zet

Radikal yaplarn sahip olduklar radikal glerini sourmak iin paralanarak merkezde yeniden ina edilmesi, bu yaplar szde-yaplar olarak merkeze dahil edilmenin popler bir yoludur. Dier yandan kylarda oluarak merkezi igal eden merkezka kar-kltrel sreler de szdeyaplarn baka bir grnm altnda yeniden radikallemesine olanak salayabilir. Merkez tarafndan zararszlatrlan brechtyen dramaturginin yeniden radikalletirilmesine bir rnek olarak 1970lerde ngilterede oluan feminobrechtyen dramaturgiyi bir rnek olarak verebiliriz. Ancak yeniden radikalleerek oluan yeni dramaturgi zgn olanla bir zdelik ilikisi tamaz. Feminist tiyatro ile yeni bir faillik kazanan brechtyen dramaturgi, ancak yeni bir paradigma zerinden aklanabilir. Feminobrechtyen yapy brehtyen kavramlarla ifade etmek eksik kalr. Bourdieunun habitus kavram ise yeni dramaturgiyi anlamakta uygun bir temel oluturabilir. 1970lerde oluan feminobrechtyen dramaturgiyi habitus zerinden okumak tiyatro iin yeni almlar salayacak kanallar aabilir.

Brechtten Bourdeuya Otonom Tiyatroya Doru: Habtus/Gestus Hakan ALTUN*

Abstract
Encompassing structures with breaking them into pieces and reconstructing as pseudo-structures in the center is one of the most popular methods to absorb the power of radical structures. However centrifugal counter-cultural processes, which are produced at the edges, can allow re-radicalizing of pseudo-structures in a new form. Feminobrechtien dramaturgy that formed in England in 1970 is one of the examples; example of re-radicalization of brechtien dramaturgy which were harmless in the center. On the other hand, new formed dramaturgy is not identical with the original brechtien dramaturgy. The new agency that acquired can clarify with a new paradigm. This paradigmatic shift needs new concepts because brechtien concepts are not enough to explain femino-brechtien structure. Conceptualization of habitus from Pierre Bourdieu can be more suitable. And reading femino-brechtien dramaturgy with habitus could offer new expansions in theater.

* Dr.

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 24:2007 ISSN: 1300-1523

hakan altun

ir varla ve otonomiye sahip her yap, btn oluturan paralar arasnda ve dier zerk yaplarla kurulan ilikisellikle var olur. Dolaysyla da hibir yap kendini olutu-

ran elerden herhangi birine indirgenemeyecei gibi, basite

bu elerin aritmetik toplamndan da ibaret deildir. Bu nedenle, zellikle merkezi tehdit edecek denli radikal kar k sergileyen yaplar (dnce, akm, hareket ve kuramlar) merkez tarafndan sourulurken, genellikle yaps bozularak ve birbirinden bamsz paralar halinde (slah edilerek) bnyeye katma stratejisi kullanlarak zararsz hale getirilirler. Paralanarak merkezde yeniden ina edilen yaplar (rekonstrksiyonlar), kaynak yapnn deerini ortaya koyan ilikiselliinden -ve failliinden- arndrlm olarak ksrlatrlarak ve bir restorasyon olarak (nesneletirilerek) geri arlp tketime sunulurlar. Bylece ortaya kan rekonstrksiyon, kaynak yapnn imitasyonu olan grntden ibaret szde-yapya dnm olur. Radikal glerinden arndrlm szde-yaplar da, grsel geit merasiminin iinde eriyerek tarihsizleirler. Olduka popler bir yntem olan yaplarn szdeyaplar olarak devirilerek evcilletirmesi, teknolojinin de byk katksyla ilemselleerek kalplaan zihinsel yapmz sayesinde, baar ile uygulanmaktadr. Pierre Bourdieu, balantlar alglamaktan ve balant kurarak dnmekten uzak ilemsel akln merkezi ideolojiye katksnn altn izer. Neo-liberalizm, matematikle (ve medya gcyle) silahlanarak, 30 yldan bu yana ideolojilerin sonu ya da daha yakn zamanlarda tarihin sonu ad altnda bildirilen muhafazakar toplumsal dorulamann en stn gcne dnmtr. (Bourdieu, 2006: 29)

Bata zararl grlerek reddedilen brechtyen dramaturginin de benzeri bir biimde zapt edildii ve tarihsizletirilerek byk lde merkeze dahil edildii su gtrmez. Arasallatrarak/ sindirerek bnyeye dahil edilen brechtyen dramaturgi, zehirli oklarndan arndrlarak merkezi motiflerden biri haline getirilmitir. Bu durum bir gerilemedir ve kanlmaz olarak daralmayla sonulanr. Sindirme ilemi brechtyen yapy oluturan paralarn birbirleriyle ve btnle kurduu balantlar keserek, bozarak ya da yok sayarak; yalnzca bir teknik gibi ele alarak ve sunarak gereklemektedir. Prof. Dr. Sevda ener Batl eletirmenler

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 24:2007 ISSN: 1300-1523

brechtten bourdeuya otonom tiyatroya doru: habtus/gestus

Bertolt Brechtin tiyatrosunu verlerken onun siyasal ynn grmezden gelmeye ya da onu aklamaya alrlar. (ener, 1991: 349) derken ayn daralmaya ve igale iaret eder. Brechtin epik tiyatro nitelemesinden vazgeerek son dnemlerinde kendi tarzn betimlemek iin diyalektik tiyatro terimini tercih etmesi, zaten epik teriminin teknik bir arm iermesinden dolaydr. Tarafmzdan amalanan ve bir yere kadar pratikte uygulanan tiyatro iin Epik Tiyatro adnn fazlasyla biimsel nitelik tad sansn uyandrmaktadr. Epik tiyatro bu tr oyunlarn n kouludur kukusuz, ama tek bana toplumun retkenlik ve deiebilirliini yanstmamaktadr u an her ne kadar aklmza baka isim gelmiyorsa da, Epik tiyatro nitelemesinin yetersiz kaldn grmemiz gerekiyor. (Brecht, 1987: 55)

Oysa Brechtin daha sonra kullanmay yeledii diyalektik tiyatro, teatral olan ile politik olann ilikiselliini belirten tiyatro-politik bir kategoriye iaret eder. u sralar epik tiyatrodan diyalektik tiyatroya geme yolunda abalar sryor. Dnyann deiebilirliini grebilmek iin, onun geliim yasalarnn saptanmas gerekiyor. Bunun iin de sosyalizmin klasik yazarlarndaki diyalektikten yola kacaz. (Brecht, 1987: 192)

Brechtyen tiyatro politikas sanatsal ve politik tasarmlar bir arada barndrr, tek bana estetik ya da politik bir kategori olarak deerlendirilemez. Sevda enerin belirttii gibi Brecht tiyatrosunun z diyalektik anlay ortaya koymaktr. Bertolt Brechtin kuramn saptad ve uygulamasn yapt epik tiyatronun amac, toplumun karmak yapsn, toplumsal ilikilerin diyalektik rgsn aklamak, seyircinin bu konularda dnmesini ve bilinlenmesini salamaktr. (ener, 1991: 309) Daha sonra Augusto Boalin ileri noktalara kadar tayaca -politik tiyatro yapma yerine- tiyatroyu politikletirme yaklamnn ilk admlarndan biri bylece atlm olur. Kullanlan dil kendi sylemini retmeye, bu dilin syleme biimi/yaps ne syleyeceini kendi belirlemeye

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 24:2007 ISSN: 1300-1523

hakan altun

balar. Eiin bir adm gerisine baktmzda durum daha net ortaya kacaktr. Brechtin de nemli lde etkilendii Erwin Piscatorun tiyatro yapma biimi/tiyatro dili, rnein, kar kt faist sylem tarafndan ok kolayca igal edilebilir ve sadece syledii eyi deitirerek kendi amalar iin kullanabilir. Oysa brechtyen dramaturgi bylesi kolay istilalara izin vermez artk. Bu nedenle de daha incelikli slah etme stratejilerinin kullanlmas kanlmazdr.

Organik yaplarda paralar, basite balantl olduu dier birimlerle kurulan mekanik bir ilikiye indirgenemez. Her bir para btnle ve dier tm paralarla etkileimli ve birbirini dntrme potansiyelini ieren bir iliki iindedir. Her bir para kendine zg ve dierlerine gerekli olan zgl ilevini ortaya koyarken, dier yandan btne ve dier her bir paraya ait kodlar da iinde barndrr. Brechtyen dramaturgi de bylesi organik bir iliki ile ekillenmitir; ilikisellii reddedilerek kullanlan bir e, organik bedenin yapta olsa da, yanl kodlar reten sekter bir yanlkonumlann tesine geemez. Dolaysyla da dramaturgiyi oluturan herhangi bir e, rnein yabanclatrma etmeni; gestus, epizodik yap, mzik-dekor yaklam, diyalektik-materyalist kuram, anti-aristotelsi/anti-illzyonist yap, vb elerden bamsz olarak okunamaz.

Merkez kuvvetlerin radikal eleri szde-yaplar olarak sourmas, kukusuz halihazrda ileyen tek sre deildir. Merkeze ait egemen kltr, kylarda oluan kar-kltrel dalgalarn ataklarna da maruz kalr. Merkezka/kar-kltrel kuvvetlerin oyuna katlmasyla szde-yaplar baka bir grnmle failliklerini yeniden kazanabilir. Bylece zararszlatrlarak merkezi bnyeye dahil edilen kimi eler yeniden-radikalleme olanana da kavuurlar. zgn olanla bir zdelik ilikisini barndrmayan bu yeni yap, ona yaam veren merkezka itkiye kout yeni balantlar kurarak yeniden ekillenir.

zellikle Brechtin lmnn ardndan merkeze ekilmeye allan brechtyen dramaturgi, 1970lerde ngilterede, feminist karkltrel bir atakla yeniden radikalletirilmitir. Kukusuz artk tek

10

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 24:2007 ISSN: 1300-1523

brechtten bourdeuya otonom tiyatroya doru: habtus/gestus

bana brechtyen dramaturgiden sz etmek mmkn deilse de, yeni bir paradigma zerinden yaplan yeni okuma, epik-diyalektik dramaturginin tad radikal gizilgc ortaya karmas asndan nemlidir. Ancak epik-diyalektik tiyatronun feminizmle karlamasn salayan kavan tarihsel olarak zgllne dikkat ekmekte de yarar var. Bu kesiimi salayan ngiliz tiyatrosunun ve feminizminin kendine zg renkleridir. Gl bir politik tiyatro geleneine sahip ngiliz tiyatrosunun brechtyen dramaturgi ile iliki kurmas da ok zor olmamtr. Janelle Reineltin de belirttii gibi Brechtin ngiliz politik tiyatrosuna etkisi ok olmutur. Berliner Ensemblen 1956da gerekleen ilk ziyaretinin ardndan ve 1964te John Willettin Brecht on Theatre adl derlemesinin yaymlanmasndan sonra Bertolt Brechtin kuram ve pratiklerinin ngiliz tiyatrosu zerinde gl etkileri olmutur. (Reinelt, 1996: 35) Dier yandan 1970lerde sol radikal yaplanmalarn hzlarnn kesildii noktada, radikal duruunu sergilemeyi srdren feminist kamp ngilterede, feminizmin sesinin yine gl kt ABDdeki kzkardelerinden farkl bir yapya sahiptir. Amerikan feminizminin orta-snf karakterinin aksine ngilterede feminist akm bir ii snf hareketidir ve arlkl rengi sosyalizmdir: Feminizmsiz bir sosyalist devrimin ve sosyalizmsiz bir feminist devrimin olamayacan savlayarak, sosyalizm ve feminizm arasnda diyalektik bir iliki kurar. ngiliz sosyalist-feminist kuramclar gibi, feminist tiyatrocular da brechtyen tarzla feminist metinler arasnda benzer bir diyalektik iliki kurmaya ynelirler. Tiyatronun ve feminizmin bu zgl koullardr ki, ancak Brecht tiyatrosunu yeniden radikalletirebilmi ve yeniden politikletirmitir.

Artk bu nokta itibariyle basite brechtyen dramaturgiden sz edebilmemiz mmkn deildir. Brechtyen eler yeni bir erevede ve yeniden rlerek feminist dramaturginin, feminist tiyatronun karasularna girmitir. Sue-Ellen Case yeni dnemete oluan hibrit oyunculuk tarzn kiisel olan politiktir feminist sylemi zerinden aklar. Brechtyen teknikler erkek-kadn ilikisinin sosyal anlam ve nemini seyirciye gsterir. Oyunculuk tekniklerinin bu bileimi ise kiisel ve politik feminist kombinasyonu yanstacaktr. (Case, 1991: 93) Gerekleen Brecht-feminizm akmas basknn ok boyutluluu zerinden gerekletirilecek bir tahlile olanak salar. Ezme-ezilme ilikisi yalnzca snf ya da

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 24:2007 ISSN: 1300-1523

11

hakan altun

sadece ataerki zerinden aklanmaya allmaz. Snf ve toplumsal cinsiyet inas bu ezilmenin ve ikinciletirilmenin iki fakl ama birbiriyle ilikili boyutlardr.

Brechtyen ve feminist yaklamlarn farkl kanallar olduklarn gz nnde tutmakta da yarar var. Sevda ener brechtyen tavr kapitalizm eletirisi olarak belirler. Epik tiyatro seyircisini heyecanlandrarak ona siyasal gr benimsetmek yerine, sorunlar yaratan durumu tarihsel koullar iinde sergileyerek bu durumun deiebileceini gstermek ister tiyatro smr dzeninin hakszlklar, snf ayrm, snflar aras atma konularn dile getirmek, gerekleri tarihsel maddeciliin altnda yorumlamak ve kapitalist ekonominin eletirisini yapmak grevini stlenmitir. (ener, 1991: 310)

Dier taraftan brechtyen ve feminist yaklamlarn dikkate aldklar ey farkl olsa da ele al biimlerinde bir koutluk vardr. Feminist eletiri de benzer temeller zerinde ykseldiinden; Brecht tiyatrosunun egemen sistemin sakladklarn ortaya karmaya almas, elikileri gstererek bilin ykseltme abas ve taknd eletirel tavr feminist kanalla iliki kurmay kolaylatrr. Reinelt, Brecht tekniklerinin feminizme yatknln sistemin rttklerini, ideolojinin bilind ileyiini bozarak gstermesi, yani bir eit yap-skm balamnda ilikilendirir. Brechtyen teknikler toplumsal cinsiyet davranlarnn maddi koullarn ve snf gibi dier sosyo-politik faktrlerle etkileimini tetkik etmek iin bir yol salar. (Reinelt, 1996: 36) te tam da bu nokta (toplumsal cinsiyet davranlarnn dikkate alnmas) brechtyen dramaturginin sorunsallat yerdir. nk epik-diyalektik tiyatro toplumsal cinsiyet ilikilerine krdr ve ataerkil smry gz ard eder. Brecht oyunlar erkek ynelimlidir ve geleneksel cinsiyet rollerini onaylayarak salamlatrr. (Reinelt, 1996: 38) Bylece de hi haberdar olmad bir sylem evrenine kolayca eklemlenir. Bu sorunsal amak, ancak dramaturginin kendini reddetmesiyle mmkn olabilir. Dolaysyla yeniden radikalleme eii, ayn zamanda Brecht dramaturgisinin sona erdiinin ve yeni bir dramaturginin belirmekte olduunun habercisidir.

12

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 24:2007 ISSN: 1300-1523

brechtten bourdeuya otonom tiyatroya doru: habtus/gestus

Feminist kuram, brechtyen dramaturgiyi kendi eletirel merceinden geirerek iliki kurar. Her iki kuram bir yanyla sahip olduklar koutluklar, dier yandan elikileriyle gerilimli bir iliki iindedir. Kukusuz etkili yeni bir dramaturgi oluacaksa, ancak bu gerilimli ilikinin almasyla mmkndr. Diamond, Unmaking Mimesis adl yaptnda gerek feminist gerekse brechtyen teoriyi deiime ak ve devingen olarak deerlendirerek, aralarndaki ilikiyi metinler aras bir yaklamla kurmay nerir. Feminist teori ve brechtyen teori metinler aras bir birlikte okumaya gereksinir. Byle bir okuma, tiyatro zelinde feminist teori asndan, brechtyen eletirinin radikal potansiyelinin yeniden ele geirmesini salayacaktr. (Diamond, 1997: 43)

70lerde ngilterede iki kuram arasnda kurulan karlkl iliki (epik-diyalektik tiyatro zelinde feminist eletirel yntem) ezilmenin ve maduniyetin ok boyutlu yapsn ortaya koymas asndan olduka nemlidir. Kadn yalnzca ataerkil bir ezilmenin alan olmad gibi sadece snf tahliliyle de aklanamaz; Diamondun Teresa de Lauretisden aktard gibi oul bir ezilme alandr. Kadn zne, yalnzca cinsel ya da rksal, ekonomik ya da (alt) kltrel deil, fakat btn bu basklarn bir arada ve genellikle birbirleriyle ekitikleri bir farkllklar alandr. (Diamond, 1997: 47) ngiliz feminist tiyatro deneyimi bir eik sylem olan feminizmin katksyla normatif ideolojileri zp basknn ok boyutlu yapsn gzler nne sererek yaratlan kat snrlar eritir. Ataerkil zel ve kamusal alan ayrm ise ken kat snrlarn en nemlilerinden biridir. Reineltin de vurgulad gibi ortadan kalkan snrlar yeni bir dramaturginin kaplarn aralar. Kamusal ve zel ayrmnn feminist eletirisi hem yeni bir dramaturgiye hem de gzden geirilmi bir oyunculuk biemine geie yol amtr. (Reinelt, 1996: 46)

Ortaya kan yeni dramaturgi var olan eleri baka bir ilikisellikle tanmlad iin artk yeni bir yapdr. Bu yeni yapnn salayaca olanaklarn sorgulamak, brechtyen teorinin feminist radikalletirilmesiyle ortaya kan dramaturgi balamnda tiyatronun kazanmlarn da ortaya karacaktr. Bunun iin ncelikle 70lerde ngilterede ortaya kan feminobrechtyen dramaturginin

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 24:2007 ISSN: 1300-1523

13

hakan altun

temellerine bakmakta yarar var. lk olarak brechtyen dramaturginin ierdii sistem eletirisi ataerkil sistemi kapsayacak ekilde geniletilir. Gereki tiyatronun yzeysel gerekliinin temsiliyle kanlmaz olarak gizledii ideoloji feminist eletirinin kukusuz iine yaramayacakt. Oysa brechtyen teori bu yzeyin altlnda yatan ideolojinin ileyii ile ilgiliydi ve snfsal bir tahlille bu ideolojiyi skyordu. Dolaysyla da feminist eletiri iin brechtyen dramaturgi, yapsn bozmaya altklar ataerkil ideolojiyi grnr klmak iin iyi bir arat. kinci olarak -ngiliz feminizminin zgl karakterinden dolay- brechtyen yapnn snfsal boyutu reddedilmeden toplumsal cinsiyete krl sorunlatrlarak yeniden ekillendirilir. Bylece tabiyetin ok boyutlu yaps ortaya konmu oldu. Cinsiyetin yan sra bata snf olmak zere rk, kltr, etnisite gibi boyutlar dikkate alnmaya baland. nc olarak, brechtyen teorinin zneyi zsel bir olu deil de bir mcadele ve deiim alan olarak grmesinin altn izerek, feminist teori dorultusunda bedeni -dolaysyla kimlii de- toplumsal cinsiyetle donatlm ve kltrel bir kurulum olarak deerlendirip yeni dramaturgiye dahil edilir. Bylece znenin performatif kurulumu balamnda brechtyen gestus kavram da anahtar ve ncelikli bir konum kazanr. Benzer biimde gestus kavramndan beslenen drdnc dramaturjik temel, ilikisellik olarak belirlenebilir. Her zne ataerkil sistem iinde birinin ve tekinin konumuna gre belirlenen ilikisellik iinde kurulur. Son olarak da feminist kuramn verili kadn kimliini zsel ve doal olarak grmeyen yaklam dorultusunda brechtyen dramaturginin kimlikleri belirleyen koullarn zgllne vurgu yapan tarihselletirme esi feminist teatral estetie dahil edilir. Buna gre kadnn tabiyeti bir kader deil, deiebilir tarihsel ve kltrel bir kurulumdur.

70lerde oluan feminobrechtyen dramaturginin temellerine baktmzda, gestus kavramnn bir adm ne ktn gryoruz. Gestus, kadn ve erkek davranlarnn egemen-ataerkil ideoloji tarafndan bedenlere giydirildiini ve bunlarn kltrel kurgular olduunu vurgulamak iin olduka gl bir aracdr. Giydirilmi davranlarn ardnda yatan ideolojiyi aa karmaya yardmc olur. Ancak brechtyen dramaturgi dorudan byle bir okumaya izin vermeyeceinden, mutlaka gestus baka bir ilikisellikle yeniden tanmlanp dnmek durumundadr. Bu noktadan sonra

14

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 24:2007 ISSN: 1300-1523

brechtten bourdeuya otonom tiyatroya doru: habtus/gestus

sorulacak asal soru byle bir dnm sonunda gestusun zgn duruunu koruyup koruyamayaca, bir feminist gestustan sz edilip edilemeyeceidir. Bu balamda gestus zerinden yaplacak bir tartma, 70lerdeki deneyimin bugne tayaca olanaklar ortaya karmak asndan nemlidir.

Almanca olan gestus szc bir tavrn sz ya da hareketle ifade edilmesi anlamn ierir. Kkeni, tamak, bir ii srdrmek ve icra etmek anlamna gelen Latince gestura szcnden gelir. ngilizceye gesture olarak giren szcnn anlam bir duyguyu ya da dnceyi ifade eden bedensel devinimdir. Sevda ener, szcn sahip olduu anahtar kavramlardan tavrn altn izer. Almanca Gestus ve Gestisch szcklerinin anlam szle veya hareketle ifade edilen tavr ya da tavrn yndr. (ener, 1991: 345) Trkede gestus/gesture szc jest olarak karlk bulsa da, kaplad anlamsal alan nedeniyle brechtyen gestus kavramn nitelemekte zayf ve eksik kalr. Bu nedenle de tiyatro kuramclar tarafndan ya gestus dorudan kullanlr ya da toplumsal tavr tercih edilir. Aslnda Brecht de her bedensel devinimi (jest) gestus olarak deerlendirmez; Her gestus, toplumsal bir gestus deildir. Toplumsal gestus, topluma uygun den bir gestus, toplumsal olaylar konusunda yarglara varabilmesini salayan bir gestustur. (Brecht, 1981: 178) derken jestle gestus arasnda ayrm yapar.

Brechtyen gestus kavram ancak epik-diyalektik tiyatronun yaps iinde ve Marksist dnya gr balamnda anlam kazanr. Gereki tiyatronun doallatrarak rtt snfsal ilikiler epikdiyalektik tiyatronun doall bozan gstermeci prizmasnda byyerek ortaya kar. Snfsal tutumu gstermek gestus kavramnn zelliklerinden biridir. Sevda ener kavramn eletirel yanna da dikkat eker. Epik tiyatroda oyun kiisinin tavr, onun snfsal ve toplumsal niteliini gsterdii gibi bu niteliin eletirisini de yapar. (ener, 1991: 345) Gestus bir oyun kiisinin snfsal tahlilini ierir ve Marksist snf teorisi balamnda ait olduu snfn zelliklerini dierleri ile ilikisi iinde sergiler. likisellik gestus kavramnn bir dier nemli zelliidir, oyun kiileri ancak birbirleriyle kurduklar snfsal ilikiler ve birbirlerine aldklar tavr ba-

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 24:2007 ISSN: 1300-1523

15

hakan altun

lamnda deerlendirilebilirler. Brecht bu durumun altn zellikle izer. Gestus, insanlarn birbirleriyle olan ilikilerini aa vurur. rnein, yaplacak bir i, bir smr ya da ibirlii gibi toplumsal bir ilikiyi iermiyorsa, gestus saylamaz. (Brecht, 1987: 138) Bu tavr ses tonundan, bedenin konumlanna ve verilen tepkilere varana kadar farkl geleri bir arada barndran btnsel bir tutumdur. Gestusa dayanan ve bir kimsenin bakalarna kar taknaca belirli tavrlar gsteren dil, gestus dilidir. (Brecht, 1981: 177) Gestus, son tahlilde, kendini Marksist kuramla aklayan bir teatral yapnn organik parasdr ve bu yapnn isterlerine gre biimlenmitir.

Feminist gestus olabilir mi sorusuna geri dnersek, bu sorunun yant brechtyen dramaturginin feminist eletiriyle rtebilmesiyle doru orantldr. Kuramsal/dramaturjik olarak bakldnda birbirlerini destekleyebilecek, glendirebilecek yanlarnn olmasna karn iki kuramn da sergiledii duru bylesi bir rtmeye olanak salamaz. Yararc bir yaklamla, retim ilikileri yerine basite ataerkil ilikileri koyan bir gestus yaklamnn olabilirlii kabul edilse bile, her iki zerk alann kendilerine zg ileyileri gz nnde tuttulduunda bu dei tokuun pek etkili olmayaca aikardr. stelik feminist kuramn dnyay aklarken ve kendi sylem evrenini yaratrken epik-diyalektik tiyatronun temeli olan marksizmle kurduu uzlamaz ilikinin de bu noktada altnn izilmesi gerekir. Marksizme en yakn feminist kuramlar bile ilk admn marksizmin cinsiyet krln eletirerek atar. Dier yandan yararc yaklam, 70lerde oluan ngiliz feminist/teatral tavr ksrlatrmann/daraltmann tesine de geemez. Aslnda yaplmas gereken, brechtyen gestus kavramn yaanan feminist deneyim nda, salayaca olanaklar da deerlendirip yeniden yaplandrmaktr. Bu noktada gestusun Bordieucu habitus kavramyla geniletilmesi hem brechtyen, hem de feminist dinamiklerin tetikledii bir alm salayabilir. Kukusuz oluacak yeni yapda dorudan brechtyen dramaturgiden ya da feminist eletiriden sz edilmesi mmkn deildir artk. Ortaya kacak olan, 70lerde oluan ngiliz feminist tiyatro yapsnn yeni(den) radikallemesidir. Yeni bir bak as sunan Bourdeucu yap gerek snf analizi zerine oturan brechtyen dramaturgiyi, gerekse de bir ataerki eletirisi olan feminist kuram ortak payda altnda

16

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 24:2007 ISSN: 1300-1523

brechtten bourdeuya otonom tiyatroya doru: habtus/gestus

buluturabilme yetisine sahiptir. Bourdieu, feminizmin murad olan ataerkil ilikileri grnr klmak, basky ve direnme biimlerini ok boyutlu ve birbirleriyle iliki iinde aklamak ve zneye (feminizm balamnda kadn) faillik kazandrmak asndan uygun bir yap sunarken zmleme yntemi, klasik marksist yaklamdan farkl olsa da, son tahlilde snfsaldr. Skeggs de iktidar ve farkllk politikalarna gmlerek snf sorunlarna kulak tkadn dnd feminizm saflarndan Bourdieuyu sorgularken bu yetiye dikkat eker. Bourdieu, feministlerin snf sorununu tekrar gndeme almalar iin zellikle yararldr. (Skeggs, 2004: 20) Bourdieu snflar retim aralarna sahip olup olmamak zerinden zmlemez. Onun iin snf, toplumsal alanda benzer konumlanlar sergileyen ve benzer sermayeleri olan eyleyicilerin oluturduu gruplamalardr. Bourdieucu evren her durumu tarihsel zgll ile ortaya koyar ve onu kuramsal ncllerle aklanmak yerine eylemden/pratiklerden hareket eden praksisle kavramsallatrr. Zaman, durum ve grup bants belirleyici konumdadr. Var olan/ortaya kan zellikler grup ya da snfn zsel kimlii tarafndan belirlenmez, dahas byle bir kimlikten sz edilemez. Zamann belli bir annda ve olabilecek mal ve pratik arznn belli bir durumunda, herhangi bir gruba ait olabilecek zellikleri o gruba ikin ve gerekli zelliklere dntrmemeye dikkat etmek gerekir. (Bourdieu, 1995: 19)

Habitusa girmeden nce Boerdieucu yapdan ve onunla balantl kavramlardan ok ksaca sz etmekte yarar var. Bantsallk, ilikisellik, dnmsellik ve dnmsellik bu yapnn tayc kolonlarn oluturur. Bourdieu balamnda yap eyleyicilerin toplumsal alan iinde kapladklar yere, sahip olduklar gce bal olarak, birbirleriyle iliki iinde yeniden konumlandklar ve bu konumlanma srasnda kendilerini de deitirdikleri devingen bir yapdr. Toplumsal alanlar farkl sermaye (kltrel, ekonomik, simgesel vb) ve o sermayelerin miktaryla konumlanm eyleyici znelerden oluan zerk mekanlar olarak tanmlamas hem farkl ezilme ve mcadele biimlerini yapya dahil eder hem de zneye kendini bu yap iinde bir eyleyici olarak deerlendirerek dnme frsatn sunar. Bu evrende zne kendini ina ederken kulland bak asn dntrebilir. Bourdieuya gre gerek balantsaldr. Bantsal dnmek gerekir. Ne var ki, balant-

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 24:2007 ISSN: 1300-1523

17

hakan altun

larla dnmektense, -gruplar, bireyler gibi- elle tutulabilir gerekliklerle dnmek daha kolaydr. ou zaman snrlar, az ok keyfi izilmi, kendisi daha nceden ina edilmi bir kategorinin blmlere ayrlmasyla elde edilen topluluklar nesne olarak alnrlar. (Bourdieu, 2001: 233) Yapmaya alt, etkileim iinde birok deikeni iinde barndran ve srekli deien ilikiler yumanda deimeyen yapy kavramaktr. Bylece znel deneyimlerle nesnel yaplar birbirine balar.

Alan ve sermaye (birikim) kavramlar habitusla yakndan ilikili iki kavramdr. Ancak btn Bourdieu kavramlarnda olduu gibi bu kavramlar da birbirine ikindir ve biri dieri olmadan ve birbirleriyle kurduklar ilikisellik dlanarak anlam kazanmazlar. Alan eyleyicilerin (ya da oyuncularn) sahip olduklar farkl trde ve oranlarda sermayenin dalmyla belirlenen konumlanlarna ve aralarndaki karlkl g ilikisine/dizilimine gre ekillenen bir mcadele yeri; her bir oyuncunun devinimiyle oluan yrngelerin toplamdr. Kesintisiz bir oluum/dnm halinde olmas nedeniyle de ekillenmi ve ekillenmesini srdren bir olutur. Toplumsal alan, her bir konumuna farkl uygunlukta deiken deerlerin tekabl ettii ok boyutlu koordinatlar sistemi olarak tanmlanabilecek, ok boyutlu bir konumlanmalar alandr. Eyleyiciler alan iinde aldklar pozisyona ve ynelimlerine gre Eyleyiciler bylece, birinci boyutunda sahip olduklar toplam sermayelerinin miktarlarna, ikinci boyutta farkl nitelikteki sermayelerinin toplam sermayelerinin iindeki oransal dalmna gre yerleirler. (Bourdieu, 1991: 231)

Ksaca toplumsal alan bir konumlanmalar ve tavr almalar mekandr; eyleyicilerin farkllklarna, konumlanlarna ve sahip olduklar sermayelere gre ekillenir. Sermaye ekonomik balam aarak, genileyen bir kavram olarak Bourdiecu evrene dahil olur. ktidar ilikilerinde eyleyiciye dzeni srdrmek ya da deitirmek iin katk salayacak her trl birikim sermaye olarak adlandrlr. Bu balamda kltrel ve simgesel birikimler de nemli sermaye biimleri olarak deerlendirilir. Sermayelerin toplumsal

18

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 24:2007 ISSN: 1300-1523

brechtten bourdeuya otonom tiyatroya doru: habtus/gestus

alan iindeki dalm toplumsal konumlar tanmlarken, eyleyicilerin sahip olduklar sermaye miktar da onlarn iktidara kar mcadeledeki konumlarn belirler. Ancak yapnn belirleyiciliine kar eyleyicinin niyeti de Bourdieucu evrende nemlidir, dolaysyla da oyuncu (zne), hem tabi hem de fail olmasyla tanmlanr. Her eyleyici kaplad alan tarafndan ekillenir ve o alan ekillendirir. Fiili ve potansiyel kuvvetlerin mekan olan alan, ayn zamanda bu kuvvetlerin biimlerinin dnm ya da korunmas iin de mcadele edilen bir alandr Alan -sadece anlam ilikilerinin deil- g ilikilerinin ve bu ilikileri deitirmeyi hedefleyen mcadelelerin yeridir. Alann verili bir halinde gzlenebilen tutarllk yapya ikin bir z-geliimin deil, atmann ve rekabetin rndr. (Bourdieu, 2003: 86-89)

likisellikle tanmlanan eyleyicilerin sahip olduklar sermayenin tr, ayn zamanda alann yapsnn da belirleyicilerinden biridir. Farkl tr sermayelerin biriktii alanlar birbirlerinden farkllarlar ve zerk alanlar olutururlar. Bu zerk alanlar bir dierine baml ve iliki iinde konumlansa da her alan kendi zgl yapsna sahiptir, bu nedenle kurallar ve ileyii de farkldr. Bir alann dinamiini ancak yapsn zmleyerek kavrayabiliriz ve ayn zamanda da bu yapy, kuruluunun ve onu oluturan konumlar arasndaki ya da btnyle bu alan ile dier alanlar arasndaki gerilimlerin oluumsal bir zmlemesi olmadan anlayamayz. (Bourdieu, 2003: 74) zerk alanlarda pozisyon alan eyleyicilerin yerlemlerini belirleyen ise sahip olduklar sermayenin dier eyleyicilerin sahip olduklarna ve toplam sermayeye olan oranlardr.

Alan ve zneyi srekli bir oluum ve dnm halinde deerlendiren Bourdieu, habitus kavramn kurarken de benzer bir noktadan hareket eder. Habitus Bourdieucu yapda hem retilen hem de retici bir edir. Habitus anlaml pratikler ve anlam veren kavraylar reten, iselletirilmi gereklilikler ve dnm eilimlerdir. (Bourdieu, 1984: 170) Bu balamda bakldnda tmelin (toplum) tikelde (birey) yansmasna iaret eder.

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 24:2007 ISSN: 1300-1523

19

hakan altun

Habitustan sz etmek, bireysel olann, hatta kiisel, znel olann dahi toplumsal, kolektif olduunu ortaya koymaktr. Habitus toplumsallam znelliktir. Toplumsal olann bedenlerde ina edilmesiyle ortaya kan, dayankl ve aktarlabilir alg, beeni ve eylem emas sistemleridir. Habitus isellemi tarihtir, isellemi snftr. (Bourdieu, 2003: 116-117; Bourdieu, 1990: 56)

Snf ve tarih habitus kavramnda ikindir. Bora da kadn emei zerine yapt almasnda habitusun toplumsal ynne vurgu yapar. Habitus kavram, kltrel ve toplumsal olarak yerlemi davrann karmak ve paradoksal yapsn yakalar. Kiisel davran, bir grup ya da snfn kolektif tarihinin belirli bir zgllemesinden baka bir ey deildir. (Bora, 2005: 27) Yaam deneyimi ve snfsal sermayeler eyleyicinin belirli bir durumda ortaya koyaca eylemi ekillendiren bir yatknlklar sistemi olarak i grr. Habitus, belli bir durumda yaplmas gerekli olan eye ilikin bir tr pratiklik duygusudur. (Bourdieu, 1995: 45) Belirli varolu koullarndan oluan habitus, yaam biimi ve beeni de dahil olmak zere bir dizi eyi reten, eyleyicilerin toplumsal uzamda taknaca tavrlar belirleyen bir elverililikler ve yatknlklar sistemidir. Tarihin bir rn olan habitus, tarih tarafndan retilen tasarmlarla uyumlu bir ekilde kiisel ve kolektif pratikleri yaratr. Bylece pratiklerin doruluunu ve zaman iinde kalcln garanti altna almaya meyilli olan ve her bir bedende belirlenmi alg, dnce ve eylem eklinde kelmi olarak bulunan gemi deneyimlerin aktif varln garanti altna alr. (Bourdieu, 1990: 54)

Burada ve imdi varln srdren gemi, benzer pratikleri yaplar zerinden reterek gelecee de kendini aktarmaya alr. Toplumsal olan tarafndan retilen koullanmalar/yatknlklar tekilerle iliki balamnda ve isellemi bir beeni dolaymyla

20

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 24:2007 ISSN: 1300-1523

brechtten bourdeuya otonom tiyatroya doru: habtus/gestus

beden zerinde yeniden retir. Bedenin yz yze geldii her trl psikolojik ya da fizyolojik etki habitus zerinden ekillenerek bedenleir. Bourdieucu yaklama gre giyimden alkanlklara, bedenin fiziksel yapsna, beslenme alkanlklarna, yaam tarzna varana kadar bedenle alakal bir dolu ey habitus zerinden ekillenir. Beden sosyolojisi zerine yapt almada, Ik da, habitusun toplumsal bedeni retmesinin altn izer. Habitusun deimez bir yn olarak beden ve hareketleri toplumsal anlam ve deerlerle balantl olarak dnlmelidir. Bourdieunun habitus kavram kiinin kazand ama devaml olarak kalc bir nitelik olarak dahil olandr. Habitus ak biimde bedenin toplumsallna iaret eder. (Ik, 1998: 142) Bedenin toplumsall Borann almasnda da vurgulanr. Bourdieuya gre bireyin ya da gruplarn arzu ve pratikleri, onlarn ayr ayr habituslarn biimlendiren koullara uygun olma eilimindedir. nsanlarn toplumsal hayattaki durumlarna ilikin olarak akllca ya da uygunsuz diye yarglamalar, habitus damgasn tar. Bir anlamda yaplmas gerekeni istememizi salayan rntler btn olarak gsterilebilir. Habitus, bireyleri bir dzene uyma davranna ynlendirerek toplumsal ve ekonomik gereklilii erdeme dntrr. (Bora, 2005: 28)

Her zne bedeninde ikin olan snf, toplumsal cinsiyet, kiisel tarih gibi deikenlerle kurulan/kuran bir habitus zerinden tavr alr/konumlanr ve yapt her seim iinde konumland toplumsal ilikiler a iinde ekillenerek oluur. Dolaysyla da beden, ald tavrlar ve beeniler/yatknlklar dolaymyla kurulan ve yeniden kurulan bir performansa dnr. Ancak Bourdieu habitusu kapal bir sistem olarak tanmlamaz, tarihin bir rn olmas itibariyle deiime aktr. Srekli olarak yeni deneyimlerle kar karya gelen ve durmakszn onlardan etkilenen, ak bir yatknlklar sistemidir. (Bourdieu, 2003: 125) Son olarak, tek bir habitustan sz etmenin mmkn olamayacan eklemekte yarar var. Her eyleyici grubu ya da snf kendi habitusunu yaratr. Farkl varlk koullar, kendine uygun yaam pratiklerini dzenleyecek farkl habituslar retir. Bourdieu, 1984: 170)

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 24:2007 ISSN: 1300-1523

21

hakan altun

70lerde oluan feminobrechtyen dramaturginin Bourdieu ile geniletilmesi, bu dramaturginin zn koruyaca gibi, ayn zamanda feminist bir indirgeme riskinin de nne geecektir. Epikdiyalektik tiyatronun yasland marksist snf analizi kendini kuramsal nclleriyle balayarak tek-boyutlu bir smr/bask ve buna bal bir zm sunarken, zellikle nc dalga feminist kuramlarn katksyla oluan yeni paradigma, smry de basky da ok boyutlu/ok katmanl ve birbirleriyle iliki iinde ortaya koyar; dolaysyla, mcadele de buna bal olarak ok boyutlu tanmlanr. Bourdieunun alanlar zerine kurulu snf tahlili ok boyutlu ilikiyi grnr klmak asndan uygun bir zemindir. Dier yandan, tarihsel gerekircilik erevesinde rlen brechtyen dramaturgi zneye hareket alan ve faillik vermezken, Bourdieucu evrende dorudan fail olarak tanmlanan zne, kiisel olann politikliini deklare eden feminist zneye kout bir konumdadr. Faillikle tanmlanan bir znenin iinde bulunduu alan da kukusuz olumsal olacaktr. Ancak buradan kan sonu, zne ne isterse ve nasl isterse onu yapar gibi vulgar bir zemine ekilemez. Eyleyicinin iinde bulunduu alan bir olabilirlikler uzamdr ve sahip olduu yatknlklar zerinden tavr retir. Bununla birlikte bu tavrlar Bourdieunun da altn izdii gibi bir bilinmezlii iinde barndrr. Btn yaratm sanatlar gibi habitus da snrl eitlilikte, ancak grece olarak ngrlemeyen sonsuz sayda pratik retmeyi olanakl klar. (Bourdieu, 1990: 55) stelik habituslarn ve alanlarn deimez yaplar olmad da gz nnde tutulmaldr.

Bourdieucu kavramlarla genileyen yeni dramaturjik alanda eyleyici olarak var olan zne, konumlannda ve kimliinin kurulumunda kendi de sz sahibi olur. Epik-diyalektik dramaturgi, dier yandan, zneyi hareket halinde ve fakat bir hareket alan olmadan tanmlayarak znenin kurulumunu dorudan retim ilikilerine balar. Bylece gereki doalc tiyatronun evre koullarna yazgl oyun kiisinin yerini retim ilikilerine yazgl oyun kiisi alr. Brechtin gsterdii ey, insanlar da dahil olmak zere nesnelerin, iinde bulunduklar retim ilikileri araclyla retildiidir. (Wright, 1998: 51) Gereki/doalc ve brechtyen dramaturgilerin, znenin failliine izin vermeyen kurulumu asndan

22

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 24:2007 ISSN: 1300-1523

brechtten bourdeuya otonom tiyatroya doru: habtus/gestus

tad koutluk Sevda enerin dramatik olan zerine yapt almada da karmza kar. Gereki tiyatro[da] eylemin yerini evre koullarna kar etkisiz bir tepkinin ald grlr. Dramatik olann olumasnda kiinin eyleminden ok, iinde bulunduu durum karsndaki tavr ve tutumu belirleyicidir. Epik tiyatroda dramatik olan, insanlarn bu dzenin farknda olmamalar, bu dzene alet olmalar ve kendi d krklklarn kendilerinin yaratmalar idi. (ener, 1997: 50-9)

Btn bunlarn nda bakldnda epik-diyalektik yapya ait olan gestus kavramnn yeni yap iinde eksik ve zayf kald sylenebilir. Dolaysyla da bu yeni yap ile organik bir ba olan habitus, gestus ile onu ierecek biimde yer deitirebilir. Bedende ekillenen bir snfsal ve tarihsel tavr olmas itibariyle habitus, gestusu iinde barndrr. Ksaca sylemek gerekirse, statik ve determinist gestus, habitus ile olumsallar ve dinamikleir. Habitus zerinden yaplacak bir feminobrechtyen okuma yeni olanaklar ortaya karacaktr. Feminist dramaturginin brechtyen dramaturgide at iz habitusla geniletildiinde, hem feminist hem de brechtyen kuramdan farkl -onlar ama potansiyeline de sahip- yeni bir yapya dnebilir.

Dier Bourdieu kavramlaryla da yorulan habitus, iine yerletii dramaturjik yapy sekiz temel noktadan belirlemeye/ ekillendirmeye muktedirdir. Bu noktalardan kimini feminist ya da brechtyen kuram tarafndan da desteklenir, ancak byle bir destek ille de gerekli deildir. Dier yandan bu dayanak noktalar kanlmaz ve zorunlu olarak birbiriyle ilikilidir ve organik bir btn oluturur. Dayanak noktalarndan ilki bilinmezliktir. Habitus, ak bir yap sunmas nedeniyle, bir dramaturjik yapya dahil olduunda o yapy beklenmedik ve yeni deneyimlere ak hale getirir. Dolaysyla bilinmezlik faktr bu yapnn temel talarndan biridir. kinci nokta bilinmezlikle de yakndan balantl olarak, habitusun olumsal zelliinin dramaturjik yapya tanmasdr. Olumsallk belirlenmi/ngrlm bir rnt yerine, olaslkla-

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 24:2007 ISSN: 1300-1523

23

hakan altun

ra ak/ngrlemez bir yapy tanmlar. Kukusuz olumsallk bir dramaturgi yokluu anlamna gelmez, tersine olumsalln dramaturgiye ikin olduuna iaret eder. Olumsallkla tanmlanan bir dramaturgi ekillenmi (ki ekillenmekte oluu da buna dahildir) bir yapdr, ancak tamamlanm bir metin bu yap iinde sorunsallar. nc dayanak noktasn faillik oluturur. Bourdieucu bir kavram olarak habitus, olumsal bir evrende zneyi faillikle tanmlar. zne (oyuncu ya da oyun kiisi) eyleme gcne sahiptir. Bir tanrya (ya da yazar) ve yazlm bir kadere (ya da metne) ille de uymak zorunda deildir. Oyuncu (zne) oyunu okumak olarak adlandrlabilecek akkan bir duyu ile hareket eder. Drdncs, Bourdieu sosyolojisinin de temeli olan bantsallktr. Failliini kazanan zne, sahip olduklar gce ve sermayelere gre konumlanan dier znelerle, toplumsal alanla, ait olduu snfla, kendi kiisel tarihiyle vb elerle bantsal bir iliki iindedir. Bu bantsallk sayesinde ve habitus(lar) balamnda zne faillik kazanr. Dmsellik beinci temel noktadr. Olumsal bir evrende fail olan zne, kendini iinde bulunduu srete deerlendirip dntrme yetisine sahiptir. Altnc eksen ok katmanllktr. Snf ve toplumsal cinsiyet ilikileri bata olmak zere bir dizi bask ve ikinciletirme mekanizmas zaman zaman birbirlerini elecek, zaman zamanda glendirecek biimde; bir arada ve karlkl iliki iinde zneye ynelirler. Dolaysyla da ok boyutlu bask alannda konumlanan zne ok boyutlu bir mcadele biimi gelitirmek durumundadr. Habitusla kavramsallatrlan dramatik/ dramaturjik evren son tahlilde ok katmanl bask/mcadele ilikisini grnr klmak durumundadr. Toplumsallam beden olarak habitus yedinci temel direi oluturur. Bu noktada gestusla habitus teknik olarak yer deitirir. Dier noktalarla balantlar kurulduunda, habitus; sahip olduu yatknlk/iselletirdii beenilerle ve sermaye tr ve miktarna gre, dnmsel ve olumsal/performatif bir sre iinde, fail olan bir znenin kaplad alan, hareket ettii yrnge ve katmanlam basklara verdii ok ynl ve eitli tepkilerdir. Bu tepkilerin toplam habitus olarak toplumsal tavr oluturur ve oyun kiisinin her bir eylemini belirler. Habitus oyun kiileri zerinden yanssa da, aslnda dramaturgiye yaygn ve tm performans kuatan bir kavramdr. Son dayanak noktas, Bourdieucu evrenin -habitus tarafndan da ierilen- temel zelliklerinden biri olan anti-dalizmdir. Balang noktas sosyolojinin dalist yapsn redderek oluan bir kuramn

24

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 24:2007 ISSN: 1300-1523

brechtten bourdeuya otonom tiyatroya doru: habtus/gestus

paras olan habitustan kavramsallatrlarak oluacak dramaturjik bir yap, kanlmaz olarak ayn zellii kendi de barndrmak durumundadr. Dolaysyla da ikili kartlklarn zerine kurulu bir tiyatro formu bu yeni dramaturgiyi tayamayacandan ve ikili kartlk retmeyen yeni teatral form(lar)a gereksinim duyar.

Kukusuz bu zellikleri iinde barndran tek bir form olabileceini iddia etmek, en bandan nerilen yapya ihanet etmek anlamna gelir. Farkl k noktalar olan ve farkl yollardan/srelerden geerek bu yapsal kavakta kesimek mmkndr. Bu srelerden biri de, ezilenlerin tiyatrosu olarak bilinen, Boalesk tiyatro pratikleridir. Dalist yapy elen bu pratikler daha en batan, isellemi egemen tiyatro zihniyetiyle ekillenen anlay tarafndan tiyatro-olmayan olarak damgalanmtr. Yeni form/ larn potansiyel olanaklarn kefedenlerin byk bir ounluu da egemen zihniyete eklemlenecek biimde, Boalesk tiyatro pratiklerini arasallatrarak ve pragmatik olarak kullanmann tesine gemeyi baaramamlardr. Oysa Boalesk tiyatro, tiyatrodaki ikili kartlklar yapszlatran bir teatral yap skmdr ve eski teatral paradigmalar zerinden okunamaz. Daha ilk admda seyirci/oyuncu/yazar/dramaturg/ynetmen vb eler arasndaki ikili kartlklar ortadan kaldrr. zleyiciye (ve kahramana) failliini geri verir. ok katmanl iktidar/smr ilikilerinin yapsn ortaya karmaya ve grnr klmaya alr. Eylem iinde ve diyalojik bir srele znenin kendini deerlendirmesine, olan bitene kafa yormasna ve hem kendini hem dnyay deitirebilmesine olanak tanr. Boal de tiyatrosunu olumsallk ve kestirilemezlik kipliklerinde (subjunctive) tanmlar. Btn bunlara bakldnda Boalesk dramaturginin habitus dolaymnda oluan bir yapyla kurduu koutluklar aktr.

Boaesk tiyatro, feminobrechtyen dramaturginin habitusla geniletilmesiyle oluacak dramaturjik formlardan biri olarak, sahip olduu olanaklar deerlendirilebilir ve yaanan teatral pratiklere gerekli yanstmalar yaplabilirse kan kayb yaayan tiyatro iin radikal zmler oluturabilir.

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 24:2007 ISSN: 1300-1523

25

hakan altun

Kaynaka
BORA, Aksu (2005) Kadnlarn Snf. stanbul: letiim Yaynlar. BOURDIEU, Pierre (1984) Distinction. Cambridge: Harvard University Press. BOURDIEU, Pierre (1990) The Logic of Practice. California: Stanford University Pres. BOURDIEU, Pierre (1991) Language and Symbolic Power. Cambridge: Harvard University Press. BOURDIEU, Pierre (1995) Pratik Nedenler. ev., Hlya Tufan. stanbul: Kesit Yaynclk. BOURDIEU, Pierre (2003) Dnmsel Bir Antropoloji in Cevaplar. ev., Nazl kten. stanbul: letiim Yaynlar. BOURDIEU, Pierre (2006) Kar Ateler. ev., Halime Ycel. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. BRECHT, Bertold (1981) Epik Tiyatro. ev., Kamuran ipal. stanbul: Say. BRECHT, Bertold (1987) Sanat zerine Yazlar. ev., Kamuran ipal. stanbul: Cem Yaynevi. CASE, Sue-Ellen (1991) Feminism and Theatre. New York: Routledge. DIAMOND, Elin (1997) Unmaking Mimesis. New York: Routledge. IIK, Emre (1998) Beden ve Toplum Kuram. stanbul: Balam Yaynlar. REINELT, Janelle (1996) Beyond Brecht: Britains New Feminist Drama Feminist Theatre and Theory. Helene Keysar (Ed.) London: MacMillan Press. SKEGGS, Beverly (2004) Pierre Bourdieus Analysis of Class, Gender and Sexuality. Feminism After Bourdieu. Lisa Adkins & Beverly Skeggs (Ed.) Oxford: Blackwell Publishing. ENER, Sevda (1991) Dnden Bugne Tiyatro Dncesi. Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. ENER, Sevda (1997) Yaamn Krlma Noktasnda Dram Sanat. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. WRIGHT, Elizabeth (1998) Postmodern Brecht. ev., Ayegl Bahcvan. Ankara: Dost Kitabevi.

26

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 24:2007 ISSN: 1300-1523