bilig

KI 2013 / SAYI 64 285-316

Romanlar ve Taralar: Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

Mehmet Narl

z alma, roman ve tara ilikisini konu edinmektedir. Amac, rnek metinler zerinden bu ilikinin niteliklerini ortaya koyarak romanlardaki tara alglar konusunda baz sonulara ulamaktr. Bunun iin nce tarann ne olduu konusunda kavramsal bir ereve izilmekte; kasaba ve ehir; cemaat ve cemiyet, gelenek ve hukuk sreleri ve kartlklar iinde, merkez, tara, tarallk, tara siyaseti, tara ruhu tartlmaktadr. Tanzimattan bugne romanda bir tara probleminin var olduunu rneklemek iin konuyla ilgili birka romana tarihsel srayla atflar yaplmaktadr. almann gvde ksmnda siyasal, kltrel gelimelere gre tarann nasl alglandna dair birer roman zmlemesine dayanlarak yle bir snflamann yaplabilecei ileri srlmektedir: 1.Realizm ve milli roman iin tara. 2. Taray kalkndrma sevdalar. 3. Modern aydnn tarayla ac bulumas. 4. Demokrasi deneyinin taradaki hali 5. Taradaki iktidar/brokrasi korkusu ve cehalet 6. Tarada yurtsuzluk 7. Tara zlemi. 8. Postmodern zamanlarn taras. Anahtar Kelimeler Trk roman, roman, tara, merkez

Tara Nedir Neresidir / Tarallk Nasl Bir Hldir Meknsal, siyasal, kltrel ve zamansal niteliklerinden ve ilintilerinden dolay taray tanmlamak olduka gtr. Gln bir sebebi de tara_____________

Do. Dr., Balkesir niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm - Balkesir / Trkiye metenar@yahoo.com

285

bilig
KI 2013 / SAYI 64

Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

nn, merkez kavramnn varl ile alglanyor olmasdr. Tarann ne olduu konusunda, bir taraftan bir yn tartma devam edegelirken dier taraftan taradan, taral, tarallk, tara ruhu, tara dncesi, tara siyaseti, tara memurluu, tara edebiyat gibi yeni kavramlar domutur. Her meknn, her siyasal rgtlenmenin, her kltrel hayatn kendi iinde birbirine tara olmas da tarann tanmlanmazlna veya ok tanmllna sebep olmaktadr. Tarann ne olduu sorusuna, hem krsaldan ehre, cemaatten cemiyete, rf ve adetten kanunlara, gelenekselden moderne gibi srelerde; h7em de krsal ve ehir, cemaat ve cemiyet, rf ve kanun, gelenek ve modern gibi kartlklarda cevap aranmaktadr. lerlemeci bir sre algsndan doan cevaplar da, kartlk ilkesine dayanan cevaplar da modern zihniyet merkezlidir. Modernin ilerlemeci yapsna dayanan tanmlarda, kendini iktidar klan bilimsel, kltrel, siyasal gcn, merkez konuma getii grlmektedir. Kartlk ilkesine yaslanlarak bakldnda ise merkezler ve taralar arasndaki farklar ne kmakta ve bu iki yaama alan, yapaylk-doallk, basitlik-karmaklk, tekrar ve deiim arasnda bir yn tartmaya konu olmaktadr. Tara neresidir? En kestirme yoldan giderek tara, merkezin dndaki her yerdir denildii takdirde, aslnda zerinde konuulan tara deil merkez olur. Merkezin ne ve neresi olduu bilinebilirse ve ona bir snr izilebilirse en azndan tara diye nereye baklmas gerektii ortaya km olur. Fakat byle basit bir kategori bile merkezin nereden tarif ve tasvir edildiine bal olarak belirginliini kaybeder. rnein tara m kendine bakarak merkezi tanmlamakta yoksa merkez kendini taraya bakarak m tanmlamaktadr? Osmanl brokrasisi, stanbul dndaki her yeri tara olarak alglyordu. Cumhuriyet dneminde devletin ikamet ettii yer balamnda stanbula tekabl eden Ankara iin ayn ey sylenebilir mi? Cumhuriyet brokrasisi Ankara dnda her yeri tara olarak alglayabilir mi? Bu siyasal kategoriye atf yaparak ilerlersek, devletin mmessilleri olan valilerin bulunduu yerler de merkez olurlar. Bu durumda her il merkez, her ile, belde ve ky tara olur. Soruna ilerilik gerilik, imknlar ve imknszlklar asndan bakldnda da sorular bitmez. nk bir yerin ilerilii ya da gerilii brne gredir. lerilik, modernist bir ama olarak devlet tarafndan ortaya konulursa, nce modern bir merkezin ina edilmesi ya da en azndan modern bir yaam biiminin rneklenebilecei bir merkezin ortaya konulmas gerekir. Bu durumda devletin bulunduu yerden kye kadar hiyerarik bir kategori oluur ve en sonda yer alan en bata yer alana doru istekli ya da gdl
286

 Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

bilig
KI 2013 / SAYI 64

bir yolculua balar. Fakat baz sebepler ya da korkularla bir takm taralar, bu yolculua kmakta ayak diretebilirler. O zaman merkez, taralar, kendini sevenler ve sevmeyenler diye iki gruba ayrabilir. Bu durumda taralar da kendileriyle merkez arasnda iletiimsizlii yaratan anlalmaz bir dil gelitirebilirler. Tarann neresi olduuna ve ne olduuna dair ileri srlen grler, zamana bal olarak gelien ve deien inanlara, siyasal grlere, felsefi kuramlara gre de deimektedir. rnein ekonomik kltrel ve siyasal elitizm, merkezi kendi bulunduu yer; taray da kendisinin olmad yer olarak alglayabilmekte ve tara kendine yaklatka ondan uzaklaarak kendine merkez iinde yeni bir merkez ina etmeye alabilmektedir. Liberal bak ise taralarn kendine doru gelmesini bir zafer olarak alglayabilmektedir. Muhafazakr duru da merkezi, benimsedii dereceli deiimi temsil edecek yer olarak dnebilmektedir. Taral kimdir sorusuna, tarada yaayandr eklinde bir cevap verilebilir. Fakat yaanlan yerin tara olduunu merkezden birileri mi, orada yaayann kendisi mi syleyecektir? rnein Ankarada yaayan Bursada yaayana taral derse, orada yaayan da kendine baka bir tara bulacaktr. Buna karlk stanbulda yaayan biri de Ankarada yaayan taral olarak grebilecektir. Dier taraftan bulunduu yeri tara kabul eden ama kendini taral olarak grmeyen ynla insan da vardr. Tanl Borann editrlnde yaymlanan Taraya Bakmak kitabndaki yazlara atflar yaparak tara, tarallk, tara hayat etrafnda bir kavramsal ereve izilebilir: mer Lainer, soruna modern ve/ veya modernist sreler iinde yaklaarak merkezlerin ve taralarn dnmlerini zmler. Ona gre tara kavram, ou toplumda merkez metropollerle organik bir btnlk oluturan periferileri, dolaysyla sradan, normal bir ilikiyi ifade eder. Trkiyede ise vurgulu bir hiyerariyi, gl bir bakalk tnsn ieren gerilim ykl bir ilikiyi anlatr. Ona gre Cumhuriyetin kurucu kadrosunun modernleme projesi devletin bekasna ve otoritesine, ncelik ve belirleyicilik veren bir projedir. Merkez hkmetlerin asker sivil brokrasisi, taradaki merkez devlet aygtnn temsilcileri ve bir miktar sivil orta snf ile tarada ada yaam adacklar oluturmulardr. Halkevleri ve orta retim kurumlar evresinde yeeren kltrel sanatsal faaliyetler ile ehir kulpleri, mesleki kurulu lokalleri, orduevlerindeki sosyal yaam, tara modernlemesinin tayc unsurlar olmulardr (2006: 14-22). Fakat ok partili dnemle birlikte tara, merkezin modernletirme hamlelerine kar kendisinin de hesaba katlmasn salayacak bir yaptrma sahip olduunu fark eder. Aslnda artk o da merkeze benzemek daha dorusu mer287

bilig
KI 2013 / SAYI 64

Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

kezlerdeki imknlara kavumak istemektedir. Ama artk merkezdekilerin kendine ihtiyac olduunu fark etmitir. Siyasete katlacak ve dnmde tarann da tavrn ortaya koyacaklardr. Dier taraftan stanbul, Ankara, zmir gibi merkezlerde ortaya kan ideolojik sol rgtlenmeler iin tara halktr. Milliyeti ve dini rgtlenmeler iin Anadolu taras, kkleri tarihe ve dine bal byk millettir. Halk ve millet kavramlarnn Anadolu tarasyla zdeletirilmesi, taraya bir kimlik verebildii gibi sahip olduu kimlikten uzaklatrmaya da balamtr. 1990lardan itibaren uygulanan ekonomik politikalar, yeni tara kimliine bir nitelik daha eklemitir: Hrsl, i bitirici Anadolu Kaplanlar, bir taraftan dnyann tamamn merkezletiren kresel uygulamada pay sahibi olurlarken bir taraftan da imkn verilirse tarallarn merkezleri bile geride brakabilecekleri havasn yaymlardr. Baz sosyal bilimciler, iinde bulunduumuz zamanda artk sorunun modern merkezin taray biimlendirmesi olmadn; merkezlerin taralamasnn ya da taralarn merkezlemesinin zmlenmesi gerektiini dnrler. Ekonomik, siyasal ve kltrel kreselleme karsnda, kendini taralara birok adan rnek olarak sunacak merkezler kaybolmutur. Tanl Boraya gre yerleik ehir kltr, byk bir nfusla ve hzla kendisine akan taray massedecek gten ve kaliteden yoksundur. Artk stanbul iinde Sivastan byk bir Sivas vardr. Tersi de dorudur artk her ehir biraz stanbul, biraz Ankaradr. Tara da birok il ve ile ehir kltrnn rnleriyle ve imgeleriyle alveri iindedir. Kltr endstrisi, davran kodlarna ve imge paketlerine doldurduu ehirlilii pazarlamaktadr (Bora 2006: 41). Byle olunca, u veya bu oranda muhayyilede var olan tara halleri de sarslmaktadr. Dar ufuklar, kahredici yeknesaklk, boucu taassup, cemaatlere skm bir dnya gibi haller iin artk muhayyilede tarann yan sra byk ehirler de vardr. Byk ehre zg iktisadi, toplumsal kltrel vb yaplar, izotop ayrlmasndaki gibi, ehrin meknsal btnlnden ve tarihsel srekliliinden kopuyorlar. ehir kltrnn unsurlar, younlatrlm haplar halinde, her yerde konulandrlabilir hale geliyor (Bora 2006: 45). Taralar, byk ehirlere ait olduu var saylan imknlara ya da grntlere kavutuklarnda ne merkez deerler retebilen ve koruyabilen ehirli olabiliyorlar ne de tara kalabiliyorlar. Ortalama nitelikleri hesaba katarsak yakn zamanlara kadar tara kasabadr diyebiliriz. Fakat Mustafa Kutlunun dedii gibi nereden bakarsak bakalm kasaba fiilen yoktur artk (Kutlu 2001: 105). Tara, merkez, tarallk, ehirlilik arasndaki ilikiyi ve iletiimi Melih Pekdemir, mahrumiyet, mahremiyet ve masumiyet kavramlaryla 288

 Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

bilig
KI 2013 / SAYI 64

zmler. Taral, hem mahrum hem deildir. Taral, byk ehirdeki baz imknlardan mahrumdur ama buna mukabil ehirli de taralnn sahip olduu baz eyden mahrumdur. Bu mahrumiyet merak da besler. Taradaki mahrumiyet nedeniyle taralda kendinde bulunmayana kar bir merak ve hayret uyanr. Merak ettiiyle bir ekilde karlatnda hayret eder, arr. Muhafazakrlk ve mahremiyet, taray merkezden farklym gibi gsteren kelimelerdir (2006: 88). Taral durmadan bir eyleri muhafaza eder. nk orada deiim tekrar edilemeyecek kadar hzl deildir. Ama sadece taral muhafaza etmez; byk ehirlerin deiimlerini ideolojik olarak, insani olarak doru bulmayanlar da ilkelerini tara zerinden muhafaza ederler. Byk ehirlerin iliki kopukluundan, kirlerinden, grltsnden bir mddet uzaklamak isteyen de taray muhafaza etmek ister. Muhafaza, doal olarak bir mahremiyeti besler. Tara, genel olarak merkeze kar dncesinde, tavrnda mahremdir. O, kendi iine dardan gelen her kese kar mahremdir. Pekdemir, ironik zmlemesini masumiyet evresinde devam ettirirken muhabbet, misafirperverlik, dayanma konusunda bir tara klasii olutuunu syler. Ankaraya giden taral, davet edilmemeye ve herkesin ii gc vardr dncesine altrlmtr. Oysa Ankaradan gelenin tarada misafir edilmemesi mmkn deildir. ehirdeki dayanma resmi bir rgtlenmedir; fakat tarada yardmlamamak ayptr. Siyasal deimelerin, kresel geirgenliklerin taray alabildiine deitirdii ortadadr. Bu deime, sadece ana caddeye eklenen caddeleri, bir bankaya yeni bankalarn eklenmesini, berberlerin kuafrleerek oalmasn, ehir kulplerinin tahtnn karmak elence meknlaryla sarslmasn iermez. Tara artk her eyden haberdardr. Malumatfuru tarallar oalmtr. Tarann grp dokunabildii milletvekilleri, dier taralarn ve merkezlerin takmlaryla rekabet edecek takmlar, televizyonlar, yazarlar, airleri, matbaalar vardr. Fakat tarann hl kendisini dntrmek isteyenleri tereddde dren bir duruu vardr. Bu duruun en nemli belirtisi sessizliidir; geni bir sessizliktir tara. Bu da onun ne dnd hakknda kukulara sebep olmaktadr. Dntrme sorumluluunu kendinde gren ynetsel ya da kltrel merkez, hl Anadoluya (taraya) karak onun ne dndn renmek iin taramalar yapmakta; bu taramalar sonucunda bazen tebessm etmekte bazen korkuya dmektedir. Ahmet idem, taray bir kasvet hali olarak tanmlamaya izin verecek en nemli unsurun yallk olduunu syler. Ne eskiye dnebilecek gc kalmtr tarann ne de yeniye ynelebilecek cesareti. nsanlar, meknlar, ilikiler, nesneler yaldr. Uzun srm, buna karlk doyuma ulamam
289

bilig
KI 2013 / SAYI 64

Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

bir yal uyumsuzluk, engellenmilik ve yoksunluk duygusu hkm srmektedir (2006:105). Gerek merkezlerden gerekse taralardan gelen ve geldikleri tarada bir bilen bir ilgilenen olarak onaylanm bir kimlikle yaayan insanlar da artk yoktur. Eskiden bu insanlarn byk bir ksmnn, taraya zg bir bilgelik tad ve kamusal aydnlanmaya katkda bulunduklar bilinirdi. Bir doktor, bir veteriner, bir retmen, bir di hekimi, kitlesel cehaletin nnde durur ve bakalarna cesaret verirdi (idem 2006: 107). Fakat artk tarallarn tamam da onlar kadar bilendir ya da bir zel hastane, bir dershane, bir encmenlik peinde olan doktorlar, retmenler, avukatlar enformatik cehalet asndan tarallarla eitlenmilerdir. Asl merkez olan modernizmin kendini ayna olarak gstermesiyle, onu uyarmas, kkrtmas, hor grmesi, yreklendirmesi ve aalamasyla kendi hayatna kukuyla bakan tara, uzun bir zamandr isteyen, yetinmeyen, i tehlikeye binince korkan ve sinen, kendini gl hissettiinde de kasvetini merkezlere doru srkleyen ele geirmeci bir yapya doru gelimektedir. Merkezin mmessilleri olarak tarada bulunanlarla bu mmessillerin genellikle varlkl dostlar, uzun yllar tarada bir merkez ss oluturmulardr. Bu merkez s ve oradaki grntler, ehir kulplerinde yemek imek, orada oyun oynamak, e ve ocuklarla kurumlarn lokallerinde oturmak, merkezlerden gelen temsilleri seyretmek ve btn bu yaama elenme alanlarnda farkl giyinmek olarak zetlenebilir. Fakat artk tarada bu sler de kaybolmutur. Taral ya yoksunluklarnn kahr iinde, futbola ve televizyona dmtr ya siyasal yaptrmn dayanak yaparak niversite kurulmasn, ehir olmay, byk ehirlie terfi etmeyi istemektedir.
Roman ve Tara likisine Genel Bir Bak

stanbul dndaki kasabalar ve kyler olarak tarann romana girii neredeyse roman tarihimizle yatatr. Farkl ekillerde tarayla ilikisi olan Ahmet Mithatn Bir Gerek Hikyesi 1876, Bahtiyarlk 1886, Nabizdenin Karabibiki ve mer Ali Beyin Trkmen Kzs 1891, Mehmet Muratn Turfanda m Turfa ms 1892 tarihlidir. l olarak taraya ynelen merkez entelekteli, taraya ynelmesinin gerekesi olarak gereklie ve millilie atf yapar. Ahmet Mithat, Bir Gerek Hikyenin en nemli zelliinin sahihl-vuku bir gerek hikye (2000: 3) olduunu syler. Nabizde Nzm, Karabibiki hakikiyyun mesleinin (1996: 1) bir rnei olarak sunar. mer Ali Bey, anlatt hikyeyi Trkmen Kznn ahval-i kanesini musavvir olduuyn (1997: 6) milli sayar. Mehmet Murat, milli vasf verilen baz eserlerin ahlk zaafa uratabilecekleri uyarsnda bulunur ve asl milli roman kendisinin
290

 Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

bilig
KI 2013 / SAYI 64

vermeye gayret ettiini (1972) belirtir. lk dikkati eken ey, bu yazarlarn realizm ya da milli denilince merkez dn hatrlamalardr; sanki milli ve gerek hayat ancak taradadr. Bu alg imparatorluk zihniyetiyle bym yazara bal olduu kadar, yazarn taray Avrupa romanlarnda grmesine de baldr. Merkez entelektelinin taraya almasndaki ikinci etken taray aydnlatmak ve kalkndrmaktr. Bahtiyarlkn babacan ve ho sohbet anlatcs, birbirine zt iki kii zerinden merkezle tara hayatn karlatr. Romanda refah ve saadet byk cemiyetlerden uzak yaamaktadr (Ahmet Mithat 2000: 4) diyen inasinin babas, belli bir dnem iftlik hayat da olan Ahmet Mithatn Rousseauya uzanan dncelerinden uzak deildir. Mehmet Muratn Turfanda m Yoksa Turfa m adl roman, Tanzimatn eitime odaklanan bir baka yazarnn romandr. Bahtiyarlktaki inasinin bir benzeri olan Mansur Bey, onun gibi taralya nasl retim yapldn gstermenin yan sra bir de okul aar. nsanlar milli okullarda yetitirmek gerekir ve her derdin aresi eitimdir (Mehmet Murad 1972: 155) diyen anlatc milli, idealist bir bak asna sahiptir. Trkmen Kznda dzenlenen kurmaca dnyann, ne kadar bamsz ve kadar ilenmi olduunu zmlerken devletin iskn problemi evresinde yine taray slah etmek isteyen bir bak asn fark ederiz. kinci Merutiyetten sonra da merkez aydnn Anadolu tarasna ynelmesindeki temel etken deimez. Ahmet erif, Taninde yaymlanan Anadoluda Tanin yaz dizisinde tarallarn ne halde olduklarn, ne istediklerini memleketin neye muhta olduunu grp incelemek iin Anadolu tarasna geziye kt syler (Trke 2006: 160). Buna benzer yazlarda ve Ebubekir Hzmn Kk Paasnda, mer Seyfettinin Yalnz Efesinde, Refik Halit Karayn Memleket Hikyelerinde, yazarlarn tarada grdkleri daima yoksulluk ve eitli yoksunluklardr. Cumhuriyet romannn tara alglamasnda Cumhuriyetin hedeflerine ilkelerine ve dzenlemelerine de paralel olarak- birka temel dnce ne kar: 1.Tara, eski ynetimler tarafndan ihmal edilmi ve kaderine terk edilmitir. Buna kar romanc iki tavr iine girer: Bu ihmal edilen tarann aydnlatlmas gerekir. Fakat taraya kan yazar/aydn, tarann geriliini, taassubunu grnce irkilir ve ondan kukuya der; sanki tara, yklan rejimin ve kltrel dzenin unutulmu sessiz kitlesi olarak karsnda durmaktadr. Yazar, bu sessiz kitleden tmden vazgeemeyecei iin onun deimeme nedenlerinin simgeleri olarak baz tipleri aalar ve yarglar. 2. Milli Mcadelenin milliini salayan bu milletin vatan, bamszlk ve liderleri etrafnda kilitlenmek gibi deerleri vardr. Bu balamda ortaya
291

bilig
KI 2013 / SAYI 64

Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

kan Cumhuriyetin ana hedeflerine bal retmen figr nemlidir. Birok romanda, getirilen yeniliklerin, yaplan inklplarn yaylmasn ve benimsetilmesini salamak; halk, modern dnyaya alan ynetimin yanna ekmek ve eitimin zerindeki banaz, cahil glgeyi kaldrmak iin yola kan retmenlerin hikyesi vardr. Esasen retmenlerin bu yolda greve arlmalar Maarif Nezaretinin 1921de yapt tayinlerle balar. Cumhuriyet kadrolar, Anadolu ehirlerinde, kasaba ve kylerinde, halkla dorudan iliki kurabilecek retmene bir aydnlatma ilevi yklemitir. retmenler, yeni nesil sizin eseriniz olacaktr diyen Atatrk, retmenlerden, yzn modern dnyann aklna, analitiine ve sosyal deerlerine dndren nesiller ister. Bu irade, retmenleri, Milli Mcadeleyi kazanan orduya benzeterek, muallim ordusu, irfan ordusu, nur ordusu eklinde takdim ederek, hzla memleket sathna yaymtr (Yaln 1992: 119). Bu grevlerle Anadoluya yaylan retmenlerle; geleneksel deerlerle yetimi retmenler ve yeniliklerin gvurdan geldiini dnen sosyal yap arasnda baz atmalarn olmas doaldr. Reat Nurinin Yeil Gecesi, bu atma zerine kurulur. Reat Nuri, eer Atatrk lrse bu inklabn, karanlk bir taassup iinde, maske takm softalarla nasl yaayacan dnm ve bu heyecanla, softalarla mcadele eden Ali ahinin romann yazmtr (Baydar 1960: 89-90). Vurun Kahpeyenin Aliye retmeni de yenilie kar olan tara direncinin kurban olur. Tarann dzenbaz ve karc tiplerinin direnci kendi feodal iktidarlarn srdrme amacna baldr. Onlar, taralya bir kimlik veren dini, gelenei muhafazakrl kendi karlar iin kullanrlar. Hatta yle sinsidirler ki Kuva-y Milliye baarl olduunda onun safnda olduklarn gstererek Aliye gibi aydnlar yok edebilirler. Fakat asl irade onlar tanyacak ve romann sonunda Aliyenin ldrld yerde onlar idam edecektir. Anadoluyu aydnlatma hamlesindeki figr her zaman retmen deildir. Yakup Kadrinin Yabannda bu figr, gazi olarak stanbulu terk eden bir yedek subaydr. Kendine gvenini ve igal altndaki stanbulda huzurunu kaybeden entelektel, taraya geer ve hi olmazsa geldii yeri bilinlendirmek ister. Fakat sonu hsrandr: Kaba, pis, karc ve zihnen geri olan tara onu bir yaban olarak grr. Cumhuriyet aydn bir taraftan yeni devletin kltrel ve siyasal taban olarak grd Anadolu tarasn aydnlatmaya giderken bir taraftan da onun yoksunlularnn dkmn yapar deta. Merkezden taraya giden romanclar ve romanlarndaki aydnlar, mer Trkein de belirttii gibi ssz istasyonlardan, pis otellerden, ksz kasabalardan, oturak lemlerinden, eitimsiz ve cahil insan topluluklarndan, merkez grevlilerinin ve baz varlkl tarallarn katld balolardan sz ederler; bir
292

 Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

bilig
KI 2013 / SAYI 64

banka, bir ehir kulb, bir ardan oluan bir tara imaj ina ederler (Trke 2006: 161). Sabahattin Ali ve Memduh evket Esendal, deiik alardan baksalar da, amalar-aralar farkl olsa da, tara da ayn gerei grrler: Kyl ezilmitir. Bunun nedeni Yosturolu ve benzerleri ve onlarla ibirlii yapan devlet grevlilerdir (Yldrm 2004: 63). Yeni devletin merkezinden taraya yneli hareketlerinin, halklk ilkesinden geerek Ky Enstitlerini dourduu, onun da ky kasaba edebiyatn besledii sylenebilir. Ky Enstitleri, taray kalkndrma sevdasnn ocuklardrlar. Taray kendi artlar iinde gelitirmenin yollarn arayan bu yap, bir taraftan da ky gerekliklerini yorumlayan ve bu zellikleri ile kye mdahale etmeleri gerektiine inanan, kendilerini aydn gren insanlar yetitirir. Yaadklar gerekleri anlattklarn syleyen romanclar, yoksulluu, geleneksel ahlkn arkasndaki karc yapy yani aalar, eyhleri, muhtarlar grrler. Kyllerin hem topraksz olduklarn hem de topraklarn verimli kullanacak aralardan yoksun olduklarn grrler. Kydeki yapy feodal bir yap olarak alglayan bu yaklam, kylnn ahlkn da feodal bir ahlk olarak deerlendirir. Buna gre din, gelenekler, retim ilikileri, aalar zerinden feodal yapy beslemektedir. Fakir Baykurtun Ylanlarn c, Yaar Kemalin Teneke adl romanlar bu yapy anlatrlar. Ayn ideolojik arka plandan gelen Kemal Tahir, romanlarnda taraya daha farkl yaklar. O, tarada Trk milletinin mterek, yani birleik ruhunu, davrann kefetmek (Tahir 1960: 87) ister. Politikada tarann varlnn ok daha belirgin bir ekilde ortaya kmas ok partili siyasal hayata geme giriimleri ile ortaya kar ya da demokrasi denemeleri, tarann politikaya katlma potansiyelini ortaya koyar. Her iki ekilde de ortaya kan udur ki bu tarihlerden sonra merkez, memlekete ya da kendi politik amalarna eki dzen verirken taray daima hesaba katacaktr. Tark Bura, Samim Kocagz, Attila lhan gibi romanclar, bu siyasal gelimeleri tarada izlerler; tarann alglarn ve tepkilerini romann imknlar iinde zmlemeye alrlar. Tark Burann gsterdii tarada, tarallar, politikann kendi oylarna duyduu ihtiyatan memnundurlar; merkezin kontrolnden, belli noktalarda toplanm modernist ilerlemeciliinden honut deildirler. Fakat bir taraftan da yaadklar yoksunluklardan dierini sorumlu tuttuklarndan veya politika ile maddi manevi g sahibi olmak arasnda sk bir iliki kurduklarndan dolayl da olsa iktidara hoyrata talip olmak isterler. Tark Burann Dneme romannda Demokrat Parti kurulmu; muhafazakr, sosyal hayatta hrriyeti heyecan dalgas yaylaca kadar yaylmtr. Ama politika retecek ehir aydn, ehir kulbnde gnlk zevkleriyle, ksr politik mlahazalarla yetinmek293

bilig
KI 2013 / SAYI 64

Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

tedir. Bir anda herkes politikac olmu, az dalana girmitir. Samim Kocagzn politik gelime ve atmalar tara da izlemesi daha farkldr. Onun zmirin iinde adl romannda grd ey ncelikle tarann yapsyla Demokrat Parti arasndaki iliki ve bu ilikinin yozluudur. Roman ve tara ilikisinde bireyle, mekn ve cemaat arasndaki gerilim de ne kar. Genellikle merkezlerden taralara gelen memurlar, taray bir sknt olarak yaarlar ve mutsuzdurlar. Artk taray kalkndrma, aydnlatma ve gerilikten kurtarma gibi, mutsuzluu bastran mcadele de yoktur. Taralarn irin grntlerini, temiz havalarn, itenlikli sohbetlerini, yardm severliklerini konuanlar iyice azalmtr. Bir ekilde tanmlanm modernlik iinden kp gelenler iin tara, sadece katlanlacak bir kasvet olur. Taraya bakann hangi gz olduu, skntnn sebebini, arln etkiler. Tarann bu romanlardaki kasvetli grn, tarann doas olan yeknesaklktan farkldr. Bu tr romanlarda genellikle roman kiileri tara iinde kendilerini yaarlar. Ferit Edgnn Kimse romanndaki kiinin kara teslim olmu bir ky evindeki odada gnlerce kendisiyle konumas gibi veya genetik ve psikolojik yurtsuzluunun aalatlmln tarann en yoz mekn olan Anayurt Otelinde yaayan Zebercet gibi. Mahrumiyetini tevekklle, masumiyetini mtevazlkla yanstan; insan ve doa ile ilikilerini sevgiyle yaayan; insanlar arasndaki farklklardan stnlk ya da alaklk duyma kompleksinden uzak olan taralar var mdr? En azndan baz yazarlar iin vardr. Sadece milli romantik Anadolu alm iindeki yazarlar deil, bugn de taralarda sz konusu edilen nitelikleri bulan yazar vardr. Mustafa Kutlunun Mavi Kuunda tara anlats, esasen sknt kayna olan baz problemleri tarallarn tanmadklarn gsterir; bu eserde her eye ramen tara, iten ve scak ilikilerin yaand yerdir. Bahtiyarlktan Kara Romanlardaki Taralar 1. Realizm ve Milli Roman in Tara: Karabibik Edebiyat eitimi tarihinde Karabibik ilk ky roman unvanyla neredeyse sadece ad ile bilinir olmutur. Romann Antalya taraflarnda krsal bir blgeyi anlatmakla Trk romanna ky ve kyly getirdii sylenir. Romandaki baba ile kzndan oluan, birka dnmlk arazisini insan gcyle srp ileten, btn hayali bir ift kz almak olan aile dnldnde bu unvan ve onun hakknda sylenilenler dorudur. Fakat Nabizdenin romana koyduu nsz okunduunda, yazarn taray anlatmaktan ok baka bir eyi amalad grlr: Hakikiyyun mesleinde yazlm roman mtlaa etmemi iseniz, ite size bir tane ben takdim edeyim (2006: 3) diyen yazar meerse taray, realist bir roman yazmak iin
294

 Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

bilig
KI 2013 / SAYI 64

anlatmtr. Yazara gre realizm denilince akla daima fuhiyyat gelmemelidir. te bu realist roman okuyanlar realizmin hep kt ve irkin eyleri anlatmadn bileceklerdir. Yazar, realizmin daima fuhiyat iermediini stanbul meknnda rnekleyemez. nk okuduu Avrupal yazarlar milli hayatn yoksunluklarn ve yoksulluklarn anlatmaktadrlar. Milli hayat deyince de Osmanl zihniyeti ile bym aydnn aklna ancak Anadolu kyleri gelmektedir. 2. Taray Kalkndrma Sevdalar: Bahtiyarlk Ahmet Mithat Efendinin Bahtiyarlk roman bir tartma zerine kurulur: Refah ve saadet ehirde midir tarada mdr? Esasen taral bir ailenin olu olarak stanbula (merkeze) gelen Senai, insann ehirde (stanbul veya Paris) daha rahat ve daha bahtiyar olacan iddia eder. mparatorluun merkezinde orta gelirli olan ve brokraside nemli yerlere gelen bir ailenin olu olan inasi ise babasnn da dnd gibi refah ve saadetin byk cemiyetlerden uzakta (Ahmet Mithat 2000: 4) olduuna inanmaktadr. Romann kltr dzeyi yksek ve idealist anlatcs, aslnda okurlarna bilgi vermek, onlar ynlendirmek isteyen yazardr. Bu ho sohbet yazar, birbirine zt iki ahs konutururken, tercihini hangisine kullandn da gizlemi deildir. Onun da inasinin babas ve inasi gibi dnd aktr. inasi gibi ehrizde olan Ahmet Mithatn bir iftlik tecrbesi vardr. Fakat tartmann asl kayna Rousseaudur. Kapitalizmin daha balang dneminde Rousseaunun doaya almas, yeni ehir ilikilerinin insan mutsuz klacana dair ngrsnn bir sonucudur. Rousseau, doaya, daha ok, Rnesansn at saygl, akll ve dinsel almlar olan kapdan girer. Doa, ayn zamanda, Rousseaunun toplumsal szlemelerinin soluklanma ayardr. Bir taraftan egemenlii, toplumsal uzlama ve kanunlarn evresinde biimlendirmek isterken; bir taraftan da bu yeni egemenliin skntlar douracan bildii iin, kutsal egemenliin ve doal adaletin hissedilebilecei doaya ynelir. Ahmet Mithat ise taraya olan bu ynelimi, bireysel giriim ve kalknma ile birletirir. Romanda tarafn tuttuu inasiyi Bursa taraflarnda bir kasabaya yollar. inasi, ksa bir srede ve kolayca retim yapmaya balayan bir iftlik kurar. Anlatcnn, inasinin bin bir meakkatle bunu baardn vurgulamas, iyi niyetli bir merkez aydnnn bak asn ortaya koyar. Orhan Okayn da belirttii gibi onun sknt olarak gsterdii eyler, bir ehirlinin gznde deer kazanabilir. Ayrca ksa sredeki bu baarlarn olaanst artlar olmas gerekir (1990: 113). Bu baarnn olaanst artlar romanda gsterilmek istenir aslnda: inasi Franszlarn Maison Rustique (kyl Evi) ve Bascour (Kmes) gibi dergilerini okumu, ziraatn hesaba ve lye dayanan Frenk usuln tercih etmitir (Okay 1991: 376). Refah ve bahtiyar295

bilig
KI 2013 / SAYI 64

Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

ln adresi olarak gsterilen tarada inasinin giriimcilii ve drstl ne kar. inasinin babas, oluna yksek tahsil yaptrmtr nk yksek tahsil sadece memur olmak iin deildir: inasinin babas yalnz devlet memuriyeti mesleinde bulunanlara mahsus olacak da bakalarna maarifin lzumu grlmeyecekse cihan terakkide hayretferm-y ukl olan ihtirt ve kefiyt kbil olabilir miydi (Ahmet Mithat 2000:10) derken, esasen yazarn bireysel giriimcilik dncesini aktarr. Bahtiyarlkta Paris, hi olmazsa stanbul gibi sanatn tiyatronun, elence yerlerinin bulunduu merkezlerde varlkla ve zevk iinde yaamak isteyen Seninin boa kan, heder olan hayat anlatlrken onun aslnda kyl oluuna da vurgu yaplr. inasinin geldii kasabada da herkes onun nasl altna ve kk icatlarna nce hor gryle sonra hayret ve hayranlkla baktna gre yazarn demek istedii ey, taray tarallarn deil merkezden taraya giden aydnlarn kalkndrabileceidir. Bu, taray merkezden gr, cumhuriyet roman boyunca da ana bir damar olarak devam eder. 3. Modern Entelektelin Tarayla Ac Bulumas: Yaban Yakup Kadrinin Yaban roman merkez ile tarann karlamasndan doan birok problemi tad iin olduka nemlidir. Her iki taraf iin de olduka ac veren bir karlamadr bu. Roman zerine yaplan eletiriler, genellikle, sadece Ahmet Celalin aclarna yneldikleri iin, devletteki kntnn kyllerde oluturduu ie kapanmaya, saklanmaya, umutsuzlua pek dikkat etmezler. Geri merkezden gelen aydnn halkna yabanclamasn iaretleyen zmlemeler olmutur ama hem zmleyenler hem de anlatcya sahip kan yazarn kendisi, bu durumu sadece merkez aydnlatmaclnn ihmaline balarlar. Roman boyunca devam eden kyl eletirisi ve kyllerin dlayc tavr, aydnla halkn birbirine yabanc olduu tezini hakl klar. Fakat bu atmann iki boyutuna dikkat etmek gerekir. Eer roman bir Milli Mcadele roman olarak okunursa, karmza, kendini, Anadolu kylsn aydnlatmak, onu Kuva-y Milliyeye katmakla grevlendirmi bir aydn ile savalardan ylm, sadece gnlk yiyeceini dnen, devletinin er ge bir hal aresi bulacana inanan; hayatn hocann, muhtarn, aann belirledii planda yaayan bir kyl kar. Eer roman, aydnn kendi hesaplamas olarak okunursa, ncelikle bedbin ve ylgn bir aydn grnr. Bu bedbinliin arkasnda, kendi fizik varlndan rahatsz olma, bir ie yaramadn dnme, mcadele yerine kamakta teselli arama, bu tavrndan da rahatsz olma, kendi insanyla kltrel ve siyasal dnceler asndan tamamen kopmu olma gibi sebepler vardr. Kar taraftaki kyller ise kim olduklarn bilmedikleri, grn ve gnlk yaaylar ile kendilerine hi
296

 Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

bilig
KI 2013 / SAYI 64

benzemeyen, sadece kitap okuyup her gn dilerini fralayan, kyn tarlasna takmna, dnne, derghna girmeyen, kendilerine hep yksekten bakan bir yabanla kar karyadrlar. Birinci okumada, Anadolu kylsnn, padiaha gvenmesini, ngilizlerin uaklardan attklar propagandalara inanmasn, karc aa ve hocalarn gdmnde yaamasn grr ve Kuva-y Milliye aydnnn nasl bir gerilikle mcadele ederek zaferi kazandn dnrz. kinci okumada, halknn i dnyasn tanmayan, kitab ve ideolojik olduu iin halknn deerlerini gremeyen, kendi bunalmn tabiata ve insanlara yanstan, kklerini yitirmi, yabanclam bir aydn grrz. ki okuma arasnda dengeleyici bir yaklamda bulunmak da mmkndr. Merkez ile tarann ac karlamasnda Yabann nemli bir zellii de, kendinden nceki metinlerde ilene gelen Anadolu romantizmini sona erdirmesidir. Artk Anadolu, saf, bakir tabiatyla, temiz aklar ve masum insanlaryla var olan bir snma mekn, bir tahayyl lemi deildir. Merkezle taralar arasndaki sevme ve nefret ilikisinin kayna milli romantizm ile modernist ilerlemeciliinin ayn anda merkez tarafndan benimsenmi olmasdr. Merkez, hem kurduu devletin kltrel taban olarak Anadoluyu grr ve onu yceltir hem de onu deitirmek ister. Onu yceltir; nk yeni devletin kltrel, ekonomik ve estetik enerji kaynadr. Deitirmek ister; nk modernist karakteri ondaki her trl muhafazakrla ve taassuba tahamml edemez. Psikanalitik bir yaklam denersek belki de onda kendi kklerini grd ve bu kklerle istedii yaama biimine ulaamayacan bilinaltnda tad iin ondan nefret eder. Bu elikiden nasl kurtulacaktr? Soyut bir millet ve Anadolu reterek onu yceltecek; onun bu yceliini ortadan kaldran yapy da banaz ve karc tipler zerinden aalayacaktr. te ilk kuak Cumhuriyet romanclarndan ky romanlarna uzanan, hoca, aa, zengin ve ibirlikileri eklindeki olumsuz tipler ematiinin kayna budur. 4. Demokrasi Deneyinin Taradaki Hali: Yamuru Beklerken Tark Bura, Yamuru Beklerken romann bir tevriye zerine kurar: Beklenen yamur, taralya hem kuraklktan kurtulma umudunu hem de taralnn kendi varln ynetime kataca dnlen Serbest Frkann geliini iaret eder. Romann, merkezin taray modernletirmesinin simgelerinden biri olan bir park al ile balamas nemlidir. Kaymakamn aziz hemerilerim diye sze balayaca zamana kadarki bekleyi, kimine gre seyirlik bir hal, kimine gre eziyettir. Kimi o anda ay ve gazozlarn bedava oluuna, kimi
297

bilig
KI 2013 / SAYI 64

Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

zaten az tesi aalarla sularla evrili kasabada byle bir park dikilmesinin tuhaflna, kimi de millet kuraklk felaketiyle urarken bazlarnn parkla uramasna dikkat eder. Dedelerimiz yol kylarna, meydanlara bizim iin narlar, kestaneler, ardlar dikmi; biz de parklara kendimiz iin akasyalar dikiyoruz (Bura 1981: 18) diyen Rza Efendi, aslnda, idarenin ve yandalarnn gelenekten gelecee uzanan yapy anlamamalarn eletirir. Kasabada Serbest Frkay da bu Rza Efendinin yeeni Rahmi Bey kuracaktr. Avukattr Rahmi Bey, ayn zamanda iyi bir iftidir. Kasaba, onu tarm makineleri kullanmasn, sular kuruyunca kuyular amasn hayranlk ve kskanlkla izler. Rahmi Bey, Ankaraya ve kasabadaki devlet mmessillerine ve partililere kar biraz souktur. Aralarnda bir tatszlk yoktur ama yeri geldike, genellikle de kafasnda bir problem varken, kk imalarla merkezin taraya getirdikleri ile alay eder. Parkn alndan sonra evine gelen Rahmi Bey, eine altan sz eder ve araya avratlarn getirmemilerdi emme lafn sktrr. Bu gnderme, kasabada yaplan bir baloyadr. O gn oraya memurlar eleri ile birlikte gitmiler hatta rivayete gre beraber imilerdir. Eee memurluk koley deil ne yapsnlar (Bura 1981: 36) diyen Rahmi bey, alttan alta Ankara ile onun taradaki temsilcilerini ve bu temsilcilerin kk memurlarn eletirir. Kasabada yeni bir partinin kurulaca haberi yaylr. Tarada sosyal iletiimin en canl kanal fslt trafii harekete geer. Herkesin kiiliine, drstlne ve iyilik severliine sayg duyduu Kenan Bey ve Rza Efendinin yeeni Rahmi bey, dedikodularn merkezinde yer alr. Romann bandan itibaren anlatcnn izmeye alt Rahmi Bey portresi de bunun doal bir ilikilendirme olduunu gsterir. rnein kasaba pazarna doluan kylleri, bekledikleri iki lokma, iki ift laftr; yok saylmamak, eya farz edilmemek; varlklarnn, insanlklarnn kabul edildiine inanmak. Asl alk bu (Bura 1981: 41) eklinde yorumlayan Rahmi Beyin iaret ettii gereklik, merkezin, tarada kurduu kendine benzer adacklarla yetinmesidir. Krsal bir hayat yaayan ve tarmla geinmeyi de ok zor artlarda baarmaya alan insanlarn varl ok da dikkate alnmamaktadr. Kyllerdeki bu dlanmlk duygusu, onlarn dilini daha da anlalmaz klmtr. Kenan Bey, hem yaland iin hem de Rahminin eraf ve kyller arasndaki samimiliini bildii iin kendisine verilen Serbest Frkay kasabada kurma iini Rahmi Beye nerir. Rahmi, bir sre ekincede kalr. Etrafa kck am arsz bam imaj vermeye alsa da iinde frtnalar kopmaktadr. Bir taraftan istese de istemese de yeni partiye bulatrlacan, bir taraftan kuraklktan zaten perian olmu ahalinin dertlerine are
298

 Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

bilig
KI 2013 / SAYI 64

bulmak iin bir eyler yapmak gerektiini dnr. Kenan Beyin teklifine hayr demek aslnda sorumluluktan kamak anlamna da gelecektir. Fakat bir muhalif partinin kurulmasnda rol almak hem kendisine hem ahaliye neye mal olacaktr? Kulaktan kulaa yeni partinin kurulmasna Gazi Hazretlerinin n ayak olduu sylense de Rahmi, bu dedikoduyu pheyle karlamaktadr. Terakkipervercilerden bu yana zamann deitiini gsterecek hibir belirti grnmemektedir. Gazi Paann smeti ve takmn yesinler diye bir parti kurdurmas akla yakn gelmemektedir. Aslnda Rahmideki gergin bekleyi btn bir kasabaya da sinmitir. Memurlar, esnaf, iftiler hatta ev kadnlar bile olumakta olan havann yamur mu frtna m getireceini bilmediklerinden tedirgindirler. Rahminin ekindii bir ey daha vardr: Dlanmlk duygusundan, Frkallarn korunup kolland dncesinden, kaymakamn ve dier memurlarn yannda yer alan belediye reisinin tarafl tutumundan hatta aileler arasndaki g rekabetinden doan srtmeler, Serbest Frkann kurulmasyla daha da derinleebileceklerdir. imdi birbirine isteksizce selam verenler, belki de Frkann kurulmasyla dman saflara ayrlacaklardr. Nitekim duadan sonra balayan yamurdan sonra Deli Yakup denilen birinin Belediye tarafna dnerek sal inci ayn suyunu ireyis bey anann ap arasna (Bura 1981: 98) diye barmas (nk reis bey kt olan ayn suyunu yaknlarna vermi stelik yamur duasna da katlmamtr), gelmekte olan atmann habercisi gibidir. Serbest Frka kurulursa ona katlan her kiiyi Reis Beyler kendilerine kar kanlar ve onlara ktlk etmek isteyenler olarak da alglayacaktr. Bura, bir siyasal dnmn tarada nasl alglandn kltrel sosyolojik ve ekonomik kayglaryla birlikte verir. Rahmi Beyin amcas Rza Efendinin yeenine Halk olsek Selbesiler, Selbesi olsek Halklar karmza geecek. yi kt bir panka kurmuuz, o nolcek, ehere alektirik verelim deriz o nolcek? (Bura 1981: 111) eklinde yeni gelimeyi yorumlamas, erafn siyasete yaknlnn ve uzaklnn temellerini iaret eder. Kenan Bey, Rahmi Beyin tereddtlerini iyi bildii iin ona bu parti iinin memlekete ve insanna sahip kma ii olduunu anlatr: Elbette yamur nemlidir ve onun iin dua etmek gereklidir. Fakat insanlarn ve cemiyetin duasn bilmedikleri bekleyileri de vardr, idrak edemedikleri ihtiyalar vardr. Halk onlar, ancak topran yamur bekleyii gibi bekler: Dilsiz, kelimesiz, akslamelsiz. Bu rehberlik vazifesini yapmak mecburiyetindeyiz (Bura 1981:119). Kenan Bey, esnafla, zanaatkrlarla, itibarl kiilerle de konumu, onlardaki vazife, hak, hrriyet isteklerini fark etmitir. Kenan Beyin bu konumalar, stanbulda okumu, bat demokrasilerini okuyup renmi ve tarasna dnm aydnn modernlemeden ne anla299

bilig
KI 2013 / SAYI 64

Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

dn gsterir. Rahminin korkusunu hakl bulur ve ona dnyann hibir yerinde ynetenle ynetilenin btnlemesinin, kk millette olan gerek bir parlamentonun kurulmasnn kolay olmadn anlatr: Garpta da netice zor alnmtr; kanlara, gzyalarna mal olmutur. Lakin bizim milletimiz, rk ve mill hasletlerinin ve harsnn sayesinde, ayn neticeyi mnevverleri mesuliyetlerini mdrik hale geldii an istihsal edebilecektir (Bura 1981:135). Bu konumadan sonra Rahmi Bey, kasabada Serbest Cumhuriyet Frkasnn reisidir. Rahmiye gre frkaclk milleti birbirine drmeden, dmanlk etmeden yaplabilirdi. Fakat kasabaya gelen gazetelerde bu anlaytan eser yoktur. zellikle baz yazarlar gizli amalar iin alyorlardr. Ortalkta kentleri kyleri bilmek ve ayklamak iin sanki yeni frkann tevik edildiine dair kokular da vardr. Acaba frka frtnas dindikten sonra yine ayn adamlar gene milletvekili, gene ynetim kurulu yesi mi olacakt; yine Deli Yakuplar, a merler, Semerciler, Nalbant Mustafalar ve bunlarn binlerce on binlerce benzeri, yaral, bereli, krk dkk avgn yemi bir gk ekin mi (Bura 1981: 180) olacakt? Bu tereddtler iinde parti kurulur, seimlere giderken kasaba ikiye blnr. ehir ahalisi biraz da eski kavgalarnn, rekabetlerinin, kskanlklarnn, uradklar eitli hakszlklarn hesabn partiler zerinden grmek arzusuyla doluurlar Serbest Frkaya. Bu yarlma iinde seim olur ve Rahmi Bey milletvekili olarak Ankaraya gider. 5. Taradaki ktidar/Brokrasi Korkusunun ve Cehaletin Mizahi Eletirisi: Mfettiler Mfettii ve Kat Kudret Yanarda, Mfettiler Mfettii (Orhan Kemal 1966) ve Kt (Orhan Kemal 1969) adl romanlarn ortak bakiisidir. Romanlarn mekn . adl kk bir tara ehridir. Mfettiler Mfettiinde Kudret Yanarda adl dzenbazn ortaya kmasnn iki kayna vardr: Kendi zellikleri, yetenekleri ve geldii tara ehrinin ortam. Kudretin zellikleri ve yetenekleri, Ankaradan gelenler gibi dzgn giyinmek, vcudu ve elbisesi ile bir brokrat havasna sahip olmak, muhataplarnn zaaflarn anlamak ve ona gre dzgn ve otoriter konumak olarak belirlenebilir. ehir ise tek parti iktidar brokrasisinin basksndan dolay korku ve gvensizlikle kuatlmtr. Hemen hemen kendisine gelen her yabancy Ankaradan geliyor olarak alglar; onlara gre gelen ya mfettitir ya da ehirde ne olup bitiini hkmete rapor eden bir grevlidir. Bu alglay, onu srekli ift katmanl konumaya ve davranmaya iter. Bir taraftan gelene saygda ve gler yzde kusur ilemez; bir taraftan da ak vermemek iin aba sarf eder. Genel olarak yoksuldur ehir ahalisi. Hem yoksulluk ve cahillik hem de tarallk olunca, yapt ite, ilettii dkknda kurallara uymaz. O, kurallara uymaktansa biraz rvet vererek grmezden gelinmeyi
300

 Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

bilig
KI 2013 / SAYI 64

tercih eder. Bu tara ehrinde, tavr ve davran belirlemenin kayna olan bilgiler, daima dedikodu kazanndan kar. Sorgulama ve kant isteme gibi tedbirleri yoktur. Roman boyunca Kudret Yanarda bir kere bile ben mfettiim dememitir; halkn onu mfetti hem de mfettiler mfettii sanmas ve korunmak iin rvete yeltenmesi Kudret iin yeterli olmutur. Vali yardmcsndan Arabac Kel Mstka kadar brokratlar ve halktan hi kimse, Kudret Yanardaa kimlik sormay akl etmez. Arabac Kel Mstkn yayd umum mfetti vasfn herkes kabul eder. Her kii duyduu sze kendinden de bir eyler ilave ederek bir bakasna iletir. Bylece btn ehri aslnda yuvarlana yuvarlana bym bir dedikodu yuma korkutur. Mfettiler Mfettiinde bir mfettiin valisinden psne btn ehri tefti edemeyeceini kimse dnemez. Emniyet mdr acaba salkla m ilgili, idareyle mi ilgili diye dnse de bu dzenbazln yaylmasn engelleyemez. Hemen herkes, byle iriyar, yakkl, klk kyafeti dzgn adamn bir byk adam olduundan emindir. Bu nyarg, bir bakma onlarn muhakemesini balayan bir cehalet ipidir. Kudret, kendisine yaptrlan umum mfetti kimliini kullanarak ald rvetlerle zengin olduktan sonra ehirden kaar. Kat roman Kudret Yanardan elleri kelepeli olarak trenle . ehrine geliiyle balar. Gazetedeki habere dayanarak, tutuklanp trenle ehirlerine gnderilen sahte mfettii rezil etmek iin istasyona gelenler, yine arabac Kel Mstkn ortaya yayd bir haberle hemen yapmak istediklerinden vazgeerler ve elleri kelepeli gelen mfetti olaynn devletin bir oyunu olduuna inanrlar. Gya devlet, daha nce teftie gnderdii adamn bu sefer dolandrc gibi gstererek, halkn devlet byklerine saygsn lmektedir. Kudretin hapishane hayat da bir ehir efsanesine dnr. Mdrnden gardiyanna herkesi etkisi altna alr. Hapisten knca nndeki yol bellidir: Siyaset. Kudret, bu kez taradaki muhalif halkn umut ve hassasiyetlerini Demokrat Parti yoluyla kullanma isteini smrme yoluna gider. Kudret Yanardan milletvekili olabilmek iin politik alanda kulland bireysel ve sosyal durumlar yle sralanabilir: 1. Halkn yoksulluktan kurtulma umutlarn kullanmak. 2. Halkn hkmet din dmanl yapyor yolundaki dedikodusunu kkrtmak ve a yaarz, ama dinsiz asla dedirtmek. 3. Milli hassasiyeti kkrtmak; koskoca Osmanl Devletinin onda bire dtn ama millet isterse eski gcn tekrar bulanabileceini telkin etmek. 4. Kendini de rnek gstererek hkmetin muhalifleri zindanlarda yaattn sylemek, 5. Milli bir gven unsuru olan bu milletin maddi ve manev olarak ok zengin olduunu belirtmek ama hkmetin bu zenginlikleri arur ettiini haykrmak.

301

bilig
KI 2013 / SAYI 64

Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

zetlersek Kudret Yanarda, tarann korkularnn gvensizliklerinin, umutlarnn ve cehaletinin dourduu dzenbazln tipik bir rneidir. . adl tara ehrinde devletin vatanda srekli denetledii inanc, fikri sabit halindedir. Bu yzden siyasi ve brokratik nfuz sahibi olanlardan ekinirler. Hkmet kendisine gelen raporlara gre muhalefettekileri bir gn hizaya ekecektir. Bununla birlikte umut da vardr. Yeni kurulan parti kendileri gibi taraldr ve bu Ankara hkmetinden hesap soracaktr. Yeni hkmetle birlikte horlanmaktan, baskdan ve yoksulluktan kurtulacaklardr. Cehaletin vurgulanmasn, yazarn problemin alglanmasna mdahalesi olarak anlamak gerekir. Ona gre Kudret Yanardan dzenbazlktaki baarsnn asl sebebi tarann cehaletidir. 6. Tarada Yurtsuzluk / Bir Otel ve Ktcl Bireyin Yurtsuzluu: Anayurt Oteli Yusuf Atlgann Anayurt Oteliyle tara, kalkndrlacak bir meknn veya siyasal tavr her zaman sorun olan cemaatlerin hayat alan olan yerlerin tesine der. Genice bir caddeden ve ona alan birka sokaktan, bir bankadan, bir otelden, bir iki lokalden, ehir kulbnden, kahvelerden oluan, yaama ritmi dk; samimi ama biraz hoyrata yaanan tara ehrinin iine, birden bire, kendi iindeki bilinmezlere aslm, gemiinden kuku duyan ve geleceini hi dillendirmeyen; btn hayat neredeyse otelde geen; cinsellii, belirsiz olan bir dorulukta bir trl tecrbe edemeyen bir birey der ya da Yusuf Atlgan aslnda tarada var olan ama varl deil varlnn bilinmesi bile saklanan bireyi sakland yerden karp gsterir. Anayurt Otelindeki tara, 1922 ylnda Yunanllar tarafndan yaklan Milli Mcadeleden sonra toparlanan bir ehir, anlatcnn deyimiyle bir kasaba ya da kenttir. Anlatcnn yangn zamanndaki kasabal tavrna yapt atf, kasaballar iin olumsuz bir imay tar. Yunanllar ehri yakarken btn kasaba daa kam, mahallelerden eli silahl bir tek adam bile mdahale etmemitir. Hatta anlatc bu imayla yetinmeyerek Keecilerin konandan yaplma otele Anayurt adnn verilmesini, dman elindeyken belirli bir direnme gstermemi kasaba ya da kentlerde, kurtuluun ilk yllarndaki utanl yurtseverlik cokusunun (Atlgan 1974: 12) etkisine balar. Bu imalarn, daha romann banda taraya kar bir soukluk etkisi oluturacan dnmemek mmkn deildir. Leyla Burcu Dndar, Cemaatten Cemiyete: Bir Kasaba Roman Olarak Anayurt Oteli adl almasnda, yazarn romanlar zerine yaplan eletirilerin sevgisizlik, yalnzlk ve yabanclama kavramlar merkezinde toplandn; hatta yazarn kendisinin de Zeberceti bir sevgisizlik kurba302

 Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

bilig
KI 2013 / SAYI 64

n olarak nitelediini hatrlatr. Ona gre bu eletiri erevesini krmak gerekir. Bu yzden kendisi Zeberceti cemaat ile cemiyet arasnda skp kalm zne (2008) olarak ele alacaktr. Bu bak asndan yola kldnda sevgisizlik ve yabanclama gibi yetersizliklerin kaynann bireyselden ok toplumsal olduu sonucuna varlr. Dndar da bu sonuca eilir ve kasabann, hem kente hem de kye uzak dmlnn ve bu durumun yaratt gerilimin Anayurt Otelinin temelini oluturduunu syler (2008). Romann mstehcen ve rezil kelimelerle yazlm bulunmasnn sebebi de budur. nk doal bir yaantnn hkm srd bir kyde ne bu szckler ne de bu edimler byle karlanmayabilir. Dilin ve edimlerin belirlenip normlatrld ve kontrol altna alnd bir kente kyasla, bir kyde yaamn ok daha organik bir ekilde algland; bedene ve remeye ilikin tasarmlarn doal kodlarla biimlendii sylenebilir (Dndar 2008). Ferdinand Tnniesin cemaat ve cemiyet teorisine dayanan bu zmlemede, duraanlkla hareketliliin, samimiyetle ile mekanikliin, duyusallkla ussalln bir arada bulunmasndan doan gerilim ne karlr. Gerekten de Zebercet, tarann iindedir ama ayn zamanda tarann iindeki otelde yani kenttedir. Otelde de sokakta da rahatszdr. Sokaa ksa; herkes birbirini tanmaktadr; oysa o grnmekten kamaktadr. Otele girdiinde de rahat deildir. Berbere gidip byn kestirmek, tarallktan kma isteinin imgesi olabilir. Trenle gelen ve bir gece otelde kalp ayrlan kadnn yeniden dnmesini umutsuzca beklemek de gereklemeyecek bir kentliliin imgesi olarak okunabilir. kisi arasndaki gerilimin en aalayc ekilde da vurumu ise oteldeki gndeliki kadn zerinde gerekleir. Dndar, romana Trkiyenin modernleme tarihi asndan baknca, Zebercetin ailesi olduunu syledii Keeizadelere, otelin nceki hali olan konaa yani henz Cumhuriyetin taras olmam kasabaya, dolaysyla cemaate atflar yaparak; Anayurt Otelini, modernleme tarihinin yaratt travmay anlatan bir roman olarak da grr. Bu durumda taradaki otel, cemaatten cemiyete geilirken konaklanan bir ara mekndr. Zebercet, bu ara yerde ruhsal ve duyusal btnln asla hissedemez; arada skp kalr adeta. Snlabilecek iki ey vardr: Osmanl dnemini imleyen eski konak yaants ile Keecizadelerin tarihine eklemlenmek ya da mevcut anl tarihin bir paras olmak zere Ankara treniyle gelen birinden medet umup Cumhuriyete eklemlenmek (Dndar 2008). Dndarn, Cumhuriyetin Ankaray modern bir ehir haline getirme abasndan sonra Anadoludaki irili ufakl nice kasabay bu merkeze benzetme abasna girimesinin, kyleri kasabalatrmasnn ya da cemaatleri cemiyete eritirme isteinin, taray ve tarall oluturduunu belirlemesi nemlidir. Bu sre, Nurdan Grbilekin
303

bilig
KI 2013 / SAYI 64

Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

tarann ocukluk yllar dedii sretir. Bu yllar tarann kendi dndaki anlam vaadine, yetikinlerin dnyasna, byk ehre alma umudunu koruduu sessiz yllardr (Grbilek 1995: 52). Fakat Zebercetin davranlar ve i konumalaryla ortaya kan ok boyutlu yetersizlik duygusunu, taralam kasaba ruhunun sakat taraf olarak snrlandrmak; yazar tarafndan haylice dnlp romana yerletirilmi haber, iaret ve imalar biraz ilevsiz brakmak olur. Zebercetin ailesinin kimlii phelidir. Ninesinin Keecizadelerin evinde hizmet etmesinin dndaki varlk sebebi bir giz perdesiyle rtlm gibidir. Zebercetin bu aile ile akrabalk (daylar olarak) ina etmesi sanki hem bu gizi daha da rtmeye hem de bir kken bulmaya yneliktir. Ayrca Zebercet, yedi aylk olarak domutur; doduunda bir el kadar olduu iin pamua sarlp inci kutusuna konulmu ve ona, mr boyunca duyanlar glmsetecek Zebercet ad konulmutur. Aile asndan tamamlanmamlk duygusu, fiziksel yetersizlikle de birleir. O, otuzlu yalarn banda elimsiz, bir altm boylarnda elli alt kilo civarnda, ba bedenine gre byk, elleri kk, omuzlar gs dar bir elimsizdir. Dolaysyla onun otelden kmaynda, bedeniyle ilgili yetersizlik duygusunun oluturduu kaslmalar da etkilidir. Zebercetin arkadalar da yoktur. Hatrlad sadece ocukluundaki bir arkada ve askerlikteki birka kiidir. Satr aralarna dikkat edildiinde bu hatrlamalarn da hep bir eziklik ve giz altnda olduu anlalr. Bu hatralar, daima bilinaltnn labirentleri iinde ve bir cinsel sapknla maruz kalml artrabilecek biimde grnrler. Zebercetin evi ve ailesi de yoktur. u ana kadar vurgulanan yetersizlikler, onun evlenmesini de engellemitir. Btn bu mahrumiyetlerin getirdii yer, otele (yurtsuzlua) mahkmiyettir. Kylerin, kasabalarn merkezlere yknp taralamalarndaki en tipik simgelerinden biri oteldir. O, hem tarann iindedir hem de taraya kapanandr. Ona mahkm olan Zebercet de yledir. Sokaa, meydana, esnafa kapanan Zebercet, odalara alr. Hibir yerleik deere sahip olamayan, olmay da tercih etmeyen ama byk ehirlerden gelebilecek arlar cevaplayacak gc de olmayan Zebercet iin otel, tam bir yurtsuzluk mekndr. Otelde bulunan gndeliki kadn da yurtsuz, evsiz ve kimsesizdir. Zebercet kendi iradesi ya da iradesizlii ile otele mahkmdur; kadn ise otele atlmtr. Uykusu arasnda zerine abanan Zeberceti fark ettiini gsterecek kadar bile iradesi kalmamtr. Zebercet ise btn kaslmalarn tiksintiyle onun zerine boaltr. Aslnda otelden yani ktclln cehenneminden kmak istediini gsteren tek davran, Ankaradan gelip bir gece otelde kalp ayrlan kadnn yeniden dneceini saplant haline
304

 Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

bilig
KI 2013 / SAYI 64

getirmesidir. Oteldeki gndeliki kadn, Ankarada gelen kadnn geleceinden mit kestikten sonra ldrr. ldrr nk o kadn olduu iin, bir kadn tarafndan beklenilen olamamtr; sevgiyle sarmalanm bir cinsellii bulamamtr; rahmine snaca bir anas olmamtr; rahatlkla sokaklara salaca bir bedeni olmamtr. ldrmtr nk o kadn, btn yetersizliklerinin, aalanmlklarnn, baarszlklarnn insanlktan kard Zebercettir. Bu zmlenin, bireysel yetersizlik ve aalanmlk duygularnn yaratt ktcl birey merkezinde kald dnlebilir ve romann tara balants silinmi gzkebilir. Ama yle deil. Tam tersi tarada olduu iin Zebercet grlmtr. Byk ehirler, Zebercetin kaybolmasna imkn verebilirdi. Kylerde ise cemaat Zeberceti horlasa bile iinden atmazd. Oysa kent olmaya yeltenmi tara, Zebercetlerin ne kaybolmalarna imkn verir ne de iine alarak onun kendine benzemesine byk aba sarf edebilir. Fakat Zebercet de aalanmln, maduriyetini otelde byterek deta taraya kar bir isyan gerekletirmitir. 7. Tara zlemi (Ah O Eski Tara): Mavi Ku Pazar bile kurulmayan, eraf lm, esnaf dalm, konaklar km kasabalar, artk birer l ehir niteliindedir. Onlarn artk arastas, semercisi, nalband, iki yan dut aalar, kavak ve narla kapl sokaklar kalmamtr. Muhtemelen bir veya birka bulvara, meydana, heykele, ok katl i hanlarna, mahalli gazetelere, dn salonlarna, hal sahalara kavumulardr () Yani artk kasabadan kastedilen o sessizlik, o tkanmlk, o kendi iine kapanmlk kalmamtr. Nereden bakarsak bakalm kasaba fiilen yoktur artk (Kutlu 2001:105). Mustafa Kutlu, Akasya ve Mandolinde byle syler ve Mavi Kuta fiilen kalmadn syledii tarann hikyesini anlatmaya koyulur. Yazar son yllarda yaymlad dier uzun hikyelerinde de tarann itenlikli, organik, en ve hznl atmosferini anlatr. Olanlar olmu; taralar, merkezlerin grntsel eitliine zenmi, kendi hayatlarndan g etmilerdir. Yazara da bir meddah gibi bu yaanml, ho ve scak bir dille canlandrmas kalmtr. Bu yzden onun taras ne kalkndrma ve aydnlatma idealizminin, ne merkez tara kavgasnn sosyolojik zmlemesinin ne de yabanclaan birey kasvetinin tarasdr; ya da Mavi Kuun taras btn bunlarn latifelerle, ince dokundurmalarla, birbirine tandk yzlerde kayp gitmesinin tarasdr. Kutlu, Mavi Kuta nce le scann zerine aband bir vakitte artk kaybolmu taray kameraya alr: Camlarnda sinek pisliklerinden desenler
305

bilig
KI 2013 / SAYI 64

Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

oluan kasap dkkn ve keman alan kasap, kasabn yannda Gnc zzettin Efendi, onun yannda ttnc Zekeriya, sonra yemci Yusuf. Sonra btn sokaklarn ald meydan: Meydanda pazar kurulur; kavga edilir; dn dernek kurulur. Meydanda manifaturac Hac Hadi Efendi, onun yannda Bezzaz Selim, onun yannda Aktar Kamil. Sonra ifte narl, tahta minareli Cami ve hac leylek ahalisi gelir. Kahvenin bitiii berber, berberin yan frndr. Ceneviz sokan br kesinde ziraat bankas, bankann yannda massey ferguson traktrleri acentesi vardr. Sonra, lokanta, otel, semerci, nalbant, yorganc, kuyumcu, arzuhalci, fotoraf sralanr. Bir de meydann ortasnda duran do mu desoto mu olduu kestirilemeyen eski, perian, ka kadar istasyona yolcu tayan, kn da ortasna soba kurularak bir ka kimsesize scak bir mekan olan otobs vardr. Bu saylan eler aa yukar her kasabada bulunurlar. Zaten bu ynyle anlatlan yer de kasabalardan bir kasabadr. Anlatc ak veya imal anlatmlarla hem bu d benzerliin kurulmasn ister; hem de bu kasaba insanlarnn derununa, kendine mahsus maceralarna atflar yaparak; dardan grnenin tesindeki farkla iaret eder. Zaten kasaba demek de biraz bu kiiye mahsus halleri bilip bilmezlikten gelme nezaketinin, acele etmeyip bekleme olgunluunun bir atmosfer halini almas demektir. nsanlar: Mavi Ku hikayesinde byk ehre gitmek iin grnen insanlar unlardr: ofr Deli Kenan, muavini Seyfi, doktora gitmek iin yola kan bir hasta kadn ve kocas, stasyona niin gittii tam bilinmeyen Kuyumcu Nazm, yllardr bu kasabada kendini unutturmu olan ve bir sreliine kasabadan ayrlacak olan doktor Yahya, sandklar iinde kasaba ve havalisinden bir eyler toplayp gtren bir ecnebi ve ona rehberlik eden bir gen kz, tayini daha kk bir kasabaya km hl tara idealizmini srdren retmen ve bu lanet olas pis yerlerden kurtulmak isteyen kars, istasyona gelecek siyasileri karlamaya gidecek olan Bekir aa ve yardmcs, elleri kelepeli bir mahkum ve jandarma, bir de otobsn bagajndaki sandklarn iine gizlenecek olan ve stanbula kamay hayal eden yeni yetme bir delikanl. Bunlarn iinde kasabal olanlarn her birinin bir hikyesi vardr. inde yanllklar, pimanlklar, cahillikler, tutkular, horlanmlklar, ezilmilikler ve kendini beenmilikler olan bu yaanmlklar, onlar olgunlatrrlar. Bu yzden ehirlilerin olmazsa kyamet kopacak zannettikleri baz problemleri onlar akalarla, sabr dilekleri ile birbirlerine aktarrlar. ehirlilerin kendilerini kasmalarna sebep olan eksikliklerini, bu insanlar, rahatlkla birbirlerinin sfat olarak kullanrlar. Kiminin lakab delidir, kiminin topaldr, kiminin krdr. ehirlemenin ya da toplumsallamann

306

 Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

bilig
KI 2013 / SAYI 64

gereklerinden biri olarak sylenilen insanlar olduu gibi kabul etme olgunluu asl kasabalarda bir gereklik olarak belirir. Mavi Kuun iinde, daralan, bunalan, insanlarn bu sebepsiz sabrna aan ve Deli Kenann ii ardan alna tahamml edemeyen tip ne kar: Bunlardan biri taral olamayan retmenin karsdr. Bu kadncaz eiyle retmen olduktan sonra scak ve sevgi dolu bir yuva hayal etmitir. Kocas bu yuva hayalini, bir orman, iinde balklar olan bir deresi, sepet sepet yumurtalar, yurda yararl insanlar olacak ocuklar olan bir kyle sslemitir. Kadncaz bu hayale meyil vermi onunla bu Allahn belas bozkra gelmitir. Oradan kurtulmak iin ne kocasna duyduu sevgi, ne grevi umurunda deildir artk. Baka biri yine kasabann hatta lkenin dndan niin kasabaya geldii tam anlalamayan bir ecnebidir. Mavi Kua ykledii sandklara gsterdii zen anlalamayacak kadar fazladr. Ecnebinin diken stnde durmasnn sebebi tren istasyonunda anlalacaktr; meerse adamn sandklarnda tarihi eser vardr. Yerinde duramayan, istasyona zamannda yetiemezse yandn dnen kii Bekir Aadr. Kasaba havalisindeki kylerdendir. Aaln gerektirdii servet ve an tkettii iin siyasilerle kuraca temasa umut balamaktadr. Anlatcnn taras: Mavi Kuun anlatcs gemiin tarasndaki hayat ve insanlar anlatan ama artk o hayatn, insanlarn kaybolduklarn dnen bir kiidir. Byk ihtimalle hznl, olgun ve akac anlatc da o hayattan ve insanlarn iinden gelmitir. Anlatc, yeni bir meddah ve yeni bir Ahmet Mithat anlatcs olduunun farkndadr. Fakat bir farkla: Ahmet Mithat anlatclar, retmek ve ders vermek iin hikye anlatrlar; Kutlunun anlatcs ise, kendi iinde insanileen, kendine mahsus yava ve olgun bir ritmi olan scak ilikileri hznle anmak iin anlatr. Sadece bunu anlatmakla kalmaz, bizzat kendisi tarann niteliklerini zmler: O yllarda tara kk ve scak; yoksul ve samimidir; ie dnk ama derindir. Orada herkes birbirini tanr, birbirini sever, dert dinler, naz eker, kser, barr, kavga eder; ekitirir, elenir, zlr, ibadet eder; doumda, cenazede, dnde, bayramda bir araya gelir. Byk bir aile gibi yaar. Tarada fert cemiyete tahakkm edemez; cemiyet de ferdi alabildiine ezemez. Herkes ve her ey bir ilahi hudut, bir hiyerari, asrlarn oluturduu bir ahenk ve dzen iinde kendine bir yer bulur. Medeniyetimizi oluturan manevi dinamiklerin da dnk zahiri bir zenginlik ve gsterii deil; iednk bir derinlik ve ycelii hedef aldn syleyebiliriz. lkeler byle belirlenince medeniyet unsurlar da bu ilkelerden neet eden nispetlere, gelimelere, biimlere ular. Mesela evleri ele alalm. Bu evler sokaa deil avluya bakar; baheye, yani ie alr. Buras mahrem bir alandr. iek,
307

bilig
KI 2013 / SAYI 64

Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

meyve, sebze, havuzda su ile bir bakma tabiatn devamdr. ncelik ve ahenk byk-kk, baba-oul, ana-kz, konu-komu, usta-rak, eyhmrit, hoca-talebe mnasebetlerine de damgasn vurmutur. rak bir gn usta, oul bir gn baba olacandan yetimesine itina gsterilir. Aalk, beylik, hocalk, eyhlik dahi bir hududa kadardr. Haddi amak hibir ekilde ho grlmez. Tarann ahengi bir yeralt nehri gibidir; stndekileri besler, bytr ama gcnn srrn aa vurmaz. O sebeple zahire deil batna bakmak lazmdr. Bu da elbette zel bir terbiye ister: Ruh terbiyesi (Kutlu 2002: 72-73). 8. Postmodern Zamanlarn Taras: Kar Kar roman, Cumhuriyet modernlemesiyle geleneksel muhafazakr modernleme arasnda ve kreselciliin popler siyasal oulculuunun glgesinde kalm bir tarann roman olarak okunabilir mi? Byle bir okumada Karsla baka herhangi bir ehrin fark kalmayacak; Kars, btn Trkiye olarak grnecektir. Bunun byle olup olmad sorusuna cevap aramak iin romann yapsn oluturan gelere eilmek gerekir. Karsta Genel Manzara: Romann olay zaman sadece birka gndr. ehirdeki yollarn ve devlet binalarnn ou Ruslardan kalmadr. Cumhuriyet modernlemesi bu ilk modernletirme almalarna ok da eklemede bulunmamtr. Karsllar askerden byk kimse bilmedikleri iin Ruslarn at bu caddelere be byk paann adlarn vermilerdir. Halk Partili eski belediye bakan Muzaffer Beyin gururla anlatt balolu, tiyatrolu hatta buz patenli yllar geride kalmtr. 1940l yllarda inklp bir oyun iin bir araf gerekmitir de Karsta bulamamlar; ta Erzurumdan getirtmilerdir. Oysa imdi arafllar, trbanllar doldurmutur Kars sokaklarn ve balar kapal derslere girmedikleri iin bazlar intihar ediyorlardr. Fakat Kars ahalisi Muzaffer Bey gibi dnmemektedir. Kimine gre, gazete ve televizyonlar bu ii bytm bir ekilde intihar drtsn harekete geirmitir. Kimine gre aslnda ortada ciddi sayda intihar vakas yoktur ama bazlar nedense durumu abartmaktadr. ehir kar altndadr; yoksuldur ve terkedilmi gibidir. Oysa bu grntnn iinde, her an bir felaket bekler gibi sessiz ve derinden bekleyen insanlarn silueti vardr. Herkesin ve her eyin takip edildiini dndren gergin bir hava vardr. Bu havay oluturan en belirgin elerden biri, hayatlarn bir mecburiyet gibi srkleyen yoksul, umutsuz ve her eye kuku ile bakan ehir halkdr. kincisi Karsa dardan gelen baz kiilerdir: Cumhuriyet gazetesinden intiharlar aratrmak iin gelen gazeteci ve air Ka, aydnlanmac ve devrimci tiyatrocu Sunay Zaim, eski devrimci bir militan Z. Demirkol, bir komutan ve slamc hareketlerin en etkili liderlerinden
308

 Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

bilig
KI 2013 / SAYI 64

biri olan Lacivert. Seimler yaklamakta, trbanl kzlar zerinden din siyasallamakta ve dinci parti de nde gitmektedir. Serhat ehir Gazetesi sahibi Serdar Beye gre dinciler, kap kap dolaarak, insanlara kap kacak vererek oylarnz Allahn partisine verin diyerek ykselmilerdir. Fakat karn yollar kapatmasndan dolay merkezin mdahale edemeyeceini hesaplayan Sunay Zaim, bir komutan ve bir iki eski militan, tiyatro sahnesinde nceleri oyun mu gerek mi olduu anlalmayan bir darbe yaparlar. mam Hatip yurduna yaplan baskn, tutuklamalar ve ldrmeler Kars derin bir korkuya ve sessizlie terk eder. Darbe ncesinde ve sonrasnda ynlendirme, bilgilendirme ve antaj ilerini yapan medya kuruluu ise Serhat ehir Gazetesidir. nsanlar: Kar romannda Cumhuriyet Gaztesinden Ka adl bir gazeteci, gen kz ve kadn intiharlarnn sebeplerini aratrmak iin Karsa gider. ocukluu Niantanda gemi, sonra Marksist olmu ve yurt dnda srgn hayat yaam, ideolojik katlklarn buharlat dnemlerde kendine yeni bir bak as ve dn yurdu oluturamayacak kadar savrulmu olan Kann, Karsta ilk duyduu ey tuhaf ve gl bir yalnzlk duygusudur. Ka, ehre geldii gn Serhat ehir Gazetesinde kendisinin halk, Atatrk ve aydnlatmac piyesleriyle Btn Trkiyede tannan Sunay Zaimin oyununda iir okuduu haberini grr. Gazete sahibi Serdar Beyin bu durumu aklamas ilgintir: Merak etmeyin pek ok olay srf biz nceden haber yaptmz iin gereklemitir. Ka, kald otelin kz pekle yaknlam ve ilikiye girmitir. Ka, gen kzlarn ve kadnlarn neden intihar ettiini aratrmaya geldiini dnse de aslnda kendini de aramaktadr. Eski okul arkada ve imdinin dinci parti bakan aday Muhtarla, ehrin en gl tarikat eyhiyle ve darbeyi hazrlayan Atatrk devrimci tiyatrocu Sunay Zaimle, slamc hareketlerin lideri Lacivertle grmelerinde; gen bir imam hatipli olan Neciple ve pekle olan ak ve cinsellik ilikisinde, daima kendi iine doru yolculuklara kmaktadr. Karsa geldii andan itibaren yazd iirler, bu yolculuklarda hangi anlamlara ulatnn imgeleri ve simgeleri ile doludur. pek: Kann Karsta kald otelin sahibinin kzdr. Ka ile niversite yllarndan tanmaktadr. pek, o yllarda Ka gibi Marksist olan Muhtarla evlenmi; Muhtarn siyasal grn deitirmesi, ehir eraf olarak yaamaya balamas gibi sebeplerden dolay ondan ayrlmtr. pek, zgr kendine gvenli ve tutarl biri olarak yaamaktadr. Oysa Ka, renecektir ki pek bir ara, slamclarn karizmatik lideri Lacivertle ilikiye girmitir. Lacivertin pekin kardei Kadifeye ynelmesi ile bu iliki grnte son

309

bilig
KI 2013 / SAYI 64

Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

bulmutur. pek, Kann birleme isteine cevap verir ama ailesini brakp onunla birlikte Almanyaya gitmez. Muhtar: Halen pekin resmi kocasdr. Eski Marksistlerdendir. htilalden hapishanelerden ikencelerden gemi; sonra savrulmu; kafasndaki sorulara cevap bulam; kendi memleketinde hayata tutunmak iin areler aram, ticarete girmi, tarikata girmi ve huzuru bulmutur. Bundan sonras memleketine belediye bakan olmaktr. Fakat istihbarat birimleri onu ve dinci partisini takip etmekte ve ara sra ona gzda vermektedirler. Sunayn yapt darbe gn ilk ieri alnp ikenceden geirilen de odur. Lacivert: Karizmasyla, sade ve tavizsiz hayatyla ve etrafnda rlen sylencelerle slamclarn ideal lideridir. Rejimi savunanlarn gizli korkularndan biri olmutur. Lacivertin Karsta olduu sylentisini herkes duymutur ama kimse yerini bilmemektedir. Kimine gre onun ehre gelmesi ok byk olaylarn olacann iaretidir. Kimine gre niversite hocasn ldrme emrini Lacivert vermitir. Ka, Lacivertle hem kendi isteiyle grm hem de darbe gn Sunayn istei zerine grmtr. Bir bakma bu grme, darbecilerin Laciverti yakalamak iin Ka zerinden kurduklar bir tuzaktr. Lacivert, darbecilerin nezarethanesinde bile tavizsizdir. Olduka sakin tabiatl, olduka saygl, alak gnll ve onurlu biridir. Fakat ayn Lacivertin ayr ayr birok gen kzla birlikte yaad da bilinmektedir. Darbenin yaplacan bilmesi ve buna ramen Karsta gizlenmesi ilgintir. Sunay Zaim: Tam Atatrk oynayacak adam olarak nlenen tiyatrocu Sunay, jakoben modernizmle, Atatrkl, ilericilii, devrimcilii bir arada dile getiren, byk merkezlerdeki yozlama karsnda Anadolu turnelerine kan bir sanatdr. Ona gre gen ve ilerici seyirciler onun halk iin yksek sesle haykrn, bir gn mutlaka bunun hesabn soracaz deyiini; halk iin ii yansa da iddet uygulayn, Napoleon, Lenin, Robespierre gibi jakoben devricileri oynayn, (Pamuk 2002: 190) ok beenmilerdir. Sunayn asker disiplini tecrbesi de vardr; Kuleli Askeri Lisesinden atlmadr. Okur, Sunayn taralara srgnlnn gerek hikyesini renince baka bir Sunayla karlar. Hrriyet gazetesi onu Atatrk oynayacak adam olarak gazetelere televizyonlara tam; o da bu havayla Atatrk gibi kibar olduu, iyi rak itii, k giyindii konusunda nne gelen gazeteye televizyona konuma yapm; nutuk okuduunu gsteren resimler ekmitir. Fakat bir ke yazar elindeki Nutukun asl olmadn, ocuklar iin hazrlanan zet olduunu yazm; Sunay, bu aalayc haberin etkisini silmek iin herkese her yerde ilgi gstermi hatta dinci bir gazeteye bile rportaj vermitir. Fakat olanlar olmu kendi310

 Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

bilig
KI 2013 / SAYI 64

ni kaybederek halk layk grrse Hazreti Muhamedi bile oynayacan sylemitir. Bununla birlikte dinci kanatta haddini bilmezlikle sulanmtr. Askeri ynetim de dincileri susturmaynca kendisi bir gazeteye aslnda hazreti Muhammedi nasl sevdiini Muhammedin de aslnda modern olduunu sylemitir. Fakat bu kez de Kemalistler, Atatrk oynayacak adamn bu samalna anlam verememitir. Ondan sonraki sre ackldr: Tiyatrolarda sahne alamam; dublaj ileri bile verilmemitir. Sonra Almanyada iilikle, Antalya taraflarnda animatrlkle, kars Funda Eserin danszl ile geinmitir. Sonra Anadoluda tiyatro balamtr. Sunay, darbe gn Kaya syledii u szlerle darbeyi niin hazrladnn iaretlerini verir: Komnist, bat ajan, sapk, Yehova ahidi, pezevenkle orospusu diye defalarca ieri tktlar; ikence ettiler; rzmza gemeye kalktlar; imdi hayatmn en byk frsatn elime geirmiken zayf davranamam (Pamuk 2002: 195). Sunay, Trban yahut Vatan oyununda roln gerek klm iktidar ele geirmitir. imdi soruyu yeniden sorabiliriz: Kar, postmodern eletiri midir? Roman, Cumhuriyet modernlemesiyle geleneksel muhafazakr modernleme arasnda ve kreselciliin popler siyasal oulculuunun glgesinde kalm bir tarann roman olarak okunabilir mi? Romann bu yapsna gre soruya evet demek mmkn. Ka, modern entelektalizmin zldr. Cumhuriyet modernlemesinin elit evrelerinde bym nceleri toplumsal yabanclamlnn iinden Marksizmle kmaya almtr. 1980 ihtilalinden sonra Almanyada srgn hayat yaam, orada yalnzlnn anlamn aramaya balam; ideolojik katlklarn buharlat srete kendine yeni bir bak as ve dn yurdu aram fakat bunu oluturamayacak kadar savrulmutur. Kann Kars tarasna yolculuu da sadece intiharlar aratrmak iin deildir; belki de eklemlenebilecei ya da araylarn anlamlandrabilecei yaplar aramaktadr. Fakat onun tarada da ilk duyduu ey tuhaf ve gl bir yalnzlk duygusudur. O, dinci parti bakan aday Muhtarla, tarikat eyhiyle ve darbeyi hazrlayan Sunay Zaimle, slamc lider Lacivertle ve sokaktaki Karsllarla konuurken de yalnzdr. Hep ift katl olarak ilikidedir bu insanlarla: Muhtarn dorular ile ilgilenmez ama onu sulu da grmez; eyh, bir yabanc dnyann adamdr ama ayn zamanda onun yannda iine bir rahatlk ker. Sunaya kar kmaz ama Sunayn darbesinin hastalkl bir jakobenizm olduunu hissettirir. Lacivertin kendine gveninin, sakinliinin kaynaklarn dnr. Sunaya Karsta Allaha inanmaya baladn sylerken bir taraftan da serbest braklmas artyla Lacivertin yakalanmas iin Sunayn tuzana ortak olur. Kann Karsa geldiinden beri yazd iirler de bu yzden youn, karmak, ifreli ve anlamszdr. pekle birlemek ve onunla kamak, Kadaki son anlam araydr. Bu da gereklemeyince Ka, yok olmutur.
311

bilig
KI 2013 / SAYI 64

Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

Sunay, sylemi ilericilik ve laiklik olan darbe ve demokrasi balantsnn ironisidir. Darbe yapan Sunay hakknda verilen bilgiler, hastalkl jakoben bir kiilik ortaya koyar. Yzeysel modern yap, sanatyla, siyasetiyle, otoriter geleriyle kmtr. Sunayn ortaya konan gemii ile darbe yapan kimlii arasnda tiksinti veren bir eliki vardr. slamc lider Lacivertin sakinlii, huzuru, gveni ve Mslman onuru, trbanl kzlarla olan ilikileriyle boa karlr. Hibir artta trbann karmayacak olan Kadifenin Sunayn antajyla Laciverti kurtarmak iin oyunda rol alp trbann kar ve ablasnn yerini alarak Laciverte metres olmas da trban eylemini boa karr. Sonuta Kar, btn siyasal, ideolojik ve modernist deerlerin ayn anda var olduu ve ayn anda buharlat bir romandr: Her ey hep bir arada vardr ve hi birinin dieri karsnda hakll ve geerlilii tartmasz deildir. Kars da, Cumhuriyet modernlemesiyle geleneksel muhafazakr modernleme arasnda ve kresel popler siyasal oulculuun glgesinde yaamaya balayan bir taradr. Bu tara da btn Trkiyedir. Ortada kalan en hissedilebilir tek ey, Kann dedii gibi tuhaf ve gl bir yalnzlk duygusudur. Sonu Siyasal, kltrel, meknsal ve zamansal niteliklerinden ve ilintilerinden dolay tara ve taradan doan kavramlar konusunda ortaya konulan kavramsal erevenin baz sonular ierdiini sylemek mmkn: ncelikle tarann varl merkezin varlna baldr. Yneten irade kendini merkez sayd iin, evresini tara olarak adlandrmakta ve taralarn kendine doru olan akn, kendi belirledii bir gelimenin gerei saymaktadr. Taraya gnderdii temsilcileri vastasyla hem oradakileri merkezi idare ve iradeye bal klmakta hem de onlar denetlemektedir. Modern zamanlara girmi Osmanl aydnnn ilk hedefi taray kalkndrmaktr. Cumhuriyet aydn da bu hedefi paylam hatta buna ikinci bir hedef eklemitir: Taray aydnlatmak. Kalkndrlacak ve aydnlatlacak tara, bu iki hedefin kendi zerinden gerekletirilmesini ekinceli bir ekilde onaylamtr. Nitekim demokrasi araylaryla kendisinin var kabul edildiini fark eder etmez; merkezin tam da onaylamad bir gelimeyi tercih edebileceini gstermitir. Politik alanda tara siyaseti deyiminin ortaya kmas da tam bu zamanlarda olmutur. Modernleme sreci, kavramn daha kltrel, ideolojik ve entelektel tartmasn salam; tara, krsal, kasaba, ehir meknlar ve cemaat, cemiyet, rf, hukuk kavramlar iinde ve arasnda tanmlanmaya allmtr. Tarallk, tara ruhu, tara yalnzl; kasaballk, ehirlilik, ehir kltr
312

 Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

bilig
KI 2013 / SAYI 64

gibi kavramlar da bu srete tartmay geniletmi ve derinletirmitir. Yaanmakta olan postmodern srete kavramn alglamasnda nemli bir tersine dnme yaanm; merkezlerin taralamas konuulur hale gelmitir. nceleri taralardan merkezlere olan g, daha ok sanayilemenin bir sonucu olarak zmlenirken son yllarda, taralarn merkezi kuatmas olarak deerlendirilmektedir. Bu balamda varlan sonu, btn lkenin veya dnyann taralamaya doru gittiidir. Trk romannda balangcndan beri bir tara problemi olduu ortadadr. Hatta bu zmleme gstermitir ki Trkiyedeki siyasal ve kltrel gelimelere gre romanlardaki tara problemleri ve tara alglar da deimektedir. Tanzimat dneminde tara, millilikle, srgnlerle ve kalknmayla ilgili olarak romana girer. Nabizade Nazmn Karabibikte taraya k realizm ve millilik kaynakldr. Ahmet Mithat, Bahtiyarlkta, Mehmet Murat, Turfanda m Turfa mda iftilii ve retimi retmek iin taraya karlar. Adlar Cumhuriyet dneminin ilk romanclar olarak ne kan Yakup Kadri, Reat Nuri ve Halide Edipin taraya klar, Cumhuriyetin hedef ve ilkeleri erevesinden deerlendirilmelidir. nk Yabann, Yeil Gecenin Vurun Kahpeyenin taraya giden aydnlar hem lkcdrler hem de youn aclar yaarlar. lkleri taray aydnlatmaktr; aclarnn kayna ise deitirmek istedikleri tarada grdkleri geleneksel diren ve cehalettir. Ky roman olarak anlan romanlar da aslnda aydnlatmaclk asndan ncllerinin devamdrlar. Bir farkla ki bu romanlardaki aydnlatma sosyalist realizm kaynakldr. Roman, demokrasi araylar, birey ve cemaat ilikileri, kimlik ve kltrel kken araylar, kresel iletiim ve tketimin oluturduu hzl ve standart tara modernlemesi gibi problemleri de kendine konu edinmitir. Yamuru Beklerken, merkezin demokrasi deneyinin tarada nasl alglandn ve kendini hesaba katmak isteyen tarann davran biimini ortaya koyar. Mfettiler Mfettii, devlet ve brokrasi korkusunun tarada oluturduu ift katl sylemi ve tarann karc cehaletini anlatmak ister. Anayurt Oteli, kylkten km ama merkezlememi tarann iinde ruhsal ve fiziksel yetersizlikleriyle birey olamayan insan ortaya koyar. Mavi Ku, tarann masumiyetine, itenliine ve sradanlna methiye ama ayn zamanda bu niteliklerin kaybolmasna bir mersiyedir. Kar, Kars zerinden btn siyasal, ideolojik ve modernist deerlerin ayn anda var olduu ve ayn anda buharlat tarann aslnda btn Trkiye olduunu iaret eder.

313

bilig
KI 2013 / SAYI 64

Narl, Romanlar ve Taralar Trk Romannda Tara Alglar zerine Bir Deerlendirme

Kaynaklar
Ahmet Mithat (2000). Hayret- Bahtiyarlk. Haz. Nuri Salam. Ankara: Trk Dil Kurumu Yay. Atlgan, Yusuf (1974). Anayurt Oteli. Ankara: Bilgi Yay. Baydar, Mustafa (1960). Edebiyatlarmz Ne Diyorlar. stanbul: Ahmet Halit Matbaas. Bora, Tanl (2006). Taralaan ve Tarasn Kaybeden Trkiye. Taraya Bakmak. Ed. Tanl Bora. stanbul: letiim Yay. 37-66. Bura, Tark (1981). Yamuru Beklerken. stanbul: tken Yay. idem, Ahmet (2006). Tara Karalamas. Taraya Bakmak. Ed. Tanl Bora. stanbul: letiim Yay. 101-114. Dndar, Leyla Burcu (2008). Cemaatten Cemiyete: Bir Kasaba Roman Olarak Anayurt Oteli. http://www.leylaburcu.com/lbd-anayurt.pdf Grbilek, Nurdan (1995). Yer Deitiren Glge. stanbul: Metis Yay. Kutlu, Mustafa (2001). Akasya ve Mandolin. stanbul: Dergh Yay. _____, (2002). Mavi Ku. stanbul: Dergh Yay. Lainer, mer (2006). Merkez(ler) ve Tara(lar) Dnrken. Taraya Bakmak. Ed. Tanl Bora. stanbul: letiim Yay. Mehmet Murad (1972). Turfanda M Yoksa Turfa M. Haz. Erturul Dzda. stanbul: Enderun Yay. Nabizade Nazm (1996). Karabibik. Haz. M. Fatih And. stanbul: 3F Yay. Okay, Orhan (1990). Sanat Edebiyat Yazlar. stanbul: Dergh Yay. _____, (1991). Bat Karsnda Ahmet Midhat Efendi. stanbul: Milli Eitim Bakanl Yay. Orhan Kemal (1966). Mfettiler Mfettii. stanbul: Varlk Yay. _____, (1969). Kat. stanbul: Tekin Yay. mer Ali Bey (1997). Trkmen Kz. Haz. M. Kayahan zgl. Balkesir: Zanos Kltr Eitim Vakf Yay. Pamuk, Orhan (2002). Kar. stanbul: letiim Yay. Pekdemir, Melih (2006). Tarann Ta Topra Altnda Ne Var. Taraya Bakmak. Ed. Tanl Bora. stanbul: letiim Yay. Tahir, Kemal vd. (1960). Be Romanc Tartyor. stanbul: Dn Yay. Trke, mer (2006). Orda Bir Tara Var Uzakta. Taraya Bakmak. Ed. Tanl Bora. stanbul: letiim Yay. Yaln, Alemdar (1992). Cumhuriyet Devri Trk Roman. Ankara: Gnce Yay. Yldrm, brahim (2004). Bir Tara Tipi Yosturolu zerine Notlar. Kitap-lk 73 (Haziran): 60-63.
314

bilig
WINTER 2013 / NUMBER 64 285-316

Provincialism and the Novel: An Assessment of the Perception of Provincialism in the Turkish Novel
Mehmet Narl

Abstract This study focuses on the relationship between the novel and provincialism. It aims to identify the nature of this relationship through an analysis of perceptions of provincialism in example texts. For this purpose the study first draws a conceptual framework concerning the meaning of provincialism and discusses the center and the province as well as provincial politics and the provincial spirit through dichotomies such as town and city, community and society, and tradition and law. The study refers in historical order to a number of novels in order to exemplify how the problem of provincialism has occupied a place in the Turkish novel from the Tanzimat period to the present. The body part of the study suggests that, based on the analysis of example novels, the following categorization of perceptions of provincialism in the novel can be made: 1. Provincialism for the purpose of realism and the national novel 2. The desire to improve the provinces 3. The bitter encounter of the modern intellectual with provincialism 4. The experiment of democracy in the provinces 5. Ignorance and the fear of authority / bureaucracy in the provinces 6. Homelessness in the provinces 7. Yearning for the provinces 8. Provincialism in postmodern times Keywords Turkish novel, novel, provincialism, center

_____________

Assoc. Prof. Dr., Balkesir University, Faculty of Science and Letters, Department of Turkish Language and Literature - Balkesir / Trkiye metenar@yahoo.com

315


2013 / 64 285-316

. . , ; , , , , , . () . : 1. . 2. . 3. . 4. . 5. / . 6. . 7. . 8. .

c
, , ,

_____________

, , / metenar@yahoo.com

316