ON

ALTIN;CI

ASIRDA

TRKYE

A H M E T

R E F K

TRKLER ve KRflLIE ELlZfiBET

( 1200- 1255)

Ing-ilizlerin T rk le r le ilk m n a s e b e tle rin e d a ir H a z in e i v esik a la rn m u h tev id ir.

E v ra k

STANBU L
M ATBAAC ILIK VE N ERYAT T. A .

1 9 3 2

Trkler ve Kralie Elizabet

(Hazinei Evrak vesikalarna gre)

nebaht felketinden iki sene sonra idi. Fransa Kral IX uncu ari dan II inci Selime bir name geldi. Namede Tulum calniblerine haziran evayilinde iki yz kta Kadrga isal olunub muavenet ve muzaheret olunmak rica ediliyordu. Bundan baka, Navare Beyi lterann ba spanya ve Papann gayetle dman olub ramen kz karnda ana ve ngiltere nam Kralie ile itti'had zre oldu u da bildiriliyordu. te, Veziriazam Sokollu Mehmed. Paann IX uncu arl dan gelen nameye Fi 18 Rebilevvel 980 (1572) tarihinde kinci Selim tarafndan cevap olarak yazdrd namede ismi ge en ngiltere nam Kralie, ngiltere Kraliesi Elizabetti. ngiltere Kral VIII inci Henri ld zaman, ocuu kalm t; Edvart, Mari, Elizabet. VIII inci Henri den sonra ngiltere tah tna evvel Edvard, sonra Mari Tdor geti. Henri ngilizleri Pa paya balyan btn rabitalar krmt. Maamafih, ne lutheranizmi, ne de kalvinizmi kahul etmiti. Protestanlara kar olduu gibi, katoliklere kar da mcadele ediyordu. Halbuki Mari Tdor Ingiltere tahtna geince, Reformaya kar iddetli bir reaksiyon vcude getir di. Katolikliin en tarafgir bir mdafii kesilerek spamya Kral II in ci Filiple evlendi. Katolikler aleyhindeki btn fermanlar kaldrd. ngiltereyi Papa ile bartrd. Bu hdise kansz ve zulmsz olmad. Bu sebepten kendisine Kanl Mari unvan verildi. Mari lnce ( 5 5 8 ) yerine kz kardei Elizabet geti. O zaman Trkiye de Kanun Sultan Sleyman saltanat sryordu. Elizabet protestand. Marinin saltanat esnasnda btn hayat esaret altnda geti. Tahta kendi getii zaman 25 yalarnda idi. Elizabet okumay severdi. Yeni dillere olduu gibi eski dillere de vkft. Elizabet in ilk i, etrafna en mkemmel adamlar toplamak oldu; fakat onlarn hi bir zaman nfuzlar altna girmedi. Mutlakyeti tamamen avucu iinde tuttu; fakat onu daima memleketinin bymesine hdim kl d. ngiltere en parlak ve muhteem d'evrini Elizabet zamannda grd. Mari Tdor lnce, II inci Filip Elizabetle evlenmek istedi. Kralie raz olmad; Hayr, imkn yok: Zaten o kalpsz bir koca idi. Bundan baka, niilletim Papay hi sevm ez! dedi.

TRKLER VE KIRALE ELZABET

Bu tarihte ngiltere barbarlktan henz kurtulmu gibiydi. Orada gene din iin arphyordu. Din namna gene herkes birbirini parahyordu. skoya ile, rlanda ile mcadele eksik deildi. span ya ise, koyu katolik olmakla beraber, sulh ve skn iinde idi. Cihan la temas vard; gemileri Atlas Ok,yanusunu mtemadiyen dolayor du. Kudretli ve azametli bir devletti. Fakat bu, spanyann bir yz idi. spanyollarn ar gemileri daima ngiliz korsanlar tarafndan yakalanyordu. Asl hakik gemiciler, ngiltere kylarndan en kt gemilerle ayrlarak engin denizleri amaktan korkmyanlard. spanyollar II inci Selim zamannda denizci milletlerle birlik larak Trklere kar kazandklar nebaht zaferine gveniyorlard. Fakat o milletlerden ayrldktan sonra, Trklere kar yerlerinden kmldyamamlard. ngilterede ise, yeni bir kavim, tacir, gemici ve fabrikac bir kavim domutu. spanya donuyor, ngiltere douyordu. Hem de fa al, ateli, vatanna dkn bir millet olarak... Topran mdafaa et mek iin, eer icab ederse, Londra halknn en dkn arkasndaki gmlei bile satmya hazrd ( 1 ) . spanyollar iin ngilizlerle harp lzund. ngiltere dediinden amyordu. Her tarafta gze arpan, ngiliz gemileriydi. Elizabet, II inci Filipi ezmek iin yalnz kendi kuvvetini kfi grmyordu, kendisine en 'kuvvetli yardmclar da aryordu. Nihayet, II inci Filipe kar en byk yardmn Trklerden gele bileceini anlad. Grnte ticaret maksadile, fakat hakikatte Trkleri spanyaya kar ayaklandrmak iin 1579 da Trklerle ilk m nasebeti tesis etti. O zaman Sadrzam Sokollu Mehmet Paa idi. Sokollunu{n daha 1572 senesinde, ngiltere Kraliesinden, onun II inci Filiple dmanlndan haberi vard. Fransa Kral IX uncu ari, Kralie Elizabetle beraber kinci Filipe kar hareket etmek iin Trk lerden yardm istedii zaman, ngiltere nam Kralieden bahseylemiti. Fakat 1579 da Elizabet baknda kendince de bir fikir edinmi ti. Sokollunun fikrince Kralie Elizabet zaten yal ve dinsizdi, bi naenaleyh onun bozuk ruhunu ancak Papa ile kendi arasnda vukua gelecek bir evlenme kurtarabilirdi ( 2 ). O tarihte stanbula Fransz bayra altnda pek az ngiliz ge misi geliyordu. Bir ka ngiliz Moldavadan geer, o zamanlar Moldava Beyi bulunan Petro bunlarn yalnz at almalarna msaade ederd'i.
l) Georges Claretie, PhLbippe II. (2 Cette roino. j surannee et mal sentante de la foy, la laquelle, erait plus propre pour estre noariee avec le pape, qui, par ses saintes persuasions, ia pourrait reduire en vray sentler Charrlere III, s 824.

TVRKLER VE KIRALIE ELIZABET

ngiliz eJLsinin stanbula gelii, nc Murad n mutantan bir surette yaptrd snnet dnnden az bir zaman sonra idi. ngilizler, o tarihe gelinciye Iradar Osmanl mparatorluuna bigne ya yorlard. lk siyas menfaat ve ticar mnasebet balarn kuran Elizabet oldu. ngiltere artk tan en ziyade kuru zm alrd. Fakat memleketlerine bu mebzul it'halt Venedikliler vastasile yapard. rsalt Zaglisa (Zanta) ve Kefalonya adalarndan gemilere ykleti lerek ngiltere limanlarna gelirdi. Trkiye ile Venedik arasnda nebabt muharebesile neticelenen harp ticar sevkiyat muattal klm t. Papa V inci Sixtusun un gran cervello di principessa diye tavsif eyledii Elizabet, milletinin tavassutsuz ticaretini temin etmeyi d nd. Filhakika ngiltere Kraliesinin hakk da vard: ngiltere devleti denizlerdeki satvetile, donanmastle, Atlas Okyanusunun eri tii sahillerde hsn kabul grmek hakkm hazdi. Binaenaleyh kuru zm almak zre gemilerini dorudan d'oruya ark iskelelerine gnderdi. zm ticaretinden elde edilecek kr takdir ettii iin, bu ticareti bizzat tesise karar verdi. Kendi bayra altnda gemiler yol lamak istedi. O zamana gelinciye kadar, stanbulda elileri olmyan btn milletler Fransz bayra altnda seyr sefer ederlerdi. Fransa bu im tiyaz Venedikle kendi arasnda paylamt. Fakat Trkiye limanlarmda en byk imtiyaz kendisine aitti. spanyollar, Portekizler, Katalanlar, Ragzeliler, Cinevizliler, Ankonallar hep Fransz Kralmn himayesi altnda idiler. Binaenaleyh, Kralie Elizabet in bu mdeiyyatna Fransa ile Venedik kar durdular. Halbuki onlarn bu ha reketi Trklerin gmrk varidat iin byk bir zarard. Sokollu Mehmet Paa bu noktay yksek zeksile idrak etti. ark limanlar nn ngilizlere de almasna karar verildi ( 1 ) . Hdise yle cere yan etti:
(1) De Salaberry, Histoire de lempire ottoman, c II, s 13-15. Fransa ile kapitlsyonlarn yenilenmesinden iki yl gememiti ki, o zamana kadar gemilerine ancak Fransz bayra altnda seyrsefer ettiren ngiltere Kra liesi Elizabet, de Breves rivayetine gre, Padiaha kendi ticaretlerinden byk bir menfaat ve kendi inkyatlanndan byk bir eref ibraz ederek tebeasmn kendi bayra altmda serbeste seyrsefer ve ticaret etmesini talep eyledi. Bu mzakereye memur eli, Harebonedu. Fransa ve Venedik elilerinin iddetli mmanaatlfa-na ramen BabIlinin kendisinden himaye istiyen her ferde ak olduunu sebep gstererek Padiah talebine muvafakat etti. Theophile La vallee, Histoire de la Turquie, c II, s 24 - Jouannin en Jules van Gaver, Tur quie, s 166, 169.

TURKLER VE KIRALIE ELZABET

Elizabet tarafndan Trkiyeye gnderilen ilk memur W illiam Harebonedu. Fakat kendisile beraber iki ngiliz taciri daha vard: Edvard Elbron, Richrd Stapei.. Bnular Trkiyede ngilizlerin de ti caret etmelerine msaade istediler. Fransz elisinin nfuzu buna ma ni oldu. Nihayet Elizabetc hitaben bir name aldlar. Elizabet bu na menin cevabn bir ngiliz tacirile gnderdi (1 5 8 1 ). Kralie bu mek tubunda dahil iler yoluna girer girmez bir eli de gnderieceini bil diriyordu. Maamafih, Harebon la arkadalar s t^ b u l a geldikten sonr. Trkiye ile ngiltere arasnda ticar mnasebetler balad. Bunlar s tanbula gya ticaret iin gelmilerdi. Maksatlar hem ticaret, hem siyasetti. nc Murad, Elizabet in arzularn kabul etti. Cevaben yazd namede yle deniyor; France ve Venedik ve Lih Krallarna virildi zre ol canibden memaliki mahruseye met getrb ve memaliki mahruseden ol canibe met alub gitmek in dahi icazeti hmayunumuz virilmek reca eylednz eciilden hsn icazeti h mayunumuz erzan kbnub... ve siz dahi sddei saadetimde itaat ve inkyadda sabitkadem club o! caniblerde vkf ve muttali olduunuz ahbar alettevali arz ve ilm etmekden hli olmyasz (1 5 8 0 ). Artk Trkiye de ngiltere ile ticarete balad. nc Murat kendisine lzm olan eyleri almak iin ngiltereye Arakel i gn derdiine dair Elizabel e bir name yollad (Fi 7 N 988) (1 5 8 0 ). Nihayet stanbul a gene W illiam Harebone geldi. Padiaha 500 Duka altn deerinde bir alar saat, altn yaldzl gm amdan, iki vazo, Vezirlere de ngilterede dokunan uha ve ynl kumalar dan getirdi. ngiliz elisini tayan gemi toplar atarak, Sarayburnunu selmlyarak, limaJna girdi. Harebone Sokollu tarafndan kabul edil di. Nihayet, sair devletler gibi, ngilizlerin de Trkiye de ticaret et melerine msaade edildi. (3 Mays 1583). ngilizlerle ticaret muahedesi yapladktan sonra Trk lerle ngi liz lerin aras iyileti. Hatt Hoca Sa dettin Efendi de, ngilizlerin gsterdikleri ticar menfeRtlerden dolay Kralie Elizabet tarafn iltizam etti. Keza, ngiltere ceziresinin Kraliesi tarafndan sitanei saa dete geln elisi>me, vermi dlduu arzuhal zerine sitanei saa dete geln sayir elilere virildi zre kendye olmikdar eki odun virilmek babnda inayet reca ittii iin odun da verildi (1 5 8 3 ). ngilizler Msrda Fransz ve Venedik ticaretine rekabet et mek istediler. O zamanlar Trkiye ile ticaret muahedesi yapm olan Fransa ve Venedik tacirlerine skenderiye de barnacak hanlar ve-

TRKLER VE KIRALE ELZABET

rilmitl. ngiliz tacirlerinin hanlar yoktu. ngilizler, Cineviz baylosu skenderiye de bulunmad iin, onun oturduu han kendilerile tah sis ettirdiler. Kralie Elizabetin her dedii yerine getiriliyordu. Fakat n giliz gemilerinin de Cezayir korsanlarindan rahat yz grdk leri yoktu. Gene bir defa korsanlar Cezayire giden bir ngiliz gemi sini yakaladlar. inde bulunan yedi lin altnlk kadife ile kymetli eyay aldlar, tayfalarn esir ettiler. Gemiden pirin ve saireyi s panyada bir kaledeki askerlere be yz altna sattlar. ngiliz elisi nin ikyeti zerine Trablus Garp beylerbeyine iddetli bir hkm yazld. O zamanlar Trablus beylerbeyi Sokollunun olu Haan Pafa idi. Haan Paa nc Murad n hkmne ehemmiyet vermedi. kinci bir hkmde Haan Paa iddetle tehdit edildi. Hkmde yle deniyordu: Bu husus grlmek iin emri erif verilmiiken amel itmeyp ihmal eyledn ecilden mesul olmak deil belki azil ve hakarete mstaiak oImuundur. Haan Paaya bu ar hkm yazld gibi, Kralienin de gn l alnd. Kendisine gayet nazikne yazlm bir name gnderildi. Na menin sonu u suretle bitiyordu: Mabeynimizde vki olan sulb sa lh ve ahd eman il inkrazzeman halelpezir olmayup gerei gibi riayet ve syanet olunub memaliki mahrusemizde sizin bazirgnlarniza bir ferd dahl tecavz etmeyb hilf sulh salh ve mu gayiri ahd eman vaz eyleyenlerin mnteha haklarndan gelinr. Siz dahi ana gre sddei sidre misali padiahanemize olan sadakat ve ihlsda sabit ve kaim olmak babnda envai mesaii cemile ve esna f sn celilenz zuhure getrile. Haan Paaya o ar hkmn yazlmasnn sebebi vard. Divan dan Trablus Garba gelen Mehmet avu kendisine nc Murad n hkmn sunduu zaman. Paa hkm erifi okumu, Mehmet a vua Mazul olacam dahi bilsem kfir itlak eylemezim ve lerin her kande bulursam alurum, demiti. gemi

Filhakika Haan Paa bu szleri syliyecek yaradlta bir ve zirdi. Peev diyor ki: Gayet vecihj nmayii bmanend bir ehbaz ve ehlevend elebi idi. Amm bir mertebe marur ve hodbin ve hodpesend idiki kat gzne kimesneyi kesdirmez idi. Akran olandan katnazar, mafevkine dahi iltifat etmez idi ( 1 ). Fakat Trablus Garp beylerbei Haan Paa bu tarzde hareket ettii halde Yemen muhafz Haan Paa II inci Filipten Kralie Eli(1) Peev, c II, s 29.

r U R K L E R VE K I R ALCE ELZABET

zabet in intikamn alyordu. Haan Paaya yazlan tehdit klkl hkmdeln be ay sonra Yemen muhafz Haan Paadan bir arz geldi: Selnik bu arzn neden bahsettiini yle anlatyor:

Elizabet

kinci Filip

Bu esnada vilyeti Yemen muhafazasnda vezaretle oturan H a an Paa Hazretlerinden arzlar geldiki sabkan cezirei merkumede dmeni din tamir ve tecdid eyledi kala mhimmatna yarak ve eslha ileten spanya lnin gemilerinden drt pare mkemmel Kadrga lekeri slm ile meml gemilere rast gelb mhkem cenk ve ktal oldukda biavnihi teal feth nusrat yelleri askeri slm stne esb drt pare kadrgas kffar ile karaya dklb kurtarmayub cmle mal ve menalleri ganimet olub kapudanm ve gzide demlerin sddei dev lete gnderdii arz okundu Divan Hmayuna geldi Fi evahiri Zilkade 994 (1 5 8 5 ) (1 )
ri) Selnik, s 214.

TRKLER VE KIRALE ELZABET

Bunlar stanbula evaili Receb 995 (1 5 8 6 ) te, yani yedi ay sonra, geldiler, ve Kapudan Kl A li Paa ya teslim olundular ( 1 ). O zamanlar Fransz elisi Lancosm du. Fransada III nc Henri lnce (15 8 9 ) Valois hanedan sn d. Henri d Navarre yani IV nc Hanri ile, Burbon hanedan bala d. Henri, Elizabetle ok dosttu. Elizabet, Harebone dan sonra stanbul,a yeni bir Edvard Burton. eli gnderdi;

Selnik Mustafa Efendi hicr 1002 senesi vakayiini yazd s rada elinin stanbul a geliini u suretle tasvir ediyor: Vilyeti cezirei ngiltere ki, bin yedi yz mil bir deryada halici Kostantniyyeden baiddir, hakimesi i olan avret (2 ) milk mevrusuna ve devlet saltanatna kudreti tamme ile hkmidb Luteraniyyet (3 ) milleti zre ubudiyetnamesi ve elisi ve pike ve hediyyesi gelb ekildi. Ol gn galebe Divan olub eli kanun zre zi yafet ve ikram olundu. Gemisi gibi turfa gemi stanbul limanna gel memitir. bin yedi yz mil deryadzm sefer ider ve seksen pare heman top kullanr. Sair yarakdan gayri atefean hey eti haricsi ekli hnzir idi. O c bei devran idi ki tahrir olundu ( 4 ). Elizabetin Trkiyeye Edvard Burtonu gndermekten maksa d Trk kuvvetinden istifade ederek kinci Filipin Akdenizde btn satvetini krmakt. Burton stanbul da byk bir faaliyet gsterdi. Drdnc Henrinin clsunu Divana haber vermiye Fransa tarafndan o memur oldu. Drdnc Henri spanyollarla birlik olan Lancosma izin ver mesini nc Muraddan reca etti. ngiliz elisi Burton bir mddet Fransa Kiralnn stanbul da mmessili oldu. Lancosm evvel hapis, sonra Malta adasna srgn edildi. Yerine Fransz elisi olarak Savary de Breves gnderildi. O srada Kralie Elizabetle II inci Filip arasnda mcadele h l devam ediyordu. Elizabet, II inci Filip le mcadele eden Portekizllerle de birlik oldu. Filip, Portekiz tahtna sahip kan Don Antonionun elinden btn memleketlerini zabtetti. Elizabet gene Trklere mracaat etti. Burton vastasile Sadrzama takdim ettii namey naza, ran Drt yldanberu spanye zerine sefer idb murad ol canibe zaf virb vilyeti Portakaln sahih kral olub spanyel cebren
(1) Se;nik, s 223. (2) Kralie Elizabet. (3) Lutherien. (4) Selnik Tarihi, yazma, s 184 (Nuruosman ktphanesi).

10

TRKLER VE KI R ALCE ELZABET

elinden aldu vilyeti giru elinden alivirb spanyenin Hindistandan vilyetlerine varub geln gemileri kesmekdir. Zira her sene yz kerre yz bin altunluk cevahir ve bahar ve altun gm gelb bu nunla kuvetlenr>^ denilmiti. Fakat Elizabetin ibu arzusu yerine ge tirilmedi. Yazlan cevapta yle deniyordu: Her ne tafsil ve beyan olunmu ise cmlesi alettafsil payei serri saadetmasrimize arz ve takrir olunub ilmi erifi lemmul Padiahadnemiz mceddeden a mil cimudur. mdi malmunuzdur ki bu kadar mah ve salden beru diyar arka seferi nusret eserden murad hmayunum Kzlba evba didikleri melr,in bilklliyye memleket ve vilyetlerin Ikabzai teshire getrb memaliki mahmiyemize muzafe klmaktr kuvvei kahirei hsrevanemle Kzlbam maslahat itmama karib olmudur. Reca olunan hususlar dahi vakti ve zamanile tedarik olu nub grilr. Maanafih Elizabetle dostluk gene devam etti. Don Antonio, kinci Filip^e kar Fas emirinden de yardm istemi, hatt olunu rehin olarak Fasa gndermiti. Fas llar Don Antonioya ne yardm ettiler, ne de olunu salverdiler. Elizabet, bu meselenin de hallini nc Murad dan reca etti. nc Murad, Kralie Elizabet hak knda her ne ferman hmayumunuz olur ise can ve ba ile uuru hmayunumda bezli makderet idecein ilm rfiyerek, ocuun s tanbula gnderilmesi iin Fas emrine bir name gnderdi (Fi 7 Ra mazan 9 9 9 ). sene sonra Elizabetten tekrar bir name geldi. Elizabet bu namesinde Trkiye ile yapm olduu ticaret muahedesinin ahkmna riayet edilmesini reca ediyor, ayni zamanda spanya Kral kinci Filip,ten ikyet eyliyordu. Namenin bir yerinde Elizabet Filipten bahse derken spanya Kral putperest olmakla dini dinimize muhalif ol duundan maada kadmden det olub deryadan ve karadan vilyet lerimize ve memaliki islmiyede ticaret zre olan bazirgnlarmza dayima zarar ve ziyan kasdn idb diye ikyette bulunuyordu. Divan hmayun bu nameye de gayet nazikne cevap verdi

( 1002 ).
Trkler Avusturyaya harp atklar zaman nc Mehmedin (1 ) kararginda, Hoca Sadettin Efendiyle beraber tgiliz elisi Burton da bulunuyordu. Bur ton Eri (Erlau) zaferini ve Haova (K ereste) meydan muharebesini grd. Fakat stanbula dnnde d
(1) Yorga, Geschichte des Osmanischen Reiches, c III, 396 da padiahn kanc Mehmed olduunun farknda olmyarak Drdnc Mehmed diye yaz mtr.

TURKLER VE KIRALICE ELIZABET

11

Kralle Elizabet i faal bir yardmcdcvin mahrum brakt. Burtonun ls Heybellada da Aya - Yani manastr civarna gmld. Mezarnn tana ltince u kitabe yazld:

EDVARDO. BARTON LLU STRSSM O. SER

AEVENTSSMO. AN GLORUM REGNE. OE A TO R . VRO. PRAE

TAN TSSM O. QU PO ST REDTU M A

QUCUM. N VCTO. TURCARU M

iM PE R A TO R E ; P PROFECTUS FUHR AT DEM 0 3 T

A ETATS

AETATS. AN \ \ \ SALUTEM. VERO

Edvardo Bartonun mezar ta

ANNO M. D. \. C. VII \VII1. CAL. ANAR

ngiltere Kraliesinin pek mehur ve pe*k muhterem elisi Edvard Burton Trk mparatorile beraber Macaristan seferine git mi ve muzafferen dnte lmtr. Ya 30. Ruhu ad olsun. Sene 1597 18 Knunusani ( 1 ) ..
(1) Yorga, Geschichte (Ses Osmanichen Reiches, c III, s 397 Burtonun 1,1598 knunusanide) l ngiliz siyaseti iin yorulmaz bir siyas hizmetk rn ziya oldu diyorsa da, lmnn tarihini yanl yazyor.

12

TRKLER VE KIRALIE ELIZABET

Burton la de Breves in stanbulda oynadklar rollere dair Selnik Mustafa Efendi, tarihinde u malmat veriyor: Memaliki France ki kefere yni meln iinde cmleden mu kaddemdir, eriri saltanatda vilyet okluu ve vsati memleket ile tacdar ve benam olub devleti li Osmann ibtidasmdan sadakat z re dostluk idegelmein bu zemana gelince izhar ubudiyyet idb ve fatihi Kostantaniye Sultan Mehmet Han gazi tabeserah validesi ehzademizdir ve rkimizdir didikleri dahi sahih olub ve saltini li Osman rahimehmllh teal memaliki Engrs fethine gitdiklerinde France elileri sefere bile gitmek kanun olmagin merhum ve mafurnleh Sultan Sleyman Hn gazi seferlerinin hi birinden hli olma mlardr. Ve defatiri kadimede mirden viriln zahair ve masarif mastur ve mukayyeddir. Ve hl dahi bu seferi zafer rehberde (1 ) ngiltere elisi Galatalu ... (2 ) nam Francelu canibinden eli olub maan hizmet idb sefer eylemidi saadet ve izzet ile Darssaltaniyyets seniyyeye geldiklerinde kadim elilik hizmetinde olan asillerin den lisam trkde fasih okur yazar, tercmana ihtiyac yok, ilerin de muteber belerinden Kaba sakal... (3 ) nam eli pike ve hedaya tuhf bpayan ihzar eyleyb name ile gazanz kutlu ve mbarek olsun deyu Diva'n madelet makma gelb kanun zre li ziyafet olundu. V e kesret ile galebe divan li oldu. V e yenieri be nefer centilomlar (4 ) yani bezadeleri eli ile girb payei serri lem masre yz srdler. V e., arz eylediki yz pare d'onanmayi hmayun ge milerinin hare ve masarifi yanmzdan grlmek zre hzinesin teda rik eyliyelim ve kendi canibimizden kadir oldmz otuz krk pare donanmamz ile... nam bender kalamzn kadimdeo havzei hk metimizde spanya ln kuvveti kahiresile elimizden almtr. Ol sebeb ile ehli slm ve imandan nie yz bin nefer Mdcil (S) teifesin eln cizyeye kesub envai evir ve zulm ile payimallerdir. Biavnillhi teal kalanm fethi sndr. Alndkda deri slm olub pek iti~ kad ve ehli tevhid Mdcilller eyyam adaleti Padiahi dinpenah Hazretlerinin sayei saadetlerinde sudehal olmalarna sebebdir. France memleketinin Padiah (6 ) ah zillullah Hazretlerine (7 ) ha yr dua alivirmee cidd cehd id er deyu bildirdi. Bu hususu geen
(1) Eri Seferi 1005 (1596). (2) Burton. (3) Savary de Breves. (4) Gentilhomme. (5) Endlsl. (6) Drdnc Henri. (7) nc Mehmet.

TRKLER VE KIRALE ELZABET

13

padiahlar zamannda dahi minnetler idiib delil olmutu. Nie nie vadeler eyliyb hilaf eylemilerdir. Amma kesretl hilf ikaundur. Eyuye varmaz A dayi dnin ittifakma sebeb olur d id il^ (10 0 5 ) ( 1 ) . Burton un vefatndan sonra, Fransa elisi de Breves ngilizlerin Fransz ticaretine zarar vermelerine daima mani oldu. ngilizlerin el lerinde de ayni artlar dahilinde Trklerle bir ticaret muahedesi oldu u iin ngiliz gemileri Fransz gemilerile rekabet etmeye baladlar. Breves in yazdna gre, yalnz bununla kalmadlar, imdiye kadar stanbul da elileri olmayp ta Fransz bayra altnda se 5rr sefer eden ecnebi milletlerin ngiliz bayra altnda da sejrr sefer edebile ceine padiah ikn eylediler. ngilizlerle dostluk tam kvamnda idi. O tarihe gelinceye kadar Trkiyede ttn bilen yoktu. Trkiyeye ttn Krala Elizabet soktu (1 6 0 0 ). Peev brahim Efendi, stanbul a ttnn Hasl geldi ini yle anlatyor: Fi sen tisa ve elf (10 09) (16 0 0 ) hududunda ngiliz keferesi getrdiler. V e baz emraz ratba ifa olmak namma satdlar. Ehli keyiften baz yaran: Keyfe msaadesi vardr deyu mbtel oldular. Giderek ehli keyf oLmyanlar dahi istimal eder oldular. Hatt kibar ulemdan ve esbab devletden niceleri ol ibtilya uradlar. Kahvelerde erazil ve eban kesreti istimalinden kahveler gk ttn olub iinde olanlar biri birin grmemek mertebelerine vard. Esvak ve hazarda dahi lle ellerinden dmez oldu. Biri birinin yzine gzine: Pf, p f! deyu esvak ve mahallt dahi kokuttlar. V e hakkna nice yave ear nazmidb bmnasebet okutdlar. Baz ahbab ile bir nice defa mnakaa vaki oldu. Bunun rayihai kerihesi hemen demin ri amamesin ve zahrndaki camesin, hususan iinde istimal tdii hanesin bedbuy itdiinden gayri hal ve kie makulesin ve fira hanesin cabeca ihrak itdii ve remad fahm ile serapa telvis olund ve badelnevm dimaa suud iden rayihai habisesi ve bundan kanaat gelmiyb muttasl istimal ile kr kisibden ve elleri amelden kald ve bunun emsali nice mazar rat fahie var iken safas ve nef i nedir? didikde: Bir elencedir. Bundan gayri safas zevke dairdir dimekden gayri bir cevab iradna kadir olmamlardr. Halbuki bundan ruhain bir safa ihtimali yokdur ki zevke dair ola. Bu cevab, cevab olmaz. Mahz mkberedir. V e cm leden kat nazar, mahmiyei aliyyei Kostantiniyyede ka defa hariki azme bais olmudur. Nice yz bin dem ol tee yanm yaklmdr. Ancak zhiren forsa gemilerde vardayanlar istimal ile bir mkdar def i hah itmekle forsa nigehhanlna nefi var idii inkr olunmaz.
' 1' Selnik Tarihi, yazma, Nuru osmani ktphanesi.

14

TRKLER VE KIRALE ELZABET

V e rutubeti def idb ybuset iras ider. Amma bu kadar intifai kalil in mazarrat kesire irtikb aklen ve naklen caiz grlmez. Krk be tarihine gelince sjru ve hreti olmertebede idiki kabili tahrir ve ta bir deildir ( 1 ). O zamanlar ngiltere ile Fransa mttefikti. Drdnc Henri Krallk tacm ksmen de Elizabet sayesinde elde edebilmiti. Byle ol makla beraber, Fransz elisi de Breves Franszlarn Trk dostluu sa yesinde elde etmi olduklar en kymetli bir imtiyaz Ingilizlerin gasb etmelerinden dolay Divana mtemadi ikyetlerde bulundu. Bu iin tashihini reca etti, ve nihayet muvaffak oldu.

Heybeliadada Edvard Burtonun mezar.

Maamafih ngilizler Fransz tacirlerine muntazam ve namuskrane bir rekabet yapmyorlard. Fransz ticaretini son derece kskan dklar iin, onlarn gemilerine hcm ediyorlar, hatt Berberiyye korsanlarile uyuarak Fransz gemilerini, tayfalarile beraber, Afrika limanlarnda satyorlard ( 2 ) . Drdi-nc Henri ile elisi, Elizabet in bu hareketini derhal Divana bildirdiler. Trk idaresinde bulunan Berberiyye korsanlarnn daha d'orusu Garp Ocaklarnn da ngiliz
ci) Peev, c I, s 365. (2) Lavallee, HLstojre de la Turquie, c II, s 43, 44.

TRKLER VE KIRALE ELZABET

15

lerle beraber olmasndan ikyet ettiler. Halbuki Trklerin de Fran szlara kar ikyet edecek ok aclar vard: Fransz bezadelerinden ou Avusturya hizmetinde idi. lerinden, dk d Mercoeur gi bi, Trk dmanlarnn ordularna kumanda edenler bile mevcuttu. Trk 1er bundan dolay mteaddit defalar ikyette bulunmulard. Fakat Fransa dan hi bir cevap geldii yoktu. Nihayet Divan erkn Franszlar mahcup etmek istediler. nc Mehmet tarafndan Garp O -

Ya 30. Ruhu adolsun. Sene 1597. 18 Knunusani

caklar zabitine gayet iddetli bir hkm yolladlar. nc Meh met, Kralie Elizabete de tehdit klkl bir name gnderdi. Fakat nc Mehmedin namesi geldii zaman Kralie Elizabet gzlerini ebediyete yummutu. nc Mehmet Elizabete ve Garp Ocaklarna tenbihatta bu lunduunu Drdnc Henriye haber vermek iin ona da bir name yollad. Namenin asl hazinei evrakta yoktur. Fakat Fransa hazinei evraknda mahfuzdur. Biz, On altmc asrda Trkiye le ngilterenin ilk mnasebatn aydnlatmak iin. Divandan Kralie Elizabet e yazlan ve kendi Hazinei Evrakmzda mazbut bulunan nameleri srasile ne rediyoruz. Ahmet Refik

VESKALAR
Kralie Elizabeite beraber kinci Filipe kar hareket etmek iin Trk'lerden yardm istiyen Fransa Kral IX uncu arVa yazdan Name. Frana padiahlarna namei hmayunum yazla ki Kadimleyyamda^n sitanei :gerdun iktidarmz canibine olan vfur ihls ve fart ihtisasmz muktezasmca aduyi kinecuy caniblerine mazarrat iridirb vilyet ve memleketlerinin garet ve hasareti babnda dakika fevt olunmyub mahalli iktizasna gre vakit ve mevsimi geldikde tehir ve rm asla mnasib ve evel grlmiyb her ne tarikle frsat elve rirse a day hakisardan intikam alnmas hususlarnda envai cehd ikdama sa y ihtimam <Iiri olunmyub zerlerine hcum olunub murad zre haklarndan gelinmek kabil ve sn olduu ve kadimden olageldi zre yarar kapudanlarmfizla Tulm (1 ) caniblerine Hazi ran evailinde iki jrz kta kadrga isal olunub mavenet ve mu zaheret olmmak ve ann gibi spanye ve Talye (2 ) vilyetlerinin feth teshiri babnda bez mahvelmakd'ur klnub inayeti safveti Bari yri klnub vilyet ve memleketlerinde fethi myesser olan yerle re bu canibden dahl taarruz olunmamak hususu sitanei Saadetmeabmda resalet Kidmetinde: olan xi'emimize i ar eylednz ilm eyledi. Bu babda her ne ki hakrir eylediyse al sebillttafsil payei e riri saadetmasiri lusk'evanemize arz olunub ilmi erifi lemrmz muhit ve amil olmudur. mdi caddei sadakat ve ihlsta sabitkadem olanlarn her birine muavenet ve muzaharet itmek deti hasene idine itibah yokdur. Eyle olsa re yi isabetpezir ve hsn tedarik ve ted~ birinz mucibince a danuz caniblerine hareket ve hcum mukarrer oldukda eer kadrga irsali iledir ve eer ahir taryk iledir kadimden olgeldi zre bab muavenetde dakika fevt olunmyub iltimasunuz hayyizi kabulde vaki olduuna tereddd itmiyesiz. V e lkin Sddei Saadetimizden ol diyarlara iki bin milden ziyade baid yerler olmagin donanmai hmayunumuz nekadar mkemmel ve mretteb gnderldi takdirde olkad'ar derya gemekle anda varldkda eer gemile(1) Tulon. (2) talya.

VESKALAR

17

rin kalafat ve eer sayir mhimmat asakir yeniden tedarike muh ta idfine mahalli itibah deildir. Eyle olsa Nmei hmayunu saadetmakrunumuz vusul bulcak anun gibi dmenlerinizin vilyet ve memleketlerine kasd mazarrat in hareket ve hcum ne zaman da olacam .sitanei devletpenahmza ilm eylednzde kadimleyyamd'an Barigh gerdun iktidarmz tarafna olan vfur ihls ve fart iltisasmz mstedasnca ilm lzm ve mhim olan ne ise zuJure getrilb iltimasnz zre kapudanmzla kadrga irsal olunmak ile mi kabil olu* yohsa ahir tariyk ile mi olur ve bilcmle her ne ve hile mmkn ve mutasavver ise sa yi belide kusur konulmya. V e kala muhasarasna klli barut ve yuvarlak ve ana gre yarak (1 ) lzmdr. V e in^aallahlaaz iaretiniz mucibince taleb olund mikdar donanmai hmayunumuz irsal olundui zamanda krekilerine ve siper iinde olan asakiri nusratmeasirim halkna kifayet idecek mikdar zahire tedariki kabil midir. Nicedir. Ber takrir eer zahire ler ahvalidir ve eer sayir levazm ve mhimmatdr bir vehile te darik olunmak kerekdir ki hi bir hususa mzayaka ve iztirab e kilmek lzm gelmiyc. Anun gibi inayeti hakcelle ve al ile fethi m yesser olan vilyet ve memlekete bu canibden taarruz olunmyub olbabda olan memultnz kabule karin olmamak ne ihtimaldir Heman taleb olunan mikdar donanmai hmayunumuzm eer zahiresi ve eer sayir mhimmat, mstevf tedariki babnda mesaii cemilenz vcude getresiz. Ve marnileyh eliniz arzuhal sunulb kendye mektubunuz varid' olub mazmunu muhalsat mehununda Nevare Bei (2 ) lterann (3 ) ba spanya (4 ) ve Papann (5 ) gayetle d man olub ramen kz karmdanz (6 ) ana ve ngiltere nam Kralie (7 ) ile itthad zre olub dostuna dost dmenine dmen olmaa ahd yemin olunub Alman beleri dahi zikrolunan ittifakda bile olub elileri varub gelmekden hli olmyub zikrolman ittifak mnasib grilrse anlara itimad ve itikad hsl olmak ecili in Ahitnamei hmayun irsali hususu i ar olunub frsat myesser oldukda bir ta raf dan siz ve bir canibden Alman beleri (8 ) ve Kapandok (9 ) ta(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) Silh. Henri de Navarre, IV nc Henri. Lutherien. kinci Filip. VIII inci Greguvar. Marguerite de Valois. Kralie Ellzabet. Alman protestanlan. Calais (Kale).

18

v e s ik a l a r

rafndan mezkr Kralie evvel bilittifak yriyb vilyeti aduyl fitnecye mazarrat kasdna kcum olunub say ikdam olunmak mukarrer dir. Fi 18 Rebilhir 980 (1 5 7 2 ).

ngiltereye nc Murad iin eya almya giden tacirlere ko laylk gsterilmesi hakknda Kralieye yazlan Name. Hassai hmayunuma mteallik ol diyarda mevcud olan meta vegayriden baz levazm in Nikola nam zimmi ve Ahmed nam bazirgnmz ol canibe irsal olunmudur. Gerekdir ki Namei hmayunu muz varub vsul buldukda sitanei Saadet siyanmza olan vfur sadakat ve ih'tisa.vmz mucibince mezburlar H&uai hmayunumuza lzm olan met ve gayriden her ne ise behasile almak istedikde hs n muavenetiniz diri olmyub geru emn ve salim bu canibe irsal olunmak babnda hsn zlhure getresiz. Fi 18 Muharrem 988(1 5 8 0 ).

Trkiye ile ngiltere arasnda ticarete dair. ngiltere Kraliesine Namei hmayun ki Atebei aliyyei O&maniyye ve sddei seniyyei hakaniyye merke zi melz Saltni zeman ve melcei havakni cihandr mektub gnde> rb bundan akdem sitanei saadet siyanemizde olan (1 ) Vilhelmo Herborun dimekle maruf deminiz iki nefer yoldalarile (2 ) eer karadan ve eer deryadan gelb gitmee ve metlann iledb gtrmee icazeti hmayunumuz virilmek ile France ve Venedik ve Lih Krallarna virildii zre ol canibde'n memaliki mahruseye met getrb ve memaliki mahruseden ol canibe met alub gitmek in da hi icazeti hmayunumuz virilmek reca eylednz ecilden hsn icazeti hmayunumuz erzan buyurilyb gerekdir k i... vusul buldukd'a Lih ve France ve Venedik bazirgnlar gelb gitdi zre sizin vilyetinizin bazirgnjlar dahi memaliki mahrusenrize met get rb ve met alub gidb madam ki ol canibden sitanei saadetimize arz ubudiyyetde ve sadakatde oluna beru canibden dahi kimesnenze dahi olunmyub yolda ve izde kimesne rencide itmiyb ne zemanda isterle:.* ise gelb ticaret zre olalar. Ve siz d'ahi sddei saa detimde itaat ve inkyadda sabitkadem olub ol caniblere vkf ve muttali olduunuz ahbar alettevali arz ve ilm etmekden hli olmyasz. Fi 14 ca 988 (1 5 8 0 ).
(1) WUliam Harebone.

(2) Edvard Elborn, Richard Stapei.

VESKAl AR

19

4 Trkiye ile ngiltere arasnda ticarete dair.

j l i > 1j i-' *_. I La J ' __ 11

'^ 1 3

jU '

4j

jW -''

vilyeti ngiltere Kraliesi Elizabet c.;i\Jj Kralie Tev kii hmayun vasl olcak malm ola ki hl hassai hmayunuma m teallik ol diyarlarda mevcut olan met ve gayriden baz levazm in nam tacir ol canibe irsal olunmudur. Gerdkdir ki Namei hmayunumuz ile varub vusul buldikda sitanei saadet iyanmza olan vfur sadakat ve ihtisasnz mucibince taciri mezbur hassai hmayunumuza lzm olan met ve gayriden her ne ise behasi ile almak istedikde hsn muavenetiniz diri olunmyub giru emn ve sa lim bu canibe avdet etdirmek babnda mesaii cemilenz zuhure getrile Fi 7 N 988 (1 5 8 0 ). 5 Kralie Eiizabetle yaplan ticaret muahedesi Nian hmayun oldur k! Elhalet hazihi ngiltere ve France Hiberine vilyetlerinin Kraliesi j;^U,^<^^o*:^..^7^_ir4lij'>-i)'5^^=dergh adalet penah ve barigh izzet dstighmz ki melz ve melceiseltni cihan ve mea'z ve mencei havakni devrandr, mdebbir olan belerinden o j j . - u r j ' n a m (1 ) demleri ile mektublar gnderb demleri sabkan sitanei saadet iyanmza gelb izhr ubudiyyet ve ihls ve iar rukyyet ve ih tisas eyliyb ol tarafdan demleri ticaret in memaliki mahrusemize gelb gitmek babnda isticaze eylemagin olbabda icazeti hmayunu muz mukarin olub mena:^.il ve nerahilde ve maabir ve benadirde deryadan ve karadan kirnesne rencide ve remide eylemiye deyu ah km erifemiz virilmekle dergh madelet plnahmza hulsu taviyyet ve sefayi akidet zre arz ubudiyyet eyliyb France ve Venedik ve Lih ve sayir atebei ulyamza arz ihls eyliyan Krallar ile mabey nimizde mnakid olan mvalt ve musafat muktezasnca marnileyhayla dahi dostluk zre olub demleri ve sayir tacirleri mema liki mahrusemize enn emsn zre metlarile gelb ticaret eyliyb kend hallerinde ve kr vc kisiblcrinde olub ve mukaddema dem lerinden olub ... nam mahalde esir olub bilfiil mahlbus olan ... nam demleri itlak olunmak ve marnileyhim Krallara dostluk muktezasnca viriln ahidnp.mei hmayunu izzet makrunumuz ve ahkm erifemiz mucibince marnileyha canibine dahi virilmek babnda istidayi tfet eyled! payei eriri saadet masri padiahanemize arz ve takrir olunmadn marnileyhann istid'as izzi huzuru l(1) W illiam Harebone

20

VESKALAR

minnurumuzda hayyizi kabulde vaki olub ibu ahidnamei hmayu nu adalet makrunumuzu inayet idb memaliki mahrusemizde vaki olan Belerbeiler ve Beler kullarmza ve Kadlara ve umumen is kele eminlerine ahkm erifemiz irsal olunub ferman kazacereyanmz bu vehile sdr oldu ki mademki marnileyha tarafndan e raiti ahd peymane riayet ve kavaidi slh eman kemayenbagi syanet olma bu taraftan dahi kend malleri ve sayir esbab ve metlar ile eer deryadan geln kalyonlar ve sayir gemileri ve ilerinde olan demleridir ve esbab ve metlardr asla bir ferd dahl taarruz eylemeyb ke^nd hallerinde ve kr ve kisblerinde olalar Eer memaliki mahrusemize ve eer ahar vilyetlere giderken ve gelrken rencberliklerinde iken bir tarikle esir olurlar ise ol asllar giru hals ola V e kalyonlar ve sayir levazmnda hazr bulunan eer hssa gemi ler halkdr ve eer gayrdr muavenet eyleyb ve ake ile zadii zevadelerini tedarikde kimesne mani ve mzahim olmya V e eer de niz gemilerin karaya atarsa Beler ve Kadlar ve gayriler muavenet eyliyb kurtulan esbab ve emval giru kendiilere virile Dahlolunmya Eer denizde ve eer karada kend hallerinde yriyan ngilterellere kimesne mani olmayub dahl taarruz klmya V e ol diyar tacir leri va tercman ve sayir demleri deryadan ve karadan memaliki mahrusemize ^elb bey ira ve ticaret idb yleki ohgeln det ve kanun zre rsumu adiyyelerin virdklerinden sonra geli ve gidide kapudanlardan ve deryada yriyen reislerinden ve gariden ve asker halkmdan kimesne mani olmya Kendlere ve demlerine ve esbab ve davalarna dahl taarruz eylemiye Eer ngilterelnn bi ri medyun olsa deyin borludan taleb olunub alna Kefil olmaycak ahar kimesne tutulub taleb (1 ) V e eer biri mrd olsa esbab ve emva lin kime vasiyyet iderse ana virilir Vasiyyet (2 ) mrd olsa konsoloslar marifeti ile ol yerl yoldana virile. Kimesne dahleylemiye. Ve igilter ve ana tbi olan yirlerin bazirgnlar ve tercmanlar ve konsolos lar memaliki mahrusemizde beyi ira ve ticaret ve kefalet husus larnda ve sayir umuru eriyye oldukda kadya varub sebti sicil etdirb veya hccet alalar Sonra niz olursa hccet ve sicille nazar olunub mucibi ile amel oluna Bu ikisinden biri olmayub mcerred a hidi zor ikamet eylemekle hilf vakii er olan davalar istima olunmya V e baz kimesneler: Bize etmeylednz deyu iftira idb a hidi zor ikamet eyleyb mcerred celb ve ahiz in hilf er i ka vm rencide eylemek istediklerinde men olunalar Ve bunlardan biri medyun olsa ve ya bir vehile mttehem olub gaybet eylese anun in kefaletsz ahar kimesne tutulmya Ve ngilterelye mteallik
(1) Olunmya. (2) Vasisi.

VESKALAR

21

esir bulunursa ki konsoloslar taleb idb ngilterel idkleri zahir olub bhe olmak ihtimali olmazsa alnub ngilterelye vireler. n giltere ve ana tbi olan yerlerden memaliki mahrusemizde mtemekkin olanlar eer evli olsun eer ergen olsun rencberlik ideler anlar dan hara taleb olunmya skenderiyye ve am Trablusuna ve Ceza yir ve Tunus ve Trablus Garb ve Msr iskelelerine ve gayre tayin eyledkleri konsoloslarm tebdil idb yerlerine ol hidmetin uhdesinden gelr demler tayin idb gnderdikde kimesne mani olmya Eer tercemanlar mhim maslahat zre ise gelince tevkif oluna. Amma anlar dahi taalll eylcmeyb tercemanlarm ihzar ideler Ve eer ngilterelnn blri biri ile nizlar olsa mezbur elileri ve konsoloslar detlerince faslideler Kimesne (mani olmya y.leki Levend kayk lar deryadan varub ngilterelleri ahidname virildi tarihden son ra esir idb getirb Rumelinde ve Anadoluda satalar anun gibiler bulduklarnda gerei gibi dikkat ve ihtimam ile tefti olunub her kimin elinde bulunursa kimden aldn bulduralar. Ol esir mslman olmu ise alain kimesniye akasn andan alivirilb azad olub salivirile ngilterelye teslim oluna. Memaliki mahrusemizde derya yzne kan ( 1 ) .

ngiltere elisine odun verilmesine dair. ngiltere ceziresinin Kraliesi tarafndan sitanei saadete geln elisi sddei saadete arzuhal sunub sitanei saadetde olan sayir elilere virildi zre kendye det zre olmikdar eki odun virilmek babnda inayet reca itmein sayir elilere tayin olduu zre virilmek emir idb buyurdum ki ... sayir elilere virildi zre ma rnileyhe dahi odun vireler. 991 (1 5 8 3 ).

skenderiyede ngiliz tacirlerine mahsus han tedarik ne dair.

^edilmesi

Msr Kadsna ve Belerbeine ve skenderiyye Kadsna h km ki ngiltere ceziresi Kraliesinin sddei saadetimde olan elisi Dergh muallma arzuhal sunub Venedik ve France ve sayir ticaret zre olan tccar tayifesi in Msr skend'eriyyesinde ahidnamei h mayun mucibince sakin olacak baka hanlar olub ngiltere tacirleri nin han olmyub skenderiyyede bundan akdem Cineviz konsolosu oldu han Baylos olmamala battal oldu ecilden bir ka nefer C
C) Alt taraf yazlmamtr.

22

VESKALAR

neviz bazirgn sakin olmagln dsturu mkerrem miri mfahham nizam lem vezirim brahim Paa zikrolunan han ngiltere tacirle rine tayin itmi iken senki belerbeisin hl France tacirlerine ta yin eyledn ilm idb slbu sabk zre han mezkru ngiltere bazirgnlarna tayin eylemen babnda emri erifim reca olunman bu yurdum ki ... vusul buldukda gresin han mezburu marnileyh b rahim Paa ngilterelye tayin eylemi ise sen slbu sabk zre cezirei mezbure tacirlerine tayin eyliyesin. Fi 11 1 993 (1 5 8 5 ).

8
skender iyede oien bir ngiliz tacirinin mirasna dair. Msr Kadsna ve Msr belerbeine ve skenderiyye Kadsna hkm ki Cezirei ngiltere Kraliesinin sddei saadetimde olan el isi arzuhal sunub cezirei mezbure bazirgnlarndan nam bazirgn skenderiyyede mrd oldukda France konsolosu olan Vento met ve emval ve esbabn ve oda ve maazasn mhrliyb mhr elinde iken cmle esbabn alub kabz eyledin bildirb er ile anda olan tacirlerine alivirilmek babnda emri erifim reca etme in buyurdum ki . . vusul buldukda ihzar husam klub bu husus bundan akdem bir defa erle grilb zerinden on be yl mrur etmi deil ise er le tefti ve tefahhus idb gresin kazyye arz o" lundui zre olub mezkr Vento mrd olan bazirgnn ne mikdar esbabn alub kabz eylemi ise badessbut Ingilterel bazirgnlarna alivirb hilf er i erif ve mugayiri a'hidnamei hmayun kimesniye i etdrmiyesin. Fi 11 1 993 (1 5 8 5 ).

ngiliz esirlerini hkm.

salvermesi iin Trablus

beylerbeyine yazlan

Trablus Garb belerbeisi Haan Paaya hkm ki ngiltere Kraliesinin elisi arzu'hal sunub bundan akdem ngilterelden esir olanlar itlk olunub alnan gemilerin alivirilmek ve vaki olan zararu ziyan tazmini olunmak in ahkm erife virilb ve dergh li avularndan Mehmed avu mbair tayin olunub demlerimize kolub gemi ile Cezayir e tayin ve varduklarnda Cezayir kalitele rinden bir kaliteye rast gelb mslman kalitesi olduu malm olmala yanadklarntla tob ve tfenk atub bunlarn yannda olan san daln batrub ve gemiye kll zarar ve ziyan idb helke karib olmiken mezkr avu emri erif ve ahitnamei hmayun vardr dimekle ellerinden hals olub badehu Cezayir e varub Sana emri erif alurum deyu cevab virdn ecilden mezkr avuun Cezayir e var-

VESKALAR

23

lndan fayide olmayub ve esir olan demlerimizi itiak etmeyb nezbur avu anda iken bu geminin ol canibe urayub yol hkm ile ahidnamei hmayunumu ibraz etdikde kalite reisi amel etmesb ngiltere gemisinin reisi karaya unb gemii brakub yedi bin altunluk kadife ve zikymet metmz alub demlerimiz esir idb ve gemi iin de olan pirin ve zahire ve yat ve yara spanya vilyetine tbi Varhan nam kala siledine iki bin be yz altma satmlardr deyu ilm eyledi mdi dergh muallm ile sulh salh ve ahd eman zre olan Ktrallarm ahidnamei hmayunuma muhalif gemilerine ve tacirlerine ve sayir demlerine dahl tecavz olunduuna asl rzayi erifim yogiken eyyam hmayunu adaletmakrunumda marnileyhann gemilerine ve tacirlerine ve sayir demlerine vechi meruh zre d'ahl teaddi oUnmagin bu husus grlmek in emri erif virilmiken amel etmeyb ihmal eyledn ecilden mesul olmak de il belki azil ve hakarete mstahak olmusundur Buyurdum ki ... vu sul buldukda bu hususa unat mukayyed olub gresin bu fesad sana mteallik olan kimesneler mi etmidir yoksa sayir ekya m eylemidir. Nemakule kimesneler eylemiler ise 0; buldurub getrdb ahidnamei hmayunuma muhalif alnan gemilerin ve esbab ve metlarn ve dmlerinv ve bilcmle cz ve klli her neleri alnm ise ngilterelye alviresin yle ki bu defa dahi tealll ve behane eyleyb avk eyliyesn vebalin boynuna Azil ile iktifa olunmayub eeddi itab ile muateb olursun. Ana gre bu babda ikdam ve ih timam eyliyesin Ve min baad ngiltere gemilerine ve iinde olan es bab ve netlarna ve demlerine kimesnei ahd emana muhalif dah l taarruz etdirmeyb men def eyliyesin Men ile memnu olmyanlar yazub alelesami sddei saadetime arz eyleyesin (ngilterelnn mslman tercemanlarna virilmidir) Fi 4 r 994 (1 5 8 5 ).

10
ngiltere elisine bu hkm gi^nderildii gibi Kralieye hitaben de u Name yazld: ngiltere Kraliesine Namei hmayun yazla ki Sddei seniyye ve atebei ulyamz ki melaz ve melcei seltni zeman ve meaz melcei havakni devrandr mektub gnderb bundan akdem Cezayirde ahidnamei hmayunu izzet makrunumuza muhalif alnan gemiler ve esbab her kande ise buldrlub ngilterelye alivirilb ve esir olan ngilterel tayifesi itlak olunmak in evamiri erife virilmegin beylerbeyiler evamiri erife ve ahdi hmayn mucibince ngilterelnn al nan gemilerin ve mal menallerin ve esir olanlarn itlak eylemekde iev ihmal zre olduklarn ilm eylediin ecilden bu babda Cezayir

24

VESKALAR

ve Trablus Garb ve Tunus beylerbeyilerine mekkid evamiri erife irsal olunub bu fesad eyleyanler her kimler ise bu d'efa beher hal ele getrilb dahi mnteha haklarndan gelinb alnan gemiler ve esbab ve mal menallerin ngilterelye viriliib ve esir olanlar itlak olunub min baad ahidnamei hmayunuma muhalif sizin tayifenzden bir fer de dahl taarruz eylemayb memaliki mahrusemizde asude 'hal ve mreffehl bal beyi itiralarna itigal eylemek babnda ve envai te kidat ile tenbih olunmudur Madamki siz caddei sadakatde sabit kadem ve ahrah musadakatde rasih dem olasz inaallahteal ma beynimizde vaki olan mvalt ve musafat ez af muzaaf vaki olub bazirgnlarmz memaliki mahrusemizde beyi itira eyleyb ahidnlmei hmaynumuza muhalif vaz olunmaz Gerekdir ki vusul buldukda kadimzzemandan il hazihl an sitanei devlet aiyan ve ha nedan adalet bnyanmza olan vfur muhabbet ihls ve fart m eveddet ihtisasnz mucibince sddei val ve atebei ulyamza sada katle mtabaat eylemek sermayei devlet ve pirayei izzet hilesiz naallahl melikl mennan mabeynimizde vaki olan sulb salh ve ahd eman il inkrazzzeman halelpezir olmayub gerei gibi riayet ve syanet olunub memaliki mahrusemizde sizin bazirgnlarnza bir ferd d'ahl tecavz ctmeyb hilf sulb salh ve mugayiri ahd eman vaz eyliyenlerin mnteha haklarndan gelinr Sizin dahi ana gre sddei sidre misali padiahanemize olan sadakat ve ihlsda sabit ve kayim olmak babnda envai mesaii cemile ve esnaf sr celilenz zuhure getrile Fi 20 ca 994 (1 5 8 5 ). 11 Don Antoniyoya yardm edilmesi iin Kralie Elizabet tarafn dan yazlan nameye cevap. ngiltere Kraliesine Namei Hmayun Hl sddei seniyyei saadetmedar ve atebei aliyyei gerd'un iktidarmda olan eliniz Dergh saadet destighma mektub gnderb sizin in drt yldan beru s panya zerine sefer idb muradnuz ol canibe zaf virb vilyeti Por takaln (1 ) sahih Kral olub spanyalu cebren elinden ald vilyeti gi ru elinden alivirb spanyenin Hindistandan vilyetlerine varub geln gemileri kesmekdir Zira her sene yz kerre yz bin altunluk cevahir ve bahar ve altun gm gelb bununla kuvvetlenr yleki ruhsat virilb kend haline konla temam kuvvet bulur Amma evvel baharda cenab cellet meabm tarafndan donanmai hmayunum ihra ve irsal oluna ittifakla spanya Kiraln ortalktan kaldrmak mukarrer olub mukavemete iktidar olmaz ve mezkr Don Anton
(1) Portekiz.

VESKALAR

25

i-

(1 ) vilyetinden cebir ile karlmala ve bt kiram ve ec

dad izammz zeman eriflerinde malub olan Krallardan atebei ulyalarma iltica idb muavenet taleb idegelmekle m ezbur Don Anton dahi canibi erifimizden imdad ve muavenet olunmasm reca eyliyb ve bu halde dahi her ne tafsil ve beyan olun mu ise cmlesi alettafsil payei serri saadetmasrimize arz ve tak rir olunub ilmi erifi lemmul padiahanemiz mceddeden amil olunmudur mdi malmunuzdur ki bu kadar mah ve salden beru di yar arka seferi nusrat eserden murad hmayunum Kzlba evba didikleri melnin biUclliyye memleket ve vilyetlerin kabzai tes hire getrb memaliki mahmiyemize muzafe klmakdr kuvvei kahirei hsrevanemle Kzlban maslahat itmama karib olmudur Reca olunan hususlar dahi vakti ve zamanile tedarik olunub grilr Eer atebei ulyamz canibine olan sadakat ve ihls ile dost luk murad ise ancak olur spanye ile bu denl muhasame ve muha rebe vaki olmudur Bir ferd eylemamidir spanye Kral her ne ca nibe vard ise hile lile tasallut eylemidir nayeti Hak la hilekrn da hi san vehile (hakkndan gelinmek) myesserdir Hemen gaflet zre olmayub daima basiret ve intiba!h zre olmak lzm olman gerekdir ki vusul buldukda sitanei saadet unvanmza olan sadakat ve ihti sasnz muktezasnca (2 ) babnda olan erayiti ahd eman kemakn mer ve muhterem tutub dostumuza dost ve dmenimize dmen olub dahi ehrah sadakat (de) sabit kadem olub minbaad ol canibe m teallik vkf ve muttali olduunuz ahbar sahihai atebei ulyam kbeline arz ve ilm etmekden hli olmyasz V e sitanei saadetimiz de elilik hidmetinde olan kemal edayi (3 ) ve sadakat zre elilik hidmetin idb ve kend yerine... nam deminizi vekil nasb etmein hl hsn icazetimizle ol canibe mteveccih olmudur Zuhure geln hidmeti mukabelesiide sayirler gibi grlmiyb sadakat ve isti kameti mukabelesind'e evvelkiden ziyade makbul ve muhterem k lndktan sonra temhir olunmyub namenzle yarar eliniz irsal olu na ki gelb sddei saadetimizde sadakatle hidmetinde ola (Sahibi sa adete gnderildi). Fi 17 N 996 (1 5 8 7 ).
(1) Don Antonio. Hareboneun yerine gelen Edvard Burton, spanyollarn Hind denizlerindeki ticaretlerine engel olmak iin gemiler gnderilmesini, ve Portekiz tahtn ele geiraek istiyene yardm edilmesini talep etti. Bu talep 1er, k a fi surette red edilmemekle beraber, tehir edildi. Bundan da maksat, Elizabeti spanyollara kar harbe devam eylemeye cesaretlendirmekti. Theophile Lavallee, c II, s 30. - Jouannin et Jules van Gaver, Turquie, s 173.
(2) Eksik.

(3) Hidmet.

26

vesikalar

12
ngiltere Kralieaine yardm ederek kinci Filipe kar harb et mesi ve Fasta rehin duran Portekiz Kratnn olunu stanbula gn dermesi iin Fas hkimine yazlan Namei hmayun. Bundan akdem ngiltere Kraliesi Dergh saadet destigfaima namesin gnderb atebei ulyam kbeline kemali mertebe huls ve inkyad zre dostumuza dost dmenimize dmen olmala sitanei saadetime itaati sermayei devlet bilmiyan spanya Kral ile daima cenk ve cidalden hli olmayub ve Portakal hkimi dahi marnileyha Kralie spanye ile cenge muavenetden hli olmyub anun mu avenet ve muzaharetile sitanei saadetime dmenlik zre olan s panya Kralnm nice memleketlerin alub ve esbab ve emvallerin garet id'b gmal virdin ve dayima sitanei saadetim canibine dost luk zre her ne ferman hmaynum olur ise can ve basile uuru h mayunumda bezli makderet idecein ilm eyliyb lkin bundan ak dem Portakal hkimi olan Don Anton (1 ) kend olu sizin canibinzden muavenet olmak artile rehin virb badehu muavenet olma sn reca ettikde msaade olunmyub ve olu dahi itlk olunmayub sizin yannuzda olmala spanya Kiralna kuvveti kalb olunduu bilairb narnileyha Kralie sitanei saadetimizle kemali mertebe dostluk zre olub Portakal hkimi dahi kendye dayima muin ve zahir olub ve sizin sitanei saadetimize derunu dilden ihls ve mu habbet zre olduunuz malm olmala marnileyh Portakal h kiminin olunun itlak hususun hayyizi kabulde vaki olub sizin dahi sitanei saadet iyanma huls ve musafat zre oldunza binaen Namei Hmayunumuz yazlub Portakal hkiminin olu sitanei saadetimize gnderilmek in sabkan Namei hmayunumuz irsal o~ lunmu idi- Mezburun sitanei saadetime gelmesi murad hmayu num olmagin hususu mezbur in Tersanei miremizden mstakil yedi Kalite gnderilb tekrar Namei hmayunu meserret makrunumuz yazlub Dergh Muallm avularndan Mehmed avu irsal olunmudur. Gerekdir ki Namei Hmayunu meserret makrunumuz vusul buldukda kadiml eyyamdan il hzel an sitanei muhalledl erknmz canibince olan sadakat ve ihls ve kemali ihtisasnz mstedasnca tehir ve terahi sezavar grlmiyb .marnileyh Por takal hkiminin olun marnileyh avuunla teslim idb ve yarar ademinz koub sddei saadetime irsal eyliyesiz ki mezburun muaccelen sitainei saadetime irsal olunmas bu canibe ihlsnzdan bilnr Ana gre tehir ve tevakkuf olunmayub bervechi istical irsal ve isal
(1) Don A ntonio.

VESKALAR

2?

itmek babnda msaraat

eyliyesiz ki

evvel bahar

huceste

asarda

deryaya azm d'onanmai bmayunum variddir. M arnileyh Portakal hkiminin oul sitanei saadetimde hazr bu lunmak lzmdr. Ol takdirce mezburun muaccelen bu canibe gel mesi gayet mhim olmala bu babda zuhure gelen hidematnz ta mam mekr olmak (mukarrerdir. sitanei saadetime kemali hul sunuzdan bilnr Ana gre malmunuz olub irsal olunan avula eiendirilmiyb Portakal hkiminin olu ile irsal ve sal olunmak ba bnda envai mesaii cemilenz zuhure getrile V e marnileyh Kralie sitanei saadetim ile dosutluk zre olmagin memaliki mahruseme tacirleri gelb gidb bey ira idb bir ferd' kendlere ve mallerine dahl taarruz eylemayb biz dahi sitanei saadetimizle dostluk zre iken ngilterelnn tccar memleketinize ticaret in varduklarnda mcerred spanya Kral hatryn tutub hals olunmamak sezavar deildir. sitanei saadetimize olan kemali ubudiyyetin muktezasnca bilfiil anda mahbus olan ngiltere tccar ve demlerin ve emval ve esbablarn kendlere teslim eyliyb itlak eyliyesiz ki varub emin ve salim vilyetlerine gidb eyyam saadet encammda sude hal mreffehlbl olalar Yevmssebt Fi ehri Ramazan. Yevm 7 999 (1 5 9 0 ). 13 Trklerin ngiltereye yardm edeceklerine dair liesine yazlan Name. ngiltere ye Namei Hmayun yazla ki ngiltere Kra-

Hak sbhanehu ve tealnn inayeti aliyye ve hidayeti ezeliyyesinden aleddevam kffar dallet encam ile miyan ehli islmda in tikam mukarrerdir Amma hihamdillhi teal ki dayima gruhu mslimn envai fevz nusret ile mesrur ve frkai mrikin kemali nekbet hasar ile makhur olagelmilerdir... Kffar hakisardan ol tayife ki ehli isIm ile sulh salh zre olalar anlar dahi muave^eti ehliislm ile dayima sudehal olub memleket ve vilyetlerine taraf d menden zarar ve gzend irimamek mhimmat din devletden ol magin bu defa memleketiniz zerine spanya taifesinden (1 ) asker varmak ve Venedik dahi ol husus in on iki pare Kalyon bina olun mak ve Rim Papa (2 ) dahi elli bin filori (3 ) virmek zredir deyu ha ber alnub vilyeti ngiltere ahalisi dahi... (4 ) 1001 (1 5 9 2 ).
(Ij (2) (3) (4) kinci Filip. Papa Beinci Sixtus. Bir filori 60 alcaclr. Alt taraf yazlmtm.

2s

vesik a la r

14 ngiltere tacirlerinin haklar muhafaza olunacaina dair Ktralie Elizabete yazlan Namei Hmayun. t ngiltere Kraliesi Elizabet Lj-r'

tevkii nafii Hmayn vasl olcak malm ola ki hl sddei seniyyei saadetmedar ve atebei aliyyei gerdun iktidarmz ki melz Seltni limekn ve meaz havakni zevilihtiramdr mek tubu sadakat mashubunuz varid olub spanya Kral put perest (1 ) olmala dini dinimize muhalif olduundan ma ada kadimden adavet olub deryadan ve karadan vilyetleri mize ve memaliki islmiyede ticaret zre olan bazirgnlarmza d a yma zarar ve ziyan kasdn idb ve memaliki mahrusei padiahye varub geln gemilerimizin yollarn ke&mek in Sebte Boaznda Marib caniblernde olan limanlarda Kadrgalar tayin idb lkin K ral mezburun tedarikine itibar ve iltifat olunmayub gemilerimizi memaliki islmiyyeye gnderb biinayetillhi teal emn eman z re varub gelrler ve spanya vilyetinde esir olan mslmanlardan niesin akemizle hls idb kimin sitanei saadete ve kimisin dahi vilyetlerine gnderdb ve dayima hls itmee alub zikrolunan hizmetimiz ve dostluumuz mukabelesinde spanya Kralnm ve sayir d^menlerimizin szine itimad olunmayub memaliki mahrusede olan tacirlerimize riayet olunub Ahidnamei Hmayuna mugayir kimesneye rencide itdirilmayub huzuru hl ve fera bl ile ticaret et meleri in belerbeisi ve meraya mekkid ahkm erife irsal olunub ve tccarmzdan birinin davas vaki oldukda sitanei Saadetden gayri davas istima olunmaya Elimiz marifetile Divan Hmayun da mrafaa olub kadaskerler istima eyliye deyu bildirmi siz Ve Jahi bundan gayri hulsu fuad ile lfet ve vedada mteallik her ne ise takrir ve tahrir olunmu ise alvechittafsil payei serir lemmasiri hsrevanemize arz ve takrir olundukda ilmi erifi lemml padiahanemiz muhit ve amil olmudur Madamki viriln Ahidnamei Hmayunu saademakrunumuz muktezasnca dostumuza dost ve dmenimize dmen olub erayiti ahd eman kemaki riayet idesiz Siz ki memaliki mahrusemizde olan konsoloslarnzn ve sayir dem lerinizin hakknda spanya Kiralnn ve sayir dmeklerinizin kelimat beyhudelerine k a fa n iltifat ve itibar ve szleri isga olunmayub tacirlerinize ahd emana mugayir zulm ve teaddi eylemezler V e memaliki mahrusemizde kend hallerinde ticaret al viri ide^ bazirgnlannza ve demlerinize kimesne dahl taarruz itmeyb ve
(1) K atolik.

VESKALAR

29

stedkleri yerde bu ira Idb anun gibi memaJiki mahrusemizde ngilterel tayifesi ile milslman ve kefere tayifesinden birinin ticaret ve ahar hususa mteallik davas olub ahvali grilb sicil ve hccet olundukdan sonra tekrar irreti m ir dava ikamet idenlerin davasm siz anda istima itmiyub Sddei Saadetime havale eyliyesiz ki gelb Divan Hmayunumda mrafaa olub kadiaskerlerim huzurunda er ile davalar grilb fasl husumet olutaa deyu Beylerbegilere ve Sancakbeilere ve Kadlara mekkid ahkm erife yazlub elinize teslim olunmudur Mabeyinde olan dostluk muktezasnca tccarnz ve demlerinize ahd peymana muhalif kimesne zulm ve teaddi eylemek ihtimali yokdur Gerekdir ki vusul buldukda siz dahi imdi ye dein Yuca sitanemize nice dositluk ve sadakat arz idegelmi isenz minbaad dahi caddei i'hls ve ihtisasda sabit kadem ve rasih dem olub mabeyinde olan sulh salh ve ahd peyman kemayenbegi mer ve muhterem tutulub Sddei sidre makammza arz ve ilm ve lzm olan ahval ve sr ahyanen ecnad sairei selmetiniz ile iar olundunda itibah olunmya V e madamki sizin tarafnzdan nakz ahd eman mir bir vaz sudur itmiye, dahi sulh salha muhalif vaza rza gsterilmez Ana gre erayiti ahd eman gerei gibi ri ayet eyliyesiz V e memaliki mahrusemizde kend hallerinde ticaret zre olan bazirgnlannza ve demlerinize bir ferd er kanun ve Ahidnamei Hmayuna mugayir dahl taarruz eylemek ihtimali yok dur V e kadimden ecdad izm ve bi kirammzla dostluk idegelnler husul maksad ve metaliblerile ne vehile riayet ve himayet olunagelmi ise siz dahi olvechile riayet olunub yevmen feyevmn esa s muhabbet ve vedad mstahkem ve meyyed olub hi bir vehile halelpezir olmak ihltimali yokdur yle malmunuz ola Ve span yada ve sayir kefere elinde esir olan mslman dutsaklarn (1 ) ha ls itmek Asitanei Saadetimize kemali sadakat ve ihlsmza hamlolunur Ana gre ol hususda mesaii cemileniz zuhure getrile ve m arnileyh elinizle h-sal eylednz mektubu mergubunuzda do nanma! hmayunuma mteallik her ne inha ve inha olunmu ise ol husus da bittemam malmu hmayunum olmudur naallalmeliklgaffar evvel bahan huce&te srda azm donanmai hmayunum ihra olunmak mukarrerdir Hakteal feth nusratlara makrun khvire Bimennihi keremihi. Fi 29 Muharrem 1002 (1 5 9 3 ).

(Ij Esirler