna ise bzlme denir. Is alan maddeler genleirken, s veren maddeler
bzlr. Genleme ve bzlme olaylar birbirinin tersidir. Maddeler stldklarnda ne kadar
genleirse stlmadan nceki scaklna kadar soutulduunda da genellikle ayn oranda bzlr ve eski hllerine dnerler.
Katlarda genleme ve bzlme

Yazn scaklk art ile raylarda genleme ve kn ise havann soumas sonucu raylarda bzlme meydana gelmesinden dolay tren raylarnn yapm srasnda raylar arasnda belirli boluklar braklr. Eer boluk braklmazsa yazn meydana
gelen genlemeden dolay raylar bozulur ve kazalara neden
olur. Benzer bir durum yazn uzayp genleen ve kn bzlp
ksalan elektrik telleri iin de geerlidir. Bu durumlar, gnlk
yaantmzda bina, kpr ve boru hatlarnn yapm esnasnda
maddelerin genleme ve bzlme olaylarn dikkate almamz
gerektiini gstermektedir.
Katlarda genleme ve bzlmeyi bilmemiz hayatmz kolaylatrr. rnein gzlk yapm srasnda genlemeden yararlanlr. Bu ilemde ilk nce erevenin stlarak genlemesi
salanr. Sonra genleen ereve iine cam taklr, ereve souyunca bzlr ve cam skca kavrar. Bylece camn ereveden dmesi engellenir. Benzer ekilde t, frn ve bulak makinesi gibi aralarda scaklk
ayarlayc olarak kullanlan termostatlar, yangn alarmlar ve metal termometreler de maddelerin genleme ve bzlme zelliinden faydalanlarak yaplmtr.
152
Maddenin Deiimi
Etkinlik 3.9. 1 TLye neler oluyor?

Neler gerekiyor?

2 adet ivi
1 adet tahta
1 TL demir para
spirto oca
Tahta maa
eki



Tahtann zerine metal parann geebilecei ekilde iki iviyi akalm.
1 TLyi iviler arasndan birka defa geirelim.
1 TLyi tahta maa yardmyla tutarak, ispirto ocanda 2 dakika stp, iviler arasndan geirmeye alrsak ne olur? Tahmin edelim.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
Metal paray 2 dakika stp iviler arasndan geirmeye alalm. alalm ve gzlemlerimizi aklayalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
1 TLyi eme suyunun altnda 2 dakika bekletelim.
1 TLyi tekrar ivilerin arasndan geirmeye alrsak ne olur? Tahmin edelim.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
Soutulmu 1 TLyi ivilerin arasndan geirmeye alalm ve gzlemlerimizi yazalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
nce grup olarak, sonra snf arkadalarmzla tartarak bu deneylerden elde ettiimiz sonular yazalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
153
5.
Snf
Fen Bilimleri
3. nite
Ayn koullarda, farkl katlarn genleme ve bzlme oranlar birbirinden farkldr. Cam kavanozlarn bzlmeden dolay
skan metal kapaklarn amakta bu prensipten yararlanlr.
Cam kavanozu ters evirip scak suyun ierisine koyarsak metal, camdan daha fazla genletiinden kapak kolaylkla alr.
Svlarda genleme ve bzlme

Yandaki cam balonun ierisinde bulunan renkli sv 5 dakika
sresince stlm ve dakikada bir svnn fotoraf ekilmitir.
Sizce resimlerde meydana gelen deiimin nedeni nedir?
Svlar da s etkisiyle katlar gibi genleir ve bzlr. Svlar
s aldnda genellikle hacimlerinde artma, s verdiklerinde ise
hacimlerinde genellikle azalma meydana gelir.
1. dk.
2. dk.
3. dk.
4. dk. 5. dk.
Etkinlik 3.10. Svlarda genleme ve bzlme

Neler gerekiyor?


alalm.
100 mLlik balon joje

spirto oca
Keeli kalem
Sac aya
Amyant tel
Su
Plastik kap

Balon jojeyi boru ksmna kadar su ile doldurarak iine birka damla mrekkep damlatalm.
Su seviyesinin bulunduu yeri iaretleyelim.
Balon jojedeki suyu sttmzda ne tr deiimler meydana gelebilir? Tahmin edelim.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
154
Maddenin Deiimi
Balon jojedeki suyu starak sv seviyesindeki deiimi gzlemleyelim.

...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
Ayn balon jojeyi stma ilemi bittikten sonra iinde souk su bulunan kaba koyduumuzda
meydana gelebilecek deiimi tahmin edelim.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
Balon jojeyi iinde souk su bulunan kaba yerletirip balon jojenin soumasn bekleyelim.
Bu sre boyunca sv seviyesindeki deiimi yeniden gzlemleyelim.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
Yaptmz bu etkinlikten yola karak, snn svlar zerindeki etkisiyle ilgili hangi sonuca
varabiliriz?
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
Yukardaki etkinlikte olduu gibi gnlk hayatta sklkla kullandmz termometrelerin alma prensibi de svlarn genleme ve bzlmesine dayanr. Termometrelere konulan sv (civa,
etil alkol veya su) s aldnda genleerek, cam boru ierisinde ykselip scaklk deerindeki
art gsterir. Termometre s verdiinde ise iindeki sv bzlerek cam boru iinde alalp
scaklk deerindeki azal gsterir.
lk hli
Istlm hli
Soutulmu hli
Katlarda olduu gibi svlardaki genleme ve bzlme olayn bilmemiz de hayatmz kolaylatrr. rnein elektrikli su stclarnda su stlrken, stc tamamen doldurulmaz ve svnn
genlemesi iin mutlaka biraz boluk braklr. Benzer bir ekilde arabann motorunu souturken
snan suyun genlemesi dikkate alnarak radyatr suyla tamamen doldurulmaz ve biraz bo
braklr. Braklmazsa hem elektrikli su stcsnda hem de radyatrde, su tap zarar verebilir.
155
5.
Snf
Fen Bilimleri
3. nite
Gazlarda genleme ve bzlme

Futbol oynamak isteyen Ali, topunun havasnn inmi ve iine km olduunu grr. Alinin salam bir ekilde betonun
zerine brakt topun havas birka gn sonra neden inmi
olabilir?
Gazlar da kat ve svlarda

olduu gibi s etkisiyle genleip bzlr. rnein otomobil lastiklerinin yaz ve k aylarnda ikinliklerinin deimesi genleme ve bzlme ile ilgilidir.
Yazn hava scak olduundan tekerleklerin havasnn biraz indirilmesi gerekir. Yoksa scaktan genleen hava tekerlein sertlemesine ve patlamasna sebep olabilir. Kn ise tam tersi bir
durum sz konusudur. Souktan bzlen havann hacmi azalr
ve bu, tekerlein yumuamasna neden olur. Bunun iin kn
tekerlee hava pompalanarak tekerlek uygun sertlie getirilir.
Benzer bir ekilde, scak hava balonlarnn alma prensibi de gazlarn genlemesine dayaldr.
Balonun iinde bulunan hava stlrsa genleerek hacmi artar ve balon ykselmeye balar. Istlma kesilirse balonun iindeki hava soumaya ve bzlmeye balar. Balon iindeki havann
scakl kontrol altnda tutularak balon istenilen seviyede tutulabilir.
Etkinlik 3.11. Gazlarda genleme ve bzlme

Neler gerekiyor?

500 mLlik bo plastik su iesi

spirto oca
Sac aya
Amyant tel

Her iki beheri yarsna kadar su ile doldurarak birini 60 0Cye kadar stalm.
Bo su iesini kapa ak iken bir miktar bkerek buruturalm ve ienin kapan skca
kapatalm.
156
Maddenin Deiimi
Buruuk ieyi scak su bulunan beherin iine koyduumuzda meydana gelebilecek deiimi
tahmin ederek yazalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
Buruuk ieyi scak su bulunan beherin iine koyalm. Deiiklikleri gzlemleyerek yazalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
Ayn ieyi sttmz sudan kararak, souk su bulunan beherin iine koyduumuzda meydana gelebilecek deiimleri tahmin edelim.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
ieyi sttmz sudan karp iinde souk su bulunan behere koyarak gzlemlerimizi yazalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
Yaptmz bu etkinlikten yola karak, snn gazlar zerindeki etkisiyle ilgili hangi sonuca
varabiliriz? Aklayalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
ieden gelen sesleri gnlk hayatta hangi seslerle ilikilendirebiliriz? rneklendirelim.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
Neler rendik?
Madde
s aldnda genleir ve hacmi artar.
Mad
de s
r.
verdiinde b lr ve hacmi azal
z
157
5.
Snf
Fen Bilimleri
3. nite
1. Elinizde genleme zellikleri dndaki tm zellikleri ayn olan A, B, C metalleri bulunmaktadr. Bu metallerden genlemesi en fazla olan B ve en az olan da Cdir.
A) Bu metallerden birisini kullanarak kpr yapacak olsanz hangisini tercih ederdiniz? Gerekelerimizi aklayalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
B) Bu kpry hangi mevsimde yapardnz? Aklayalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
2. Genlemenin gnlk hayatmz kolaylatran ve zorlatran rneklerinden ikier tane yazalm.
Kolaylatran
Zorlatran
Grevleri
.......................................................................................
.......................................................................................
.......................................................................................
.......................................................................................
3. Mutfakta i ie gemi iki cam bardan ayrmaya alan Cemile Hanm, bardaklar krmadan sizce birbirinden nasl ayrabilir?Aklayalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
4. Erdem, kapa metalden yaplm olan cam kavanozu tm uralarna ramen aamamaktadr. Sizce, Erdem skan kavanoz kapan amak iin ne yapmaldr?
...................................................................................
...................................................................................
158
Maddenin Deiimi
5. Sabahleyin televizyon seyrederken bir son dakika

haberi Muammerin dikkatini ekmitir. Bu habere gre
bir i yerinde yangn km ve evrede bulunan vatandalar, i yerinden ykselen dumanlar grerek durumu
itfaiye ve polise bildirmitir. Olay yerine gelen itfaiye ekipleri yangn kontrol altna almak iin mdahale ederken
i yerindeki sanayi tp byk bir grltyle patlam ve
itfaiye erleri yaralanmtr.
A) Bu haberdeki sanayi tpnn patlamasnn nedenini aklayalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
B) Deodorant ve sprey kutularnn zerinde gnete brakmaynz, atee atmaynz eklinde
uyarlar yer alr. Bu uyary yukardaki olayla ilikilendirerek aklayalm.
...........................................................................................................................................
...........................................................................................................................................
159
5.
Snf
Fen Bilimleri
3. nite
NOTLARIM
160
SZLK
-Aantibiyotik : zellikle kf mantarlarndan elde edilen mikroplarn gelimesini durdurup onlar
ldrebilen maddedir.
alerji : Vcudun karlat baz maddelere kar gsterdii tepki.
atk : retim, tketim ve benzeri faaliyetler sresince ortaya kan ve evreyi kirleten maddeler.
-Bbaml deiken: Yaplan bir deneyde deitirilen deikendir.
bamsz deiken: Yaplan bir deneyde gzlenen ya da llen deikendir.
basit elektrik devresi: Elektrik devresi zellii gsteren en basit ve sade devre.
besin: Canllarn bymesi ve enerji salamas iin gerekli olan madde.
beslenme : Salkl yaamak iin gerekli olan besin maddelerinin vcuda alnmasdr.
byte : nsan gznn grmede zorluk ektii cisimleri bytmeye yarayan alet.
biyolojik eitlilik : Bir blgedeki bitki ve hayvan trlerinin ve eitlerinin sayca zenginlii.
boaltm : Vcudumuzda yaamsal faaliyetler srasnda meydana gelen atk maddelerin vcuttan uzaklatrlmas ilemidir.
buharlama: Bir maddenin s alarak sv hlden gaz hline gemesine denir.
bzlme: Maddelerin s vermesi sonucunda hacimlerinin azalmasna denir.
-evre: Canllarn yaam faaliyetlerini srdrd ve dier canllarla etkileim iinde olduu
alan.
evre kirlilii: Yeryznde yaayan btn canllarn saln olumsuz etkileyen, cansz elerin
zerinde yapsal zararlar veren maddelerin hava, su ve topraa karmas olaydr.
-Ddiyet : Sal korumak iin yaplan dengeli beslenme dzeni.
diyaliz : Bbrek yetmezlii olan insanlarda, vcutta birikmi olan fazla sv ve atk maddelerin
temizlenmesi ilemidir.
deney: Bilimsel bir gerei gstermek ve kantlamak amacyla yaplan ilem.
devre anahtar: Elektrik devresini amaya ve kapamay salayan devre eleman.
devre emas: Elektrik devrelerinde, devre elemanlarnn sembolleri kullanlarak yaplan
devre izimleri.
devre sembolleri: Devre emalarnda devre elemanlarn temsil eden teknik gsterimler.
dinamometre (kuvvetler): Kuvvetin bykln len ara.
doal k kaynaklar: Kendiliinden k yayan k kaynaklarna verilen ad.
donma: Bir maddenin s vererek sv hlden kat hle gemesidir.
donma noktas: Bir maddenin sv hlden kat hle getii scakla denir.
-Eekoloji: Canllarn birbirleri ve evreleri ile olan ilikilerini inceleyen bilim dal.
elektrik devresi: zerinden elektrik enerjisi geen rete, balant kablosu, ampul ve anahtardan oluan devre.
erime: Bir maddenin s alarak kat hlden sv hle gemesidir.
erime noktas: Bir maddenin kat hlden sv hle getii scakla denir.
esnek cisim: Kuvvetin etkisi ile ekil deitiren, kuvvet ortadan kalktnda tekrar eski hlini
alabilen cisim.
-Ggenleme: Maddelerin s almas sonucunda hacimlerinin artmasna denir.
gzlem : Bir nesnenin,olayn ya da bir gerein zelliklerini bilmek amacyla dikkatli ve planl
olarak ele alnp,eitli aralarla veya plak gzle incelenmesi.
-Hhal deiimi: Maddenin bir hlden baka bir hle gemesine denir.
hava direnci: Havann kendi iinde hareket eden cisimlere uygulad srtnme kuvveti.
-Is: Scak cisimden souk cisme doru akan enerjidir.
n: Bir k kaynandan kp her yne yaylan temsil etmek iin kullanlan izgilerin her
biri.
-Kkablo: Elektrik enerjisi iletiminde kullanlan iletken tel.
ka rampas: Eimi fazla olan karayollarnda fren arzas yapm olan aralarn durmasn
salayan, kum, akl ve mcrdan oluan yokulu yol.
kaynama: Buharlamann en hzl olduu durumdur.
kaynama noktas: Bir maddenin sv hlden gaz hline getii scakla denir.
kontrol edilen deiken: Yaplan deneylerde sabit tutulan ve etkisi incelenmeyen deikendir.
kf: Gda maddelerinin stnde reyen mantarlardan oluan yeilimsi tabaka.
-Llamba: Elektrik enerjisini k enerjisine dntren elektrik devresi eleman.
-Mmikroskop : plak gzle grlemeyecek kadar kk cisimlerin grntsnn incelenmesini
salayan bir alettir.
mineral : Vcudumuzda dzenleyici olarak grev yapan besin ierii.
mikrop : Hastalk yapan bakteri gibi mikroskobik canllardr.
mikroorganizma: Mikroskop yardmyla grlebilen bakteri, amip, glena gibi canllar.
-Oorgan nakli : Tedavisi mmkn olmayan hastalklar nedeniyle grev yapamayacak derecede
hasar gren organn yerine, salam organla deitirilerek hastann tedavi edilmesi ilemidir.
obezite: Vcutta sal tehlikeye sokacak lde fazla miktarda ya birikmesi sonucu ortaya
kan bir hastalktr.
zde: Her trl nitelik bakmndan eit olan, ayrt edilemeyecek kadar benzer olan, ayn.
-Pparazit: Bir canlya baml olarak yaayabilen ve zerinde yaad canlya zarar verebilen
organizmalardr.
pht : Koyulaarak yar kat duruma gelmi sv.
pil: Kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine dntren elektrik devresi eleman.
posa : Bitkisel kaynakl gdalarn insan vcudu tarafndan sindirilemeyen ksmlardr.
-Rradar: Cisimlerin yerini ve uzakln ses dalgalar ya da elektromanyetik dalgalar yardmyla
bulabilen, srat lebilen genellikle uak ve gemilerin takip sistemlerinde kullanlan cihaz.
rntgen nlar (x-nlar): nsan vcudundan ve dier opak zellikteki maddelerden geebilen, plak gzle grlemeyen, madde analizi ve tbbi grntlemede kullanlan k tr.
-Ssaf madde: Yapsnda tek cins tanecik bulunan maddelerdir. (Tm tanecikleri birbirinin ayns
olan maddelerdir. )
salg : Salg doku hcrelerinde retilip dar verilebilen sv madde.
saydam madde: I iyi geiren maddelere verilen ad.
saydam olmayan madde (opak madde): I geirmeyen maddelere verilen ad.
ses kayna: Titreerek ses oluturan cisimlere verilen genel ad.
scaklk: Isnn ak ynn gsteren bir byklktr.
sindirim : Besinlerin vcudumuz tarafndan kullanlabilir hle gelinceye kadar kk paralara
blnmesidir.
sonar: Denizlerin derinliini, su altndaki cisimlerin ve canllarn yerini ve durumunu ses dalgalaryla belirleyen teknolojik cihaz.
su direnci: Suyun, suda hareket eden cisimlere uygulad srtnme kuvveti.
srtnme kuvveti: Cisimle yzey arasnda oluan ve cismin hareketini zorlatran ya da
engelleyen kar kuvvet.
-Ttam glge: In yar saydam ya da saydam olmayan maddelerden gememesi nedeniyle arka
ksmda oluan karanlk blge.
tr: Birbirleriyle eletiklerinde kendilerine benzer ve reme yetenei olan canllar oluturan
canl grubu.
-Uultrasonografi: Ses dalgalarnn tbbi grntleme amal olarak kullanld ynteme verilen
ad.
-Yyapay k kaynaklar: nsanlar tarafndan yaplan k kaynaklarna verilen ad.
yar saydam madde: I ksmen geiren maddelere verilen ad.
yldz: Kendiliinden evresine s ve k yayan gk cisimlerine verilen ad
youma: Bir maddenin s vererek gaz hlinden sv hle gemesine denir.
KAYNAKA
Adamczyk, P. & Law, P.F. (eviren: Necmi Budayc) (2000). Elektrik ve manyetizma, stanbul:
TBTAK Yaynlar
Balm, A. G., Yenice, N. ve Oluk, S. (Edt. Keserciolu, T.). Canllar Bilimi (3. Bask), Ankara: An
Yaynclk, 2008
Balm, A. G., Akpnar, E., ve Gnay, F. Y. (Edt. Keserciolu, T.). (2010). Biyoloji Uygulamalar II
(2. Bask), Ankara: An Yaynclk, 2010.
Balm, A. G., avas, B., ztrk, ., Biyoloji Uygulamalar 1, (Edt. Keserciolu, T.), zmir: Gema
Geliim Yaynclk, 2004.
Biggs , A., Feather , R. M., Snyder , S. L., ve Zike , D. (2002). Texas Science (Grade Six). New
York: Glencoe McGraw-Hill.
Biggs, A., Lucy , D. E., Feather , R. M., Snyder , S. L., & Zike , D. (2002). Texas Science. New
York: Glencor McGraw Hill.
Bingham, J. (eviren: Feryal Halat) (2010). Bilimsel deneyler, stanbul: TBTAK Yaynlar
Brown, T. L., LeMay, E. H., & Bursten, B. E. (2000). Chemistry ( The Central Science). New
Jersey: Prentice Hall.
Bueche, F.J & Jerde, D.A (eviri Editr: Kemal olakolu) (2003). Fizik ilkeleri I-I-III, Ankara:
Palme Yaynclk
Chang, R. & Goldsby K. A. (2013). Chemistry (11th edition), New York:McGraw-Hill
epni, S., Ayvac, H.., Bacanak, A., zsevge, T. Aydn, M. (2011). Snf retmenleri ve
rencileri iin Fen ve Teknoloji Laboratuar Uygulamalar-II (5. Snf) (Geniletilmi 3. Bask)
(Editr: S. epni). Trabzon: Celepler Matbaaclk
Davis, R., Regina, F., Mickey, S., & L., S. J. (2009). Modern Chemistry. Austin, Texas: Holt, Rnehart and Wnston.
Demirci, N. & Efe, S. (2007). lkretim rencilerinin ses konusundaki kavram yanlglarnn
belirlenmesi, Balkesir niversitesi Necatibey Eitim Fakltesi Dergisi, 1 (1), 23-56.
Edom, H.& Woodward, K. (eviren: Aye Turak) (2008). Deneylerle bilim-II, stanbul: TBTAK
Yaynlar
Erdogan, M., Uak, M., & Bahar, M. (2013). A review of research on environmental education
in nontraditional settings in Turkey, 2000-2011. International Journal of Environmental and
Science Education. 8(1), 37-57.
Erentay, N. ve Erdoan, M. (2009). 22 admda doa eitimi. Ankara: ODT Yaynclk:

Flood, M.& Spurgeon, R. (eviren: Zehra Snmezer) (2004). Enerji ve g, Ankara: TBTAK
Yaynlar
Gillespie, H., & Gillespie, R. (2007). Science for Primary School Teachers. New York: McGrawHill.
Hill, G. & Hunt A.(2012). Edexcel Chemistry for A2, New York:Dynamic Learning
Kronenberg , R., Gauci , M., Kennedy , E., & Rozanski , P. (2006). Science Quest 1 (Third Edition b.). Australia: John Willey.
Loretta, J., & Peter, A. (2003). Chemistry (Molecules, Matter, and Change). New York: W.H.
Freeman and Company.
McFadden, C. & Yager, R.E. (1997). Science plus technology and society, USA: Holt-Rinehart-Winston.
Milli Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl (2013). lkretim kurumlar (ilkokullar ve ortaokullar) fen bilimleri dersi (3, 4, 5, 6, 7 ve 8. snflar) retim program, Ankara.
Nuholu, H. (2008). lkretim rencilerinin hareket ve kuvvet hakkndaki bilgilerinin deerlendirilmesi, nn niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 9 (16), 123140.
Rickard, G., Philips, G., Monckton, S., & Roberson, P. (2006). Science Dimensions Essential
Learning. Melbourne : Pearson.
Serway, R.A. & Beichner, R.J. (eviri Editr: Kemal olakolu) (2002). Fen ve mhendislik iin
fizik I-I-III, Beinci Baskdan eviri, Ankara: Palme Yaynclk.
Tro, N. J. (2009). Introductory Chemistry. New Jersey: Pearson Prentice Hall.
Trke szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 2011
Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu (TBTAK) Bilim ve Teknik Dergisi web sayfas: http://www.biltek.tubitak.gov.tr
Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu (TBTAK) Bilim ocuk Dergisi web sayfas:
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/cocuk
Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu (TBTAK) Merakl Minik Dergisi web sayfas:
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/merakliminik
nsal, Y. & Gne, B. (2002). Bir kitap inceleme almas rnei olarak MEB ilkretim 4. snf
fen bilgisi ders kitabna fizik konular ynnden eletirel bir bak, Gazi Eitim Fakltesi Dergisi, 22 (3), 107-120.
Yazm Klavuzu, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 2012
Ylmaz, F., Atalay, H.B., zgl, E., Kele, ., Grer Kavas, B., en, N., zgiresun, A. & ahin, S.
(2008). Fen ve Teknoloji Ders Kitab: lkretim 5 (Drdnc Bask), (Editrler: H.Ylmaz, . Ko,
M. Bahar, M. Uak, . Gliek). Ankara: MEB Devlet Kitaplar

Fen 5 1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Fen 5 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ortaokul

MILL ETM BAKANLII YAYINLARI ..........................................................................: 4658. 5880

ETM MATERYALLER GELTRME EDTRLER

retmen Abdullah ETN

GRSEL TASARIM UZMANI

Korkma, snmez bu afaklarda yzen al sancak;

Bastn yerleri toprak diyerek geme, tan:

atma, kurban olaym, ehreni ey nazl hill!

Kim bu cennet vatann uruna olmaz ki feda?

Ben ezelden beridir hr yaadm, hr yaarm.

Ruhumun senden lh, udur ancak emeli:

Garbn fkn sarmsa elik zrhl duvar,

O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- tam,

Arkada, yurduma alaklar uratma sakn;

Dalgalan sen de afaklar gibi ey anl hill!

Mehmet kif Ersoy

2. nite: Kuvvetin Byklnn llmesi............................................67

3. nite: Maddenin Deiimi........................................................................... 111

3. Blm: s ve scaklk.................................................................................... 140

ETM MATERYALLER GELTRME EDTRLER

Her blmn sonunda,

VCUDUMUZUN BLMECESN ZELM

Vcudumuzun Bilmecesini zelim

Temel besin ierikleri

Vcudumuzun Bilmecesini zelim

Etkinlik 1.1. Kolum hzla iyileiyor

Etkinlik 1.2. Hangi besinde protein var?

Nitrik asidin solunmas ya

Seyreltik nitrik asit zeltesi

Nasl bir yol izleyelim?

3-5 kiilik gruplar oluturalm.

Vcudumuzun Bilmecesini zelim

Renk Deiimi (var/yok)

Tahminlerimizle gzlemlerimiz uyumlu mu? Aklayalm.

Etkinlik 1.3. Patatesin gizemini kefedelim

Ba kullanrken retmenimizden yardm alalm.

Nasl bir yol izleyelim?

Elde ettiimiz sonular snf arkadalarmzla paylaalm.

Vcudumuzun Bilmecesini zelim

Etkinlik 1.4. Kutup aylar neden iridir?

Siz, Yunusun yerinde olsaydnz hangi arkada ya da arkadalarnzn dncesine katlrdnz?

Etkinlik 1.5. Yalar iz brakr m?

Laboratuvar eldiveni takalm. Bak kullanrken retmenimizden yardm alalm.

Nasl bir yol izleyelim?

Vcudumuzun Bilmecesini zelim

Etkinlik 1.6. Yalar nasl iz brakr?

10 adet petri kab (ay taba da olabilir)

Nasl bir yol izleyelim?

Vcudumuzun Bilmecesini zelim

Tahllar, kuru baklagiller, yumurta, st ve st rnleri ve krmz et

Balk, balk ya, karacier, yumurta, kurutulmu meyve ve sebzeler

Yeil sebzeler, tahllar, kuru yemiler, domates ve yumurta sars E

Yeil sebzeler, krmz et, ay, domates, muz, karacier ve msr

Vcudumuzun Bilmecesini zelim

Etkinlik 1.7. Susuz besin olur mu?

Keskin ve sivri ulu aralar

1-2 adet taze sebze veya meyve

Nasl bir yol izleyelim?

3-5 kiilik gruplar oluturalm.

1-2 adet taze

Vcudumuzun Bilmecesini zelim

Hazrlam olduumuz tablodaki verilerden yararlanarak nasl bir sonuca varabiliriz?

Dengeli ve salkl beslenme