Sosyolojiye Giris

ANKARA NVERSTES UZAKTAN ETM YAYINLARI
Sosyolojiye Giri
Yazar
Prof. Dr. Aytl Kasapolu
Ankara niversitesi Uzaktan Eitim Yaynlar
Yayn No: 79
@
ISBN: 978-975-482-936-5 Ankara niversitesi, 2011
Bu kitabn basm, yayn ve datm haklar Ankara niversitesine aittir. Ankara niversitesinden yazl izin alnmadan kitabn tamam ya da bir blm mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt ya da baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Kitaptaki grlerin yasal ve bilimsel sorumluluu, nite yazarlarna ve kitap editrlerine aittir. Genel Ynetim : Prof. Dr. Haluk Geray Akademik Koordinasyon : Prof. Dr. Aytl Kasapolu Teknik Koordinasyon : Murat nar Tasarm : r. Gr. Mehmet Sobac Kemal Cenk Trke Editr : Dr. Hseyin zelebi Dr. Ejder Kndra
1. Bask 2011 Bask: Sistem Ofset Basm - Yayn San. ve Tic. Ltd. ti. Strazburg Caddesi No: 7/A Shhiye Ankara Tel: (312) 229 18 81 Basm Tarihi: 30 Kasm 2010
Sosyolojiye Giri
iii
Sunu
Uzaktan retim, retim eleman ve rencilerin ayn mekanda bulunma zorunluluu olmadan, bilgi ve iletiim teknolojilerine dayal olarak retim faaliyetlerinin yrtld ortamlardr. Siz rencilerimiz iin, Ankara niversitesinde sunulan uzaktan eitim programlar internet tabanldr. Ders ieriklerine istediiniz yerde ve istediiniz zamanda eriebilecek, hocalarnzla internet zerinden iletiim iinde olabileceksiniz. Uzaktan e-renme yoluyla eitim, geleneksel snf ortamndaki renmeden farkldr. Bu nedenle sizlerin dikkat etmesi gereken baz konular bulunmaktadr. ncelikle e-renme, kendi kendinizi disiplin etmenizi gerektirir. Yzyze eitimde belli bir oranda da olsa, snflara devam zorunluyken, e-renme sistemlerinde bunun yerini alacak bir zorunluluk bulunmaz. Bu nedenle kendi kendinizi her gn veya haftann bir ka gn ieriklere erimeye, hocalarla ve snf arkadalarnzla etkileim iinde olmaya ynlendirmelisiniz. Baz renciler bu ynlendirmeyi yapmakta zorlanrlar ve hazrlklarn snav ncelerine gre hazrlarlar. Byle bir davran baarszl getirir. Haftalk alma program yapmak, evrim-ii ve evrim-d alma zamanlar belirlemek ve derslerde aktif olmak baary getirecek unsurlardr. Derslerin portaln her gn veya yeteri kadar ziyaret etmek, ierikleri almak ve etkileimlere katlmak baar iin arttr. Eer almaya ara verir ve srekli ertelerseniz, bir sre sonra derslerden uzaklaarak kendinizi yalnz ve edilgin hissetmeye balarsnz. Bylesi durumlarda bu zinciri krmal, kaldnz yerden hzla aradaki fark kapatmaya almalsnz. Her insann renme biimi farkldr. renme biimi kiilerin yeni bilgiyi renmesinde, ounlukla farknda olmadan, daha baarl olduu yntem olarak tanmlanabilir. Bazlar grsel yollarla yani okuyarak, grafiklere, resimlere bakarak daha kolay renir. Bazlarysa yeni bilgiyi iitsel yollarla dinlediklerinde daha kolay zihinlerine yerletirirler. Kimi renciler bakalarnn davranlarn, rnein bir aygtn nasl altrldn izleyerek yeni bilgileri edinebilirler. Bu tr farkl renme biimlerini bir arada sunan ders ieriklerine zenginletirilmi okortaml ierikler diyoruz. Ankara niversitesi, e-renim derslerinin ieriklerini farkl renme biimlerine sahip olanlarn gereksinimlerini karlayacak biimde retmeyi hedefliyor, her dnem zenginletirilmi okortaml ieriklerin orann arttryor. Sizlere ulatrlan bu kitap ierisindeki bilgilerin geni bir zeti, internetteki eitim portalnda, grsel, grsel/iitsel ve yazlm desteiyle birlikte verilecektir. Ayrca, dersin sorumlu retim eleman, forum modln ve sanal snflar sizlerle etkileime gemek iin kullanacaklardr. Kitaplar sizlere ait nemli kaynak materyallerden biridir. Kitaplarnza not almanz, nemli cmlelerin altn izmeniz almalarnza yardmc olacaktr. Hepinize baarlar dilerim. Prof. Dr. Haluk Geray
iv
Sosyolojiye Giri
Kitab alrken
Size sunulan kitap ierii ile etkileiminizi desteklemek amacyla kullanlan simgeler aada tantlmtr.
niteyi alrken: Her nitenin banda sunulan niteyi alrken bal altnda niteyi alrken dikkat etmeniz gereken nemli noktalar belirtilmektedir. renme Hedefleri: Her nitenin banda renme Hedefleri bal altnda o niteyi tamamladnzda kazanm olacanz beklenen yeterlilikler verilmektedir. rnek: Anlatlanlarn olabildiince somutlatrlmas ve anlatmn pekitirilebilmesi amacyla metin ierisinde rneklere bavurulmaktadr. zgn Tanm: Konu anlatm esnasnda belli kavramlarn karlk geldii anlamlar zetlemek, ya da kavrama ynelik farkl nitelemelerin aktarlmas amacyla eitli tanmlar yer almaktadr. Soru: Metin ierisinde sizi dnmeye ve sorgulamaya sevk etmesi amacyla sorular bulunmaktadr. nemli Metin: Konulara alrken baz blmlere daha fazla dikkat etmeniz amacyla uzmanlar tarafndan nemli grlen blmler nemli metin ikonu ile belirtilmektedir. zet: Konu ile alakal btnsel bir fikre sahip olmanz amacyla konu sonlarnda bulunan zet bal altnda konunun ksa ve z hali sunulmaktadr. Gzden Geir: zet bal ardndan her konu sonunda karlaacanz gzden geir bal altnda sizi konuyla ilgili daha kapsaml sorgulama yapmaya sevk edecek ak ulu sorular bulunmaktadr. Deerlendirme: nite sonlarnda sunulan oktan semeli deerlendirme sorular ile konuya ynelik renmelerinizi deerlendirebilmeniz amalanmaktadr. Kaynaklar: Sunulan kaynaklar blm daha ayrntl alma ve aratrma yapmak istemeniz durumunda yardmc niteliinde olacaktr. Szlk: Metin ierisinde geen, anlamada sknt yaayabileceiniz dnlen kavramlar szlk blmlerinde ksaca tanmlanmaktadr.
Sosyolojiye Giri
indekiler
Sunu......................................................................................................... iii indekiler.................................................................................................. v
nite 1
Sosyoloji ve Dier Sosyal Bilimler................................................................1 Sosyoloji ve Sosyolojinin Dier Sosyal Bilimlerle likisi...................4 Sosyolojinin likide Bulunduu Baz Sosyal Bilimler........................7 Psikoloji................................................................................................7 Antropoloji...........................................................................................8 Ekonomi. ...............................................................................................8 Siyaset Bilimi.......................................................................................9 Felsefe...................................................................................................9 Sosyoloji ve Sosyolojinin Dier Sosyal Bilimlerle likisi.................10 Sosyolojinin Dallar................................................................................. 11 zet. ...........................................................................................................15 Deerlendirme Sorular..........................................................................16
nite 2
Sosyolojinin ncleri....................................................................................19 Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar. .........................................................22 bn-i Haldun.............................................................................................22 Henri de Saint Simon..............................................................................25 Auguste Comte........................................................................................28 Karl Marks................................................................................................30 zet. ...........................................................................................................33 Deerlendirme Sorular..........................................................................35
nite 3
Sosyolojinin Kurucular ...............................................................................37 Sosyolojinin Kurucular . .......................................................................40 Sosyolojinin Temel nermeleri.............................................................40 nerme 1............................................................................................40 nerme 2............................................................................................40 nerme 3............................................................................................40
vi
Sosyolojiye Giri
E. Durkheim.............................................................................................41 M. Weber . ................................................................................................44 zet. ...........................................................................................................48 Deerlendirme Sorular..........................................................................49
nite 4
Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar................................................................51 Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar. .........................................................54 Sembolik Etkileimci Yaklam. .............................................................54 Sosyal naaclk. ......................................................................................57 Etiketleme Kuram..................................................................................58 levselci Yaklam...................................................................................59 atmac Yaklam.................................................................................63 Eletirel G atma Yaklam...........................................................65 zet. ...........................................................................................................67 Deerlendirme Sorular..........................................................................68
nite 5
Sosyolojiye Eletirel Bakan Yaklamlar . ..................................................69 Feminizm..................................................................................................72 Farkl Feminist Yaklamlar...................................................................73 Marksist Feminizm...........................................................................73 Radikal Feminizm.............................................................................74 Liberal Feminizm..............................................................................75 Sosyalist Feminizm...........................................................................76 Postmodernizm. .......................................................................................77 zet. ...........................................................................................................82 Deerlendirme Sorular..........................................................................84
nite 6
Yntembilimsel Yaklamlar, Aratrma Tipleri ve Aratrma Teknikleri................................................................................85 Yntembilimsel/Metodolojik Yaklamlar..........................................88 Aratrma Tipleri/Boyutlar..................................................................93 Amacna Gre Aratrma Tipleri....................................................94 Kullanm Alanna Gre Aratrma Tipleri. ....................................94 Zaman Boyutunda Aratrma Tipleri. ............................................95
Sosyolojiye Giri
vii
Bilgi Toplama Tekniklerine Gre Aratrma Tipleri....................95 Yantladklar Sorulara Gre Aratrmalar....................................96 Yapldklar Yerlere Gre Aratrmalar..........................................96 Aktif veya Pasif Olarak Yapldklarna Gre Aratrmalar. ........96 Aratrma Teknikleri...............................................................................97 zet. ...........................................................................................................99 Deerlendirme Sorular........................................................................100
nite 7
Aratrma Sreci..........................................................................................101 Aratrmann Admlar.........................................................................104 Aratrma Problemi...............................................................................105 Aratrma Amalar. ..............................................................................107 Aratrmann nemi.............................................................................109 Aratrmann Snrllklar...................................................................109 Aratrmann Yaklam ve Sayltlar.................................................109 Yntem.................................................................................................... 110 Sre ve Maliyet...................................................................................... 110 Kaynaka................................................................................................ 111 zet. ......................................................................................................... 112 Deerlendirme Sorular........................................................................ 113
nite 8
Sivil Toplum ................................................................................................ 115 Tarihsel Geliim..................................................................................... 118 Devlet ve Sivil Toplum likisi............................................................120 slam ve Sivil Toplum...........................................................................121 Kavramsal Aklk.................................................................................123 Sivil Toplum Kurulular. .....................................................................123 Sivil Toplumun Yeniden nas. ...........................................................127 zet. .........................................................................................................128 Deerlendirme Sorular........................................................................129
nite 9
Kreselleme ...............................................................................................131 Kresel Yaklamlar. ..............................................................................134 Kreselleme Tartmalar....................................................................135
viii
Sosyolojiye Giri
Kreyellik/Glokalleme.......................................................................136 Kreselleme Eletirisi..........................................................................137 Kreselleme Kart Yeni Toplumsal Hareketler.............................139 zet. .........................................................................................................141 Deerlendirme Sorular........................................................................142
nite 10
Trkiyede Sosyoloji ve Son Gelimeler .................................................143 Trkiyede Sosyoloji. .............................................................................146 Trkiyede Sosyolojinin Sorunlar......................................................146 Kurumsal Sorunlar. .........................................................................147 Metodolojik Sorunlar. .....................................................................147 Bilimsel almalar ve Yaynlar....................................................147 Eitim................................................................................................147 Bilimsel Toplantlar.........................................................................147 Aratrma. .........................................................................................148 Sosyal ve Akademik likiler.........................................................148 Akademik Gerekeler.....................................................................148 Genel Deerlendirme ve zm nerileri.......................................148 Dnyadaki Son Gelimeler Inda Trkiyede Sosyoloji.............149 zet. .........................................................................................................157 Deerlendirme Sorular........................................................................158 Kaynaka................................................................................................159 Deerlendirme Sorularnn Yantlar..................................................163
Sosyoloji ve Dier Sosyal Bilimler

2. Sosyolojinin ncleri Sosyolojinin Kurucular Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar Sosyolojiye Eletirel Bakan Yaklamlar Yntembilimsel Yaklamlar, Aratrma Tipleri ve Aratrma Teknikleri Aratrma Sreci Sivil Toplum Kreselleme
SOSYOLOJ
3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
10. Trkiyede Sosyoloji
nite 1
nitede Ele Alnan Konular

Genel Olarak Bilim Bilim Snflamalar Sosyoloji Dier Sosyal Bilimler Sosyolojinin Dier Sosyal Bilimlerle likisi Sosyolojinin Dallar
nite Hakknda
Genel olarak bilim tanm ve bilim snflamalar hakknda bilgi verilecektir. Sosyolojinin nasl bir bilim olduu anlatlacaktr. Sosyolojinin dier sosyal bilimlerle olan ilikisi gsterilecektir. Sosyolojinin dallarnn neler olduu incelenecektir.
Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar
renme Hedefleri
Genel olarak bilim nedir reneceksiniz. Bilim dallarnn kaa ayrldn reneceksiniz. Sosyolojinin nasl bir bilim olduunu reneceksiniz. Sosyolojinin dier bilim dallaryla ilikisini reneceksiniz. Sosyolojinin dallarn reneceksiniz.
niteyi alrken
Genel olarak bir alann bamsz bir disiplin haline gelmesi iin hangi koullar yerine getirmesi gerektiini tartnz. Dier sosyal bilimlerin sosyoloji ile benzer ve farkl olan ynlerini tartnz. evrenizde varsa bir psikolog, bir antropolog, bir felsefeci, bir iktisatya eski fil hikyesini anlatarak grlerini alnz ve farkl dnp dnmediklerini gerekeleriyle tartnz. Sosyolojinin dier bilimler gibi dallara ayrlmasnn avantaj ve dezavantajlarn karlatrnz. Sosyolojinin Trkiyede bir sivil toplum kuruluu halinde rgtlenmesini aratrnz.
nite 1
Sosyoloji ve Sosyolojinin Dier Sosyal Bilimlerle likisi

nsanolu, varoluundan bu yana etrafnda olup biten olay ve olgular anlama, aklama ve gelecee ynelik ngrlerde bulunma abasnda olmutur. Ancak bunlar ou zaman sadece gzlemlere dayanmam by ve efsanelerle de karmtr. Daha ok zihinsel olarak yrtlen bu abalarn bilimsel olarak kabul edilmesi iin baz koullar yerine getirmesi beklenir (Henslin, 2001): 1. Bir bilimin ilk hedefi olaylarn neden bu ekilde olduunu aklamaktr. Neden atlan ta yere der? veya Neden snan cva ykselir? gibi, Neden insanlar evlenirler veya boanrlar? sorularna yant vermek gerekir. 2. kinci ama ise genellemeler yapmaktr. leri srlenlerin birey veya tekil olay boyutlarn aarak daha geni grup ve ortamlarda da geerli olduunu ortaya koymaktr. rnein sadece Ahmet/ Ayede deil, daha geni kesimlerde rnein krda veya kentte evlenme ve boanma eilimlerine ynelik daha kapsayc nermelerde bulunmak gerekir. Sosyologlar, genelleme yapabilmek iin tekrarlayan zelliklere veya olaylara, yani kalplara/rntlere bakarlar. 3. nc bilim olma koulu ise, ngrlerde bulunmaktr. Mevcut bilgilerimiz nda gelecekte neler olacan syleyebilmektir. Yukarda belirtilen koullar yerine getirmek iin bilim insanlar sistematik almalar yaparlar. Bilimsellik koullar olarak aadaki ilkeler de son derece nemlidir: 1. Bulgular olduu gibi hi deitirmeden ortaya koymak, 2. Bulgular bakalarnn denetleyebilecei aklkta sunmak, 3. nyarglarda bulunmaktan kanmak, yanl davranmamak, 4. Herkesin bildii kabul edilen saduyu (common sence) bilgisinden uzak durmak, yerleik kabullerin etkisinde kalarak toplumsal olgu veya olaylar deerlendirmemek. nsanlarn doal ve sosyal yaama ilikin bilme meraklarn gidermek amacyla daha sistemli bilgiler elde etmeye ynelik abalar artm ve srasyla doaya ynelik olarak doa bilimleri, daha sonra da toplum ve insana ynelik olarak da sosyal bilimler gelimeye balamtr.
Bu nedenle bilimlerin, a. Doa bilimleri (fizik, kimya, biyoloji, jeoloji vb.), b. Sosyal bilimler (antropoloji, psikoloji, ekonomi, siyasetbilim vb.) olarak ikiye ayrldn bilmek gerekir. Sosyal bilimlerin ou genel, tmel, zorunlu nermelerde bulunmay hedeflemez. Sosyal Bilimler rn(product) ve sre(process) balamnda daha geni bir bilim tanmn tercih ederler. Burada rn ve sreten kastedilen, bilim insanlarnn sistemli abalar sonucunda ortaya koyduklar anlamda bilim tanmdr. Entelektel ve akademik olarak doal bilimler ve sosyal bilimler snflamas ok geneldir. Doa bilimleri ve sosyal bilimler iinde geen tm bilimlerin de kendi ilerinde uzmanlam alt dallar vardr. rnein biyoloji, botanik ve zoolojiden oluur. Kimya ise, organik ve inorganik kimya olmak zere ok geni iki dala ayrlr. Bu balamda sosyoloji de modern uygarln gelitirdii bir bilim olarak kendi iinde pek ok dallara ayrlr (kr, kent, salk, hukuk, aile, din sosyolojisi vb.). Sosyolojiyi, yeni Trke ile Toplumbilim, eskilerin kulland gibi timaiyat olarak tanmlamak yeterli deildir. Ayn ekilde insan ilikilerini inceleyen bir sosyal bilim demek de fazla bir anlam ifade etmez. nk birok sosyal bilim insan ilikilerinin deiik yanlarn inceler. O zaman sosyolojinin ne ile uratn nasl bir bilim olduunu biraz daha ayrntl olarak incelemekte yarar vardr. Bunu yaparken I.Wallerstein (1998)dan yararlanmak mmkndr. nk o daha kapsaml bir biimde sosyolojinin ne olduunu gsteren bir aba iindedir. Ona gre her alma alan gibi sosyolojiyi de temel alanda incelemek mmkndr: 1. Entelektel/zihinsel disiplin olarak sosyoloji, 2. rgtlenmi bir yap olarak sosyoloji, 3. Belirli nermeleri paylaan bilim insanlar topluluu olarak sosyo loji. Wallersteina gre, bir alann bamsz bir disiplin haline gelmesi demek, her eyden nce zihinsel bir ina olarak, o alanda neyin nasl dnldn veya dier alanlarda neler dnldn aratrmak ve alann ne olduu kadar ne olmadn gstermek demektir. Dier bir ifade ile sosyolojinin ekonomi veya psikolojiden farkn orta-
nite 1
ya koymaktr. Ayrca dier sosyal bilimlerden farkl bir alma alan ve konuya sahip olmak, bu bilginin toplanmasnda farkl yntem ve yaklamlara sahip olmak bir alan disiplin yapmak iin aranan koullardr. te sosyoloji bu anlamda entelektel bir faaliyet olarak dier bilimler gibi bir disiplin olmasnn yan sra, blmler ve anabilim dallar halinde dzenlenmi bir yapya sahiptir ve sosyolojinin ne olduu hakknda baz ortak grleri paylaan ok sayda kii yani sosyolog da bulunmaktadr. Daha ileride sosyolojinin disiplin olarak kabul edilmesine temel olarak kabul edilen nermelerin neler olduu ve bu nermeleri gelitirmi olmalar dolaysyla sosyolojinin kurucusu kabul edilen sosyologlarn kimler olduu grlecektir (Bkz. Blm 3). nc dnrlerinin izlerini 13. ve 14. yzyllara kadar gtrmek mmkn olmakla birlikte, bir disiplin olarak sosyoloji 19. yzyl sonlarnda kefedilmeye balanmtr. 20. yzyl ilk eyreinde ise, sosyoloji artk sosyal bilimler iinde bamsz bir disiplin olarak kabul edilmeye balanmtr. Bu dnemde birok sosyal bilim kendini dierlerinden ayran zelliklerini zenle ortaya koymaya almtr. Balangta birok alma sosyolojik alma olarak kabul grmemi, Bu sosyoloji deil iktisat tarihi veya siyaset bilimidir. denilmitir. Burada sosyal bilimlerin farkl dallara ayrlmasn karikatrize eden ok bilindik fil hikyesini zetle vermek uygun olacaktr (Henslin, 2001: 8): Hikyeye gre, gzleri balanm psikolog, antropolog, siyasetbilimci, iktisat ve sosyologdan oluan be kiiye bir file dokunarak neler grdklerini aklamalar istenir. Filin bana dokunan psikolog, Bu ksm en nemlidir; tm dnce ve duygular burada yer alr; hayvan en iyi anlamak iin sadece buray aln. der. Filin hortumuna/ gerdanna ve dilerine efkatle dokunan antropolog glmseyerek, Bu gerekten ilkel; burada kendimi ok rahat hissediyorum; burada younlan. der. Filin dev kulaklarna dokunan siyasetbilimci, Buras g merkezidir, buras dier tm hayvanlar denetler, almalarnz burada younlatrn. der. Filin azn yoklayan iktisat, Bu ksm en nemlidir; her ey bedene buradan yaylr; almalarnz bu dalmn nasl gerekletii zerinde younlatrn. der. Son olarak sra sosyologa gelince, o tm filin bedenini yokladktan sonra, Hayvan en iyi ancak bir paras zerinde younlaarak anlayabilirsiniz; ancak bunlar btnn birer parasdr; ba, boyun, diler, kulaklarn hepsi nemlidir; ancak onlarn btnn paras olduun-
dan hi sz etmediniz; biz gzlerimizdeki ba kaldrarak resmin tmn grmeliyiz; hayvan oluturan tm paralarn birlikte nasl altn grmemiz gerekir. der. Daha sonra sosyolog, Bu yaratn dier benzer yaratklarla nasl etkiletiini; grup iinde davranlarn nasl deitiini de grmemiz gerekir. der. Ancak sosyologun nerdii gibi olmaz. Hibiri gzlerindeki ba zerek bir araya gelme ve yaratn tmn birlikte incelemeyi kabul etmez. Bunun yerine onlarn, ba ksm benim, ondan uzak durun; gerdana dokunmayn; ellerinizi kulaklardan ekin; az benim alanm ondan uzak durun dediklerini duyar gibi oluruz.
Sosyolojinin likide Bulunduu Baz Sosyal Bilimler

Doa bilimleri gibi sosyal bilimler de ok farkl dallarda uzmanlatklarndan bunlar hakknda ksa tantc bilgi edinmek sosyolojiyi anlamaya balamak iin uygun olacaktr. Aslnda tarih, corafya, hukuk, iletiim, felsefeden ilahiyata kadar ok geni bir alana yaylan sosyal bilimlerin tmnn sosyoloji ile yakn ilikisi vardr. Ancak burada bunlardan sadece beine yer verilmitir.
Psikoloji
Psikoloji hem biyoloji hem de felsefeden beslenerek gelien bir bilim daldr. Tarihsel olarak antik Yunan filozoflar Aristo ve Sokratese kadar uzanan gemiinin derin izlerini adndan da anlamak mmkndr. Yunanca psyche ruh ve zihin demektir. Ancak bilim olarak psikolog Wilhelm Wundt (1832-1920)un Almanyann Leipzig kentinde psikoloji laboratuvarn kurmasyla doar. Wundtun dnceleri daha sonra Yapsalclk olarak bilinen dnce okuluna da temel oluturmutur. Psikolojideki dier dnce okullar arasnda en nemlileri srasyla Yapsalclk, levselcilik, Psikoanaliz, Davranlk ve Humanizmdir. Psikoloji, hem akademide hem de akademi dnda uygulama olana bulunan bir bilim daldr. Akademik olarak psikoloji insan dncesi ve davrann inceler. Psikolojik aratrmalar da bu balamda insan dnce, duygu ve davrann anlamaya ve aklamaya alr. Geliim psikolojisi, sosyal psikoloji, klinik ve deneysel psikoloji balca dallardr.
nite 1
Psikologlar ayrca meslek olarak akl/ruh sal tedavisi, performans gelitirme, kendine yardm, ergonomi gibi gndelik yaam etkileyen alanlarda almalar yapar; alkol, kumar, ila bamll gibi problemlerin yan sra tecavz gibi eitli travmalarda tedavi salarlar. Sosyal psikoloji, sosyolojiye en yakn bilim daldr. Nitekim baz sosyal psikologlar sosyoloji kkenlidir. Sosyal psikolojik aratrma tekniklerinden ampirik sosyolojik aratrmalarda geni lde yararlanlr.
Antropoloji
Antropoloji, insanlarn gemiiyle olduu kadar bugnyle de ilgilenir. nsanlk tarihi boyunca grlen tm kltrleri anlamak iin sosyal, beeri, doal ve biyolojik bilimlerden yararlanr. Sosyal kltrel antropoloji, fiziki/biyolojik antropoloji, arkeoloji ve dilbilim alanlarnda uzmanlalr. Bunlar arasnda sosyal antropoloji, sosyoloji ile karde disiplindir. Sosyal Antropoloji, kltrel deime, yerleim, anlamn yaratlmas, organizasyonu ve ynetimiyle ilgilenir. Sosyal Antropologlar, katlarak gzlem yaparak yerel bilgi toplar ve deerlendirirler. Onlarn temel ilgisi kltr anlamaktr. Biyolojik ya da Fiziki Antropoloji, insann biyolojik gemii, evrim, uyum ve farkllama ile ilgilenir. nsann yan sra, maymun ve benzeri memeli omurgallar, fosiller, tarih ncesi insanlar ve genetik zerinde alr. Arkeologlar ise, uzak ve yakn tarih ncesi maddi kalntlar rnein, anak, mlek ve ta aletleri; hayvan kemiklerini; inaat kalntlarn kuramsal, ideolojik oluumlar ve evre ile etkileimleri asndan incelerler. Dil antropo loglar ise, dili sosyal yaam yanstan ve belirleyen yollar olarak grr ve karlatrmal olarak incelerler. Dili iletiim, kimlik rntleri, grup yelii, yaygn kltrel inanlar ve ideolojilerle ilikilendirerek incelerler.
Ekonomi
Ekonominin ne olduu konusunda evrensel olarak kabul gren bir tanm yapmak g ise de, basite insann tketim, retim ve blm ile ilgili davrann aratran bir sosyal bilim dal olduu sylenebilir. Ekonomi, aslnda insanlarn nasl seim yaptklaryla ilgilenir. Dier bir ifade ile insanlar ve gruplarn kt kaynaklar arasndan istek ve taleplerini en iyi karlayabilmek iin nasl karar verdiklerini inceler. Ekonomistler en genel anlamda toplumsal retim, hizmet ve mallarn toplumda nasl daldyla da yakndan ilgilidir.
Ekonominin biri mikro dieri makro olmak zere iki temel alan vardr. Mikro ekonomi, ekonomik kararlarn alt veya mikro dzeyde olanlaryla ilgilenir. rnein fiyatlardaki art veya azalmann ailelerin satn alma gcne etkisini inceler. Makro ekonomi ise, mikro ekonominin tam tersine daha geni lekte ve toplumdaki tm bireylerin toplam olarak kararlaryla ilgilenir. rnein faizlerdeki deiim orannn ulusal tasarruf oranlarn nasl etkilediini inceler.
Siyaset Bilimi
Disiplin olarak Siyaset Bilimi, ABDde sivil sava sonras ortaya km olduka yeni bir alandr. Ancak kkleri antik uygarlklara, ahlak filozoflarna, tarih ve ekonomiye dayanr. Tarihsel olarak tm liderler siyasetle ilgilenmilerdir. Gemite askeri g siyasetin en temel belirleyicisi olmusa da gnmzn greli olarak daha istikrarl devletlerinde yolsuzluun basklanmas gibi temel konularda siyaset biliminin yol gstericiliine ihtiya artmtr. Siyaset Biliminin en temel eserlerinden biri talyan diplomat Niccolo Machievellinin yazd Prens (1513)tir. Bu eserde baarl ynetici iin belirli stratejiler nerilir. Grnte liderin adil ve iyi olmas gerekse de Amaca ulamada her yol merudur. fikrine dayanan eser, siyaset bilimin tartmal da olsa en temel yaplarndandr. Aslnda siyaset bilimi kesin/kat verilerden daha ok znel yorumlara dayanr. Farkl ynetim biimleri ve yaplar, kamu politikalar, siyaset ve siyasal sreler, sistemler ve siyasal davran inceler. Siyaset kuram, siyaset felsefesi, siyasal ideoloji, siyasal ekonomi, siyasal almalar ve analizler, karlatrmal siyaset, uluslararas ilikiler konularnda uzmanlamaya gidilmitir. Siyaset bilimi hem humanistik hem bilimsel yaklamlar hem de bunlarn ara ve yntemlerini kullanarak dnyann eitli blge ve lkelerinde siyasal sre, sistem ve siyasal dinamiklerle ilgili almalarda bulunur. Son yllarda anayasal hkmetlerde oy verme davranna kadar ilgi alan genilemitir.
Felsefe
Bir disiplin olarak felsefe, varlk, bilgi ve etik konularndaki sorularla ilgili rasyonel incelemedir. Ampirizm yerine, akl ya da karsamalar yoluyla gerei aramaktr. Felsefenin bir sosyal bilim olarak, gndelik dildeki kullanmdan farkl bir anlam vardr. Bu nedenle kapsaml inan sistemi veya dnya gr ile kartrlmamaldr. rnein Benim felsefem ok almaktr. denildiinde, buradaki kullanm bilim deil, sadece bir dnya grne iaret eder.
10
nite 1
Aslnda felsefenin temel drt alma alan vardr. Bunlar srasyla Metafizik, Epistemoloji (Bilgi Kuram), Ontoloji (Varlkbilim) ve Ahlaktr. zellikle ontoloji ve epistemolojiden birok bilimsel kavram tanmlamada yararlanlr. Ayrca Bilgi Kuramnn da bilginin kayna ve bilginin deeri olarak iki temel alan vardr. Bu balamda epistemolojik olarak, bilginin kaynan akl olarak grmek Rasyonalizm; deney olarak grmek Ampirizm; sezgi olarak grmek Intuitionism/Sezgicilik; fayda olarak grmek Pragmatizm olarak anlr. Hatta son yllarda bir gelime daha yaanarak, bilginin kaynann kadnn znel deneyimleri veya alglar olduu ileri srldnden, Feminizm de bylelikle epistemoloji tartmalarnda yerini alm bulunmaktadr.
Sosyoloji ve Sosyolojinin Dier Sosyal Bilimlerle likisi

Her eyden evvel psikoloji, antropoloji, ekonomi ve siyaset biliminin hepsi de insan davran ile ilgilenirler. Bu yzden bu bilimlere bazen Davran Bilimleri de denilir. Tm bu bilimler insan ilikileri zerinde mikro veya makro dzeylerde dururlar. Hatta ilk nceleri sosyal, siyasal ve ekonomik ynler ayr ayr deil bir btn olarak ele alnp incelenirdi. rnein Karl Marksn tarihsel maddeci sosyolojisinde ekonomi, siyaset ve sosyal birbirinden ayrlmak bir yana birbiri ile etkileim iindedir. Ancak daha sonra bata Emile Durkheim olmak zere baz sosyologlar sosyal olan dier alanlardan ayrmak iin youn aba gstermilerdir. Durkheim bir sosyal olayn ancak dier bir sosyal olay ile aklanmas ilkesi zerinde srarla durmutur. Sosyolojinin dier alanlarla benzerlikleri oktur. rnein antropologlar ve sosyologlar kltr ile ilgilenirler. Nitekim balangta sosyologlar daha ok toplumsal yap ile ilgilenirken, gnmzde tekrar toplumsal yap-kltr ve bireyin birlikte incelenmesine dayanan daha kapsaml almalar tercih edilmeye balanmtr. zellikle doa bilimlerinden farkl olarak, insan rn olay ve olgularn yorumlanarak anlalmasnda kltr son derece nemlidir. Ayn ekonomik retim biimine sahip olmasna ramen farkl toplumsal yaplarn varl kltrel analizlere duyulan ihtiyacn balca kayna olmutur. Ayrca insanlar arasndaki iletiim arac olarak dilin en byk kltr taycs olmas da sosyolojinin kltre ilgisini arttrmaktadr. Ekonomi ve sosyolojinin her ikisi de retim ve blmle ilgilenirler. Ancak sosyologlar retim ve blmn sosyal sonular ile daha fazla ilgilenirler. rnein sosyologlar, kapitalist retim biiminde
11
iilerin, kadn ve ocuklarn smrld konusu zerinde daha fazla dururlar. Hatta feminist sosyologlar konuyu daha da derinletirerek kadnn ev ii emeinin de ekonomik ve sosyal bir deeri olduunu ve dolaysyla kapitalizmi gizli olarak beslediini iddia ederler. Marksizmin ekonomik altyapya nem ve ncelik vermesi de sosyoloji ve ekonomi yaknlnn en iyi gstergesidir. Marksa gre retim gleri ve retim ilikileri olarak ekonomik altyap, aile, devlet, eitim, din, hukuk gibi dier styap kurumlarn belirler. Psikolojinin toplum yerine bireyle ilgilendii aktr. Ancak son yllarda psikolojik gelenek iinde gelimi baz mikro sosyolojik yaklamlar bata olmak zere bireyin toplum tarafndan belirlenen pasif bir alc olmadn kabul eden yaklamlar da gelimitir. Antony Giddensn Yaplama Kuram bunun en iyi rneidir. Yap ve birey ikiliini kabul eden bu kuram, ajan olarak bireyi yapy etkileme kapasitesine sahip olarak grr ve nemser. Artk Durkheim gibi, Fert yok, cemiyet var. grlerine fazla itibar edilmemesi, bireyin sosyal sorunlarla ba ederken bavurduu stratejilerin psikolojide olduu gibi nemsenmesi sz konusudur. Felsefe ve sosyoloji arasnda da ok yakn balar vardr. Sosyolojideki pek ok yaklamn insan ve toplum hakknda sahip olduklar felsefi kabullere gre birbirinden ayrld sylenebilir. Sosyolojinin kurucusu Auguste Comteda aslnda bir filozoftur. Sosyolojide ok sk kullanlan diyalektik kavram da felsefeden alnmtr. Nitekim sosyolojinin temel kabul olan deime fikri, Ayn rmakta iki kez ykanlmaz. diyen ilka filozofu Heraklite aittir. Deimeyen tek ey deimenin kendisidir. eklindeki diyalektik gr sosyolojinin temel nermesidir ve felsefe kkenlidir.
Sosyolojinin Dallar
Dier pek ok bilim gibi sosyolojinin de alt dallar vardr. Bunlar arasndaki ilk snflama kuramsal ve uygulamal sosyoloji ayrmdr. Daha sonra aratrma yaplan mekna gre kr ve kent sosyolojileri gelir. Sosyal kurumlar alan sosyoloji dallar da vardr. Bunlarn banda aile sosyolojisi, din sosyolojisi, siyaset sosyolojisi, hukuk sosyolojisi, eitim sosyolojisi, ekonomik sosyoloji ve salk sosyolojisi gelir. Sosyolojinin inceledikleri sosyal problemler asndan da gelimi pek ok dal vardr. Bunlar arasnda kadn, ocuk, yallk, su, evre, afet sosyolojisi en nde gelenleridir. Ayrca gnmzde sanayi sosyolojisi artk rgtsel sosyolojiye dnmtr. te yanda bilgi ve kltr sosyolojisi ad altnda yaplan almalara da rastlanmaktadr.
12
nite 1
Sosyolojinin dallara ayrlmas ierik asndan problemlidir. rnein krsal salk sorunlarnn incelenmesinin krsal sosyoloji mi yoksa salk sosyolojisi mi olduu tartlabilir. Ayn ekilde hastane incelemelerine rgt sosyolojisi mi salk sosyolojisi iinde mi yer verilecei de tartlabilir. Bu yzden sosyoloji dallarnn ok net snrlarnn bulunmad bir gerektir. Bu durumlarda okuyucunun temel lt olarak hangi alann temel kuram ve kavramlarndan hareketle almann yapldna dikkat etmesi gerekir. Ayrca aratrma probleminin nasl tanmland da ipucu verebilir. rnein bir salk rgtnde sosyal ilikiler sorunu aratrldnda bunun krsal veya kentsel bir alma olmas nemini yitirir. Aratrmaya salk sosyolojisi olarak baklr. Ayn konu sosyal problemler alldnda da ortaya kabilir. Kadn odakl bir alma feminist kuramlara gre yapldnda farkl, salk sosyolojisi asndan yapldnda farkl terminoloji kullanlarak birbirinden ayrlacaktr. nk feminist kuram, kadnn konumunu ataerkil ve erkek egemen grlerle temellendirirken, dieri salk sosyolojisi kuramsal yaklamlarn kullanacaktr. Sosyolojideki temel yaklamlar daha sonra incelenecei iin burada daha fazla ayrntya girilmeyecektir. Burada belirtilmesinde yarar olan nemli bir nokta feminist ve postmodernist grlerin, modernitenin bilimi olan sosyolojiye meydan okuduklardr. zellikle kendisi de modernist olduu halde feminizm, sosyolojiyi ataerkil ideolojiyi yeniden retmekle sular. Postmodernizm de sosyolojiyi meta-anlat, dier bir ifade ile ok geni kapsaml ve iddial grerek dlar. Ancak, feminist ve postmodernist eletirilerin sosyolojiye ayna tutarak eksikliklerini grmesine olanak salad da inkr edilemez. rnein gemite birok klasik aile aratrmasnda sorular sadece aile reisi olarak erkee yneltilmitir. nk ailedeki en yksek eitimli ve sorumlu kii aile reisidir. Bu sorun son yllarda ayr ayr kadn ve ocuk anket/mlakat formlar dzenlenerek zmlenmeye allmaktadr. Trkiyede de Sosyoloji Dernei tarafndan yaplan Gecekondularda Geleneksel Dayanmann ada Organizasyonlara Dnm (1993) adl aile aratrmasnda erkek, kadn ve ocuk mlakatlar ayr ayr yer almtr. Bu durum gelime ve geree daha fazla ulama abas olarak olumlu bir ekilde deerlendirilmitir. Ancak feminist ve postmodernist aratrmalarn mevcut aratrma tekniklerinden bazlarn nemsemesi, sosyolojik aratrmalara snrlar koyduundan kabul edilemez bulunmaktadr. rnein feminist aratrmalar nitel aratrma tekniklerini tercih eder. Postmodernizm de iinde bulunduumuz an ve yeri nemsediin-
13
den tarihsel almalar reddeder. Oysa sosyoloji hem nicel hem nitel; hem dn/tarihsel olan hem de bugn nemser ve bilmek ister. Karlatrmalarn hem zaman hem de mekn boyutunda yapmak onun zenginliidir. Sosyolojinin dallarn farkl ekilde kavramlatrmak da mmkndr. rnein Michael Burawoy (2005) tarafndan sosyolojinin akademi iine ve dna ynelik olarak yaplmas da nemlidir. Akademi iinde sosyologlarn yaptklar almalar hem Profesyonel hem de Eletirel olabilir. Akademi dna ynelik olanlar ise Politika Ynelimli uygulamal aratrmalar ve Halk Sosyolojisi (Public Sociology) olarak adlandrlabilir. Burada en nemli ksm, halkn dzeyine inerek onlar iin bilgi retmek ve bunu onlarla paylamaktr. nk akademisyen sosyologlar ou zaman akademik ilgi ve meraklar temelinde aratrmalar yapmakta halk ile diyalogu ihmal etmektedirler. Oysa bilimsel almalarn yan sra topluma sorumluluk bilinci ile toplum iin dier baz almalarda bulunmak ahlaki bir sorumluluktur. Sosyologlar toplumla diyalog haline getiklerinde onlarn sorunlarn daha iyi anlayacak ve daha verimli almalar yapabileceklerdir. rnein sivil toplum kurulularnda grev almak, kitle iletiim aralarnda programlara katlmak, dnyada ve lkede yaanan nemli konularda gr bildirmek sosyologlar sra kklerinden karacak ve halk sosyolojisi yapmaya gtrecektir. Bu konu ayrntl olarak 10. Blmde ele alnmtr. Sosyolojinin ayrca Trkiyede akademik kadrolarn atanmasnda esas olan drt blm bulunmaktadr. Bunlar srasyla Genel Sosyoloji ve Metodoloji, Kurumlar Sosyolojisi, Uygulamal Sosyoloji ve Toplumsal Yap ve Deime anabilim dallardr. Bu ayrmn pek salkl olduu sylenemez. Nitekim baz niversitelerdeki sosyoloji blmlerinde bu ayrma son verilmitir. te yandan 2010 ylnda sve/ Gteborgda yaplan Dnya Sosyoloji Kongresine aktif olarak katlan 51 Aratrma Komitesi (RC) bulunmaktadr. Bunlar bilginin uzmanlamas kadar blnmesinin de iaretleridir. Blnen bilgi ise, toplumsal gerekliin btnlnn gzden karlmasna ve birbirinden habersiz almalar sonucunda da sosyolojide bir meruiyet krizinin (Habermas, 1981) yaanmasna yol amaktadr. nk tm Dnyada sosyolojiden beklenen ok fazla olmasna ramen yerine getirilebilenler ok daha azdr. Sosyologlar aalar ile urarken orman gremez hale gelmilerdir. Bu nedenle sadece doal ve sosyal olarak ikiye blnen bilimlerin deil, tm sosyal bilimlerin ve sosyolojinin daha btncl almalar yapmas ve
14
nite 1
daha adil, eitliki ve gvenilir bir dnya iin mcadele etmesi beklenmektedir. Sonu olarak, artk daha kapsaml bir sosyoloji tanm yapacak bir konuma gelinmi bulunulmaktadr. Sosyoloji, toplumsal ilikiler ve onlar dzenleyen bata eitim, siyaset, aile gibi kurumlar ile bu ilikilerin iinde olutuu ekonomik-sosyal-kltrel, hukuksal yap ve sreleri, grup, snf ve rgtleri hem makro hem de mikro, hem nicel hem de nitel teknikler araclyla tarihsel ve meknsal balamndan koparmakszn, yap-birey ile kuram ve uygulama btnl iinde inceleyen bir bilimdir. Sosyolojinin Trkiyede yksek retimdeki hedefi ise, profesyonel sosyoloji ile politika ynelimli sosyolojiyi dengeleyebilen; yurtta ve dnyada yaanan kamusal sorunlara ahlaki olarak sorumlu olduunun bilinciyle halka ynelen; eletirel dnen, tartan, yazan; sivil topluma duyarl, her trden ayrmcla kar, yaratc ve demokrat sosyologlar yetitirmektir.
15
zet
nsanlarn doal ve sosyal yaama ilikin bilme meraklarn gidermek amacyla daha sistemli bilgiler elde etmeye ynelik abalar artm ve srasyla doaya ynelik olarak Doal Bilimler, daha sonra da toplum ve insana ynelik olarak da Sosyal Bilimler gelimeye balamtr. Sosyal Bilimlerin ou genel, tmel, zorunlu nermelerde bulunmay hedeflemez. Sosyal Bilimler rn (product) ve sre (process) balamnda daha geni bir bilim tanmn tercih ederler. Burada rn ve sreten kastedilen bilim insanlarnn sistemli abalar sonucunda ortaya koyduklar anlamnda bilim tanmdr. Her alma alan gibi sosyolojiyi de temel alanda incelemek mmkndr: entelektel / zihinsel disiplin olarak sosyoloji; rgtlenmi bir yap olarak sosyoloji; belirli nermeleri paylaan bilim insanlar topluluu olarak sosyoloji. Doa bilimleri gibi sosyal bilimler de ok farkl dallarda uzmanlamlardr. Aslnda tarih, corafya, hukuk, iletiim, felsefeden ilahiyata kadar ok geni bir alana yaylan sosyal bilimlerin tmnn sosyoloji ile yakn ilikisi vardr. Dier pek ok bilim gibi sosyolojinin de alt dallar vardr. Bunlar arasndaki ilk snflama kuramsal ve uygulamal sosyoloji ayrmdr. Daha sonra aratrma yaplan mekna gre kr ve kent sosyolojileri gelir. Sosyal kurumlar alan sosyoloji dallar da vardr. Bunlarn banda aile sosyolojisi, din sosyolojisi, siyaset sosyolojisi, hukuk sosyolojisi, eitim sosyolojisi, ekonomik sosyoloji ve salk sosyolojisi gelir. Sosyolojinin inceledii sosyal problemler asndan da gelimi pek ok dal vardr. Bunlar arasnda kadn, ocuk, yallk, su, evre, afet sosyolojisi en nde gelenleridir. Ayrca gnmzde sanayi sosyolojisi artk rgtsel sosyolojiye dnmtr. Ayrca bilgi ve kltr sosyolojisi ad altnda yaplan almalara da rastlanmaktadr. te yandan 2010 ylnda sve/Gteborgda yaplan Dnya Sosyoloji Kongresine aktif olarak katlan 51 Aratrma Komitesi (RC) bulunmaktadr. Bunlar bilginin uzmanlamas kadar blnmesinin de iaretleridir.
16
nite 1
Deer len dir me Sorular

1. Dier tm bilimler gibi sosyolojinin de temel amac nedir? a. Aklama b. Anlama c. ngrde bulunma d. Betimleme e. Hepsi 2. I. Wallersteine gre bilimlerin bamsz bir disiplin olmasnn koullar nelerdir? a. Bamsz bir konu b. Bamsz yntem c. Organizasyon d. Bilim insanlar topluluu e. Hepsi 3. Eski fil hikyesinde sosyologun rol aadakilerden hangisiyle uyumaz? a. Paralar btnden nemlidir b. Btnsel /holistik bak c. Btnn paralarn kaba toplamndan daha fazla bir ileve sahip oluu d. Hepsi e. Hibiri 4. Sosyolojinin dallara ayrlmasnn temel ilkeleri nelerdir? a. Zaman b. Mekn c. Kurumlar d. Problemler e. Hepsi 5 Aadakilerden hangisi halk sosyolojisinin temel zelliidir? a. Bireye nem vermek b. Aileye nem vermek c. Hukuka nem vermek d. Toplumun geneline ahlaki sorumluluk duymak e. Hepsi
17
6. Aadakilerden hangisi sosyolojinin inceleme alan dndadr? a. Gruplar incelemek b. Toplumsal snflar incelemek c. Olmas gerekeni incelemek d. Toplumsal deerleri incelemek e. Toplumsal hareketlilii incelemek 7. Sosyolojiyi dier sosyal bilimlerden ayran temel zellik nedir? a. Toplumsal yn b. Btnsel yn c. Nedensel yn d. Objektivite e. Bireysel yn 8. Sosyolojinin alt dallara ayrlmasnn bilginin uzmanlamas kadar, toplumsal krize de yol aabileceini savunan nl sosyolog/ filozof kimdir? a. Z. Baumann b. M. Burawoy c. J. Habermas d. I. Wallerstein e. S. Amin
18
nite 1
1.
Sosyoloji ve Dier Sosyal Bilimler
Sosyolojinin ncleri
3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Sosyolojinin Kurucular Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar Sosyolojiye Eletirel Bakan Yaklamlar Yntembilimsel Yaklamlar, Aratrma Tipleri ve Aratrma Teknikleri Aratrma Sreci Sivil Toplum Kreselleme
SOSYOLOJ
20
nite 5

Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar bn-i Haldun Henri de Saint Simon Auguste Comte Karl Marks
nite Hakknda
Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar olarak kimlerin kabul
edildii gsterilecektir.
bn-i Haldunun temel grlerinin neler olduu

incelenecektir.
Henri de Saint Simonun temel grlerinin neler olduu

incelenecektir.
Auguste Comteun temel grlerinin neler olduu

incelenecektir.
Karl Marksn temel grlerinin neler olduu

incelenecektir.
21
renme Hedefleri
Sosyolojinin cleri olarak kimlerin kabul edildiini
reneceksiniz.
bn-i Haldunun temel grlerinin neler olduunu

reneceksiniz.
Henri de Saint Simonun temel grlerinin neler

olduunu reneceksiniz.
Auguste Comteun temel grleri neler olduunu

reneceksiniz.
Karl Marksn temel grlerinin neler olduunu

reneceksiniz.
niteyi alrken
bn-i Haldunun yksnn onun grleri zerindeki
etkisinin ne olduunu aratrnz. adlandrldn tartnz.
Saint Simonun neden etiki veya topik sosyalist olarak A. Comteun Pozitivizm adl felsefesinin nasl bir
sosyolojinin kurulmasna nclk ettiini aratrnz. yn aratrnz.
K. Marksn felsefi ve sosyolojik grleri arasndaki ortak nc dnrler arasndaki benzer ve farkl ynleri
listeleyiniz.
22
nite 2

Sosyoloji konusundaki kitaplarn ounluunun Bat kaynakl oluu yznden sosyoloji tarihi yazlrken srekli Batl dnrlere yer verilmesi alldk bir tutum ve davrantr. Ancak son yllarda giderek Bat dndaki sosyologlar tarafndan bir kiinin ad daha fazla anlr hale gelmitir. Bu kii Arap asll dnr bn-i Haldundur. Sosyoloji tarihi kitaplar incelendiinde birok nemli ve gncel reform konusunda olduu gibi sosyoloji hakknda da ilk habercinin Henri de Saint Simon olduu ve daha sonra Karl Marks, Auguste Comte, Emile Durkheim ve Max Weberin geldii grlr. Bu nedenle ad geen dnrlerin temel grlerini bilmek gerekmektedir. Bununla birlikte Bat dndan bir sese kulak vermenin uygun olaca dncesiyle kitabn bu blmnde Henri de St. Simon, Auguste Comte ve Karl Marks gibi Batl ncler yannda bn-i Halduna yer verilmitir.
bn-i Haldun (1332-1406)

bn-i Haldunu basit bir Arap dnr ya da tarihisi olarak grmek yanltc bir balangca yol aabilir. Bu nedenle biraz daha gerilere giderek yaad dnemi ve ncesini bilmek gerekir. Nitekim tarihe bakldnda M.S. 711de Araplarn bugn spanya olarak bilinen ber Yarmadasna Cebeli Tark Krfezini geerek geldikleri ve gneyde yaayan Yahudi ve Hristiyanlara slamiyeti tantarak tarihte Endls Uygarl (756-1031) olarak geen uygarl ina ettikleri grlr. Ancak daha sonra spanya Kraliesi Kastilyann iktidara geldii dnemde slam egemenliine son verilerek nce 1492 ylnda Yahudiler (Seferadlar) daha sonra da Araplar lkeden srlrler (1610). Nitekim Yahudiler/ Sefaradlar daha sonra Osmanl Devleti tarafndan kabul edilmiler ve gemilerle stanbula getirilmilerdir. Bu nedenle halen Trkiye Cumhuriyeti vatanda olan Museviler, gemiteki cmert davran kranla anmaktadrlar. Buna karlk tekrar Afrikaya dnen Mslmanlar eitli lkelere dalmlardr. te Tunusta 1332 ylnda doan daha sonra spanyann Sevile kentine gelerek burada uzun yllar yaayan bn-i Haldunu bu kltr zenginlii iinde deerlendirmek gerekmektedir. bn-i Haldun hakkndaki bilgilere Batnn Gumplowicz ve Oppenheimer araclyla ulat da belirtilmelidir. bn-i Haldun Endls Uygarlnn son dnemlerinde daha 21 yanda iken Arap Sultan Abu Einann gvenini kazanarak onun zel sekreteri olarak alrken, kendisini ekemeyenlerin iftiralar yzn-
23
den ayn sultan tarafndan iki yl hapse mahkm olur (1356-1358). Sultann lmnden sonra Vezir bn-i mer, onu zgrlne kavuturarak grevine iade eder. Aslnda onun yaamnn iki blm olduu; birinde kamu brokrasisinin hizmetkr iken, dierinde bilimsel almalara kendini adam bir kiilik olduu sylenir. Ancak ilk dnemdeki devlet tecrbelerinin onun daha sonra gelitirdii kuramlara katksnn olduu inkr edilemez. spanyadan ayrldktan sonra Msrn Kahire kentinde 1402de len bn-i Haldun, evrimci ve determinist bir dnrdr. En nemli eseri olan Mukaddime aslnda ok kapsaml bir sosyal bilimler ansiklopedisine benzetilebilir. Kolaylkla anlalmas mmkn olmayan eserinde uygarlklarn geliimini ortaya koyar. zellikle mran bal altnda bugn hars/kltr denilen konu hakknda dncelerini ortaya koyar. Ona gre iki trl Umran vardr: 1. Bedevi Umran: Bugnk karl kyllktr. Kr ve gebe kltrn zelliklerini tar. 2. Hadari Umran: Yerleiklik ve kentlilik anlamnda kullanlmtr. bn-i Halduna gre medeniyet bedevilerde deil Hadarilerdedir ve mrann zellii vardr: 1. Doallk: nsan doas gerei tek bana yaayamaz. nsan topluluu bu nedenle doaldr. 2. Organiktir: nsan topluluunun belirli bir ekilde gelimesi zorunludur. 3. levseldir: Bireyler iyi yaptklar ilerde uzmanlarlar. Sosyolojik adan nemi, zellikle kr ve kentler arasnda farkllama zerinde durmasdr. Ona gre, gebe-ky topluluklar yerleik-kentlerden nce ortaya kar ve burada yaayanlar henz daha gvenilir ve salamdr. Bunun temel nedeni krda ailenin daha istikrarl olmasdr. Buna bal olarak da sosyal dayanma daha yksektir. Ayrca byklere zellikle de kadnlara ok fazla deer verilir ve sayg duyulur. Ancak bedeviler ayn zamanda inansz, isyankr ve iddet yanlsdrlar. Hadarilerin yaadklar yerler, yani kentler deimeyi temsil eder; burada dnceler derinleebilir; bilgi artar ve dnceler zenginleir. Kent hayat tm bu kltrn geliecei en uygun ortamdr. bn-i Haldunun mran ile balantl dier kavram Asabiyedir. Ona gre mran tpk bir aaca benzer. Aacn gvdesi hadara/kentlilik;
24
nite 2
zsuyu ise asabiyedir. Asabiye demek, herkesin aslna/asabiyesine bal olmas demektir. Dier bir ifade ile soyundan geldiklerine ballk gstermek ve onlarla dayanma iine girmektir. Psikologlar buna ortak bilin de derler. Sosyolojik adan ise, dayanma duygusu, sosyal ballk/tesant, yakn akraba ba anlamna gelir. Asabiyenin zellikleri kabile, airet veya topluluk yeleri arasnda kuvvetli bir birlik, gl bir dayanma, yardmlama, doadan koruma bilinci ve inancnn kuvvetli olmasdr. Asabiye ayn zamanda davran anlamna da gelir. Gl ortak dnce gl davran birliine dayanr. Bedeviler arasnda asabiye daha gldr. Ancak bedeviler modernleip yerleiklie getike soy asabiyesi gszleirler. Bu nedenle bn-i Haldunun grlerinde sadece ekonomik deil manevi bir motif, metafizik bir deerlendirme de sz konusudur Bu dnceler daha sonra ekonomi yerine ahlak nemseyen Emile Durkheimda daha ayrntl olarak grlr. Aslnda bn-i Haldun iki tr asabiye snflandrr: 1. Nesep/soy Asabiyesi: Bedevilerde ve gebelerde daha ok grlr. 2. Sebep Asabiyesi: Yerleik toplumlarda daha yaygndr. bn-i Halduna gre sebep asabiyesi, kiilerin hayatn anlamlandran uruna yaam feda etmeyi ya da atmay gze aldrabilecek yksek bir deer veya inantr. Bu yzden yerleik toplumlarda sebep asabiyesi geliir ve millet ortaya kar. nk millet ideali olan insanlar byk zverilerle oluturduklar sebep asabiyesine balanrlar ve artk nesep/soy asabiyesine ihtiya duymazlar. Bundan sonraki atma ve mcadele milletler ve uygarlklar arasnda cereyan eder. Uygarlklar arasnda savalara iaret eden Huntingtonn da benzeri dncelere sahip olduu sylenebilir. Ziyaeddin Fahri Fndkoluna gre, biyolojik determinizmi sosyal determinizm ile birletirmeye almtr. Afrikada eitli kabileleri dolaarak yapt saha almalar sonucunda toplumu canl bir organizmaya benzetir. Buradan hareketle toplumlarn da doup, byyp, gelieceini ve sonlanacan iddia eder. Ona gre doum ve gelime dnemleri gebe kltrnn sonucudur. Buna kar kent yaamna olumsuz bakar ve giderek kentleen uygarlklarn gerileyerek yok olduu dncesine ular. Nitekim bu grleri nedeniyle Hilmi Ziya lken tarafndan ilerleme kart olarak alglanmtr. nk onun ilgisini eken mran aslnda uygarlk demektir ve kentlerdeki yaam anlatr. Ancak onun grlerinin sadece bilimsel deil
25
ayn zamanda slami olduu, Kurann Araf suresi 34. ayetinde toplumlarn da canllar gibi doup, byyp gelitiinin yazld ve dolaysyla da bn-i Haldunun grlerinin zgn olmad iddia edilebilir. Ancak onun hem Marksn deime ve atma konusundaki dncelerine sahip olduu hem de Durkheimn ortak bilin ve dayanma kavramlarnn benzerlerini ok daha nce kulland aktr. nl tarihi Arnold Toynbeenin Dnyaya onun gibi bir tarihi bir daha gelmedi. szlerinin yan sra, sosyoloji dnda iktisat tarihinin de kurucusu olarak kabul edildiini hatrlamakta yarar vardr.
Henri de Saint Simon (1760-1825)

nl Fransz dnr St. Simon, daha 13 yanda iken dinsel dogmalara koulsuz itaati reddetmi ve gen yanda bir yaknnn etkisiyle Yorktowna giderek Amerikan Bamszlk Savana katlmtr. lkesine dnmeden nce de Pasifik ile Atlas Okyanusunu birbirine balayacak Panama Kanal inaat plan iin Meksika Genel Valisini temsil etmitir (1783). Fransz Devrimi srasnda 11 ay hapishanede kalm ve burada insanln bilimsel ve sosyal reformu hakkndaki dncelerini formle etmitir. St. Simon toplumun yeniden organizasyonunun ancak felsefeci, mhendis ve bilim insanlar ile birlikte olabileceini dnmtr. Bu balamda laik bir dini savunarak, geleneksel din adamlarn eletirmi; din adamlar ile bilim insan eitimcilerin yer deitirmesini nermitir. Her zaman cokulu bir insan olarak lm yatanda iken, kendisini mali adan destekleyen Olinde Rodriqueze unlar sylemitir: Yaptn byk ilerin seni heyecanlandrmas gerektiini unutma. Nitekim Amerikan Bamszlk Savana heyecan duyarak katlmas ve subay olarak dvmesi byle bir heyecan sonucu olsa gerektir. Ayn ekilde Fransz Devrimi de kendisine yaplanlara ramen onun desteini kazanmtr. nk St. Simon anssz ve yoksul olmasna karlk yksek soylu bir memurdu. Fransz Devrimi srasnda yaayabilmek iin adn M. Bonhomme olarak deitirmek zorunda kalmt. Buna ramen tepeden inmeci jakoben devrimciler Onu gemiine dayanarak hapse atmlard. Ancak aristokrasiye kar olan devrimcilerin yardm ile hapishaneden kamay baarm ve tekrar eski ismini almt. St. Simonun dnceleri sosyal bilimlerde nemli yanklar yaratmtr. Toplumbilimin, ayn doa bilimlerinde olduu gibi benzer temeller zerinde ina edilmesi gerektiini savunmutur. St. Simon arkada olan A. Comteu byk lde etkilemitir. Ayrca 19. yy boyunca
26
nite 2
tm Avrupada etkili olmutur denilebilir. Taraftarlar arasnda nl matematiki Lagrange ve imparator III. Napolyon bulunmaktadr. St. Simon aslnda kendi kendini eitmi bir dnr olsa da sosyolojinin, sosyalizmin, sosyal organizasyonlarda teknokratik yaklamn ve birleik bir Avrupa kurulmas fikrinin; hep onun dncelerinden esinlendii iddialar bulunmaktadr. O, toplum hakknda almay ieren biimde bilime dayal olarak bilginin yeniden kurulmasn, zihinlerdeki karmakl gidererek dzen kurmada anahtar olarak grmekteydi. Ancak bylelikle sosyal istikrar, Fransz Devrimi ve Napolyon Savalarndan sonra kurulabilirdi. Tarihe dayal analizler yaparak, gelecekteki toplumun bilime ve sanayiye dayanacan ngrmt. Bu toplum herkesin yararl iler yapabilecei bir atlye olacakt. Modernitenin kapsaml analizini yapan St. Simon tm bu ynleriyle nemli bir miras brakmtr. 17 Ekim 1760ta Pariste yoksul, fakat soylu bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelmitir. Genliinde Aydnlanmac filozoflardan etkilenmitir. zellikle dAlambert gibi ansiklopedistlerin etkisiyle antika dncesinden beslenerek dinsel ve siyasal kurumlarn modasnn getii dncesine ulamtr. Artk eskimi olan monarinin, aristokrasinin ve papazlarn nceki dnemlerde nemli ilevler grmelerine ramen artk sadece kendi imtiyazlar iin mcadele ettiklerini ve gelecek iin yararsz veya fuzuli olduklarn dnmtr. Durkheima gre, St. Simon 19. yzyl dncesinin tohumlarn atmtr. F. Engels, Daha sonraki sosyalizm ile ilgili tm dnceleri St. Simonda bulmak mmkndr. demitir. Oysa St. Simon, K. Marks ve F. Engelsin Komnist Manifesto'yu yaymlamalarndan 23 yl nce lmt. St. Simonun sosyolojinin en nde gelen dnr olmasna ramen, onun ra, arkada, birka eserinde ortak yazar olan A. Comte, alt ciltlik Pozitif Felsefe Dersleri adl eserin sahibi olarak sosyolojinin babas olarak anlmtr. Oysa dnce anlamnda sosyoloji fikrine ilk ve en byk ilham kayna olan kii St. Simondur demek yanl olmayacaktr. St. Simon sanayileme kavramn ortaya atarak, sosyal gelime ve farkllama konularnda yazmakla Comte ve Spencere iyi bir balang yapma imkn salamtr. Sekinlerin toplumsal gelimelere ayak uydurmalar gerektiini inceleyerek, daha sonra nlenen sekinci filozoflara rnein Gaetano Mosca ve Vilfredo Paretonun yolunu amtr. Tarihte snflarn rol hakknda yazarak, refahn yaratlmasnda emekiler ve onlar smrenler zerine dncelerini ifade
27
ederek snf mcadelesi konusunda K. Marksn daha keskin ve ayrntl bir doktrin oluturmasna katkda bulunmutur. Kuram ve uygulamada temel sosyal deerlerin zellikle de dinsel olanlarn zerinde durarak bunlarn toplum asndan sonularn incelemitir. Bu konu daha sonra Durkheim sosyolojisinin en nemli katks olarak deerlendirilmitir. O, istikrarl ve istikrarsz yaplar arasndaki farklara iareddederek, sosyolojik ilevselcilik ve deiken sosyal yaplar dncesinin ilk habercisi olmutur. Hatta daha da ileri giderek, Avrupal uluslarn parlamenter cumhuriyetlere dneceini de ngrmtr. Bir gn gelip Avrupa Parlamentosu kurulaca fikrine inanmtr. Engelse gre St. Simon sosyalizmin temel ahsiyetidir. Onun temsil ettii sosyalizme Etiki/Ethical Sosyalizm denilmekte ve ayn zamanda topyac olarak da anlmaktadr. Toplumlarn kooperatif modelinin olumasn savunduu iin topyac denildii belirtilmelidir. Bu gr Avrupada modernizasyon hareketlerinin balad zamana denk der. Bu hareket, iletmelerin yerel toplulukta yeni hkim kurulular haline dnt dneme rastlar. Ev ve iyeri artk birbirinden ayrlmaktadr. ehirler ve onlarn banliyleri, nceden krsal kesimde yaayanlarn yeni yerleim blgeleri haline gelmektedir. Doutan veya sermaye ile yksek snflardan gelen kiiler daha iyi koullarda yaarken, sanayi kentlerindeki ounluk ancak asgari geim standartlarn ok daha fazla alarak koruyabilmektedir. Etik ya da topyac Sosyalizme gre, politik haklarndan ok doal haklar insanlar mutlu etmektedir. Bu haklar, almak, kendi iini semek, emeinin meyvelerini grmektir. Dier bir ifade ile elde edilen kr, vasfsz veya vasfl olarak alann kendisine ait olmaldr. Etiki Sosyalizm herkesin yeni oluan kentlerdeki toplumda nezih bir yaam standard ve insan ilikilerine sahip olma hakk olduunu savunmaktayd. Bu gr daha sonra 19. yy sonlarnda bal bana bir sosyal mesele haline gelmitir. St. Simon ayrca refah devleti zm nerisini gelitirmitir. Herkesin yeteneklerine ve ihtiyalarna gre i bulmasn istemitir. O politik yntem olarak her zaman iddete kar olmutur. Ayrca giderek sosyal problemlere duyarszl yznden liberalizme daha fazla kuku ile bakmtr. Halkn sosyal refahnn salanmasnda devlete anahtar rol yklemitir. St. Simonun byk dnce miras fazlaca sistematik olmamas yznden baz kayplara urad gibi, baz biyografi yazarlar onun iin, her zaman renen ve bir ey bilmeyen demek cesaretini gs-
28
nite 2
terebilmitir. Ayrca nesnel bir deerlendirme yapmak gerekirse, doal olarak topyac Sosyalizm ideolojisini formle etmede o yalnz deildi. Pierre Joseph Proudhon, Charles Fourier ve Louis Blanc Fransada; Robert Owen ngilterede, Wilhelm Weitling Almanyada sosyalizme katkda bulunan nc sosyalistlerdi. Ancak K. Marksa ait olduu sanlan birok dncenin aslnda onlara ait olduunu, bugnk alma yaamnn demokratiklemesi ve alma yaamnda kalite fikirlerinin ok eskilere giderek Etiki sosyalistlere ve dolaysyla St. Simona dayandn bilmek gerekmektedir.
Auguste Comte (1798-1859)

Fransada kk bir yerleim olan Montpellier ehrinde muhafazakr bir memur ailesinde domutur. Annesinin ve einin koyu birer Katolik olarak dindarlnn daha sonraki yaamnda nemli etkileri olmutur. Buna karlk fizik, matematik ve astronomi ile de ilgilenen bir kii olmas, onun doal bilimlere benzer bir sosyal bilim kurma dncesini beslemitir denilebilir. Aslnda, zaman iinde grlerinde ortaya kan deimeler onun bilimsellikten uzaklamas ynnde olmusa da, bunlar onun nce felsefeye daha sonra sosyolojiye katklarn glgeleyememitir. A. Comte, Fransz Devrimi ve Aydnlanma Dncesine tepki olarak gelitirdii dnceleriyle tannan sosyolojinin isim babas Fransz sosyologudur. Var olup olmadn sorgulamakszn, bilginin amacn, deneyimlenen/yaanan olgularn betimlenmesine dayandran felsefi dnce sistemi olarak basite tanmlayabileceimiz Pozitivizmin kurucusudur. A. Comte, ayn zamanda doa bilimleriyle ilgilendiinden sosyolojinin de doa bilimlerine benzemesine alr. O, doa bilimlerinde kullanlan gzlem ve deney gibi tekniklerin sosyolojide de kullanlabileceini savunur. Ona gre pozitif bilimler arasnda basitten karmaa doru bir dzen vardr. Bu dzen, bilimler arasnda birlik salar ve bilimlerin geliim srasn gsterir; ayrca farkl ampirik konu alanlarnn birbirinden ayrt edilmesine olanak salayan yntemlerin tarihsel olarak ortaya kn anlamamza olanak salar. Tm bilimler iinde en son ortaya kan ve en karmak olan sosyolojidir. O, sosyolojiyi yeni bir bilim olarak ortaya koyduunda, sosyolojinin dier tm bilimleri bir araya getireceine inanmtr. O, belirli hiyerari iinde bilimsel yntemlerin kullanlmasnn, anari bata olmak zere tm sosyal problemleri zeceine; her zaman bilimlerin kendinden nce gelen bilimlere dayanmas gerektiine, dolaysyla
29
hem dzen (order) hem de gelime/ilerleme (progress) fikirlerine birlikte inanmtr. Nitekim mezar tanda da onu en iyi simgeleyen bu iki kelime yazmaktadr. lerlemeye olumlu bakan bir filozoftur. Onun dncelerini sosyal dinamik ve sosyal statik olarak iki blm halinde incelemek mmkndr. Sosyal Statik, dzenli ve istikrarl sosyal ilikiler ve toplumsal yapdr. Sosyal Dinamik ise, sosyal deime demektir ve en iyi ifadesini Hal Yasasnda bulur. Tm insan dncesinin, bireysel veya tarihsel kltrel olsun adml yasay izlediini savunur. Bunlar: a. Teolojik hal/dnem: Bu dnem de kendi iinde doaclk (animizm), tek ve ok tanrclk olarak e ayrlmaktadr. Teolojik dneme hayali dnem de denilmektedir. b. Metafizik hal/dnem: Soyut hal de denilmektedir. Soyut cisimlerle ilgilenme anlamnda kullanlmaktadr. c. Pozitif hal/dnem: Deikenler arasnda gzlenebilen ilikilere dayanr. Kesin ve yasalara bal bilgi demektir. Bilimsel dnem de denilir. A. Comte sosyolojinin araclyla, insanln uygarlk dzeyinin gelieceine inanmtr. Pozitif felsefe ile insanln iinde bulunduu kaotik durumun sonlanacan ve dolaysyla ilerleyeceini savunmutur. O, bencil duygularn ele geirdii doal durumdan, sosyal duygulara geilmesini veya ykselmeyi kendisine problem edinmitir. Ona gre, dinsel ayin ve trenler, bilimsel dnce tarafndan ahenkli bir hale dntrldnde, duygular da eitilecektir. Bu dnceleri adeta Yerekimi Yasasn deitirmekle bir tutulmu ve imknsz bulunarak eletirilmitir. Ayrca, bireyler zerinde nce ahlaki daha sonra hukuki bask kurmaya alt iin; daha sonraki yllarnda da mistisizme sapmakla eletirilmitir. Pozitivizmin nceki bilimsellik iddialar yerini daha ok dine brakmtr. Hatta bu abalarn Sosyalatri adl bir insanlk dini gelitirmeye kadar vardrmtr. Son olarak en byk eletiri Hal Yasas ile ilgili olarak yaplmtr. Onun iddiasnn aksine insanlarn bu dnemlerden zorunlu olarak ve birbirini izleyerek gemedikleri bilinen bir gerektir. Nitekim gnmzde baz insanlar teolojik aklamalara inanrken bazlar da bilimsel olanlar kabul etmektedirler. En azndan gnmz modern toplumunda da teolojik ve metafizik aklamalara bavurulmas A. Comteu dorulamamaktadr. Ancak evrimci dncelerle tarihi ilerleme olarak olumlu grmesi nemini korumaktadr. Ayrca alt ciltlik Pozitif
30
nite 2
Felsefe Dersleri'nin 47. altblmne geldikten sonra sosyal fizik adn sosyolojiye evirerek sosyolojinin isim babas olmutur. Bu da bal bana nemli bir katk olarak deerlendirilmelidir.
Karl Marks (1818-1883)

Karl Marks, Avrupay dntren Sanayi Devrimi'ni gzleyerek kuramn gelitirmitir. Krdan gen tarm iilerinin kentlerde karn tokluuna altrldn ve ortalama mrlerinin 30 ya olduuna tank olmutur. Bu acmasz alma koullarn anlayabilmek iin tarihsel olarak toplumlar incelemeye baladnda ise, insanlk tarihinin snf atmasna dayandn ve snrl sayda glnn (burjuvazi) retim aralarna sahip olduunu ve ounluu oluturan iileri (proletarya) smrdn grmtr. Marksn Felsefesi Diyalektik Materyalizm (Dialectical Materialism) olarak anlrken; sosyolojisine Tarihsel Maddecilik (Historical Materialism) denilir. O, Hegelin ba aa durduunu iddia ettii diyalektik anlayn yerine oturtmutur. nk aamal tez-antitez ve sentez eklindeki ilerlemede Hegel tez olarak manevi bir varlk olan Geisti (tanry) grrken, Marks tez olarak temele ekonomiyi koymutur. Aslnda diyalektik dncenin temeli ilka filozofu Heraklite (.. 5. yy) dayanr. O, Ayn rmakta iki kez ykanlmaz. diyerek deiimin her yerde olduuna ilk iaret edendir. Daha sonra Alman filozofu Johann Fichte (1762-1814) tez-antitez-sentez formln ortaya atmtr. Ksaca Hegel ve Marksn dncelerinin orijinallii sadece tezin ne olaca konusundadr. Marks tm retim biimleri gibi kapitalizmin de diyalektik olarak kendini ortadan kaldracak potansiyele (ii snf) sahip olduunu ve tarihin snf mcadelesine dayandn savunur. Ona gre insanlk sosyal tarihi, kaynaklara sahip olanlarla olmayanlara kar snf mcadelesinin tarihidir. Her iki grubun da hacmi ve nasl ye olunduu iinde bulunduklar toplumun ekonomik sistemiyle olan bireysel ilikileri tarafndan belirlenir. Bu yzden g ilikilerinin snfsal deil, bireysel dzeyde analiz edildiini unutmamak gerekir. Marksn iddiasna gre, retim ilikileri (ii-iveren vb.) ve retim biimi (kapitalist, sosyalist v.b) olarak her toplumun ekonomik sistemi, o toplum iin en nemli ve tek olgudur. Refahn retildii ve datld dzenleme altyapy (infra structure) oluturur ve dier soysal kltrel dzenlemeleri belirler. Aile, din, siyaset, ekonomi, hukuk ve hatta sanatsal beenilerin tm styapy (super structure) oluturur
31
ve ekonomik altyapnn styap zerindeki etkilerini yanstrlar. Geni anlamda bunlarn nihai rol, toplumun temel parametresi olan retim biimini korumak ve desteklemektir. Ona gre emek (man), makine/teknoloji (machine) ve para (money) belirleyicidir. ngilizce karlklar M harfi ile balad iin bunlara 3M der, onlar her eyin temelidir ve altyapy olutururlar. Marks, hem evrimci hem de ekonomik determinizmi savunan bir dnrdr. Evrimcilii toplumlarn belirli aamalardan geecei, rnein nce ilkel-komnal, feodal, kapitalist ve sosyalist toplum aamalarnn birbirini izleyecei ve sonuta snfsz topluma ulalacan savunmasndan kaynaklanr. Ekonomik determinizm ise, belirli bir toplumda tm nemli pozisyonlar ve sosyal etkileimlerin retim biimi tarafndan belirlenmesi grdr. Bu bireysel durularn da retim biimine gre dzenlenmesi demektir. Marks iin temel ayrm, retim aracna sahip olanlar ve olmayanlar arasndadr. nk retim aracna sahip olanlar, retim biimini dolaysyla politik, yasal ve dier tm styapy kontrol ederler. retim aracna sahip olmayanlar ise, emeini satarak geinenlerdir. Her grubun kendisini nesnel olarak grmesini salayan snf algs vardr. Aslnda bu alglar, gerek snflarn gelimesinde kritik rol oynarlar. Sonuta kendini dierleriyle ayn snftan grenlerin ortak karlarn arttrmak iin rgtlenmeleriyle snf bilinci geliir. te bu noktada nesnel bir gereklik olan snf, znel bir farkndalk olan snf iin mcadeleye dnr. Bylelikle insanlar yaamak iin tarihsel mcadeleye hazrlanm olurlar. Marksa gre, modern toplumda amalar ve karlar asndan her iki snf (zel mlkiyete sahip gl burjuvazi ve gsz proletarya) doalarndan dolay uyumaz ve birbirine zttr. retim aracna sahip olarak burjuvazi, ekonomik yatrmlarndan elde ettii kr en fazlaya karmak; proletarya da emeinin karln en fazla almak isteyecektir. Mevcut ekonomik sistemde ya da retim biiminde, snrl arz iinde sonucu sfr olan bir oyun (zero, sum, game) sz konusudur. Bu da aslnda bir grubun kr dier grubun zararndan baka bir ey deildir. Marksa gre, burjuvazinin sahip olduu ekonomik, siyasal yasal kaynaklar, ona ok daha geni bir grup olan emekiler zerinde ok byk g ve avantajlar salar. Yksek krlar ve g farkllklar sonucunda, szle ifade edilmese de, kapitalist toplumun cretli kleleri olan iilerin yoksulluklar artar. Bu, alanlarn hakk olan refah payna, zel mlkiyete sahip olan ynetici snf tarafndan el konur. Sonu olarak yoksulluk, alk, hastalk, kt barnma koullarnn
32
nite 2
tm, zel mlkiyet temelli ekonomik sistemden kaynaklanan sosyal problemlerdir. Marksa gre, modern toplumda karlatmz sorunlardan sorumlu olan ekonomik sistem deimeden sorunlar zlemez. Sorunlar ancak zel mlkiyetin yerini ortak mlkiyet aldnda, dier ifade ile kapitalizmin yerini sosyalizm aldnda zmlenebilir. Marksn kat ekonomik determinist anlay ok eletirilmitir. Ayrca kendinden sonraki gelimeler onun iddialarn dorulamamtr. Snflar ortadan kalkmad gibi, yeni orta snflar ortaya km, iiler en fazla smrlen olmaktan kmtr. Emperyalizm sayesinde sanayi toplumlar d talan arttrarak kendi iilerine baz iyilemeler salayabilmitir. Ayrca sanayinin en gelimi olduu ngiltere yerine, bir tarm toplumu olarak yeterli iisi olmayan Sovyetlerde devrimin olmas da ekonomi kadar, bir styap kurumu olan siyasetin de toplumsal deimede nemli olduunu gstermitir. Bu gelimeler ve ortaya kan yeni koullar, toplumlarn onun nerdii zorunlu aamalardan gemesini de engellemitir.
33
zet
Bu blmde Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar olarak bn-i Haldun, August Comte, St. Simon ve Karl Max ksaca incelenmitir. bn-i Haldunu basit bir Arap dnr ya da tarihisi olarak grmek yanltc bir balangca yol aabilir. Bu nedenle biraz daha gerilere giderek onun yaad dnemi ve ncesini bilmek gerekir. bn-i Haldun, evrimci ve determinist bir dnrdr. En nemli eseri olan Mukaddime aslnda ok kapsaml bir sosyal bilimler ansiklopedisine benzetilebilir. O bu eserinde uygarlklarn geliimini ortaya koyar. zellikle mran bal altnda bugn hars/kltr denilen konu hakknda dncelerini yazar. Ona gre iki trl mran vardr. Determinizmi sosyal determinizm ile birletirmeye almtr. Afrikada eitli kabileleri dolaarak yapt saha almalar sonucunda toplumu canl bir organizmaya benzetir. Buradan hareketle toplumlarn da doup, byyp, gelieceini ve sonlanacan iddia eder. Ona gre doum ve gelime dnemleri gebe kltrnn sonucudur. Buna kar kent yaamna olumsuz bakar ve giderek kentleen uygarlklarn gerileyerek yok olduu dncesine ular. Ancak bn-i Haldun'un kltr, sanat ve bilimin ancak kentlerde gelieceini ifade ettii de unutulmamaldr. St. Simonun dnceleri sosyal bilimlerde nemli yanklar yaratmtr. Toplumbilimin ayn doa bilimlerinde olduu gibi benzer temeller zerinde ina edilmesi gerektiini savunmutur. St. Simon arkada olan A. Comteu byk lde etkilemitir. Ayrca 19.yy boyunca tm Avrupada etkili olmutur. St. Simon 19. yy dncesinin tohumlarn atmtr. F.Engels, Daha sonraki sosyalizm ile ilgili tm dnceleri St. Simonda bulmak mmkndr. demitir. Oysa St. Simon, K. Marks ve F. Engelsin Komnist Manifesto'yu yaymlamalarndan 23 yl nce lmt. A. Comte, ayn zamanda doa bilimleriyle ilgilendiinden sosyolojinin de doa bilimlerine benzemesine alr. O, doa bilimlerinde kullanlan gzlem ve deney gibi tekniklerin sosyolojide de kullanlabileceini savunur. Onun dncelerini sosyal dinamik ve sosyal statik olarak iki blm halinde incelemek mmkndr. Sosyal Statik, dzenli ve istikrarl sosyal ilikiler ve toplumsal yapdr. Sosyal Dinamik ise, sosyal deime demektir ve en iyi ifadesini Hal Yasasnda bulur. Tm insan dncesinin, bireysel, tarihsel veya kltrel olsun adml yasay izlediini savunur. Bunlar yle sralayabiliriz: Teolojik hal/dnem, Metafizik hal/dnem, Pozitif hal/dnem. K. Marks hem evrimci hem de ekonomik determinizmi savunan bir dnrdr. Evrimcilii toplumlarn belirli aamalardan geecei, rnein nce ilkel-komnal,
34
nite 2
feodal, kapitalist ve sosyalist toplum aamalarnn birbirini izleyecei ve sonuta snfsz topluma ulalacan savunmasndan kaynaklanr. Ekonomik determinizm ise, belirli bir toplumda tm nemli pozisyonlar ve sosyal etkileimlerin retim biimi tarafndan belirlenmesi grdr.
35

1 bn-i Haldunun grlerinden kimlerin etkilendii sylenebilir? a. K. Marks b. E. Durkheim c. A.Toynbee d. Hepsi e. Hibiri 2. St. Simon nasl nitelendirilmektedir? a. topyac realist b. topyac kapitalist c. topyac sosyalist d. Hepsi e. Hibiri 3. A. Comteun evrimci dncesini en iyi yanstan kavram hangisidir? a. ki Hal Yasas b. Hal Yasas c. Pozitif Felsefe Dersleri d. Sosyoloji Dersleri e. Hepsi 4. K. Marks kimin dncesinden etkiler tar? a. bn-i Haldun b. Hegel c. Fichte d. Hepsi e. Hibiri 5. Aadakilerden hangisi sosyolojinin nc dnrlerinin ortak yn arasnda saylmaz? a. Toplumculuk b. Deimeden yana olmak c. Determinizm d. Bireycilik e. Hibiri
36
nite 2
6. bn-i Haldunun sosyolojik dncesinde bedevilikten (gebelik) medenilie (yerleiklik) geii salayan motor g nedir? a. Umran b. Asabiye c. Din d. Dil e. Irk 7. bn-i Haldun tarafndan devletlerin mr zerine gelitirilen sosyal determinizm, daha sonra hangi filozof tarafndan biyolojik determinizme evrilerek hayat bulmutur? a. E. Durkheim b. K. Marks c. M. Weber d. C. Darvin e. J. Locke
1. 2.
Sosyoloji ve Dier Sosyal Bilimler Sosyolojinin ncleri
SOSYOLOJ
Sosyolojinin Kurucular
4. 5. 6. 7. 8. 9. Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar Sosyolojiye Eletirel Bakan Yaklamlar Yntembilimsel Yaklamlar, Aratrma Tipleri ve Aratrma Teknikleri Aratrma Sreci Sivil Toplum Kreselleme
38
nite 3

Sosyolojinin Temel nermeleri Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar E. Durkheim M. Weber
nite Hakknda
Sosyolojinin temel nermelerinin neler olduu
gsterilecektir.
Sosyolojik Kuramsal Yaklamlarnn kimler olduu

belirlenecektir.
E. Durkheimn grleri incelenecektir. M.Weberin grleri incelenecektir.
39
renme Hedefleri
Sosyolojinin temel nermelerinin neler olduunu
reneceksiniz.
Sosyolojik Kuramsal Yaklamlarnn kimler olduunu

reneceksiniz.
E. Durkheimn grlerinin neler olduunu reneceksiniz. M.Weberin grlerinin neler olduunu reneceksiniz.
niteyi alrken
Toplumsal olgular nelerdir ve bize nasl bask yaparlar?
rneklerle gsteriniz.
Durkheimin temel eserleri arasndaki ba gsteriniz.

Dier bir ifade ile Sosyolojik
Metodun Kurallar ve ntihar arasndaki ilikiyi

tartnz.
Durkheimn ortak bilin kavramnn daha nce kimde

grldn hatrlaynz. Bu durum
Durkheimn zgn bir dnr olmasn nasl etkiler?

Tartnz.
Durkheim ve Weberin ortak zelliklerini karlatrnz. Durkheim ve Marks yanlrken Weberin doruland
iddiasnn kaynan aratrnz.
Weberin otorite ve brokrasi snflamalar arasnda nasl

bir iliki bulunduunu gsteriniz.
40
nite 3
Sosyolojinin bir disiplin olarak kurucularnn kim olduu konusunda farkl grler bulunduu sylenebilir. Bazlar Durkheim, Weber ve Paretoyu kurucu olarak grrler. Wallerstein gibi bazlar ise, K. Marks, Durkheim ve Weberin sosyolojinin bamsz bir disiplin olarak kabul edilmesi ve tannmasnda en nemli katklarda bulunduunu iddia ederler. Bu blmde nce bu dnrler tarafndan ne srlen kurucu temel nerme hakknda bilgi verilecek daha sonra -K. Marks Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar arasnda saylarak daha nce tantldndan- E. Durkheim ve M. Weber hakknda ksa bilgi verilecektir.
Sosyolojinin Temel nermeleri

Her alann gemii, tarihi, onu dier alanlardan ayran zellikleri, dier bir ifade ile kltr vardr. Daha nce de sz edildii gibi, bir alann bamsz bir disiplin olarak kabul edilmesi iin baz zihinsel abalarn bulunmas ve bunlarn yaygn olarak kabul edilerek bir kltre dnmesi beklenir. Bugne kadar kukusuz daha birok dnr tarafndan ok sayda nerme retilmise, de zaman iinde bunlar unutularak gitmitir.
nerme 1
Toplumda aklanabilir, rasyonel yaplar olarak sosyal gruplar vardr. E. Durkheima gre sosyal olgular bizim dmzdadr ve bize bask yaparlar. Sosyal olgular ancak dier sosyal olgularla aklanabilir ve biyoloji veya psikolojiye indirgenemez. Onun temel ilkesi, sosyal olgular nesnel gereklikler olarak incelemektir. Durkheimn bu nermesi, sosyolojinin bamsz bir disiplin olarak kabul edilmesinde nemli rol oynar.
nerme 2
Ancak bu gruplar uyum (ahenk) iinde deildir, aksine srekli atma/mcadele iindedirler. te K. Marksa gre, Tm toplumlarda var olan sosyal tarih snf atmas tarihidir (Marks ve Engels,1948). Daha sonra sosyolojide ortaya kan atmac yaklam bu grten beslenmitir. Sosyolojinin bamsz bir disiplin olmasnda bu gr nemli katk salamtr.
nerme 3
Bir lde gruplar/devletler atma iinde olabilirler; ancak uzun zaman iinde toplum iindeki alt gruplar iinde hiyerarik otorite
41
iinde yaplanma, toplumun srdrlebilirlii asndan merudur. Bu M.Webere ait olan nerme, atmaya ramen dzenin varln aklayan ve dolaysyla sosyolojinin bir disiplin olarak kabulne katkda bulunan temel nermedir.
Emile Durkheim (1858-1917)
Modern akademik bir bilim olarak sosyoloji Durkheimin almalaryla balamtr. Durkheim, sosyolojinin isim babas A. Comteun dncelerinin byk bir ksmn onaylamaz. Ancak sosyolojinin yntem ve ilkelerini yeniden tanmlarken A. Comte gibi doa bilimleriyle devamllk iinde nesnel, rasyonel ve olaylar arasnda nedensellik ilikisi (causality) arayan bir sosyal bilim anlay oluturur. Daha sonra bu gr sosyal bilimleri doa bilimlerine indirgeme (reductionism) olarak eletirilir. Durkheim Avrupada ilk sosyoloji blmn Bordo niversitesinde 1895 ylnda kurar. Daha sonra en nemli yapt Sosyolojik Metodun Kurallar adl eserini yazar (1898). Bu eserde sosyal olgular tanmlar, normal ve patolojik arasnda ayrm yapar. Sosyal olaylarn nasl aklanacan anlatr. Daha sonra yazd yntem ilkelerini uygulayarak ntihar adl monografik almasn yaymlar (1897). Bu almasnda sosyolojinin biyoloji ve psikolojiye indirgenemeyeceini gstermek iin intihar istatistiklerini, mezhepler, ya, eitim, evlenme/boanma ya da ocuk sahibi olup olmama gibi koullar asnda karlatrr. rnein intiharn bireysel bir olay olmadn Katoliklerde Protestanlara gre daha fazla intihar olmasyla gstermeye alr. Aslnda Durkheim tr intihar arasnda ayrm yapmtr: 1. Egoist ntihar: Bireysel nedenlerden kaynaklanan intihardr. 2. Alturistik/Elcil ntihar: Sosyal balarn ok sk olduu toplumlarda daha ok grlr. Japon pilotlarn kamikaze/ intihar dallar veya toplum iin kendini feda eden eylemciler gibi. 3. Anomik ntihar: Toplumda dayanmann zlmesine bal olarak her yl belirli sayda insann intihar etmesidir. Anomi kuralszlk demektir. Durkheimin burada gstermek istedii, her toplumsal olayn dier bir sosyal olay ile aklanmas ynndeki yntem ilkesidir. Ayn ekilde toplumdaki i blmn de aklamaya alr. Ona gre toplumlarn evrimine bakldnda iki tr dayanma olduu anlalr: 1. Mekanik dayanma: Birbirine benzeyen insanlarn dayanmasdr. Geleneksel topluluklarda grlr.
42
nite 3
2. Organik dayanma: Modern toplumlarda iblm sonucunda farkllamaya bal olarak ortaya kar. Durkheim nedensel aklamalarn iblm konusunda da yapar. Modern toplumda iblm ve dolaysyla organik dayanmann sebebi nfus artdr. Krn aksine kentlerde nfus artmakta ve herkes farkl alanlarda uzmanlamaktadr. Artk insanlar ekmeklerini yaptrmak iin frnclara, giysilerini diktirmek iin terzilere ihtiya duyar hale gelirler. Buradan da Durkheimin ilevselci grlerine gelmek mmkndr. blm ve organik dayanmann toplumun ihtiyalarnn karlanmasna ynelik olarak ortaya ktn savunduu iin grlerinin ilevselci olduu sylenir. Durkheim toplumda normal ve hastalkl/patolojik ayrm yapar. Toplum ortalamasnda grlen olaylar normal iken sapanlar patolojiktir. Anomi, yani toplumda kurallarn zlmesi hali, normalden sapma ve negatif bir durumdur; bu durum sosyal reformlar yaplarak ortadan kaldrlmaldr. Toplum giderek bireycilemektedir. Birey ve devlet arasnda byk bir boluk vardr. Bu boluklar dolduracak sosyal organizasyonlara ihtiya vardr. Sosyoloji, neyin normal neyin hastalkl olduunu belirleyen, kurumlarn ortaya kn ve ilevlerini inceleyen bilimdir. Durkheimin yntem ilkeleri dier sosyal bilimler zerinde de, bata siyaset bilimi ve pazarlama olmak zere olduka etkili olmutur. Ancak onun, sosyal olgular doa bilimleri gibi inceleyen pozitivist gr A. Comteu aamasa da, sosyoloji ynteminin kurallarn ortaya koymu olmas zgn yandr. te yandan Durkheimin ok eletirilen ortak bilin (collective counces) fikrinin de zgn olmad ve nc filozoflardan bn-i Halduna ve onun asabiye kavramna kadar uzand belirtilmelidir. Durkheim, toplumda biz duygusunun ortak bilin ile ina edildiini savunurken, ayn zamanda metafizik bir kavrama ya da hi istemedii psikolojik aklamalara girmitir. Ona gre ortak bilin, bir toplumun bireylerinin tad ortak inan ve duygular btndr. Ancak bu bireysel bilinlerin basit bir toplam veya sonucu ortaya kmaz. Uzun tarihsel ortak yaam sonucunda ortaya kan inanlar ve deerler, bizi dier gruplardan ayracak bir bilince ulanca ortaya toplum kar. Bu, insanlar tarafndan oluturulan gereklik, daha sonra bize bask yapar ve bizi kurallarna uymaya zorlar. rnein dil, yaz, para gibi. Dilini bilmeden anlaamaz, para vermeden mal alamazsnz. Bu artk bizim dmzda ve bize bask yapan gereklik, nesnel olarak incelenebilir. Olaylar arasnda neden-sonu ilikileri
43
kurarak aklanabilir. Ayrca onlarn ilevsel olup olmadklar da gsterilebilir. Durkheim, Pozitivist olmaktan ok levselci bir sosyolog olarak tannr. Onun antropoloji zerinde de etkilerinden sz edilebilir. lksel toplumlarda din ve bynn ilevini aklayan almalar bu balamda deerlendirilebilir. Ayrca Pozitivizmin kurucusu A. Comteun tarihsel almalarda bulunmasna ramen, o fazlaca tarihe nem vermez gibi grnr. Ancak toplumlarn en basit (horde) halden, klan ve yerleik hale geiini inceleyen almalarnda tarihsel ynler bulunur. Bununla birlikte bunlar antropologlar gibi, bugn halen bu ekilde ve henz deimeden yaayan ilksel kabileler zerinden aratrd iin tarihsel alma olarak grmemi olabilir. te yandan Durkheimin Marksa kar bir dnr olarak, ekonomik determinizmi reddettiini ve daha ok ahlak bir dnr olduunu belirtmek gerekir. O hibir zaman kapitalizmi eletirmemi, modern toplumda mevcut koullarda dzeni deitirmeden, reformlar yaparak iyiletirme nerilerinde bulunmutur. Bu ynden devrimci deil, statkocu bir gelenei temsil eder. Ayrca tm olay ve olgularn ayn zamanda ilevselliini de gsteren Durkheimin neden intiharn ilevi zerinde durmad da ayr bir sorudur ve eletirilere aktr. Tarihe bakldnda ne K. Marks ne de E. Durkheimin grlerinin doruland grlr. nk toplumlarn bunalm iin nerdii ahlaki reeteler fazlaca ie yaramam, ardndan iki dnya sava patlak vermi, modern toplumda yoksulluk, yolsuzluk, isizlik, evre kirlilii gibi artk kreselleen sorunlar ba gstermitir. Ayn ekilde Marksn da ngrleri dorulanmam iken, tek dorulanan M. Weber ve onun stikbal brokrasilerdedir. gr olmutur.
Genel olarak Fransz Pozitivizmi ve zel olarak Durkheim Sosyolojisi Trkiyede ok etkili olmutur. Onun basit bir aktarcs olmakszn Ziya Gkalp Trkiyeye sosyolojiyi getirmi ve 1914te Cumhuriyet kurulmadan nce ilk sosyoloji derslerini vermitir. Daha sonra onun araclyla Atatrk ilkeleri zerinde de Fransz Pozitivizmi ve Durkheim Sosyolojisi etkili olmutur denilebilir. Trkiyede sosyoloji Ziya Gkalp araclyla nce Osmanlnn nasl kurtarlaca, daha sonra da yeni kurulan ve her eyden nce kltr deimesini hedefleyen Cumhuriyet Devrimlerinin gerekletirilmesinde yol gsterici olmutur. Modern sanayi toplumlarnn sorunlarnn zm iin ortaya kan bir bilim olan sosyolojiden, Batdan farkl olarak Trkiyede mevcut kamusal sorunlarn zmnde fayda umulmutur.
44
nite 3
Sonu olarak fert yok cemiyet var ya da nce toplum sonra birey grnn sahibi Emile Durkheim, slahat/reformcu, determinist, ilevselci, indirgemeci bir sosyolojinin kurucusudur. Daha sonra zellikle ABDde etkili olmutur. nl Amerikal sosyolog T. Parsons, daha sonra Sosyal Sistem Kuramn gelitirerek yapsal ilevselcilii ABDde hkim paradigma haline getirmitir.
Max Weber (1864-1920)

Max Weber, Alman iktisat dnrdr. O da Durkheim gibi Marksa kar bir konumda saf tutmutur. Onun Almanyada Bismark dneminde gl bir ulusal devlet kurulana kadar toplumda yaanan alkantlar zerinde yapt gzlemler ve tarihsel almalar kltre nem vermesine yol amtr. Toplumdaki atmay reddetmemi, ancak ekonomi yerine din gibi kltrel farkllklara balamtr. Aslnda Weberin brokrasi ve otorite arasnda kurduu balant nemlidir. Onun g (power) ve otorite (authority) arasnda ayrm yapt bilinmektedir. Ona gre g, direnmelere ramen birinin dierlerine dediklerini yaptrabilmesidir ve bunun kayna nemli deildir. Buradan hareketle meru olan gce de otorite denilir. nk itaat edenlerin, kendilerinden istekte bulunann taleplerini meru grmeleri gerekir. Aksi takdirde bu kaba g (force) ve iddet/ zorbalk olur. rnein bir ynetimde amir memurlarndan baz taleplerde bulunur ve memurlar onun bu istemlerde bulunmasn meru grerek ona itaat ederler. Webere gre tip otorite arasnda ayrm yapmak gerekir: 1. Yasal/ussal Otorite: Bu tip otorite kaynan yasalardan alr. 2. Geleneksel Otorite: Toplumdaki gelenek ve greneklere dayanr. Byklerin, erkeklerin, yallarn dedikleri yaplr. 3. Karizmatik Otorite: Olaanst koullarda bazen kiilere baz stn zellikler atfedilir. Kiinin gerekte bu zellikleri tayp tamamas nemli deildir. Genelde balangtaki karizmatik otorite giderek geleneksel veya ussal otoriteye dnebilir. Weber tip otoriteye kar iki tip brokrasi snflar: 1. Yasal Brokrasi: Bu tr brokrasi en ussal ynetim biimidir. 2. Geleneksel Brokrasi: Geleneksel aile ve hemerilik dayanmas iinde ynetim anlaydr.
45
Webere gre, bunlarn gereklik dzleminde birebir karlklarnn bulunmas gerekmez. Bunlar ideal tiplerdir. deal tip olmas gereken anlamnda kullanlmaz. Daha ok zihinsel olarak oluturulduunu, fikir olarak bulunduklarn syler. Sosyolojinin yapaca en nemli i, tarihin zengin hazinesine bavurarak ideal tip kavramlatrmalarna gitmektir. Daha sonra ikinci admda yaplacak ilem ise, gerekte gzlenen ile zihinsel olarak kurgulanan arasnda ne kadar fark bulunduunu ortaya koymaktr. Nitekim Trkiyede dikkatli bir gzlemci en byk siyasal partilerin veya firmalarn dahi tm ussal/rasyonel ynetim iddialarna ramen, ne kadar geleneksel ynler tadklarn saptayabilir. Weber ayrca Eylem Kuramcs olarak anlmasna yol aan tip eylem snflamas da yapmtr: 1. Amaca ynelik ussal eylem, 2. Deere ynelik ussal eylem, 3. Duygusal eylem. Amaca ve deere ynelik ussal eylemin her ikisinin de rasyonalitesi vardr. Ancak ilkinde hukuk kurallar ve yasalar gerei eylemde bulunulurken, dierinde deerler rol oynar. rnein Hint kltrnde kadnlar len kocalar ile birlikte yaklrlar veya kaptanlar batan gemilerini en son terk ederler. Baka bir rnek de aristokratlarn delloda onurlar yznden lmeyi gze almasdr. Weberin Metodoloji konusundaki grlerini, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu adl nl eserinde bulmak mmkndr. O tarihte yapt incelemeler sonucunda gemi alarda Avrupann baz yerlerinde kapitalizme geildii halde dnyann dier yerlerinde bunun neden gerekleemediini sorgular. Bu dnyada ok alp, hi tketmeden biriktirmek ve dnya zevklerinden vazgemek olarak ileci yaam biiminin (asketizm) Protestanlkta yaygn olduu ve dolaysyla kapitalizmin bu lkelerde ortaya kt sonucuna varr. Ona gre Katolikler geleneksel muhafazakrl temsil ederken, Protestanlar deimeyi semilerdir. Katolikler kilise sayesinde kendilerini gven iinde hisseder ve cennete gitmeyi garantilerken, Protestanlar bu inanc paylamayarak Tanrnn isteinin almak ve daha ok kazanmak olduuna inanrlar. Bu amala harcamayarak, kapital birikiminin domasna da yol aarlar. Bu aklama birka ynden deerlendirilebilir. lk olarak kapitalizm ile Protestan ahlak arasnda nedensel iliki kurulmaya allmakta-
46
nite 3
dr. kincisi ekonomik bir sonu, kltrel ya da dinsel bir nedene balanmaktadr. Oysa Weberin bizzat kendisi aklamalarn yeterli olmas koulunu arar. Bunlarn ilki olgusal olarak grnte; ikincisi mantken tatmin edici olmasdr. Weber insanlarn neden ok alp harcamadan biriktirdikleri konusunda tatmin edici bir aklama getirememi ve sermaye birikimini sadece Protestanla balamtr. Weber, adalar arasnda ampirizm ile realizm arasndaki uurumda kpr olmaya alm bir dnrdr. Ona gre sosyal olaylar, sadece anlamak yetmez; ayn zamanda aklamak gerekir. rnein uzaktan asilzadelerden birinin av srasnda vurulduu anlalabilir. Ayn ekilde alnan bir ilacn ba arsna iyi geldii anlalabilir. Ancak sadece anlama yeterli deildir. Asilzadenin kazara m, yoksa kastl m olarak m vurulduunun aklanmas gerekir. Ayn ekilde ilacn neden ba arsn giderdiini de aklamak gerekir. Anlamann aklama ile desteklenmesi konusunda ilk rnee dnlecek olursa, kiinin ana yaklat iin dierini vurarak kastl bir eylemde bulunmas ve olaya kaza ss vermesi bir seenektir. Olayn gerekten kaza olmas da olasdr. Bu durumda aklamann tatmin edici olmas iin deere ynelik ussal eylem kavramna bavurur ve o dnemde onur iin insanlarn birbirini ldrebilecei nedenini tatmin edici bulur. Aslnda Weberin sylemek istedii olaslklarn gz nnde bulundurulmasdr. Nitekim tarihsel olarak geriye baktnda, "Eer Maraton Sava'n Yunanllar yerine Persler kazansayd, dnyann geliimi nasl olurdu?" diyerek sorgular. "Bu takdirde Helen uygarl dnyaya egemen olamazd." sonucuna varr. Bu durum onun grlerindeki olaslkl yasalar ynnn arln ortaya koyar. Ancak bir yandan Protestan etii ile kapitalizm arasnda kat nedensellik ilikisi kurarken, te yanda olaslklar zerine dikkat ekmeye almas elikili olarak alglanmasna yol aar. Onun en temel katksnn Brokrasi Kuram olduu aktr. Ancak neden tip otorite tanmlarken iki tip brokrasi snflad konusunda da eletiriler alr. Ayrca Marksn ekonomik temelli indirgemeci aklamasnn benzerini yapmas ve tek nedenli (din) aklama olarak Protestan etiini kapitalizmin nedeni olarak ileri srmesi ok eletirilir.
47
Sonu olarak Weber, anlama kadar aklama zerinde durmas, insan eylemlerini snflamas ve en nemlisi de brokrasi konusunda bir kuram gelitirmi olmas yznden bugn de nemini korumaktadr. Trkiyede son yllara kadar fazla nemsenmemesi, Durkheim sosyolojisinin egemenliine balanabilir. Ancak yorumlayc/hermeneutik almalar yapan sosyologlar onu tekrar kefetmektedirler denilebilir.
48
nite 3
zet
Bir alann bamsz bir disiplin olarak kabul edilmesi iin baz zihinsel abalarn bulunmas ve bunlarn yaygn olarak kabul edilerek bir kltre dnmesi beklenir. Sosyoloji iin bu temel nermeler unlardr: a) Toplumda aklanabilir, rasyonel yaplar olarak sosyal gruplar vardr. (Durkheim) b) Ancak bu gruplar uyum (ahenk) iinde deildir aksine srekli mcadele iindedirler. (K. Marks) Bir lde gruplar/devletler atma iinde olabilirler; ancak uzun zaman iinde toplum iindeki alt gruplar iinde hiyerarik otorite iinde yaplanma, toplumun srdrlebilirlii asndan merudur. (M. Weber). Modern akademik bir bilim olarak sosyoloji Durkheimin almalaryla balamtr. Durkheim, sosyolojinin isim babas A. Comteun dncelerinin byk bir ksmn onaylamaz. Ancak sosyolojinin yntem ve ilkelerini yeniden tanmlarken A. Comte gibi doa bilimleriyle devamllk iinde nesnel, rasyonel ve olaylar arasnda nedensellik ilikisi (causality) arayan bir sosyal bilim anlay oluturur. Daha sonra bu gr, sosyal bilimleri doa bilimlerine indirgeme (reductionism) olarak eletirilir. te yandan Durkheimin Marksa kar bir dnr olarak, ekonomik determinizmi reddettiini ve daha ok ahlak bir dnr olduunu belirtmek gerekir. Genel olarak Fransz Pozitivizmi ve zel olarak Durkheim Sosyolojisi Trkiyede ok etkili olmutur. Onun basit bir aktarcs olmakszn Ziya Gkalp Trkiyeye sosyolojiyi getirmi ve 1914te Cumhuriyet kurulmadan nce ilk sosyoloji derslerini vermitir. Max Weber, Alman iktisat dnrdr. O da Durkheim gibi Marksa kar bir konumda saf tutmutur. Aslnda Weberin brokrasi ve otorite arasnda kurduu balant nemlidir. Onun g (power) ve otorite (authority) arasnda ayrm yapt bilinmektedir. Ona gre g, direnmelere ramen birinin dierlerine dediklerini yaptrabilmesidir ve bunun kayna nemli deildir". Webere gre tip otorite arasnda ayrm yapmak gerekir: a)Yasal/ussal Otorite b) Geleneksel Otorite c) Karizmatik otorite. Weber tip otoriteye kar iki tip brokrasi snflar: Yasal brokrasi ve Geleneksel brokrasi. Weber e gre, bunlarn gereklik dzleminde birebir karlklarnn bulunmas gerekmez. Bunlar ideal tipler dir. Weber ayrca Eylem Kuramcs olarak anlmasna yol aan tip eylem snflamas da yapmtr: a) Amaca ynelik ussal eylem b) Deere ynelik ussal eylem c) Duygusal eylem. Metodoloji konusundaki grlerini Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu adl nl eserinde bulmak mmkndr.
49

1. Aadaki dncelerden hangisi sosyolojinin bamsz bir bilim olmasna en fazla hizmet etmitir? a. Toplumsal olgu tanm b. atma/mcadele c. Meruluk d. Hepsi e. Hibiri 2. E. Durkheime aadakilerden hangisi modern toplumda en fazla grlr? a. Elcil intihar b. Benci intihar c. Anomik intihar d. Hepsi e. Hibiri 3. E. Durkheime gre toplumlarn deiimi hangi yndedir? a. Organikten mekanik dayanmaya b. Mekanik ten organik dayanmaya c. Organikten statik dayanmaya d. Mekanik ten statik dayanmaya e. Hibiri 4. Aadakilerden hangisi K. Marksn ekonomik determinizmine kar kmtr? a. b. c. d. e. Hegel Durkheim Weber Hepsi Hibiri
5. Webere gre karizmatik otorite ne zaman ortaya kar? a. Her zaman b. Olaanst durumlarda c. Gemi zamanlarda d. Modern zamanlarda e. Hepsi
50
nite 3
6. Devrim ve Fransz Devrimi gibi kavramlar sosyal bir analizde hangi verilere karlk gelir? a. Olay mcadele b. Olay Olay c. Olgu Olgu d. Olgu Olay e. Hibiri 7. Weber, K. Marks sosyal kuram ynnden eletirerek, onun toplumu aklamada hangi lt eksik braktn dnr? a. Birey b. Snf c. Brokrasi d. Stat e. Siyasi Partiler
1. 2.
Sosyoloji ve Dier Sosyal Bilimler Sosyolojinin ncleri Sosyolojinin Kurucular
SOSYOLOJ
3.

5. 6. 7. 8. 9. Sosyolojiye Eletirel Bakan Yaklamlar Yntembilimsel Yaklamlar, Aratrma Tipleri ve Aratrma Teknikleri Aratrma Sreci Sivil Toplum Kreselleme
52
nite 4

Farkl Sosyolojik Yaklamlar Sembolik Etkileimci Yaklam levselci Yaklam atmac Yaklam
nite Hakknda
Sosyolojide farkl sosyolojik yaklamlar bulunduu
gsterilecektir.
Sembolik Etkileimci Yaklamn temel grleri

incelenecektir.
levselci Yaklamn temel grleri incelenecektir. atmac Yaklamn temel grleri incelenecektir.
53
renme Hedefleri
Sosyolojide farkl sosyolojik yaklamlar bulunduunu
reneceksiniz.
Sembolik Etkileimci Yaklamn temel grlerini

reneceksiniz.
levselci Yaklamn temel grlerini reneceksiniz. atmac Yaklamn temel grlerini reneceksiniz.
niteyi alrken
Farkl sosyolojik yaklamlarn genel analiz dzeylerini
karlatrnz.
Farkl sosyolojik yaklamlarn anahtar kavramlarn

inceleyerek farklarn ortaya koyunuz.
Sembolik Etkileimci Yaklamn mikro bir yaklam olarak

beslendii felsefi temelleri reniniz.
Yapsal levselci Yaklamn dayand ampirizm ve
pozitivizm ile uyuumunu yaplan almalardan rneklerle gsteriniz.
atmann ilevsellii konusunu tartnz.
54
nite 4

Genel olarak sosyal bilimlerde, zel olarak sosyolojide tek hakim bir paradigma (model veya kavramlar ana demeti) yoktur. Sosyolojide balangtan bu yana birbiriyle yaran gr ve modeller sz konusu olmutur. Dier bir ifade ile sosyolojide insan ve toplumu nasl grdklerine, daha dorusu onlar hakkndaki kabullerine gre farkllaan eitli yaklamlar vardr. Bunlar genelde Metodolojik Yaklamlar ( Pozitivist, Antipozitivist / Yorumlayc ve Eletirel gibi) ve Kuramsal Yaklamlar olarak iki genel grupta toplanabilirler. Sosyolojideki kuramsal yaklamlarn, modernist erevede Sembolik Etkileimcilik gibi daha mikro yaklamlardan, levselcilik ve atmaclk gibi daha makro yapsal yaklamlara doru geniledii ve hatta son yllarda sosyolojiye meydan okuyan feminist ve postmodernist yaklamlarla da zenginletii sylenebilir. Burada nemli olan sosyolojik aratrmalarda birbirinden olduka farkl ok sayda kuramsal ve metodolojik yaklamn kullanldnn bilinmesidir. Aratrmaclarn mikro znelden, makro nesnel boyutlara kadar uzanan geni bir alanda aratrma yapmas meru olduu gibi, ayn aratrmann deiik aamalarnda da bunlarn bazlarndan yararlanmalar mmkndr. nemli olan kuram ve uygulama btnlne sahip bir aratrma planlamak ve yrtebilmektir. Ayrca bu kuramsal yaklamlarn insan ve toplum hakkndakabul ettikleri epistemolojik ve ontolojik zellikler erevesinde bazlarnn nitel, bazlarnn ise nicel aratrma tekniklerinin kullanlmasna uygun olduu veya bunlar gerektirdikleri bilinmelidir. Bu nedenle bu blmde belli bal sosyolojik yaklamlar karlatrmal olarak incelenmitir.
Sembolik Etkileimci Yaklam

Modernist erevede mikro znel dzeyde sosyolojik almalarda pek ok kuramdan sz edilse de, bunlarn genel bir emsiye altnda toplanmas mmkndr. te Sembolik Etkileimcilik bylesine genel bir kapsaycla sahiptir. Psikolojik gelenek iinde gelien bir sosyoloji ekol olarak da adlandrlan bu kuramsal yaklamn tarihsel analizi, onun epistemolojik olarak Amerikada yaygn kabul gren pragmatizm iinde gelitiini gstermektedir. Hatta bu yaklamn 18. yzyl ngiliz Ahlak felsefecilerine kadar izlerinin srlebildii ve William James (1842-1910) ve John Dewey (1859-1952) gibi 20. yzyl eitimci ve psikologlar tarafndan gelitirildii belirtilmelidir. Bu yaklam sosyolojiye tayan en nemli savunucularn banda George Herbert
55
Yaklamlar
Genel analiz dzeyi Sosyal etkileimin mikrososyolojik incelemeleri
Analiz oda
Anahtar kavramlar Semboller Etkileim Anlamlar Tanmlar
Sembolik Etkileimcilik/ Symbolic Interactionism
Yz yze etkileim ve insanlarn toplum yaam oluturmak iin sembolleri nasl kullandklar Toplumu oluturan paralarn birbirleriyle olan olumlu (ilevsel) ve olumsuz (ilevsel olmayan) ilikileri
Fonksiyonel / levselci Analiz (Yapsal levselcilik / Uyma/ Consensus da denilmektedir) atmaclk / Conflict Perspective (atmac yapsalclk da denilmektedir)
Toplumun makro -sosyolojik incelemesi
Yap levler (gizil veya ak) levsel olmayan Denge/ tarafszlk
Toplumun makrososyolojik incelemesi
Toplumda kt olan kaynaklar iin mcadele ve gl egemenlerin gszleri nasl kontrol ettikleri
Eitsizlik G/iktidar atma Rekabet Smr/ istismar
Tablo 1. Sosyolojideki Temel Yaklamlar (Henslin,2001: 24) Mead (1863-1931) ve onun rencisi Herbert Blumer gelmektedir. Ayrca Charles Horton Cooley (1864-1929) ve William Thomas (18631947) da bulunmaktadr. Sembolik Etkileimin Pragmatizme dayanan temel ilkesi unlardr: 1. nsanlar kendileri tarafndan anlam/nem atfedilen (yklenilen) davranlarda bulunurlar. 2. nsanlarn davranlar toplumdaki dier insanlarla giritikleri sosyal etkileimden kaynaklanr. 3. nsanlar karlatklar durumlar yorumlarlar ve ulatklar sonuca bal olarak da davranlarn deitirirler. Herbert Meadin izleyicisi olarak Blumer (1962)in temel iddias, insanlarn ncelikle karlarndakinin davrann yorumladklar ve daha sonra eyleme karar verdikleri ynndedir. Ona gre insanlar araya yorum sreci girmeden dorudan eyleme gemezler. Bu yorumlama
56
nite 4
ve anlamlandrma srecinde ise, kukusuz semboller ve iaretler nem kazanr. Bu yzden bu yaklama Sembolik Etkileimcilik denilmitir. Bu grn, klasik Davran/ Behaviorizm Kuramndaki uyaran- tepki ilikisini reddederek araya yorumlama srecini koymas nemlidir. nk insanlar her uyarana basite tepki veren robotlar deildir. rnein bir gen kadn kendisine gelen her teklifi sonular itibariyle yorumlamadan 'evet' demez. Teklifin masum bir yardm amacna m, yoksa daha ileri bir iliki iin bir ilk adm m olduunu anlamlandrmaya alr ve olaslklar gzden geirdikten sonra 'evet' veya 'hayr' der. te Sembolik Etkileimcilik, bu anlamlandrma ve yorumlama srecinin nasl ina edildiini, insanlarn kendilerini ve karlarndakini nasl konumlandrdklarn inceler. Onlar, ontolojik olarak sosyal yaamn dinamik olduunu ve diyalektik olarak karlkl iliki iinde bir btn olarak srekli deitiini kabul ederler. Bu gelenek iinde yer alan sosyologlar ok sayda farkl konularda ve deiik aratrma teknikleri kullanarak almaktadrlar. Ancak ounluun, sosyal etkileimi daha iyi alabilmek iin katlarak gzlem gibi nitel teknikleri kullandklar sylenebilir. zellikle son yllarda allan konular arasnda duygusal emek (Arlie Hochschild), sosyal hareketler ve kendine ayna tutma, izlenim yaratma ve ynetme, ortam tanmlama gibi konular gelmektedir. Ayrca klasik yapsalcln dil kurallarna (language) vurgu yapan semiotik/ gstergebilimsel incelemeleri yerine, daha dinamik ve etkileimsel olan konuma (parole) zerinde vurgu yapan semiotik almalar yapld sylenebilir. Sembolik etkileimcilik, insan sosyal bir fenomen olarak anlamak iin znelci yaklam tercih eder. Bu yaklama gre, insanlarn sosyal davran ve inanlarn belirleyen yaamn sosyal koullar fazla nesnel deildir. Onlar, aslnda insanlarn bu koullar hakkndaki znel alglamalar ve yorumlamalardr. rnek olarak ayn koullarda olan iki insan ile alalm. Koullardaki her hangi bir deimenin her ikisinde de farkl tepkilere yol aaca dnlmelidir. Szgelimi lmcl bir hastalk birinde intihara dierinde yaama daha fazla sarlmaya yol aabilir. Sosyal etkileimciler yaamdaki baz nesnel bileenleri kullanabilirler. Ancak onlara gre bu nesnel tavr yeterli deildir. Kiilerin olaylara ykledii, etrafnda rd znel anlamn da bilinmesi gerekir. Sembolik Etkileimci yaklam ile kadn, erkek, ocuk, yal, hasta, alan, isiz, ii veya iveren her trden sosyal statnn toplumdaki
57
konumuna ilikin alma yapabilecei unutulmamaldr. Her eyden nce deien sembollerle ilgili olarak ortaya kan yeni yaam biimleri, tek eli, ecinsel veya lezbiyen iftler veya yallar hakknda ok zengin bir literatr bulunduu belirtilmelidir. zellikle son yllarda evsizler zerine aratrmalar yaygnlamtr. Evsizlerin iletiim tarzlaryla, zellikle de szel/konuma ve szel olmayan jestler (gestures) ve sessiz kalmaya (silence) ynelik aratrmalarla ilgilenirler. Sembolik etkileimciler, aratrmacnn kendini, inceledii kii veya grubun yerine kendisini koyarak, onlarn asndan olaylara bakmasn nemser. Buna ie bakl anlama denilir ve bu ynden hem psikolojik hem de halkbilim ve sosyal antropolojik olarak da emik yaklam da artrr. Ayrca nitel veri analizlerini, nicel ve ileri istatistik tekniklerle zmlemelere tercih ederler. Ayrca Yorumlayc (Interpretive/ Verstehen), Sosyal naclk (Social Constructionism), Dramatujikal ve Etiketleme Kuram (Labellng Theory) olarak literatrde geen almalarn da Sembolik Etkileim genel erevesi iinde dnlerek deerlendirilmesinin mmkn olduu belirtilmelidir. Dier bir ifade ile birok almada farkl etiketler kullanlarak benzer aratrmalarn benzer amalara ynelik olarak yapld dikkatten kamamaldr. Tm bu sz edilen yaklamlarn ortak zellii, daha fazla yap (makro) yerine birey (mikro) zerinde durmalar ve olgular yerine srelere odaklanmalardr. Srelerin incelenmesine bal olarak da nitel aratrma tekniklerinin kullanlmasnn dier bir ortak zellik olduu unutulmamaldr.
Sosyal naclk
Berger ve Luckmann (1996) gibi fenomonolojik sosyoloji yapanlara gre, sosyal problemleri alrken sembolik etkileim yaklamnn kabullerinden hareket edildiinde bu aba artk sosyal inaclk adn almaktadr. Onlara gre, organize insan yaamnn dier ynleri gibi, sosyal sorunlar da insan rndr ve yaratclar insanlardr. Onlar belirli bir toplumda insanlarn evrelerinde olup bitenleri anlamlandrmalar, olay ve objelere deer yklemeleri sonucunda ortaya karlar. Sosyal sorunlar, baz gruplarn belirli ortamlar ahlaki olarak alglamalar ve tanmlamalarndan bamsz olarak var olamazlar. Bu kendiliinden hatal veya kt koullar var olamaz demektir. Onlar ancak birileri tarafndan kt veya yanl olarak yorumlandktan ve tepki aldktan sonra o hale gelirler. Aslnda sosyal problemlerin znel
58
nite 4
ve nesnel blmlerinin bulunduunu iddia edenler vardr. Bu nedenle konunun tartmal bir alan olduu belirtilmelidir. Sosyal naclara gre, sosyolojik analizin temel amac, baz olay ve koullar belirlemek, onlar sosyal problem olarak grme ve tanmlama srecini gstermektir. Buna karlk gnmzde Tarihsel naclk (Bash, 1995) adl yeni bir yaklam daha bulunmakta ve sadece sorunlarn tanmlamasyla yetinmeyerek radikal zm nerileri gelitirmeyi hedeflemektedir. Tarihsel nacln Avrupa sosyolojisi kkenli olmasna karlk Sosyal nacln daha ok ABDden beslendii sylenebilir.
Etiketleme Kuram
Etiketleme iin en iyi rnek Sapmann Etiketlenmesi Kuramdr (Labeling Theory of Deviance). Dier su ve sapmann bilimsel yorumlarna benzemeyen biimde, bu yorumlamaya gre, sosyal sapma, belirli bireylerde gzlenen biyolojik veya psikolojik bir kusur deildir. Ayrca belirli bir grup ya da toplumun ileyii srasnda gzlenebilen bir kusur da deildir. Belirli bir grup ya da toplum, belirli olgular, davranlar sapan davran olarak grr ve bunlara ynelik olarak resmi tepki koyar. Howard Becker (1963), sosyal gruplarn sosyal sapmay yarattn syler. Ona gre, kurallar koyan insanlar bunlarn ihlalini sapma olarak grrler. Ayrca bu kurallar belirli insanlara uygulayarak, onlar sapkn (deviant) olarak etiketlendirirler. Etiketleme kuramclarna gre, belirli bir grup veya toplumun tm yeleri bazen dzenlenmi kurallar bozan davranlarda bulunurlar. Bu birincil sapma (primary deviance) denilen ve rastlantsal olarak arada srada yaplan eylemler, Beckerin deyimiyle ahlak mteahhitleri tarafndan gzlenir ve endie verir olduklarnda sosyal olarak nem kazanrlar. Bu noktada ansz bireyler aalanrlar. Onlar, nceki yasal vatanda ya da mahalle sakini kimliinden mahrum edilirler ve kendilerine yeni bir sapkn kimlii verilir. Kii bir kez etiketlendi mi, artk kendini tm sosyal frsatlardan ve ilikilerden dlanm olarak bulur. Sosyal olarak kabul edilen insanlar gibi yaamn srdrme ansndan mahrum olan bireyler, yaayabilmek iin, toplumsal olarak onaylanmayan (kuramda bunlar ikincil/secondary sapmalar olarak anlrlar) davranlarda bulunduklar gibi, kendileri gibi damgalanm insanlarn yanna giderler. Bu ikincil sapma da, bireyin hakikaten sapan bir karaktere sahip olduunun bir kant olarak gsterilir. Bu
59
durum, ahlaki ve yasal dzenin koruyucularnn cezalandrma eylemi kadar evrenin kibarca dlanmasn da merulatrr. Etiketleme Kuram, sosyal kurallarn ihlalinin yorum konusu yaplmasna son derece kardr. Etiketleme Kuram, sorumluluu iddet dolu veya tehlikeli olarak etiketlenenlerden ok etiketlemeyi yapanlara yklemek eilimi tar. nk eer toplum kurallara sahip olmada bu kadar srarl olmasayd, kural ihlallerinden bu kadar rahatsz olmayacaktk. Aslnda Etiketleme Kuram, su ve sapmay anlamamzda da yeni bir boyut kazandrmamaktadr. Bu kuram dikkatleri sadece sapma olayna ve sapkn insanlar etiketleme srecine ve neticelerine yneltmekte; su ve suun kefedilii ve etiketlendirme sreleri ana tema olmaktadr. rnein HIV pozitif virs tayan herkesin AIDS damgas yiyerek toplumdan dlanma srecinin incelemesi gibi. Bu konuda Goffman (1963)n Damgalanma (Stigma) almas nemlidir.
levselci / Fonksiyonalist Yaklam

Genel olarak sosyolojide modernist erevede en yaygn olarak kullanlan makro yaklam Yapsal levselcilik olarak da anlan yaklamdr. Bu yaklam toplumu birbiri ile ilikili paralarn grev yapt bir sistem olarak grr. rnein Amerikal nl sosyolog T. Parsons toplumun koruyucu, btnletirici, ynlendirici ve uygulayc alt sistemlerden olutuunu savunur. Aile, kurum olarak koruyucu bir alt sistem iken; din, toplumun btnln salayan, siyasal kurumlar ynlendiren, ekonomik kurumlarda da uygulayc konumundadr. Sembolik Etkileimci yaklamn birey zerinde odaklamasnn aksine, levselcilikteki vurgu daha ok yap ve onun ileyii zerindedir. Yapy oluturan elemanlar olarak normlar, adetler, gelenekler ve kurumlar analiz edilir. levselciin tarihsel olarak kkeni, Sosyolojik Kuramsal Yaklamlarndan Auguste Comte ve onun pozitivist felsefesine kadar uzanr. lk olarak Fransz Devrimi sonras dalma konumuna gelen toplumda birlik salamak amacyla A. Comte ve daha sonra sanayilemenin yaratt kuralszlk /anomi ve ahlaki bunalmlarn zm iin organik dayanmay arttrmak denge ve istikrar yeniden tesis etmek zere E. Durkheim tarafndan gelitirilen grlere dayanr. Durkehime gre, toplumu oluturan paralar ilevlerini grdklerinde toplum normal konumdadr. Buna karlk organlar grevlerini yapamaz durumda iseler, bu anormal veya hastalkl /patolojik durumdur. levselcilik asndan hem bir organizma olarak yapya hem de onu oluturan paralarn ileyiine bak-
60
nite 4
mak gereklidir. A. Comte ve H. Spencer de toplumu bir tr yaayan organizma gibi grrler. Bir organizma gibi toplumun da salkl olmas, onu oluturan organlarn uyum (ahenk) iinde olmasna baldr. levselci Yaklam epistemolojik olarak bilginin kaynan deneyde gren Ampirizmden ve sosyal dnyann da fizik dnya gibi dtan grnd gibi dorudan inceleneceini savunan Pozitivizmden temellenir. Ancak tm ilevselcilerin byle olmad ve daha sonraki birok ilevselcinin (T. Parsons ve N. Luhmann) antipozitivist olduklar bilinmelidir. Aslnda ilevselciliin deime yerine mevcut durumun savunuculuunu yapan muhafazakr bir ideolojiyi temsil ettii ynnde grler de yok deildir. atmac Yaklamn sosyal problemler ve eitsizlikler zerinde durmasnn tam aksine levselciler, toplumda istikrar, ahenk ve btnl esas olarak grdklerinden, onlarn bu tr eletirilerle karlamalar olaandr. levselcilik, sadece sosyoloji ile snrl deildir. Onun Marcel Mauss, Bronislaw Malinovski ve Radcliffe-Brown gibi nl antropologlarla beslenen bir temeli de bulunmaktadr. zellikle yap ve ilev arasndaki ilikiler zerinde duran ve yapnn oluumunu aklayan Radcliffe-Brownn katklar nemlidir. nk toplumda nce belirli bir ihtiyacn ortaya kmas ve daha sonra bu ihtiyac karlayacak yaplamaya gidilmesi sz konusudur. Aslnda yap veya ilevden hangisinin nce geldii tartlan bir konudur. Bazen tam tersi oluumlar da gzlenebilir. Nitekim gnmz tketim toplumunda, kapitalist yapnn zorlad tasarlanm sanal ihtiyalar yaratlabilmektedir. Klasik ilevselciliin biyolojik analoji yaparak bir sosyal evrim kuramna sahip olduunu da belirtmek gerekir. nk A. Comte ve onun nl Hal Yasas dahil baz sosyologlar topluma ve sosyal bilimlere en uygun model olacak bilimin biyoloji olduunu dnmlerdir. Sistem iinde yap ve ilevleri anlatrken biyolojik benzetmeler kolaylk salamtr. rnein toplum bir insan bedenine, onun paralar olan organlar/uzuvlar da kurumlara benzetilmitir. Bedenin paralarnn ilevlerine benzeyen ekilde toplumsal kurumlarn uyum mekanizmalar ve ilevleri incelenmitir. Aslnda Organizmac olarak adlandrlan bu modelin temeli, toplumun ihtiyalarn karlayacak organlar ve onlarn ileyiidir. Toplumu doal bilimler modelini rnek alarak zmlemeye alan bu indirgemeci ve ampirik temelli yaklam, dier varlklar gibi toplumu da birbiri ile karlkl ilikilerden oluan bir sistem olarak grr
61
(sosyal yap) ve bu paralarn her biri organizmann yaamn srdrmesinde sonulara (ilevlere) sahiptir. Bu sonularn bazlar sistemin yaamn srdrmesine katkda bulunurken yani fonksiyonel olurken bazlar da bunu azaltabilir ve disfonksiyonel olabilir. levselci Yaklamn nemli isimlerinden biri de R. Mertondur. O, organik benzetmeler zerinde fazla durmaz ve onun yerine ilevler ve eitleri zerinde alr. Merton ilevsellii, toplumun dengede kalmasna hizmet etme kouluna balar. Sistemin dengede bulunmasna hizmet etmeyen ilevler de bulunduunu belirleyen Merton bunlara ilevsel olmayan (dysfunctions) sonular adn verir. te yandan gizil/latent ve ak/manifest ilevler arasnda da ayrm yapar. rnein ABDde azalan doumlarn artmas iin ailelere para desteinde bulunulmutur. Burada parann ak ilevi ocuk saysnn artmasna katkda bulunmaktr. Ancak doum saysnn patlamas bebek bezi, bebek yata gibi birok sanayinin de i kapasitesini arttrm; bu batan niyetlenilmemi gizil bir ilev olarak baz sektrlerin geliimine katk yapmtr. Buna karlk, niyetlenilmeyen olumsuz gizli ilevlerden de sz edilebilir. rnein hkmet zamannda tevikleri sona erdirmedii iin, ileriki yllarda ailelerin geniledii, artan ocuk saysnn yoksullua ve isizlie yol at, para desteinin ayn zamanda uzun dnem iin gizil ve fakat negatif bir ilevi olduu anlalmtr. Baka bir rnek de haha retimine getirilen kstlamalar hakknda verilebilir. Haha retilmemesi bir yerde ekonomik isizlie yola aarken, baka bir blgede saln korunmasna hizmet edebilir. Ksaca pozitif ve negatif ilevlerin herkesim iin ayn olmad sylenmek istenir. Oysa atmac Yaklam iin lt bu kararn kimlerin karna hizmet ettii tarafndan belirlenir. rnein aile planlamasnn nfusun denetlenmesine mi yoksa sala m hizmet ettii byle bir sorudur. levselcilere gre insanlar, sosyal denilen ortak yaam olanakl klan zekya sahip olan ama ynelimli varlklardr. Ayrca bu gr, insanlarn baz ortak inan ve deerleri de paylatn kabul eder. rgtl toplumsal yaam olanakl klan birlik ve dayanma duygusunun kayna da budur. levselcilikte -insanlardan bamsz bir sistem olarak- toplumun, uzun sreli devamll esastr. Bu yzden, iyi ina edilmi evlilik ve aile gibi her toplumda bulunan sosyal kurumlar nemsenir. nk insanlar yaasnlar veya lsnler toplumlarn devamlln bu kurumlar salayacaktr. Pozitivizm ve ampirizm temelli klasik ilevselcilik, belirli bir toplumda bulunan sosyal sorunlar aklamada iki yol nerir:
62
nite 4
1. Sosyal Patoloji Aklamas: Buna gre, kt ya da yanl ynlendirilmi bireylerin kastl davranlar sonucunda sosyal problemler ortaya kar. rnein bir birey dtan bir mikrop veya virsler; iten de hastalkl hcreler yznden hastalanabilir. te bu hastalkl bireyler toplumu da etkilerler. Bu gre gre atelenmek belirli bir bedensel hastaln belirtisi iken, yoksulluk gibi su da toplumsal hastalklarn belirtisidir. Buradan varlan sonu da ilgintir. yle ki, nasl fiziksel saaltm iin bedenin mikroplardan temizlenmesi gerekiyorsa, toplumlarn da sorun yaratan bu tr hastalkl birey ve gruplardan ya tedavi grerek ya da atarak kurtulmas gerekir. rnein ekonomik sorunlarndan tembellik ya da alma istei ve evki olmad iin sorumlu olan fakir insanlara alma ahlak ve arzusu kazandrlarak yoksulluun ortadan kaldrlabileceini dnrler. nk tembellikleri yznden almama patolojik bir durumdur ve bir an nce ortadan kaldrlmaldr. Suun da ayn ekilde sulularn yakalanmasyla denetim altna alnacan dnrler. Toplumun korunmas iin bu insanlara mr boyu hapis, hatta idam cezas dahi verilebilir. Byk sistemin srekli sal en nemlidir ve hastalanm toplumsal paralar keserek ktlkleri azaltan her ey merudur. Sosyal sorunlar, uyumsuzluk, ahlakszlk ve sosyal zlme biiminde kavramlatran sosyal patoloji yaklam, boanma, eitimsizlik ve akl hastalklarn tartrken; toplumdaki mevcut kurallara uymada bireylerin baarszl zerinde odaklar. Dier bir ifade ile toplum ya da devletin toplum ya da salk programlarndaki yetersizlii yerine, bireyi toplumdaki normlara uymada baarsz olarak grr ve sular. Aslnda burada yanslanan Durkheimn ahlak grdr. Mevcut kapitalist dzen normal olarak kabul edilmekte, aksayan ynler ise sapma, anormal ve patolojik olarak grlmektedir. 2. Sosyal zlme Aklamas: kinci bir yorum olarak, soysal zlme kavramlatrmasna gre sosyal problemler, toplumdaki normal durumda yapnn eleri arasnda var olan denge ve uyumun bozulmas sonucunda ortaya karlar. Sistemin bir blmnde ortaya kan rahatszlklar, karlkl iliki halindeki dier blmleri de etkiler. Bu yzden ortaya kan sorunlar sistemin iyi ilemediinin iaretidir. Bu yaklamda problemin zlmesi bozulan yapnn onarlmasdr. Eer mevcut yapnn iinde sorun zlmezse, yap yeni ve farkl dzeyde denge oluturarak sorunu zmler.
63
Sosyal problemlerin ilevselci/fonksiyonalist yorumlar, gsz sayltlar ve bunlarn yaam zerinde yaptklar olumlu ve olumsuz etkiler yznden eletirilmektedir. Ayrca muhafazakrlk dolaysyla, mevcut dzeni srdrme abasnda olmalar yznden de sulanmaktadrlar. Bu eletiriler, klasik ilevselci modelin gzden geirilmesine yol am ve Robert K. Merton toplumsal sistemlerin karmakln anlamada daha orta boy bir ilevselci kuram gelitirmitir.
atmac Yaklam
Sosyal bilimlerde atmac yaklam ve kuramlar, toplumdaki gruplar ve snflar arasndaki sosyal, siyasi ve maddi eitsizlikler zerinde vurgu yaparak mevcut sosyopolitik sistemi eletirirler. atmaclar, zellikle snflar arasndaki g mcadelesi ve birbirine tarihsel olarak kart olan hkim ideolojiler zerinde dururlar. Bu almalar, gncel bar ve atma zmleme (peace and conflic resolution) analizleriyle kartrmamak gerekir. levselcilerin toplumu ahenk iinde bir btn olarak grmelerinin aksine atmaclar, toplumun birbiriyle kt kaynaklar iin atan gruplardan olutuunu kabul ederler. Dtan bakldnda birlik ve beraberlik iinde grlen ilikilerin ardnda bir g mcadelesi olduunu savunurlar. atmac Yaklam da modernist kuramlara ve daha ok makro dzeyde yapsal analizlere dayanr. atmac sosyologlarn en banda K. Marks gelir. Ona gre insanlk tarihi ayn zamanda snf atmas tarihidir. Ancak gnmzde Marksist olmayan atma kuramclar da bulunmaktadr. rnein bunlardan biri olarak Ralf Dahrendorf, atmann otorite ieren her ilikide sz konusu olabileceini savunur. Meru olan g (power) olarak tanmlanan otorite (Weber, 1946) toplumun her kesiminde, ister kk bir grup ister bir organizasyon ya da geni toplum olsun her dzeyde bulunur. Otorite konumunda bulunanlarn dierlerinde kendisine uymay beklemesine karlk, dierleri buna direnirler. Sonu olarak, toplumda her iki taraf arasnda otorite adna srekli atma yaanr. rnein bir iyerinde farkl birimler arasnda, okulda retmenler ve renciler arasnda, hastanede hekim ve hekim-d personel arasnda, ailede kar-koca veya ana-baba ve ocuklar arasnda srekli otorite atmas yaanabilir. Ayn ekilde Lewis Coser da Markstan farkl olarak, atmann aralarnda yakn (close) iliki bulunan herkes iin sz konusu olduunu savunur. nk birbirleriyle yakn iliki iinde olanlar arasnda sorumluluk, g ve dllerin paylam srasnda ortaya kabilecek her trl deiiklik dierlerinde hayal krkl yaratabilir. Bu durum,
64
nite 4
aile iindeki mahrem (intimate) ilikilerde de sz konusudur. E ve veya ocuklar arasnda, her an ya ev ilerinin paylamnda ya da nemli kararlarn alnmasnda anlamazlk kabilir. Coser, ayrca atmann sosyal sistem asndan btnletirici ve uyum salayc ilevleri zerinde durmasyla da tannr. Ona gre atma yoluyla grup normlarnn yeniden gzden geirilmesine ve uyarlanmasna olanak salanr. rnein bir iyerinde alanlar arasndaki iblm atma yaratyorsa, taraflar tutum ve davranlarn gzden geirerek yeni sorumluluklar stlenebilirler. Modern atma kuramnn kurucusu C. W. Millse gre, ilk aamada sosyal yaplar birbiriyle kar ve kt kaynaklar iin atan insanlar araclyla yaratlr. Daha sonraki aamada ise, kar ve kaynaklar, insanlar tarafndan yaratlan yapnn yceltilerek eyletirilmesinden (reification) ve toplumdaki g ve kaynaklarn eitsiz dalmndan etkilenir. Bu eyletirme aslnda insan ve onun yaratt yap arasndaki diyalektik ban kopmas ya da gzden karlmasdr. Ona gre Amerikan toplumundaki iktidar sekinlerinin aya vardr: ordu (Pentagon), ekonomi ve ynetim/hkmet. Aslnda ordu ve ekonominin i ie gemilii de gz ard edilmemelidir. Sava sanayi demek daha doru bile olabilir. Bu yzden iktidar sekinlerinin temel politikas lkeler ve toplumlar arasnda atmann ykselmesi, silahlanma ve kitlesel ykm ve insan rknn yok edilmesine yneliktir. Grleri yznden Amerikada toplum d ilan edilen C. W. Millsin tm radikalliine ramen, 1960larda yapt kestirimlerin pek ounda hakl olduunu sylemek mmkndr. Sosyolog G. Lenski (1966)ye gre, bir toplumda varl kabul edilen alt gruplar birbirinden ayran her zellik, Marks tarafndan betimlenen snf atmalarna temel oluturma potansiyeline sahiptir. rnein ya ve cinsiyet, mlkiyet ve otorite hatlarn aprazlamasna keser ve nfusu toplumsal eitsizlik olarak deerlendirilen gruplara bler. Ekonomik konumlarna baklmakszn ada toplumda birok yerde erkeklere gre kadnlar, toplumsal dllerden daha dk pay alrlar. Genlere daha fazla nem verilen sosyokltrel sistemlerde toplumun yallar, genlere gre daha az deerli bulunabilir. Ya Snflar (Age Classes) kavramn ortaya atan Lenskiye gre, bu ayrmlar modern toplumda giderek artmakta ve aralarndaki mcadele giderek sertlemektedir. Ona gre eer toplumdaki mevcut gruplar dzenlemelerin kendi karlarna hizmet etmediini dnmeye balarlarsa toplumdaki karklk alevlenir.
65
Yapsal ilevselcilik gibi atmac Yaklam da, modern ve makro bir yaklam olarak benzer baz zelliklere sahiptir. nk atmac Yaklama temel oluturan Marksizm de yapsalc bir kuramdr. rnein aile konusunda nemli almalar yapan Abbott ve Sapsford (1987)a gre Marksizm, ekirdek ailenin, kapitalist i yerindeki gerilimlerden kaynaklanan tansiyonu drmede bir supap olarak modern toplum iin daha uygun bir form olduunu kabul eder. Marksistlerin toplum hakkndaki grleri ilevselcilerden son derece farkldr. Onlara gre modern toplumu karakterize eden zellik, sadece sanayileme deil ve fakat kapitalizmdir. Sonu olarak atmac Yaklam, makro dzeyde ve ou zaman tarihsel karlatrmalar yaparak incelemeler yapar. Problem edindikleri konularn banda snf mcadelesi ve gl snflarn isizlie, yoksullua rnein evsizlie nasl bakt gelir. rnein Amerikada Afrika kkenlilerin neden daha fazla isiz olduunu sorgular, hkmet politikalarn eletirirler. Gnmzdeki atmac sosyologlar arsnda en nemlileri R. Collins, R. Dahrendorf, Lenski, Eitzen ve Baca Zinn, Eric Olin Wrigh'tr. Onlar, toplumu birbiriyle dayanma iinde olan gruplarn oluturduu bir btn olarak grmezler. Aksine onlar, toplumu birbiriyle atan karlara sahip gruplarn zor ve g kullanarak kendi refahlarn arttrmak iin mcadele ettikleri bir arena olarak grrler. Onlara gre, farkl gruplar kendi karlarn arttrmak iin toplumu denetlemeye giriirler. ktidara gelen grup ise, artk politik, ekonomik ve sosyal kararlar kendi lehine ve dier gruplarn aleyhine alr.
Eletirel G atma Yaklam

Son yllarda hem eletirel hem de atma yaklamlarn g odanda birletiren bir yaklamdan daha fazla sz edilir hale gelmitir. Ksaca Eletirel G atma Yaklam (Critical Power Conflict Perspective) olarak geen emsiye altnda, snf zerinde duran neoMarksistler, kadnn smrs zerine vurgu yapan feministler, rk ve etnik smr zerinde vurgu yapan analizciler ve antidemokratik ynetim zerinde odaklaan eletirel devlet analizcileri gibi olduka geni ve heterojen gruplar yer almaktadr. Aralarnda farkllklar olmasna ramen bu yaklam benimseyenler, toplumdaki egemen kurumlar derinlemesine incelemekte ve sosyal sorunlarn zmnde radikal ve temel zm nerileri gelitirmeye almaktadrlar. Aslnda bu yaklamn taraftarlar arasnda henz zerinde anlamaya varlan bir kuram ve analiz gvdesinin bulunmad hemen belir-
66
nite 4
tilmelidir. Marksist entelektel gelenekten beslendii ak olan bu yaklamn temel nermeleri unlardr (Feagin ve Feagin, 1997): a. Eletirel G atma Yaklam, muhafazakr veya liberal piyasa dzeni yaklamlaryla karlatrldnda, sosyal problemlerin anlalmasnda daha derin bir gr salar. b. Gl insanlarn dierleri zerinde gleri vardr. nk onlar toprak ve iletme zerinde zel mlkiyet, daha fazla refah ve gelir pay, daha fazla bilgi kayna ve daha fazla asker ve polis zerinde kontrol gibi nemli kaynaklar denetlerler. Bu yzden sradan insanlar zerinde gleri vardr. c. Toplumdaki mevcut dzen ile hiyerariyi aklayan, yorumlayan inan ve ideolojiler gller tarafndan ekillendirilir. d. Toplumdaki tabakalama, hkmetme ve itaat ilikileri birok sosyal soruna kaynaklk etmektedir. rnein, snfl sistem iinde geni ii kesimine az saydaki kapitalist snf hkmetmektedir. Irklk temelinde beyazlar beyaz olmayanlara, toplumsal cinsiyet (gender) ayrmnda da erkekler kadnlara hkmetmektedir. e. Belirli aralklarla gllerle gszler arasnda yaanan atmalar, sosyal sorunlarn yaratt bask ve tehditler, kaynaklarn ve glerin yeniden dalmyla sosyal sorunlarn zmn amalayan yeni sosyal hareketler (social movements) ve rgtlenmelerin domasna yol amtr. Yeni sosyal hareketler olarak evreciler ve feministler gibi gruplarn, iktidar talepleri olmamakla birlikte toplumsal duyarllk arttrmada nemli misyonlar vardr. Sonu olarak Eletirel G atma Yaklam, sadece uyum ve ahenk ile ilgilenmek yerine, g ve atma ilikilerini birlikte kavramlatrarak daha btncl (holistik) bir bak asna sahip olmas asndan ok nemlidir. Bu yaklamn, kapitalizmi veri olarak kabul eden tm yaklamlar statkocu bularak eletirmesi de ayrca deerini arttrmaktadr. Sosyal bilimlerde atmac yaklam ve kuramlar, toplumdaki gruplar ve snflar arasndaki sosyal, siyasi ve maddi eitsizlikler zerinde vurgu yaparak mevcut sosyopolitik sistemi eletirirler. atmaclar zellikle snflar arasndaki g mcadelesi ve birbirine tarihsel olarak kart olan hakim ideolojiler zerinde dururlar
67
zet
Genel olarak sosyal bilimlerde, zel olarak sosyolojide tek hakim bir paradigma (model veya kavramlar ana demeti) yoktur. Sosyolojide balangtan bu yana birbiriyle yaran gr ve modeller sz konusu olmutur. Dier bir ifade ile sosyolojide insan ve toplumu nasl grdklerine, daha dorusu onlar hakkndaki kabullerine gre farkllaan eitli yaklamlar vardr. Bunlar genelde Metodolojik Yaklamlar (Pozitivist, Antipozitivist /Yorumlayc ve Eletirel gibi) ve Kuramsal Yaklamlar olarak iki genel grupta toplanabilirler. Sosyolojideki kuramsal yaklamlarn, modernist erevede Sembolik Etkileimcilik gibi daha mikro yaklamlardan, levselcilik ve atmaclk gibi daha makro yapsal yaklamlara doru geniledii ve hatta son yllarda sosyolojiye meydan okuyan feminist ve postmodernist yaklamlarla da zenginletii sylenebilir. Sembolik etkileimcilik, insan sosyal bir fenomen olarak anlamak iin znelci yaklam tercih eder. Bu yaklama gre, insanlarn sosyal davran ve inanlarn belirleyen yaamn sosyal koullar fazla nesnel deildir. Onlar aslnda insanlarn bu koullar hakkndaki znel alglamalar ve yorumlamalardr. Genel olarak sosyolojide modernist erevede en yaygn olarak kullanlan makro yaklam, Yapsal levselcilik olarak da anlan yaklamdr. Bu yaklam, toplumu birbiri ile ilikili paralarn grev yapt bir sistem olarak grr. rnein Amerikal nl sosyolog T. Parsons toplumun koruyucu, btnletirici, ynlendirici ve uygulayc alt sistemlerden olutuunu savunur. Aile kurum olarak koruyucu bir alt sistem iken, din toplumun btnln salayan, siyasal kurumlar ynlendiren, ekonomik kurumlar da uygulayc konumundadr. levselci Yaklam, epistemolojik olarak bilginin kaynan deneyde gren Ampirizmden ve sosyal dnyann da fizik dnya gibi dtan grnd gibi dorudan inceleneceini savunan Pozitivizmden temellenir. atmac sosyologlarn en banda K. Marks gelir. Ona gre insanlk tarihi ayn zamanda snf atmas tarihidir. Ancak gnmzde Marksist olmayan atma kuramclar da bulunmaktadr. rnein Ralf Dahrendorf atmann otorite ilikisi bulunan her yerde olabileceini savunur. Ayn ekilde Lemis Coser da Markstan farkl olarak, atmann aralarnda yakn (close) iliki bulunan herkes iin sz konusu olduunu savunur. atmac Yaklam, makro dzeyde ve ou zaman tarihsel karlatrmalar yaparak incelemeler yapar. Problem edindikleri konularn banda snf mcadelesi ve gl snflarn isizlie ve yoksullua nasl bakt gelir.
68
nite 4

1. Aadakilerden hangisi farkl sosyolojik yaklamlarn karlatrlmasnda lt olabilir? a. b. c. d. e. Genel analiz dzeyi Analizin odakland konular Anahtar kavramlar Hepsi Hibiri
2. Sosyolojik Yaklamlar birbirinden en fazla hangi adan farkllar? a. b. c. d. e. Dzey (makro-mikro) Zaman (dn-bugn) Yer (dou-bat) Hepsi Hibiri
3. Sembolik Etkileimcilik en ok hangi grten beslenir? a. Pozitivizm b. Entivisyonizm c. Ampirizm d. Pragmatizm e. Hibiri 4. Yapsal levselcilik en ok hangi kaynaktan beslenir? a. Feminizm b. Pragmatizm c. Pozitivizm d. Rasyonalizm e. Hepsi 5. atmac Yaklamn temel grleri kime dayanr? a. E. Durkheim b. K. Marks c. M. Weber d. A. Comte e. Hibiri
1. 2.
Sosyoloji ve Dier Sosyal Bilimler Sosyolojinin ncleri Sosyolojinin Kurucular Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar
SOSYOLOJ
3. 4.
Sosyolojiye Eletirel Bakan Yaklamlar

6. 7. 8. 9. Yntembilimsel Yaklamlar, Aratrma Tipleri ve Aratrma Teknikleri Aratrma Sreci Sivil Toplum Kreselleme
70
nite 5

Feminizm Farkl Feminist Yaklamlar
> Marksist Feminizm > Radikal Feminizm > Liberal Feminizm > Sosyalist Feminizm
Postmodernizm Postmodernizmin Eletirisi
nite Hakknda
Feminizmin sosyolojiye eletirileri incelenecektir. Farkl Feminist Yaklamlarn neler olduu gsterilecektir. Marksist Feminizmin temel grleri incelenecektir. Radikal Feminizmin temel grleri incelenecektir. Liberal Feminizmin temel grleri incelenecektir. Sosyalist Feminizm temel grleri incelenecektir. Postmodernizmin sosyolojiye eletirileri incelenecektir. Postmodernizmin kendisine yneltilen eletiriler
gsterilecektir.
71
renme Hedefleri
Feminizmin sosyolojiye eletirilerini reneceksiniz. Farkl Feminist Yaklamlarn neler olduunu
reneceksiniz.
Marksist Feminizmin temel grlerinin neler olduunu

reneceksiniz.
Radikal Feminizmin temel grlerinin neler olduunu

reneceksiniz.
Liberal Feminizmin temel grlerinin neler olduunu

reneceksiniz.
Sosyalist Feminizm temel grlerinin neler olduunu

reneceksiniz.
Postmodernizmin sosyolojiye eletirilerinin neler olduunu

reneceksiniz.
Postmodernizmin kendisine yneltilen eletirilerin neler

olduunu reneceksiniz.
niteyi alrken
Feminizmin ataerkillik konusundaki grn tartnz. Neden farkl feministlerin ortaya ktn reniniz. Farkl feministlerin benzer noktalarn sralaynz. Feminizm sosyolojiye neden meydan okumaktadr?
Tartnz.
Postmodernizmin en ok hangi alanlarda gelime

gsterdiini nedenleriyle tartnz.
Postmodernizmin sosyolojiye neden bu kadar eletirel

yaklatn ve bundaki hakllk payn tartnz. tehdit oluturabileceini rneklerle tartnz.
Postmodernizm ve postyapsalcln sosyolojiye nasl bir
72
nite 5

Klasik sosyolojik yaklamlara temel eletirilerden biri Feminizmden dieri ise Postmodernizmden gelmektedir. Sosyolojinin eletirilerini bilmenin onun daha iyi anlalmasna hizmet edecei kukusuzdur. Bu amala, bu blmde her iki yaklama da yer verilmitir.
Feminizm
Ancak daha balangta feminist olarak adlandrlan pek ok kuramn olduu veya birbirinden farkl ok sayda feminizm bulunduu belirtilmelidir. Buna ramen, genel hatlaryla farkl feminist yaklamlar ortak baz zelliklere de sahiptirler: 1. Feminizm genel anlamda sosyolojiye eletirel bakar. Sosyolojinin toplumsal yaam hakknda yanl/tarafgil grlere sahip olduunu savunur. Klasik anadamar (mainstream) sosyolojinin aslnda erkekegemen (malestream) grlere sahip olduunu iddia eder. Burada esas sorgulanmak istenen sosyolojinin deerlerden arnm bir bilim olup olmaddr. Ancak gnmzde artk nesnellik konusundaki kesin srarlardan vazgeildii belirtilmelidir. nk sosyolojide aratrmaya balarken problemin seimi deerlerle ilgilidir. Kurucu sosyologlardan M. Weber, aratrmacnn bu znel balangca ramen nesnel bir aratrma yrtmesinin olanaklln savunmusa da artk byk lde bu tr iddialardan vazgeilmi bulunulmaktadr. 2. kinci olarak Feminizm hem levselcilerin hem de atmaclarn grlerine eletirel bakar. Bu eletirinin altnda tek fakat nemli bir neden yatar ki, o da erkek egemenlii demek olan ataerkillik tir (patriarchy). 3. Tm Feminist kuramlar aileyi ataerkil bir kurum olarak grrler, bu konuda aralarnda olduka nemsiz farklar bulunur. 4. Aileyi ataerkil olarak grmek ise olduka kapsamldr. rnein Feministler, levselcileri ailenin tm yelerine salad olanaklarn ya da karlarn eit olduunu iddia ettikleri iin eletirirler. Onlara gre bu yaklam toplumsal cinsiyet farkllklarn grmezden gelmektedir. Oysa tm ev ileri ve ocuklarn yetimesinden sorumlu olan kii kadndr. Kadnn temel rol reme ve ocuk yetitirmedir. Her ne kadar artk birok lkede kadn ev dnda almaya balasa da Feministlere gre, bu kadnn iki kez sm-
73
rlmesi ve basklanmasdr. nk kadn meslek sahibi de olsa, ev ileri ve ocuklarn yetitirilmesi sorumluluu halen onun zerindedir. 5. Feministler ayrca levselci Yaklamn toplumsal cinsiyet (gender) farklarna ilikin grlerinde eliki ve belirsizlik olduunu iddia ederler. levselcilerin toplumsal cinsiyet rollerini doal ve deimez olarak grmelerini sorgularlar. Feministlere gre toplumsal cinsiyet rolleri kltrel olarak renilerek aktarlrlar ve bu yzden deitirilebilirler. 6. Feministler, Marksist aile grlerini de toplumsal cinsiyete kapal ya da grmezden gelen tutumlar yznden eletirirler. Marksistler, sadece bir snfn dier snf zerindeki g mcadelesini sorun edinerek sermaye ve emek zerinde odaklanarak toplumsal cinsiyeti ihmal ederler. Feministlere gre aile, sadece kapitalizmin ihtiyac olan emei reterek onu destekleyen birim olmann tesinde ataerkillii de yeniden reten birimdir. Dier bir ifade ile aile, hem kapitalizmin hem de ataerkilliin emniyet supabdr. Kapitalist sistemde kadn hem yedek emek gcn retir hem de piyasann ucuz emek ihtiyacn karlar. Bu durum ayn ii yapan kadna erkekten daha az cret denmesine olanak tanr.
Farkl Feminist Yaklamlar

Feminist Yaklam iinde en nemlileri Marksist, Radikal, Liberal ve Sosyalist Feminizmdir. Bunlar hakknda tantc bilgiler verilerek aralarndaki farklar aada gsterilmeye allmtr.
Marksist Feminizm
Adndan da anlalaca zere bu kuram hem Feminist hem de Marksist grlerin bir karmdr. Feministler erkek egemenliini, kapitalizmin bir sonucu veya zel mlkiyeti koruyan kapitalizmin yol at bir durum olarak grrlerse de, bu konu son derece tartmaldr. nk bu durumda, zel mlkiyet ortadan kalktnda ataerkilliin de kalkmas gerekecektir. Oysa bata eski Sovyetler Birlii, in ve Kba olmak zere kapitalizm ykld halde ataerkillik yok olmam, kadnlara yaplan bask ve smr aynen kapitalist lkelerde olduu gibi devam etmitir. slam lkelerinde de, bazlar kapitalist bazlar deilken ataerkillik son derece yaygndr. Bu nedenle bu toplumlardaki ataerkillii, kapitalizme mi yoksa kltrel yapya yani dine mi balamak gerekecei sorularnn yantlar olduka tuzakl ve tartmaldr.
74
nite 5
Marksistler tarafndan aile yaam ve evlilikte kadnn smrld kabul edilmekle birlikte, bunun ailenin kadn zerinde etkisinden ok, aile ile kapitalizm arasndaki ilikiden kaynaklandnn ileri srlmesi nemlidir. Marksist feministler, Marksist kavramlar kullanmakla birlikte kadnn smrsn aile yaamnn anahtar zellii olarak grmektedirler. rnein Margaret Benston (1972), Kadnn zgrlnn Politik ktisad adl eserinde, kadnn yaratt cretsiz emein ok byk olduunu ve retim aralarnn mlkiyetine sahip olanlarla karlatrldnda ok daha krl olduunu savunmaktadr. Minimum cret llerinde bile kadnn emeinin denmesi durumunda refahn yeniden dalmnda ok byk artlar salanacaktr. Bugn iin ailenin desteklenmesi, cretliler zerinde gizli bir vergilendirme demektir. Dier bir ifade ile u andaki cretler ile iki kiinin emei satn alnm bulunmaktadr. Bu balamda Benston, ekirdek ailenin kapitalist toplumda istikrar salayan bir ekonomik birim olduunu tartmaktadr. Bylelikle evde yaplan retim, baba ya da ein kazancndan denmekte ve onun emeini piyasadan ekme olana ok daha azalmaktadr. Bylelikle yalnzca aile retimi ve ucuz emek deil, ayn zamanda iverenin masrafsz olarak idamesi de salanmaktadr (Haralambos ve Holborn, 1995). te yandan Marksist feministlere gre ev kadn rolndeki kadnlar, elerinin cretli ii olarak rollerini en iyi ekilde yerine getirmek iin duyduklar gereksinmeleri de karlamaya alrlar. Ansleye gre kadnlar, geleneksel rollerini oynarken, kocalarnn meru kzgnlklarn, gszlklerinden kaynaklanan hayal krgnlklarn ve basky sineye ekerler. Hatta birok kocann aileleri ve kars zerinde kurduu diktatrlk, onlara sisteme hi meydan okumakszn kzgnlklarn ifade etme olana salad iin aile kapitalizm iin vazgeilmezdir.
Radikal Feminizm
Radikal feministler, ataerkillii kltrn bir sonucu olarak grrler. Ataerkillik, kadnn rollerini doal ve karma bir ekilde grerek aile araclyla kltrel olarak aktarlmasna yardmc olunmas demektir. Ataerkil ideoloji, kadn ikincil ve zayf cins olarak grerek ev ii ve ocuk yetitirme rolne indirger. Ataerkillik, farkl toplumsal yaplarda kltrel deerler ve inanlarn bir sonucu olarak grlebilir. Kltr toplumsal yapnn bir parasdr; ancak, Marksistlerden farkl olarak sadece ekonomik ihtiyalarla belirlenmemektedir. Ataerkillik bu nedenle farkl toplumsal yaplarda farkl biimlerde ortaya kabilir. rnein kapitalist, komnist ve teokratik toplumlarda ataerkillik mmkndr. Ancak kltr deitiinde ataerkillik de deiebilir.
75
Sonu olarak ok sayda feminizm olmasna ramen radikal feministleri dier feminizmlerden ayran iki temel zellik vardr. Bunlardan ilki, kadnlar tarafndan kadnlar iin gelitirilmi olmasdr. Bu yzden mevcut yaklamlar ve gndem ile uzlamaya gereksinim duymazlar. Dier kuramlar rnein Marksizmin uyarlamasnn yerine, yeniliki olma eilimindedirler. kinci temel zellikleri, kadnlarn bask grmesini, hkmetmenin en evrensel ve en temel biimi olarak grmeleridir. Toplum kapitalist olmaktan ok ataerkil veya erkek egemen olarak grlr. Ayrca kadn erkeklerden farkl karlara sahip olarak grrler. zerinde fikir birliine varmam olmakla birlikte, Christina Delphy ve Diana Leonard (1992) gibi bazlar, erkek egemenliinin srmesinden aileyi sorumlu tutarlar. Onlar aileyi temel olarak ekonomik bir sistem olarak grrler. Bu sistemde erkek ou kez kazanl iken, kadn ve ocuklar kaybedenler tarafndadr. nk tm aile fertleri aile reisi iin alrlar. Kadnn urad bask, onun yapt iten ve bedeninin kullanmndan gelmektedir. Bu yzden de kadnn pasif olarak yetitirilmesi gibi ideolojik gerekelerle deil, kadnn aile iinde altrlmas uygun olduu iin kadn basklanmakta olduu grndedirler.
Liberal Feminizm
Liberal feminizmin iki temel savndan biri erkekle eitlik, dieri ise kadnn zgrl dr. Onlar iin kamusal alanda almak ok nemlidir. alma yaamnda eitlik, aile yaamnda eitlik ve son olarak sosyal hayatta eitlik salanmaldr. Aile iindeki geleneksel iblm kadnn almasnn en byk engelidir. Kapitalizmin gelimesi ve yeterli istihdam olanann salanmas ile aile dnme urayacaktr. Onlar sosyalist ve radikal feministlerin aileyi kkl biimde dntrme taleplerine eletirel bakarlar. Liberal feminizm, aslnda bilimsel bir yaklamdan ok politik zellikler tar. Ataerkil yapnn, nasl ortaya kt veya ne olduuyla ilgilenmek yerine nasl olmas gerektiini sorgular. Liberal Feministler, yasal deiiklik ile ailede ve toplumda kadnn konumun iyileebileceini savunurlar. 1970lerin eit ie eit cret getiren Eit Frsatlar Yasasn savunurlar. Ancak baz iyilemeler salanm olsa bile temel eitsizliklerin hl mevcut olduunu grmek gerekir. Bu nedenle Marksistler, frsatlar ve seeneklerin artmasnn toplumsal yapnn esnek ve deiebilir olarak grlmesine hizmet etmesine ramen gerekte daha gl olanlar (zenginler ve erkekler) tarafndan bunun bir yol bulunarak engellendiini grrler.
76
nite 5
Sosyalist Feminizm
Kamusal ve zel alan kavramlarn zellikle vurgulayan Sosyalist Feministler, Radikal Feministlerden farkl olarak ataerkillik yerine kapitalizm vurgusuyla dikkat ekerler. Onlara gre kapitalizm, kadn zel alana, erkei de kamusal alana yerletirmitir. Kapitalizm, kadn zgrletiriyor gibi grnrken, aslnda bunun tam aksini yapt iin, kadnn zgrlemesi ve kurtuluu ancak sosyalizm ile mmkndr. Ailenin yklmas ancak sosyalist bir toplumda gerekleebilir. retimin toplumsallamas, ailedeki yeniden retime gereksinim brakmayacak ve ailenin nemi azalacaktr. Sosyalist feministlere gre zel alan siyasaldr. Bu syleme gre, zel bir kurum olan aile iindeki kiiliklerin, zel ilikilerin, dier bir ifade ile mahrum saylabilecek konularn tm politik boyutlara sahiptir. zel alan yani aile, kadnn ezilmiliinin, ikincilliinin ortamn hazrlayan bir kurumdur. nerilen ise, aile ilikilerinin de siyasal alan iinde grlmesidir. Siyasal alann, kamusal alan ile snrlandrlm olmas da bylece tartlr hale gelmi bulunmaktadr. Birlemi Milletlerin Gender in Development (1996) serisinde de ynetiim (governance) kavramnn aile ii ilikileri de kapsayan biimde geniletildii unutulmamaldr. Sonu olarak birok yeni gelime, ailenin erkek egemenliine terk edilen zel bir alan olarak grlmesine kar olunduunu gstermektedir. Bylelikle kadn ve ocuklarn istismar durumunda, sivil toplum kurulular tarafndan aile ii ilikilere mdahale edilmesi merulamaktadr. Feministler de srekli aratrma yaparak kadnn toplumdaki konumunun daha iyiye gtrlmesine alrlar ve farkl feminist grlere gre deimeyen temel zellikleri burada bulmak mmkndr. Feminist aratrmalarn zellikleri olarak unlar sralanabilir (Neuman, 1995) 1. ounluu kadn olan aratrmaclar tarafndan Feminist deerlerin, yaklamlarn savunuculuunu yapmak. ok nadir olarak erkekler de bulunmakla beraber fazla kabul grmezler. 2. Kavram, saylt ve aratrma amalarn ifade eden sorularda biyolojik farkllk ifadesi olan sexizmin reddi ve bunun yerine toplumsal cinsiyeti (gender) kabul etmek. 3. Aratrmac ile zerinde allan arasnda empatik (kendini yerine koyma) ilikiler kurmak, ona zne olarak ynelmek.
77
4. Aratrmalarda toplumsal cinsiyet ve g ilikilerinin toplumsal yaamn tm ynlerine nfuz ederek etkilediine duyarl olmak. 5. Aratrma srecine, aratrmacnn kiisel deneyim ve duygularn katmak. 6. Aratrma tekniklerinin seiminde esneklik ve akademik alanlar arasndaki mevcut snrlar amak. Birok aratrma tekniini birlikte kullanmak. Ancak deney ve niceliksel zmlemelerden 7. nsan yaamnn duygusal olan ve karlkl bamlla dayanan boyutlarn kabul etmek. 7. Kiisel ve toplumsal deime amalayan eylem ynelimli (action oriented) aratrma yapmak, aktivist olmak. 8. Sosyolojinin ve ataerkil sylemin tm insanla genellenmesine kar durmak.
Postmodernizm
Genel olarak sosyal bilimlere zel olarak sosyolojiye gnmzde en byk eletiri postmodernizmden gelmektedir. Postyapsalclk ile olduka yakn eletiriler getirmeleri ise, her ikisi arasnda byk benzerlikler olmasndan kaynaklanr. ou zaman da birbirleri yerine kullanlrlar. Kelime olarak anlam ise, modernizmin ve yapsalcln sonu demektir. Postmodernizm kta Avrupas ve zellikle de Fransa ve Almanyada ortaya kmtr. Bu gre fikir babal edenler Alman filozoflar Nietzsche ve Heiddegerdir. Ayrca Derrida, Lyotard, Baudrillard ve Faucault postmodernizm denilince ne kan dier isimlerdir. Nihilizm ve Anarizmden beslenir. Aslnda postmodernizmin en sert eletirisi de yine Almanyadan gelmitir. Jurgen Habermas, akla ve bilime tekrar dnmeyi iddetle savunmutur. Postmodern eletiriler, psikoloji ve iktisat dndaki alanlarda; bata sosyoloji, corafya, hukuk, ehir planlama olmak zere baz alanlarda daha fazla etkili olmutur. Postmodernizmle ilgili ok sayda almann yaplmas ve yaymlanmas, bu konuya ilginin yksek olduunu gstermektedir. Ona duyulan ilginin temel kayna modernizmi reddetmesi, onu yetersiz bulmas ve modernite dnda kendini kurmaya almasdr. Modernizmi yapskme uratma (deconstruction) abas bile, moderniteden beklentilerini bulamayanlara bal bana ilgi kayna olmaktadr. ki dnya savandan baka, yoksulluk, isiz-
78
nite 5
lik, iddet ve zorunlu g, evresel kirlilik gibi kresel problemler tm bilimsel gelimelere ramen giderek artmtr. Bu yzden onlara gre kentleme, sanayileme, brokrasi, liberal demokrasi, hmanizma ve her eyden nce insan aklna gven ve rasyonalite deerini yitirmitir. Rasyonalite ve bilimler, insanlar zgrletirmeye yetmeyen; aksine, basklayan aralar olarak eletirilir. Bu yzden postmo dernizm, her trden byk kuram veya st-anlat olarak grd, dier bir ifade ile her eyin cevabn nceden veren Marksizm, liberalizm gibi ideolojileri; Hristiyanlk, slamiyet gibi tm dinleri ve hatta feminizmi bile zc ve modernist bularak eletirir. Bunlarn tezlerinin byclk veya astroloji kadar bile kesinlii yoktur. Aslnda postmodernizm bunlara alternatif st-anlatlar gelitirmek amacnda deildir. O, sadece aklamalara temel veya z oluturacak dayanaklarn olamayacan iddia eder. Onlar, aklamaya niyetlenmeksizin greli yorumlar yapmay daha uygun bulurlar. Ayrca bugn ve burada olan daha fazla nemserler. Modernin kendinden nceki gelenekselden stn olduunu da kabul etmezler. Akld, tikel ve modern olmayana, geleneksele, cokuya, metafizik olana, byye, efsaneye, modernliin eletirdii ne varsa sahip karak deer verirler. Popler kltr de bu arada nemserler. Sosyal bilimler ile doa bilimleri, sanat ve edebiyat, bilimsel olan ile olmayan arasnda bir fark gzetmezler. Onlar her trden kat snrlamalar getirilmesine kardrlar. Bu balamda akademik disiplinler arasndaki ayrm da reddederler. Gnmzde zellikle mimaride, edebiyat ve sanatta, resim, mzik ve fotoraflk alannda olduka etkilidirler. Disiplinleraras almalar deerli bulurlar. Ancak teknik, pratik ve verimli olandan ok, grn ve estetik her zaman n plandadr. Kkrtc sylemi, akademik ve ciddi olanlardan daha ok kullanrlar. Her alan bir metin olarak grr ve onu bir ereveye oturtarak anlamaya alrlar. Hibir eyi kabul veya reddetmezler. Bunun yerine belirsizlii tercih ederler. Postmodernizmin yapskm konusundaki baz nerileri yledir (Rosenau,1998:197): 1. Kural bozmak iin istisna arayn. Elinizdeki metinde savunulan bir genellemeyi en u noktalara kadar giderek, onu sama gsterene kadar uran. Sz gelimi bir kahramann cesareti anlatlyorsa onun aslnda korkak olduunu, metindeki istisnai baz rneklerden hareketle gsterin. Tam tersi de olabilir, korkak bir kiinin aslnda ok cesur olduunu gsterin.
79
2. Mutlak gr bildirmekten kann. Bunun yerine heyecan uyandrc sansasyonel nermeler gelitirin. rnein metindeki kahramann uykuda gezer, unutkan ve de yalanc olduunu gsterin. 3. Metindeki ikili kartlklar kullann. Daha sonra bu kartlklar inkr etmeye aln. rnein iyi ve kt ya da geleneksel ve modern gibi. Metnin veya kahramann bu zelliklerinin meru olmadn istisnalar bularak gsterin. rnein geleneksel bir evlilikte demokratik ya da eitliki ilikilerin yryemeyeceini gsterin. 4. Hibir eyi kabul veya reddetmeyin. Bunun nedeni karnzdakinin sizi eletirmesine frsat vermemektir. 5. ok sayda yoruma ak olacak ekilde yazmaya aln. nemli olan okuyann sizi anlamasna frsat vermemektir. Belirsiz, bulank ifadeler sizi anlalmaz klacak ve okuyucu Tamam bunu demek istiyor! duygusu yaayamayacaktr. 6. Yeni ve allmam kelimeler kullann. Bunun amac okuyucuya ok iyi bildii sand eyi aslnda bilmediini gstermektir. rnein Zygmunt Bauman sosyolojinin grevinin bu olduunu srarla savunur: Bildik sanlann aslnda bilinmediini gstermek. Yorgun cemaat, hayali akrabalar gibi kavramlar kullann. 7. Terminoloji deiikliine izin vermeyin. Bu aslnda postmodernizm ile elikili bir neridir. Eletirdii hegemonik ilikiyi kurarak benzersiz olduunu kantlamaya almaktadr. Oysa yapskmn de birok ara/yol/yntem iinden biri olarak grlmesi gerekirken, taviz vermez tutum nerisi yadrganmaktadr. Postmodern bir alma, daha ok amalar, seimler, davranlar, tutumlar ve kiilik zerinde deil, alternatif sylemler ve anlam zerinde odaklanr. Unutulmu, akl d, nemsiz, bastrlm, snrdaki, klasik, kutsal, geleneksel, ayrk duran, boyun edirilmi, reddedilmi, zsel/zc olmayan, marjinal ya da evrede olan, dlanm, yerlememi, susturulmu, geici, niteliksiz, ertelenmi ve paralanm olaylar zerinde durur. Tikel ayrntlar, kk olaylar nemser. Toplumsal olaylarn yaln hali yerine karmakln; determinizm/ belirlenme yerine belirsizlii, birlik yerine eitlilii, sentez yerine farkll aratrr. Genellemelere varmak yerine tek ve biricik olaylar aratrmay nerir. Nedensel ilikiler aramak yerine metinlerarasl (intertextuality) savunur. Tekrar eden rutin olaylar yerine, bir daha
80
nite 5
tekrarlanmayan olaylara bakmay nemser. Sosyoloji iin genel geer bilimsel gerekler yerine, daha gelip geici eylerle uramak gibi daha mtevazi bir misyon nerir. Nesnellik peinde komak yerine duygularn arkasndan gitmeyi nerir. Sonu olarak grececilik/rlativizm, nesnellikten stn tutulur ve paralara ayrma tercih edilir. Btnletirme nemsenmez. Sosyolojiyi bir doa bilimi gibi gren tm grlere kar kar. Bunu tekno-bilimsel kltr olarak eletirir. Hibir zaman alternatif bir bak as aramakszn sadece eletirmeyi misyon edinirler. Postmodern gr sahipleri de aratrmalar yaparlar. Postmodernist bir aratrmann genelde paylalan zellikleri olarak baz saptamalarda bulunmak mmkndr (Neuman, 1994): 1. Tm ideolojilerin, rgtl inan sistemlerinin, tm toplumsal kuramlar da dahil olmak zere hepsini reddederek ie balamak; 2. Kiisel deneyimlere, duygulara ve imgelemlere, sezgilere ok gvenmek; 3. Anlamszlk ve ktmserlik duygusu tayarak, dnyann hi ilerlemeyeceine ve dzelmeyeceine kuvvetle inanmak; 4. Ar znellik, d dnya ile akl arasnda hibir ayrm yapmamak; 5. Ar grececilik/ relativizm, birbirine stn olmayan sonsuz sayda yorumlar yapmak; 6. Farkllk, kaos ve karmakl benimsemek, srekli deimeyi kabul etmek; 7. imdi ve burada olann nemsenmesine bal olarak, gemii ve farkl yerlerle ilgili almalar kmsemek ve reddetmek; 8. Yaamn ok karmak olmasna bal olarak nedensel ilikilerin kurulamayacan kabul etmek; Modernizm ve Aydnlanmay reddetmek; 9. Aratrmann hibir zaman gerek dnyada olup biteni yanstamayacan iddia etmek; 10. Toplumun bilimi olmayacana ve sosyal bilimlerin kkten dnm fikrine inanmak; 11. Yzeydeki grntler yerine gizli yaplar ortaya karmak; 12. Postmodern aratrma raporu bir sanatsal almadr. Bu nedenle tiyatro gibi, dramatik sunumlar, oyun, film, kaset retmek.
81
Sosyolojiyi eletiren postmodernizmin kendisi de byk eletiriler alr. Bunlar ksaca yle zetlenebilir: 1. Modernizmin yaratt hayal krklndan beslenen ktmser bir gr olmas en fazla eletirilir. Ekonomik sknt iindeki bilim insanlarnn kendi i deiimlerini de bir lde yanstt; isiz ve umutsuzlarn gr olduu ileri srlr. yimserliin, umutlarn boa kmasnn gerginlii iindeki bilim insanlarnn bir kurgusu olarak grlr. 2. Tm yenilik iddialarna ramen nceki birok dnceden rnein Nihilizm, Fenomenoloji, Fransz Yapsalcl, Romantizm, Marksizm, Kritisizm ve Varoluuluk, Etnometodoloji ve Hermeneutikten derin izler tar. 3. Yapskm konusundaki srarlar ile sosyolojiye meydan okur. Oysa sosyoloji, anlamszlatrma ya da bozuma uratma yerine olgu ya da eylemi anlama ve yorumlama peinde bir bilimdir. 4. Hakikat, akl ve ahlaki evrensellerin reddi konusunda Nietzsche ve Heidegger vurgusu onlar zayflatr. En nemli savunucusu Fransz Jacquez Derrida bile, artk fazla anlam ifade etmez hale gelmeye balamtr. 5. Birok zaman eliki iindedirler. Metinleraraslk, ayn konu ve kavramlarn birok yerde kullanlmas yznden zgnlk olamayacan kabul etmek demektir. Bu durum bile, bir neden sonu ilikisi olduu kadar devamllk ya da btnlk iaretidir. Oysa onlar, btn yerine paray nemserler. 6. Sadece bugn ve burada olan ile ilgilenmesi, her eyin greceli olduunu kabul etmesi, genellemeleri reddetmesi sosyologlarn bazlarna cazip gelse de nemli ounluuna son derece snrlama getirici bir gr gibi grnmektedir. 7. Son bir nokta ise, modernizmin sonunun gelmeyip, daha ileri bir aamaya geildii ynndedir. rnein A. Giddens modernitenin bu aamasn ileri veya ge- modernite (late-modernizm) olarak anar.
82
nite 5
zet
Klasik sosyolojik yaklamlara temel eletirilerden biri Feminizmden dieri ise Postmodernizmden gelmektedir. Feminist Yaklam iinde en nemlileri Marksist, Radikal, Liberal ve Sosyalist Feminizmdir. Marksist Feminizm hem Feminist hem de Marksist grlerin bir karmdr. Feministler erkek egemenliini, kapitalizmin bir sonucu veya zel mlkiyeti koruyan kapitalizmin yol at bir durum olarak grrlerse de, bu konu son derece tartmaldr. Radikal feministler, ataerkillii kltrn bir sonucu olarak grrler. Ataerkillik demek, kadn rollerini doal ve karma olarak grerek aile araclyla kltrel olarak aktarlmasna yardmc olmak demektir. Ataerkil ideoloji, kadn ikincil ve zayf cins olarak grerek ev ii ve ocuk yetitirme rolne indirger. Liberal feminizmin iki temel savndan biri erkekle eitlik, dieri ise kadnn zgrl dr. Onlar iin kamusal alanda almak ok nemlidir. alma yaamnda eitlik, aile yaamnda eitlik ve son olarak sosyal hayatta eitlik salanmaldr. Aile iindeki geleneksel iblm kadnn almasnn en byk engelidir. Kapitalizmin gelimesi ve yeterli istihdam olanann salanmas ile aile dnme urayacaktr. Onlar sosyalist ve radikal feministlerin aileyi kkl biimde dntrme taleplerine eletirel bakarlar. Kamusal ve zel alan kavramlarn zellikle vurgulayan sosyalist feministler, radikal feministlerden farkl olarak ataerkillik yerine kapitalizm vurgusuyla dikkat ekerler. Onlara gre kapitalizm kadn zel, erkei de kamusal alana yerletirmitir. Kapitalizm, kadn zgrletiriyor gibi grnrken, aslnda bunun tam aksini yapt iin, kadnn zgrlemesi ve kurtuluu ancak sosyalizm ile mmkndr. Genel olarak sosyal bilimlerde, zel olarak sosyolojide bugn en byk eletiri postmodernizmden gelmektedir. Postyapsalclk ile olduka yakn eletiriler getirmeleri ise, her ikisi arasnda byk benzerlikler olmasndan kaynaklanr. ou zaman da birbirleri yerine kullanlrlar. Kelime olarak anlam ise, modernizmin ve yapsalcln sonu demektir. Postmodern eletiriler psikoloji ve iktisat dndaki alanlarda; rnein, bata sosyoloji, corafya, hukuk, ehir planlama olmak zere baz alanlarda daha fazla etkili olmutur. Ona duyulan ilginin temel kayna modernizmi reddetmesi, onu yetersiz bulmas ve modernite dnda kendini kurmaya almasdr. Modernizmi yapskme uratma (deconstruction) abas bile moderniteden beklentilerini bulamayanlara bal bana ilgi kayna olmaktadr. Postmodern bir alma daha ok, amalar, seimler, davranlar, tutumlar ve kiilik zerinde deil, alternatif sylemler ve anlam zerinde odaklanr.
83
Sadece bugn ve burada olan ile ilgilenmesi, her eyin greceli olduunu kabul etmesi, genellemeleri reddetmesi sosyologlarn bazlarna cazip gelse de, nemli ounluuna son derece snrlama getirici bir gr gibi grnmektedir.
84
nite 5

1. Aadakilerden hangisi feminist yaklamlar iinde yer alr?
a. b. c. d. e. Marksist feminizm Sosyalist feminizm Radikal feminizm Liberal feminizm Hepsi
2. Sosyalist feministler en fazla ne zerinde durur? a. Ataerkillik b. Anaerkillik c. Kapitalizm d. Kreselleme e. Hepsi 3. Aileyi kkl bir biimde deitirmeye kar olanlar kimlerdir? a. Marksist feministler b. Liberal feministler c. Sosyalist feministler d. Hepsi e. Hibiri 4. Aadakilerden hangisi postmodernizm iin nemlidir? a. Kapsaml kuramlar reddetmek b. Modernizmi reddetmek c. Akla gvenmemek d. imdi ve burada olanla ilgilenmek e. Hepsi 5. Postmodernizm hangi yolla metinleri inceler? a. Yapskm b. Yaz boz c. ifreleme d. Kodlama e. Hepsi 6. Postmodernizmin sosyolojiyi eletirmesinin temel sebebi nedir? a. Sosyolojinin modern bir bilim olmas b. Sosyolojinin toplumsal olgularla ilgilenmesi c. Sosyolojinin erkek egemen bir sylemin etkisinde kalmas d. Sosyolojini kesin sonular iermemesi e. Sosyolojinin bir dier sosyal bilimlerle arasnn tam olarak ayrmam olmas
1. 2.
Sosyoloji ve Dier Sosyal Bilimler Sosyolojinin ncleri Sosyolojinin Kurucular Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar Sosyolojiye Eletirel Bakan Yaklamlar
SOSYOLOJ
3. 4. 5.
Yntembilimsel Yaklamlar, Aratrma Tipleri ve Aratrma Teknikleri

7. 8. 9. Aratrma Sreci Sivil Toplum Kreselleme
86
nite 6

Yntembilimsel/Metodolojik Yaklamlar
> Pozitivist Yaklam > Yorumlayc Yaklam > Eletirel Yaklam > Feminist Yaklam > Postmodern Yaklam
Aratrma Tipleri Aratrma Teknikleri
nite Hakknda
Yntembilimsel/Metodolojik Yaklamlarn neler olduu
gsterilecektir. > Pozitivist Yaklamn temel zellikleri gsterilecektir. > Yorumlayc Yaklamn temel zellikleri gsterilecektir. > Eletirel Yaklamn temel zellikleri gsterilecektir. > Feminist Yaklamn temel zellikleri gsterilecektir. > Postmodern Yaklamn temel zellikleri gsterilecektir.
Aratrma tipleri hakknda bilgi verilecektir. Aratrma teknikleri karlatrlacaktr.
87
renme Hedefleri
Yntembilimsel/Metodolojik Yaklamlarn neler olduunu
reneceksiniz. > Pozitivist Yaklamn temel zelliklerinin neler olduunu reneceksiniz. > Yorumlayc Yaklamn temel zelliklerinin neler olduunu reneceksiniz. > Eletirel Yaklamn temel zelliklerinin neler olduunu reneceksiniz. > Feminist Yaklamn temel zelliklerinin neler olduunu reneceksiniz. > Postmodern Yaklamn temel zelliklerinin neler olduunu reneceksiniz.
Aratrma tiplerinin neler olduunu reneceksiniz. Aratrma tekniklerinin neler olduunu reneceksiniz.
niteyi alrken
Farkl Yntembilimsel/Metodolojik Yaklamlar
bulunmasnn nedenlerini aratrnz.
Pozitivist Yaklamn temel ilkelerini sralaynz Yorumlayc Yaklam ile Pozitivist Yaklam
karlatrnz.
Eletirel Yaklam hangi noktalarda dier yaklamlardan

kkl bir ayrl temsil eder ve hakllk pay nedir? Tartnz.
Feminist Yaklamdan hareketle yaplan aratrmalarn

dierlerinden temelde ayrldklar noktalar eletiriniz. olanak ve snrlarn tartnz.
Sosyolojide Postmodern Yaklam ile aratrma yapmann Aratrma tipleri ve aratrma tekniklerinin birbirine
kartrlmas konusunda rnekler veriniz. nedir? Tartnz.
Aratrma Teknikleri arasndaki farklarn temelinde yatan
88
nite 6

Genel olarak bilim, yntem/metot, aratrma teknikleri kavramlarnn sosyal bilimler sz konusu olduunda son derece detayl tartmalara konu olduu; hatta yntem ve yntembilimin/metodolojinin sosyal bilimlerin en hassas alan olduu sylenebilir. Ayrca alann temel kavramlarnn ou kez birbiri yerine kullanld grlr. rnein birok aratrma tekniine yntem denildiine ska rastlanr. Bu kitabn snrlar iinde u noktann akla kavuturulmasnda yarar vardr: Yntem ve aratrma tip ve teknikleri ayn eyler deildir. Yntem denilince, bilimsel bir aratrmada izlenecek admlar ve zihinsel tutumlar anlalmaldr. Ancak tmdengelim (dedksiyon) ve tmevarm (endksiyon) gibi mantksal karsama (logical reasoning) yollarnn da tek bana yntem olma zellii yoktur. Ayrca aratrmalarda hem tmdengelim hem de tmevarmn birlikte yapldn da bilmek gerekir. Yntem, genellikle bu zihinsel ilemlerin tmne verilen ad olarak kabul edilir. Bu, aslnda yntem konusunda monist/teki bir anlayn yansmasdr. Yntem konusuna oulcu yaklaanlar ise, aratrma tekniklerine rahatlkla aratrma yntemleri diyebilirler. Aratrma tipleri ise, sosyal aratrmann boyutlar olarak da (Neuman, 1994) kavramlatrlan snflamalardr. Aratrma boyutlar ya da tipleri ile aratrma tekniklerini de birbiriyle kartrmamak gerekir. Bu nedenle aratrma tipleri hakknda yaplan snflamalardan rnekler vererek konunun daha iyi anlalmasna allmtr.
Yntembilimsel/Metodolojik Yaklamlar
Genel olarak sosyal bilimlerde, zel olarak sosyolojide kullanlan ok sayda aratrma tipi ve tekniinden sz etmek mmkndr. Bunun arkasnda yatan temel sebeplerden biri metodolojik yaklamlar arasndaki farklardr. Bu nedenle ncelikle Pozitivizm, Yorumlayc ve Eletirel Metodolojik Yaklamlar hakknda ksa verilmitir. Aslnda son yllarda metodolojik yaklamlara Feminizm ve Postmodernizm de eklendiinden onlarn da aratrma nedeni, toplumsal gerekliin doas, insanolunun doas, saduyunun rol, kuramn ne olduu ve doru olan bir aklama, iyi bir kantn ne olduu ve aratrmalarda deerlerin yeri olarak sekiz temel balk altnda zelliklerine yer verilmitir.
89
zellikler 1. Aratrma Nedeni
POZTVZM (Emile Durkheim) nsanlarn olaylar ngrebilmeleri ve denetleyebilmeleri iin doal yasalarn bulunmas. Dzenli kalplar veya kefedilebilecek bir dzen. Dsal Faktrler tarafndan belirlenmi/ biimlenmi rasyonel ve benmerkezli bireyler. Bilimden daha az deerli ve aka farkl olan bir form. Birbiriyle ilikili tanmlar, aksiyomlar ve yasalarn mantksal, tmdengelimsel (dedktif) sistemi. Yasalara mantksal olarak bal olan ve olgulara dayanandr. Dierleri tarafndan tekrarlanabilecek, kesin gzlemlere dayal, nesnel olandr. Bilim deerlerden arnktr. Deerlerin bilimde yeri yoktur. Ancak deerler bir konu olarak seilip incelenebilirler (Valuefree)
2. Toplumsal Gerekliin Doas 3. nsanolunun Doas 4. Saduyunun Rol 5. Kuram Nedir ve Neye Benzer? 6. Doru Olan Bir Aklama Nedir? 7. yi Bir Kant Nedir? 8. Deerin Yeri Nedir?
Tablo 1. Pozitivist Yaklam (Neuman,1994) Pozitivizm, epistemolojik/bilgi kuramsal olarak bilginin kaynann ampirizm olduunu ve dolaysyla, sadece gzlenebilir olanlarn seilerek analiz edilmesini hedefler. Gzlenebilen olgularn ardnda yatan anlamlarla fazlaca ilgilenmez. Bunun temel nedeni, insan zeksnn bu gzlenemeyen ve gizli olan anlamlar kavrama kapasitesine gvensizliidir. Sonu olarak pozitivizmi benimseyen sosyologlar da, gzlenebilen ve llebilen olgular analiz ederler. Onlar daima ampirik bilginin stn olduunu savunurlar. Pozitivist ve Yorumlayc yaklamlarn karlatrlan sekiz alanda da birbirinden ok farkl kutuplarda konumlandklar aktr. Pozitivizm, daha ok doa bilimlerine yknerek indirgemeci bir yaklam sergilerken; Yorumlayclk, sosyal ve beeri bilimlerin kendine zg zel-
90
nite 6
liklerini n planda tutar. nsan ve topluma ynelik aratrmalarda yasa baml aklamalar yerine, toplumsal eylemi anlamak, betimlemek ve yorumlamak esastr. zellikler 1. Aratrma nedeni YORUMLAYICILIK (Max Weber) nemli toplumsal eylemleri anlamak ve betimlemek.
2. Toplumsal Gerekliin nsan etkileimi tarafndan yaratlan Doas ortamn akkan veya sabit/kalc olmayan tanmlar. 3. nsanolunun Doas Hem anlam yaratan sosyal varlklar hem de yaamlarn srekli anlamlandran varlklar. Sradan insanlar tarafndan kullanlan, gl gndelik teoriler. Bir grubun anlam sisteminin nasl meydana geldii ve srdrldne ilikin tanmlama. zerinde alma yaplanlarn ses ve duygularn doru aksettirme, onlarn anteni olmak. Akkan toplumsal etkileimler erevesine konulan veya oturtulandr. Deerler, toplumsal yaamn onunla btnlemi bir parasdr. Hibir grubun deeri yanl deildir. Ancak farkl deerler olabilir.
4. Saduyunun Rol 5. Kuram Nedir ve Neye Benzer? 6. Doru Olan Bir Aklama Nedir? 7. yi Bir Kant Nedir? 8. Deerin yeri Nedir?
Tablo 2. Yorumlayc Yaklam (Neuman, 1994) Eletirel Yaklamn hedefi dzeni deitirmektir. Bu nedenle aktivist bir tavr benimser. Baz ynlerden Feminist aratrmalarla rtr. Nesnellik aramaktan vazgeilmesi dier ortak ynleridir.
91
zellikler 1. Aratrma Nedeni 2. Toplumsal Gerekliin Doas 3. nsanolunun Doas 4. Saduyunun Rol 5. Kuram Nedir ve Neye Benzer? 6. Doru Olan Bir Aklama Nedir? 7. yi Bir Kant Nedir? 8. Deerin Yeri Nedir?
ELETREL (K. Marks ve S. Freud) Efsane/mitleri ykmak; toplumu kkten deitirmek zere insanlar glendirmek. atma dolu gizli yaplar tarafndan ynetilen stismar edilerek hayaller peinde tuzaa drlm, sahip olduklar yaratc potansiyelleri gereklemeyen bireyler. Nesnel koullar ve g dalmn gizleyen sahte/yanl inan. Gerek koullar ortaya koyan ve insanlarn daha iyi yaamalarna yardm eden bir eletiri. nsanlarn dnyay deitirmek iin gereksinme duyduklar aralar salar. Hayalleri ve hatalar, yanlsamalar ortaya koyan kuram tarafndan bilgilendirilmedir. Tm bilim deerle balamaldr (aktivisttir). Deerlerin bazlar doru bazlar yanltr.
Tablo 3. Eletirel Yaklam (Neuman, 1994) Eletirel yaklam gerek st sylemlerle uyuturulmu toplum bireylerini glendirerek mevcut sisteme bakaldrmalarn hedefler. Onun amac bilimsellik snrlarn zorlayarak toplumsal deimeyi salamak ve bunun iin de bireyleri bilgilendirerek sarsmaktr. nk ou zaman bireyler iinde yaadklar dzendeki g ve bamllk ilikilerini sorgulamadan yaarlar. Ancak temelde modernizmi reddetmezler.
92
nite 6
zellikler 1.Aratrma Nedeni
FEMNST Mitleri, efsaneleri ykmak ve insanlar glendirmek; tekilerin deerlerini ve eitliini arttrmak. atma ykl, insanlar bask altnda tutan g ilikileriyle sarmalanmtr. Yaratc, ounlukla grlemeyen gler tarafndan tuzaa drlm potansiyeli kavranmam cinsiyete dayal varlk. Gc ve nesnel durumlar gizleyen sahte inanlar nsanlara dnyay daha iyi grebilme yolu salayan, gerek durumlar aklayan eletiri nsanlar baskc ilikilerden kurtarmaya yardm eden aralar ve fikirleri destekler. Hayal ve hatalar ortaya karan kuramla biimlendirilmitir.
2. Toplumsal Gerekliin Doas 3. nsanolunun Doas 4. Saduyunun Rol 5. Kuram Nedir ve Neye Benzer? 6.Doru Olan Bir Aklama Nedir? 7. yi Bir Kant Nedir?
8. Deerin Yeri Nedir? Aratrma iin deerler esastr ve feminist olanlar aka tercih edilir. Tablo 4. Feminist Yaklam (Neuman, 2003) Gerek Feminist ve gerekse postmodern yaklamlar sosyolojiye radikal eletiriler getirirler. Feminizm, epistemolojik olarak kadnn znel alglarn bilginin kayna olarak grr. Bu yzden literatrde feminist metodoloji kavram artk kullanlmaya balamtr.
93
zellikler 1. Aratrma Nedeni 2. Toplumsal Gerekliin Doas 3. nsanolunun Doas 4. Saduyunun Rol
POSTMODERNZM znellii ifade etmek, insanlar harekete geirmektir Gerek bir rnt/kalp veya ana plan olmakszn kaotik ve akkandr. Yaratc, potansiyeli kavranmam dinamik varlk. Sosyal gerekliin mahiyeti bilimsel ve teknokratik tmevarmc biimlerden stndr. Dierlerini oyalayan, oke eden veya harekete geiren tiyatro benzeri veya sanatsal almann anlatm ya da ifadesidir. Daha doru olan bir aklama yoktur. Kabul edenler iin tm aklamalar dorudur. nsanlarn i dnyalarnda ve duygularnda yanksn bulan estetik zelliklere sahiptir.
5. Kuram Nedir ve Neye Benzer?
6. Doru Olan Bir Aklama Nedir? 7. yi Bir Kant Nedir?
8. Deerin Yeri Nedir? Deerler aratrmann ayrlmaz parasdr. Ayrca btn deerler eit konumdadr, farkl deildir. Tablo 5. Postmodern Yaklam (Neuman, 2003) Postmodernizm, modernite eletirilerindeki arln her alanda olduu gibi bu alanda da sergiler. Ancak modernitenin bilim insanlar ve geni kitleler zerindeki olumsuz etkilerini temsil eden ierii yznden giderek yaygnlamaktadr. Daha ok kltr ve sanat alannda yaplacak almalarda kullanlabilir olduu gz ard edilmemelidir.
Aratrma Tipleri / Boyutlar

Aratrma tiplerini eitli ltlere gre snflamak rnein aratrmann amacna, kullanm alanna, zaman boyutuna, bilgi toplama tekniklerine, yapldklar yerlere, yant verdikleri sorulara ve aktif veya pasif katlma gre snflamak mmkndr.
94
nite 6
Amacna gre aratrma tipleri
Bu konuda tip aratrmadan sz edilebilir: Kefedici (Exploratory) Aratrmalar Bir konu ve problem alannda hibir ey bilinmiyorsa, bu tip bir aratrma ile durum anlalmaya allr. Ethnometodolojik aratrmalar kefedicidir. eitli fikirler ortaya atmak, geici kuramsal balantlar gelitirmek, ek aratrma yapma olaslk ve uygunluunu belirlemek, sorular formle etmek zere yaplr. Etrafta neler olup bittii hakknda derli toplu, ayaklar yere basan bir resim gelitirmekte yararldr. Betimsel (Descriptive) Aratrmalar liki, mekanizma ve sreci betimlemeye yarar. En fazla kullanlan aratrma tipidir. Nicel/saysal ilikilerle veya szel/nitel verilerle durum betimlenir. Bir grubun kusursuz/dzgn bir profilini elde etmek iin yaplr. Bir konu hakknda yeni bilgiler toplamak, aama Aklayc (Explenatory) Aratrmalar Neden-sonu ilikilerinin ortaya konmasn hedefler. Daha nce ok sayda betimsel aratrma yaplmas halinde neden-sonu ilikilerine daha fazla ulalabilir. Ancak sosyal bilimlerde ok yaygn olarak uygulanmas mmkn deildir. Bir kuramn doruluunu test etmede, birbiriyle yaran aklamalardan hangisinin en uygun olduunu belirlemede, yeni bir kuram oluturmada veya mevcut kuramlarn alann geniletmede yararlanlr. Aklamalar desteklemek ve rtmek iin kant salamak amacyla da yaplabilir.
Kullanm alanna gre aratrma tipleri
ki nemli balk altnda toplanmalar mmkndr: Temel (Basic) Aratrmalar Kurama katk amacna ynelik olarak yaplrlar. Aratrma isel bir tatmin salar. Aratrma ile ilgili karar dier sosyologlar verir. Aratrma problemi byk bir zgrlk iinde seilir. Bilim ve bilim insanlarnn en yksek standartlar gzetilerek yaplr. Temel ilgi aratrmann isel tutarll zerinde younlar. Aratrma sonularnn bilimsel dergilerde yaynlanmas ve akranlarn tepkilerinin alnmasyla baar deerlendirilir. Uygulamal (Applied) Aratrmalar Bilimsel zen, standartlar ve baar deerlendirmesinin, aratrma sonularnn kullanmna bal olduu aratrmalardr. ou zaman aratrmay talep edenler tarafndan kaynak salanarak yrtlrler.
95
Ancak ou zaman kaynak salanmadan da, daha dar lekte sosyal sorunlara zm nerileri gelitirmek amacyla yaplrlar. Bu tip aratrmalar da aslnda alt balk altnda incelenebilirler: Eylem Ynelimli (Action Oriented) : Kadn, evre gibi toplumda deime yaratmaya ynelik aratrmalardr. Etki Deerlendirmesi (Impact Assessment): evresel Etki Deerlendirmesi (ED) Raporlar bu tre girer. Son yllarda Sosyal Etki Deerlendirmesi (SED) Raporlar da artk giderek yaygnlamaktadr. Eitim ve sosyal hizmetlerin, ayrmclk ve sululuk gibi sosyal koullarn, i kayb, yoksullama gibi ekonomik etkilerin, demografik/nfus hareketlerinin, evre kirliliinin, salk ktlarnn ve psikolojik iyilik, stres, korku, kendine saygda deimelerin aratrld deerlendirme almalardr. Deerlendirme Aratrmas (Evaluation Research): Yeni eitim modeli, hizmet veya teknoloji etkilerinin deerlendirilmesidir.
Zaman Boyutunda Aratrma Tipleri
Aratrmalarn bazlar, karlatrma yapmak iin zaman boyutunu kullanr. Burada da tip aratrmadan sz edilebilir: Kesitsel (Cross sectional) Aratrmalar Drt yl beklemek yerine halen ilk ve son snfta okuyan rencilerin karlatrmas gibi. Boylamasna (Longitudinal) Aratrmalar Panel veya takip aratrmalar da denir. Olaylar ve etkileri belirli dnemler aylar veya yllar boyunca izlenir. Vaka ncelemesi (Case Study) Bir birimi derinliine incelerken de zaman boyutunda deimelere baklabilir.
Bilgi Toplama Tekniklerine Gre Aratrmalar
Aratrmalar srekli bilgiler toplanarak ve analiz edilerek yapldndan byle bir snflama da yaplm bulunmaktadr. Bilgi toplama tekniklerine gre aratrmalar en genel anlamda ikiye ayrlrlar: Nicel (Quantitative) Aratrmalar Deney (experiment), tarama (survey), ierik analizi (content analysis), mevcut istatistikler nicel aratrma teknikleridir. Tarama denilen surveylerde anket ve mlakatlar kullanlr. Nicel aratrmalarda eer amalar hipotezler halinde yazlm ise, bunlarn test edilmesi; kav-
96
nite 6
ramlarn ya, eitim, gelir vb. deikenlere (variable) dntrlmesi; bilgi toplamada baz nesnel lekler gelitirilerek kullanlmas; bilgilerin bu leklerle saysal olarak toplanmas; kuramn tmdengelimsel ve nedensel (causal) olmas aratrma srelerinin tmyle standartlatrlarak tekrar edilebilir hale getirilmi olmas; verilerin analizinde istatistikler, ekiller, grafikler kullanlmas yznden bu tr aratrmalar teknokratik olarak deerlendirilir. Aslnda Pozitivist epistemolojiye uygun olarak yapldklarn bilmek gerekir. Nitel (Qualitative) Aratrmalar Gstergebilim (semiotics), derin yorumsama (hermeneutics), odak grup almalar (focus group studies), alan aratrmas (field research) ve etnometodoloji (ethnomethodology) en nemli nitel aratrma teknikleridir. Aratrmacnn bilgilerin iine dalarak ona nfuz etmesi, znel anlam yakalamas ve kefetmesi; bilgilerin saylar yerine kelimeler kullanlarak betimlenmesi, tmevarmsal karsama, nedensel/kozal olan veya olmayann birlikte kabul; aratrma srelerinin ar zgl oluu ve buna bal olarak tekrarlanamazl; bilginin ampirik ve deneysel olmad ya da akn/transandantal olduu savunulur. Bu nedenle Yorumlayc (interpretive) sosyoloji olarak da adlandrlrlar.
Yantladklar Sorulara Gre Aratrmalar
Genel olarak aratrma sorulara yant arama sreci olduundan, sorulan sorulara gre de snflanabilirler: Nedir? Betimsel aratrmalar bu trdendir. Ne idi? Tarihsel karlatrmal aratrmalardr. Nasl? Deneysel aratrmalar, aklama amacna ynelik olarak yaplrlar.
Yapldklar Yerlere Gre Aratrmalar
Aratrmalar yapldklar yere gre e ayrlrlar:

Kitaplk /Ktphane Aratrmas: Kitap, belge ve dergiler incelenir. Laboratuvar Aratrmas: Sosyal bilimlerde ok az yaplabilir. En fazla psikolojik temelli sosyal aratrmalarda kullanlr. Alan /Saha Aratrmas: Sosyal bilimlerin laboratuvar alandr.
Aktif veya Pasif Olarak Yapldklarna Gre Aratrmalar
Birinci Elden Veri Toplanan Aratrmalar (Reactive Research): Tm yz yze yaplan grmeler, odak grup almalar byledir.
97
kinci Elden Veriye Dayanan Aratrmalar (Non-reactive Research): nceden yaplm baka aratrmalarn analizi olarak meta-analiz, ierik analizi, mevcut istatistikler, resim ve belge gibi dokmanlar veya geriye kalan artklar ya da izlere baklarak yaplan aratrmalar. rnein yer talar gibi eyalarn anmas, tketilen ieceklerin pe atlm ieleri veya tamire braklan arabalardaki radyo programlarna baklarak tketici analizleri yaplmasdr.
Aratrma Teknikleri
Sosyal aratrmalarda ok sayda bilgi toplama tekniinden yararlanlr. Bu tekniklerin katlarak gzlem gibi bazlar antropologlar tarafndan, anket ve mlakatlar ise sosyal psikologlar tarafndan gelitirilmi olsalar da, bunlar sosyolojide de yaygn olarak kullanlrlar. Ayrca tabloda gsterilmeyen birok aratrma teknii daha bulunmaktadr. rnein grup mlakatna benzer olarak dzenlenen odak grup almalar gibi. Bu tekniin formel, fakat yaplamam olarak deerlendirilmesi mmkndr.
nformel Dzen Katlarak Gzlem (Yaln ve Denetimsiz) Karlkl Konuma (kaynak kiilerle grme) Mektuplar Biyografiler Makaleler Formel Fakat Yaplamam (Unstructured) Sistematik Gzlem (Denetimli Gzlem) Formel Fakat Yaplam (Structured) Deneysel Teknikler (Experimental) Yantlar
Szel olmayan
Mlakat Teknii Mlakat Teknii (sorular kapal ulu, (sorular ak ulu, seenekler seenekler belirlenmi: belirlenmemi: Grme Cetveli Grme Klavuzu ile) ile) Soru Cetveli (Sorular ak ulu) (Questionnaire) Soru Cetveli (Sorular kapal ulu) Grup Tipi ve Posta ile Anket Teknii
Szel
Yazl ve szl
Tablo 6. Aratrmalarda Temel Bilgi Toplama Teknikleri (Galtung, 1969)
98
nite 6
ou zaman anket ve mlakat kavramlar birbiri yerine hatal olarak kullanlmaktadr. Mlakatlar yz yze yaplan grmelerdir. Sorular mlakat tarafndan sorulur. Anket ise, katlmclarn kendi balarna sorulara yant verdii durumlardr. Posta veya grup tipi olabilir. Sorularn ak ulu ve kapal ulu (seenekli) olmasnda, yz yze grme veya posta ile gnderilmesinde aratrma probleminin nitelii, grlenlerin eitim dzeyi, ulalabilirlik gibi daha pek ok faktr rol oynar. Aratrmaclar, temel olarak setikleri yaklamlarla epistemolojik ve ontolojik olarak tutarl olacak ekilde aratrma tekniklerini seerek bilgi toplarken, birden fazla aratrma tekniini aratrmalarnn deiik aamalarnda kullanabilir. rnein nce ak ulu sorularla mlakat yaparak pilot almasn tamamlar ve daha sonra kapal ulu sorularn oluturarak grup tipi anket ile bilgi toplar. Bu trl birden fazla tekniin birlikte, ancak tutarllk iinde uygulanmasna sacaya denilir.
99
zet
Genel olarak sosyal bilimlerde zel olarak sosyolojide kullanlan ok sayda aratrma tipi ve tekniinden sz etmek mmkndr. Bu duruma yol aan yatan temel sebeplerden biri metodolojik yaklamlar arasndaki farklardr. Bu nedenle ncelikle Pozitivizm, Yorumlayc ve Eletirel Metodolojik Yaklamlar hakknda ksa bilgi verilmitir. Aslnda son yllarda metodolojik yaklamlara Feminizm ve Postmodernizm de eklendiinden onlarn da aratrma nedeni, toplumsal gerekliin doas, insanolunun doas, saduyunun rol, kuramn ne olduu ve doru olan bir aklama, iyi bir kantn ne olduu ve aratrmalarda deerlerin yeri olarak sekiz temel balk altnda zelliklerine de ksaca deinilmitir. Pozitivist ve Yorumlayc yaklamlarn, karlatrlan sekiz alanda da birbirinden ok farkl kutuplarda konumlandklar aktr. Pozitivizm, daha ok doa bilimlerine yknerek indirgemeci bir yaklam sergilerken; Yorumlayclk, sosyal ve beeri bilimlerin kendine zg zelliklerini n planda tutar. nsan ve topluma ynelik aratrmalarda yasa baml aklamalar yerine, toplumsal eylemi anlamak, betimlemek ve yorumlamak esastr. Aratrma tiplerini ok eitli ltlere gre snflamak, rnein aratrmann amacna, kullanm alanna, zaman boyutuna, bilgi toplama tekniklerine, yapldklar yerlere, yant verdikleri sorulara ve aktif veya pasif katlma gre snflamak mmkndr. Sosyal aratrmalarda, ok sayda bilgi toplama tekniinden yararlanlr. Bu tekniklerin katlarak gzlem gibi bazlar antropologlar tarafndan, anket ve mlakatlar ise sosyal psikologlar tarafndan gelitirilmi olsalar da, bunlar sosyolojide de yaygn olarak kullanlrlar. Ayrca grup mlakatna benzer olarak dzenlenen odak grup almalar da bulunmaktadr ve bu tekniin formel fakat yaplamam olarak deerlendirilmesi mmkndr.
100
nite 6

1 Pozitivizm temelde aadaki zelliklerden hangisiyle badar? a. e bakl anlama b. Emik yaklama c. Dsal faktrleri aratrmak d. Yorum yapma e. Hibiri 2. Yorumlayc Yaklam aadaki zelliklerden hangisiyle badamaz? a. Anlama b. Aklama c. Betimleme d. Hepsi e. Hibiri 3. Eletirel Yaklamn temel amac nedir? a. Toplumu korumak b. Yoplumu deitirmek c. Toplumu ykmak d. Hepsi e. Hibiri 4. Feminist ve Post modernist yaklamlar sosyolojiyi nasl grrler? a. Yeniliki b. Deiimci c. Muhafazakr d. lerici e. Hibiri 5. Aratrmalar hangi ltler kullanlarak tiplere ayrlrlar? a. Amalar b. Kullanm alan c. Zaman boyutu d. Bilgi toplama teknikleri e. Hepsi
1. 2.
Sosyoloji ve Dier Sosyal Bilimler Sosyolojinin ncleri Sosyolojinin Kurucular Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar Sosyolojiye Eletirel Bakan Yaklamlar Yntembilimsel Yaklamlar, Aratrma Tipleri ve Aratrma Teknikleri
SOSYOLOJ
3. 4. 5. 6.
Aratrma Sreci
8. 9. Sivil Toplum Kreselleme
102
nite 7

Sosyal aratrmalarn admlar
Aratrma Problemi Aratrma Amalar Aratrmann nemi Aratrmann Snrllklar Aratrmann Yaklam ve Sayltlar Aratrmann Yntemi Aratrmann Sre ve Maliyeti Aratrmann Kaynakas
nite Hakknda
Aratrmann admlarnn neler olduu gsterilecektir. Aratrma Probleminin nasl tanmland gsterilecektir. Aratrma Amalarnn nasl belirlendii incelenecektir. Aratrmann neminin nasl belirlendii incelenecektir. Aratrmann Snrllklarnn nasl ortaya konduu
gsterilecektir.
Aratrmann Yaklam ve Sayltlarnn nemi

gsterilecektir.
Aratrmann Yntemi hakknda nasl bilgi verildii

incelenecektir.
Aratrmann Sre ve Maliyetinin nasl hesapland

incelenecektir.
Aratrmann Kaynakasnn nasl yazld gsterilecektir.
Aratrma Sreci
103
renme Hedefleri
Aratrmann admlarnn neler olduunu reneceksiniz. Aratrma Probleminin nasl tanmladn reneceksiniz. Aratrma Amalarnn nasl belirlendiini reneceksiniz. Aratrmann neminin nasl belirlendiini reneceksiniz. Aratrmann Snrllklarnn nasl ortaya konduunu
reneceksiniz.
Aratrmann Yaklam ve Sayltlarnn nemini

reneceksiniz.
Aratrmann Yntemi hakknda nasl bilgi verildiini

reneceksiniz.
Aratrmann Sre ve Maliyetinin nasl hesaplandn

reneceksiniz..
Aratrmann Kaynakasnn nasl yazldn

reneceksiniz..
niteyi alrken
Bir aratrma problemi belirledikten sonra, onu zihinsel ve
mekanik faaliyetlerde bulunarak tanmlamaya alnz. amacn, nemini, snrllklarn yazmaya alnz.
Belirlediiniz problemi temel alan bir aratrmann Yapacanz aratrmann dayanaca kuramsal yaklam
belirledikten sonra sayltlarnz yazmaya alnz.
Setiiniz kuramsal yaklamla uyumlu aratrma

tekniklerinin neler olabileceini tasarlaynz.
Aratrmanzn maliyet ve sresi hakknda ngrlerde

bulununuz.
Kaynakanz APA sistemine gre yazmaya alnz.
104
nite 7
Aratrma Sreci
En basit tanmyla aratrma, soru ve sorunlara yant arama srecidir. A. Einsteinin de belirttii gibi soru ve sorun (problem) yoksa aratrma da yoktur. Aratrma dorusal (linear) admlarla gereklemez. Bunun yerine gelgitlerden oluan bir sre olarak ilerler. Ancak yine de aratrma srecinin aamalarn bilmek gerekir. Burada nemli olan aratrma srecindeki her aamada geriye dnlerek deiikler yapma olanann bulunmasdr.
Aratrmann Admlar
Bir aratrmann yaplabilmesi iin problemin tanmlanmas da yeterli deildir. Daha sonraki aamalarn da titizlikle yerine getirilmesi gerekir. Bir aratrma nerisi hazrlarken aadaki alt blmler zenle hazrlanmaldr. Problem Amalar nem Snrllklar Yaklam ve sayltlar Yntem Sre ve maliyet Kaynaka Genel olarak, aratrma nerisinde yer alan sz konusu altblmler, aratrma titizlikle tamamlandktan sonra raporun Giri ad verilen birinci blmnde yer alr. Ayrca Bulgular ve Tartma ile Sonu ve neriler olarak iki ayr blmn daha hazrlanarak rapor edilmesi gerekir. Baz aratrmalarda, neriler ayr olarak da verilebildii gibi neri yazlmayan aratrmalara da rastlanabilir. Bunun bir yaklam meselesi olduunun belirtilmesinde yarar vardr. nk baz sosyologlar byle bir grevi stlenmek istemezler ya da sosyolojiye yklemezler. Ayrca metin iinde okumay gletirecek detaylar, anket/mlakat formlar, haritalar gibi malzemelerin de raporun ekinde verildii belirtilmelidir.
Aratrma Sreci
105
Aratrma Problemi
lk aamada aratrma sorunu/problemi kavramn bilmek gerekir. Kiiyi zihinsel, psikolojik veya fiziksel olarak rahatsz eden her durum problem olabilir. Ancak konu ile problemi birbiriyle kartrmamak gerekir. rnein siyaset bir konu iken, siyasette kadnlarn dk oranda temsil edilmesi bir problemdir. Ayn ekilde salk bir konu iken, salk hizmetlerinin kalitesinin dkl veya salkta eitsizlikler birer problemdir. Problemin tanmlanmas ok kolay bir i deildir. Bu amala hem mekanik hem de zihinsel baz ilemlerde bulunmak gerekir. Ancak bu ilemlerin ezamanl olarak yrtlmesi gerekir. Birinin dierine ncelii yoktur. 1. Mekanik faaliyetler: Literatr taramak, alana gitmek ve sorunu yaayanlarla grmek, konunun uzmanlarna danmak. 2. Zihinsel faaliyetler: Problemi nce btnletirmek, sonra snrlamak ve en nihayet tanmlamak tr. Sosyal problemler yaamda tek bana ortaya kmazlar. Bu nedenle, nce bizi rahatsz eden problemi dier problemlerle btnletirmek gerekir. rnein salkta eitsizlikler probleminin o lkede uygulanan salk politikalaryla, ekonomik ve sosyal gelimilik dzeyi ile ve hatta tp eitimiyle bile ilikisi olduunu ortaya koymak gerekir. Ancak salk politikalarnn siyasetin; sala ayrlan payn dk olmasnn ekonominin ve hekimlerin tutumlarnn da eitimin ncelikli alma alan olduunu dnerek, sosyolojik adan aratrma problemini salkta sosyal eitsizliklerile snrlamak mmkndr. Ancak bu da yeterli deildir. nc bir aamada problemi tayanlar da ieren biimde tanmlamak gerekir. rnein burada kadnlarn veya yallarn salk hizmetlerinden daha dk yararlanmas ynnde bir problem tanmna ulamak mmkndr. Ancak bu zihinsel ilemleri yaparken, bir yandan da bu alanda yaplm yerli ve yabanc kaynaklar okumak, sahaya gitmek ve salk sosyolojisi alan uzmanlarla grmek yerinde olacaktr. Sosyal problemleri almann glkleri arasnda unlar saylabilir (Soraka ve Bryjack, 1995): 1. Bir sosyal aratrmacy rahatsz eden olaylarn ou, sonular itibariyle sosyal olmasna ramen kendileri sosyal olmayabilir. rnein deprem, , heyelan, sel gibi birok olayda kitlesel can
106
nite 7
kayplar olmasna ramen bu olaylarn kendileri doal olaylardr. Bu nedenle A. Giddensn insan rn afetler (human-made disasters) kavramna bavurarak, fay veya heyelan hattn yerleime aan yerel ynetimler veya burada denetimsiz konutlarda oturmak zorunda kalan insanlara ynelik sosyal problemler belirleyerek aratrmak ve toplumu risklerden haberdar ederek hazrlamak mmkndr. 2. Olaylarn sosyal problem olarak kabul edilmesinde hem nesnel hem de znel koullar birlikte rol oynarlar. rnein trafik, her yl binlerce kiinin hayatnn kaybetmesine yol aarak artk bireysel bir sorun olmaktan kmtr. Ancak belirli bir yere st geidin yaplmas, ancak nemli/gl bir kii veya yaknnn kaybndan sonra mmkn olabilir. Ayn ekilde evresel sorunlara ilgi de, sadece nesnel deil baz znel ltlere bal olarak artabilir. 3. Sosyal problemler ou zaman olaylar ortaya ktktan sonra aratrlmaktadr. Bunun temel nedenlerinden biri etik kayglarla insanlar dorudan etkileyecek deneysel aratrmalarn nceden yaplmamasdr. Bu nedenle kestirimler sadece olaslk dzeyinde kalmakta ve ciddiye alnmamaktadr. Olaylar ortaya ktktan sonra sonular itibariyle ve ikinci elden verilerle incelenebilmektedir. nsanlar hastalandktan veya ldkten sonra geride kalanlarla aratrma yaplabilmektedir. 4. Dier nemli bir faktr ise, sosyologlarn sorunlar aratrmalar ve zm yollar nermelerinin politik destek olmadan fazla bir ey ifade etmemesidir. Politikaclarn ise, uzun vadede sonu alnacak hibir yatrma kolaylkla girimedikleri bilinen bir gerektir. Ayrca kaynak yaratma, yeni vergiler demek olacandan politikaclar sosyal problemleri aratrmak iin ikna etmek gtr. Sosyolojinin ilgilendii tm problemler ayn dzeyde deildir. Nelerin hangi dzeylerde ele alnacan bilmek asndan baz snflamalar gzden geirmekte yarar vardr (Soraka ve Bryjack, 1995): 1. Kresel sorunlar: Dnya apnda blge ve lke sorunlarn aan sorunlardr. Sava ve atma, nfus hareketleri ve gler, evresel tahribat bunlarn banda gelir. 2. Toplum dzeyinde sorunlar: Bunlar toplumdan topluma deien sorunlardr. Kentleme, sosyoekonomik eitsizlikler, su rnek olarak verilebilir. 3. Aile ve bireysel dzeyde sorunlar: ailenin zlmesi, cinsellik, bamllk, hastalk ve salk bakm gibi.
Aratrma Sreci
107
Aslnda burada gzden karlmamas gereken nemli nokta sorunlarn her dzeyde nemli olabilecei ve aratrlabileceidir. nk salk ve hastalk bireysel bir sorun gibi grnse de, hem kresel hem de sosyoekonomik eitsizliklerden ok etkilenen bir sorundur. Nitekim Trkiyede salk hizmetlerinde yapsal deiikliklere gidilmesi, salk personeline performansa dayal demeler yaplmas, hasta katk paynn arttrlmas, hep IMF gibi kresel aktrlerin dayatmasyla ortaya ktndan bireysel olmaktan ok toplumsal ve kresel boyutlar kazanmtr. Aratrma probleminin aratrmaya deer bulunmas, gerekletirilmesi ve dolaysyla bilime katk salamas da baz koullara baldr: 1. nemli/anlaml (significant) bir sorun mu? Sonu olarak aratrmann bir maliyeti vardr ve harcanan emek, zaman ve parann karlnn alnmas beklenir. 2. Gncel bir sorun mu? ou kez baz problemler baz kesimler iin artk nemini kaybetmi olabilir. 3. Aratrlabilir mi? Sorunun mevcut bilimsel aratrma teknikleriyle aratrlabilir ekilde ortaya konmas beklenir. rnein demokrasi veya yabanclama iin lme aralar varsa nesnel bir inceleme yaplabilir. Metre olmadan uzunluk llemeyecei gibi, sosyal bilimlerin zellikle pozitivist kanadnda bu koul nem kazanr. 4. zgn/orijinal bir sorun mu? Daha nce defalarca aratrlm problemler de aratrlabilir ancak belirli bir sre gemesi veya mekn farkllamas ile karlatrma olana salanmas beklenir. 5. Maliyet/bte ve zaman hesaplamas uygun mu? Bu konularda gereki hesaplamalar yapmak gerekir. 6. Aratrmac riskleri karlamada alternatif bir plana (B Plan gibi) sahip mi? yle problemler vardr ki, aratrma srasnda kan engeller yznden aratrlamaz. rnein doal veya terr gibi insan rn afetler yznden sahaya gidilemeyebilir. Bu durumda nasl bir yol izlenebileceinin nceden dnlmesi gerekir.
Aratrma Amalar
Problem tanmlandktan sonra, aratrma nerisinin en nemli ikinci aamas amalarn yazlmasdr. Bir sosyal aratrmada amalar iki ekilde yazlabilir:
108
nite 7
1. Hipotezler halinde ama yazmak: Bu daha ok doa bilimlerine yknmeci biimde ama yazmak yoludur. Hipotez aslnda baml (sonu) ve bamsz (neden/etken) deikenler arasnda iliki kuran bir nermedir. Ancak sosyal olaylar ou zaman tek bir nedene bal olarak ortaya kmadklar iin ok sayda hipotez yazmak gerekir. rnein boanmalarn artn problem edinen bir aratrmada boanma baml deikendir. Ancak boanma zerinde ekonomik nedenlerden elerin yana ve hatta ocuk sahibi olup olmadklarna kadar pek ok bamsz deiken etkili olabilir. Boanmann tek bir nedeni olmad iin teke tek bir neden sonu ilikisi zaten kurulamaz. Burada aslnda istatistiksel olarak farkszlk ya da bo/sfr hipotezi (null hypothesis) kurulmakta ve daha ok iki deiken arasnda bir ilikinin var olup olmad sorgulanmaktadr. Doa bilimlerine yknerek yazlmakla birlikte, snan metalin genilemesi rneinde olduu gibi, snmann neden, genlemenin sonu olduu gibi bir vargya ulalamad iin, hipotez formle ederek sosyal bilimlerde aratrma amac yazmann pek de uygun olmayaca sylenebilir. 2. Amalar sorular halinde yazmak: Aratrma amalarnn hipotezler halinde yazlmasnn uygun olmad grne alternatif olarak nerilen zm amalar sorular halinde yazmaktr. rnein ayn ekilde boanma problemini aratrrken, Boanmalarda arta yol aan faktrler nelerdir? veya Boanmalarn artmasnda rol oynayan etmenler nelerdir? ya da Boanma en ok kimler arasnda grlmektedir? eklinde sorulara yant aramak aratrmann amac olabilir. Kukusuz her aratrmada birden fazla soruya yant aranabilir. Ancak baz eitimci ve psikologlarn tek bir aratrma sorusu sorarak aratrma yaptklar belirtilmelidir. Oysa sosyal bilimlerin ounda, zellikle de sosyolojide hem ikinci elden verilere dayanlarak aratrma yaplmas hem de olaylarn karmakl yznden tek probleme veya amaca ynelik bir aratrma planlamak ve yrtmek pek gereki grnmemektedir. Bu daha ok laboratuvar koullarnda deney yaparken tek bir soruna ynelmek ve daha sonra bundan tek bir yayn yapmak geleneinin bir parasdr. Oysa sosyal bilimlerin ounda, daha nce bakalar tarafndan toplanlan bilgi ve belgeden de yararlanld iin bu tr snrlamalara gitmek pek mmkn grnmemektedir. Kald ki, geni apl alan aratrmalarnda btncl bir bak asyla ok ynl bilgi toplamak iin ok sayda aratrma amac yazmak, hem kapsam/ierik hem de maliyet asndan daha uygundur.
Aratrma Sreci
109
Aratrmann nemi
Yaplacak aratrmann neye hizmet edecei, dier bir ifade ile katksnn ne olaca bu alt blmde yazlr. Daha nce byle bir problem zerinde odaklaan aratrmann yaplmam olmas onun nemini arttrr. Bazen de nceki aratrmalarda sorgulanmayan bir boyutun eklenmesi, rnein aile aratrmasna aile ii iddetin eklenmi olmas aratrmaya deer katabilir. Daha nce uygulanmayan aratrma tekniklerinin, rnein nitel tekniklerden odak grup almasnn kullanlmas veya birden fazla aratrma tekniinin bir arada kullanlmas da aratrmann nemini arttrabilir. Aratrmann bu alt blm aratrmann gerekesi gibi dnlebilir. nk aratrma amalar nelerin inceleneceini gsterirken, nem blm toplanan bilgilerin neye hizmet edeceini, nerede kullanlacan anlatr.
Aratrmann Snrllklar
Bu alt blmde aratrmada yaplmayanlar kadar aratrma srasnda karlalan glkler ve bunlarn nasl yenildii anlatlr. rnein bir aile aratrmasnda aile yelerinin salk problemlerinin tbbi ynyle ilgilenilmedii veya psikolojik analizlerinin yaplmadn belirtmek uygun olabilir. Bu tr aklamalar neyin neden yaplmadnn da yant niteliindedir. Szgelimi aratrma srasnda ulalamayan kiiler yerine kimlerin seildii veya hangi sorularn ilenmediini belirtmek gerekir. Sre asndan sarkmalar varsa, bunlarn da akland yer burasdr. Ayrca B plan uyarnca yaplan her trl dzenlemenin bu altblmde ayrntlaryla anlatlmas aratrmann geerlik ve gvenirliine katkda bulunur.
Yaklam ve Sayltlar
nsan ve toplum hakkndaki kabullere gre, farkllaan sosyolojik kuramsal ve metodolojik yaklamlarn hangisinden hareket edilerek aratrmann yrtlecei veya yrtld hakknda bilgi vermek gerekir. Aratrmann kuram ve uygulama btnl asndan en nemli blmdr. Seilecek aratrma tekniklerinin i tutarllnn denetlenmesi asndan bu blm nemlidir. Ayrca kabul edilen kuramsal yaklamn belirtilmesi kadar, ona temel olan nermelerin de tekrar alanda aratrlmasna gerek olmadan kabul olan sayltlar (assumptions) hakknda da kaynak gstererek bilgi vermek gerekir. rnein atmac yaklamdan hareket eden bir aratrma, artk atma var m yok mu diye aratrmaz. Sadece bunu saylt olarak
110
nite 7
kabul ettiini kaynak vererek belirtir. nk atmac Yaklam atmay nceden kabul eder. Aratrmada yaplacak olan ise, atma trlerini, atma srecini veya atmaya yol aan faktrleri ortaya karmaktr. te yandan Sembolik Etkileimci bir yaklam daha ok mikro znel srelerle ilgilendii iin nitel aratrma tip ve tekniklerini tercih edecektir. te tm aratrmann i tutarl, geerlik ve gvenirlii asndan bu blmde verilen bilgiler byk nem tar ve okuyucu kadar aratrmacya da yol gsterir.
Yntem
Aratrmalarda bata evren ve rneklem olmak zere kullanlan tm aratrma teknikleri hakknda yeterli bilgi bu altblmde verilir. Aratrmann yaklam ve sayltlar blmyle tutarl olarak seilen ve uygulanan aratrma tipi hakknda ncelikle bilgi vermek gerekir. rnein betimsel bir aratrma ise burada kullanlan anket ve mlakatlarn nasl gelitirildii, pilot alma yaplp yaplmad, formlarn ka sorudan olutuu ve nasl uyguland ayrntl olarak anlatlr. Daha sonra toplanan verilerin hangi istatistiksel teknikler kullanlarak analiz edildii hakknda da bilgi vermek gerekir. Eer aratrma nitel bir aratrma ise, seilen aratrma tekniklerinin neler olduu ve sahada nasl uyguland anlatlr. Sz gelimi odak grup almas yapldysa gruplarn nasl oluturulduu, kimlerin moderatrlk yapt, toplantlarn ka saat srd, nasl kaydedildii ve toplanan verilerin nasl zmlendii hakknda ayrntl bilgi verilir.
Sre ve Maliyet
Aratrmalar ou zaman belirli bir zaman iinde yrtlr. rnein aratrma bir tez olacaksa belirli bir eitim dnemi iinde tamamlanmak zorundadr. Bu gibi durumlarda aratrma genelde tek bir kii tarafndan yrtleceinden, maliyet unsuru nemle gzetilerek daha dar erevede yrtlr. Buna karlk, eer aratrma mali adan destek bulunarak gerekleecekse o zaman daha geni tutulabilir. Ancak bu durumda da kaynak salayclara belirli sre taahhdnde bulunmak gerekir. Aratrmada ka kiinin ne kadar sreyle ve ne kadar cretle alaca hesaplanarak btesi oluturulur. niversitelerin Bilimsel Aratrma Proje Fonlar, ulusal, yerel ve hatta uluslararas aratrma fonlarndan destek alnarak yrtlecek aratrmalarda ilan edilen koullara uygun sre ve maliyet hesaplar yaplr.
Aratrma Sreci
111
Kaynaka
Aratrmalar bilginin birikimli olarak ilerledii ana dncesinden hareketle yrtldnden nceki aratrma raporlarnn, konuyla ilgili ulusal ve uluslararas bilimsel dergilerde yaynlanm makalelerin taranmas gerekir. Bu, planlanan ve yrtlen aratrmann yapaca katknn gsterilmesi asndan da gereklidir. Aratrmada toplanlan bilgilerle nceki aratrmalarn bulgularnn karlatrlmas hayati nem tar. nk aratrma raporu yazlrken sadece eldeki aratrma bulgularn betimlemek yetmez. Toplanan bulgularn deerlendirilmesi iin ncekilerle tartlmas gerekir. Bu nedenle aratrmalarda kaynaka ok nemli bir gsterge olarak zenle hazrlanmal, deinilen almalara mutlaka kaynakada da yer verilmelidir. Referans gsterme ve kaynaka yazmada eitli yollar bulunsa da nemli olan, aratrma nerisi ve raporunda bandan sonuna kadar tek bir sistemi tutarl olarak izlemektir. Sosyal bilimler ve sosyolojide son yllarda APA denilen ve Amerikan Psikoloji Dernei tarafndan gelitirilen sistem daha pratik bulunarak yaygn ekilde kullanlmaktadr.
112
nite 7
zet
Bir aratrmann yaplabilmesi iin bata problemin tanmlanmas olmak zere eitli aamalarn yerine getirilmesi gerekir. Bir aratrma nerisinde srasyla problem, amalar, nem, snrllklar, yaklam ve sayltlar, yntem, sre ve maliyet, kaynaka hakknda bilgiler verilir. lk aamada aratrma sorunu/problemi kavramn bilmek zorunludur. Kiiyi zihinsel, psikolojik veya fiziksel olarak rahatsz eden her durum problem olabilir. Ancak konu ile problemi birbiriyle kartrmamak gerekir. rnein siyaset bir konu iken, siyasette kadnlarn dk oranda temsil edilmesi bir problemdir. Ayn ekilde salk bir konu iken, salk hizmetlerinin kalitesinin dkl veya salkta eitsizlikler birer problemdir. Problem tanmlanrken bir yandan mekanik faaliyetlerde bulunmak rnein literatr taramak, alana gitmek ve sorunu yaayanlarla grmek, konunun uzmanlarna danmak; te yandan da zihinsel faaliyetlerde rnein, problemi nce btnletirmek sonra snrlamak ve en nihayet tanmlamak gerekir. Problem tanmlandktan sonra aratrma nerisinin en nemli ikinci aamas amalarn yazlmasdr. Bir sosyal aratrmada amalar sorular veya hipotezler olarak iki ekilde yazlabilir. Yaplacak aratrmann neye hizmet edecei dier bir ifade ile katksnn ne olaca nem alt blmnde yazlr. Aratrmann snrllklar blmnde aratrmada yaplmayanlar kadar, aratrma srasnda karlalan glkler ve bunlarn nasl yenildii anlatlr. Yaklam ve sayltlar alt blmnde, insan ve toplum hakkndaki kabullere gre farkllaan sosyolojik kuramsal ve metodolojik yaklamlarn hangisinden hareket edilerek aratrmann yrtlecei veya yrtld hakknda bilgi vermek gerekir. Aratrmann kuram ve uygulama btnl asndan en nemli blmdr. Yntem alt blm ise, aratrmalarda bata evren ve rneklem olmak zere kullanlan tm aratrma teknikleri hakkndaki bilgileri ierir. Aratrmann yaklam ve sayltlar blmyle tutarl olarak seilen ve uygulanan aratrma tipi hakknda ncelikle bilgi vermek gerekir. Aratrmalar bilginin birikimli olarak ilerledii ana dncesinden hareketle yrtldnden nceki aratrma raporlarnn, konuyla ilgili ulusal ve uluslararas bilimsel dergilerde yaynlanm makalelerin taranmas ve kaynakada gsterilmesi gerekir.
Aratrma Sreci
113

1. Aadakilerden hangisi bir aratrma nerisinde yer almaz? a. Bulgular ve tartma b. Kaynaka c. Sre ve maliyet d. Amalar e. Problem 2. Bir aratrma problemi tanmlanrken hangi faaliyetlerde bulunulur? a. Zihinsel faaliyetler b. Mekanik faaliyetler c. Ritmik faaliyetler d. a ve b e. Hibiri
3. Aratrma amalar nasl yazlabilir? a. Hipotezler halinde b. Sorular halinde c. Kodlamalar halinde d. a ve b e. Hepsi 4. Bir aratrmann yntem blmnde hangi bilgiler yer almaz? a. Aratrma tipi b. Aratrma Teknii c. rneklem d. Evren e. Tartma 5. Bir bilimsel raporda kaynaka yazarken en nemli nokta nedir? a. Yararlanlan tm kitaplar gstermek b. Tek bir referans sistemine sadk kalmak c. Ulusal kaynaklar kadar uluslararas kaynaklar kullanmak d. Hepsi e. Hibiri
114
nite 7
1. 2.
Sosyoloji ve Dier Sosyal Bilimler Sosyolojinin ncleri Sosyolojinin Kurucular Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar Sosyolojiye Eletirel Bakan Yaklamlar Yntembilimsel Yaklamlar, Aratrma Tipleri ve Aratrma Teknikleri Aratrma Sreci
SOSYOLOJ
3. 4. 5. 6. 7.
Sivil Toplum
9. Kreselleme
116
nite 8

Tarihsel Geliim Devlet ve Sivil Toplum likisi slam ve Sivil Toplum Kavramsal Aklk Sivil Toplum Kurulular Sivil Toplumun Yeniden nas
nite Hakknda
Sivil toplum kavramnn tarihsel arka plan gsterilecektir. Devlet ve sivil toplum arasndaki iliki incelenecektir. slam toplumlarnda sivil toplumun ortaya k
tartlacaktr.
Sivil toplum kavramna aklk kazandrlacaktr. Sivil toplum kurulularnn ilevlerinin eletirel
deerlendirilmesi yaplacaktr.
Sivil toplum kurulularnn zellikleri ve tipleri

incelenecektir.
Sivil toplumun yeniden inas konusundaki grler

incelenecektir.
Sivil Toplum
117
renme Hedefleri
Sivil toplum kavramnn tarihsel gemiini reneceksiniz. Devlet ve sivil toplum arasndaki ilikiyi reneceksiniz. slam lkelerinde sivil toplumun ortaya kn
reneceksiniz.
Sivil toplum kavramnn zelliklerini reneceksiniz. Sivil toplum kurulularnn ilevlerinin reneceksiniz. Sivil toplum kurulularnn zelliklerini ve snflamalarn
reneceksiniz.
Sivil Toplumun yeniden inas konusundaki grleri

reneceksiniz.
niteyi alrken
Sivil toplum kavramnn Bat toplumlarnda hangi koullara
bal olarak nasl ortaya ktn aratrnz. kan farkl gelenekleri karlatrnz.
Batda devlet ve sivil toplum arasndaki ilikide ortaya Neden slam lkelerinde sivil toplumun ortaya
kamayacann dnldn aratrnz. kullanldn sorgulaynz. ne olduunu tartnz.
Sivil toplumun hangi gerekeyle asker olmayan anlamnda Sivil toplum kurulularnn Trkiyede en nemli ilevinin evrenizden bir sivil toplum kuruluu seerek sahip
olduu zellikleri literatr ile
Karlatrnz ve farkllklarn sebeplerini tartnz. Yeni toplumsal hareketlerin temel zelliklerini aratrnz.
118
nite 8
Sivil Toplum
Sosyolojik adan sivil toplum kavram ok ey ifade eder. Sosyolojiyi anlamak iin sivil toplumun ne olduunu ve nasl ortaya ktn bilmek gerekir. Herkesin zerinde anlat bir tanmn yapmak pek mmkn deilse de, sivil toplum kuramsal olarak, devlet yaps ve onu oluturan siyasal kurum ve rgtlerin dnda kalan alan ve faaliyetleri ifade etmede yaygn olarak kullanlr. Ayrca bu faaliyetlerin ounlukla devlet ve birey arasnda kalan alana ynelik olduu kabul edilir. Ksaca sivil toplum, devlet veya siyasal alan dnda kalan toplumsal alan olarak grlr. nl Alman sosyologu Jurgen Habermas tarafndan da kamusal alan olarak tanmlanr. Gnmzde devlet ve sivil toplum atan alanlar olarak kavramlatrlmaktadr. Daha dorusu liberal gr, devlet ve sivil toplumu byle bir konumlandrmadan yarar umar. Kutuplam bir devlet karsnda sivil toplum anlay her ikisi arasnda bulunan diyalektik ilikinin bulanklamasna yol aar. Oysa Sunar (1998)n da belirttii gibi, esas atmalar devlet ve eitli kesimleri temsil eden sivil toplum rgtleri arasnda deil, daha ok kar grubuna dnen, rnein sermaye ve emek, toprak sahibi olanlar ve olmayanlar, kadnlar ve erkekler, eitli dinsel cemaatler veya laikler arasndadr. ou kez eitsiz g ilikileri mcadelesinde galip gelenler iktidara da talip olurlar ve devleti ele geirirler. Bundan sonra mcadele devlet olanaklarn kullanarak yrtlr. Dier bir ifade ile atmalar, hem sivil toplum kesimleri hem de onlarn devlet iinde olan temsilcileri araclyla yrtlr. Bu yzden devlet ve sivil toplum kutuplamas, olgulara yzeysel ve eksik bakmak anlamna gelir. Kald ki tarihsel olarak da balangta sivil toplum daha farkl ekilde kavramlatrlmtr.
Tarihsel Geliim
Sivil toplum kavramyla ilgili literatr incelendiinde, 18.yzyln sonuna kadar devlet ve siyasal toplumla e anlaml olarak ve tpk klasik Atina ve Roma dnemlerindeki anlamyla kullanld grlr. lkada Aristo ile modern dnemde Kant ve ve Lockun sivil toplum olarak tanmladklar ey benzer biimde sivil devlettir (etat civil). Bundan kastedilen ise, despotik keyfi idarenin yerine kanun ve dzenin egemen olduu bir ynetimi getirmektir. nl filozof Thomas Hobbesun da ifade ettii gibi, kanun ve dzenin egemen olabilmesi iin insanlarn zgr iradesiyle egemenlii devlete ve onun ynetici-
Sivil Toplum
119
lerine devretmesi gerekir. Sonu olarak bu dnemde klasik anlamyla devlet ve sivil toplum ayn eydir. Ancak 18. yzyln ortalarndan itibaren bu anlayta deimeler ortaya kmtr. John Keane (2004)a gre bu kavramn Avrupada ortaya k ve geliiminde drt dnemi birbirinden ayrmak mmkndr: 1. lk aamada, 18. yzyln ortalarndan balayarak sivil toplum ve devlet kavramlar arasnda farkllamalar ortaya km ve anayasal devletin otoriter olabilecei varsaylarak; onun iinde sivil toplumun nasl korunacana dair ilkeler belirlenmeye balamtr. 2. kinci aama olarak, daha sonra sivil toplum ve onun iindeki alt gruplarn kendilerini savunmalarnn meruiyeti konusu tartmaya alarak daha ileri bir aamaya gelinmitir. 3. nc aamada ise, sivil toplumun kendini dengelemekten uzaklaaca ve denetime ihtiyac olduu fikrine ulalmtr. Sivil toplumun zgrlnn atma reten bir srece dnmesi kaygs uyanmtr. te 19. yzyln bana denk gelen dnemde Alman filozof Hegelinkine benzer biimde bir sivil toplum anlayna ulalmtr. Hegel aile, sivil toplum ve devlet zerinde nemle durarak, sivil toplumun devlet ve ailenin bir sentezi olduunu savunmutur. Hegel, ayrca sivil topluma olduka olumsuz bakarak devlet tarafndan denetlenmesinden yana olmutur. 4. Son aamada ise, tekrar sivil toplumun bamsz bir alan olarak devlet tarafndan basklanmasnn nne geilmesi savunulmaya balanmtr. Bugnk anlamnda sivil toplum devletten bamsz bir alan olarak grlmektedir. Sivil toplum tartmalarnda en nemli konulardan biri, devletten bamszlk ya da devlet karsnda zerk toplum vurgusudur. Burada temel sorular kimin bamszl, kimin gc ve kimin devletidir. Diamonda gre sivil toplum, kendi kendini yaratan, kendi kendini srdrebilen, devletten bamsz rgtl toplumsal yaam alandr. Birok yazar, devlet ile aile arasnda, devletten ayr ve zerk bir alana gndermede bulunur. Ancak gerek yaamda byle olmayabilir. rnein Trkiyede baz sivil toplum kurulular menfaatleri gerei devlet ile btnlemekte saknca grmemiler, devlet desteini alarak muhalifleriyle mcadele etmilerdir. Szgelimi iverenler veya iiler kendilerine yakn iktidarlarla ittifak kurmaktan ekinmemilerdir. Hatta bir keresinde bir iverenler dernei (TSIAD), gazete ilanlaryla iktidardaki sosyal demokrat partiyi (CHP) devirmede misyon stlen-
120
nite 8
mi ve baarl olmutur. te yandan, bir sivil toplum kuruluu zamanla siyasallama derecesini ykselterek siyasal partiye dnebilir. Bunun bir rnei Almanyada Yeiller Hareketidir. Bu hareket zamanla Yeiller Partisine dnmtr. Bu yzden devletten bamszlk tartmal bir konudur. Hele sve gibi toplum ve hkmet ayrmnn, iktidarn pratiinde pek fazla anlam ifade etmedii lkelerde bu argmann fazlaca bir deeri kalmamaktadr. nk isizlik ve ocuk yardmlar yapan devlet tm vatandalarna toplumsal refahtan byk bir pay vermekte sadece retim deil datmda da genel toplum karn gzetmektedir. Bu durumda devlet ve toplum o kadar i iedir ki, siyasal alan ile toplumsal alan ayrmak son derece glemektedir.
Devlet ve Sivil Toplum likisi

Bununla birlikte devlet-sivil toplum ilikisini gstermede farkl gelenek bulunduu sylenebilir (Cohen ve Arato, 1992; Sarbay, 2000): Alman Gelenei: Bu gelenek Hegel ve Marks ile balar. Sivil toplumu devletin paras olarak kabul eder. Aralarnda araclar olduunu kabul etmekle birlikte ikisini farkl iki alan olarak grmez. Fransz Gelenei: Tocqueville tarafndan temsil edilir. Sivil toplum ile devlet arasnda politik toplumun bulunduunu ve bunun nemli olduunu savunur. talyan Gelenei: Gramsci tarafndan savunulan politik toplumla devletin ayn olduunu ya da zde olduunu savunan grtr. Ayrca, Yeni-Marksistler ekonominin sivil topluma dahil olmasna alrlar. Yeni-Liberaller ise, sivil toplumu ekonomiye indirgerken, Yeni-Muhafazakrlar sivil toplum ile burjuva toplumunu zdeletirerek devlet kartl yaparlar. Ancak bu grleri ar bularak devlet ve sivil toplum kartl yerine, onlarn birbiri iine girerek etkiletiklerini kabul eden almalar daha fazladr. te yandan "Sivil toplum kavramlatrmasnn liberal dncelerle sk skya balantl olmas, onu nemsiz klar m?" sorusunun tartlmas gerekir. lk bakta liberal temelinden koparldnda fazla bir anlam ifade etmeyecek gibi grnse de, onun kaynakland temelleri aarak ok geni kitlelere mal olduu tartmasz bir gerekliktir. te yandan farkl kar gruplarnn ekimesi gibi bir kavramlatrmas da Gramsci tarafndan yaplm olan sivil toplumun nemi inkr edilemez. Bu nedenle Sunar (1998)n da belirttii gibi, onu liberal olma-
Sivil Toplum
121
yan alana ekerek ve bylelikle de liberal balantlarn genileterek, rnein vatandalk ve kamu fikri zerinde younlaarak, sivil toplumu tartmak mmkndr. Ancak Trkiye gibi lkelerde farkl cemaatlerin demokrasi ve sivil toplum ad altnda ok temel evrensel referanslar bile deitirme abalar bulunduundan, konunun artk basit bir sivil toplum dzeyinden kp, ciddi siyasal rejim deitirme talebine dnme kapasitesine sahip olduu sylenebilir. Bu konuda yeni muhafazakrlk ad altnda ykselen grler nemlidir. Onlar devletin kendi bana nemini reddederek, giriimci bireyler tarafndan denetlenmesini talep etmektedirler. Devletin klmesi ve zelletirme politikalar ile de bu taleplerin paralel gitmesi liberal balantlarn kant olarak grlebilir.
slam ve Sivil Toplum

eitli dinler ve onlarn sivil topluma dnme kapasiteleri konusunda da eitli tartmalar bulunmaktadr. rnein Ernest Gellner, slamiyet ve sivil toplumun badaamayacan ileri srmesiyle tannmaktadr. Ona gre, mminler cemaatinde bamsz hareket edemeyen bireyler, sivil toplumun kurulaca trde ara rgtlenmelerin yap talar olamazlar. Ayrca ona gre devlet ve birey ya da aile arasnda, sendikalar, siyasal partiler, dinsel rgtlenmeler, bask gruplar ya da dernek ve kulplere benzer sivil toplum ara rgtlenmeleri u anda yklm bulunan nceki Demir Perde lkelerinde olmad iin, onlar da Bat gibi olamamlardr. Ayrca piyasa ekonomisi sivil toplumun n kouludur. Gellnere gre, dier tm dinler laikleirken; sadece slamiyet, hkm srd topraklarda ahali zerinde etkisini hi azaltmadan srdrd. Bu gzlemlere kar Elizabeth zdalga (1998) Trkiyede Osmanl dneminden balayarak hem devlet hem de toplum laiklemitir. Anayasa ve yasalar slam Hukukundan bamsz olarak yaplmtr. Ayrca cemaati ve liberal deerleri bir arada grmek mmkndr. derken, 10 yl nceden bugnleri adeta tarif etmitir. zellikle iktidardaki Adalet ve Kalknma Partisinin muhafazakr demokrat olduklarn iddia eden resmi grleri de bu ekilde okunabilir. Diyalektik olarak da kartlarn birlii (unity of opposites) ilkesi uyarnca bu mmkndr. te yandan burada bir parantez aarak belirtilmesinde yarar olan bir konu ise, laiklikleme ve laiklik ideolojisi arasndaki ayrmdr. Nitekim Niyazi Berkes, laiklemenin sosyolojik bir sre iken, laikliin bir ideoloji olduunu syler. Bu balamda laikleme, byk lde bireylerin iradesinden bamsz olarak iinde bulunulan koullarn
122
nite 8
sonucu olarak ortaya kan bir sretir. Bu yzden Gellnerin slamiyetin laikleemeyecei vargs, ideolojiyi toplumsal gerek sanmak yanlgsndan ibarettir. Ayrca onun kktendincilii laiklemeye tepkiler olarak kullanmas ve slamiyeti laiklemeye bakl olarak grmesi de eletirilir (zdalga,1998). te yandan Trkiyede Kemalizm, otoriterlik ve sivil toplumun gelimesi konusunda da baz deerlendirmeler bulunmaktadr. Bunlardan en nemlisi Kemalizmin laikletirici birok devrim yapmasna karlk baz sivil toplum olarak dnlebilecek dinsel cemaat tipi rgtlenmelere izin vermemesidir. zdalga (1988)ya gre zellikle bu rgtlenmeler, slami bir eilime sahip olduklarnda rejim tarafndan kstlanmlardr. Trkiyede dinsel cemaatler bu nedenle kart eilimlerin taycs olmu ve dolaysyla bazen ok seslilik ve demokrasi temsilcisi olarak alglanmtr. Ayn ekilde hem laik rejim hem de muhalifler birbirini sivil toplum ve demokrasi dman olarak alglam ve sulamtr. te yandan dinsel cemaatler arasndaki ayrma ve mcadele gz ard edilmitir. Oysa zdalgann da belirttii gibi, esas mcadele laik ve slamclar arasnda deil, slamclarn kendi aralarndaki mcadelede aranmaldr denilebilir. nk sivil toplum anlamnda en gl rgtlenmeye sahip olanlar onlardr. Gerek cemaat vakflar gerekse onlarn uzantlar olan holdingler son derece gldr. Ortadoudaki mistik devlet anlaynn da sivil toplumun gelimesini engelleyici potansiyelinden bahsedenler bulunmaktadr. rnein Sariolgaham (1998)a gre, Ortadounun tamamnda vatandalarn ounluu devlete itaatkrdr ve bunun kayna mistik bak asdr. Otoriteye meydan okumak, maddi karlar peinde komak olarak grlr ve olumsuzlanr. Ayrca giriimci snfn zayfl da deiimi yavalatan bir faktrdr. Gvenlik kaygs da otoriteye bamlln dier bir nedenidir. Rejimin gvenlii nde gelir. Devletin doas korku ve gvensizlii besler. Greli deimeye ramen devletin arl baskndr ve bu durum sivil toplumu zayflatr. Ayrca blgede airet yaps da bireylerin bamsz hareket kabiliyetini snrlar. Bakalarna kolay kolay gvenmezler ve duygusaldrlar. Bu tr yapnn hkim olduu blgede sivil toplumun rgtlenmesi zordur. Ayrca istikrarszlk nedeniyle toplumsal dzeyde olduka fazla siyasallamlardr. Bamsz davrananlardan phelenilir. Toplumsal istikrarn yansra bireyin kendine olduu kadar bakasna gvenecei koullar olmadan sivil toplum geliemez. Sonu olarak kltrel
Sivil Toplum
123
engeller Ortadounun deiimi iin gerekli gc retememitir. Tm bu deerlendirmelerin, ksmen de olsa Trkiye iin de geerli olduunu sylemek yanl olmaz. Ancak Trkiye blgesinde tek laik, demokratik hukuk devleti olarak sivil toplum olma yolunda ok byk avantajlara sahiptir. Trkiyede sosyologlar sivil toplumun iinde Halk Sosyolojisi (Public Sociology) yaparak yer almaktadrlar.
Kavramsal Aklk
Sivil toplum kavramna ilikin olarak ayrca bilinmesi gereken baka noktalar da vardr (zden, 2008):
1. Gelimi toplumlarda devletin temel sorumluluklar ve ykmllkleri snrlanmtr. Bu toplumlarda devlet, sivil toplumun destekisi olarak ikincil konumdadr. Ayrca devlet, sivil toplum kurulular arasnda ortak karn korunmas adna hakem rol oynar. Buna karlk gelimekte olan lkelerde devletin faaliyet alan daha genitir. Sivil topluma gven tam gelimedii gibi daha dar alanda faaliyet gsterilir. 2. Sivil toplum zellikle Trkiyede sivil-asker ikiliinden hareketle, askeri olmayan anlamnda da kullanlmaktadr. Oysa sivil toplumun kart siyasal toplumdur. Siyasal toplum ise, sivil ve askeri brokrasiyi, devleti ve kurumlarn, siyasal partileri de kapsayan ok daha geni bir alandr. 3. Sivil toplum denilince yalnzca sivil toplum kurulular (STK) anlalmaktadr. Oysa sivil toplum ok daha geni bir kavramdr. Sivil toplum iinde rgtlenmemi kesimler de temsil edilir. Sivil toplum kurulular, sivil toplumun kendisi deil ve fakat en nemli parasdr. Sivil toplum faaliyetleri resmi rgtlenme olmakszn da gerekleebilir. Toplumun deiik kesimlerinin mitinglerde pro testo gsterileri veya yardmlama giriimleri sivil toplum faaliyetidir. Daha sonra bu faaliyetler rgtlenerek STKya dnebilir.
Sivil Toplum Kurulular

Sivil Toplum Kurulular, sivil toplumun olumasnda eitli ilevlere sahiptir. Ancak bu ilevlerini yerine getirirlerken baz sorunlara da yol amalar olaslk dahilinde olduundan, sz konusu ilevlerin (zden, 2008) eletirel deerlendirmesinin yaplmasnda yarar vardr: Demokrasi Kltrn gelitirmek zellikle otoriter ve merkezi devlet yapsnn kullatrd tebaann birey olarak glenmesine, kendi ile ilgili kararlara katlmasna ve
124
nite 8
dolaysyla demokrasi kltrnn gelimesine hizmet etmek sivil toplumun en ideal ilevidir. Ancak bunun gerekleip gereklememesinin ok daha baka koullarla belirlendii ve tek bana STKlerin bu misyonu yerine getirmesinin mmkn olmad belirtilmelidir. Kald ki, demokrasi konusu da son derece tartmal bir alandr. Liberal demokrasilerden katlmac demokrasiye geildii iddialarnn ierii ou zaman doldurulamamaktadr. Ayrca, devletin vatandan hizmetkr olmas dncesi de her zaman gereklerle uyumamaktadr. rnein Trkiyede 600 yzyllk imparatorluk gemiinden kaynaklanan ve devleti baba olarak grmek ve her eyi devletten beklemek yaygn bir gelenektir. Vatandalarn birey olma sreci henz tam olarak gereklememitir. Ayrca tam birey olduunun farkna varan kiilerin tekrar STK'ler araclyla cemaatlemesi ve basklanmas olasl her zaman vardr. Bu durumda zellikle yoksul kesim hem ekonomik hem de cemaat tarafndan ifte basklanmaya maruz kalmaktadr. eitlenmeye katkda bulunmak Bu kavramn da demokrasi ile ilgisi kurulmakta ve farkllk, eitlilik zenginlik olarak alglanmaktadr. Bu konuda da birbirinden ayrln farknda olma dzeyi arttka atma olmas; toplumun blnmesi ve blnenlerin de kendi aralarnda birleerek rgtlenmesi sz konusudur. rnein etnik gruplar, hemeri gruplar, mezhepsel cemaatlerin STKlemesi bu yolla gereklemektedir. Etnik aidiyetlerin artmasnn ise, bata terr olmak zer iddet olaylarn beslemesi olasl yksektir. Dayanmaya yol amas Durkheim iblm ve farkllamann dayanmaya yol aacan syleyerek rgtlenme dncesinin nemine iaret etmitir. Geleneksel toplumda benzer ve farkllamayan arasnda mekanik dayanma varken modern toplumda farkllktan kaynaklanan organik dayanmann artmas bir zorunluluk olsa da, dayanma yerine atma ve mcadeleye dnme olasl hibir zaman gz ard edilemez. rnein ii ve iverenlerin kendi aralarnda ayr ayr dayanmas bu kez rgtl mcadeleye yol amaktadr. Modern toplum, rgtl toplum olduundan ayn okuldan mezun olanlar, ayn spor takmn tutanlar arasnda dayanma gibi birok rnek sralamak mmkndr. Bireysel karlarn toplumsal kara dnmesi de ortak karlarn baar ansn arttrc bir faktr olarak gz nnde bulundurulmaldr.
Sivil Toplum
125
Siyasal bilinlenmeye katkda bulunmak Sivil toplum kuruluu yeleri balangta gnll olarak baladklar yeliklerinde giderek bilinlenirler. Derneklerdeki seimlere katlmak, aday olmak, taraf olmak, propaganda yapmak, topluma hizmet srasnda sosyal ilikileri gelitirmek, destek ktklar kesimlerin sorunlarnn zm iin daha sistematik dnmek, hak aramak, kamu fikrine aina olmay beraberinde getirir. Zaten STK'ler, bir anlamda iktidar talepleri olmayan yeni toplumsal hareketler olarak da anlan yaplanmalarn iinde gelitii rgtlenmeler olarak siyasal alan dndadr; ama siyasetle yakndan ilgilenirler. Sonu olarak bir evreci hareket, STK olarak rgtlendiinde ve evreyi tahrip eden fabrikalarla mcadelesinin Parlamentoda baz yasal deiiklikler yaplmazsa baarya ulaamayacan grdnde artk siyaset ile ilgilenmeye balam demektir. te yandan, siyasal partiler devletten de yardm aldklar gibi aka kar grubuna dntklerinden, toplumda fazla yksek statde grlmezler. En gvenilir kurulular iinde siyasal partiler ilk sralarda deildir. Ayrca toplumun gelimilik dzeyi ile siyasetle ilgilenme arasnda ters bir iliki olup, siyasal yabanclama gelimi lkelerde daha yaygndr. Nitekim Bat lkelerinde seime katlma oran yzde elliler civarnda iken, Trkiye gibi gelimekte olan lkelerde daha yksektir. te zellikle Batda birey olma bilincine erimi geni toplum kesimlerinin karlarnn kamusal alanda temsili, siyasal partiler yerine sivil toplum kurulularna kaydndan siyasal bilinlenme fonksiyonu buralarda daha nemsenmektedir. Sivil toplum kurulular, sivil toplumun rgtlenmi yaps olarak belirli temel zelliklere sahiptir: Biimsel yap ve rgtlenme: Sivil toplum kurulularnn hiyerarik bir yap iinde dzenlenen, iblm ve amalarnn yazl olarak belirlendii bir yaps vardr. rnek olarak Sosyoloji Dernei bir sivil toplum kuruluu olarak amalarn, faaliyet alanlarn ve organlarn bir tzk ile belirlemitir. Bu tzel kiilik ona kurumsal bir kimlik ve sreklilik salamaktadr. zerklik: Sivil toplum kurulular devletten mali destek almakszn kendi z kaynaklar ile yaamlarn srdrrler. ye aidatlar, yaplan projelerden alnan katk paylar ve balar ile faaliyetlerini yrterek, zerk olmalar salanr. Kamu yararna almak: Sivil toplum kurulular kr amac gdemezler. rnein Sosyoloji Dernei kamu yararna alan der-
126
nite 8
nek statsne sahiptir. Kr amac gtmeksizin yapt projelerle giderlerini karlamaya alr. Ayrca ye aidatlar toplanmas da byk bir sorun olduundan STK'lerin yaam mcadelesi verdikleri sylenebilir. zgrce kurulabilmek: Belirli bir alanda faaliyet gstermek isteyen herkes gerekli belgeleri tamamlayarak rgtlenebilir. Trkiyede 100.000in zerinde STK vardr. Gnll olarak almak: STK'lerin bir ad da gnll kurulutur. Bu rgtlerde almak gnlllk esasnda olmaktadr. Aslnda baz byk ve geni lekte rgtlenmi STK'lerde cretle alan profesyonel yneticiler ve sekreter gibi baz grevliler istihdam edilmektedir. Ancak buralarda bile ounluk gnlllerdedir. nk kr amac gdlmedii iin maliyetin karlanmas mmkn deildir. Sosyoloji Derneinde de tm yneticiler gnlllk esasnda alrlar ve hibir cret almazlar. Ancak baz grevlerde yelerin harcamalar Ynetim Kurulu kararyla karlanabilir. Sivil toplum kurulular tek tip olmad gibi, aralarnda nemli farkllklar da vardr. Onlar eitli ltlere gre snflamak mmkndr: Ba yapan kurulular (charitable orientation): Daha ok yiyecek, yakacak, ila gibi gereksinimlerin karlanmasn hedeflerler. Hizmet amal kurulular (Service orientation): Salk, eitim, dinsel hizmetler sunmay hedeflerler. Katlm salamay amalayan kurulular (particiapatory orientation): Kampanyalarla ba toplayarak belirli hizmetleri sunmaya arac olurlar. rnein trenlerde iek yerine ba toplayarak eitime katk salanmaktadr. Bunlara fon yaratma kurulular da denilmektedir (fund raising). Glendirme amal kurulular (empowering orientation): Mesleki kurulularn ou byledir. yelerinin sorunlarna zm ararlar. Ayrca kadn kurulular da kadnlarn glendirilmesine alrlar. Yoksul, zrl ve damgalanm kiilere ynelik almalar da bu kapsamdadr. Gnll kurulular ayrca ilgilendikleri alanlara gre de snflamak mmkndr: Ekonomik faaliyette bulunanlar: veren ve ii sendikalar, kooperatifler, baz meslek rgtleri.
Sivil Toplum
127
Kltrel faaliyette bulunanlar: Her trden sanatsal faaliyette bulunan dernekler/ vakflar, kent/kasaba/ ky gzelletirme ve hemeri dernekleri bu gruba girer. Siyasal faaliyette bulunanlar: Feminist ve evreci faaliyetler, dnce retme (think-tanks) kurulular, eitli platformlar gibi. Dinsel alanda faaliyet gsterenler: Cami dernekleri, cemaatler, vakflar saylabilir. rnein erif Mardine gre, devlet ile birey arasnda boluu dolduran en nemli sivil toplum kurulular vakflardr. zellikle dinsel aznlklarn veya mezhepsel cemaatlerin vakflar yelerine ok ynl hizmet sunarlar.
Sivil Toplumun Yeniden nas

amzn nl dnrlerinden Manuel Castels (1996)in ciltlik Enformasyon a: Ekonomi, Toplum ve Kltr (Information Age :Economy, Society and Culture) adl eserinde zerinde durduu nemli konu, bilgi anda kresel ekonominin temel zelliinin annda gerekleen enformasyon, sermaye ve iletiim akdr. Ona gre hem tketim hem de retimi bu aklar belirler. A Toplumun Ykselii (The Rise of Network Society, 1996) adl birinci ciltte enformasyon alarnn dnda kalan tm lke ve uluslarn marjinalletiini gsterir. Kimliin Gc (The Power of Identity, 1998) adn tayan ikinci ciltte ise, sivil toplumun yeniden inas zerinde durur. O, buna kimlik projesi adn verir. Aslnda Craig Calhoun (2004) da endstri ann eskiyen kurumlarnn yeniden inas konusunda ar yapanlardandr. Sivil toplumun yeniden ina projesi aslnda kadn, evre, ecinseller ve onlarn cinsel kimlik hareketleri, insan haklar hareketi gibi yeni toplumsal hareketlerin ok nemli olduu fikrine dayanr. Baz yeni kurulularn yarataca a (network) ile bireyler arasnda kpr kurularak toplumun potansiyel dalmn engeller. rnein kadn hareketlerinin, kadn rgtleri kurarak aileyi dntrmesi buna bir rnektir. Yeni kurulan ailelerin de kadn hareketiyle ba bylelikle kurulmu olduu gibi aile de yeni biimiyle srdrlm olacaktr. Ancak Castels, ou zaman kimlik hareketlerinin direni kaynakl olduunu; bu yzden de cemaatilie kayma riski tadn da hemen ekler. Bununla birlikte Avrupay deitiren hareketlerin evrecilik ve insan haklar savunuculuu gibi yeni toplumsal hareketler olduunu ve sivil topluma dnm ans tandklarn iddia eder.
128
nite 8
zet
Gnmzde devlet ve sivil toplum, atan alanlar olarak kavramlatrlmaktadr. Daha dorusu liberal gr, devlet ve sivil toplumu byle bir konumlandrmadan yarar umar. Kutuplam bir devlet karsnda sivil toplum anlay her ikisi arasnda bulunan diyalektik ilikinin bulanklamasna yol aar. Oysa esas atmalar devlet ve eitli kesimleri temsil eden sivil toplum rgtleri arasnda deil, daha ok bizzat kar grubuna dnen, rnein sermaye ve emek, toprak sahibi olanlar ve olmayanlar, kadnlar ve erkekler, eitli dinsel cemaatler veya laikler arasndadr. Sivil toplum tartmalarnda en nemli konulardan biri devletten bamszlk ya da devlet karsnda zerk toplum vurgusudur. Burada nemli sorular kimin bamszl, kimin gc ve kimin devletidir. Diamonda gre, sivil toplum kendi kendini yaratan, kendi kendini srdrebilen, devletten bamsz rgtl toplumsal yaam alandr. Birok yazar, devlet ile aile arasnda, devletten ayr ve zerk bir alana gndermede bulunur. Bununla birlikte devlet-sivil toplum ilikisini gstermede farkl gelenek bulunduu sylenebilir: a) Alman Gelenei: Bu gelenek Hegel ve Marks ile balar. Sivil toplumu devletin paras olarak kabul eder. b) Fransz Gelenei: Tocqueville tarafndan temsil edilir. Sivil toplum ile devlet arasnda politik toplumun bulunduunu ve bunun nemli olduunu savunur. c) talyan Gelenei: Gramsci tarafndan savunulan politik toplumla devletin ayn olduunu ya da zde olduunu savunan grtr. Sivil toplum kurulularnn ok eitli ilevleri vardr. Bunlar arasnda i) Demokrasi Kltrn gelitirmek, ii) eitlenmeye katkda bulunmak, iii) Dayanmaya yol amak, iv) Siyasal bilinlenmeye katkda bulunmak en nemlileridir. Sivil toplum kurulular, sivil toplumun rgtlenmi yaps olarak belirli temel zelliklere sahiptir. Bunlarn banda ise, i) Biimsel yap ve rgtlenme, ii) zerklik, iii) Kamu yararna almak, iv) zgrce kurulabilmek, v) Gnll olarak almak gelir. Sivil toplum kurulular tek tip olmad gibi aralarnda nemli farkllklar da vardr. Manuel Castellsin zerinde durduu sivil toplumun yeniden inas nemli bir konudur. Buna kimlik projesi de denilmektedir. Sivil toplumun yeniden ina projesi aslnda kadn, evre, ecinseller ve onlarn cinsel kimlik hareketleri, insan haklar hareketi gibi yeni toplumsal hareketlerin ok nemli olduu fikrine dayanr.
Sivil Toplum
129

1. Sivil toplumun tarihsel geliimi iinde hangi aamada kamu yararn ihlal edecei ve atma reten bir srece dnecei dnlerek denetlenmesi gndeme gelmitir? a. Birinci aama (18.yy) b. kinci aama (18.yy) c. nc aama (19.yy. ba) d. Hibir zaman e. Her zaman 2. Hangi gelenek sivil toplumu devletin bir paras olarak grr? a. ngiliz gelenei b. Fransz gelenei c. Alman gelenei d. Amerikan gelenei e. talyan gelenei 3. slamiyetin sivil topluma izin vermeyecei dncesinin temelinde yatan gr nedir? a. Bamsz birey olmay b. Laikliin olmay c. Piyasa ekonomisi gelimemitir. d. Hepsi e. Hibiri 4. Sivil Toplum kurulularnn temel ilevi nedir? a. Demokrasi kltrn gelitirmek b. eitlenmeye katkda bulunmak c. Dayanmaya yol amak d. Siyasal bilinlenmeye hizmet etmek e. Hepsi 5. Aadaki hangi zellik sivil toplum kurulularnda bulunmaz a. b. c. d. e. Devlet destei Mali zerklik Kamu yararna almak Hepsi Hibiri
130
nite 8
6. Sivil toplumu atma kavram iinde hegemonya ile ilikilendirip aklayan dnr kimdir? a. J. Keane b. J. Habermas c. A. Gramsci d. E. Gellner e. M. Castels 7. Hangisi sivil toplum kurulularnn ilevlerinden biri deildir? a. Demokrasi kltrn gelitirmesi b. Dayanmaya yol amas c. Siyasal bilinlenmeye katkda bulunmas d. eitlenmeye katkda bulunmas e. Bireyin grup iinde pasiflemesi
1. 2.
Sosyoloji ve Dier Sosyal Bilimler Sosyolojinin ncleri Sosyolojinin Kurucular Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar Sosyolojiye Eletirel Bakan Yaklamlar Yntembilimsel Yaklamlar, Aratrma Tipleri ve Aratrma Teknikleri Aratrma Sreci Sivil Toplum
SOSYOLOJ
3. 4. 5. 6. 7. 8.
Kreselleme
132
nite 9

Kavramsal Aklk Kresel Yaklamlar Kreselleme Tartmalar Kreyellik Kltrel Meknlar Kreselleme Eletirisi Kreselleme Kart Yeni Toplumsal Hareketler
nite Hakknda
Kresellik, kresel ve kreselleme kavramlar arasndaki
farklar gsterilecektir.
Kresel yaklamlar incelenecektir. Kresellemede farkl gruplar bulunduu gsterilecektir. Kreyellik kavramna aklk kazandrlacaktr. Kltrel meknlar snflamas incelenecektir. Kresellemeye yaplan eletiriler gzden geirilecektir. Kreselleme Kart Yeni Toplumsal Hareketlerin ortaya
k gsterilecektir.
Kreselleme
133
renme Hedefleri
Kresellik, kresel ve kreselleme kavramlar arasndaki
farklar reneceksiniz.
Kresel yaklamlar reneceksiniz. Kreselleme konusunda farkl gruplar bulunduunu

reneceksiniz.
Kreyellik kavramn reneceksiniz. Kltrel meknlar snflamasn reneceksiniz. Kresellemeye yaplan eletirileri reneceksiniz. Kreselleme Kart Yeni Toplumsal Hareketlerin ortaya
ktn reneceksiniz.
niteyi alrken
Kresellik, kresel ve kreselleme kavramlarnn yanl
kullanmlarndan rnekler bulunuz.
Kresel sistemler yaklam balangta sadece iktisat ile

snrl iken neden daha sonra genilemitir? Tartnz. homojenletirici olarak baktklarn deerlendiriniz. bulunma olasln tartnz. Kltrel meknlarn temel zelliini ve gelecekteki etkilerini tartnz. belirleyerek gerekelendiriniz.
Sosyologlarn neden kresellemeye daha ok
Kreyellik kavramnn temelinde kltrel emperyalizmin Kresellemeye yaplan eletirilerden katlmadklarnz Kreselleme Kart Yeni Toplumsal Hareketlerin internet
sitelerine girerek, bu hareketleri aratrnz ve bunlarn ortaya kmalarnda ve geliimlerinde yaanan sorunlar deerlendiriniz.
134
nite 9
Kreselleme
Kreselleme kavram gnmzde en sk kullanlan kavramlarn banda gelir ve pek ok ynden sosyolojiyi ilgilendirir. Dnya leindeki politik ve ideolojik dnmleri izlemek iin nemli bir aratr. Ulrick Becki izleyerek bu kavrama aklk kazandrmakta yarar vardr. nk literatrde globalism (globalisme), globalite (globality) ve globalleme/kreselleme (globalization) gibi farkl kullanmlar bulunmaktadr (Sarbay, 2000): Globalism/Kresellik: Neo-liberalizm temelli bir kavramlatrmayla kltr, siyaset, sivil toplumun tmnn ekonomik yap tarafndan belirlendii savunulur. Dier bir ifade ile ekonomiye indirgenmi tek ve dz bir yapnn, pazar hkimiyeti altnda ilemesini anlatr. Globalite /Kresel: Dnya Toplumu anlayna iaret eder. lkelerin ok boyutlu ilikiler iinde bamllklarn gsterir. Globalleme/Kreselleme: Globalleme bir sretir. Uluslarst aktrler tarafndan belirlenen bir sistemi ifade eder. Bu srete ekonomi, kltr, siyaset ve sivil toplum birbirine indirgenmeksizin yan yana grlrler. Ancak gerekte durum hi de yle deildir.
Kresel Yaklamlar
Jonathan Friedman (1992), kresel/global olan ile ilgili olarak iki farkl grn bulunduuna iaret eder: Kltrel Sosyoloji Yaklam: Daha ok edebiyat alanndaki farkl aratrmalar birletiren ve Birmingham evresinden esinlenen yaklamdr. Bu yaklam insan topluluklar arasnda olduu kadar, maddi ve manevi eler arasnda da giderek artan balantlar, alveriler ve hareketlerin farkna varlmasna dayanr. Ronald Robertson ve ilevselci sistem kuramcs Talcot Parsons bu kategoride yer alrlar. Kresel Sistemler Yaklam: Bu yaklam daha nce kresel tarihsel politik iktisat olarak ortaya kmtr. Dnya Sistem Yaklam olarak da bilinen bu bak, kltre deinmemesi yznden eletirilmitir. Bu yaklam daha ok politik iktisat alanyla snrldr. Ancak daha sonra bu alan, kltr ve kimlik konular da katlarak geniletilmitir.
Kreselleme
135
Kreselleme Tartmalar
Kreselleme literatrnde nde gelen bir isim olan Ronald Robertsona gre, kreselleme tartmalarn yapanlar iki grup halinde snflanabilir: Birrnekletiriciler/Homojenletiriciler: Bunlarn banda A. Giddens gibi Marksistler gelse de baz ilevselciler de bu kategoride yer alr. Bilimsel ve realist bir epistemoloji taraftardrlar. zne olan bilim adam, nesne olarak d dnyay inceler. Sosyal bilimcilerin nemli bir ksm bu tr yaklam benimser. Modernist bir yaklamdr. Farklatrclar/Heterojenletiriciler: Edvard Said ve Stuart Hall en nemli temsilcileridir. Onlar daha ok derin yorumsama/ hermeneutik yaparlar. Bu yaklam daha ok kltrel alma yapanlar benimser. Postmodern bir yaklamdr. Jonathan Friedman (1992)a gre, kreselleme syleminin nemli bir ksm modernitenin ideolojik rndr. Bu konudaki tartmalarn nemli bir blm de emperyalizm eletirisi zerinde younlamtr. Tek merkezli kltrel hegemonyann, rnein Amerikan deerlerinin, tketim rnlerinin ve yaam biimlerinin evre lke kltrlerinin iine szarak yaygnlamas, yani kltrel emperyalizm iddetle eletirilmitir. nk kltrel farklarn silinip gitmesi endiesi vard. Yalnz ekonomik olarak evre konumunda olan lkelerde deil, Avrupada bile bu kayglara rastlanmakta, Amerikann hamburger ve kola kltrnden ekinilmektedir. te yandan kreselleme kuramcs olarak Ronald Robertson bir kreselleme modeli nerir. O, kresellemeyi nesnel ve znel bileenler olarak formle eder. Kreselleme bu balamda, dnyann klerek basklanmasn/sktrlmasn (compression) ifade eden bir terimdir. Ona gre bu basklanma sreci yeni olmayp insanlk tarihinde ok gerilere kadar uzanr. Bu klme ve basklanma fikri ise, paralar arasndaki mesafenin azalmasyla sonulanr. Robertsona gre kresel sistemde en nemli olgu karlkl bamllktr. Ona gre hepimizde daha byk bir sistemin paras olduumuz bilinci yani tikelcilik (particularisme) geliir. Dncelerinde T. Parsonsn izlerini tayan Robertson, tikelcilik ve evrenselciliin karlkl geliimini izler. Ona gre tikelcilik yaylarak evrensellemektedir. Ayrca yerel de kresel bir rndr. rnein geen yzylda ulus devletlerin karbon kopya gibi oalmalar kresel kltrn bir yansmasdr.
136
nite 9
Robertson (1992)un grleri birok ynden eletirilmitir. rnein Friedman (1992) Harveyden yararlanarak, zaman ve meknda klmenin ve basklanmann ya da tazyik altnda kalarak skmann, salt bilimsel gelime veya tarafsz teknolojik evrimden kaynaklanmadn syler. Bu srelerin, sermaye birikiminin, dnya ekonomik stratejilerinin ve zgl toplumsal yaplarn etkisiyle ortaya ktn savunur. Robertsonun tm ekonomik, siyasal, toplumsal eleri, btnn paras olduumuzun bilincine varma ile anlatmasnn slna dikkatleri eker. Ona gre yerelleen benzerlikler, kresel toplumsal g ve koullarn rndr.
Kreyellik/Glokalleme
Anlan kavramlardan sonra ortaya kan bir yeni kavram daha vardr. Buna, kresel ve yerel (local) kelimelerinden retildii iin kreyellik/glokalleme (glocalization) veya kltrel globalleme denilmektedir. Bu, aslnda belirli bir kltre zg olann yaygnlamasdr. Bu kavramn Japon kaynakl olduu ve kendine zg olan ile evrensel olan ok iyi badatran i kltrnden esinlenerek retildii de ayrca bilinmelidir. rnein Amerikan toplumundaki hamburger kltr dnyann her yerine yaylmtr ve artk buna McDonallatrma / McDonalization denilmektedir (Ritzer, 1983). Ayn ekilde birok yerel sigara, yemek, mzik, giyim tarz yaygnlamaktadr. rnein herkes kot pantolonu her yerde giymektedir. Appadurai (1993) ve Sarbay (2000)a gre glokalleme yaratan kltrel meknlar (space) bulunmaktadr ve bunlar be balk altnda toplamak mmkndr: Etno-mekn: Gmen ve mlteciler, mevsimlik iiler ve turistlerin yaadklar meknlar. Bunlar iinde yaadmz dnyay deitiren insanlarn yaad meknlar olarak nem kazanr. Tekno-mekn: Tm mevcut teknolojilerin, ileri olanlar da dahil olmak zere tm snrlar aarak oluturduklar meknlardr. Finans-mekn: Uluslararas para hareketlerinin gerekletii borsa tr meknlardr. Medya-mekn: Televizyon ve radyo bata olmak zere tm bilgilerin elektronik olarak retildii ve yayld meknlardr. Zihinsel-mekn: Aydnlanmadan bu yana retilen dnce ve ideolojilerin, rnein eitlik, adalet, zgrlk, demokrasi gibi fikirlerin yayld meknlar.
Kreselleme
137
Sz edilen bu fiziki yerleim/toprandan koparlm (deterritorialized) meknlar kukusuz etkileim iindedir. Ayrca kendini sanal ortamlarda serbeste ifade etme olanana da sahiptir. Artk burada kresel sanallama sz konusudur (cyberspace) demek daha dorudur.
Bu tr kullanmlar daha nce tarihsel ya da zaman (time) boyutunda deime ile ilgilenen sosyolojinin mekn (space) ile de ilgilenmeye baladnn iaretlerdir. Zaman ve meknn birlikte nem tad ise, ilk nceleri Giddensin Yaplama Kuramnda ortaya konmutur. Giddens kresellemeye diyalektik olarak bakmtr. O, kreselleme iin, varlk ile yokluun kesimesi, toplumsal olaylarla toplumsal ilikilerin belli mesafede yerel balamsallklarla karmasdr demitir (Giddens,1990). Ayrca Giddens, kresellemeyi modernliin bir sonucu olarak grmtr. Giddensn bu dncelerini eletirenler de bulunmaktadr. rnein Roland Robertson (1992)a gre, kreselleme, basite modernliin bir sonucu olarak grlemez, aksine kreselleme modernlii hazrlayan bir kouldur. Ayrca Giddens, kreselleme yerine kresel terimini kullanmad iin eletirilmitir. nk kresellik modernliin yaygnlamasn kolaylatran bir durumdur. Geni anlamda corafi olarak uzak uygarlklarn i ie gemesini gstermede uygun terminolojidir (Robertson,1992). te yandan modernlik genel anlamda kurumlarn ve temel tecrbelerin bir rnek /homojen olmas anlamn tar. Burada Giddensin modernlik ile kreselleme arasnda kurduu iliki problemlidir. nk o, kresellemeyi modernliin bir sonucu olarak grmektedir. Oysa kreselleme, bir yandan kltrel birlii salarken, bir yandan da farkllklar derinletirmekte, en azndan su yzne kmasna olanak tanmaktadr. Nitekim kreselleme srecinde, homojenlik ve heterojenlik, evrensellik ile zgclk (particularisme) gibi ikili kartlklar diyalektik olarak bir arada bulunabilir. Hatta kresellik bunu ideolojik olarak tevik eder grnr. Aslnda olayn gerei, ekonomik olarak homojenlik (kapitalizm) karsnda kltrel oulculua izin verilmesidir. nsanlarn tketim toplumu nda sadece tketme eilimlerinin arttrlmas temel hedeftir. Tketilen eylerin benzer veya farkl olmas ise detaydan ibarettir.
Kresellemenin Eletirisi
Postmodern dnceleri ile tannan Zygmunt Bauman (1997) da dahil olmak zere kresellemenin zenginler ve fakirler arasnda tabaka-
138
nite 9
lamay daha da keskinletirerek kutuplamaya yol at deerlendirmesini yapanlar oktur. Ayrca kreselleme ile emperyalizm arasnda iliki kurarak yaplan baz eletirilere kulak vermek gerekmektedir. Trkiyenin nemli iktisatlarndan Korkut Boratav (2000), Probhat Patnaik (1997)ten esinlenerek emperyalizm neden artk sol aydnlarn syleminde yer almyor sorusunu sormakta ve bu kavramn yerini krsellemenin ald sonucuna varmaktadr. Bu durumda kresellemenin, emperyalizmin yerini alma sreci zerinde durmak gerekmektedir. Bilindii zere, Patnaik (1997) emperyalizmi, dnyay belirleyen ekonomik ilikilerin btn olarak tanmlamakta ve dnyada yaanan tm dnmleri bunun sonucu olarak grmektedir. Onun ve Boratav (2000)n itiraz, tm bu dnmlerin artk kreselleme ile aklanmaya balamasdr. nk bu durum ayn olgunun farkl iki biimde anlatlmas ve dolaysyla arptlmas ile sonulanmaktadr. Boratav (2000)a gre kreselleme terminolojisini kullananlar, emperyalizm terminolojini kullananlardan balca adan farkllarlar: Yapsal bamllk yerine karlkl bamllk kullanrlar. Dnyann eitsiz ve hiyerarik yapya sahip olduunu grmezden gelerek, her eyin karlkl bamlla sahip bir denge iinde cereyan ettiini savunurlar. Merkeze evre ekonomilerinden sistematik olan aktarlan deerler gz ard edilerek, herkesin eit olarak yararland bir sistem yaklam sunarlar. Piyasa ilikilerinin genilemesiyle daha adil bir kaynak dalmna ulalaca savunulur. Gelimi merkez ile evre lkeleri arasndaki blm mcadeleleri gndeme getirilmez. Piyasann eitsiz gler arasnda olutuunu eletiren yaklam terk edilerek, piyasaya gven yaklam pekitirilir. Piyasa eletirilerden uzak tutularak fetiletirilir. Buna fanatik gven yaklam da denilir. Byle bir sitemde devletin rol hemen hemen hi yoktur. Boratavn hakl olarak ileri srd gibi, 21. yzylda da gemiteki tm eitsizlikler artarak srd halde, kreselci yaklamn emperyalizm kavramlatrmasna egemenlii, onun stnlnden kaynaklanyor olamaz. Hele hele bamllk ve smr ilikilerini grmezden gelen bir yaklamn yeterli gibi sunulmas mmkn deildir.
Kreselleme
139
Ancak Marksizmin emperyalizm zerindeki eletirileri geerliliini koruyor olsa da, daha muhafazakr glerin dnya egemenliini ele geirmi olmalar yznden ilevini yerine getiremez hale geldii de aktr. Ayrca umutlarn yitiren aydnlarn teslimiyeti tutumlarna da, nemli bir eletiri sz konusudur. Ancak birok kreselleme kart yeni toplumsal hareket, gnmzde kresellemeye ciddi eletiriler getirmektedirler.
Kreselleme Kart Yeni Toplumsal Hareketler

Alan Touraine (1998)e gre, sosyal hareketler toplumdaki mevcut bamllk ve basklama sistemini dntrmeyi amalayan eylemlerdir. Bu anlamda salksz grlen bir durum ya da enin, bu bir deer, kural veya tabiiyet ilikisi olabilir, kltrel olarak sorgulanmas ve sonucunda sosyal ilikilerin yeniden inasdr. Bu yzden sosyal hareketler politik hareketlerden farkldrlar. Daha nceki blmde de belirtildii gibi iktidar ele geirme talebinde bulunmazlar. Ancak mevcut sisteme meydana okurlar ve bu meydan okuma srasnda politik sistemle mcadele ederken ortaya karlar. Toplumda meruluk krizi (Habermas, 1971) ortaya ktnda rnein toplumda ataerkillik sorgulanmaya baladnda feminist hareketler de ortaya kar. Ancak balangta, bu sorgulama tam yaplmadan baz grler ithal edilebilir. Baka lkelerdeki hareketlerin izlenmesi ou zaman sz konusudur. rnein 1968de Fransada ortaya kan rencilerin balatt zgrlk ve bar hareketi dnyaya yaylmtr. ABDde sanayide alan kadn iilerin smrlmesi sonucunda ortaya kan Feminizm de ayn ekilde sanayilememi lkelerde de yaylmtr. Kreselleme kart hareketler ise ok daha farkl bir yapya sahiptir. Kreselleme kart hareketlerin temeli 1990l yllarda emperyalizme ve tekellere kar direni olarak atlmtr. Yeni liberal grlere kar Yeni Bir Dnya Mmkndr. slogan etrafnda rgtlenilmitir. Dnyann ok deiik kta ve lkelerinde ortaya kmtr. ok eitli aktrleri bir araya getirmitir. Birbirinden farkl talep ve yaklamlar barndrmas temel zelliidir. Ayn zamanda geni lde gen kesim tarafndan desteklenmitir. ok sayda bamsz tekil rgtn bir araya gelmesine yol amtr. Birbirinden ok uzak mesafelerde olan insanlar iletiim teknolojilerinden yararlanarak ve alar kurarak nemli kreselleme yanls zirve toplantlarn protesto etmilerdir. lki 2001de Brezilyada, 2004de Hindistanda, 2005'te tekrar Brezilyada, 2006da Pakistan ve Malide, 2007de Kenyada, 2009da yine Brezilyada
140
nite 9
toplanmtr. 2011de ise Senagalin Dakar kentinde yaplmas planlanmtr. Ayrca Dnya Sosyal Forumu (DSF)nun, binlerce rgt ve aktivisti barndran ve adeta Enternasyonalist hareketi artran bir yapya sahip olmas nemlidir. Kreselleme Kart Hareketin eitli aamalardan getii sylenebilir: Birinci aama: Fransada Le Monde Diplomatigue dergisi evresinde kuramsal temeller atlmtr. 1999da ABDde Seattlede byk bir protesto gsterisi dzenlenmitir. Daha sonralar da Dnya Ticaret rgt Bakanlar Kurulu, Dnya Bankas, Gelimi Yediler (G7) toplantlar srekli protesto edilmitir. kinci aama: Antikresel Hareketin Alternatif/Alter-Kreselci Harekete dnmesidir. Kreselleme yanllar Davos toplantlar yaparken, anti kreselciler alternatif olarak ilk toplantlarn Brezilyada Porto Allegre kentinde toplanmtr. Sosyal Forum olarak anlan toplantlar, hareketin rgtsel yapsn da ortaya karmaya balamtr. Bu yapnn temel zellii, herhangi bir hiyerariye ve karar mekanizmasnn olmamas, herhangi bir rgt disiplininden bamsz olmasdr. Alter-Kreselci aamaya gelinmesinin nemi, sadece protesto gsterileriyle yetinilmeyip, alternatif projeler gelitirme potansiyeline sahip olunduunun gsterilmesidir. nc aama: Maalesef yeler arasnda baz anlamalar km ve taraflar birbirini mahkemeye vermitir. Gven bunalm yznden ortaya kan atma birok ye kaybna yol amtr.
Kreselleme
141
zet
Kreselleme tartmalarn yapanlar iki grup halinde snflandrlmaktadr: i) Birrnekletiriciler/Homojenletiriciler ii) Farklatrclar/ Heterojenletiriciler. Aslnda kreselleme syleminin nemli bir ksm modernitenin ideolojik rndr. Bu konudaki tartmalarn nemli bir blm de emperyalizm eletirisi zerinde younlamtr. Tek merkezli kltrel hegemonyann, rnein Amerikan deerlerinin, tketim rnlerinin ve yaam biimlerinin evre lke kltrlerinin iine szarak yaygnlamas, yani kltrel emperyalizm iddetle eletirilmitir. te yandan kreselleme kuramcs olarak Ronald Robertson bir kreselleme modeli nerir. O, kresellemeyi nesnel ve znel bileenler olarak formle eder. Kreselleme bu balamda, dnyann klerek basklanmasn/sktrlmasn (compression) ifade eden bir terimdir. Ona gre bu basklanma sreci yeni olmayp insanlk tarihinde ok gerilere kadar uzanr. Dncelerinde T.Parsonsn izlerini tayan Robertson, tikelcilik ve evrenselciliin karlkl geliimini izler. Ona gre tikelcilik yaylarak evrensellemektedir. Ayrca yerel de kresel bir rndr. rnein geen yzylda ulus devletlerin karbon kopya gibi oalmalar kresel kltrn bir yansmasdr. Robertson (1992)un grleri birok ynden eletirilmitir. rnein Friedman (1992) Harveyden yararlanarak, zaman ve meknda klmenin ve basklanmann ya da tazyik altnda kalarak skmann, salt bilimsel gelime veya tarafsz teknolojik evrimden kaynaklanmadn syler. Bu srelerin, sermaye birikiminin, dnya ekonomik stratejilerinin ve zgl toplumsal yaplarn etkisiyle ortaya ktn savunur. Robertsonun tm ekenomik, siyasal, toplumsal eleri, btnn paras olduumuzun bilincine varma ile anlatmasnn slna dikkatleri eker. Ona gre yerelleen benzerlikler, kresel toplumsal g ve koullarn rndr. Kreyellik/Glokalleme ise, yeni ortaya kan bir kavramdr. Buna kresel ve yerel (local) kelimelerinden retildii iin kreyellik/glokalleme (glocalization) veya kltrel globalleme denilmektedir. Bu aslnda belirli bir kltre zg olann yaygnlamasdr. Glokalleme yaratan kltrel meknlar (space) bulunmaktadr ve bunlar be balk altnda toplamak mmkndr: i) Etnomekn, ii) Tekno-mekn, iii) Finans-mekn, iv) Medya-mekn, v) Zihinselmekn. Kresellemenin zenginler ve fakirler arasnda tabakalamay daha da keskinletirerek kutuplamaya yol at deerlendirmesini yapanlar oktur. Ayrca kreselleme ile emperyalizm arasnda iliki kurarak yaplan baz eletirilere kulak vermek gerekmektedir.
142
nite 9

1. Aadaki kavramlardan hangisi Dnya Toplumu anlamna gelir? a. Globalite b. Globalizm c. Globalleme d. Glocalization e. Hibiri 2. Glokalizm ya da Kreyellik hangi kelimelerden retilmitir? a. b. c. d. e. Kresel ve kresel olmayan Kresel ve yerel Kresel olmayan ve yerel Kresel ve genel Hibiri
3. Kreselleme konusunda Farklatrclarn temel gr nedir? a. b. c. d. e. Postmodernlik Kltre nem verme Derin yorumsama yapma Hepsi Hibiri
4. Korkut Boratav gnmzde kresellemenin hangi kavramn yerini ald iddiasndadr? a. Sosyalizm b. Kapitalizm c. Emperyalizm d. Sanayileme e. Hibiri 5. Kreselleme Kart Yeni Toplumsal Hareketlerin temel zellii nedir? a. b. c. d. e. Politik hareket olmak Politik hareketlerden farkl olmak Yerel olmak Kapitalizmi savunmak Hibiri
1. 2.
Sosyoloji ve Dier Sosyal Bilimler Sosyolojinin ncleri Sosyolojinin Kurucular Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar Sosyolojiye Eletirel Bakan Yaklamlar Yntembilimsel Yaklamlar, Aratrma Tipleri ve Aratrma Teknikleri Aratrma Sreci Sivil Toplum Kreselleme
SOSYOLOJ
10
3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
Trkiyede Sosyoloji
144
nite 10

Trkiyede Sosyoloji Trkiyede Sosyolojinin Sorunlar Genel Deerlendirme ve zm nerileri Dnyadaki Son Gelimeler Inda Trkiyede Sosyoloji
nite Hakknda
Trkiyede sosyolojinin kurulu tarihesi gsterilecektir. Trkiyede sosyolojinin sorunlar incelenecektir. Genel deerlendirme ve zm nerileri gzden
geirilecektir.
Dnyadaki son gelimeler nda Trkiyede sosyolojinin

konumu irdelenecektir.
Trkiyede Sosyoloji
145
renme Hedefleri
Trkiyede sosyolojinin kurulu tarihesini reneceksiniz. Trkiyede sosyolojinin balca sorunlarnn neler olduunu
reneceksiniz.
Genel deerlendirme ve zm nerilerinin neler olduunu

reneceksiniz.
Dnyadaki son gelimeler nda Trkiyede sosyolojinin

konumu hakknda ayrntl bilgi sahibi olacaksnz.
niteyi alrken
Trkiyede sosyolojinin kurulu tarihesini daha kapsaml
olarak inceleyiniz.
Trkiyede Sosyolojinin konumunu, yakndan bildiiniz

dier bir sosyal bilim ile karlatrnz ve bunlarn farklarn grnz.
Trkiyede sosyolojinin sorunlarnn hangi alanlarda
younlatn belirledikten sonra bunun olas nedenlerini tartnz. deerlendirmelerin hayata geirilmesi iin size gre ne yaplmaldr? Tartnz.
Genel deerlendirme ve zm nerileri hakknda yaplan M. Burawoyun snflamasn gz nnde bulundurarak,
Trkiyede sosyolojinin hangi alanlarda daha fazla geliim gsterdiini ve Halk Sosyolojisi yapma olanaklarn tartnz.
146
nite 10
Trkiyede Sosyoloji ve Son Gelimeler

Trkiyede ilk sosyoloji dersleri stanbul niversitesinde/ Darlfnunda 1913-1914 retim ylnda Ziya Gkalp tarafndan verilmitir. Balangta sosyoloji timaiyat Darlmesaisi ad altnda bamsz bir krs olarak Ziya Gkalp tarafndan kurulmu iken, daha sonraki uygulamalar iktisat ve felsefe blmleri iinde sosyoloji krsleri eklinde olmutur. Nitekim Cumhuriyet Dneminin ilk Fakltelerinden Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinde de 1939-40 retim ylnda Felsefe Blm iinde sosyoloji dersleri verilmeye balanm ve daha sonra da krs olarak yaplanma gereklemitir. Orta Dou Teknik niversitesi (1959) ve Boazii niversitesinde (1971) Sosyal Bilimler Blm, Ege niversitesinde (1977) Davran Bilimleri iinde sosyoloji dersleri okutulmaya balanmtr. Daha sonra 1982de Yksek retim Kanunu (YK) ile Sosyoloji Blmleri bamsz olmutur. Bunlar iinde tek farkl geliim, Hacettepe niversitesi Sosyoloji'nin ilk kuruluundan itibaren ve YKten nce bamsz bir blm olarak kurulmasdr (1964). Trkiyede ve Avrupada sosyolojinin bir bilim olarak kabul edilmesi hemen hemen ayn yllara rastlamakla birlikte, ayn geliimi gsterememitir. Sosyoloji retim yeleri tarafndan uzun yllardr zerinde durulan en nemli sorunlarn banda aktarmaclk gelmektedir. kinci nemli sorun ise, gelenek yokluu dur. Aktarmaclk ya da uyarlamaclk, zgnlk sorunu bugn de devam etmektedir. Gnmz sosyolojinin statsnn dklnn en nemli nedenlerinin banda Batya bamll ve kendi koularna uygun kuramsal ve kavramsal ereveleri oluturamamas gelmektedir (Odaba, 2004). Ancak bu konudaki deerlendirmelerin sosyolojisinin nasl bir bilim olduu konusundaki tartmalar nda yaplmas daha salkl olacaktr. nk balangta Batda doan ve Bat sorunlarn inceleyen sosyolojinin evrensellii hibir eletiri yaplmadan tm dnyada olduu gibi Trkiyede de kabul edilmitir. Dz evrimci gelime kuramlarnn eletirilmesi ve Bat merkezli kuramlarn Bat-dn aklamada yetersizliklerinin ortaya konulmas zerine ise, nceden olaan sanlan bamllk ilikisi artk sorun edilmeye ve eletirilmeye balanmtr.
Trkiyede Sosyolojinin Sorunlar

Trkiyede sosyolojinin sorunlar daha sistematik ve detayl olarak sekiz balk altnda deerlendirilebilir:
Trkiyede Sosyoloji
147
Kuramsal Sorunlar
Bu balk altnda temel sorun alan bulunmaktadr: Evrensel olduu dncesiyle hi eletiriye tabi tutmadan Bat sosyolojisini kabul etmek ve kullanmak, Kuramsal ve metodolojik yaklamlar birbirine kartrmak ve bunun farknda olmamak, Kuramlar uygularken tatarszla dmek ve bunun farknda olamamak, Sosyologlar arasnda kuramsal tartmalar yeterince yapmamak.
Metodolojik Sorunlar
Pozitivist gelenein basknl ya da hegemonyas, Yorumlayc sosyolojiye ok az yer verilmesi, Feminist eletirilerden ok az yararlanlmas, Kalitatif /nitel tekniklere aratrmalarda ok az yer verilmesi.
Bilimsel almalar ve Yaynlar

Ulusal yerine uluslararas ltler kullanmak. Yabanc dilde yayn yapmaya daha ok nem vermek, Bat kuramlarn Trkiyeden bulgularla test eden yaynlar yapmak, Kuram ve uygulama btnlne sahip aratrmalar ve bunlara dayanan yaynlar yapmamak.
Eitim
Bat literatrn tercme eden kitaplar eletirmeden okutmak, Standart programlarda esneklik olmadan eitim vermek, Yksek retim hakknda dar bir vizyona sahip olmak, Eitimleri kuramsal arlkl vermek, uygulamalara yeterince frsat tanmamak.
Bilimsel Toplantlar
Uluslararas gndemi izlemek, yerel ve zgn gndemli toplantlar yapmamak, Sadece Bat kuramlarn, yerel balantlarn kurmadan tebli olarak sunmak, Geni katlml toplantlar sk sk yapamamak
148
nite 10
Aratrma
Devlet destekli aratrmalar artmtr. TBTAK nemli destekler vermektedir. Politika ynelimli aratrmalara devlet destei daha fazladr, kuramsal aratrmalar ise destek grmemektedir. Kurumlam uluslararas destek artmtr. Avrupa Birlii fonlar ancak belirli konular desteklemektedir.
Sosyal ve Akademik likiler

Uluslararas kongre ve toplantlara katlm dktr. Belirli niversitelerden dil bilenler daha ok katlmaktadr. Snrl ulusal toplant dzenlenmekte ve iletiim azalmaktadr. ylda bir Sosyoloji Dernei ulusal bir kongre dzenleyebilmektedir. Trkiyedeki gelimi kabul edilen byk kentteki niversitelerle dier niversiteler arasnda merkez-evre benzeri hegemonik bir bamllk ilikisi bulunmaktadr. Bu Trkiye ve Bat lkeleri arasnda olduu gibi derin olmasa da benzer biimde varln srdrmektedir. Blmler iinde ve blmler arasnda blmelenmilikler (Akit, 1986)youndur.
Akademik Dereceler
Bat sistemiyle son derece btnlemi bir sistem vardr. Bilim dallarna bavurular ve bavuru koullar bat ynelimlidir. Bolognizasyon denilen, Avrupa Birlii Yksek retim Alanna dahil olmak zere izlenen sre de batyla btnleme derecesini hzlandrmtr. Avrupa Kredi Transfer Sistemi (AKTS/ECTS) uygulanmalarna balanm ve sosyoloji blmlerinin denklii iin yeterlilikler belirlenmeye balanmtr.
Genel Deerlendirme ve zm nerileri

Sosyoloji Batda doup gelitii iin Trkiyede de Bat merkezli bir sosyoloji son derece meru grlmekte ve etkili olmaktadr. Yaplan alma ve yaynlarn ou Bat kuramlarn test etmeye yarayan bilgi/data kayna niteliindedir. Mevcut Bat sosyolojisi yerel, ulusal ve balamsal koullar gz ard edilerek aktarlmaktadr.
Trkiyede Sosyoloji
149
Birbiriyle yaran ok sayda gr vardr. Ancak bilimsel topluluun/cemaatin gelimesinde bundan yararlanlabilir. letiim kopukluu son derece yaygndr. Snrl zgn kuramsal ereve ve akademik ykselme amacyla yaplan alma ve yaynlar yeterli bir sosyolojinin geliiminde en nemli engellerdir. Trkiyede Sosyolojinin gelimesi iin ok sayda neride bulunmak mmkndr: Sosyologlar arasnda iletiimi gelitirerek ortak yaplan alma saysn arttrmak. Kresel ve yerel lekte karlatrmal aratrmalar yapmak. Uluslararas ve blgeleraras aratrma programlar gelitirmek. Kresel geliim iinde tarihsel zgllkleri nemseyerek sosyolojik dnme yetenei (Mills, 1956) gelitirmek. Yap-birey arasndaki ilikiyi nemseyerek, makro ve mikro almalar birlikte yapmak. Metodolojik ve ontolojik sayltlarn gzeterek nicel ve nitel aratrma tekniklerini btnletirmek. Uluslararas merkez-evre ilikilerine duyarl biimde, dier uluslarla toplant ve konferanslar dzenlemek.
Dnyadaki Son Gelimeler Inda Trkiyede Sosyoloji

Amerikan Sosyoloji Dernei (ASA) ve Uluslararas Sosyoloji Dernei (ISA) bakanlklar da yapan ngiliz asll sosyolog Michael Burawoyin yapt mesleki (professional), halk (public), politika (policy) ve eletirel (critical) sosyoloji snflamasn gz nnde bulundurarak Trkiyede Sosyolojiye bakldnda balangtaki kurucularmzn mesleki sosyoloji kadar halk sosyolojisi de yapt sylenebilir. nk Michael Burawoye gre, drt tip sosyoloji ve drt tip sosyolog bulunmaktadr: Profesyonel, eletirel, halk ve politika ynelimli sosyologlar. Akademik kurululara gre farkllat gibi, ayn ulus/toplum iinde olduu kadar farkl uluslara/toplumlara gre zaman iinde deiiklikler gsteren, birbirine iten bamll olan bu drt tip sosyolog ve sosyoloji arasnda kanlmaz olarak hkmetme ve bamllk ilikileri sz konusudur.
150
nite 10
Sosyolojik Bilgi Arasal Bilgi Dnmsel Bilgi (Diyaloga dayal bilgi)
Akademi Profesyonel Sosyoloji Eletirel Sosyoloji
Akademi D Politika Ynelimli Halk Sosyolojisi
Tablo 7: Burawoyun Sosyoloji Snflandrmas (Burawoy, 2005) Sosyolojik iblmnde Burawoy sosyolojik bilgi trleri ve onun izleyicilerinin bir tipolojisini nerirken arasal (instrumental) ve dnmsel (reflexive) olarak iki bilgi tr ve akademik ve extra-akademik/akademi d olarak iki grup dinleyici ayrm yapar. Arasal bilgi ve dnmsel bilginin her ikisinde de meruluk, hesap verme, patolojik davranlara sahip olma ve siyaset yapma asndan sosyologlar karlatrlr. Mesleki sosyoloji, akademik izleyiciye kuramsal veya ampirik zellikte, bilimsel normlara ve akran deerlendirmesine dayal, kendi referans sistemine ve mesleki karna sahip arasal bilgi retir. Politika ynelimli sosyoloji ise, akademi dndaki izleyiciye, somut, etkili, srasnda kaynak salayclarn hizmetinde olabilen, politik mdahale olana veren arasal bilgi retir. Eletirel sosyoloji, akademik izleyiciye, temel ahlaki grler tayan, srasnda dogmatik zelliklere sahip, dahili tartma ieren dnmsel bilgi sunar. Halk sosyolojisi ise, akademi dndaki izleyiciye, iletiimsel, belirli halk kesimlerine ynelik ve halk ile diyalog iinde dnmsel bilgi retir. Dier bir ifade ile mesleki ve politika ynelimli sosyoloji, arasal bilginin deiik formlardr. Buna karlk eletirel sosyoloji, akademisyenlere; halk sosyolojisi ise, akademi dndakilere ynelik dnmsel bilgi retmekten sorumludur. Aralarnda uzlama pek kolay olmasa da profesyonel sosyolojinin arasal (instrumental) bilgisi, halk sosyolojisi kadar politika ynelimli sosyoloji ve onun mterilerinin hizmetine de sunulabilir. Nitekim Burawoye gre, gerek (truth) ve gerein test edilmi yntemleri, birikimli bilgi yaplarn, ynlendirici sorular ve kavramsal ereveyi salayan profesyonel sosyoloji olmakszn ne halk ne de politika ynelimli sosyoloji olur. Profesyonel sosyoloji, halk ve politika ynelimli sosyolojinin dman deildir; fakat onlarn var olabilmesi iin zorunludur. Eer profesyonel sosyoloji olmakszn halk ve politika sosyolojisi olmuyorsa, ayn durum eletirel sosyoloji iin de geerlidir. Ancak farkl bir ekilde, profesyonel sosyoloji olmadan halk ve politika ynelimli sosyoloji olmayaca gibi, eletirilecek bir ey olmayaca iin
Trkiyede Sosyoloji
151
eletirel sosyoloji de olamaz. Ancak kabul etmek gerekir ki, bu tiplerden birinde yer alan sosyologlarn kendilerine gre farkl bilgileri, meruluk temelleri ve sorumluluklar/hesap verme mekanizmalar bulunduundan uzlatrlmalar pek kolay deildir. Sz konusu snflamada yer alan ilk kategori olarak profesyonel sosyologlar, toplumu analiz etmek iin kuramsal ve metodolojik olarak sofistike aralara sahiptirler. Benimsedikleri bilimsel sreler, meruluk ilkeleri ve hesap verme biimleri kendi meslektalar tarafndan belirlenir. deal olarak profesyonel sosyoloji, propaganda ve dogmaya dnmeyi engellemede, dier sosyoloji yapma biimlerinin belkemiidir. Ancak, eer profesyonel sosyoloji bir lkede ok gelimise dierlerinin zayf kalma olasl yksektir. Profesyonel sosyologlar yaptklar almalar yaynlama sorumluluuna sahiptirler. Trkiyede balangcndan bu yana sosyolojinin bu kapsamda geliim gsterdii iddia edilebilir. Politika ynelimli aratrmac sosyologlar, profesyonel sosyoloji tarafndan gelitirilen kuramsal ereveleri ve metodolojileri, kamu veya zel sektr tarafndan talep edilen aratrmalar yapmakta kullanrlar. Halk sosyologlar ise, temelde kamuya angaje olmutur. Onlar toplumun iinde bulunduu en nemli problemleri gstermek iin halk ile birlikte alrlar ve halka kar sorumludurlar. Halk sosyolojisi, akademinin tesinde politik ve ahlaki dncelerle halk ile diyalog iinde olmaktr. Ayrca sekinci/geleneksel ve organik/tabana dayal (grassroots) halk sosyolojileri eklinde ayrm da sz konusudur. rnein David Reismann Yalnz Kalabalklar, Gunnar Myrdaln Amerikan kilemi, Robert Bellahn Kalbin Alkanlklar adl kitaplar veya New York Times gazetesinde kan yazlar, geleneksel ya da sekinci halk sosyolojileri olarak kabul edilmektedir. Organik ya da tabana dayal halk sosyolojisi ise, mahalle gruplar, inan topluluklar, ii sendikalar gibi, daha snrl karlarn savunulmasna ynelik olabilir. rnein eitim srasnda renciler, sosyologlarn ilk halk olarak grlrler. Geleneksel sekinci yaklam rencileri hibir ey bilmeyen ve bilgi ile doldurulmas gereken bo bir kap/tabla olarak grrken, organik/tabana dayal yaklam ise diyalog ile rencilerde var olan bilgilerin ortaya karlabileceini kabul eder. Halk sosyolojisi, halk ile sosyolog arasnda karlkl anlama iinde konumay/ diyalogu balatr. Politika ynelimli bir sosyolojiden halk sosyolojisine de gei olabilir. rnein James Colemann Amerikan Kongresine sunduu Afrikal Amerikallarn okullara entegrasyon nerisi byle bir durumu yanstmaktadr. Trkiyeden de benzer rnekler vermek
152
nite 10
mmkndr. rnein baz DTCF Sosyoloji Blm retim yelerinin GAP daresi iin yaptklar karlatrmal toplumsal yap aratrmas ncelikle politika ynelimlidir. Ayrca kalknma ajanslar ve GAPn eitsizlikleri arttrd konusunda kamuoyuna yaplan eletiriler, halk sosyolojisi olarak dnlebilir. Eletirel sosyologlar ise, mevcut kuramlar, onlarn sayltlarn ve mesleki sosyolojinin gizli gndemini sorunsallatrrken bilimsel toplulua kar sorumludur. Normal bilim yaparken Sosyolojik Kuramsal Yaklamlarnn bilgisinin veya sosyolojinin temellerinin sorgulanmas fazla mmkn deildir. Bu ii yapmak eletirel sosyolojinin grevidir. Bu yzden eletirel sosyolojinin mesleki sosyolojinin bilinci olduunu sylemek yanl olmaz. Bu anlamda C. Wright Mills, Alvin Gouldner ve hatta Pitirim Sorokinin mevcut mesleki sosyolojinin temellerini sorgulayan eletirel sosyologlar olduunu sylemek mmkndr. Onlar, ne iin bilgi ve kimin iin bilgi sorularn sorarak yant aramlardr. Eletirel sosyoloji ilk olarak mesleki sosyoloji ile ilgilenir; ama bilginin piyasada metalamasn sorunlatrarak politika ynelimli sosyoloji ile, ahlaki ykmllkler nedeniyle de halk sosyolojisi ile ilgilenir. Ancak tm bu drt tipin Weberyen anlamda birer ideal tip olduklarn unutmamak gerekir. Baz sosyologlar drt tip iinde de faaliyet gsterebilirler. Ancak ou zaman birinde younlama sz konusudur. Burawoy, sosyologlarn politika sosyolojisi, eletirel sosyoloji, halk sosyolojisi ve mesleki sosyoloji arasnda yer deitirebileceini; bunun da normal olduunu belirtir. Aslnda bir sosyolog, yapt iin ahlaki boyutuna hi deinmeden mesleki sosyoloji yapabilir. Kategoriler arasndaki iliki ya da ballk, bu kategorilerin zerklemesi ile tehlike altna girebilir. Her tipin kendine zg patalojik yanlar sz konusudur. rnein mesleki sosyoloji kendini dier tiplerden tamamen soyutlayabilir, politika ynelimli aratrmalar iktidarn hizmetine girebilir, halk sosyolojisinin de pop sosyolojiye dnme riski vardr. Ancak unutulmamas gereken, devlet/siyaset ve ekonomi tarafndan tehdit edilen sivil toplumu savunmann, eletirel sosyolojinin en nemli grevi olduudur. Baz retim yeleri, Sosyoloji Dernei ynetiminde uzun yllardr grev stelenerek bu misyonu yerine getirmeye almaktadr. Gelimi Bat toplumlarndaki bu drtl snflama yerine, allan yer ve yaplan i gibi iki ltl bir snflama yapmak da mmkndr. rnein Achwan ve Sujatmikoya gre Endonezyada akademik, aktivist ve profesyonel sosyolog tipleri bulunmaktadr. Aslnda bunlarn birbirlerini tamamen dlad sylenemez. Tipler arasnda
Trkiyede Sosyoloji
153
srekli geiler de mmkndr ve birbirleriyle ibirlii de yapmaktadrlar. Akademik sosyologlar Burawoyin profesyonel sosyologlarna benzemekte, niversite ve aratrma enstitlerinde toplumu anlamada sofistike kuramlar ve yntemlere sahip olarak almaktadrlar. Endonezyal profesyonel sosyologlar ise, Burawoyin politika ynelimli aratrmac sosyologlar gibi kamu veya zel sektrde hizmet ve politika retiminde grev almaktadrlar. Aktivist sosyologlar ise, medya veya sivil toplum kurulular araclyla sosyal problemleri yorumlayarak daha iyi bir toplumu ina etmek zere evrensel deerlerle ilintili eletirel politikalar retmeye almaktadrlar. Farkl bir deyile aktivist sosyologlar, Burawoyun eletirel ve halk sosyolojisine benzer faaliyetlerde bulunmaktadrlar. Bu balamda deerlendirdiimizde kurucularmzn aktivist olduklarn, daha sonraki kuaklarn ise hem akademik hem de profesyonel zellikler tadn sylemek pek yanl olmayacaktr. te yandan bir disiplin olarak sosyoloji, toplumsal meruluk basks ile kar karya kalmada yalnz deildir. Tm Bat Avrupa lkelerinde bilim ve toplum ilikilerinin yeni ve deien rntleri sz konusudur, ki bu deiim Mod 1den Mod 2ye gei olarak adlandrlmaktadr. Eer Mod1 aratrma, devlet fonlaryla desteklenmi ve disiplin temelli olarak organize edilmi klasik aratrma ise, Mod 2 bilimin kurumsal balamnda bir dizi nemli deiim gerektirmektedir. Mod 2de, bilgi toplumunun ortaya kyla birlikte, niversiteler bilgi retimindeki tekel konumlarn kaybetmilerdir. Bunun yerine aratrma merkezleri, hkmet kurulular, zel danmanlk irketleri aratrmalara fon salamakta ve ncekilerden ok daha fazla sayda aratrmac istihdam etmektedirler. Mod 2 Aratrmalar geici ve interdisipliner ortamlarda yrtlmekte, temel aratrmalardan farkl olarak eitli dzeylerde uygulamalar iermekte ve byk lde d ortak/ partner ve mterilerle yakn ibirlii iinde yaplmaktadr. Bir aratrmann yararn deerlendirmede de, bu gelimelere paralel olarak politik ve ekonomik ltler daha fazla nem kazanmaktadr. Sonu olarak aratrmalar, ekonomik yarar, politik etki ve sosyal performans gstergelerinin basksna hedef olmaktadr. Bu tr zelliklerin Trkiye iin de geerli olmaya balad sylenebilir. Hatta Mod 1.5 veya Mod 3 eklinde (devlet niversitesinde piyasaya aratrma yapmak gibi) rneklerden de sz edilebilir. Profesyonel sosyolojiden beslenen politika ynelimli sosyologlar tarafndan, rgtsel problemlere veya pratik politikalara uygulanabilecek bilgi retilir. Profesyonel sosyolojinin bilgi savlar, bilmece zme
154
nite 10
eklinde meydana gelir. Bu terim, Kuhnun normal bilim yapma dnemine denk gelir. Politika ynelimli sosyoloji, bu balamda sosyal problemlere ynelik olarak problem zmedir. Politika ynelimli sosyologlar arasnda geleneksel/sekinci ve organik/tabana dayal halk sosyolojisini benimseme asndan da farklar bulunabilir. Halk sosyolojisi kamusal tartmalara hizmet eder ve bu yzden dtan dinleyicileriyle diyalog ierisindedir. Eletirel sosyolojide, diyalog hakknda da diyalog sz konusudur ve bunlarn dinleyicileri daha ok akademiktir. Tm bu tartmalarn Trkiyede tam karlklar bire bir bulunmasa da veya kuramsal ve uygulamal sosyoloji ayrmna dayanan terminoloji daha yaygn olsa da, DTCF Sosyoloji blm, gerek uygulamal gerekse politika ynelimli sosyoloji yaparken de eletirel olmak ve halka ynelmek eilimindedir. rnek vermek gerekirse, Elektrik Mhendisleri Odas ile ibirlii iinde Elektronik gzalt ve telekulak konusunda; naat Mhendisleri Odas ile 1999 Marmara Depreminin 10. ylnda Afetlere Hazrlk konusunda; 12 Eyll 2009 da stanbulda yaanan sel felaketinden sonra merkezi ve yerel ynetime ynelik eletirel basn aklamalar ve 2007de Ankarada yaanan su kesintilerinde yerel ynetim uygulamalarnn deerlendirmesini yapan bir doktora tezinde halk sosyolojisi yapld sylenebilir. Hatta Sosyoloji Dernei ye ve yneticilerinin Adnan Menderes niversitesi ile birlikte Aydn'n Didim ilesinde Ekim 2009 da gerekletirdii 6. Ulusal Sosyoloji Kongresinde Trkiyenin nemli gndem maddesini oluturan demokratik alm konusunda katlanlarn grlerini alarak, kapan oturumunda sonularn paylalmas da halk sosyolojisi rnei olarak deerlendirilebilir. Nitekim Burawoy de, Irak Savana kar ASAnn aklama yapmasn salayarak, halk sosyolojisi yaparken bu ekilde tavr almann sosyologlarn ahlaki sorumluluu olduunu belirtmi ve yelerinden nemli destek grmtr. Sosyoloji Trkiyede stanbul niversitesinde Ziya Gkalp tarafndan ilk derslerin verildii 1914l yllara kadar giden gemiinden bu yana byk lde halk sosyolojisi arlkl iken, 1990l yllardan balayarak politika ynelimli olmaya balamtr. Aile Aratrma Kurumuna 1990 ylnda kurulan Sosyoloji Dernei yelerinin yapt, Geleneksel Dayanmann ada Dayanmaya Dnm (1993) bir politika ynelimli aratrmadr. Ancak bu almalarn arkasnda hep akademik kayglar olmutur. Burawoy veya bakalarnn eletirdii parasal kaynak salayclarn karna hizmet eden aratrmalar hibir zaman yaplmamtr. ou kamusal destekli olan aratrmalar, daima geni
Trkiyede Sosyoloji
155
toplum kesimlerine hizmet etmek anlaynn rndr. Bu abalarn bir rnei olarak TBTAK tarafndan desteklenen GAP Karlatrmal Toplumsal Yap Aratrmas en son almalardan birisi olarak hem Sosyoloji Dernei hem de GAP idaresi tarafndan 2010 ylnda baslmtr. Bu almalarn ayrca Mod1 aratrmadan Mod 2ye geiin izlerini tad sylenebilir. Ancak TBTAKn da devlet kuruluu olmas nedeniyle tam bir dnmden sz edilemez. Ayrca henz kamu en nemli kaynak salayc olduundan Trkiyede Mod 2 aratrmalar ok snrldr. Bununla birlikte, imdilik yakn bir tehdit olmamas hi olmayacak anlamna gelmemelidir. Bilindii zere sosyoloji Trkiyede arlkla devlet niversitelerinde bilimsel ve ekonomik adan tam zerk olmayan koullarda yaplmaktadr. Buradan hareketle acaba Trkiyede halk sosyolojisinin gelitiini iddia etmek mmkn mdr sorusu akla gelmektedir. Ancak zellikle skandinav refah toplumunda, devletin her zaman her eyin iinde olmas demek halk sosyoloji anlamna gelmemektedir. Dier bir ifade ile arasal halk sosyoloji tatmin edici grnmemektedir. diyen Kroppun saptamas, yantn olumsuz olduunu bize aka gstermektedir. Sujata Patel (2010)in belirttii gibi, 1970lerden bu yana dnya hzla deimekte; bilgi, dnce, hizmet, para, mal ve teknoloji kadar hastalk (rnein ku ve domuz gribi) ve ilalar ile silahlar da snr tesine taarak dolamaktadr. Dnya Risk Toplumu olarak da tanmlanan bu toplum yaps iinde ibirlii olanaklar kadar atma, eitsizlikler ve askeri g uygulamalar da artmakta; kltrel dlamalar ve grup kimlikleri yeni formlarda ortaya kmakta; mekn kavram yeniden tanmlanmaktadr. Bu yzden deien dnyay anlamada yeni yaklamlara ihtiya duyulmaktadr. Ancak nemli olan sosyologlarn bu deimelere meydan okumaya ne kadar hazr olduklar ya da deien dinamikleri anlamada ne tr kaynaklara sahip olduklardr. te yandan, sosyolojik almalarda toplum olarak kavramlatrlan gereklik ou kez ulus devlete karlk gelmektedir. Hatta Amerikal sosyologlarn, toplum yerine ulus kavramn tercih ettiklerini dikkatli gzlemciler hemen fark edebilirler. Bu yzden birok nl Batl sosyologun gelitirdii kuram veya kavramn kresel dzeyde karlatrmalar iermediini ve yalnzca Kuzey Amerika ya da Avrupa ile snrl kaldn sylemek mmkndr. Aslnda U. Beckin yntemsel ulusalclk (methodological nationalism), kozmopolitan gereklik (cosmopolitan reality) ve ikinci modernlik (second modernity) kavramlar da tam bu konulara iaret etmektedir. Dier bir ifade ile sosyolojinin konusu olan insan, kurum, rgt ya da gruplar hakkndaki
156
nite 10
betimlemeler, bunu yapan sosyologun kendi ulusal kltr ile snrl kalabilmektedir. zetle bugne dein evrensel olarak ileri srlen birok sosyolojik gr bu zellii tamazken, hatta blgesel/tara (provincial) dzeyinde kalrken, bunlar eletirmeden evrensel olarak kabul etmek Syed Farid Alatas (2010)n yllar nce belirttii gibi tutuklu zihinler (captive mind) olarak eletirilmektedir. Buradan hareketle DTCF Sosyoloji Blmnde yoksulluk konusundaki bir doktora tezinde azimli yoksullar kavram gelitirilerek sosyolojik yazna kazandrlmtr. Bu giriimin Alatan basit alternatif gelitirme sylemine denk dtn belirtmek yanl olmayacaktr. Bilindii zere, alternatif sosyoloji araylar, Bat-dnn ya da Gneyin Kuzeye tarihsel, sosyal, ekonomik, siyasal, kltrel, bilimsel/ akademik ok ynl bamllna kar bir meydan okumadr. Bat dndan, kendi tarihsel ve sosyal deneyimlerine dayanan yeni kavram ve kuramlarn retilmesi, sosyal bilimlerde gneyin kuzeye olan tarihsel bamlln azaltmada nemli grlmektedir. Alata a gre, sosyal bilimlerde batya alternatif olabilmek iin, takliti olmamak, yaratc olmak, zgn olmak, zc olmamak, Avrupa merkezli olmamak, ulus devlet ve uluslararas grup ve kurululardan bamsz olmak, yerelin kltrn, dilini, sosyal ve ekonomik koullarn yeni kavramlar ve kuramlar retmede bilginin kayna olarak grmek gerekir. O, basit ve yksek dzeyde alternatif olma konularn tartr. Basit dzeyde alternatif olmak, Batda gelitirilen kavramlar Bat d balama dikkatle uygulamak iken; yksek dzeyde alternatif olmak, Bat dnda/yerel dzeyde retilen bir kavramn yerel balamda yaratc olarak uygulanmas demektir. Yksek dzeyde alternatif olmak, zellikle hegemonik ilikileri ykaca iin nemlidir. Alatan burada bn-i Haldunun Asabiye Teorisini kastettii belirtilmelidir. Ancak bn-i Haldunun sanayi ncesi toplumlardaki deimeyi aklamak zere gelitirdii kuramndan yararlanmann da basit alternatif olma zelliinin daha fazla olduunu ifade etmek gerekmektedir. Bu balamda Ziya Gkalpin hars ve medeniyet ayrm da Bat dndan bir alternatif sylem olabilir. Ayrca hars kavramnn kltre denk dmesi yznden, bu giriimin de basit alternatif olaca iddia edilebilir. Aslnda basit alternatiflerin, gnmzde ok tartlan tek yerine oklu evrenselliklerin olduu gr iin de uygun bir zemin hazrlad dnlmelidir.
Trkiyede Sosyoloji
157
zet
Trkiyede ve Avrupada sosyolojinin bir bilim olarak kabul edilmesi hemen hemen ayn yllara rastlamakla birlikte, ayn geliimi gsterememitir. Trkiyede sosyolojinin en nemli sorunlarnn banda aktarmaclk ve gelenek yokluu gelmektedir. Trkiyede sosyolojinin statsnn dkl ise, son yllarda tartmaya alan dier bir sorundur. Bu duruma yol aan en nemli nedenlerin banda batya bamll ve kendi koularna uygun kuramsal ve kavramsal ereveleri oluturamamas gelmektedir. Ancak bu konudaki deerlendirmelerin sosyolojinin nasl bir bilim olduu konusundaki tartmalar nda yaplmas daha salkl olacaktr. nk balangta Batda doan ve Bat sorunlarn inceleyen sosyolojinin evrensellii hibir eletiri yaplmadan tm dnyada olduu gibi Trkiyede de kabul edilmitir. Evrimci gelime kuramlarnn mercek altna alnmas ve Bat merkezli kuramlarn Bat-dn aklamada yetersizliklerinin saptanmasyla yaplan eletiriler de artmtr. Bu eletirilerin banda, yaplan alma ve yaynlarn ou Bat kuramlarn test etmeye yarayan bilgi/data kayna niteliinde olmas ve Bat sosyolojisinin yerel, ulusal ve balamsal koullar gz ard edilerek aktarlmas gelmektedir. Ayrca sosyologlar arasnda iletiim kopukluunun yaygn olmas ve snrl zgn kuramsal ereve ve akademik ykselme amacyla yaplan almalar, yeterli bir sosyolojinin geliiminde en nemli engeller olarak grlmektedir. Amerikan Sosyoloji Dernei (ASA) ve Uluslararas Sosyoloji Dernei (ISA) bakanlklar da yapan ngiliz asll sosyolog Michael Burawoyin yapt mesleki (professional), halk (public), politika (policy) ve eletirel sosyoloji snflamasn gz nnde bulundurarak Trkiyede Sosyolojiye bakldnda, balangtaki kurucularmzn mesleki sosyoloji kadar halk sosyolojisi yapt da sylenebilir. Alternatif sosyoloji araylar ise, Bat-dnn ya da gneyin kuzeye tarihsel, sosyal, ekonomik, siyasi, kltrel, bilimsel/akademik ok ynl bamllna kar bir meydan okumadr. Bat dndan, kendi tarihsel ve sosyal deneyimlerine dayanan yeni kavram ve kuramlarn retilmesi, sosyal bilimlerde gneyin kuzeye olan tarihsel bamlln azaltmada nemli grlmektedir.
158
nite 10

1. Trkiyede sosyolojinin kurucusu kimdir? a) Hilmi Ziya lken b) Prens Sabahattin c) Ziya Gkalp d) Fahri Fndkolu e) Niyazi Berkes 2. Trkiyede sosyolojinin en nemli sorunlarnn banda ne gelmektedir? a) Aktarmaclk b) Gelenek yokluu c) Batya bamllk d) zgnlk e) Hepsi 3. Aadakilerden hangisi Trkiyede sosyolojinin metodolojik sorunlar arasnda saylamaz? a) Pozitivizmin basknl b) Pozitivizmin ihmali c) Yorumlayc sosyolojinin ihmali d) Feminist eletirileri yok sayma e) Hibiri 4. Aadakilerden hangisi Trkiyede sosyolojinin geliiminde etkili deildir? a) letiimi glendirmek b) Karlatrmal aratrmalar yapmak c) Sadece mikro alma yapmak d) Mikro ve makro almalar birlikte yapmak e) Ulusal ve uluslararas toplantlar dzenlemek 5. M. Burawoyun snflamasndan hareketle Trkiyede en az yaplan sosyoloji hangisidir? a) Mesleki sosyoloji b) Eletirel Sosyoloji c) Politika Ynelimli Sosyoloji d) Halk sosyolojisi e) Hibiri
Trkiyede Sosyoloji
159
Kaynaklar
Abbott, P., Sapsford, R. (1987) Women and Social Class. London: Tavistock. Alata, S. F. (2010), The Definition and Types of Alternative Discourses, i. Facing an Unequal World: Challenges for a Global Socology (der. M. Burawoy, M. Chang, M. F. Hsieh). Vol 2 : 139-158. Appadurai, A. (1993) Disjuncture and Difference in the Global Cultural Economy. i. Global Culture: Nationalism, Globalization and Modernity (Dr. M. Featherstone). London. Arrent, H. (1958) The Human Condition. Chicago: University of Chicago Press. Armaan, M. (2004)(der) Kresel Kuatma Karsnda nsan. stanbul: Ufuk. Bandura, A. (1965) Vicarious Process: A Case of No-trial Learning. . Advances in Experimental Psychology (der. L. Berkowitz). New York: Academic Press. Bauman, Z. (1999) Kreselleme: Toplumsal Sonular (ev. A. Ylmaz). stanbul: Ayrnt. Baumann, Z. (1997) Thinking Sociologically. Oxford: Blackwell. Bash, H. H. (1995) Socail Problems and Social Movements. New Jersey: Humanities. Beck, U. (1992) Risk Society. London: Sage. Becker, H. S. (1974) Labelling Theory Reconsidered. i. Deviance and Social Control (der. P. Rock ve M. McIntosh). London: Tavistock. Berger, P. (1963) nvitation to Sociology: A Humanistic Perspective. New York: Doubleday. Boratav, K. (2000) Emperyalizm mi? Kreselleme mi? Kreselleme: Emperyalizm Yerelcilik i Snf (der. E. A. Tonak). Ankara: mge. Bozkurt, V. (2010) Deien Dnyada Sosyoloji. Bursa: Ekin. Burawoy, M. (2005) Public Sociologies: Contradictions, Dilemmas and Possibilities. Social Forces, 82: 1603-1618. Castels, M. (1996) Rise of Network Society. Oxford Blackwell. Cheal, D. (1991) Family and the State of Theory. Tronto: niversity of Toronto Pres. Coser, L. (1956) The Fuctions of Social Conflict. Gelencoe, Ill.: The Free Pres. Cokun, . (1997) Modern Devletin Douu. stanbul: Der. Dahrendorf, R. (1959) Class and Class Conflict in Industrial Society. Stanford: Stanford University Pres.
160
nite 10
Durkheim, E. (!1938/1964) The Rules of Sociological Method. New York: Free Press. Durkheim, E. (1912/1965) Elementary Forms of Religious Life. New York: Free Press. Feagin, J. R., Feagin, C. B. (1997) Social Problems: A Critical Power-Conflict Perspective. New Jersey: Prentice Hall. Foucault, M. (1980 ) Power/Knowledge, selcted Interviews and Other Writings 1971-1977. Brighton: Harvester. Friedman, J. (1992) General Historical and Culturally Specific Properties of Global Systems. Review, 15: 335-372. Fukuyama, F. (1989) The End of History and The Last Man. London: Hamilton. Giddens, A. (1984) Constitution of Society. Cambridge: Polity. Giddens, A. (1990) The Consequences of Mpodernity: Cambridge: Polity. Giddens, A. (1993) Sociology. London: Polity. Giddens, A. (2000) Elimizden Kap Giden Dnya. (ev. O. Aknhay). stanbul: Alfa. Gellner, E. (1992) Postmodernism, Reason and Religion. London: Routledge. Habermas, J (1981) The Philosophical Discourse of Modernity. Cambridge: Polity Pres. Haldun, . (1977) Mukaddime. (ev. T.Dursun). Ankara. Haralambos, M., Holborn, M. (1995) Sociology: Themes and Perspectives. London: Coolins . Lenslin, J. M. Sociology: A Down to Earth Approach. Boston: Allyn and Bacon. Hochschield, A. (1983) The Managed Hear: Commercialization of Human Feeling. Berkeley: University of California Pres. Kasapoglu, A. (1997) Gnmzde Aile Aratrmalar. Ankara: Babakanlk Kadnn Stats ve Sosyal Hizmetler Mstearl Yaynlar. Kasapolu, A. (1992) Sosyolojide Birlik Salamak. DTCF Aratrma Dergisi, 1: 141-158. Kasapolu, A. M. (1991) Yksek retimde Sosyoloji Eitiminin Sorunlar. Ankara: Ankara niversitesi. Keane, J. (2004) Sivil toplum ve Devlet, Avrupada Yeni Yaklamlar, (ev. A. idem). stanbul: Ayrnt Yaynlar. Lyotard, J. F. (1990) Postmodern Durum (ev. A.idem). Ankara: Ara.
Trkiyede Sosyoloji
161
Lenski, G. (1966) Power and Privilege: A THeory of Social Stratification. New York. McGraw- Hill Company. zdalga, E., Persson, S. (1998) (der) Sivil Toplum, Demokrasi ve slam Dnyas. (ev. A. Fethi): stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. zden, K. (2008) Sivil Toplum ve Sivil Toplum Kurulular. i. Sivil Toplum Kurulularnda Ynetim. (der. A.Cokun). Ankara: Sekin. zkalp, E. (2000) Sosyolojiye Giri. Eskiehir: Anadolu niversitesi. Marks, K. (1978) Capital. (ev. E.Mandel). New York: Vinatge Books. Mead, G. H. (1934) Mind, Self and Society. Chicago, Ill.,: Chicago Univesity Press. Merton, R. (1949) Social Theory and Social Structure, Glencoe, Ill.,: Free Pres. Mills, C. W. (1956) The Power Elites. New York: Oxford University Press Neuman (1994) The Qualitative and Quantitative Research Metheods. Parsons, T. (1951;1967) The Social System. Glencoe, III: The Free Press Patel, S. (2010), The Imperative and the Challenge of Diversity. Reconstructing Sociological Traditions fort he Twenty First Century, i. Facing an Unequal World: Challenges for a Global Socology (der. M. Burawoy, M. Chang, M. F. Hsieh), Vol 1: 48-63 Patnaik, P (1997) Imperialism. Revue Tiers Monde . 38-150. Ritzer, G. (1983) Sociological Theory. New York: Alfred A. Knoph. Robertson, R. (1992) Globalization: Social Theory and Global Culture. London: Sage. Rosenau, P. M. (1998) Postmodernizm ve Toplum Bilimleri (ev. T. Birkan). Ankara: Bilim ve Sanat. Sarbay, A. R. (1995) Postmodernite, Sivil Toplum ve slam. stanbul: letiim. Sarbay, A. R. (2000) Global Bir Bakla Politik Sosyoloji. stanbul: Alfa. Sezer, R. (1997) Niyazi Berkes: Unutulan Yllar. stanbul: letiim. Soraka, M. P., Bryjack, ( 1995) Social Problems: A World at Risk. Boston: Allyn and Bacon. Storey, J. (1993) An Introductory Guide to Cultural Theory and Popular Culture. New York: Wheatsheaf. Tonak, E. A. (2000) (der) Kreselleme: Emperyalizm Yerelcilik i Snf. Ankara: mge. Topuolu, A., Aktay, Y. (1999) (der.) Postmodernizm ve slam, Kreselleme ve Oryantalizm. Ankara: Vadi.
162
nite 10
Wallertein, I. (1998) The Heritage of Sociology and The future of Social Sciences in the 21st Century. Current Sociology, 2: 1-4. Weber, M. (1946 ) From Max Weber: Essays in Sociology (ev. H. Gerth ve C. W. Mills) New York: Oxford University Pres. Weber, M. (1913/1947) The Theory of Social and Economic Organization. ev. A. M. Hendelson ve T. Parsons). Glencoe. Ill: The Free Press Worsley, P. (1988) Introducing Sociology. Harmonworth: Penguin.
Trkiyede Sosyoloji
163
Deerlendirme Sorularnn Yantlar

1. nite 1. E 2. E 3. A 4. E 5. D 6. C 7. B 8. C 5. nite 1. E 2. C 3. B 4. E 5. A 6. A 9. nite 1. A 2. B 3. D 4. C 5. B 2. nite 1. D 2. C 3. B 4. D 5. D 6. B 7. D 6. nite 1. C 2. B 3. B 4. C 5. E 3. nite 1. D 2. C 3. B 4. D 5. B 6. D 7. C 7. nite 1. A 2. D 3. D 4. E 5. D 4. nite 1. D 2. A 3. D 4. C 5. B
8. nite 1. C 2. C 3. D 4. A 5. A 6. C 7. E
10. nite 1. C 2. E 3. B 4. C 5. B
164
nite 10

Sosyolojiye Giris

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sosyolojiye Giris

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ANKARA NVERSTES UZAKTAN ETM YAYINLARI

Ankara niversitesi Uzaktan Eitim Yaynlar

Sosyoloji ve Dier Sosyal Bilimler

10. Trkiyede Sosyoloji

nitede Ele Alnan Konular

Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar

Sosyoloji ve Sosyolojinin Dier Sosyal Bilimlerle likisi

Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar

Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar

Sosyolojinin likide Bulunduu Baz Sosyal Bilimler

Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar

Sosyoloji ve Sosyolojinin Dier Sosyal Bilimlerle likisi

Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar

Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar

Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar

Deer len dir me Sorular

Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar

Sosyoloji ve Dier Sosyal Bilimler

10. Trkiyede Sosyoloji

nitede Ele Alnan Konular

bn-i Haldunun temel grlerinin neler olduu

Henri de Saint Simonun temel grlerinin neler olduu

Auguste Comteun temel grlerinin neler olduu

Karl Marksn temel grlerinin neler olduu

Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar

bn-i Haldunun temel grlerinin neler olduunu

Henri de Saint Simonun temel grlerinin neler

Auguste Comteun temel grleri neler olduunu

Karl Marksn temel grlerinin neler olduunu

sosyolojinin kurulmasna nclk ettiini aratrnz. yn aratrnz.

Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar

bn-i Haldun (1332-1406)

Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar

Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar

Henri de Saint Simon (1760-1825)

Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar

Auguste Comte (1798-1859)

Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar

Karl Marks (1818-1883)

Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar

Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar

Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar

Deer len dir me Sorular

Sosyoloji ve Dier Sosyal Bilimler Sosyolojinin ncleri

10. Trkiyede Sosyoloji

nitede Ele Alnan Konular

Sosyolojik Kuramsal Yaklamlarnn kimler olduu

E. Durkheimn grleri incelenecektir. M.Weberin grleri incelenecektir.

Sosyolojik Kuramsal Yaklamlarnn kimler olduunu

Durkheimin temel eserleri arasndaki ba gsteriniz.

Metodun Kurallar ve ntihar arasndaki ilikiyi

Durkheimn ortak bilin kavramnn daha nce kimde

Durkheimn zgn bir dnr olmasn nasl etkiler?

Weberin otorite ve brokrasi snflamalar arasnda nasl

Sosyolojinin Temel nermeleri

Emile Durkheim (1858-1917)

Max Weber (1864-1920)

Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar

Deer len dir me Sorular

Sosyoloji ve Dier Sosyal Bilimler Sosyolojinin ncleri Sosyolojinin Kurucular

Sosyolojik Kuramsal Yaklamlar

10. Trkiyede Sosyoloji

nitede Ele Alnan Konular

Sembolik Etkileimci Yaklamn temel grleri