Birlikte renelim

TOPLUM HEKML BLTEN Cilt 28, Say 3, Eyll-Aralk 2009

Trkiye statistik Kurumunun 2002-2009 Yllar Aras Yoksulluk Bulgular

(Trkiye statistik Kurumunun Gelir, Tketici, Tketim ve Yoksulluk ile ilgili web sayfasndaki Yoksulluk Analizlerinin zet bilgileridir)
Nesrin LNGROLU1

almann Kapsam
Yoksullukla ilgili almalarda temel veri kayna bireylerin ve bunlarn oluturduu hanehalknn tketimlerini, gelir dzeylerini, sosyo-ekonomik kesimler ve nfus tabakalarna ve blgelere gre ortaya karan Hanehalk Bte Anketleridir. Trkiye statistik Kurumu (TK), 2002 ylndan itibaren her yl dzenli olarak Hanehalk Bte Anketleri (HBA) uygulamakta, bu verileri kullanarak da yoksulluk analizleri yapmaktadr. HBA verilerine dayal olarak yrtlen yoksulluk almasnn tahmin dzeyi; Trkiye geneli ile kentsel (Nfusu 20.001 ve daha fazla olan yerleim yerleri) ve krsal (Nfusu 20.000 ve daha az olan yerleim yerleri) yerlerdir.

lamda yoksulluk, alktan lme ve barnacak yeri olmama durumu iken, geni anlamda yoksulluk, gda, giyim ve barnma gibi olanaklar yaamlarn devam ettirmeye yettii halde toplumun genel dzeyinin gerisinde kalmay ifade eder. Mutlak yoksulluk: Mutlak yoksulluk, hanehalk veya bireyin yaamn srdrebilecek asgari refah dzeyini yakalayamamas durumudur. Bu nedenle, mutlak yoksulluun ortaya karlmas, bireylerin yaamlarn srdrebilmeleri iin gerekli olan minimum tketim ihtiyalarnn belirlenmesini gerektirir. Mutlak yoksul oran, bu asgari refah dzeyini yakalayamayanlarn saysnn toplam nfusa orandr. Bu almada, gerek gda, gerekse gda ve gda d harcama bileenlerini ieren mutlak yoksulluk snrlar hesaplanmtr. Mutlak yoksulluk, greli yoksulluk ve uluslararas karlatrmalarda kullanlan yoksulluk snrlar ve bu snrlarn altnda kalarak yoksul olarak nitelenen fert saylar hesaplanmaktadr. almalarda, gda yoksulluunun temelini tekil edecek olan gda sepetinin belirlenmesinde 2003 Ha-

almalarda Kullanlan Tanmlar

Yoksulluk: nsanlarn temel ihtiyalarn karlayamama durumudur. Yoksulluu dar ve geni anlamda olmak zere iki trl tanmlamak mmkndr. Dar an-

1 Prof.Dr., Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi Halk Sal Anabilim Dal Yazma Adresi: Prof. Dr. Nesrin ilingirolu Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi Halk Sal Anabilim Dal 06100 Shhiye / Ankara e-posta: nesrinc@hacettepe.edu.tr

24

TOPLUM HEKML BLTEN Cilt 28, Say 3, Eyll-Aralk 2009

ilingirolu

nehalk Bte Anketi verileri kullanlmtr. Gda harcamasna gre sral 3. ve 4. %10luk dilimler, referans grup olarak alnm ve bu hanelerin gda tketiminde en nemli paya sahip 80 madde gda sepeti olarak tespit edilmitir. Bir ferdin gnlk asgari 2.100 kalori almasn salayacak miktarlar, bu 80 maddeden oluturulmutur. Bu sepetin maliyeti gda yoksulluk snr olarak alnmtr. Gda yoksulluk oran, edeer fert bana tketim harcamas, gda yoksulluk snrnn altnda kalan hanehalklarnn oluturduu nfusun, toplam nfus iindeki pay olarak hesaplanmtr. Fertlerin gdann yansra gda d ihtiyalar da bulunmaktadr. Bu ihtiyalar gz nne almak iin gda yoksulluk snrna, gda d mal ve hizmet paynn da eklenmesi gerekmektedir. Bu yoksulluk snrnn belirlenmesi amacyla da toplam tketimleri gda yoksulluk snrnn hemen stnde olan hanelerin toplam harcama iindeki gda d harcama paynn ortalamas esas alnmaktadr. Bu oranlar HBA verilerinden her yl iin hesaplanmaktadr. Bu oranlar 2002, 2003 ve 2004 yllar iin srasyla %57, %60 ve %58 olarak belirlenmitir. Buna gre gda ve gda d mal ve hizmetleri kapsayacak ekilde yoksulluk snr belirlenmitir. Gda ve gda d yoksulluk oran ise, edeer fert bana tketim harcamas, gda ve gda d yoksulluk snrnn altnda kalan hanehalklarnn oluturduu nfusun, toplam nfus iindeki pay olarak alnmtr. Greli yoksulluk: Bireylerin, toplumun ortalama refah dzeyinin belli bir orannn altnda olmas durumudur. Buna gre toplumun genel dzeyine gre belli bir snrn altnda gelir ve harcamaya sahip olan birey veya hanehalk greli anlamda yoksul olarak tanmlanr. Refah ls olarak amaca gre tketim veya gelir dzeyi seilebilir. HBA verileriyle yaplan yoksulluk almalarnda, edeer kii bana tketim harcamas medyan deerinin %50si greli yoksulluk snr olarak tanmlanmtr. Greli yoksulluk oran ise, edeer fert bana tketim harcamas, greli yoksulluk snrnn altnda kalan hanehalklarnn oluturduu nfusun, toplam nfus iindeki pay olarak hesaplanmtr. almada zellikle uluslararas karlatrmalarda kullanlan eitli yoksulluk snrlar da hesaplanmtr. Bu balamda, cari satnalma gc paritesine gre kii bana gnlk 1 ABD Dolar, 2,15 ABD Dolar ve 4,30 ABD Dolarna karlk gelen deerler, yoksulluk snrlar olarak tanmlanmtr. Edeer fert bana tketim harcamas, cari satnalma gc paritesine gre kii bana

gnlk snrlarn altnda kalanlar yoksul olarak belirlenmitir. Hanehalk: Aralarnda akrabalk ba bulunsun ya da bulunmasn ayn konutta yaayan, temel ihtiyalarn birlikte karlayan, hanehalk hizmet ve ynetimine katlan bir veya birden fazla kiiden oluan topluluktur. Hanehalk ferdi: Hanehalkn meydana getiren topluluun her bir yesidir. Tketim: Mal ve hizmetlerin insan ihtiyalarn ve arzularn karlamak zere kullanlmasdr. Harcama: Bir mal veya hizmet satn almak iin yaplan parasal deme veya fedakrlklarn tmdr. Tketim harcamas: Hanehalknn anket ay iinde tketim amacyla (yatrmvei amal harcamalar hari) satnald, kendi retiminden tkettii, alan hanehalk fertlerinin iyerinde retilen ya da sata sunulan maddelerden hanehalknda tkettii, hanehalknnbaka hane ya da kurumlara hediye vermek/yardmda bulunmak amacyla satn ald mal ve hizmetlerin toplam deeridir. Tketim harcamalar; Gda ve Alkolsz ecekler, Alkoll ecekler, Sigara ve Ttn, Giyim ve Ayakkab, Konut, Su, Elektrik, Gaz ve Dier Yaktlar, Ev Eyas, Salk, Ulatrma, Haberleme, Elence, Eitim Hizmetleri, Lokanta ve Oteller ile eitli Mal ve Hizmetler olmak zere 12 ana grupta snflandrlmaktadr. Satnalma gc paritesi: lkeler arasndaki fiyat dzeyi farkllklarn ortadan kaldrarak, lkelerin yarattklar Gayrisafi Yurtii Hslann reel anlamda karlatrlmasna imkan salayan, farkl para birimlerini birbirine dntrme orandr. alan fert: cretli ve maal, yevmiyeli, kendi hesabna, iveren ya da cretsiz aile iisi olarak anket aynda bir iktisadi faaliyette bulunan veya i ile ilikisi devam eden 15 ve daha yukar yataki fertlerdir. cretli ve maal: veren ile aralarnda mevcut olan yazl veya szl alma szlemesine gre; iletmenin sat veya karndan tamamen bamsz olarak belirlenen bir temel cret karlnda alanlardr. Yevmiyeli: Bir iverene bal olarak dzenli ve srekli olmadan iine gre mevsimlik ya da geici olarak, ya da i bulduka alanlardr. veren: Kendi iyerinde en az bir cretli ya da yevmiyeli eleman altran kii. Bir iyerinde iveren durumunda birden fazla ortak bulunabilir. Bu durumda her ortak bir iveren kabul edilmitir.
25

ilingirolu

TOPLUM HEKML BLTEN Cilt 28, Say 3, Eyll-Aralk 2009

Kendi hesabna alan: inde, tarlasnda, banda, bahesinde, dkknnda, yazhanesinde, imalathanesinde, tamirhanesinde vb. yerlerde tek bana veya cretsiz aile fertleri ile birlikte (yannda cretli veya yevmiyeli kii altrmakszn) ayni (mal) ya da nakdi (para) olarak gelir elde etmek iin alanlardr. Bir iyerinde cretli kii altrmakszn, birden fazla ortak var ise; bu ortaklardan herbiri kendi hesabna alyor kabul edilmitir. cretsiz aile iisi: Hanehalk fertlerinden biri ya da birka tarafndan yrtlen bir ekonomik faaliyete yardm etmek amacyla cret almakszn igc olarak katkda bulunan hanehalk ferdidir. arayan: Anketin yapld ay iinde istihdam halinde olmayan (kr karl, yevmiyeli, cretli ya da cretsiz olarak hi bir ite almam ve byle bir ile de balants olmayan) kiilerden i aramaya ynelik olarak, i arama kanallarndan en az birini kullanm, 15 gn iinde iba yapabilecek durumda olan, kurumsal olmayan 15 ve daha yukar yataki tm kiilerdir. Ayrca, i bulmu ya da kendi iini kurmu ancak iebalamak ya da iba yapmak iin eitli eksiklerini tamamlamak amacyla bekleyenlerden, 15 gn iinde iba yapabilecek kiiler de isiz nfus kapsamna dhildirler. Ekonomik olarak aktif olmayanlar: Anketin yapld ay ierisinde bir ite almayan ve isiz olmayan 15 ve daha yukar yataki nfustur. aramaypiba yapmaya hazr durumda olanlar, mevsimlik alanlar, ev kadn, renci, emekli, irad sahibi, alamaz halde ve benzeri durumda olanlar, bu grupta kapsanmaktadr. Uluslararas ve blgesel ynerge: 2001 ylndan itibaren yrtlmekte olan Sosyal Riskin Azaltlmas Projesi kapsamnda, hanehalk bte anketlerinin uygulanmas ve anketin sonularna dayal olarak yoksulluk analizlerinin yaplmas da yer almaktadr. Bu balamda, 2002 ylnda uygulanan Hanehalk Bte Anketinden elde edilen verilere dayal olarak Trkiyede yoksulluun profili, nedenleri ve sonular zerine Trkiye statistik Kurumu ile Dnya Bankas ortaklaa bir rapor hazrlanmtr. Dnya Bankas ile ortaklaa hazrlanan bu raporun temelini oluturan sonular, Trkiye statistik Kurumu tarafndan 14 Nisan 2004 tarihli 2002 Yoksulluk almas adl haber blteni ile kamuoyuna duyurulmutur. TKin yoksullukla ilgili almalar 2002 yl iin belirlenen yntem esas alnarak devam etmektedir.
26

Corafi kapsam: Hanehalk Bte Anketinin kapsamdr. Ankette, Trkiye Cumhuriyeti snrlar iinde bulunan tm yerleim yerleri ve Trkiye Cumhuriyeti snrlar iinde yaayan tm hanehalk fertleri kapsama alnmtr. Ancak, almada kurumsal nfus olarak tanmlanan yallar evi, huzur evleri, hapishane, askeri kla, zel nitelikli hastane, otel, ocuk yuvalarnda bulunan nfus ile pratik nedenlerden dolay ger nfus kapsam d tutulmutur. Kaydedilmeyen faaliyetler: Yoksullukla ilgili hesaplamalarda temel alnan tketim harcamas kapsamnda iyeri ve yatrm amal harcamalar ile dayankl mallar iin yaplan harcamalar kapsam ddr.

Temel Veri Kaynaklarnn Nitelii

Veri kaynaklar: Hanehalk Bte Anketidir. Anket, bir takvim yl boyunca her ay deien ve tabakal iki aamal kme rneklemesi yntemine gre seilen hanehalklarna uygulanmaktadr. Veri toplama ekli: Hanehalk Bte Anketinde bilgiler; grme, kayt ve gzlem metodlar kullanlarak ahnehalklarndan derlenmektedir. Her anketr, her ay ortalama 6 rnek hanehalkn anket ay ncesi 1 kez, 1. ve 2.hafta 2er kez, 3. ve 4.hafta 1 kez ve anket ay bitiminde de 1 kez olmak zere her bir hanehalkn ayda ortalama 8 defa ziyaret ederek tketim harcamalar ve son ziyarette gelir bilgilerini kayt etmektedir. Anket ay ncesinde rnek hanehalkna yaplan ilk ziyarette, hanehalk ile tanma salandktan sonra hanehalknn sosyo-ekonomik durumuna ait bilgiler alnmakta, harcama kayt defterinin nasl doldurulaca aklanmaktadr. Anket ay iinde yaplan ziyaretler srasnda, rnek hanenin anket aynda yapt gda, giyim, salk, ulatrma, haberleme, eitim, kltr, elence, konut, ev eyas vb. gibi tketim harcamalar hanehalkna braklan kayt defterinden kaytlama ve grme yntemleri ile alnmtr. Anket ay bitiminde yaplan son grmede ise, hanehalk fertlerinin anket ay iindeki istihdam durumu, iktisadi faaliyeti, meslei, iteki durumu, anket ay ve son bir yl ierisinde elde ettii gelir bilgileri derlenmitir. lke verilerinin dayana: Hanehalk Bte Anketi, hanehalknn gelir, sosyo-ekonomik durum ve tketim yaps hakknda bilgi edinmek amac ile 18.11.2005 tarih ve 5429 Sayl Trkiye statistik Kanunu uyarnca yaplmaktadr. Hanehalklar tarafndan yaplan beyanlar kullanlmaktadr.

TOPLUM HEKML BLTEN Cilt 28, Say 3, Eyll-Aralk 2009

ilingirolu

Derleme Uygulamalar
Veri derleme sistemi: Hanehalk Bte Anketinin veri giri aamasnda bir istatistiksel program olan BLAISE kullanlmaktadr. Anketin ilk ve son grmesinde bilgisayar destekli anket yntemi (CAPI), dier aamalarnda ise gnlk tutma ve veri giri yntemleri kullanlmaktadr. Deer hesaplama: Yoksullukta esas alnan hanehalklar tarafndan yaplan tketim harcamas deerleri ile mutlak ve greli yoksulluk snrlar TL cinsinden hesaplanmaktadr. Uluslararas karlatrmalarda kullanlan yoksulluk snrlar ise satnalma gc paritesi cinsinden hesaplanmaktadr. 1 $n satnalma gc paritesine (SGP) gre karl olarak 2002 yl iin 618.281 TL; 2003 yl iin 732.480 TL; 2004 yl iin 780.121 TL, 2005 yl iin 0,830 YTL, 2006 yl iin 0,921 YTL; 2007

yl iin 0,926 YTL; 2008 yl iin 0,983 YTL ve 2009 yl iin ise 0,917 TL kullanlmtr. Edeerlik lei: Her ilave hanehalk yesinin aileye getirdii ek harcamann ncekiler kadar olmad ve ya-cinsiyet farkllklar nedeniyle hanedeki fertlerin tketimlerinin birbirinden farkl olduu varsaymlar altnda her bir hanehalk byklnn ka yetikine denk olduunu ortaya koyan katsaylardr. Bu katsaylar kullanlarak hanehalklarnn gerek byklkleri hesaplanm, hanelerin ka edeer fertten meydana geldii belirlenmitir. Ayrca edeerlik lei, Trkiye genelindeki ortalama hanehalk bykl dikkate alnarak iki yetikin ve iki ocuktan oluan drt kiilik hanenin edeer byklne gre dzeltilmitir. Bylece farkl byklk ve bileimlerdeki (yetikin ve ocuk says itibariyle) hanehalklar arasnda karlatrmalar yapmak mmkn hale gelmitir.

*Tablo 1. Yoksulluk Snr Yntemlerine Gre Fert Yoksulluk Oranlar (2002-2009)

Fert Yoksulluk Oran (%) Yntemler Gda yoksulluu (alk) Yoksulluk (gda+gda d) Kii ba gnlk 1 $n alt (1) Kii ba gnlk 2,15 $n alt
(1)

2002 1,35 26,96 0,20 3,04 30,30 14,74 0,92 21,95 0,03
(1)

2003 1,29 28,12 0,01 2,39 23,75 15,51 0,74 22,30 0,01 1,54 18,31 11,26 2,15 37,13 0,01 3,71 32,18 22,08

2004 1,29 25,60 0,02 2,49 20,89 14,18 0,62 16,57 0,01 1,23 13,51 8,34 2,36 39,97 0,02 4,51 32,62 23,48

2005 0,87 20,50 0,01 1,55 16,36 16,16 KENT 0,64 12,83 0,97 10,05 9,89 KIR 1,24 32,95 0,04 2,49 26,59 26,35

2006 0,74 17,81 1,41 13,33 14,50 0,04 9,31 0,24 6,13 6,97 1,91 31,98 3,36 25,35 27,06

2007(*) 0,48 17,79 0,52 8,41 14,70 0,07 10,36 0,09 4,40 8,38 1,41 34,80 1,49 17,59 29,16

2008 0,54 17,11 0,47 6,83 15,06 0,25 9,38 0,19 3,07 8,01 1,18 34,62 1,11 15,33 31,00

2009 0,48 18,08 0,22 4,35 15,12 0,06 8,86 0,04 0,96 6,59 1,42 38,69 0,63 11,92 34,20

TRKYE

Kii ba gnlk 4,3 $n alt (1) Harcama esasl greli yoksulluk (2) Gda yoksulluu (alk) Yoksulluk (gda+gda d) Kii ba gnlk 1 $n alt (1) Kii ba gnlk 2,15 $n alt Kii ba gnlk 4,3 $n alt
(1)

2,37 24,62 11,33 2,01 34,48

Harcama esasl greli yoksulluk (2) Gda yoksulluu (alk) Yoksulluk (gda+gda d) Kii ba gnlk 1 $n alt
(1)

0,46 4,06 38,82 19,86

Kii ba gnlk 2,15 $n alt (1) Kii ba gnlk 4,3 $n alt (1) Harcama esasl greli yoksulluk (2)

(1) Satnalma gc paritesine (SGP) gre hesaplama yaplmtr. 2009 yl iin 1 $n SGPne gre karl olarak 0,917 TL kullanlmtr. (2) Edeer fert bana tketim harcamas medyan deerinin %50si esas alnmtr. (*) Yeni nfus projeksiyonlarna gre revize edilmitir.

27

ilingirolu

TOPLUM HEKML BLTEN Cilt 28, Say 3, Eyll-Aralk 2009

Tketim harcamalarnn snflamas: COICOP/HBS kullanlmaktadr. Veri ileme: Veri kontrol ve analizinde SAS program kullanlmaktadr. lemlerin kaydedilme zaman: Hanehalkyla anket yaplan aydr.

gcnn sektrel dalmna gre de yoksulluk riski deimektedir. Riski en yksek grup tarm sektrnde alanlardr. Bu gurubu sras ile sanayi sektrnde alanlar ve hizmet sektrndekiler izlemektedir. Ekonomik olarak aktif olmayan bireylerdeki yoksulluk, i arayan bireylerden daha dktr. Eitim dzeyi ykseldike yoksul olma riski azalmaktadr. Tablo 1de 2002-2009 yllar aras yaplan yoksulluk almalarnn yoksulluk snr yntemlerine gre fert yoksulluk oranlar Trkiye geneli ile kent ve kr balamnda sunulmutur. Kurumun web sayfasnda yoksulluk ile ilgili bulgularn farkl deikenlerle kyaslamalar da bulunmaktadr.

Dier Konular
Mevsimsel dzeltme: Veri mevsimsel olarak dzeltilmemektedir. Corafi ayrnt: Yoksulluk almalarnda tahmin dzeyi Trkiye geneli ile kent ve krsal yerler ayrmdr.

Bulgular
Tm alma yllar baz temel deikenler asndan incelendiinde ortak sonular saptanmtr. nceleme dnemi boyunca her trl yoksulluk bulgularnda iyileme vardr. Krsal yerde yaayanlarn yoksulluk riski kentsel yerdekilerden fazladr. Hanehalk bykl arttka yoksulluk riski artmaktadr. Bireyin alma durumuna gre yoksulluk riski de deimektedir. Riskin en dk olduu grup, iverenlerdir. Bu grubu sras ile cretli-maallar, kendi hesabna alanlar, yevmiyeli alanlar izlemektedir. Riski en byk olan grup ise cretsiz aile iileridir.

Sonu
Ulusal dzeyde yaplan bu tr aratrmalar lkedeki durumu deerlendirerek yoksullua ynelik sosyal ve ekonomik politikalarn baarsn deerlendirmek, gelecee ynelik politika, plan ve uygulamalar ekillendirmek, lke ii ve lkeler aras kyaslamalar yapabilmek iin ok nemli aralardr.

Yararlanlan Kaynak
Trkiye statistik Kurumu (TK), 2009 Yoksulluk almas Sonular, http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?tb_id=23&ust_ id=7&tk_id=6365. Eriim Tarihi: 03.06.2011.

28

TOPLUM HEKML BLTEN Cilt 28, Say 3, Eyll-Aralk 2009

Temel lkeler

29

30

Erbaydar

TOPLUM HEKML BLTEN Cilt 27, Say 1, Ocak-Nisan 2008

31

Temel lkeler

TOPLUM HEKML BLTEN Cilt 28, Say 3, Eyll-Aralk 2009

TOPLUM HEKML BLTEN

Bulletin of Community Medicine

Makaleler Listesi

2009 Ylnda Yaynlanm

Kahvehane Mterilerinin Ttn Yasas Grleri (Ankara, 2009) 20 H zcebe, N Bilir, D Aslan, A N Yldz, Karada, B. Kk Bier Yoksulluk Snr Nasl Hesaplanr? MS Yardm

1. Ocak-Nisan/2009
Trafik Kazalar ve Arka Koltuk Gvenlii B Kaplan, H zcebe Ankarada Bir Salk Ocana ve Belediyeye Ait Bir Spor Kompleksine Bavuran 18 Ya ve zeri Kadnlarn Sal Gelitirici Yaam Biim Dzeylerinin Belirlenmesi M Kaya, B zvar, H Atla, M Altay, Atik, G Aytekin, E Badak Kahramanmarata Yaayan Bir Grup Kadnn Kendi Kendine Meme Muayenesi Yapma ve Mammografi ektirme Durumu le Bunlar Etkileyen Faktrler A zer, E Bankaolu, H Ekerbier, MR Hdayiolu, M zdemir Hastalk Yk Kavram ve Hesaplanmasnda Kullanlan ltler ve Daly Kavramna Ksa Bak N Paksoy Erbaydar

3. Eyll-Aralk/2009
yerinde iddet AN Yldz, M Kaya Metal Sektrnde Bir yerinde alanlarn Beslenme Alkanlklar ve likili Antropometrik lmleri S Szen, N Bilir, AN Yldz, E Yldz, T Szen Gazi niversitesi Tp Fakltesi Hastanesinde alan Aratrma Grevlileri ve Intrn Doktorlarda iddete Maruziyet ve iddetle likili Etmenler MN lhan, S zkan, Z Kurtcebe, FN Aksakal

2. Mays-Austos/2009
Ekonomik Krizler ve Sala Etkisi K aman, N ilingirolu Ankarada Baz Yemek Yenen letmelerde 4207 Sayl Ttn rnlerinin Zararlarnn nlenmesi ve Kontrol Hakknda Kanuna Uyum ve Bu letmelerde alanlarn, verenlerin Kanuna Yaklamlar G Kumru, Oru, S Polat, D Aslan, B Kaplan

Trkiye statistik Kurumunun 2002-2009 Yllar Aras Yoksulluk Bulgular (Trkiye statistik Kurumunun Gelir, Tketici, Tketim ve Yoksulluk ile ilgili web sayfasndaki Yoksulluk Analizlerinin zet bilgileridir) N ilingirolu

32