lber Ortayl Tarihin zinde NSZ Baz dergilerdeki uzun rportajlarm ve kyda kede kalm makalelerimi kendim de arayp

p bulamyordum. Bu kitapta bunlardan birisini eksen olarak kullandm (Yahudilerin ve Mslmanlarn eriatlar ve Hristiyanlk).

Bu nedenle rencim ve editrm Cem Kk'n bu rportajlar ve makaleleri derlemesinden ok memnunum. phesiz her rportaj ya da makale hatrlanmaya

demez, ama bazlarn mracaat etmek iin aradmz oluyor. Ayrca kitabn hazrlanmasnda emei geen tm Profil Yaynclk alanlarna teekkr ederim. Prof. Dr. lber Ortayl Ocak 2008 Sultanahmet

11 NDEKLER SYLELER 1. Blm Amerika Yeni Corafyalar izecek / 13 2. Blm Tarihimizin Gerekleri Henz Ortaya karlmamtr/ 23 3. Blm Ermeni Nfusu Her Zaman Aznlktayd / 39 4. Blm Milliyetiler Trkiye'yi Tanmyor / 59 5. Blm Bizim Avrupa / 67 6. Blm Osmanl Bir Byk Devletti / 75 7. Blm Moskova'da reniyor ocuklar! / 89 8. Blm Osmanl Ermenileri / 97 9. Blm Tarihi Geni Okumak Lazm / 1 10. Blm Topkap'nn Krokisi Hrsz Yakar! / 115

11. Blm Millet, Tarihten ve Corafyadan Gelen Bir Oluumdur / 123 12. Blm Sivil Toplum Kurulular / 131 13. Blm Genler Osmanl ve Trk Tarihinin Dna ksnlar / 137 MAKALELER

1. Blm Vahdeddin ve Ata'nn Dost Olduklar Zamanlar Vardr / 145 2. Blm zlenecek Bir Bilgin Stefanos Yerasimos / 151 3. Blm istanbul'u Kltr Bakenti Yapmamak Kimsenin Haddine Deildir! / 157 4. Blm Rusya ve Trkiye / 163 5. Blm Dnyann Bakenti istanbul/ 171 6. Blm Yahudilikte ve Mslmanlkta Laiklik Reetesi Olmaz / 179 7. Blm Yahudilerin ve Mslmanlarn eriatlar ve Hristiyanlk / 183 8. Blm Sanayi anda istanbul / 197

15 Amerika Yeni Corafyalar izecek "Irak Sava, Ortadou'nun yeniden tersim edilmesinin yolunu aacak. Amerika, Irak'tan sonra ran, hatta Trkiye'ye el atabilir. Ortadou'da herkesin ittifak yapmak istedii bir lke konumunda olan. Trkiye, blgenin en iyi tccar oldu ancak akll davranmazsa sahte mcevher yamacs durumuna debilir. Trkiye bakas adna deil, kendi adna gerektii lde blgenin jandarmas olmal.

Trkiye Avrupa Birlii'ne girecek. Ama Avrupa Birlii'nin ok iyi ett edildii konusunda phelerim var. TSAD'n tetkikleriyle bir yere girilmez gibime geliyor. Yeterli bir aratrma organ olduuna dair phelerim var. rak Savann arkasndan ran'a da hatta Trkiye'ye de el atlaca syleniyor. Bu ktmser yorum belki de propagandistlerin sylemi. Ama Amerika Irak' dzenlemekle kalmayacak. Yeni corafyalar izecek. Ortadou'da Trkiye herkesin ittifak yapmak isteyecei bir mttefik. Herkesin problemi var. Ve herkes bu problemlerin zmnde yannda gl bir lke istiyor. Trkiye'nin konumu bu. Tehlikeli bir durum. ok akllca davranmak, ok akllca ittifaklara gitmek veya akllca geride kalmak gerekir. Tamahkr davranrsan, savaa paldr kldr girersen, Arnavutluk'un durumuna dersin."

 Ortadou'nun bugnk tablosunu nasl yorumlamak gerekiyor? Bugn Atlas Denizinden Hinduku Dalarna kadar olan bir blge Ortadou'yu oluturuyor. Corafyann en geni yorumu bu. Bunu yapanlar ok ak bir ekilde bir medeniyeti, bir dini aidiyet blgesini ele alyorlar. Ve insanlarn hepsini iine alan detler, gelenekler var. Ortadou'da hkim dil Arapadr. Sonra Farsa ve Trke konuulur. u anda Ortadou blgesi, benim de pek sevmediim deyile, nc dnya dediimiz, gelimemi lkeler kategorisini oluturur. Fert ba gelire, sanayiye, tarm faaliyetleri, okuma-yazma oranna bakarak, asl nemlisi de siyasi rejimlerin oturman sl gz nne alnarak bu kategori oluturuluyor. Ama nc dnya lkeleri diye kestirip atamazsnz. Her eye ramen yap Gney Amerika'dan, Afrika'dan ve Gneydou Asya'dan farkldr. Burada ok nemli unsur siyasi rejimlerin, demokrasilerin yerleme srecidir. Demokrasi asndan Ortadou lkelerinin ansl olduu sylenebilir mi? Bu corafyada demokrasiyi yaayan iki- lke vardr. srail, Trkiye ve Lbnan. Lbnan'n geirdii i kargaay brakn. Pr realist olarak yaama alkanlna sahiptir. Kbrs' artk Ortadou'dan saymyoruz. Filistin, mstakbel demokratik Ortadou lkesidir. Bunlarn dndaki lkelerdeki rejimler tek partili, hatta partisiz grup hkimiyetlerine meyillidir. Monariler Arap dnyasnn en istikrarl, en kanuni, legaliteye dayanan, saygdeer rejimleridir. Buralarda kanun, anane hkimiyeti vardr. nsanlar nasl davranldnda ne olacan bilirler. Ayrca belirgin denetim ve koruma mekanizmalar da vardr.

Bu mekanizmalar toplumu koruyucu mekanizmalar m? Tabii. Suudi Arabistan'da bir kiinin evine polisin girmesi gerekten ok uzun ve ok zor bir hukuki prosedr gerektirir. yle savcnn emriyle insanlarn evine girilmez. Hiyerarinin ok st katmanlarndan izin almak gerekir. Mesela kabilelerin liderleri kral tenkit ederler. Bu, Saddamn rejimine benzemez, insanlarn belli mal ve can gvenceleri vardr. Hafz Esad'n Suriye'si gibi deildir. Arap dnyasnda deiimi temsil eden cumhuriyetler asl problemdir. Ve buralarda demokrasilerin gelimesi

iin gerekli olan ananeler yklmtr. Acil askeri darbelerle kurulan rejimler kabile tipi demokrasiyi, kabile tipi katlm engelliyor. Bir darbeyle cumhuriyet kurulunca, var olan meveret dzenindeki yklyor. Kendilerine hibir ey verilmeyen insanlar kendi kendilerine anlap kapal birimler halinde sorunlarn zme imknn kaybederek vahi bir kitleye dnyor. Kabile kavgas sadece Afrikallara has bir ey deil. Ortadou'da da maalesef istiari ve mavere kurumlar geliemiyor. Hlbuki bunlar yeryznn en eski ehir toplumlar. Gelimenin nn kim tkyor? Bunlarn balca problemi askeri darbeler. Bunlarn ordular profesyonel ordular deil. Kendilerine gre i gvenlii salyorlar. Burada anane ve eski yap dalyor. Bizim anladmz anlamda anonim ilikileri getirecek bir ehir toplumu, demokratik yap yerleemiyor. Btn sorun bu. Bu rezaleti besleyen en byk ey, fakirlik. retim yok. ran, Trkiye'den daha fazla kitap okuyan, entelektelleri olan bir lke. Ama bu memlekette gerek anlamda bir ehirleme, protelerleme yok. retimin olmad yerde zenginleme de olmuyor, adil gelir dalm olmuyor.

Ortadou'nun yeniden dizayn edilmesi (tersimi) mmkn olabilir mi? Ortadou'yu dardan dizayn edemezler. Bu gibi planlar var. Bat kendine ikinci-nc bir kuvvet karacak. Krdistan kuracak. Bunlar planlamak masa banda ok hotur, mantkidir. Ama bilinmeyen i kuvvetler, dengeler ne ekilde tecelli eder, akan zaman nasl cilveler yapar belli deil. Bilinmeyen i kuvvetler demekle derin bir devletten mi sz ediyorsunuz? Her toplumun kendine gre yaplanmas var. O ayr bir durum. Kendine gre gelenekleri, reaksiyonlar var. Bunlarla pek oynayamazsnz. Buralarda baz eylere akl sr ermez. Btn Yemen kat yapra iniyor. Oysa yiyecei tahl dardan ithal ediyor. Ortadou'da dnm olanaksz m gryorsunuz? mitsiz gibi grnyor, ama biz bunu bilemeyiz. Yeni snflar sahneye giriyor, elitler en azndan deiiyor. Bizim gibi artk deiim yoluna girmi, oktan krsal saylmaktan km

toplumlar bile komularnda neler olacan kolay tahmin edemiyorlar. Lbnan ve Filistin'de neler olaca ak, ama Irak'ta, Msr'da neler olacan tahmin etmek zor. Trkiye'nin blge lkelerine model olma durumuna neden kar kyorsunuz? Laf olsun diye sylenmi bir ey. Kuru ve manasz bir zlemi ifade ediyor. "Trkiye demokrasisiyle model olur" deniyor, ama hibirisi bizim yapmzda lkeler deil. Trkiye'nin baka trl yollar ve sorunlar var. Her lke kendisi iin doru olan kendisi tespit eder.

20

Trkiye kendi modelini nasl yaratabilir? Trkiye'nin modeli kendine gre zaten izilmi. Demokrasi olacak, Avrupa Birliine girecek. Ama benim Avrupa Birliinin ok iyi ett edildii konusunda phelerim var. Hem politikaclar hem iadamlar asndan. nk yeterli bir aratrma organ olduuna dair phe duyduum TSAD'n tetkikleriyle bir yere girilmez gibime geliyor. Bunlarn bir dsturu var, o dstur takip ediliyor. Bir memleketin geleceini resimlendirmesi, ifadelendirmesi kanlmaz. Bu anlamda Trkiye Avrupa'da gibi bir izim yaplyor. br taraftan da Endls'e, spanya'nn gneyine giden Trk says bile ok az. Genler memleketi terk ediyorlar, ama Avrupa'dan ok Amerika'ya gidiyorlar. Bu, ok nemli bir nokta. Trkiye aslnda model diye dnd Baty da ok iyi tanmyor, kendini de ok iyi tanmyor. leride byle bir garip kombinasyona gideceiz. Devrim ihra etme devrinin getiini, bunu yapanlarn sonunun hsranla sonulandn sylyorsunuz. Bunu herkes yapyor. Mazide Fransa devrim ihra etti, ama olmad tabii. Napolyon Fransa's perian oldu. imdi btn Avrupa bunu yapyor. Ne kadar alr bilemiyoruz. Amerika'nn Irak'la ilgili planlarn nasl yorumluyorsunuz? Senaryolarn hibiri ok kesin deil. Herkes bir senaryo yaratyor. Amerika'nn Krdistan kuraca veya Krtlere otonomi verecei syleniyor. Federatif bir Trkiye yaratlacak diyenler de

var. Birtakm milliyetilerin ok memnun olduu 80 bin ABD askeri hikyesi vard. Hlasa ok zor seenekler ve bol rivayet sz konusu.

Irak Sava, Ortadou'nun tekrar dizayn edilmesini hangi ekilde etkiler? Irak Savann arkasndan ran'a da hatta Trkiye'ye de el atlaca syleniyor. Bu, ok ktmser bir yorum ve belki de propagandistlerin sylemi. Ama Amerika, Irak' dzenlemekle kalmayacak. Yeni corafyalar izecek. Bunlardan bazlarndan Trkiye de kazanl kabilicek. unu unutmamak gerekir: Bu savan iine zorla srklenebilirsiniz. Fakat akil davranlrsa ne fazla kazanr ne de kaybedersin. Kenara ekilirsin. lere fazla karmamak gerekir. Mcevher yamasna hemen katlmazsan, sahte mcevher yamalam adam olarak makaraya alnmazsn. Mcevher yamalanrken; frsat bu frsat, ben de imparatorluk kuracam diyerek paldr kldr girersen, Finlandiya'ya saldran Sovyetler Birlii'nin durumuna dersin. Bizim ordumuz blgenin en kuvvetli ordusu. Trkiye savaa girerse ok ey deiir. Sonunda nasl bir zarar alr, nasl bir repitasyon bozukluuna urar bunu bilemeyiz. Her halkrda tamahkr politikalarn her zaman verimli olmayaca, insan byk zararlara urataca bir gerektir. Bu durumda siz Trkiye'nin aktif bir politika sergilemekten kanmas gerektiini dnyorsunuz. Zaten aktif rol oynatacaklar. Bunun aksini ayarlamak mmkn deil. Biz karar mekanizmalarnda deiliz. Bunun tarifi g. Hibir devlet ittifaksz yaayamaz. Ortadou'da kimin kiminle ittifaka ihtiyac var? Burada herkesin herkese ihtiyac var. in hazin taraf Trkiye'nin kime ihtiyac var bilmiyorum. Ama herkesin Trkiye'ye ihtiyac var. Ortadou'da Trkiye herkesin ittifak

etmek isteyecei bir mttefik. Herkesin problemi var. Herkes problem zmnde yannda gl bir lke istiyor. Trkiye'nin konumu bu. Tehlikeli bir durum. ok akllca davranmak, ok akllca ittifaklara gitmek veya akllca geride kalmak gerekir.

Bunun derecesini kitapla tarif etmek zor. Karar mekanizmasnda olacaksn. Trkiye nfusu ve mecras asndan nemli bir lke. Peki kltrel adan da almaya hazr m? Hayr. Ama yava yava alyor. Bu, sorunu halledecek. Trkiye ok byk bir tccar oldu. Arap dnyasnda bunu yapan yok. Sanayi bakmndan, retimi bakmndan blgede sz geen bir lke olacak. Trkiye'nin birtakm ilere kartrlaca ak. Mhim olan oradan nasl syrlaca. Trkiye blgenin jandarmas olmal m? O jandarmal bakas adna yaparsan olmaz. Kendi strateji ve taktiinin ne olacana kendin karar vermelisin. Bakas adna deil kendi adna yapmal.

2. Blm

26 Tarihimizin Gerekleri Henz Ortaya karlmamtr Tarihinin karsna kan engellerden bir tanesi siyasi fikir hrriyetidir. Siyasi fikir hrriyeti bizde sadece ve sadece devlet ve onun polisi, savcs tarafndan kstlanyor gibi alglanr ve yle gsterilir. Siyasi fikir hrriyetini baltalayanlar bizde bizzat vatandalarn kendileridir. Hatta hrriyetperver geinen zmrelerdir.

Tarihle, tarihiyle problemli bir grntmz var son on yllarda. Tarih nerede duruyor, biz nerede duruyoruz? Tarihin iinde miyiz, dnda m ya da ayn anda ikisi birden mi? Nedir tarih karsndaki duruumuz? Tarih karsndaki durumumuz ne olmaldr eklinde bir ey tayin edemiyoruz. nk tarih dorudan doruya meraka bal bir ey. Merak edenler iin orada ok nemli bir tarih var. Merak biraz da varlk problemi zerine dnme balamnda kullanyorum. Byle dnme eylemimiz yoksa, buna ilikin meraknz yoksa, tarih sizin iin gemite kalan olaylar silsilesidir. Ben yine de merak hangi faktrlerin tayin ettiini bilemiyorum, kimsenin de bildii kansnda deilim. Ama baz insanlara

-bu baz insanlar hep varlar- gemii tpk hali tarif gibi bir yetenek doutan verilmi. Bu bir zellik. Yani u anda mevcut olmayan bir ekilde bilgi olarak edinip bunun zerinde konumak. Tarihin iinde miyiz, tarihin dnda myz derseniz bende yle sylerim: Tarih realitedir ondan kaamayz.

Yani tarihi olunmaz tarihi doulur kansnda msnz? Evet. Demek ki tarihi olmak, belirgin bir iletiim gelenei istiyor, belirgin bir ekilde konuma yetenei istiyor ve asd nemlisi kuvvetli bir hafza istiyor. Bu zelliklerin hepsinin toplanmas veya yoktan var edilmesi ve gelitirilmesi mmkn deil. Onun iin galiba tarihi olunmaz, doulur diyorum. Mzisyen doulur, ressam doulur, sporcu doulur aslnda. Sonraki antreman insanlar belirli bir yere kadar gtrebilir. Esas olan kendi i cevherimizdir, ona inanyorum. O cevheri ortaya kartan ey nedir? Herkes kendinde bu cevheri grme, kefetme, kabiliyet ve imknna sahip mi? Yaanlan olaylar olabilir, bulunduunuz siyasi ortam olabilir, ama bu keifte asl nemli olan estetik anlaynzdr. Estetik anlaynzla alemi nasl algladnz belirleyicidir. Tarihi belirli bir zaman bir imaj olarak alglayabilmeli, dnebilmeli ve kendini ekebilmelidir. Fakat u anlamda ok zor zanaattir. Benim zamanmda bilhassa mesela bir kadn tarihi olmak isterse ok zordu. Yani o hibir ekilde yurt gezisi yapamayacak, nk bir gen kzn, bir yerden bir yere gitmesi aile iznine ve bir takm grltye merbuttu. Daha geni imknlar lazm. O imknlar nedir? Maalesef Trkiye'de erkek olmayan ne Anadolu'yu gezebilir, ne birtakm asar- atikay tatbik edebilirdi. Sz tarihilie ynlendiren etkenler, hasletler nelerdir? O cevheri nasl kefettiniz? Ben onun farknda deilim. Her halde gemie merak. lk nce kendi estetii iinde somutlaan yabanc bir dnya olarak grnyor tarih ortam... Kendi yaad dnemde deerlerin 2U

kaybolup gitmesiyle insann bir baka ortama gitmesi sz konusu oluyor. Zannediyorum halden memnun olmamak ve gen, hatta kk yatan itibaren bir nostaljiye kaplmak, mevcut durumdan kurtulmak iin kendine yeni bir dnya aramak; bunlarn tesiri olmutur tarihi olmamda. Bir de kuvvetli resim kabiliyetime balyorum. Gzel resim yapardm. Tabii ki tarihi eser dikkatimi ekiyor, ondan dolay tarihe girme ve ynelme de var. Halden memnun olmamaktan kastnz nedir? Mesela 1950'lerin dnyasnn beni ok skt kansndaym. Ellilerin dnyasnn yaylan mziini sevmem. Amerika'da dalgalanan mzii sevmem, oradan gelen mzii sevmem, oradan gelen caz sevmem, oradan gelen musikiyi sevmem. Ellilerin klk kyafetini sevmem. Ellilerin kbik mblelerini, mimarisini, otomobil dizaynn, telefon dizaynn sevmem. Byle bir ortam beni ok skm olmal ki, ben eski Avrupa'y, eski Ortadou'yu arammdr. Bugn deien bir ey var m? Bugn bu durum devam ediyor. Dnya kirlenme iinde. Bizi cezbeden, deien bir ey yok. Herhalde o yzden hl ocukluumun stanbul'undaki o gzel zamanlarda yayorum. O kadar gzel miydi diye sorulabilir, ama nostaljinin fazlas akla zarardr. "mparatorluun En Uzun Yzyl" almanzn banda bir cmle dikkatimi ekti: "lkemizin tarihileri yarm yzyldr btn engellemelere ramen..." diye devam ediyor. Nedir bu tarihinin karsna kan engeller?

31

Tarihinin karsna kan engellerden bir tanesi siyasi fikir hrriyetidir. Siyasi fikir hrriyeti bizde sadece ve sadece devlet ve onun polisi, savcs tarafndan kstlanyor gibi alglanr ve yle gsterilir. Siyasi fikir hrriyetini baltalayanlar bizde bizzat vatandalarn kendileri, htt hrriyetperver geinen zmrelerdir. . Nasl? nsanlar ilerine gelmeyen fikir sahiplerini ok tenkit ederler,

onu koruyanlar da br vatandalardr. Dolaysyla bizde bir fikir adamnn, bir sanatnn tarafsz kalmas mmkn deildir, bir tarafa kapaklanr. Mesela siz sol kesimin iine gelmeyen bir tarih yazn veya sa kesimin iine gelmeyen bir tarih yazn ve terminoloji getirin, bakn ne kadar ok tenkit alacaksnz. te bu olduu takdirde bu memleketlerde yaamann imknsza yakn, hatta zor olduunu hepimiz biliriz. Halkn yzde 50'si belki 60' Trkmen'dir. Belki yzde 10'u Kpak Trk gerisi muhtelif etnisitelerden. Ve bu bir Osmanllk iinde kaynam gitmi. Burada bir milliyetilik yapmak zorundasnz, tarih sizi bu noktaya getirmi, orada bir seim hakk yok; biz Trk milliyetilii yapalm m yapmayalm m, diyemezsiniz. nk tarih bu toplumu en azndan 1877-78 ve 93 muharebesinden beri buna zorluyor. Yani mparatorluk yklr, o ayr, fakat anavatan topraklarmz kaybetmeye baladmz an milliyetilik gelir. Orada artk Osmanllk iflas etmeye balar. Ondan kaamazsnz. Bunlar nasl okuyacanz da bir engel. Siyasi engeller var m? Siyasi engeller de var. Ama tarihinin karsnda duran ok nemli birisi de yle formle edilebilir: Tarihiye engel tarihi meslektandan gelir, okumutan gelir. unu diyemezsin, bunu diyemezsin derler. Bir ey dediin an, bir tarafn adam olursun.

lber Ortayl Onun iin bu gibi memleketlerde o anlamda geni tarihi sentez ve yorum yaplamaz. Peki ne yaplr bu memleketlerde? Bu memlekette yaplacak i, bilinmeyen tarihi bildirmektir. Bizim tarihimizin gerekleri henz ortaya karlamamtr. Bunlar ortaya kardn kavuulan kan gerekler insanlar heyecanlandrr. Bunu yapmak zorundasnz. Bilinmeyen gerekler. Bunlar ne zaman bu memlekette bilinebilir olabilir? Aratrmanz lazm. Fransa tarihinde, ngiltere tarihinde, Almanya tarihinde, zerinde ciltler yazlan konular bu memlekette bilinmez. Mesela bir mahalle idaresi nedir? Trkiye'de bilinmez, ok az bilgimiz vardr. Bol speklasyon ve hikye anlatrz. Byle garip garip eyler buluyoruz; mesela bir mezar ta okuyorsun, mezar tann zerinde bir mahalle laf geiyor. Daha geen gn okudum Cerrahpaa Camii'nin haziresindeki bir ahidede, yani mezar tanda; bilmediim bir messese kt

karma. Hlende ktibi diyor... imdi Fransa tarihinde, Alman tarihinde, ngiliz tarihinde byle bir ey olmaz. Byle eyler oka bilinir. Tarihe yaklamnz belirleyen unsur, karlarmz korumak, mant olursa ve bu mantk, mutlak iyi ya da mutlak kt gibi kategorik bir zihinsel ablon oluturuyorsa, bu tr bir tarih okunmasndan ortaya ne kar? Byle bir reddiye-methiye, tarihi ayklayarak bakma mant var. Srf Trkiye'de deil bir sr lkede var. Bunlar daha

ok Balkan lkelerinde, fakat asl felaketi Sovyet art lkelerde var. Demek ki bu Rus historiographiesi (tarih yazcl) ve Sovyet Marksizmi buralarda hibir msbet etki brakmam, hatta etki bile yaratamam, geride birtakm iptidai bakl insanlar brakmtr. Tarihe byle bakarak efsaneler yaratlr. Rusya'da bugn yle insanlar var ki, neredeysefiction yapyorlar tarih diye. Bunlardan birisi akademinin matematik profesrlerinden... Fena bir matemaktiki de deilmi. Fakat anlalan matematik tkand ve fazla midi yok ki, mesela Korkun van'la Kanuni Sleyman'n ayn adam olduunu iddia ediyor. Byle garip fiction'larla tarih yazyor, bunlar kabul gryor, taraftar topluyor, bu kitaplar okunabiliyor. Bunu yapan da Ruslar, o camiada, en ok kafa yormu, mrekkep aktm insanlar. Adamn biri kyor Mslmanlardan, "Byk Petro Trkiye'de esir oldu" diyor. Adamn biri kyor, "Kahveyi Araplar getirdi Brezilya'dan" diyor. br kyor diyor ki, "Bugnk KazakTatarlarn asl Bulgarlardr." "zbekler Timur'un ahfad" diyor. Hlbuki zbekler daha sonra indi aaya, Timur ve torunlar da hi holanmyor bu takmdan. Bu da mesela zbekistan'n milli tarihi oluyor. Bir ksmna sorarsan ta ran'n batsna kadar zaten hepsi Taciklerin elindeydi. Byle ilanihaye abartlm, gerek d unsurlarla yazlm tarihler var. Bunlar bu lkede naml yazarlar, insan ayor. Hakikaten gln ve rahatsz edici bir problem... Trkiye'de bu problemin varlk zeminini oluturan besleyen sebepler nelerdir? Tarih hibir ekilde bu millete okutulmamtr, benimsetilmemitir ve sevdirilmemitir. Tarih bilmemekten dolay bir tarih reddetme eilimi vardr. Bu ok barizdir. Baz tarihilerimiz vardr, diyorlar ki mesela, "Osmanllar Arapa kullanm, Farsa kullanm." Hlbuki Osmanl'nn Arapa bileni, bugn

i Iber Ortayl bizim ngilizce bilenimiz kadar yoktur. Bunun skntsn ekmilerdir. te diyorlar ki, "Dilimizi ihmal etmi." Ne edecek? Baka dil bildii yok ki adamn. Yine diyor ki; "Yobazlar ok hkimdi, bizi geri braktrmlar." Evet bir yobaz var. Yobazsz toplum olmaz, ama Osmanl, yobaz klla bir anda da kaldrmay bilendir. stvan Mehmet Efendi taifesine Kprl nn yapt belli. Osmanl idaresi bu konuda kimseye pabu brakmaz. Bu tr yaklamlar tmyle yanl veya yetersizdir. Birtakm adamlar hep iin kolayna kayorlar. Tarih isteseniz de istemeseniz de orada sizin hcrenizde duruyor. Tarih cehaletten dolay "reddettim" deyince reddedilemez. Zannediyor ki adam, pasta keser gibi bir tarih yapabilir. Mmkn deil. Byle bir keyfiyet olabilir mi? Bir kere cumhuriyeti kuranlar Osmanl paalar. Osmanl Erkan- Harbiye'si, cumhuriyeti kuranlar bunlar. Demek ki bir reddi miras, sosyal dnceye, sosyal realiteye uymayan bir ey. Tarihi tanmama bugnn ok nemli bir sorunudur. Dolaysyla bilgisizlikten ileri gelen bir itme var. Bilgisizlii merulatrma abas. O halde bizde tarihe artl ve nyargl bir bakn yannda bir de cehalet engeli var. Trkiye bugn Latince ve Klasik Yunan filolojisi olmayan bir memleket. Bu memlekette kimse Yunanca ve Latincenin kayda deer uzman deildir, bir iki arkadamz hari. Burada bir Latin, Yunan uzman zmresi yoktur. Oysa bu kltr, memleketin tarihi bir dnemidir deil mi? Bat kltrne inememizin nedeni budur. Hristiyanlk bilmeyiz. Bizde hibir ekilde Hristiyan uzman yoktur. Ne gerici denen ne de ilerici denen arkadalar arasnda iyi bir Hristiyanlk uzmanmz yoktur. Biz Batllk ve Bat tarihi falan da bilmeyiz. Yunancasz ve Latincesiz Franszca, ngilizce aydnlarn deil, liman hamal ve otel resepsiyonistle

rinin Franszcasdr, ngilizcesidir. Trk milleti maalesef tarih bilgisinden uzak, tarih uuruna sahip olmayan bir millettir. Bu millet insanlar u anda sol kanatta da, sa kanatta da maalesef tarihin kendisiyle deil, kendilerine gre yazlm, smarlama ina edilmi bir tarihle dnmeyi tercih ederler ve gerek anlamda bir tarih bilgisinin getirebilecei bir sluptan da yoksundurlar.

Tarihi yazanlarn tarih bilmedii metinlerinden ve tercmelerinden anlalr. Ancak birka kii bunun dndadr. Yani tarihe farkl baklabilir, fakat bunun baz kstaslar olmal yle mi? Her yerde tarihe farkl alardan baklr. Trkiye de bunun istisnas deil. Burada mhim olan baktaki asgari mterektir. O da tarihin bilim olan tarafdr. Yani adamn biri farkl bakarken ilmi malzeme kullanmaldr ve bunu da ahlakl bir ekilde kullanmaldr. Bu iin ilmine ve ilmi malzemesine sahip olduktan sonra tarihe istedii adan bakabilir. Cahilce bu sahaya girenlere glerler. Yani adam stanbul kuatmasn bytmeyelim diye bir eser yazabilir. Herkes Fatih Sultan Mehmet'i gklere karmak zorunda deildir. Herkes stanbul'un fethine kasideler yazmak zorunda da deildir. Bu olabilir. Fakat sen bunlar yok ederken, birtakm kaynaklar da bilmek zorundasn. Hi de Trk dostu olmayan, Fatih dostu olmayan yabanc adamlarn yapamadn, bizim yerli adamlar o kadar kolay yapyor ki, hayret ediyorsunuz. Nasl yapyor? Bakyorsun kulland malzemeye, birtakm ikinci el Trke kaynaklar. Hibir ekilde ne bir kitabe okumu, ne bir vekayiname okumu, ne ada notlan okumu. Hibir ey yok. Byle olmaz. Yahut aksini alalm, bunun tersi noktada yer alan bir arkada da oturuyor, Osmanl tarihinin messesselerini gklere karyor, her sayfasnda birka yanl var, maddi yanl.

iber Ortayl

37 Tarihinin kaynaklar iyi kullanmas lazm, kendi tezini hurda ve mesnetsiz lfzla, vesikasz iddialarla da yanl, saptrlm vesika kullanmlaryla desteklememesi lazm, bir de o tehlike vardr. Yani ayn malzemeyi farkl ekilde kullanrsn, saptrrsn. Onun iin tarih yaptmz an, bir kere her eyden evvel tarih bileceksiniz. Bu da maalesef sadece okulda renilmiyor, doutan kabiliyet ok lazmdr. Okul ancak yol gsterebiliyor. Doutan ne kadar hafzanz kuvvetli, ne kadar imaj kabiliyetiniz var, ne kadar resim yapabiliyorsunuz, ne kadar mzikal bir adamsnz bunlar tarih yazmnda alacak kadar etkili unsurlar.

skender Pala, "Osmanl deyince sadece tarihi hatrlamamz ve btn yk tarihilerin srtna yklememiz yanltr. nk bir toplum yalnzca tarih perspektifinden baklarak doru temellendirilemez. Doru metodoloji ve anlay, o tarihi yapan asl unsurlara, yani edebiyata, sanata, mimariye, folklora vs. eilerek btn kucaklamakla mmkndr. Mesela Osmanl'nn edebiyat da tarihi kadar nemlidir. nk tarihin satr aralar edebiyat metinlerinde gizlidir" diyor. Bizde bu perspektifte bir tarih yazcl var m? Biz Trklerde bir kronoloji nefreti vardr. Ama kronoloji bilmeden tarih yazlmaz ve bilinmez. Siyasi tarih bilinmeden tarih olmaz, tarihleri bilmeden tarih anlalmaz. Onlar bir kere kesin bilmemiz gerekiyor. phesiz ki evvela toplumsal dzeni anlatmak iin onlarla konuacaksn, yani edebiyat tetkikleri yapacaksnz. Bizde edebiyat tarihleri ok zayftr. iire mnhasrdr. Hele 19. asra gelince adamakll abestir. Yani 19. asr edebiyatn bizim umumi Trk edebiyat tarihi iinde yeri ve ustal ne olaca ok

tartlan adamlar incelemekle halledeceini zannedenler yanlr. 2000 yllk Trk iirinde acaba inasi'nin hakikaten bir yeri var mdr? Efendim bu siyasi bir adamdr, reform meraklsdr, nc bir gazetecidir. Tamam. Acaba Namk Kemal ok kasvetli bir air midir? Trk iiri olarak Namk Kemal'i mi renmeliyiz, yoksa Nedim veya Urfal Nabi daha m nemli? Bunun zerinde ok durmak gerekir. Nihayet 19. yzyln Osmanl diplomasisi zerine allmal denmi. Onu biz yapyoruz, tarihiler. Byle olmaz. Onun iin edebiyat tarihleri bizde ok zayftr ve maalesef byk tarih yazmna malzeme vermekten de uzaktr. Zaten eski dille irtibatmz kaybolduu iin, yeni nesiller dili gittike unuttu ve kendilerine has, zayf bir argo yarattklar iindir ki, bizde yava yava bu sahaya girecek kabiliyetli adam ihtimali de azalmaktadr. Trkiye'de 10 tane edebiyat fakltesi talebesi var ki, onlarn ou da orada niye okuduklarn bilmezler. Divan edebiyatyla ilgilenip de, Arapa, Farsa kelimeyi yanl telaffuz eden edebiyat doenti biliyorum ben. Bu olmaz. Yani iiri doru okumaktan aciz adamlar iinden Orhan aik Gkyay kmaz, bunu bilin. Orhan aik Gkyay ld gn de zlrz. Aslnda niye zleyim, 90'n gemi bir stadn artk ebed istirahatghna ekilmesine; sadece Allah'a dua eder, uurlarsnz. Sonra onun arkasndakilere bakarsnz. Arkasnda adam yok ki. Orhan aik Gkyay, iiri her gn ei Ferhunde Hanmefendi'yle okurdu. Aslnda her gn yirmi tane adamn kapsnda srada olmas lazm gelirdi. Neredeydiler?

 Bir konumanzda, "Bizim memlekette tarih tetkikat zayftr. Byk sentezler yaplmamtr. Bu tarihi aktaracak ana ve ara aralar yoktur" dediniz. Nedir bu ana ve ara aralar?

Mesela bu dediim aralar Avrupa tarihinde tiyatrodur, tarihi romandr. Mesela birtakm airler tarihidir, Schiller gibi, Goethe gibi, Pukin gibi, Corneille gibi. Dolaysyla tarih, kitlelere byle birtakm alimlerin sentezlerinden, monografilerinden geer. Sonra tarihi film eviren byk rejisrler vardr. te Passolini bunlardan biridir. Macar Szabo da byle biridir. Mesela Eisenstein vardr, kendine gre Sovyet devrinde arptlm bir milliyetilikMarksizm aras tarih grn perdeye yanstr. Ama iyi rejisrdr. Sonra Aleksei Tolstoy bu devirde byle yazardr. Bizlerin bu gibi aralar yoktur. Bu dallar bizde ok zayftr. Bir kere doru drst bir tarihi ressammz yoktur. Bir lya Repin yoktur, bir Surikov yoktur. Adamn tablosuna baktnzda Rusya tarihinin bir safhasn hazmeder, tm tutarllyla grrsnz. Dolaysyla bizim milletimiz tarih bilmez. Sadece tarih okumamaktan, tarihi sevmemekten dolay bilmez. Tarih eitimi konusunda sizin farkl bir yaklamnz var... niversitelerdeki tarih blmleri lisansst hale getirilmelidir. Bunu bir tek Halil Hoca Bilkent'de yapt. yi gidiyor mu, bilmiyorum. Fakat baka yerlerde o zihniyet yok. ODT'de yapmak istediler, blm yanamad. 18 yan bitiren ocuu, bence tarih okutuyorum diye almak cinayettir. 18 yanda ocuu hukuk okutuyorum diye eitime almak da cinayettir. Bunlar mmkn olan eyler deildir. Bunlar ciddi birimlerdir, bir yatan sonra bunlar retmek durumundasnz. Tarih Trkiye'de belirgin bir yksek tahsil dzeyinden sonra yaplmas gereken bir eydir. Kanaatim budur.

Osmanl tarihinin Trk tarihi zerinde rtlm kara bir al olduu ynnde iddialarda bulunanlar var. Osmanl tarihi Trk tarihinin zerine rtlm kara bir al mdr? Bunlar hurda laflar. Birtakm adamlar bana diyorlar ki,

"Efendim Osmanl'y brakn Seluklu mhim." Neden Seluklu Osmanl'dan mhim? Adam, "Seluklu daha liberal" diyor. "slam'a kar daha fazla eski kltrmz muhafaza etmi" diyor. Bunlar bo laflar, hibir manas yoktur. Adam bununla gidecek sizi 1300'den 1900'e bo brakacak, 6 asrlk bir sr. O kadar. Vardr Trkiye'de de maalesef byleleri. Farknda deiller ne kadar ok gln bir duruma dtklerinin. Biz bunlardan dolay m bir reddi mirasla kar karyayzl Bunlardan dolay mthi bir cehaletle kar karyasnz, bu ok tahripkrdr. Birincisi dnya tarihinde kuruntuya gittik. Yunan, Roma ve Arupa tarihini kendimizi bilmek ve anlamak iin renmeliyiz; nk biz onun iindeyiz. Bizim gibi okumas yazmas kt, tarihilii sfra yakn, cihanmul bir tarihi hibir zaman karamam bir toplum iin bu nimettir. Cevdet Paamz var ki, akl banda ve ilgin yorumlar olan bir tarihi ama dnemin imknszlklarn ne dereceye kadar aabildi. O dnemin Bat dillerini bilse Avrupa kltrn meslek edinebilecek bir adamd. En kaln anti-Rousseau denemeyi o kaleme alabilirdi. Herkes de bunu bilir ki, o da sistematik bir tarih yazmamtr. Yani bu tarihin iinde Osmanl tipi geleneksel vakanvis tarz da vard. te kadim Yunan'dan bugne gelen baz messeselerin tartmas da yaplr, yenierilerin ilgasyla Rus stralitlerin idam gibi iki vakay karlatrmak gibi ok orijinal tarihilik de 3A

lber Ortayl

42 orada yer alr. Bu dahinin dnda bizde ne 19. ne de 20. yzylda ok parlak bir adam gryorum. Bizde bir de yakn tarih eitimini vurgulamak gibi bir eilim balad. Bu modern Almanya kimliidir. Oysa byle bir lkede sen bunu yaptn an doacak tahribat dn, ki Almanya II. Harp'ten sonra faizm belasn ve faizm zihniyetini ortadan silmek iin yakn tarihi ok okutmaya balad ve eskiyi mfredattan sildi. Ben bir fakltesinde ders verdiimde Berlin'de talebeler 1648 Vestfalya Anlamasn bilmiyorlard.

Alman tarihinin en nemli olaylarndan biri. O tarih okunan lkede bunun yaratt tahribat dnrsek, bizim buna hi dayanamayacamz aktr. Bu sakat bir eilim ve herkes tarafnan bir kenara braklmal. Byle bir ey olmaz. Ne demek tarihi reddetmek? Bakn mesela Rusya hibir zaman byle bir ey yapmad. Yani, "Ben Sovyet tarihini okuturum, ondan evvelki insan benim iin mhim deildir" demedi. Tabii Marksist anlay ierisinde bir laik anlay ve inaa safhasn retmek mhimdir. Bu nemlidir. Cumhuriyetleri de kendi milli tarihlerini o kadar iyi okumazlard ve onun sknts ekiliyor imdi. Bamsz devletlerin hibirisi niin bamsz olduklarn ve nasl bamsz olduklarn bilmiyorlar ve onun skntsn ekiyorlar. Farknda deiller ve bu gidile de olamayacaklar. Milli laik sluplarn ina edemiyorlar. 35

Ermeni Nfusu Her Zaman Aznlktayd Ermeniler, Bizans'tan sonra Trk mparatorluu'nu honutlukla karlam ve Seluklu iradesiyle olabildiine uyum iinde yaam bir cemaat idi. Yunan ayaklanmasndan sonra Ermeni nderleri bamszlk istedi. Ondan evvel, Ermenilikte 300 yldr Mekitaristler vardr. Katolik bir tarikat. Onlarn ulusal direniin douu zerinde ok etkisi yok. Kltrel etkisi var daha ok. Bu yeni dnyann oluumuyla, Avrupa milliyetiliiyle, d dnyann dengelenmesiyle Yunan ayaklanmas ile Ermeni milliyetilii inkiaf etti. Onun iin yzyllar diye bir ey yok. Sonra biliyorsunuz, Trkiye'nin Ermeni topraklarnda, Ermeniler priority iddia etmilerdir. Tarihi ncelik yani. Kk Asya'nn bizim vatanmzda hibir zaman ounluk deillerdi. Politikay ounluun olmad yerde takip etmek zordur.

kinci Dnya Sava yllarnda Krm'n Ortay beldesinden mlteci olarak yollara den entelektel ve asil bir ailenin Avusturya'da vatansz olarak dnyaya gelen ocuu olarak 1947'de dodunuz. Size verilen hayatn eanlamls elinize tututurulan kalem, defter ve kitap m ya da topra eeleyerek bulup karttnz eyler mi? iyiydi. Her ey iyiydi. Yemem imem de iyiydi. Mahrumiyetim de oldu, ama onun zerinde pek durmuyorum. Herkes gibi bir ocuktum.

 Daha sonra tesadfen Trkiye'ye yerletiiniz, Trk vatanda olduunuz ve aratrmac ynnzle, var olan Trk tarihinin renimine Halil nalck'n rencisi olarak baladnz. retiminize ise I979'da doent ve daha sonra Bilkent, ODT, Boazii, Mlkiye, Galatasaray gibi niversitelerde profesr olarak devam ettiniz. Tarih yolculuunuzda siz sustuunuzda surlar konuturan bir genlik grdnz m karnzda? Ben sustuumda surlar konuturan! Bilmiyorum benim zamanmda tarih bak muhtelifti, fakat Trkler dnyay hi gezmezdi. Ne istanbul'daki istanbul'u gezerdi, ne de Trkiye'deki. ok zordu gezme. Ben gezdim. Ortadou'ya klrd. Onu da yaptm. Avrupa'ya gemek ok zor oldu. Ben de o zorlua dahil oldum. ok zor oldu. Ama yani yurtiini, etraf iyi gezdim. Onlar benim iin bir kazan. Orada gezinirken ok tecrbelerim oldu. "Kt paramla Avrupa'daki demiryollarnn ikinci mevki vagonlarnda oradan oraya gezindim. Bir imparatorluun hepimize brakt en nemli ortak mi

Tarihin zinde ras, yani Trke sayesinde her yere girip ktm" nsznn yer ald, "Eski Dnya Seyahatnamesi"nde Trkiye'nin dier lkelerin yannda simit satan m, simidi kularn nne atan bir ocuk gibi mi kaldn sormak istiyorum. Yani bu gezi sizi nasl bir karlatrmaya itti? Trkiye, etrafa baknca biraz skntl, fakir gibi ama daha organize bir lkeymi. Onu gryoruz ve yayoruz. Trkiye kapitalizmi, Trk devlet geleneinin, kanun-organizasyon geleneinin bir rnei. Onun iin ast astk, kestii kestik hibir ie yaramaz. nk kanunun olduu yerde ancak demokrasi ve zel sektr geliebilir. Onlarn olmad yerde bir ey bekleyemezsiniz. Bunlar zayf olduu lde de br zayf olur. Baboluk olur. Bu kitapta yer alan, "Ama asl el dememi ve gzel olan bizim lkemizdi. Antalya Konyaaltplajnda hi kimseler yoktu. nnden geen Sideli korsanlarn, deniz tanrs Poseidon'un ve Nereidlerin hayaliyle denize giriyordum. Aksaray Nide'si ile Sultanhan zerinden Konya'ya ulamak XIII. asrdaki ipek yolculuunu

neredeyse lam lezzetiyle veriyordu. Tozu topra dahil..."gibi hislerinize bakacak olursak, maziyi yd ederek yaamak, yaadn anlamann felsefesi mi size gre? Maziyle yaamak, insan ok temizleyen bir eydir. ok maziye sarlmmdr. O deiikliklerim iin ok nemlidir, ekmekle su kadar. Temel zgrlklerdendir. Onun iin seyahat hrriyeti benim iin ok nemlidir. mkn yani. Trkiye'de eskiden kolay deildi bu. Yol yoktu, ama seyahat her zaman ucuzdu. nsanlar yardmcyd. Her yerden her yere gidebilirdin. Tabii U7

lber Ortayl

47 erkek olmann, iri yar olmann avantajlar var. Kadn gezemez, kz renci yapamaz ayn eyi. ok zor. Kadnlarn o konuda yetime ans da daha azd. Bugn deil. Bugn artk daha iyiler. Ben bugn bakyorum National Geographic ve Atlas dergilerine bilhassa, karma gruplar var. Kz-erkek gezebiliyorlar. ok nemli bu. Bizde yle bir ey yoktu. Benim zamanmda bu iin tek organizatr, tercman, rehber kurslaryd. O sayda gidip grebiliyorduk her eyi, ama orada yine kzlar daha azd. zgrlnz kstlamasna izin vermediiniz bir dier konuya geelim... 35 yanda evlendiinizi, ama 30'unuzda evlenseydiniz u an bildiklerinin yarsn bileceinizi, 25'inizde evlenseydiniz bir ey renememi olacanz sylemitiniz. Bir arkeolog iin, kazdka antik anforalara ulamann, bir tarihi iin onun hangi dneme ait olduunu bulmann, eve dnte paylalacak mutluluun ad mdr aile? Aile ailedir. nsanlar ona sahip olur. ocuk ok nemli. Ben severim ocuumu. Fakat dediim gibi bilinli olarak kurulmas gerekir. Tiyatro sanats Zeliha Berksoy sizi anlatrken, "lber'in bir bilimadam olarak en byk zellii ruhunun da bir bilimadam olmas. Kendini okumaya son derece hasreden bir insan, aklm da ruhunu da bilime verebilmi bir insan..." ifadelerini kulland.

Sizin ruhunuza inen en byk vahiy, gemiten bugne gelen devinimler mi, yoksa ne biliyorsam aldm bilgilere borluyum mu diyorsunuz? Ben onunla ok eskiden, genlikten tanyorum. Devaml bir ey renmek iyidir. O muhitte de bir ey renirdim daima.

Ben sklrm cahil insanlardan akas. Sradan insanlardan ok sklrm. yi insanlar olsa da sklrm. Holanmam. Murat Bardaknn sizin Trk Tarih Kurumu'na ye olmanz engellemek iin bir seimde oy sandnn bile karldn, sizin kuruma hl ye kabul edilmediinize dair bir bilinmeyeninize dikkat ekmesi zerine soruyorum... Trk Tarih Kurumu, Atatrk'n Trk Dil Kurumu ile Trk Tarih Kurumu iin vasiyetnamesinde belirtilen mali menfaatlerin sakl tutulmas gibi sahip kt deerleri neye gre belirliyor sizce? Rahmetli Sinanolu ve birka kii rey vermiler seimde. 1980'di. Orada benim adm ilan edilmi. Geldi beni tebrik etti. Bu Balkanoloji kongresiydi. Ecnebiler vard. ktisat tarihi kongresiydi. Ooo dedi, "bu buraya seildi," Ertesi gn olmad, dedi. nk bir ey yapmlar. Maalesef Tarih Kurumunun iyi bir idaresi vard Ulu Bey'in zamannda, ama yeler bu memleketin yeleriydi. Yani bizim meslektalarmzd. Onlarn iinde ok sekin insanlar da vard. Hasbelkader her yerlere gidip yerleen Allahlk adamlar da vard. Byle insanlar da tekilerden daha beter olurlar, entrika evirmekten. Mesela 12 Eyll'de o kurumlar devletletirildi. Onun en hazin taraf bu tr adamlarn garip ye kompozisyonlar kartmas. Yani kendilerinden haberi olmayan insanlar Tarih Kurumu'na ye yaplyordu. Kendi kendine aryor, isim vermek Lazm deil. Ardndan TBA kuruldu. O da ayn ey. Mesela duyuyoruz. Sizde duyuyorsunuz. kere reddedildi, erif Mardin. erif Mardin'i reddetmek, hangi sebep ve hangi sfatla? nsan dikkat eder byle yerlerde. Onun iin bu kurumlar kendilerinden kaybediyor. yle bir problem vard. Fazla da zerinde durmamak gerekir bunlarn.

lber Ortayl Cumhurbakan Demirel son Paris ziyareti srasnda Marigny Saray'nda sohbet ederken, yle bir ey sylemi:

"Osmanl sadece savatan ve fetihlerden ibaret bir imparatorluk deildir. O ayn zamanda bir kltr ve medeniyet imparatorluudur." Bu sze gre, padiahlarn kafasna fesi byk izenlerin, kahramanlk veya sava dnda tarih yazmayanlarn hatas mdr? O yle bir imparatorluk. Kendine gre bir devlet, kendine gre bir kltr Osmanl. Onu sylemek istemi. Onu ifade ediyor, gayet doru bir sz. "700'nc Ylnda Osmanl'" konulu Siyaset Meydan programnda toplumun okuma zrnden, kabahati yobazda aramamzdan ve bunun da 50 senelik deil, 500 senelik bir hastalk olduundan bahsetmisiniz. Tavsiye, hediye ve ceza zerine kitapla ba baa kalan bir insan, ktphanenin bir ordu gibi zerine gelmesinden korktuka, arkasndan yryen duvardan kaabilir mi? Okuma zr, gevezelik zrnden geliyor. Trk toplumu, konumay seviyor. Her eyi konuarak hallediyor... Dedikoduyu konuarak, ak ilikisini hatta seks ilikisini bile onunla tarif ediyor. Gayet geni bir porno edebiyat var Trkede. nanlmaz imaj. Bunlar hep gevezelie dayanan eyler. En ilginci edebiyat da byle konuuluyor. Hadi edebiyat getik, bilim byle konuuyor. Yani bir nesil felsefeyi byle yapm. Siyaseti byle yapyor. Ve tabii saysz eserler yazmlar, ama yle grnyor ki, kelam meselelerini de yle halletmiiz. ok ilgin. Ben ocukken, genliimde Kuran- Kerim'den ayet zikredilerek konuulurdu. yi mi kt m bilmiyorum, ama imdi bir deime var. Eskiden

:07

yle deildi. ok hfza, ezbere dayanan bir kltr vard. imdi kayboluyor. Okumayla gelen bir ey. Halen okuma ok kuvvetli deil. yle bir kuaktayz ki, Yunanistan, Trkiye az okuyor. Mesela bunun endstriyalizmle, hmanizmle de alakas yok. ran ok okuyor. Rusya hep okurdu, okuyor yine. "slam medeniyeti hakknda bilgisi olmayan Papa 16. Benedictus'un, Ayasofya'y ziyaret eden 6. Paul'n yapt gibi hemen duaya balamamas temenninizi iletmitiniz. Hatta orada mdr slam dnyasndan gelen nemli bir misafirin namaz klmasn engelledi.

O da itaat etti. Oras 1934 kararyla mze olmutur. Ayasofya'da dua edilmemesi gerektiini de savundunuz. Mzelerin mezzinlerin deil, halkn sesinin ykseldii yer olamamasnn nedeni ne? 1934 noktasna herkesin itaat etmesine son derece dikkat etmeliyiz. Bunun zgrlkle, niversalizmle, Avrupa'yla ilgisi yok. Trkiye tarihte grlmemi bir karar ald. Bu karar bu toplum bile hazmedemedi. Bir tek Ayasofya deil, Kariye (Kkoru) yle, Trabzon'daki Ayasofya yle. Yar yarya Fethiye Camisi yle. Yars mze, yars kilise, cami. Kurtuba Camii'nin hazin durumuna bakarsanz, byle bir eyde ben kesin itaat isterim. Papa da nihayet bunu yapt. Geldi. Akll bir ziyaret yaptlar. Kendisi iin bir kazantr yani. Trkiye'de uyanan kt imajn sildi. in garibi, ilk defa da stanbul'a geliyormu. Sultanahmet'e, Ayasofya'ya ard. nk o ve maiyyeti dou Hristiyanlarnn ve Dounun ne olduunu bilmiyorlarm. Topkap Saray Mdr olarak siz, iinde Hz. Osman'n Kuran', Piri Reis'in haritas ve binlerce esiz elyazmas bulunan Fatih zamanndan kalma

Aalar Camii'ni onarmak iin Antlar Kurulu'na bavurmutunuz. Aldnz cevap, "Cami olarak kullanmak artyla onarabilirsiniz!" oldu. Bu sanat tarihimizin maaralardan, tapnaklardan gelmemesine zg sntrsal bir yaklam myd? Cami tabii ki Fatih'ten balamaktadr. Antlar kurulu bunu revize edecek. Ktphane 1924'te yapld. Keke btn Topkap Sarayn, saray olarak tanzim etsek de, padiahn yaad yer olarak, ktphanemize, arivimize, koleksiyonlarmza ayr, ho binalarmz olsa. Son derece asil ve fenni bir bina yaplsa ve orada ariv ve ktphane muhafaza edilse de; Aalar Camii'ni de oray da onlarn yapt gibi cami yapalm. Bu olmadan ben o kadar kitab nereye koyacam? O kadar yer yok Topkap'da. Allm bir yer. Onun iin bu gibi tasarruflarda ve nerilerde bulunan adamlarn, o saray ok iyi bilmeleri lazm. Btn o Saray hmayunun iinde tek tek herhangi bir turistin bakmayaca teferruata, ykntlara kadar grmeleri lazm. Mesela Tarih Vakf da gelmi, Darphane denen yeri alm. Zannediyor ki, saray bina dolu. Birisi onlara yle sylemi. Alakas yok. Bu mtevaz bir saray. Burada ehir mzesi olmaz. Bir sr yer var, ehir mzesi olacak. Yedikule'nin oras mesela; denize doru geni bir saha. Oray yapabilirler. stanbul ehir mzesi nk. Belediye Feshane'yi istiyormu. Yetmez. Rutubet bakmndan mahsurlu

bir yer. Uzun yllar mdrlk yapan Filiz aman'n yerine getirildiiniz Topkap Saray'nn 20 ylndan itibaren mdrsnz. Bu bekiliin, sancaktarln, muhafzln devam iin sizin dnzdaki kimselerin yapmas gereken ne?

Evet. Filiz Hanm sarayla birlikte byd. Okulu bitirmi, girmi yazmalara. Oradan sonra mzenin mdr oldu. Az bir zaman deil. Emekli olduu iin bir yerde onun iini devraldm. Birini bulmamz lazm, devretmemiz iin. Devlet sancaklarnn ve mhrlerinin satlamayacan belirtmi, Sultan Vahideddin'e ait "mhr-i hmayun"un devletin resmi mhr olduunu savunmutunuz. Bunu satn almak isteyen ya da satna vesile olan, rant, ticari kr ya da hatra peindeyken, korumak isteyenin niyetini biraz aar msnz? Kanundur. Devlet reisinin sancak ve mhrleri sat konusu olmaz. Sultan Vahideddin de dahil bu kurala. Maalesef oluyor. Piyasaya dm, birisi onu satm. Osmanoullar ailesinden olan biri. Hanedan azas deil. Ondan km bu. ok hazin bir ey. ok zldk; sultanlar ve torunlar da. Bir ey de yaplamad. Bu eski eserlerle uraan insanlarn, bizim memlekette geri istisnas olsa da, genel kltrleri, mesleki eitimleri, tarih hassasiyetleri pek ilerlememitir. Bir, iki istisna var. Ama genelde iyi deiller. ok iyi yetimeleri lazm. Yetitirilmeleri ve arkasndan gelenleri yetitirmeleri lazm. Ticaret gerekli bir ey. Bunlarn ticaret konusu oluturmas da bir yerde koruyucu bir mekanizmadr. Buna ramen baz eylerin mukaddesat olmas lazmdr. Trkiye'de devlet reisinin mhr ok nemlidir. Tesadfen eline geebilir. Orada baka trl grevini yapacaksn. Onu yapmazsan, biz de sana ona gre muamele ederiz. Sanat muhitlerindeki, kratr durumundaki insanlardan byle bir kt puan almak iyi deildir. Tavsiye etmem kimseye. Bu ile uraan insanlarn, sanat galerisi, antikite uzmanlyla uraan kimselerin, Trkiye'de baz mukaddeslere dikkat etmesi lazmdr. Bu konuda hassasiyet gsterip elbirlii, ibirlii yapmalar lazm. Yapmadklar takdirde baarlar ksa vadeli olur. Yani asl mhim olan

itibardr, unvandr, saygdr; onu elde edemezler. Yani mzelerin,

kratrlerin, sanat tarihi uzmanlarn gznde itibarlar olmaz. Onu bilmeleri lazm. tibar her yerde nemlidir. Satlma olduu kadar alnmada mzeler iin kbus konusu... Mzeden sakal- erifin alnmas ve onlar iin DNA testi yaplmas konusunda dncelerinize bavurulmutu. Mzelerin gvenliini tehdit eden i etmenler, d etmenlerden daha m ok? Kaakln tarih eserde vard noktaya bakarsak, almann lkenin kiremitlerini tek tek skmek olduu ne zaman anlalr sizce? Herkesin hassasiyet gstermesi lazm. Mesela Amerika'da baz mzelere kar bir sayg vardr. nk bunlar alnt mal almaz pek. Ama Metropolitan yle deildir. Frsatdr. Ona gre sayg grr. stedii kadar Metropolitan olsun. Biz o adamlara pek hrl diye bakmayz. Hibir zaman Julien Rubby ile bir Monteello ayn adamlar deillerdir benim iin. Ben insanlarn saygnlna bakarm. ok nemlidir bu. Julien Rubby baka trl bir yerdedir. br de bir yerdedir, ama onlarn arasnda bir fark vardr. ok nemli bir eydir bu. br de tabii ki iyi bir kratrdr, iyi bir messesedir. Onun bandadr, beceriklidir, bilgilidir, ama... Kaaklara gelince... Bunlar gaddar herifler, rezil herifler, seviyesiz adamlar. Mazide byle eyleri yapanlara ve savunanlara da iyi bakmayz biz. Yani geen asrda adam, Ayasofya trbelerinin inilerini parayla tamir et diye getirmiler, adam alp deitirmi, nebba. imdi bugn bunu tasdik eden, sahip kan adama ve kuruma da biz nebba diye bakarz. Saygmz olmaz. stedii kadar yerini kurtarsn.

:12

Osmanl padiahlarnn savata galip gelmek, korunmak ve ifa bulmak amacyla zrhlarnn iine giydikleri ifal gmlekler ve zerlerine ilenmi iaretler, Do. Dr. Hlya Tezcan tarafndan bir kitap haline getirilmiti. imdiki niformalarn, devlet adamlarnn giysilerinin inanlarna gre ayrmas bir tek elerin trbanlaryla gndeme geliyor. Buna gre sizce devlet ynetenlerin kyafete bak nasl olmaldr? Anlamsz bir yorum!

 Bizim tarihe meyilli illerimizin ierik ynnden zenginletirilmesi ve sanatmz ve geleneimizle ilenmesi neden eskisi gibi mmkn olmuyor? Mesela Eminn'n ynetmek isteyenlerin ne Bizans ne Osmanl ve ne de Cumhuriyet'ten haberdar olmalarn, birka tarihi restorasyon dnda bir projeye imza atmamalarn neye balyorsunuz? Onunla alakas yok. Eminn'nn her milimetrekaresi prlanta deerinde. Zordur byle bir yerde i yapmak. ok dmann olur, ok dostun olur. ok muarz bir grup kar. Mesela rey verenler Malatya'nn bilinen bir blgesinden. Onlar gelip oturuyor. Daimi hemeri onlar. brkler gelip gidiyor. imdi bu bilinen blgelerin aksine hibir i yapamazsn. ok zordur Eminn'nde Belediye reisi olmak. Herhangi bir bykehiri ynetmekten daha zordur yani. Bu gibi yerlerde seim, meim olmamal. Bu gibi yerlerde bakan devlet tayin etmeli. Paris Belediyesinde seim olmazd. Banliylerde olurdu. Komnistler ya da faistler kazanrd. Paris'i ise tayinliler ynetti. Krkkale niversitesi'nin 13'nc akademik yl alnda yaptnz konumada, "Din ve devletin ay

rlmas Yahudilik ve Mslmanlkta imkanszdr. nk her iki din de insanlarn 24 saatini ayarlar" demitiniz. Buna gre laikliin devlet ve millet iin" din kadar geni bir yeri var m? Laiklik dediin ey, tamamyla her an bir uzlama, her lnda uzlama, her an daimi bir hareket. Bunun byle sihirli forml yok. "Din ile devlet ileri ayrdr" ok yzeysel bir laf. Birtakm ecnebiler, "Kilise ile devlet ayrld Trkiye'de" diyorlard. Sonra bazlar cami demeye balad. O mmkn deil. Ama her an her hareketimizde bir uzlama, bir anlama ve her an yaplacak daimi kontratlar var. Bugnk Trk toplumu, hep bu tip uzlamalar, anlamalarla bir yere gelmi. Btn mesele bu. Dikkat etmek lazm. Ayn ey srail iin de sz konusu. Orada da yle. Yaanan hayat, demokrasinin kurumlaryla tamamen uzlaarak sryor. Demokrat ve ok progresif grler bunlar... 1986'da kan "stanbul'dan Sayfalar" eseriniz var. stanbul'u sormadan olmaz. Tp geit olarak bilinen Marmaray'n, Yenikap istasyonunda bulunan antik gemi enkazlar Osmanl dneminde Langa Bostanlar olarak bilinen bu blgenin stanbul'un antik

Theodosius Liman olduunu doruluyor. Batklar istasyonlara engel deil, nk kaldrlacak. Fakat bu yol, Osmanl deme yolu olarak muhteem bir grntye sahip. Buna gre yeralt zenginliklerimiz, yerst zenginliine deiilmeli mi? imdi oraya yalnz baka bir ey yapyorlar ve stn rtyorlar. Bu memlekette baz eyleri illaki Avrupa'nn mdahalesiyle mi dzelteceiz? ok ayp.

"Avrupa ile Akdeniz arasnda Lazio dlleri" gecesinde talyanca yaptnz konumanzda, "...Roma uygarl, Avrupa, Asya ve Afrika'ya yaylm durumdayd. Karadeniz kylarndan Cebelitark'a kadar hepimiz Akdenizliyiz, yani Romalyz. Arrigo Ruiz'in de dedii gibi hepimiz Roma mparatorluu'nun miraslaryz. stesek de istemesek de, bilsek de bilmesek de hepimiz Romalyz" demitiniz. Bu konuma bart ve bir kltr simgesi olan Roma'y amalad kadar Necip Fazl'n, "Kkn inkr eden dal, daln inkr eden yaprak kurumaya ve lmeye mahkmdur!" gibi eletirel gndermelere de maruz kalmt. Dorusu bu mudur? Romalyz deyince, kkmz m inkr ediyormuuz? Neymi bizim kkmz? imdi bu Roma zerinde konuanlar, Trkiye'de tenkit yapanlar, Roma ne? Tarih ne? Uygarlk ne? Okumam insanlar. Bunlar Roma deyince talyanlarn bakenti, hatta daha feci "Romal Perihan'n Roma's" falan anlarlar. Roma bir uygarlktr. Yani beer tarihinin en birletirici, en sentezci uygarldr. talya'y da aar. Ve bunu tevars eden biziz. Bunlar tabii byle bir tarihin, fenomenin farknda olmadklar iin, kk inkr etme derler. Ne mnasebet! Ben kalkp, yonyalyz demiyorum ki. Bizim askeri zelliklerimiz nereden geliyor? Biz Asyal, Trke konuan bir kavimiz. Kkenimiz bu. Din olarak da Mslmanl almz ama btn bunlar eski Pagan mparatorluu'nun birtakm messeselerini de benimseyip gelitirmemize mani deil. Nitekim ayn uygarlkla Hristiyanlk devam etmi. Bunlar bilmek lazm. Byle kasaba duygularyla, kasaba kltryle dnya tarihi demek olan Osmanl uygarl anlalamaz. Ama dilleri uzun. Bir stunu ele geiriyorlar. Yazyorlar. Zaten bu gibi adamlar yznden Trklerin haklar da madur duruma drlyor. Biz mesela Ermeni tezini savu

lber Ortayl

:17 namayz, nk adamn biri kyor, Allah korusun! Bu avmaz iin ortaya kt zaman i bitiyor zaten. Dmana ihtiyacn yok. Dnyay anlamayan bir adam, dnya imparatorluu iin nasl konuabilir? Osmanl bir cihan imparatorluu. Byle adamlar da vardr, mesela, "Osmanl devlettir, imparatorluk deildir" diyor. Ne demek istiyorsun diye soruyorum, "mparatorluk emperyalizmdir " diyor. Adamn belli ki, lgatla ilgisi yok, mantkla ilgisi yok. Bunlar oluyor maalesef. Yeni nesiller daha ok ey bilecekler. En azndan lgata bakmay daha ok bilecekler. "Hogr Toplumunda Ermeniler" toplantsnda Trk -Ermeni ilikilerine ilikin, "Eit bir kavga yrtlmyor. Kavga bir diyalog deil, bir propaganda savadr. Bu savata Trkiye geri kalmaktadr. Sorunun zm propaganda sava deildir. limdir ve yaknlamadr" demitiniz. Ermeni meselesinin yzyllar ncesinden bugne kadar iinde gaz kalmam bir akmak gibi cepte tanmasn nasl deerlendiriyorsunuz? Geri kalmtr. Tarihi Roma ile Romal Perihan' ayramazsa, byle adamlar tez savunamazlar. Bizim propaganda kltrmz son derece zayftr. Bir yazar diyor ki: "Trkn Trk'e Propagandas." Keke onu yapabilsen. Kendi ocuklarmz anlamyor jenosidin ne olduunu. Diasporadaki Ermeni tezine teslim olan adamn da bu ii ne kadar anlad su gtrr, ama ocuk anlamyor. Sen evvela kendine anlatacaksn. Sen, "Ben bunu yapmadm" diyeceksin. O kadar. Elli tane kanaat kar, kyor da. Yarn Amerika'dan da kar. nk hibir ey bilmiyordur. Yzyllar ncesinden evvel diye bir ey yok. Bu i ok ok 200 yl bile deil. Ermeniler, Bizans'tan sonra Trk mparatorluunu honutlukla karlam ve olabildiine uyum iinde yaayan bir cemaat idi. Yunan ayaklanmasndan sonra kprdanmaya bala

d Ermeni tezi. Ondan evvel, Ermenilikte 300 yldr Mekitarist rakipler vard. Katolik bir tarikat. Onlarn siyasi etkisi ok yok. Kltrel etkisi var daha ok. Yeni dnyann oluumuyla, Avrupa milliyetiliiyle, d dnyann dengelenmesiyle ortaya kan bir olay bu. Onun iin yzyllar diye bir ey yok. Sonra biliyorsunuz,

Trkiye'nin Ermeni topraklarnda, Ermeniler priority iddia etmilerdir. Tarihi ncelik yani. Bizim vatanmzda hibir zaman ounluk deillerdi. Politikay ounluun olmad yerde takip etmek zordur. Siz Osmanl ordusuna asker devirilmesiyle ilgili, "Devirmenin eitli kurallar vardr; kalabalk ailelerden alnr, tek ocuk alnmaz, Yahudi ocuk alnmaz. nk Yahudiler kural olarak krsal bir millet deildir, kentsel bir millettir. Kent ua, ehir ua devirilemez" diyorsunuz. Peki kentli ocuun uyankln, gz almln, kylnn safln m gsteriyor bu? Bunlar bilinen eyler. Kyl daha temizdir. Haliyyz zihindir. Zekya mani bir ey deil. ehirli dalavereci olur diye, onu almaz oraya. "Tarihimizde utanlacak safha yoktur" diye bir serzenii olmutu tarihilerin. Hatta bir dnem ad tartmalara katlan II. Abdlhamit iin, "Bu hkmdar, ok milletli bir devletin bandayd. mparatorluk corafyasnda sadece Trkler deil, Araplar ve Yahudiler de yaard. Onlar bile II. Abdlhamit dnemini 'adalet dnemi' olarak anar" diye bir aklamanz olmutu. Ekmek tahtasnn kylm yerlerindeki izlere ban gzyle bakmak doru mu?

Daima tarih deerlendirirken byle eyler olur. Ar duygusal, bilhassa bir unsuru alp ok iirenler bizim gibi bilginin yrtld yerlerde rastlanr. Kar taraf dinlememe zellii ok nemlidir. Bu yaygndr, ama bununla tarih yazlmyor tabii. Almanya'nn II. Harp'ten sonra faizm belasn ve faizm zihniyetini ortadan silmek iin yakn tarihi ok okutmaya baladn ve eskiyi mfredattan sildiini, hatta sizin bir fakltesinde ders verdiinizde Berlin'de 1648 Vestfalya Anlamas'n bilmediklerini sylyorsunuz. Bizim tarihimizden kartlmak istenen bir kesit oldu mu? Bu mmkn m? ok ar derecede yakn tarihleri retmek istiyoruz okullarmzda. Tarihten kartlanlar eski gitmiyor. Bizim lise takm iinde en etkisiz hoca grubu bizim meslektalardr, tarihilerdir. Oturup yazmamz lazm. lmi sentezler olmad iin popler tarihle kalyoruz.

5r >

Milliyetiler Trkiye'yi Tanmyor

15-20 yldr, milliyetilik, muhafazakrlk, ilericilik kavramlar dnya apnda bir deiim geiriyor. Bunun Trkiye'deki yansmalar konusunda ne dnyorsunuz? Bu konuda ehirleme ok nemli. Trkiye aslnda bunu Endstri Devriminin ncs olan ngiltere'yle mukayese edilmeyecek kadar hafif atlatyor. nk biz yz-yz elli sene ge kalmz. kincisi bizde politik bakmdan krsal alanda daha fazla koruyucu mekanizmalar hkim olmu. ngiliz kyl snfnn gaddarca ortadan kalkmas gibi bir olay bizde yok. Tarm arazilerinin hayvanclk yapmak zere itle evrilerek, o arazileri ekip bienlerin kentlere srlmesini mi kastediyorsunuz? Evet. Hatta Fransz ve Alman iftileri de, byk koruma mekanizmalarna ramen ortadan kalkmtr. imdi unun kesin tespiti lazm: Milliyeti, muhafazakr dediimiz kesimin bizdeki gibi kasabal, iine kapank, dnyay bilmeyen, lisan bilmeyen, yabanc milletleri okumayan, takip etmeyen, onlarla konuamayan, onlarla birlikte bir mekn ve bir havay soluyamayan insanlar olmas dnlemez. Yani milliyetilik, aslnda elikili gibi grnr, ama enternasyonalizmden gemelidir. Yani insanlarn dier insanlar ve btn beeri tanmasndan 59

:22

geer. Ve bunun sonunda ortaya kan denge ok nemlidir. Hele bizde daha da nemlidir. imdi Trkiye'de hi kimse, zellikle sosyalist takm Baty bilmez. slamclar, slam lkeleri zerinde geni bir bilgi sahibi deildir. Milliyetilerin ou zaman kendi memleketimizi bile tandklar phe gtrr. Nerede kald ki

brn tanyacak. O bakmdan, bu milliyeti-muhafazakrn kasabal olmas gibi bir olguyu silmemiz lazmdr. Bizde maalesef keyfiyet byledir ve kasaba deerleriyle hareket ettikleri iin maalesef bu kitleler gerekli kadrolar da ilerine alamadlar. Mesela koalisyon hkmeti kurulacak; dileri bakan tayin edecek adam yok. Kendi partisinde olmasa da, o zihniyette insan bulunabilir ama onu da tanmyor ve bulamyorlar. Bu zihniyet bir partiden dierine deimiyor mu? Efendim, hemen her partide yle. Yani "bizim adammz" zihniyeti var ya. Bu hibir yerde yrmez; Trkiye'de hi yrmez. nk hibir kurulu ve takm tamamyla kendi insanlaryla gemiyi yrtecek lkse ve zenginlie sahip deildir. Bak imdi AB mzakerelerine giriecekler, eer duyduumuz kadroysa ii yrtecek olan, vay halimize. Niye mesela Kemal Dervi gibi bir kiiyi dnmezsin orada. Dervi'i tuttuumdan ahbap olduumdan deil, bir bakas da olabilir. Yok, "lla benim kadrolarm gtrsn" diyorsan, o zaman beceremezsin. ehirliden kastedilen budur. ehirlilik de yetmez, btn dnyay tanmak gerekir. Ve enternasyonal alana girdiin vakit, enternasyonellemiyorsun ve bu yzden kendi deerlerine saklanyorsan, milliyeti olamazsn. Dnyada var olabildiin lde ulusal olabilirsin. Ha saklanmayan olabilir, o da zaten milliyeti muhafazakr olmaz. Muhafazakar, dindar olmak zorunda da deildir, ama dine kar tutum takmamaz.

Son sylediiniz, bana unu hatrlatt. Szgelimi Amerika'ya giden modern kesimden insanlar Trk mziini, Trk kltrn, Trk tarihini yeniden kefedip drt elle sarlyor. Evet, ama yle uzaktan ve eksik bilgiyle yaplrsa, bu pek muhafazakrlk saylmaz. imdi milliyeti muhafazakrn illa dindar olmas da gerekmiyor. Mhim olan kimliine sahip kmasdr, bu da mesela Yahudilerde vardr. Bakn ben bir adamn cumartesi gn abat'n kurallarna hrmet etmediini biliyorum. Kaere de (Yahudi eriatna gre helal yemek) hrmet etmediini biliyorum; ama yurtdndayken ediyor. Mesela Boaz'n en gzel restoranna gtr, karides yemiyor, dner kebaba iltifat etmiyor, yourtla et bir arada diye. Bu bir mrailik deil. Bizde de bu tip insanlar var. Biri var diyelim iki itiini, domuz eti sevdiini biliyorum. Ama cemaat nnde, bilhassa ecnebilerin nnde bunu yapmyor. Bu bir kimlik ifadesidir.

Mesela benim solcu bir rencim vardr, dinle ilgisi yoktur. Bir gn bana unu syledi: Hocam, Sultanahmet'le yaknndaki Firuzaa'nn ezan okuyuu adeta kanoniktir (birbirlerini makam olarak takip ederler). imdi tamam, bu da bana yeter. Bu lkenin bir zelliini yakalamtr. Mhim olan budur. Yani onun camiye gidip gitmedii, ibadeti kimseyi fazla ilgilendirmez. Bakn, bizim de bir yerde baz eyleri gstermemiz lazm. Cuma akam israil'de kimseyi yemee davet edemezsin, nk abat akamdr; kimlie itaat arttr. ok bireysel klar tabii ki insanlarn hakkdr. Ama bu tip eyleri yaygn bir det haline getirmek; adeta sistem d, kanun d bir zorlamayla gtrmek doru deildir. Evet isteyen her eye itiraz edebilir. Ama bunu yaygn ve umumi bir kural haline getiremezsin. Yani kuraldn kural haline getirmek de aslnda bir eit muhafazakrlktr. Trkiye'de bunu yapyorlar. 61

Ama bu bahsettiiniz modern d bir muhafazakrlk deil mi? Evet, yle. Trkiye'de ok garip bir ey var. Muhafazakrl ykmak isteyenler ayr bir muhafazakrlk yaratyor. Biraz geriye dnp yakn tarihe bakarsak, ehirli muhafazakr bir grup var gibi geliyor bana. O ok azdr. Bat'da ok daha kuvvetlidir, nk kurumlar kuvvetlidir. Bu kesim kurumlarn etkisiyle ortaya kar. Din burada kuvvetli bir kurum deildir aslnda. yle olduu iin de insanlar derhal onun dna sapar ve bir mddet sonra da unuturlar. Bilerek yapmamak baka bir eydir. Bat'da insanlar vardr, bilerek dini reddederler. Vaftiz bile edilmemitir, fakat Hristiyanl bilir. Burada ise korkun bir cehalet hkim. Yani muhafazakrlk veya ilericilik aslnda alternatifini bilerek, onu bilinli olarak reddetmekten geer. Yoksa din kltryle hi alakas olmayan bir adamn ilerici olmas ok da nemli deildir. Bat'daki laik dnr tipi Ernest Renan'dr. Yani ok ileri bir bilinle ve bilgiyle dini reddeden bir kii. Modern muhafazakr milliyetiliin sz sahibi olma ihtimalini nasl gryorsunuz? Muhafazakrlk bir toplumda lmez. Mhim olan, bu

tiplerin yntemidir. DTCF'de dzenlediimiz bir panelde sorulan sorular o kadar bilgisizce ve mantk dzeni o kadar darmadankt ki. Dedim ki, 47 olaylaryla buradan birtakm insanlar attnz. Ne oldu yani? Solculuk mu kalkt? Hayr yine var. Fakat mant, muhtevas yok. Behice Boran orada olsa, onun rencisi Mbeccel Kray orada olsa, herhalde hibir zaman byle bir banal retorik ve mantkszla msaade etmeyeceklerdi. Yani sol ve sa kalkmaz ama mantk

ve disiplin yok olabilir. Onun iin mhim olan mevcudu kurtarmaktr. Mesela Trkiye'de din de byledir, tamamen krsal kesimin elinde kalmtr. Kasabal bir slamiyet. ehirleen bir toplumda slam da ehirleecektir. Daha dorusu ehirlinin dertlerine cevap verebilecek kadar iyi bir eitimden geecektir. Gemiteki slam, mevcut cemiyet biimlerine, mevcut problemlere en rafine biimde cevap verebilmi. Ama bugn ayn ey sz konusu deil. Trkiye'de de dnyada da, saclkt, muhafazakrlkt, milliyetilikti bunlarn oranca deceini beklemek abestir. Tabii dmedii takdirde nitelikli olmas lazm. Bugnk mevcut partiler, gruplar cevap veremiyor insanlara ve asl nemlisi ilerleyen tarihin gerei ve sorularna... Niteliklileme ihtimali ne sizce? Bu otomatik olarak gitmez. Kimin nasl yetitiine, bu iin kalemorluunu yapan aydn snfnn kalitesine, sylemini kuru biimine, muhtevasna baldr. Buna gre gazete kurabiliyor musun, medyan iletebiliyor musun, kimler senin propagandistin oluyor, kimler senin elebaln yapyor, bunlar nemli. Tabii enteresan insanlar var matbuatmzda, Trk diplomasisinin kayna olan Dileri Bakanlnda, niversitelerimizde, sanatlarmz arasnda. Ama unu syleyeyim, zaten Trk basn yeterince enternasyonalist olmutur ama enternasyonal nitelie ulam mdr? Bu olmadan da bu i olmuyor. Bir gazetenin bu kavramlarla ortaya kmas ne derece mit verici?

Ee tabii, matbuatta bu gr ve tavr aln bir szc bulmas gerekiyor. Bu boluu dolduran bir basn organ da hem okunur hem yaar. Gemite de her dncenin bir gazetesi olmutur. Yeterli kalitede olmadysa da, ifadesini oradan bulmutur. Ancak bugnk Trkiye'nin insan o gazetelerle badaamaz. niversite rencileri tatmin olmaz, onlarn talebine cevap vermek gerekir. Geni kitleler ne denildiini kavrayamaz.

5 Blm

:28 Bizim Avrupa

Biz kimiz, Osmanl'nn mirass myz, deil miyiz? Trk kimdir? Osmanl Trk myd? Trkler L'empire Ottoman denen renkli imparatorluun esas aktr olan bir millettir. Bu bir imparatorluktur ve bu imparatorluun esas Trk'tr, dili Trkedir. Orduda ve brokrasi de Trke kullanlr. Bilhassa ordu ok Trk'tr. ekirdek olan muhafz ktalarnn ocuklar 15. 16. ve ksmen 17. asrda devirme usulyle Balkanlar'n ve Kafkasya'nn kylerinden toplansa da bunlar Trkletirilir ve Mslmanlatrlrlar. lerinden Sokullu Mehmet Paa, Srp ruhban ailesinden geldii halde birinci snf Mslman ve Trk olanlardandr. Her halkrda ordunun dili Trkedir ve Trk toplumunda ordu ok nemli bir messesedir. Osmanl cemiyetinde aristokrasi yoktur. Aristokrasi olmad iin de her snftan ve hatta her etnik gruptan gelen insanlar kolayca st snflara kadar trmanabilir. Bize Trkiye ismini 12. asrda talyanlar koymutur. lkenin ounluk halk Trk olduu iin bize Trkiye, "Turchia veya Turchmenia" gibi isimler koymular. Ama biz kendimize srarla Rum, Romal demeye devam ettik. nk bu Roma mparatorluunun bir devamdr. stanbul'u fetheden Fatih de

kendisini Kayser-i Rum (Dou Roma mparatoru) ilan etmitir. Ama bununla beraber tabii ki o da Trk'tr. Trke iir yazar, ferman yazar. Anadili Trkedir. 20. yzyl Trkiye'si bu yzden Trkl ar vurgular. Trk adn, Trk kimliini herkes iin ortak olarak kullanma eilimindedir. Bunun ne kadar devam edebileceini greceiz. Fakat uras bir gerek ki, Trkiye'de Kemalist milliyetilik modern, kan bana dikkat etmeyen, dorudan doruya kltre bal bir Trklktr ve bunun zerinde srarla durur. Buna uyum salamayan bir Trk vatandan bu Cumhuriyet kabul etmez. Bu ok aktr. stisnas yok mudur? Vardr, Lozan'da tespit edilen gayri Mslimler. Bunlarn kendi din ve kltrlerine devam etmelerine msaade edilmektedir. mparatorluk'ta olduu gibi. Trklerde Avrupa'ya, Batt'ya kars aalk kompleksinden kaynaklanan bir hayranlk var. imdilerde zgvenimiz biraz yerine gelmi gibi gzkse de bu kompleksi stmzden tam olarak atabilmi deiliz. Buna bazlar "Osmanl Kompleksi" diyor. Siz ne dersiniz? Trkler, Avrupallarn sevmedii bir unsurdur. Bu ok aktr. nk Trkler militan bir kkene sahiptir, askerdir. Yani ranllar gibi, Araplar gibi Mslman, pitoresk, literatr sevilen, egzotik bir unsur deildir. Burnunun dibine kadar gelmi askeri bir unsurdur. Bu durumda bu toplumun size kar bir yaknlk kurmas kolay deildir. 1914-18 Harbini unutmamak lazm; Ortadou'da ngiltereyle Fransayla arpan bir kuvvet. Askeri unsur her zaman iin korkutucudur. Sovyetler Birliinin en korkutucu yan komnizm deildi. Komnizmi savunma iddiasnda olan Kzl Ordu'ydu. Bunu unutmayn. Ve Trkler bugn de militaristtir ve istesek de isemesek de yle de olmak zorunda.

Neden Hocam? Ne yapacaz peki burada, Lksemburg Dukal gibi mi yaayacaz? Bazdan bize onu tavsiye ediyorlar. Akllar olduunu zannetmiyorum. Ne tavsiye ettiini biliyor mu yani, burann Lksemburg Dukalna benzer bir hali var m? Biliyorsunuz Saint-Germain'de defileden nce mankenleri

sokaa salarlar. Vatka takm filinta gibi bir manken, stne de vizon krkn geirmi, geziyor. Aman ne gzel, ne ilgin dedim. Birka ay getikten sonra moda yayld ve ksa boylu, iman birtakm hanmlar da vatka kullanmaya balad. Onlarda ne kadar uyum varsa bunu savunanlarda da o kadar akl var. O ne kadar realist bir klksa, bu da onun gibi bir politika olur. "Toplumlar tarihleriyle yzlemeli" diyorlar. Bizim kendi tarihimizde yzlememiz gereken karanlk noktalar var m? Evet bunlar ok moda. Biz tarihimizle yzletik. Kastettiiniz Ermenistan meselesiyse krler olsun bir Ermenistan Cumhuriyeti kuruldu. nk diasporadaki herhangi bir toplumun, yani kltrl ve retim yapan bir toplumun devletsiz olmas hi ho bir ey deildir. Yahudilik bunu asrlar boyunca yaad. Ermeniler yaad, imdi onlarn da devleti var ve bakalar da var, onlar iin de istiyoruz Biz Ermenistan'la otururuz tarihi yeniden gzden geiririz. Bu arada bazlarnn dedii gibi bunun resmi tarih olmas beni hi rahatsz etmiyor. Bizim resmi tarihilerle onlarn resmi ta

:34

rihileri oturur, belki de ok uzun sren bir sre iinde bu ii tartrz, bilmediimiz birtakm eyler daha ortaya dklr. Ve biz sonunda okul ocuklarmz iin ortak bir alma hazrlarz. Bu artk halledilmek zorundadr, o safhaya gelmitir. Bu yzden de ok nemlidir. Diasporadaki sorumsuz ve birbirinin dilinden anlamayan gruplarla ve Trk muhalif gruplaryla bu i halledilmez. Bu ok ciddi bir sorundur. nk bunun maalesef baka ynlere ekildii aktr. Yeryz tarihinin en korkun jenositini yapan bir kavim bu gn kendisiyle paralel iler yapan bir baka "criminal brother" aryor. O kimlik ve ileve de Trkleri uygun gryor. Kastettiim Alnanlardr. Milli bir kompleksten kurtulmak iin byle bir aba iindeler. Dertleri Ermeni sorunu deil. Vichy Fransa'snda yaplan bir alaklk Trkiye'de olmad. Onu da syleyeyim.

Bunun da bilinmesinde fayda var. zetle bu ok nemli bir olaydr. Aratrlmas gerekir ve biz Ermeni tarihilerle birlikte oturup aratracaz hatta kurumlar kuracaz. nk biz geinmek, birlikte yaamak zorunda olan iki memleketiz. Ve Ermeniler kabiliyetli, retken bir halk. alacaklar, altklarnn karln bulacaklar. Bugnk gibi yaamay hak etmiyorlar. ok daha iyi bir yaam iinde ve bizimle beraber olmak zorundalar. Diasporann bu lkeyi ynlendirmesi de ok arzu edilir bir ey deil. u an Ortadou'da olup bitenlerle ilgili sizin yorumunuzu alabilir miyiz? Neler oluyor? Trk (Osmanl) mparatorluu gnde ykld. Yani mparatorluklar gnde yklabilir. Ama gnde yklrsa sorun deiik olur. Bu ykma ne Trkler hazrlklyd ne de Araplar. Hatta diyebilirim ki, Yahudiler bile hazrlkl deildi.

lber Ortayl Yani ok militan bir ekilde oraya yerlemi olmalarna ramen. Bu yzden sorun hl devam ediyor. Bugn yaanan problemler bunun kalnts. Ama zmn yakn olduuna inanyorum. Trklere neden barbar diyorlar? Onu diyenlere sormak lazm. Bazlarna biz de diyoruz. Bu bir zihniyet meselesidir. Tarihe merak olmayan, tarih bilinci gelimemi bir toplumuz. Bunun sorumlusu kim? Eitmenler mi, eitim sistemi mi, aileler mi? Anneler babalar. Artk baya yksek tahsilli bir jenerasyon da kt, ama deien bir ey yok. Bizde yksek tahsil ve para, daha iyi barbek partisi yapmak demek. Topkap Saray'nn banda olmanz herkesi son derece mutlu etti. Peki tek banza var olan skntlar giderebilecek misiniz; denek sknts, brokratik engeller, vs? Resmen 15 Temmuz'dan beri grevdeyim. Buradaki arkadalar seviyorum, fakat saylar ok az, yetersiz. Her eyimiz yetersiz. Bazen baz sorunlar zerim diye mitleniyorum. Bazen ise tam bir mitsizlie kaplyorum. Bugn mitsiz bir gnmdeyim. Onun iin bu soruyu ksa geiyorum.

 Derslerinizi etkilemeyecek mi bu grev? Hayr katiyen etkilemeyecek. Ben Galatasaray niversitesi'nin profesrym. Burada ilave bir grev yapyorum. Kadrom orada, o dersleri aksatamam.

Tarihin zinde Yerinize birini ya da birilerini yetitiriyor musunuz? Topkap, Arkeoloji Mzesi, Efes Mzesi, Ankara Arkeoloji Mzesi, Dolmabahe gibi yerler iin akademik kadrolarn hazrlanmas gerektiini dnyorum. lk defa bir niversite profesr mzeye geliyor. Bunun devam etmesi gerektiine inanyorum. Birilerini ikna etmeye alyorum, yeni uzmanlar alacaz.

6 Blm

Osmanl Bir Byk Devletti

Osmanlyla balarsak... Osmanl'nn kurulu amacyla daha sonraki amalarnn birbirleriyle elitii ok sylendi. Bunu Halil nalck hoca da ok dile getirdi. Osmanl'nn kurulma amacyla sonraki amac deimi midir? Belki Osmanl mparatorluu balangta hayat mcadelesi veren bir siyasi birlik idi, sonra bu i genileme, yaylma ve cihan hkimiyeti mefkuresine dnm; vaka Osmanl'nn ilk dnemine ait, byle bir cihan hkimiyeti, universal hkimiyet projeleri var. Mesala menkbeler var, ama tabii bu menkbeleri anlatan kitaplar, yazmalar aa yukar 150 sene sonra kaleme alnm eyler. ster halk tipi menkbeler olsun, (mesela anonim tarihler) veyahut ite Akpaazade'ye, Oru Beye, Neri'ye ait tarihler olsun 150 sene sonra kaleme alnm. 150 ylda Osmanllar imparatorluk dnemine girmiler. Onun iin kesinlikle net bir ey bilemeyiz. Fakat yle bir soru sorulabilir: Acaba Osmanl iin banda bu kadar mtevaz myd? Yani kendini aan iddialar var myd bu toplumda? Belki de vard. Ne konutuklarn bilmiyoruz. Kaytl deil. O yzden bu devri ok dikkatlice bilmek gerekiyor. Belki yabanc kaynaklardan Osmanl hakknda daha

fazla bilgi kapabiliriz, fakat bugn iin bu yabanc kaynaklar,

:40

yani Cenova, Venedik ve Toskana kaynaklan dorusu ok incelenmiyor.

Osmanl'da padiahlarn ald eitimler an gereklerine uyuyor muydu. Bu da ok tartlan bir konu. Uyar uyar. Eitimle idarenin o kadar birebir ilikisi yok. Bununla tabii idareci cahil olsun demiyorum, yle bir iddiam yok. Cahil devlet adamnn Trkiye'ye 20. yzylda ok pahalya mal olduunu biliyoruz. Yani dnya grgs olmayan adamlar imdi bylesine lisan falan da bilebilir, yksek tahsilli de olabilir, ama grgszdr, d dnyann tadna varamamtr. am devirir, ok tehlikeli iler yapar. Nitekim ttihad- Terakki bu tip adamlardan oluurdu. Buna karlk okumas yazmas olmayan byk vezirler vardr. 17. asrda sadrazam Kemanke, Kara Mustafa Paa, Kprl Mehmet Paann ok byk yararlan dokunmutur. Tabii ki aydn ve okumu insann diplomas olmasa bile byk faydas olduu grlr. Mehmet Emin li Paa byleydi. ok nemli bir sadrazamd. 19. yzyl Trkiye'sinin modernlemesini salayan adamlardand. Menderes mesela tahsilli gibi grnr, ama stanbul iin hi hayrl bir imar faaliyeti yrtmedi, ehrin mimari yapsn bilmiyordu, takdir edemiyordu.

Fatih Sultan Mehmet stanbul'u fethettikten sonra danmanlaryla arasnn ald hep tartlr. Trkmenlerin stanbul'a yerletirilmesi konusunda fikir ayrl olduu syleniyor. Bu doru mudur. Olabilir. Fatih Sultan Mehmet Karamanllar buraya getirip g ettirmeyi istedi, ama baz danmanlar istemedi, Trkmen taifesini "sokma buraya" diye.

i Iber Ortayl Byle bir eyler olabilir, bunlar ok yazl deiller. Bu bakmdan ne denir bilemiyoruz, ama uras bir gerek stanbul'u

yneten elit bu gibi nefeslere, bu gibi szlere pek kulak asmam ve kendi bildiini gtrm ok ak... Ve kitleyle hem Fatih'in hem etrafndakilerin aras o kadar ak ki, Mahmut Paa geldii zaman iktidara vezirazamla halk seviyor onu. nk halka kulak veriyor. Mesela stanbul'a zorla srgn durduyor. Anadolu'da bir sr insan yerinden yurdundan olmuyor tabii... Tekkelerin elindeki arazi msaderesini durduruyor, ok nemli bir ey bu. Birtakm evliya mezarlarn buluyor, bunlarn ziyareti ve ulam kolaylayor. Ortaya kan Fatih'in halk tarafndan ok sevildii sylenebilir mi? Padiahn tasarruflarna dikkat etmesini gerektiren snrlar da var, seferberlik ve topraklarn geri alnmas gibi. Fatih'i dier Osmanl padiahlarndan ayrabilir miyiz bu adan? Ayrrz. Fatih ve bir sr Osmanl padiah doru bildikleri eyde kitleyi dikkate almazlar. Hazinenin, ordunun ve devletin snrlarnn menfaatini salamlnn gerektii yerde kitlelere itibar etmezler, bu ok ak bir ey. Peki hocam, Fatih Sultan Mehmet'in zehirlendii konusunda iddialar var. Sizde zehirlendii ynnde bir fikir beyan ettiniz. Ben ona katlyorum. Tabii talyanlar ok iyi biliyor bu ii. Niin hocam? Elini skar, sen zehirlenir lrsn. Ona bir ey olmaz. Ayn arab iersin, sen lrsn o kalr. ok iyi teknikler biliyorlar, bu iin kimyasn biliyorlar ve byle bir kitap da var zaten "Tarihte

Zehir" diye. (Die Gifte in d er Geschichte- L. Lewis - Tarihte ehir Hikyeleri, 1971, Heidelberg 1920) Fatih'ten baka zehirledikleri baka bir Osmanl sultan var mdr hocam? Zannetmiyorum. Fatih'ten sonra olu II. Beyazd'la Cem Sultan arasnda bir kavga oluyor. II. Bayazd baa geiyor. Fatih'in kendisinden sonra padiah olacak kii hakknda bir beyanat var m? Hayr, hayr.

 Cem Sultan'n gelmesi... Cem Sultan onun sevdii olu, ama bakalm Padiah olarak istiyor muydu? Her halkrda lmnden sonra vahim bir taht kavgas var Bayazd ve Cem arasnda. Ve imparatorluk tehlike altna giriyor, ok adam lyor. Mesela Yavuz Selim'in zamannda da var, onun iin karde katli vacib ve doru bir i oluyor. Abdlhamit'e gelirsek... Abdlhamid'in Pan-slam politikas da ok tartld. Abdlhamid'in Pan-slam politikasn nasl yorumluyorsunuz? II. Abdlhamid'in Pan-slam politikas isabetlidir. Orada yaplmak istenen u: slam dnyasnda evvela enformasyon topluyor. Kulland adamlar doru bilgi getirecek. Bu ok nemli bir ey... kincisi oradaki muhtelif kuvvet odaklarn -tarikat olabilir veya modern laik bir eitim cemiyeti olabilir- etkin bir ekilde etkiliyor ve takip ediyor. Yani biz o kadar kuvvetliyiz

lber Ortayl ki, diyor ihtiyarn biri, "Padiah, halife ne yapyor" diye sormaya balyor. Onun kendi skntl hayatnda tutunaca dal stanbul'daki halifedir. ok iyi yetimi adamlar var. Bu mekteplerden, Mlkiye'den, Galatasaray'dan her yere gidiyorlar. Casusluk, eski politika, bunu yapyor. Fakat i meselesi, memleketin sanayilemesi zayf. Onun iin gerekten olduu gibi byk bir kuvvet olamyor; nk Avrupa convert'i erevesinde Osmanl byk devletlerden biri, bu ok ak, yapt eylerden biri de oradaki Mslmanlara vatandalk vererek cemaatler zerinde ok etkin bir ekilde kontrol kurmak. Bu ok nem

li. .. nsanlar ve kitleleri yerinde tutmal; g vermese bile imaj veriyor. Cumhuriyeti kuran kadrolar da Abdlhamid'in yaptrd okullardan mezun olan subaylar. Abdlhamid olsayd, Osmanl Balkan Savalarna ya da Birinci Dnya Sava'na girer miydi? Hayr, Sultan Abdlhamid tahtta kalsa kesinlikle byle bir savaa girmeyi nlerdi, nk kendi karmad bir RusOsmanl savandan dolay neredeyse Balkanlar kaybetti. Byle bir eye girmezdi kesinlikle. Birinci Dnya Sava'na... Hayr, III. Alexander'la ok iyi anlayorlar. Buna bizde

deinilmiyor, nk Alexander Rusyas ekiniyor Trklerden. Bunlar Pan-slamist, okullar atlar, bizimkiler bile okuyor diyor. Birisi yaklarsa, bunlar ziyaret etmese bile o makbul geliyor onun iin. III. Alexander da anlyor durumu, Rusya'nn saa sola saldrmakla bir ey olmayacan, zaten saldrsa da perian olacan. 1877 Savayla Edirne'ye, hatta Yeilky'e

kadar gelen ordu hastalktan, alktan krlyor. Bir ey elde edilemiyor ve Trk ordusunun tahminin tesinde sava gc olduunu anlyorlar. Osmanl tarihinde ok tartlan konulardan biri de Abdlaziz'in lm... ntihar etti diyenler var, ldrld diyenler var. Sizin kanaatiniz nedir? Ben ldrld kansndaym. nk Sultan Abdlaziz bir kere ok dindar. Dindar adamlar kolay intihar etmiyorlar. Abdlaziz yaamay seven biri... ddialar ikna edici deil. Deiik zellikleri olan birisi... Abdlaziz bir kere ok iyi bestekr. Bat tipi besteleri var, Dou tipi besteleri var. ok iyi ressam, kimse bilmez. Son derece de zarif bir adam. Franszca bilmiyor, ama mesela mparatorie Eugenie'le olan muaakas artk bir sr deil. ekici bir adam. Yani ne diye intihar etsin? Byle bir ss vermiler, bu katildir. O yzden de ok korkmu II. Abdlhamid bu olayda; nk Osmanl hanedanndan akll olsun, ahmak olsun, bilgili olsun, bilgisiz olsun her yenin rendii, kendisine retilen bir ey var: II. Osman vakas. Evet... O kbus akllarndan kmaz ve onun iindir ki, ok gaddar davranlyor. Srf o deil, etrafndakilere de. nk 1826'da ordunu kaldrmsn. Ylmaz ztuna'nn hakikaten bir katksdr tarihilie bu Abdlaziz olaynn yorumu... Yenieriyi kaldrmsn, yenieri ne kadar byk katliamdr. Aslnda ne kadar byk fedakrlktr. nk ondan sonra 20-30 sene kuramyorsun orduyu. Yani Allahtan ki bize Polonyal, Macar mlte

lber Ortayl

:49 ci subaylar geldi o dnem. Hepsi ihtida etmiler, Mslman olmular. Adamlarn, sofu Mslman olmad ak, kendi tarz- hayatlarn da tamlar, ama bunlar Osmanl ordusunda ok byk reformlar yaptlar. Bunun bize ok faydas oldu. Orduyu bu kadar politika dna ekmiken, Hseyin Avni Paa birden tekrar sokuyor. Bu rahatsz da etti insanlar. Gazi Osman Paa aka demi ki, bunlarn hibirinin braklmas doru deil, hepsi idam edilmeli. Mithat Paa bu ie karanlarn (Abdlaziz'in ldrlmesi) adam, ama bu gibi durumlara karanlarn adam olmak affedilmiyor. Her halkrda devletin byk bir valisi, merkezde ok nemli iler yapan biri, ama Mithat Paa anayasadan teknik ve esasndan anlamyor. Bunu ben sylemiyorum, merhum hocamz Tark Zafer Tunaya sylyor. Harem hakknda ne syleyeceksiniz. Hakknda bu kadar efsaneler uyduruluyor, iddia ediliyor. Harem kendine gre kurallar olan bir yer. Hatta Floransa'da birtakm senyrler kle kadnlar alyorlar o hayata. Eve, aileye giriyor. Sonra evleniliyor da bunlarla. Aa yukar Kanuni'den itibaren mavi kanl prensesler gelenei bitti. Yani Kanuni cariyelerle, cariyeden gelmelerle evlendi. Bunlar ok akll ve gzel kadnlar. zel seilen... Kolay deil tabii padiaha ulamak. ok gzel ve akll kadnlar. Hrrem de yle, Ksem de. Ksem I. Ahmet'in eidir, br kollar bittii iin slale oradan yryor. Hrrem, Kanuninin eidir. Baka kollar bitmi,

oradan yryor slale. Daha evvel Hatice Terhan Sultan bizim "deli" dediimiz, ama aslnda hi de deli olmayan Sultan I. brahim'in ei, "Herkes benim ocuum olacak, elhamdlillah cemaat baym," diyor. Son dnemlerde bir Sabetayclk, Yahudilik tartmas ald ban gitti. Osmanl ald yerleri Trkletirmedi, Mslmanlatrmad denildi.

Hi yle bir problemimiz yok. Mslman olana itimat edilir, bizdendir. Mslman olmayana da becerisine gre itimat edilir. Yani btn devletin harici ileri Rum tercmanlarn, Fenerlilerin elinde. Bunlar Osmanl, Helen deiller. Ruhlar Helen deil. Irk olarak ou da Helen deil, Bulgar, Romen, Arnavut... Hatta Hal Seferlerinden kalma Fenerliler var. 19. yzyla kadar Trk yok zaten hariciye kalemlerinde. Bunun belli bir sebebi var m? E var, nk dil renmiyorlar. Mesela Fenerliler ocuklarn mutlaka talya ve sonra Fransa'da okuturlar. Rumca biliyorlar, ok iyi de Trke renirler. Mesela II. Mahmut'un hocas Halet Efendi'den millet Yunan ayaklanmas srasnda yaka silkmitir. Entrikac bir adam. psinantilere Osmanlca retiyor diye bu ayaklanmann sonucunda ortadan kaldrdlar, haksz yere hain damgasn vurdular. Ahmet Vefik Paann babas Bulgar aslldr, Yunanca bilirdi. Rumcay oradan bilir. Yunancay da, modern Rumcay da Paris'te Saint Louis Lisesinde okudu. emsettin Sami Arnavut. O da Yunancay ok iyi bilir, ama bu onun Trk ve Arnavut milliyetilii yapmasna mani deil. Hatta birtakm Helen asll kelimeleri Trke veyahut Rumca diye iddia ediyor ansiklopedilerinde ve lgatnda.

lber Ortayl Mehmet Gen hocann bir yorumu var, Osmanly ykselme, gerileme, k dnemi diye ayrmamak lazm, ykselme ve geri ekilme dnemi diye ayrabiliriz, diyor. mparatorluksun, toprak kaybedersin. ngiltere mparatorluu toprak kaybetti diye geriledi mi? Ne mnasebet. Bugnk Rusya toprak kaybetti diye, geriledi mi? lk nce bu ok arpc geliyor, toprak kaybediyor. Hlbuki bu kanlmaz bir ey. Kazakla Ruslar ne diye bir arada otursun, yahut Hindistan' niye ngiltere ynetsin? Mhim olan oraya kendi uygarln brakm m? Bu adan baklabilir. Osmanl'nn brakt uygarlk hi phesiz tam bir Roma mparatorluu. Kozmopolitizm lsnde byle bir problemi olmam, imparatorluk gerilemi. Ama cemiyet gerilememi, tazeliini ve dinamizmini devam ettiriyor. 19. yzyla bir bakn, neler oluyor, neler yapyor Trk toplumu ve bugnk 20. yzyla bakn. Bizim ordumuz, sanayimiz ve mhendisliimiz daha kuvvetli, 19. yzyldan daha kuvvetli.

Mesela bir bilimadam diyor ki, Trkler 16 devlet kurmu, ykm. Yenisini kurarlar. Onlar bo laflar. imdi bak bizde birtakm yazarlar gazetelerde yaz yazyorlar. Bu gazeteler 300 bin, 400 bin satyor. Benim monografiler o kadar okunmaz. Bu ok satan gazetelerde adam bir ey yazyor ve alt st ediyor ortal. ounun yazd tarihin kayna "Resimli Osmanl Tarihi"dir. Daha rafine bir ey deildir, oradan byle laflar kyor: te Osmanl dediin kardeini keser, yle yapar, byle yapar. Daha geenlerde sve'te atoyu ziyaret ettim. Evet hocam...

:01 Tarihin zinde Korkun bir ey o atonun hali. Orada 14. Erik, sadece mazgal delii gibi bir penceresi olan bir hcrede 3-4 sene geirdi. Daha evvel baka atolardayd. Artk sonunda zehirli bezelye orbasyla adam rahata(!) kavuturdular. Btn Bizans gzlerine mil ektirilen, ldrlen hkmdarlarla, prenslerle dolu. Bunlar nedense gzardt edilir. Fransa tarihi byle olaylarla doludur. Byk Petro lm korkusuyla byd, kardei Korkun van da yle. u son birka yzyln dengeli, zenginlemi, messeselemi, kurumlam cemiyetleri ortaya kana kadar hkmdar soyuna rahat yoktur. Hkmdarn kardei senin kardein deil, onu sylyorum. Yani ya sen onu ldrrsn ya da o seni. Ya devlet baa ya kuzgun lee. Ya Sezar olursun ya da hibir ey. Bu ok ak bir eydir. Rusya tarihinde sahte Dimitri, bizde Dzmece Mustafa var. Osmanl padiahlarnn yenierilerle hep byle iyi geinmesi gerektii sylenir. Kuvvetli padiahlar kuvvetli marealdirler. Ordu arkasndan lme gider. Mareal kuvvetli deilse, askerlik yeteneini ispat edememi ise -ki maalesef bu i bizde Kanuniyle bitiyorsonu ktdr. Kanuni dahil btn Osmanl padiahlar birinci snf marealdirler. Hibirinin heykeli yok doru drst. Orduyu kuvvetle kontrol etmek zorundasn, Kanuni'den sonra bir tek istisnas var bunun. II. Osman m?

II. Osman olamad, ordunun bana geti ama olamad. IV. Murat var, o bir dahi. inanlmaz bir ey. Enderun'da herkesin eitimine dikkat edilir de, padiahnkine o kadar edilmez. Benim kanaatim bu. Sistematik olarak padiaha ok kstl eyler

retilir. Ondan sonra kendinde varsa istek ve kabiliyet, kurcalayarak kar. Yani III. Ahmet'e yle hat retilmez, o kendi kurcalad, kt. Onun stne III. Selime o kadar musiki retilmez, kendi kurcalayp kt. IV. Murat da byle. Adam burada mareal oluyor, birinci snf sporcu oluyor. Hatta ok gzel hatt var, kaligrafisi de. Gzel iirden, musikiden de olduka anlyor. Kendisine izafe edilen musiki eserleri vardr. Mzikten anlyor, ve byle ters, birbirine zt zellikleri badatran bu padiah 28 yanda lyor. Asl nemlisi Erivan' ve Badat', yani bugnk Irak ktasn yeniden kurtaran biri. ocuk yata karmakark bir lkenin bana geti, gaddar metotlarla da olsa asayii getirdi. te o zaman yenieri pst. Hibir isyan yok, nk adam mareal, bata oturuyor. Devletin yaps budur. Bundan kolay kolay kurtulmaz, kurtulmas da mmkn deildir. nk ok kark bir corafyada yaar. 17. asrn tarihi bu. Yani daha byk bir mareal yok IV. Murat'tan baka. Var diyen varsa kabul ederiz, mnakaaya hazrz. Bu srf Trkiye iin deil, herkes iin geerlidir.

Szde Ermeni soykrm konusunda da ok ey syleniyor ve bunu en iyi bileceklerden biri sizsiniz. Yaylan kitap, propaganda ve grltyle Trkiye'nin ba etmesi mmkn deil. Niin hocam? Deildir, nk biz ok az okur, ok az yazarz ve maalesef ortaya kan bir sr eser bu konuda ok deersizdir, kyamettir, amatadr. Kimisi samimi olarak yazlm, ama zavall eserlerdir. Kimisinde de maalesef artk kazan kokusu var. Bunu gryorum. O adamlarn literatryle bizimki mukayese edilemez. Fakat enteresandr, hak kyor. Olmadk yerden, olmadk adan

lar kyor Trk tezini savunmaya balayan ve bu adamlar Trk tezi diye de savunmuyor bunu. Bahsettiim Justin MacCarty deil.

Daha nemlileri de kmaya balad. Enteresandr, Trkiye beslememektedir bunlar. Byle bir facia olmutur, insanlar birbirlerini kesmilerdir. Ermeniler elbette bir bamszlk istemi, ama politikalar son derece yanl. Bu aka byledir, tezinde srar edeceksin. Yoksa sylenecek baka bir ey yok ve tabii Ermenistan'la Trkiye'nin ok iyi geinmesi lazm. nk bunlar birbirleriyle i yapacak, yan yana oturacak. Ermeni diasporas sorumsuzca birtakm iddialarla ortaya kyor. Bunlarn Ermenistan'a da yararlar yok. Nitekim bizdekilerin de bu tarihi aydnlatmaya yarar olduklarn sanmyorum. Onlarn amac ne? Hibir ey deil. Bu konuda konumak bir hakikat getirmez, nk tarihilik baka bir ey, hukukuluk baka bir ey ve burada bu konuyu bilmek lazm. Benim grdm sadece Gndz Aktan vardr, meseleye hukuki ve tarihsel ynleriyle aydnlk getirebilen, eilebilen. Fakat en kt ey Trkiye'de Ermenolog, Ermeni iini bilen yok. Ermeni tarihini, edebiyatn bilmeden kimse sizi dinlemez. Bu gibi kavgalar yrtecek insanlarn uzman olmas lazm. Asl dorular konuacak adamlar uzmanlardr, uzmanlardan ok ekindir. Siz niye zannediyorsunuz Bernard Lewis'e Fransz mahkemesi mahkmiyet karar verdi? nk adamn karaltsndan korktular. Son olarak AB meselesini nasl deerlendiriyorsunuz? AB imdilik uzak grnyor. Biz alyoruz, geliiyoruz, ciddi sorunlarmz. Baz sorunlarmz da AB tarafndan abartlyor.

7Blm

Moskova'da reniyor ocuklar!

Tarih sizce son dnemlerde popler hale geldi mi? Evet. Tarihin yaygnlamasnda iki mhim aama vardr. Biri Rnesans. Rnesans'ta ilk defa eski zaman insanlarna duyulan merak belgelendiriliyor. Bu, Aydnlanma anda baka bir mahiyet kazanyor. Mesela Voltaire, "Fransz medeniyeti medeniyetin son safhasdr" diyor! Fransz htilali ve vatanda devletinden nce, aydnlanma dncesi tarihe bir yorum yklemitir. Bu

sapkn, zararl bir bilim anlay, ama tarih bilgi ve ilgisini yaygnlatryor. Gnmzdeki tarih meraknn ise nedenleri daha baka. Kirlenen bir dnyayla kar karyayz, gemii bilmek zorundayz. Etnik sorunlar sorguluyoruz, gemii tahlil etmek istiyoruz. ok da tehlikeli. Saptrlm, eksik bilgilerle yanl yorumlar bir arada gidiyor. Tarih bilimcilii ve historiyografnin (tarih yazclnn) teknikleri de katlediliyor. Bu hep byle deil miydi? Biz okullarda niye tarih retiyoruz?

Okullarda tarih retilmesi size dediim ilk safha. htilaller dneminin bir sonucu, vatandalk safhas.

:36

Ama Trkiye'de Bizans'tan sz edilince tyleri rperip Osmanl'dan sz edilince memnun olanlar da var; Osmanl'dan sz edilince tyleri rperip Cumhuriyet'ten sz edilince memnun olanlar da... Tarih teknolojisi bilgisinin ok az gelitii ve oturmad toplumlarda bu gibi karmaa ve suistimaller ok daha fazladr ve insanlar da bunlara kaplmaya ok daha fazla yatkndr. Hatta bir kompartman brne kar oynar. Osmanl Cumhuriyet tartr; ama onun iklimini bilmez ve sevmez. "Trkiye'de resmi tarih diye bir ey olamaz, nk zaten doru drst tarih yoktur," szn siz mi sylemitiniz? Resmi tarihin alternatiflerinin kendileri de birer resmi tarih yaratyor. nk bu iki grubun ortak vasf, tarih bilmemeleri, tarihi malzemeyi kullanmay bilmemeleridir. O yzden byle bir tartma anlamsz kalyor. Trkler Tarihi Deil Akademik olmayan tarih dergilerinin ok olmas m gerekir? Hem ok olmas, hem de ok eit olmas lazm. Ama byle bir talep yok. Trkler tarihi bir millet deil. Tarihi olmak, tarihi olmak demek deildir.

 Niin tarihiler makalelerinde bu kadar kuru ve kt slup kullanyor? Benim de 200 kadar makalem vardr ki, bunlarda tatl slup olduunu syleyemem. n plandaki endiem bilgi, malzeme getirmek, onu yorumlamaktr Ama slup denediim makalelerim var, "Istanbuldan Sayfalar" gibi.

lber Ortayl Niye?Sizin "mparatorluun En Uzun Yzyl'" gzel yazlm bir kitap. Ama o bir eser. Orada Trkeme dikkat ettim. En ok satan kitabnz "mparatorluun En Uzun Yzyl'" m? Onun ben farknda deilim, yaynclara sorun, ne satarlar ne basarlar? Bugn bir yazarn Trkiye'de en byk meselesi, az para almak deil. Kitabnz doru dizilmiyor, datlmyor. Tarihleri bile ters basyor adam! Mihmandarlk Etkiledi Siz yazdnz tarihi olmayan birine de okutabiliyorsunuz. Bu da tarihin yaygnlamasnda etkili mi? ki ey vard galiba etkiledi. Bir tanesi, mihmandarlk yapyordum. Gezdirdiklerim Trkler deildi, lise retmenleri, niversite hocalaryd. Nasl anlatrm Trkiye'yi bunlara, hem de ecnebi? te bu, adam strateji ve slup gelitirmeye zorluyor. kincisi 1983'te istifa ettikten sonra daha ok medyada yazmak zorunda kaldm. O zaman anlalr olmaya ok dikkat ettim. Bir ncs, sadeleme akmna kar deilim. Bu Trkeye bir zenginlik getirdi. Fakat sadeleme akmnn ikinci safhas bir kasaba banazldr. Eski lgati yok etmek! Buna karym. Hepsini kullanmaya alyorum. Ama imdi eski kelimeleri kullanma modas var... Var, nk tamamen sadelemi bir Trkeyle yazlamaz; bu kakofoni, monotonluk yaratyor. stelik her eyi de kapsamyor. An vardr, zaman vardr, vakit vardr, hepsinin yeri vardr. Bu ih

tiyac hissediyorlar. lk nce yanl kullanrlar, ziyan yok, zamanla dzelir. Bir de eski yaz problemi var. Bu ok byk bir sorundur. Ben elan bu sorunun ciddi olarak hissedildii kansnda deilim. Bu zavall adamlar 70 sene evvelin ayr bir dnya olduunu zannediyorlar. Ayr bir dnya deildir. Kprl orada yayor, sosyalizm orada yayor. efik Hsnnn eski Aydnlkta kan bir sr yazsn okuyup anlayamazsn. Hlbuki Osmanl mparatorluunun modern insan 20. yzyln insandr, bizimle anlaabilecek bir insan. Ama onu okuyamyoruz. Bu milletin, okumular, 70 sene evvelinin yazsn okuyamadan gezebiliyor! Bunu ben son derece gln buluyorum. Harf devrimi baka, o ok lazmd, ama bu demek deildir ki, brn de bilmeyeceksin! Ne yaplabilir? Vallahi Millet Mektebi aacak deilim. Ama hi deilse 2 milyon adam bunu rahat okuyabilirdi, okumamlar. Gidiyorsun yabanc niversitelerde bu dersi okutuyorsun, okuyorlar. Geen sene Moskovadaydm, bu sene yine gideceim, artlar ar, bir ay kalabiliyorum. Youn ders yapyorum, reniyor Rus ocuklar! Sadece 18-19 yandalar. Aristokrasi Merak Var Trke biliyorlar ama deil mi? yle-byle biliyor, ama okuyor! Bizim ocuklar dersi brakrlar ve renmezler. rense de okumaya devam etmez. Ama bir merak var artk. Siyasalda gelip gelip, "Kurs ne zaman olacak" diyenler var. 92

lber Ortayl

:41 Bir de anneannesinin dedesine yazd mektubu okumak isteyenler var. Acaba bu da m insan tarihe kar meraklandryor? imdi Trk toplumunda garip bir aristokrasi merak balad.

Herkes kendini aristokrat zannediyor. Uyduruk ecereler. Biz kimlerdeniz gibi garip sorular. Bu tarih merakndan ok pragmatizm. Yaknda byle insanlar dolandracak ecere brolar kurulur! Tarihi roman son zamanlarda rabet gryor. Bu tr nasl deerlendiriyorsunuz? Michel Zevaco var Fransada biliyorsunuz (Pardayanlar dizisini yazan 19. yzyln popler yazar). O tr de var, ama bir de "Sava ve Bar "gibi romanlar da var... Evet, doru, Sava ve Bart'ta Tolstoy kendisinden 70 yl ncesini yazmtr, orada gryorsun deil mi Tolstoy'un ne kadar byk bir tarihi olduunu? Ya da Pukin, Yzbann Kzm yazarken ne yapt? Pugaov syan diye ayr bir kitap daha yazd, hi de fena bir tarihi eser deil. imdi bu adamlar tarihi kardeim! Bu kadar basit. Oturup birka ansiklopedi maddesi yahut bir iki kitap ve makale okuyup o konuda hemen bir tarihi roman yazarsan, belki satar ama istikbalde bir ey yazamazsn. Trkiye'de sizin okuyup da beendiiniz tarihi roman yok mu? sim vermeyelim, ama ok ktleri de var.

Niye isim vermeyelim? yilerden rnek verin! Bir ara yakn tarihle ilgili iddia olarak Kemal Tahir, Attila lhan var. Kendi dnemi olmasna ramen bence Mithat Cemal'in (Kuntay) stanbul'u ok iyidir. Tarihi roman tr bizde fazla olmuyor. nk tarih bilinmiyor. Flaubert, "Salambo'yu yazarken 300 cilt kitap kartrdm, sadece Salambo'nun makyaj iin" diyor. Yalnz Flaubert, o 300 cilt kitab Fransada bulmu msaadenle! Ernest Renan'n Fenikelilerin En nemli Metinleri adl nl paleografya el kitab varm. Bunlarn olmad bir yerde Flaubert kar m, ok rica ederim, biraz dnelim.

8. Blm s

Osmanl Ermenileri

Yeni Trkiye: Hocam Osmanl Ermenileri hakknda grlerinizi anlatr msnz? Ermeniler Seluklu mparatorluu devrinden beri Kk Asyadaki Trk Devletiyle ve Mslman Trk toplumuyla en fazla uyum iinde olan cemaattir; bu yzden de kendilerine Millet-i Sadka dendiini herkes tekrarlar ve bilir. Bunun iki nedeni vardr: Bunlardan bir tanesi devlet olma kabiliyetlerini kaybetmeleridir. Zayf durumdadrlar, dank durumdadrlar, aa yukar her yerde vardrlar. Anadoluda, Kafkasya'da, ran'n batsnda ve Anadolu'nun dousunda her yerde yaarlar. ehirlerde otururlar, kylerde otururlar, fakat nfusa kalabalk deillerdir. yle bir blge gsteremezsiniz ki, orada Ermeniler ekseriyet tekil etsinler, bu sz konusu deildir. Onun iin dier gayri Mslim milletlerin tersine, hkim idareyle daha iyi ve uyumlu geinmeyi kabul etmilerdir. kinci neden, bir Ortadou ve Kafkas milletidirler, ananeleri, grgleri bizimkine ok benzer; yaay biimleri, rz namus anlaylar dolaysyla da Trk toplumuyla ok i ie girmilerdir. Sanat ve kltr hayatmzda vazgeilmez olarak bizimle adeta yapk ikizler gibi hayatlarna devam etmilerdir. Ancak Batllama devrinde yaam biimleri ve dnyaya baklarnn deimesi, devletin idaresindeki zaaflar ve iktisadi fakirleme yznden, Ermeniler de bilhassa Yunanllarn rne

:46

ine bakmal gibi bir milli ayaklanma ve milli bamszlk fikrine sarlmlardr. Bir imparatorlukta yaayan birtakm etnik gruplarn milliyetilik anda ayaklanmalar, bamszlk istemeleri normal bir gelime saylmaldr. Ters nokta Ermeniler vatan olarak grdkleri topraklarda ounlukta deildiler. Bu ok dikkate ayan, bilhassa Dou Anadoluda bir merkezde kalabalk gibi grnyorlar. Etrafta kyleri oluyor. Ama o blgeyi otantik, stratejik snrlar itibariyle ele aldnzda ounluk deiller. Mesela Mara'ta Zeytin kazasnda ounluuz diyorlar, etrafta kyler var. yi ama Zeytin arazisi kendi bana bir blge olamaz, onun stratejik snrlar ortada deildir. Van'da kalabalk bir Ermeni nfusu var deniyor, ama o derecede Mslman nfus var, etrafta Ermeni kyler var, ama bir sr de yine Mslman ky var ve tabii hibir

yerde belirli bir corafi stratejik blgede ounluk deiller... O zaman bu tip bir bamszln yolu ok zorlayor. Bu da 19. yzyldaki trajediyi hazrlayan nedenlerden biridir. Ermeni istekleri itimai, siyasi, iktisadi realiteyle badamamaktadr. Bu ok ak bir eydir. Kald ki Balkan uluslar, Avusturya ve Rusya gibi iki destekleyici kuvvetin yan bandayken Ermenistan iin bunu sylemek ok zordur. Desteini bekledikleri Batllar iin Ermenistan'n birincil deil, ikincil, ncl neme sahip bir blge olduu anlalmaktadr. Nitekim muhtelif ittifak giriimleri de her zaman ciddiye alnmam ve Batl kuvvetler tarafndan tehir edilmitir, hasralt edilmitir. Osmanl Devletinin toplum yaps ierisinde Ermenilerin konumu nedir? ukurova'da, Dou Anadolu'da, hatta Karadeniz kylarnda Trabzon'da, Yukar Mezopotamya dediimiz blgelerde, Mardin, Urfa, Diyarbakr gibi yerlerde, Orta Anadolu'da, Sivas'ta uygun miktarda Ermeni yaar. Bunun dnda Ankara'da Katolik Ermeniler, stanbul'da olduka kalabalk ve mezhepten olan Ermeni nfusu ve hatta ilgintir, Gebze gibi bir yerde mesela Ortodokslar, yani Kalkedon (Kadky) konsili kararlar

na uyan ve Ermeni Gregoryen kilisesinden olmayacak veya kp Rum Ortodoks kilisesi iinde yer alan bir grup bile vardr. Bunlar Yunan harfleriyle Ermenice yazarlar. G dolaysyla daha 19. yzylda Trkiye'nin btn merkezlerinde (bugnk Trkiye'nin) Ermenilere rastlanr. Mesela zmir'de bir Ermeni cemaati var, Fethiye'de var (g dolaysyla), Bursa'da zaten vard. Bizans'tan beri vard. Bugn artk anladmz, doru yorumladmz, Fatih Sultan Mehmet Han, imparatorluktaki Helen nfusun tarihi mnaferat iinde olduunu bilip, iktisadi, sanayi kabiliyetleri ve retkenlikleri dolaysyla vazgeemeyecei Ermeni unsurunu ele almak ihtiyacn hissetti ve stanbul'da bir patriklik ina etti. Bu patriklik dini bakmdan Emiyazin'deki, Ahdamar'daki ve Sis'teki (ukurova), katogikoslarn gerisindedir. Fakat Fatih onlara, yani Ermeni milletine mahalli, idari, hukuki, kltrel ynden idare yetkisini ve amirliini verdii iin, idari ve sosyal bakmdan Osmanl mparatorluu topraklarnn idari yapsnn bir paras olan Osmanl Ermeni Patriklii (ki bugn Trkiye Patrikhanesi diye geiyor bu) o glerin stne kt. Halen de nfus ok azalm olmasna ramen, (Trkiye'de Ermeni nfusu 60 bin civarndadr) stanbul Ermeni Patriki, Ermeni dnyasnda ok nemli rol olan bir ruhaniliktir. Ermenilerin 16., 17,

18. yzyllarda imparatorluun mimarisi, imparatorluun para basm ileri, imparatorluun darphane ileri dolaysyla ykselen bir amira snf vardr. 19. yzylda Yunan ayaklanmasndan sonra hariciyede helal nfusa kar bir itimatszlk domas nedeniyle Ermeniler onlarn yerini almlardr. Bunun dnda Ermenilerin Avrupa'da da belirli merkezlerde kolonileri vard. Bu da onlarn beynelmilel ticarete atlmasn kolaylatrd. Bizzat Katolik Ermenilerin iinden kan Kayserili Mihitar'n kurduu Mihitarist tarikatndakiler (biliyorsunuz Venedik'te bir merkezleri vard, Viyana'da da vardr) matbaaclk ve eitimcilik yap

maktadrlar. Bu yzden bu merkez, ark dilleri ve kltrleri iin ok nemli bir matbaa ve eitim yolu olmutur. 19. yzyla geldiimiz vakit bu nedenle Ermeniler Bat kltrne alma yolunda brklerden daha hzl ve Batya bamldrlar. Herhangi bir Ermeni biyografi ansiklopedisine baktmz zaman Osmanl Ermenilerinin iinde talya'da, Fransa'da ve hatta ngiltere'de okuyan tp, kimya, fizik, aritmetik gibi dallara ok aina edilen, akademisyen yetitiren bir milletle kar karya olduunuzu anlarsnz. Bu Bat dillerini renmek, Bat ilmini kavramak baznda byledir. Osmanl ordusunda kimyagerlik, eczaclk, tabiplik gibi dallarda Ermeni zabitleri rol oynamtr. O yzden srf mlkiyede deil, askeri silkte bile terfi ettikleri, hem mlkiyet dalnda hem askeri snfta ykseldiklerini grrsnz. Osmanl hariciyesinde hatr saylr miktarda Ermeni grup vardr. Btn bu dallar, dolaysyla Ermenilik, imparatorlukta Rumluun nne gemitir. Hele hele Yahudiliin durumunu bunlarla mukayese edilecek durumda deildi. ok ilgin bir ey zerinde duruluyor. 1895 olaylarnda, ayaklanmadan sonra, -ki halk buna Ermeni patrts der - (kmser bir tavr bu), Ermeni patrtsndan sonra Ermeniliin bugnk imtiyazl konumunu kaybettii zannediliyor. Aksine imparatorlukta Osmanllkla ve Trk idaresiyle balayan Ermeniler hayatlarna devam etmitir. Durumlar kuvvetlenmitir. II. Abdlhamit'in bu tr ilikilerde hibir zaman Ermenilerin aleyhine dndn sylemek mmkn deildir. O kadar ki Makedonya, Yanya, Ikodra gibi yerlerde, yani Selanik gibi Rumeli vilayetinin slahatnda gryorsunuz, memurlarn arasnda Ermeni kkenliler bir hayli fazladr. Yani hem maliyede, hem adliyede, hem de eitimde. Bizim mektebimiz (Mlkiye) biliyorsunuz brokrat yetitiriyor ve bunun en byk slahatn II. Abdlhamit Han yapmtr. Islahattan sonra burann en nemli hocalar arasnda Sakzl Ohannes ve Mihail Portakalyan nde yer almaktadr. Dolaysyla

:51 II. Abdlhamit dneminde Ermenilerin elendiini (idareden ve itimai hayattan) sylemek mmkn deildir. Evet, phesiz ki, ihtilalci, milliyeti bir Ermeni hareket, idarede yer alan Ermeni zmrelere, snflara kar da aslnda ayaklanmaktadr. Cemaatin iinde bu tip tehdit, suikast gibi olaylar hi de az deildir. Bizzat, Ermeni patrikleri bile bu yzden tehdit altnda yaamaktadrlar. Ama u kadarn syleyeyim, II. Abdlhamit dneminde Ermeni tarihinin nemli simalarndan Ormanyan en uzun sre patriklik yapmtr. Kendisinin Sultan Abdlhamit'le de aras ok iyiydi. branilerin hahamba kaymakam Moe Halevy gibi. Kendisinden sonra biliyorsunuz, ittihatlarn bir hahambas geldi (Haim Nahum). Bu ok nemli bir safhadr; Ermeni cemaati, Ermeni mnevverleri, bilhassa mnevverleriyle memur olanlar Trkeyi iyi reniyorlar, Bat dillerini iyi biliyorlar. Arivdeki Sicil-i Ahval' kartrdnz zaman bunu gryorsunuz. te yandan en alaturka yaayan kimselerdir bunlar. Dolaysyla bilmeyen biri yle bakt zaman ne fakir Ermenileri, ne zengin Ermenileri, ne okumu, ne cahil Ermenileri, ne taral ne stanbullu Ermenileri Trklerden ayramaz. Bu mmkn deildir. Yaam tarzlar biimi itibaryla ayrmak mmkn deildir. Doudaki Mslman nasl yayorsa, ne gibi nyarglar varsa, ne gibi yaam, namus kalplar varsa, Ermeni iin de bu dorudur. stanbul'un Trk halk nasl yayorsa, yaam biimi neyse Ermeniler iin de bu dorudur. Ermeni zenginleri ve okumular iin. Bu bakmndan bu kavmin Trklerle mnasebeti zerinde durmak ilgintir. Mmkn deildir. Ne zaman bu ortaya kmtr? 1895 ayaklanmalarnda, patrtsnda Ermeni ete faaliyetleriyle, Tanakstyun'un harektyla ve tabii ki, I. Cihan Harbinde bu tip komitalarn ilerleyen Rus ordusuyla ibirliiyle, 1915 Tehcirine srklenilmitir.

Tarihi Geni Okumak Lazm

Goethe, "3000 yllk gemiinin hesabn yapamayan insan, gnbirlik yaayan insandr" diyordu. Biz gerekten biliyor muyuz tarihimizi? Gelecek iin planlar yapyoruz. lerlemek iin,

kendimizi gelitirmek iin, ailemizle rahat bir gelecek yaamak iin, ocuklarmza iyi bir gelecek vermek iin, toplumumuz iin, lkemiz iin alyoruz. Ama gelecee yn verebilmek iin gemii bilmek gerekmez mi? Aacn kkne su dkmeden meyve almak mmkn deilse, tarihimizi bilmeden gelecee adm atmak da mmkn deildir.

Gittiiniz her yerde Osmanl'dan kalma izleri, yaptlar ve kltr grnce iiniz cz ediyor. Grdnz yerlerin modernletiini, modernletike kendi benliklerini yitirdiklerini vurguluyorsunuz... Balkanlar ok kt. nk bunlar kaba milliyeti adamlardr, bo adamlardr. Mesela Yunanistan'da 100 bin nfusu geen her ehre "victim of urbanization", yani ehirleme kurban derler. Trkiye gibidir. Fakat mahvederler o dokuyu. Selanik de yledir. Canm Bizans kiliselerinin etraf bir sr apartmanla evrilmitir. Mesela Suudilerde var ayn grgszlk. Kabe'nin etrafn bile donattlar. Bu ok hazin bir manzara. Bazlarnda bu yok mesela. Arnavutlar eski mimari dokuya alacak derecede nem veriyorlar. Bundan sonra bozulmazlarsa evreyle, tala, malzemeyle iletiimi olan bir halk. Suriye yle, Lbnan yle, Filistin yle. Oralar iyi. Her yer yle deil. O iyi yerlere baknca ktler daha fazla rahatsz ediyor. Mesela ran'a bakyorsun. Neyimize gerekse o beenmediimiz ranllarn son derece evre duyarll var ve iyi mimarlar. sfahan'da ve Yezd'de mesela... Onu grnce bizim halimize daha ok sinirleniyorsun. Kyas yaptnzda ok daha bariz oluyor... Evet, Kahire mahvolmu mesela... . "Eski Dnya Seyahatnamesi" kitabnzn nsznde yeni inaatlarn kltr yok ettiini sylyorsunuz. naatlarn yaps m sizi rahatsz eden yoksa tarihin stne ftursuzca dikilen binalar m? Trkiye'de ortalama konut inaatn bilmiyorlar. naatlar son derece problemli. Her eyden evvel mimarlar malzeme tanmyor, evreyi tanmyor. Onu iin kalfa inaat diyoruz ya! O

:56

kalfalar bunlar taklit ediyor. Niye ocuk edebiyat kt? nk yazar byk edebiyatn taklit ediyor. Niye okul tarih kitaplar kt? nk ilmi tarih yeterli deil. Mimarlar da ok yetersiz. Bu binalarda yaanamaz, mmkn deil. Belli ki, bu adamlarn yaptklar ne ka uyuyor ne yaza. Bunlar iklim bilmiyor. nce bunun gibi sorunlar var. Bunlar evreyi tahrip ediyor. nk eski evreyi kuran insanlar birtakm eylere dikkat ediyorlard. Onlar ustayd. Bunlar deil. Yine ayn kitabnzda, "Btn Araplar ayn Arap deildir, Arap topluluklar birbirinden farkldr" diyorsunuz. Araplar tek bir toplum olarak m grlyor? Tabii, nk "Arap ite!" Ge gitsin yani... Bu tembel ve bilgisizlik toptanclkla bu dnya ok zor yaanr. Avrupa nasl gryor? 0 da yle gryor. Bizimkisi daha beter cahil. Bir sr toplum var, o toplumlarn birbirinden farkl ok ynleri var. Suudi Arabistanla Yemen komudur. Yemen bambaka bir dnyadr. ok sayg duyulacak bir dnya. Krfez'in eyhleri, zenginler ile Umman vardr, Umman da zengindir, petrol zengini, ama bambaka bir toplumdur. Yani deiiktir. lgin Prusyal ynler vardr. Onlar hep bilmek lazm. Bunlar bilmek asndan Avrupa lkeleriyle bizim farkmz var m? Tabii, biz daha cahiliz. Hibir ey bilmiyoruz. Biz yeni baladk, gezmeye, tozmaya, i yapmaya ve pratikten reniyoruz; bu ok hazin bir manzara...

Avrupa kendi sylemiyle dnyay tasvir ediyor. Mesela biz bile onlarn sylemini kullanyoruz. "Uzakdou" diyoruz. Nereye gre, kime gre uzak? Evet, onlara gre uzak. Bu, Avrupa merkeziyetilik mi oluyor? Evet, evet. Bunlar kullanmayacaksn. Ne kullanacaksn, Mezopotamya kullanacaksn. Dou Asya kullanacaksn. Kuzey Akdeniz kullanacaksn. Gney Akdeniz kullanacaksn. Bunlarn tabirleri vardr. Mesela, Dou Akdeniz bellidir. Bunlar da eski tabirlerdir.

Mesela "Kafkas tesi." Ne mansz! Kafkas tesi benim burnumun dibidir. Maveray- Kafkas diyebilirsin. imal (Kuzey) Kafkas dediim gibi, Cenup (Gney) Kafkas diyebilirsin. Ama Kafkas tesi olmaz. Bunu kullanamazsn. Bu deyim Rusya'ya gre bir konum ve tabirdir. Mercator'un izdii harita Avrupa merkeziyeti bir harita m? Mercator yle yapyor. Avrupa'y ortaya koyuyor. Hakk o. Ona bir ey diyemezsin. Sen de bilmem nereye koyup izebilirsin. O onun kendi izimi. Ayaklar nasl koyduuna bal. Arabuluculuk yapacak tek lke Trkiye diyorsunuz. Etrafmzdaki baz eylere baka gzlkle bakmamz gerektii zerinde duruyorsunuz. Biz kimin gzlyle bakyoruz? imdi bir gzlk yok. arda ne bulursak... ekler Karlsbad'da Atatrk'n kald otelin odasn mze yapmlar. ayet biz de byle bir ey yapacak ol

sak, bize gelmi nl devlet adamlarndan hangisinin kald oday mze yaparz? Buraya ok nemli adamlar geldi. Bence mesela DeGaulle'u yapmak gerekir. DeGaulle bir Fransz Devlet adamyd. Her eye ramen bir rengi vard, onuru vard, hatalarna ramen. Yani ben yle bir misafiri kabul etmekten eref duyarm. Tandmz byk bir adamd. Fransa onu zlyor hl. Ondan sonra buraya 1930'larda Sovyet delegasyonu gelmiti. ok nemli. nk onun kltrel deeri var. Mesela bu ziyaret tam ayrnt ile yazlmad. Voroilof geldi buraya. Onu Cumhuriyet balosunda bir hanm dansa kaldrd. Kalkamad. Dans bilmiyordu. ok mahcup oldu. Ve dnnce btn birliklere emir yazd. Kulp kurun ve subaylar dans etsin diye. Bu mesela bir iletiim. Byle eyler var. ran'n Rza ah' ve Afgan Kral Emanullah Han'n dnda Rusya ile benzer bir kltrel iletiim var. Bunlar senin tespit etmen gerekir. Mhimdir nk. Avrupa'y grmek ve temel kltrn anlamak iin ehri bilmek gerek diyorsunuz. Bunlar Floransa, Roma, Prag. Peki, Asya kltrn anlamak iin hangi ehir ve ehirleri bilmek gerekir?

ok nemli tabii. stanbul bata. Ama stanbul stanbul'dur. stersen onu snf st tutalm, bir tarafa koyalm. Bence Asya'y anlamak iin bu memlekette yapacan ilk ey udur: Bursa'y greceksin. Ondan sonra ran'a doru gideceksin. sfahan' greceksin. Sonra Lahor'u greceksin. Grp anlaman lazm, ok nem

li. Semerkant, Buhara demiyorum. Onlar baka. Ama karakter olarak bunlar greceksin. Semerkant ile Buhara ayr iki nokta. Tabii hepsi zbekistan'da kald imdi.

lber Ortayl

:01 Size genellikle sorulan sorulardan biri de u: Biz tarihimizi biliyor muyuz? Osmanlca bilmenin nemine deiniyorsunuz. Ama biroumuz Osmanlca bilmiyoruz. Oysa bir ingiliz Shakespeare okumak istediinde 400 yl geriye gidip (1564-1616 yllar arasnda yaamtr Shakespeare) onun eserlerini okuyabiliyor... Biliyorsunuz, bu tarih tahmini bir tarih. Yaayp yaamad da tartlyor. Eserlerini Bacon'nn yazd syleniyor. Ama her halkrda II. Elizabeth a iinde yaam diyoruz. Shakespeare iyi kt retiliyor okullarda. Yani hepsi ayn derecede iyi mi okuyor? Yanl okuyan da vardr elbette. Ama dediin gibi ngiltere'de lise bitirmi bir ocuk bunu lugatla okur. Okurken taklr, yanl yapar. Mracaat edecei biri vardr. Gider sorar, lugatlar var. Ayn ey Fransz Rabelieais iin de geerlidir. Burada okuyamazsn. Mesela Tevfik Fikret okuyamazsn. Onu brak, yaknda Yahya Kemal okuyamayacaklar. Byle bir miras kopukluu vardr. Birtakm bilgisiz retmenler de eski iir ve edebiyat kitaplarnn lzumsuz olduunu telkin ederler. Biri var, Divan Edebiyat okunmuyor diye konuuyor. Okuyamazsan okunmaz tabii. Liseden edebiyat hocalarm hatrlyorum. kisi solcu, biri sacyd. Bunlar bize ayn eyi retirdi. Hatta solcu dediim hoca ok daha gayretli bir ekilde Divan Edebiyatn retirdi. Sen retirsen o zaman okunur. Benim solcu arkadalarm vard. Bunlar iire merakl ocuklard ve aruzla iir yazarlard. Yani umumen aruzla iir yazmyorlar, ama aruzla iir yazabiliyorlard. Birka iirleri vard byle. Ama bunlar altran bir edebiyat hocas vard. Allah rahmet eylesin Enise Kantemir yeni dil merakls bir hocayd. Ama bu hoca ocuklara Divan Edebiyatn ve aruz kalbn retirdi. Sanat Severler Kulbnde bir gece yapt. ocuklar kp orada Divan Edebiyat ve Halk Edebiyatndan iirleri

mkemmel okudular. Ve dinleyen insanlarn iinde (o zaman 60'l yllarn bayd), Ahmet Muhip Dranas' hatrlyorum.

Munis Faik Ozansoy oradayd. Burnundan Kl aldrmaz Divan Edebiyat konusunda. Bu adamlar kalkp da, "Bunlar ne biim okuyor, ne de yanl" demedi. Doldu tat oras. Edebiyat eitimi byle olur. renirsin ama istersen yazmazsn o ekilde. Nazm Hikmet gibi yazarsn, Orhan Veli gibi yazarsn, ama br taraf da bilirsin. imdi bu safha bitmi vaziyette. nk ortalk cahil dolu. Cahil olduklar iin de kendilerine gre bir retorik gelitiriyorlar. Yok, Divan Edebiyat okunmazm da, yok bilmem neymi... Fransa'daki hoca da senin kadar solcu ama onlar edebiyatlarnn ban sonunu biliyor. Belirli bir tarz oturmu. Tarihi olmasaydnz ne olurdunuz? Yine tarihi olurdum. Yazlarnzda resim ile uratnza da deiniyorsunuz. Ressaml meslek olarak hi dnmediniz mi? Ben ressaml denedim. Tatbiki Gzel Sanatlar kazanamadm. Karakalem modelime aferin dediler. Renkli kompozisyondan aktm. Bir de baktm ki, o desenleri gelitirecek sabr ve konsantrasyon yok bende. Yani ben oturup yllar boyu binlerce desen almam. O baka bir ey zaten. Onu yapamayan adam olmasn ressam. Ama maalesef o tip insanlar ressamm diye geziyorlar.

Mesleinizde sizi en ok rahatsz eden nedir? nsanlarn ilgisizlii mi? Yalan yanl anlatlan tarih mi? Bizim meslekte ilgi var, fakat bizim meslein mensuplarnn ou geni deiller. Tarihi geni okumak lazm.

10 Blm

Topkap'nn Krokisi Hrsz Yakar!

 Topkap Saray'na olan ilginiz, sevginiz ok kk yalarda balyor. Peki, sizin gznzde, Topkap Saray'nn yeri nedir? Topkap Saray, benim gzmde bir saraydr ve bence saray olarak da kalmalyd... 19. asrn sonunda, yani 20. asrn 1914'ne kadar, byk devlet olan ve dnyadaki byk devletlerden byk eli teati eden devletlerden birinin, 1840a kadar saray ve merkezidir. Bu bakmdan ok nemlidir. Mimarisi zgndr. Kendine zg gzellii vardr. evre artlarn ok iyi kullanan bir yaplanmadr.

Bugn ise, bu saray maalesef bir mzedir. Yani fonksiyonlarn aan bir durum sz konusudur. Bu meknn, derhal mze olmaktan karlp, saray haline getirilmesi gerekli... inde tehir edilecek malzemenin de, bu saray fonksiyonuyla tehir edilmesi lzm. Zaten bugn buna alyoruz. rnein Emanet-i Mukaddes, Hazine, III. Ahmed Ktphanesi Sarayda kalr, ama ferd elyazmalar, gider... Ancak bu arada, ariv de yine burada kalr.

:07 Tarihin zinde 20 yaznda, olduka youn bir gndeminiz olmasna karn, yakn arkadanz Dr. Filiz aman'dan grevi alarak Topkap Saray'na Bakan Vekili olarak atandnz. Bu sreten bahsedebilir misiniz? Evet, bir mddet oturacam burada... Filiz aman ile Kltr ve Turizm Bakan Atilla Ko'un tekliflerini kabul ettim. nk mzede amann balatt ilerin devam ettirilmesi gerektiini dnyordum. Her ikisi de arkadamdr zaten. Hele bakan, daha yakn arkadamdr; hayat boyu yle kalmas da icap eder. Tabii imdi benim amirim. Genel Mdr de aslnda talebem, ama u an amirim. Burada iler byle yryor... Bir program var bakanln ve ben de bu programa uymaya ve elimden geleni yapmaya alrm. Yapamadm zaman devam

etmek olmaz. Bir bakasna devretmek gerekir. Bir mddet daha baz eyleri gerekletirmeye alacan. O bittikten sonra da yerim deil tabii buras... Milliyet Gazetesi'ndeki kenizde sk sk Topkapi Saray'yla ilgili sorunlara yer veriyorsunuz. 25 Aralk 20'teki yaznzda, kymetli elyazmas eserlerin bulunduu Enderun Aalar Camii'nin kubbesinde, 17 Austos depremi nedeniyle atlak olutuunu ve kimsenin kln kprdatmadn, ancak buna karn, orann tekrar cami olarak kullanlmas yolunda aba gsterildiine deinmitiniz. Sonucu merak ediyoruz... 17 Austos depreminde binann kubbesinde atlak hasl oldu. atlan tamiri iin stanbul Valilii ve zel dare cmert bir para yardmnda bulunmu ve Rleve Dairesi onarm projesini hazrlamt. 116

Yasal sre gerei de 1 No'lu Tabiat ve Kltr Varlklarn Koruma Kurulu projeyi tasdik edecekti, ancak etmedi ve asl fonksiyonu olan camiye evrilmesini nerdi. Kurulun bu karar bence yanl bir karard. O kuruldakiler, benim dostlarm, baz konularda onlarla hemfikirim; ama buray cami yapmalar fikrine katlmam. Niye katlmam? nk allm bir cami deildi buras, yani herkese ak bir cami deildi, ikincisi u anda buras ktphane. O ktphaneyi baka bir yere nakletmemiz mmkn deil. Karar u anda uyuyor ve bu yzden tamiri de yaplamyor... Zaten ktphane iin artlar uygun baka bir yer de yok Sarayda... Siz aslnda, Saray yaamn yanstan bir mze dnyorsunuz deil mi? Evet, bu bina, bir zamanlarn saray yaamn yanstan bir mze blm olabilir. Zira temelde be snf meydana getiren Enderun halknn en sekini olan "has odallar" tmyle inilerle kapl bir blmde, padiahla birlikte namaz klarlard. br blmler ise, "dz badana" olup Enderun'un dier snflar o tarafta namaza dururlard. Saray, saray olarak tehir imknmz olsa, bu binay kymetli hanlarmz ve Enderunlular temsil eden mankenlerle tehire aabiliriz.

 zellikle zerinde durduunuz bir konu da Toplumsal Tarih Vakf'na 49 yllna kiralanm olan Darphane-i Amire binas... Milliyet'teki bir yaznzda (8 Ocak 2006), "Muhtemelen 2010 ila 2015 arasnda da yeniden davalar ve ekimelerle, Darphane denen bina 20 yllk bir ayrlktan sonra belki Saray'a dner" demisiniz. Durum bu kadar umutsuz mu?

Aslnda bu binay derhal vermeleri lazm. Yani orada oturuyor ve gln mazeretler ileri sryorlar. Efendim, hukuken haklymlar, olabilir... Blge dare Mahkemesi kazanlan davay temyizde kaybetmi; bunlar da (Toplumsal Tarih Vakfn kastediyor), bu karara dayanarak orda oturuyorlar. Ama gene de hukuksuzlar; nk artlarn hibirini yerine getirmiyorlar: Oras, "ehir Mzesi kurulacak", "Uluslararas kurululardan yardm alnacak" diye kiralanyor... Bunlar tartacak deilim... Oras mzenin bir paras, sen orada ne aryorsun? Gidin diyorum, bu kadar ak... Darbhane-i Amire binasnn yeniden Saray'a katlmas halinde, binayla ilgili kafanzda oturmu bir proje var m? ok projemiz var efendim... Bir kere bizim yeni kitaplarmz, mesela literatr koyacaz. Arkeoloji Mzesine de seminer kitapl yetmiyor artk Atlyelerimiz yaplacak; konferans, seminer salonlarmz olacak orada... Zaten eskiden de sarayn sonra mzenin atlyesiymi. Siz Tarih Vakft'nn yesisiniz deil mi? Yalnz yesi deil, kurucu yesiyim. Ama ye olmam bu ileri tasvip ettiim anlamna gelmez. Basnda Topkap Saray'nn gvenlik sorunu olduuna dair kan haberler ne kadar doru? Onu srekli yazan bir arkada var. Daha ben kendim bilmiyorum; gvenlik sisteminin ne kadar gvenli, ne kadar gvensiz olduunu... Bu bir uzmanlk konusu. Ben o arkadan hi bu ilerden anladn dnmyorum. Bir de kroki izmiler; inallah kimse bu krokiyi takip etmeye kalkmaz diyorum!

lber Ortayl Neden? nk hrsz fena tkezler! Bir de Harem ve arz odalarnda yaand iddia edilen yangn olay var. Yangn konusunda sarayn durumu ne? Yangn ayr bir ey: Saray'n trafo merkezinin yeri deimeli; bunu ben de sylyorum, ki deiecek de... Yangn ve gvenlik konusunda, Saray'a para ve ok sayda eitimli insan gerekli. Topkap Saray iki ayr sergiye ev sahiplii yapt. Ksaca bu sergilerden bahseder misiniz? 'Saray Laleleri' isimli sergimiz 11 Nisanda; "Hamam/ Osmanl'da Ykanma Gelenei ve Berber Zanaat" ise 19 Nisanda ald. Her iki sergide de, tehirde olmayan, depoda bulunan nadide eserler sergileniyor. Belediye ve hayrseverler ve Akbank ynetimi para verdiler, biz de sergimizi aabildik... leriye ynelik baka projeleriniz var m? Evet, 2006 yl iinde, iki sergi projemiz daha var: "Faberge" adl sergi kapsamnda, Topkap Saray Mzesi ile Dolmabahe Sarayndan temin edilen ve Osmanl sultanlarna hediye olarak gelmi Faberge marka objeler sergilenecek. Yl sonunda, Topkap Saray Mzesi Has Ahrlar seksiyonunda yaplmas dnlen ikinci sergi ise, "Harem". Bu sergiyle harem kltrnn en doru ekilde anlatlmasn amalyoruz...

Mzelerimizin cret politikas dnya mzelerinden farkl m? Bizim mzeler ucuz; daha da ucuzlatld. Kimsenin ikyete hakk yok. Ama Trk yurttalarna da ayn cret uygulanmyor, o baka. Ayrca, cretler iin konumak benim iim deil, ona Bakanlk karar verir. Biz burada, mmkn mertebe de, cretsiz girilere imkn salamaya alrz; halk gn uygulamas da bunun bir gstergesi. ocuklar, okullular, mmkn mertebe, cretsiz

almaya alrz her yere... yle bir telkin de var zaten... Hemen her frsatta, Mzeler Haftas'nda mzelerin cretsiz olmasndan rahatsz olduunuzu da dile getiriyorsunuz ama... Evet, Mzeler Haftasndan ok ikyetiyim. nk mzeler "dinlenemiyor"... Geen sene, Mzeler Haftas nedeniyle, stanbul Arkeoloji Mzesi gibi bir anta, iki gnde 3 bin 500 kii girmi. Topkap Sarayna ise, bu iki gnde, 30 bini akn ziyareti girmi... Bu durumda, ziyarete gelenlerin bir ey grmesi mmkn deil! Saynn gnlere blnmesi iin tedbirler dnlmeli. Buna karlk, nl "Trk ve slam Eserleri Mzesi"nin bu sayda ziyaretinin iltifatna mazhar olmad anlalyor. Demek ki, eitim ve tantma yeterli deil. Son olarak Saray'da acil olarak el atlmas gerektiini dndnz yerler var m? Evet, mutfaklarmz, ini ve elbise koleksiyonlarmzn tehirinin acilen dzenlenmesi gerekiyor.

11. Blm

:12 Millet, Tarihten ve Corafyadan Gelen Bir Oluumdur

Millet olmak deyince genelde ne anlyoruz ve ne anlamamz gerekir? Sizce milleti oluturan temel unsurlar nelerdir? Millet, tarihten ve corafyadan gelen bir objektif oluumdur. Bunlarn hususiyetleri vardr. Genellikle dil etrafnda oluur. Dinin birletirici olduu gibi ayrc olduu da grlr. Bunun rnekleri vardr: Hrvatlar ve Srplar. Katolik ve Ortodoks, ikisi de Hristiyanln kollar, ama biraz da ayr kompartmanlarda, yaamaktan ileri gelen bir husustur bu ayrm. Ve onun etrafnda kendine gre bir kltr olumutur. Yaanan tarih bu ikisini birbirine dman etmitir. Ayn kompartmann ncs de Bosnallardr. Bosna, Bosna olarak yaamtr. Dini dolaysyla da br iki kompartmann karsndadr. Birletirici olduu gibi

din ayrc rol de oynayabiliyor baz ahvalde. Corafyayla ve baka sosyal oluumlarla ilgili bir ey. Bizim tarihimizde de bunun rnekleri vardr. Trkiye'nin bugnk ayrmlar daha ok dine dayanmyor. Ayr yaanan bir kompartmana dayanyor. Mesela Trk dilini konumad halde birtakm topluluklar bize, baz halde Trk dili konuan karde toplumlardan daha yakn oluyorlar. Bu, tarihi ayr kompartmanlarda yaamaktan ileri gelir.

Millet olma uuru nedir? Bunun neminden bahseder misiniz? Millet uuru dediimiz baka bir ey. Bu, kendisi iin bu objektif durumu, var olan durumu kullanma, ekillendirme, biimlendirmedir; demek ki burada ayr bir durum ortaya kyor. Yani ne oluyor? nsanlar o uurun etrafnda birleiyorlar. Bu biraz yakn zamanlarn olay. Bunun iin eitim ok etkili derler. Yani sylenen o; edebiyat, tarihi renmek, bunun verdii uur etrafnda birlemek. "te bu milliyetler adr" deniyor. Bu ok doru. Fakat ok doru olan her zaman iin yeterli demek deildir. Bence bir kavmin oluumundaki en nemli unsur, o topluluun mterek dile ve dine sahip olmasna ramen bir eyleri beraber yapmasdr. Tarihi birlikte yaamasdr. Bu gndelik hayat deildir. Yani yeme ime deildir. Birlikte yaamaktr. Mesela Trklerle Yunanllarn birtakm eylerinin birbirine benzemesi yetmez. Yemeleri, imeleri, gndelik hayatlarnn benzemesi yeterli deil. Eer bunlar tarihi birlikte yaasalard, yani bir ara mttefik olsalard, mterek bir tehlikeye kar birleebilselerdi farkl olurdu. Millette de byledir. Eer millet baz eyleri yaamamsa, yani harp, darp, ftuhat, savunma vs. millet olamaz. Bugn btn slm dnyasnda, btn Ortadou'da millet uuru Trklerde var. nk bu uur savalarda, muharebelerde kazanld. Arkasnda ftuhata dayanan uzun bir tarih var. Bunlar ok nemli olmutur. imdi tabii bunu kasaba edebiyatyla yaparsan gln olabilir. Ama byk edebiyat bunu belirler. Balkan Savandan sonra, "Ne olur bu Trkler bu faciadan sonra?" demiler -ki hakikaten faciadr -Ernest Renan mesela, "Trkler bunu unutturmayacak bir edeb gce sahip deil. Hakikaten bunlar bunu aabilecek, bunu bir kine evirebilecek, bir hafzaya dndrebilecek mill bir edebiyata sahip deiller" demi. ok ilgin bir sz bu, ok nemli. Bunun zerinde durmamz gerekiyor. Gerekten de edebiyatmz ok zayf. Balkan halklar kinini kasaba edebiyatyla yaatmaya m

lber Ortayl alt, tabii muvaffak olamad. Bizim ise tarihiliimiz ok zayf kt. "Yaamaya bak, unut, maziyi unut, ne yr". Oysa hibir yere yryemezsin arkay bilmeden. Kin tutmak iin deil, bilmen lazm. O halde strateji belirlemek iin, gelecee ynelik salkl kararlar iin gemiin yeniden okunmas nemli. Evet, onun iin de hakikaten Balkan Harbi bunun bir rneidir. O kadar ok facia yaand ki, st ste o kadar ok muharebe ve harp meydana geldi ki, o kadar ok ka g, o kadar ok atma, bunlarn bir ksm bizi de yakt, br gruplar da yakt. Bunlar Trkleri ister istemez milliyeti, savunmac bir tutuma itti. Doktrine deil, tutuma itti. Hibir zaman bunu iyi ifade eden, formllendiren bir doktrin olmamasna ramen byle bir tutuma itti Trkleri. Onun iin Trkiye milliyetilii, dorudan doruya yaanan facialarn ve savunmann ortaya kard bir tutumdan ibarettir. Arkasnda ciddi ve byk bir tarih sentezi, bir linguistik aratrma, bir dnce, bir tahlil ve eitimsel bir biimlenme yatmaz. Bu bakmdan bizatihi milliyetilik, millet uuru, Trkiye'de olaylarla ortaya kmtr. Bunun yaanmad Ortadou lkelerinde bu tabii ok daha zayftr. Bana yle geliyor ki, bu asrda Trk milliyetilii ok byk eylerle mcadele ede ede bir yere gelecektir... Hocam bizim Trkiye Cumhuriyetiyle birlikte geldiimiz noktayla Orta Asya Trk cumhuriyetlerini kyaslamanz isteyeceim. Cumhuriyet rejimi, mnevverlerini yok etmi, yani savalarda bitirmi bir memleket domasna ramen, yeni bir okumu snf yaratmaya muvaffak oldu. Yeniden rehabilitasyona gitti. Tabii

:17 Tarihin zinde eski imparatorluun kurumlar yardm etti buna. Mhendisi, hekim ordusu vs. kt ortaya yine. Bunlar unutmamamz lazm. Bunun dnda her eye ramen, otoriter rejimlere, tek partiye, iddetli anti-komnizme ramen, darda okuyan ve ieride

olup d dnyay izleyebilen Trk aydn. Birtakm i mcadeleler oldu. ok partili rejime geti. Belki tam Batdaki gibi deildi ama uras bir gerek ki, Orta Asya'daki topluluklara yine ok daha dnyaya ak, ok daha dnmeyi, serbest dnmeyi bilen ve ekonomik alanda da zaten ok daha giriimci bir lkeyiz. Ve ciddi giriimcilerin de bulunduu bir memleket buras. Bunlar tabii byk farkllklar. Dnya grmlk belirli lde bizim insanlarmza l veriyor, renk veriyor. Orta Asya'ya gre farkmz bu. Ama genel olarak o toplum eitimli. Onu unutmamalyz. O ok nemli. Birtakm ezikliklere, sorunlara ramen, ite alkol gibi Ruslarn brakt birtakm problemlere ramen, Orta Asya cumhuriyetlerinin insanlar tam nc dnya deil. Onu syleyelim. Bunlar Afro-Amerika, Afro-Afrika, Afro-Asya smrge halklarna benzetmek biraz lszlk olur. Ama ok sorunlar var. Bunun zerinde durmamz lzm. Peki hocam, slam lkeleriyle kyasladmz zaman durum nedir? slam lkeleriyle kyasladmzda: Biz tarihiz, devletiz. Burada ordu var, brokrasi var. Bunlar yok slam dnyasnda. Kral Faysal'n -yazlmad ama- yle syledii ifade edilir: "Bir buuk devlet var slam dnyasnda; biri Trkiye, yarm ran". Yani brlerinde devlet yok, olmad grnyor. Bu ok nemli bir ey. Bunu kmsemek iin sylemiyorum. O bakmdan Trkiye'ye ok da nemli roller dyor. Bunu unutmamak gerekiyor.

tber Ortayl SOM gnlerde model lke olmaktan bahsediliyor bu arada. Model lke olup olamayaca ok tartlr. nk son politik kombinezonlarmz ne kadar baaryla yryecek onu bilemiyorum. Ama unu bilelim ki, Trkiye'nin kendine has bir rol de var. Hocam problemlerden bahsettik hep. Peki tarih bilincini canlandrmak iin neler yaplabilir? Tarih bilinci u: Bir kere doru drst tarih okuyacaksn. Byk devletler, byk milletler gibi tarih okuyacaksn. Dnya tarihine eileceksin. Muhtelif diller reneceksin, reteceksin. Trkiye'de o yok. Onu ak syleyeyim. Trkiye'de bu bilin yok. Byle bir tarihilik yok. Bunu kuranlar zamannda yapmamlar. Frsatlar dahi deerlendirmemiler maalesef. Hemen lafna gidilir iin. "Efendim felsefe bilmiyor, dnmyor" derler. Sen bir

kere dnemezsin. Sana yasak dnmek. nk sen bir defa lisan bilmiyorsun. Tarihi dediin adamn bir defa gemile irtibat kurmas lazm, konumas lazm. Trkler arkeolojiyi hakikaten cumhuriyet devrinde benimsediler. Osmanl'ya kadar gider ama yaygn biimde kazlar, epigrafi ok daha ge ortaya kt. Mesela Trkiye Batllatn iddia ediyor. Ben burada Yunanca, Latince tetkikleri, bilgileri falan grmyorum. Bir ara denemiler naif bir ekilde. Yrtememiler. Burada nc ahs olarak konuuyorum. Dahas var, Bizantika bilmiyor, Slavika bilinmiyor. Halbuki bu kltrlerle i ie girmi. Hatta bu bizim Trkler, bir zamanlar iyi bildikleri Arapa, Farsa gibi kltrleri de kaybetmiler bugn. Onu da artk eskiler gibi yapamyorlar. branice bilmiyorlar ki, okunan Kur'an- Kerim'in anlalmas, tefsiri bakmndan lazm. Bizden evvel klasik an byk limleri bunu biliyormu. slam limleri Aramca falan biliyormu. Bunlar yapmadan, yani

zamanlar ve meknlar zerinde gidip gelmeden bir kltr milleti olunmaz. Byk millete de o yakr. Bunlar yapamayan adamlarn tarihte rol olmaz. Ciddi ciddi almak, yatrm yapmak lazmdr.

12. Blm

Sivil Toplum Kurulular

Sevgili Hocam, Trkiye'de Sivil Toplum Kurulular son zamanlarda daha sk duyulmaya balad. Osmanl dneminde bu iler nasld? Sivil Toplum esaslar herhalde hukuki katlm erevesinde ele alnacak bir konu. Yani idareye ve politikaya katlmla ortaya kyor ve ona "Sivil Toplum Kuruluu"' (STK) deniyor. Temsil organ olan parlamentonun da kontrol edilmesi lazm. Ondan dolay STK'lar menfaat gruplarnda, cemiyetlerde rgtleniyorlar ve anayasal katlm haklar erevesinde alyorlar. Siyasi, sosyal faaliyette de bulunabilir. Eski toplumlarda byle deil, politik katlm sz konusu olamaz. Dini gruplar vardr. Dini eitim, dini yaam, tarikat gibi toplumlar her yerde vardr, Hristiyanlarda da vardr. Birtakm hayr vakflar her toplumda her zaman olan kurululardr.

Eski toplumlardaki siyasi, sosyal amal, politik-ideolojik ynelimi

olan yaplar yoktu. Tarikat olur, ama siyasi, laik grnml bir yap olamaz. O toplumun ona ihtiyac yoktu. Birtakm hareketler politik etkinlie getikleri zaman kapatlrlar. Bizde ok rnei grlr. rnein "Kadzadeliler Hareketi", sa solu dzenlemeye kalkt an Kprl Mehmet Paa tarafndan tedib edilip srdrlmtr. Onun iin bizim toplumu

:35

muzda yeni bir geliim bu Vahhabi kltr. Feministi, slamcs, solcusu herkes rgtleniyor. Birok rgt var. Bunu salkl buluyor musunuz? Bu kurulularn demokrasiye katklar neler olabilir? Onu bilemem. ada demokrasiler byle. Bununla nasl baedilir, nasl beraber yrnr, iyi mi olur, kt m olur, hep beraber greceiz. Bat Avrupada greceiz. Anglo-Saksonlar bunu daha ll yapyorlar. Ananeleri var. Bu yzden iyi organize edebiliyorlar. Bat Avrupada ise iler her zaman iyi gitmiyor. Bat Avrupa STK'lar ynnden ne gibi skntlar var? Skntlar her yerde var. Belediyeler zengin orada. Bunlar bu zengin fonlar kullanrlar. Kltr hareketi yapyorum diyor, bir faaliyet yapyorum diyor. Yapt iin belediyeden ald btenin yarsn birileri gtryor. O zaman STK'larn denetimi de nemli olmaya baladt, deil mi? "Sana bu paray veriyorum. Yaptn iin raporunu greyim," deniyor; ondan te bir ey yok. STK'lar iin bir "Hesapverilebilirlik" kavramndan sz ediliyor. Onun nasl yaplacan greceiz. Bunlar siyasi aktivitede bulunur. Sistemin msaade ettii lde bir etkinliktir bu. Sistemin msaade ettiinin tesine getiini nasl takip edeceksiniz? imdi Paris banliylerinde ayaklananlarn yeterince STK's

var myd, yok muydu? Olaylar, STK'larn yokluundan m, yok

i Iber Ortayl sa arlndan m oldu? Onu bilmem lazm, merak ediyorum. Hakikaten oradaki insanlar ok mu rgtsz, hi mi kurulular yok bunlarn, ya da var da derde deva hibir ey mi yapmyorlar? Yoksa aksine ok yapan m var? Bazen o da vardr iin iinde. Ondan dolay, bilmek, incelemek lazm. STK'lar dardan destek almal m, almamal m? Ona hibir ey syleyemezsiniz. Kanunlar msait olduu takdirde alr. Bugnk kanunlar msait zannediyorum. Osmanl'da bireyle devlet arasnda kpr olan sivil toplum kuruluu veya deil, bir yap yok muydu sosyal tabakalar iinde? Osmanl toplumunda insanlar dergh yesidir, dergha gider. arda alr, loncann yesidir. Bir kere ailenin, slalenin yesidir. Sonra "mahalle" gelir. Mahalle bir nitedir ve ok mhimdir. Vatanda kontrol ettii gibi gzetir, devletin karsnda kefilidir. arda alr, loncann iinde kurallara uyar. Esnaf birbirine hesap verir orda. Ondan sonra bir dergha yedir. eyh Efendiye gider, orada adap erkan renir. Grdnz gibi bu toplumda devletin karsnda, yani aile ile devletin arasnda hiyerariler vardr. Bu hiyerariler zamanla dalmaya balad. Dalmaya baladnda yerine ne konuyor? imdi mesele o. Trkiye'de bu kavranmam. Yani modern toplum olarak biz dalan bu hiyerarilerin, yaplarn yerine bir ey koymamz. Bugn yle bir ey yok. AB'ye girme srecinde Trkiye'de STK'lara ok nem veriliyor. STK'lar ailenin, deerlerin kayp yaad bir dnemde ada ve yapc bir rol oynayabilir mi?

yi rol de oynar, kt de oynar. Bu kuruluuna gre deiir.

 Trkiye'deki vakflar Seluklu ve Osmanl geleneine dayanan kurulular. Bunlarn iinde ciddi almalar yapanlar var, yle deil mi? Ciddi alma yapan olur, yapmayan olur, onu anlayamazsnz. Mali denetim art olduu gibi, halk denetimi de art. Bu iler byle olmal. STK'larn halk tarafndan denetimi nasl olabilir? Halk denetimi olmal. Denetim olursa iyi olur. Devleti vergi mkellefi denetler. Bizde millet kendini vergi mkellefi olarak grmyor. Halk kendinde denetleme hakk gryor deil mi? Vergi karmay tercih ediyor. sonunda "Sorumlu Vatanda"a dayanyor. Sorumlu vatanda nasl yetitireceiz? Sorumlu vatanda, vergiyi veren, verginin harcann kontrol eden, gzeten kiidir. Sorumlu vatanda kanuna uyar, kanuna uyulduunu kontrol eder. Devlete itaat eder, devletin kendisine kar adil davranp davranmadna bakar. "Sivil Vatanda", "Sivil Toplum yesi", "Sorumlu Vatanda" budur. unu belirteyim: STK arkasnda kalabalk sayda ye vakfetmek ba ve aidatla olur. Batda byle ve onun iin de ekinirler. Merebine uygun iktidar zamannda devletten kopartldklarnda STK falan olunamaz.

13. Blm

:45 Genler Osmanl ve Trk Tarihinin Dna ksnlar

"Son imparatorluk Osmanl" kitabnzda yle bir ifadeniz geiyor: "Hibir zaman Bat'daki aydn yetitiren tipte Batl eitim grmedik. Doulu eitimimiz de Doulu gibi deil." Bunu neye balyorsunuz? Bat'da ok geni bir burs sistemi var. Destekli insan yetitiriliyor. Alt tabakadan da bir insan trmanabiliyor. Ama Dou

tipi eitimin de kendine gre eski bir tarz var. O bizde deimi, km. Bat tipi eitime de tam geememiiz. Yani bir tanesi kaynaklarn hfz yoluyla giden bir renimdir ve iyidir. Onun kendine gre bir mant vardr. Biri de referanslara bavurarak giden bir eitimdir. O da kendine gre iyidir. Biz ikisinin arasndayz. Modernleme dneminde bu byle devam edecektir. Yine ayn kitapta, "Trkiye ortaan tanmyor" demisiniz. Siz yurtdnda da akademik grevlerde bulunmu bir insansnz. Avrupa'nn, Asya'nn ya da Amerika'nn byle kapal kalm dnemleri var m? Bunu aabilir miyiz? Avrupa ortaan tanr. Bu ok nemlidir. Btn kaynaklarn bilir. ok az referans noktasna mracaat edilir. Belki yazl kaynakta o kadar geni deil. Ama tabii onlarn kulland me

Tarihin zinde todoloji ok az bilinir. Bizde ortaa tamamen bir efsanedir. Bir speklasyon konusudur. ok azdr bunun deilmesi, yani yazl kaynaklarn kullanm. O kullanmda da yan kaynaklar, paralel kaynaklar kullanlmaz, bilinmez. Onun iin biz ortaamz bilmeyiz. Yani, ilmi tam tespit etmi deiliz ki, oluk ocuk alta yaysn. Trkiye'de tarihini anlayan ve onu gelecek nesillere doru bir biimde anlatacak bilgiye ve donanma sahip tarihiler var m? Bu konuda toplum olarak neler yapmalyz? Yava yava olur. Dnya tarihini okuyanlar yetitirmeli. Atatrk'n yolunda, dil tarihinin kurulu yolunda ilerlemeli; onlar nasl bakm onu dzeltip, reforme etmeliyiz. Dnyaya ak olmalyz. Yllar ncesinde Chicago niversitesinde tarih blmnde yksek lisans yapmtnz. Hangi konuda aratrma yaptnz ve niin Amerika'da tarih okudunuz?

ok ksa bir dnemdi benim iin. Halil Hoca oradayd, Prof. Dr. Halil nalck. Onun iin gitmitim. Ayn zamanda baz kurslar aldk. Halil Bey'le de Osmanl kaads zerine bir alma yaptk. ok faydas oldu. Sonra onu biraz genilettim ve bir kitap haline getirip, yaynlattm.

 Yurtdnda eitim ve kariyer tecrbesi yaamak isteyen genlerimize tavsiyeleriniz var m? zellikle yurt

dnda tarih aratrmalar yapmak isteyen genlerimiz neler yapmallar? Osmanl tarihi yapmasnlar, lzumsuz. Gidiyorlar hep Trkiye ve Osmanl zerine alyorlar, korkaklktan bir ikinci Osmanl yapyorlar. Yeni yntemler renmek istemiyorlar, zor geliyor onlara. Eski ran, Mezopotamya, in, Slav, Hint, Yeni Yunan, Bizans, italya ok nemli. Bunlar aratrsnlar, gelsinler. Benim tavsiyem budur.

a MAKALELER

1 Blm

:51 Vahdeddin ve Ata'nn Dost Olduklar Zamanlar Vardr

S S ayn Blent Ecevit: Osmanl Dneminde Anadolu Halk balkl bir kitap hazrlyordu. Bunun son padiahla ilgili blmn aklad. Esasen II. Abdlhamid ve V. Mehmed Reat ve VI. Mehmed Vahdeddin zamanlar tartmaldr. Yakn tarih konusunda hibir yerde yurttalarn arasnda mutlak uyum salanmas mmkn deildir; hele olayl ve trajik dnemler iin

bu bilhassa byledir. Dmanla ibirlii yapt ak olan bata Mareal Petaine olmak zere Vichy Fransa's yetkilileri bile tart

lyor, herkesin mesuliyeti farkldr deniyor. Nihayet son zaman

larda hakl olarak, Fransz halknn ounluu da yneticilerden farkl deildi denmeye baland. Bizde braknz ortaretimi, yksek tahsilde dahi son d

nem tartlmazd. Umumi yorumun aksini ileri srenler de, abartda bazen saptrmada lsz rnekler verirdi. Vahdeddin'e hain dendii zaman, onu byk vatan dostu diye yorumlayanla

rn slubunu, kullandklar szde vesikalar ve ileri srdklerini, hanedan yelerinin bile kabul etmedii grlmtr.

Bu konudaki yazlar Ak syleyelim, bu konularda dengeli bir balangc Ylmaz ztuna'nn Hayat Tarih Dergisi yapt. Daha nemlisi Ylmaz etiner'in kitabnda bir gei yorumunu okuduk. Fakat son padiahn hayatn ve Osmanl Hanedannn srgnn, ilmi ve doru bir ekilde yazan Murat Bardakdr. Bu kitap bouna ok satlmyor ve bu kadar uzun bir monografiyi sklmadan okumak sebepsiz deildir. Son padiah stanbul'a dahi hkmedemez ve Osmanl mlknn yedii darbede de kimse onun fikrini sormamtr. Anadolu savann nderlerinin idam fetvasna gz yummak dnda da nemli bir hatas olduunu syleyemiyoruz. Gene Kuvay- Milliye'ye kar rgtlenen birlikler ondan ok Damat Ferit Hkmetinin ngilizlerle ibirliinin eseridir. Hanedan damad olan bu ahmak politikacya ksa srelerle de olsa grev vermek, Padiahn dier nemli hatasdr.

Anadolu savana katlmaya, hatta desteklemeye birok insan lgnlk diye bakyordu. Anadolu nderlerinin ne derecede ittihat olduklar tartlr; en azndan Mustafa Kemal Paa, Fevzi Paa, Albay smet ve Kazm Karabekir Paa bu kategoriye sokulamaz. Ama herkes Anadolu harektn ittihat biliyordu. Bir kavmin siyasi trajedisi bu kadar kolay bir ekilde zmlenemez. Padiah artk mukadder ykm kabul etmi ve bir isavatan kanmak iin Trkiye'yi terk etmitir. TBMM hkmeti ve muzaffer komutanlarnn zaferini kutlamad grlyor. Aksine bir gzlem ortaya kmadka, bu da bir hatadr. Ecevit doru yapt Bu nedenle Blent Ecevit'in Sultan II. Abdlhamit ve VI. Mehmed Vahdeddin zerindeki yaftalar yeniden yarglayp kal

:57 durmas yerinde bir davrantr. Tarihilerin yazp syledikleri hele bizim gibi memleketlerde ok fazla etkili olmuyor. Ambargolar kaldranlar, asl sz dinlenir siyasi liderler oluyorlar; bu gerekli. nk bir yerde doruyu aratran tarihinin de gvencesi onlarn izgisi oluyor. Hi phesiz Sayn Ecevit, ismail Hakk Bey'in ve dolays ile Tevfik Paann akrabasdr. smail Hakk Bey'in ikinci ei Ecevit'in byk teyzesidir. lk ei ise Vahdeddin'in kz Ulviye Sultand ve kz da, onun torunu Hmeyra Hanm Sultand. O muhitte duyduu, bildii ok eyler vardr ve deerlendirmelerini dikkate almak gerekir. Vahdeddin ve Atatrk kar karya gelmilerdir. Ama dost olduklar zaman da vardr. Kim ne derse desin son padiah hazineyi soyup gitmedi. Gittii yerlerde de Trkiye Devleti aleyhinde faaliyette bulunmad, sz sylemedi. Bu srgndeki hanedann bir ananesi ve takdire deer tavrdr. Bunlar da bilmek gerekir.

zlenecek Bir Bilgin Stefanos Yerasimos

S S tefanos Yerasimos, Bizans-Osmanl mirasyla mutlu ve iki dnyay birletiren efendiydi. Gereki olduu iin tarihi ve toplumsal evreye bak drsteydi. Cumhuriyeti bir aydnd. 1960'h yllarda yaygn bir tarihilik anlay vard. En gze batan Doan Avcolu'nun Trkiye'nin Dzeni adl a

lmasyd. ok okunan bu eserler ok da tartma yaratrd, lk bakta Az Gelimilik Srecinde Trkiye 1-Bizans'tan Tanzimat'a, Az Gelimilik Srecinde Trkiye 2-Tanzimat'tan 1. Dnya Savana ve Az Gelimilik Srecinde Trkiye 3-Dnya Savandan 1971'e gibi uzun balklarla ortaya kan Stefanos Yerasimos'un doktora almas da dorusu ilgimi ekmemiti. Bir mddet sonra sayfalarn kartrdmda bambaka bir ay

dnla karlatm anladm. Osmanlca renmiti stanbullu, hali vakti yerinde sanayici bir Rum ailenin Fransz eitimi alm, gene bu ehirde mimarlk ve ehirci

lik eitiminden geerek Paris'e doru yelken am oluydu. Trkiye'nin serencamn ele alan bu eseri okuduumda Stefanos Yerasimos'un farkll anlalyordu; bir kere hakikaten ok tarih okumutu, corafya biliyordu, kaynak meraklsyd. Az Gelimilik Srecinde Trkiye 1-Bizans'tan Tanzimata'nn yazar gnlk hayatn

"Dimetiki" denen Rumcasyla yetinmemiti; Bizans dneminin klasik eserlerini okuyacak dzeyde "Koine" denen dili renmiti.

Klasik Yunanca da biliyordu. Galiba bu zellik bizim kuakta bir de Dimitris Gutas'ta vardr. Yerasimos'un bir zellii daha vard; kendi evresindeki ikinci el kaynaklan okuyarak yetinenlerin ve yazanlarn aksine arivleri kullanacak derecede Osmanlca da renmiti. Umumi tarih yaklamlarn renkli olarak yapyordu, ama ayrntlara nem veren monografilere ve kaynak yaynlarna da dknd. Fransz seyyahlarn Trkiye zerindeki seyahatnameleri hakkndaki eseri, Trk Tarih Kurumunun deerli yaynlar arasnda yer alr. stadn gerek bir tarihi olduunu Bizans-Osmanl dnemi kltr tarihinin ayrntl bir yorumu olan Konstantiniye ve Ayasofya Efsaneleri adyla yapt almada grrz. Halk edebiyat ve okumularn edebiyatnda, 1500 yl boyu stanbullularn ne kadar mterek noktalar vardr. Bu monografi onu verir. retici oldu Stefanos Yerasimos, bu memleketin sekin evlad ve BizansOsmanl mirasyla mutlu ve iki dnyay birletiren efendiydi. Gereki olduu iin tarihi ve toplumsal evreye bak da drsteydi. Gene bu zelliklerinden dolay cumhuriyeti bir aydnd. stanbul'da, 15 gn nce bir seminerde, yine drst ve arpc yorumlarndan birini yapt.

Ne yazk ki mrnn olgun yanda ani bir vedayla bunlardan bizi artk mahrum brakt. Yabanc lkede yaasa da her yazdn ve yaptn nce burada yaynlama endiesini tard. Hazr gelen bir kltr veya naslsa edinilmi bir eitimle bildiinden fazla yorumlamalara girimedi. renerek geen bir mrle retici oldu. Yarm yamalak iler yaplan bir ortamda zlenecek bir bilgin olduuna hi phe yoktur. Ve asl nemlisi, bu memleketi sevmenin ok soukkanl, dengeli ve ciddi bir eylem olduuna rnekti. Yeri doldurulacak adamlardan deildir.

stanbul'u Kltr Bakenti Yapmamak Kimsenin Haddine Deildir!

2 2 010 ylnda Avrupa'nn kltr bakenti olmak bizi ok arpan bir stat, oysa stanbul'u kltr bakenti yapmamak kimsenin haddine deildir. stanbul Roma ile birlikte Avrupa'y yaratan iki ehirdir, yani Murat Bardaknn da bu hafta belirttii gibi "Metropolis mundi-Dnya bakenti'dir. stanbul'un nfusu ortaalarda gayet kozmopolit birka yz bin kiiden oluurken, Avrupa'da 5-10 bin kiilik ehirler mhim saylrd ve ancak 18'inci yzyl sonunda stanbul'un nfusunu geen metropoller ortaya kt. 2000 yllk imparatorluk bakenti olarak stanbul ulalmaz abidelerin ehri. Souk Sava sona erdikten sonra stanbul yine Balkanlar'n, Kafkaslar'n, Gney Rusya'nn tabii merkezi oldu. Ortadou dnyasnn ise Kahire'den sonra ve kukusuz ok daha dzgn ve imknlar baheden bakentidir. Okumuu, sradan insan, parals, paraszyla ranllar stanbul'da nefes alyor, eski sosyalist lkelerin halk burada alverie doyuyor. Birok kiinin sandnn aksine stanbul dnyann kltr bakentlerinden biri. Dnyann drt bir yanndan gelen orkestralar, nl solistlerin konser ve resitalleri, tiyatro grupla

rinn yannda mesela dini mzik gruplar veya "Trk Dnyas Sinema Festivali", hatta "Tarihi Filmler Festivali" gibi ilgin ve zgn dzenlemeler de var. Artan nfusla yarrcasna temizlik hizmetleri ve ulam yatrmlar artyor. 12 milyonluk bir ehirde grlmeyecek bir ekilde bahe ve parklarn dzenlenmesi her belediyenin ortak abas. Btn bu saydm ynler stanbul'un artk bir nc dnya ehri olmaktan ktn gsterir. Pekok sinema festivalinin yannda mzik festivali gen nfusu yetitiriyor. stanbul halk sadece turist arlayan deil, dnyay gezen bir nfus. Bir eliki olarak bulunduu varotan dar kmayan ynlarn yannda, her bayram ehri boaltan, sadece Akdeniz sahillerini deil, d lkelere giden uaklar dolduran nfus da stanbullu. arda pazarda sadece turist rehberlerinin deil, esnafn dahi muhtelif diller konutuuna ahit olursunuz. stanbul zaten bir kltr bakenti, ehrimizi kmsemeyelim; ancak bu durum 2010'a kadarki yl iinde halletmemiz gereken birok noksann varln grmemize engel olmamal. Affedilemeyecek manzaralar; kltr bakenti olduk diye btn bir ehri -be gn iinde dzene sokmamz ve restore etmemiz dnlemez. Lakin bir kltr bakenti iin tarih bilinsizliini ve zevksizlii bara bara gsteren manzaralar da affedilemez; nitekim dnya

zenginlikleri iinde yer alan Sleymaniye Camii'nin etraf, onun Hali'ten grnmne el atmak zor i deildir. Eminn mntkasndaki kaak yaplar da temizlemek, "kltr bakenti" havas iinde zlebilecek bir sorundur. Mimar Sinan'n byk eseri Kasmpaa'daki Piyale Paa Camii gibisine dnyada ka milletin zenginlii iinde rastlanr? O takdirde onun etrafndaki inaat depolarn, kaak yaplar ykmak ve alan dzenlemek gerekir. Ayvansaray blgesinde surlarn stndeki Hac vaz Paa Camii civarndaki irkin binalar da yledir. Sorunlarn mali ynden ok, birtakm nfuz ilikilerinden dolay zm salanamad

:10 bir gerek; oysa imdi hava uygun, belediyemiz vaat ettii ykmlar gerekletirsin yeter. Seimler bir frsat. imdiden stanbul sergi aknna uruyor, bizim mze bata olmak zere Avrupa'nn nl sanatlar sergi amak istiyor. Bunlarn bir dzene balanmas gerekir ve hi de pahalya mal olmayacak ok sayda sergi salonu dzenlenmelidir. ehrin tiyatro says azdr, Muammer Karaca gibi biroklar ise atl yatyor. rili ufakl tiyatro ve gsteri salonlarnn dzenlenmesi ve 2010 yl iin beklenen byk opera ve konser salonlarnn temelinin atlmas lazm. Baz iler iin bu gibi seimler yararl oluyor ve frsat tekil ediyor. Avrupa tarihi ve sanatyla ilgili sergiler, konferanslar, yaynlar drt taraf sarmal, bu vesileyle Avrupa filmleri, tiyatro topluluklar, orkestra ve solistleri stanbullularn gnlerini ve gecelerini doldurmaldr. Bunlar ok pahal ve imknsz etkinlikler deildir, aslnda bunlar gerekletirme imknlarmz ve alkanlklarmz vardr. Hareketi salayacak rgtlenme nemlidir. Galiba zel sektr ve medya cephesinde baz becerikli adamlarn bu ie el atmalar mitlendirici grnyor. Ama gerekten becerikli (!) ve tehlikeli adamlar da var. niversiteler ve devletin de bu planlamaya katlmas lazm.

Rusya ve Trkiye

Rusya ve Trkiye, tarihte iki eski devlet. Bizim ortak miraslarmz var. Bunun bir tanesi Asyallktr. Cengizhan Devletinden her iki milletin de ald eyler vardr.

kincisi, Rusyada daha ok durulan bir konu Bizans mirasdr. Biz tabii ki Mslmanz, fakat Bizans'n zerinden zaferle de olsa aldmz miras vardr. Yani Bizans topraklarn fethettik, imparatorluk kurduk, br taraf ise dinini ald. Kilise medeniyetinin dzenini, kanununu ald. Fakat bunun tesinde Rusya'yla Trkiye aa yukar 1699 Karlofa Antlamasndan Birinci Cihan Harbine kadar ok uzun sren savalar yapmlardr. Bu savalarn sonunda, Trkiye mparatorluu erimitir. Rusya'nn bunda pay vardr. Fakat ok garip bir ey ki, Rusya Osmanl'dan ald bu topraklara bugn pek sahip olamamtr. Rusya ve Trkiye'nin tarihte bu savalarnn baz mspet etkileri de vardr. 18. asrda iki tane dmanla, yani Rusya ve Avusturyay'la arpmak bizim iin nemliydi. Bilhassa Rus ordular son derece dayankl ve komuta heyetleri de tarihlerinin en iyileriydi. Bunlarn sayesinde Trk (Osmanl) ordular kendilerini modernize etti. Bu modernizasyon nedir? Askeri mhendislik rendik. Tababet rendik, veterinerlik rendik. Ve bizim

de Batllama srecimiz hzland. Trkler askerdir ve askerlikle Batllatlar; yoksa oturup da mesela Voltaire okuyup, bunlar da ne ilgin adamlarm, biz de Batl olalm diye ya da Rembrandt seyredip bunlar da byle iyi ressamlarm, biz de byle olalm diye kalkp da Baty semediler. Biz Batllamak mecburiyetindeydik.

ncs, ortada hakikaten harbede harbede birbirini ok iyi tanyan iki ordu vardr. Birinci Cihan Savanda ne dnyordu halk? Hepsi ngilizlerden nefret ediyorlard. Ama Ruslardan bahseden yoktu. Ve hatta iki taraf tanyan Sarkam cephesinde bizim karmzda drst bir dman vard diyorlard. Bu demek ki bir yerde unu gsteriyor: Rusya Trkiye'nin dmanyd. Birtakm eyleri maalesef bunun etkisiyle yapmak zorunda kaldk. Uzun Souk Sava yllarnda Rus etkisi ve tehlikesi Trkiye politikasna yn verdi. O derece de verdi ki, kltrel hayat bile etkiledi. Bizim uzman genlerimiz dahi Rusya'ya gidip okuyamad. Ayn ekilde Rusya'dan da Trkiye'ye renciler gelemedi. Yani bir Rus nesli Trkiye arivlerine stanbul'a urayamadan Trkoloji yapmak zorunda kald. imdi ok enteresan bir dneme girdik. Bizim nesil hayatmzda bunu dnemezdik. Son derece ykselen bir ticaret hacmimiz var. Trkiye'nin sanayisi ve bilhassa da mhendislii harikalar yaratyor. Yakn gelecekte Rusya bizim burada yaptmz gibi Trkiye'de okullar aacak. Ve eminim ki Rusya'nn da mhendisleri

bizim burada yaptmz gibi stanbul'da ve Anadolu ehirlerinde oturacaklar. Bu kanlmaz, nk buradaki sanayi potansiyeli kullanlamamtr. ok yakn zamanda Rusya ok nemli bir ortak olacak. Grlen o ki Trkiye'nin AB'ye entegrasyonu mmkn deil yakn zamanda. Hibir akll Trk'n bunu dneceini zannetmiyorum. Bu baz insanlarn bir hayalidir. Ve ben bu hayali gereki, tahakkuk edebilir bulanlardan deilim.

Bugnk Avrupa medeniyetinin temel kurucularndan biri Rusyadr. Rus edebiyat, Rus mzii, Rus kimyas ve fiziki, matematii olmadan bir Avrupa medeniyeti dnmek mmkn deildir. Ama her eye ramen Avrupa, Rusya'y kendinden saymyor. in garibi de Ruslarn da Avrupallara kar pek istekli bak yok. Trkiye'yi de Avrupa'nn kendinden saymas mmkn grlmyor. Mhendislerimize i bulan yerler maalesef Avrupa olmayacaktr. Bizim aslnda temasta bulunacamz yerler tabii ki en bata Rusya, Ukrayna, Orta Asya'daki cumhuriyetlerdir. AB'yle entegrasyonumuzun olmas halinde buralarda ticari faaliyetlerimiz byk lde zorlaacaktr. Mesela vize uygulamaya balayacaz. Baz byk irketlerimiz acaba ne bekliyor AB'den. Buradaki yatrmlarn, igc kolaylklarnn snrlanmasndan balarna ne gelecek, bunun hesabn tam yapyorlar m? Trk kltr merkezi modeli vardr. Cervantes, Goethe Enstitleri bunlar. Biz stanbul ve Ankara'da Pukin Merkezleri istiyoruz. Bunlarn hibiri kurulmad. Niye kurulmad? Bunlar lazm. Yani ran slam Cumhuriyetinin bile Farsa merkezleri var. Bir sr insan gidip Farsa reniyor. Bunun kurulmas lazm. Resmen ve zel fonlarla. nallah Moskova'da biz Yunus Emre Kltr Merkezini greceiz. Trke renen, Trk kltrn tantan, konferanslarn yaplaca ama n planda Trke reten merkezler kurulmal. Ayn ekilde stanbul'da Pukin Merkezleri. Bu hi tartlacak bir ey deildir. Hkmet buna niin fon ayrmyor ve niin zel sektrden buna fon yardmlar yaplmyor anlayamyorum. Pukin'i de Yunus Emre'yi de devletler kuracak. Bunlar devletler kurar. Devlet bu ilerle urar, baka ilerle deil. Bu ok nemli bir ey. Bu ikisine ben ok nem veriyorum. Buralarda genlik yetiir. Genlii kazanrsanz istikbali de kazanrsnz. Gerisi botur.

:15

Trkiye'de AB'yi destekleyenlerin oran yzde 37'ye dm. Gene bu oran ykselebilir; baz adamlar diyor ki, halkn ne dnd nemli deil, onlar ne olacan bilmez, biz buna girmeliyiz. Bu deyie ancak glnr. Demokrasilerde plebisit yaplr. Biz AB'ye gireriz miyiz, girmez miyiz bunun oylamas yaplr. Yzde 51 kazanrsa AB'ye diyeceimiz yok. Ama bu kadar insan neden kar dnmek lazm. Zamanla daha da artacak bu tepki. imdiki biraz romantik bir tepki. Ama zamanla dnmeye baladka, AB dncesinin gerileyeceini zannediyorum. Trkiye'de i evreleri iyi aratrma yapmyorlar. 1974'te bizim AB'ye girmemiz sz konusuydu. O zaman Trkleri ok seven bir talyan asll AB temsilcisi vard. ok urat. Biz o zaman reddettik. Vehbi Ko dedi ki, bizim yeni kurulan irketler batar. Gitti askerleri ikna etti. Sivilleri ikna etti. Onlar da peki dedi. Bykeli lter Trkmen de karyd, ama bugn kendisi diyor ki AB'ye illa gireceiz, yoksa lrz. Girmeyelim derken gerekeniz nedir, bugn niye byle sylyorsunuz. Bunlar ikna edici klar deil. Ben hibir zaman ak olarak yazmadm. lk defa burada ak konuuyorum. Sadece phe koydum, bu olursa byle olur, bu olursa byle olur diye. nce istemeyiz diyorlar, sonra fikir deitiriyorlar. Hibir byk irket bunun aratrmasn yapmyor. Byle bir eye girildii zaman bu mevzuat dahilinde ben batar mym kar mym? Bunun hesabnn yaplmas lazm. Mevzuat bile bilmiyorlar. Gerekli kanunlarn byk ounluu hl evrilmedi Trkeye. evrilenler de yanl. Bu ok tehlikeli. Girdiiniz yeri bilmiyorsunuz. Onun iin, "Canm Avrupal olmak istiyoruz, bu slamclar ok fena azttlar," deniyor. Ne biim fundamentalizm var orada biliyor musunuz? Bizde Bat karsnda konumunu ayarlayan, laik olan ama ayn zamanda toplumun deerlerine sakin bir ekilde sayg duyan ordudur. kincisi Dileri Bakanl ile Ordu Trkiye'de en etkili brokrasi. br rgtlerimizin durumu olduka problem

li. te yandan bir sr yazan izen adamn Kayseri'den douya gemediini gryorsunuz Trkiye'de. Tarih bilgileri krk dkk... Bizim Rusya'ya nazaran en kt tarafmz bu. Az okumak ve az bilmek. Bu ok nemli bir eksiklik. Benim zamanmda

daha cahildik, imdi yle deiliz. ok abuk deiiyoruz. imdi bu ikili ekstrem deiiyor, orta kanal geliiyor. Gelimesi de lazm. Biz ne Bat'dan ne de Doudan nefret edebiliriz. Ama Trk halk Mslman'dr. Bunu da herkesin bilmesi ve o deerlere sayg gstermesi lazm. Bir toplumun baz eyleri kabul etmesi ve uyuma gitmesi lazm; bizim yolumuz izilmi, Trkiye laik bir Mslman devlettir. Bunun aksi dnlemez ve bu tarafyla da stn ve kuvvetlidir. Kimse bundan dolay bize dman deildir. Btn slam lkelerinde bize kar sayg ve gpta vardr. nk biz reten tek slam lkesiyiz. Birilerinin kartt petrol satarak geinmiyoruz veya fakir sefil deiliz.

Dnyann Bakenti stanbul T T rkiye maalesef 20. yzyln ihtiyalarna, klasik mimarisini, yani ahap evi tedrici bir ekilde slah etme imknn bulmad. Ani zenginleme ve ani ihtiyalar dolaysyla bu evler belki -ahab savunacak deilim, nk iinde yaamas hi kolay deildir- ksmen braklabilirdi. Ksmen kargir yaplara intibak edilebilirdi. Bunlarn bir lsnn olmas lazmd. 19. asrda bunlar yapamadmz iin yirminci yzylda kalfa mimarisiyle en aalk biimde paraya dnk bir yamayla inaat sektr yrd. Efendim btn mesele u: Trk halk maziden ve mazide yaad mekndan nefret etmektedir. Bunu aka itiraf etmemiz gerekmektedir. 1950'lerin insan maalesef salkl bir zihniyet ve zevk yapsna sahip deildir. Onun iin ahap ev demek fakirlik, sknt, yokluk demektir. Ve insanlarn ehirli medeni bir yapya kavumas lazmdr. Bu medeni yap nedir dediin zaman drt ke beton, geni bulvarl evlere zlem duyduunu ak seik ortaya koymaktadr. Bunu yapan insanlar, bazlarmzn tekrarlad gibi, ne Aydnl Babakan Menderes'tir, ne sadece ofrlerdir, ne sadece

basit halktr, ne okuma yazma bilmeyenlerdir, ne sadece solculardr. Trk halk buydu, Trk okumuu da buydu. Mimari hocas dahi byleydi. Ayrca herkes Karadenizli kalfadan bahsediyor, hi kimse Bayndrlk Bakanlndaki mimarlardan, niversitedeki hocalardan

bahsetmiyor. ehri berbat eden birok yapda onlarn imzas vardr. Kalfalar onlar acemice taklit ediyor. Nasl olur da bir ehir bu kadar laubali bir ekilde kendi evlatlar tarafndan tahrip edilir, sorumsuzca harcanabilir? ehirde gece kalan k olur Bu ehrin renklerini yazamamtr Trk mnevveri, o zaman bu ehrin neresine sahip kacak. ok ilgin bir eydir bu. imdi bu ehri yazan insanlarn, tasvir etmeye kalkan insanlarn be sene okuduklar Mancadan, o be yl iinde ka kere buraya geldikleri phelidir. Ve stanbulluyum diye gezinen, 2010 ylndaki bakent projesine sarlan, birtakm faaliyetleri yrten insanlarn hayat Maslak yolu, en ok Maka, Nianta, oradan karya, bilmem nereye kadar gidiyor. Surun iine kimse girmiyor. Surii stanbul... Size ak konuuyorum, sevk-i tabii kader ile gelmeseydim, belki, ben de onlar gibi olacaktm. 1950'lilerin Surii stanbul ilk bata insana ok da sempatik gelmeyebilirdi; nk drtgene almsnzdr, betona almsnizdir. Vakta ki gece oturursunuz. O zaman, o ehre k olur ve onun her kesiyle konumaya balarsnz. Sleyman peygamberin kularla konumas gibi. Ve ondan sonra aklbali olunca da aratrmaya balardnz. stanbul'u anlamayan insanlarn bu ehri anlatacak tasvir ve tavsif edip insanlara nakledecek bir retorik, yani bir sylem ve zihniyet kurmalar mmkn deildir. Buradan yirmi be sene nefret eden bir insann otuz yandan sonra buray renip retmesi mmkn deildir.

:20 Maalesef stanbul'u sevemeyen ona kar biraz buruk olan bir kitle vardr. stanbul'u sevmek oyuncak deildir. 1950 ve 60'larda senelerce Baylan Pastanesinde, Degstasyon'da oturup, belki kazara bir kere, o da askerlik muamelesi iin Fatih Askerlik ubesine giden insanlarn stanbul edebiyat yapmasna tahamml edilemez. nk bu ciddi bir sorundur. Bu bir sevgi, ayn zamanda da bir disiplin ve sdrap konusudur. Belediye binasn onaylayana inanmam Eer bir insan stanbul'daki Bykehir Belediye binasna gnlden tasdik veriyorsa onun Bizans ve Roma medeniyetine

hayran olduuna ben inanmam. Teferruata bakan bu yurdu sever. nk bu yurt, tarihin rd muhteem bir eserdir. Bunu anlamayan insanlarn, teferruatla ilgisi olmayan insanlarn acayip kararlar verdiini grrsnz. O belediye binasn Demokrat Parti devrinde izimlediler ve karar verdiler. O binay canm, gzm diye tescil eden insanlar o zmreyle hayatta siyasi izgide bulumas, hatta kahvehanede bulumas mmkn deildir. Bu ok bariz bir eydir. Ama mtereken yapp sevdikleri o belediye binas orada duruyor. Bizim ecdadmzn ehzadeba Camiini lekeleyerek duruyor. Bizim ecdadmzn ehzadeba Karakolunu ykarak orada duruyor. stanbullularn oturduu konaklar ykarak ve hayatlarn berbat ederek, stanbul'un Aksaray lehesini ortadan kaldrarak, srerek yerini edinmi, etraf kendine benzetmi duruyor. stanbul'un en ok konuulan Trkesi de Laleli ve Aksaray'dayd. Bu imar hareketi yznden bunlar kalmad. Bunu yktlar ve imdi bunun kimse farknda deil. Buna gz yuman insanlar ayn ekilde o binann altndaki Roma mirasn da grmezlikten geliyorlar. Halbuki bunu grmezlikten gelemezsin. Ona da sayg duymak zorundasn. nk bu ehir onu da ihtiva ediyor. O da byk

bir medeniyetin eseri. Ve bu iki medeniyet birbirinin takipisi. Ama siz onu anlayamazsnz, nk sizde o ikisini de deerlendirecek zihniyet yok. Bu son derece bariz bir eydir. Siz o ikisini anlamadnz gibi bizim kltrmzn yzde krkn oluturan ran' da anlayamazsnz; nk biz o yayladan geerken o muhteem medeniyeti de alp getirmiiz, bir yerden bir yere. O zaman bu sentezi kavrayamyoruz. ok nemli bir durum. Dolaysyla unun zerinde srarla durmamz gerekiyor: Biz bu sylemi, bu zihniyeti, bu slubu kavrayp yeniden kuramadka hibir ey yapamayz. Dolaysyla bu stanbul bir anlay meselesidir. stanbul Trkiye'nin deil, btn Dounun merkezidir. Herkesin gzbebeidir.

stanbul bilinmek zorunda Bu olmaynca hibir ey ifade etmez. Sacyz, muhafazakrz diyor, hi zannetmiyorum ben, Yahya Kemal'in muhteem tasvirini kavramadmz, bu ehri sevip Necip Fazl gibi ciddiyetle baktn, kaldrmlarn bile hissettiini. Solcuyuz diyor; hi zannetmiyorum ben, Nazm Hikmet veya Orhan Veli gibi severek, zlemle ve ciddiyetle baktn. stanbul, insanlarn tartmak zorunda olduklar bir yerdir. ok mitsiz manzaralar var, ama deime balad; unutmayn,

benim zamanmda hibir Trk stanbul'u turla gezmezdi, bugn geziyor. Benim ocukluumda ve genliimde hibirimizin ryasna girmeyecek iti bu. Trk-Rus kltr hareketi gme gitti Bugnk stanbul'da Eminn'nde insanlar oturmuyor, gelip gidiyor. stanbul'un iktisadiyatna, stanbul'un kltrel hayatn karara veren kitle burada gndz de yok. Buraya gelenler ba

i Iber Ortayl ka havada. Btn mesele oradan ileri geliyor. 2010 Bakent projesi diyor. O arada neyin gme gittiini biliyor musunuz? 2007 ve 2008'deki Trkiye Rusya Kltr Hareketleri gme gitti. Gya 2007de Rusyada Trkiye yl, Trkiye'de Rusya yl olacakt. Daha nemli bir ey... 2010 bakenti hibir ey ifade etmez. Yunanistan'daki, Almanya'daki kepaze kasabalar bile bakent olmular, hibir ey ifade etmez. 2010 yl ciddi bir proje deildir. Avrupa Birliinin benzeri birok projeleri gibi, brokratlarn ortaya att, Brksel de ciddi takip edilmeyen verimli sonular alnmayan projelerden biridir. Bu ak bir eydir. Bir 2010 yl amatas gidiyor. Ve 2010 yl projelerine bakyorum, hibir ciddi i yok, surlarda ve Sleymaniye'de hayalet binalar ykma, etraf dzenleme falan. Kltrel faaliyet zaten oluyor. stanbul oktan Avrupa'nn ve dnyann kltrel merkezlerinden biri haline dnmtr.

Yahudilikte ve Mslmanlkta Laiklik Reetesi Olmaz

D D in ile devletin ayrlmas Yahudilik ve Mslmanlkta imknszdr. nk her iki din, insanlarn yirmi drt saatini ayarlar. Sadece devletle olan ilikilerini deil zel hayatlarn, nasl yiyip ieceklerini, nasl temizleneceklerini, kar-koca arasndaki ilikiyi ve tabii ki devletle olan ilikiyi belirler. Devletin grevi aslnda insanlarn dini ibadetini hazrlayabilmektir. Bu son nokta ok nemlidir. nk ada fundamentalist dediimiz gelimelerde devlet dmanl bir motif olarak yer almaktadr. Bu desteklenecek bir gr deildir. Ve

tarihi gelenekle de badar bir yn yoktur. Devlet ve devletin aygt olan brokrasi ve ordu insan hayatnn, toplum hayatnn vazgeilmez iki unsursudur. Ve zaten dini grevinizi de yerine getirmek iin de bu ikisinin de ayakta olmas, kuvvetli olmas arttr. Bundan baka her iki dinde kilise ve ruhban gibi bir kurum yoktur. Hristiyan ancak kiliseye balandnda ve itaat ettiinde gnahsz bir Hristiyan olarak hayatna balar. Oysa br iki din mensubu eitim ve ibadetle imana gelir. Devletten ayrlabilecek bir kiliseleri ve ruhban tekiltlar yoktur. Hristiyanlk sa'nn mesajn ustalkla eski dnyann dinlerine, onlarn tekilatlarna ilerleyerek evirmitir. Bu ustalkla ev

:25

rilmede Yunanistan, dini etkilemi ve ekillendirmitir. Hristiyan dnyasnn insan devletin deil, laik bir devletin deil kilisenin eitiminden gemitir. Kilise insanlarn sadece ruhunu deil beynini de ele almtr. En laik olmas gereken insanlarn ve hatta sosyalist parti mensuplarnn bile temel paradigma olarak, "Ama slam dnyasnda bu i nasl olur?" diye sorduuna ahit olabilirsiniz. Kendi dnyasn tahlil ettii zaman toplumsal gelime dinamikleri olarak teknolojik gelime, snf atmasn dnen insanlar slam dnyas diye ayr bir kategoriden bahsetmektedir. Bu dorudan doruya insanlarn dindar olmasalar, papazlardan nefret etseler, hatta ocuklarn vaftiz ettirmeseler bile insanlar ok uzun asrlar boyu eitimle etkilediklerini gstermektedir. Son zamanlarda dinin devletten ayrlmas gerekir, baz evrelerde ska tekrarlanan slogandr bu. Dinin icras ve cemaatinin masraflarnn herkese hesaplanmas ve denmesi gerekir. Ve dolaysyla din tamamen devletin dna kmaktr gibi ok demokrat ve ok progresif grnen grlerin aslnda byle bir toplum iin en byk tehlike ve tahribatn, hatta kaos getireceinin balangc olacana hi phe yoktur. Burada yeni bir det karmann gerei yoktur. nk bnyemiz byledir. Bizim toplumumuzda laiklik bilime, anlaya, yeni gelimelere, gelimi bir cemiyetin, alan bir cemiyetin itimai geleneklerine gre ayarlanr. Bunun rnei Batda yoktur. Hi kimse nne laiklik iin bir reete alarak tatbike kalkamaz.

Bunun rnei Douda da yoktur. Bu tarih boyunca Trk mparatorluunun ve Trkiye Cumhuriyetinin kendi gtrd, kendisinin nc olduu bir hareket sz konusudur. Bakalar ancak bize bakarak bu yolda gideceklerdir. Yani bizim yaptmz hukuk devrimi bir ihtiyatr. Ardndan adet ve yaammzda bir uyum (consensus) ve buna mmessil bir tatbikatla laikleme olur. Nitekim iki asrlk deiimle bunu gstermektedir.

7 Blm

Yahudilerin ve Mslmanlarn eriatlar ve Hristiyanlk

S S emavi dinler; phesiz ibadet, ritel ve akide ynnden birbirine benzeyen, ama birbirine zt yemleri olan inan sistemleridir. nan sistemleri mi? Bu kadarla kalsa problem belki bizim alanmzn dnda kalr. Bunlar yaam sistemidir (yaam kelimesi ztrke olsun diye kullanlmyor, hayatla farkl eylerdir. Hayat bir zaman kesitinde bize ait olan bir klliyeyi; yaam onu yaama tarzmz ifade eder. Bu alanda fertlerin hayatn aan topluma has bir devamllk sz konusudur). Bu sonuncu iddia; Mslman aydnlar tarafndan ok laik olduu ve yaamn dna ekildii, iddia edilen Hristiyanlk iin de geerlidir. Hristiyanlk ruhlara hkmeder, bunun iin eitimi kullanr; bu nedenle tarihin ve corafyann Hrstiyanca yorumu, Batda ateist fertleri dahi etkiler. ay nce Portekiz'in Fatima'sndaki kutsal merkezin rektr olan Rahip "Senyr (yani Hz. Isa) tarihi idare eder" diyordu. Bunu Askeri Tarih Kongresi yelerine sylyordu. Geri Senyr un adna rgtlenenlerin (Kilisenin) byk lde tarihi ynettii veya ynetmeye gayret ettii iddiasna ise hibirimiz itiraz etmeyiz. Hristiyan insan iin zaman, ncil'de tarif edildii gibidir: "Deus inquit-sif (Tanr ol dedi). Zamanlar ve meknlar aan bir vahiy hissi ve iman ise slam kelamcsyla ortaya km

:32

tr. insann yaratlyla (kl bel), yaradanmz uurla tanyan mahluk ortaya kt ve On u zikretmeye baladk. Tarihi yaratan ve yapan Allah'tr. Ama bu oluumda irademizin rol nedir? Bu keyfiyeti Mslmanlar hep tartageldi. Bu hrriyet ve tartma, bir zamanlar sadece Resl-i Ekrem'in (s.a.v.) mmetine mahsus imtiyazd. Bugn btn insanlk bu imtiyaz benimsemi vaziyettedir. Kilisenin akidesi ve kontrol geriledike, saf bir inan ve ylesine bir dnyaya bak (Weltanschauung) geliiyor. Dinin Birbirine Bak Hristiyanlk Yahudilie kar tahammlszdr; yeni ictihadlar ve bir tr zorlamayla Hristiyanlk Yahudilii tanr ve tahamml eder duruma giriyor (1960'larda Papa XXIII Joannis'in hayrhah tavrn hatrlayalm). Bu tutum halihazr Papa II. Joannis Paulus'un tavr ve giriimleriyle mahhas hale geliyor. Ama Yahudilii lanetleyen 325 znik Konsl'nn tavr, Hristiyanlarn iine ilemitir. Bu tahammlszlk Avrupa'nn laikleme dneminde de devam etmi ve rkla inklap etmitir. Temelde Yahudi dman tutum, dorudan Hristiyanlkta ortaya km deildir. yle olsa, Hz. sa (a.s.) ve St. Paul (ki kendisi Tarsuslu bir hahamdr) bu dini antisemit ller iinde nasl kurarlard? lk Hristiyanlarn Yahudilii eksik inanl fakat vahye ve vahdete yakn grdkleri aktr. Hristiyanln yaylmas ile mevcut antisemitizm bu dinin iine girmitir. lk Hristiyanlar daha ok Yahudiler iken, Roma dneminin nl Appion'u gibi, Yahudileri kan crmyle sulayan yazarlar ve onlarn zihniyeti hakim olmutur (nl Yahudi yazar Flavius Josephus'un Antiappion adl mdafaanamesini hatrlayalm). te yandan Kilisenin gerek kurucusu St. Paul, Yahudilerin pagan kitleler tarafndan kk grlen ve alay edilen kurum ve adetlerinin hibirini almad. Snnet, koer (perhiz ve domuz yasa gibi) kadn ve

lber Ortayl erkein cinsel hayat zerindeki kurallar (snrlama demiyorum) Hristiyanlkta sz konusu deildir (Bu sonuncusu ile kastettiim btn dinlerle mterek olan, zina vs. gibi umumi ahlak kurallar deildir; fakat tenasl hayat ve elerin ilikilerine dair baz shhi ve ritel kurallardr). St. Paul kitlelere Hristiyanl kolay ve sempatik bir dini uygulamalar btn olarak gsterme gayretindeydi ve bunda muvaffak da oldu; asl nemlisi, Hristiyanla eski pagan Hellen ve Roma dnyasnn mabed kltr ve (ruhban) rahipler hiyerarisini soktu. Kendinden sonra ise Hristiyan arka manastr klt ve hiyerarisini hediye eden Msr (2. asrda) bu kurumu eski arktan almtr. Manastr kurumu eski Musevilikte

yoktu (Daha dorusu, mnzevi manastr tipi yaam ve ibadetini Yahudilikte Essenler gibi gruplar ok sonra ortaya koymulardr). Fakat buna ramen, ruhani bir elit ve ruhban, Yahudilik iin sz konusu deildi. St. Paul Yahudi diniyle olan en byk ba bylece koparmt. Sami dnya Hristiyanlk iin yok olmutu. Ernest Renan'n ok sonra verdii hkm, "Titus'un Kuds mabedini yakmasyla, Hristiyan dini iin mutlak ve temiz bir gelecein baladdr (Origines du Christianisme, Tome IV, Chapitre, 20). Kukusuz bir mutlu gelime diye nitelendirilen bu durumun, gelecekteki Hristiyan fertler iin, hayatlarnn kmazn hazrlad gereini de grmeliydi Renan... Onun bu yorumu, aslnda Hristiyanln Hellenist dnyann ruhban hiyerarisi ve ruhani ncln kabul etmesi sonucunu pekitirmitir. Bu Yahudi gelenekten ayrlk belki Hristiyanla g kazandran unsurdu: Kiliseye gklerin yeryzndeki niyabetini kazandran unsur... Ama btn bu kurumsallama ve ruhaniyet, ayn zamanda Kilisenin zayfldr; nk kurumsallama ile her fikir ve inan anr. Hristiyanlk pagan dnyadan ald ayla ilk anda kuvvetlendi, ama ayn anda zayflamaya da balad; Yahudilik onun karsnda direnen bir iman ve vahye sadakat olarak kald. Hristiyanlk daha ilk asrda

anas saylan bu dine dman oldu ve pagan Roma dnyasnn antisemit tavr, rivayet ve sylemlerini benimsedi. Appion'un antisemit sylemleri ortaada, Rnesans'ta (Tarquemeda, Luther), aydnlanma dneminde (Voltaire), 19. asrda (Gobineau, Pobedonovtsev, Houstan Stewart Chamberlain) ve 20. asrda (Rosenberg) gibileri ve Hitler tarafndan tekrarland, programa kondu. Yahudi Gelenei: er'-i men kabelen Kilise, Yahudileri naks ve yanl; Mslmanlar ise kafir olarak grmtr. Bugn dinin sulh iin karlamalar, bir diplomasi faaliyetidir. Dind amalara dayanr veya propagandann kolaylamasn salamak iindir. Katolik Kilisesi zellikle son papa II. Joannis Paulus'un zamannda dinlerle diyalog ve inananlarn insanlk iin mterek hareketi gibi bir dsturla birtakm toplant, ilmi alma vs. yapyor. Yine Yahudilere kar da scak bir yaklam gayreti sergiliyor. Kukusuz bu yaklam yakndan incelemek gerekir. kinci Vatikan Konsl (1962-1965) Papa XXIII. Joannis zamannda slam ve Hristiyanlk arasndaki dmanln unutulmas, mterek yanlarnn vurgulanmas ve beeriyetin saadet ve refah iin birlikte allmasn vurgulamtr.

1980de II. Joannis Paulus Almanya ziyaretinde Kln meydannda, "Burada Mslmanlar da var" diyor. "Hz. brahim'in" mterek retisinden ve mirasndan szediyor: "Dnya karsnda ortak sorumluluk vardr" deniyor. Bu politikalara ramen Vatikan ve slam arasndaki ilikilere iyimser olarak bakmak mmkn mdr? Kald ki, Vatikan'n "Propaganda fide Dei" adl misyon tekilat iin Mslmanlar en uzak gruptur. Dolaysyla Vatikan'n Mslmanlara nasl bakt da anlalyor. Protestan ve Ortodoks gibi heretikler iin ayr masa ve Yahudiler iin de "ayr bir masa" vardr. Afrika ktas iki misyoner dinin karlat alanlardan bi

:36 ridir; Islam lkelerinde ve Trkiye'de de Katolik ve bilhassa protestati misyon faaliyeti gze arpmaktadr. Hele Kilisede "onlar bize iman etsinler, balayalm" gr ve tutumu rtl olarak vardr. Moskova'nn sulh iinde birlikte yaama prensibi, prensip deil politika idi sadece... Museviliin iki dinin saliklerine kefarm diye bakmas, kendi asndan doaldr. dinin mesuplar iinde de mminlerin bulunacana ve onlar iin de selamet olacana inanan sadece slam'dr (Baz Mslmanlarn garip tutumunu burada sz konusu etmiyoruz). Hristiyanlk iin, kendisi dndakilere, ne Yahudilere ne de Mslmanlara salah (pax) ngrldn sylemek mmkn deildir. Bugn iin Hristiyan dnyasnda Kilise denen kurum ypranyor. Kilise kararlar alyor; imann esasna dein yorum bile yapyor. "Senyr tarihi yapyor ve ynetiyor (bizim sayemizde)" yorumunu Papa yapyor (yukarda zikredilen Fatima olay zerine). Aslnda bu kolaylk iki dinin (Yahudilik ve Mslmanlk) saliklerine ne kadar uzaktr. Ama Kilisenin bir g diye mtalaa edilen bu ibih gc (g benzeri quasiforte) ite onu saliklerinden de uzaklatran ift yanl bir kurumdur. 20. yzyl Hrstiyan Kilisesini hem aryor, ona balanmak istiyor; hem de onunla tatmin olamyor. Kilise, Yahudileri naks ve yanl olarak grmtr. Onlar yanl diye tavsif etmek, Hz. sa'dan (as.) sonra barizdir. Eski Ahid'in salikleri o andan itabaren yanltr ve muzrdr (hele 325 Nicea Konslnn lanetinden sonra Hristiyanlarn indinde dayanlmaz bir taifedir). Mslman iin ise Yahudi sadece nakstr. Son krk yln Yahudi aleydarl Mslmanlarn arasna Batdan ithal olarak girmitir. Yahudi iin Mslman'n nasl mtalaa edilecei malumdur; zaten kavmi bir dinin mensuplar iin herkes birdir. Bu nedenle Yahudi gznde Mslmanlar, Hrstiyann

Mslmana bakt biimde kafir, sapkn ve ezilmesi yahut mutlak yola getirilmesi gerekli bir taife gibi deildir. Yahudiye gre herkes ne kadar mazur ve Yahudilikten ve tevh idden uzak m

talea ediliyorsa, Mslman da yledir. Mslman ise Yahudiyi naks grse de Hristiyan gibi muzr ve lanetli grmez. Aksine insan hayatnn yirmi drt saatini tayin eden eriat'n kaynaklarndan birincisi bu kavimdir. Aktr, Resl-i Ekrem Efendimiz ve ashab Medine devrinde bu kavimle yaamtr. Balangta Resl-i Ekrem Efendimiz, Medine Yahudileriyle uzlamac bir yaklam iindeydi. Baangta mihrab Kuds'e dorudur, Sebt gn istirahatine uyulmaktadr. Burada mihrabn Mekke'ye dnmesi (Kabe Hz. brahim'in ina ettii Allah'n evidir) gibi deiikliklerin Yahudi mnaferetine bal olduu ise oryantalist abartmasdr (en son popler rneklerden biri L. Hagemann'n, Juden-Kinder sraels'idir; Islam-Lexikon, Khoury-Hagemann, Heine, Herder Freiburg 1991, s. 421-423). Mesela Maide Suresi 13. ayetteki "Tevrat'taki Resl-i Ekrem'le ilgili vasflar deitirmeleri yznden onlar (misaklarn zmeleri yznden) rahmetimizden tardettik" hkm, kukusuz Yahudilik ve slam arasndaki ilikiyi ve hele Hristiyanlk karsndaki yorumculuklar asndan onlarn konumlarn belirleyemez. ki dinin salikleri ayrdr; ama bu ilikilerin tarih boyu olumsuz olduunu sylemek mmkn deildir. Mslman ulemasnn klasik devirde Yahudilii bugnknden daha ok tetkik ettii (sriliyyt) malumdur. Yahudi eriat da yaammz dzenlemek babnda bazen gereinden kat kurallarn benimsenmesine neden olmutur (haram olduu sarahaten bildirilen yiyecekler dnda baz me'kltn ve kabuklu deniz rnlerinin de baz kimselerce yenmemesi gibi). Oysa Hristiyanlk bu dinin getirdii yaam tarzn reddeder. Ernest Renan onun iin Kuds mabedinin yaklmasn yeni doan Hristiyanlk iin "un immense bonheur" diye kutluyordu. Renan 19. yzyln hassaten Yahudi aleyhtar dnr saylmaz; stelik eski ark' da bilir. Fenike dnyasnn dilini ve kltrn ada dnyaya o tantt; ama "Yahudilerin din tekeli, Fenike'nin ticari tekelinden daha tehlikelidir" diyor (discours et Conferences, 3e

ber Ortayl

:40

edit. p. 350 veya ayn referans iin Houston Stewart Chamberlain, die Grundlagen des XIX Jahrhunderts, Mnchen 1902, s. 167). 19. yzyln u byk adamlarndaki aknla bakn, bir de ortaa Mslman aliminin mantkl ve aydnlk yaklamna; yaam biiminin yasaklanamayacan, ananeden neet edeceini ve o yzden Yahudi eriatn elinin tersiyle itemeyeceini biliyordu orta zaman mslman... Bugnn slam' bu mantktan ok uzak. Mslman da, laiki de... Kltrn, hele vahye dayal yaam kalplarnn nemi anlalmyor. Yahudilik bir kavmin dinidir, misyoner dini deildir. Yahudi domayan, Yahudi akidesini kabul etse de asl Yahudi olamaz. Anadan geen bir dine mensubiyet kaidesi ngrlr, islam ise beynelmileldir ve insanlarn kl beladan mslman olduuna inanrz. Bununla beraber, vahye dayanan ve vahyin yorumuyla mminlerin yaamn dzenleyen; ruhban ve Kilisenin olmad, din adamlarnn deil, retmen ve din alimlerinin olduu iki dindir Mslmanlk ve Yahudilik... Sami anane dolaysyla temel terminoloji dahi benzer; fert iman sahibi olmal (mu'minin-branca'da emanm), fizik anlamnda da temiz yaamal (toharet ve taharet), kfrden kanmaldr (kafarm-kuffr). Yahudi dini, Yahudi kltrdr. Bu dinin mensuplar, nerede olurlarsa olsunlar, dinleri ve mistisizmleriyle zgn (nev-i ahsna mnhasr) olarak yaayp, zgn bir kltr yarattlar. Kilise ise bir Hristiyan kltr yaratt m? Bir bakma evet, bir bakma hayr? Ulusal kltrler Kilisenin ocuu deil; belki halklar stnde bir Hristiyanlk emsiyesi var. Douda Hristiyanlar ayr Kiliseleriyle (Ermeni, Sryani, Kbti), daha renkli ulusal renklere ve kltrlere sahiptir. Bu, iin sosyolojik yn... Semavi dinler, iinde farkllklar barndrmakla birlikte, slamiyet kadar farkl iklimde yaayan ve farkl dil konuan inananlar bir izgiye ekeni yok. slam dnyas uluslayor; ama bu uluslar hl dinin dnda kendilerine zg izgileri karabilmi deiller... Belki

bu sreci hibir zaman da tamamlayamayacaklar; zgn renkli, mterek renklerin yesi topluluklar olacaklardr. Hristiyanlk bir yanda, Mslmanlk ve Yahudilik br yanda mtalaa edilerek, baz noktalan karlatrmak ve baz veheler zerinde durmak mmkndr. Yirminci yzyl bandaki bir Amerikan misyoner raporu, Mslmanl yle tanmlyor: "Muhammedanizm (!) eitime ve ilerlemeye manidir ve mslman idaresi her yerde, her zaman zorbalk, cehalet ve banazla dayandndan, idareleri altndaki milletlerin birok nesillerden sonra dtkleri durumu deerlendirmek zor olmasa gerek..."

(J.L. Barton, Daybreak in Turkey, New York 1908, s. 101). Bugn ok farkl bir gr yok; bugnk universalizm, tolerans nutuklar, cemiyetlerin dar bir kesimine hitap ediyor; hele sadece daha az konuan ounluun Kilisenin diyalog arlarna ramen, eskisinden fazla farkl dnmesi iin bir sebep yok. HrstiyanYahudi atmas bu asrda dorua vard; hem de muasr uygarlk ve yurttaln bu fark tamamen kaldrdna inanlan bir devirde... Hristiyan dnyasnn "Mea culpa" tavrlarna ramen durumun ok deitiine nasl inanalm. Asl nemlisi, Hristiyan dnyas Mslmanlk ile yaay farkn benimseyemiyor ve stn rtp sesini alaltmakla birlikte, Yahudilie de halen pheyle bakyor. O nedenledir ki, Mslmanlk ve Yahudilik zerinde dururken ikisini birden ele alp; Hristiyanlkla bir karlatrma yapmak daha mantki olur diyoruz: Kilisenin eitimi vahye deil, ilahi niyabetin yorumlarna dayanr. Bu yorumlar da Kiliseye adm atmayan fertleri dahi etkiler (Tarih ve beer corafyann baka dinler ve kltrlere dayanan yorumu gibi). Mamafih vahyin Mslmanlk ve Musevilikte, clz bir yoruma dayandn ve yorumsuzluk dolaysyla ferde ulaamadn dnmeyelim. Vahiy, Yahudilikte, Yahudi mistisizmi ve slamda ise tarikatlar sayesinde erian msaadesi nisbetinde yorumlamalara tabi tutulmutur. Yahudi''halakha's ve slam

"fkh" geni bir ictihadlar yelpazesiyle bu dinleri her aa tar. aa uyum salayabilmek (!) Hristiyanlar ve baz gayri Hristiyan aydnlanmac aydnlarn zannettii gibi, sadece Hristiyanla ait bir imtiyaz deildir. Yahudilik ve Mslmanlkta ferdin yaam biimi dzenlenir. Tabib ve fen adam da din grevlisi ve bilgini kadar eriat'n hizmetindedir. Fakih (hukuku), ulema snf olarak yorum yetkisine sahiptir ve yaam iin gerekli unsurdur. Hristiyanlkta bu sz konusu deildir. Fert ruhunu Kiliseye emanet eder; ruhbann ise ilahi niyabeti vardr (reformasyondan sonra Protestanlk'ta niyabet fonksiyonu kalkt, bu Hristiyan toplumu iin daha m iyi oldu? Tartlr). Katolisizm'de de, dier mezheblerde de, iddiann aksine, insann yirmi drt saati Kilise tarafndan ynlendirilmez belki, ama insann ruhunu Allah adna yneten insanlar Kiliseyi oluturur. Bu gizli ve yksek sesle okunmayan bir kontrattr. Bu kontratla Hristiyan alemi ok g kazansa da, uzun vadede ve dnya ahvaline paralel olarak o gc kaybetti. Daha dorusu, Kilisenin cemaatini etkileme kabiliyeti, kurumlarn hepsinin zaman iindeki kaderine bal olarak azald. Yahudilik ve Mslmanlkta Sami hayat tarznn; Hristiyanlkta

Yunan-Roma kltrnn hakim olduu takrarlanr. Bu kaba tasvirdir ve bu tip tasvirler yanl ierir. Musevilik ve slam vahye dayanr. Mslmanlk vahyin en son vasl oluuna ve en son risalete dayanr. Hristiyanlkta vahyin olumas ayn ey deildir ve Hz. sa'y ok tanrl dinlerin anlay iine oturttuklarndan, risalet mahiyet deitirmitir. lk ikisinin mensuplar ihtiya duyduunda retmenlerin vahye tabi yorum ve aklamalarn takip ederken; Kilise ise ilahi (!) vasfyla tercihli yorum deil, uyulmas gereken naslar getirmitir. Yeryzne inmi tanrsal kurum, tarihin bir blmnde insanlar byler, dzene koyar; ama ok gemeden insanlarn ruhlarnda anari ve bezginlik yaratr.

Mslmanlk ve Yahudilikte vahiy kamusal ve zel hayat dzenler; bu nedenle devletle dinin ayrlnn teorik reeteleri yoktur. Bu sorun hayatn ileyii iinde toplum bireylerinin kontrat (yani tarz- hayatlarna olan tahamml) ile geliir. Ortada devlet vardr; ama devletten ayracamz bir Kilise ve ruhban yoktur. O nedenle, her kede bir Schulhof ve hahamn (rabby) fetva verdii Yahudi toplumunda (evet bu kurum var) devleti tanmayan ve Mesih'i bekleyen Yahudilerle, kibbutznik (kibbutz yesi Siyonist milliyeti) geleneine bal Siyonist nasl birarada yayorsa; mslman toplumlarn atan gruplar da en azndan bu Yahudi pratiindeki gibi bir uyuma ve kontrata sahip olmaldr. Aksi takdirde devletin dnda glenip her eye mdahale eden, zamanla da szde kabuuna ekilen, ama gkyzne bal (!) ayr bir dnya olan Kilisenin devletten ayrl gibi bir keyfiyet; birinci gruptaki dinler ve toplumlar iin sz konusu olamaz. Bu ayrm su ile zeytinyanda olduu gibi ak deildir, hatta hi deildir. Bu nedenle, asrn laiklii Yahudi ve Mslman toplumlarnda problemlidir. ki toplumun birbirini gzleyerek problemi zmesi (sosyal ortamda problem zlp bitmez, problemi zmek mhendis kafasna sahip olanlarn baya bir zlemidir), daha dorusu, birlikte yaamann pratiini gelitirmesi gerekir. slam dini antisemit deildir. Antisemitizm son asrda ve zellikle 20. asrda Avrupa Hristiyan dnyasndan Mslmanlara rnga ediliyor. srail'in Ortadou'daki konumu ve politikalar da bunu besliyor. Oysa bu konuda Trkiye Mslmanlnn tarih miras uuruna sahip olmas ve bu tr itimai mudhikeden kanmas gerekir. Buna karlk, slam daha banda cihad dolaysyla, yani universal bir din olarak inanc yayma zorunluluundan dolay Hristiyanlkla atma ve gerilim iindedir. Son bin sene boyu bu ilevi Trkler yklenmitir. O nedenle Trkler ve Hristiyan

dnya arasnda dier mslman milletlere benzemeyen bir geri

i Iber Ortayl

:47 lim vardr. Batnn gzndeki Arap ve ranl Mslman'la, Trk Mslman'n farkl yeri vardr. Trklerin son asrdaki cihad ve gaza faaliyeti bu intiba ve vaziyet alta rol oynar. Yahudi dnyas Mslman iin nemlidir. Kurann dili branca ve Aramca aratrmalarn gerekli klyor; en azndan dil kalntlar bilinmelidir. Yahudi eriat, slam eriatnn ncesidir (er'e men kabelena); bu keyfiyet bilinmelidir. Klasik an mslman ulemas bu tetkikata nem vermitir. Hristiyanl objektif olarak anlamak iin Yahudi kaynaklara en azndan Hristiyanlar kadar mslman bilginlerin de ynelmesi gerekir. slam' anlamaya alan gayri mslim msterikler iinde en baarl ve derin hkmler getirenlerin (tek bana Goldziher'i anmak yeter) Yahudi bilginler olmas tesadf deildir; anlay, teknik ve mantk olarak daha yaknda durmaktadr. Ama biz dini iyi bilmek zorunda olan adamlar olarak, dnyay tanmaya Judaism tetkikleriyle balamalyz ve Hristiyanlkla devam etmeliyiz.

Sanayi anda stanbul stanbul miladn 4. yzylndan beri hakkyla "metropolis mundi" konumundadr. Kentin yaam biiminde/fizik doku ve mekn organizasyonunda Bizans ve Osmanl dnemlerinde byk deiiklik olduunu sylemek gtr. stanbul iki cihan uygarlnn birbirine benzemesi ve zgn renklerini sergilemekle 16. yzyl bir caput mundi olarak yaad. Ancak 18. ve zellikle 19. yzylda yaam biimi ve fizik yapsnda temel deimeler grld. stanbul, endstri ann etkileriyle mcadeleye girimekteydi. Kentin geleneksel yerleme dzenindeki deimenin ilk belirtileri 18. yzylda meydana gelmeye balad. Gerekte lkenin

ekonomik yapsnda kkl deiiklikler meydana gelmemekle birlikte, ynetici snfn elinde toplanan servetler gsterii tketimi artrmaktayd. Dier yandan Karadeniz'in ulamn ellerine geiren armatr Fenerli Rumlar ile stanbuldaki elilik heyetleri 18. yzylda Beyolu ve Boazii'nin baz kylerinde gze arpan yeni bir yaam biimi yaratmlard. Bu durumda gerek anlamda olmasa bile bir sayfiye yaam ortaya kmtr. Kthane'deki eski bostanlar, kasr ve bahe

:52

lerle sslenmeye baland. Boaz'n eski mnzevi kylerinde birbiri ardndan yal, kk ve baheler kuruluyordu. Yoksul balk kyleri olan Yeniky ve Tarabya zengin Rum armatrlerin yallaryla sslenmeye baland (Buras 19. yzylda tam bir banliy haline gelecektir). Bu armatrler birka gemi sahibi olup, Tuna, Karadeniz ve Krmdaki limanlar arasnda narenciye, odun, tahl tamacl yapyorlard. nl armatr ailelerinden biri psilanti'ydi. psilanti Yals 19. yzylda Fransa'nn yazlk bykelilii oldu. Boaz'da Kuzguncuk, Beylerbeyi, Ortaky, Kandilli gibi semtler benzer yallarn yapld merkezlerdi. Buralardaki etnik kompozisyon da daha kark bir grnm ald. Yani stanbul 18. yzylda gerek anlamda banliylere sahip deilse de bu gsterii tketimin mevsimlik elence ve sayfiye nitelerinin douuna neden olduu grlyor. Dier yandan Kthane'de bir kt fabrikas, ayn blgede mhendishaneler (okul), kentin dnda da modern klalar (Selimiye) yaplmaya baland. Hali'te baruthane ve gemi tezghlar yapld. Bu barok a endstrisi stanbul'un doal evre ve eski mimari dokusunu tahrip eden ilk kirlenme olaydr. 18. yzyln asl olgusu, Anadolu'dan kopup gelen bekr erkeklerin ve hatta ailelerin byk kenti yn yn doldurmasdr. Bu olgu nedeniyle i blgelerinde bekrlarn yaad geni sefalet yuvalan, Eyp, Kasmpaa ve skdar'da ise gecekondulamann ilk iaretleri domaya balad. Meknsal yapdaki temel deimeler, yani banliylerin, kk gecekondu ve slum (sefalet mahallesi) blgelerinin douu, 19. yzyldaki modernlemeyle balayan bir sretir. 19. Yzylda stanbul'un Modernlemesi 19. yzylda dnya nceki alara gre hzl bir deiim yayordu.

Bu deiim Balkanlar ve Ortadou'nun metropol olan

stanbul'da da kendini gsterdi. Bin yldr dnya ekonomisinin ve kltrnn merkezlerinden biri olmasna karn stanbul nemli bir yapsal deime geirmemiti. imdi ise metropol stanbul, yaad aa ayak uydurmaktadr. Bu geliimi kentin kurumlarnda, artan nfus ve byyen yzlmnde, hepsinden nce yeniden biimlenen fiziksel yapsnda izlemek mmkndr. timai gerileme kadar bir Rnesans da grlmektedir. Bu deimeyi kentin mekn dzenini etkileyen u elerin ortaya kyla aklayabiliriz; a) gecekondulama b) banliylerin douu c) daha nce kentle btnlememi semtlerin kent merkeziyle organik bir btnlemeye gitmesi ki, bunda kent ii ulamn modernlemesi de byk rol oynamaktadr. Btn bu zelliklere karn 19. yzyl stanbul'u halen ada metropollerin dzeyinde deildi. Ama stanbul bu dnemde, nceki alarda grlmeyen bir nfus artn yaad. 1829'daki ilk saymda 359 bin olarak saptanan nfus, 1918'de 700 bine ulamt. Bu artn 16-18. yzyllardaki gibi bekr, isiz ve tek tk ailelerden ok, ailece yaplan glerden, zellikle imparatorluun Avrupa eyaletlerini kaybetmesi zerine Rumeli eyaletlerinden yaplan glerden ileri geldiini gz nne almak gerekir. Dier yandan stanbul, Beyrut, Selanik, yani btn Dou Akdeniz limanlar gibi 19. yzylda Atlantik endstri blgesinin ilgi ve kayt alanna girmiti. Bu kentler Avrupa iin artk yalnzca ticaret limanlar olmaktan te; yerletirilen, antrepo ve tesis kurulan, hinterlandlarnn rnlerinin ilenip nakledilecei merkezler, durumuna gelmiti. Sz konusu kentler arasnda zellikle stanbul; artk Batl tccar, komisyoncu, inaat ve bankerlerden meydana gelen bir kalabaln yaayaca bir kent olmutur. Yalnz bu kadar m? Elence ve fuhu yannda kentte dolaan uluslararas serseriler, gemiciler gibi gruplar zellikle Pera-Galata blgesinin gvenlik sorununu artrd. Devletin resmi tarihisi Ahmed Ltfi Efendi; Beyolu'nda genelev, bar vb. gibi yerlere izin

:56 Tarihin zinde verildii iin hkmeti ve semt halkn ahlaken gevek olmakla

suluyordu. Trk karakollarnn yannda yabanc devletler de kendi uyruklarndan olan gemici ve benzerinin su ileyenlerini hapsetmek iin karakol kurdular. Dier bir gelime; lkedeki demiryolu, denizyolu gibi ulam alarna bal olarak ortaya kt. stasyon ve liman tesisleri; uzun mesafe ulam kadar, kentsel ulam da deitirdi. Bu tesisler kentin dokusundaki ve mekn organizasyonundaki deimeleri hzlandrd. Geri 19. yzylda hzl bir endstrileme grlmyor, stanbul'u d dnyayla yapt ticaret deitiriyordu, ilk kurulan Htel Angleterre'i dierleri izledi. Artk kente gezginler geliyordu. k bir otel olan Pera Palas, zengin bankerlerin saraylarnn yer ald semtte Tepeba'nda yapld. Burada kentin ilk parklarndan biri ve tiyatrolar da yer ald. Pera (Beyolu), Dou mparatorluunun bakentinin Avrupa'ya alan penceresiydi. a) Merkezi ynetim blgesi: 19. yzylda brokrasinin modernletii, birok ynetim organnn kurumsallat grlyor. Sadaret'ten (Babakanlk) baka kurulan nezaretler (bakanlk) artk ynetim ve i blgesini meydana getiriyor. Saray, modern kentlerdeki gibi merkez blgenin dna tanmtr (nce Dolmbahe, sonra Yldz). Ynetim blgesinde ve dier ksmlarda sokak ve yol yapm artyor. 19. yzylda kagir bina yapmnn tevik edildii grlyor. Btn bu deiim, en bata modern belediye ynetimlerinin kurulu ve faaliyetini gerekli klmtr. b) blgesinde deimeler, ift merkezli metropoln ortaya k: Deien ticari yap, modern anlamdaki uzmanlama, daha ok d dnyayla ilikilerin

younlat Galata ve Beyolu'nda grlmektedir. Ticarethane, byk maaza ve bankalar burada gelimiti. zellikle Karaky'n canl bir merkezi i blgesi olmas ve Beyolu'ndaki konut blgesiyle ilikisinin younlamas, Avrupa'nn ilk metrolarndan birinin burada faaliyete gemesini gerektirmi ve 10 Haziran 1869'da "Tnel" iletmeye almt. ve konut blgeleri arasndaki bu youn trafik; tramvay iletmesinin kurulmas, yollarn almas ve geniletilmesi gibi almalar gerektirdi. zellikle i blgesinde, Beyolu tarafnda bir uzmanlamann mekna yansdn gryoruz. stanbul'da eski arlar byk lde devam ederken, burada maazalar, ticarethane ve depolama faaliyetleri belli alanlarda

toplanmaya balad. Bylece stanbul 19. yzylda iki merkezli bir metropol olmu; bu, konut alannda ve kentin evresinde de etkisini gsteren ikili bir yapy dourmutur. Gene Beyolu blgesindeki gei blgesi stanbul'a gre daha belirgin zellikler tayordu. Beyolu'nun Yksekkaldrm, Asmalmescit gibi semtleri, ucuz otel, pansiyon ve lokantalarn topland, su potansiyeli yksek bir blge olarak ortaya kt. c) Konut blgesi: Konut blgesinde stanbul yakasnda byk deimeler grlmezken Beyolu tarafnda hzl bir deime gze arpmaktayd. Her eyden nce Beyolu konut blgesinde mimari bakmdan bitiik dzen binalar, kagir yaplar artyor; etnik ynden karma ve sosyal snflamaya gre bir meknsal biimlenme gze arpyordu. Konut alan Beyolu'nda genilemi; o dneme kadar kent snr

:01

lan d ve mezarlk olan yerlerini bile kapsamaya balamt. rnein bugnk 'Taksim Gezisi nceleri Latin mezarlyken bu mezarlk Feriky'e nakledilmiti ve Taksim yeni bir konut alanna dnt. Gene park vb. gibi kamusal elence alanlar kuruluyordu, (rnein Tepeba bahesi) 20. yzyl banda apartman yaam bu blgede tipik hale gelecektir. Usta ve mimarlar byk lde talya'dan genlerden oluuyordu ve stanbul, nl yazar Edmondo de Amicis'in de dedii gibi, kendine zg kark bir talyancann doup yaad bir kent olmutu. Bu modern yaam ve yerleme kalplar; ulam, salk, itfaiye gibi belediye hizmetlerinin de Beyolu yakasnda mkemmelletirilmesini gerektirdi. Buna karlk stanbul yakasnda bu konuda deimeler yava oluyor ve kagir binalarla doluan Beyolu, eski stanbul'un ahap yaplarna ve harap semtlerine tepeden bakyordu. Eski stanbul'da Mslman ve gayrimslim mahalleleri halen farkl mekndayd. Ancak varlkl snflar Balat, Fener ve Samatya'y terk edip Beyolu tarafna geiyordu. Beyolu'nda ise etnik-dini ayrma gre deil, sosyal ekonomik gruplamaya gre

yerletiriliyordu. Dier taraftan zellikle sur dibindeki mahallelerde, ayak esnafl, hamallk gibi ilerle geinen alt gelir grubundan ailelerin yerletikleri sefalet mahalleleri doarken (Karagmrk, Haseki), Beyolu'nun kenar mahallelerinde de bir slumlama sz konusu oluyordu. Balat, Fener, kar tarafta Hasky yava yava slum blgesine dntler ve bu durumlarn halen srdryorlar. Blge o zamandan beri atlye, tersane gibi yar endstriyel tesislerin evresinde biimlenmi sefalet mahallele

riyle tannyor. Kent snrlar dnda da mezbaha ve kk atlyeler dodu. Hali kysnda mezbaha ve atlyelerin artt grlyordu. Bu ilk evre kirlenmesi sorunlarn da yaratmaktayd. d) Banliy semtlerinin douu: 19. yzylda banliy, stanbul'un nemli bir olgusu olarak geliti. Ulam aralarnn; ncelikle vapurun ve tramvayn kullanlmasyla Boaz'n her iki yakasndaki semtler (zellikle Avrupa yakas), Kadky ve sonralar Makriky (Bakrky) ve Ayastefanos (Yeilky) nemli banliy merkezleri olurken, Tarabya ve Yeniky yazlk sefarethanelerin ve Levantenler'in blgesi haline geldi. Adalar da kentle organik bir ba kurdular; buralardaki modern belediye ynetimleri de Beyolu Belediyesinin hemen ardndan kuruldu. Ulam olanaklarnn artmasna karn stanbul, kaykla buharl geminin, atl arabayla tramvayn yan yana ulam an tamamlad bir kentti. e) Gecekondulaan blge: Bu dnemde stanbul'a gerek Anadolu'dan, gerek Rumeli'den gelip yerleen bir kitle, surlarn bat yakasnda, Eyp, Hasky, Kasmpaa ve skdar taraflarnda gecekondu semtleri yaratmaya balamlard. rnein Kasmpaa'nn evresi ve Hasky, Okmeydan, Pera'daki yaantya tamamen ters den bir yaam biiminin grld, alt gelir gruplarnn yaad semtlerdi. Gene Anadolu yakasnda Kadky'e gre skdar'n baz semtleri de bu grnmdeydi. Bu ikileme belediye hizmetlerinin de her yerde ayn ekilde yrtlmesini engelledi. rnein ilk Meclis-i Mebusan'da mebuslar, Kasmpaa'nn Beyolu Altnc Dairesinin snrlar

iine sokulmamasn eletirdiklerinde; Reis A. Vefik Faa, "Beyolu muhitinin isteklerinin Kasmpaa gibi tkara semti iin lks olacan" belirtmiti. Bu nedenle de kentte 20 belediye dairesi kuruldu. Dar gelirlilerin ve isizler kalabalnn doldurduu bu semtler, belediye hizmetleri kadar sosyal ve ekonomik ynden de bir kentsel btnleememeyi getiriyordu.

Bylece stanbul'da 1930'lardan ve II. Dnya Savandan sonra hzlanacak gecekondulama olgusu balam ve bu olgunun oturduu az gelimi metropoliten yap, 19. yzylda ortaya karak gittike byyen bir sorun haline gelmitir. Esasen 19. yzyl bitiik yerleme dzeniyle birlikte dank yerlemenin de grld bir dnemdi. Bu yzden stanbul, nfusuyla orantl olmayan geni bir alana yaylmt ve bu, btn belediye hizmetlerini aksatan balca sorundu.