C E P N i V E R S i T E S i

Kitabn
Tarihi
AEERT LARRE
YENYZYIL

KTAPLIGI
ltm Yaynlar. PRESSES VNIVERSIT AIRES DE FRANCE
CEP 0NIVERSITESI
Kitabn Tarihi
Histoire du livre
ALBERT LABARRE
eviren
GALIPOSTON
YENi YZYIL
KiTAPLIG I
Emlak Bank 7l katklaryla
llcliin Yaynlar PUt.S.\1:.:SUN/Vt.RSifAJULSULUVL\(/:
Iindekiler
GIRI ....... .
I.BLOM
Kitabn Kkenieri .. ..
ll. BLM
.. .......................... 4
. ........................... 7
Yunan-Roma likanda Kitap .. . .... 1 2
Genel Koullar ..
. . .... ..... ... . . . .. ... . . .. ... . .. . 1 2
Klasik Yunan'da Kitp....
.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........ .. . . . ... ... .. . 14
Roma'da ve Imparatorluu'nda Kitap . . .............. 15
lll. BLM
Ortaa'da Kitap ......... . ........ 1 8
likan Sonu ve Bizans'ta Kitap. . . ............ ... .. . . . . .... .. ...... 1 8
Manastr Dnemi .... ... .. .... .. .. . . . . . ..... . ........ 20
Laik Dnem. . ... ... . ....... . .. .. . . ........
.. ...... 30
Uzakdou'da ve Oradou'da Kitap.. .. .. 39
IV. BLM
Matbaann Oraya k........ . .. ..... ....... ............... 4
Aa Oymaclar ......... . . .... ............ ............. 4
Tipgrafnin Doguu.. . ........... ,............ .. ......... 4
Matbaann Yaylmas ..... .. ..... .48
Matbaann Yaylma Etenleri. ...... . .. . ................... . ........ 50
V. BLM
Ortaa Elyamasndan ada Kitaba....... .. ................. 5
Ktbn Grnm ............... 5
Kitabn lllstrasyonu .... ........................... .. .. 58
Basl Metinler..... .
. ....................................... 6
HCmanizm ve Kitap ..
. ............... ............. ............ 6
Kitap ve Reform ......... . . . .............. 6
Insnlar ve Kitaplar ............ . .. . . ........ .. . . ........... . ........ 6
VI. BLM
Kar Reform'dan Aydnlanma
Yzylna Kitap.. . . ....................... .. ... . . . .. 76
Yayn Iinin Yeni Koullan ...... . . ......... . ......... ... . ... .... .. . ........ . . . . . 76
Avrupa'da Yayncln Gelimesi ....... . .. .... .. . .. . . . . .... . ....... 78
Basnn Gelimesi . ... . ....... ... .................................... .........8
Oymabask Dneminde lllstrasyon . . . . . 8
18. Yzylda Yaynclk . . ...88
VII. BLM
Modem Kitap . . .. .. . . .. .... .. .
Sanayi Devrimi ve Kitap ...... .
Grn ve lllstrasyon .... .
Modern Yayn
Dipnotlar .................... ..
.. ...... . ...... . ............... 92
.. ....... 92
.. .... 9
.. .... 97
.. ... 1 1 0
GIRI
Kitap, ilka dousunun kil tabietler biiminde muhafa
za ettii, Yunanllar ve Romallar'n nlerine atklar, orta
an krslerc ast, atalarmzn ellerine aldklar ve im
di de bizim cebimize koyabiiriimiz bu nesne, dncenin
dile getirilmesinde ve her eit bilginin muhafazasnda, zel
bir inceleme gerektirecek kadar byk bir yer kazanmtr.
Bununla birlikte, kitab, ok dar bir kavram iinde snrl
kalmakszn, tam olarak tanmlamak, ya da ok geni bir
alana tarmak uygun olmaz. Sokaktaki adama kitabn ne
olduu sorulacak olsa, yant ok zaman, sadeec matbuann
tanrma uygn decek ve 1882'dc LittrC'dc bulduumuz
grgl tanmlamalara yakn olacaktr: "Yazl ya da basl
bir metne dayanak olarak ie yarayan birok yapran bir
araya gelmii"; ya da, Malo-Renault'nun, !93!'de, "Art du
livre'' adl yaptndaki tanmna: "Bir arada dikilmi ve or
tak bir kapak iine konmu basl defterler"; ya da, "Grand
Larousse encclopedique"teki tanma: "Dikilmi ya da ciltli
olarak bir araya getirilmi basl yapraklar btn".
Bu tanmlar, yapldklar gn yanstan nitelikte ve fazla
ca dardr; kitabn, "codex"ten 1 baka biimleri de olmutur
ve Gutenberg'in buluu kitHbn pek uzun olan tarihinde an
cak bir deiikliktir. Kitab lanmlayabilmek iin, bir araya
gelmeleri zorunlu olan kavramn varl gereklidir: yaz
iin bir dayanak, bir metnin yaylmas ve muhafazas ve kul
lanhhk. Kitap, her eyden nce, yaznn dayanadr; dola
ysyla, Siimerliler'in kil tabletleri, Msrllar'n papirsleri,
ilka Roma'snn tomarlar, ortaan elyazmalar, bizim
basl katlarmz, ve ayn zamanda mikroflmler de, arada
ki byk dayanak ve biim deiikliklerine karn, kitap sa
ylabilir. Ktap fkri, yayn dncesine, yani bir metnin ya
ylmas ve muhafazas isteine de baldr. Dolaysyla, ki
tap, mektuptan noter tasdili belgeye dek, genel olarak, ar
iv belgeleri arasnda yer alan tm zel belgelerden ayrlr.
Ve nihayet, tm yaz dayanaklannn kullanl olmamasn
4
karlk, kitabn kullanl olmas gerekir; her ne kadar, bir
ok metin taa oyulmu ise de, kimse, Concorde Meyda
n'ndaki dikilita kitap saymaya kalkmaz. !895'te "Grande
encclopedie"de yaplan tanm bu grnm zl bir bi
imde bir araya getiryordu: "Bir metnin ... tanr bir biim
de aa vurulmaya ynelik, yal olarak oaltlm".
Ktap, snrl bir inceleme konusu gibi grnebilir; ama,
aslnda, karmak bir olaydr; eitliliinin ve gz nnde
tutulmasn gerektiren bak alarnn eitliliinin alglan
masnn yan sra, kitabn btnln ve baka grnmle
rini deerlendirmek amacyla baz grnmleri feda edildi
inde acsn duyduu sakatlanmay da duyrsmak gere
kir.
Kitap ilkin bir nesne olarak ortaya kar: imal edilmi
rn, ticari mal, sanat deeri olan nesne. Imal edilmi rn
olarak, tekniklerin tarihi iinde yer alr ve dayanaklannn,
bieminin, yapm yntemlerinin gz nnde tutulmas gere
kir. Ticari madde kitabn incelenmesi ekonomik ve toplum
bilimsel ufuklar aar; yayn alann, ktaplann harlanmas
ve yaym alann, bu yaym kolaylatran ya da engelleyen
etkenierin alann, kitap mesleklerinin dzenlenmesi alann
kapsar. Kitap, sanat deeri olan nesne ya da koleksiyon
nesnesi olarak, sunuluunun gzelliiyle, illstrasyonuyla
(resim ve desenlerle sslenmesiyle -.n.), cildiyle deer ka
zanabilir.
Ama btn bunlar kitabn sadece d grnyle ilgili
dir. Oysa kitap her eyden nce metindir, metin onun varlk
nedenidir. Kitap uzun sreler boyunca, bilgilerin biricik ya
ylma ve muhafaza aracyd; bundan dolay da, uygarlk tari
hine ve kltr tarihine derin bir biimde katkda bulunur.
Bugn giriilen istatistiksel incelemeler kitabn yaym tarz
larn, datm tarzlarn yeni bir kla aydnlatmak amac
na yneliktir.
Ama bu incelemefer, yine de, sz konusu tarzlarn bir'
ksmn karanlkta brakacaktr, nk bir evrimi n hareket
noktasyla yetinmektedirler. Kitap datmyla ilgili, bilinen
verileri, ikinci elden sat ticaretinin ve hepsinin nedeni si
yasal ya da dini olmayan yn halindeki tahriplerin ortaya
kmas, ksa srede bozdu. Boileau'nun alayl yaknmas,
"Bende, tm Pelletier, kat klah durumuna getirilmi ola-
S
rak var" sz anmsansn, ve bilinmelidir ki dnyada tketi
len kadn drtte birinin hammaddesi hurda kattr.
Dolaysyla, demek ki, ayet baslan nshalarn byk bir
blm cellat eliyle yaklm, Seine Irma kysnda bozul
mu ya da eitli maddeleri sarnakta kullanlmsa, bir yay
_ nn bask says konusunda baz acele sonulara varmamak
gerekir. Bu durumda ise, kitabn normal var noktasnda
gz nnde tutulmas gerekir. Kitap, tam anlamn ancak
okurlarnn elinde kazanr. Tam kitap ancak, okunmu olan
ktaptr. Bu ise, sadece imdiki zamanla ilgili olmayan, eski
zel kitaplklarn incelenmesiyle gemie, kitabn kullanm
lar ve kitap konusundaki tutumlar alanna da yaylan "oku
ma sosyolojisi" alann da iine almaktadr. Nitekim, ger
ekten, kitabn biimi ve sunutu tarzyla ilgili deiiklikler,
okurlarn birok kez, kitab ele al ve bir yere yerletirme
tarzlarn deitirmek zorunda brakt. Baz ikonografik
aratrmalar bu konularn aydnlatlmasna yardmc olacak
niteliktedir.
Kitabn, karmak ve eitli ol:n tarihi, u birka sayfada
ancak zetle ele alnabliir. Dolaysyla, biz de, sadece baz
genel szlerle yetiniyorz; ba sorunlardan, zellikle de bu
dizinin baz baka itaplarnda zerinde durlmusa, ancak
yle bir sz edilecektir. Birok ayrnt, darda braklm
tr; muhafaza edilmi olanlar ise, niceleri arasnda, ancak
rek olarak yer verilmi olanlardr.
BIRINCI BLM
KTABIN KKENLERl
Kitap, yazyla ilikili olmasna karlk dilyetisi2 ve d
nceyle ilikili deildir. Yaznn uzun sre dilyetisini sapta
mann ve dncenin muhafazasnn balca aracn olutur
masna karlk, grsel-iitsel tekniklerin gnmzdeki ge
limesi bize dilyetisini saptama ve dncenin muhafazasy
la ilgili daha baka aralar da bulunduunu anmsatmakta
dr.

rnein, bir disk ya da manyetik erit kitap deildir.

Dolaysyla, demek ki, kitabn hangi aamada ortaya kt
n anlayabilmek iin, yaznn kkenierini aratrak ve ar
ar ortaya kn izlemek uygun olacaktr. Bu sorunu ele
alm olan pek ok kitap vardr.
Burada sadece, yaznn amzdan nceki LX binylla
IV. binyl arasnda olumu olduunu anmsatmaka yetine
lim. Buzul a insanlarnn, resmin yava yava iaret oldu
u kaya resmi sanat bir ilk griim saylabilir. Daha sonra,
bu iaret-resim geliti; piktografden,3 tm eski yaz sistem
leri kt: Smer ivi yazlar ve daha sonra Mezopotamya
yalar, Msr hiyerogriferi, Girit-Minos yazlar, in yaz
lar. Bu, tasarmlarn artk sadece nesneleri deil, ayn za
manda soyut fkirleri de anmsatt ideagramlar evresidir.
Daha sonraki bir evrede, yaz yava yava dille birbirine
uyarak, se..lerin simgeleri olan sesil gstergeler oldu. llkin,
her sesin bir gstergeye (iarete) tekabl ettii (rnein,
Hindistan'da olduu gibi) sistemler vard. Onun ardndan,
hecesel sistemler, ve de ha sonra da, ortaada gelierek, so
nunda Fenike'de, belki de, daha 1.0. 16. ya da 15. yzlda,
alfabeye ulalmtr. 1.0. 9. yzylda Yunanllar Fenike al
fabesini benimseyerek ona nlleri ekledikten sonra yay
soldan saa doru yazmaya baladlar. Latin alfabesi ve mo
dern alfabeter bu alfabeden kmtr. -
Kitabn ortaya kmas yaznn dayanaklarna baldr.
7
En eski dayanan, kaya ii piktografilerinden, eski Do
u'nun ve klasik ilkan dikilitalar ve yaztlarna dek, ta
olduu anlalmaktadr. Zaten, nemli olaylarn ansn mu
hafaza etmek iin, ta stne, ok doru olarak, yaztsal ad
verilmi olan kalp szler kazmak alkanl da buradan
gelmektedir. Pek belirgin bir belgesel deeri olan bu mctin
lerin incelenmesine de yaztbilim ad verilmektedir. Buraya
kadar, henz kitap alanna girmi deiliz; ant yaztlar yer
deitirebilir nitelikte deildir. Szn gerek anlamndaki
kitaplarn ilk dayana, kukusuz, odundu; Kitap anlamna
gelen, Yunanca "biblos" ve Latince "liber'' szcklerinin ilk
anlam "aa kabuu"ydu, ve Cinliler'de de, bugn hali ki
tap anlamna gelen (yaz, iaret -.n. ), kitab, aa ya da
bambu tabietlerini belirtir. Bu, halklarn bu szckleri orta
ya karm olan kolektif belleinde, bu maddenin kitabn
ilk dayana olarak ortaya km olduu anlamna gelmek
tedir. Bu arada, Paskalya Adas'nn, tarihlennesi g aa
tabietlerini de anmadan gememek gerekir. Kitabn bir ba
ka, eski daya olan kil ise, ilk olarak, amzdan nceki 3.
binylda kullanlmtr: henz yumuak ve nemli olan kil
tabietler zerine harfler izilirdi; Smerler'in ve Asurlu
lar'n yazsnn ivileri andrmasnn (ivi yazs) nedeni bu
dur; zerlerine bu yazyla bir eyler yazlm olan tabletler,
daha sonra, sertlemeleri iin, piirilirdi. Bugn elimizde, o
dnemlerden kalm, tahtadai ok, kil nesneler vardr. S
mar lkesinde, 3. binyldan kalma tabJet bulundu; bunlar,
Asur krallarnn kitapln ve arivini oluturuyordu. S
merler, Babilliler ve Asurlular'da daha baka, nemli kitap
lklar da bulunduu bilinmektedir. Kitap yapm dzenliydi;
Babil ve Ninova tapnaklarnda mstensih atlyeleri (kopya
yoluyla kitap oaltna yerleri -.n.) vard. Yazya, kuma da
dayanak olmutur; rnein, zellikle in'de: inliler, ipek
stne, frayla yaz yazarlard; baz Latin yarlarn verdik
leri bilgilere gre, bez zerine de yaz yazlmtr. Ve niha
yet, eski zamanlarda, zerine yaz yazmak iin, daha baka,
pek eitli maddeler de kullanld; inliler, bu amala, ke
mikten, hayvan kabuklarndan, bronzdan yararlandlar; Sa
miler ve Yunanllar, hayan kabuklar ya da anak-omlek
paralar, yani "ostraca"lar stne metinler kazrlard. Bu
arada, Hindistan'da, kurutulmu ve zerine ya srlm
B
palmiye yapraklarnn, ya da arduvaz, tula, fldii, kemik ve
eitli metaller gibi sert maddeler v.s.'nin, zellikle Hindis
tan' da, yzyllarca kullanlm olduunu da unutmamak ge
rekir. Ama yine de, eskia kitaplarnn balca dayanaklar
papirs ve parmendi.
Papirs, Nil kylarnda ve Nil deltasnn bataklklarnda
yetien bir bitkidir. Saplarnn z karlarak birbirine di
key katmanlar biiminde eritler yaplr; bunlarn tm suya
bastrhr, sklr, gnete kurutulur, daha sonra da, iki kat
mannn birbirine daha iyi yapmasn salamak amacyla,
yapraklar dvlr, zerlerine, yaz yazmay kolaylatrmak
iin, bir kat kala srlr, daha sonra da, 15 ila 17 santimet
re boyundaki parlar biiminde kesilirdi. Papirsn, kutsal
kitaplar iin kullanlandan, bir ey sarmak iin kullanlana
dek, birok kalitesi vard. Yazmak iin, verev ya da sivri ke
silmi (kalem kam) kam gvdeleri kullanlrd; daha
sonralar, ty, ve genel olarak da ku ty kullanld. M
rekkep, is karasndan ya da zerine su ve zamk eklenmi
mrekkep bal svsndan yaplrd; esas maddesi mineral
tuzlar olan krmz bir mrekkep de vard. Yaz, hiyeroglif
deil, dayana daha iyi uyarlanm, daha hzla ve kolay ya
zlan, "hiyeratik yaz" ya da papaz yazsyd, ki bu da yazc
larn alma yerlerinin tapnaklarn kapsam iinde yer al
dn anmsatmaktadr. Daha sonralar, daha basitletiril
mi bir yaz olan "demotikos" kullanld. Helenislik dnem
de ve Roma dneminde ise, sklkla, Yunanca kullanlm
tr. t.S. 3. yzlda, Yunan harferinin Msr diline uyarlan
mas demek olan Kpti yazs ortaya kt.
En eski papirsler 3. binyldan kalmadr, ama baz hiye
rogliller, hiyeroglifin kullanmnn daha eski bir tarihe da
yand izlenimini vermektedir. Papirs, Msr'da kitabn
balca dayana .olarak kald ve Yunan dnyas ile Roma
Imparatorluu'nda yayld; varln LS. 10. ve 11. yzllara
kadar srdrd; Roma mparatorluu'nda sadece kanlar
hk tarafndan kullanlyordu. Bize kadar gelmi olan papi
rsler, var olmu olanlarn ancak pek kk bir blmdr.
Bunlarn hemen hemen tm de, iklim koullar bozulma
dan kalmalarn kolaylatrm olan Msr'dan kalmadr.
Ancak 1962'de, Yunan topraklarnda bir papirs bulun
mutur. Herculanum'dan karlanlar ise kmrlemi du-
rumdadr, bundan dolay da incelenmelerinden pek fazla
bir ey karlacan ummamak gerekir. Papirs kitap, bir
birine art arda yaptrlm yapraklardan oluan tomarlar
hiimindeydi ve bu tomarlarn says da ok zaman yirmiydi.
Bir tomarn ortalama uzunluu 6 ila lO metreydi. Ama,
Harris Kronii'ninki (III. Ramses'in saltanatnn kronii)
40 metreyi geer, ve Bizans lileratrnde yz metrelik papi
rslcrden sz edilir. Bu dnemde, kitap, yatay olarak alan
bir tomard ; bu tomar dikey stunlara blnmt ve yalnz
bir yznn, papirsn yatay li ni yznn zeri yazlyd.
Kitabn ad, sonunda, kimi zaman iinde, ya da kitab saran
cmberden sarkan bir etiketin zerinde yazl olurdu. Eoki
Msr'dan kalm papirs kitaplarn pek ou mezarlarda
bulunmutur; eski Msr'da, llerin yanna, dinsel metinler,
lm kiilerin ruhlarnn gezinLilerini korumak amacyla,
yakarlar konurdu: 2. binyln bandan beri var olduu bili
nen "ller Kitab"nn kkeni budur. Klasik duruma gel
mi olan bu metin, din adamlar tarafndan seri halinde re
tiliyordu; nshalar, adandklar lnn deerlilik derecesi
ne gre, az ya da ok sslemeliydi. ller Kitab dolam,
Msr'daki kitap ticaretinden elimizde kalm olan biricik
kalnltd r.
eitli hayvanlarn derisi de, gerek douda gerek Yunan
llar'da kullanlm dayanakardr, ama parmen bsbtn
baka bir eydir. Parmenin sylencesel nitelikteki icad,
Kk Asya'da, Msr tekelinden kurtulmak isteyen Berga
ma Kral Il. Eumenes'e mal edilir. Kesin olan, I.. 3. yz
ylda derilerio yazya daha elverili duruma gelmeleri ama
cna ynelik bir ilemden geirilmeye balandklar ve Ber
gama'nn kukusuz, Latince "pergamineum" ad verilen bu
yeni maddenin nemli bir yapn merkezi olduudur. Bu
amala, koyun, dana, kei, teke hatta eek ya da karaca de
risi de kullanlrd ve bunlara uygulanan hazrlk ilemi orta
aa kadar ok az deiiklik geirmitir.
Deriler ykanr, kurutulur, gerilir, tyl taraf alta gele
cek biimde yere yaylr, tysz tarafna snmemi kire s
rlrd. Bundan sonra da, kire dolu bir fda tyl tarafn
tyleri alnr, ve nihayet, deriler ykanr, yaylarak kurotulur
ve istenilen boyutta kesilirdi. Parmen, papirsten hem
daha dayankl hem daha esnek bir maddeydi ve kazmaya
10
da silmeye de elveriliydi. Bununla birlikte, kullanm ar
ar yaygnlat ve kitap yapmnda papirsn yerini ancak
I.S. 4. yzylda tam olarak ald Hammaddesinin nispi azl
ve ayn zamanda da hazrlanmasnn gerektirdii el emei
maliyetinin yksek olmas nedeniyle, fiyat da yksek olarak
kalmay srdryordu.
ll
IKINCI BLM
YNAN-ROMA ILKAGINDA KA
I. Genel Koullar
lika kitabn anlayabilmek iin, yaynla ilgili modern
anlaylardan kurtulmak gerekir. llkada, her kitap bir
kendilikti; nk, istenilen sayda ve birbirinin ei nsha el
de etmek olana yoktu. Bu, bir yaptn eili kopyalarn
farkllatran deiketere baml klnm metinlerio akta
rlmas sorununu ortaya karr. Bu deikeler yazclarn
yanllarnn ya da yazarn metninin eitli kopyalarna yap
t dzeltmelerin sonucu olabilirdi.
lika kitabnn geleneksel biimi olan, papirs tomar
nn ad, Latince "volumen"di. Bunun yerini, l.S. 2. ve 4.
yzllar arasnda, gitgide, i ie konan ve krlarak birbirini
izleyen formalar oluturan "codex" ald. O dnemden beri,
kitap hep bu biimi muhafaza etmitir. Bu, kitabn tarihin
deki birinci derecede nemli bir deiimdir, ve belki de, ta
rihe Gutenberg'in yapraca deiiklikten daha nemlidir,
nk, bu deiiklik kitabn biimi zerinde etkili oluyor ve
okuru fiziksel durumunu tmyle deitirmek zorunda b
rakyordu. Bir "volumen"e bavurulmas pek kullanl de
ildi; kiinin, drl "volumen"i nne, yanlamasna ama
s gerekiyordu ve metnin bir blmnden dier bir blm
ne ynelmek gt. "Volumen", ok yer tutuyor ve iki elle
tutulmas gerekiyordu; bu durmda da, daha sonralar yap
laca gibi, okurken not almak olana ortadan kalkm olu
yordu.
Bu dnm, ok zaman, ayn dnemde gerekleen, pa
pirsn yerini gitgide parmenin almasna bal sayld.
"Codex", fazla dayankl olmayan papirs iin elverili de
ildi, ve parmenin "volumen"e (ciltlenri kitap anlamn
da cilt) elverili olabilmesinin yan sra, salaml ve esnek-
12
lii ona daha kullanl bir biim vermeyi salyordu. Ama
bu aklama yetersiz kalmaktadr,. nk, parmen "volu
mina"larn ve papirs "codice''lerin var olduunu biliyoruz.
Bu gerelerin fiyatlar da belirleyici bir rol oynamtr. Sa
dece Msr'da yaplan papirs, parmenden pahalya geli
yordu; stelik, parmcnin iki tarafna da yaz yazlabilmesi
gibi bir avantaj da vard. Baz kiiler, "codex"in kkenini
Yeni Hititler'de arar, nk bunlarn dikme talarnn ze
rinde kitaba benzeyen ve kab olan nesneler grlr, ama
bu resimieric bilinen ilk "codice"ler arasnda bin yl vardr.
Rorallar'n, zeri balmumu kapl aa tabietler kullandk
larn da biliyoruz. Bu gere, yani balrumu, not almak, he
sap, ya da, tpk bizim ta tahtalar kullandmz gibi,
renci
.
allrma almalan yapmakta kullanlmak amacna
ynelikti. Bu tabielierin ikier ikier ("diptycon") ya da ok
sayda ("poliyptychon") bir araya getirildikleri ve arkalarn
dan birbirlerine balandklar da olurdu; bu biim "codex'e
rnek olmu olabilir. stelik, balmumundan nce, formala
r deil, aYr yapraklar bir araya getiren bir eit "polypt
ychon" kullanlm olduu anlalmaktadr. Baz baka kii
lcrse, bu gelimeyi Hristiyanln gelimesiyle ilikili say
maktadr; buna gre, Hristiyanlarn kitaba gereksinmesi
vard; ama, Hristiyanlar, pahal olan papirsten yararlana
mayacak kadar yoksulduhr; stelik, onlara zulmedildii za
manlarda, "codcx"lerini saklamalar kolayd, nk bunlar
daha kk ve kullanlyd. "Codex" iin, ite bu nitelik ya
rarl oldu, ve belki de, ie, kendisinin yaratt yararlanma
kltrne girmekle balam olduu grlmektedir. Ger
ekten, codex, kitabn, bu, din adamlarna, yarglara, dev
let grevlilerine, yolculara, okuBulara ok uygun, tanr bir
biimini ojuturuyordu. Ve gelimesi, metinlerden yararla
nlma ba
K
midan baz sonulara yol at. Daha dk bir
kapsama gcne sahip olmas, metinterin "corus"4 olarak
bir araya gelmesini kolaylatrd; tomariara bltrlmclc
ri demek olan geleneksel blnmeleri deitirildi.
Yazar ya da yaync hakk ilkada bilinmiyordu. Her ya
zar, metninin oaltlmasn, ayn zamanda, birden ok ya
yncya brakabilirdi. Bir kitaba sahip olan herkes, onu iste
dii gibi, birok yayncya, ayn zamanda, kopya ettirebilir,
hatta kitaba eklemeler ya da kitaptan kannalar yapabilir-
B
di. 4. yzylda, Symmachus, Ausonius'a yle yazyordu:
"Belli bir miktarda iir teslim ettiin zaman, onlar zerinde
ki tm hakkn yitirirsin; bir sylev bir kez yaynlandnda,
artk herkese ait olan bir eydir". Yazara cret diye bir ey
yoktu. Yaynclar, yaynladklar yaptlardan para elde edi
yorlard. Yazarlar ise, sadece an ve n kazanrlard.
Kitabn tm tarihi stnde arln duyuran sansr, da
ha o zaman vard. Laertes'li Diogenes dolaysyla, Protago
ras'n yaptlarnn 1.0. 41l'de Atina'da bir meydanda yakl
m olduunu biliyorz; Augustus, ozan Cornelius Gallus'u
srgne gnderdi; Caligula, Homeros'un iirlerini yok et
meyi bile dnd ve neredeyse Vergilius ile Titus Livi
us'un yazdklarn kitaplklardan kartracakt. Hristiyan
lara yaplan zulmden, onlarn kitaplar da payna diieni
ald; Dioletianus'un 303 tarihli bir ferman, bunlarn yakl
masn buyuruyordu; birka yl sonra da, Constantinus, Ari
us'un, yazdklarnn bile peine dyordu; bu arada,
Porphyrios'un yazdklan da tahrip edildi.
U. Kasik Yunan'da Ktp
Kitap konusunda bilgi, Klasik a Yunanistan'nda (1.0.
480-330 aras -.n.) az ve blk prktr. Kitabn daha
Homeros devrinde var olduu kabul edilirse, "volumi
na"lar, 6. ve 4. yzl Attike vazolar zerinde grlmeye
balam demektir. Klasik dnemde ve Helenistk ada,
szcn bugnk anlamnda bir kitap ticareti sz konusu
deildi. Bununla birlikte, birok 5. ve 4. yzl metni (Eup
lis'te, Aristophanes'te, Platon'da, Ksenophanes'te), Ati
na'da satlk kitap ve bu i iin belirli yerler bulunduunu
bilmemizi salyor.
Byk kitaplklarn kurulmasdan da anlald gibi, ki
tabn datm Helenistk ada geliti. lskenderiye kitapl
ilk iki Ptolemaios tarafndan (32-246) Phaleron'lu Demet
rios'un yardmyla kurulmutur. Aslnda, skenderiye'de iki
kitaplk vard; bunlardan, nemli olan, Yunan kltr mer
kezi ve bilginler oda "Museion"un iinde yer alyordu ve
Atina Gezimci Okulu rnek alnarak oluturulmutu. Bu
kitaplkta 50.00 kitabn bir araya getirilmi olduu sanl
maktadr. Serapis tapna "Serapeion"a eklenmi olan
14
ikincisindeki kitap saysnn ise 43.00 olduu sanlmakta
dr. "Museion", 1.0. 47'de, skenderiye'nin ele geirilii s
rasnda tahrip oldu. Bu kayb karlamak amacyla, Antoni
us ile Kleopatra, Attalos'lar Kitapl'n Serapeion'a tatt
lar. Bergama'da I. Attalos (247-197) tarafndan kurulmu
ve II. Eumenes (197-159) tarafndan geniletilmi olan bu
kitaphkta 20.00 cilt vard. Serapeion, Hristiyanlar tara
fndan lsa'dan Sonra 39l'de tahrip edilmitir.
Bu kitaplklar, gerek kendi gereksinmeleri iin, gerek ti
cari amala dolam amacyla, mstensih atlyeleri aht
rrlard, ve ayn zamanda, metin aktannnda bata gelen bir
rol oynadlar. "Museion"un ve Bergama'nn bilginleri eski
metinlerio gzden geirilmesi amacyla aba gsteriyorlar
d. Bundan dolay, bu atlyelerden km elyazmalar, Yu
nanistan'da zel kiilerin bir kleye yaptrdklar istinsah
rnlerinden daha gvenilir niteliktedir. Bu merkezlerde,
her edebi yaptn tek bir nshas oluturulur; sonra, bun
dan, sonraki kopyalar iin rnek olarak kullanlacak olan
bir "ilk rnek, ana rek" elde edilir; bu ilk rek, ana r
nek de, ondan elde edilecek olan kopyalar iin rek olarak
kullanlr, yaylan ve ok zaman onlarn da kopyalan kan
lan bu nshalarla, metinler tm Adeniz dnyasna yaylr
d. skenderiye Kitapla'nn tahfibinden sonra, metinlerio
dalmnn ana merkezi olan, Atina'daki Ptolemaion Ki
tapl, metinleri n byk dalm merkezi durumuna geldi.
III. Roma'da K mparlorluk'unda Ktp
Roma'daki kitap ticareti konusunda daha ok bilgiye sa
hibiz, nk birok yazar kitaplannn srmnden ve yayn
clarndan sz etmitir. Ama, bunlarn szn gerek anla
mnda, sadece kitap satndan geinen yaynclar olup ol
madklarn bilmiyoruz ve elimizde 1.0. 1. yzldan nCsi
ne ait tanklk yok. Bununla birlikte, Roma'da kitap ticare
tinin daha nceden var olduu, ve lkeye, kukusuz, Ati
na'ya dardan gelmi, Atina'nn klasik yaptlannn kopyala
rn yadnak iin kleler kullanan kiiler tarafndan sokul
mu olduu sanlmaktadr. Szn gerek anlamnda yayn,
Ltin edebiyat gelitiinde ortaya kt. Yazrlar, yaptlar
n okumak amacyla, evrelerine dotlarn toplamaya al-
s
mlard. Ama bu yaym tarz snrhyd, ve artan, ayn za
manda da Roma Imparatorluu geniledike danklaan
okur kitlesiyle ilikiyi muhafaza etmeye yetmiyordu. Bu d
nemden, birok yayncnn adn biliyoruz: Atticus, Cice
ro'nun yayncs ve onunla yazmas olan balca kiilerden
biriydi. Bu kii Demosthenes'in ve Platon'un yaptlarn da
yaynlad. Horatius'un yayncs, Sosii kardelcrdi. Quintilia
nus'unki, Trpon'du.
Bu yaynlarn yaygnlk derecesini bilmiyoruz, ama
nemleri konusunda tahminde bulunulabilir. Ltin yazar
lar, gvenle, yaptlarnn herkes tarafndan bilindiini syle
diklerinde, bunda yalnz gurur ve vngenlik deil, ayn za
manda, onlarn yaptlarn tm Roma Imparatorluu'na ya
yabilecek bir ticaretin etkililiini de grmek gerekir. Horati
us, yaptlarnn denizleri aacan ve spanya'da llerda'da
olduu gibi Afrika'da Utica'da da okuoacan biliyordu.
Ovidius, zamannn en ok okunan airi olduunu grerek,
urad srgnn tesellisini bulur, Lyon'da kitaplar bu
lunduunu ve onun yaptlarn sattklann renince anr
ve bundan mutlu olur; ve ayn zamanda da, gen bir aire,
ayet yaynlamaya karar verirse, dizelerinin insanlar tarafn
dan syleneceini ve Latin dilinin yankland her yere ya
ylacan yaar. Kitabn yaylmasnn bir baka belirisi, ki
taplklarn gelimesi olmutur. Roma'da, Imparatorluk d
neminin banda, zel kitaplklann says artt. Binlerce to
m artk koleksiyonlar vard. Epaphroditos'un kilapt
30.00, Sammonicus'unki ise 60.00 kitaptan oluuyordu.
Daha o zman bile, kitap toplamann tek gerekesi, bilgi sa
hibi olmak istei ve renme zevki deildi. Seneca, "Ruhun
Skimu stne" adl yaptnda, kitab lks nesne durumu
na getirmi olf! n arlktan, gncelliini bugne kadar koru
mu u szlerle yaknr: "renme iin yaplm olan ve en
onur verici harcamalar olduklan izlenimini veren harcama
lar, bana ancak, ar olmadklar lde, uygun grnyor.
Bu binlerce kitobn, bu saytorayacak kadar ok ktpha
nenin bana ne yarar var? Bunlarn sahiplerinin tm yaa
m, bu kitaplarn adlarn okumaya ancak yeter. u ya da bu
kimsenin kitaplar vardr ve bunlar hibir zaman onun bir
ey renmesini salamaz; orada sadece, yemek odasnn
ss olarak dururlar ... Bugn, evlerin hamamlarnda da,
16
ar hamamlarnda da, her evin zorunlu ss durumuna
gelmi olan bir ktphane var. .. Bayaptlar, ancak, duvar
lar sslemek iin aranyor". Karuya ak ktphaneler de
geliti. Sezar, Roma'da byle bir ktphane kurmaya karar
vermiti, ama bu tasary l.. 39'da Asinius Pollio gerek
letirdi. Domitianus ve Trajanus da, 28'de ve 370'te Ro
ma'da ktphaneler kurdular (Cumae, Pompei, Tibur). ll
lerde, Kk Asya'da (Ephesos (Efes]), Afrika'da (Timgad)
ve Yunanistan'da da ktphaneler vard. Yunanistan' da,
Hadrianus tarafndan kurulmu olan ktphane nlyd.
Bu ktphanelerin nemlilii, bize kalm olan klasik mira
sn (eski Yunan ve Roma andan kalm olan mirasm
.n.) azln ortaya koyar ve elimizdeki metinler, Yunan
Roma ilkann edebi etkinliini yeterince ortaya koymaz.
O dnemden, elimizde hibir elyazmas kalmamtr. Eldeki
en eski kopya ile metnin oluturulduu tarih arasnda yz
yllar, kimi durumlarda ise, bin yla akn bir zaman vardr.
Kalan, var olmu olann ancak pek kk bir blmdr:
I.S. 3. yzlda yaam lskenderiye Okulu airi Athenai
os'un "Sofistlerin leni" adl yaptnda, kaybolmu 150
yapttan alnan parlar vardr. 5. yzilda yaam derlemeci
Stobaios'un "Antoloji"sinde 1430 alnt .vardr ve bunlarn
l llS'i kaybolmu yaptlardan yaplm alntlardr. Aiskh
ylos 70, Sophokles 123 trajedi yazm, her ikisinden de yedi
er tanesi gnmze kalmtr. Euripides'ten kalan trajedi
says 92, Aristophanes'in komedisinden kalanlarn says ise
I 1 'dir. Latin edebiyatnda da ayn boluklar vardr. Bugn
elimizde, Tacitus'un ve Titus Livius'un byk yaptlarndan
birok kitap yoktur ve Sallustius'un tarih konusundaki ya
ptlarnn en byk blm kaybolmutur. Zamannn en
byk bilginlerinden biri saylan Varo'nun 74 yaptndan
da pek az ey kalmtr. Kukusuz, bir yzyldr giriiimi
olan arkeolajik aratrmalar 30.00 kadar papirs gn
na kanntr ama, bunlarn byk bir ksm zel belge
lerdir. Ama, bunlar da, Yunan-Roma Msr'ndaki gnlk
yaam renmek bakmndan deerlidir. Dolaysyla, de
mek ki, kaybolmu edebiyat yapl paralarndan, arkeolajik
bulular beklcncmez. Ama yine de, Aristoteles'in 1891'de
bulunan "Atina Anayasas" ile 1 947-1949 arasnda bulunan
"Lut Gl Elyamalar" gibi baz istisnalar vardr.
17
UUNCU BLM
ORTAAGDA KTAP
. Ilkan Sonu ve Bizns'ta Ktap
1. ilkam Sonu " Roma Imparatorluu'nun yklmas,
ilka kltrnn yok olmasna yol aabilirdi, ama Hristi
yanlk'n gelimesi ve lmparatorluk'un varln douda sr
drmesi bu kltr ksmen muhafaza etmitir.
Hristiyanlar'n kitaba ihtiyac vard. Istilalardan nce,
Kutsal Kitap metinleri, dinsel ternclrin usul ve srasyla il
gili bilgiler ve Kilise Bablar'ndan kalan metinlerin olu
turduu Hristiyanlk derlemeleri vard. Bunlarn en nls,
3. yzyln banda Origenes tarafndan kurulmu olan Cae
sarea (Yun. Kaisareia; Trke, Kayseri) derlemesiydi. M
sr'da olumu olan manaslr topluluklarnda da kitap der
leniyordu, ama Hristiyan kitaplklar Diocletianus'un
zulm srasnda tahrip edildi (303-304). Manasr kitaplkla
rnn istilalar srasndaki roln, Calabria'da 540'a doru
Casiodorus tarafndan kurulmu olan "Vivarium" simge
ler. Bu manastr, rahiplerin Tanr'ya okuma ve dind ya
zarlarn dta tutulmadklar metinterin kopyalaryla hizmet
ettikleri bir eit Hristiyan akademisiydi. 4. yzylda, Papa
Damasus, Roma'da bir ktphane kurdu; Sidonius Apolli
naris'ten rendiimize gre ise, bir yzyl sonra, Galya'da
byk ktphaneler vard.
Ktphanelerin says, Dou Roma Imparatorluu'nda
da artyordu. 330'da, Constaninus bakentini lstanbul'a ta
d ve burada 1ademi'yi kurarak, bir zananlar skenderi
ye ve Akim'da olduu gibi, bir metin toplama ve yayma
merkezi oluturdu. 477'de Basileus'un ayaklanmas srasn
da 120.00cildiyle birlikte yanan bu ktphane daha sonra
yeniden kuruldu ve varln 1453'e kadar ksmen srdr
d sanlmaktadr. Dini metinler bakmndan zengin olan
18
manastr ktphaneleri, ayn zamanda, Yunan edebiyat
konusunda, Latin edebiyatnda Bat'nn manastrlarnnkine
benzeyen bir muhafaza ve aktarma rol oynamlardr. En
nlleri, Bizans'La "Stoudion"unki, Aynaroz Yarmada
s'ndaki yirmi kadar manasrnkiler ve Sina Yarmadas'nn
yaknndaki Aize Catcrina Manastr'nnkidir. Bu manas
trlar, Rnesans koleksiyoncular ve geen yzln aratr
maclar iin bir aratrma hazinesiydi. Iinde Eki Abit'in
baz nemli blmlerinin ve Yeni Ahit'in tamamnn metni
bulunan nl "Codex Sinaiticus", Sina Yarmadas'nda bu
lunmutur. ncelerelerin Bizans uygarlnda byk yeri
bulunmas, nemli bir kitap ticaretine ve zengin zel ktp
haneler kurulmasna yol at. rnein, Roma'ya olun anla
mazlklaryla tannan Patrik Photias'n byle ok gzel bir
ktphane.oi vard. Hatta "Myrobiblion" adndaki bir anto
lojiyi de bu kitaplktan yararlanarak kaleme almtr. Btn
bu ktphaneler dald, ve kitap ticareti, tasvir dmanl
(780-843), Istanbul'un Hallar tarafndan yama edilerek
(120) Bizans Imparatorluu'nda Frank krall kurulmas
srasnda ve gerek Bizans lmparatorluu'nun, gerek Bi
zans'ta kitabn sonu demek olan, Bizans'n Trkler tarafn
dan fethi (1453) srasnda, dald ve birka kez batma nok
tasna geldi.
2. Bi' Kilap * Bizans minyatr, ortaada, lslav l
keleri zerinde ve hatta Bat Avrupa'da da geni lde et
kili olmutur. Bizans elyazmalar, Bat'daki ada elyazma
Jarna oranla daha iyi muhafaza edilmi durumdadr. Bizans
minyatrlerinin niteliinin daha yksek grnmesine kar
lk, teknii berbatt: parmen stne, hazrlksz, hatta, sar
zemin stne, dorudan, vurulan renkler. Bizans elyazma
larnn gerekletirilmesi iin protatipler ve rnekler kulla
nlmas alkanlna karn, bunlar kronolojik olarak sra
lamak yelenmektedir. Topluluklara gre yaplacak bir s-,
nflandrmann karsna, kopyadan modele geerken sk
karlatiabilecek olan engellerin kmas olasl vardr. Ve
o zaman da, yanl olarak, Bizans sanatnn srekli kendi
kendini yinelediinin ve biemin gelimesini hesaba katma
llnn sanlmas olaslyla karlalacaktr.
Bizans ncesi ad verilen dnem, 4. ve 5. yzllar kap
sar: ve bu dnemde, minyatr hl, Helenislik sanatn iin-
19
dedir (Vatikan'daki Vergilius). Bizans elyazmalarnn bir ilk
altn a 6. yzyla, lustinianos dnemine rastlar, ama daha
sonraki tarihlerde yaplm olan tahribat, geriye ok az r
nek brakmtr (Viyana Ktphanesi'ndeki "Yaratl").
Tasvir dmanlnn yol at sanatsal gerilemeden sonra,
Bizans minyatri, Makedonyal imparatorlar ve Komnc
nos'lar (13.-12. yzllar) dneminde ikinci bir alln a ya
ad. lmparatorlar ve nemli kiiler iin gcrcklelirilni
olan, altn sars zemin stne minyallirl, grkemli elyaz
malar bu dncmden kalmadr (Aziz Gregorios'un "t
lcr''i, Paris'in olduu ne srlen "Mezmurlar", v.s.). Istan
bul'un Hallar tarafndan yama edilmesiyle (1204) kentin
Trkler tarafndan alnmas (1453) arasnda, mozaik ve
fresk ok parlak bir dnemini yayor, buna karlk, tam bir
gerileme iinde bulunan minyatr alanndaysa artk ancak
ikinci derecede yaptlar retiliyordu.
Bizans mparatorluu'nun snrlarnda birok zgn
merkez geliti. Ermenistan'n, 400 ylna doru Mesrob ta
rafndan meydana getirilmi olan, kendine zg bir alfabesi
vard. Ermeni minyatr Bizans minyatrne ve tran min
yatrne benziyordu, ama onlarn inceliine ulam deil
di. Bizans, lslavlar' Ortodoks yapmt. Bu halklar arasnda,
iki kitap retim nerkezi geliti. Rma'da, en eski sslcmeli
elyazmalar 1 1. yzla kadar gerilere gider ve ha harer
ok gsterilidir. Kuzeyde, skandinav katklar da grlr.
Bulgaristan ve Srbistan'da minyatr Bizans rneklerine ya
kn kalmtr (Mnih'teki "Srp Mezamir Kitab", 14. yz
yl).
Il. Manastr Dnemi
1. Ki/ Hak - lskenderiye Ktphanesi'ni Hristi
yanlarn yakm olmasna karlk, klasik kltrn nemli
bir blmn keiler yaym ve gnmze getirmilerdir.
Eski kurallar bile, din adamlarna okumalarn tlyordu.
Bu konuda, Kelt misyonerlerinin roln de belirtmek gere
kir. Kta Avrupas'ndan Irianda'ya gelen Hristiyanlk, ora
da ksa srede, belirgin bir yresel zellik kazand: 430 ile
460 yllar arasnda, Aziz Patrick, lkenin Hristiyanhk' ka
bul iini tamamlad. Sonraki yzlda, bu kez Iriandal ke-
20
iler Avrupa ktasn Hristiyanlatracaklard. Aziz Colom
b(tn, Avrupa'da manastrlar kurdu: Fransa'da Luxeuil'de,
ltalya'da Bobbio'da. Onu izleyenler, Fransa'da baka ma
nastrlar da kurdular: Saint-Riquier, Saint-Valer, Saint
Wandrille; ve svire' de, Sankt Gallen'de, nl bir tam gr
gtl byk manastr olacak olan bir kei evi. lngiliz mis
yonerler Avrpa'da da izler brakmlardr: Aziz Bonifatius
(680-755) Frank Kilisesi'ni restore etti, Almanya'y Hristi
yanlatrd, ve burada, Fulda'daki gibi, birok manastr kur
du. Avrupa'da keiliin yaygnlamasnn anlatlmas ve
nl bir "lStensih atlyesine sahip tm byk manastrla
rn saylmas burada ok yer Lutaca iin bu konunun ayrn
lsna girmiyoruz.
Aziz Benedictus Tarikat bu kltrel harekete daha b
yk bir genilik kaz' lndracaktr. 529'da, Nursia'l Aiz Be
nedictus, orta ltalya'da, Monte Cassino Manastr'n kurdu.
Bu tarikatn, onun kalere ald yasas, ksa srede, daha
nceden geerli olanlarn yerini alarak, Bat'da yayld. Ya
sa, keiin zamann dua, zihni alma ve elle yaplan al
ma olarak birbirinden ayryordu; ve zihin almas okuma
gerektirdii iin de, elle yaplan almann bir ksmnn
okumann gereksinmelerini karlamas zorunluydu. te
bumJan dolaydr ki, birok manastrda, elyazmalarnn is
Linsah ve ssleme almalarna ayrlm yer olan bir "scrip
torium" vard. Bunun bir rnei de, Cassidorus'un "Vivari
um"u olmutur. Tarikat kurucularnn dncesine gre, bu
etkinliin konusu zellikle, dini edebiyatt; ama keiler ay
n zamanda dind edebiyatla da ilgilendiler: Latince, Kili
sc'nin diliydi ve her papaz adaynn bu konuda yeterli bilgi
ye sahip olmas gerekliydi. Bundan dolay da, metnin kendi
sinden ok, dil nedeniyle, keiler, Latinceyi renmek ve
daha iyi kullanmak iin, ilka yazarlarnn yazdklarn
kopya ediyorlard. Bu edebiyatn muhafazas, zamann sert
liine aykr den baz kafalar zerinde hflf etki yapan bir
saygnlk belirtisi de olabilir.
arlman, Roma mparatorluu'nu yeniden kurmak ister
ken, renim ve aratrmann yeniden canlanmasna ve ilk
a uygarlnn Hristiyanca bir anlayla yeniden kurulma
na yol aii. Karolenj Rncsans' denilen olay budur. arl
nan, bakenti Aachen'daki saraynda Avrupa'nn en kafal
21
insanlarn bir araya getirdi. ngiliz kei Alcuin, devlet hiz
metinde bulunacaklar iin dnlm olan saray okulunu.
dzenledi ve sarayn ktphanesini oluturmak amacyla el
yazmalar toplanmasna yardmc oldu. Bu ktphane, m
parator'un lmnden sonra datlmtr. Saraya bal bil
ginierin bir grevi de, metinterin dzeltilmesi, ve on yzyl
nce lskcnderiye'tle yapld gibi, klasik yazarlarn yayn
lanmasyd. Ayn zamanda da, manastr allyeleri (Corbie,
Saint-Riquicr, Tours) geliiyor ve mstensihlcr eski yazarla
rn ve dini yazarlarn metinlerinin kopyalarn kartyorlcr
d.
Almanya'da, bu sanatsal ve edebi hareket, 10. yzylda,
ilk
Oto tarafndan srdrld; Korvey, Fulda, Reichc
nau, Regcnsburg'daki Sankt Emmerman, Lorsch, Echter
nach ve Trier'deki Sinkt Maximin'de youn bir entelektel
etkinlik grld. Zamann dier nemli "scriptorium"lar
arasnda, halya'da, Bobbino, Verona, Beneveoto ve Monte
Cassino'dakiler; lngilterc'de, Canterbury, Duham, Winc
hcstcr ve York'takilcr; Katalonya'da, Silas ve Ripoll'dakiler
saylabilir. Fransa'da, 9. ve 1 L. yzyl Nonnan istilalar ku
zeyde ve kylarn yaknndaki birok byk manastr hara
beye evirdi: Saint-Martin de Tours, Saint-Wandrille, Saint
Riquier, Arras'taki Saint-Vaast; Saint-Amand, Saint-Ber
tin. Bu manastdar daha sonralar yeniden kuruldu. Bu ara
da, ilerde byk bir rol oynayacak olan, Cluny Manastr
(910) gibi birok yeni merkez de kuruluyordu.
2. Mal Atlyeler- "Scriptorium", kitaplarn yazld,
resimlendii ve cilllendii atlyeydi. Atlye, bir manastr ya
da kilisye bal olurdu. Baz yazclar, 8. ve 9. yzllarda,
kral saraylarnda ya da byk ve nemli kiiler iin de al
tlar; ama bunlar, aralkl almalard. Ayrca, talya'da baz
tek tck mstensihler de varln srdrm olabilir. "Scrip
toria"lar oktu, ama bunlarn nem ve boyutlar eitliydi.
Ortaa elyazmalarnn zerinde, yazldklar yer belirtilme
mi olduu iin, bunlarn u ya da bu yazcya ait olmalar,
nazik bir deerlendirmeye dayanan ve ok zaman da ancak
baz olaslklar ortaya koyan baz versiyonlam baldr.
Kitap yapm, deneyimli bir keiin, "armarius"un yneti
minde gerekleti ri! irdi. Bu kimse, atlyenin gere bakmn
dan ikmaline nezaret eder, ii bltrr, ynetir ve iin
22
gereklemesini denetlerdi. ok zaman, bu grevlerinin ya
n sra, kitaplarn muhafazasn salayarak ve iletiimi dene
timinde tutarak, ktphane memurliu grevi de yapard .
"Scriptorium"un demesi, oturacak yerler, masalar,
iinde kullanlacak olan parmen ve oalta gereleri
bulunan ekmeeelerden oluurdu. ok zaman, kaz tyleriy
le yazlrd. Bu tylerin neden olduu lekelerin nlenmesi
amacyla, parmen, kalemin eik tutulmasn salayacak
biimde, yzeyi eik bir masa zerine konurdu. Ciltlere de
il, ayr defterlere yazlr, i bitince de bu defterler bir araya
getirilirdi. Kopya iine balamadan nce, mstensih, sayfa
zerinde, sayfa kenan boluklarna, balklara ve sslemele
rc ayrlacak yerleri hesap ederek, metnin igal edecei ala
nn snrlarn belirlerdi; hatta, kimi zaman, satrn dz yazl
masn salamak amacyla, sayfaya izgiler de izerdi.
"Scriptorium"un parmen gereksinmesinin srekli ola
rak salanmas zorunluydu. Parmen pahal ve az bulunan
bir nesne olduu iin, deriler, byk manastrlarda en bee
nilen armaanlard. Hatta, baz hkmdarlar, srekli ola
rak, canl bir gere deposu salayabilmek amacyla, manas
trlara orman bile verirlerdi. Deriterin perdahlanmas, ok
zaman, bu manastrlarn atlyelerinde yaplrd. Kimi za
man, keiler, zerine baka ey yazmak iin, zeri yazl
parmenlerin yazsn kazrlard. Bunun nedeni, Hristi
yanlk ncesi dnem metinlerini silmek deil, parmen s
knts ya da parmenden tusariuf yapmakt. Nitekim, eski
lncil metinleri ve dinsel trenierin usul ve srasyla ilgili, ar
tk kullanlmayan kitaplar, ite byle ortadan kalkmtr. 6.
ve 7. yzllarda sk rastlanan bu uygulama daha sonralar
seyrekleti. Bu "palimptestus"laraS ilk yazllarnn duru
luk ve akln kazandrmak amacyla ba kimyasal yn
temler kullanlmaktadr, ama baz optik yntemler, zerin
de yaz bulunan zeminin bozulmadan muhafaas bakmn
dan daha az tehlikelidir.
Mstensihler, manastr topluluundan kiilerdi. Kimi za
man, bunlara, uzmanlklar dolaysyla arlm, ya da, ter
sine, gelimiliklerini nl bir atlyede- artrmak, ya da sa
dece, manastrlarnda bulunmayan bir metni kopya etmek
zere gelmi olan kimseler ekenirdi. "Scriptorium"da, zo
runlu ve srekli olarak hep ayn keilerden yararlanlmaz;
2
kimi durumlarda, topluluk yelerinin pek ou, ii nbetle
e yaparlard. Mstensihin almasnn dinsel bir nitelii
vard: bir kitabn hazrlanmas, bir hayr ii, bir sevapt;
nk, Tanr'nn hizmetinde olanlara, onu okuyarak kendi
lerini eitmek olanan salanl; ve bu abann yorucu,
zahmetli yan da vn verirdi.
alma, metnin transkripsiyonu ve kopya edilmesiyle
yaplrd. Bununla birlikte, zgn yaptlar, daha ok, onlar
balmumundan bir levha zerine alan bir notere dikte idilir,
daha sonra da, "scriptoriur"un mstcnsihleri bunlar temi
ze ekerdi. Bu ara-metin, msvedde olarak kullanlr ve ge
reken dzcltmclerin yaplmasn salard. Sz konusu ara
metnin bu kullanm, ayn zamanda, o dnemde, kiinin
kendi el yazsyla yazlm elyazmalarnn nadir oluunu da
aklar. Elyamasnn yazlmas, bir tck mstensihin al
masyla gerekletirilebilecei gibi, kolektif bir almann
sonucu da olabilirdi. Byle bir durumda, defterler (forma
lar) ya da drt, ya da iin ksa srede bitirilmesinin isten
dii durumlarda, da. ha ok sayda mstensihe datlrd.
Baz baka durumlarda ise, nceden bltrme yaplmaz
ve mstensihler nbetiee alrlard. Elyazmalarnn ss
lenmesi, fazla karak olmayan byk harflerin ssl ola
rak yazlmalarnn sz konusu olduu durumlarda, metni
yaan, ok gzel ba harfer ve minyatrler istenmesi duru
munda ise, daha baka bir mstensih tarafndan yaplrd.
Defterleri (formalar) "toplamaya" dayanan ciltleme ise
ok zaman "scriptorium"da yaplrd. Bunun sresi, yazc
Iann hzna, saysna ve elyazmasnn hangi nitelikte olmas
nn istendiine bal olarak deiirdi. Baz elyazmalar bir
ka gnde yazlm, bazlarnn yazlmas ise yllarca sr
mtr; ama, orta boyuttaki bir elyazmasnn bir tek ms
tensih tarafndan yazlmasnn ya da drt ay gerektirdii
tahmin edilmektedir. Ve nihayet, iin sonunda, atlye f
ya da deneyimli bir baka ki, yaplan ii gzden geirirdi.
Bu gzden geirme iinin amac, ya hemen grlcbilecek
yanllar dzeltmeye, ya da, metnin transkripsiyonunun
hatasz olduundan emin olmak iin, daha iyi olarak tann
m bir metinle karlatrlmasma dayanrd. lstinsah edile
cek metinler ok zaman baka bir manastrdan dn alnr,
ama ayn zamanda, kh baka nshalara ihtiya duyulmas,
24
kah dardan sipari alnm olmas nedeniyle, eldeki me
tinlerden de kopya karlrd. "Scriptorium", manastrlar
da, sekreterlik grevi de yapar; dolaysyla, buralarda eitli
belgeler ve ayrcalk belgeleri ya da temel kurallar ve yaz
malar v.s. de kaleme alnrd. Bylece, "scriptorium", k
tphane ve eski belge arivi, "armarius"a bal olur, ve bu
kimse bu grevlerin n birden yrtrd.
Her atlye kendi manastrnn ktphanesi iin alr,
ama dardan, k3h, prenslerden ya da byk, nemli kiiler
den, k3h baka byk manastrlardan sipari de ald olur
du. Bu nedenle, en iyi manastr atlyeleri, kaligraf ya da
tezhip alanndaki tekniklerinin stn nitelii nedeniyle,
prenslerin, kiJiselerin ve manastrlarn ihtiyalarnn gideril
mesi iin seilmi yerler olarak, bir yaynevininkine benzer
bir rol oynamlardr (Tours'da Saint-Martin, Saint-Denis,
Sankt-Gallen, Reichenau, Echternach, Trier'dc Sanki Ma
ximin).
J. Ya- Bu dnemde, ilkan kare byk harfinden go
Liin balangcna kadar, yaz deiti. O sralar, balca
yaz tipi, byk harf, ilek yaz ve kk harfli. Yatsal k
kenli olan kare byk har, 5. yzyldan sonra, artk tm
metin boyunca kullanlmamaya balad. Daha yaygn olan
rstik byk harfin ayrt ettirici zellii, dikey izgilerinin
uzun olmasna karlk yatay izgilerinin uzun olmamasdr.
Bu yaziiarn ikisinin de kullanm artk sadece balklarda
yararlanlmasyla son bulmutur. Onsiyal ad, szcn z
anlamnda, bir ons byklndeki blm ba harflere ve
riliyordu; bugn ise, keli katlln yerini erili bklgen
lik alm olan, zerinde deiiklik yaplm ba harfli bir al
fabe anlamna gelmektedir. Ama, bugn bu alfabenin kulla
nm da sadece balktarla snrldr. llek yaz, belge, ciplo
ma, mektup, ayncalk belgesi yazmnda kullanlan eik ya
zyd; kitap alann Merovenj'ler a'nda istila elli, ama bu
alana girekle de dzen kaanm oldu ve kk harfe yak
lat. Bu yaznn en tannm tipleri, Luxeuil manastrnnki
ile Corbie manastrnnkidir. Kk harfli yaznn ayrt etti
cici balca zellii, ark iki deil drt satr iinde yer alma
sdr; yani, harfin gvdesi strn st ya da alt snrn aabi
lir. Kk hari ya, 6. yzlda, teki yazlardan ok kulla
nlmaya baland ve kimi zaman onsiyal'e yakn olarak kald
2
(buna, yarm onsiyal deniyordu).
Roma lmparatorluu'nun yklmasndan sonra baz ulu
sal yazlar gelimiti. Bunlar, Vizigot yazs, Lombardiya ya
zs, Mcrovenj yazs, Irianda yazs ve Angiasakson yazsy
d. Ama, bunlarn yaygnlk derecesi ne olursa olsun, kk
harti "caroline" kendini birletirici bir etken olarak ortaya
koydu. Bu yaz, yar onsiyal ile yar-ilek yaz arasndaki bir
yazdr ve birinden belirginlik ve dzenliliini, dierindense
hafiflik ve esnekliin i almtr. 800 ylna doru Corbie
"scriptorium"unda ortaya kt ve ksa zamanda yaygnlat.
Hmanistlerin, onlarn ardndan 15. ve 16. yzyl matbaac
larnn dnecekleri Roman yazs, dorudan, kk harfli
caroline yazsndan kmtr.
Mstcnsihler, zaman ve yerden tasarruf amacyla, sk sk
ksaltna kullanrlard. Bunlarn birok tipi vard: kesme yo
luyla ksaltma, kltme yoluyla ksaltma, v.s. Daha sonra
lar, uzlamal iaretlerden oluan tutarl bir sisteme ulal
d: bir szcn ksaltlm olduunu gstermek iin bir
harin stne izgi, v.s. lik matbaaclar tarafndanda kulla
nlm olan bu ksaltmalar, eski metinlerin okunmasn na
zik bir i durumuna getirmitir.
4. Slme Ortaa el yamalarnn n, zellikle, kimi
zaman br yanlarn ununuracak derecede olan ssleme
lerinden gelmektedir. Gerekten, bu el yazmalarnn nde
gelen bir sanatsal nemi vardr, nk ortaan ilk yllar
nn resim sanat bugn artk varln sadece onlarn ssle
melcriyle srdrmektedir. Bu sslemeler her zaman zgn
deildir; eski el yazmalarnn metoini kopya eden yazclar,
pek313, o kitaplarn resimlerinin kopyasn da karm ola
bilirler. Elyazmalarnn resimlerinin baka sanatlar iin r
nek oluturduu da olmutur; ama ok zaman, freske, mo
zayie, vitraya, duvar hallarna, hatta mineye ve ant hey
kelciliine de rnek oluturdular. Elyazmas resimciliinin
teknii basit ve perspektiften yoksun grnebilmesine kar
lk, bu resimlerde var olduu kansn uyandran becerik
sizliklerin nedeni, bizimkilerden farkl bir orantlar anlay
yla aklanabilir. Ortaa sanatsnn nnde, sslemesi
gereken bir dzlem vard, ve bu kimse, oraya, herhangi bir
yapmackla derinlik sokmaya almyordu. Ayrca, kiileri
grnleri deil, gereklikleri iinde kavryor, onlar, hak-
26
larnda vard kanya gre gsteriyor ve orantlann isteye
rek arptlmasyla, maddi olarak aama srasna sokmakta
duraksamyordu.
.
Ssl ba harlin ortaa balangc elyazmalarnda bata
gelen bir yeri vardr. Ssl ba harfin derin bir anla var
dr, nk yalnzca bir ssleme gereksinimini karlamaz,
ayn zamanda szcn kutsal niteliini, ortaa insanlar
iin bizden ok anlam olan anlatmn dile getirir. Ba har
fin biimi bile, tezhipiye, ok zaman insan grnm alan
b,ir figr telkin eder. Kudas ayninde okunan duann balan
gcndaki T harfi armha gerilmi lsa; l'ler, aziz heykel s
tunlar olur. Baz baka harfler ise, tezhipilerin dgcne
ya da deiik beenisine gre, insan gvdesinin biimini
eip bker. Ve yine ok zaman, ba harfler hayvan biimin
de olur (Corbie'deki Mezamir Kitab, 9. yzyl). Roman d
neminin sonunda, ssl ba harf, kk ekiller le ssl harf
olmak ynnde geJiti ve bu durum gotik sanatn gelime
gsterdii yzllar boyunca srd. Bu tarda, harf artk de
koratif ve simgesel bir motife dnmyor; yeniden kendi
kendisi durumuna gelerek, bir tasirin erevesi oluyordu.
Merovenj dnemlerinde, elyazmasnn sslemesi zayf
olarak kald, bezekleme, kitap resimlemesine stn geldi ve
ok zaman da adlarn ba harfleri ve marjinal elerle snr
l oludu. Bu dnemde, gzel elyazmalar nadirdir.
lrlanda'da, zgn bir sanat geliti. Kendini metal ileme
alkanlyla ayrt ettiren bu sanat kaytan rgdr. Irianda
l keiler, gezileriyle, sanatlarn Anglosaksonlara, daha
sonra da kta Avrupa'sna gtrdler.
Karolenj Rnesans' kendini parlak bir biimde elyazma
larnn sslemesinde gsterir. arlman, Dindar Louis, K el
Charles gzel kitap merakhsydlar. Bunlarn en deerliler,
pahal ve gsterili bir biimde sslenmi, ve 131 rengi par
men stne altn ya da gm harflerle yazhdr.
Ortaya konan yaptlarn blgesel sralamas kolay, an
i
a
yaklaktr. Tours r (Fieury-sur-Loire, Saint-Martin de
Tours, Marmoutier), Moutier-Grandval'daki Kutsal Kitap,
Autun'deki Ayin Kitab, Kel Charles'n ilk Kutsal Kitap',
Lothaire'in Dua Kitab. Kel Charles'n ikinci Kutsal Kitap',
"Coex aureus" ve iman Karl'n Kutsal Kitap'. Reims
n kendini gl bir Bizans etkisiyle ayrt ettirir; balca
27
"scriptorium" olan Hautvilliers scriptorium'unda "Eb
bon'un Dua Kitab" ve "Utrecht Dua Kitab" denilen meza
mir kitab yazlmtr. "Drogon'un Ayin Ktab" ile Sois
sons'daki "Saint-Medard Dua Kitab" Met rnn en iyi
rnekleridir. Ve nihayet, merkezi Aix-la-Chapelle'den ok
Trier olan ve "Godescalcus'un Dua K.ab"nn yazlm ol
duu bir Ren Okulu da vard. Yukar Ren blgesinde,
Sankt Gallen "scriptorium"u etkindi ve Irianda etkisi can
lyd.
Karolenj dneminden sonra, sanat merkezleri, birok
"scriptoria"nn Nurman istilalar srasnda tahrip edildii
Fransa'dan, ilk Otto'nun Almanya'sna geti. Fulda d
nda, atlyelcrin pek ou Ren ve Tum blgelerinde top
land.
Drt Ren okulu ayrt edilir. S.ankt Gallen'inkinin yerini
alm olan Reichenau okulu, balca merkezleri Trier'deki
Sankt Maximin olan Moselle okulu ve Echternach'taki Sa
in-Willibrord okulu ile orta Rheinland okulu (Alsace,
FPfalz) (Bu sonuncunun en nl yapt olan "Hortus delici
anm" 1870'te tahrip edilmitir) ve Schwaben okulu. Bili
nen, baz Tu na okullar da vardr: Rcensburg okulu ve Salz
burg okulu).
Fransa'da, tam rgtl byk manastrlar, Narman isti
lalarndan sonra yeniden canland. "Scriptoria"larn, eitli
d etkilerin izlerini tayan zengin trl bir retimi vard.
Kuzeydeki tam rgtl byk manastrlarn (Saint-Bertin
de Saint-Omer, Saint-Vaast d'Arras, Anchin, Marchiennes)
ortaya koyduklar yaptlarda bir Ingiliz etkisi grlr. Bu
manastrlarn en nemlileri, santlarnn zgnlk ve ve
rimliliiyle bata gelen bir yeri olan Saint-Armand byiik
manastr ile Normandiya'daki byk manastrlardr. Do
u'daki, Cluny'de Saint-Vannes'daki manastrlarda Alman
kalks olduka nemlidir. Gneydeki tam rgl byk
manastrlarn retimindeki baskn etki ise Akdeniz etkisidir
(Aibi, Saint-Sever, Toulouse). Hata, bu etki, merkezde bile
vardr (Limoges).
lspanyol minyatrnde, Mustarip6 mimarisindekinin ei
ssleme eleriyle kaTlalr: at nal hiimi sra kemerler,
kOfi yazl yaztlar, egzotik hayvanlar, v.s. Bu sanat kendini,
10. ile 12. yzl arasnda gerekletiritmi ve Astura'l kei
2
Beatus'un yorumlarnn kopyas olan elyazmalarnda eksik
siz bir biimde ortaya koymaktadr. Orta ve Gney hal
ya'da ise, elyazmalarnn sslememnd Bizans etkisi gr
lr. Bu dnemde, tezhipli kitaplar henz nadirdi ve en z
gn sslemelere "Exultet Tomarlar"nda rastlanr. Balca
"scriptorium" ise Monte Cassino'dakiydi. Roma dnemi
lngiltere'sinde, balca minyatr merkezleri Winchester,
Londra yaknndaki Saint Albans, Canterbury; Buy Saint
Edmunds ve pek gzel Kutsal Kitaplar, Mezamir kitaplar,
Apokalypsis'lcr yaplm olan Pctcrborough'tu. Ingiltc
re'nin Normanlar tarafndan fethedilmesinden beri anaka
rayla, rnein, Ingiliz etkisi, Bourgognc'daki "scriptoria"la
rnda, zellikle de, Oteaux'da Aiz Stephen Harding'le, ok
bykt. 13. yzyln en nl minyatrcs ise, Sa int Al
bans "scriptorium"unu yneten Fransz Mathieu Paris'tir.
Roman minyatr, desen bakmndan, o a heykelcilii
ninkinin ei bir biemiere ortaya koyar. Zeminler altn sa
rsdr,renkler yatay olarak srlmtr. Renkler, Karolenj
dnemindekinden daha sade, ama gotik dnemdekinden
daha nansldr. Tm ba harfler ssl deildir; biroklar,
sadece, renkli bir mrekkeple, daha geni olarak izilmitir.
Yeil, krmz, mavi ba harflerin art arda dnp gelmesi,
ok zaman, bir Roman elyazmasnn belirtisidir.
Cilt, bir kitabn sadeec bir d esidir. Bununla birlikte,
kitaplarn deerini artrmakta yardmc olur ve ok zaman
da kesin bir sanatsal zgnlk ortaya koyar. Elyazmalarn
yksek deerli bir biimde cillerek gelenei, zellikle de,
ktphanelerden ok, kiJiselerin deerli eyalarnn muha
faza edildikleri yerlerde bulundurulan kitaplar konusunda,
eskidir. Kuyumcu ii ciltler pek oktu. Bunlar, altn ya da
gm levhalardan ilemeli akik, mineli akik ya da mineler
le ssl yaplm olur, zerlerinde, kabartma ya da kakma
inciler, zmrtler, damlatalar bulunur ve bu sslemelerle,
kutsal emanetler sand sslemelerine benzer, hatta onlar
la ayn anlay iinde olduklar da sylenebilirdi. Ba kitap
lar, durum gerei yaplm ya da baka bir yerden dn
alnm, zeri kalem ilemeli fildii levhalarla kaplyd. Her
zamanki cilt, kitaplarn salamlk ve muhafazsna ynelik
bir tasay karhyor, ve bu ciltlerin nedirlii onlar biztihi
deerli duruma getiriyordu. Bilinen en eski deri ciltler, Kp
29
tilere Araplar tarafndan yaplm olanlardr. Bunlardan,
batda, 8. ve 9. yzyllar arasnda, Dou'nun etkisinde kal
m olanlara rastlanr. Sradan manastr ciltiliinde, din ki
taplarnn dik durmasn salamak iin, ok zaman hacimli
olan ve yapld madde, yani parmen, yerinde pek sa
lam durmayan n ve arka kapaklar tahtadan yaplrd. Bu
tahtalarn zeri ise, dana, ipek ya da domuz derisiyle kapla
mr, zerieri az sslemeli olurdu. Kuma ciltler de vard.
5. Kphanelr " Balca ktphanclcr, "scriptor"lar
hemen hemen biricik kitap reticisi olan tam rgtl byk
manastrlarda bulunurdu. Krallar ya da nemli kiiler tara
fndan oluturulmu birka laik ktphane de vard. Tam
rgtl byk manastr bapapazlar ve piskoposlann kendi
kitaplklar vard. Sradan papaz adaylar ya da kcilerin
birka, bazen de daha fazla kitab bulunurdu. Btn bu zel
ko\eksiyonlar geici nitelikteydi. Kalml olan, sadece, ma
nastr ve kiliseleri n ktphaneleriydi ve onlar da ok zaman
bu zel koleksiyon lardan gelen kitaplarla zenginleirdi. Ma
nastr ktphanelerinin 9. ve 1 1. yzHar arasndaki kitap
saysn tahmin edebilmek gtr. Bir koleksiyanda ortala
ma 20 i\5 30 elyazmas bulunduu tahmin edilmektedir
(Saint-Riquier). Daha byk ktphanelerdeki kitap says
30 ile 400 kadardr (Corbic, Saint-Berlin, Saint-Amand,
Gorze, Stavclot, Lbbcs, Murbach). Bu sayy aan baz na
dir ktphanelerdeki kitap says ise pek bykt: Fulda,
Lorsch (10. yzylda 59 elyazmas), Bobbio (666 elyazma
s). Kitaplarn konular ve trlerini ise, bir din topluluunun
gereksinimleri belirliyordu. Dinsel trenierin usul ve sra
syla ilgili olanlarn ve Tanr sz ierenlerin saysnn ok ol
masnn nedeni budur. Bu adan, ilkan dind edebiyat
n tam olarak ve ilk yzyllarn Hristiyan edebiyatn daha
iyi muhafaza etmi olmalar normaldir. Ama yine de, arala
rnda, klasik metinler yok deildi. Yunanca ve lbr_anice me
tinler azd. Baz elyazmalarnda, yerli diller grlyordu;
ama bunlar, metinden ok, kk szlkler ya da eski ya da
az bilinen szck szlkleriydi.
lll. Lik Dnem
1. K Ya V Dr - 12. yzln sonunda ve 13.
30
yzyl boyunca, kitabn yapm ve datmnda bir dnm
oldu. Tam rgtl byk manastrlar, entelektel yaamn
biricik merkezleri olmaktan ikt ve bunlarn "scriptoria''la
r artk sadece, dinsel trenierin usul ve srasyla ilgili kitap
lar ve kendi z kullanmlar iin inceleme kitaplar rettiler.
Bu deiimin nedenleri nelerdir?
Batnn, istilalarla tahrip olmu kentleri, artk kale be
denlerinin iinde sadece, snrl bir nfusu ve yerel ve gn
lk gereksinimlcrle snrl bir etkinlii bulundurmuyordu.
Zira, kitap hereyden nce bir kent rndr, nk kent,
gerek entelektel, gerek maddi, alerilerin yeridir. Artk
sunu da yoktu, istem de, retimin ticari dzenlenmesi de,
elyazmalarnn yaylmas da. Ekonomik yaamdan kalan,
krsal yerlemeler olan Merovenj villalar7 ve tam rgtl
byk manastrlara snmt. Entelektel yaam, bu ma
nastrlara ekiliyor, bunlarin ktphaneleri ve "scriptori
a"lar sadece mensupianna yetiyor ve zamann yazl belge
leri manastr dnyasnn kapal devresinin dana pek km
yordu. Kitabn tarihinin bu dnemi, ite bundan dolay
"manastr dnemi" olarak nitelendirilmektedir. Komn ha
reketinin elverili geliimiyle, kentsel yeniden dou daha
12. yzyln sonunda geliti ve her ey deiti. Enielektel
yaam, yeniden retim ve mbadele merkezi durumuna
gelmi olan ve nfusu artan kentlere geri dnd.
retim de ayn yolu izledi. retim, o zamana kadar,
manastr okullarnda krsal, katedrallere bal manastrlar
da kentscldi ve manastar okullarnn gerilemektc olmasna
karlk, piskoposluk okullar kentlerin gelimesinden yarar
lanyor ve 12. yzyl boyunca buralardaki renci says art
yordu. Bunun zerine, retmenlerle renciler, ortak
karlarn savunmak ve almalar bakmndan kanlmaz
olan zerkliklerini salamak iin birlerek zorunda kald
lar: kurduklar loncalar 13. yzlda "universitas" adn ald.
retim, "szl" nitelikteydi ve bellee geni bir ye
i
veri
yordu, ama erh, tartma ve metin yorumlamasna dayan
d iin, mesleki nitelikteki yardmc kitaplara bavurmalar
gereken retmen ve rencilere kitaplar gerekliydi. Bu ne
denle, kitapla ilgili meslekler, niversitelerle sk bir bam
llk iinde ortaya kt. niversite mensuplar niversitele
rin ayrcalklarndan yararlanyor, ve ayn zamanda da ni-
31
versiteterin denetimi altnda bulunuyorlard. ok zaman
papaz adaylar, kimi zaman da geim sknts eken ren
ciler olan mstensihlcrin yan sra, ortaya, ticari nitelikte iki
meslek kt. Kitap bir kitap satcs, ya da daha ok, kitap
sat aracsyd. Nadir olmay srdren elyazmalar piyasa
da
dolamda ok kalr ve ok zaman el deitirir, kitap do
lamn bunlar beslcrdi. "Durak"nn daha belirgin bir
rol vard. niversiteler, kopyay daha hzl bir tempoyla
hazrlayabilmek ve metinlerio donluunu gvence altna
alabilmek iin, 13. yzyl boyunca, "pecia" sistemini kur
mulard. Buna gre, niversitenin renimini yapt her
teoloji ya da liberal sanat kitabnn, (kendisi de bunlardan
yapabilen ve kopyalarn satabilen) "durak"ya teslim edil
mi bir rek elyazmas, "exemplar" bulunur, "durak" bu
nu, ya btnyle, ya da ok zaman para para ("peciae"
paralar) kiralar, ve byle blnen "cxemplar" ayn zaman
iinde birok mstcnsih tarafndan kullanlabilir duruma
gelir,
elyamalarnn tm bir ayn orijinal metne dayand
iin de, metinlerio oaltlmas ii standartlalrlm olurdu.
Kentlerin gelimesi, kitaba baka bir mteri topluluu
getirdi. Hkmdar saraylar geniliyor, ortaya btn bir,
yerleik, hukukular dnyas, ticaretten zenginlemi bir
burjuvazi karyordu, ve bunlarn tmnn, ya belirli alan
larda (hukuk) ya bo zamanlarn deerlendirme arac (kro
nikler, romanlar, fabliau'larB ya da eitim arac olarak (din
kitapklar) kitaba gereksinmesi vard. Bu gereksinme,
halk
dilindeki edebiyatn gelimesiyle ayn zamana rastl
yordu. O gne kadar, halk dilindeki edebiyat szl yoldan
yaylyordu; bir metni ancak dinieyebilenlerin saysnn,
okuyabilenlerin gerisinde kalmas, yazarlar, yaptlarn el
yazmas kitaba daha kolayca brakmaya yneltti ve kitap
m
terisi says niversite dnyasndan tat; niversite ki
taplar abalarn bilim kitab niteliindeki kitaplarn d
nda kalan kitap trlerine de ynelteye baladlar ve da
ha baka byk kentlerde de kitap dkkaniar ortaya kt.
Manastr ktphaneleri, IX. Louis'den balayarak, by
d
.
V. Charles'n, Louevre'un kulesinde 1200 elyamasn bir
araya getiren ktphanesi nldr. Kitap zevki, nemli ki
ilere
yayld. Richard de Bur (1281-1345) ilk kitapseverlik
kitab olan "Philobiblon"u yazd. Dk Jean de Berry (1340-
32
1416), sslemesini yaptrd gzel elyazmalar dolaysyla
tannr. Kral Rene (1409-1480) beli de kendisinin sslemi
olduu elyamalar dolaysyla bilinmektedir. niversite
Jnyasnda da ktphanelere rastlanr. Aynca, kurucular
nn kendi kitaplarn miras brakm olduu kolej ktpha
neleri de vardr; ve buralarda, bu ktphanelerde, onlara
verilen deerin belirtisi olarak, bu kitaplar krlere tuttu
rulrutur. Byk din adamlar, hukukular, ve kimi zaman
burjuvalar da kitap toplamaya baladlar. 15. yzylda, zel
kol eksiyonlarn saylar ve nemi ar lt.
Batda kadn ortaya kmas, elyamalarnn oalmas
n ve halkn anlayaca bir ierik kazanmasn salad.
in'de ortaya km olan kad Akdeniz dnya"na Arap
lar getirdi. Araplar kad 1 1 . yzylda lspanya'ya, 12. yz
ylda ise, Sicilya yoluyla I talya'ya soktular. Kat yapm Av
rupa'da 14. yzl boyunca yayld. Kadn parmene s
tnl, fyatnn daha az olmas ve daha geni yapm ola
naklarna sahip bulunmasyd. Parmenin yerini birden al
mad, yava yava onun yerine geti. Parmen, lks elyaz
malarna ynelirken, kattan, rencilere ynelik olanlar
gibi kullanm daha sradan elyazmalar iin yararlanlmaya
buland.
Varl kesinlikle bilinen ilk kat fabrikalar, Ispanya'da
ki Jativa (1 IOO'den nce), lalya Yarmadas'ndaki Fabria
no (1276), Fransa'daki Troyes (1348), Almanya'daki Nm
berg (1390) fabrikasdr. Baz yazarlar, kat yapmnn, da
ha 13. yzyln yarsnda, Beaujolais'ye ve Ambert yaknna,
douda tutsak kalm kiilerce sokulmu olduu dnee-
sindedirler.

-
13. yzln enielektel yaam zerinde iki baka yeni
letirici etken in de rol oldu: Hallar ve Dilenci Tari katla
r. Hal Seferleri'nin savala ilgili yannn, slad, Arap
dnyasyla ilikileri unuHurmamas gerekir. Bu ilikiler, ls-.
panya (Raimundo Lulio) yoluyla olduu gibi Sicilya (11. Fe
derico) yoluyla da gerekleiyordu. Ortada, bat Yunan
ilkann pek ok yazarn ve zellikle de Aristoteles'i,
Arapadan yaplm eviriler dolaysyla karsnda buldu, k
bu da felsefi dncenin gelimesi bakmndan pek zengin
sonular vermitir. Ayrca, 1204'te stanbul'un ele geiril
mesi ve Bizans mparatorluu'nda Frank hkmdarlkJan
33
kurulmas da Yunan dnyasyla dorudan ilikiler salad.
Ayn dnemde kurulan DilenCi Tarikatlar (12. yzylda
Karmel Tarikat, 12JO'da Fransiskenler, 1215'te Domini
kenler, 1256'da Augustinus'ular) hzla yaygnlat. Ortaa
balangcnn kapank (manastra kapanarak ibadetten ba
ka eyle uramayan -.n.) ve yerleik olan keilerinin kl
tr muhafaza etmi olmalarna karlk, dilenci tarikatlar
kcilcri, son derecede byk olan hareketlilikleriyle, klt
rn yaylmasna yardmc oldular. lte bunun iindir ki, 13.
yzylda niversitelerde ders veren en nemli kiiler onlarn
saOarndan kmtr: Fransiskcnlerden, Hales'li Alexander,
Rogcr Bacon, Aziz Bonaventura, Duns Scou; Dominiken
lerdcn, Aziz Albertus Magnus ile Aquino'lu Aziz Tomma
so.
2. Ya- Sanaimkine paralel bir gelime gsterdi yaz. a
tr atr krld, dar alarla donand, yeniden gotik mimari
nin sivri kemirini ald. Bu, yalnz, estetiin genel bir kans
n, bir biim anlayn ortaya koymuyor, ayn zamanda, da
ha maddi baz gerekeleri de karlyordu. niversite dn
yasnn kulhtnmna ynelik sradan elyazmalarn arttrma
zorunluluu, metinleri ksaltaya yneltti; gotik harfn di
keylii, iaretierin satrn iine sktrtmasn salad; bu
arada, gitgide daha ok ksaltna kullanlmas da ayn sonu
cu verdi. Bu yaznn balca tipi vardr. Tam bir gotik
olan "lettre de forme" zellikle keli, salam bir yapya ka
vumu ve zellikle ayinlerle ilgili elyazmalarnda kullanl
m bir yadr. Alar daha a belirgin olan " Jettre de som
me", genellikle daha kktr ve inceleme elyazmalar de
mek olan "somme"larn, yani teolojik, hukuksal, tbbi ince
lemelerin kaleme alnmasnda kullanlmtr. Daha sonrala
r ise, en iyi rnei Bourgogne saray mhn.arlnn kul
land yaz olan ve karma denilen yaz karak 15. yzyl
boyunca yayld. Ilk basmclarn tipografik gereleri arasn
da bu yaz tipi de vard.
3. Elyz/rn Sslenmesi " Elyazmalarnn sslenmesi
de, harlanmil lar gibi, gitgide, laiklerin (din adam olma
yanlarn -.n.) eline geti. Tezhipiler, niversite semtlerin
de, mstensihlerin ve kitaplarn yannda kmelendiler.
1292 yl vergi rakamlarna gre, o tarihte Paris'te saylar
17'ydi. Aquino'lu Aziz Tomasso gereki bir felsefi sistem
34
ortaya koyduu srada, gotik minyatr, duyulur grnle
rin fethini srdryordu. Bylece, perspektifin geniletil
mesi ve orantilarn yeniden kurulmasyla, dnyann grl
mesi yeniden insan leinde oldu. Tezhipiler, artk, var
lklar ve nesnelerle ilgili olarak vardklar kany deil, onla
r hangi adan grdklerini dile getirmeye altlar.
13. yzyl minyatr kendini, canll, biimlerin yumu
amas, zarifii ve bunlar, belirli bir sluplatrmadan vaz
gemeden yapmasyla ayrt ettirir.
Gelimesiyse, br plastik sanatlarnkinc ve zellikle de
gelimesinin rnekleri o orada katcdrallerin ana kaplarn
da grlen heykelciliinkine baldr. Birok elyazmasnda,
temalar gibi biimler de bu ana kaplar amnsatr ("Saint
Germain-des-Pres'nin din kurbanlar listesi", 1 270). Tezhip,
gotik mimarinin duvarlar ksailarak gelimesini tevik ettii
vitraya daha da yaknd. Minyatrlerin izgisel kabartsn,
tpk kurun alarn renkli cam paralarn tutturmas gibi,
siyah izgiler belirginletiriyordu ("Makkabiler'in Tarihi",
1285). Baz minyatrler, tpk viiraylarda olduu gibi bir
madalyon dizisi biimindedir (1250 tarihli bir Kutsal Kitap).
Birok minyatrn erevesi zamann mimarisini anmsatr.
Ssleme teknii kendini, zeminlerdeki altn sars yapraklar,
tel ssler ve kenar sslemesi izgilerle ayrt ettirir, ve ssl
ba harflerin yerini tmyle, artk sadece, boyal kk sah
nelerin erevesi olarak ie yarayan, kk ekilieric ssl
harfer alr. IX. Louis dneminde Ile-de-Francc gotii ken
dini gsterirken, Paris minyatr de kendini Bat Avrupa'ya
kabul ettirdi. Paris dnda, elyamas sslemclerinin en et
kin olduu yerler, masalc ve halk ozan lkeleri olan Picar
die ve Artois blgeleriydi.
14. yzlda bilim ve sanat koruyuculuunun yaylmas
(V. Charles, Bery Dk) kitap sslemeciliini gelitirdi.
Tezhipilikte birok yenilik yapld.
Sayfa kenan ss geliti; kenar sslemesi izgiler, ucu
kvrml uzun izgiler biimini alarak kvrk dal ssleme ol
du ve metnin drt yannda yerald; bu sslemelerde hayan
motifleri kullald (Cambrai'deki Dua Ktab, 1230; Belle
ville'deki Dua Kitab, 1235, v.s.). Altn sars zeminler yok
oldu, yerlerini damal ("Roman de Godefroy de Bouillon",
1337), daha sonra da, tasvir edilen sahnelerin arka plannda
35
yer alan manzaralara brakt (1370'e doru, "Oeuevres de
Guillaume de Machaut" ["Machaut'lu Guillaume'un Yapt
lar"]). Bu arada, kiileri renkli olarak resimlemeyip, yontu
kabartma izienin veren, klrengi bir resim olarak vermeye
dayanan, tek renkli resmin ortaya kt grld ("Grandcs
chroniques de Francc", 1375 ["Fransa'nn Byk Vakayina
mclcri"]). Ve nihayet, kiilerde, ada leykelciliin ayrt
ettirici zellii olan, kalalar belirginlctirreylc kiilerin
duygu ve karakterlerinin ortaya konmasn, zorlama yoluyla
kolaylatran abartrahr grlr. Yzyln banda, Paris
sanaLnn en iyi rnlerinin sahibi olarak Jean Pucclle gs
terilir ("Bcllcvillc Dua Kitab", "Robert de Billyng'in Kut
sal Kitap''', "Jcannc d'Evreux'nn Dua Kitab"). Paris min
yatrcl, Flaman sanatnn katklaryla da zenginlemi
tir. V. Charles, Jean de Bruges' Paris'e ard, ve Berry
Dk iin de baz kuzey insanlar alt: V;lenciennes'den
Andrc Beauneveu (Mezamir Kitab), Hesdin'li Jacquemart
("Petites, TrCs Bellcs et TrCs Grandes Heures" ["Kk,
ok Gzel ve ok Byk Dua Kitab"]), ve zellikle de Ni
mCguc asll, takviri ortaa minyalrnn doruk noktala
rnclan birini oluturan "ok Zengin Dua Kitab"nn ssle
melcrini yapm olmakla tannan Limburglu Kardeler.
Fransz tczhipilii br lkelerin .tezhipiliini etkilc
mitir. Yz Yl Sava lngiltcrc'si, bir ada lkesi okiuu ka
dar da bir anakara lResidir, ve bu lkede minyatrn ba
yapt, metni Franszca olan, "Kralie Mar'nin Mezarir
Kitob"dr. Alman minyatr ise, 14. yzylda, gerileme
iindedir. Dini elyazmalarnda zayf olan bu minyatr, din
d elyamalarnda daha iyi niteliklidir (1330'a doru, Ma
nesse Elyazmalar). Bohemya'da, IV. Charles'n bilim ve sa
nal koruyuculuu, Prag'da baz atlyelerin verimli alma
lar yapmao;n salad. talya'da ise, minyatr sanat kuzeye,
Tascana ve Lombardiya'ya doru kt. Bundan dolay,
Fransz etkisi buralarda kendini duyurmutur. En gzel el
yazmalar ise, sslemeleri Milano'lu, Floransa'l ve Siena'l
sanatlar tarafndan yaplm olanlardr. Ispanya, zellikle
Katalanya ve Aragon'da, Fransz ve halyan etilerinin yan
sra yer ald. Bu dnemin, tezhipli en iyi elyazmalar "Eula
lia Dua Ktab" ile "Byk ve Adil Alfonso'nun Dua Kita
b"dr.
36
15. yzylda, tezhiple minyatr birbirinden gitgide ayrld.
Tezhip, sslemenin, sslemeyle dorudan ilgili ksmyd:
kk ekillerle ssl olmayan ba harfler, satr balarn
sslemekte yararlanlan kalem ya da fra vuru, ve zel
likle de, satr balarn sslemekte kullanlan ve hayvanlar
ya da kk boyda kiilerin yer aldklar, altn renkli ya da
baka renkteki ereveler. Bunlarn ok zaman beyaz olan
zeminleri bazen de altn sars ya da baka rcnktedir; ve o
zaman da, ssleme motiferi daha serbesttir (1430'a doru,
"Marguerite d'Or!Cans'n Dua Kitab"). Bu erevelcr, pek
gsterili olan ar bolluklaryla, hemen hemen btn dua
kitaplarnn sayfalarn ssler, ama birok clyazmasnn an
cak birinci sayfalarnda grlr. Minyatrden, sadece, asl
kitap sslemesini anlamak gerekir: kk ekilieric ssl
harflerin bu sslemelerini oluturan sahneler
,
metnin iine
serpiLirilmi olan ssler ve zellikle de tam sayfa yalboya
resimler. Bu durumda, minyatr, sehpa resmine yaklar.

zgn bir sanat olmaktan karak, zengin bir deney alan

oluturduu yalboya resmin bir tr olur. Yazarn kitabn
nemli bir kiiye sunmasn gsteren, sunma minyatrleri,
portrenin kkenini oluurur. Dz renkli ya da damal ze
minlerin kkenini de burada aramak gerekir. Vakayiname
lerin iinde sslemc esi olarak yer alan minyatrler, tarih
res.o;amlna rnek oluturmutur.
15. yzyln banda, Paris'in en iyi sanatlar ad bilin
meyen kiilerdi, ve bunlar, en iyi yaptlarndan tr, Bed
ford Ustas, Boucicaut Ustas, Rohan Ustas gibi adlarla
anlrlard. Daha sonralan, Fransa Kral Bourges'a snd
srada resim retim merkezleri Loire kylarna doru yer
deitirdi. O sralar, Jean Fouquet (1420'ye doru-1480)
hava perspektif anlay ve kopozisyonlarnn derinliiyle
nldr ("Etienne Chevalier'nin Dua Kitab", "Yahudilere
Ait Eki Yaptlar"). Flaman etkisi kendini birok sanat ve.
zellikle de Angcrs'dc alm olan ve bizat kral RenC
(1409-1480) olduu sanlan bir tanesi zerinde duyurmu
tur. Bu sanatnn, dierlerinin yan sra, ince bir k
zmlemesi ve incelikti bir, karanlktan aydnla geiin
kendini gsterdii "L livrc de cocur d'amour Cpris" ("Ak
Tutkununun Gnl Kitab") [ 1409-1480] adl yapt zellik
le anlmaya deer. Yzyl sonunda ise

sanat deeri bak-
37
mndan daha byk deikenlikler gsteren Jean Colom
be'un ("Heures de LavaJ" ["LavaJ Dua Kitab"]) ve Jean
Bourdichon'un ("Grandes Heures d'Anne de Bretagnc"
["Anne de Brctagne'n Dua Kitab"]) yaptlar anlmaya de
er.
15. yzlda, Bourgogne sanat doruk noktasna ulat. Iyi
Philippe'in bilim ve sanal koruyuculuu (lkeyi 1419 ilc
1467 arasnda ynetmitir) gzel sanatlarn gelimesini ko
laylatrd. Hkmdar, yaknlarna, gzel kitap zcvki alad,
ve bu durum, elyazmas sanatnda yenileme salad. Fla
man minyalr geliti, ve onunla birlikte, Van Eyck, Van
der Weydcn, Bouts, Merlinc gibi sanatlar resim sanatn
daha yksee kardlar. Yerel atlyelerin says artt. Ama,
1475'ten sonra, belirli bir olgunluk kazanlmas ve atlyele
rin Bruges ilc Grand'da toplanmas sayesinde, biem daha
trde oldu. Minyatr sanat, ltalya'da, Fransa ve Alman
ya'dan daha sonraki bir tarihte gelimeye balamtr. R
nesans tar ssleme ve bu lkelerde daha 15. yzlda ge
nelleti, ve resim anlaynn taklidi de pek ok clyazmasnn
sayfalarnn kesilerek ilerindeki minyatrlerden tablo ola
rak yararlanlmasna yol aacak derecede kesin ve belirgin
di. Bu dnemde, talya'da balca retim me
r
kezleri, Ferra
rc, Lombardiya ve Tascana olmutur. Floransa'l minya
rc Allavanle degli Altavanti (1452-1517) zellikle, re
simledii, Macaristan Kral, bilgili kitapsever Mathias Cor
vin'in elyazmalar dolaysyla tannr.
Tipografnin ortaya k, tezhip sanatn birden ortadan
kaldrmad. Basl ilk yaplarda, ba harfer, eskiden olduu
gibi, cl yapm, ssl harflerdi, ve yaklak 1530'a kadar, ya
plan baz basmlarda, basmn ilk nshalar, resim sanatna
elverililii bakmndan daha uygun olan parmen st
neydi. 16. yzln banda, Amboise Kardinali'nin desteke
dii Rouen okulu, halyan etkisinin izlerini tayan gzel el
yazmalar ortaya koydu. nl, "Julia'nn Askclengi"
(162) ve "XV. Louis'nin Dua Kitab" (1688) gibi baz r
neklerse minyatrn gecikmi bir artakalnn belirtisidir.
Minyatrn gerilemesi, matbaacln yaylmasndan ok,
gravr alanndaki ileriemelerin sonucu olmutur. Ve bu du
rum, kendini ok erken bir tarihte, gravrn ilk gelimesini
kaydeii lkelerde gsterdi: Almanya, Hollanda. Msten-
38
sihler ise, deien koullara uyarak ura deitirmek zo
runda kaldlar. Birounun kitap olmasna karlk, yine
de, baz yazc kal fa Jancalar varln srdryordu ve
bunlardan bazlar okuma yazma bilmeyenierin hizmetin
deki arzuhalcilcrdi. Dierleri ise, yazclk iini artk srd
remedikleri iin, kk okullarda retmen oldular.
IV. Uzakdou'da Y Oradou'da Kitp
1. Uzkou * renirin yaam kayna olarak sayg
grd, okumu kiiler lkesi in, kitabn ne olduunu,
daha amzdan nceki 2. binylda biliyordu. O dnem
den kalan kemik ya da hayvan kabuu paralar zerinde,
aralarnda kitab belirteni de bulunan 20 szck-harf sa
ylmtr (bunlar, bugnk 80.000 szck-harfin kayna
dr) ve aralarnda kitap anlamna geleni de vardr. zerin
de geni bir yatay kvrm bulunan dikey drt izgiden olu
an bu szck-harf, bir zamanlar zerlerine yatay olarak
yalan, birbirine deri ya da ipek eritlerle bal ahap lev
halar simgeler. Bununla birlikte, byle, amz ncesine
ait biimde hibir kitap bulunmamtr. Bu, gereksiz ve ok
yer tutan ve kullanl da olmayan kitaplarn yerini daha
sonra, dayankl ve daha hafif bir gere olan ipekten yapl
m, bir denee sarl eritler ald. Ama, ks bir sre son
ra da, pahal bir gere olan ipei n yerini tutacak bir madde
aranmaya balad. Sonunda, paavralar ya da, kenevir,
dut aac kabuu ve daha baka bitkisel maddeleri ezip
paralayarak, kurululduktan sonra zerine yaz yazmaya
elverili bir zemin oluturan bir hamur elde edildi. I.S.
lOS'te Tsay Lun tarafndan yapld ne srlen bu icad n
tarihi, byk bir olaslkla, daha neeye aittir. Bylece, ka-
t yava yava ipein yerini ald ve ipek artk sadece lks
kitaplarda kullanlmaya balad.
Yaz ya da resimleri aaltmak amacyla oyma bask
teknii kullanlmas in'de ok eski bir tarihte balamtr.
Sudac ve Tao'cu rahipler de, seri halinde metin oalt
mak amacyla, zeri kabartmal olarak kaznm ve ter ba
slan, mhr gibi nesneler kullanyorlard. Elimizde, 8. ve
9. yzldan kalma, byle baslm resimler var. Bilinen en
eski metnin, "Kai Yan Tsa Bao"nun yedi yapra (713 ile
39
742 aras) ve tmyle muhafaza edilmi durumdaki, basl
ilk kitap da, u uca yaptrlm birok aa oyma kat yap
raktan oluan tomar "Elmas Sutra's"dr (868 ya da ksa bir
sre sonras). Bu yntemin gelimesi, var olan kaynaklarn
1. yzyl boyunca oaltlmasn salad . 140S'c doru, dc
mirci Pi cng ilk hareketli harfleri yapmay baard. Bu tek
nik, drt yzyl sonra Avrupa'da kalat baary sala
mad. Bunun birok nedeni okiuu dnlebilir: in harf
lerinin okluu, bu yntemi aa sllinc gravrdcn d.aha
pahal duruma gctiriyon.Ju; mrckkebin akkanl metalle
hasma elverili deildi; ve nihayet, inlilcr gzel yazdan
holanrd, ve aa stne gravr de gzel yaznn hareketli
harferden daha asim sadk bir grnmn salyordu.
Bu yntem, mctinlerin dalm iini kamu yetkililerinin st
lerine aldklar Kore'de daha baarl oldu. J403'te, kral
Htai Tjong 100.00szck-harflik bir takm dktrd. Tr
kistan'da yaayan gebe halk Uygurlar'n da, 130'c doru,
hareketli harfli bir basm ynlemi kulland sanlmaktadr;
ve zaten, dillerinin bir alfabesi de vard.
Tomar halindeki kitabn kullanlmasnda karlalan
glkler, aa stne gravr kullanlmas ve Hint etkisi, ki
taba yeni biimler verilmesinde etkili oldu. Kat tomarlar
n birbirindn ayr tutmak yerine, kenarlarndan yaptra
rak, bir paravflna gibi alan ve iniHer'in "burga kitap"
adn verdikleri kitaplar yapld. Ve daha byk bir salam
lk salayabilmek amacyla, yapraklar krlarak, katlanmala
r amacyla, kat yerlerinden birbirlerine yaptrld. Bunlar,
"kelebek kitap"lard. Aa stne gravr, yapraklarn sade
ce bir yanna bask yaplmasn salad iin de, kat yerle
rinden deil de, kenarlarndan yaptrlmalar durumunda
kalnd. Bu biimin yan sra, in'de olduu gibi, kitabn
in'dekne paralel bir evrim geirdii Japonya'da da tomar
lar ve burga kitaplar bugn de hala vardr.
2. Orou Bat, glkle, barbarlar tarafndan st ste
ylm ykntlardan kendini glkle kurtarrken, 8. yz
ylla 13. yzl arasnda, Arap uygarl geliiyordu. Bu uy
garlkla, kitabn ilkin dini bir nitelii vard. Kutsal Kitap gi
bi, Kuran'n da, kitabn tarihinde nemli bir yeri vardr. Ki
tabn, ezberlenmesinden nce, istinsah edilmesi gelenei
vard. Kukusuz, kitap bundan dolay, 19. yzla kadar, el-
40
yazmas olarak kalmtr. Bu arada da, eitli katklarla zen
ginleen nemli bir dind edebiyat geliiyordu. Yaz da,
Fenike kkenliydi ve Ararca
3
raclyla gelmiti, ve bugn
de, hala, Fas'tan Maleza'ya kadar uzanan bir alanda kulla
nlmaktadr. Neo-Pers kltrden domu olan Arap kl
tr, Bizans dnyasndan da etkilendi. Bu arada, Araplarn
Yunan edebiyatnn nemli bir blmn muhafaza etmi
ve iletmi olduklarn da unutmamak gerekir. Yahudilerinki
ve Arap" topluluklarnnki, bu arada da, zellikle, ortaada
tm Asya'da kiliseler kurmu olan Nasturiler'inki gibi baz
baka etkiler de olmutur. Hristiyanlar Arap edebiyatma
birok yazar saladlar. Franszca'da, be yz yaprakl kat
topunu belirtmek iin kullandmz "rame" szc Arap
kkenlidir.
Kuran'n, Tanr'nn ve insann resminin yaplmasn ya
saklamas Mslman ssleme sanatnn pek zgn bir yan
n ortaya koyar ve Mslmanlkta gzel yaznn (hsn
hat'tn -.n.) kaznd nemi aklar. Gzel yaznn ilevi,
sadece bir metnin kopyasn elde etmek deil, ayn zaman
da o metni sslemektir de. Bylece, lslam sanat, ant yaz
larn ssleme csi durumuna getirmi olan biricik sanat
olmutur; ve, artk hergnk yaz olmaktan km olan kGf
yaz, ant yasnn tam rneidir. Bu yazy kullanan yazc
larn ustal pek beeniliyordu ve Arap yas da "arabesk"
szcneo dile getirdii deikeniikiere son derecede el
veriliydi. Gzel yaz yazclar (hatatlar) ayn zamanda da
tezhipiydi ki bu da hat sanatnn minyatr zerindeki b
yk etkisini ve izgilerinin esiz inceliini aklar. Minyatr,
nc boyut, ve izgilerin netliini bozduu ve renklerin
parlakln azaltt iin glge de kullanmayan bir dz
renkli resin olarak kalmtr. Kompozisyonun dankma
ve btnlklerin paralanmasna karn, minyatr bylesi
ne gzel yapan, ite bu parlaklktr, ve yukarda sz eiten
sakncalar da bu yntemin bedelidir. Kuran'n suret yasa
na btn Mslmanlar uymad, ve bundan dolay da, ssle
meli minyatr, Arabistan'da deilse de, onu bat minyat
rnden ayrt ettiren bir snrlandrma olan, dini konular ele
alnamay kural edinmekle birlikte, tran, Hindistan ve Tr
kiye'de geliti. Dolaysyla, Kuran'n suret sslemeli hibir
elyazmas yoktur. Ressmlar ba bilimsel elyazmalar, va-
4 1
ler, ve bu kitaplarda, destans ya da lirik, sava ya da ero
tik kaynaklar kendilerini olanca serbestliiyle ortaya koydu.
Mslman minyatr, varln 18. yzyla kadar sr
drd, nk gravr rekabetiyle karlamamtr. Jran min
yatr hakl olarak nldr. Bu minyatr 12. yzlda ge
liti ve 14. yzylda gelimesinin doruk noktasna kt. En
nl lranl minyatrc, Bihzad'dr ( 1440-1530), Elyazmala
rnn sslemesiyle halclk-demecilik sanat arasnda ben
zerlikler vardr. Bu benzerlikler, taban olarak karton kulla
nlan, yaldzl arabesk ekilieric sslenmi ince deriden cilt
lerde de grlr. 16. yzyl Hint Mool lparatorluu za
mannda Hint minyatr ilkin Iran rneklerinden yararlan
d. Ksa bir sre sonra bunlarn yerini, Hindu rk, dircyi ve
biteyinin sunduu rnekler ald. 17. yzylda ise, Avrupa et
kisi kendini duyurlnaya balad, ve hu durum, kendini, H
ristiyan konularnn benimsenmesi, portrenin yclenmesi ve
perspektif etkilerine nem verilmesi biiminde gsterdi. Ve
nihayet, balca merkezi Istanbul olan Trk minyatr, bir
dou esini, Bizans etkisi ve Quattrocento (15, yzyl -,n,)
etkileri karmdr.
Msr'da, Kptiler (Msr Hristiyanlar -,n,) Mslman
istilac karsnda eski gelenekleri muhafaza ettiler. Bunla
rn dilleri eski Msr dilinden tremitir ve iinde baz Yu
nanca szckler vardr. Msr Hristiyanlar tarafndan 13.
yzla kadar yazlm ve konuulmu olan bu dil bugn de
Msr Hristiyanlarnn ibadet dilidir. Dolaysyla, Kpti kita
bnda zellikle dini metinler vardr. Kat ve tatl bir gzellii
olan Kpti kitabnn sslemesi, Msr piktografsinin (bak. I.
Blm, 2. dipnotu) konularn anmsatr. Kpti kitabnn de
ri cildi, kabartmaldr ve bilinen en eski cilttir. Bu ciltilik,
Arap ciltiliini, ve o yolla, Bat ciltiliini de etknedi, Hris
tiyanlk, Etiyopya'ya da giriti ve Etiyopya'nn eski edebi
yat da ounlukla dini niteliktedir; bu edebiyatn kitaplar
nn sslemesi, Kpti ve Suriye rneklerinden tremitir ve
halka ynelik zelliktedir,
42
DRDNC BLM
MATBAANIN ORTAYA IKII
I. Aa Oymaclar
Metin gereksinmesi uzun bir zaman snrl kalm olmak
la birlikte, elyamalarnn teker teker kopyalarnn karl
mas yeterli olmad iin, daha pek erken bir tarihte, bun
larn yapmn hzlandnnann yollar aranmaya balad. So
runa ilk teknik zm ksilografi, yani aa oymacl
(aa bask bloklaryla basm yntemi -Ana Britannica An
siklopcdisi .n.) getirdi. Bu yntem, bir aa parasn, tel
leri ynnde, bir deseni kabart olarak brakacak biimde
yonlmaya dayanyordu. Bundan sonra, kabartl ksmn ze
ri mrekkeplenir ve zerine bir kat bastrldktan sonra da
kadn br yzne fra gibi bir ey srtlrd. Bu teknik
ilkin Msr'da daha 4. yzlda, Bat'da ise 12. ya da 13.
yzyllarda kuma zerine bask iin kullanlmtr. 9. ve 10.
yzyllarda, iniiter tarafndan, kat zerine hasma uyar
!and. Ote yandan Sane-et-Lirc'da da, yaklak 1 380'den
kalma olduu ne srlen ve "Protat aac" ad verilen,
zeri ka ili bir aa paras bulunmutur. Aa oymacl
Bourgogne blgesine, Rheinland'a, Hollanda'ya yayld; ve,
belki de tezhipilerin meslek alanna tecavz etmemi ol
mak iin, zellikle manastrlafda uygulanyordu. Bundan
dolay da, zellikle dinsel nitelikte yaptlar ortaya koymu
tur, ve ilk rekleri de dinsel tasvirler oldu.
Bu dayanksz nesnelerin pek ou kaybolmutur. Muha
faa edilebilmi olanlar ise, eski ciltlerin ya da sndk, ek
mecc gibi eylerin kapak ilerine yaptrlm olanlardr.
Avrupa'da 14. yzlda ortaya kan ve ilkin elle boyal olan
oyun katlar daha sonra aa stne gravrle yapld. lkin
ci bir aamada ise, yapraklar srtlarndan birbirine yaptr
larak kitapklar oluturuldu. Bunlardan, gnmze 33 me
43
tnlik yz kadar kalmtr, ve en tannmlar, bir "Apocaly
psis", "Ars moriendi" (Iyi

lmek Sanat) ile bir "Biblia pa

uperum" (Yoksullarn Kutsal Kitap') ve bir "Speculum hu
manae salvationis"dir (Insann Selametinin Aynas). En es
ki aa oymacl kitapklar 1450 ncesi tarihli olabilir ve
en yeni tarihli olanlar da basl ilk katlarla ayn yllarda ba
slm olanlardr ve her iki tekniin karmnn rndr
ler. llkin, resimle ayn aaca oyulmu olan metin daha son
ralar ayr aaca oyulmaya baland. yle ki, Latin dilbilgici
Donatus'un kk kitaplar gibi sadece metin iermeye ba
lad. Tipografnin gelimesi bu kk kitaplar ortadan kal
drd, ama aa oymaclnn gelimesini durdurmad, ve
aa stne gravr, daha uzun sre, basl kitabn illstras
yonunda kullanld.
II. Tipgrlnin Douu
Aa oymacl kesin bir llerlemeydi, ama uzun ve nazik
bir alma gerektiriyordu. Metinlerio sayfa sayfa, harerin
teker teker oyulmas gerekiyordu. zm, ypranmaya da
yankl bir maddeden yaplm ve istenildii ekilde bir ara
ya getirilebilen hareketli harflerin icat edilmesine dayan
yordu. Bu zm, metal ve kesinlikle birbirinin ei harfle
riyle tipograf getiriyordu. Harflerin kesinlikle birbirinin ei
olmas gerekliydi, nk pek kk bir fark bile giriimin
baarsn engelleyecek nitelikteydi. Gutenberg'in en ok
aba ve zaman sarf etmesine, kukusuz, bu saptama neden
olmutu. Yntem, ok sert bir kabark ve metal zemin ze
rine her tipografik iareti oymaya ve sonra da oyulan bu
ekli daha yumuak bir metal kalpta ukur olarak elde et
tikten sonra da, iine bir kurun, kalay ve antimon alam
(antimon, zellikleri 15. yzyl banda kefedilmi olan bir
metaldir) aklmaya dayanmaktadr. Bylece, sadece kahbn
i yzeyiyle biimlendirilmi (harmanlama kolayl) ve ok
sayda retilebilen metalik bir harf (salamlk) elde edildi.
llkenin uygulanmas olan, seri yapma gemek iin, bir
ok geresel nkoul gerekliydi. Ilkin de, uygun bir taban.
Parmen, baskda kullanlmak bakmndan, yeteri kadar
dz de, esnek de deildi ve nispeten a bulunmas kitap sa
ysnn artmasna nemli lde snrlandracak nitelikteydi.
4
Buna karlk, Avrupa'da 12. yzylda ortaya kan kat,
orada 14. yzl iinde sradan bir, kullanm yaygnl ka
zand ve bylece de tipografnin gelimesini salad. Aa
oymaclnda kullanlan ve basmclkta da yararlanlan
ara, ilkel bir arat ve kadn iki yzne de bask yapmay
salayamyordu. Dolaysyla, demek ki tipografinin kullanl
maya balamas, ayn zamanda, yeterli bir mekanik bask
salayan bir yntem bulunmasna da balyd. Gutenberg'e
rnek olmu olan da, kukusuz, Ren blgesi baclarnn
kullandklar cendcreydi. Gerekli son teknik koul ise, me
talik harfleri bulayabilecek ve kat zerinde uygun izler b
rakabilccek yal bir mrekkepti: ilk tipografik kitaplarn
mrckkebinin siyahln yitirmeden kalm olmasna kar
lk, aa oymacl yoluyla basm yapanlarnki solmutur.
Grld gibi, tipografinin bulunmas pek eitli g
lklerio ve uzun denemelerin sonucudur. Gutenberg, bu so
nuca btn bir yaamn sonunda vard, ve bu yaam pek iyi
bilinmemektedir. 14. yzyln son yllarnda Mainz'da doan
Johann Gentleisch, adna, oturduu ev dolaysyla "Zum
Gutenberg" szcklerini ekledi. Kuyumcu bir aileden geli
yordu ve loncalarla soylular kar karya getiren mcade
leler nedeniyle, 1428'de, yaad yerden ayrlmak wrunda
kald. Baz ariv belgelerinden ve mahkemelerdeki dava
dosyalarndan, 1434 ile 1444 arasnda Strasbourg'da yaa
m olduu anlalmaktadr. Bu belgelerdcn, ayrca, kitap
ba,.myla ilikili gibi grnen eitli ilerde ortaklar olduu
anlalmaktadr, ve bu ortaklarndan biri de bir kat yap
revi iletiyordu. 148'de, Gutenberg'in yine Mainz'de ol
duunu ve ilerine devam ettiini gryoruz. Orada, zel
likle, zengin burjuva Johann Furst'tan olmak zere, "kitap
lar ortaya koymak" iin, mrekkep, parmen ve kat satn
almak zere bor ald. 1455'te, Gutenberg, taahhtlerini ye
rine getirmedii gerekesiyle, Fust tarafndan dava edildi .
Gutenberg bu davay kaybetti ve elindeki gerelerden oldu:
Fust bu gereleri onun elinden alarak, matbaay altrak
ere, Gutenberg'in eski iisi Peter Scheffer'le ortak oldu.
Gutenberg'in de yeniden bir atlye kurarak, Mainz'da, ve
belki, bu arada, Bamberg ya da Eltville'de de, lnceye ka
dar basmclk yapt sanlmaktadr. 1465'te Gutenberg'e,
Mainz Bapiskoposu tarafndan, (kukusuz matbaac olarak
45
yaplm) kiisel hizmetleri dolaysyla soyluluk unvan veril
di, ve Gutenberg 3 ubat gn ld. Mainz'deki Fransisken
kilisesinde olan mezar ok zamandr kaybolmutur.
Gutenberg'in yaptklar, yaamndan da az bilinmektedir.
Ona mal edilen basmlarn hibirinde adres ve tarih yoktur.
Zaman zaman, baz kitaplarn ona ail olduklarn ya dc ol
madklarn ne sren uzmanlarn tartmaianna girmeksi
zin, bu mal etmelcrin, olas ilc pheli arasnda gidip geldi
ini belirtmekle yeinelim. Geleneksel ol:.rak, bnsl kitapla
rn ilki sayl<n kitap, matbaann ilk zamanlarnn br Kut
sal Kitaplar'ndan ayrmak amacyla, (sayfalarndaki satr
saysndan tr) "42 satrlk" adyla anlan bir "Kutsal Ki
tap"tr. Bu kitaptan, gnmze 49 adet ve baz paralar kal
mtr (ki bu da, eski bir matbua iin yksek bir orandr).
Bunlardan birinde is, basmnn 1455 yl iinde tamamlan
m olduu sonucunu karmay salayon, el yazsyla yazl
m bir not vardr. Yaklak 1 .000 sayfalk olan, iinde 290
deiik harf ya da tipgrafk iaret bulunan ve kusursuz bir
hazrlk, sayfa ve satr dzeni ortaya koyan bu kitap, kuku
suz, daha basit deneme ve basmlarn sonucuydu. 1450 do
laylarnda baslm baz kk kitaplar (Donatus) ya da tek
tek yapraklar ("Gkbilimsel Takvim") bu kategori iinde
saymak gerekir. Baz bakalar ise, 42 satrlk "Kutsal Ki
tap"la ada ya da daha sonraki tarihlidir. Baz nemli ki
taplar da Gutenberg'e mal edilmitir: 1 460'tan nce ve
muhtemelen Bamberg'de baslm olan 36 satrlk "Kutsal
Kitap", 1460'ta Mainz'de baslm olan, Balbi "Catholi
con"u; kukusuz, Gutenberg'in lmnden sonra baslm
olan "Konstanz Kilise Dualan Kitab". Bu arada, Fust tara
tndan finanse edilen ve Schoeffer'in ynettii atlye birok
kitap yaynlyor, ve bu kitaplarda, o zamana kadar ilk ola
rak, basm 14 Austos 1457 gn tamamlanm olan ve ha
zrlanmasnda Gutenberg'in alt sanlan "Mezamir Ki
tab"nda, kitabn sonunda, basmclarn adlar bildiriliyordu.
Gutenberg konusundaki bilgi eksiklikleri ve baz eski
belgelerde yaplan telmihler, matbaann icadyla ilgili eitli
varsaymiara yol at. Kronolojik nedenler, bunlardan, Bru
ges'deki Johannes Brito ve Feltre'deki Panflo Castaldi ile
ilgili olanlarn yanlln ortaya koymay kolaylatrmtr.
15. yzyl basmclarnn soyundan gelen baz kiiler de,
46
matbaann icadn, haksz olarak, kendi atalarna mal etti
ler: Mainz'da Schoefer ya da Strashourg'da Mentelin gibi.
Gutenberg'in en sebatl rakipleriYse Caster ile Waldvogel
olmutur. Ote yandan, bir yzl akn bir zaman sonrasna
ait metinlerde, matbaann icad, Caster lakapl, Laurens
Janszoon adl bir Haarlem'liye mal edilmektedir. Byle bir
kimse, kukusuz, vard, ama, anlalan, bu kimse, bu ii,
aa oymacl yoluyla, ve belki de sanldndan sonraki
bir tarihte yapmtr. Procope Waldvogcl ise an belgeleri
dolaysyla bilinmektedir. Sz konusu belgelerden, Prag
asll bu kuyumcunun 1444 ile 146 arasnda Avignon'da
bulunduu, bir "yapay olarak yama sanat"n bildii, bu sa
nat retmek zere be kiiyle bir araya geldii, tipegrafide
kullanlana benzeyen metalografik (maden zerine kazyla
ilgili) gerelere sahip olduu anlalmaktadr. En azndan
alt kiinin bildii ve gereleri de bulunan bu tekniin rn
leri ne olmu, nereye gitmitir, bugn nerededir? Avig
non'daki, ba belgelerde sz edilen, Ibrani harfleriyle ya
zlm birtakm belgelere dayanan ba kimseler, bu dildeki,
orta Fransa kkenli Yahudi topluluklarna ait oldukar sa
nlan pek eski basmlar, Waldvogel'in ya da ortaklarnn et
kinliine balamaktadr. Btn bunlar, son ve kesin zm,
kararlamadan yaplan uzun aratrmalarn hazrlam oldu
unu, ve aa oymaclarn baarlarnn, kitaplarn oaltl
mas amacna dnk yntemlerin baarlarnn (ve ayn za
manda yetersizliklerinin de) kitaplarn oaltlmasna yne
lik yntemlerin iyiletirilmesini teik ettii 1430-1450 d
neminde aratrmalarn ok olduunu ortaya koymaktadr.
Gutenberg, o srada var olan tekniklerden ne lde
esinlenmiti? iniiierin matbaay ok erken bir tarihte tan
dklarn, ama ne bu buluun, ne de, hibir Batl kaynakta
gemeyen Koreliler'inkinin, insanln yaam bakmndan
fiili sonular olmam olduunun anlaldn unutmama
gerekir. Ve nihayet, ayet matbaa Uzakdou'dan Avrupa'ya
gelmi olsayd, yle anlalyor ki, kadn izlemi olduu yo
lu izleyerek gelecek ve Mainz'a deil Akdeniz havzasna va
racakt. Bu arada, aa oymacl, tipografinin dorudan
bir atas saylmak istenmitir. Byk aa paralarnn kul
lanlmasnn pek kolay olmad grlerek, bunlarn ayr
herller olarak kesilmesi, sonra da bu harflerin, seri yapma
47
elverili daha dayankl bir maddeden yaplmasnn d
nlm olduu sanlmaktadr. Bununla birlikte, matbaa, bir
ressam ya da heykelci, oyun kat ya da aa yontucusu
evresinde deil, uzun bir sredir gravrclk, metal ala
m ve dkmclk :aplan kuyumcularda domutur ve ti
pografiyi bu teknikler ortaya karmtr. Zaten, Gutenbcrg,
yaptn daha ucuza mal etmek ve resmin bala gelen bir
yeri olan aa oymalar oaltmak, aa oymalarn saysn
artrmak deil, hcsl yaptlarn seiminin de ort::yc koyduu
gibi, elyazmalarn oaltmak amacn gdyordu.
Matbaann icad, kitaba, (geni anlamda) her edebi me
Lin, z bakmndan, bir iletiime ve olabildiince geni bir
yaylmaya ynelik olduu lde, bir btnlk ve tamam
lanma salad. Ama, nedenle sonucu da kartrmamak ge
rekir. Nitekim, ok zaman, kltrn gelimesinin ve gitgide
artan bir kitap isteinin, matbaann icat edildii o srada
icat edilmesini kanlmaz klm olduu sylenmitir. Bu
hcsapa, mttbaann, niveritelerin gelime dneminde ve
entelcktcl bakmdan en ileri lke olan ltalya'da ortaya k
mas gerekirdi. Oysa, Ren blgesinin, hi de cntclcktel bir
merkez olmayan 3.000 nfuslu bir kentinde, ve basl ilk
mctinlerin gsterdii gibi, henz bir ortaa evresi olan bir
evrede ortaya kmtr. Ve, entelektel bir itkinin deil,
bir tekniin, metal tekniinin ileri durumunun sonucuydu.
Matbaann daha sonraki gelimesi, balang koullarn
unutturmamaldr. Gutenberg, kitap yapm iin daha etkili
bir yntem bulmaktan baka bir ey dnmyorru ve i
dnn yol aaca son derecede byk sonular sezmemiti.
III. Matbaann Yaylmas
lik matbaaclar evreleyen giz havasna karn, bu yeni
icat abuk duyoldu. VII. Charles'n, daha 1458'de, bu konu
da bilgi almak iin Nicolas Jenson'u Mainz'a gndermi ol
duundan sz edildiini bilmiyor muyuz? Gutenberg'in l
d !468'de, matbaa birk kentte kurulmu durumdayd:
Mainz'da alan iki atlye vard. Dierleri ise, 1460'tan n
ce Strasbourg ve Bamberg'de, 1465'te Kln ve Subiaco'da,
! 467'de Eltville ve Roma'da, 1468'de Augsburg'da kurul
mutu. IS. yzln sonunda, matbaa 250'den ok Avrupa
48
kentine gitmi durumdayd: 1470'den nce on, 1470 ile
1479 arasnda yz kadar, 1480 ile, 1489 arasnda doksan ve
149 ile 150 arasnda krk kadar.
Bu gelimeden ilkin Almanya yararland: bu lkede,
1480'den nce yirmi kadar kentte, 1S01'den nceyse, zel
likle de Ren ve Tuna blgelerinde olmak zere, daha baka
krk kadar kentte matbaa vard. Buna, Alman Jsvire'sinden
be, Alsace'tanda drt kenti eklemek gerekir. Almanya'ya
yakn ve arkaik basmlarn yaplm olduu lke Hollan
da'da, tipografi hzl (148'ten nce Hollanda'nn 19 kentin
de basm yaplyordu) ve youn (IS. yzylda kuzeyde 13,
gneyde 8 kent) bir gelime ortaya koydu. Ve bu yeni tek
nik, Kuzey Almanya'daki merkezler yoluyla, IS. yzylda
be skandinav kentine girdi.
talya, matbaay douran lke olmamt ama, matbaann
gelimesine pk elverili bir entelektel yaama ve ticari r
gtlenmeye sahipti. IS. ylda, !talya' da (zellike lkenin
orta ve kuzey kesiminde) basmclk yapld. J465'te, i Al
man basmc, Sweynheym ile Pannar Subiac'ya yerleti
ler. Iki yl snra da, bask mainelerni Roma'ya naklettiler.
Ama, o sralarda, tipografi alanndaki balca merkez,
1469'da matbaann grdii Venedik'ti. IS. yzlda, SO hal
yan basmemn ISO'si orada alt ve o dnemde talya'da
yaplm olan toplam 12.00yaynn 4SO' Yenerik'te ger
ekletirlmitir.
IS. yzylda, krk kadar Fransz kenti ile lsvire'nin Vaud
kantonunun drt kentine basmclar gelmitir, ama szn
gerek anlamnda anck byk tipgral merkezi vard:
Paris (1470, Ulrich Gering, Michael Freiburger ve Martin
Krantz), Lyon (1473, Guillaume Leroy) ve Rouen (148S,
Guillaume Le Tailleur). Bunlardan baka, Toulous (1476),
Angers (1477), Cenevre (1478), Poitiers (1479), Caen
(1480), Troyes (1483), Rennes ve Chambe (1484), B!
on (1487), Grenoble ve Orleans ( 1 490), Dijon (1491),
Nantes (1493), Limoges (149S) ve Avignon'u (1497) de an
madan gememek gerekir.
1S. yzylda Iber Yamadas'nn 32 kentinde basmdk
yapld. Tipgrafinin Barcelona'ya belki 1471'de, Segovia'ya
ise, muhtemelen 1472'de Johann Parix tarafndan, Heidel
berg'den getirilmi olduu sanlmaktadr. Valencia, Zra-
49
goza, Svilla, Tortosa, Lerda ve Salamanca'ya ise 1480'den
nce geldi. Bu entelektel ve dini merkezlerde yeterince
gelitikten sonra da 1566'da Madrid tarafndan kabul edil
di.
Ingiltere'de 15. yzlda az matbaa vard. ilk Ingilizce ki
tap, Avrupa anakarasnda baslmtr (1473'te Bruges'de).
Tipografiyi Kln'de renmi ve Bruges'de kullanm olan
William Caton onu 1476'da Westminster'e sokamk orada
zellikle Ingilizce kitaplar bast. 15. yzlda, Ingiltere' de,
bu kentten baka sadece kentte basm yaplmtr (Ox
ford, Londra ve Laint Alhans. Zaten, ngiliz basmcl
uzun sre Londra'da toplanm olarak kald. le ki, Ox
ford ve Cambridge'den baka hibir yerde atlye yoktu.
Matbaa, 15. yzylda orta Avrupa'da da yayld: Bobem
ya'ya (1 476), Polanya'ya (1473), Macaristan'a (1473), Hr
vatistan'a (1494) ve hatta Karada'a (1495) girdi. Dou Av
rupa'da yaylmas daha sonraki bir tarihtedir. Transilvan
ya'da (Sibiu), 1563'te Moskova'da, 1727'de Istanbul'da ve
1821 'de Yunanistan'da ortaya kt. Bu arada, spanyol ve
Portekiz'li kolonlar ve misyonerler matbaay uzun bir sre
nce, br anakaralara gtrmlerdi. Bunlardan, kimileri
onu 1539'da Mexico'ya, 1584'de Lima'ya, 1593'te Filipin
ler'e; kimileri de 1557'de Goa'ya, 1588'de Makao'ya,
1590'da Japonya'ya sokuyorlard. Kuzey Amerika'da ilk
atlye 1638'de Cambridge'de (Massachussetts) kuruldu.
I. Matann Yaylma Etenler
Matbaay ilk ve en ok yayan, onu icat eden Almanlar ol
du. Gutenberg ve Schoefer'in eski iileri Zell ve Ruppel,
matbaay, birincisi Kln'e, dieri Basel'e soktu. Hollanda,
talya, Fransa, tspanya v.s.'nin balca kentlerine Alman ti
pograflar gtrd. 15. yzyln sonunda, tm Avrupa'da ok
sayda Alman basmc yerlemi durumdayd. Ondan sonra
ki yzylda ise, Paris'e yerlemi olan Wechel'ler ya da
Lyon'a yerlemi olan Gphe'ler gibi byk basmclar Al
manya' dan gelecekerdir.
Basmclar u ya da bu kente eken, ve ok zaman da
oraya yerlemelerini salayan neydi? Her eyden nce, me
tinler elde etmek ve bunlar yaymak amacn gden ve bir
50
basm iin gerekli giderleri kartayabilecek kadar paras
olan kii ya da gruplarn eylemi.
Jean de Rohan ya da Jerme Redler gibi bilim ve sanat
koruyucuJan sayesinde, Bretagne'da Brehan-LoudCac ya da
Pfalz'da Simmern gibi kk yerler, on iki kadar ilgin ya
yn retebildiler. Basmclar, ok zaman kilise adamlar
ekti. 43 kentte, baslan ilk kitap, dinsel trenierin usul ve
srasyla ilgili bir kitapt. RO baka kentteyse, baslan ilk ki
tap, yine, dinsel nitelikli bir yapt oldu. Dolaysyla, demek
ki, matbaann girdii kentlerin yarsnda, sz konusu olan,
tealoglarn iini kolaylatrmak, ibadetin ve din adamlar s
nfnn gereksinmelerini karlamak, inananlarn eitilme. r;i
ne yardmc almakt. Hatta, baz basmclar, ahmak iin
manastrlara arld (Ciuny, Dijon) ve Sanki Gallen'de,
Einsiedeln'de, uzun sre manastr matbaalar aht. Hatta,
Marienthal (1474), Brksel (1475) ve Rostok'un (1476) ilk
tipografiar olan Ortak Yaam Kardeleri Tarikat rahiple
rininki gibi, keilerin kendileri de basmc oldular.

te yan
dan, o sralar Avrupa'nn gneyinde ok iyi durumda olan
Yahudi topluluklar yeleri de, ksa zamanda, dinleri ve
kltrlerini muhafaza etmelerini salayan metinleri oalt
mak olana salayan matbaayla ilgilendiler. Ve daha
1446'da, Avignon'lu bir Yahudi, Waldvogel'den Ibrani
harferi istiyordu, ve 1475 ile 1496 arasnda, birok !talyan
(Piove di Sacco, Regio di Calabria, Soncino, Casalmaggio
re, Barco), Portekiz (Far, Lizbon, Leiria) ve lspanyol bas
mnda, ve 16. yzylda Fas'ta, Pakstan'ta, Msr'da ve Tr
kiye'de de Yahudiler'in basmlaryla ortaya kt.
Matbaa, ortaya kt her yerde tutunamad. Bir kente
belirli bir i iin arlm olan birok basmc, o iin sona
ermesi ve yerel gereksinimierin karlanmas zerine, mal
zemeleriyle birlikte baka yerlere tanarak oralarda i ara
mak zorunda kald. Neumeister'in ortaya koyduu rnek,
bu ilk basmclarn durumunun istikrarszhn gstermeye
yeter: bu kimse, Gutenberg'le altktan sonra, Foligno'ya
matbaay getirdi; oradan, Mainz'a dnd; ardndan, Albi'de
aht, ve onu pek fala dnmeksizin daha birok kente
de gtrebilecek olan bir meslek yaamna Lyon'da son
verdi. Ayrca, Brescia, Bologn ave Lucca'da basmclk yap
makla yetinmeyerek, tipografyi Sienna, Noano ve Urbi-
51
no'ya gtren ilk kii olan Kln'l Heinrich'i de unutma
mak gerekir! Bununla birlikte, 15. yzl basmclarnn g
ebelii zerinde daha fazla durak gerekmez.
15. yzylda kitap retimi zellikle, etkinlikleri, yeterli bir
istemin, bask makinelerinin dzenli bir almasnn sonu
cu olan yerleik basmclar tarafndan salanyordu. Tipog
raf atlyelcri, ite bylece, niversite kentlerine yerletilcr.
Bu konuda, Paris'teki durum bilinmektedir. 1 470'te, Pa
ris'in ilk mathasn, Sorbonne'un barahibi, Alman asll Je
an Hcynlin ilc, retmen ve hmanist Guillaume Fichet'nin
giriimiyle, Alman tipograf, niversite konutunda kurdu
lar. Bundan dolay da, ilkin, Lalin harfleriyle, klasik metin
ler, Sallustius, Valerius Maximus, Cicero, V alla Laurentius
v.b. basld. Ve daha 15. yzlda, niversitesi olan kentlerin
pek ou, etkinliklerini renim gerekinmelerine uygun
den teolojik, hukuki ya da tbbi yaynlarla balatan kendi
bask makinelerine sahip duruma geldiler.
Ama, niversite mlersi, her zaman, yeterli pazar sa
lamyordu. Bu yzden, ilk Paris basmclar, yl sonra,
Sorhonne'u terk ederek Saint-Jacques sokana yerlemek
zorunda kaldlar ve orada, gotik harflerle, daha geni bir
mteri topluluuna ynelik kitaplar yaynlamaya balad
lar. Aslnda, basl kitabn balca retim ve datm mer
kezleri Strasbourg, Venedik, Floransa, Lyon, Anver, Rou
cn, Frankfurt ksa srede byk ticari pazarlar durumuna
geldiler, ve Paris'i de aralarna bu niteliiyle katmak gere
kir. Bu byk ticaret kentleri matbaaya elverili koul su
nuyordu. Ve en bata da, daha geni pazarlar; nk, herbi
ri, kitabn kendine daha ok ve eitli bir mteri topluluu
bulabiiecei daha yksek bir nfusa sahiptiler. niversite
ve kolej (orta retim -.n.) dnyas klasik metinler, dilbil
gisi kitaplar, felsefe ve teoloji kitaplar istiyordu; kiliseleri n,
rahip meclislerinin ve manastrlarn dinsel metinlere, kilise
babalarnn yaam ykleriyle ilgili kitaplara ve ruhani ki
taplara gereksinmesi vard; yksek yarg organlar ya da
baka, medeni hukuk mahkemeleri, daha geni bir burjuva
ve tccar topluluu kazai itihatlarla ve hukuk bilimiyle ilgi
li kitaplar, yurttalk hukuku kitaplan ve gelenek-grenek
derlemeleri kullanyordu. Ve daha 15. yzylda, takvimler,
almanaklar, valyelik romanlar, halk diliyle dinsel roman-
52
lar, dua kitaplar baslyordu.

te yandan, bir kitabn mey

dana getirilmesi ve kitap ticareti byk miktarda para ge
rektiriyordu. Bu i iin gerekli sermaye ise, en ok, birer ti
cari merkez olan byk kenlerde bulunabilirdi. Bu kenler,
ayrca, retimin dalmn da kolaylatryordu. nk, ile
tiimin kavak noktalarnda bulunan sz konusu kentler bi
rer ticari dolam ana sahiptiler ve yaynclar mallann pa
zara srmek iin bu adan yararlandlar. Bunlarn, Lyon,
Cnevre, Lcipzig ve Frankfrt gibi birou panayr kentle
riydi. Bu nedenle, kitap ticareti, buralarda yaplan Avrpa
lsndeki alveriten yararland.
53
BEINCI BLM
ORTAAC EL YAMASINDAN ACDA KTABA
I. Ktbm Grnm
Ilk basmclar kitabn elyazmas kitap grnmn mu
hafaza ettiler. Bunun nedeni, kimi zaman sanln olduu
gibi, mteriyi aldatmak istei deil, sadece, kitaba, bildik
lerinden baka bir biim dnememeleriydi. Basl kitab,
ilk reinden, yava yava uzakamaya, yeni tekniin zo
runlulukan yneltti, ve yaklak bir yzllk bir evrim so
nucunda, kitap, 1530-1550 yllarna doru, birka ayrnt d
nda, bugn de karmzda olan grnmn ald. Dolay
syla, basl kitabn bu ilk yzyl zerinde durmak uygun
olacaktr. 150 dahil, 150 ylna kadar baslm olan kitap
lar Franszcada "incunable" (Latince "incunabula" be
ik'ten) adyla an
'
mak alkanlk olmutr. Bu blme, kulla
nl olmasna karlk, ayn derecede yapaydr. nk, daha
15. yzylda, baz kitaplarn ok modern bir grnm ol
masna karlk, baz baka kitaplar, 16. yzyldan ok nce,
arkaik bir grnme sahipti. Dolaysyla, 1530 dolaylarnda
ki bir tarih, daha mantkl bir blme oluturacaktr.
1. Harr - lik basmclar, harferini izmek iin, elyaz
malarnn yazsn rek aldlar, hatta o yazlar aynen kop
ya ettiler: dini meinlerde ve dinsel trenierin usul ve sra
syla ilgili kitaplarda "gothique de forne" ("42 satrlk" ve
"36 satrlk" "Kutsal Ktap"la, 1457 tarihli "Mezmir Kita
b"), byk incelemelerde "gothique de somme" yazs
(146 tarihli "Catholicon"), halk dilindeki metinlerde "kar
ma" denilen yaz tr ("ronde" ve "anglaise" adlarndak
yaz trlerinin karma -.n.) (Bruges'de Mansion. Paris
'
te
Verard yaynlar). Latin harferi, caroline ad verilen kk
harfi yaznn yeniden kullanlmasn salad. Bu harfler,
klasikleri arlman dnemi elyaalarnda yeniden kefet-
54
mi olan hmanistler tarafndan moda durumuna getiril
mitir. Bu harfler, 1465'ten balayarak,-basl kitaplarda, Su
biaco ve Stracbourg'da ayn zamanda ortaya kt. llkin kul
lanmlar klasik Latince metinler ve hmanistlerin yaptla
ryla snrlyken, hukuki ve dinsel trenierin usul ve srasyla
ilgili kitaplarn basmnda byk bir direnmeyle karlatk
tan sonra, gotik harnerin yerini ancak 1540 yllarnda ald
lar. Ama yine de, gotik harfer Alman lkelerinde, varlkla
rn, kmma denilen yazyla, "forme" denilen yazdan trc
mi bir Flaman ve Hollanda metinleri gotik yazs kkenli
olan yaz, "Franklur"da srdrd ve Almanca metinler 20.
yzl bana kadar bu yazyla basld. 15. yzln en gzel
Ltin harneri ise, Venedik'te yerlemi Fransz basmc Ni
colas Jcnson'unkilcr oldu. Bu harfler, birka yl sonra, Aldo
Manuzio'nun gerekletirecei hariere ve Claude Gara
mond'un Paris'te 1540'a doru gerekletireceklerine esin
kayna olacaktr. Ayn Manuzio, 1501'de Venedik'te, h
manistik kk harften tremi eik bir Latin harfi olan
"italik"i izdirdi. Bu harf, metnin daha sk aralkl olarak
baslmasn salayacaktr. Aldo, bylece, kitap boyutlarnn
ksaltlmasn ve matbaacla el yazmalar dneminden kal
ma olan iri iki yapraklk formft ("in-folio") geleneine son
verilmesini salam oluyordu. Gnmzde, bu harf tr
artk tm metin boyunca kullanlmamakta, ama, italik harf
ten, baz szckleri ya da bir metnin belirli bir blmn
belirlrek iin bugn de yararlanlmaktadr.
Kitabn tarihinde, el yazsn taklit amacn gden baz
baka denemeler de olmutur. 16. yzyln ortasnda,
Lyon'a yerlemi olan, Robert Granjon adl bir basmc, za
mann ilek yazsndan esinlenerek ve Eramus'u rek ala
rak, "incelik harfleri" adl harfler yapt. Bir yzyl sonraysa,
Paris'li basmc Pierre Moreau, zamannn el yasn yans
tarak, "mali yaz"yla birok kitap yaynlad.
Ilk basmclar, el yazmalarndan, mstensihlerin zaman
ve yerden kazanmak amacyla kullandklar birletirme ba
lar ve ksaltmalar da aldlar. Oysa, biraz yer kaybelrek pa
hasna, ellerinde, dizgi iini kolaylatracak daha haff harf
kaas bulunmas yararlarnayd. Bu nedenle, 16. yzyl bo
yunca, ksaltmalar ve birletirme balar gitgide ortadan
kalkt. Yine ayn nedenlerle, basmclar szcklerin yaz-
SS
nnda basitletirmelere giderek, bylece, yaznn evrimi
zerinde etkili oldular.
2. Metin - tk matbaann metni de elyamalarnnki gibi
ok skt ve metni sadece baz ssl harfleri ve satr balar
n gsteren iaretler keserdi, ve metin ok zaman iki stuna
dizilm i olurdu. Metinde sk sk, aklamalar yer alr, byk
harfli olan ana metnin tm evresinde, daha kk baslm
bu aklamalar bulunurdu. Bu, yaptlarn, kendileri dolay
syla olmaktan ok aklamalaryla tannd ortaan al
kanikiarna pek uygundu. Ardndan, yava yava, satrba
lar kendilerini belli etmeye balad ve fazla tkz sayfalarn
younluunu azaltarak okurun gzn dinlcndirdi.
Notlar, daha ksa olmaya balaynca, sayfa kenarna,
metnin yanna kondular. Bunlara, "kma" denir. Bu eit
bir dzenleme, okurun metinle aklamay birlikte, bir ba
kta grmesini salyordu. 18. yzyldan itibaren, bu not ya
da aklamalarn sayfann alt ksmna konmaona alld. Bu
alkanlk varln gnmzde de srdrmektedir. Bununla
birlikte, gnmzde, baz kitaplarda, notlar blm sonlarn
da, hatta kitabn sonunda verilmektedir. Bu, basmemn ii
ni kolaylatryorsa da, durum, okur iin, byle deildir.
nk, okur, her not ya da aklamada, srekli olarak syfa
evirmek zorunda kalmakta, ve ok zaman da, artk usana
rak bunu hi yapmamaktadr. Kimi zamansa, eski, kma
alkanlna dnlmekte, ama bu da sadece blm ve pa
ragraf balklar konusunda yaplmaktadr.
3. Yap - Gnmz kitabnn biimi hili ilka sonu "c
dex"ininkidir. Daha ortaada, kitap, "defter"lerden (ya da
"forma"), yani krlm ve "toplanm" (yani birletirilmi,
bir araya getirilmi) parmen yapraklarndan oluuyordu.
Basl kitap da kad ayn ekilde kulland, ve "forma''s,
kadn formay oluturmak amacyla geirdii knlma say
sna baldr. Omein, bir "in-folio"da (drt sayfalk, ya da
iki yapraklk fora -.n.) kat bir bez krlmtr (yani kat
lanm) ve her fora iki yaprakldr. Buna karlk, bir "in
quarto"da ("in-4o) iki kez krlmtr ve 4 yaprakhdr; bir
"in-otavo"da ("in-8) kez krlmtr ve her fora 8 yap
rakldr, v.s. Elyazmalar gibi, ilk matbuada da, ne sayfa ne
de forma numaras vard, ama yzlerce nsha baslm bir
ok yapraktan olutuklar iin, ciltilere almalannda yol
56
gsterek amacyla ba dayanak noktalar bulmak gerek
liydi. Bu dayanak noktalara, hiz<lar,9 forma numaralar lO
ve son-ilk l l szckler oldu.
"Hiza", ciltilerin yapraklar krmasn ve fonnalar iste
nilen sraya uygun olarak harmanlamasn IZ salyordu. Za
manla, her formann alfabenin bir harfyle belirtilmesi ve bu
harfin formalarn yapraklarnn alt kesine baslmas, ve
onun yannda da, yapraklarn birbirini izlediini gsteren
bir rakamn yer almas alkanlk oldu. Bunlar, forma nu
maralardr. Bu numaralar, varlklarn bugn de, daha ba
sitlemi bir biimde, her formann birinci sayfasnn alt k
esinde, ok zaman, solda, kitabn ksaltlm adyla birlikte
yer alan bir rakam biiminde srdrmektedir. Sada is, ki
tabn ksa ad yer alr. Zmanla, ilkin roman rakamyla, da
ha sonra is Arap rakamyla, her sayfann numaras, o say
fann sa st kesine baslmaya baland. 15. yzldan ba
layarak, her sayfann st ksmna kitabn ya da blmn k
sa ad da konmaya baland. Bu uygulama bugn de s r
mektedir.
lik matbuann da, elyamalar gibi, bal yoktu. Balk
lar, metnin ilk szckleri, "incipit"13 belirlerdi. Bu "mede
ni hal" yokluu, basmcln ilk zmanlarndan kalma bir
ok yaptn basld tarihin ve yerin belirleomesini gle
tinnektedir. Aa, ksa bir sre sonra, kitabn sonuna, bir
ka satrla, kitabn ve yazannn adnn, basmn yapld ye
re tarihin basmemn adnn kanmasna baland. Bu, (ta
mamlamak anlamna gelen Yunanca bir szckten gelen)
"colophon"dur. Bu colophonun yannda, ok zman, yayn
cnn markas, iareti yer alrd. Sz konusu iaret ilkin pk
basitti ve yayncnn gnderdii balyalann stne izdii ia
rein eiydi. Metin, ilk yapran n yznden balard. Bu
sayfann ypr3nmas kolay olduu iin, baz dizgiciler has
ma birini syfann arka yznden baladlar. Daha sonray
sa, yapran beyaz kalm olan arka yzne, kitabn, bir ya
da iki satra indicilmi adn basmaya baladlar. Ardndan,
baln altnda beya kalm> olan boluk, ok zaman basm
c ya da yayncnn damgas, iaretiyle doldurolmaya balan
d. Bu durumda, sz konusu damga, iaret, (firmann ala
retinin kopyas olan) simgesel ve alegorik sslemelerle, bir
reklam ilevi kazand. Sonunda, illstrasyon, iaret ya da
57
damgayla, yava yava, yaynn yapld yer, kitab satan ki
tapnn adresi ve yaynn yapld tarih belirtilmeye ba
!and. I 5. yzylda, tm eleriyle balk sayfas yaplmaya
balanmas, ancak 16 .. yzyln ikinci yarsnda yaygnlat.
Bu durumda da, "colophon" kld ya da tmyle orta
dan kalkt. Gnmzdeki, " ...... tarihinde .... .'de baslmtr"
ibaresi onun yerini almtr.
II. Kitabm tllstnsyonu (Resim ve Desenlerle Sslenmesi)
lik hasl kitap sslemcleri, el yazmasnn ssleneleridir.
Basmclar, ilkin, ssl harferi boyamak iini tczhipilerc
braktlar, ve 16. yzyln bana kadar, baz basl katlar
da, minyatrlcr, ereveler varln srdrd. Bash kitap
kendi z sslemesine sahip duruma gelince de, ressamlar ve
tezhipilcr, kimi zaman, ahab renkle gzelletirmek ama
cyla, bu alana el atllar.
I. Aa Ostne Gravr -
A
slnda, basncln ilk zaman
larndan kalma birok yapt sslemesiz kalmlr. Basnc
lar, ite bundan dolay, zeri kazl ahap kullanarak, yayn
larnn sslemesini kendileri yaptlar. zeri kaz ili ahap
lar, girintili knl olduklar iin, formada, tipografk harf
lerle kolayca harmanlanyorlard. Bylece, mctinlerle re
simler ayn zamanda baslabiliyordu. Ve, Bamberg'de ba
smclk yapan Alber Pfser, daha 1460'a, yaynlarnda bu
birlemeyi uyguluyordu. Bylece, basm yoluyla gerekleti
rilen sslemeler, gitgide, kitabn, tezhipilerin sslemeleri
ne alk itli yerlerine yayld: bunlar, ssl harer, sayfa
ereveleri, kitaplarn banda ve balca ksmlarndaki il
lstrasyonlar, metnin iine seritirilmi vinyetlerdi.14
Almanya'ya matbaann icadndan nce girmi olan aa
stne gravr, ksa srede, basl kitabn iinde de yer ald.
Daha 1476'da Venedik'e, ardndan da, 1522'ye kadar, do
duu kent olan Augsburg'da basmclk yapan Erhard Ra
dolt bu alann bir ncs olmutur. O dnemde, Alman ki
tap sslemecilii, ayn zamanda hem ressam hem de gra
vrc olan baz dikkate deer sanatlarn katklarndan ya
rarland. Bu kimselerin en nemlisi Albrecht Drer'dir
(1471-1528). Drer'in en nl yaplan "Apokalypsis",
"lsa'nn ilesi" ve "Merem'in Yar"dr. Drer'in a-
58
dalar olan Hans Burgkmair, Ur Graf, Hans Baldung Gri
en, Hans Holbein birok kitapta kulanlm olan oymabas
k reklerini braktlar. Ama, en ok beeniten illstras
yonlu kitaplar daba kk aptaki sanatlara aittir: Erhard
Reuwick ("Sanctorum peregrationum in montem in mon
tem Sion opusulum", Mainz, 1486), Michail Wohlgemuth
("Weltchronik de Schedel", Norberg, 1493), Hans Schoe
uffein ("Teuerdank, Nrberg, 1517), v.s.
Almanya 'nn her yanna dalm durumdaki Almanlarn
15. yzlda Alman kitap sslemeciliine damgalarn bas
m olmalarna karlk, bu konuda, her lkeye zg koul
lar da etkili olmutur. Bu arada, lspanya'da, kitap, Marip
etkisinde kald. Sanat ve enielektel ya zaten pek geli
mi olan talya' da, kitap sslemesi ksa srede zgn bir bi
em kazand. Alman oymabaskcaru tarama izgili ve yo
un ahaplarn yerini, ilka etkisinin ve klasik inceliin iz
lerni tayan, daba izgsel bir kitap sslemesi ald. Bunun
en iyi rnei, Francesco Calanna'nn 1499'da Venedik'te
Ado Manuce tarafndan yaynlanan "Hynerotomachia"s
dr.
Ilk kitaplarn illstrasyonu, ahap zerinde almaya
alkn sanatlarn tekniklerinin de rnyd. On kad
yapmclarnn biemi, Torquemada'nn "Meditationes"in
de (Roma, 1473) aka grlr. Ayn biere Lyon kitap
lnda da rastlanmaktadr ("l'Abuse en oourt", "Quatre fls
Aymon", 1480). Pars'te, basl ilistrasyon daba snraki bir
tarihte yayld. Bunun nedeni, tezhipi atlyelerinin o sra-
larda h313 devam eden canll olabilir. Daha ince yapml
ve d etkilerden kurtulmu aa oyacl rnleri Fran
sa'da kendini Jean Dupre, Guy Marchant ("Danse macab
re", 1485), Pierre L Rouge ("Merdes hystoires") tarafn
dan, ve Atoine Verard ("A de bien vve et de bien mou
rir", 1492; "Chroniques de France", 1493) iin yaynlanan
ktaplarda ortaya koyar. Ktap retiminin byk bir bl
mn, dinsel treniern usul ve srasyla ilgili kitaplar, ve
zellikle de, yarm yzyl boyunc Paris basmclnn b
yk baans olan dua kiatplan olutunnutur. Bu kitaplann
tm, aa stne gavr olara ilenmi nemli konularla
sslyd, ve yine, hemen hemen btn sayfalarnda, ssle
me olarak ereve vard.
59
2. Met Ozerne Grtr - Basmclar, zerieri girintili
kntl olarak oyulmu metal levhalar kullanabildi ve bunlar
ipografik harflerle bir araya getirebildiler, ama, asl, metal
stne gravr, "oymabask"yd. Bu yntemde, oymabaskc,
deseni, kaz kalemiyle, (genellikle bakrdan) bir metal levha
zerine izerek dorudan oyard. Ama gravr oymabask
olarak yapmak iin daha byk bir bask gerekliydi, nk
mrekkep ukurdayd. Dolaysyla, gravr, kahartlar m
rekkeplenmi basm harfleriyle bir ayn forada kullanmak
olana yoktu. Byle bir ey yapabilmek iin, iki bask yap
mak gerekirdi ki bu da hem zaman kayb hem de baz tek
nik glkler derekti. Bundan dolay, oymabaskdan ba
langta kitap basmnda ancak pek nadiren yararlanld.
Ama, 16. yzyln ikinci yarsnda, bu yntem, kitap basm
na, kitap illstrasyonuna ondan sonraki iki yzyl boyunca
egemen olacak derecede yerleti. Bu deiikliin nedenleri
nelerdir? Kitap yapmnda hibir deikilik olmad ve iki
bask sorunu basarclarn karsna kmay srdrecekti.
Bunun zerine, oymabask teknii deiti. Daha nce, bakr
levhalar kalba dklr, sonra bunlarn yzeyleri tomada
dzeltilir ya da ahmerdanla dvlrd. Bakr levhalarn
kalnl birbirinden deiikti ve yzeyleri dz deildi. Lev
halann ince, son derecede dz olmasn ve yaz kalemine el
verili homojen bir yzeye sahip olma.n salayan haddele
me, 16. yzlda icat edilmitir.
lll. Basl Metinler
I. Orim * 15. yzlda baslm olan toplam kitap says
30 il3 35.00 , toplam nsha says ise 20 milyon kadar tah
min edilmektedir. O sralar Avrupa'nn nfusu 10 milyon
dan ok deildi. 16. yzylda ise, baslan toplam kitap says
150 ila 20.00, toplam nsha says ise 20 milyon nsha
kadar oldu. Ve bu kitaplarn, 45.00 'i Almanya'da, 26.00 'i
lngiltere'de, 3500' Polonya'da, 25.000'i Paris'te, 15.00'i
Venedik'te, 13.00 'i Lyon'da v.s. baslmt.
Bir basmda baslan kitap says da ayn derecede belir
sizdir. Yeni teknik, nsha saysn artrmay salyordu.
Ekonomi de bunu salk veriyordu; nk, nsha saysn ar
trmak, kitabn harlanmasnn gerektirdii giderleri zama-
6
na yaymay salyordu. Ama, pazar olanaklar ve rekabet,
bask saysn snrlandryordu. Satlnayan kitaplarn ok
olmas durumunda, yatrlan sermaye dondurulmu oluyor
du. stelik, bir kitap iyi sat yapnca, hemen, baka bir ya
ync tarafndan sahtesi baslyor, bylece, bir metnin ok
satlmas, kendini, yksek tirajlarla deil de eitli basmlar
la ortaya koymu oluyordu. Gutenberg'in bast "Kutsal
Kitap", kukusuz, 300 nsha haslmt. Ama, 1480'den n
ceki birok basm da I 00 ya da 150 nshayla yetinilmiti.
Daha sonralar, baz basmlar 1 .000 hatta 2.000 nshaya
ulat. Ama, ortalama, zayf olmay srdryordu: yzln
sonunda 4!Xl ila 50 nsha, 16. yzl boyunca 60 ila 1200.
17. ve 18. yzyllarda ise, rekabetin byk ve kadn pahal
olmas dolaysyla, bask saylar 2.000 nshann altnda kal
yordu.
2. Metinlr - Basl ilk metinler, Gutenberg'in icadnn bir
ortaa olay olduunu ortaya koymaktadr: 15. yzlda,
bunlarn drtte Latince olmay srdryordu ve yars
da dini kitaplard.
rnein, basl kitaplarn ilki olan Kutsal Kitap 15. yz
ylda 130 kez basld ve 1465 ile 1520 arasnda da Kutsal Ki
tap ve ilgili aklamalarn 1300 basm yapld. Basmcln
ilk zamanlarndan kalma kitaplar arasnda, dinsel trenie
rin usul ve srasyla ilgili birok kitap yer alr: 418 dua kitab
ve 73 gndz ayini, 36 kilise dualar kitab, v.s. 15. yzlda,
matbaa, kilise doktorlarrn balcalarnn pk ok yaptn
bast: Aziz Albertus Magnus'tan, basmcln ilk zmanla
rndan kalma olarak bilinen 205 basm; Aziz Bonaventu
ra'dan 189 basm, Aiz Bemard'dan 174 basm, Aziz Au
gustinus'tan 187 basm, Floransa Bapiskoposu Aziz Anto
ninus'tan 136 basm, v.s. Bu arada da, inananlarn dindarl
n doyurmaya ynelik btn bir edebiyat ortaya kt: din
kitapklar, tek tek ya da derleme olarak, azizierin yaam
lar, dua kitaplar (1485 ile 1530 arasnda 140 hasm). Bu
arada, birok kentte, bask makinelerinin almalarna din
sel trenierin usul ve srasyla ilgili ya da dinsel bir kitapla
balam olduunu belirtneden gemeyelim.
15. yzl yayncl ilka edebiyatn biliyordu; ama, bu
yaynclkta, en ok bilinen ortaa yazarlannn dierlerin
den nce gelen bir yeri vard. Bu nedenle, en ok onlar is-
61
tinsah edilmi, evrilmi ve uyarlanmtr: Cicero'dan 332,
Aristoteles'ten 165, Vergilius'tan 160, Aisops'tan 135, Ca
to' dan 135, Ovidius'tan 125, Vegetius'tan 99, Boetius'tan
93, Sneca'dan 7 1 v.s. yayn. Dilbilgisi ders metinleri, orta
ada yararlanlanlard: Donatus'tan 365, Alexandre de Vil
ledieu'den 300 basm. Hukuk kitaplar, 15. yzyl basm re
timinin onda birini oluturmaktadr: bunlarn pek ou ge
lenek-grenek kitab, 200' ksmen ya da tamamen "Cor
pus juris civilis" (yurttalk hukuku -.n.) kitaplar, birou
yorum ve zellikle de 15. yzl talyan hukukusu Bartolo
di Sassoferrato'nun 200 kez baslm olan yarnlardr. "Bi
limsel" alan, basmcln ilk zamanlarnn kitap retiminin
bir dier onda birini kapsar. Vincent de Beauvais'nin, Bart
h6lemy de Glanville'in, Pierre de Crescens'n, Werner Ro
levinck'in orta intihalleri ok baarlyd, ama basmclk
kuramsal bilimin gelimesinde pek rol oynamyordu. rne
in, Alberti'nin mimarlk ve Valturio'nun askerlik sanat
konusundaki kitaplarnn yayinlanmasyla daha ok yararl
oldu. Kitabn seslendii topluluk, ounlukla, papaz adayla
r olduu iin, halk diliyle yazlm metinler toplam retimin
drtte birini bulmuyordu. Baslan kitaplarn ou eviri, ve
kah ibadet ya da ahlak, kah, o srada yaynlanm klasik (es
ki Yunan ve Roma ana ait -.n.) kitaplard. zgn ya da
ada kitap azd ve baslanlar da, ancak, baarsn srdr
mekle olan valyelik romanlaryd.
Dolaysyla, demek ki 15. yzl yaynclar ortaa d
ncesine umulmadk bir yaylm saladlar. Ama, hangi or
taa aktarmlardr? Hereyi basadlar ve ticari ldere
gre bir seme yapmak durumunda kaldlar. rettiklerini
piyasaya srerek kr salamak tasasnda olduklar iin, ola
bilecek en ok sayda mteriyi ilgilendirebilecek yaptlar
aryorlard, ve yaptklar seme, ortaa dncesini, ancak,
15. yzl insannn dnce ve kayglarn deitiren priz
masnn tesinden ortaya koymaktadr.
statistiklerin karsna, basmcln ilk yllarnn sonu
olan kanlmaz 150 tarihi kmaktadr. Kitabn sunuluu
bakmndan kt olan bu kopukluk, metinler bakmndan
da yledir. Ortaa ile Rnesans arasna kronolojik bir snr
koyaya kalkmak tehlikelidir. Bununla birlikte, ktap ko
nusunda, bunlardan birnden dierine gei, kendini, yayn-
62
larda 1520 dolaylarnda ortaya kan deiimler ve kopma
larta gstermektedir. Bu tarih, yeni kitaplar yerlerini aldk
lar bir srada, ortaa ve intihal nitelikli kitaplarn yaylma
sna bir son veriyor gibi grnmektedir. Bu olay aklaya
bilmek pek kolay deildir. Sadece, hmanistlerin yazlarnn
bu tarihten itibaren yaylmaya balad grlebilir. Luther
de, Roma'dan 1520 tarihinde koptu, ve bu kopma dolaysy
la, 10 Aralk tarihinde, alevler, papalk genelgesiyle birlikte
btn bir kilise hukuku kitaplar ynn da yok ediyordu.
IV. Hmanizm n Kitp
Hmanizm 14. yzyl lalya'snda ortaya km (Petrar
ca, Boccacio ), ve yine orada, Pogio, Aeneas Sylvius Picco
limini (Il. Pius), Lorenzo V alla gibi kiilerden oluan bir ya
zar ve derin bilgili kiiler topluluuyla gelimiti. Ilka ede
biyatlarnn yeniden canlandrlmas, matbaada bu isteini
gerekletirebilecei sekin bir ara bulmu olan insanln
balca kaygsyd. Tipograflar, ortaan muhafaza etmi
olduu klasik metinleri yaymlardr, ama bu yazlar gzden
geirilmitir. Hmanizm ise, elyazmalar arasnda bir seme
yapt ve metin eletirisini icat etti; eski yorumlarn yerine
Beroaldo'nun, Mancinelli'nin, Sabellico'nunkileri v.s. koy
du. Ayn zaman iinde de, matbaa, bilgili halka hmanistle
rio gn na kardklar eski metinleri tantt ve temel ni
elikteki tm Ltince yaptlar yaynland.
1453'te Trk istilasndan kaan Bizansl bilgili kiiler
talya'ya snm ve oraya Yunanca'y gelirmilerdi. Bun
dan dolay, Yunan harfleri, basl kitapta ilk olarak orada,
nce alntlarda, daha sonra da Yunanl yazarlarn tm ya
ptlarnn kendi dillerinde yaynl.anmasyla ortaya kt. Bir
ka yl sonra ise, Yunanca talya dna yayld. Paris'te, Gil
les de Gourmont Yunanca metinler basan ilk kii oldu ve
1507 ile 1517 arasnda 2 basm yapt. Dilbilgisi ders kitap
lar ve klasik metinler oald, ve 1525'ten itibaren de, Yu
nanca renmek gerek bir imrenme vesilesi oldu. Hatta,
baz kimseler, Yunancann yanna lbraniccyi de eklemek is
tediler; "homo trilinguis" (" dil bilen kii" -.n.) olmak
pek ok hmanistin lksyd: Louvain'de "le College ro
yal" Latince, Yunanca ve branicenin renimi iin kurl-
63
mutur. Ibrani harferi de ilk olarak alntlarda ortaya kt,
ama batan sona Ihranice olarak baslm kitaplarn pek o
u, Yahudi basmclar tarafndan lsrail topluluklar iin ger
ekletirilmitir.
Klasik metinlerio yaylmas, zgn metinlerle doymu bir
pazr genileterek ve ulusal dillerin gelimesine uygun d
erek, evirilerindeki bir artla tamamlanyordu. Krallar,
klasikierin Claude de Seyssel, Mellin de Saint-Gelais, Eti
enne Dolet, CICment Marot, Lzare ve Jean-Antoine de
Ba"if Jacques Amyot gibi yetenekli yazarlar tarafndan evi
rilmcsini tevik ettiler. aeti bir dilden dierine eviriler
de vardr: bundan, zellikle, uzun sredir kendi dillerinde
yan I talyan yazarlar, Patrarca, Boccacio yararlandlar.
Hmanizm en geni etkiyi, eitim ve retim alannda
yapt. Hmanistlerin ardndan Protestanlar, her yerde Latin
okullann ve akademileri gelitirerek, renime zel bir ilgi
gsterdiler. Kar Reform'un Katolikleri, ve zellikle de,
1550'den balayarak, Katalik Avrupa'da btn bir kolejler
(ona retim kurumlar -.n.) a kuran Cizitler, onlar
taklit etmilerdir. Hmanistlerin prensi Erasmus'ta (149-
1536), en ok baar kazanm olan, onun (baslm olmakla
birlikte), Kutsal Kitap'la ilgili yalar ya da ahiaka ilgili in
celemeleri deil, "Adagiorum Chiliades" (150 ile 156 ara
snda 16 basm), "Duplici copia verbrum", "De Consri
bntis epistolis", "Apphthegata" gibi dilbilgisi ya da p
dagojik yaptlardr. Baars en uzun sre1i olan ise "
cuklara Ozg ve Drst Incelik" adl yaptdr.
Hmanizmin bilimsel alanda daha a etkisi oldu, nk
hmanizmin ilk yazariarna ball aratrmann geli
mesini engelliyordu. Dolaysyla, 16. yzlda, matbaann,
yeni bilgiler elde etmeyi kQlaylatrmaktan ok, edinilmi
kavramlar yaygnlatrma yoluyla, eski nyarglann kkle
mesine katks oldu. Tarih kitaplar, karsnda geni bir
okur kitlesi buldu; ama bu, daha ok, sylencesel tarihle il
gilenen bir okur kitlesiydi. Corafada, yazlanlarn henz
pek az Amerika'dan sz ederken, pek ou Ortadou'yla
ve Kutsal Yerler'le* ilgiliydi. Tpta, modemler, Vesale'den
Femel'e, yaynland, ama en bataki yer, Hippokrates'e ve
zellikle de Gallienus'a verildi; basmclk, Gallienus'un
nn onaylad: 15. ve 16. yzyllarda, tm yaptlarnn 19
6
kez basm ve yaptlarnn 620 ayr basm. O dnemde,
matbaa, en byk hizmeti, resimli kitap yoluyla, tasviri bi
limler alannda gerekletirdi: anatomi alannda, Vesale ve
Charles Estienne'in byk kitaplar; botanik alannda,
Brnfels ve Fuchs'un kitaplar; zooloji alannda Gessner ve
Belon'unkilcr; mineraloji alannda Agricola'nnkiler, v.s.
Btn bunlar, usta teknisen ve iyi tccar olmakla yetin
meyerek kafa ilerinde de yer almay baarm ve kendileri
de mtebahhir, derin bilgili, olmay baarm kiiler sayesin
de olan<kl klnmtr. Burada bu kiilere rnek olarak an
cak baz ayrt ettirici zellikteki kiilerin adlar verilebilir.
Basel' de, Kilise Babalar'ndan doru metinler vermeye
alm ol<n Jean Amerbach, Erasmus'un yayncs ve dos
tu Johannes Froben ve bu kente kitap dnyasnda sekin
bir yer vermek amacla aba gstermi olan btn bir ba
smclar topluluu. talya, hmanist yaynclar bakmndan
zengin ve bunlarn en nemlisi de AJdo Manuzio idi. llkin
retmen olan bu kimse 1494'te Venedik'te bir tipografi
atlyesi at ve 1515'e kadar burada 150 kitap bast. Yunan
l yazarlardan yaynlara ayr bir zen gsteriyordu. evre
sinde, parlak bir derin bilgili kiiler ve Helenisller topluluu
oluturmutu. Bu toplulua "Aidino Akademisi" ad veril
mitir.
Paris'te, Henri Estienne ilk Fransz hmanistlerini yayn
lad. Olu Robert ise, gerekletirdii, Kutsal Kitap'n eit
li yaynlar ve evirileri, ayrca, szlklk alanndaki
nemli etkinliiyle tannr. Josse (ya da Jodous) Badius,
Simon de Colines, Michel Vascosa_ Latin klasikierin me
tinlerini yaydlar.
ChrCtien Wechel, Conrad NCobar, Guillaume Moral
Yunanca yaynlarda uzmanlatlar. Derin bilgili kii ve usta
zanaat Geoffroy Tory, "Champfeury" (1529) adl yaptn
da harfin yapl konusunda modern kurarlar gelitirdi.
Baz hmanistler ve bilim adamlarnn, yaptlarnn daha iyi
yaynianmasn salamak amacyla, kendilerinin yaync ol
duklar da grlmtr:
Nrnberg'de, gkbilirci Regiomontanus; lngolstadt'ta,
matematiki Appianus, Ulm ve Basel'de, tarihi ve tealog
Sebastian Frank gibi. Mimar ve gravrc Androuet Du
Cerceau ise Paris'te kendi yaptlarn kendisi yaynlamtr.
65
V. Ktp ve Refor
6 Temmuz 1415 gn, Jan Hus Konstanz'da diri diri ya
klyordu. Bununla birlikte, onun reformcu fikirleri de ken
disiyle birlikte lmyotdu. Ama, bu fikirler, Bohemya'nn
dar erevesini pek aamad. Bir yzyl sonra ise, Luther,
Wittenberg'de, benzer fikirler gelitirdii bir levha asyar ve
birka ay iinde btn Almanya onu tanyordu. Reform'un
douunun belirtisi olan, youn tartmalarla dolu drt yl
boyunca, Luther'den, Latince, Almanca ve baka dillerde
80basm yapld. yle ki, 1546'da, ldnde, kitaplarnn,
nemli tirajlarda, 3700 basm yaplmt. Ayrca, bunlara,
yapt, Kutsal Kitap'n eitli evirilerini de eklemek gere
kir. Bylece, Jan Hus'n baaramad yerde Luther'in ne
den baarl olduunu grm oluyoruz. Kukusuz, aradan
geen zaman boyunca anlaylar gelimiti; ama, asl nemli
olan, Luther'in elinde, fikirlerini yaymak bakmndan,
Hus'n sahip olmad bir ara bulunmasyd: matbaa.
Fransa'da, yeni fikirlerio gelimesini aklayan neden
vardr. Her eyden nce, Erasmus, LcfCvre d'Etaples ve
Meaux To
p
luluu'nun etkisiyle hmanizmin yaylmas;
"Reform
O
ncesi" ad verilmi olan dnem budur. tkinci
olarak, kitapla ilgili mesleklerde Almanlarn varl gelir ki
bu da Luther'ci yazlarn Fransa'ya girmesini salayan yol
olarak, biilmi kaftand . Sapkn kitaplarn yaylmasna kar
fermanlarda ok zaman yabanc basmc ve yaynclar
sulanmtr. Ve nihayet, Luther ile karttiarn kar kar
ya getiren anlamazlk 1519'da Sorbonne'un nne getiril
di, ve bu yarg kurulu, kararn ancak iki yl sonra verdi. Bu
iki yl boyunca ise, bir yandan, Luther'in yaptlar her tarafa
yayl rken, bir yandan da dikkatler Luther'in zerine ekil
di.
Luther'in, din sapknl niteliindeki bu yazdklar, mu
halefetle karland iin, gizlice yaylyordu. Dolaysyla.
demek ki, Luther'in yazdklarnn karlat bask ve mu
halefet onlarn zerine dalayl ama anlaml bir k tutma
sayd, bunlarn anlalmas da g olurdu. 18 Mart 1521
gn, I. Franois, yksek yarg organn, Hristiyanlk inanc
ve Kutsal Kitap'la ilgili kitaplarn satn denellereye a
ryor; 13 Nisan 1598 gn ise, Nantes Ferman, kitaplarn
66
tealoglar tarafndan denetlenmesini ngryor ve iftira ya
da kltme amacn gden yazlarn ya)lmasn yasaklyor
du. Bu iki tarih arasnda, yzyl boyunca hep, tutuklamalar,
ayn konuyla ilgili ferman ve kararameler, ve yalnz kitap
larn deil, onlar basan, yayan, satan ve alm olanlarn da
yakldklar odun ynlarnn klar grld. Fransa gibi,
din savalarndan ac ekmi olan, ve ikisi de byk birer ki
tap reticisi olan Almanya ile Hollanda konusunda cia ayn
gzlerde bulunulabilir. Sapkn kitabn cezalandrlmas
oralarda da ok erken bir tarihte balamlr.
Kitap dalm yalnz Kaolik lkelerde glkle karla
myordu. 1520'de, Luther, onu mahkum eden Papalk yaz
sn yakyordu; ve bunu yaparken, anlaml bir davranla, ay
n odunlarn zerine baz kilise hukuku kitaplar da koydu.
Bylece, etkisini grdmz, ama ayn zamanda 16. yzy
ln ve dini sorunlarn snrlarn aacak olan geni bir kitap
yakma hareketini balatm oluyordu. Bu hareket, 16. yzy
ln ve dini sorunlarn snrlarn aacakt; nk, fikirlere
saldrmak iin, ie hep, onlarn her zamanki ulatnna arac
olan kilaba saldrya gemekle balanr.
Yaynlarn denetimi, Kalolik lkelerde olduu gibi, Pro
testan blgelerde de ksa zamanda rgtlendi. Cenevre' de,
Byk Kurul'un izni olmadan basm yapmak yasakt ve bu
kurula aykr davrananlar cczalandrlyordu. Bu gerekeyle,
hapsedilenler, hatta 1557'de idam edilen basmc Ducesne
gibi, lme mahkum edilenler bile oldu. Protestan sansr
yalnz "papac" kilapiara ynelik deildi; Reform, kopmala
ra da kar kmak zorunda ve ba heterodoks15 fkirlerio
yaylmasn nlemek durumunda kald. rnein, Nrn
berg'de basmc Hans Hergot, anabaptist16 yazlar yaynla
d iin idam edildi. 1574'te ise, Dordrecht Sinod'u, Kato
lik lkelerin kararlarnnkinin benzeri szcklerle, "sapkn"
kitaplara kar nlemler alyordu.
Balca Protestan kitap yaym merkezleri ilkin Alman
ya'dayd. Yzyln ikinci yarsnda, 1541'de Calvin'in yerle
tii Cenevre bu alanda temel nitelikte bir ro] oynad. Ce
nevre' deki Fransz mlteci says korkuntu ve bunlar ara
snda Jean Crespin, Robert Estienne gibi kitap ve basm
clar vard. Bu kimselerin en karakteristik olan, Cenevre'de
pek byk bir yayn iyeri kurmu olan Laurent de Nor-
67
mandie olmutur. Bu kii, 1569'da ldnde deposunda
35.00 kitab vard ve piyasadaki 50.00 ci lt kitabn salaya
ca gelire sahip durumdayd. Bylece, kitap yoluyla, gerek
bir Calvin'ci propaganda bakan rol oynamtr.
16. yzln ikinci yarsnda, gelien Kar Reform da ki
tab propaganda arac olarak kulland. Bu dnemde, kitabn
dald balca merkezler, hepsi de niversite kenti olan
Paris, Luvain, Kln ve l ngolstadt'd. Bu hareketin en bata
gelen simas ise, Cerncn dnyasnda ok byk bir etkisi
olan Aziz Petrus Canisius olmutur. Onun kitaplarnn pek
ok basm, evirisi, uyarlamas yapld ve kk kateizm
kitab bir yzylda 4(K) kezden ok basld.
V. Insanlar ve Ktaplar
I. Kp/ Ilgili Mesker - Yeni bir meslek olan matbaa
clk, hemen, bir anda, nceden var olan bir ereve iinde
yer almad; yaylmas, onu eski kitap meslekleriyle ilikili
duruma getirdi: mstensihler (o zamanlar, yazc deniyor
du), tezhipiler, gitgidc, elyazmalarnn yapm ve dola
mndan basl kitap ticaretine getiler. Oysa bu meslekler,
en azndan niversite kentlerinde, belirli bir dzen iimley
di; yeleri niversite'ye aitti, ve ilk basnclar buralara yer
lctiklerinde, kolayca, niversitenin korumas altna geti
ler. Ticaretlerinin yararnn onlar niversite semtinde bir
ar<ya getirmesi ve ilerinden birounun kitapta ilgili eski
mcsleklerJen gelmeleri, bu durumu kolaylalrJ. teki
kentlerde, meslcin icras, balangta, uysal olmay gcrek
tirdi; kitaplar, eski yazarlar, ya da, kitap, sallklar mallar
arasnda artk bata gelen bir yer tutmayan tuhafiyccilcrdi.
Ama, 16. yzln ikinci yarsnda, ekonomik bunalm, lonca
arkadalarnn hak iddialar, rekabet, ve sahtelcrin, tak.itle
rin artmas, kalfalar bir araya gelmek zorunda brakt, ve
gitgide karmaklaan ynetmcliklere uyulmasn, mesleki
karlarn savunulmasn salamak amacyla, tm Avru
pa'da matbaac lancalar kuruldu.
Balangta, matbaacyla kitap arasnda kesin bir ayrm
yoktu. Baz kitaplarn ba matbaaclan kendileri iin a
ltralarnn yan sra, baz basnclar da imal ettikleri ki
taplar kendileri satyor, ve maslekdalarna verdikleri mal
68
karlnda da, ok zaman, para deil de, dkkanarnda
sattklar kitaplar atyorlard. Matbaa harferinin dkm
ve ticaretini balangta basmclarn kendileri yaptlar. Cil
iler ise, uzun sre, bir matbaaemn atlyesinde ya da bir ki
tapnn dkkannda alan basit iiler olarak kaldlar. Bir
tek meslein icras o meslei icra eden kimseyi yaatmaya
yetmeyen ikinci derecedeki kenllerde bu belirsizlik daha da
bykl. Oralarda, kitap ayn zamanda, parmen ve ka
t da satyor, mrekkep imal ediyor, kitap ciltliyor ve k
tkler hazrlyord.
Matbaacln bata gelen sorunu fnansmand. Malze
menin hazrlanmas, hammaddenin satn alnmas nemli
miktarda para yatrnay gerekliriyordu ve bu para retilen
mcln satnn az ya da ok ar olmasna gre geri geliyor
du ki, Gutenberg'den balamak zere birok matbaaemn
karlat parasal glklerio nedeni de budur. Baar, gi
riimin rizikosunu stne alan, hatta kimi zaman giriimi
kendisi yapan bir sermaye salaycnn mdahHlesine ba
lyd. Bylece, kitab imal eden basmemn yan sra, ortcya
yeni bir meslek, kitabn yapmn sbvansiyone eden ve sat
n salayan yaynclk meslei kt.
Fust'un, daha sonra Schoeffer'in, Gutcnbcrg'in yannda
ki yeri buydu. Yalece'taki ilk basm ilerini finanse etmi
olan Vitzlant'lar, Ravensburg'ta her eit ticaretle uraan
bir ticari ortakln yeleriydiler. 1473'te Lyon'a matbaay
sokansa, Barthelemy Buyer adl zengin bir tacirdi. Bu kim
se, o srada kentte geici bir sre iin bulunan Liege'li bir
matbaacy kulland, ve rettiklerini, ksa bir sre sonraysa,
melakdalarnnkileri de satmak iin Fransa'da birok ube
at. Antoine Yerard, daha sonra da Jean Petit de Paris'te
buna benzer bir rol oynadlar; 1493 ile 1530 arasnda, Jean
Petil, birok basnc altrarak ve gerek masrafarda gerek
satta ortak olarak yaklak 150 basm yapt. O dnemde,
tm Avrupa" da byk kitap aileleri eitli kentlerde iyer
leri kuruyor ve ilerini snrlarn tesine yayyorlard. rne
in, Floransa'daki Giunta'larn, Venedik ve Lyon'da da, i
leri iyi giden brolar; talya, Fransa, Almanya ve Ispan
ya'da depolar vard. Augsburg'da kitap (1498-1522) Jo
hann Rynmann ve Venedik'te kitap Alansee kardeler,
Strasburg'tan Venedik'e birok kentte basmclar altr-
69
yorlard. Kimi zaman, basm ve yayn ayn ellerde kalyordu.
Nrnberg'de 1473 ile 1513 arasnda basmclk yapm olan
Anton Kobcrger zamannn bala gelen yaynclarndan bi
riydi. Yaklak yz kii alan atlyesinde 24 bask makine
si alyordu. Kobcrger ayn zamanda baka basmclar da
altryordu ve Avrupa'nn balca kentlerinde acenteleri
vard. Yaygn ilikileri olan bu byk yaynclar ok zaman,
kanlmaz olarak, en yksek sayda olmay srdren daha
az gl yaynclarn araclar oluyorlard.
Matbaada alma koullar an. I, kasasnn banda
oturarak, daha sonra ise ayakta alan dizgiciyle, bask ma
kinesini kullanan basmc ii, formalar mrekkepleyen ki
i, ve nihayet, ok zaman basmevinin sahibinden bakas
olmayan musahhih arasnda bllm durumdayd. I
gn sabahn bei ya da altsnda balar akamn yedisi ya
da sekizine kadar srer, almaya le yemei iin ancak
bir saat ara verilirdi, ama allmayan gnler oktu. al
ma zahmetliydi: yerlemi kurallara gre, gnde 250 ya da
daha fazla yaprak haslnas gerekliydi. Bir matbaada ala
biirek iin okuma bilmek, hatta Latince'ye pek yabanc ol
mamak gereknesine karlk, cretler, daha az uzmanla
m iilerinkinden pek yksek deildi. Ve nihayet, iveren
ler, gdadan ve kalfalarn parasndan tasarruf etmek ama
cyla baz eyler yapmakta pek sklgan davranmyorlard.
Buna karlk, bu basmc kalfalar byk kentlerde oktu
ve ekipler halinde almaya alk olduklar iin de birbiri
ne bal topluluklar oluturuyorlard. 1539'la 1543 ve
1569'la 1573 arasnda, iki kez, Paris'te ve Lyon'da, pek mo
dern tutumlu grevler yaptlar; Anvers, Frankfurt ve Cenev
re'de de buna benzer hareketler oldu. Istekler drt eitli:
fiyat artlarn karlayabilmek iin cretierin artmas, ig
nnn ksaltlmas, retim nonnlarnn drlmesi, kalfa
larn hemen hemen bedava bir el emeinden yararlanmak
amacyla artrdklar rak saysnn bir dzene ba1anmas.
Kalfalar, ancak bu son noktada, istek1erinin karland
ne srlebilecek bir sonu elde ettiler.
2. K/ il Mev: AynV S * Bir meta
olan basl kitap, rekabete bamlyd ve kendini sahtecilie
kar korumak iin, ksa srede, ayrcahklar sisteminin iine
kapanmak zorunda kald. Fikir iletim arac olmas nedeniy-
70
le de, hemen, dini ve mlki yetkililerin sk bir denetim ve
gzetimini zerine ekti. Bylece, ticari korumadan fikirle
rio denetlenmesine, btn bir karmak ve tedirgin edici
mevzuat, yaynclk yaamna yzyl boyunca kstek oldu.
Bir yaync, bir kitap yaynladnda, ayet sallacandan
eminse, dier yaynclarn da ayn metni yaynlaralarna
engel olan hibir ey yoktu. Buna, intihal, art denir. Bu
yntem giriimcileri felce uratyordu. Yaynclarn yaptk
lar basmlar ok satlmyordu, nk, yaynlarn hazrlan
mas ve metinlerio dzeltilmesigibi giderleri olmayan baka
yaynclar ayn mal daha ucuza pazara srebiliyorlard.
Bundan dolay, yaynclar, kamu yetkililerinden, yaynladk
lar kitabn baka biri tarafndan yaynianmasn belirli bir
sre iin yasaklayan bir "ayrcalk" istediler. Ve daha
1479'da, Warzburg Piskopsu byle bir ayrcalk veriyor, ve
16. yzyln banda da ayrcalklar tm Avrupa'da yaynlan
koruma altna alyordu. Fransa'da XII. Louis dneminde
ortaya kan bu ayrcalklar, krallk mhrdarl, yksek
yarg organ ya da daha alt dereceli adalet kurullar tarafn
dan veriliyordu, ama, Moulins Kararnamesi'yle (156), bu
yetkiyi sadece kendi mhrdarlna tand. Bu sistem baz
sakncalara yol ayordu. lktidar, ok geni ayrcalklar tan
yarak ya da bunlarn geerliliini srgit uzatarak, kayrmak
istedii baz basmc ve kitaplar lehine tekeller yaratm
oluyordu. stelik, hibir uluslararas antlama var olmad
iin, tannan ayrcalklar, verildikleri lkenin snrlar dn
da geerizdi.
Kitaplarn ilettii fikirler, ksa srede, yetkilileri kayg
landrmaya balad. Kilise, matbaann gelmesini ok zaman
destekiemi olmakla birlikte, ayn zamanda da dini kuralla
ra uygunluun bekisiydi ve sapkn fikirlerio yaylmasn n
lemek greviydi. Daha 1479'da, Kln niversitesi, Papa IV.
Sixtus'tan, sapkn nitelikteki kitaplara kar giriimde bu
lunmak yetkisi ald. Benzer yetkiler, 148'te Mainz'ta,
1487'de Valance'ta, 1491'de Venedik'te v.s.'de de tannd.
Reform'un gelimesi bu denetimin younlamasna yol at
ve cismani iktidar bu ii ele ald. Ite o zaman, ayrcalk, ti
cari bir koruma olmakla yetinmeyerek, zorunlu duruma
gelmi olduu iin, denetim aracna dnt. Bu dzenle
menin snrl bir etkisi oldu. Yasak kitaplarn says, artk
71
bunlarla ilgili kataloglar ("indeks"!?) dzenlemeyi gereki
recek kadar ok artt. Yasaklanan kitap says armay 17. ve
18. yzyllarda da srdrd, ve tedirgin edici bir mevzuat
baz lkelerde yayn yaamn ilemez duruma getirirken,
Hollanda gibi daha liberal rejimii baz lkelerdeki kitap
retimiyse, onlarn zararna olarak, geliti.
3. Yaznn Durmu " Kitplarndan dzenli ve normal ge
liri olan yazar kavram, modern bir kavramdr. Ortaada,
isteyen istedii clyazmasn kopya edebilir ve bunu can iste
dii kadar yapabilirdi. Balang dneminde, matbaa, esas
olarak, eski metinler yaynlyor ve derin bilgili kiilerin hiz
metlerinden ancak, yaynlanacak elyazmalarnn seimi ve
mctinlerin dzeltmeleri iin yararlanyordu. Matbaann ge
limesi ve yaylmasndan sonraysa, ilk kez yaynlanan metin
says azald ve yaynclar yeni metinler aramaya baladlar.
Bu arada da, matbaann, yaptiarna salayaca yaylmann
bilincinde olan yazarlar, yaynetiara gitgide daha ok, bas
lacak yaz getiriyorlard.
Bunl<rdan bazlarnn karlnda bir ey beklemeden,
srf an olsun diye yazmalarna karlk, birou na da, bas
lan kitaplarndan birka nsha veriliyor, ve onlar da, bunu,
eitli biimlerde, yani ya satarak, ya da, ok zaman, kendi
lerine nasl teekkr edeceklerini ok iyi bilen dostlar ve
koruyucuianna armaan ederek kurulandrYorlard. Eras
mus, ite byle refaha kavutu. Bilim ve sanat koruyuculu
una bel balamak alkanl, ayrca, yazarlar, yaptlarnn
bana vgl ilhaf yazlar koymaya da ynelti. Ve, tabii
ki, kitaplar kendilerine sunulan byk kiiler de onlara bu
nun karln dyorlard. Daha 16. yzldan balayarak,
yaymclar yaariara para demeye baladlar, ama yazarlar
yaptlarn yaymedara satma alkanln ancak 17. yzlda
kazand. Ama yine de, yksek miktarda paralar dendii
azd ve yazarlar vgl sunma yazlarnn kendilerine sala
yacan umdular yararla yetinmeyi srdrdler. "Cin
na"nn sat Comeille'e 2.00 ek getirdi. Yazrlar, basla
ck olan metinlerini satarken gtr bir para alyor ve m et
nin daha sonra saladklarndan yararlanamyorlard.
nk, telif hakk henz yoktu.
Balangc Ingiltere yapt. Daha !667'de, Milton, "Kayp
Cennet"ini satyor, ve yayncs, kitabn yeniden baslmas
72
durumunda, ona, ilk basmda ald para kadar bedel de
yeceini vaat ediyordu. 1710'da, sorun, hukuksal dzeyde
sonuca bahmd ve "copyright" (oaltma hakk), artk ya
yncya deil, yazara verildi ve bylece de yazr yaptnn sa
hibi durumuna gelmi oldu. Fransa'da, 18. yzyl boyunca,
konuyla ilgili bir yergi yazlar ve davalar dnemi geirildik
ten sonra, ortaya nihayet bir reti kt. 1777 ve 1778 sayl
kararnameler, yazarlarn yaptlar zerindeki mlkiyet hak
larn kabul eder nitelikteydi. Bu nlemler, bugnk mev
zuatn temellerini atan Szleme'yle (19-24 Temmuz tarihli
kararameler) tamamland. 14 Temmuz 186 tarihli Yasa,
yaptn mlkiyetinin yazrn lmnden sonra 50 yllk bir
sre iin yazarn miraslara ait olduu, ondan sonra da
kamunun mal olduu yolundadr. Bu sreye, iki dnya sa
vann sresi kadar yl eklenmitir. Tm Avrupa'da, buna
benzer yasalar telif haklarn tanmlamaktadr. Bylece, ya
zarlar, emeklerinden maddi bir yarar salama ve yapllar
nn sahibi olma hakkn kabul ettirerek, yava yava, yazar
lk mesleini oluturmu oldular. Telif hakknn uluslararas
korunmas ancak, 1971'de Paris'te gzden geirilen 1886
Bern ve 1952 Cenevre szlemeleriyle gerekletirildi.
4. K ve 0/r n - Kiiabn maddi olarak incelenmesi,
hakknda sadece eksik bir bilgi salar, nk kitap tm an
lamn ancak okurlarnn elinde kazanr ve kendine zg
erekliliine ancak okurlarnn elinde ular. Bu son aama
nn kavramlmas gtr. rnein, konuyla ilgili en iyi kay
naklardan biri olan, lmden sonraki mal saymlarnn yo
rumu nazik bir iti, nk bu saymlan yapanlarn entelek
tel kayglar yoktu ve saymn yaptklar eyann ticari de
erini gz nnde tutmuyorlard. Bu tutum, en deerli ki
taplarn gm eya ve mcevheratla yan yana koyan zel
kiilerin tutumunda grlyordu. Sz konusu tutum bugn
de kaybolmu deildir; gzel bir kitb bir yatrm deeri sa
yanlarn yan sra, kitabn illstrasyonunu (resim ve desen
Ieric ssl olmasn -.n.), cildini, az bulunurluunu metnin
den deerli sayan baz kitapseverlerin bugnk tutumu da
budur.
Basl kitaplarn saysnn artmas, 16. yzylda, bunlarn
satldklar yerlerin saysnn da artmas sonucunu dourdu.
Elyazmas kitaplar zamannda a ratlanan ktaplar oal-
73
d. Hatta, 1550'den sonra, ucuz dua kitaplar ve heyecan ve
rici haberler veren ya da olaanst olaylar anlatan birka
sayfalk kitaplar grld ki bu da kitabn yaygnlamasnn,
halka yaylmasnn kendine zg bir belirtisidir.
losanlar okuma bildikleri ya da kitaba gereksinme duy
duklar iin, matbuann bata gelen mterisi, elyazmasnn
ki olmay srdryordu. Ama, matbaa, bu mteriye daha
ok sayda kitap edinmek olanan salad ve ktphaneler
g
enilcdi ve eit bakmndan daha zengin duruma geldi.
Ote yandan, kitabn yaygnlamas, okurunun yaygnlama
sna da yol at. Ticaret burjuvazisine giren kitap burada
kendini din kitapklar, kahramcnlk romanlar, vakayina
neler, halk hekimliiyle ilgili metinler biiminde gsterdi.
Zanaatlarn kitapla ilikisi, konularyla ilgili uygulamalar
dolaysyla balad; kuyumcularn, vitrayclarn, boyaclarn,
sandklarn, marangozlarn, duvarclarn, silahlarn, r
nek kitapklar, ama ayn zamanda da, ayn ie yarayan re
simli baz baka kitaplar vard. Ve nihayet, kitap halk kat
manlarna, yaylmamsa da, en azndan sokulmutur.
Dua kitab, bu durumun eksiksiz bir rneidir. Bu kitap
lara, hali vakti yerinde olanlardi gsterili bir biimde ve
birka tane, sradan insanlarn evindeyse, semtin tuhafiyeci
sinden birka kurua alnm bir tane olmak zere, her yer
de rastlanrd. !533'te Paris'te baslm bir dua kitabnda,
basmc, "harferin bilgili kiiye salad kavrayll res
min cahillere ve sradan kiilere" verdiini anlatmakta ve il
lstrasyonla (resim ve desenlerle, sslemeyle -.n.), "harfe
ri bilmeyenlerin, olup bitenlerin gizini okuyabildikleri" g
rn ne srmektedir. Yarm yzyl sonraysa, Paris'li
avukat Simon Marian da, bu kitaplarn baarsnn, "okuma
bilmeyenlerden, sonsuz sayda kiinin dua kitapsz olmak
uygunsuzluuna nem vermeleri" olacan saptyordu.
Bylece, bu iki tankla baklrsa, kitap, dua kitaplar yoluy
la, okumas yamas olmayanlara kadar girmeyi baarmt.
Eski gravrlerde, kitap, dikine, krslere, ya da yatk
olarak etajerlere konmu durumda grlr. Ktaplarn o
alras, bu konuda bir tutum deiikliine yol at. Kitap,
daha Ok yer gerekirdi ve daha aklc bir biimde, yani bu
gnk gibi yerletirilmesi gerekli oldu. 16. yzln son yirmi
be ylnda kitaplarn srtna adlarnn konmasndan anlad-
74
mza gre, bu, o tarihte cereyan ediyordu. Kitaplklarn
gelimesi, ayn zamanda, kitap sahiplerini, kitaplarn "ex
libris"\erle18 kiiselletirmeye yneltti. "Ex-dono" ise, bir
kitabn zerine onu birine armaan eden kimse tarafndan
yazlan yazdr. Armaan eden kii kitabn yazarysa, o za
man buna "sunu" ya da "ithaf' denir. Bu belirtilerin, nl
kiiler tarafndan konulmu olmalar durumunda, bunun
sz konusu kilapiara zel bir deer kazandrmasnn yan s
ra, ayrca, tmnn de, belge olarak, kesin bir deeri vardr;
bunlar onu tayan kitaplarn "yaam" konusunda bilgi ve
rirler; bundan dolay da, silinremeleri, yok edilmemeleri
gerekir.
Kitaplklarn genel gelimesinin yan sra, topluluklarn
kitaplklarnn durumu da zamanla deiti. Tam rgtl b
yk manastrlarn kitaplklar dini karklklardan zarar
grd. Ama, Refonn'un yalnz ykc etkisi olmamtr. A
manya'da, dinden bamszlatrlan pek ok manastr ki
tapl, belediye kitaplklarnn ekirdeini oluturmu ya da
niversite kitaplklarn zenginletirmitir. inde bulunulan
zamann ya da gelecein aratrmaclar iin, gemiin zen
ginliklerini muhafaza eden, kamuya ak byk kitaplkla
rn kkeni, ok zaman, Rnesans dnemindeki giriimiere
dayanr. Milli Ktphane'mizin ekirdeini, XII. Louis ile I.
Franois'nn, Fontainebleau'da bir araya getirilmi olan ki
taplar oluturmu

tur. II. Felipc, 1563'te kurduu Escarial

manastrn zengin bir kitaplkla donatt. 1571'de ise, Medi
ds'ler Aoransa halknn okumuianna Medici-Lorenzo Ki
tapl'n ayorlard. Roma'daki Vatiken kitapl, Yene
dik'te San Marco Meydan yaknndaki ktphane, Oxford
ve Cambridge v.s. niversitelerinin ktphaneleri de ayn
dnemde geli.ti. Rnesans'n hmanistleri, derin bilgili ki
ileri ve bilginleri tarafndan toplanan elyazmas ve matbua
derlemeleri, ok zaman, sonunda, byk ktphaneterin k
taplar arasna katlarak onlar zenginletirmitir. Bunlar
dan, SCiestat'daki Rhenanus derleresi gibi bazlarysa zel
vakfar zenginletirdi.
75
ATINCI BOLOM
KI RFORM'DAN AYlNLNMA
YZLNA KIA
1. Yayn inin Yeni Koullan
Basl kitabn ilk yzyl zerinde durmak gerekir. Basl
kitabn o srada ald biim o zamandan beri pek deime
mi, ve basl kitabn o srada sahip olduu alc topluluu da
I S. yzyln sonuna doru pek az genilemitir. Bununla bir
likte, kitabn evrimi, genel tarihin geirdii deiikliklere e
lik cuii gibi, dini ve yurllalar arasndaki karkl klarn ve
16. yzyln ikinci yarsnda Avrupa'ya yaylan ekonomik bu
mlmn yansnal.ru.an da clkilenmili r. Besin mddelcri
fyatlarnn pahallanmas, kitap cndstrisini, etkiledii gibi,
buna baz baka etkenler de eklendi. Kat isteminin artma
sna karlk, kadn hammaddesi ayn oranda artmad
iin, kat fiyat artl. Basl kitaplar, bir yzldan beri, yayl
nas malbaann ilerlemelerini i_zlcmemi olan paar kalaba
lklatrd iin, yaynclar, ok erken bir tarihte, elden d
mc kitabn rekabetiyle kar karya kaldlar. Ve nihayet,
meslek de, kesin bir biimde, deerinden yitiriyordu. Kitap
Licarcti iine herkes cl alyordu. Byk hmanist basmclar
dnemi arlk kapanmt. Bu glkler karsnda, kitapla il
gili meslekler, kapitalist bir yapya sahip duruma geldi, dar
bir dzenleme sistemi iine kapand ve karlarn savun
mak, rekabetleri ortadan kaldrmak, meslein crasn ve
meslee girii denetim altna alabilmek amacyla birleti.
Bylece, Paris
'
te, bir kitaplar, basmclar ve ciltiler Janeas
kuruldu. Bu toncann kurallar 1618-1619'da belirlenmitir.
Bandaki, her yl yeniden seilen sendik (temsilci -.n.) ve
birok yardmcya, ksa bir sre sonra, meslakdalarnn bas
tklar, sattklar ve aldklarn denetleme tekeli verildi. Kral
lk ksa bir sre sonra, bu Janeay bir denetleme arac duru
muna getirmitir. Bu arada, Avrupa'nn balca tipografi
merkezlernde de bu gibi topluluklar ortaya kyordu.
76
1545 ile 1563 arasnda cereyan eden Treoto Konsili "Kar
Reform" dnemini balatt. Bu hareet, dini kitabn hala
onca yer igal ettii yayn yaamnn gelime:i zerinde etki
yapmakszn kalamazd.
Konsil, bu adan son derecede nemli birok karar ald.
Kutsal Kitap konusunda, Vulgata,19 gzden geirilcrek
1590'da yaynlanan Kutsal Kitap'n al metnidir ve V. Sixtus
bu metni izin verilen tek metin olarak ilan etti. Kutsal Ki
tap'n Katolikler tarafndan yaplm tm yaynlar kaynak
olarak onu gstereceklcrdi. Dini trenierin usul ve srasyla
ilgili alandaysa, din kitaplar aykland ve Roma Kilisesi'nin
ayin usulnn her yerde kabul edilmesi kararlatrld. Bi
limsel alanda, Konsil, Protestan'larn saldrlarna kar ko
yabilmek iin, dinle ilgili derin bilgi, Kilise Babalar'nn yaa
mykleri ve din adamlar snfnn tarihiyle ilgili almalar
tevik etti. Kilise hukuku alannda, Papa V. Pius, !565'te, bir
"Index librorum prohibitorum", Katalik Kilisesi tarafndan
yasklanm kitaplar listesi ilan etti. Bu liste ok zaman yeni
den ilan edildikten ve l 948'e kadar tamamlandktan sonra
1 966'ya kadar yrrlkte kalmtr. Konsil, ayn zamanda,
kitaplarn dini adan denetlenmesi konusunda kurallar or
taya koydu ve her elyazmasnn yaynianmadan nce mahal
lin piskoposu tarafndan onayianmasn karar altna ald.
Katalik kitaplarda bugn de grlen "Nihil obstat" ("Hibir
engel yoktur") ve "lmprimatur"un ("Basla") kkeni buna
dayanr. Roma'da, IV. Pius, Kutsal Ktap'n, Kilise Babala
r'nn yaptlarnn, Trento Konsili kararameleri ve din ki
taplarnn resmi basmlar iin, Roma Halknn Basmevi'ni
(daha sonra ad "Vatikan Basmevi" olmutur) kurdu ve y
netimini 156l'de Paolo Manuzio'ya verdi. Hatta, Roma'daki
uygulamaya gre, dinsel treniern usul ve srasyla ilgili ki
taplarn basmnn salayaca pk yksek geliri de ona b
rakmak istedi, ama Fransa Kral ile Ispanya Kral'nn itiraz
zerine, bu ayrcalktan Anvers'de Plantin-Moretus'larla Pa
ris'li bir kitaplar ortaklnn ortaklaa yararlanmaianna
karar verildi. Kilise Babalar'nn yaptlarnn yaynlar da
benzeri tekellere yol at. Aslnda, bu gibi yayniann genilii
ve giderleri birok kitapnn bir araya gelmesini ve aynca
hklarla korunmasn gerektiriyordu. 1622'de Roma'da XV.
Gregorius tarafndan, Hristiyanlk inancnn savunulmas,
uzak yerlerdeki misyonerlik etknliklernin artrlmas ve Do-
77
u ]jliseleri ile birleme olanaklar aranmas amacyla, Ka
tolik lman Yayma Cemaati kuruldu. Ve 1 626'da, bu Cema
at'in hizmetine, birden ok dilde basm yapabilen hir bas
mevi verildi. Bu basmevi 1907'ye kadar etkinlik gstermi
ve en deiik dillerde en eitli harferle birok filoloji, din
sel treniern usul ve sras, Kilise Babalar'nn yaamyks
ve gezi anlats kitab basmtr.
II. Avpa'da Yayncln Gelimesi
1. Amanya - Bir nceki dnemin byk tipografi merkez
leri zamanla geriledi. Balca merkezler yine Kln, Frank
furt ve l.eipzig"di. Kln'dc, 18. yzylda, 75 basmc olduu
nu biliyoruz. niversitesi, Cizit Koleji, Birleik Eyalctler ve
Protestan Alman blgelerinden gelmi gmenleriyle, bu
kent, Kar Reform'un byk bir yayn merkezi oldu. Ama,
kitap hareketlerinin en byk etkinlii, panayrlarn 1560-
1570 yllarndan beri btn Avrupa'dan kitaplar ektii
Frankfur'ta grld. Trampaya ve retim artna dayanan
bir kitap ticareti bu eitten toplamalar zorunlu klyordu.
Frankfurt'a yazarlar da geliyor, ve bu durm, kente, 1574'te
bu panaydan anlatan Henri Estienne'in deyiiyle, bir ''yeni
Atina" grnm kazandryordu. Ama Otuzyl Savala
r'nn ulam gvenliksiz klmas, kitaplar, bu belirli ara
lklarla yaptklar toplantlardan vazgemek zorunda brakt.
Onlarn yerini, ilk kitap katalou 1595'te yaynlanm olan
Lipzig panayrlar ald. Lipzig'de, 1675'e doru, kitap tica-
reti Frankfurt'unkini gemi ve 18. yzylda ok gelimitir,
ama bu kentin yerinin douda bulunmas, buray ancak,
Frankfurt'tan kk bir kitap merkezi durumuna getiryor
du. Otuzyl Savalar Almanya'daki kitap retimine zarar
verdi. Yzln banda ylda ortalama 160 kitap olan bu
retim 6'a dt ve o miktan yeniden ancak 18. yzyln
yarsnda buldu. Ayn olumsuz etki kendini kitap kalitesinde
de gsterdi. O dnemde Almanya'da baslm olan bir kitap,
eskimi, ypranm harferin tutamamas nedeniyle, kan
mrekebin byk birksmn emmi olan kt kadndan
tannyordu. Ayrca, yine Otuzl Savalar nedeniyle, birok
ktphane yklm, sva ganimeti olarak ele geirien baz
baka ktphanelerse el deitinni, ve kitaplar, Valikan'n
kiler gibi, yabanc varlklarn ya da lse ktphanelerini
78
zenginletirmitir.
. Hol- 16. yzyln sonunda, halyaniann gerilemesi
kendini aklkla oraya koydu ve fyat artlarndan Flandre
yararland. Geri Venedik pekala, nemli bir tipgraf mer
kezi olmay srdryordu ama, retimi ltalyan paarn pek
az ayordu. Anvers'in kitap alanndaki ilerilii ise, kendini
tipgraf atlyelerinin saysndaki bir artla ortaya koyuyor
du ve bu atlyelerin balca.r Christophe Plantin'inkiydi.
Tour blgesinden gelmi olan bu kimse 1555'te Anver'te
bir matbaa kurdu, bu matbaay Kar Reform'un ve spanya
Krall'nn hizmetine sundu. Krk yldan ksa bir sre iinde
yapt 20 yaynn pk ou dikkate deer yaptlardr: Ari
as Mantano'nun ynetiminde baslan ve ll. Felipe tarafn
dan fnanse edilen "Biblia Poliglotu" ("ok Dilde Kutsal Ki
tap") (1569-1572) gibi. Atlyesinde 22 basm makinesi al
yordu, ve harf kasalar, en gzelleri Paris'te Guillaume Le
B tarafndan yaplm olan pek ok harf !akmyla doluydu.
Yaynlarnn stn nitelii, ayn zamanda, evesine topla
m olduu derin bilgili kiilerin bu zelliklerinin de sonu
cuydu. Bu kiiler, Lips, Ortelius, Sambucus, de I'Escluse,
Mantan us, Dodoens v.b.'ydi. Birk damad vard ve bunlar
Plantin firmasn Leiden'de ve Paris'te temsil ediyorlard.
Bir baka damad, Jean Moretus ise, 1589'da Anvers'deki
firmann sahibi oldu, ve orada da, pek gzel yaynlar yapt.
Bunlarda kapak ssleri Rubens'indi. Plantin-Moretus firma
s varln 1876'ya kadar srdrd. O tarihte, Anvers Ble
diyesi, bir matbaa ve kitap tarihi mzesi yapmak zere, fir
mann binasn satn ald.
1648'de Mnster Antiamas'yla Escaut'nun kapanmas
zerine Anvers'in artk ticari rol kalmad. Ve ondan snra
artk, Ispanya Hollandas'nn retimine din kitaplan egemen
oldu. Bollandistler'in20 gnmze kadar srm olan etkin
likleri o tarihte balamtr (163). Bu arada, Yips. Aubert
Lemire, Erycius Puteanus ve baz bakalan tarafndan ge
ekletirilen ve 16. yzyln hmanizmiyle 17. yzyln derin
bilgisini ortaya koyan, anck ok okumularn anlayabilecei
nitelikteki bir yaynlar btnn de anmadan gememek ge
rekir. Bundan baka, Anvers'den (Verdussen'ler gibi), Brk
sel'den (Velpius'ler ve daha sonralar da Foppens'ler), Lu
vain'den ve Mons'tan baz baka basmclarn adlarnn da
anlmas gerekir.
79
3. Birik Eyar21 " lspanyol Hollandas'nn kmesi
ne karlk, ondan ayrlm ve Birleik EyaJetler adyla bir
araya gelmi olan, onlarn kuzeyindeki devletler geliti. 17.
yzyl, bu lkenin altn yzyl olmutur ve onun ekonomik
refahnn yan sra sanat alannda da nasl bir gelime gster
diini biliyoruz. Ama, Hollanda yaynclnn gelimesinin
tek nedeni bu deildir. Bu lkeye, sz konusu yayncln
gelimesi bakmndan yararl olan nispi zgrln salad
kolayl da unutmamak gerekir. Kendi lkelerinin sans
rnden ekinen birok yazar, yaptlarn Hollanda'da bastr
yordu. rnein, Dcscartes'n "Metot stne Konuma"s
1637'de Leiden'de yaynlanmtr. Hollanda'da, yayn yaa
mnn canlanm<sna, youn bir entelektel yaam da katkda
bulunuyordu. 1 575'te kurulmu olan Leiden niversite
si'nde, btn Avrupa'dan, nl profesrlerden ders grme
ye gelmi renciler vard. Ayrca, Franeker'de, Gronin
gen'de, Utrecht'te ve Hardcrk'te de niversiteler ald.
15. ve 16. yzyllarda, bu blgelerde, sadece 250 basmc, ki
tap ve yaync bulunduunun bilinmesine karlk, sadece
17. yzlda, bu saynn 250'den ok olduu saptanmtr.
Birleik Eyaletler bir deniz gcyd ve ha r tclk bu devlet
te byk bir gelime gstermiti. Bu alanda, Amsterdam'da,
bir aile, Blaeu ailesi yayn yamna n kazndrd, ama 17.
yzlda Hollanda'da yayn yaamna Elevir ailesi egemen
olmutur.
Hollanda'da birok firmas ve Avrupa'da eitli yerlerde
acenteleri olan bu ailenin balangc, Leiden'de 1580 ile
1617 arasnda kitaplk yapan Lodewijk Elzevir'e dayanr.
Matbaa durumana gelen, Leiden'deki firma, gelimesinin en
yksek noktasna 1625 ile 1652 arasnda, Abraham Elzevir
ve Bonaventura Elzevir'in ynetiminde ulat. Bu firmann
yaynlarnn aync zellii, teknik kusuruzluklaryd. Ango
uiCme'den gelen kad ince, ama ok stn nitelikliydi. Kul
Lanlan harerse, Garamon'larnkinden taklit edilmi olmak
la birlikte, nlyd. Aldo Manuzio gibi, Elzevir'ler de, dsa
tm daha kolay olan kk boyutlu kitaplar yelediler. Ka
tlannn incelii ve dar aralkl bir digi, uzun metinleri, ta
nmas kolay, kk boyutlu kitaplara sdrmalarn sal
yordu. ok sayda yaynladklar Latince klasikierin dzelt
meleri iin, Leiden'de profesr Daniel Heinsius ile olu Da
niel'in katksn saladlar. "Kk Cumhuriyetler" dizisi
8
adyla, eitli lkelerin istatistiksel ve topografik adan tan
tld bir dizi yaynladlar. V aynlarnn son bir blmyse,
adalar, zellikle Fransz yazarlarn kendi frmalarnn
kinden baka adlarla baslmasna dayanr. Elzevir'lcrin ya
ynlar (gerekten kendi adlaryla yapimi olan 2.0lKJ'dan
ok yayn) 18. ve 19. yzl koleksiyoncularnn gznde b
yk bir saygnla sahip olmutur.
4. Frn - Din savalarndan sonra, Fransz yayn yaam,
17. yzyln banda, bir yeniden canllk kazanma dnemine
girdi. Ama bu yeniden canlanmann karsnda, ekonomik
koullar, sansrn neden olduu skntlar, ayrcalklar siste
mi ve lonca ynetmelikleri gibi engeller kt. 174'te Pa
ris'tc Saugrain tarafndan yaynlanan "Code de la librairie et
de l'imprimerie de Paris"den ("Paris Kilaplk ve Matbaa
Yasas") de anlald gibi, kitap basm ve ticareti kesin bir
mevzuata balyd. Ama, metin yinelemelerinden, bu kar
mak mevzuata pek uyulmad anlalyor.
Richelieu, sansr etkili klmaya alt: sadece, kendisi
tarafndan belirlenen kiiler ve yazariara ayrcalk tanmak
istiyordu. Fransa'da 17. ve 18. yzyllarda yaynlananlann t
mn denetleyen krallk sansrclerinin balangc bu olgu
ya dayanr. Plantin'in matbaasnn tspanya Krall'na yapt
hizmetler onu ok etkilemiti. Bundan dolay, 160'ta, L-.
uvre'da, "Imprimerie royale" ("Krallk Matbaas") adn
alan resmi bir tipgaf atlyesi kurdu: bu alyeye, pk b
yk gelirler getiren ayrcalklar salamay umuyordu, ama
bu tasarsn gereketirecek zaman olmad. Bu kurm, il
kin, Fransz yaynclnn dzeyini ykseltmek amacna y
nelik olarak, lks basmlar ve yksek fnansman gerektiren
byk dizilerle yetindi.
Paris'te (Sebasian Carmoisy) ve Lyon'da (Jacques Car
don) balca kiaplar Kar Reform'a hizmet ettiler. Baz
baka Paris'li basmcilarn da adlan anlmaya deer: Antai
ne Vitre'nin on ciltlik, "ok Dilde Kutsal Ktap" (1628-
1645), zamannn gzde yayncs Augustin Courbe (1629-
1660), "Dictionnaire de 1' Academie fanaise"in ("Fransz
Akademisi'nin Szl") ilk iki basmn yaynlam olan
Coignard, v.b. Ama, saylar pek ok olan atlyeler, bu yz
den, yokluk iindeydiler. Yapabilecekleri tek ey, byk bir
yayncnn hizmetine girmek, ya da kendilerini, k3rl ama
tehlikeli, taklit, sahte ve yasak kitaplar iine vermekti.
s
170'te, bir genel buyrultu, "varlklarn srdrebilmek iin
yeterli sayda kitap bulamayacaklar iin taklide, sahtecilie
ya da doru yola aykr uygulamalara bavurabilecekleri en
dicsiyle", krallk lkelerinde
basmcilarn
saysn snrlan
drd. 1739'da, bir baka buyrltu, izinli basmclarn saysn
daha da azaltt. 17. yzyln
Fransz basmlarnn kalitesi ok
zaman dkt: Chapelin (la "Pucelle", 1656), Desmaret,
Scudery Kardeler gibi moda yazarlarnkilerin dnda, lks
kitaplarn says azdr. Buna karlk, byk Fransz klasikle
rinin gsterisizlii aknlk verecek niteliktedir.
5. Ispanya - Ispanya'da da, yaynlarda gireleme grlr.
Daha 1502'de balayan zorunlu sansr I. Felipe dneminde
arlatrld. Ispanya! Hollandas'nn basmclar lspan
ya'nnkilcrle rekabet halindeydi; rnein, PLntin-Moretus,
dinsel trenierin usul ve srasyla ilgili kitaplarn tekelini
elinde tutuyordu. Ispanya'da ise, manastdar ve dini toplu
luklar kitap ticaretinin iinde yer alyor, ve bylece, kitap
larn ektii vergi yknn
dnda kalm
oluyorlard. Ve n
hayet, !talya, Cenevre, Lyon, lspanyol paarna da hizmet
veriyordu. Btn bunlar ve bunlara balanan
genel konjonk
tr, lspanyol kitabndaki
g
erilereyi aklamaktadr. !span
yol kitabnn grn kt, kadnn kalitesi dkt; bas

mnda kullanlan harfer ypranmtl. Oysa o dnem,

edeb
yatn altn yzl, Cervantes, Gongora, Lope de Vega, Tir
sn de Molina ve Calderon'u
n
ayd. Ama yazk ki, kitap,
onlara, bizim klasikierimiz
e
verdii hizmetten fazlasn sa
lamamt.
6. Cenevre " Katalik meslekdalar Kar Reform iin al
rken, Proteslan basmclar retimlerini ellerinden kar
makla glk kiyorlard. Fransa' da, belki Saumur'dekile
rin dnda, hepsi de g koullar iindeydiler. Hollanda'da,
yayn yaamnn ayn dnemdeki refahysa ekonomik ve en
telektel nedenlerin sonucu
dur. Geriye,
16. yzl boyunca
nemli bir yayn merkezi durumuna gelmi olan Cenevre
kalyor. Cenevre'nin kitap retimi d<;atma ynclikti, ama
dini snrlarn saptanmas
ve
kitabn Katalik lkelerde dene
tim altna alnm olmas, dalmn snrlandmut. Bundan
dolay, Cenevreli basmc
v
e kitaplar dini kilab yerel tica
rete brakarak, sansre he
d
ef olmas olasl bulunmayan ve
Katalik lkelere daha kolay girebilen kitaplar
yaynlamaya
yneldiler. Hatta, Ka: R
ef
orm ilahiyatarnn (Suarez) ki-
82
taplarn bile yaynladlar. Zaten, bu yaynlarn zerinde
Cenevre'nin ad yoktu, nk Sansr Kurulu, bu adn, yerel
kullanm iin onaylamad kitaplarda yer almasna nem
vermiyordu. stelik, byle bir ad Kataliklerde gvensizlik ve
kuku yaratrd.
III. Bsmm Gelimesi
Kitabn tarihinin basn ihmal etmesi gerekmez, ama bu
rada, baka bir yerde ele alnm olan bir konu22 zerinde
de daha fazla durulamaz
.
Dolaysyla, sadece, basnn kke
nini anmsatmakla yetinelim. Basnn tarihi, 13. yzlda, ya
kn tarihli haberler ieren, el yazl yapraklar ortaya kma
syla balar. Basnn bu arkaik tipi varln srdrmtr: "el
yazl haberler", 18. yzla kadar, yaylacaktr. Matbaa, ha
ber ticaretine hz kazandrd. Daha 15. yzylda, sradan bir
gncel olay ya da yle sunulan bir olay anlatan yapraklar ya
da bir-iki formada sunan ve, ok zaman propaganda amacy
la yaynlanan ve askeri ya da siyasal haberler veren yayn or
ganlar haslnaya balad. Bunlardan, ikincilerin Fransa'da
en yksek dnemi olmutur: Birlik zaman, XIII. Lou
is'nin erikinlik ncesi saltanat dnemi ve "mazarinade"lar
(Fronde dnemi srasnda yaynlanan, Mazarin'c kar ark
ya da yergiler). Dzenli biimde haberler verme fikri, haber
lerin dzenli olarak alnmas ve yaylmasn salayan dnem
olan 160 dolaylarnda geliti. lik haber derlemelerinin Al
manya' da ortaya kt sanlmaktadr. 1588 ile 1598 arasn
da, Michael Eyinger, ylda iki kez, Frankfurt'un ilkbahar ve
sonbahar panaynnda satmak zere, gemi alt ayn balca
olaylarn yanstan bir derleme yaynlad. 1597'deyse, Sankt
Gallen yaknndaki Rorschach'ta, bilinen ilk aylk yayn or
gann bast. Jo Lips'in yazmalarndan, 162 ve 1603'te,
dzenli yaynlanan gazeteler bulunduu anlalyor. Bulun
mu olan en eski haftalk yaynlar ise 1609'dan, kalmadr.
Anvers'te, Abraham Verhoeven, 165 ilc 1619 arasnda bir
ok yk yaynlad, ama 1620'den nce, dzenli olarak ya
ynlanm sreli yayn yoktur. Fransa'da, o srada, ilk sreli
yayn olan "L Mercure Franais" henz ancak yllkt.
Hkmetler, gazetelerin yarann ve onlar denetim altn
da bulundurann, hatta onlara esin vermenin uygunluk, el
verililik ve yerindeliinin yararn anlamakla gecikmedi.
83
Fransa'da, iktidar, L Gazete"le (1631) siyasal, "Le Jour
nal des savants"la (1665) edebi ve bilimsel, "Le Mercure ga
lant"la (1672) monden bir, yar resmi basnn ortaya kma
sn destekledi. Fransa dndaki lkelerde ve zellikle Hol
landa'da, daha serbest bir, Fransz dilinde basn vard. 18.
yzlda, basn Fransa'da (1631 ile 1789 arasnda 350 yayn)
ve zellikle de nispi bir zgrlk dzeninin yardmyla, Ingil
tere'de geliti. Ksa sreli (biri Leipzig'de, dieri Londra'da)
iki deneme dneminden sonra, gnlk ilk gazete 1 702'de
Londra'da, ve ancak 1777'de Paris'te yaynland.
I. Omabask Dneminde lllstrsyon
I. 16. Yi z - Oymabask, kitap illstrasonunda kendini
16. yzln ikinci yarsnda kabul ettirdi. Anver. yayncl,
bunun byle olmasnda, yalnzca bu kentte alan birok sa
nat dolaysyla deil, ayn zamanda, Flaman lkesinde ba
kr ileme tekniinin zellile ileri olmas nedeniyle de
nemli bir rol oynamtr. Bakrl metaller ticaretini tekelin
de tutan Augsburg'lu Fuger ailesinin genel maazalar An
vers'teydi. Plantin, oymabaskdan, daha 1558'de, "V. Karl'n
Cenaze Alay"nda yararland, ve daha sonralar da, Wierix
Kardeler ya da Galle'ler gibi stn sanatlar altrarak
birok kitap yaynlad. Fransa'ya, oymabask, halyan oyma
baskclar, Delambre, Androuet du Cerceau, Woeriot, Boy
vin gibi Fransz sanallarn yetitii atlyeler atklar 1540
yllarna doru girdi. Ama bu kimseler kitap illstrasyonu
iin a almlardr. Bu alanda ilk gerekletirilen yaptlar
dan biri, Claude Corneille'e mal edilen, Salthasar Arnou
let'nin, bir Fransa krallarnn portreleri dizisinin yer ald
"Epitome"udur (1546). Bunu baka yaptlar izledi. Bunlarn
en zgn ise, Jean Duvet'nin "Resimli Apokaliysis"idir
(1561). Almanya'da, Kutsal Kitap resimleyicisi V. Solis ile,
kostmler konusunda kitaplar olan Jost Arman ( 1539-
1591) ahap kullanmay srdrdler.
. 17. Yz - Klasik dnem kitabnda, illstrasyonun, bi
imini gz nnde tutmakla yetinmeyerek, ayn zamanda
anlayn kavramaya almak da gerekir. Klasik dnem il
lstrasyonu istiareli ve ahlaksal olmay amalar. Ama, bir
metni sslemekten ok, ikna etmek iin simgeye bavurarak
bir kantlamaya girimektir. Hatta, istiareler, Cizit Ripa'nn
8
ok zaman yeni basklar yaplm ve baka dillere evrilmi
"lconologia"snda (Roma, 1593) derlenrek belirli bir dze
ne bile konulmutur. Bylece, "lconologa"dan, dind ak
tan hakikale dek tm soyutlamalarn nasl tasarmlanmas
gerektii renilebilir. Bu ikna kaygs, birok kitabn, ona
erimenin yolunu aan bir tek illstrasyonu olduunu ak
lar: bu, sanatnn, yaptn ana fkrni bir tek yaprak zerinde
ve imgeyle younlatrd, kanm balktr; ve o zaman da
illstrasyon, kitab kiiletirir; dolaysyla, 16. yzyl bann
her yerde geerli ahaplarndan uzaz demektir. lstiare ei
limi kendini, Rnesans'tan beri yaynlanan ve (yapt
1531'den beri ok zaman yeniden baslm) Alciati'yle bir
edebi eit durumuna gelmi olan simgeli resimlerin derle
melerinde de gsterir. Bu kitaplar, yaztsal bir metinle imge
nin birlemesini gerekletiriyor, eitli ssleme sanatiarna
rnek oluturuyorlard. Bu derlerelerin devam, simgeli re
simlerin, 16. ve 17. yzylda pek baarl olmu nonfgratif
alanm ve ayn zamanda fabller (bir ahlak dersinin aklan
mas) alanna da yaylmtr.

gn estamp da geliti; ok aranyor ve koleksiyonu ya

plyordu. Bylece, pek ok sanat, res. 'iam ya da grcvrc,
kitap iin pek lmad (rnein Rembrandt). Kitap ills
trasyonu zgn bir sanat olmaktan kt; nk, ok zaman,
estamplar gibi ayr ayr satlan lcvhalardan oluuyordu.
Kitap illstrasyonunda, ofort da ortaya kt. Bu teknik,
bakr levahnn zerine bir vernik srldkten sonra, elde
edilmek istenen deseni hu vemiin zerine izmeye, bylece
alan bo yzeyi bir asitn (nitrik asit) etkisine ak braka
rak, bask mrekkebine bulanan bu ksmlarn desenini
kannaya dayanmaktadr. Bu yntem, desene dorudan oy
ma ynteminden ok esneklik salar ve ressamiarta izim
resamlarnn, kazresim iini bir teknisenin araclna ge
rek kalmakszn, kendilerinin yapabilmelerine olanak verir.
Jacques Callot (1592-1635) bu alanda ok baarl olmu,
ama kitap alannda az almtr ("Combat a la barrihe").
Abraham Bse'un (162-1676) elik kalem iine daha yakn
bir tarz vardr; Bosse, kitap illstrasyonunda klasik bir esini
muhafaza etmitir (Desmarets'nin "Arine", Chapelin'in
"Pucelle"i); ama estamplarnda, ok zaman, dneminin top
lumundan sahneler yanstr. Ba kuramsal kitaplar da yaz
mtr. "Traite de la maniere de graver en taille-douce"
85
("Oymabask Tarz zerine Inceleme") birok sanat kua
n etkilemitir.
XIV. Louis dneminde gerek bir Franstz r olutu.
Oymabask, kitap illstrasyonuna egemen oldu. Bu alanda
balca kiiler, Franois Chauvcau, Jen Lcpaulre, lsrael Sil
vestre, SCbastien Leclerc'di. Kitabn bana yazarn ya da
adand nemli kiinin portresini koymak alkanl geliti.
Bu, yeni bir tarz ortaya koymu oldu, ve bu tarzda, Robert
Nantuil ilc Gerard Edelinck ok baarl oldular. Claude
Mellan'n ( 1598-1688) zgnlyse, glgelerin artk praz
oymal<rla deil de izgilerdeki bir derinleme ve sklmmayla
elde edildii basit oyma tarzn uygulamasndadr, ki bu da
gravrlere pek kendine zg bir incelik salar. Mellan'n
Fransa'nn Krallk Basmevi'nin ilk kitaplar iin, Poussin'i
rnek alarak oyduu balklar bunun iyi bir reidir.
Fransa dnda, Rubens, Anvers'te, Moretus Yaynlar
iin, Cornclis Galle'in oyduu gzel kitap kapa ssleri iz
di. Frankfurt'ta, gravFc ve kitap Jan-Theodor de Br, re
sim ve desenieric ssl kitaplar yaynlad. Damad Matth3us
onun yerini ald ve en nemlisi Zeiller'in "Topographia"s
olan ok sayda yapt brakt.
3. 18. Yzl - Kltrl ama yzeysel kalm bir toplumun
belirtisi olan 18. yzyl Fransa's kitab hereyden nce hoa
gitmeyi amalar. Dneme egemen olan, erotizm haval ede
biyat, ok zaman yapayd ve tam kendine uygun, zarif bir
aklama buldu. Sanaln dier alanlarnda olduu gibi, bu
alanda da, yabanc iin esin kayna ok zaman Fransa'yd.
Yaptlarnn ilistrasyon unu kendisi yapan svireli Salomon
Ges'ner'in kitaplar ve Berlin'li Chodowiecki'nin gravrleri
bunun en iyi meidir. Venedik'li Gianbattista Piranesi'nin
kitaplarnn ok daha baka bir boyutu ve gl bir zgn
l vardr.
Basitletirilmi olarak, Fransz kitap illstrayonu (kitap
larn resim ve desenieric sslemecilii -.n.) dneme ay
labilir. Birinci dnemde (1715-1755), 17. yzln gelenekle
rinin varln srdrd ve kitap illstrasyonu iin meslek
ten ressarlara bavurulduu grlr: Gillot, Troy ve Lemoi
ne, Boucher, Oudcy,. Yzyln ortas, kitapseverlerin en ok
beendikleri, vinyetli (metnin iinde yer alan kk boytlu
desen) kitaplar dnemiydi. Bu dnemde, gravrler ok za
man ofortla (ya da, asite yedirme yoluyla) izilir ve aynntlar
86
elik kalemle ilenirdi. Sz konusu dnemde, baz sanatlar,
almalarn zel olarak kitap illstrasyonuna ayrdlar:
Gravelot, oul Cohin, ve zellikle 'de tensellii birok kitap
sever tarafndan beeniimi olan Eisen gibi. Yzyln sonun
da (1775-180) daha ok yalnla dnld, ama bu durum
ousseau ve Gruze dneminde yalanc duyarlk, David ve
Neoklasisizm dneminde duyarszlk grlmesine engel ol
mad. Bu dnemde, kitap illstrasyonuna iki isim egemendi:
Marillier, ve 18. yzln inceliinden arpir tarznn katl
na getii grlen Kk Moreau. Ayrca, Choffard, Co
igny, Gabriel de Saint-Aubin v.b.'nin de adlar anlmaya de
er. Kitaplarda, ok zaman, eitli renk tonlarnn birbiri ar
dndan haslnasna dayanan ve 1 72. ''te Lehlon tarafndan
icat edilen bir yntem bu dnemde ortaya kmtr. Bu tek
nii, zellikle, 1750 ile 1775 arasnda, oymabaskc Gautier
d' Agoty kulland.
Bu arada, ahap bsbtn kayblmamt ve ok zaman,
sayfa balarnda metin ya da illstra'yon olarak yer alan ss
kualarnda, ssl harflerde, kitaplardaki ss resimlerinde
kullanlmaya devam ediliyordu. zgn bir snat olan Jean
Michel Papillon sadece aa stne gravr yapt, hatta bu
konuyla ilgili bir kitap da yazd (1766). Kitap sslemesinde
bir baka yenilik de, lipografk ieksi ssler kullanlmas ol
mutur. Bunlarn deiik biimlerde dzenlenmesi pek ok
ve eitli motifer ortaya koymay salyordu. O gne kadar
pek fazla kullanlmayan bu dkme madenden yaplm vin
yetleri Paris'li dkmcler, ve zellikle de, "Manuel typog
raphique" ("Tipgraf El Kitab") (1764-1766) adl kitabn
da pek ok eidini ortaya koymu olan Pierre-Simon Four
nier moda durumuna getirmitir.
V. 18. Ylda Yaynlk
Aydnlanma a'nda, yeni fkirler, kitapla ilgili mevua.
tn engellerini amay baard ve sansr sistemleri trda
maya balad. Fransa'da, kitabn denetlenmesi, ayrcalkla
yasaklama arasnda, birok nans ortaya koydu: ayncalktan
daha az masrafl olan mhr izni, bait izin ve zmni izin. Bu
sonuncusu, kitapln genel ynetimi, bu yntemi u sz
lerle hakl gsteren Malesherbes'e verilince, oald: "Bir ki
taba aka izin verlmesine cesaret edilemeyen, ama yine
87
de, onu savunmann olana bulunmadnn duyumsand
durum ve koullar oldu. Fransa'da bu gvence altnda yayn
lanan kitaplarn zerinde belirsiz ve sahte adresler vard:
Amsterdam, Cenevre, Londra gibi. Ayrca, baz kitaplarn
yaynlanmasnn, polis tarafndan, kendilerine herhangi bir
izin gclmedii ya da kitabn ad herhangi bir ktkte yazl
olmad halde hogryle karland anlalmaktadr. Bu
arada, yksek yarg organnn ve din adamlar snfnn ne i
ni ne de hogrs olmakszn, plisi tarafndan hogryle
karianm gizli kitaplar var olmu olduu anlalmaktadr:
"Esprit de. < lois" ilc "Candide''in Cenevre' de, "L Nouvelle
Hclolse"in AmstenJam'da yaynlanmas zorunda kalnd.
Ayrca, snrlarn dnda zgn basmlar ve taklit basmlar
artt.
Taklit basm, herhangi bir basm durumuna gelmiti.
Yverdon'lu bir ba"mc olan de Fetice 1770'de yle yazyor
du: "Iyi kitaplar kitaplara deil, aydnlanmak ve erdeme
yatkntamak istyen insanla aittir ... basmclar ve kitap
lar bu kurtarc abann araclarndan baka bir ey deiller
dir. Dolaysyla, demek, shte basmlarla, taklit ba<mlarla,
tez elden iyi kitap salayan her kitap ya da basmc, insanl
a ok yararl olur, ve hatta snyorum ki, dorusu, buna zo
runludur da." Daha 17. yda Hollanda'da gelimi olan
bu basm tipi Belika'ya, daha sonra da hvire'ye ulamur.
Bizzat de Flice tarafndan baslm kitaplar arasnda bile
taklit basmiara k rastlanr. Taklit basmiann en nemlisi
de, Voltaire'in yaptlann basm olan Cenevre'li Cramer'le
rin basl "Encclopedie"nin Neuchitel, Bem ve Lusan
ne'deki tipgraf ortalklar tarafndan yaplm olan basm
lardr. Taklit basmlar Alman kitaplarnda da grld. Karl
sruhe'li, Reutlingen'li, Tbingen'li, Stuttgart'l baz basmc
lar, taklit basmlardan, byk karlar ettiler. Basmc Gsc
hen, takit basmclarn 2.( stm olmasna karlk, ken
disinin, Shiller'in "Don Carlos"undan (1787) on ylda an
cak 150 tane sattndan yaknmaz m? Alman devletlerinin
ve mevuatlarnn eitlilii bu durumu kolaylatnyordu ve
bu alanda ancak 19. yzln ilk yllarnda baz.etkili nlem
ler alnacaktr.
Frans'da, Paris, kitap paanna egemendi. Balca ba
smc ve kitaplar arasnda ise, ayn zamanda da harf d
kmc olan Jacques Cllombat'nn, ileride yine szn ede-
88
ceimiz Didot'larn, "Encyclopedie"nin yayncs Lebre
ton'un, matematik kitaplar ve teknik kitaplar alannda uz
manlam Jombert'in v.s. adar anlmaya deer. Merkezi
leme, ayrcalklarn yenilenmesi sistemi (ayrcalklar
l777'yc kadar srmtr) tarann aleyhine oluyor; bu yz
den, tarada ancak yerel nemi olan kitaplarla taklit basm
lar yaynlanyordu. Bununla birlikte, taraya, baz gelecei
parlak firmalar bu dnemde yerleti. Daniel'ler Lille'de
l699'da, Leroux'lar Strasbourg'da 1729'da, Auhanel'ler
Avignon'da 174'te, Mame'lar Angers'de, daha sonra da
Tours'da 1767'de yayn yapmaya baladlar. Paris'te, etkinli
i belirli bir dzene sokulmu olan, kitap meslekleri yOksul
ve sakatlan arao;ndan seilmi ayak satclar vard. Bunlarn
says hzla artt ve herey sattklar iin, 1722 tarihli bir ka
ramameyle saylan 120'de donduruldu ve "yalnz buyrultu
lar, bildireler, kararameler, yarg kararlar ve adalet meka
nizmasyla ilgili dier kararlar ... almanaklar ve tarifeler ve
sekiz yapra amaya kk kitaplar" satmalanna izin veril
di. Kitap ticreti, kukusuz tarada da vard, ama oradaki
kitap ticaretinin byk blm, kitap ykl arabataryla
kent kent dolaan gezici kitaplar tarafndan gerekJetirili
yordu. Almanya'da, edebiyatn altn anda, Leipzig'de
Gschen, Berlin'de Unger, Tbingen'de, daha sonra da
Stuttgart'ta Cota gibi klasik yaariann yaptlarnn datm
n yapan byk yaynclar hizet verdi. lngiltere'de, basm
clk mesleinin crasn drt kent]e snrlayan yasak karan
nn kaldrlmas ve 18. yzldaki edebi gelime kitabn n
ne geni ufuklar at; yardmc snayiler geliti ve en nls
William Caslon'unki olan harf dkmhaneleri kuruldu;
Glasgow'da, Foulis kardeler, 1740 ile 1795 arasnda, klasik
yaptlardan, zenli yaynlar yaptlar. lspanyol kitapl III.
Carlos dneminde (1759-178) bir yenienme dnemine gir
di. Kitabn- grn iyileti. lyi basmclar olan, Joaquin
lbarra Y Marin ile Antonio Sancha Madrit'te, Montfo'lar
Valencia'da gzel kitaplar bastlar. Bu arada da, kitabn ge
nel gelimesi zerinde belirleyici bir rol oynam olan ba
smcnn ad zellike anlmaya deer: Baskerville, Didot ve
Bodoni.
.
Birningham'da 1750 ile 1775 arasnda harf dkmcl
ve basmclk yapm olan John Baskerille, kaln ve ince k
smlar belirgin, zarif ama biraz fazla narin, ok geometrik
89
yeni bir harf tipi yaratt; John Whatman ile birlikte, zel bir
tip kat yapmyla ilgilendi; baz klasik yazarlar yaynlad:
Vergilius ( 1 757), Horatius (1770), Tercntius (1772).

l
mnde, tipografik gereleri Beaumarchais'ye geti ve Beau
ma.rchais bunlarla, Baden Dkal'ndaki Kehl'de, Voltaire
ile Rousseau'nun yaptlarn basmak amacyla bir atlye kur
du. Olu Franois-Ambroise, birok teknik gelimenin n
cs oldu; Fransa'ya ok beyaz ve ok ince bir kat cinsinin
yapmn getirdi; yeni bir bask makinesi icat etti ve aa ka
lplarn yerine madeni kalplar koydu; harf boylarnn l
snde kullanlan punto sistemini icat etti; Waflard'a ve olu
Firmin'c, neoklasik tarzn duruluk ve katlna sahip yeni
harfer yaptrd. 1776 ilc 1813 arasnda Parra'da basnclk
yapm olan Gianbattista Bodoni de Baskerville ve Didot ile
ayn ynde aba gsterdi; son derece dzgn harfler icat et
ti, harflerin geometriletirilmesini ve harflerin kaln ksmla
ryla ince ksmlar arasndaki kartl belirginletirdi. Ti
pografk aratrmalar, 1 818\le, lmnden sonra yaynlan
m olan bir el kitabnda bir araya getirilmitir. Bu basm
c, kitabn grnnde yenilik yapm ve 19. yzyln tipog
rafi zevkinde nc olmulardr. Kitab, sslenmesindeki bir
sadelikle ve ok zaman salt tipografik olan yapyla, arkaik
grnmnden kardlar. Kitaplarna o pek modern gr
nm kaandrn olan budur.
Bavuru kitaplarnn belgesel nitelikteki byk dizilerinin,
18. yzyl basmclnda, ak edebiyatyla snrl tutulmas
hakszlk olacak olan pk byk bir yeri vardr.
Bu arada, youn etkinlikleri Benediktin derin bilgisini dil
lere destan durumuna getirmi olan, Saint-Germain-des
Pres'ye yerlemi Benediktin Saint-Maur rahiplerinin ortaya
koyduklann unutmamak gerekir. Bunlar arasnda, en tann
m kiler, Mabillon ve Montfaucon rahipleridir. 18. yzl
da, gzel sanatlarla ilgili pk ok kitap, zenli pek ok bilim
kitab, resimli, byk, gezi ktab yaynland. Bu yzl, ayn
zamanda, aydnlanma yzylnn pek eitli merak konularn
ortaya koyan szlklerio yaynland dnem olmutur; ta
nmlara yer veren szlklerio yan sra, gerek makaleleri bir
araya getiren daha geni yaptlar da yaynlanyordu. Bunla
rn en tannm rnei, "Encyclopedie"dir (1751-1772).
Ama, bu, mnferit bir olay deildi; rein, Zedler'in, Leip
zig'de yaynlanm olan "Vniversel Lexixon"unu ( 1732-
9
1750) dnelim.
Yzyl sonunun aync zellii, kitap muhafazas alann
daki byk deiikliklerdir. Cizitliin ortadan kaldrlmas,
zengin kitaplklarnn dalmasna yol at. Avustura'da, ll.
Joseph, yararsz sayarak, manastrlar kapatt; bunlarn k
tphaneleri, Viyana'nn ktphanelerini zenginletiedi ve bu
ktphanelerden renim kurumlarnda da yararlanld.
Fransa'da, manastrlar ortadan kaldran ve gelen gmenle
rin mailarna el koyan Devrim, byk miktarda kitab devle
tin emrine verdi. Belediye kitaplklarmzn kuruluunun
balangc bu olaya dayanr. Bylece, seilmi, istenildii ka
dar, en gzel elyazmas ve basl kitap Paris'e getirilerek, ad
Ulusal Kitaplk olan Krallk Kitapl'ndaki kitap saysn bir
hamlede 30.00 cilt artrd. Fransa'da olduu gibi, birok
Alman devleti de kilise mallarn cismaniletirerek, taradan
alarak ve bakentlere kitap doldurarak, kent ve niversite
kitaplklarn zenginletirdi. zel kitaplklarn milliletiril
mesi, aydn halkn hizmetine, o gne kadar ok a bilinen ve
kolayca ulalamayan geni bir bilgi toplam sundu. Ama bu
durum, ayn zamanda, yer deitirmenin ve geni aptaki bir
yama olaynn yol at kitap kayplarna da neden oldu.
Pek ok kitabn sahaf pazarna girerek 19. yzlda baz g
zel, zel kitaplklar oluturulmasn salamasna karlk, ya
zk ki, istenilerek yaplm baz kitap tahriplerine de yol at.
Bylece, I. Joseph'in deyiiyle, "btn bir dua ve ibadet, er
milerin yaamyks ve dier teolojik samalk kitab hur
daya karr
k
en" bugn yok! uu duyulan btn bir dini ede
biyat da ortadan kaldrlm oluyordu.
91
YDINCI BLM
MODER KtfA
I. Sanayi Devrimi ve Kitap
19. yzylda, sanayi devrimine bal iki teknik yenilik, ki
tap retimine olaanst bir gelime salad. Bunlarn ctkili
lii, birlemelerine balyd; ayet basn iyiletirilmezsc kat
bolluu yararszd ve tersine tipografik dizgi ar olmay sr
drdke, btsk makinelerinin hzll hounayd, v.s.23
Kitabn crel dayana olan kat, hammaddesi paavra
nn nispi az bulunurl uu, uzuJ ve mzik bir i olan, elle yapl
mas nedeniyle, snrl miktarda bulunmay srdryordu.
Bir iki sorun 19. yzylda zmlcndi. Kat, Louis-Nicolas
Robert tarafndan ical edilen makine (1798) sayesinde me
kanik yolla imal edildi ve lngiltere'tJe Gamble, Fourdrinier
ve Donken tarafndan iyiletirildi. Kasm 1982'de, (9. 1 5 met
re geniliindeki) bir gazete kad makinesi dakikada 1220
metre kat retti. 18. yzlda, bitkisel tel esasl hammadde
nin yerine bir bakasn koymak amcyla birok deney yapl
d. 183"tcn balayarak, gazeteler iin, saman humur kulla
nld. Ksa bir sre sonra ise, bunun yerini odun hamuru al
d. Kadn gelimesi, onu kendi kendisinin hammaddesi du
rumuna getirdi. Bugn, yeniden kullanlp yararlanlmak
zere toplann kattan elde edilen katlarn hamuru, top
lam tketimin yaklak drtte birini oluturmaktadr.
1987'de, dnya kat ve karton retimi 215.611 bin tona yk
selmi durumdayd ve bunun 83.59 bin tonu Kuzey Ameri
ka'nn, 71.692 bin tonu Avrupa'nn ve 22.537 bin tonu da Ja
pnya'nn retimiydi. Fransa'nn retimi, yazyla ilgili kulla
nmlar iin yzde 4.7, ambalaj iin yzde 37.3, karton ola
rak yzde 9.5, ev ve tuvalet v.b. yerlerde kullanm iin yzde
4.7, zel katlar olarak da yzde 3.8'di.
Kitap retimi ar kalyordu, nk eski basm makinesi,
Gutenberg'den beri pek fazla deimemiti. 1780'e doru,
92
Franois-Ambroise Didot, yapt bir basm makinesiyle,
bask kapasitesini iki katna kard. Friedrich Koenig'in
(1774-1833) basma getirdii yenllikler (makinalama, plati
nin yerine silindir konmas, otomatik mrekkepleme) mo
der bask makineleri devrini balatt. Daha 1816'da tasar
landktan sonra bir yzyl boyunca gelitirilen "rotatiF' (bu
makinede, basm iini gerekletirecek olan klie bir silindir
stne tespit edilmitir), gazete ve dergi basmnda yaygn
olarak kullanlmaktadr.
Bu gelimeleri, tipografik dizginin, binlerce iaretten olu
an herllerin elle kullanlmasn gerektiren dizgi ilemi en
gelliyordu. 19. yzyl boyunca, harfleri istenildii gibi yan
yan dizen, kullanldktan sonra harf kasalarma dnmelerini
ve satra istenilen uzunluu venneyi salayan makineler ya
pabilmek iin pek ok deneme yapld. Ama, bu mekanik
dizgiciler, pek ok ve pek ar elerin kullanlmasn gerek
tiriyordu. Dolaysyla, gelecek, harfleri, onlara gereksinme
duyulduka dken dizici-dkc makinelerindi. 1884'te
Margenthaler tarafndan ict edilen "linotip", hareri satr
halinde dizer ve dker. 1887'de Loston'un icat ettii "mo
notip" ise, istenilen uzunlukta satrlar veriyordu, ama bu sa
rlar ve aralklar tek tek dklyordu ki, bu da, gerekebile
cek dzeltmeler bakmndan bir kolayl!kt. Kullanlmas ko
lay olan ve daha az zamanda daha ok i karan bu maki
neler, hemen hemen tmyle, el dizgisinin yerini ald.
Bu arada, ba yeni basm yntemleri de ortaya kt. Fo
toraf, kitap dizgisi ve illstrasyonunu, mekanik yntemlere
aarak, ve oaltlacak resimleri tahta, maden ya da ta st
ne yapmakla grevli kiilerin zorunlu aracln ortadan kal
drarak, illstrasyonda, hatta dizgide bile byk bir deiikli
e yol at. Fotoraftan, birok yntemde yararlanlmakla
dr: "tire klie",24 "fototipi",25 "simili"26 ve "helyogra
vr"27 gibi. Zanaatsal bir basm yntemi olan "litograf" ise,
bugn ok kullanlan mekanik bir yntemi olan "ofset"in28
ortaya kmasna yol amtr.
l. Grn ve lllstrsyon
Kitabn genel grn, Baskerille, Didot ve Badani'nin
aratnnalaryla belirlenmi olarak kalmtr.
Romantik dnemde, balklarda tipgraFk faotezilere gi-
93
riilmi olmakla birlikte, onlarn harflerinin kullanlmas s r
drld. Yzyln ortasnda, eskiye dn ynnde bir tepki
kendini gsterdi: Perrio'in ( 1 846) ve Beaudoire'n harferi
(1858). 20. yzyln banda, Graset, Auriol, Naudin zgn
harfler izdiler; ama yeterince yaln olmadklar ve zamanla
rnn zevkine biraz fazla bal olduklar iin, bu harfler on
lardan sonraya kalmad. Daha yakn tarihlerden, Deberny
Peignot dkmhanesi (Ochin, 1918) ve Ca&.andre tarafn
dan izilmi olan harfler anlmaya deer. Reklamclk ve
afiliin etkisiyle, baz aratrmalar yaplm ve her eitten
pek ok ortaya km olmakic birlikte, o gnlerin tipografsi
onlar muhafaza etmemitir. Dolaysyla, o dnemden kalma
kitaplarn metinlerinin pk ounun klasik harflerle diziimi
olduu grlr ve bu harferden beklenen birinci zellik de,
hep, okunabilirlik olmutur.
Mizanpaj alannda da aratrmalar yapld. Eskiye dn
yanls olmasna karn, Ingiliz William Morris'in (1834-
1896) bu alanda byk. bir etkisi olmutur. Gnmze daha
yakn tarihlerden, de Fransz olan Bernouard ve Vox ile,
kitaplarnn ekiciliinin sadece tipografik sunuluunun so
nucu olmasna nem vermi olan Louis Jou'nun adlar anl
maya deer. Gnmzde, bu alandaki aratralar, metni
sadece bir ss motif durumuna getiren, kvrntl satrlar,
harf sarmallamalar v.s. gibi arlklara varmaktadr. Aa
bu sadece lks kitaplar konusundadr, ve kitap, genel olarak,
klasik bir grnm muhafaza etmektedir; nk hereyden
nce okunmak iindir, zamanla kitabn d grn de de
iti. Ekiden kitaplar daima cillenmi olarak satlrd; 18.
yzln sonunda, dikili ve zeri yazsz kapakl olarak satl
maya baland. Baz istisnalar (lmbert de L Platiere'in "Ga
lerie univerelle"i) dnda, basl kapaklar anck 19. yzyln
banda yerleti; illstrasyon, bu kapaklarda, zmanla, yava
yava yer ald.
O sralar, illstrasyona birk yeni yntem girdi. Aa s
tne gravr alannda, ahap stne, aacn tellerine dikey
ynde ka kalemiyle yontma yoluyla, yenilik yapld. Oyma
bask ve ofortun kullanlmas sryordu. Aynca, elik stne
kaz ii de yapld, ve bu teknik, yaplan resme daha ince ve
ymuk bir grnm kazandrd. 18. yzln sonunda, Bav
reya'h Senefelder, o gne kadar birbirini itmesiyle tannan
yal maddeyle suyu kolayca emen bir kiretann bu zelli-
94
ini buldu ve bu zellikten yararlanarak "litografa"y ger
ekletirdi.
Napolyon ve RestorasYon dnemlerinde ssleme, Di
dot'larn David tarnda sslenmi gzel basklannda grl
d gibi, Neoklasisizm anlay iinde yer almtr. Roman
tik ilistrasyon yeni tekniklerin getirdii olanaklardan yarar
land ve dnemin edebiyatma canllk veren Neoklasisizm
anlayndan esinlendi, "Troubadour"lara ( ortaada Gney
Fransa'da halk ozan -.n.) zg ve gotikletirici tar ise ken
dini erken bir tarihte, 1803'te Clotilde de Surville'in "Poesi
es"sinde ("iirler") ortaya koydu; 1820'den .sonra yayld ve
varln ceiestin Nanteuil'n ofortlannda srdrd. Ama,
romantik dnem kitab anlayn, Delacroix'nn Gothe'nin
"Faust"unun bir evirisi iin yapt litogaflerle balatmak
alkanlk olmutur.
1840'a kadar uzanan dnemde, kitap sslemeciliine, De
veria, Johannot, Gigoux gibi, oundan yararlanarak metne
canl ve hafif resimler serpitiren vinyetiler egemen oldu.
180'tan sonra, gnlk yaam sahnelerinin antrlmas ki
tapta geni bir yer kaand. Charlet ile Rafet'nin, ilistras
yon yoluyla, Naplyon sylencesinin yaylmasna katkda bu
lunurken, Daumier de nl litograflerinde zamannn yaa
mn dile getiriyordu. Ama Daumier, kitaptan ok basm iin
almtr. Gavami ise, iinde yosmalar ve rencilerin do
land bohem laris'lileri tantt. Buna kalk, Grandville'in
alan, garip ve fantastik oland; uygulad, balam ve nitelik
deitirtme yntemi nedeniyle, gerekstcln ncs
saylmtr. Bu sanatlar, Joseph Prudhomme tipinin yarat
cs Henri Monnier, Bertall, Cham v.b.'nin yaptlan, 1840-
1850 yllarnda yaynlanan kitaplarda.basld, ayrca belirli
bir alanda uzmanlam bir basnda da ("Caricatuie", "Cha
rivari" ... ) glmeceli desenleri yer ald.
1850'den sonra, kitap illstrasonu zgnln yitirdi.
Ama yine de, Gustave Dore, 1830-180 yllar vinyetileri
ninkinden ok daha geni ve ateli bir romantizmi geerli
kld. Kitapta fotoraf ilk olarak o srada ortaya kt. Ama,
daha 1852'de Maxime du Camp'n "Egpte, Nubie, Palesti
ne et Syie"sinde ("Msr, Nbye, Filistin ve Suriye") kulla
nlm olmasna karlk ancak yzylmda nemli bir yer
alacaktr. rnein, "L'Illustration" ve "L Monde ilius
tre'ye ancak 1894-1895'te girebilmesine kaolk, on yl son-
95
ra, bu alanda aa stne gravrn yerni tmyle almtr.
Bu arada, geleneksel ilistrasyon da, aa stne gravrde
Leperc ve Vierge, ofortta (ya da asidc yedirmc) Flameng ve
Rops'la, litografide ise Stcinlen ile, varln srdryordu.
Dneminin akmlarn izledi, ve 1900'de kendini, Eugene
Grasset ile "moder style"e, ve 192.1'te de Franois-Louis
Schmied ile "ssleme sanatlar" tarzna uyarlad. Manet
( 1874), Toulouse-Lautrec ( 1899), Bonnard ( 1900), Denis,
Dcrain, Duf gibi byk ressamlar, kitap iin almakla, ye
ni bir a atlar ve ressam kitab bugn lks kitap retimine
egemen olmu durumdadr. Bu alanda baz byk adiara
(Rouault, Picaso, Chagall, Dali, ve daha yakn olarak, Mi
r, Dubuffet, de Stael) rastlanmasna karlk, zppclik ve
vurgunculuk, daha a nemli kitaplar ortaya kmasna yol
amaktadr. Zaten, pek az miktarda baslan (100 ila 30
adet) ve yksek fyatta stlan bu kitaplar, sanat ya da yat
rm deeri olan nesneler saylmaktadr ve okunmak amacna
ynelik saylmayabilirler. Dolaysyla, hemen hemen tmy
le, kitabn tarihinin dnda kalmaktadrlar.
amz kitab kendini gitgide dha ok resim ve renge
bavurmasyla ayrt ettirmektedir. Pek ok kitap, ok renkli
kapaklarla sslenmekte ve zerne geirilen saydam ve ince
bir katmaola ltl bir grnm kazanmaktadr. Bu katma
na, kapaa yapk deilse, "gmlek" ad verilmektedir. Bu
arada, yapmda bir basitletireye de gidildi: formalarn
srtlar kat keskisiyle kesildi, ve kapak, yaptrcl k
yksek bir tutkalla yaptnld. Bylece, dikie gerek kalma
d. Bu yntem zellike, ucuz kitaplar iin uygulanmaktadr.
Ama, bu yntem, kitaplarn cildinin uzun sre dayanmasn
salayamyor.
1870-1880 yllarndan beri, aa hamuru, kadn ana
hammeddesi durumuna geldi. Kat, iindeki, doymam bir
madde olan odunznn varl nedeniyle, zamana dayank
l deildir; ok zaman sararr, abuk yrlr bir duruma gelir;
dolaysyla, muhafazas gtr. Daha, romantik dnem ki
taplarnn kadnda, nemin yol at lekeler vard. Ayrca,
Ingiliz ve Alman kitaplarnn yaync cildiyle stlmasna kar
lk, Fransz kitaplar, okul kitaplar ve parlak renkli kap ge
irilmi pahal kitaplar dnda, kat kapakl olmay srd
ryordu. Bu yetersizlik, kitap klplerinin grd rabeti
aklayacak niteliktedir: Almanya ve lsvire'de 192'de orta-
96
ya kan bu klpler Fransa'ya son savatan sonra girdi; bun
lar, kendilerinden hizmet isteyenler yazma yoluyla ular
ve onlara, deeri anlalm kitaplardan oluan bir liste su
narlar. Fiyatlar, pahal kitap snnna ulamayan bu kitaplar,
dk kaliteli olmayan bir kada yaplm, zenli bir baskya
sahip ve her zaman da ciltlidirler.29 Ciltleri, bazen, zevkli
oluuyla dikkati eker. Geleneksel yaynlar iin ciddi bir ra
kip oluturan bu kitaplar, geleneksel yaynlar kitabn gr
nn iyiletircyc yneltti. Dolaysyla, bugn artk,. "klp
sunulu" kitaplardan sz edilmektedir. rein, Fransa'da
1982'de yaynlanm olan kitaplarn, ad olarak yzde 31 'inin,
nsha olarak ise yzde 37'sinin cili satlm olduu tahmin
edilmektedir. Klpler kitaba, o gne kadar, kitapya ok
uzakta olduu iin, ya da iinde okuma zevki uyandrlama
m olmas nedeniyle kitap almayan kimslerden oluan bir
mteri topluluu da kazandrd.
II . Moem Yayn
Okuma yama bilenlerin saysndaki artlar, teknik geli
meler, ve eski yasal engellerin ortadan kalkmas, gerek ya
yn, gerek bask saysnn artmas sonucunu dourdu. 15.
yzyldaki dnya kitap retiminin 30 ile 35.000 kitap ve
150.00ile 20.00nsha olarak tahmin edilmesine karlk,
bu miktar, 19. yzylda 8.25 milyonu, 20. yzln ilk yirmi
b ylnda 5 milyonu buluyordu. Bugn ise, sadece be yllk
bir dnem iin (1982-1986) 3.935.50'dr.
1. Yay AuiG!- Fransz Devrmi, ktapla ilgi
li meslekleri serbestletirerek, ayn zamanda d bu meslek
leri, konuyla ilgili bilgisi olmayanlara am1 oluyordu. lte
bundan dolaydr ki, Napolyon dneminde, bu srbstinin s
nrlandrlmas, e basmclarla kitaplara, says belirli be
ratlar verilmesi gerekli oldu. Ama bu, meslekteki bir dzen
lemeden ok, polisiye bir nlem niteli !yordu. N apoiyon
dneminde, Restorasyon srasnda, Temmuz Monari
si'nde,30 i bandaki ynetim, politikasna kar yaynlara
hemen sansr uyguluyordu. O dnem yaynlannn pek o
unda, dalm kitaplklar eski durumuna getirmek ve yeni
buruvalar iin kitaplklar oluturmak amacyla, birok yaz
rn tm yaptlarnn basmlar grlr. Bu iin finansman
ise, bir yzyldr kullanlmakta olan, satn alma taahhd
97
amacyla yaplan n deme yoluyla salanyordu. Bu nemli
yaynlar kk buruvazi iin pek ekici olmamas nedeniyle,
onlarn gereksinmesini, sylar gitgide artan ktap kiralama
yerleri karlad. Ama, buralarda, daha ok, roman vard.
Bu, ayn zamanda, romantizmin birinci dnemiydi de. Bu
yeni edebi akmn balca yaynclan ise, Ladvocat ile Ren
duel'di. 1830'a doru, Fransz yayn yaamnda baz glk
ler yaand; bask saysnn az olmasndan dolay fiyat paha
lya gelen kitaplar elde kalyordu. Oysa, Belika'da baslan
taklitlere kar koymak gerekiyordu. Bundan dolay, yenile
roeye gidildi.
Yenileme hareketi, resme yer vererek kitab daha ekici,
fasikller, yani, basl bir kapak iinde, ayr formalar halinde
sata sunarak da satn alnmas daha kolay duruma getirdi.
Bylece, 10, 20 ya da 30 frank deerindeki kitaplar 10, 20 ya
da 30 santimlik fasikller biiminde, daha ok sayda satl
maya balad ve satlar 10 ila 15.00nshay buldu. Kitap
Gervais Charpentier'nin bir giriimi de kitabn fiyatn d
rd. Bu kii, !838'de, hei birinin fyat 3.50 frank olan ki
taplardan oluan bir dizinin yaymna balad (bu, o zamanki
geerli fiyatlarn drtte biriydi), ve birka ylda, aralarnda
ada en iyi yazarlar ve klasikler yer alan 40kitap yaynla
d. Ayn yolu izleyerek, Michel Uv de, 1851'de, 1 franklk
kitaplardan oluan bir dizi yaynlamaya balad ve bylece,
birok iyi yazarn yaptlarn sata sundu. Meslein insanlar,
sorunlarn zmleyebilmek amacyla, rgtlendiler.
1825'te Leipzig'dc kurulmu olan ''Brsenverein der Deuts
chen Buchhtndler" firmasn rnek alarak, birok Parisli ya
ync, 187'de, ortak karlarn savunmak amacyla, "Cercle
de la librairie"yi kurdu. 1837'deyse, yazarlar, bir "SociCtC
des Gens de Lettres" iinde bir araya gelmilerdi.
Fransa'daki Ikinci Imparatorluk'un (III. Napoleon'un
saltanat dnemi -.n.) ekonomi alanndaki gelimilii, san
srn engellemelerine ("Madame Bovar"nin ve "Fieurs du
mal"in kovuturmaya uramas) karn, yayn yaam iin
destekleyici oldu. Bunun zerine, ortaya baz byk yaynev
leri kt ya da var olanlar geliti: edebi alanda Lmerre, tek
nik yaynda Dunod, insan bilimlerinde Delagrave ve Colin
v.s. gibi. Piere Lrousse, Fransa'nn szlk yayn ve ansik
lopedi yayncl alannda bata gelen firas durumuna ge
lecek olan yaynevini 1826'da kurutur. Bu arada, 1826'da
98
Louis Hachette tarafndan kurulmu olan kitabevi de gelii
yordu. Bu kitabevi, yaynn yapt okul kitaplanna, gitgide
daha eitli diziler ekledi, ve 1852'de, garlarda, gazete ve k
tap sat kulbelernde sat yapmak hakkn elde etti.
Hachette ouklar iin kitaplar da yaynlad, ve 1857'de,
Comtesse de Segur'n kitaplarnn n kazandrd "Pembe
Dizi"nin yaynma balad. 19. yzyldan nce, genlik iin
pek ok yayn yoktu. L Fontaine'in, Perrault'nun, Defo
e'nun, Swift'in kitaplar, ocuklar iin yazlm deildi. Bu
edebiyat trnde uzmanlaan ilk yazarlar, Amaud Berquin
(1747-186) le, yzln, yaptlar en ok yaynlanm yazan
olan, piskoposluk kurulu yesi, Bavreyal Christoph
Schmid'dir (1768-1864). 1830-1840 yllannda, gerek Paris'te
gerek tarada, birbirinin ardsra, genlik iin, kapaklarna
ekici, ok renkli karton kaplar geirilmi etici aniat dizi
leri yaynland grld (Tours' da Mame, Limoges'da Ar
dant, Lille'de Lefort firmas). Bu alann byk ncsyse,
186'te genlik iin sreli bir yayn olan ve ad balbaina
bir progam oluturan "L Magasin d'education et de recre
ation"u yayniayan Paris'li Hetzel olmutur. Bu program, J.
Mace, L. Desnoyers ve Erckmann-Chatrian' yaynlayarak
ve Jules Veme'i kefederek daha da gelitirdi. Yabanc dille
re en ok evrilen Fransz yazar olmay srdrdne gre,
Jules V ere'in yaptlar, 1862'den beri, hibir zaman sonu
gelmemi bir baan oluturaktadr.
1870'den sonra, Fransz yayn yaam gelimesini sr
drd. Ama, iyi dzenlenemi ve oynak bir pazardaki yk
sek ve eitli bir retim, kesinlikle, bir dengesizlie yol aar.
1870'de heratlarn geerliliinin kaldrlmas, zellLkle pera
kendecilik alannda, meslein yetersizlerinin saysnn ar
derecede artmas sonucunu dourdu. Baz kitaplar indi
rimli ve dk fiyatl kitap satnda uzmanlatlar, ama tek
nik yaynclk ve yksek nitelikli yayniann durumu iyi olma
y srdrd, 2. yzyln banda, uygun bir ekonomik ko,
nonktr ve teknik ilerlemeler sayesinde, pazarn durumu
dzeldi. Linotip ve monotip kullanm yaygnlarken, foto
raf, kitab istila etti, kitabn grnn deitirdi ve aktali
te, sanat, moda, gezi v.b. alanlarda yeni tipte yaynlarn geli
mesini kolaylatrd. Iki dnya savandan pek ok etklen
mi olan retim 196'tan sonra istikrar kand, ardndan da
ilerlemesini srdrd.
99
Burada, dnemin tm nemli yaynclannn adn vermek
g olacaktr.31 Ama yine de, Charpentier'ninkiyle karla
trlabilecck iki devrim gerekletirmi olan Payard'n ad
anlmaya deer. Bu yaynevi, l904'te, 95 santim fyalla, ilk
resimli roman, ardndan, en iyi yazarlarn, okurlarn artr
malarn salayan "Modern bibliothCque" ("Moder Kitap
lk") dizisini, ve 1924'te de, illstrasyonu oyulnm: aala ya
plm "Livredc demain" ("Yarnn Kitab") adl bir roman
dizisi yaynlamtr. Yaync Fcrcnczi de, yaynlad "Livre
modernc illustrC"de ("Resimli Modern Kitap") ayn yolu
izledi. Bu dizilerin baar kazanmas, geni bir okur toplulu
una iyi nitelikli kitap zcvk alad. 1900 dolaylarnda, yeni
dergilerin says artt. Bunlardan bazlar, kimileri "Revue
blanche" yaynlar gibi pek uzun mrl olmayan bir yaync
vini kendilerine yardmc olarak aldlar; ama, onlarn dnda
kalan iki tanesi, yzyhmzn o ilk yarsnn yazn yaamnda
etkili oldu: bunlar, !894'te Alfred Valietle tarafndan kuru
lan "Mercure de France" yayneviyle, ynetimine Gaston
Gallimard'n getii "Nouvellc Revue franaise" yaynlar
dr. Birok yaynevi de genel anlamdaki yaynclkta kendini
kabul ettirdi: Hachette, 1898'de, birok kitap deposunun s
reli yayn ve kk apta kitap gereksinmesini kar.layan bir
tama frmas kurdu. Bundan baka, Plon, Flammarion, A.
Michel, Tallandier v.d. gibi daha birok yaynevlerinin adlar
anlmaya deer. Tersine, baz yaynclar da, merakllar iin,
a sayda baslan kitaplar alannda uzmanlayordu. 1914 sa
vandan snra, vurgunculuk, bu yayn daln bozdu; retim,
entasoncu bir nitelik kaznd; ve 1929 bunalm, bu moda
ya, iflaslar ve indirimli satiarta son verdi. Ama, bu baansz
deney, ders olmamt; nitekim, ayn olgunun, son dnya s
vandan sonra, ayn sonularla yinelendii grld.
2. &u " 19. yzl, ayn zmanda, basn devrmi yzl
dr. Burada, daha nc baka bir yerde32 ele alnm olan bu
konunun aynntsna gireyeceiz. Ama yine de, bir kitap ta
rihi, bu konuya tmyle bilmezden gelemez: basn ok geni
bir toplulua seslenmektedir ve amz insanlannn pek o
u sadece gazete ve dergi okumakta ve szn gerek anla
mndaki kitab eline almamaktadr. Basnn 19. yzyldaki
gelimesi birok etenin sonucudur. Mterilerinin saysnn
armas, hereyden nce, ilkrenim alanndaki ilerlemele
rn, smen topluluunun genilemesinin ve kentl youn-
10
tamann sonucudur. Basnn bata gelen zellii olan, bilgi
ve yaynn hzhl ve dalmasn yeni iletiim aralannn bu
lunmas ve yeni tama aralarnn iyiletirilmesi kolaylatr
d. Ama basnn gelimesini hereyden nce, kat yapmn
daki teknik yeniliklerle, basm makinelerindeki ve dizgi ma
kinelerindeki yeniliklero bir araya gelmesi salad. Basnn
ilerlemesi, 19. yzyln sonunda, rekamn katks, yaz ve di
zilerin halk tarafndan tutulup sevilmesi; ksa haberler, dedi
kodu stunlar ve gnlk sorunlarla ilgili yazlarn oalma
syla belirginleti. Her lkede pek belirgin olan bu durum,
Ingiltere (1983'te, gnlk basn 22.6 milyon, pazr gn ba
sn 20.1 milyon nsha), ABD (1983'te, gnlk basn 62.6
milyon, par gn basn 56.7 milyon nsha) ve gnlk ga
zetelerin toplam tiraj 1950 ile 1983 arasnda 27 milyon ns
hadan 68 milyon nshaya km olan Japnya'da zel bir
dikkat gerektirmektedir. Fransz baomn tiraj ise, 1 %9'dan
beri srekli dmektedir:
1827: "L Constitutionnel": 20.00 , "L Joural des De
bats", 12.00 , "L Quotidienne": 6.50.
1848: "La Presse" (Emile de Girardin'in gazetesi):
63.00 .
1865: "L Petit Joural" (Moise Millaud'nun gazetesi):
260.00.
1892: "L Petit Joural": 1 milyon
1913: "L Petit Parsien": 1.50.00
1968: gnlk gazetelerin toplam: 13.073.00
1979: gnlk gazetelerin toplam: 10.509.00 .
1985: gnlk gazetelerin toplam: 9.40.00 (6.90.00 'i
tarada)
3. Bugnn Dnya Kip " A) "Toplam retim" "
UNECO tarafndan yaynlanan istatistiler, kitap retimi
nin u son yllardaki nemli artn grmeyi salyor. Bu ar
t, Bat dnyas kitap retimine ba.ta gelen bir yer vermeyi
srdrmekle birlikte, gen uluslarn ilerlemesinin sonucu
dur: kitap retimi, 196'ta 232.00 deiik kitaptan, 1975'te
521.00'e, 1986'daysa 819.600'e ykseldi. Aadaki tablo,
kitap reticisi balca lkelerde yaynlanm olan deiik ki
taplarn saysn vermektedir. Ama, kitap kavramnn her
101
yerde ayn olmadn ve bu konuyla ilgili bilgi kaynaklar
arasnda farklar bulunduunu unutmamak gerekir. Aynca,
1957'de ylda 5 milyar olarak tahmin edilen toplam nsha
saysn da gz nnde tutmak gerekiyor:
. ....... ...
195 1975 1 980 ........ 1 985
. ....
ABD* 5.738 85.267
Rusya 76.101 76.697 60.676 -- .. 6.976
Federal Almarya25.9 40.616 6.761 ... 6.724
Ingiltere 26.314 35.526 4.0 .. ... 52.861
Japonya 24.20 34.590 45.59 ... .. 45.430
Frans 21.351 26-24 32.91 B ...... 37.66
Ispanya 17.342 23.527 ...... 3.6
Kore 2.405 10.921 20.976 ...... 35.637
in 19.1 0 .... ..40.265
Knada 3.761 6.735 1 9.03
(*) Unesco'nun Isttstk YI'ndan alnan rkamlar
Onlar, Brezilya, talya, Hollanda, svire, Hindistan,
Yugoslavya, Portekiz, ekoslovakya, Polonya, Danimarka,
lse v.d. izliyor. Nfusa oranla kitap retimi says, bu l
kelerin sralannda deiiklie yol aabilir.
Unesco'nu istatistikleri daha a eksikli olsayd, dnya
nn balca dillerinde yaynlanm kitaplarn yzdesini gz
nnde tutmak da ilgin olabilirdi. Ama yine de, Bat dille
rinin birinci srada yer almana karlk, bunlarn orannn
dmekte olduu grlyor, ki bu da nc Dnya lke
lerinde kitap retiminde srekli ar olduunu ortaya koy
maktadr. 1960'ta, yaynlanan deiik kitaplarn yzde 72'si
Avrupa' da, yzde 5.4' Kuzey Amerika'da yaynlanmt.
1986'da.ise, Avrupa, birbirinden deiik ancak yzde 54.5,
Kuzey Amerika ise 12.9 orannda kitap yaynlad.
B) 1'vi" - eviriler, zaten daha nc de kitabn tari
hinde nemli bir rol oynamt; ama, iletiim aralar ala
nndak ilerlemelerle birlikte saylar ok artt. P. Angoul
vent, evirilerin anlamn u szlerle ortaya koyuyordu: "Ki
tap, bir lkenin ideolojisinin yetkili dayana, bir lkenin en
iyi zihinsel elisidir. .. Ve ayn zmanda, geldii lkede el s-
102
Lnde tutulan tekniklerin doal iletim arac, o lkenin tre
lerinin ycelticisi, vneelerinin vakanvisidir. Ortam, ulu
sal rnlerin dsatmna hazrlar, in
S
anlar ve nesneler iin
giri arac olarak ie yarar" ("L'edition franaise au pied du
mur", Paris, 1960, s. 70). "Annuaire statistique de l'Unes
co" tarafndan son be yln (1978-1982) istatistiklerinden
aadaki sonular karlmaktadr:
) "Franszcadan yaplan eviriterin toplam eviriler iin
deki yeri":
Yl Frascda r Topla r Or(% ola)
1970 6.20 57.147 10,8
1979 6.3n 5.4 11,71
1900 5.972 53.167 1 1 ,2
1901 4.9n 43.81 1 1 .35
1902 6.205 52.19 11.8
2.751 26.79 1 1 ,4
Be yl iinde Franszcadan yaplan eviriler konularna
gre ayrlarak, bunlarn tm evirilere oran hesaplanacak
olursa, baz anlaml saylar elde edilecektir:
Gzel snatlar 2405 eviri Tm evirilere oran 15,59
Felsefe 2072 eviri Tm evirilere oran 15,57
Tarih
ve
corafa 2733 eviri Tm evirilere oran 14,26
Din 1992 eviri Tm evirilere oran 13,21
E. 13817 eviri Tm evirilere oran 11, 14
Uygulamal
bilimler 2551 eviri Tm evirilere oran 10,63
Toplum
bilimleri 3023 eviri Tm evirilere oran 9,51
Temel
bilimler 954 eviri Tm evirilere oran 5,88
b) Bu evirilerin yaynland balca lkeler:
103
1 . 1spanya 1382 139 125 130 159 ... 6
2. F. Amanya 932 1073 61 67 1021 .. 4574
3. 1lya 41 52 50 4 477 .. 2380
4. AD 3 3 2 257 2 . 159
5. 1ngiere 36 29 2 276 272 .. 1576
6. Japnya 274 242 213 241 214 . 1 184
7. Rusya 176 176 177 171 214 ... 916
S. lsvire 18 1 89 130 168 166 .. 87
9. Danimara 176 1 76 19 6 61 ... 69
10. Yug. 1 12 134 13 9 16 ... 61
Onlar, Belika, Polonya, Romanya, ekoslovakya,
Avustura v.s. izliyor; onlar izleyen Hollanda, Portekiz,
Trkiye ve Arjantin'le ilgili olaraksa elde yeterli istatistik
bilgi yoktur.
c) evrlen Yarr B yllk 1968-1972 dnemi iin
de dnyada en ok evrilmi on iki yazar, Lenin, Walt Dis
ney (en andan, sinema alanndaki yapmiar ), 1 ules Yeme,
Karl Mar, Barbara Crtland, E. Blyton, Adersen, Grimm
Kardeler, Tolstoy, Shaespare ve Engels'tir. Kutsal Kitap
evirileri (yaklak 120), bu listede yer alacak ols, nc
srada bulunmalan gerekirdi.
Komnist ideolojiyle ilgili yaynlar varln srdrmekte
dir: yaynlanm, Lenin'den (zellikle Rusya'da olmak ze
re) 2016, Mar'tan 680, Engels'ten 492 eviri. Bir baka
alanda, I. Jean-Paul'den, drt ylda 275 evri. te yandan,
iki de, uluslararas byk sonu vardr. Bunlardan biri,
genlik yazarlannm ya da yle tannan yazarlarn baarlar
dr: Walt Disney Production 1213 basm), V erne (1057),
Blyton (654), Anden (552), Grimm (538), London (491),
Goscinny (45), Perrault (359), Stevenson (344), Sratme
yer/Caroline Quine (272), A. Lindgren (238), L. Carroll
(175) v.s. Polisiye roman ya da serven roman yazar Ang
Iasakson yazrlar tarafndan yaynlanm kitaplarn yaynla
nysa yledir: A. Chrstie (1 158 basm), A. Mac Lean (381),
E. Wallace (263), A.C. Doyle (243), E.S. Gardner (238),
Chase (142). Bunlara, Belikal Simenan (423) ile Fransz
10
G. de Villiers'yi (164) de eklemek gerekir.
eitli lkelerin edebiyat, dalja ok, romanlarla, ve daha
dk bir lde de, tiyatro yaptlar ya da iirlerle yayl
maktadr. Gvenilir deer niteliindeki yaptlarn srekli ve
istikrarl bir biimde tutulmasna kalk, baz yazarlar be
lirli bir sre moda olur. Angiasakson lkelerinde, Barbara
Cartland (667), M. Twain'in (416), Dickens'n (355), He
mingway'in (327), M. Grover'n (292), P. Buck'n (283), G.
Greene'in (257), Harold Robbios'in (256), !.B. Singer'in
(224), E. Poe'nun (20) nndedir; ve Cronin, Coper, Kip
Iing, Steinbeck, W. Scott, H. Miller, T. Caldwell de 150 e
viriyi am durumdadr. Tolstoy (528), Dostoyevski (377),
ehov (227), Gorki (215), Pukin (205) Rus edebiyatnn
bata gelen temsilcilerindendir (Rus edebiyatnn en ok
evrilen yazarlarndandr -.n.). Almanya'da, Konsalik
(298) H. Hesse'i (260), B. Brecht'i (133) ve T. Mann'
(129) geride brakm durumdadr. En ok evilmi !talyan
yazar Emilio Salgari (171), en k evrilmi Ltin Amerika
yazrysa Garcia Marquez'dir (136). Fransa'da ise, daha n
ce szn ettiimiz V erne ile Perrault'dan baka, Dumas
Pere (265), Balzac'n (249), Hugo'nun ( 157), Stendhal'in
(155), Maupassant'n (147), Flaubert'in (143), ve gnmze
daha yakn tarihlerdeyse, Sartre'n (208), Camus'nn (151)
ve S. de Beauvoir'n (122) ad anlmaya deer. Kasik yazar
Iarn okur saysysa, Shakespeare'in (50) dnda, daha az
dr. Shakespeare\ uaktan, Goethe (209) ile Moliere (140)
izlemektedir. En ok evrilmi ilka yazarlar, Homeros
(186) ile Platon'dur (175).
Ote yandan, Fransa'da 1981'de yaynlanm olan 2794
eviriden 1834' lngilizceden, 30' Almancadan, 145'i ltal
yancadan, 80'i Rusadan v.s. yaplmt.
C) "Frns'nn Kitap rtimi" - 1970'ten ber, bu say,
14 ile 27.00deiik kitap arasnda oynamaktadr ve srekli
bir art gstermi durumdadr. Yllk ortalama, 1969-1978
arasndaki on yllk dnemde 16.487 deiik kitaptan 1979-
1988 arasndaki on yllk dnemde 23.360 deiik kitaba
ykselmitir. Ama bu saylar, ba kitaplar hesaba katma
yan ve baz yaynlan bir arada tutarak hesaplayan "Bibliog
raphie de la France" ("Fransa Bibliyografas") adl yayn
dan alnmtr, ve bu saylara, yeniden baslm basmlar,
105
tezleri, dizi yaynlar, resmi yaynlan, partisyan yaynlann
v.s. de eklemek gerekir.
Baslm olan kitaplarn tr dalm, eitli yayn kesim
leri arasndaki aama srasn ortaya koymaktadr; ama, sa
tlarn toplam daha anlamldr. 1988'de Fransz yayncl
tarafndan gerekleiiriimi olan 1 1 milyar 272 milyonluk
ciro, nsha says retimi yzde 2 dm olmakla birlikte,
bir yl nceki sayya oranla yzde 9.1 bir art ortaya koy
maktadr ve yayn trlerine gre dalm yledir:33
Ansiklopedi ve
szlkler
Edebiyat
Okul kitaplan
Uygulama kitaplan
Genler iin kitplar
Insan bilimleri
Gzel snatlar ve
guzel kitaplar
Tarih ve cralya
Bilim ve teknik
eitli
2.02.921.00 Frank
1.980.181.000 Frank
1 .6.8.00 Frank
1 .095.0.00 Frank
1 .015.6.00Frank
9.320.000 Frank
78.31 .00Frank
58.3.00Frank
51.3.00 Frank
513.20.00Frank
zerine 394.713.000 Fransz Frang yayn hakk eklen
mesi gereken bu cironun 2.468.48.00 Fransz Franklk
blm dsatmla ilgilidir. O ay yl iin, toplam retim,
359 milyon nsha olarak tahmin edilmektedir.
1988 yl istatistikleri, Fransz yaynch konusunda bilgi
sahibi olmay salamaktadr. Buna gre, yaynlanan her ki
tabndan idareye belidi sayda nsha vermek zornluluun
da olan 392 yaynevinden:
34' 20 deiik kitap verdi.
15'i 155 ile 199 arasnda deien sayda kitap verdi.
13' 10 ile 149 arasnda deien sayda kitap verdi.
43' 50 ile 9 arasnda deien sayda kitap verdi.
143' 10 ile 49 arasnda deien sayda kitap verdi.
1 4' yukardakilerden a sayda kitap verdi.
Bu yaynevlerinden 306'snn 1 milyondan ok cirosu var
dr:
2l'inin 10 milyon ya da daha ok,
106
27'sinin 50 milyon la 10 milyon aranda,
43'nn 20 ile 50 milyon arasnda,
45'inin 10 ile 20 milyon arasnda,
170'inin 1 ile 10 milyon arasnda cirou vardr.
Ve nihayet, yayn iinde alan kii says da, yine
1988'de, 1987'de 12.499 kii olmasna karlk, 12.388 kiiydi
( 4.445 kii idare ilerinde ve kadro personeli olarak; 4985
hizmetli; 308 temsilci).
Bu arada, 1980'de, Fransa dnda yaklak 12.00 Fran
szca kitap yaynlanm olduunu da unutmamak gerekir.
Bunlarn yzde BO'i, dili ksmen Franszca olan Kanada,
Belika, lsvire ve Lksemburg'da yaynlanmtr. Baz
nemli byklkteki Be.lika ve lsvire yaynevleri Fransa
paarnda geni lde kitap paarlamaktadr.
D) "Kta
p
ta Der"- Tekniklerdeki ve grel-iitsel ile
tiim aralarndaki gelime, genel olarak, kitaba kar ciddi
bir rekabet esi, hatta belk de, biimindeki olas bir de
im etkeni saylmaktadr. Ama yine de, "codex"in, gelece
iyle ilgili baz byk umutara sahip olmay srdrd ve
mikrofmlerle manyetik eritlerin, daha, uzun bir sre, an
ck birer ikame arac olarak kalacaklan dnlebilir. Z
ten, bunlara eriilmesi de dolayidr ve bir aygtn aracln
gerektirmektedir. Eski biimlerle yenilerini bir araya getir
mek amacn gden denemeler pek sonu vermedi. Ama yi
ne de, "kitapta devrm"den sz ediliyor, ve yet byle bir
devrim varsa, onu ik ynde aramak gerekmektedir: datm
ve yapm. Bay Eit, bu devrimin bir ynn, cep kitab
byutlu ktapiann kitap dalmna getrdii nemli lde
ki genilemede gryor.
Ktle kitab ortaya, 1935'te Ingiltere' de, "6 pence"lik4
"Penguin boo"la kt. tknci Dnya Sava sranda ve
snrasnda geliti. Bask says, nadiren, onbinlerin altnda
dr ve fyat da bir saatlik almann salad geliri hiir
zaman ama. Bugn, btn lkelerde bu it diziler var
dr. Fransa'da, birok yayncnn yaynlad dizilerio ad
olan ve bu tre adn veren "Cep Kitab" dizilerinden,
1952'den beri yaynlanm 6600'den ok kitap vardr ve
bunlarn birounun bask saylar enikonu yksektir: "L
Gand Meaulnes"un (1%3) bask says milyon nshay
at. Bundan baka, Blia'da Veriers'de yaynlanan eit-
10
li "Marabout" dizilerini "J'ai lu" "L Monde en 10/18"
"Presse, pocket" v.s. dizierini de amadan gememek gere
kir. Balangta, "ada dnemin en dikkate deer, Fransz
ve yabanc, roman tr yaptlarn yaynlamaya ynelik olan
bu dizilerde, daha sonra, alanlar genileyerek, klasik ktap
lar ve belge niteliindeki yaptlar da yaynlanmaya da bala
d: "Gamier-Flammarion", Gallimard'm "Idees" dizisi, Se
uil Yaynevi'nin "Microcosme" dizisi v.s. Yaynna 194l'de
balanan ve bugne kadar yaynlad kil ap says 20' ge
en "Que sais-je" dizisi (Trkede, tletiim Yaynlar'nn
Cep niversitesi dizisi -.n.) de ayn amac gtmektedir.
Fransa'da 1988'de yaynlanan 359 milyon kitaptan 116,2
milyonu cep kitab boyutlu dizilerdendir. 1989'da, bir kata
log, bu kitaplardan, 236 dizide, 19.824 deiik adlsn sral
yordu. 1987'de Federal Almanya'da, cep kitab boyutlu
I 1.416 kitap yaynland.
Geleneksel tipografi, belki, uzun vadede, yok olmaya
mahkumdur. nk, ilkin, delikli eritler, monotipiere ve
linotiplere uyarland. Bylece, beslenmesi, birok kullanc
tarafndan delikli eritlerle srdrlen bu makineler en
yksek verimleriyle alabilir duruma geldi. Ardndan, s
rekli gelimekte olan elektronik, dizgide kullanlmaya ba
lad, ve makineleri, satr uzunluklann ve saylarn istenildi
i gibi belirlemeyi ve gerektiinde szckleri uygun yerle
rinden blmeyi salad. Ve nihayet, k, kurunu kovma yo
lundadr. lllstrasyonlarn basm zaten daha nceden beri
fotoraf yoluyla yaplmakta olduu iin, basm iinde, o
ar, kurun harf ya da satrlar kullanmaya gerek kalmaks
zn, resimden yararlanlabilecei akl edildi. "Lumitype" gi
bi, fotoraf filmi zerine dizgi yapmaya dayanan fotodizgi
makineleri bu ilkeye dayanr. nc kuak fotodizgi maki
neleri saniyede 3.00 , demek ki, saatte 10 milyon iaret ile
yecek gtedir. Basm ii de geliti ve ortaya yeni teknikler
kt.
Biliim alanndaki gelimeler, yayncln nnde yeni
ufuklar ayor. Bilgisayarlarn, k donanmlar arasnda,
biryazclar var. tk "listing"lerin basit bir grn olmas
na karlk, bugn mikrobilgisayarlar, metinlerio mizanpaj
ve dzeltmelerini BOY (bilgisayar desteki yayn) tipine g
re yapan yayn programlan slayabiliyorla. Bugnk hzl
10
yazclar dakikada 120 ilc 200 izgi retiyor, ama lazerli
yazclarn performans daha yksek. Dolaysyla, demek ki,
bilgisayarlar, fotorafa dayanan Yntemlerin hzl bir oalt
ma salad tam olarak diziimi metinler karmay sala
maktadr. stelik, yazclarn bugn, ok eitli alfabelere
sahip olmas bunu daha da kolaylarmaktadr. Elektronik
yayn, bilgi aktannnn bata gelen bir bilecni olmaktadr.
Elektroniin, henz aratrma aamasnda olan iki haka
uygulamas da kitab ilgilendirmektedir. Optik okuma, bil
gisayarlarn giri donanmlarna, basl, hatta el yazl metin
leri dorudan okuma olana salamas gereken bir yn
temdir. Bugn, bu konudak en gelimi teknik, yaz maki
nelerinin standartlatrlm harflerini okumay salyor.
Dillerin elektronik evirilmesiyse, eanlamllklarn, ama
bellee bir eit szlk sokularak bilgisayarda otomatik
aanmasna dayanmaktadr .35
Bu durumda, Mac Luhan'a gre, elektroniin matbaaya
girmesinin sadece teknik sonulan olmad anlalyor.
Elektronik, yalnzca tipografiyi deil, alma tarmz, hat
ta, onun da tesinde, dnce tazlarmz tartma konusu
yapyor: "yaznn grsel ayla, tipgrafnin, yzllardr zi
hinsel tutumlarmz biimlendirmi olan grsel ayla,
ayr ettirici nitelii anlatrn ezamanll ve szl biimi
olan elektronik n birbirine kart duruma getiriyor.
Bununla birlikte, kitap, Luis Amand'n, bu kitabn son
szleri olarak buraya aktardmz aadaki szlerinde
anmsatt gibi, medyalar karsnda, ansn muhafaza edi
yor: "Kitap, biraz, demiryolu gibi, tekelini yitirdi. Ama, u,
demirolu iin olana da bir bakn. Uan, otomobilin, de
miryolunun ortadan kalknasma yol aaca dnlebilirdi.
Oysa hi de yle olmad. Karayollarnn daluluuna karn,
trenler, gidilmek istenen yere zmannda varmay salyor ...
Dalgalar (elektromanyetik dalgalar -.n.) karayollarmjan
hi de daha a dolu deil. Ekiden insanlar bilgi ktlndan
snt ekerlerdi, bugn durm tersine ... Basl nesne, bilg
sinden, haberinden sorumlu olmak, kltr karsnda etkin
bir tutuma sahip olmak isteyen herkes iin zorunlu, kanl
maz kalyor. Dalgalar ve grntler iinde yen u dnya
da, kitap kiisel ve yararl, kurtarc bir aba ortaya koyu
yor".
10
DIPNOTL
1 CodeK (kodeks) (L. k.). Roma hukukunda imparato1uk
emiramelerinin bir araya getirildii kitap (Meydan Lusse
Ansiklopedisi -.n.)
2 nsnn sesli gstergeler araclYla ya da doal diller kullanarak
anlama, bildirima slama yelisi''. (Trk Dil Kurumu, Dilbilim Ve
Dilbilgisi Terimleri Szl -.n.)
3 (lal. ypictus", byal ve Yun. ygraphe. ya'dan Fr. ypictographie".)
Dncleri resim veye semboller araclyla anlatan ilkel yaz sistemi".
(Meydan L. rousse Ansiklopedisi -.n.)
4 y Ayn konuya, ayn dokrine ait dertemelere verilen balk. (Meydan
L. rouse Ansiklopedisi -.n.)
5 y(Yun. 'palin' ve 'psestos', kanm'tan L. t. k.). zerindeki ilk metin
kaznarak, yerine yeni bir metin yazlm olan parmen elyazmas.
(Meydan Lrouse Ansiklopedisi -.n.)
6 YMusarib veya Mustarab. MUsiOman Ispnya' da, Hristiyanlktan
dnmemi olan halk veya bu halkla ilgilin. (Meydan L. rousse
Ansiklopedisi -.n.)
7 Merovenjler devrnde villa kelimei fetihi kralikiann birbiri ardnc
ele geirdikleri beyliklere verilen add(. (Mevdan L. rous Ansiklopedisi
-<.n.)
8 ortaa zg manzum, e{ienceli masl tr n. (Meydan L. usse
Anklopedisi -.n.)
9 Bir syfadaki satrana ayn yapran dier sayfalarndaki sbriann
uygunluu". (Meydan L. rousse Ansiklopdisi -.n.)
10 Katlanm bir formann ilk syfnn s alt keine konulan M
mOcllitanee larmalann harmanlanmas srasnda hem sra dOzeninin
bzulmasn nleyen, hem de kadn nasl katlanacan gsteren
numara". (Meydan L. rousse Ansiklopdisi -.n.)
1 1 Eskiden kitap syfasnn altna yalan ve arkadan gelen synn ilk
szcn gsteren szelk . -.n.
12 Harmanlamak. Bir kitab meydana getiren larmalan veya syfalan,
rorma veya syfa numarasna gre sralamak". (Meydan L.arousse
Ansiklopdisi -.n.)
13 Balyor" anlamnda lainc szck. (.n.)
14 "Baslm bir metni sOsleyen desenn. (Meydan L.arousse
Ansiklopdisi -.n.)
Riistin'de, ls'nn hatrsna bal yerlere lapnaklar." (Meydn
L. rousse Ansiklopedisi -.n.)
15 orodoks retisine veya kabul edilmi bir dUOneye aykn olan".
(Meydan L. rousse Ansikopdisi -.n.)
16 "Anabaplisr, 'Yeniden Vafizciler' olarak da bilinirler. 16. ylzyd
Reform hareketi iinde gelien kk1enci tutumun yandalan.
Anabizmin ayr edici ilkesi yetikin vafdir". (A Britannica -.n.)
17 Hristiyanlka Papalk mkamnn dindarar tarahndar okunmasn
yasklad kitplann listei. (196ylnd yrrlkten kaldnld.)n
(Meydan Lrouse Ansiklopedisi -.n.)
no
18 "' .. .'n kitab, .. .'n kitaplna ait' anlamnda Lt. dey.). Klapseverlerin
kitaplannn arkasna yaptrdklan ve stnde fdlar ve nmuzlan
bulunan ss etiketi. (Meydan Lrousse Ansiklopedisi -.n.)
19 Kulsal Kitap'n latince evirisi. ..n.
20 "Yortu gnlerine gre sralanm azizierin yaamykleriyle
efsnelerini ieren Acta Sanctorum (Azizler Belgesi) adl byk
derlereyi hazrlayp yaymiayan Felemenkli kk Cizit topluluun.
(Ana Brilannica Ansiklopedisi -.n.)
21 "Felemenk'in kuzey kesiminin 1575'ten (Utrecht birlii) 1795'e kadar
(Basel anllamas) ald ad. (Meydan Larouse Ansiklopedisi -.n.)
2 Bak: Bu dizinin 100. kitab: F. Terou, "L'Information; G. Weill, "Le
Joumar, Paris, 19; R. de Uvrois, "Histoire de la presse Franise.
Paris, Preses Universitaire de France, 19.
2 Bu teknik sorunlarla ilgili olarak, bu dinin 107 numaral kitab (G.
Martn, "L'imprimedie/ ile A. Brgilla'nn "L'imprimerie au X. siecle
(Paris, 1987) adl kitabnda daha aynnll bilgi vardr.
24 "Yalnzc vre izgileriyle iilmi hrngi bir resim, plan, kroki
v.b.'den maden zerine akanlan kli. (Meydan L.rousse
Aslklopedisi -.n.)
25 "Mlrekkep srlm jelatn kabaralarla bask uul" (Meydan
Larouse Ansiklopedisi -.n.)
2 "Bir tramdan elde edilen ve bir belgenin asl basksn yan glge
eklinde altmaya yarayan fotogravr kliesi. (Meydan Lrousse
Ansiklopdisi -.n.)
.
27 "Fotomekanik yolla bask kalplan hazrlama ve kullanma usullerinin
genel ad. (Meydan Lrousse Ansiklopeisi -.n.)
28 "Kalp izleri nce kauu{a, oradan da kada geirmeye dayanan
if kopyal bask usul". (Meydan Lrousse Ansiklopedisi -.n.)
2 Tabii ki, burada, asl cilt demek olan, elde yaplm cilller deil,
sanayi cittlemesi dediimiz makine cildi szkonusudur.
30 "Temmuz Monarisi, Fransa'da kral Louis-Philippe devrindeki rejim
(1 630-188)". (Meydan Lrousse Ansiklopdisi -.n.)
31 19. ve 20. yzlda Fransz yayn yamndaki gelimelerle ilgili bilgi,
Neret'nin kaynakada ad geen kitabnda bulunabilir.
32 Bakn P. Albert'in bu dizide kan kitab: "l prese.
3 Bu sylar "Uvre-Hebodan alnmtr.
3. Chaix'nin, daha sonra da Paris'te Hachette'in "Biblioth9que de
Chemins de ferini (1852) ve Leipzig'de Reelar'n "Universal
Bibliotek"ini (1867) onun atalan symak gerekir.
35 Bu konuyla ilgili olarak, bak.: Bu dizide, 82 numaral kitap:
Derame ve Rouquerol, "L ordinaleur 81eclroniques" ("Elektronik
Bilgisyarlan ve 8 numaral kitap: Delavenay, "L machine a
traduire" ("eviri Makinesi").
lll
ltim Yayn W PRESSES UNIERSlTARES DE FRANCE
C E P N i V E R S i T E S i
YeniYzl Kitapl ........
Bilgi gnmzn en nemli deeri haline geldi.
Ama gibi byyen bilgi retimini izleyebilmek,
gnlk kouturmann iinde neredeyse imkansz.
Gndelik hayatmz yakndan ilgilendiren konular
da bile kitap okuyacak zaman bulamyoruz. Oysa
bunun tesine geebilmek, kendimizi her konuda
gelitirmek, kltrmz arttrmak hepimizin d.
Cep niversitesi size ada bilgi ve kltrn kap
larn ayor. Cep niversitesi'nin kitaplar, Fransz
"Que sais-je'' (Ne biliyorum?) dizisinden titizlikle
seildi ve Trkeletirildi. Cep niversitesi ayrca,
Trkiye'nin tarihiyle, siyaset, kltr, ekonomi haya
tyla ilgili konularda zel olarak bu dizi iin uzman
lara smarlanan eserlerle zenginletirildi.
YeniYzl Kitapl ......
Emlak Bank'n katklaryla